Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

Follow

recursal 8

**Весланогі**, **весланогія жабы** (*Rhacophoridae*) — сямейства бясхвостых земнаводных (*Anura*). Распаўсюджанне -------------- Весланогі сустракаюцца ў Цэнтральнай і Паўднёвай Афрыцы, Мадагаскары, Паўднёвай і Паўднёва-Усходняй Азіі, Малайскім архіпелагу. Большасць відаў жыве на дрэвах. Апісанне -------- Гэтыя жабы могуць пералятаць з дрэва на дрэва дзякуючы шырокай перапонцы паміж пальцамі. На пальцах ёсць уздуцці, якія, калі жаба прыціскае лапкі да цвёрдай паверхні, ператвараюцца ў прысоскі. Размнажэнне ----------- З вадкасці, якую вылучае самка ў сезон размнажэння, яна лапкамі ўзбівае пену. Часам ёй дапамагае самец. У гэтую пену самка адкладае ікрынкі. Месца для размнажэння размешчана акурат над вадаёмам, і апалонікі, прарваўшы пенную абалонку, падаюць у ваду. Гл. таксама ----------- * Polypedates cruciger Спасылкі -------- * Весланогі (Rhacophoridae): біялогія, экалогія, паводзіны | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) | | Таксанамія | ASW · EOL · Fossilworks · GBIF · iNaturalist · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · WoRMS | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2779854303 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Вержбаловіч. У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Вербіч. Магіла Барбары Вержбаловіч **Барбара Іванаўна Вержбаловіч** (Вербіч, Ганчарэнка; 13 снежня 1901 — 8 студзеня 1967) — беларуская оперная і канцэртная спявачка (мецца-сапрана). Біяграфія --------- Скончыла Беларускі музычны тэхнікум (1933), Беларускую кансерваторыю (1938, клас Ніны Панінай). У 1939—1941 салістка Дзяржаўнага тэатра оперы і балета Беларусі, стварыла вобразы ў нацыянальных спектаклях «Міхась Падгорны» Я. Цікоцкага (*Матка*), «Кветка шчасця» А. Туранкова (*Ведзьма*), а таксама ў класічных операх. У час нацысцкай акупацыі Беларусі жыла ў Мінску, выступала як оперная і эстрадная спявачка ў Мінскім гарадскім тэатры, у 1943 выканала партыю *Свацці* ў оперы «Лясное возера» М. Шчаглова-Куліковіча. 3 чэрвеня 1944 у эміграцыі ў Германіі, працавала ў тэатральнай групе «Жыве Беларусь» (пазней назывыалася Беларускі тэатр эстрады). 3 1950 у ЗША, канцэртная спявачка, адна з актывістак і кіраўнікоў беларускага жаночага руху ў ЗША. Пазней у Мюнхене, з 1954 працавала сакратаром, дыктарам у беларускай рэдакцыі радыё «Свабода», запісала некалькі грампласцінак. Пахавана ў Мюнхене на могілках Вестфрыдгоф. Зноскі ------ 1. ↑ Нашыя могілкі. Альбом // Запісы БІНіМ № 27. — Нью-Ёрк — Мінск: 2004. — 232 с. 21 см. — С. 224—240. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4. — 480 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0090-0

| | | --- | | **Закрытае акцыянернае таварыства «Азербайджанская Дзяржаўная Чыгунка»****азерб.: "Azərbaycan Dəmir Yolları" Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti, "ADY" QSC** | | Краіна | Азербайджан | | Знаходжання штаб-кватэры | Баку | | Статус | дзеючая | | Гады дзеяння | 1991 — гэтага | | Эксплуатацыйная даўжыня чыгункі | 2918 км (2009) | | Шырыня каляіны | 1 520 мм | | | Карта чыгунак Азербайджана **Закрытае акцыянернае таварыства «Азербайджанская Дзяржаўная Чыгунка»** (азерб.: "Azərbaycan Dəmir Yolları" Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti, "ADY" QSC) — нацыянальны аператар сеткі чыгунак Азербайджана са 100%-м дзяржаўным капіталам. Кампанія створана летам 2009 года на базе Азербайджанскай Дзяржаўнай чыгункі, функцыянальна замяніўшы яе. Чыгуначны вакзал у Баку Галоўны будынак азербайджанскіх чыгунак ў Баку Тэхнічныя паказчыкі, інфраструктура, арганізацыя кіравання, структура --------------------------------------------------------------------- Да 1991 г. Азербайджанская чыгунка арганізацыйна складалася з трох аддзяленняў (Бакінскага, Гянджынскага і Нахічэванскага). Пасля здабыцця незалежнасці Азербайджана і аддзялення яго чыгункі ад структуры МШЗ СССР былі праведзены рэформы па арганізацыйнай структуры. З трох аддзяленняў засталіся два (Бакінскае і Гянджынскае) былі ліквідаваныя і перададзены ў прамое кіраванне службы руху. Акрамя таго наўзамен раней існавалых галоўных упраўленняў службаў лакаматыўнай, вагоннай гаспадаркі, службы пасажырскіх перавозак, былі створаны вытворчыя аб’яднанні — ПА, да якіх і переподчинялось інфраструктура раней якая належала службам. Так усё лакаматыўнае дэпо, былі ўведзены ў склад ВА «Лакаматыў». Асаблівасцю і станоўчым уласцівасцю дадзеных рэформ, служыла ліквідацыя, раней існавалі і дубліруючых адзін аднаго органаў. * Агульная працягласць чыгункі — 2125 км. З іх двухпуцявых — 800 км. Разгорнутая даўжыня — 2995 км. * Электрыфікаваныя (пастаянны ток 3КВт) — 1278 км. * Аўтаматычным блакаваннем абсталяваны — 1600 км. Арганізацыйная структура АзЧ складаецца з кіраўніцтва (начальнік чыгункі, намеснікі, галоўны інжынер), аб’яднанняў, вытворчых аб’яднанняў — ПА, службаў і прадпрыемстваў. Аб’яднанні: * Упраўленне перавозачнага працэсу * Матэрыяльна-тэхнічнага забеспячэння * Працоўнага забеспячэння Вытворчыя аб’яднанні: * ПА «Лакаматыў» * ПА «Вагонсервіс» * ПА «пуцявой гаспадаркі» * ПА «электразабеспячэння» * ВА «сігналізацыі і сувязі» Службы: * Фінансаў * Міжнародных адносін * Статыстыкі і эканамічнага планавання * Тарыфаў і транспартнага сервісу * Тэхнічнай * Эканомікі і працы * Бяспекі * Санітарна-медыцынскай Прадпрыемствы: * Завод жалезабетонных канструкцый * вагонарамонтны завод * Жвіровы завод * Рэйказварачны цягнік * Галоўная дыстанцыя водазабеспячэння * Эксплуатацыі грамадзянскіх збудаванняў * Тэхнічнага забеспячэння У склад АзЧ, таксама на правах дарожнага прадпрыемства ўваходзіць Бакінская дзіцячая чыгунка. Рухомы склад ------------ На чыгунцы эксплуатуецца рухомы састаў наступных серый: * Электравозы ВЛ8, ВЛ23, ВЛ11, ВЛ10, Е4s. Раней у эксплуатацыі знаходзіліся электравозы ВЛ22 м * Цеплавозы магістральныя ТЭ3, 2М62, 2ТЭ10м/3ТЭ10м. * Цеплавозы манеўровых ТЭМ2, ТЭМ2у, ТЭМ2ум, ЧМЭ3, ЧМЭ3т. Раней эксплуатаваліся ТЭМ1. * Электрацягнікі ЭР2. Раней эксплуатаваліся Ср3. Вандроўкі --------- Кампанія злучае Азербайджан з Украінай і Расіяй Праекты ------- ### Развіццё хуткаснага руху Праектам прадугледжваецца стварэнне хуткаснага руху ад Баку да Беюк-Кясіка (мяжа з Грузіяй) з перспектывай стварэння агульнага хуткаснага калідора Азербайджан — Грузія — Турцыя. На аснове міжнароднага тэндэру, ТЭО праекта правялі паўднёвакарэйскія кампаніі, і яны ж выйгралі тэндэр на праектаванне. Прапануецца тры віды выканання праекта, будаўніцтва асобнай хуткаснай лініі ад Баку да Беюк-Кясика, будаўніцтва дадатковых шляхоў на ўжо існуючым участку Баку — Беюк-Кясик, і мадэрнізацыя існуючай лініі Баку — Беюк-Кясик для хуткаснага руху. Праект будаўніцтва асобнай лініі быў адкінуты, як празмерна дарагі і нерэнтабельных. У ходзе перамоў і кансультацый, выбар найбольш верагодна ўпадзе на трэці варыянт, які прадугледжвае мадэрнізацыю існуючых чыгунак для хуткаснага руху. Па гэтаму праекту, першапачатковая хуткасць пасажырскіх цягнікоў на лініі будзе 120 км / ч, далей 160км / г, і ў канчатковым выніку больш 200км /г. Па праекце прадугледжваецца далейшае развіццё хуткаснага руху, з падключэннем да яго чыгунак Грузіі і Турцыі, для стварэння адзінага міжнароднага хуткаснага калідора, з Каўказ а ў Еўропу. У далёкай перспектыве, з павелічэннем пасажырапатокаў, намячаецца таксама павелічэнне хуткасці руху да 300км / г, з будаўніцтвам дадатковых пуцей. ### ТРАСЕКА (транспартны калідор Еўропа-Каўказ-Азія) У праекце плануецца задзейнічаць маршрут Баку-мяжа Грузіі, даўжыня якога складзе 503 кіламетра. ### Баку — Тбілісі — Карс Па гэтым праекце, павінны быць злучаныя чыгункі Азербайджана, з дапамогай чыгунак Грузіі з чыгункамі Турцыі. Па праекце (ажыццяўленне якога пачалося з 2007 г.) павінна быць пабудаваная чыгуначная лінія ад станцыі Ахалкалакі ў Грузіі, да чыгуначнай станцыі ў горадзе Карс. Прыкладны кошт праекта ацэньвалася ў 800 млн долараў ЗША, выдаткі ўзялі на сябе пароўну Азербайджан, шляхам прадастаўлення крэдыту Грузіі, і Турцыя. Азербайджан па мінімальнай працэнтнай стаўцы выдзеліў крэдыт Грузіі на будаўніцтва ўчастка ад Ахалкалакі да мяжы з Турцыяй, за свой жа рахунак Азербайджан праводзіць рэканструкцыю ўчастка Марнеулі — Ахалкалакі. На пачатковай стадыі па дарозе плануецца перавозіць да 10 млн т. грузаў, з далейшым павелічэннем грузапатокаў да 25 млн т. у бліжэйшай перспектыве. Гэты праект таксама з’яўляецца часткай больш грандыёзнага праекта па злучэнні чыгунак паўднёвага Каўказа з Еўропай праз Турцыю. Па праграме развіцця чыгунак Турцыі, вядзецца будаўніцтва падводнага чыгуначнага тунэлю пад пралівам Басфор ў Стамбуле, што забяспечыць прамую сувязь з агульнаеўрапейскай сеткай чыгунак. Таксама ў кантэксце праекта плануецца, будаўніцтва чыгункі з Карса ў Нахичеваньскую АР. У перспектыве, з выкананнем праектаў хуткаснага паведамлення, праект Баку — Тбілісі — Ахалкалаки-Карс стане часткай чыгуначнага хуткаснага калідора Еўропа — Каўказ — Азія. ### Поўнач — Поўдзень У 2000 годзе паміж Расіяй, Індыяй і Іранам было заключана пагадненне аб міжнародным транспартным калідоры «Поўнач-Поўдзень». Азербайджан далучыўся да гэтага праекта ў 2005 годзе. Гэты транспартны калідор з’яўляецца сукупнасцю транспартна-інфармацыйных магістраляў ад Індыі і Амана пасродкам мора, затым праз Іран, Каспійскі рэгіён, у Расію і ў адваротным кірунку. Па разліках экспертаў, прапускная здольнасць МТК «Поўнач-Поўдзень» складзе на першых падліках да 10 мільёнаў тон грузаў у год. Ёсць некалькі маршрутаў следавання грузаў з выкарыстаннем розных відаў транспарту, адзін з іх так званая «заходняя галіна»: кірунак Астрахань — Махачкала — Самурая, далей па тэрыторыі Азербайджана з выхадам у Іран праз памежную станцыю Астара. Або ад Самурая праз тэрыторыі Азербайджана і Арменіі з выхадам у Іран праз памежную станцыю Джульфа. На тэрыторыі Азербайджана праект прадугледжвае будаўніцтва пагранічнага моста Астара (Іран) — Астара (Азербайджан), пагранічнай станцыі, 8,5 км шляхоў, а таксама пункта змены колавых пар і іншай інфраструктуры ў Азербайджане. На рэалізацыю праектаў у Азербайджане неабходна каля 21 млн долараў. Гл. таксама ----------- * Баку-Пасажырская Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт АзЧ Архівавана 6 кастрычніка 2016. (азерб.) * Шырыня каляіны(недаступная спасылка) (руск.)

**Акула-дамавік**, **Акула-насарог** або **Скапанорынх** (*Mitsukurina owstoni*) — глыбакаводныя акула, адзіны прадстаўнік роду акулы-дамавікі або скапанорынхі (*Mitsukurina*), адзінага роду сямейства Скапанорынхавыя акулы (*Mitsukurinidae*). Сваю назву атрымала за дзіўнаватую знешнасць: пыса гэтай акулы заканчваецца доўгім дзябападобным вырастам, а доўгія сківіцы могуць далёка высоўвацца. Афарбоўка таксама незвычайная: блізкая да ружовай (скура напаўпразрыстая, і крывяносныя сасуды прасвечваюць скрозь яе). Найбуйнейшая вядомая асобіна дасягала даўжыні 3,8 метра і важыла 210 кг. Жыве на глыбіні ад 200 метраў, сустракаецца ў цёплых і ўмераных водах ўсіх акіянаў. Упершыню была здабытая ў 1897 годзе ў берагоў Японіі. Біялогія акулы-дамавіка вывучана вельмі мала. Невядома нават, наколькі шматлікі гэты від, і ці знаходзіцца ён пад пагрозай знікнення. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) | | Таксанамія | EOL · GBIF · iNaturalist · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · WoRMS |

Намбудыры падчас набажэнства **Намбудыры** (малаял.: നമ്പൂതിരി) — вышэйшая каста брахманаў у Керале. Агульная колькасць у Індыі (2019 г.) — 95 000 чалавек. Згодна паданням продкі намбудыры былі пераселены на поўдзень Індыі воінам Парашурама, аватарам Вішну. Найбольшага ўплыву яны дасягнулі паміж XII ст. і XVIII ст. калі храмавыя гаспадаркі атрымоўвалі шчодрыя зямельныя падараванні ад свецкіх валадароў. Намбудыры перадавалі зямлю ў арэнду прадстаўнікам ніжэйшых каст. Галоўным заняткам было набажэнства. Намбудыры фармальна лічыліся вышэй па статусу за валадароў з іншых каст, а таму выконвалі функцыі палітычных пасрэднікаў. Многія аказвалі медыцынскую дапамогу, развівалі аюрведу. Намбудыры звычайна жылі пашыранымі сем’ямі ў маёнтках *ілам* недалёка ад храма, які апекавалі. У адрозненні ад іншых малаялі яны вялі адлік сваяцтва па бацькоўскай лініі. Спадчына перадавалася выключна старэйшаму сыну, які быў абавязаны ажаніцца на жанчыне з яго касты. Малодшыя сыны часам маглі ўступаць у шлюбныя зносіны з прадстаўніцамі наяраў і амбалавасі, аднак стала з такімі жонкамі не жылі. У мінулым была шырока распаўсюджана палігінія. У XVIII ст. у Кералу былі запрошаны брахманы з суседняга Тамілнада. Яны паступова склалі канкурэнтную групу святароў. Зямельная рэформа 1969 г. прывяла да ліквідацыі буйных землеўладанняў і збядненню значнай часткі намбудыры. Спасылкі -------- * Brahmin Nambudiri in India * Nambudiri Brahman * Nambudiri Brahman: Countries and Their Cultures * Once-affluent Namboodiris of Kerala fall on hard days

**Сау́р** — горны хрыбет на мяжы Усходне-Казахстанскай вобласці Рэспублікі Казахстан і Кітаі, адносіцца да горнай краіны Саур-Тарбагатай, дзе з’яўляецца другім састаўным кампанентам, першы — горы Тарбагатай. Працягласць хрыбта — 140 км. Плошча абледзянення — 16,6 км². Вышэйшая кропка — гара Музтау (3816 м над узроўнем мора). Хрыбет складзены са сланцаў, вапнякоў, вулканагенных адкладаў, гранітаў, пясчаніку. На хрыбце радовішчы вугалю і гаручых сланцаў. Зноскі ------ 1. ↑ БелЭн 2002. 2. ↑ ВСЭ. Літаратура ---------- * Саур // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 196. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). * *Саур (руск.)* — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі

**Локі** (стар.-сканд.: Loki) — сын ётуна Фарбауты і Лаувеі, таксама згадваецца ў якасці бога хітрасці і падману (па некаторых версіях таксама агню) і т. п. якасцяў у германа-скандынаўскай міфалогіі, паходзіць з роду ётунаў, але асы дазволілі яму жыць з імі ў Асгардзе за яго незвычайны розум, хітрасць і мудрасць. Локі мае некалькі хэйці, уключаючы Хведрунг (Hveðrungr) («Прадраканне вельвы», 55, «Пералік Інглінгаў», 32), Лофт (Loptr) і Ладур (Lóðurr). Біяграфія --------- Снорэ апісвае Локі прыгожым, невысокім чалавекам. Пабрацім Одзіна. Да таго, як волаты пачалі вайну з асамі, Локі пражыў тры гады ў Ётунхейме у волаткі Ангрбоды. За гэты час яна нарадзіла яму траіх дзяцей: дачку — напалову чырвоную, напалову сінюю Хель (багіня царства мёртвых), гіганцкага змея Ёрмунганда і жахлівага ваўка Фенрыра. Таксама ў яго ёсць двое дзяцей ад Сігюн: Нары і Валі (у інш.варыянтах: Нары і Нарві, Валі і Царві). Акрамя таго, у «Песні пра Хюндле» гаворыцца, што Локі спарадзіў усіх ведзьмаў, з’еўшы напаўзгарэлае сэрца злой жанчыны і такім чынам зачаўшы іх («Песня пра Хюндле», 41). «Пакаранне Локі». Ілюстрацыя Луі Уара да The Heroes of Asgard (1900) Малюнак Локі са старонак старажытнаісландскага манускрыпта Edda Oblongata (1680) Рысы Локі характэрныя для трыксцераў: двудушнасць, выкрутлівасць, хітрасць, падступства. Сцвярджэнне, што паняцці аб «добрым» і «дрэнным» для яго проста адсутнічаюць, не зусім дакладна. У песні «Лаянка Локі» ён бязлітасна і не саромеючыся ў выразах выкрывае сем багінь і сем багоў, якія сабраліся на банкет у марскога волата Эгіра. Багоў ён абвінавачвае перш за ўсё ў баязлівасці, а багінь — у няцноце. На тым жа банкеце Локі прызнае ўласную віну ў гібелі бога Бальдра. Пасля гэтага Локі паспрабаваў схавацца і ў абліччы ласося схаваўся ў вадаспадзе фіёрда Франангр. Разгневаныя асы злавілі і яго, і двух яго дзяцей, Валі і Нарві. Валі ператварылі ў ваўка, і ён разадраў брата на часткі. Кішкамі Нарві звязалі Локі і прыкавалі да скалы, да трох камянёў. Скадзі, помсцячы за свайго бацьку, павесіла над яго галавой змяю, яд якой бесперапынна капае на твар Локі. Але верная жонка бога-ётуна Сігюн трымае над ім чару, у якую і збіраецца яд. Калі чаша перапаўняецца, Сігюн ідзе апаражніць яе, а ў гэты час яд капае на твар Локі, і ён б’ецца ў пакутах. Менавіта гэта паводле падання з’яўляецца прычынай землятрусаў. З іншага боку, асы часта звярталіся да паслуг Локі ў тых выпадках, калі трэба было праявіць хітрасць. Локі валодаў здольнасцю змяняць сваю знешнасць. Так, ён у абліччы выдатнай кабылы зманіў каня па імі Свадыльфары ў ётуна-муляра, які будаваў Асгард, чым пазбавіў асаў ад неабходнасці аддаваць апошняму ў жонкі багіню Фрэю. Пры гэтым Локі зацяжарыў, пасля чаго выносіў і спарадзіў васьмінога жарабя Слейпніра, на якім пасля ездзіў Одзін. Дзякуючы Локі Асы атрымалі такія скарбы, як молат Тора Мьёльнір, дзіду Одзіна Гунгнір, карабель Скідбладнір, кальцо Драупнір і вепрука Гулінбурсці. Паходжанне ---------- Некаторыя даследчыкі сцвярджаюць, што, будучы часткай трыяды дэміургаў (Одзін, Хенір і Лодур, або Локі), гэты бог першапачаткова быў народжаны ад пакалення багоў, якія існавалі яшчэ да Одзіна, і быў сынам волата Іміра, а яго братамі былі Кары (паветра) і Хлер (вада), сястрой — Ран, страшная багіня мора. Іншыя міфолагі, аднак, лічаць яго сынам волата Фарбауці, якога асацыявалі з Бергельмірам, адзіным выжылым пасля патопу, а таксама сынам Лаувеі (ліставы востраў) або Наль (карабель). У гэтым выпадку адзінае, што звязвае Локі і Одзіна, — гэта клятва ў пабрацімстве, якую давалі адзін аднаму скандынавы. Сям’я ----- Акрамя шлюбу з Сігюн, Локі ажаніўся з веліканшай Ангрбодай (што абяцае гора), якая жыве ў Жалезным лесе і якая нарадзіла яму трох пачвараў: Хель — багіню смерці, змея Мідгарда Ёрмунганда і ваўка Фенрыра. Сігюн нарадзіла яму двух сыноў, Нарві (Нары) і Валі, прычым апошні быў названы ў гонар бога, які адпомсціў за Бальдра. Сігюн заўсёды захоўвала вернасць свайму мужу і не здрадзіла яму нават пасля таго, як яго канчаткова выгналі з Асгарда і зрынулі ў нетры зямлі. Конь Слейпнір таксама з’яўляецца сынам Локі, якога той спарадзіў у вобразе кабылы ад каня Свадыльфары. Таксама Локі памылкова прыпісваюць шлюб з Глут (ззянне), якая была замужам за Логі і нарадзіла таму дзвюх дачок — Эйзу (вуголле) і Энміру (попел). Этымалогія ---------- Пытанне аб этымалогіі не вырашаны. Самай распаўсюджанай з’яўляецца версія паходжання ад старажытнаісландскага *lúka* — «*зачыняць, замыкаць; заканчваць»* (магчымае ўказанне на ролю Локі ў Рагнароке, як хтанічнага бажаства). Часам імя Локі збліжаюць з балтыйскім абазначэнне мядзведз літ.: Lokys і грэцкім пазначэннем ваўка грэч. Λύκος. Таксама існуе версія аб паходжанні імя Локі ад слова «Логі» — «Агонь», што і з’яўляецца асновай версіі пра тое, што Локі — бог агню. Жорж Дзюмезіль, параўноўваючы Локі з героем нартскага эпасу Сырдонам і знаходзячы паміж імі тыпалагічную агульнасць, прыводзіць агляд тлумачэння вобраза скандынаўскага бога: > > > …Локі — гэта агонь, казалі першыя прыхільнікі натуралістычнага тлумачэння. Локі — вада або вецер, папраўлялі іншыя. Паслядоўнікі Манхардта прыбралі яго ў уніформу «духаў расліннасці». У ім бачылі бога з чорнымі і хтанічнымі рысамі… Адны фалькларысты палічылі магчымым вітаць ў яго асобе свайго роду ўдачлівага старшыну ў войску геніяў, троляў і эльфаў, якія заўсёды кішаць на скандынаўскім гарызонце. Іншыя прызналі ў ім адначасова і «культурнага героя» з міфалагічных апавяданняў некаторых полуцывілізаваных народаў, і ашуканца, які часам яго замяшчае. > > > Локі ў сучаснай культуры ------------------------ ### Музыка і тэатр * Локі — персанаж оперы Рыхарда Вагнера «Золата Рэйна» (1869, пад імем «Логе»). * Локі — герой песні «Loki, God Of Fire» з альбома *Gods of War* групы Manowar. * Локі — герой песні «Deceiver of the gods» з аднайменнага альбома шведскай вікінг-метал-гурта Amon Amarth. * У рэпертуары гурта Týr ёсць скарочаная версія скальдскай балады «Lokka Tattur» («Казка Локі»). * Локі прысвечана песня Loki гурта Saltatio Mortis. * Локі прысвечана песня Loki гурта Skálmöld. * Локі прысвечана песня Loki гурта Gealdyr. ### Літаратура * Пад уплывам Вагнера напісаны раман нямецкага пісьменніка і антрапасофа Людвіга Якабоўскага «Локі» (Loki. Roman eines Gottes, 1899), своеасаблівая «прота-фэнтэзі», заснаваная на скандынаўскай міфалогіі. * Верш І. А. Буніна «Бальдэр» прысвечаны міфу германа-скандынаўскай міфалогіі, цэнтральным персанажам якога выступае Локі. * Верш В. Я. Брусава «Бальдер Локі» быў адрасаваны Андрэю Беламу. * Локі з’яўляецца ў сучасных фэнтэзі, як уласнай персонай «(A. D. 999» Жадрыен Бэл, 1999, «Мой Рагнарок» Макса Фрая, «Дыпламаваны чарадзей» Лаёна Спрэга дэ Кампа і Флетчара Прэта, а таксама ў кнізе Ларса-Хенрыка Ольсена «Эрык, сын чалавека»), так і ў рэінкарнацыях («Амерыканскія багі» Ніла Геймана і яго ж комікс «Пясочны чалавек»; «Маска Локі», «Каханне — адно ўяўленне» Роджэра Жэлязны). * Локі як скандынаўскі бог з’яўляецца ў кнігах «Мая жонка — ведзьма» Андрэя Беляніна і «Непераможны Олаф» А. Льгова. * У кнігах Джааны Харыс «Руны» (англ.: Runemarks), «Runelight» і «Евангелле ад Локі» (англ.: Gospel of Loki) Локі — бог падману. * У тэтралогіі Гары Гарысана («Молат і Крыж», «Крыж і Кароль», «Кароль і Імператар», «Імператар і Молат») Локі — адзін з багоў Асгарда, пракляты Одзінам, але вызвалены дзякуючы чалавеку. * У серыі кніг Рыка Рыярдана «Магнус Чэйз і багі Асгарда» з’яўляецца ў снах Магнуса і спрабуе пачаць Рагнарок. * У кнізе Дыяны Уін Джонс «Агонь і заклён, ці восем дзён з Люкам», Локі — адзін з цэнтральных персанажаў. ### Кінематограф і анімацыйныя фільмы * У галівудскім фільме «Маска» з Джымам Кэры маска бога Локі-галоўны завуаляваны антаганіст. У фільме «Сын Маскі» Локі (у ролі Локі — Алан Камінг) — адзін з галоўных герояў і адмоўны персанаж. Том Хідлстан ў касцюме Локі з фільма «Помснікі», Comic Con-2013 * У коміксах па сусвету Marvel існуе персанаж Локі, заснаваны на міфалагічным, але не ідэнтычны яму (так, па коміксах ён брат Тора, а не Одзіна, і мае чорныя, а не рудыя валасы). Звычайна яму адводзіцца роля злыдня або неадназначнага антыгероя. У экранізацыях коміксаў яго ролю выканаў Тым Хідлстан. * Локі з’яўляецца адным з галоўных персанажаў анімэ «Matantei Loki Ragnarok». * Локі, як скандынаўскі бог, гуляе галоўную ролю ў анімэ «Забавы Багоў». * Таксама Локі з’яўляецца ў фільме «Мара і носьбіт агню»(у ролі Локі — Крыстаф Марыя Хэрбст). * У фільме «Догма» роля Локі-анёла, выгнанага на зямлю, выконвае Мэт Дэйман. * У серыяле «Звышнатуральнае» архангел Гаўрыіл, збегшы з нябёсаў, прыкідваўся Богам Локі. У позніх сезонах фігуруе непасрэдна сам бог Локі, у выкананні зноў жа Рычарда Спейта. * У анімэ «Боская брама» Локі з’яўляецца адным з ключавых персанажаў. * У серыяле «Рагнарок» брат галоўнага героя Магне/Тора — Лаўрыц — па нараджэнні з’яўляецца напалову ётуном, і атаясамлівае сябе з Локі. ### Кампутарныя гульні * У 2D-гульні God of Thunder 1993 года Локі з’яўляецца галоўным антаганістам. * У гульні Rune бог Локі глыбока пад зямлёй скаваны каменнай змяёй. Сюжэт гульні цесна звязаны з Богам Локі. * У гульні Apsulov End of Gods Локі з’яўляецца галоўным антаганістам. * У шматкарыстальніцкай гульні ў жанры MOBA Smite Локі выступае ў якасці аднаго з гульнявых персанажаў. * У JRPG Persona 5 Локі з’яўляецца персонай персанажа Гора Акэці. * У гульні Romance club (Клуб рамантыкі) Локі з’яўляецца адным з галоўных персанажаў гісторыі «Шлях Валькірыі» Зноскі ------ 1. 1 2 2. ↑ 3. ↑ *Е. М. Мелетинский.* «Эдда» и ранние формы эпоса. — Наука, 1968. 4. ↑ 5. ↑ God of Thunder (Video Game 1993) на сайце «*Internet Movie Database*» (англ.) Спасылкі -------- * Локі ў энцыклапедыі Кругасвет * Галіна Бядненка. Локі-трыксцер, пасярэднік, культурны герой, злыдзень і ахвяраАрхівавана 14 сакавіка 2016. * Міфалогія вікінгаў — кальцо Андвары Літаратура ---------- * Міфалагічны слоўнік — Гл. рэд. — М.: «Савецкая Энцыклапедыя», 1991 — ISBN 5-85270-032-0 * Р. К. Баландзін. Сто вялікіх багоў. — М.: Веча 2000, 2003 год Вадзім Рудзько. Бог. — Бельцы, 2009. * Сычоў А. А. міфалагічныя вытокі скандалу / / Дзмітрыеў А. В. Сычоў А. А. Скандал: соцыафіласофскія нарысы Архівавана 9 кастрычніка 2020. М.: Цспім, 2014. 323 C. С. 96-117. * Жыль Рагаш. Вікінгі міфы і легенды. — Ашетт, Дыялог, 1995, ISBN 5-85980-050-9 | ⛭Асы | | --- | | Багі | * Андхрымнір * Бальдр * Бёр * Брагі * Буры * Валі * Ве * Відар * Вілі * Даг * Дэлінг * Локі * Магні * Мейлі * Модзі * Од * Одзін * Рыг * Тор * Уль * Форсеці * Хеймдаль * Хермод * Хёд * Хёнір * Цюр | | Багіні | * Біль * Вар * Вёр * Геўён * Глін * Гна * Ёрд * Ідун * Лефн * Нана * Нот * Сага * Сігюн * Сін * Сіф * Снотра * Сьёфн * Труд * Фрыг * Фула * Эйр | | Іншыя | * Квасір |

**Awake!** (бел.: Прачніцеся!) — часопіс Сведкаў Іеговы, які выходзіць з 1919 г. Заснаваны 2-м прэзідэнтам Таварыства Вартавой вежы Дж. Рутэрфордам пад назвай «Залаты век» (англ.: The Golden Age). У адрозненні ад «Вартавой вежы» прысвечаны шырокаму колу пытанняў, у тым ліку не звязанных з рэлігіяй У кастрычніку 1937 г. атрымаў назву «Суцяшэнне» (англ.: Consolation), а ў жніўні 1946 г. — цяперашнюю назву «Прачніцеся!». На цяперашні час выдаецца на 225 мовах. На беларускай мове не публікуецца. Большасць артыкулаў у гэтым часопісе друкуецца без пазначэння імя аўтара. Да 2008 г. часопіс выходзіў на 32 старонках на розных мовах 2 разы ў месяц ці раз у месяц, але з таго года выдаваўся толькі раз у месяц на ўсіх мовах выдання. З 2013 г. аб’ём матэрыяла скрацілі з 32 старонак да 16. З 2016 г. часопіс пачаў выходзіць раз у 2 месяцы. З 2018 г. часопіс пачаў выходзіць раз у 4 месяцы і быць прысвечаны толькі адной тэме. З гэтага часу матэрыялы, якія раней публікаваліся ў часопісах Сведкаў Іеговы, паступова перанеслі ў раздзел "Серыі артыкулаў" на сайце jw.org. 1 кастрычніка 2019 года часопісу споўнілася 100 год. З 2022 г. пачаў выходзіць раз на год. Зноскі ------ 1. ↑ The ISSN portal — Paris: ISSN International Centre, 2005. — ISSN 0005-237X<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q12131129'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q90'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q70460099'></a> 2. ↑ Прачніцеся! за 2/2020, старонка 2 3. ↑ Серии статей JW.ORG 4. ↑ Журналу «Пробудитесь!» исполнилось 100 лет // Официальный сайт Свидетелей Иеговы 5. ↑ Выпускі часопіса за 2022 і 2023 г. Спасылкі -------- * Выданні часопіса за 1986—2022 гг. на рускай мове Архівавана 3 лютага 2023. // wol.jw.org/ru * Выданні часопіса за 1970—2022 гг. на англійскай мове // wol.jw.org/en * Часопісы «Вартавая вежа» і «Прачніцеся!» на афіцыйным сайце выдавецтва (на рускай мове) // www.jw.org/ru

**Сарыкольскі хрыбет** (тадж.: Раште Кух Сарикол) — горны хрыбет ва Усходнім Паміры, цягнецца ўздоўж мяжы Таджыкістана і Кітая. Цягнецца ад даліны ракі Маркансу да адгор’яў Гіндукуша, агінаючы з поўначы катлавіну з азёрамі Шаркуль і Рангкуль. Служыць водападзелам басейнаў ракі Тарым, возера Каракуль і Амудар’і. Вышыня хрыбта вагаецца ад 4500 да 5800 м, вышэйшая кропка — гара Лявірдыр (6351 м). Працягласць — каля 350 км. Складзены галоўным чынам крышталічнымі сланцамі і гранітоідамі. У ніжняй частцы схілаў — разрэджаная расліннасць халоднай высакагорнай пустыні. Вышэй 5000 м — даліны і схілавыя ледавікі. На тэрыторыі Таджыкістана размешчана 240 ледавікоў агульнай плошчай 144 км². Гл. таксама ----------- * Пшарцкі хрыбет Літаратура ---------- * Сарыкольскі хрыбет // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 188. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) |

**«Футурыс»** — будуемы бізнес-цэнтр у Мінску, які размешчаны па пр. Незалежнасці недалёка ад станцыі метро «Барысаўскі тракт». Гісторыя -------- З 2007 года за шматфункцыянальны комплекс пад назвай «**Gold City**» адказвала прадпрыемства «Аўтадомсервіс». У тым жа годзе стартавалі падрыхтоўчыя працы да будоўлі, а таксама заключаны кантракт са стратэгічным інвестарам з Вялікабрытаніі. Па першапачатковым праекце, які распрацоўваў архітэктар Віктар Крамарэнка, дах гмаха мусіў быў вянчаць залаты шкляны шар, ад якога адмовіліся праз тэхналагічную складанасць выканання. Праект атрымаў мянушку «Усходніх варотаў Мінска». Будаўніцтва планавалася завяршыць у 2010 годзе. У красавіку 2009 года арыштаваны дырэктар і намдырэктара фірмы-забудоўшчыка, якім былі інкрымінавана махлярства ў дачыненні да бізнес-партнёра — брытанскага дэвелапера Вінсента Петрыла. Зламыснікі спачатку выцягнулі на «вырашэнне бягучых праблем» з інвестара 70 000 долараў, а потым яшчэ больш за 300 000 долараў «на ўрэгуляванне пытанняў з чыноўнікамі». У верасні 2010 года Мікалай Ладуцька ўрачыста закладвае памятную капсулу для нашчадкаў у падмурак бізнес-цэнтра, які змяніў назву на «Футурыс». Летам 2012 года будаўніцтва замарожана, на той час былі ўзведзены толькі 9 з 25 паверхаў. Прычынай спынення будаўніцтва сталі рознагалоссі асноўных інвестараў праекта Вінсента Петрыла і Герхарда Амана. У пачатку 2014 года узвядзеннем бізнес-цэнтра займаецца будаўнічая кампанія «Тапас», пасля чаго даўгабуд імкліва вырас і восенню дасягнуў праектнай вышыні. Новы праект будынка распрацаваны архітэктарам Маргарытай Міклашэвіч з інстытута «Мінскграмадзянпраект». Бізнес-цэнтр планавалася здаць у 2016 годзе. У хуткім часе працы на аб’екце зноў спыніліся праз праблемы з фінансаваннем. У 2017 годзе адноўлены крэдытная лінія і будаўніцтва «Футурыса», асноўны аб’ём сродкаў будзе вылучаны ў 2018 годзе. Архітэктура ----------- Шматфункцыянальны комплекс будзе складацца з 26-павярховай вежы бізнес-цэнтра і трохпавярховага будынка-стылабата. У афармленні фасадаў першых 4 паверхаў будуць выкарыстаныя граніт і шкло, вышэй — панарамнае зашкленне, апошнія VIP-паверхі ўпрыгожыць шкло з залатым адлівам. На даху небаскроба, верагодна, будзе размяшчацца верталётная пляцоўка. Будынак будуць абслугоўваць 10 ліфтаў: да 4-га паверха падымаюцца 10 ліфтаў, да 15-га паверха — 9, да 25-га паверха — 7. Каля гмаха з’явіцца падземны паркінг на 220 машына-месцаў, над якім таксама будзе арганізавана стаянка на 500 аўтамабіляў. У 3-павярховай часткі адкрыецца гандлёва-забаўляльны цэнтр, рэстаран, трэнажорная зала, салон прыгажосці, SPA-салон, шоу-румы. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 Фотофакт: как строится бизнес-центр «Футурис» в Уручье 2. 1 2 3 4 Топ-7 проблемных бизнес-центров Минска Архівавана 16 лістапада 2013. 3. 1 2 Лед тронулся

**Сацыяльна-эканамічная геаграфія** (СЭГ) — адна з асноўных частак (разам з фізічнай геаграфіяй) сістэмы геаграфічных навук. Вывучае тэрытарыяльную арганізацыю грамадства ў разных краінах, рэгіёнах, мясцовасцях. Аб’ект і прадмет СЭГ -------------------- Аб’ект СЭГ — сацыясфера — грамадска арганізаваная частка геаграфічнай абалонкі. Таксама сацыяльна-эканамічная геаграфія даследуе асаблівасці і заканамернасці размяшчэння насельніцтва і гаспадаркі і дае ўяўленне аб разнастайнасці ў эканамічных, этнічных, рэлігійных, сацыяльных адносінах. Сацыяльна-эканамічная геаграфія цесна ўзаемазвязана з іншымі грамадскімі навукамі, у першую чаргу з сацыялогіяй і эканомікай. Але СЭГ вывучае тэрытарыяльныя спалучэнні сацыяльных і эканамічных аб’ектаў — сістэмы рассялення, тэрытарыяльна-вытворчыя комплексы, эканамічныя раёны, агульнымі словамі, тэрытарыяльныя сацыяльна-эканамічныя сістэмы. Гэта і адрознівае СЭГ ад іншых грамадскіх навук і робіць яе навукай геаграфічнай, аб’ядноўвае з іншымі геаграфічнымі навукамі. У краінах Заходняй Еўропы, ЗША, Канадзе і іншых у дачыненні да дадзенай падсістэмы геаграфічнай навукі ўжываюць назвы «грамадская геаграфія», «геаграфія чалавека». Структура СЭГ ------------- У СЭГ вывучаюцца самыя разнастайныя бакі жыцця людзей: тэрытарыяльныя асаблівасці ўзроўню жыцця, ладу жыцця, умоў працы, быту, адпачынку; розныя галіны гаспадаркі, рассяленне і інш. У залежнасці ад аб’ектаў даследавання атрымалі развіццё асобныя напрамкі СЭГ і адпаведныя ім вучэбныя дысцыпліны. У гэтых адносінах усю СЭГ можна падзяліць на наступныя групы галін: * геаграфія насельніцтва і населеных пунктаў; * геаграфія галін невытворчай сферы; * геаграфія галін матэрыяльнай вытворчасці: прамысловасці, сельскай гаспадаркі, транспарту; * геаграфія галін, што займаюць прамежкавае становішча паміж вытворчай і невытворчай сферамі: гандлю, бытавога абслугоўвання, жыллёва-камунальнай гаспадаркі і інш. Метады даследаванняў у СЭГ -------------------------- Трэба зазначыць, што агульным і абавязковым падыходам для ўсіх геаграфічных даследаванняў з’яўляецца тэрытарыяльны падыход. СЭГ выкарыстоўвае наступныя агульнанавуковыя метады: * сістэмны, * гістарычны, * праблемны, * комплексны, * мэтавы, * канструктыўны, * экалагічны. Усе яны ў той ці іншай ступені выкарыстоўваюцца і ў даследаваннях у галіне сацыяльна-эканамічнай геаграфіі. Існуюць і спецыфічныя метады СЭГ. Літаратура ---------- * Сідор С. І. Смалякоў Г. С. Тэорыя сацыяльна-эканамічнай геаграфіі: Курс лекцый — Мн.: Бел. дзярж. ун-т, 2001—110, [1] с. ISBN 985-445-592-0 * Страха М. Л. Уводзіны ў сацыяльна-эканамічную геаграфію: Вучэб.-метад. дапам. — Мн.: БДПУ, 2000. — 52 с. ISBN 985-432-246-3

**Актуарныя разлікі** — разлікі тарыфных ставак страхавання на падставе метадаў матэматычнай статыстыкі. Ужываюцца ўва ўсіх відах страхавання. Заснаваны на выкарыстанні закона вялікіх лікаў. Адлюстроўваюць у выглядзе матэматычных формул механізм утварэння і выдаткавання страхавога фонду. Адменную ролю гуляюць у доўгатэрміновым страхаванні, напрыклад, звязаным з працягласцю жыцця насельніцтва, то бок у страхаванні жыцця і пенсійным страхаванні. Актуарныя разлікі праводзяць актуары — адмыслоўцы, якія маюць кваліфікацыйны атэстат і ажыццяўляюць на падставе працоўнага дагавора ці грамадзянска-прававога дагавора са страхаўшчыком чыннасць па разліках страхавых тарыфаў, страхавых рэзерваў страхаўшчыка, ацэнцы яго інвестыцыйных праектаў з выкарыстаннем актуарных разлікаў. Метадалогія актуарных разлікаў заснавана на выкарыстанні тэорыі імавернасцей, дэмаграфічнай статыстыкі і доўгатэрміновых фінансавых вылічэнняў. З дапамогай тэорыі імавернасцяў вызначаецца імавернасць страхавога выпадку. Дэмаграфічная статыстыка патрэбна для дыферэнцыяцыі страхавых тарыфаў у залежнасці ад узросту застрахаванага. З дапамогай доўгатэрміновых фінансавых вылічэнняў у тарыфах улічваецца прыбытак, што атрымліваецца страхаўшчыком ад выкарыстання для інвестыцый акумуляваных унёскаў страхавальнікаў. Асновы тэорыі актуарных разлікаў як адменнай галіны навукі былі закладзены ў XVIII стагоддзі працамі такіх навукоўцаў як Джон Граўнт, Я. Дэ Віт, Э. Галей, Джэймс Додсан. Большасць буйных матэматыкаў таго часу — Л. Эйлер, Э. Дзювільяр, Мікалай Іванавіч Фус, С. Лакруа, У. Керсебум, А. Депарсье; а потым Андэрс Ліндштэт і інш. — распрацоўвалі тэорыю актуарных разлікаў. У наш час у тэорыі актуарных разлікаў ужываюцца найновыя дасягненні матэматыкі і статыстыкі. Зноскі ------ 1. ↑ *Яфімаў С.Л.* Актуарныя разлікі // Эканоміка і страхаванне: Энцыклапедычны слоўнік. — Масква: Цэрых-ПЭЛ, 1996. — С. 12. — 528 с. — ISBN 5-87811-016-4. Спасылкі -------- * Інфармацыйны партал «Актуары: праблемы, падзеі, інфармацыя» * Часопіс «Актуар» * Страхавая матэматыка — актуарныя разлікі. Слоўнік * Актуарныя разлікі — згадванні ў СМІ | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Treccani · Universalis | | Нарматыўны кантроль | BNE: XX533747 · BNF: 119678000 · GND: 4063194-1 · LCCN: sh2008005723 · Microsoft: 162118730 |

**Магілёўскі завод «Строммашына»** — дзяржаўнае машынабудаўнічае прадпрыемства Беларусі, заснаванае ў верасні 1913 г. ў Магілёве ў якасці прыватнай медналіцейна-механічнай майстэрні братоў Мазья. Гісторыя -------- ### Расійская імперыя У верасні 1913 г. браты М. і А. Мазья адчынілі ў Магілёве (Расійская імперыя) медналіцейна-механічную майстэрню па Дняпроўскім праспекце (цяпер Першамайская вуліца). У майстэрні выраблялі млыны, маслабойні і вінакурні, артэзіянскія калодзежы, плугі, косы і сякеры. У 1914 г. ў майстэрні працавала 15 работнікаў. У 1917 г. прадпрыемства стала чыгуналіцейна-кацельным заводам братоў Мазья і Аранзон. Завод меў уласную краму і быў абанентам тэлефоннай сеткі Магілёва. ### Савецкі перыяд Тэрыторыя завода на нямецкім аэрафотаздымку 1943 года У лістападзе 1918 г. бальшавікі нацыяналізавалі завод, які стаў вырабляць павозкі і рамантаваць аўтамабілі і паходныя кухні для Чырвонай арміі. У 1919 г. завод налічваў 27 супрацоўнікаў. У 1920 г. лік супрацоўнікаў вырас да 118 работнікаў і 17 службоўцаў. У 2-й палове 1921 г. прадпрыемства атрымала назву «7-ы чыгуналіцейны завод», які стаў вырабляць сельскагаспадарчыя машыны і прылады (конны прывад, веялка, малацілка, плуг, барана і кацёл), абсталяванне для млыноў, вінакурняў і лесапілак. У 1-й палове 1923 г. арцель работнікаў аднавіла завод пасля прастою пад назвай «Адраджэньне». У 1926 г. завод «Чырвоны адраджэнец» меў 67 работнікаў. У 1935 г. завод атрымаў імя Г. Дзімітрава, увайшоў у склад Народнага камісарыята цяжкай прамысловасці СССР і налічваў 184 супрацоўнікаў. У 1937 г. лік супрацоўнікаў вырас да 236. У ліпені 1941 г. завод вывезлі ў Куйбышаў (РСФСР), дзе сталі выпускаць авіярухавікі. Тым часам нямецкія акупанты стварылі на плошчах завода канцлагер. У 1946 г. завод аднавілі ў Магілёве пад назвай «Строммашына». Частку вырабаў паставілі ў 4 краіны Азіі (Інданезія, Індыя, Іран і Турцыя) і 5 краінаў Еўропы (Балгарыя, Венгрыя, Італія, Польшча і Францыя). У 1962 г. «Строммашыне» перадалі цэхі завода «Электрарухавік». У 1965 г. пачалі выраб грузавых і пасажырскіх ліфтаў. У 1973 г. вырабілі звыш 3400 ліфтоў. У 1987 г. «Строммашына» стала выпускаць абсталяванне «СМК 350» для заводаў керамічнай цэглы (магутнасць 75 млн цаглін за год). У выніку ў РСФСР пабудавалі заводы ў пас. Круглае (Чалябінская вобласць), Варатынску (Калужкая вобласць) і Новакубанск (Краснадарскі край). ### Сучаснасць У 1995 г. прадпрыемства стала вырабляць вытворчыя лініі для выпуску жалезабетонных, напружаных шпалаў і брусы стрэлачных пераводаў. У 1996 г. першую лінію паставілі на Ашхабадскі завод жалезабетонных шпалаў (Туркменістан), магутнасць якога склала 500 000 шпалаў. У 1998 г. пусцілі лінію палімерных парашковых пакрыццяў магутнасцю 100 000 м² за год. У 1999 г. завод «Строммашына» асвоіў рамонт збожжаўборачных камбайнаў «Дон-1500». У 2003 г. вырабілі першы прывад штангавай глыбіннай пампы ПШГНТ для свідравіны № 91 Залатавухінскага радовішча кіраўніцтва «Рэчыцанафта» УП «Беларуснафта». У 2009 г. пусцілі лінію гальванічнага пакрыцця. У студзені 2016 г. эканамічны суд Магілёўскай вобласці прызнаў ААТ «Магілёўскі завод «Строммашына» неплацежаздольным і вылучыў 2,5 гады на яго фінансавае аздараўленне. 2 лютага 2016 г. стала вядома, што в.а. гендырэктара завода быў прызначаны раней асуджаны на восем гадоў пазбаўлення волі за злоўжыванне службовымі паўнамоцтвамі, службовы падлог, крадзяжы і прычыненне шкоды ў буйным памеры, Дзмітрый Усаў, які датэрмінова выйшаў на свабоду. У ліпені 2016 г. завод наведаў прэзідэнт Беларусі А. Лукашэнка і паабяцаў выратаваць яго, але ў ліпені 2018 г. Савет Міністраў Беларусі ў чарговы раз працягнуў тэрмін санацыі да сярэдзіны 2023 г. Кіраўніцтва ----------- * М. Мазья (1913 — лістапад 1917 гг.) * Файбышэвіч (1 ліпеня 1920 — 1920-я) * Уладзімір Саханько (1990-я — 2011 г.) ### Генеральныя дырэктары * Генадзь Віктаравіч Ануфрыенка (15 чэрвеня 2012 — 2014) * Уладзімір Уладзіміравіч Дземідзенка (2014 — 2015 гг.) * в.а. Андрэй Усаў (2015 — 2016) * Дзмітрый Барэйка (з 2016 г.) Помнікі ------- * У 1966 годзе на будынку аднаго з цэхаў завода (вул. Першамайская, 77) устаноўлена мемарыяльная дошка ахвярам фашызму. У час акупацыі горада нямецка-фашысцкія захопнікі стварылі на тэрыторыі прадпрыемства канцэнтрацыйны лагер, дзе загубілі сотні савецкіх грамадзян. Зноскі ------ 1. ↑ Справаздача аб дзейнасці ААТ за 2015 год 2. 1 2 Эканоміка Магілёўшчыны: Строммашына **(нявызн.)** (7 лістапада 2006). Праверана 20 верасня 2018. 3. ↑ Сітуацыя на прадпрыемствах "Строммашына" і "Магілёўтрансмаш" разгледжаная на пасяджэнні прэзідыума Саўміна **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *БелаПАН* (8 лістапада 2016). Архівавана з першакрыніцы 23 верасня 2020. Праверана 20 верасня 2018. 4. 1 2 Дырэктар-карупцыянер з «Магілёўдрэва» вызвалены з калоніі і прызначаны кіраўніком іншага магілёўскага завода **(нявызн.)**. *Наша Ніва* (2 лютага 2016). Праверана 20 верасня 2018. 5. ↑ Пару лет назад Лукашенко пообещал Могилевскому заводу процветание... // Снплюс. Свободные новости плюс. — 2018. — № 37 (785). — 18 сентября. — С. 11. 6. ↑ Новыя прызначэнні **(нявызн.)**. *Наша Ніва* (15 чэрвеня 2012). Праверана 20 верасня 2018. 7. ↑ Лукашэнка прызначыў рэктара Акадэміі кіравання, старшыняў райвыканкамаў і іншых чыноўнікаў **(нявызн.)**. *Наша Ніва* (15 снежня 2014). Праверана 20 верасня 2018. 8. ↑ 36. Мемарыяльная дошка архвярам фашызму // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Магілёўская вобласць. — 408 с. іл. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Строммашына (Магілёў)

**Стома** — зморанасць ад цяжкай працы ці якога-небудзь занятку (стомленасць), таксама беларускае прозвішча. Выбітныя носьбіты ----------------- * Васіль Стома — беларускі пісьменнік, дзеяч беларускай эміграцыі. * Вячаслаў Іосіфавіч Стома — беларускі пісьменнік. * Здзіслаў Францавіч Стома — беларускі акцёр. * Ігар Алегавіч Стома — беларускі ўрач-інфекцыяніст. Прозвішча --------- Прозвішча «Стома» вядомае і ў Літве у варыянтах *Stoma, Stuoma* (у Польшчы гэтае прозвішча найчасцей належыць выхадцам з Літвы). Паводле думкі літоўскага даследчыка З. Зінкявічуса, выказанай у кнізе «Прозвішчы польскамоўных жыхароў Віленскага краю» (2012, па-літоўску), прозвішча Стома ад літоўскага *stuomuo* «пастава, фігура, рост; тулава». Падваенне зычнага ў напісаных па-польску прозвішчах тыпу *Skirmuntt, Strumiłło* паказвае іх старажытнае літоўскае паходжанне. Блізу Нарачы ёсць вёска Стомы, паміж Шаркаўшчынай і Полацкам — вёска Стоміна. Заўвагі ------- 1. ↑ у адпаведнасці з Тлумачальным слоўнікам беларускай літаратурнай мовы. Мн.:БелЭн, 2002, С.628. | | | | --- | --- | | | Спіс значэнняў слова або словазлучэння са спасылкамі на адпаведныя артыкулы.Калі вы трапілі сюды з іншага артыкула Вікіпедыі, можаце вярнуцца і ўдакладніць спасылку, каб яна вяла да пэўнага артыкула. |

Багуслаў Радзівіл — уладальнік Слуцка **Аблога Слуцка** войскамі Рускага царства і Гетманшчыны рабілася ў верасні 1655 года, падчас руска-польскай вайны 1654—1667 гадоў. На чале гарнізона стаяў ваенны губернатар горада палкоўнік Вільгельм Патэрсан. На чале войскаў Рускага царства стаяў князь Аляксей Трубяцкі. Таксама ў баях за Слуцк ўдзельнічалі запарожскія казакі. На чале казакоў стаяў Васіль  (руск.) (бел. або Іван Залатарэнка. Усе спробы ўзяць Слуцк скончыліся няўдачай. На працягу ўсёй руска-польскай вайны (1654—1667) Слуцк не быў узяты ні войскамі Рускага царства, ні войскамі Гетманшчыны. Перадумовы ---------- Руска-польская вайна 1654—1667 гадоў пачалася няўдала для Рэчы Паспалітай. У 1654 годзе войскі Рускага царства авалодалі  (руск.) (бел. шэрагам тэрыторый на ўсходзе Вялікага Княства Літоўскага (якое ў выніку Люблінскай вуніі стала часткай Рэчы Паспалітай). Асабліва важнай перамогай было ўзяцце  (руск.) (бел. Смаленска 23 верасня 1654 года. Войска Вялікага Княства Літоўскага пад камандаваннем гетмана вялікага літоўскага Я. Радзівіла было канчаткова разбітае ў бітве пад Шапялевічамі. Контратака арміі Вялікага Княства Літоўскага зімой 1654/1655 гадоў была адбітая рускімі войскамі. Далей войскі Рускага царства перайшлі ў наступ, пачалі займаць новыя тэрыторыі. Сілы бакоў ---------- ### Стан крэпасці напярэдадні аблогі Слуцкая ратуша (1650) Уладальнік Слуцка Багуслаў Радзівіл у 1630-1650-я гады зрабіў са Слуцка магутную крэпасць. Умацаванне абараназдольнасці Слуцка праходзіла і ў 1654 годзе. Летам 1654 года Багуслаў Радзівіл павялічыў слуцкі гарнізон, а слуцкім губернатарам прызначыў Вільгельма Патэрсана. Пасля правалу контрнаступлення войска Вялікага Княства Літоўскага зімой — вясной 1655 г. Радзівіл зноў папоўніў колькасць гарнізона. Цяпер ён налічваў 1 000 прафесійных салдат. Таксама былі мабілізаваныя мясцовыя мяшчане, з якіх былі сфарміраваныя 4 палкі міліцыі (да 1800 чалавек), іх задачай была ахова пэўных участкаў крэпасці. З пачатку 1655 года адбывалася мадэрнізацыя існых і ўзвядзенне новых умацаванняў. Пасля паразы войскаў ВКЛ пад Магілёвам у 1655 годзе князь Багуслаў Радзівіл прыехаў у Слуцк. Пад яго наглядам было скончанае будаўніцтва новай цытадэлі і сучасных умацаванняў вакол горада. ### Колькасць рускай арміі Паводле польскага гісторыка К. Бабятынскага, рускі князь Аляксей Трубяцкі меў слабыя сілы. Паводле беларускага гісторыка А. Грыцкевіча, ён меў 20 тысяч чалавек. Абарона Слуцка -------------- 2 верасня 1655 г. руская армія пад кіраўніцтвам князя Аляксея Трубяцкога падышла да Слуцка. Трубяцкі размясціўся ў Трайчанскім манастыры. Ён прапанаваў Слуцку здацца, на гэта слуцкі гарнізон адказаў гарматнымі стрэламі. У ноч на 3 верасня рускія салдаты пайшлі на штурм горада з крыкамі «*Цароў горад!*». Аднак салдаты гарнізона адкінулі іх, страціўшы аднаго чалавека ў баі. 6 верасня паміж рускімі і слуцакамі адбыўся артылерыйскі бой, які руская армія прайграла. Далей войскі Рускага царства спалілі прадмесці Слуцка. З-пад абложанага Слуцка ў 1655 годзе А. Н. Трубяцкой пісаў цару: *«…деревни, и хлеб, и сено, и всякие конские кормы мы по обе стороны жгли, и людей побивали, и в полон имали, и разоряли совсем без остатку, и по сторонам потому ж жечь и разорять посылали»**.* Затым Трубяцкой адступіў ад крэпасці, пасля чаго пайшоў у бок Нясвіжа, спусташаючы на сваім шляху Наваградчыну (былі ўзятыя і спаленыя Клецк, Мір, Мыш, Сталовічы і г. д.). 27 верасня 1655 армія Трубяцкога і атрады казакоў (каля 5 тысяч чалавек) пайшлі да Слуцка. Паводле версіі польскага гісторыка К. Бабятыньскага, на чале казакоў стаяў Васіль Залатарэнка  (руск.) (бел.. Беларускі гісторык А. Грыцкевіч піша, што Трубяцкой пайшоў да горада разам з казакамі Івана Залатарэнкі. Гэта значыць ён альбо паведамляе аб тым, што на чале казакоў стаяў І. Залатарэнка, альбо проста не называе камандзіра канкрэтных казацкіх частак. Трубяцкой зноў пачаў перамовы аб здачы горада, абяцаў розныя льготы пасля капітуляцыі. Лісты з прапановай капітуляцыі адпраўлялі афіцэрам, мяшчанам, губернатару. Камандзір слуцкага гарнізона ваенны губернатар горада палкоўнік Вільгельм Патэрсан адправіў у варожы лагер вязня з лістом, у якім гаварылася, што Слуцк трэба здабываць крывёю, а не лістамі. Далейшыя падзеі ў розных крыніцах апісваюцца па-рознаму. Паводле версіі беларускага гісторыка А. Грыцкевіча, 29 верасня войскі Трубяцкога сталі адступаць па дарозе на Казловічы і Любань. Даведаўшыся пра гэта, слуцкі губернатар Патэрсан на чале некалькіх конных харугваў стаў пераследваць іх, але інфармацыя аб сутыкненнях паміж імі адсутнічае. Паводле версіі польскага гісторыка К. Бабятыньскага, рускія войскі адступілі 30 верасня, пасля таго, як гарнізон адказаў агнём на прапанову здацца. 30 верасня падчас адступлення ад горада ар’ергард рускай арміі спаліў прыгарадную вёску Кляпчаны. Вынікі ------ Больш войскі Рускага царства не атакавалі Слуцк. На думку польскага гісторыка К. Бабятыньскага, «у значнай ступені гэта было вынікам палітыкі, якую праводзіў уладыка горада (галоўным чынам у дачыненні да казакоў), а таксама сведчаннем моцы фартыфікацыі і гарнізона». На працягу ўсёй руска-польскай вайны (1654—1667) Слуцк не быў узяты ні войскамі Рускага царства, ні войскамі Гетманшчыны. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 *Грыцкевіч А.* Слуцка абарона 1655 // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. Т.2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал.рэд.) і інш.; Маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: БелЭн, 2007. — 792 с.: іл. С. 590—591. 2. 1 2 3 4 5 6 7 Конрад Бабятыньскі. Адносіны жыхароў ВКЛ да маскоўскага войска ў 1654—1655 г. Архівавана 20 жніўня 2019. 2007. 3. ↑ Малов А. В. Русско-польская война 1654—1667 гг. Москва, Цейхгауз, 2006. — с. 16 — 19. 4. ↑ *Лобин, Алексей.* Неизвестная война 1654—1667 гг. — Скепсис.

**Беларускі нацыянальны камітэт** (**БНК**) — орган палітычнага прадстаўніцтва беларускага нацыянальнага руху ў Мінску з 27 сакавіка па 10 ліпеня 1917 года. На чале камітэта ўвесь час быў яго старшыня Раман Аляксандравіч Скірмунт (1868—1939). Камітэт прэтэндаваў на ўладу на той тэрыторыі Беларусі, якая знаходзілася пад кантролем Часовага ўрада Расіі і яго органаў у Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай губернях, а таксама імкнуўся дабіцца стварэння аўтаноміі Беларусі ў складзе федэратыўнай Расійскай рэспублікі; аб’яднаць на аснове салідарнасці пад сваім крылом усе беларускія партыі і арганізацыі дзеля агульнанацыянальных беларускіх інтарэсаў; арганізаваць у Беларусі развіццё беларускамоўнай культуры і асветы. ### Склад БНК і мэты дзейнасці Раман Скірмунт Утвораны ў Мінску 27 сакавіка 1917 г. З’ездам беларускіх нацыянальных арганізацый для рэалізацыі пастаноў з’езда — выпрацоўкі ў кантакце з Часовым урадам Расіі асноў аўтаноміі Беларусі ў складзе Расійскай федэратыўнай рэспублікі і падрыхтоўкі выбараў у Беларускую Краёвую Раду (планаванага найвышэйшага органа ўлады аўтаномнай Беларусі). Гэта быў максімум, чаго можна было патрабаваць у тагачасных умовах ад Часовага ўрада Расіі, які кантраляваў тэрыторыю цэнтральнай і ўсходняй Беларусі (з Мінскам) і адкладваў пытанне аб дзяржаўным уладкаванні Расіі да склікання Устаноўчага сходу Расіі, аднак неафіцыйна стаяў на прынцыпе «адзінай і недзялімай Расіі». На з’ездзе ў склад БНК былі выбраны 18 членаў: 10 асоб ад БСГ, а астатнія ад іншых партый і арганізацый: Раман Скірмунт, Павел Аляксюк, Усевалад Фальскі, Браніслаў Тарашкевіч, Лявон Заяц, Аркадзь Смоліч, Эдвард Будзька, ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі, Яўсей Канчар, Іван Краскоўскі, Алесь Бурбіс, Казімір Кастравіцкі, Бабарыкін, Фабіян Шантыр, Міхаіл Кахановіч, Вацлаў Іваноўскі, Лявон Дубейкаўскі, Зміцер Жылуновіч. Быў абраны і прэзідыум БНК: Раман Скірмунт (старшыня), Павел Аляксюк (намеснік старшыні), Усевалад Фальскі (намеснік старшыні), Лявон Заяц (скарбнік), Браніслаў Тарашкевіч (пісар-сакратар). З’езд выбраў і дэлегацыю (на чале са Скірмунтам) для перагавораў з Часовым урадам Расіі аб аўтаноміі Беларусі. Большасць членаў БНК належалі да сацыялістычнай партыі БСГ, аднак кірунак дзейнасці з’езда і новастворанага БНК вызначала невялікая група палітыкаў (Раман Скірмунт, Павел Аляксюк і ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі), якая мела цесныя стасункі з лідарамі Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі і прытрымлівалася не сацыялістычных, а ліберальна-дэмакратычных поглядаў — блізкіх да поглядаў расійскіх лібералаў — «кадэтаў», якія пераважалі ў складзе Часовага ўрада Расіі. Яшчэ да сакавіцкага З’езду беларускіх нацыянальных арганізацый (1917) буйныя маянткоўцы Эдвард Вайніловіч (старшыня Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі), князь Станіслаў Радзівіл і даўняя мецэнатка беларускамоўнага друку княгіня Магдалена Радзівіл ахвяравалі на патрэбы Рамана Скірмунта і будучага БНК значныя фінансавыя сродкі. Раману Скірмунту пачаткова ўдавалася стрымліваць радыкальныя патрабаванні сацыялістаў у БНК па той прычыне, што ў Расіі тады панавала ўлада Часовага ўрада Расіі (дзе дамінавалі лібералы), таму многія прыхільнікі сацыялізму лічылі ў той час, што лібералы са сваёй праграмай утрымаюцца ва ўладзе новай Расіі, і не думалі, што лібералы хутка выпусцяць уладу, а рэвалюцыя ў Расіі будзе «паглыбляцца штораз далей, аж да камунізму». Практычна ўсе партыі і арганізацыі ў Мінску і на падкантрольнай Часоваму ўраду тэрыторыі Беларусі (за выключэннем хіба што беларускіх нацыянальных) негатыўна аднесліся да ўзнікнення БНК і апублікавання яго праграмных дакументаў; выказаліся супраць права БНК на выступленне ад імя насельніцтва Беларусі. БНК меў права кааптацыі іншых членаў і новых арганізацый. Адзін з лідараў БНК Павел Аляксюк пазней адзначаў, што *«камітэт толькі рэгістраваў закладзеныя арганізацыі і ўваходзіў у зносіны з імі»*. Акрамя прадстаўнікоў БСГ і БПНС да складу БНК з цягам часу далучаліся прадстаўнікі іншых беларускіх партый і арганізацый, якія ў значнай колькасці ўзнікалі ў тыя часы ў розных гарадах Беларусі і за яе межамі: Беларуская народная грамада (Масква), Саюз беларускай дэмакратыі (Гомель), Беларускі нацыянальны камітэт (Магілёў), каталіцкая Беларуская хрысціянская дэмакратыя (Петраград), Беларускі народны саюз (Віцебск). ### Спробы распаўсюдзіць уплыў на сялянства Беларусі Імкнучыся рэалізаваць сваю палітычную праграму (аўтаномія Беларусі), БНК спрабаваў заручыцца падтрымкай сялянства і выканаць пастанову З’езда беларускіх нацыянальных арганізацый (1917) аб арганізацыі сялянства. БНК склікаў 4 красавіка 1917 г. краёвы сялянскі з’езд, на які прыехалі прадстаўнікі сялян Віленскай, Мінскай і Магілёўскай губерняў, на якім пачалося абмеркаванне не толькі палітычнага пытання, але і аграрнага, што не планавалася арганізатарамі з’езда і лідарамі БНК. Сялянскія дэлегаты выказаліся ў падтрымку аграрнай праграмы БСГ (якая адпавядала поглядам не лібералаў, а расійскіх меншавікоў — канфіскацыю ўсёй зямлі ў Беларусі без кампенсацыі былым уласнікам і перадачу ўсёй зямлі органам мясцовага самакіравання, якія б здавалі яе сялянам у арэнду) і выказаўся за стварэнне пад эгідай БНК сялянскіх арганізацый на месцах. ### Напады сацыялістаў-рэвалюцыянераў на БНК Асаблівае абурэнне з дзейнасці камітэта выказалі ў Мінску рускія эсэры (сацыялісты-рэвалюцыянеры), якія лічылі сябе выразнікамі інтарэсаў сялянства ўсёй былой Расійскай Імперыі і негатыўна паставіліся да імкнення БНК устанавіць кантроль над беларускім сялянствам, яго арганізацыямі і наладжваннем асветы беларускай вёскі на роднай мове. Нягледзячы на супрацоўніцтва з БНК у «Камітэце прапаганды новага дзяржаўнага ладу», эсэры пачалі займацца дыскрэдытацыяй БНК і разгарнулі супраць БНК асабліва актыўную і паклёпніцкую агітацыю пасля сялянскага з’езда 4 красавіка з асуджэннем (у тым ліку ў сваім друку) рашэнняў БНК. У першую чаргу гэта рабіў мінскі камітэт Усерасійскага сялянскага саюза, які быў пад кантролем эсэраў і па сутнасці з’яўляўся філіялам партыі эсэраў у Мінску. У сваім друку мінскія эсэры адмаўлялі Беларускаму Нацыянальнаму Камітэту ў праве прадстаўляць інтарэсы сялян і рабочых і абвінавацілі БНК у тым, што ён прадстаўляе ў першую чаргу інтарэсы памешчыкаў Беларусі: *«Беларускі Нацыянальны Камітэт ні ў якім разе не можа быць прызнаны выразнікам думак усяго беларускага народа і не мае ніякіх правоў гаварыць ад яго імя, бо беларускі народ у асобе сваіх працоўных класаў (сялян і рабочых) у рабоце „Нацыянальнага з’езду" ніякага ўдзелу не браў. Па-другое, Беларускі Нацыянальны Камітэт, з’яўляючыся па свайму складу арганізацыяй маёмасных пластоў беларускага народа і асабліва памеснага землеўладання, а па характары сваіх выступленняў чыста нацыяналістычным, пагражае інтарэсам сялян і рабочых імкненнем адарваць іх на глебе ўзмоцнена падаграваемага нацыяналізму ад працоўных мас усёй Расіі і падпарадкаваць ідэйнаму кіраўніцтву памешчыкаў. Па-трэцяе, мінскі камітэт Усерасійскага сялянскага саюза, які стаіць на варце інтарэсаў сялянства, будзе весці з гэтымі спробамі бязлітасную барацьбу»*. Дагэтуль ні на водную іншую буржуазна-памешчыцкую партыю ці арганізацыю мінскія эсэры не накідваліся так злосна, як на БНК, заявы якога аб патрабаванні аўтаноміі Беларусі былі неўзабаве кваліфікаваны рускімі эсэрамі як «буржуазны сепаратызм». Повады для таго былі. Асаблівасць сітуацыі была ў тым, што на чале БНК стаў Раман Скірмунт, які ў 1907—1917 гг. быў віцэ-старшынёй Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі (МТСГ) пры Эдвардзе Вайніловічу, якое было галоўнай арганізацыяй кансерватыўных буйных і сярэдніх земельных уласнікаў Мінскай губерні і мела ўплывы значна шырэй меж Мінскай губерні. У пачатку 1917 г. Раман Скірмунт для блізіру выйшаў са складу МТСГ і, з’яўляючыся буйным маянткоўцам, уступіў у склад Беларускай народнай партыі сацыялістаў, а пазней узначаліў БНК. Раман Скірмунт, далучаючыся да шэрагаў беларускіх сацыялістаў, паабяцаў (па настойлівым патрабаванні сацыялістаў), што адмовіцца ад свайго маёнтка, аднак у сапраўднасці Раман Скірмунт і не думаў адмаўляцца ад маёнтка, увесь час трымаў сувязь з лідарам МТСГ Эдвардам Вайніловічам (і зрупаванымі вакол яго заможнымі зямельнымі ўласнікамі) і, наадварот, рабіў у 1917—1918 гг. усе высілкі ў шэрагах беларускіх сацыялістаў, каб прадухіліць радыкальныя аграрныя рэформы ў Беларусі (у першую чаргу, прадухіліць скасаванне прыватнай уласнасці на зямлю) і пашырыць у грамадстве ідэю палітычнай суб’ектнасці Беларусі. Пазней, у ліпені 1918 г. Раман Скірмунт, калі стане на 10 дзён прэм’ер-міністрам БНР, будзе беспаспяхова спрабаваць адмяніць сёмы пункт Другой Устаўной граматы БНР, які тычыўся аграрнага пытання (скасавання прыватнай уласнасці на зямлю). У канечным выніку, у сярэдзіне 1918 г. Раман Скірмунт вернецца ў склад членаў МТСГ і будзе зноў лёгка абраны буйнымі маянткоўцамі на пасаду віцэ-старшыні МТСГ пры Эдвардзе Вайніловічу, а ў 1922 г. адзін з лідараў беларускіх сацыялістаў Браніслаў Тарашкевіч будзе прасіць менавіта Эдварда Вайніловіча (а не Рамана Скірмунта) стаць лідарам беларускага нацыянальна-дэмакратычнага руху ў міжваеннай Польшчы, хоць Вайніловіч ветліва адмовіцца. 8 красавіка 1917 г. БНК выступіў у друку з карэктным абвяржэннем папрокаў мінскага камітэта Усерасійскага сялянскага саюза і даў тлумачэнні, што дзеля ўвядзення аўтаноміі Беларусі імкнецца аб’яднаць усе беларускія сілы. Паводле назіранняў Змітра Жылуновіча, зафіксаваных у пазнейшых успамінах, пасада старшыні БНК *«вельмі імпанавала»* Раману Скірмунту, *«і трэба прызнацца, ён працаваў у ім старанна, хілючы, вядома, умела і здатна сваю буржуазную лінію»*. Пасля ўтварэння БНК (якому з’езд надаў права кааптацыі) на яго паседжаннях часта бывалі Эдвард Вайніловіч, князь Станіслаў Радзівіл, князь Геранім Друцкі-Любецкі і іншыя заможныя маянткоўцы. ### Місія ў Петраград да Часовага ўрада Расіі У сярэдзіне красавіка 1917 г. БНК адправіў у Петраград дэлегацыю з 18 чалавек на чале са старшынёй БНК Раманам Скірмунтам для перагавораў з Часовым урадам Расіі аб статусе Беларусі. Упершыню ў найвышэйшых уладных інстанцыях Расіі было афіцыйна заяўлена пра нацыянальна-палітычныя інтарэсы беларускага народа. Яшчэ па дарозе ў Петраград дэлегацыя БНК вырашыла звярнуцца ў Літоўскі нацыянальны савет (які прадстаўляў у Петраградзе інтарэсы літоўскага насельніцтва краіны), каб выступіць за супольную адміністрацыйна-тэрытарыяльную аўтаномію беларускіх і літоўскіх зямель (у межах шасці губерняў былога Паўночна-Заходняга края — Віцебскай, Магілёўскай, Мінскай, Гродзенскай, Віленскай і Ковенскай). У якасці падстаў для гэтага супрацоўніцтва беларускія дэлегаты ўказвалі: *«а) даўнейшую супольную лучнасць у форме дзяржавы — гістарычнай Літвы; в) цяперашнюю адміністрацыйную супольнасць у форме „Северо-Западного края"; с) лучнасць палітычных і эканамічных інтарэсаў Літвы і Беларусі»*. Гэта была галоўная ідэя «краёвасці» — захаванне адзінства беларуска-літоўскіх зямель (былых зямель ВКЛ) і вяртанне палітычнай суб’ектнасці гэтых зямель. Такім чынам, яшчэ не зусім была адкінута ідэя непадзельнасці беларуска-літоўскіх зямель кіраўнікамі беларускага руху на ўсход ад лініі руска-нямецкага фронту, які падзяляў беларускія землі на часткі. (У выпадку атрымання Беларуссю статусу самастойнай дзяржавы найбольш важным для самастойнага эканамічнага існавання ў тагачасных умовах быў выхад сухапутнай дзяржавы да мора, каб сплаўляць сваю прадукцыю па рэках і чыгунках). Аднак кіраўнікі літоўскага руху (як у Вільні, так і Петраградзе) адхілілі прапанову БНК (на чале са Скірмунтам) аб узаемадзеянні на платформе «краёвасці», бо гэта супярэчыла курсу літоўскіх палітыкаў на пабудову ўласна літоўскай дзяржавы выключна на монаэтнічнай аснове. У выніку дэлегацыя БНК у Петраградзе самастойна перадала старшыні Часовага ўрада Расіі князю Георгію Львову дакладную запіску з пераказам рэзалюцый з’езда беларускіх нацыянальных арганізацый (пра неабходнасць абвясціць Расію федэратыўнай рэспублікай, дэмакратызаваць органы мясцовага самакіравання, увесці ў школах краю беларускую мову, гісторыю Беларусі і іншыя краязнаўчыя дысцыпліны, кампенсаваць насельніцтву страты, прычыненыя ваеннымі дзеяннямі). Дэлегаты БНК былі прыняты і міністрам народнай асветы Часовага ўрада Аляксандрам Мануйлавым (якому дэлегацыя выказала свае пажаданні адкрыцця ў Мінску ўніверсітэта і сельскагаспадарчага інстытута, а таксама дапасавання школьных праграм да мясцовага беларускага жыцця і перадачы кіравання сістэмай адукацыі ў рукі ўраджэнцаў Беларусі), намеснікам міністра ўнутраных спраў Лявонцевым, обер-пракурорам Сінода Уладзімірам Львовым (якому дэлегаты скардзіліся на палітычныя выступы асобных высокіх прадстаўнікоў праваслаўнай царквы ў Беларусі, якія, на іх думку, распальвалі міжнацыянальную і міжрэлігійную варожасць у краі), каталіцкім архіепіскапам Янам Цеплякам (якому дэлегаты выказалі пажаданні ўвядзення беларускай мовы ў каталіцкае набажэнства, адкрыцця беларускай каталіцкай духоўнай семінарыі і інш.). У кабінетах Часовага ўраду Расіі адразу ж запыталі ў дэлегатаў БНК: «Якая рэальная сіла стаіць за дэлегацыяй?». Адказ прадстаўніка беларускай дэлегацыі Паўла Алексюка, што «за ёй стаіць вялікая маральная сіла», натуральна, не быў вельмі пераканаўчым для кіраўнікоў Часовага ўраду Расіі пайсці насустрач пажаданням беларусаў. У Петраградзе дэлегаты БНК таксама зайшлі ў Выканаўчы камітэт Петраградскага савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў, які знаходзіўся пры Часовым урадзе Расіі ў тым жа будынку, бо салдаты былі важнай сілай, ад якой залежаў поспех палітыкаў. Аднак перамовы беларускай дэлегацыі з Часовым урадам Расіі вынікаў не далі, бо ён стаяў на пазіцыях адзінай і непадзельнай Расіі. Часовы ўрад згадзіўся наладзіць з БНК пастаянны кантакт, для чаго былі прызначаны ўпаўнаважаныя асобы — Эдвард Будзька і Аляксандр Ярэміч, але не прызнаў БНК у якасці прадстаўнікоў беларускага народа і нават выказаўся, што не прызнае беларусаў за асобны ад рускіх народ. І па сутнасці Часовы ўрад Расіі адхіліў прэтэнзіі БНК на ўладу на той тэрыторыі Беларусі, якая знаходзілася пад кантролем Часовага ўрада Расіі і яго органаў у Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай губернях. Часовы ўрад Расіі заявіў, што пастаўленыя беларускай дэлегацыяй пытанні можа вырашыць толькі Усерасійскі ўстаноўчы сход, які запланаваны на восень 1917 г. ### Сялянскі з’езд Мінскай і Віленскай губерняў 20-24 красавіка 1917 г. 20-24 красавіка 1917 г. у Мінску адбыўся яшчэ адзін з’езд беларускіх сялянскіх дэлегатаў (толькі ад Мінскай і Віленскай губерняў), дзе праявілася ўся вастрыня ўзаемаадносін паміж ліберальнымі і сацыялістычнымі поглядамі, групоўкай Рамана Скірмунта і прадстаўнікамі мінскага камітэта Усерасійскага сялянскага саюза. Раман Скірмунт са сваімі прыхільнікамі браў удзел у з’ездзе, але тон там задавалі мінскія эсэры і бальшавікі на чале з «Міхаілам Аляксандравічам Міхайлавым» (псеўданім Міхаіла Фрунзэ). Старшыня прэзідыума з’езда «М. А. Міхайлаў» абвінаваціў БНК у супрацоўніцтве з памешчыкамі. Гучалі рэплікі, што БНК — гэта «памешчыцкая інтрыжка». Дэлегату з’езда Петрусевічу, які імкнуўся выступіць з прамовай па-беларуску, проста не далі слова. У канечным выніку сялянскі з’езд адхіліў рашэнні БНК аб наданні Беларусі аўтаноміі ў складзе Расіі і ў рэзалюцыі «Па пытанні аб аўтаноміі Беларусі» адзначыў: *«З’ездам прызнаецца права народнасцей на нацыянальнае і культурнае самавызначэнне, але з адмовай ад аўтаноміі. З’езд лічыць неабходным захаваць непадзельнасць з Расіяй, а таксама прадаставіць Беларусі шырокае абласное самакіраванне з дэмакратычным строем»*. На думку беларускага гісторыка Мікалая Сяменчыка, не трэба перабольшваць уплыў эсэраў і бальшавікоў на працэс ухвалы сялянскімі дэпутатамі рэзалюцыі аб адхіленні галоўнага праграмнага палажэння БНК (аўтаномія Беларусі), а ўлічваць сукупнасць фактараў — як слабую нацыянальную свядомасць, так і сацыялістычныя настроі, якія шырыліся ў сялянскіх колах. Сялян турбавалі ў першую чаргу праблемы зямлі і сканчэння мірам Першай сусветнай вайны. Усё гэта вяло да страты Беларускім Нацыянальным Камітэтам свайго аўтарытэта сярод сялянскага насельніцтва, бо кіраўніцтва БНК на першы план ставіла праблемы стварэння палітычнай аўтаноміі і задачы культурнага развіцця Беларусі, а не вырашэнне аграрнага пытання, адносна якога кіраўніцтва БНК на чале са Скірмунтам ставілася кансерватыўна. Пасля сялянскага з’езда прэса мінскіх эсэраў адзначыла, што з’езд «даў зусім здавальняючыя вынікі». У адказ прадстаўнікі БНК надрукавалі адкрыты ліст у абарону свайго гонару, дзе расказалі аб ініцыятарах антыбеларускай кампаніі: *«Абмеркаваўшы паасобку заяву сп. Міхайлава аб „бязлітаснай барацьбе" з беларускім рухам, якая была ім зроблена не толькі на з’ездзе, але і ў друку, БНК прызнаў, што дзейнасць яго як чалавека чужога і незнаёмага з гістарычнымі ўмовамі нашага краю, з’яўляецца ў найвышэйшай ступені шкодным для культурнага развіцця Беларусі і яе народаў»*. Адзіная арганізацыя ў Мінску, якая падтрымала ў той сітуацыі БНК, была мінская рада Украінскай Грамады. Яна афіцыйна звярнулася да Мінскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў, мінскага прадстаўніцтва РСДРП, мінскага гарадскога і губернскага камісараў з асуджэннем антыбеларускай пазіцыі Міхайлава і шкоднасцю «антынацыянальных падкопаў», якія ўносяць раскол у беларускі народ тыя людзі, якія не з’яўляюцца мясцовымі і якія з канцом Першай сусветнай вайны пакінуць беларускі край. Аднак усё ж з той пары тон у грамадскай думцы Мінска задавалі Мінскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў, мінскі камітэт Усерасійскага сялянскага саюза, а выканаўчы камітэт Савета сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленскай губерняў па сутнасці стаў асяродкам, які непрыхільна ставіўся да беларускай аўтаноміі і беларускага руху ўвогуле. ### Культурная работа Нягледзячы на такія неспрыяльныя ўмовы, БНК працягнуў сваю дзейнасць, галоўным сэнсам якой стала абуджэнне нацыянальнай свядомасці беларускага сялянства — у першую чаргу праз стварэнне культурных асяродкаў. Так, у маі 1917 г. Беларускім Нацыянальным Камітэтам у Мінску было заснавана «Таварыства беларускай культуры» з адукацыйным, агранамічным, тэатральным і іншымі аддзеламі. Функцыі тэатральнага аддзела выконвала Першае таварыства беларускай драмы і камедыі, гастролі якога па Беларусі сталі моцным імпульсам для абуджэння нацыянальнай самасвядомасці. 13 мая 1917 г. быў скліканы сход членаў БНК з Мінска, Масквы, Петраграда і іншых гарадоў для каардынацыі дзеянняў. БНК таксама імкнуўся прыцягнуць на свой бок шырокія пласты настаўнікаў Мінскай губерні. 15 мая 1917 г. у Мінску адбыўся з’езд каля 1200 прадстаўнікоў настаўніцтва Мінскай губерні. Аднак ідэя аўтаноміі Беларусі не атрымала на з’ездзе падтрымкі. Рэзалюцыя з’езда настаўнікаў на гэты конт адзначыла: *«Беларусь і ў будучым складзе з астатняй Расіяй адзінае палітычнае цэлае, для вырашэння гаспадарчых краёвых пытанняў павінна карыстацца земскім самакіраваннем»*. Такім чынам, настаўнікі выказаліся нават супраць абласнога самакіравання, а падтрымалі толькі «земскае», г.зн. — губернскае самакіраванне. За беларускім народам з’езд настаўнікаў прызнаў толькі *«права на нацыянальна-культурнае развіццё»*. На пасаду ганаровых старшынь з’езда настаўнікаў выбралі Сяргея Каваліка і галоўнакамандуючага Заходнім фронтам Васіля Гурко. З’езд настаўнікаў таксама выказаў падтрымку Часоваму ўраду Расіі і яго палітыцы (устанаўлення новага грамадскага ладу) і негатыўна аднёсся да спроб некаторых дэлегатаў абмеркаваць пытанне беларускай нацыянальнай школы. Паводле пастаноў настаўніцкага з’езда, 26 мая 1917 г. у Мінску быў створаны настаўніцкі саюз (узначаліў А. Сцепуржынскі), у склад якога ўвайшлі ўсе гарадскія і павятовыя настаўніцкія суполкі і які стаў ўплывовай грамадскай арганізацыяй. Да беларускамоўнай асветы, аднак, гэты саюз ставіўся непрыхільна і, хутчэй, варожа. Важным (хоць і запозненым) крокам БНК быў пачатак друку з 28 мая 1917 г. сваёй газеты «Вольная Беларусь», што значна паляпшала інфармацыйнае асвятленне мэт, задач і дзейнасці БНК. Так, у другім нумары газета надрукавала праграму БНК, якая была прынята З’ездам беларускіх нацыянальных арганізацый 25-27 сакавіка, г.зн. падзеі, якая адбылася 2 месяцы таму. Падкрэслівалася жаданне аўтаноміі Беларусі ў складзе Расіі, а аграрнае пытанне прапаноўвалася разглядзець на Устаноўчым сходзе Расіі, які павінен быў адбыцца праз некалькі месяцаў (восенню 1917 г.). Прынцып размеркавання зямлі павінна была вырашыць будучая Беларуская Краёвая Рада. Падкрэслівалася патрабаванне непадзельнасці Беларусі, г.зн. вяртання да аўтаномнай Беларусі заходняй тэрыторыі Беларусі, занятай у той час нямецкімі войскамі, і падпісання міра без анэксій і кантрыбуцый на аснове самавызначэння народаў. Яшчэ раз заклікалася, што працоўныя Беларусі без адрознення канфесій павінны сумесна дзейнічаць для стварэння беларускай нацыянальнай школы і адзінай культуры. Адкідваліся ўсялякія чуткі аб планах далучэння Беларусі да Польшчы. 15 мая 1917 г. у Мінску, пры падтрымцы БНК, узнікае Ваенная Беларуская Арганізацыя (ВБА), якая ставіла сваёй мэтай: «злучыць ваенных беларусаў, што жывуць у Мінску, як людзей аднаго краю, звычаю і мовы і маючых агульныя патрэбы, каб падрыхтавацца да Устаноўчага Сойму і выставіць там сваю праграму». У газеце «Вольная Беларусь» за 11 чэрвеня 1917 г. быў надрукаваны Статут ВБА. Па палітычным, нацыянальным, культурным, аграрным і іншым пытанням ВБА абапіралася на праграму БСГ, партыйная дзейнасць і папулярнасць якой у Мінску была параўнальна слабой, нягледзячы на наяўнасць уласнага друку. У той час дзеячы БСГ сваю асноўную дзейнасць вялі за межамі Беларусі — у беларускіх бежанскіх і рабочых арганізацыях Петраграда і Масквы. Беларуская народная партыя сацыялістаў (БНПС), дзе ўплыў мелі Раман Скірмунт і Павел Аляксюк, абмяжоўвалася патрабаваннямі аўтаноміі Беларусі ў складзе Расіі, увядзення Беларускай Краёвай Рады, імкнулася пашыраць культурна-асветніцкую работу сярод беларусаў, патрабавала паляпшэння становішча рабочых, але не ўзнімала аграрнага пытання, максімальна адкладаючы яго разгляд і лічачы, што аграрнае пытанне павінна вырашацца з улікам асаблівасцей Беларусі і мясцовых умоў жыцця. Менавіта БНПС у той час імкнулася пашырыць кола сваіх прыхільнікаў і падтрымаць беларускую асвету і культуру. У Мінску 22 мая, 9 чэрвеня і 24-25 чэрвеня 1917 г. партыя правяла культурныя акцыі («беларускія дні») па збору грашовых ахвяраванняў на культурна-асветніцкія патрэбы беларускага народа: Купальскі вечар, спектакль, латарэя і інш. што дазволіла сабраць 2906 рублёў. БНК таксама прыняў удзел у канцы чэрвеня 1917 г. у «беларускіх днях» і арганізаваў распаўсюджанне лістовак БНК, лекцыі па гісторыі Беларусі, экспазіцыі нацыянальнага мастацтва і інш. Павел Аляксюк у друку з абвяржэннем паклёпніцкага артыкула «сацыяліста-эканаміста» Пратасевіча, які займаўся дыскрэдытацыяй «дня беларускага збору» (24-25 чэрвеня) і БНПС увогуле. 24 чэрвеня ў Мінску прайшоў і каталіцкі з’езд ксяндзоў-беларусаў ад Мінскай, Магілёўскай і Віленскай губерняў, які абмеркаваў культурна-рэлігійныя аспекты развіцця Беларусі. ### Раскол у БНК і ліквідацыя арганізацыі 13-15 мая 1917 г. на сесіі БНК у Мінску разгарнулася вострая палеміка паміж прыхільнікамі ліберальных і сацыялістычных поглядаў. Многія прадстаўнікі БСГ дабіваліся дэмакратызацыі Камітэта, а таксама настойвалі спалучаць у праграме БНК не толькі палітычныя і нацыянальна-культурныя патрабаванні, але і пункты сацыяльна-эканамічных пераўтварэнняў (у першую чаргу, пераход усёй зямлі ў агульнародную ўласнасць). Аднак Раман Скірмунт і буйныя землеўласнікі (Эдвард Вайніловіч, князь Станіслаў Радзівіл, князь Геранім Друцкі-Любецкі і інш.), прыцягнутыя Скірмунтам да ўдзелу ў сесіі БНК на падставе права кааптацыі, блакіравалі прыняцце пастаноў адносна скасавання прыватнай уласнасці на зямлю. Як засведчыў у сваіх успамінах ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі, стваралася ўражанне, што *«буйныя землеўласнікі на Беларусі пачынаюць пазнаваць самі сябе і варочацца да таго народу, з каторага яны выйшлі»*, а ідэя палітычнай суб’ектнасці Беларусі ў форме аўтаноміі ў складзе Расіі атрымлівае ў маянткоўцаў шчырую падтрымку. Як сведчыць ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі, у прыватнасці князь Геранім Друцкі-Любецкі ў сваёй прамове на сесіі адзначыў, што паходзіць з роду беларускіх князёў і заявіў, *«што ён не вінаваты, што над яго калыскай пяялі не беларускія, а польскія песні»*. У прынятай сесіяй дэкларацыі БНК зноў пацвердзіў сваё жаданне аб аўтаноміі Беларусі ў складзе дэмакратычнай Расіі; адхіліў ілжывыя чуткі аб польскай арыентацыі і жаданні злучэння Беларусі з Польшчай ці іншай дзяржавай; выказаўся за мір без анэксій і кантрыбуцый на аснове права нацыянальнасцей на самавызначэнне; за непадзельнасць тэрыторыі Беларусі і патрабаванне далучэння занятай нямецкімі войскамі заходняй Беларусі да беларускай аўтаноміі ў складзе Расіі; аб’явіў права на свабоду за кожнай рэлігіяй і заклікаў усіх беларусаў (без розніцы веры) да супольнай працы над стварэннем адзінай беларускай культуры; і нацыяналізацыю (беларусізацыю) беларускай школы. Вырашэнне аграрнага пытання для Беларусі, якога чакалі сяляне, было адкладзена да кампетэнцыі Устаноўчага сходу Расіі і Беларускай Краёвай Рады. Гэта была часовая перамога ліберальнага крыла (на чале з Раманам Скірмунтам) над сацыялістычным (на чале з лідарамі левага крыла БСГ Змітром Жылуновічам і Аляксандрам Бурбісам) у БНК, бо ў Мінску, як і ў цэлым у Расіі, праходзіла радыкалізацыя палітычных настрояў — у бок пашырэння сацыялістычных лозунгаў і ўзмацнення сацыялістычных партый і арганізацый. Як засведчыў ва ўспамінах Вінцэнт Гадлеўскі, большасць членаў БНК вельмі крытычна паставілася да ўдзелу землеўласнікаў у арганізацыі, бо *«надыходзіў такі час, што ад князёў і буйных земляўласнікаў трэба было быць як найдалей, і прыхільнікі Скірмунта, адчуўшы гэты настрой да іх сяброў сесіі Б.Нац. Камітэту, вышлі, каб болей ужо не вярнуцца. Спужала іх радыкальнасць беларускага руху»*. Прадстаўнікі левай плыні ў БНК (Зміцер Жылуновіч, Аляксандр Бурбіс) настаялі на скліканні новага з’езда беларускіх нацыянальных арганізацый. 4-6 чэрвеня 1917 года ў Петраградзе на II з’ездзе БСГ старшынёй цэнтральнага камітэта БСГ быў абраны Зміцер Жылуновіч, які пераймаў лозунгі бальшавікоў і ўжо наладжваў сувязі з рускімі эсэрамі і бальшавікамі, а сацыялістычны лад у Беларусі было вырашана ўводзіць шляхам *«развіцця класавай барацьбы і сацыяльнай рэвалюцыі»*. Гэта ўсё прывяло да скасавання БНК падчас 2-га з’езда беларускіх партый і арганізацый, які прайшоў 8-10 ліпеня 1917 года ў Мінску. На з’ездзе былі прадстаўнікі ўсіх плыняў беларускага нацыянальна-дэмакратычнага руху, у тым ліку лідары правага і левага крыла БСГ, дэлегаты ад Усерасійскага сялянскага саюза, Беларускай народнай грамады; прадстаўнікі мінскіх рускіх эсэраў, меншавікоў, кадэтаў; прадстаўнікі розных нацыянальных арганізацый (украінскіх, польскіх і яўрэйскіх); а таксама ліберальна-дэмакратычных партый — Беларуская народная партыя сацыялістаў, Саюз беларускага народа, Саюз беларускай дэмакратыі. Левае крыло БСГ, якое было найболей радыкальнай часткай з’езду, прадстаўляў асабіста кіраўнік Петраградскай арганізацыі БСГ Зміцер Жылуновіч. І менавіта гэтае крыло вызначала лінію з’езда. Цэнтральным пытаннем з’езда стала пытанне аб статусе беларускіх зямель у складзе Расіі і аб форме гэтага статусу. Большасць дэлегатаў выказалася за нацыянальна-тэрытарыяльную аўтаномію ў складзе Расіі, але разуменне аўтаноміі ў іх рознілася. Так, Раман Скірмунт са сваімі прыхільнікамі на з’ездзе выступаў *«за шырокую краёвую аўтаномію краёў і народаў»* і выказаўся, што тэрмін «палітычная аўтаномія», на яго погляд, не азначае, што Беларусі трэба мець сваё ўласнае войска, грошы і мытні з Расіяй. Такія погляды падтрымалі і канстытуцыйныя дэмакраты (кадэты) на чале з Уладзімірам Самойлам, які паведаміў, што новая кааліцыя ў Часовым урадзе Расіі ў нядаўняй сваёй дэкларацыі прызнае прынцып краёвай аўтаноміі ў Расіі, таму само пытанне аб краёвай аўтаноміі ўжо прынцыпова вырашана Часовым урадам Расіі, а патрэбна толькі выпрацаваць праект аўтаномнай Беларусі. Прадстаўнік жа Беларускай народнай грамады Аляксандр Цвікевіч імкнуўся на з’ездзе даказаць непатрэбнасць «палітычнай аўтаноміі», якую прапаноўваў Скірмунт, а задаволіцца толькі мясцовай гаспадарчай аўтаноміяй Беларусі, што азначала па сутнасці больш нізкі статус Беларусі ў складзе Расіі, чым прапаноўваў Скірмунт. У канечным выніку з’езд прыняў рэзалюцыю аб нацыянальна-тэрытарыяльнай аўтаноміі Беларусі ў складзе Расіі, але не канкрэтызаваў яе форму і не выпрацаваў практычных мер па яе рэалізацыі. Галоўным жа вынікам з’езда стала адсоўванне ліберальнага крыла беларускага нацыянальна-дэмакратычнага руху (на чале якога стаяў Раман Скірмунт і БНПС) ад кіраўніцтва — праз ліквідацыю Беларускага Нацыянальнага Камітэта і стварэнне замест яго Цэнтральнай рады беларускіх арганізацый, куды ўвайшлі галоўным чынам прадстаўнікі БСГ. У выканаўчы камітэт Цэнтральнай рады ўвайшлі Язэп Лёсік (старшыня), Аркадзь Смоліч, Усевалад Фальскі, Ант. Лявіцкі і Уладзіслаў Галубок. Цэнтральная рада беларускіх арганізацый павінна была ўжо прадстаўляць арганізацыі толькі «поўнасцю дэмакратычныя», што па тагачаснай тэрміналогіі і рэаліях азначала крайне левыя (сацыялістычныя) — з іх ідэяй нацыяналізацыі ўсёй зямлі без грашовай кампенсацыі ранейшым уласнікам. На думку беларускага гісторыка Алега Латышонка, у пераломны момант гісторыі, калі ўзнікалі рэальныя перспектывы атрымання Беларуссю доўгачаканай палітычнай суб’ектнасці ў форме палітычнай аўтаноміі і калі патрэбна было кансалідаваць сілы ўсіх беларускіх арганізацый на аснове салідарнасці і кампрамісу, быў скасаваны кансерватыўны БНК, а рыторыка «класавай барацьбы» і «класавых інтарэсаў» узяла верх над інтарэсамі агульнанацыянальнымі. З высновамі Алега Латышонка пагадзілася і Дарота Міхалюк, якая ў сваім даследаванні адзначыла: *«Складана пазбавіцца ўражання, што прыхільнікі сацыяльнага радыкалізму ў патрэбны момант не здолелі падняць беларускія палітычныя інтарэсы над сацыяльнымі»*. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 *Рудовіч, С.* «…Беларускі дзеяч з вялікіх паноў»: Эпізоды палітычнай біяграфіі Рамана Скірмунта… С. 25. 2. ↑ Яскравым прыкладам таго была катэгарычная адмова Часовага ўрада Расіі прадаставіць у маі 1917 г. аўтаномію Украіне і крайне негатыўная рэакцыя на абвяшчэнне Украінай сваёй аўтаноміі паводле Універсала Украінскай Цэнтральнай рады ад 10 (23) чэрвеня 1917 г. 3. 1 2 *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 30. 4. 1 2 *Рудовіч, С.* «…Беларускі дзеяч з вялікіх паноў»: Эпізоды палітычнай біяграфіі Рамана Скірмунта… С. 23. 5. ↑ *Богданович, Е. Г.* Концепция автономии в общественно-политическом движении Беларуси (март-октябрь 1917 г.)… С. 9. 6. 1 2 3 4 5 *Рудовіч, С.* «…Беларускі дзеяч з вялікіх паноў»: Эпізоды палітычнай біяграфіі Рамана Скірмунта… С. 24. 7. 1 2 3 4 5 6 *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 31. 8. 1 2 *Латышонак, А.* Гісторыя Беларусі ад сярэдзіны XVIII — да пачатку ХХІ ст… С. 130. 9. ↑ Вольная Беларусь. — 1917. — № 8. — 21 ліпеня. 10. 1 2 3 4 5 6 *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 12. 11. ↑ *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 31, 32. 12. ↑ *Шыбека, З.* Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002)… С. 181. 13. ↑ *Brzoza, Cz.* Skirmunt Roman / Cz. Brzoza, K. Stepan // Polski Słownik Biograficzny. — Warszawa, 1998. — С. 185. 14. ↑ *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох… С. 42. 15. ↑ *Chmielewska, G.* Cierń… С. 212. 16. 1 2 3 *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 32. 17. ↑ У публіцыстыцы „Гістарычнай Літвой" з пачатку XX ст. пачалі называць землі былога ВКЛ (галоўным чынам, у межах напярэдадні першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г.). 18. 1 2 3 4 *Смалянчук, А.* Раман Скірмунт (1868—1939) як лідэр беларускага руху (сакавік-май 1917 г.) // «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі: зборнік навуковых артыкулаў. — С. 296. 19. ↑ *Латышонак, А.* Гісторыя Беларусі ад сярэдзіны XVIII — да пачатку ХХІ ст… С. 130; *Brzoza, Cz.* Skirmunt Roman / Cz. Brzoza, K. Stepan // Polski Słownik Biograficzny. — Warszawa, 1998. — С. 185. 20. ↑ *Brzoza, Cz.* Skirmunt Roman / Cz. Brzoza, K. Stepan // Polski Słownik Biograficzny. — Warszawa, 1998. — С. 185; *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 12. 21. 1 2 3 *Богданович, Е. Г.* Концепция автономии в общественно-политическом движении Беларуси (март-октябрь 1917 г.)… С. 10. 22. 1 2 3 4 *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 33. 23. ↑ *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 46. 24. 1 2 *Рудовіч, С.* «…Беларускі дзеяч з вялікіх паноў»: Эпізоды палітычнай біяграфіі Рамана Скірмунта… С. 26. 25. 1 2 3 4 5 6 7 8 *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 47. 26. 1 2 3 4 5 *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 48. 27. ↑ Меўся на ўвазе Устаноўчы сход Расіі, выбары ў які планаваліся на восень 1917 г. 28. ↑ Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь. — Ф. 60, воп. 3, спр. 276. арк. 29. 29. ↑ *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 48, 49. 30. 1 2 3 *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 49. 31. ↑ *Міхалюк, Д.* Беларуская Народная Рэспубліка ў 1918—1920 гг… С. 145. 32. ↑ *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 13; *Міхалюк, Д.* Беларуская Народная Рэспубліка ў 1918—1920 гг… С. 145. 33. ↑ Пазней (у 1925 г.) прадстаўнікі партыі Беларуская хрысціянская дэмакратыя ў сваёй газеце «Krynica» будуць беспадстаўна папракаць буйных маянткоўцаў Беларусі, што іх прыхільнасць да палітычнай суб’ектнасці Беларусі і падтрымка беларускай мовы і культуры ў той час былі выкліканы не патрыятычнымі памкненнямі, а выключна жаданнем захаваць за сабой маёнткі (*«выслужыцца перад беларускім народам, каб ён пакінуў ім маёнткі»*). Гл.: *Рудовіч, С.* «…Беларускі дзеяч з вялікіх паноў»: Эпізоды палітычнай біяграфіі Рамана Скірмунта… С. 24. 34. ↑ *Смалянчук, А.* Раман Скірмунт (1868—1939) як лідэр беларускага руху (сакавік-май 1917 г.) // «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі: зборнік навуковых артыкулаў. — С. 299. 35. ↑ *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 13, 89. 36. ↑ *Латышонак, А.* Гісторыя Беларусі ад сярэдзіны XVIII — да пачатку ХХІ ст… С. 130, 131. 37. ↑ *Смалянчук, А.* Раман Скірмунт (1868—1939) як лідэр беларускага руху (сакавік-май 1917 г.) // «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі: зборнік навуковых артыкулаў. — С. 300. 38. ↑ *Латышонак, А.* Гісторыя Беларусі ад сярэдзіны XVIII — да пачатку ХХІ ст… С. 130; *Шыбека, З.* Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002)… С. 183. 39. ↑ *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 13. 40. 1 2 3 *Богданович, Е. Г.* Концепция автономии в общественно-политическом движении Беларуси (март-октябрь 1917 г.)… С. 11. 41. 1 2 3 *Богданович, Е. Г.* Концепция автономии в общественно-политическом движении Беларуси (март-октябрь 1917 г.)… С. 11; *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 13. 42. ↑ *Шыбека, З.* Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002)… С. 183; *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 77. 43. 1 2 *Латышонак, А.* Гісторыя Беларусі ад сярэдзіны XVIII — да пачатку ХХІ ст… С. 131. 44. ↑ *Рудовіч, С.* «…Беларускі дзеяч з вялікіх паноў»: Эпізоды палітычнай біяграфіі Рамана Скірмунта… С. 27. 45. ↑ *Міхалюк, Д.* Беларуская Народная Рэспубліка ў 1918—1920 гг… С. 141. Літаратура ---------- * *Богданович, Е. Г.* Концепция автономии в общественно-политическом движении Беларуси (март-октябрь 1917 г.) / Е. Г. Богданович // Гуманітарна-эканамічны веснік. — 1996. — № 1. — С. 9—15. * *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці (1917—1920 гг.) / У. Ф. Ладысеў, П. І. Брыгадзін. — Мінск : БДУ, 1999. — 128 с. * *Латышонак, А.* Гісторыя Беларусі ад сярэдзіны XVIII — да пачатку ХХІ ст. / А. Латышонак, Я. Мірановіч. — Вільня-Беласток : Інстытут беларусістыкі, Беларускае гістарычнае таварыства, 2010. — 368 с. * *Міхалюк, Д.* Беларуская Народная Рэспубліка ў 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці / Нав. рэд. С. Рудовіч; пер. з польск. А. Пілецкі. — Смаленск : Інбелкульт, 2015. — 496 с. * *Рудовіч, С.* «…Беларускі дзеяч з вялікіх паноў»: Эпізоды палітычнай біяграфіі Рамана Скірмунта Архівавана 10 ліпеня 2012. / С. Рудовіч // Гістарычны альманах. — Гродна, 1999. — Т. 2. — С. 14—37. * *Смалянчук, А.* Раман Скірмунт: шлях да Беларусі / А. Смалянчук // Спадчына. — 1994. — № 6. * *Смалянчук, А.* Раман Скірмунт (1868—1939) як лідэр беларускага руху (сакавік-май 1917 г.) // «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі: зборнік навуковых артыкулаў / Аляксандр Смалянчук. — Мінск : Зміцер Колас, 2017. — С. 289—303. * *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам. па курсу «Гісторыя Беларусі» / М. Я. Сяменчык; Беларус. дзярж. пед. ун-т. — Мінск, 1994. — 112 с. * *Цвикевич, А.* Беларусь: политический очерк (перевод с белорусского) / А. Цвикевич. — Берлин : Издание Чрезвычайной дипломатической миссии БНР, 1919. — 33 с. * *Шыбека, З.* Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002) / З. Шыбека. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2003. — 490 с. * *Brzoza, Cz.* Skirmunt Roman / Cz. Brzoza, K. Stepan // Polski Słownik Biograficzny. — Warszawa etc.: Ossolineum, 1998. — T. XXXVIII/2. — Zesz. 157: Skimbrowicz Hipolit — Skowroński Ignacy. — S. 184—187. * *Chmielewska, G.* Cierń Kresowy. Opowieść o Edwardzie Woyniłłowiczu i jego rodzinie / G. Chmielewska. — Łomianki : LTW, 2011. — 369 s.

**Трасцян** (укр.: Тростян) — горная вяршыня ў Сколіўскіх Бяскідах Украінскіх Карпатаў. Размяшчаецца ў Сколіўскім раёне Львоўскай вобласці на захад ад пст Слаўскэ. Вышыня гары 1232 м. Узвышаецца на адасобленым масівам хрыбта, абмежаваным далінамі рэк Опір і Галаўчанка. Складзеная пераважна пясчанікамі. Паўночна-ўсходнія схілы стромкія (30-40°), пакрытыя яловым лесам, паўднёвыя — палогія, малалесыя. Вяршыня плоская, прывяршынная частка спадзістая, пакрытая травяністай расліннасцю. Канатка з вяршыні ў Слаўскэ На гары ёсць схілы для катання на горных лыжах ва ўсходнім, паўночным і заходнім кірунках, даўжынёю ад 1500 да 2000 метраў, рознай складанасці, у залежнасці ад майстэрства і фізічнай падрыхтоўкі. Зноскі ------ 1. ↑ Горнолыжные трассы Славского Архівавана 24 студзеня 2016. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Трасцян * Афіцыйная старонка

Карта. **Рэспу́бліка Трыніда́д і Таба́га** (англ.: Republic of Trinidad and Tobago) — краіна на поўдні Карыбскага мора. Астраўная дзяржава складаецца з двух асноўных астравоў — Трынідада і Табага — і 21 меншага. Сталіца — горад Порт-оф-Спейн. Нягледзячы на прыналежнасць да Вест-Індыі, астравы болей нагадваюць суседнія краіны Паўднёвай Амерыкі: падобныя геалагічная будова, характар рэльефу, карысныя выкапні, субэкватарыяльны клімат, раслінны і жывёльны свет. Геаграфічнае становішча ----------------------- Астравы размешчаны ў Атлантычным акіяне: Трынідад ў аддзелены ад паўночнага ўзбярэжжа Венесуэлы дзесяцікіламетравым пралівам Калумба. Прыкладна на такую ж адлегласць з усходу да Трынідада не далятае, патанаючы ў праліве Бака-дэль-Драгон (пашча Цмока), страла паўвострава Парыя. Паміж востравам і Паўднёвай Амерыкай размясціўся заліў Парыя. У 50 км на поўдзень — вусце Арынока. Востраў Табага ляжыць у 25 км на паўночны ўсход ад Трынідада. Бліжэйшая Антыльская дзяржава — Грэнада. На востраў Трынідад прыходзіцца 93% плошчы Трынідада і Табага (4 800 кв.км). Геалогія, рэльеф, карысныя выкапні ---------------------------------- Асфальтавае возера Піч-Лейк Трынідад і Табага, у адрозненні ад большасці Антыльскіх астравоў, знаходзяцца на кантынентальным шэльфе Паўднёвай Амерыкі, то бок, маюць мацерыковае паходжанне, Табага — з праявамі даўнейшай вулканічнай дзейнасці. Горы Трынідада (да 940 м. гара Арыпа) і Табага (да 640 м) з'яўляюцца працягам венесуэльскіх Андаў. Паўднёвая і цэнтральная частка Трынідада нізінная, чатка Табага ўяўляе сабою вапняковае плато. На востраве Трынідад маюцца радовішчы нафты (на сушы і на шэльфе), асфальту (возера Піч-Лейк), прыроднага газу. Піч-лейк на паўднёва-заходнім беразе вострава Трынідад з'яўляецца найбуйнейшым прыродным рэзервуарам асфальту ў свеце. Клімат ------ Клімат субэкватарыяльны, гарачы, вільготны. Сярэднемесячныя тэмпературы 25-27 °С. Ападкаў за год ад 1200 на захадзе да 3800 мм на усходзе (на наветраных схілах). Дажджлівы сезон цягнецца з чэрвеня па снежань. Астравы ляжаць на поўдзень ад зоны трапічных цыклонаў, і большасць ураганаў абыходзяць іх бокам. На Трынідадзе ёсць рэкі: Карані (40 км) і Артойрэ (50 км), на Табага — толькі ручаі. Расліннасць і жывёльны свет --------------------------- Трапічныя лясы (трынідадскі цік, карыбская хвоя, махагоні, чырвоны сандал, бальса) займаюць 46 % тэрыторыі. На Трынідадзе з падветранага боку распаўсюджаныя ўчасткі другасных саван. Фаўна мае падабенства з фаўнай Паўднёвай Амерыкі. Трапляецца пекары, ацэлот, апосум, агуці, малпа-капуцын, кажаны, чарапахі. Багатая арнітафаўна: чырвоныя ібісы і чырванахвостая чачалака, якія з'яўляюцца сімваламі астравоў Трынідад і Табага адпаведна, трымаюць шчыт на гербе дзяржавы. Пырхаюць на гербе і калібры. На астравах сустракаецца 650 відаў матылькоў. Ёсць рэзерваты і марскі запаведнік. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ | ⛭Трынідад і Табага паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Трынідад і Табага»** | | Краіны Паўночнай Амерыкі: Геаграфія | | --- | | * Антыгуа і Барбуда * Багамы * Барбадас * Беліз * Гаіці * Гватэмала * Гандурас * Грэнада * Дамініка * Дамініканская Рэспубліка * Канада * Коста-Рыка * Куба * Мексіка * Нікарагуа * Панама * Сальвадор * Сент-Люсія * Сент-Вінсент і Грэнадзіны * Сент-Кітс і Невіс * ЗША * Трынідад і Табага * Ямайка | | * Амерыканскія Віргінскія астравы * Ангілья * Аруба * Бермуды * Банайрэ * Брытанскія Віргінскія астравы * Гвадэлупа * Грэнландыя * Кайманавы астравы * Кліпертан * Кюрасаа * Марцініка * Мантсерат * Наваса * Пуэрта-Рыка * Сен-Бартэльмі * Сен-Мартэн * Сен-П’ер і Мікелон * Сінт-Мартэн * Цёркс і Кайкас |

Запакаваная паляндвіца Нарэзаная паляндвіца **Паляндві́ца** — традыцыйны беларускі і польскі мясны выраб, пераважна з ялавічыны, але таксама са свініны і часам каніны. Назва ад польскага слова *lędźwie* (паясніца, сцёгны). Паляндвіцу аддзялялі ад чвэрці тушы, пачынаючы ад сцегнавой косткі і далей уперад такім чынам, каб не пашкодзіць мышцаў шынкі. Найлепш надаецца да вэнджання, а сырая да кароткага (некалькі хвілін) смажання. Традыцыйныя вэнджаныя паляндвіцы адразу пасля восеньскага забою вытрымлівалі некалькі дзён у крыві, адбівалі дзеля мяккасці і да вясны правяльвалі ў асмоленых скрынях у халодным памяшканні, пасыпаўшы соллю, салетрай і сумессю спецый (бабкі, перац, гваздзікі, каляндра і іншыя). У сакавіку даставалі са скрыняў і вэндзілі ў валовых кішках. У татарскай кухні традыцыйна цэніцца паляндвіца з каніны, з якой між іншым гатуюць біфштэкс па-татарску. У сучаснай Беларусі пераважае паляндвіца са свініны, якую соляць, націраюць часнаком, перцам і іншымі духмянымі прыправамі; для завяльвання ўпіхваюць у гладкую кішку або шчыльна абціскаючы абвязваюць палатном і вешаюць у сухім месцы. Часам перад завяльваннем трымаюць у расоле. Літаратура ---------- * *Белы А.* Паляндвіца // Праект «Наша ежа» | | | | --- | --- | | commons: | Паляндвіца на Вікісховішчы |

**Гарганы** (укр.: Ґорґани) — сістэма горных хрыбтоў у знешняй паласе Украінскіх Карпат, размешчаных у Івана-Франкоўскай і Закарпацкай абласцях. Распасціраюцца на 75 км з захаду-паўночнага захаду ад даліны Мізункі і Ракі на паўднёвы ўсход да даліны Прута. Шырыня з захаду на ўсход складае каля 40 км. Назва паходзіць ад каменных асыпкаў, што завуцца «горган». Найвышэйшая гара масіву Гарганы — гара Сівуля вышынёй 1836 метраў. Раён вельмі папулярны сярод турыстаў, тут праходзяць найбольш дзікія маршруты ў Карпатах. У Гарганах знаходзіцца перліна Карпат — возера Сінявір, Маняўскі вадаспад, гарналыжны курорт Букавель і яшчэ шмат цікавых славутасцяў. Некаторыя вяршыні ----------------- * Вялікая Сівуля (1836 м) * Малая Сівуля (1818 м) * Ігравец (1804 м) * Высокая (1803 м) * Браткоўская (1788 м) * Гропа (1763 м) * Даўбушанка (1754 м) * Грофа (1748 м) * Пападдзя (1740 м) * Вядзьмежык (1735 м) * Парэнкы (1735 м) * Маладая (1723 м) * Стрымба (1719 м) * Чорная Клева (1719 м) * Дурня (1709 м) * Барэўка (1694 м) * Буштул (1691 м) * Яйка-Ілемскае (1679 м) * Баярын (Караткан) (1679 м) * Паленскі (1674 м) * Бэрць (1666 м) * Сіняк (1665 м) * Яйка-Перагінскае (1595 м) * Горган Ілемскі (1587 м) * Хамяк (1542 м) Літаратура ---------- * Геаграфічная энцыклапедыя Украіны | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | NKC: ge564542 |

**Археалагічная разведка** — форма правядзення і метад навукова-даследчай дзейнасці археолагаў і прыраўнаваных да іх даследчыкаў па выяўленню і вывучэнню археалагічных помнікаў, на аснове выяўленага археалагічнага матэрыяла. Праводзіцца паводле спецыяльных дазволаў з мэтай паўторнага абследавання ці выяўлення новых помнікаў, звычайна пешшу (з улікам патрабаванняў тэхнікі бяспекі), колькасцю не менш як 2 чал. сумесна з мясцовымі жыхарамі. Пры археалагічнай разведцы асаблівая ўвага звяртаецца на абследаванне берагоў старыц і тарфяных масіваў, якія ў далёкім мінулым былі вадаёмамі, іх берагі маглі быць заселены людзьмі. Стаянкі каменнага веку перыядаў палеаліту і мезаліту ў Беларускім Падняпроўі звычайна знаходзяцца на 2-й надпоймавай тэрасе вышынёй 10 — 30 м і болей над летнім межанным узроўнем вады ў вадаёмах, больш познія помнікі — на 1-й надпоймавай тэрасе вышынёй да 10 м. Аднак у розных зонах лакалізацыі помнікаў могуць быць выключэнні. Так, у Тураўскім міжрэччы р. Прыпяць — р. Сцвігі ёсць помнікі ад ранніх перыядаў каменнага веку да Позняга сярэднявечча, хоць вышыня тэрас там не перавышае 4 — 5 м над поймамі рэк. Могільнікі могуць знаходзіцца ў розных месцах. Археалагічная разведка дае асабліва плённыя вынікі пры абследаванні тых зямель, што разворваюцца, там спрактыкаваныя даследчыкі лёгка прасочваюць могільнікі і жытлы. Тэрыторыі распаўсюджвання пэўнага тыпу рэчаў дапамагаюць вызначыць прыкладныя межы археалагічных помнікаў. Пры дэталёвых абследаваннях кар'ераў для здабычы крэйды, пяску, гліны, жарствы, распрацовак торфу, на месцах прыкладвання дарог, будаўніцтва жытлаў, прадпрыемстваў і іншых земляных работ могуць быць выяўлены рэшткі паселішчаў, майстэрняў па апрацоўцы крэменю, могільнікі, скарбы, рэшткі чацвярцічнай фауны і інш. Усе адкрытыя археалагічныя помнікі фатаграфуюцца, наносяцца іх планы маштабам 1:500 см і 1:1000 см, на якіх пазначаюцца месцы пахаванняў, жытлаў, скопішчы знойдзенага матэрыялу і інш. Афармляюцца пашпарты, у якіх указваюцца мясцовыя назвы ўрочышчаў, рэк, азёр, прыводзяцца прывязкі да найбліжэйшых населеных пунктаў, цэнтраў сельсаветаў, пазначаюцца раён, вобласць, аўтар археалагічнай разведкі, месца захоўвання, а пасля рэгістрацыі і калекцыйныя нумары знаходак; у дзённіках падрабязна апісваюцца і замалёўваюцца знойдзеныя прадметы. Па выніках археалагічных разведак аўтар прадстаўляе кіраўніцтву арганізацыі, што выдала дазвол, навуковую справаздачу, якая захоўваецца ў навуковым архіве. Аўтар археалагічных разведак прымае захады па рэгістрацыі выяўленых помнікаў, іх ахове і ўвядзенні ў навуковы зварот. Літаратура ---------- * *Побаль, Л.Д.* Археалагічная разведка / Л.Д. Побаль // Археалогія і нумізматыка Беларусі: Энцыклапедыя / Беларуская Энцыклапедыя; Рэдкал.: В.В. Гетаў і інш. — Мінск: «Беларуская Энцыклапедыя» імя П. Броўкі, 1993. — 702 с. — С. 49. — ISBN 5-85700-077-7.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з імем Вацлаў Ластоўскі. **Ва́цлаў Юсты́навіч Ласто́ўскі** (27 кастрычніка (8 лістапада) 1883, засценак Калеснікаў Дзісенскага пав. Віленскай губ. цяпер Глыбоцкі раён Віцебскай вобласці — 23 студзеня 1938, Саратаў, НКУС. Псеўданімы і крыптанімы: *Власт*; *Wlast*; *Васіль Люцьвяг*; *Юры Верашчака*; *Ласт*; *В.Ласт.*; *Уласт*; *Арцём Музыка*; *Пагашчанін*; *Сваяк*; *Ю.Сулімірскі*; *Veritatis*; *Miles*; *Peregrinus*; *В.В…*; *В-…*; *В. Л.*; *В.Л-скі*; *В-т*; *Л.*; *Ю. В.*) — беларускі грамадскі і палітычны дзеяч, пісьменнік, гісторык, філолаг, літаратуразнавец, этнограф, акадэмік АН Беларусі (1928). Біяграфія --------- У 1902 уступіў у Польскую сацыялістычную партыю ў Літве. У 1904—1905 слухаў лекцыі ў Пецярбургскім універсітэце. З 1906 у Рызе, дзе займаўся самаадукацыяй, далучыўся да мясцовага беларускага руху. У 1906—1908 член БСГ. З сакавіка 1909 у Вільні. У 1909—1914 рэдакцыйны сакратар газеты «Наша ніва». Рэдагаваў часопісы «Саха» (1912), «Беларускі сцяг» (1922), газету «Гоман» (1916—1917). Выступіў ініцыятарам шырокай дыскусіі пра шляхі развіцця, творчы метад, кірунак і стыль беларускай літаратуры, у якой прынялі ўдзел Я. Купала, М. Гарэцкі, Л. Гмырак. У час Першай сусветнай вайны заставаўся ў Вільні. У студзені 1915 разам з В. Святаполк-Мірскім, І. Луцкевічам і А. Луцкевічам падпісаў зварот да нямецкіх акупацыйных улад аб выданні беларускіх газет. Кіраваў віленскай «Беларускай кнігарняй» і Беларускім выдавецкім таварыствам, курыраваў выданне школьных падручнікаў у прыватным выдавецтве, сам удзельнічаў у іх напісанні. Уваходзіў у кіраўніцтва партыі «Хрысціянская злучнасць» (1915). Адзін з аўтараў «Мемарандума прадстаўнікоў Беларусі», у якім адстойваў права беларускага народа на нацыянальна-дзяржаўнае развіццё і які быў прадстаўлены на міжнароднай канферэнцыі ў Лазане (Швейцарыя, 1916). У 1918—1919 член Віленскай беларускай рады, у сакавіку 1918 кааптаваны ад яе ў склад Рады БНР. Удзельнічаў у абвяшчэнні незалежнасці БНР. У лістападзе 1918 увайшоў у склад Літоўскай Тарыбы. У канцы 1918 узначаліў Беларускае прадстаўніцтва пры Літоўскай Тарыбе, потым беларускі аташэ пры літоўскім пасольстве ў Берліне. 3 1919 член Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (БПС-Р). У снежні 1919 узначаліў Кабінет міністраў Народнай рады БНР. Арыштаваны польскімі ўладамі 17 снежня 1919; вызвалены ў лютым 1920; пераехаў у Рыгу, потым у Коўна. Разам з Т. Грыбам, К. Дуж-Душэўскім, А. Цвікевічам і іншымі ўвайшоў у Камітэт загранічных груп Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Удзельнічаў у арганізацыі антыпольскага партызанскага руху. Пасля падпісання папярэдніх умоў міру паміж Савецкай Расіяй і Польшчай (кастрычнік 1920) у афіцыйным пасланні мірнай канферэнцыі ў Парыжы прасіў краіны Антанты аказаць дапамогу ўраду БНР. 20 кастрычніка 1920 на беларускай канферэнцыі ў Рызе пад кіраўнінтвам В. Ластоўскага створаны блок беларускіх партый для барацьбы супраць Савецкай улады і польскай акупацыі за незалежную і непадзельную Беларусь. У сувязі з разыходжаннямі па пытаннях тактыкі Камітэта замежных груп і ЦК БПС-Р (П. Бадунова, Я. Мамонька) на з’ездзе БПС-Р у Мінску ў снежні 1920 выключаны з партыі беларускіх эсэраў, якія на савецкай тэрыторыі ў гэты час падтрымлівалі савецкую ўладу. Удзельнік Першай Усебеларускай канферэнцыі ў Празе (верасень 1921), якая прызнала ўрад Луцкевіча адзіным законным беларускім урадам. У 1920—1923 з дыпламатычнымі місіямі наведаў Бельгію, Германію, Ватыкан, Італію, Чэхаславакію, Францыю, Швейцарыю і іншыя краіны, выступаў за правы беларускага народа, асабліва ў Заходняй Беларусі. 20 красавіка 1923 падаў у адстаўку з пасады прэм’ер-міністра БНР. Працаваў у Міністэрстве беларускіх спраў у Літве. У 1923—1927 выдаваў часопіс «Крывіч», надрукаваў некалькі падручнікаў. Узначальваў «Камітэт 400-летняга юбілею беларускага друку: 1525—1925» (разам з К. Дуж-Душэўскім, А. Ружанцовым). Быў старшынёй Сувязі нацыянальна-дзяржаўнага вызвалення Беларусі, ад імя якой выступаў за выкарыстанне беларускай мовы ў богаслужэннях. Запрошаны Інбелкультам на Акадэмічную канферэнцыю па рэформе беларускага правапісу і азбукі (лістапад 1926), на якой абраны старшынёй Графічнай камісіі і выступіў прыхільнікам кірылічнага шрыфту. Пад націскам неспрыяльных абставін (літоўскі ўрад адмовіўся фінансаваць выданне «Крывіча» і Беларускі цэнтр у Коўне, палітычны пераварот 17 снежня 1926 у Літве) у красавіку 1927 пераехаў у БССР. Працаваў дырэктарам Беларускага дзяржаўнага музея, загадчыкам кафедры этнаграфіі пры Інбелкульце, не маючы нават сярэдняй адукацыі. З 1928 акадэмік БелАН. Быў неадменным сакратаром Інбелкульта. Рэдагаваў «Працы кафедры этнаграфіі», працаваў у «Камісіі жывой беларускай мовы», уваходзіў у «Камісію па ахове помнікаў старасвтечыны ў БССР». Арганізоўваў этнаграфічныя экспедыцыі ў розныя рэгіёны Беларусі, у час адной з іх знойдзены Крыж Ефрасінні Полацкай. Пастановамі СНК БССР 20 лістапада 1929 вызвалены з пасады сакратара Беларускай АН. 21 ліпеня 1930 арыштаваны ДПУ БССР па справе «Саюза вызвалення Беларусі». Утрымліваўся ў турмах Масквы і Мінска. 6 снежня 1930 пазбаўлены звання акадэміка. Фармальнай прычынай стала публікацыя артыкула Я. Станкевіча «Дыспалаталізацыя l у беларускай мове» (1928) у «Запісках аддзела гуманітарных навук», выдадзеных Інбелкультам. Пастановай Калегіі АДПУ СССР ад 10 красавіка 1931 высланы на 5 гадоў у Саратаў. Працаваў загадчыкам аддзела рэдкіх рукапісаў біблітятэкі Саратаўскага ўніверсітэта. Паўторна арыштаваны 20 жніўня 1937. Ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР 23 студзеня 1938 прыгавораны да расстрэлу «як агент польскай разведкі і ўдзельнік нацыянал-фашысцкай арганізацыі». Па першым прысудзе рэабілітаваны 10 чэрвеня 1988; па другім — 16 верасня 1958. Адноўлены ў званні акадэміка АНБ у 1990. У палітыцы ---------- У публіцыстыцы, асабліва ў нашаніўскіх артыкулах «Сплачвайце доўг» (1913), «Па свайму шляху!» (1914), выступаў супраць рэвалюцыйна-дэмакратычнага кірунку ў літаратуры. Ставіў нацыянальныя інтарэсы вышэй за класавыя, лічыў нацыянальную праблему найважнейшай у гісторыі. Адмаўляў канцэпцыю адзінства гістарычных лёсаў Расіі і Беларусі, непрыхільна ставіўся да марксізму. «Для нас вельмі важна вырваць наш народ з-пад рускага гіпнозу, паказаць яму іншыя каштоўнасці і шляхі нацыянальнага жыцця, звярнуць увагу на неабходнасць больш цеснага збліжэння з нашымі прыбалтыйскімі суседзямі», — пісаў ён у 1924 годзе. У навуцы -------- Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі. Вокладка. У 1910 годзе Вацлаў Ластоўскі выдаў «Кароткую гісторыю Беларусі» — першую кнігу, у якой была спроба абгрунтаваць беларускі характар Вялікага княства Літоўскага. Канцэптуальна абагульніў вядомыя факты пра мінулае Беларусі з погляду ўласна-нацыянальнай гісторыі (падзеі даведзены да 1905). У «Нашай ніве» у рубрыцы «З нашай мінуўшчыны» і ў газеце «Гоман» змясціў шэраг артыкулаў па гісторыі Беларусі. Некаторыя з іх склалі асобнае выданне «Калісь і цяпер: Гістарычна-грамадзянскія нарысы» (Вільня, 1918). У пачатку 1920-х гадоў працаваў над «Нарысамі беларускай гісторыі», якія па сутнасці ўяўляюць сабой першую беларускую энцыклапедыю гісторыі Беларусі і складзены з розных тэрмінаў і паняццяў з беларускай мінуўшчыны (машынапісны экзэмпляр захоўваецца ў Аддзеле рукапісаў Цэнтральнай навуковай бібліятэкі АН Літвы). Даследаваў старажытна-беларускую літаратуру, гісторыю і паходжанне назвы Беларусь. У 1924 годзе надрукаваў «Падручны расійска-крыўскі слоўнік», які акрамя асноўнага лексічнага масіву ўключаў: руска-беларускі слоўнік асабовых імён «Крыўскі (беларускі) іменьнік»; слоўнік тэрмінаў арніталагічных «Назовы птахаў» і батанічных — «Іменьнік расьцін». У слоўніку беларускай вайсковай тэрміналогіі «Вайсковая каманда» апроч народнай лексікі прапаноўваў шмат уласных лексічных вынаходак і да добрага, сапраўднага матэрыялу дадаў шмат выдуманага, і, паводле думкі Яна Станкевіча, выдуманага несістэмна. Апрацаваў разам з Тадэвушам Іваноўскім, Клаўдзіем Дуж-Душэўскім лацінска-руска-беларускі слоўнік па арніталогіі. У 1925 годзе апублікаваў «Летапісца Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага» паводле спісу Рачынскага. У 1926 годзе пабачыла свет галоўная праца Ластоўскага — манументальная «Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі. Спроба паясьніцельнай кнігопісі ад канца X да пачатку XIX стагодзьдзя», у якой прыводзіліся цытаты на старабеларускай мове са шматлікіх старажытных кніг і рукапісаў. Публікацыя ўяўляе сабой агляд «*звыш 1000 важнейшых рукапісных кніг, грамат, старадрукаваных кніг з пачатку зараджэння беларускага пісьма (X ст.) аж да XIX ст.*» Пасля пераезду ў БССР Вацлаў Ластоўскі апрацаваў разам з М. Шчакаціхіным «Праваднік па аддзеле сучаснага беларускага малярства і разьбярства» (1929), распачаў вялікую працу «Матэрыяльная культура Беларусі», якая ахоплівала перыяд ад XVI да XX стагоддзяў. Вацлаў Ластоўскі выставіў тэзіс ад тоеснасці крывіцкай (т. ч. Полацкай) і беларускай дзяржаўнасці, адзін з найбольшых прапагандыстаў назвы «Крывія» для Беларусі і «*крывіцкая*» для беларускай мовы. Перыядызацыя гісторыі Ластоўскага, нягледзячы на кампіляцыйны характар яго «Кароткай гісторыі», лічыцца ў радзе момантаў больш дасканалай за пазней прапанаваную У. Ігнатоўскім і прынятую за афіцыйную аснову. Прыхільнік канцэпцыі «залатога веку». Шмат увагі ўдзяляў этнаграфіі, між іншым, лічыў племя волатаў старадаўнімі продкамі беларусаў. Выступаў за ўлік і асваенне ў беларускай мове не толькі сучаснага народнага, але і гістарычнага старабеларускага досведу. Таксама меркаваў, што пісанне мяккага знаку ў беларускай арфаграфіі карэніцца ў польскай арфаграфічнай практыцы. Падтрымліваў праект Я. Лёсіка на акадэмічнай канферэнцыі (1926), адзначаючы, што тарашкевічава азбука фактычна русіфікуе вымаўленне беларускіх ётаваных галосных. Член-карэспандэнт Украінскай акадэміі грамадазнаўства ў Празе (1926), акадэмік АН Беларусі (1928). Літаратурная творчасць ---------------------- Друкаваўся з 1909 (псеўданімы Власт, Юры Верашчака, Арцём Музыка, Сваяк, Палачанін, Ю. Сулімірскі і інш.). Аўтар фантастычнай аповесці «Лабірынты» (Коўна, 1923), сцэнічнага эпізода з жыцця Ф. Скарыны («Адзінокі», 1923). Складаў чытанкі для дзяцей. Апрацоўваў гістарычныя легенды. Аўтар апавяданняў, артыкулаў пра С. Палуяна, П. Багрыма, Ц. Бычкоўскага, К. Каліноўскага, В. Цяпінскага і іншых, успамінаў пра М. Багдановіча, Я. Купалу, «нашаніўскі перыяд». Перакладаў з рускай (А. Талстой), англійскай (Р. Кіплінг, Б. Мэон), польскай (Э. Ажэшка, А. Валодзьскі, К. Тэтмаер), дацкай (Х. К. Андэрсен) і іншых моў. У апавяданні «Дудар», зробленым на аснове накіду Казімежа Пшэрвы-Тэтмаера для планаванай аповесці, якая так і не была напісаная, Вацлаў Ластоўскі замяніў скрыпача на дудара. У 1923 годзе, у часопісе «Крывіч» пад псеўданімам Васіль Люцьвяг, Вацлаў Ластоўскі надрукаваў гісторыка-абычаёвы нарыс «Дуда», у якім прааналізаваў значэнне беларускай дуды для беларускай культуры і гісторыі. Менавіта ў вобразе дудара прадстаўлены таксама сам аўтар у вершы-прысвячэнні Янкі Купалы: ***Аўтару «Беларускай Гісторыі» Власту*** *На кургане на адвечным,* *Пад асінай векавой,* *Сеў дудар, сагнуўшы плечы,* *З пасівелай галавой**.* Дакументы і матэрыялы з архіва В. Ластоўскага захоўваюцца ў Вільнюсе, Маскве, Мінску, Саратаве. Творы ----- Лагатып ВікіцытатнікаЛагатып Вікіцытатніка У Вікікрыніцах ёсць тэксты па тэме **Вацлаў Ластоўскі** * Кароткая гісторыя Беларусі. З 40 рысункамі. (Вільня: Друкарня Марціна Кухты, 1910; факсімільнае перавыданне — Мінск, 1992 і 1993). * Што трэба ведаць кожнаму беларусу? / Выданне «Вольнае Беларусі» (Менск: друк-ня А. Я. Грынблята, 1918; перавыданні — 1943, 1991 (факсімільн.)). * Слоўнік геаметрычных і трыганаметрычных тэрмінаў і сказаў. Коўна, 1923 (у сааўт. з К. Дуж-Душэўскім). * Падручны расійска-крыўскі (беларускі) слоўнік (Коўна: друк-ня А. Бака, 1924; факсімільнае перавыданне — Мінск: Навука і тэхніка, 1990). * Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі: (Спроба паясніцельнай кнігапісі ад канца Х да пачатку ХІХ стагоддзя) (Коўна, 1926; факсімільнае перавыданне — Мінск, 2012 з прадмовай Алеся Сушы). * Творы (Мюнхен, 1956). * Выбраныя творы (Мінск, 1997; уклад. прадм. і камент. Я. Янушкевіча). Памяць ------ З 2003 года ў Полацку ёсць Дуб Вацлава Ластоўскага. У 2012 годзе ў Глыбокім быў усталяваны бюст Вацлава Ластоўскага. Памяць пра Вацлава Ластоўскага ўшаноўваецца ў межах фэсту Дударскі рэй. Іншае ----- Вацлаў Ластоўскі быў аўтарам-складальнікам шэрага «чытанак», прызначаных для дзяцей і моладзі. Праз іх Ластоўскі ўпершыню ўвёў у навуковы ўжытак «гістарычныя песні», якія, на думку беларускага гісторыка Алега Ліцкевіча, былі яго ўласнымі творамі, сюды адносіцца і вядомая песня пра бітву пад Оршай («Слава Воршы ўжо не горша…»). Гісторык Аляксандр Гронскі мяркуе, што менавіта Вацлаў Ластоўскі сканструяваў «беларускасць» Кастуся Каліноўскага і паспрабаваў скласці яго біяграфію як ідэальнага беларускага героя. Таксама А. Гронскі сцвярджае, што менавіта ў В. Ластоўскага Канстанцін (або Канстанты) стаў Касцюком; пазней «Касцюк» трансфармуецца ў «Кастуся», што і замацавалася да нашых дзён. Скарэктаваныя ў патрэбны для беларускага нацыяналізму бок былі і арыгінальныя тэксты Каліноўскага. Напрыклад, у арыгінальным тэксце: > «Браты мае, мужыкі родныя! > > Марыська, чарнаброва галубка мая» > > Тэкст у Ластоўскага: > «Беларусы, браты родныя! > > Беларуская зямелька, галубка мая» > > Сям’я і нашчадкі ---------------- Старэйшая дачка В. Ластоўскага ГаннаСтарэйшая дачка В. Ластоўскага Ганна З 1904 года быў у шлюбе са значна старэйшай за яго літоўскай пісьменніцай Марыяй Іванаўскайце (1872 — 1957), літаратурны псеўданім "Лаздзіну Пяледа". Ад шлюба нарадзіліся дзве дачкі: * Ганна (07.08.1905 — ?), па мужы Главацкене (літ. *Lastauskaitė-Glovackienė*). * Станіслава (Стася) (1910 — 1995), па мужы Матулене (літ. *Lastauskaitė-Matulienė*). Муж Ганны Ластоўскай Піюс Главацкас (1902-1941) быў членам даваеннай Літоўскай камуністычнай партыі, падчас нядоўгай даваеннай савецкай акупацыі Літвы ў 1940-1941 гг. займаў высокія пасады ў ЛССР. Падчас адступлення савецкага войска памылкова быў забіты чырвонаармейцам 24 чэрвеня 1941 г. у наваколлі літоўскай Уцяны. Вядомы партрэт Ганны Ластоўскай-Главацкене, напісаны яе дзедам мастаком Нікадэмам Эразмам Іванаўскасам (цесцем В. Ластоўскага). Доўгі час гэты партрэт памылкова лічыўся выявай яго дачкі Сафіі Іванаўскайце-Пшыбіляўскене. Выявы Станіславы не захавалася. Яе сын Рымантас Матуліс (нар. 19.02.1941) — вядомы літоўскі грамадскі і палітычны дзеяч, старшыня "Саюза літоўскіх таўцінінкаў" у 1989-1990 гг. дырэктар Фонда культуры Літвы ў 1990-1995 гг. Яго дзяцей (праўнукаў В. Ластоўскага) завуць Доўмантас, Вісвідас, Рамінта. Другая жонка В. Ластоўскага — Станіслава, шлюб з ёй ён аформіць ужо калі пераедзе з даваеннай Літвы ў БССР. Зноскі ------ 1. ↑ *Ластоўскі В.* Аб найменьнях - "Гуды", - "Крывічы", - "Русь" Архівавана 26 верасня 2021. 2. ↑ Выбраныя творы. — Мн. 1997. 3. ↑ Грыцкевіч… 4. ↑ Лыч. Назвы зямлі беларускай, 1994. 5. 1 2 БАК-1926… 6. ↑ 7. ↑ У гонар 120-годзьдзя Вацлава Ластоўскага ў Полацку зьявіцца дуб ягонага імя 8. ↑ У Глыбокім усталявалі помнік прэм'еру БНР Вацлаву Ластоўскаму **(нявызн.)**. Праверана 30 жніўня 2012. 9. ↑ 10. ↑ Ліцкевіч А. «Слава Воршы ўжо не горша…» // Беларуская думка. — 2009. — № 3. — С. 92—99. 11. ↑ Гронский А. Кастусь Калиновский: конструирование героя // Беларуская думка. — 2008. — № 2. — С. 82—87. 12. ↑ «Мужыцкая праўда» і лісты «з-пад шыбеніцы»: Тексты і каментарый. — Нью-Йорк, 1980. 13. ↑ Гронский… 14. ↑ Знойдзеныя пашпарты старэйшай дачкі Вацлава Ластоўскага. ФОТА Архівавана 6 мая 2021. 15. ↑ Vaida Ščiglienė. Dailininkas Nikodemas Ivanauskas: nuo svajonių iki tikrovės // Acta Academiae Artium Vilnensis. 2003. C. 176. Літаратура ---------- * *Барысенка В. У.* Праблемы светаўладкавання ў апавяданнях В. Ластоўскага: Прэпрынты МДЛУ, № 90. — Мн.: МДЛУ, 2000. — 25 с.. * *Васючэнка П.* Захоплены Лабірынтам / П. Васючэнка // Роднае слова. — 2008. — № 11. — С. 3—6. * *Васючэнка П.* Мастацкія адкрыцці Вацлава Ластоўскага на фоне сусветнай літаратуры / П. В. Васючэнка // Вестник Полоцкого государственного университета. Серия А, Гуманитарные науки. — 2008. — № 7. — С. 145—148. * *Гарэцкі М.* Гісторыя беларускае літаратуры. Вільня, 1920; Тое ж. М. 1992. * *Дварчанін І.* Хрэстаматыя новай беларускай літаратуры (ад 1905 г.). Вільня, 1927. * *Драздовіч Я.* Дзённік // Маладосць. — 1992. — № 2. * З лістоў беларускіх вучоных і грамадскіх дзеячаў — да М. Грушэўскага / Уступны артыкул Ю. А. Мыцыка; Публікацыя і пераклад з украінскай Я. Лецкі // Полымя. — 2003. — № 3. — С. 174—177. * *Зубко В.* «Curriculum vitae» Вацлава Ластоўскага і Тамаша Грыба / Пасляслоўе У. Ляхоўскага // Беларускі гістарычны часопіс. — 2003. — № 3. — С. 62—71. * *Ількевіч М.* За чатыры месяцы да расстрэлу: Аб адной архіўнай знаходцы // Пагоня. — 1994. — 27 жн. — 2 вер. * *Кісялёў Г.* Власт: Першае набліжэнне // Кісялёў Г. Радаводнае дрэва. — Мн. 1994. * *Кісялёў Г.* Вацлаў Ластоўскі // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1992—1995. — Т. 4. — С. 16. * *Конан У.* Парадоксы эстэтыкі Вацлава Ластоўскага: традыцыі і мадэрнізм / У. М. Конан // Весці БДПУ. Серыя 2. — 2008. — № 4. — С. 86—89. * *Луцкевіч А.* За дваццаць пяць гадоў (1903—1928). Вільня, 1928; Тое ж. Мн. 1991. * *Луцкевіч А.* Дзённік // Полымя. — 1991. — № 5. * Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 2 / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Смаленск, 2003. * *Мікус А.* Ярамір быў жабай. Раман Э. Бульвера «Раса, што ўжо ідзе» як прататып аповесці В. Ластоўскага «Лабірынты» // Arche. — 2011. — № 5 (104). — С. 215—239. * *Міхнюк У.* Справа Вацлава Ластоўскага // Маладосць. — 1993. — № 8—9. * *Снапкоўская С.* «Сыном маладой Беларусі…»: Педагагічная спадчына Вацлава Ластоўскага // Роднае слова. — 1993. — № 10. — С. 38—41. * *Суша А.* Першая гісторыя беларускай кнігі і яе стварэнне // Ластоўскі, В. Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі. Факсімільнае выд. — Мн. 2012. — С. 3—30. * *Хмяльніцкая Л.* Новыя звесткі да біяграфіі Вацлава Ластоўскага // Голас Радзімы. — 1994. — 6 студз. * *Янушкевіч Я.* Ластоўскі Вацлаў Юстынавіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 4: Кадэты — Ляшчэня / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1997. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2. — С. 336—337. * *Янушкевіч Я. Я.* Ластоўскі Вацлаў Юсцінавіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9). — С. 144—145. * *Янушкевіч Я.* Неадменны сакратар Адраджэння: Вацлаў Ластоўскі. — Мн. 1995. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | q: | Вацлаў Ластоўскі ў Вікіцытатніку | | s: | Вацлаў Ластоўскі ў Вікікрыніцах | | commons: | Вацлаў Ластоўскі на Вікісховішчы | * Расійска-Крыўскі (Беларускі) слоўнік Архівавана 20 жніўня 2012. * Выбраныя творы — Беларускі кнігазбор * А. Пашкевіч. Вільня ці Менск? Трагічны выбар Вацлава Ластоўскага Архівавана 6 красавіка 2009. * Вацлаў Ластоўскі ў базе даных «История белорусской науки в лицах» Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі * Біябібліаграфічны паказальнік у рэпазіторыі Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (руск.) * ЛАСТОЎСКІ Вацлаў Юстынавіч * В. Ластоўскі: «Што трэба ведаць кажнаму беларусу» на Google Play * Прыжыццёвы некралог па Вацлаву Ластоўскім // на pawet.net | ⛭Кіраўнікі ўрадаў Беларусі | | --- | | Кіраўнікі ўрада БНР | * Язэп Варонка * Раман Скірмунт * Іван Серада * ✰ Антон Луцкевіч * Вацлаў Ластоўскі * Аляксандр Цвікевіч * Васіль Захарка * Мікола Абрамчык | | Старшыня ВРК БССР | * Аляксандр Чарвякоў | | Старшыні СНК БССР | * Аляксандр Чарвякоў * Язэп Адамовіч * Мікалай Галадзед * Даніла Валковіч * Апанас Кавалёў * Кузьма Кісялёў * Іван Былінскі * Панцеляймон Панамарэнка | | Старшыні Савета Міністраў БССР | * Панцеляймон Панамарэнка * Аляксей Кляшчоў * Кірыл Мазураў * Мікалай Аўхімовіч * Ціхан Кісялёў * Аляксандр Аксёнаў * Уладзімір Бровікаў * Міхаіл Кавалёў * Вячаслаў Кебіч | | Прэм’ер-міністры Рэспублікі Беларусь | * Вячаслаў Кебіч * Міхаіл Чыгір * Сяргей Лінг * Уладзімір Ярмошын * Генадзь Навіцкі * Сяргей Сідорскі * Міхаіл Мясніковіч * Андрэй Кабякоў * Сяргей Румас * Раман Галоўчанка | | ⛭Вацлаў Ластоўскі | | --- | | Творы | | | | | --- | --- | | Гісторыя | * Кароткая гісторыя Беларусі (1910) * Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі (1926) | | Публіцыстыка | * Сплачвайце доўг (1913) * Што трэба ведаць кажнаму беларусу (1918) | | Аповесці | * ‎Прыгоды Панаса і Тараса (1912) * Лабірынты (1923) | | Мовазнаўства | Падручны расійска-крыўскі (беларускі) слоўнік (1924) | | | | Выданні | * Наша Ніва * Гоман * Крывічанін * Крывіч | | Арганізацыі | * Хрысціянская злучнасць * Выдавецтва * Урад БНР * Сувязь нацыянальна-дзяржаўнага вызвалення Беларусі | | Памяць | Дуб | | Звязанае | Вянок | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Сучаснай Украіны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10867295 · CiNii: DA12334058 · GND: 119464519 · ISNI: 0000 0001 0964 2526 · LCCN: nr93001896 · NKC: js20010125054 · NLA: 35337836 · NLP: a0000001185958 · NUKAT: n94203951 · SUDOC: 175637296 · VIAF: 35267203 | |

**Іван (Янка) Трафімавіч Гаўрыс** (14 снежня 1890, Кухчыцы, цяпер Клецкі раён — 4 лістапада 1937, Віцебск, НКУС) — беларускі мастак. Сябра віцебскага авангарднага аб’яднання УНОВИС. Біяграфія --------- Нарадзіўся 14 снежня 1890 года ў вёсцы Кухчыцы Клецкай воласці Слуцкага павета Мінскай губерні ў беларускай сялянскай сям’і. Па атрыманні пачатковай асветы паступіў у Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю, якую скончыў у 1909 годзе. Працаваў настаўнікам народных школ. У 1912 годзе паступіў у Віленскі настаўніцкі інстытут на фізіка-матэматычны факультэт, аднак не паспеў скончыць яго праз пачатак Першай сусветнай вайны. З пачаткам вайны прызваны ў расійскае войска, служыў на пасадзе інтэнданта ў штабе 16-га армейскага корпуса ў Дзвінску і Гарадку Віцебскай губерні, потым у Віцебску. Кастрычніцкую рэвалюцыю сустрэў у Віцебску. Займае пасаду кіраўніка справаводства аддзела забеспячэння Віцебскага губернскага ваеннага камісарыята. Іван Гаўрыс. Кубізм. Пачатак 1920-х гг. У верасні 1918 года падае прашэнне аб прыёме яго ў Віцебскі настаўніцкі інстытут. У архіве інстытута адзначаецца, што ён меў чатырохгадовы стаж выкладання настаўнікам і скончыў 2 курсы Віленскага настаўніцкага інстытута да пачатку вайны. З верасня 1918 года да красавіка 1920 года Іван Гаўрыс вучыўся на фізіка-хімічным аддзяленні Віцебскага настаўніцкага інстытута, адначасова працаваў настаўнікам у віцебскіх школах. У інстытуце развіццю мастацкіх здольнасцяў Гаўрыса спрыяе педагог малявання Дзмітрый Рохлін. У красавіку 1920 года Гаўрысу выдадзенае пасведчанне аб заліку работ па маляванні за поўны курс інстытута, падпісанае Рохліным. Паводле Гаўрыса, у настаўніцкім інстытуце навучанне «*вялося ў такім напрамку, каб навучыць студэнтаў замалёўваць прадметы з натуры*». Яшчэ ў пачатку 1919 года Гаўрыс паступіў у Віцебскае мастацкае вучылішча, якім на той час кіраваў спачатку Мсціслаў Дабужынскі, а потым Марк Шагал. У вучылішчы ён трапляе ў майстэрню да мастачкі Веры Ермалаевай. У вучылішчы стаў сябрам выканкама навучэнцаў, у майстэрні Ермалаевай выконваў абавязкі старасты і першага памочніка. У траўні 1920 года прызначаны на штатную пасаду бібліятэкара вучылішча. У чэрвені 1920 года Ермалаева становіцца кіраўніцай вучылішча, замест Марка Шагала, які з’ехаў з Віцебска. Вучылішча атрымала назву Віцебскія вышэйшыя мастацкія майстэрні. Сябры УНОВИС перад ад’ездам у Маскву. Іван Гаўрыс у левым ніжнім вуглу з кнігай. Віцебск, 5 чэрвеня 1920 г. У студзені 1920 года Казімір Малевіч, выкладчык Віцебскага мастацкага вучылішча, стварае групу УНОВИС, якая займалася стварэннем супрэматычнага мастацтва. Іван Гаўрыс увайшоў у творчы камітэт групы. У траўні 1920 года супрэматычная суполка збіралася ў Маскву для ўдзелу ва Усерасійскай канферэнцыі выкладчыкаў і навучэнцаў мастацкіх навучальных устаноў. Для канферэнцыі быў падрыхтаваны «*Альманах Уновиса*», Іван Гаўрыс стаў аўтарам хронікі аб’яднання «*Примечания к движению УНОВИСА*». Казімір Малевіч распрацаваў для Віцебска праграмы мастацкай адукацыі, дзякуючы ягоным намаганням Наркамасветы дазволіў прыняць найбольш вопытных вучняў да працы ў якасці выкладчыкаў малодшых груп. У 1921 годзе Іван Гаўрыс быў зацверджаны адным з кіраўнікоў майстэрняў малодшых вучняў, застаючыся навучэнцам ён займаўся выкладаннем. У траўні 1922 года Гаўрыс атрымаў пасведчанне аб заканчэнні вучылішча. Сябры УНОВИС у Віцебску, 1920 г. За сталом злева направа — К. Малевіч, В. Ермалаева, І. Гаўрыс, Н. Коган, Л. Лісіцкі Улетку 1922 года значная частка выкладчыкаў на чале з Казімірам Малевічам і вялікая частка студэнтаў з’ехалі з Віцебска. 15 жніўня 1922 года сышла кіраўніца Вера Ермалаева, перадаўшы абавязкі Івану Гаўрысу. На пасадзе кіраўніка Гаўрыс запрасіў на выкладчыцкую пасаду акадэмічнага мастака Юдаля Пэна і яго вучняў Саламона Юдовіна, Абрама Бразера і Яфіма Мініна. На пасадзе рэктара Віцебскага мастацкага практычнага інстытута Гаўрыс быў вымушаны адмовіцца ад выкладчыцкай сістэмы Малевіча і вярнуцца да класічнай. Фінансавая праверка кантрольных органаў увесну 1923 года абвінаваціла Гаўрыса ў недахопах і злоўжываннях у дзейнасці ВНУ, ён быў звольнены з пасады рэктара, а інстытут рэарганізаваны ў Віцебскі мастацкі тэхнікум. Гаўрыс вярнуўся да працы школьнага настаўніка малявання. У сакавіку 1924 года ў выніку ўзбуйнення БССР горад Віцебск быў перададзены са складу РСФСР у склад БССР, распачалася беларусізацыя. У кастрычніку 1924 года Іван Гаўрыс звяртаецца ў Віцебскі акруговы аддзел асветы з заявай адхіліць яго ад выкладання мастацтва і даць «*грунтоўную пасаду настаўніка беларускай мовы і літаратуры*», у выніку чаго стаў выкладчыкам беларусазнаўства ў некалькіх школах: Першай віцебскай сямігодцы, Школе імя У. І. Леніна, Першай яўрэйскай школе, Вячэрняй школе імя К. Лібкнехта. Янка Гаўрыс увайшоў у кола актыўных удзельнікаў Віцебскага акруговага таварыства краязнаўства, створанага інспектарам акружнога аддзела асветы Міколам Каспяровічам. У першым выпуску краязнаўчага зборніка «Віцебшчына» надрукаваны тэкст Гаўрыса «*Беларускае мастацтва*», у другім зборніку апублікаваныя яго ўспаміны пра мастацтва паслярэвалюцыйнага Віцебска. Удзельнік Першай Усебеларускай выстаўкі 1925 года ў Менску. Былі паказаныя тры карціны Гаўрыса: «Кветкі (Партрэт дачкі)», «Затока», Маёўка ў 1905 годзе», у якіх ён адмовіўся ад фармалістычных вышукаў і звярнуўся да рэалістычных пазіцый. на Другой Усебеларускай выстаўцы была паказаная праца «Вячэрні пэйзаж». Творы Гаўрыса не былі адзначаныя ў друку, рэпрадукцыі не былі апублікаваныя і дагэтуль невядомыя. У 1932 годзе працуе ў Віцебскім кінатэхнікуме выкладчыкам, пазней загадчыкам навучальнай часткі. Вядома, што Іван Гаўрыс удзельнічаў у палітычных чыстках нядобранадзейных студэнтаў. У красавіку 1933 года была ўтвораная камісія навучальнай часткі на чале з Гаўрысам дзеля праверкі бібліятэкі і выяўлення «*ідэалагічна шкоднай літаратуры*». 20 кастрычніка 1937 года асуджаны па сфабрыкаванай справе «Польскай арганізацыі вайсковай» да найвышэйшай меры пакарання. 4 лістапада 1937 года расстраляны непадалёк ад Віцебска. Творчасць --------- У часе сяброўства ў групе УНОВИС Іван Гаўрыс стварае супрэматычныя творы. Пазней звярнуўся да рэалізму. У 2000-я гады на розных аўкцыёнах з’явіліся творы жывапісу і графікі сумнеўнага паходжання, якія прыпісваюцца Гаўрысу. Зноскі ------ 1. ↑ Лісаў а. 2014, с. 191. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛісаў\_а.2014 (даведка) 2. 1 2 3 Лісаў а. 2014, с. 192. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛісаў\_а.2014 (даведка) 3. ↑ Лісаў а. 2014, с. 200. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛісаў\_а.2014 (даведка) 4. ↑ Лісаў а. 2014, с. 200—201. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛісаў\_а.2014 (даведка) 5. ↑ Лісаў а. 2014, с. 202. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛісаў\_а.2014 (даведка) 6. ↑ Лісаў а. 2014, с. 203. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛісаў\_а.2014 (даведка) 7. ↑ "*Мир как беспредметность: Рождение нового искусства*": каталог выставки. Екатеринбург: Ельцин-центр, 2021. Літаратура ---------- * *Лісаў А.* Янка Гаўрыс: «прыродны беларус» у асяродку віцебскіх супрэматыстаў // *ARCHE*. — 2014. — № 3 (124). — С. 190—203. * *Ленсу Я.* Лёс апошняга рэктара // *Культура*. — 2019. — № 11 (1398). Спасылкі -------- * Палітвязні 1930-х гадоў. Гісторыі рэпрэсаваных беларускіх мастакоў **(нявызн.)**. chrysalismag.by (6 ліпеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 9 верасня 2021. Праверана 10-9-2021. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | БАП: 133065 |

**Лячэбна-працоўны прафілакторый, ЛПП** - у СССР і некаторых постсавецкіх краінах (Беларусь,Туркменістан) — від лячэбна-папраўчай установы, прызначанага для тых, хто па рашэнні суда накіроўваўся на прымусовае лячэнне ад наркаманіі і алкагалізму. Фактычна ЛПП з'яўляліся месцам абмежавання волі, дзе асноўны метад лячэння — прымусовая праца хворага. У той жа час, знаходжанне ў ЛПП не лічылася турэмным тэрмінам і дазваляла часова ізаляваць алкаголікаў і п'яных парушальнікаў грамадскага парадку без адпраўкі іх у турму. У Беларусі дзейничаюць 9 ЛПП: * ЛПП №1 — Светлагорск * ЛПП №2 (жаночы) — Стараселле (Горацкі раён) * ЛПП №3 (жаночы) — Паўлаўка (Слуцкі раён) * ЛПП №4 — Віцебск * ЛПП №5 — Уселюб/Навагрудак * ЛПП №6 — Дзяржынск * ЛПП №7 — Магілёў * ЛПП №8 — Наваполацк * ЛПП №9 (жаночы) — Віцебск 1. ↑ Департамент исполнения наказаний МВД Республики Беларусь Архівавана 2 сакавіка 2018.

**Іван Міхайлавіч Саламоннікаў** (1918-1944) — стралок 255-га стралковага палка 123-й стралковай дывізіі 7-й арміі Паўночна-Заходняга фронту, чырвонаармеец. Герой Савецкага Саюза. Біяграфія --------- Нарадзіўся 20 лютага 1918 года ў вёсцы Трыбухі, цяпер Калінавая Магілёўскага раёна Магілёўскай вобласці Беларусі, у сялянскай сям'і. Беларус. Член ВКП(б) з 1941 года. Скончыў 10 класаў. Працаваў у калгасе, затым будаўніком у горадзе Магілёве. У Чырвонай Арміі з 1938 года. Удзельнік савецка-фінскай вайны 1939-1940 гадоў. Стралок 255-га стралковага палка чырвонаармеец Іван Саламоннікаў вызначыўся ў ноч на 22 снежня 1939 года. У складзе ўзвода ён прымаў удзел у нападзе, першым дасягнуў варожых акопаў, закідаў іх гранатамі, знішчыўшы некалькі салдат ворага. Заўважыўшы, што паранены камандзір яго ўзвода, воін аказаў афіцэру першую медыцынскую дапамогу. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 15 студзеня 1940 года «за ўзорнае выкананне баявых заданняў камандавання на фронце барацьбы з фінскай белагвардзейшчынай і праяўленыя пры гэтым адвагу і геройства» чырвонаармейцу Саламоннікаву Івану Міхайлавічу прысвоена званне Героя Савецкага Саюза з уручэннем ордэна Леніна і медалі «Залатая Зорка». На фронце ў Вялікую Айчынную вайну з чэрвеня 1941 года. У 1942 годзе І. М. Саламоннікаў скончыў артылерыйскае вучылішча і курсы камандзіраў дывізіёнаў пры Ваеннай акадэміі імя Ф. Э. Дзяржынскага. Камандзір 255-га Адэскага асобнага зенітна-артылерыйскага палка Герой Савецкага Саюза маёр Саламоннікаў І. М. прапаў без вестак 24 кастрычніка 1944 г. у раёне горада Ньірэдзьхазе. Узнагароджаны таксама ордэнам Чырвонай Зоркі за «выключную мужнасць, храбрасць і адвагу» падчас баёў 1944 года. Імянем Героя названа вуліца ў яго роднай вёсцы. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Герои Советского Союза — могилёвчане. Минск, 1965. * Герои Советского Союза: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии И. Н. Шкадов. — М.: Воениздат, 1988. — Т. 2 /Любов — Ящук/. — 863 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-203-00536-2. * Навечно в сердце народном. 3-е изд. доп. и испр. Минск, 1984. Спасылкі -------- Іван Міхайлавіч Саламоннікаў на сайце «Героі краіны»

**Слонімскі раён** — раён на поўдні Гродзенскай вобласці. Утвораны 15 студзеня 1940 года ў складзе Баранавіцкай вобласці. 8 лютага 1954 года ўвайшоў у склад Гродзенскай вобласці. Плошча — 1,5 тыс. км². Насельніцтва на студзень 2006 года — 72 тыс. чалавек (горад — 51,4 тыс. 20,6 тыс. — раён). Цэнтр раёна — г. Слонім. У складзе раёна — 148 населеных пунктаў, 9 сельсаветаў. Прырода ------- Заходняя частка раёна размяшчаецца ў межах Слонімскага ўзвышша, паўночна-ўсходняя — на ўскраіне Навагрудскага ўзвышша, паўночная — у Нёманскай нізіне, усходняя і паўднёвая часткі — на Баранавіцкай раўніне. Найвышэйшая кропка Слонімскага раёна (223,4 м) знаходзіцца на тэрыторыі Дзераўноўскага сельсавета, на адлегласці 2 км на паўночны ўсход ад вёскі Баяры. Вяршыня назвы не мае. Каардынаты: 53° 13,907' N, 25° 35,768' E. Карысныя выкапні: торф, мел, пясчана-жвіровы матэрыял, гліна, прызначаная для глыбокай керамікі, будаўнічыя пяскі і сапрапель. Па тэрыторыі раёна працякае рака Шчара з прытокамі рэк Грыўда, Бяроза, Іса, Зальвянка. Іншыя рэкі: Бярэзніца, Малінаўка. 34,8 % тэрыторыі раёна займаюць лясы. Найбольшыя масівы — хваёвыя, бярозавыя, яловыя і дубовыя. На тэрыторыі раёна знаходзіцца дзяржаўны батанічны заказнік дзікарослых лекавых раслін рэспубліканскага значэння. Таксама ёсць 2 ландшафтныя геамарфалагічныя заказнікі прыроды мясцовага значэння: Загор’еўскі і Боркаўскі канцовамарэнныя масівы. Акрамя таго, ёсць 13 помнікаў прыроды. Гісторыя -------- Слонімскі раён у складзе Баранавіцкай вобласці. 1940 Раён утвораны 15 студзеня 1940 года ў складзе Баранавіцкай вобласці БССР. 12 кастрычніка 1940 года падзелены на 14 сельсаветаў: Азярніцкі, Акунінаўскі, Глоўсевіцкі, Жыровіцкі, Касцянёўскі, Міжэвіцкі, Мільканавіцкі, Парэцкі, Пятралевіцкі, Сасноўскі, Сялявіцкі, Трыбушкоўскі, Харашэвіцкі, Шылавіцкі сельсаветы. Адначасова ўтвораны гарадскі пасёлак Альбярцін. З 8 студзеня 1954 года ў складзе Гродзенскай вобласці. 16 ліпеня 1954 года скасаваны Акунінаўскі, Трыбушкоўскі, Харашэвіцкі сельсаветы, утвораны Масілавіцкі сельсавет, Мільканавіцкі сельсавет перайменаваны ў Азгінавіцкі. 20 студзеня 1960 года да раёна далучаны Войневіцкі, Дзераўноўскі, Навасёлкаўскі сельсаветы скасаванага Казлоўшчынскага раёна. 16 ліпеня 1960 года Касцянёўскі сельсавет скасаваны, Азгінавіцкі сельсавет перайменаваны ў Мільканавіцкі. 17 красавіка 1962 года да раёна далучаны Галынкаўскі, Казловіцкі, Кастровіцкі, Пляцяніцкі сельсаветы скасаванага Зэльвенскага раёна, 25 снежня 1962 года — гарадскія пасёлкі Дзятлава, Казлоўшчына і Гярбелевіцкі, Дзямянавецкі, Дзятлаўскі, Засецкі, Мяляхавіцкі, Падвялікаўскі, Парэцкі, Раготнаўскі, Рудаяварскі, Юравіцкі сельсаветы скасаванага Дзятлаўскага раёна. 7 сакавіка 1963 года Слоніму нададзены статус горада абласнога падпарадкавання. 16 лістапада 1963 года Парэцкі сельсавет перайменаваны ў Васілевіцкі. 6 студзеня 1965 года гарадскія пасёлкі Дзятлава і Казлоўшчына, Войневіцкі, Гярбелевіцкі, Дзямянавецкі, Дзятлаўскі, Засецкі, Мяляхавіцкі, Падвялікаўскі, Парэцкі, Раготнаўскі, Рудаяварскі, Юравіцкі сельсаветы перададзены зноў утворанаму Дзятлаўскаму раёну, да раёна далучаны Каралінскі сельсавет Ваўкавыскага раёна. 19 студзеня 1965 года скасаваны гарадскі пасёлак Альбярцін, які ўвайшоў у межы Слоніма. 16 сакавіка 1965 года Пятралевіцкі сельсавет перайменаваны ў Слонімскі. 30 ліпеня 1966 года Галынкаўскі, Каралінскі, Казловіцкі, Кастровіцкі, Пляцяніцкі сельсаветы сельсаветы перададзены зноў утворанаму Зэльвенскаму раёну. 22 ліпеня 1966 года ўтвораны Новадзевяткавіцкі сельсавет, Мільканавіцкі сельсавет перайменаваны ў Азгінавіцкі, Навасёлкаўскі — у Паўлаўскі, скасаваны Шылавіцкі сельсавет. 18 сакавіка 1976 года да раёна далучаны Кастровіцкі сельсавет Зэльвенскага раёна. 11 лютага 1972 года скасаваны Масілавіцкі сельсавет. 6 жніўня 1979 года ўтвораны Велікашылавіцкі сельсавет і скасаваны Слонімскі сельсавет. 16 сакавіка 1987 года Глоўсевіцкі сельсавет перайменаваны ў Дзеравянчыцкі, 17 чэрвеня 1996 года Кастровіцкі — у Сянькоўшчынскі. 4 студзеня 2002 года горад Слонім і Слонімскі раён аб’яднаны ў адзіную адміністрацыйна-тэрытарыяльную адзінку. 28 жніўня 2013 года скасаваны Велікашылавіцкі і Сялявіцкі сельсаветы, 22 снежня 2022 года — Васілевіцкі сельсавет. Гаспадарка ---------- Пад сельскагаспадарчыя ўгоддзі занята 51,3 % тэрыторыі. Асноўныя галіны сельскай гаспадаркі — мяса-малочная, ільнаводства, птушкагадоўля, вырошчванне збожжавых і кармавых культур, бульбы. У раёне 4 раённыя унітарныя сельскагаспадарчыя прадпрыемствы, 10 сельскагаспадарчых вытворчых кааператываў, фермерская гаспадарка, птушкафабрыка. Сучасны Слонім — горад з даволі развітой прамысловасцю. Тут працуе 21 прамысловае прадпрыемства. Асноўныя буйныя прадпрыемствы: * ААТ «Слонімскі мясакамбінат», * ААТ "Слонімскі кардонна-папяровы завод «Альбярцін», * ААТ «Слонімская камвольна-прадзільная фабрыка», * ААТ «Слонімскі льнозавод», * УДП «Слонімскі вінаробны завод», * філіял «Слонімскі хлебазавод», * ААТ «Слонімскі завод сухога абястлушчанага малака» і інш. Вядучыя прадпрыемствы-экспарцёры — ААТ «Слонімскі завод сухога абястлушчанага малака» і ААТ «Слоніммэбля». Экспартна-імпартныя аперацыі ажыццяўляюцца з 29 краінамі свету. Асноўнымі гандлёвымі партнёрамі з'яўляюцца: Расія, Украіна, Кыргызстан, ЗША, Польшча, Германія, Чэхія і інш. Гандлёвае абслугоўванне ў раёне ажыццяўляецца 329 аб'ектамі рознічнага гандлю і грамадскага харчавання розных форм уласнасці. Дзейнічаюць два рынкі і міні-рынак. Прадпрымальніцкай дзейнасцю ў сферы гандлю занята больш як 500 індывідуальных прадпрымальнікаў. У Слонімскім раёне будаўніцтва ажыццяўляюць 5 будаўнічых арганізацый: * ДП «Слонімская МПМК-163», * ДП «Слонімская МПМК-164», * ААТ «Будаўнічае ўпраўленне 187», * ТАА «Дойлід», * СРП «Слонімская СПМК-64». Да паслуг сланімчан: 2 стадыёны, 2 басейны, 30 спартыўных залаў, 6 спартыўных дзіцяча-юнацкіх школ (2 маюць статус школ Алімпійскага рэзерву), дзе культывуецца 10 відаў спорту (бокс, мастацкая гімнастыка, гандбол, футбол, веславанне на байдарках і каноэ, лёгкая атлетыка, каратэ, більярд, картынг, шашкі). У сістэме адукацыі ў раёне 26 дашкольных устаноў (12 — агульнага развіцця, 12 — з тэматычнай накіраванасцю, 1 спецыяльная ўстанова для дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця, цэнтр развіцця дзіцяці), 31 установа агульнай сярэдняй адукацыі, 8 пазашкольных устаноў, 3 спецыяльныя ўстановы, 2 навучальна-вытворчыя камбінаты. На сённяшні дзень насельніцтва раёна абслугоўвае 78 устаноў культуры. Памятныя мясціны ---------------- Асноўны артыкул: **Спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Слонімскага раёна** У раёне знаходзіцца помнік архітэктуры і адначасова дзеючы Жыровіцкі Свята-Успенскі мужчынскі манастыр, у комплекс якога ўваходзяць: Свята-Успенскі сабор (1650), званіца манастыра (1828), Крыжаўзвіжанская царква (1769), Богаяўленская царква (1796), Свята-Георгіеўская царква, будынкі семінарыі (XVII-XVIII стст.), а таксама жылыя і гаспадарчыя карпусы. На тэрыторыі манастыра дзейнічае Мінская духоўная семінарыя. У раёне ёсць і іншыя помнікі архітэктуры: * Свята-Мікалаеўская царква (XIX ст.) у в. Азярніца; * Міхайлаўская царква (XIX ст.) у в. Вострава; * Царква ў гонар Казанскага абраза Маці Божай (XIX ст.) у в. Вялікія Шылавічы * Свята-Троіцкая царква (1914 г.) у в. Дзераўная; * царква Раства Багародзіцы (19 ст.) у в. Міжэвічы; * Касцёл Святой Барбары (1819 г.) у вёсцы Сялявічы. Геалагічны помнік рэспубліканскага значэння - Смаўжоўскі вялікі камень. Вядомыя асобы ------------- На Слонімскай зямлі выраслі: * удзельнік вызваленчага руху XIX ст. Міхал Казіміравіч Валовіч, * вучоны і акадэмік Андрэй Якаўлевіч Пракапчук, * пісьменнікі і паэты В. Таўлай, М. Арочка, А. Іверс, Алесь Сучок, С. Дарожны, А. Лойка, І. Чыгрын, К. Лейка, А. М. Якімовіч * скульптар І. Міско, * мастак Мікола Бушчык, * літаратурны крытык і фалькларыст І. Саламевіч, * гісторык і археолаг Васіль Рыгоравіч Супрун * Леанід Сямёнавіч Мальцаў * Віталь Уладзіміравіч Скалабан * Мікола Трус * Павел Сцяпанавіч Крынчык * Вольга Дубоўская * Яўген Міхайлавіч Багданчук * Сяргей Яфімавіч Багданчук * Сяргей Чыгрын * Мікалай Васілевіч Радзько * Мікалай Антонавіч Лукашэвіч * Надзея Дземідовіч (1927—2020) — удзельніца беларускага нацыянальнага супраціву, сябра СБМ, палітзняволеная ГУЛАГу, удзельніца Кенгірскага паўстання 1954 г. мемуарыстка. * Міхась Ракевіч (1927, в. Ваўчкі — 1992) — удзельнік беларускага патрыятычнага падполля ў 1946—1947 гадах у Заходняй Беларусі, заснавальнік арганізацыі «Чайка». * Уладзімір Салавей (1925, в. Гуменікі — 1996) — удзельнік беларускага патрыятычнага падполля ў 1946—1947 гадах у Заходняй Беларусі, заснавальнік арганізацыі «Чайка». * Аляксандр Талерчык (1931, в. Парэчча — 2016) — беларускі краязнавец, гісторык, педагог, мецэнат. Старшыні Слонімскага раённага выканаўчага камітэта -------------------------------------------------- * з 7 сакавіка 2018 — Генадзь Баляслававіч Хоміч Зноскі ------ 1. ↑ 2. 1 2 Вынікі перапісу 2009 года 3. ↑ «Дзяржаўны зямельны кадастр Рэспублікі Беларусь» (па стане на 1 студзеня 2011 г.) 4. ↑ GeoNames — 2005. Праверана 9 ліпеня 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q830106'></a> 5. ↑ Решение Гродненского областного Совета депутатов от 28 августа 2013 г. № 249 О некоторых вопросах административно-территориального устройства Слонимского района Гродненской области 6. ↑ Решение Гродненского областного Совета депутатов от 22 декабря 2022 г. № 458 Об изменении административно-территориального устройства Слонимского района Гродненской области Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987. * Административно-территориальное устройство Республики Беларусь (1981—2010 гг.): справочник. — Минск: БелНИИДАД, 2012. — 172 с. | ⛭**Слонімскі раён** | | --- | | | | | | | --- | --- | --- | | Гарады | Слонім | | | Сельсаветы | Азгінавіцкі с/с · Азярніцкі с/с · Дзераўноўскі с/с · Дзеравянчыцкі с/с · Жыровіцкі с/с · Міжэвіцкі с/с · Новадзевяткавіцкі с/с · Паўлаўскі с/с · Сянькоўшчынскі с/с | | | | Былыя сельсаветы | | --- | | Васілевіцкі с/с · Велікашылавіцкі с/с · Сялявіцкі с/с | | | ⛭Гродзенская вобласць | | --- | | Раёны | * Астравецкі * Ашмянскі * Бераставіцкі * Ваўкавыскі * Воранаўскі * Гродзенскі * Дзятлаўскі * Зэльвенскі * Іўеўскі * Карэліцкі * Лідскі * Мастоўскі * Навагрудскі * Свіслацкі * Слонімскі * Смаргонскі * Шчучынскі | Герб Гродзенскай вобласціГерб Гродзенскай вобласці | | Гарады | * Астравец * Ашмяны * Бярозаўка * Ваўкавыск * **Гродна**1 * Дзятлава * Іўе * Ліда * Масты * Навагрудак * Свіслач * Скідзель * Слонім * Смаргонь * Шчучын | | Пгт | * Астрына * Воранава * Вялікая Бераставіца * Жалудок * Зэльва * Казлоўшчына * Карэлічы * Краснасельскі * Любча * Мір * Наваельня * Поразава * Радунь * Рось * Сапоцкін * Юрацішкі | | 1горад абласнога падпарадкавання | | Слонімскі раён у гістарычных адміністрацыйных адзінках | | --- | | | Слонімскі раён у Баранавіцкай вобласці (1940—1954) | | --- | | Баранавіцкая вобласць існавала ў 1939—1954 гадах | | Цэнтр вобласці | Баранавічы | | Раёны | * Быценскі * Валеўскі (з 1940 — Карэліцкі) * Валожынскі (да 1944) * Васілішкаўскі (да 1944) * Воранаўскі (да 1944) * Гарадзішчанскі * Дзятлаўскі * Жалудоцкі (да 1944) * Зэльвенскі (да 1944) * Івянецкі * Іўеўскі (да 1944) * Казлоўшчынскі * Клецкі * Лідскі (да 1944) * Любчанскі * Ляхавіцкі * Мастоўскі (да 1944) * Мірскі * Навагрудскі * Навамышскі * Нясвіжскі * Радунскі (да 1944) * Слонімскі * Стаўбцоўскі * Шчучынскі (да 1944) * Юрацішкаўскі (да 1944) | | | | Слонімскі раён у Гродзенскай вобласці (з 1954) | | --- | | Гродзенская вобласць БССР існавала ў 1944—1990 гадах | | Цэнтр вобласці | Гродна | | Раёны | Астравецкі (1960—1962, з 1965) · Ашмянскі (з 1960) · Бераставіцкі (1944—1962, з 1966) · Васілішкаўскі (1944—1960) · Ваўкавыскі · Воранаўскі · Гродзенскі · Дзятлаўскі (1954—1962, з 1965) · Жалудоцкі (1944—1962) · Зэльвенскі (1944—1962, з 1966) · Іўеўскі (з 1954) · Казлоўшчынскі (1954—1960) · Карэліцкі (1954—1962, з 1965) · Лідскі · Любчанскі (1954—1956) · Мастоўскі (1944—1962, з 1965) · Мірскі (1954—1956) · Навагрудскі (з 1954) · Поразаўскі (1944—1960) · Радунскі (1944—1962) · Ружанскі (1944—1954) · Скідзельскі (1944—1962) · Слонімскі (з 1954) · Смаргонскі (з 1960) · Сапоцкінскі (1944—1959) · Свіслацкі · Шчучынскі | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | LCCN: n2005055672 · VIAF: 123363831 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Вялікая (рака). **Вялікая**, таксама **Гранд** ці дыялектна **Аваштанонг** (англ.: Grand River) — рака ў Паўночнай Амерыцы ў паўднёва-заходняй частцы паўвострава Мічыган, якая ўпадае ў возера Мічыган. Гэта самая доўгая рака ў штаце Мічыган (ЗША), якая мае даўжыню 252 мілі (406 км). Рака была вядомая сваімі парогамі даўжынёй у мілі, шырынёй 300 ярдаў і вышынёй ад 10 да 15 футаў, дзякуючы якім горад Гранд-Рапідс (літаральна "Вялікія Парогі") і быў названы. Гэтыя парогі былі затоплены пасля будаўніцтва шматлікіх плацін, пачынаючы з 1835 года, і затаплення тэрыторый за плацінамі. Рака не мела парогаў амаль стагоддзе. У 2014 годзе ўлады вырашылі выдзеліць 342 тысячы даляраў на будаўніцтва 250 міль воднага шляху ад горада Джэксан да вусця ля возеры Мічыган. Праграма павінна ўключаць у сябе будаўніцтва прыстаняў і збудаванняў для байдарак і безматорных лодак.

'*Камеамеа (Камехамеха, Тамеамеа) ІІ* (1797—1824 гг) - кароль Гавайскіх астравоў з 1819 г. сын караля Камеамеа І Вялікага. Біяграфія --------- Нарадзіўся прыкладна ў 1797 г. у Хіла, на востраве Гаваі. Старэйшы сын караля Камеамеа І і яго жонкі вышэйшага рангу - каралевы Каахуману. Пры нараджэнні меў імя Ліхаліха (Liholiho), а поўным імем было Каланінуі Куа Ліхаліха і ке капу Лалані (Kalaninui kua Liholiho i ke kapu ʻIolani). З пяці год яго выхоўвалі як пераймальніка трону. Француз Жан-Батыст Рыў вучыў прынцаў англійскай і французскай мове, стаў іх блізкім сябрам. Калі Камеамеа стаў каралём, ён здзесніў план свайго бацькі ўвесці на астравах хрысціянства, дзеля чаго заспрасіў амерыканскіх пратэстанцкіх місіянераў, пераследваў язычніцтва. Адмяніў многія старадаўнія правілы і табу. Ажыцявіў паездку ў Англію, дзе і памёр. Зноскі ------ Спасылкі -------- * Партал: Biography | | | | --- | --- | | commons: | Камеамеа ІІ на Вікісховішчы | * Kamehameha II (Liholiho) 1797-1824 on HawaiiHistory.com web site * Kamehameha II **(нявызн.)**. *Biography from Hawaii Royal Family web site*. Kealii Pubs. Архівавана з першакрыніцы 12 мая 2012. Праверана 30 студзеня 2010. * Камеамеа ІІ на сайце «Find a Grave» (англ.)

**Уладзімір Іванавіч Салодкі** (нар. 1 верасня 1956, чыг. ст. Галынец, Магілёўскі раён) — беларускі спявак (барытон). Заслужаны артыст Рэспублікі Беларусь (1990). Муж С. А. Салодкай. Біяграфія --------- У 1973 годзе скончыў Краснапольскую сярэднюю школу, быў актыўным удзельнікам многіх аглядаў школьнай мастацкай самадзейнасці. У 1979 годзе атрымаў дыплом Магілёўскага культасветвучылішча і быў накіраваны ў Дзяржаўны народны хор Беларусі. З 1984 года — артыст ансамбля народнай музыкі «Свята». Скончыў у 1985 годзе Мінскі інстытут культуры. З 1985 года спявае ў дуэце з С. А. Салодкай. З 1994 года — адзін са стваральнікаў і саліст ансамбля народнай песні «Вяселле», з 1996 года — саліст Дзяржаўнага ансамбля танца Беларусі. Творчасць --------- Валодае голасам прыгожага тэмбру, шырокага дыяпазону. У рэпертуары беларускія, рускія, украінскія народныя песні, а таксама аўтарскія творы, у т.л. «А дзе ж ты, бурлак, валачыўся» (балада), «Чапурушачка», «У лузе каліна стаяла», «Кірыла Тураўскі» (У. Будніка). Зноскі ------ Літаратура ---------- * Салодкі Уладзімір Іванавіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). * Салодкі Уладзімір Іванавіч // Памяць: гістор-дакум. хроніка Краснапольскага раёна. — Мн. 2001. — С.510.

**Гумно** пачатку XX стагоддзя з вёскі Лучнікі Слуцкага раёна Мінскай вобласці. Перанесены ў Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры і побыту ў в. Азярцо, дзе прадстаўлена ў экспазіцыі «Цэнтральная Беларусь». Гісторыя -------- Гэты помнік уяўляе сабой рэканструкцыю гумна, якое пабудаваў селянін Васіль Крот у 1927 годзе. Рэканструкцыя помніка зроблена ў 1986 годзе паводле даследванняў этнографаў у 1920-я гады на чале з Н. І. Лебедзевай. Архітэктура ----------- Гумно з в. Лучнікі Гумно ўяўляе сабой васьмігранны ў плане зруб з дваімі варотамі і вуглавым праездам. Накрыты высокім конусападобным саламяным дахам, які трымае каркасная канструкцыя на чатырох слупах, злучаных доўгімі бэлькамі. На іх стаяць «дзядкі», звязаныя цэнтральнай шлегай — асновай вільчыка. На шлегу навешаны жэрдкі з крукамі, ніжнія канцы якіх абапіраюцца на верхні вянок сцен. Страха накрыта чаротам. Уязныя вароты дашчаныя з дзвюх палавін. Уздоўж сцен — застаронкі з дыляў для неабмалочаных снапоў, паміж імі ток — рабочая частка гумна. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь: [Даведнік] / склад. В. Я. Абламскі, І. М. Чарняўскі, Ю. А. Барысюк. — Мн.: БЕЛТА, 2009. — 684 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-985-6828-35-8. 2. 1 2 ГУМНО З ВЁСКІ ЛУЧНІКІ СЛУЦКАГА РАЁНА Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * ГУМНО З ВЁСКІ ЛУЧНІКІ СЛУЦКАГА РАЁНА

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Далецкі. **Я́каў Ге́нрыхавіч Дале́цкі**(сапраўднае прозвішча — *Фенігштэ́йн*; 1888, Расійская імперыя — 19 чэрвеня 1937, СССР) — дзяржаўны і грамадскі дзеяч камуністычнага руху ў РСФСР, наркам унутраных спраў Літбела, кіраўнік ТАСС. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў усходняй Польшчы ў 1888 годзе. Прымаў актыўны удзел у сацыял-дэмакратычным руху Польшчы і Літвы. Падвяргаўся арыштам, знаходзіўся ў турме і ссылцы. З 1904 года — член выканкама СДКПіЛ. З 1916 года на партыйнай рабоце. У 1917 годзе — член Пецярбургскага камітэта бальшавікоў, а неўзабаве і яго Выканаўчага камітэта. У 1917 годзе — член УЦВК. З 1919 года — намеснік старшыні СНК Літоўска-Беларускай ССР, член Прэзідыума ЦВК, наркам унутраных спраў Літоўска-Беларускай ССР, член Палітбюро ЦК КП(б) Літоўска-Беларускай ССР. З 1922 года — член Глаўпалітасветы і адказны сакратар РОСТА. У 1925—1937 гадах — адказны кіраўнік Тэлеграфнага агенцтва СССР (ТАСС). Застрэліўся 19 чэрвеня 1937 года, калі даведаўся, што яго павінны арыштаваць. ### Сям’я Сын — Станіслаў Далецкі (1919—1994), акадэмік Расійскай акадэміі медыцынскіх навук, двойчы Лаўрэат дзяржаўных прэмій, вядомы дзіцячы хірург, пісьменнік Унук — Андрэй Далецкі (1947), доктар медыцынскіх навук. Унучка — Алена Далецкая (1955), былы рэдактар рускай версіі часопіса «Vogue», у цяперашні час — галоўны рэдактар часопіса «Interview». Зноскі ------ 1. ↑ Алёна Долецкая: Как мы делали фильм для антисталинского проекта Архівавана 9 жніўня 2011. Спасылкі -------- * Долецкий Якаў Генрыхавіч (наст. прозвішча Фенигштейн). *Інфармацыйнае тэлеграфнае агенцтва Расіі* * *Эммануил Иоффе.*. Сталин в Беларуси **(нявызн.)**. СБ: Беларусь сегодня (28 мая 2002). Архівавана з першакрыніцы 15 снежня 2009. Праверана 6 мая 2012. * Альманах. Расея — XX стагоддзе. Біяграфічны слоўнік

**Шэндзі** (араб. شندي‎‎) — горад на ўсходзе Судана, размешчаны на тэрыторыі штата Ніл. За 45 кіламетраў на паўночны ўсход ад Шэндзі знаходзіцца старажытны горад Мероэ, прызнаны ЮНЕСКА помнікам Сусветнай спадчыны чалавецтва. Геаграфічнае становішча ----------------------- Горад знаходзіцца ў паўднёвай частцы штата, на правым беразе Ніла, на вышыні 376 метраў над узроўнем мора. Шэндзі размешчаны на адлегласці прыблізна 110 кіламетраў на паўднёвы захад ад Эд-Дамера, адміністрацыйнага цэнтра правінцыі і на адлегласці 155 кіламетраў на паўночны ўсход ад Хартума, сталіцы краіны. Клімат ------ Клімат горада трапічны пустынны вельмі гарачы, ападкаў мала (80 мм) усё выпадаюць летам падчас мусона хоць тут ён слаба выяўлены. Дэмаграфія ---------- Па дадзеных апошняга афіцыйнага перапісу 1983 года, насельніцтва складала 34 505 чалавек. | | | --- | | | Эканоміка --------- Асновай эканомікі горада з’яўляецца рэалізацыя сельскагаспадарчай прадукцыі, вырабленай у навакольных Шэндзі сельскіх населеных пунктах. Таксама невялікую ролю адыгрывае турызм, што звязана перш за ўсё з адсутнасцю неабходнай інфраструктуры. Транспарт --------- На паўночнай ускраіне горада размешчаны аэрапорт (ICAO: HSND). Адукацыя -------- У 1994 годзе у горадзе быў заснаваны ўніверсітэт. Зноскі ------ 1. ↑ Шенди // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. 2. ↑ Физико-географические данные Архіўная копія ад 21 снежня 2010 на Wayback Machine (англ.) 3. ↑ World Gazetteer (англ.) Літаратура ---------- * Шенди // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. | ⛭Населеныя пункты на Ніле (ад зліцця Белага і Блакітнага Ніла да Дэльты) | | --- | | Судан | * Хартум * Амдурман * Шэндзі * Мероэ * Атбара * Бербер * Старая Дангола * Дангола * Вадзі-Хальфа | | Егіпет | * Асуан * Ідфу * Існа * Луксор * Кена * Наг-Хаммадзі * Гірга * Ахмім * Сохаг * Асьют * Маллаві * Эль-Мінья * Эль-Фашн * Бені-Суэйф * Васта * Хелуан * Маадзі * Гіза * Каір | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Настольны | | Нарматыўны кантроль | LCCN: n88109924 · VIAF: 158380618 |

**Geometrinae** - намінатыўнае падсямейства сямейства {{bt-bellat|пядзенікі|Geometridae}}. Сямейства моцна разгалінавана, утрымоўваючы значную колькасць трыбаў, большасць з якіх цяпер вельмі малалікія або манатыпныя. У 2018 годзе філагенія і класіфікацыя, заснаваныя на малекулярна-філагенетычным аналізе, былі апублікаваны ў *Заалагічным часопісе Таварыства Ліннея*. Апісана каля 2300 відаў, пераважна з тропікаў. Спасылкі -------- * *Savela*. Geometrinae **(нявызн.)**. *Lepidoptera and Some Other Life Forms*. Праверана April 13, 2019. 1. ↑ Ban X. *et al.* (2018) Tribal classification and phylogeny of Geometrinae (Lepidoptera: Geometridae) inferred from seven gene regions. *Zoological Journal of the Linnean Society* 184 (3): 653–672. DOI:10.1093/zoolinnean/zly013

7 снежня 2022 года на нафтаправодзе «Кістоўн  (англ.) (бел.» кампаніі «TC Energy  (англ.) (бел.» адбыўся буйны разліў больш за 14 тысяч барэляў нафты. На момант здарэння гэта найбуйнейшы разліў нафты на «Кістоўн» з трох падобных інцыдэнтаў з моманту адкрыцця сеткі ў 2010 годзе і адначасова найбуйнейшы ў ЗША з 2013 года. Разліў ------ У 21:00 7 снежня па мясцовым часе кампанія «TC Energy» запусціла аварыйны прыпынак трубаправода «Кістоўн» з-за падзення ціску. Агенцтва па ахове навакольнага асяроддзя ЗША  (англ.) (бел. пабудавала земляную дамбу, каб стрымаць разліў. Уцечка была выяўлена недалёка ад акругі Вашынгтон  (англ.) (бел. штат Канзас, і вылілася ў ручай Міл-Крык, які ўпадае ў раку Літл-Блю  (англ.) (бел.. Указанне аб эвакуацыі не аддавалася. Для ліквідацыі наступстваў аварыі «TC Energy» накіравала 100 чалавек. Уздзеянне --------- ### Экалагічныя Уцечка выклікала занепакоенасць у эколагаў з-за перадачы па нафтаправодзе бітумінозных пяскоў  (руск.) (бел. якія больш таксічны за сырую нафту, і могуць тануць у вадзе. ### Эканамічныя Цана на сырую нафту пасля закрыцця трубаправода «Кістоўн» вырасла на 5%, а «TC Energy» абвясціла форс-мажор  (англ.) (бел.. Усе работы на нафтаправодзе спынілі. Закрыццё прывяло да абмежавання паставак канадскай нафты на амерыканскія нафтаперапрацоўчыя заводы. Расследаванне ------------- Упраўленне бяспекі трубаправодаў і небяспечных матэрыялаў  (англ.) (бел. пачало расследаванне ўцечкі. Агенцтва аховы навакольнага асяроддзя накіравала двух каардынатараў, якія ўстанавілі, што нафта не трапіла ў крыніцы пітной вады, таму яна ў раёне акругі Вашынгтон не пацярпела. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Kansas oil spill is Keystone pipeline's biggest ever, according to federal data **(нявызн.)**, *NPR* (10 снежня 2022). Праверана 11 снежня 2022. 2. ↑ *Шалашов Глеб*. В США произошел крупнейший с 2013 года разлив нефти (руск.). *Известия* (9 снежня 2022). Праверана 11 снежня 2022. 3. 1 2 В США произошел крупнейший разлив нефти с 2013 года (руск.). *Коммерсантъ* (9 снежня 2022). Праверана 11 снежня 2022. 4. 1 2 3 *Matt Egan*. Keystone Pipeline shuts down after oil leak, halting flow of 600,000 barrels a day | CNN Business (англ.). *CNN* (8 снежня 2022). Праверана 11 снежня 2022. 5. ↑ Oil spill into a rural Kansas creek shuts down the Keystone pipeline (англ.)  **(нявызн.)**?. *Los Angeles Times* (9 снежня 2022). Праверана 11 снежня 2022. 6. ↑ An Oil Spill in Kansas Has Shut Down the Keystone Pipeline (англ.). *Gizmodo* (9 снежня 2022). Праверана 11 снежня 2022. 7. ↑ Keystone Pipeline Is Shut Down After Oil Spills Into Creek in Kansas **(нявызн.)**, *Bloomberg.com* (8 снежня 2022). Праверана 11 снежня 2022. 8. ↑ Свыше 14 тысяч баррелей нефти вылилось в водоем штата Канзас в США (руск.). *newizv.ru*. Праверана 11 снежня 2022. 9. ↑ Taylor, Derrick Bryson. Oil Spill in Kansas Prompts Shutdown of Keystone Pipeline System **(нявызн.)**, *The New York Times* (9 снежня 2022). Праверана 11 снежня 2022.

Ураган Іда 29 жніўня 2021 **Ураган Іда** (англ.: Hurricane Ida) — трапічны ўраган, які абрынуўся на тэрыторыю ЗША ў 2021 годзе. Шлях урагана Іда Трапічны цыклон пачаў з 23 жніўня адсочвацца над Карыбскім морам. 26 жніўня ўраган атрымаў назву Іда, у гэты час цэнтр цыклона знаходзіўся паблізу вострава Гранд-Кайман. Да 27 жніўня Іда стала ўраганам першай катэгорыі, дасягнуўшы заходніх раёнаў Кубы. 29 жніўня кваліфікуецца як ураган чацвёртай катэгорыі. У гэты час Іда набліжаецца да штатаў Луізіяна і Місісіпі. У абодвух штатах быў абвешчаны рэжым надзвычайнага становішча і прымусовая эвакуацыя насельніцтва. Калі ўраган абрынуўся на ўзбярэжжа Мексіканскага заліва, наймацнейшы ўдар прыйшоўся на Новы Арлеан. Вецер меў хуткасць каля 250 км/гадз, пачаліся паводкі і патопы ў прыбярэжных зонах, была адключана электрычнасць. У выніку выкіду вялікіх аб’ёмаў марской вады ўзровень ракі Місісіпі падняўся па меншай меры на 2,1 м, моцныя вятры прывялі да таго, што плынь ракі змяніла свой кірунак. Паводка ў Пенсільваніі, 2 верасня 2021 Калі ўраган прыйшоў на кантынент, сіла ветру ўпала. Аднак з-за вялікай колькасці ападкаў пачаліся паводкі на ўсходзе ЗША, якімі былі выкліканы чалавечыя ахвяры. У Нью-Ёрку ўраган выклікаў магутную залеву, у сувязі з паводкамі ў горадзе ўвялі надзвычайнае становішча. Загінулі 9 чалавек. Некаторыя дарогі апынуліся пад метровым слоем вады, Нью-Ёркскі метрапалітэн цалкам спыніў працу: патокі вады залілі некалькі станцый. Зноскі ------ 1. ↑ tass.ru 2. ↑ svaboda.org Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Іда (ураган) на Вікісховішчы | * The NHC’s Advisory Archive on Hurricane Ida * The WPC’s Advisory Archive on Tropical Depression Ida

**Эба Марсель Віт-Братстром** (шведск.: Ebba Marcelle Witt-Brattström, нар. 1 чэрвеня 1953, Стакгольм) — шведскі літаратурны крытык, прафесар, вядомая феміністка. Акадэмічная кар’ера ------------------- Віт-Братстром абараніла кандыдатскія іспыты па філасофіі ў 1988 годзе ў Стакгольмскім універсітэце на тэму *Moa Martinson: Skrift och drift i trettiotalet* (Моа Марцінсан: Лісты і праца ў трыццатых гадах)*.* Пасля гэтага яна працавала асістэнтам на ўніверсітэце і ў 1995 годзе атрымала тытул дацэнта. У перыяд з 2000 па 2012 гады Віт-Братстром была прафесаркай літаратуры з гендэрнай праблематыкай ў Сёдэрцёрнскім універсітэце. Яна стала дванаццатым прафесарам універсітэта і першай жанчынай, якая артымала прафесараскую пасаду. У перыяд 1998—2003 гадоў яна была членам савета Каралеўскага тэхналагічнага інстытута, які назначаецца ўрадам, у якасці прадстаўнікоў грамадскасці. У перыяд з 2008 да 2011 гады Віт-Братстром працавала над дактаратам на тэму Дага Хамаршэльда ў інстытуце Паўночнай Еўропы Універсітэта Гумбальта ў Берліне. У 1995 годзе Эба Віт-Братстром прызначана урадам старшай даследчыцай і публікуе Дзяржаўны рапарт публічных даследванняў *Viljan att veta och viljan att förstå. Kön, makt och den kvinnovetenskapliga utmaningen i högre utbildning.* (Жаданне вучыцца і жаданне зразумець. Пол, улада і праблемы жанчын у сістэме вышэйшай адукацыі)*.* (SOU 1995: 110). Як даследчыца, яна таксама была экспертам у ацэнцы дацкай і фінскай вышэйшай адукацыі ў вобласці літаратуры і культуралогіі робячы націск на гендэрныя даследаванні. З 1993 года яна з’яўляецца членам савета пры Архіве і бібліятэцы рабочага руху. У 2012 годзе яна была прызначана прафесарам літаратуры ва Універсітэце Хельсінкі. Крыніцы ------- 1. ↑ Ebba Witt-Brattström // Česko-Slovenská filmová databáze — 2001.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q3561957'></a> 2. ↑ LIBRIS — 2014. Праверана 24 жніўня 2018.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1798125'></a> 3. ↑ Эба Віт-Братстром — 375 гуманістаў Факультэт мастацтваў Хельсінкскага ўніверсітэту. | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Česko-Slovenská filmová databáze · Internet Movie Database | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90281078 · BNF: 12138623g · GND: 1025163745 · ISNI: 0000 0001 2126 7060 · LCCN: n86828356 · NKC: mub20201069899 · NTA: 161822126 · NUKAT: n2009045874 · LIBRIS: 200749 · SUDOC: 029844851 · VIAF: 32032165 | |

**Агіялогія** (ад грэч. *άγιος* «святы» і грэч. *λόγος* «меркаванне», «развагі») — тэрмін, што ўжываецца для пазначэння даследаванняў, прысвечаных багаслоўскім і гісторыка-царкоўным аспектам святасці. У адрозненні ад агіяграфіі, што разглядае «Жыцця Святых» як помнікі рэлігійнай і літаратурнай гісторыі тай эпохі, калі жыццё стваралася, *агіялогія* засяроджвае ўвагу на больш святым, тыпе святасці і ўспрыманні гэтага тыпажу ў розных эпохах. Асноўным матэрыялам для *агіялогіі*, як і для агіяграфіі (адрозніваючы гэтыя дзве дысцыпліны), служыць літаратура «Жыццё Святых». Побач з матэрыялам «Жыцця Святых» найболей важнай крыніцаю служыць тут тэалагічныя творы, што дакранаюцца тэмы святасці. Літаратура ---------- 1. ред. Митрохин Л. Н. и др. «Христианство» (словарь), изд. «Республика», г. Москва, 1994 г. ISBN 5-250-02302-9, с. 9; (руск.) 2. Еп. Григорий (В. М. Лурье), «Введение в критическую агиографию», изд. «Axioma», г. Петербург, 2009 г. ISBN 978-5-90141-069-1 (руск.)

| Гісторыя Германіі | | --- | | Старажытнасць | | * Дагістарычная Германія * Старажытныя германцы * Вялікае перасяленне народаў | | Сярэднявечча | | * Франкская дзяржава * Усходне-Франкскае каралеўства * Каралеўства Германія * Свяшчэнная Рымская імперыя Свяшчэнная Рымская імперыя | | Стварэнне адзінай дзяржавы | | * Рэйнскі саюз * Германія Германскі саюз * Рэвалюцыя 1848—1849 * Аўстра-пруская вайна 1866 * Германія Паўночнагерманскі саюз * Франка-пруская вайна (1870—1871) * Аб’яднанне Германіі 1871 | | Германскі рэйх | | * Германія Германская імперыя * Першая сусветная вайна * Версальскі дагавор * Германія Веймарская рэспубліка * Германія Трэці рэйх * Другая сусветная вайна | | Германія пасля Другой сусветнай вайны | | * Германія *Зоны акупацыі*: амер. + брыт. + сав. + франц. * Дэпартацыя немцаў * Германія ФРГ + Германія ГДР + Германія Зах. Берлін * Аб’яднанне Германіі 1990 * Германія Сучасная Германія | Межы ў 1943 г. **Трэці рэйх** (ням.: Drittes Reich — «Трэцяя імперыя», «Трэцяя дзяржава») — неафіцыйная назва Германскай дзяржавы з 24 сакавіка 1933 года па 23 мая 1945 года. Афіцыйная назва нямецкай дзяржавы з 18 студзеня 1871 года па 26 чэрвеня 1943 года — Deutsches Reich (Германская імперыя). Афіцыйная назва з 26 чэрвеня 1943 года па 23 мая 1945 года — Großdeutsches Reich (Вялікагерманская імперыя). Слова «рэйх», якое пазначае землі, падначаленыя адной уладзе, звычайна перакладаецца як «імперыя», часам як «царства» або «дзяржава» (у залежнасці ад кантэксту). У літаратуры і гістарыяграфіі Трэці рэйх шырока вядомы таксама як нацысцкая Германія і фашысцкая Германія. Апошні тэрмін выкарыстоўваўся ў асноўным у савецкай літаратуры і, па шэрагу пазіцый, не з'яўляецца дакладным, бо паміж фашысцкім рэжымам Беніта Мусаліні ў Італіі і рэжымам Гітлера былі істотныя адрозненні як у дзяржаўным ладзе, так і ў ідэалогіі. Палітолаг Лоўрэнс Брыт класіфікуе Германію тых гадоў менавіта як фашысцкую дзяржаву. Германія ў гэты перыяд уяўляла сабой таталітарную дзяржаву з аднапартыйнай сістэмай і дамінуючай ідэалогіяй (нацыянал-сацыялізмам), пад кантроль дзяржавы траплялі ўсе сферы грамадства. Трэці рэйх звязаны з уладай Нацыянал-сацыялістычнай нямецкай працоўнай партыі пад кіраўніцтвам Адольфа Гітлера, які быў нязменным кіраўніком дзяржавы (афіцыйны тытул — «фюрар і рэйхсканцлер») ажно да сваёй смерці 30 красавіка 1945 года. Знешняя палітыка Трэцяга рэйха з 1938 года была вызначана імкненнем да тэрытарыяльнай і палітычнай экспансіі: у сакавіку 1938 года быў ажыццёўлены аншлюс Аўстрыі, у верасні 1938 — сакавіку 1939 гадоў да Германіі была далучаная Чэхія і Клайпедскі край, у выніку ваеннай кампаніі 1939 года былі далучаны Вольны горад Данцыг і частка польскіх тэрыторый, у 1941 годзе быў акупаваны Люксембург (далучэнне розных тэрыторый працягвалася і пазней). Першыя гады Другой сусветнай вайны былі для Германіі вельмі паспяховымі, да 1942 года пад яе кантролем знаходзілася большая частка кантынентальнай Еўропы (акрамя Іспаніі, Партугаліі, Швейцарыі і Швецыі), частка тэрыторый была акупаваная, частка ўяўляла сабой дэ-факта залежныя дзяржаўныя ўтварэнні (напрыклад, Харватыя), выключэнне складалі Балгарыя і Фінляндыя, якія, былі саюзнікамі Германіі, праводзілі толькі збольшага самастойную палітыку. Аднак у 1943 годзе наступае пералом у баявых дзеяннях у карысць антыгітлераўскай кааліцыі, у студзені 1945 г. баявыя дзеянні пераносяцца на даваенную тэрыторыю Германіі. Трэці рэйх спыніў сваё існаванне пасля роспуску саюзнікамі Фленсбургскага ўрада 23 мая 1945 года, які ўзначальваў рэйхспрэзідэнт Карл Дзёніц. Паходжанне тэрміна ------------------ Асноўны артыкул: **Рэйх** Нямецкае слова «рэйх» (ням.: Das Reich) можа перакладацца на беларускую і як «дзяржава», і як «імперыя», але бліжэй за ўсё яно да паняцця «дзяржава». У нямецкай мове яно таксама ўжываецца містычна ў значэнні «царства»: Dein Reich komme — «Ды прыйдзе Царства Тваё». Першапачаткова гэтым тэрмінам германцы пазначалі Рымскую Імперыю, затым «Святую Рымскую Імперыю германскай нацыі», адкуль пайшло ўжыванне тэрміна ў сэнсе агульнагерманскай дзяржавы, які аб'ядноўвае нямецкія зямлі (па гэтай прычыне «Рэйхам» афіцыйна называлася і Веймарская Рэспубліка). Паняцце «Трэці рэйх», якое першапачаткова насіла містычны характар («Трэцяе царства») і ўжывалася ў хіліястычных ерасях і радыкальных пратэстанцкіх дактрынах канца Сярэднявечча — пачатку Новага Часу, у палітычным сэнсе ўвёў нямецкі пісьменнік і перакладчык Артур Мелер ван дэн Брук, які назваў так сваю кнігу, выпушчаную ў 1923 годзе. Ён прытрымліваўся нацыяналістычных поглядаў. Згодна з Мелерам ван дэн Брукам, першым рэйхам была Свяшчэнная Рымская імперыя германскай нацыі (962-1806), другім рэйхам — Германская імперыя, якая была абвешчана ў 1871 годзе і ліквідаваная ў 1918 годзе. Трэці рэйх — ідэальная пангерманская дзяржава, якая павінна прыйсці на змену слабай Веймарскай рэспубліцы. Гітлер пазычыў ідэю Трэцяга рэйха ад Мелера ван дэн Брука, які, зрэшты, быў невысокага меркавання пра Гітлера і скончыў жыццё самагубствам у 1925 годзе. Містычныя канатацыі тэрміна --------------------------- Трэці рэйх нярэдка называюць «тысячагадовым рэйхам» (ням.: Tausendjähriges Reich). Гэта назва ўвайшла ва ўжытак пасля выступу Гітлера на партыйным з’ездзе ў Нюрнбергу ў верасні 1934 года. «Тысячагадовы рэйх» Гітлера пераклікаецца з хрысціянскім містыцызмам. У прыватнасці, тысячагадовае царства згадваецца ў Адкрыцці Яна Багаслова: > > > І ўбачыў я анёла, што сыходзіў з неба, які меў ключ да бездані і вялікі ланцуг у сваёй руцэ. Ён узяў дракона, змея старажытнага, які ёсць д'ябал і сатана, і скаваў яго на тысячу гадоў. І скінуў яго ў бездань, і заключыў яго, і паклаў над ім пячатку, каб не зводзіў ужо народы, пакуль не мінецца тысяча гадоў; пасля гэтага ён павінен быць вызвалены на кароткі час. > > > — Адкр. 20: 1-6 > > На тлумачэнні гэтага ўрыўка заснавана вучэнне хіліязм. Адным з ягоных яркіх прадстаўнікоў быў Яўхім Флорскі, які жыў у XII стагоддзі і распрацаваў вучэнне аб трох царствах: старазапаветным Царстве Бога Айца, сучасным Царстве Бога Сына і будучым ідэальным Царстве Святога Духа. Царства Святога Духа і павінна было стаць тысячагадовым царствам. Гэтая ідэя Яўхіма Флорскага дажыла да Новага Часу, згуляўшы бачную ролю, у прыватнасці, падчас Рэфармацыі. Ідэя Мелера ван дэн Брука ўтрымлівала менавіта гэтыя містычныя канатацыі з ідэяй Яўхіма Флорскага аб Трэцім Царстве як найвышэйшым і завяршальным пункты чалавечай гісторыі. Сам ван дэн Брук пісаў: «Ідэя Трэцяга рэйха ёсць ідэя светапоглядная, якая выходзіць за рамкі рэчаіснасці. Не выпадкова ўсе ўяўленні, якія ўзнікаюць у сувязі з гэтым паняццем, у сувязі з самім назовам „Трэці рэйх"… на рэдкасць цьмяныя, поўныя пачуцця, няўлоўныя і абсалютна тагасветныя». Нацысцкі рэдактар аднаго з выданняў кнігі Брука, Ханс Шварц, паказвае ў сваю чаргу, што «для ўсіх людзей, якія знаходзяцца ў пастаянных пошуках, Трэці рэйх валодае легендарнай сілай». Трэці рэйх, у канцэпцыі Мелера ван дэн Брука — гэта кульмінацыя «младакансерватыўнай рэвалюцыі», утапічнае царства ўсеагульнай прыгажосці і гармоніі, што супрацьстаіць сучаснай ліберальна-індустрыяльнай цывілізацыі, з сакральным цэнтрам свету і храмам для абагаўлёнай нацыі. Пры гэтым Свяшчэнная Рымская імперыя — як тэзіс, імперыя Бісмарка — як антытэзіс, а Трэці рэйх — як сінтэз. Будучы Трэці рэйх павінен узяць усё лепшае ў сваіх папярэднікаў, а таксама ў ідэалах рэвалюцыянераў-сацыялістаў і кансерватараў-нацыяналістаў, і на аснове кансерватыўных нацыянальных каштоўнасцей прымірыць існуючыя ў Веймарскай Германіі антаганізмы. Існуе меркаванне, што на гэтую канцэпцыю Мелера ван дэн Брука акрамя ідэй Яўхіма Флорскага аказала ўплыў таксама славянафільская канцэпцыя «Трэцяга Рыму», як яна выкладзена ў Дастаеўскага (якім Мелер ван дэн Брук вельмі цікавіўся і спецыяльна займаўся). Мелер ван дэн Брук таксама паказваў на неабходнасць для германскай нацыі знешняй экспансіі. Гісторыя -------- Сусветны эканамічны крызіс 1929 года стаў пачаткам канца Веймарскай рэспублікі. Ужо летам 1932 года колькасць беспрацоўных дасягнула 6 мільёнаў. Палітычная сітуацыя ў краіне моцна радыкалізавалася. Расла колькасць прыхільнікаў камуністычнай партыі Германіі — на выбарах 1932 года кампартыя атрымала найбольшы вынік за ўсю сваю гісторыю (з 1919 па 1933 гг.) — 16,9 адсоткаў галасоў. У той жа час узмацненне ролі кампартыі ўваходзіла ў супярэчнасць з інтарэсамі буйнага капіталу. Аднак вырасла папулярнасць і Нацыянал-сацыялістычнай нямецкай працоўнай партыі (НСДАП). У ліпені 1932 года нацыянал-сацыялісты набралі 37 адсоткаў галасоў — больш за ўсе астатнія партыі. Але і гэтага не хапала для таго, каб стварыць урад. Таму былі прызначаныя паўторныя выбары на лістапад 1932 года, на якіх НСДАП атрымала яшчэ менш галасоў — 34 адсоткаў. На працягу 1932 года прэзідэнт Гіндэнбург неаднаразова прапаноўваў Гітлеру ўвайсці ва ўрад, у тым ліку прапаноўваў яму заняць пасаду віцэ-канцлера. Але ён згаджаўся толькі на пасаду рэйхсканцлера, а таксама патрабаваў пост рэйхсміністра ўнутраных спраў аднаму з членаў НСДАП і сабе пост кіраўніка ўрада надзвычайных паўнамоцтваў. Толькі пад канец студзеня 1933 года Гіндэнбург пагадзіўся на гэтыя ўмовы Гітлера. 30 студзеня 1933 года Адольф Гітлер стаў рэйхсканцлерам. ### Ліквідацыя федэратыўнага ладу Веймарская канстытуцыя ўстанавіла ў Германіі федэратыўны лад, тэрыторыя краіны была падзелена на вобласці (землі), якія мелі ўласныя канстытуцыі і органы ўлады. Ужо 7 красавіка 1933 года быў прыняты Другі закон «Аб уніфікацыі зямель з рэйхам» (ням.: weites Gesetz zur Gleichschaltung der Länder mit dem Reich), па якім у землях Германіі ўводзіўся інстытут імперскіх намеснікаў (рэйхсштатгальтэраў, Reichsstatthalter). Задачай намеснікаў было кіраўніцтва мясцовымі органамі ўлады, для чаго ім былі прадастаўленыя надзвычайныя паўнамоцтвы (у тым ліку права роспуску ландтага, роспуску і фарміравання зямельнага ўрада на чале з міністрам-прэзідэнтам). Законам «Аб аднаўленні рэйха» (Gesetz über den Neuaufbau des Reichs) ад 30 студзеня 1934 года суверэнітэт зямель быў ліквідаваны, ландтаг ва ўсіх землях быў распушчаны. Германія стала ўнітарнай дзяржавай. У студзені 1935 года імперскія намеснікі сталі пастаяннымі прадстаўнікамі ўрада ў землях. Рэйхсрат (верхняя палата нямецкага парламента, орган прадстаўніцтва зямель па Веймарскай канстытуцыі) спачатку быў практычна цалкам пазбаўлены паўнамоцтваў, а ў лютым 1934 года ліквідаваны. У гэтым жа годзе былі скасаваныя крэйстагі і гемайндэраты. ### Забарона КПН і СДПН У лютым 1933 года кампартыя была забароненая (падставай для гэтага стаў падпал рэйхстага 27 лютага 1933 года, у якім абвінавацілі камуністаў), а супраць яе актывістаў былі пачаты рэпрэсіі. 3 сакавіка 1933 года быў арыштаваны старшыня КПН Тэльман. З 300 тысяч членаў КПН (на пачатак 1933 года) каля паловы падпадалі пад пераследы, былі кінутыя ў турмы і канцлагеры, дзясяткі тысяч забітыя. У падполлі камуністы разам з сацыял-дэмакратамі вялі барацьбу супраць нацысцкага ўрада ў рамках антынацысцкага Руху Супраціўлення. У ліпені 1943 года па ініцыятыве ЦК КПН на тэрыторыі СССР быў створаны нацыянальны камітэт «Свабодная Германія». 1 лютага 1933 года рэйхстаг быў распушчаны. Дэкрэт рэйхспрэзідэнта «Аб абароне нямецкага народу» ад 4 лютага 1933 года стаў падставай для забароны апазіцыйных газет і публічных выступаў. Выкарыстаўшы ў якасці падставы падпал Рэйхстага 27 лютага, Гітлер прыступіў да масавых арыштаў. З прычыны недахопу месцаў у турмах, былі створаныя канцэнтрацыйныя лагеры. Былі прызначаны перавыбары. З выбараў у рэйхстаг, якія праходзілі 5 сакавіка 1933 года, НСДАП выйшла партыяй-пераможніцай. Галасы, пададзеныя за камуністаў, былі ануляваныя. Новы рэйхстаг на сваім першым паседжанні 23 сакавіка заднім лікам ухваліў надзвычайныя паўнамоцтвы Гітлера. ### Нацыфікацыя Частка інтэлігенцыі бегла за мяжу. Па законе ад 14 ліпеня 1933 года ўсе партыі, акрамя нацысцкай, былі забароненыя. Аднак, актывісты правых партый не толькі не былі арыштаваныя, але многія з іх увайшлі ў склад НСДАП. Прафсаюзы былі распушчаны і забароненыя. Замест іх быў створаны Германскі працоўны фронт на чале з адным з паплечнікаў Гітлера, рэйхсляйтэрам Робертам Леем. Страйкі былі забароненыя. У канцы чэрвені 1934 года Гітлер ліквідаваў вышэйшае кіраўніцтва штурмавых атрадаў СА на чале з начальнікам штаба Эрнстам Ромам, якія патрабаваў «другой рэвалюцыі», сацыялістычнай па духу, і стварэння «народнай арміі». Гітлер абвінаваціў кіраўніцтва СА ў здрадзе радзіме і абвясціў іх ворагамі дзяржавы. У гэтых падзеях, якія атрымалі назву «Ноч доўгіх нажоў», было ліквідавана немалы лік непажаданых нацыстам людзей, якія не мелі дачынення да СА і яго кіраўніцтва. Так быў забіты былы рэйхсканцлер Курт фон Шлейхер і былы намеснік Гітлера па партыі Грэгар Штрасер. Дзякуючы заканчэнню Вялікай дэпрэсіі, знішчэнню ўсякай апазіцыі і крытыкі, ліквідацыі беспрацоўя, прапагандзе, якая грала на нацыянальных пачуццях, а пазней — тэрытарыяльным набыткам, Гітлер павялічыў сваю папулярнасць. Акрамя таго, ён дамогся буйных поспехаў у эканоміцы. У прыватнасці, пры Гітлеры Германія выйшла на першае месца ў свеце па вытворчасці сталі і алюмінія. У 1936 годзе быў заключаны Антыкамінтэрнаўскі пакт паміж Германіяй і Японіяй. У 1937 годзе да яго далучылася Італія, у 1939 годзе — Венгрыя і Іспанія. 9 лістапада 1938 года адбыўся пагром яўрэяў, вядомы пад назвай «Крыштальная ноч». З гэтага часу пачаліся масавыя арышты і знішчэнне яўрэяў. У 1938 годзе ў склад рэйха ўвайшла Аўстрыя, у кастрычніку 1938 — Судзеты, а ў сакавіку 1939 — Чэхаславакія. У 1939 годзе Германія заключыла з СССР Дагавор аб ненападзе і Дагавор аб дружбе і межах. Савецка-германскія палітычныя адносіны атрымалі развіццё таксама ў гандлёвай і ваенна-тэхнічнай сферы. У верасні 1940 года Германія заключыла з Японіяй і Італіяй Траісты пакт, да якога ў якасці новых членаў краін «восі» затым далучыліся іх саюзнікі і марыянетачныя дзяржавы. У лістападзе 1940 года Германія прапанавала Савецкаму Саюзу ўвайсці ў лік дзяржаў «восі». Савецкі ўрад дало згоду пры ўмове аднясення да сферы інтарэсаў СССР Румыніі, Балгарыі і Турцыі, аднак гэтыя патрабаванні былі адрынутыя германскім бокам. ### Эканоміка Трэцяга рэйха да і ў час вайны Поспех нацыстаў у першыя гады кіравання абапіраўся на дасягненні Адольфа Гітлера ў знешняй палітыцы, якія забяспечылі не толькі бяскроўныя заваяванні, але і эканамічнае адраджэнне Германіі. Падобныя поспехі ў партыйных колах і нават сярод некаторых замежных эканамістаў расцэньваліся як цуд. Беспрацоўе, праклён пасляваеннай Германіі, скарацілася з 6 мільёнаў чал. ў 1932 годзе да няпоўнага мільёна праз чатыры гады. У перыяд з 1932 па 1937 год прамысловая вытворчасць узрасла на 102%, падвоіўся даход. Прамысловасць развівалася ўсё хутчэй. На працягу першага года праўлення нацыстаў эканамічная палітыка, якая ў значнай меры вызначалася Ялмарам Шахтам (Адольф Гітлер практычна не ўмешваўся), зводзілася да намаганняў працаўладкаваць усіх беспрацоўных шляхам рэзкага павелічэння фронту грамадскіх работ і стымулявання прыватнага прадпрымальніцтва. Беспрацоўным падаваўся дзяржаўны крэдыт у выглядзе спецыяльных вексаляў. Значна знізіліся падаткі для кампаній, якія пашыралі капітальныя ўкладанні і забяспечвалі стабільны рост занятасці. Але сапраўднай асновай адраджэння Германіі было пераўзбраенне, на якое з 1934 года нацысцкі рэжым накіраваў намаганні прадпрымальнікаў і працоўных, сумясціўшы іх з намаганнямі вайскоўцаў. Эканоміка Германіі, якая называлася нацыстамі «ваеннай эканомікай», была мэтанакіравана арганізавана так, каб функцыяніраваць у час вайны і ў мірны час, арыентаванай на вайну. Уменне Ялмара Шахта ладзіць фінансавыя справы было накіравана на аплату падрыхтоўкі Германіі да вайны. Друкаванне банкнот было толькі адным з яго выкрутаў. Шахт праварочваў махінацыі з валютай так спрытна, што, як падлічылі замежныя эканамісты, нямецкая марка адзін час валодала 237 рознымі курсамі адразу. Ён заключаў дзіўна выгадныя для Трэцяга рэйха тавараабменныя здзелкі з дзясяткамі краін і, да здзіўлення артадаксальных эканамістаў, паспяхова дэманстраваў, што, чым больш ты павінен краіне, тым шырэй можаш разгарнуць з ёй бізнес. Адроджаная Шахтам эканоміка з 1935 па 1938 год выкарыстоўвалася выключна для фінансавання пераўзбраення і ацэньвалася ў 12 мільярдаў марак. У 1936 годзе ў сувязі з распрацоўкай і перадачай чатырохгадовага плану пад жорсткі кантроль Германа Герынга, які стаў замест Шахта «дыктатарам» эканомікі, хоць быў у гэтай галіне такім жа невукам, як Гітлер, Германія перайшла да сістэмы татальнай ваеннай эканомікі. Мэтай чатырохгадовага плана было ператварыць за 4 гады Германію ў краіну, якая магла забяспечваць сябе ўсім неабходным у выпадку вайны і яе не змагла б дадушыць ваенная блакада. Імпарт быў скарочаны да мінімуму, быў уведзены жорсткі кантроль за цэнамі і памерам заработнай платы, дывідэнды абмяжоўваліся 6% гадавых, будаваліся велізарныя заводы па вытворчасці сінтэтычнага каўчуку, тканін, гаручага і іншай прадукцыі з уласнага сыравіны. Былі пабудаваны гіганцкія заводы Германа Герынга, якія выраблялі сталь выключна з мясцовай руды. Нямецкая эканоміка была цалкам мабілізаваная на патрэбы вайны, а прамыслоўцы, даходы якіх рэзка падскочылі, ператварыліся ў механізмы ваеннай машыны. Дзейнасць Шахта была скавана абмежаваннямі і велізарнай справаздачнасцю. У 1937 годзе Ялмара Шахта змяніў Вальтэр Функ, спачатку на пасадзе міністра эканомікі, а ў 1939 годзе на пасадзе прэзідэнта Рэйхсбанка. У агульным і цэлым да пачатку Другой сусветнай вайны Германія на поўных парах разагнала сваю эканоміку, але нягледзячы на гэта Трэці рэйх апынуўся не гатовым да працяглым ваенных дзеянняў. Забеспячэнне сыравінай было моцна абмежавана. Памеры ваеннай вытворчасці былі самымі мінімальнымі. Становішча з рабочай сілай на ўсім працягу вайны было нездавальняючым як у колькасным, так і ў якасным стаўленні. Але нягледзячы на ўсе праблемы, дзякуючы нямецкай арганізаванасці і татальнага кантролю дзяржапарату, эканоміку ўдалося паставіць на патрэбныя рэйкі. На працягу ўсіх гадоў вайны, да 1945 года, вытворчасць няўхільна расла. Таксама з гадамі расла доля ваеннай прамысловасці, у 1940 годзе менш за 15% ад валавой прадукцыі, у 1941 годзе 19%, у 1942 годзе 26%, у 1943 годзе 38%, у 1944 годзе 50%. У тэхнічным дачыненні фінансаванне ўзбраенняў было даведзена ў Германіі да вельмі высокага ўзроўню. Што ж тычыцца кіравання і арганізацыі эканомікі, а таксама правядзення валютнай палітыкі, то тут было дапушчана нямала памылак. Хоць доля падаткаў у пакрыцці агульных ваенных выдаткаў была большай, чым у Першую сусветную вайну, вырашыць праблему залішняй пакупніцкай здольнасці ўсё ж не ўдалося. Метад крэдытавання, які ператвараў укладчыка на 90% у дзяржаўнага крэдытора, прывёў да кароткатэрміновых даўгоў, які сістэматычна павялічваўся, да росту інфляцыі і да разбурэння ўсіх асноў дадзенай сістэмы фінансавання. Падводзячы вынікі дзейнасці эканамічнай сістэмы Трэцяга рэйха, можна смела сказаць, што падобнае эканамічнае адраджэнне пасляваеннай Германіі 30-х гадоў, стала магчыма ў асноўным дзякуючы татальнага кантролю над усімі аспектамі жыцця нямецкага народа, каб зрабіць больш жорсткімі заканадаўства і прымусовай працы, але «разагнаўшы лакаматыў, канструктары не разлічылі тармазы». Да самага пачатку Вялікай Айчыннай вайны Германія мела з СССР сур'ёзнае эканамічнае і ваенна-тэхнічнае супрацоўніцтва. ### Другая сусветная вайна Асноўны артыкул: **Другая сусветная вайна** 1 верасня 1939 года нямецкія войскі ўварваліся ў Польшчу. Вялікабрытанія і Францыя абвясцілі вайну Германіі. На працягу 1939-1941 гадоў Германія разграміла Польшчу, Данію, Нарвегію, Люксембург, Нідэрланды, Бельгію, Францыю, Грэцыю, Югаславію. У чэрвені 1941 года Германія ўварвалася на тэрыторыю Савецкага Саюза і заняла частку яго тэрыторыі. У Германію рос недахоп працоўнай сілы. На ўсіх акупаваных тэрыторыях вялася вярбоўка вольнанаёмных остарбайтэраў. На славянскіх тэрыторыях прымусова вырабляўся масавы вываз працаздольнага насельніцтва. У Францыі таксама ажыццяўляўся прымусовы набор рабочых, чыё становішча ў Германіі было прамежкавым паміж становішчам вольнанаёмных і вязняў. Тым не менш, устаноўка на невыкарыстанне нямецкіх жанчын на вытворчасці працягвала дзейнічаць, і яны толькі ў нязначнай колькасці адцягваліся ад хатняй гаспадаркі. У той жа час інтэнсіўна выкарыстоўвалася прывазная рабочая сіла. Так ужо ў жніўні 1944 года ў Германіі ў розных галінах гаспадаркі працавала каля 8 мільёнаў замежнікаў. У прамысловасці іх колькасць складала чвэрць ад агульнай колькасці. Большасць (амаль траціна) — 2,5 мільёна былі грамадзянамі СССР, 1,7 мільёна — палякі, 1,3 мільёна — французы, 600 000 — італьянцы. 2 мільёна работнікаў былі ваеннапалоннымі і 650 000 — зняволенымі канцэнтрацыйных лагераў, у большасці — яўрэямі, якія працавалі ў ваеннай прамысловасці. Каля паловы работнікаў з Савецкага Саюза і Польшчы былі жанчынамі, сярэдні ўзрост якіх быў каля 20 гадоў. Пасля паразы Германіі значная колькасць рабочых было вернута адміністрацыяй саюзнікаў на радзіму, у тым ліку Савецкі Саюз. У арганізацыі рэпатрыяцыі вялікую ролю гуляў англійскі юрыст Дын (Dean), які затым стаў абвінаваўцам на Нюрнбергскім працэсе, спрыяў перанакіраванне мільёнаў жыхароў Усходняй Еўропы ў Савецкі Саюз. На акупаваных тэрыторыях быў усталяваны рэжым застрашвання. Неадкладна пачалося масавае знішчэнне яўрэяў, а ў некаторых раёнах (галоўным чынам, на тэрыторыі СССР) — і знішчэнне мясцовага неяўрэйскага насельніцтва ў якасці прафілактыкі партызанскага руху. На тэрыторыі Германіі і некаторых акупаваных тэрыторыях расло лік канцэнтрацыйных лагераў, лагераў смерці і лагераў ваеннапалонных. Метады тэрору, якія прымяняюцца нямецкай адміністрацыяй на акупаваных тэрыторыях, выключалі магчымасць супрацоўніцтва з мясцовым насельніцтвам, выклікалі рост партызанскага руху ў Польшчы, Беларусі і Сербіі. Паступова партызанская вайна разгарнулася таксама на іншых занятых тэрыторыях СССР і славянскіх краін, а таксама ў Грэцыі і Францыі. У Даніі, Нарвегіі, Нідэрландах, Бельгіі, Люксембургу акупацыйны рэжым быў мякчэй, таму антынацысцкіх выступленняў было менш. Асобныя падпольныя арганізацыі дзейнічалі таксама ў Германіі і Аўстрыі. 20 ліпеня 1944 года групай генералаў вермахта была праведзена няўдалая спроба антынацысцкага перавароту з замахам на Гітлера. Гэты змова пазней быў названы «загаварам генералаў». Многія афіцэры былі пакараныя, нават тыя, якія мелі толькі ўскоснае дачыненне да змовы. У 1944 годзе недахоп сыравіны сталі адчуваць і немцы. Авіяцыя краін антыгітлераўскай кааліцыі бамбіла горада. Авіяцыяй Англіі і ЗША амаль цалкам былі разбураны Гамбург і Дрэздэн. З-за вялікіх страт асабістага складу ў кастрычніку 1944 года быў створаны фольксштурм, у які мабілізавалі мясцовых жыхароў, у тым ліку старых і юнакоў. Былі падрыхтаваныя атрады «Вервольф» для будучай партызанска-дыверсійнай дзейнасці. 7 мая 1945 года ў Рэймсе быў падпісаны акт аб безагаворачнай капітуляцыі Германіі, прадубляваныя на наступны дзень савецкай бокам у Берліне (Карлсхорсце). 9 мая было абвешчана днём спынення ваенных дзеянняў. Затым, 23 мая ў Фленсбургу, быў арыштаваны ўрад Трэцяга рэйха. Адміністрацыйна-тэрытарыяльны лад Трэцяга рэйха ----------------------------------------------- Адміністрацыйны падзел Рэйха і залежных тэрыторый у 1944 годзе. Тэрыторыя Трэцяга Рэйху дзялілася на 14 зямель (Land) і 3 (з 1937 года — 2) вольных гарады (freie Stadt), зямлі — на раёны (Kreis) і вольныя раённыя гарады (kreisfreie Stadt), раёны на грамады (Gemeinde) і гарады (Stadt), гарады маглі дзяліцца на гарадскія акругі (Stadtbezirk). На чале зямель стаялі імперскія намеснікі (Reichsstatthalter), выканаўчымі органамі зямель з’яўляліся зямельныя ўрады (Landesregierung), якія складаюцца з прэм'ер-міністра (Ministerpräsident) і зямельных міністраў (Landesminister), якая прызначалася імперскім намеснікам, кіраўніка раёнаў — ландраты (Landrat), якія прызначаліся імперскімі намеснікам, выканаўчыя органы раёнаў — раённыя камітэты (Kreisausschuss), якія складаліся з ландрата (Landrat) і раённых дарадцаў (Kreisrat), якія прызначаліся ландратам, кіраўніка суполак — бургамістры (Bürgermeister), якія прызначаліся імперскімі намеснікамі, выканаўчыя органы абшчын — супольныя камітэты (Gemeindeausschuss), якія складаюцца з бургамістра і супольных дарадцаў (Gemeinderat), якія прызначаліся бургамістрам. Да 30 студзеня 1934 года існавалі заканадаўчыя органы зямель — зямельныя соймы (Landtag), да 30 студзеня 1935 года прадстаўнічыя органы раёнаў — раённыя соймы (Kreistag), суполак — супольныя парады (Gemeinderat). Тэрыторыі, уключаныя ў склад рэйха падчас тэрытарыяльна-палітычнай экспансіі і населеныя пераважна этнічнымі немцамі, уваходзілі ў склад рэйха ў статусе рэйхсгау — імперскіх акруг. На сем рэйхсгау была падзелена Аўстрыя, асобнымі рэйхсгау сталі Судзецкая вобласць, вобласць Рэйхсгау Данцыг — Заходняя Прусія і Вартэланд (польская вобласць з цэнтрам у Познані). На вялікай частцы тэрыторыі Чэхіі быў створаны залежнае дзяржаўнае ўтварэнне Пратэктарат Багеміі і Маравіі (з 1939 года). На чале пратэктарата стаяў рэйхспратэктар, прызначаны непасрэдна Гітлерам. Пасля акупацыі Польшчы на яе тэрыторыі было створана Генерал-губернатарства, якое не ўваходзіла ў склад рэйха. На іншай частцы акупаваных тэрыторый ствараліся залежныя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя ўтварэнні іншага тыпу — рэйхскамісарыяты. Усяго было створана 5 рэйхскамісарыятаў, яшчэ 4 планавалася да стварэння. Фактычна створаныя рэйхскамісарыяты: * Рэйхкамісарыят Нідэрланды (1940-1945) * Рэйхкамісарыят Нарвегія (1940-1945) * Рэйхкамісарыят Украіна (1941-1944) * Рэйхкамісарыят Остланд (1941-1944) * Рэйхкамісарыят Бельгія-Паўночная Францыя (1944) Плануемыя рэйхскамісарыяты: * Рэйхкамісарыят Масковія * Рэйхкамісарыят Дон-Волга * Рэйхкамісарыят Каўказ * Рэйхкамісарыят Туркестан Дзяржаўны лад ------------- Кіраўнік дзяржавы і ўрада — імперскі канцлер (Reichskanzler), да 2 жніўня 1934 года існавала пасада імперскага прэзідэнта (Reichspräsident), абіранага народам, выканаўчы орган — імперскі ўрад (Reichsregierung), якое складалася з імперскага канцлера і імперскіх міністраў (Reichsminister), якія прызначаліся імперскім канцлерам, магло выдаваць законы, заканадаўчы орган — імперскі сойм (Reichstag), абіраўся народам на безальтэрнатыўных выбарах (у 1933 годзе на альтэрнатыўных), і да 14 лютага 1934 года імперскі савет (Reichsrat), прызначаюць зямельнымі ўрадамі. Адзіная легальная партыя — Нацыянал-сацыялістычная нямецкая рабочая партыя, да 14 ліпеня 1933 года існавалі таксама кансерватыўная манархічная — Германская нацыянальная народная партыя, ліберальная рэваншысцкая — Германская народная партыя, кансерватыўная дэмакратычная — Германская партыя цэнтра, ліберальная дэмакратычная — Радыкальна-дэмакратычная партыя. Прававая сістэма ---------------- Вышэйшая судовая інстанцыя — Імперскі суд (Reichsgericht), суды апеляцыйнай інстанцыі — вышэйшыя зямельныя суды (Oberlandesgericht), суды першай інстанцыі — зямельныя суды (Landgericht), ніжэйшае звяно судовай сістэмы — участковыя суды (Amtsgericht), вышэйшая судовая інстанцыя адміністрацыйнай юстыцыі — Імперскі адміністрацыйны суд (Reichsverwaltungsgericht), суды апеляцыйнай інстанцыі адміністрацыйнай юстыцыі — вышэйшыя зямельныя адміністрацыйныя суды (Oberlandesverwaltungsgericht), суды першай інстанцыі адміністрацыйнай юстыцыі — зямельныя адміністрацыйныя суды (Landesverwaltungsgericht), вышэйшая судовая інстанцыя ваеннай юстыцыі — Імперскі ваенны суд (Reichskriegsgericht), суды апеляцыйнай інстанцыі адміністрацыйнай юстыцыі — вышэйшыя ваенныя суды (Oberkriegsgericht), суды першай інстанцыі адміністрацыйнай юстыцыі — ваенныя суды (Kriegsgericht), суд палітычнай юстыцыі — народны суд (Volksgericht). Узброеныя сілы -------------- Асноўны артыкул: **Вермахт** * Сухапутныя сілы — «Абарончыя сілы» (англ.: Heer) * Ваенна-марскія сілы — «Ваенны флот» (англ.: Kriegsmarine) * Ваенна-паветраныя сілы — «Паветраная ахова» (англ.: Luftwaffe) Камплектаваліся на аснове ўсеагульнай вайсковай павіннасці. Сімволіка --------- Сімваламі нацысцкай улады з’яўляліся імперскія арлы са свастыкай. * Сцяг Трэцяга рэйха * Герб Трэцяга рэйха * Гімн Трэцяга рэйха * Нацысцкае прывітанне * Свастыка Нацысцкая ідэалогія ------------------- Асноўны артыкул: **Нацыянал-сацыялізм** * Расізм, антысемітызм, крайні нацыяналізм, нордицизм, расавая гігіена (еўгеніка); * Антымарксізм, антыкамунізм, антыбальшавізм, непрыманне дэмакратыі; * Таталітарызм, прынцып правадырства; * Ідэя і палітыка пашырэння «жыццёвай прасторы», галоўным чынам за кошт ваеннай экспансіі («Жыццёвая прастора на Усходзе»); Нацысцкая прапаганда -------------------- Наглядная прапаганда ў Германіі, 1938 г. (Нюрнберг, насценная фрэска). Фота 2010 года. Прапаганда гуляла важную ролю для знаходжання падтрымкі НСДАП у насельніцтва ў часы барацьбы за ўладу, аднак Трэці рэйх, які праіснаваў усяго 12 гадоў, не мог трымацца толькі на прапагандзе. У нацысцкай Германіі яна не была адзіным слупом, на які абапіраўся рэжым, як гэта нярэдка лічыцца. Рэвалюцыйная прэтэнцыёзная задача нацысцкага рэжыму складалася ў тым, каб дасягнуць «народнай супольнасці» (Volksgemeinschaft) і праўдзівай гармоніі класаў, чаму і была прысвечана галоўная задача прапаганды. Але тым не менш, поспех прапаганды не варта вымяраць выключна ў яе магчымасцях радыкальным чынам мяняць погляды і стаўленне грамадства. Часам яна не толькі трансфарміравала погляды, але і ўмацоўвала ўжо існуючыя. І для таго, каб прапаганда была найбольш эфектыўнай, яна павінна была з гранічнай асцярожнасцю прыменена да тых, чые погляды ўжо часткова былі якім-небудзь чынам скажоныя, накіроўваючы іх у патрэбнае рэчышча. НСДАП, з’яўляючыся па класавым складзе партыяй працоўных, абапіралася на агульнапрызнаваемыя і цяпер каштоўнасці, звязаныя з працоўнымі заслугамі асобы і іх непасрэднага ўплыву на грамадскае прызнанне яе як члена грамадства. І выкарыстоўвала гэта ў сваёй прапагандысцкай дзейнасці. Пры гэтым асноўнымі праваднікамі ідэалогіі была інтэлігенцыя (настаўнікі). Пра ўплыў нацысцкай прапаганды кажуць наступныя дадзеныя: па адносінах да ўсяго насельніцтва рабочыя-члены НСДАП складалі 5,1%, ад 46,3% усіх працоўных. Служачыя - (Angestellte) адпаведна 12% і 12,5%; настаўнікі (Lehrer) — 29,4 % і 0,9 %; чыноўнікі (Beamte) — 18,7 % і 3,7 %; прадпрымальнікі (Selbständige) — 14,9 % і 9,8 %; сяляне — 12 % і 6,6 %; іншыя — 1,2% і 20,2%. У выніку ад усіх працоўных члены НСДАП складалі 7,3%, а ад усяго насельніцтва — 3,8%. Сацыяльны склад самой партыі быў такі: рабочыя складалі ў ёй 30,3%, г. зн. былі найбольш прадстаўнічай сацыяльнай групай, што адпавядала назве партыі — Нацыянал-Сацыялістычная Нямецкая Працоўная Партыя. Працэнт служачых складаў 19,4%; настаўнікаў — 3,4%; чыноўнікі прадстаўлялі сабой 9% складу партыі; прадпрымальнікі — 19 %; сяляне — 10,2 %; іншыя — 3,2%. Працоўныя ўсіх прафесій складалі 94,5% ад агульнай колькасці партыйцаў, якіх было на 1 студзеня 1935 года 2 495 000 чалавек. Больш за ўвесь час існавання НСДАП падобная статыстыка не друкавалася. Навука і тэхніка пры нацызме ---------------------------- У Германіі існаваў вялізны навуковы сектар у сістэме вышэйшых навучальных устаноў, да якога належалі ўніверсітэты і вышэйшыя тэхнічныя навучальныя ўстановы. Сюды ж уваходзілі і навукова-даследчыя інстытуты «Грамадства кайзера Вільгельма». Усе гэтыя ўстановы арганізацыйна падпарадкоўваліся Міністэрству навукі, выхавання і асветы. У гэтай сетцы, якая ахоплівае тысячы навукоўцаў, меўся навукова-даследчы савет, які складаўся з прадстаўнікоў розных галін навукі (фізікі, хіміі, горнай і ліцейнай справы, медыцыны і г. д.). Кожны член навуковага савета з’яўляўся кіраўніком асобнай групы навукоўцаў адзінага профілю і павінен быў накіроўваць планаванне і навукова-даследчую дзейнасць гэтай групы. Нароўні з такой вучэбнай навукова-даследчай арганізацыяй існавала абсалютна незалежная прамысловая навукова-даследчая арганізацыя, або, так званы, «сектар», велізарнае значэнне якога стала ясна ў агульным толькі пасля таго, як саюзнікі ў 1945 годзе прысвоілі сабе вынікі яго навукова-даследчай дзейнасці. Сюды ставіліся лабараторыі прадпрыемстваў, напрыклад канцэрнаў «Фарба», «Цэйс», «Сіменс», «Осрам», «Тэлефункен» і многія іншыя, якія, маючы буйныя сродкі, высокакваліфікаваных спецыялістаў і апаратуру, якая адпавядала сучасным тэхнічным патрабаванням, маглі працаваць з большай прадукцыйнасцю, чым інстытуцкія лабараторыі, якія не мелі часцяком самага неабходнага, каб ажыццяўляць навуковыя пошукі. Больш за тое пасля прыходу да ўлады нацыстаў у выніку праграмы па «праверцы светапогляду» з вышэйшых навучальных устаноў Германіі было звольнена больш за 1500 дацэнтаў. Што, на думку саміх нямецкіх навукоўцаў толькі, пашкодзіла каардынацыі навукова-даследчай дзейнасці ў дзяржаўным маштабе. Хоць на практыцы асобныя прамысловыя лабараторыі дамагліся большага поспеху, чым даследчыя групы вышэйшых навучальных устаноў, да таго як нацысты змянілі існуючыя да іх парадкі. Навукова-даследчая арганізацыя прамысловасці з’яўлялася незалежнай структурай, якая не мала патрэбы ў дапамозе міністэрстваў, дзяржаўнага навукова-даследчага савета або якіх-небудзь ведамстваў, якія займаліся пытаннямі кантынгентаў. Арганізацыя працавала для сябе, і за зачыненымі дзвярыма. Следствам гэтага вучоны-даследчык якога-небудзь вышэйшай навучальнай установы не толькі нічога не ведаў, але нават не падазраваў аб даследаваннях, адкрыццях і ўдасканаленнях, якія вырабляліся ў прамысловых лабараторыях. Так атрымлівалася таму, што канцэрнам было выгадна з меркаванняў канкурэнцыі захоўваць вынаходкі і адкрыцця сваіх навукоўцаў у таямніцы. Трэцяй буйной навуковай арганізацыяй, акрамя прамысловых даследчых груп і навуковых лабараторый вышэйшых навучальных устаноў, быў навукова-даследчы апарат узброеных сілаў. Але і гэты апарат быў не адзіным, а зноў-такі расколатым на часткі, раскіданым па асобных відах узброеных сіл. У час вайны набыло вялікую вагу міністэрства Альберта Шпеера. Паколькі ў перыяд вайны моцна скараціліся магчымасці атрымання інстытутамі і лабараторыямі сыравіны, кадраў і абсталявання, прамысловасць краіны ледзь спраўлялася з замовамі мноства ўпраўленняў узбраенняў, то гэта міністэрства імкнулася атрымала паўнамоцтвы на рашэнне пытанняў аб тым, якія даследчыя працы варта спыніць як непатрэбныя, якія працягваць далей як такія, што маюць «важнае ваеннае значэнне», а якім павінна быць аддадзена перавага як такім, што маюць «вырашальнае значэнне для вайны». Акрамя «зброі помсты» і вялікай колькасці іншых наватарскіх ваенных і навуковых распрацовак, Трэці рэйх вёў уранавы праект па стварэнні ядзернай зброі, які, аднак, зайшоў у тупік да разгрому. Вынікі работ навукоўцаў Германіі ў шэрагу выпадкаў паслужылі штуршком для навукова-даследчай дзейнасці краін антыгітлераўскай кааліцыі. Спорт у Трэцім рэйху -------------------- ### XI летняя Алімпіяда Асноўны артыкул: **Летнія Алімпійскія гульні 1936** Сталіца Германіі была абраная месцам правядзення XI летніх Алімпійскіх гульняў да прыходу Гітлера і нацыстаў да ўлады. У 1933 годзе нацысцкая прэса пачала правакацыйныя нападкі на наступныя гульні, называючы іх «фестывалем, на якім радуюцца яўрэі». Аднак як толькі Гітлер зразумеў, што Алімпійскія гульні могуць рэальна падняць прэстыж яго рэжыму ў вачах сусветнай грамадскасці, усякая крытыка спынілася. Падрыхтоўка да правядзення гульняў пачалася з вялікім размахам. Урад выдзеліў 25 млн. рэйхсмарак на будаўніцтва дзясятка спартыўных аб'ектаў. Асноўная частка бюджэту пайшла на будаўніцтва велізарнага Алімпійскага стадыёна ў Берліне. За некалькі тыдняў да афіцыйнага пачатку спаборніцтваў на тэрыторыі дзяржавы была вельмі строга забароненая любая антысеміцкая прапаганда. На цырымоніі адкрыцця Алімпійскіх гульняў прысутнічала больш за 110 тысяч чалавек. У першы ж дзень радасныя немцы віталі Ханса Вёльке, які заваяваў першую вышэйшую ўзнагароду ў штурханні ядра. Гэты спартсмен стаў першым у гісторыі немцам, якія атрымалі алімпійскае золата ў лёгкай атлетыцы. Вёльке і Герхард Шток, які заняў трэцяе месца, былі неадкладна запрошаныя ў ложу Адольфа Гітлера, каб прыняць асабістыя віншаванні фюрэра. У той жа дзень немка Цілі Флэйшар заваявала залаты алімпійскі медаль у спаборніцтвах па кіданні дзіды. Пасля таго як у другой палове дня тры амерыканца, Карнеліюс Джонсан, Дэйв Ольбрытан і Дэлас Турбер (двое апошніх былі чарнаскурымі) перамаглі ў спаборніцтвах па скачках у вышыню, Гітлер пакінуў стадыён: прадстаўнікі Алімпійскага камітэта нагадалі яму, што, прымаючы ў сваёй ложы спартсменаў-пераможцаў, ён павінен удастойвацца гэтага гонару ўсіх прызёраў без выключэння, а не толькі нямецкіх спартсменаў. Пасля гэтага прыёмы якіх бы там ні было пераможцаў у ложы Гітлера былі спыненыя. Аналагічна паступіў Гітлер і ў дачыненні да Джэсі Оуэнса — лёгкаатлета з універсітэта Агаё — чатыры залатыя медалі якога зрабілі чарнаскурага амерыканца сапраўдным героем Алімпіяды. На трэці дзень спаборніцтваў Оуэнс ўсталяваў алімпійскі рэкорд у бегу на 100 м (10,3 с), а на наступную раніцу заваяваў другую вышэйшую ўзнагароду ў скачках у даўжыню, перамогшы нямецкага атлета Луца Лонга. Яшчэ праз дзень Оуэнс перакрыў яшчэ адзін алімпійскі рэкорд, прабегшы 200 м за 20,7 с. У гэты момант фюрэр прысутнічаў на трыбуне, але пакінуў стадыён перш, чым амерыканцу ўручылі трэці залаты медаль: прадстаўнікі алімпійскага камітэта папярэдзілі Гітлера, што ён павінен віншаваць альбо ўсіх узнагароджаных без выключэння, альбо нікога. Рэйхсканцлер аддаў перавагу апошняму. Сам Оуэнс пасля сказаў, што расчараваў яго не Гітлер, а Рузвельт: прэзідэнт ЗША нават не паслаў тэлеграмы чатырохразоваму залатому медалісту (апошні залаты медаль спартсмен узяў у пераможнай эстафеце на 400 м); ні Рузвельт, ні Трумэн не прынялі спартсмена ў Белым Доме пасля Алімпіяды. Поспехі Оуэнса і яшчэ дзясятка чарнаскурых амерыканскіх спартсменаў паставілі Адольфа Гітлера ў цяжкае становішча. Пераможцамі спаборніцтваў апынуліся другагатунковыя, па арыйскай расавай тэорыі, людзі. Іх нядаўнія продкі, як лічылася, вялі ў джунглях першабытнае жыццё, аднак іх фізічныя дадзеныя апынуліся вышэй, чым у «цывілізаваных белых спартсменаў». Гітлер неафіцыйна намякнуў, што спаборніцтвы на самай справе былі несправядлівымі, і што чарнаскурых варта не дапускаць на наступныя Алімпійскія гульні. Ён з непадробнай натхненнем і асалодай сачыў за тымі спаборніцтвамі, у якіх у ліку пераможцаў аказваліся нямецкія спартсмены. Гл. таксама ----------- * Крыгсмарынэ * Група армій С * Група армій А * Армія Нарвегія * Нямецкая ядзерная праграма Зноскі ------ 1. ↑ Принятие закона «О защите народа и рейха», предоставляющего Адольфу Гитлеру чрезвычайные полномочия и основу для создания диктатуры Архівавана 14 мая 2013. 2. ↑ Дата з’яўляецца ўмоўнай. В некоторых источниках в качестве даты основания Третьего рейха так же используется 30 января 1933 года 3. ↑ *Вольфганг Випперман* Европейский фашизм в сравнении 1922—1918 — Пер. с немецкого А. И. Федорова. — Новосибирск: Сибирский хронограф, 2000. 4. ↑ *Britt L. W.* Fascism Anyone?(англ.) // *Free Inquiry* : magazine. — Spring 2003. — № 2 (23). — P. 20. — ISSN 0272-0701. Архівавана з першакрыніцы 4 чэрвеня 2003. 5. ↑ Национал-социализм 6. ↑ VIVOS VOCO: А. О. Наумов, «АНШЛЮС АВСТРИИ В 1938 ГОДУ КАК КРИЗИС ВЕРСАЛЬСКОЙ СИСТЕМЫ» 7. ↑ *Piotr Eberhardt.* Political Migrations in Poland, 1939–1948. — 2006. — P. 24. 8. ↑ Baryshnikov 2003; Juutilainen 2005, p. 670; Ekman, P-O: Tysk-italiensk gästspel på Ladoga 1942, Tidskrift i Sjöväsendet 1973 Jan.-Feb. pp. 5-46. 9. 1 2 В.Клемперер. LTI: язык Третьего Рейха. Записная книжка филолога 10. ↑ *Мазарчук Д.В.* Консервативные революционеры Веймарской Германии о государственности и праве // *Право и политика*. — 2005. — № 6. 11. ↑ *Абрамс М.Г.* Апокалипсис: темы и вариации = Apocalypse: theme and variations // In: The Apocalypse in English Renaissance Thought and Literature. — Манчестер: Manchester U. P. 1984. — С. 342-368. — ISBN 5-09-002630-0. 12. ↑ О. В. Пчелина. Д. Мережковский и А. Мёллер ван ден Брук: путь к Третьему Царству // Вестник Московского государственного областного университета. — 2011. — № 3. — с. 173—181 13. ↑ Euronews: «Хрустальная ночь» длиной в несколько лет Архівавана 15 жніўня 2020. 14. ↑ Архівавана 5 студзеня 2011. № 172. Беседа председателя Совнаркома, наркома иностранных дел СССР В. М. Молотова с рейхсканцлером Германии А. Гитлером в Берлине 12 ноября 1940 г. 15. ↑ Омельченко Всеобщая история государства и права 16. ↑ Имперская трудовая повинность в нацистской Германии (1933—1945) Ерин М. Е. Ермаков А. Е. ISBN 5-230-20568-7 17. 1 2 Martin Kitchen. The Cambridge Illustrated History of Germany:-Cambridge University Press 1996 ISBN 0-521-45341-0 18. ↑ Der Nürnberger Hauptkriegsverbrecherprozess 18.Oktober 1945 −1.Oktober 1946. 2 Auflage- Herausgeber: Stiftung Topographie des Terrors. Druck DMP Digital — & Offsetdruck GmbH. 2006 ISBN 3-9807205-2-7 19. ↑ *Reinhard Pözorny(Hg)*Deutsches National-Lexikon- DSZ-Verlag. 1992. — ISBN 3-925924-09-4 20. ↑ *Полякова А. А.* Пропаганда войны в кинематографе Третьего Рейха Архівавана 4 сакавіка 2014.. Ирис Групп, М. 2010, с. 12 21. ↑ Heinz Bergschicker. Deutsche Chronik 1933—1945. Ein Zeitbild Faschistischen Diktatur. 3.Auflage. страница 52, Berlin :Verlag der Nation, 1981 22. ↑ Hyde Flippo, The 1936 Berlin Olympics: Hitler and Jesse Owens Архівавана 13 мая 2011. German Myth 10, german.about.com 23. ↑ Rick Shenkman, *Adolf Hitler, Jesse Owens and the Olympics Myth of 1936* February 13, 2002 from History News Network (article excerpted from Rick Shenkman’s *Legends, Lies and Cherished Myths of American History*, William Morrow & Co, 1988 ISBN 0-688-06580-5) 24. ↑ Schaap, Jeremy (2007). *Triumph: The Untold Story of Jesse Owens and Hitler's Olympics*. New York: Houghton Mifflin Harcourt. ISBN 9780618688227. Спасылкі -------- * Полякова А. А. Пропаганда войны в кинематографе Третьего Рейха Архівавана 4 сакавіка 2014.. — М. 2013 — 2-ое изд. — 204 с. — ISBN 978-5-91146-829-3 * Г. Филатов. «История фашизма в Западной Европе» * Большая энциклопедия Кирилла и Мефодия. * Ватикан и гитлеровская Германия Архівавана 1 лютага 2009. — В Либереи «Нового Геродота». * *Галкин А. А.* Германский фашизм / Отв. ред. Б. И. Коваль; АН СССР. — 2-е изд. доп. и перераб. — М.: Наука, 1989. — 352 с. — ISBN 5-02-008986-9. * Гудрик-Кларк Н. Оккультные корни нацизма. М.: Евразия,1993. — ISBN 5-85233-003-18 (памылк.) * Дашичев В. И. Банкротство стратегии германского фашизма. — М.: Наука, 1973. + Том 1 — Подготовка и развертывание нацистской агрессии в Европе 1933—1941 гг; + Том 2 — Агрессия против СССР. Падение «третьей империи». * Лица Третьего рейха Архівавана 24 снежня 2009. * Мадиевский С. «Народное государство» Гитлера * Материалы о политике, войсках, лидерах, знаках различия, униформе и военных традициях армии Германии времен Третьего рейха Архівавана 16 лістапада 2018. * Аненербе: рассекреченные файлы Архівавана 8 студзеня 2014. / В. В. Цибулькин, И. П. Лысюк. — М.: [б. в.], 2010. — 288 с. — ISBN 2000070166833. * Оружие Третьего рейха * Рецензия на книгу С. А. Мадиевского «Другие немцы. Сопротивление спасателей в Третьем рейхе» * Русскоязычный сайт «Эстетика нацизма» Архівавана 10 сакавіка 2010. * Третий рейх в цвете Архівавана 29 жніўня 2011.: История Второй мировой войны. * Уолкер М. Наука при национал-социализме * Шваниц В. Г. Америка и Третий рейх =*America and the Third Reich*. (англ.) | Удзельнікі Другой сусветнай вайны | | --- | | Антыгітлераўская кааліцыя(няпоўны спіс) | * Аўстралія * Албанія * Бельгія * Бразілія * Вялікабрытанія * Грэцыя * Данія * Егіпет * Індыя * Ірак * Іран * Канада * Кітай * Люксембург * Мексіка * Манголія * Нідэрланды * Новая Зеландыя * Нарвегія * Польшча * СССР * ЗША * Тува * Францыя * Чэхаславакія * Эфіопія * Югаславія * Паўднёва-Афрыканскі Саюз | | Краіны нацысцкага блока (краіны «восі») | * Балгарыя * Венгрыя * Германія * Італія * Маньчжоу-го * Румынія * Славакія * Тайланд * Фінляндыя * Харватыя * Японія | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (онлайн) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | BNF: 11934736c · LCCN: sh85054594 · Microsoft: 121578661 |

**Сільвестр Ваявудзкі** (польск.: Sylwester Wojewódzki, 1892, г. Пскоў — 25 красавіка 1938, Расстрэльны палігон «Камунарка») — польскі грамадска-палітычны дзеяч. Біяграфія --------- Меў маёнтак на Лідчыне. У Першую сусветную вайну ўдзельнічаў у польскіх легіёнах, сябра Польскай вайсковай арганізацыі. У 1918—1922 гадах штатны афіцэр ІІ аддзелу Польскага генштабу. У 1922—1927 гадах пасол сейму Польшчы, выбраны са спісу Польскай народнай партыі «Вызваленне». Адзін са стваральнікаў і лідараў Незалежнай сялянскай партыі. З 1928 года жыў у Гданьску. Удзельнік Еўрапейскага сялянскага кангрэсу 1930 года ў Берліне. З 1930 года ў Менску. У 1931 годзе арыштаваны, у 1933 года асуджаны на 10 гадоў лагераў. У 1936 годзе праведзена дадатковае раследаванне. 25 красавіка 1938 года асуджаны да вышэйшай меры пакарання і расстраляны. Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Кароткая прадмова да «Кароткага нарысу беларускага пытаньня» | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl | | Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0001 0980 6981 · LCCN: n98089220 · NUKAT: n98085182 · VIAF: 103145304968978610250 |

Скульптура «Эгле — каралева вужоў» у Паланзе **«Эгле, каралева вужоў»** (літ.: Eglė žalčių karalienė) — літоўская народная казка, якая лічыцца адной з самых старажытных у літоўскім і балтыйскім фальклоры. Налічваюць больш за сотню розных версій казкі, цікавасць да якой выяўляецца літоўскімі і замежнымі даследчыкамі індаеўрапейскай міфалогіі. На думку Гінтараса Берасневічуса  (англ.) (бел. гэтую казку можна расцэньваць і як літоўскае паданне аб паходжанні балтыйскіх багоў. Імя «Эгле» даволі папулярнае ў Літве і ў перакладзе з літоўскага азначае «елка», а імя «Жальціс» або «Жылвінас» (літ.: Žilvinas) у перакладзе з літоўскага азначае «вуж», хоць, магчыма, гаворка ў казцы ідзе аб выдуманым марскім змеі. Змест ----- Помнік Эгле ў парку Глебе (Канбера, Аўстралія) Сюжэт можа быць падзелены на некалькі частак, кожная з якіх мае адсылкі да іншых казак і легендаў, але іх спалучэнне ў цэлым унікальнае. Дзяўчына па імя Эгле знаходзіць пасля купання ў сваіх вопратках вужа, які просіць Эгле выйсці за яго замуж. Сёстры вымушаюць Эгле пагадзіцца, і праз тры дні вужы ад імя цара азёрных водаў прыходзяць за нявестай. Бацькі выдаюць ім гусака, авечку і карову як нявесту, але зязюля кожны раз раскрывае падман. Толькі на чацвёрты раз Эгле згаджаецца сысці з вужамі ў возера, але замест змея сустракае прыгожага чалавека па імя Жальціс (Жылвінас) і згаджаецца стаць яго жонкай. Праз некаторы час Эгле і Жальціс выхоўваюць трох (па іншай версіі — чатырох дзяцей) — сыноў і дачку. Эгле хоча вярнуцца дадому, але муж пярэчыць. Каб вярнуцца дадому, Эгле павінна спрасці залатую кудзелю, знасіць пару жалезных чаравікаў і выпякчы пірог у рэшаце. Нянюшка дапамагае Эгле ўсё зрабіць, і Жальціс адпускае жонку з дзецьмі да бацькоў. Браты патрабуюць ад Эгле застацца дома, але беспаспяхова, пасля чаго вырашаюць забіць Жальціса. Яны катуюць сыноў, каб даведацца, як выклікаць бацьку, але тыя не выдаюць. Толькі запалоханая дачка распавядае: калі бацька жывы, то на вадзе з'явіцца марская пена, калі мёртвы — то вада стане чырвонай ад крыві. Браты выклікаюць Жальціса і забіваюць яго косамі. Неўзабаве Эгле пазнае аб тым, што здарылася і ў пакаранне за здраду ператварае сябе і дзяцей у дрэвы: сыны ператвараюцца ў дуб і ясень (у іншых варыянтах — бярозу), якія не калышуцца пад ветрам. Дачка становіцца дрыготкай асінай, а сама Эгле — елкай. У культуры ---------- * Казку упершыню апублікаваў М. Ясевіч ў 1837 годзе. * Казку ў вершах апублікавала ў 1940 годзе Саламея Нерыс. * У 1960 годзе ў Батанічным парку Палангі была ўстаноўлена бронзавая скульптура «Эгле — каралева вужоў», аўтар — Робертас Анцініс, які за гэты і іншыя творы ў 1969 годзе быў удастоены Дзяржаўнай прэміі Літоўскай ССР. * У 1946 годзе ў літоўскіх тэатрах быў пастаўлены балет Эдуардаса Бальсіса. * У СССР  быў зняты фільм-казка ў 1965 (рэжысёры В. Грывіцкас, А Моцкус) і 1981 гадах (рэжысёр — Я.З. Янулявічутэ). Зноскі ------ 1. ↑ Скульптура «Эгле — королева ужей». палангский парк // 300 памятников культуры / Авторы: В. Даугудис, Й. Мардоса, З. Жемайтите и др. Составитель З. Жемайтите; Ред. комис.: Й. Глямжа (пред.) и др.. — Вильнюс: Минтис, 1984. — С. 118. — 10 000 экз. Літаратура ---------- * Gintaras Beresnevičius. *"Eglė žalčių karalienė" lietuvių ir teogoninis mitas: religinė istorinė studija*. Vilnius, 2003. * Salomėja Nėris. *Eglė žalčių karalienė.* Kaunas, 1940 Спасылкі -------- * Казка на сайце «Обе Пряхи» Архівавана 24 сакавіка 2018. (руск.) * About the myth of Eglė * Пераклад верша Саламеі Нерыс на англійскую мову * Artist’s rendering of Eglė * * Eugenijus Žmuida «Eglė žalčių karalienė»: gyvybės ir mirties domenas | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | GND: 119051605 · VIAF: 217152742927227731881 |

**Эме Анры Конан Бед’е** (фр.: Aimé Henri Konan Bédié; 5 мая 1934 - 1 жніўня 2023) — другі прэзідэнт Кот-д'Івуара з 7 снежня 1993 па 24 снежня 1999 года. Біяграфія --------- Вышэйшую адукацыю атрымаў у Францыі. Пасля стаў першым паслом Кот-д'Івуара ў ЗША і ​​Канадзе. З 1966 па 1977 год займаў пасаду міністра эканомікі і фінансаў. У 1974-1976 з'яўляўся першым старшынёй Сумеснага камітэта па развіцці МВФ і Сусветнага банка. З 1978 па 1980 быў спецыяльным саветнікам Міжнароднай фінансавай карпарацыі Сусветнага банка. Потым быў абраны ў Нацыянальны сход Кот-д'Івуара. У 1980, 1985 і 1990 годзе абіраўся старшынёй Нацыянальнага сходу. Як дзеючы старшыня парламента стаў афіцыйным кіраўніком дзяржавы пасля смерці Фелікса Уфуэ-Буаньі, першага івурскага прэзідэнта, спадчыннікам якога лічыўся задоўга да таго. У 1995 годзе на прэзідэнцкіх выбарах быў абраны з 96,44% галасоў, практычна ўсе астатнія кандыдаты байкатавалі выбары. Быў скінуты ў выніку ваеннага перавароту, арганізаваны Раберам Геі 24 снежня 1999 года. На прэзідэнцкіх выбарах 2010 года заняў трэцяе месца з вынікам каля 25% галасоў, хоць першапачаткова ён лідзіраваў з вынікам каля 42%. Пазней падтрымаў лідара апазіцыі Аласана Уатара, які ў 1990-х гадах быў яго палітычным канкурэнтам. На пасадзе прэзідэнта заахвочваў нацыянальную стабільнасць, але ў той жа час адказны за палітычныя рэпрэсіі разгул карупцыі. Бег на французскую ваенную базу, а 26 снежня на верталёце пакінуўк раіну і разам з членамі сям'і адправіўся ў Тога. У чэрвені 2020 года абвясціў, што будзе балатавацца на кастрычніцкіх прэзідэнцкіх выбарах ад імя Дэмакратычнай партыі. Заняў трэцяе месца, набраўшы 1,68% галасоў. Памёр 1 жніўня 2023 года ў прыватнай бальніцы ў Абіджане на 90-м годзе жыцця. Заўвагі ------- 1. 1 2 3 4 Blogueiros Pedro e Cirene (парт.). Архівавана з першакрыніцы 2 ліпеня 2021. Праверана 13 жніўня 2020. 2. 1 2 3 Wayback Machine **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *web.archive.org* (27 чэрвеня 2007). Архівавана з першакрыніцы 27 чэрвеня 2007. Праверана 13 жніўня 2020. 3. ↑ Liste des Députés **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *web.archive.org* (22 верасня 2009). Архівавана з першакрыніцы 22 верасня 2009. Праверана 13 жніўня 2020. 4. ↑ Ousted president arrives in Togo (англ.). *The New Humanitarian* (26 снежня 1999). Архівавана з першакрыніцы 3 снежня 2020. Праверана 13 жніўня 2020. 5. ↑ Ivory Coast Ex-President Bedie Says He Will Run in 2020 Election (англ.). *VOA* (21 чэрвеня 2020). Праверана 3 жніўня 2023. 6. ↑ Independent Electoral Commission 7. ↑ Décès du Président Henri Konan Bédié à la Pisam : La Côte d'Ivoire perd une figure politique (фр.). *www.afrique-sur7.ci*. Праверана 3 жніўня 2023. 8. ↑ Côte d'Ivoire: l'ancien président Henri Konan Bédié est mort à 89 ans (фр.). *LEFIGARO* (2 жніўня 2023). Праверана 3 жніўня 2023.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Ражанскі. **Мікалай Апалінаравіч Ража́нскі** (28 чэрвеня 1884 — 25 лістапада 1957) — рускі і савецкі вучоны ў галіне фізіялогіі і фармакалогіі, прафесар (1921), доктар медыцыны (1913), акадэмік Акадэміі медыцынскіх навук СССР (1945), Заслужаны дзеяч навукі РСФСР (1947). Родны брат фізіка Д. А. Ражанскага. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў Кіеве. У 1902 годзе скончыў Кіеўскую класічную гімназію і паступіў на медыцынскі факультэт Кіеўскага ўніверсітэта. За ўдзел у студэнцкім рэвалюцыйным руху быў арыштаваны. Пасля вызвалення быў высланы ў Маскву і пераведзены на вучобу ў Маскоўскі ўніверсітэт. Медыцынскі факультэт Маскоўскага ўніверсітэта скончыў у 1909 годзе і ў 1910—1912 гадах працаваў у Ваенна-медыцынскай акадэміі ў лабараторыі І. П. Паўлава і ў Інстытуце эксперыментальнай медыцыны ў Пецярбургу. У 1913 годзе абараніў дысертацыю на тэму «Материалы к физиологии сна» на ступень доктара медыцыны. У 1912—1916 гадах працаваў у Маскоўскім універсітэце. У 1914 годзе знаходзіўся ў навуковай камандзіроўцы ў Англіі, у Кембрыджскай лабараторыі К. Лукаса, дзе прабыў некалькі месяцаў. У 1915 годзе ў час Першай сусветнай вайны быў прызваны ў армію і працаваў хірургам у франтавых шпіталях. У 1916 годзе М. А. Ражанскі прызначаны прыват-дацэнтам кафедры фізіялогіі Варшаўскага ўніверсітэта, эвакуіраванага ў Растоў-на-Доне. З 1917 года таксама выкладаў на Гарадскіх жаночых курсах. Пасля аб’яднання ў 1920 годзе жаночых курсаў з медыцынскім факультэтам ўніверсітэта і ўтварэння Медыцынскага інстытута М. А. Ражанскі быў абраны прафесарам фізіка-матэматычнага факультэта Данскога ўніверсітэта, а ў 1921 годзе прафесарам кафедры нармальнай фізіялогіі медыцынскага факультэта (у далейшым — Растоўскага медыцынскага інстытута). У 1928—1933 гадах адначасова працаваў у Навукова-даследчым інстытуце працы, 1930—1941 гадах — у Навукова-даследчым інстытуце харчавання, у 1939—1941 — у Навукова-даследчым педыятрычным інстытуце. У 1952—1954 гадах М. А. Ражанскі займаўся стварэннем фізіялагічнай лабараторыі на базе Навукова-даследчага педыятрычнага інстытута. З 1954 года зноў працаваў у Растоўскім дзяржаўным медыцынскім інстытуце. Памёр М. А Ражанскі 25 лістапада 1957 года ў час працы ў сваёй лабараторыі. Навуковая і грамадская дзейнасць -------------------------------- М. А. Ражанскаму належаць навуковыя працы па агульнай фізіялогіі, фізіялогіі стрававання, кровазвароту, сну, функцыях падкоркавых структур галаўнога мозга і іх ролі ў вышэйшай нервовай дзейнасці. Займаўся вывучэннем асноўных біялагічных рэфлексаў і распрацаваў класіфікацыю безумоўных рэфлексаў па іх біялагічным значэнні. Аўтар больш за 250 публікацыяй і 3 манаграфій. Сярод апублікаванага: * Практические занятия по физиологии животных. — М. 1932; * Очерки по физиологии нервной системы. — Л.: Медгиз. Ленингр. отд-ние , 1957. Пад кіраўніцтвам М. А. Ражанскага падрыхтаваны і абаронены 14 доктарскіх і больш за 20 кандыдацкіх дысертацый. Быў стваральнікам у 1924 годзе Фізіялагічнага навуковага таварыства ў Растове-на-Доне. Уваходзіў у склад Праўлення і займаў пасаду старшыні Цэнтральнага Савета Усесаюзнага таварыства фізіёлагаў. Абіраўся дэпутатам Растоўскага гарадскога Савета дэпутатаў. Узнагароды і званні ------------------- * Заслужаны дзеяч навукі РСФСР. * Медаль «За абарону Каўказа». * Выдатнік аховы здароўя. Памяць ------ На адміністрацыйным будынку Растоўскага дзяржаўнага медыцынскага ўніверсітэта ўстаноўлена мемарыяльная дошка. Зноскі ------ 1. ↑ БелЭн 2001. 2. 1 2 3 4 5 БМЭ. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFБМЭ (даведка) 3. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Рожанский Николай Аполлинариевич // Академия биологии и биотехнологии им. Д. И. Ивановского ЮФУ (руск.) Літаратура ---------- * Ражанскі Мікалай Апалінаравіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — С. 249. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13). * Большая медицинская энциклопедия. В 30-и т. / Гл. ред. Б. В. Петровский. — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1974—1989. — Т. 22. (руск.) Спасылкі -------- * Рожанский Николай Аполлинариевич // Академия биологии и биотехнологии им. Д. И. Ивановского ЮФУ (руск.) * *Хананашвили А. Я.* Николай Аполлинариевич Рожанский // Донской временник. Год 2004-й / Дон. гос. публ. б-ка. Ростов-на-Дону, 2005. Вып. 12. С. 85—87. (руск.)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Ракхайн. **Арака́нцы**, таксама **ракха́йн** (саманазва: ရခိုင်လူမျိုး) — тыбета-бірманскі народ, карэннае насельніцтва вобласці Аракан у М’янме. Невялікая колькасць араканцаў шчыльна жыве на паўднёвым усходзе Бангладэш. Агульная колькасць (2022 г.) — 2 758 000 чалавек. Паходжанне ---------- Араканцы — тыбета-бірманскі народ. Згодна з уяўленнямі, распаўсюджанымі ў М’янме, іх продкі з’явіліся на тэрыторыі Аракана задоўга да нашай эры. Аднак археалагічных пацверджанняў гэтаму няма. Найбольш верагодны перыяд міграцыі тыбета-бірманцаў — канец 1 тысячагоддзя н. э. Іх прыход можа быць звязаны з заняпадам дзяржавы, заснаванай у III — IV стст. індыйскай дынастыяй Чандра. У пачатку 2 тысячагоддзя на Араканскім узбярэжжы склалася некалькі гарадоў-дзяржаў, залежных ад Паганскай імперыі. Акрамя таго, нашчадкі мігрантаў падзяляліся на розныя плямёны. Агульная свядомасць араканцаў склалася ў XV — XVIII стст. калі адбылося станаўленне дзяржавы Мраук-У, вядомай сярод еўрапейцаў і індыйцаў як Араканскае каралеўства. Значную ролю ў гэтым працэсе адыграла распаўсюджанне будызму ў форме Тхеравада. У будысцкіх кляштарах поруч з палі выкарыстоўвалася араканская мова. Акрамя таго, будызм адрозніваў араканцаў ад індаарыйскага насельніцтва, што таксама сялілася ў гэтым рэгіёне і спавядала іслам. Апошнія сталі продкамі народа рахінджа. Асаблівасці культуры -------------------- Сельская гаспадарка Аракана здаўна арыентавана на вырошчванне рысу, які з’яўляецца асноўнай харчовай культурай. Тым не меней, асаблівасці мясцовага клімату, асабліва цыклоны, ствараюць пэўную рызыку для атрымання ўраджаю. Таму ў мінулым і ў нашы дні частка рысу завозіцца з іншых рэгіёнаў. Для спажывання і камерцыйных патрэб таксама вырошчваюць імбір, востры перац, тытунь, бавоўнік, джут, садавіну і гародніну. Жывёлагадоўля мае дадатковы характар. Хаця рыба займае важнае месца ў харчаванні, рыбалоўства развіта толькі ў прыбярэжнай зоне. У Аракане здаўна існавалі гарады, якія былі цэнтрамі рамяства і гандлю. У XV — XVIII стст. араканцы былі шчыльна ўцягнуты ў пасрэдніцкі гандаль рабамі, але пазней спецыялізацыяй мясцовых гандляроў сталі ўвоз еўрапейскіх прамысловых тавараў, вываз чаю і харчу. У наш час дробным гандлем займаюцца пераважна жанчыны. Традыцыйныя рамёствы: апрацоўка дрэва, металаў, ювелірная справа, ткацтва. У мінулым амаль не было наземных дарог, таму важным заняткам з’яўлялася транспартыроўка грузаў на лодках. Араканская кухня сумяшчае бірманскія і індыйскія традыцыі. Акрамя варанага рысу, ядуць стравы з гародніны, мяса і рыбу — у выглядзе кары. Папулярны супы, дэсерты з салодкага рысу і садавіны. Найбольш распаўсюджаныя напоі — чай і какосавае малако. Народная вопратка складаецца з саронгу, закрытай кашулі ў мужчын і адкрытай кашулі ў жанчын. Звычайны абутак — сандалі. Дарослыя мужчыны робяць татуіроўкі. У старых яны займаюць амаль усю скуру на целе. Жанчыны ўпрыгожваюць валасы архідэямі і іншымі кветкамі. Традыцыйныя хаціны каркаснага тыпу на па́лях. Жылая зона складае другі паверх. Перад уваходам будуецца веранда. Спальня месціцца ў задняй частцы. Першы паверх не мае сцен. Днём тут хаваюцца ад спякоты. Асноўны сацыяльны інстытут — малая нуклеарная сям'я. У мінулым таксама вылучаліся племянныя і родавыя аб’яднанні, аднак яны былі канчаткова разбураны ў другой палове XX ст. у выніку палітыкі прымусовых перасяленняў. У шлюб уступаюць у канцы падлеткавага ўзросту. Сям’я жаніха забяспечвае пасаг. Будысцкія манахі абавязкова правяраюць гараскопы маладых, чытаюць малітвы падчас шлюбнай цырымоніі. Поўная шлюбная цырымонія можа цягнуцца болей за тыдзень, патрабуе значных выдаткаў, таму ў большасці выпадкаў маладыя праводзяць скарочаную цырымонію, а ўжо ў сталым узросце, калі маюць дзяцей, — поўную. Згодна з будысцкімі традыцыямі, жанчына разглядаецца як ніжэйшая па статусу за мужчыну, і на чале сям’і стаіць або бацька, або старэйшы сын. Араканская музычная культура і паэтычная лірыка *эг’ін* бяруць пачатак у прыдворных забавах XV—XVIII стст. Песні складаюцца для асобых жыццёвых выпадкаў, ад заляцанняў і вяселляў да калыханак. Народныя аркестры ўключаюць барабаны, ксілафоны, музычныя талеркі і металічны рог *хнэ*. Яны суправаджаюць тэатральныя пастаноўкі, у тым ліку тэатр марыянетак, а таксама калектыўныя танцы. Так, у танцы *дон йін* прымаюць удзел да 100 танцораў. Араканцы вядомы баявым мастацтвам *к’ін*. Рукапашныя спаборніцтвы суправаджаюць многія святы. Мова ---- Араканская мова належыць да тыбета-бірманскай групы моў, вельмі блізкая да бірманскай мовы. Апошняя найчасцей выкарыстоўваецца ў дзяржаўнай адукацыі, што прывяло да выціскання араканскай з паўсядзённага жыцця і сродкаў масавай інфармацыі. Аднак школы пры будысцкіх кляштарах захоўваюць вывучэнне тэкстаў на араканскай мове. Рэлігія ------- Большасць вернікаў спавядае будызм у форме тхеравада. У сельскай мясцовасці захоўваюцца анімістычныя культы духаў *нат*. Канфлікт з рахінджа ------------------- Паўночную частку вобласці Аракан насяляе індаарыйскі народ рахінджа, які, у адрозненне ад араканцаў, спавядае іслам. Да II сусветнай вайны раёны супольнага пражывання араканцаў і рахінджа былі шырэйшымі. Аднак падчас вайны паўднёвы Аракан быў акупаваны японцамі. Значная частка араканскіх інтэлектуалаў пайшла на супрацоўніцтва з акупантамі. Безуладдзе прывяло да вострага канфлікту паміж прадстаўнікамі 2 этнасаў. У пасляваенны перыяд рахінджа высоўвалі прапановы стварэння ў паўночным Аракане свайго штата або нават далучэння да Усходняга Пакістана. У сваю чаргу, араканскія палітыкі сцвярджалі, што іх народ вымушаны мірыцца з прыгнётам з боку бірманцаў і супраціўленнем рахінджа. У 2016 г. араканцы падтрымалі гвалтоўныя дзеянні ваенных М’янмы супраць рахінджа. У выніку крызісу некалькі тысяч рахінджа загінулі, каля 500 000—700 000 бежанцаў былі вымушаны пакінуць краіну. Зноскі ------ 1. ↑ Rakhine Спасылкі -------- * Arakanese * Traditional Culture — AHRDO Архівавана 26 мая 2022. * Rakhines * Cultural Profile: Rakhine, Buddhist Kingdom of Western Myanmar * One man’s mission to save Rakhine culture and history * Why is there communal violence in Myanmar? * Rakhain, The — Banglapedia

**Дзмітрый Ігаравіч Але́нскі** (нар. 4 студзеня 1986) — беларускі барэц грэка-рымскага стылю. Пяцікратны чэмпіён Рэспублікі Беларусь, шматразовы пераможца міжнародных турніраў. Біяграфія --------- Скончыў Чысцінскую сярэднюю школу. У 2001 годзе паступіў на аддзяленне па грэка-рымскай барацьбе ў вучылішча алімпійскага рэзерву г. Гродна. У 2004 год паступіў у БДУ на вочнае аддзяленне гістарычнага факультэта, пасля 3 курсу перавёўся на завочнае аддзяленне эканамічнага факультэта. Чэмпіён Беларусі 2010 года ў вагавай катэгорыі да 60 кг. Бронзавы прызёр Кубка Свету 2011 года. Сярэбраны прызёр Кубка Прэзідэнта Рэспублікі Казахстан. Чэмпіён Беларусі 2012 і 2013 гадоў у вагавай катэгорыі да 60 кг. Пражывае п. Чысць. Зноскі ------ Спасылкі -------- * Аленский Дмитрий Игоревич(недаступная спасылка) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Аб’яднаны свет барацьбы |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Ламаносаў. **Міхаіл Васільевіч Ламаносаў** (19 лістапада 1711, в. Дзянісаўка, цяпер с. Ламаносава Холмагарскага раёна Архангельскай вобласці, Расія — 15 красавіка 1765) — расійскі навуковец-прыродазнавец, энцыклапедыст, хімік і фізік. Увайшоў у навуку як першы хімік, які даў вызначэнне фізічнай хіміі, вельмі блізкае да сучаснага, і перадвызначыў шырокую праграму фізіка-хімічных даследаванняў; яго малекулярна-кінетычная тэорыя цеплыні шмат у чым апярэдзіла сучаснае ўяўленне пра будову матэрыі — шматлікія фундаментальныя законы, у ліку якіх адзін з пачаткаў тэрмадынамікі; заклаў асновы навукі пра шкло. Астраном, прыборабудаўнік, географ, металург, геолаг, паэт, зацвердзіў асновы сучаснай рускай літаратурнай мовы, мастак, гісторык, прыхільнік развіцця рускай асветы, навукі і эканомікі. Распрацаваў праект Маскоўскага ўніверсітэта, пасля названага ў яго гонар. Адкрыў наяўнасць атмасферы ў планеты Венеры. Правадзейны член Акадэміі навук і мастацтваў. Біяграфічныя звесткі -------------------- Вучыўся ў Славяна-грэка-лацінскай акадэміі ў Маскве (1731-35), у акадэмічным універсітэце ў Пецярбургу (1735), у Германіі (1736-41). 3 1742 у Пецярбургскай АН, ад’юнкт фізічнага класа, прафесар хіміі з 1745 года. 3 1748 працаваў у першай у Расіі хімічнай лабараторыі пры АН (створана па яго ініцыятыве), адначасова (з 1756) на заснаванай ім шкляной фабрыцы. Акадэмік Пецярбургскай АН (1745), член расійскай Акадэміі мастацтваў (1763). Ганаровы член Шведскай (1760) і Балонскай (1764). Навуковая дзейнасць ------------------- Дыплом прафесара хіміі М.Ламаносава Вёў навуковыя даследаванні па хіміі, фізіцы, астраноміі, геаграфіі, геалогіі, металургіі. Распрацаваў асновы карпускулярнага (атамна-малекулярнага) вучэння; малекулярна-кінетычную тэорыю цяпла і газаў, тэорыю колераў. Эксперыментальна даказаў закон захавання масы рэчыва ў хімічных рэакцыях (1756), сфармуляваў прынцып захавання матэрыі і руху. Адзін з заснавальнікаў фізічнай хіміі. Абгрунтаваў неабходнасць выкарыстання фізічнага метаду ў хіміі, даў фізічнай хіміі азначэнне, блізкае да сучаснага, напісаў «Увядзенне ў сапраўдную фізічную хімію» (1752). Прапанаваў канструкцыю шэрагу (каля 100) розных прылад, у т.л. аптычных. Адкрыў існаванне атмасферы на Венеры (1761). У працы «Першыя асновы металургіі або рудных спраў» (1763) апісаў уласцівасці металаў і практычныя метады іх атрымання. Выклаў асновы тэорыі геалагічнага развіцця Зямлі і зямной кары. Растлумачыў паходжанне многіх карысных выкапняў і мінералаў. Быў кіраўніком Геаграфічнага дэпартамента. 3 яго ўдзелам складаўся геаграфічны «Атлас Расійскі». Даследаваў марскія льды і даў іх першую класіфікацыю. Выказаў ідэю аб важнасці для Расіі даследавання Паўночнага марскога шляху і асваення Сібіры. У 1755 па ініцыятыве М. Ламаносава створаны Маскоўскі універсітэт. Напісаў фундаментальныя філалагічныя працы: «Кароткі дапаможнік красамоўства» (1748; першая руская рыторыка), «Расійская граматыка» (1757; першая руская граматыка), «Прадмова пра карысць кніг царкоўных у расійскай мове» (1758; першая спроба рускай стылістыкі). На дакументальнай аснове склаў «Старажытную расійскую гісторыю ад пачатку расійскага народа да… 1054 года» (ч. 1-2, 1754-58, апубл. 1766), «Кароткі расійскі летапісец з радаводам» (1760), у якіх крытыкаваў нарманскую тэорыю. Вынайшаў і распрацаваў новы спосаб вырабу смальты для мазаік, заснаваў мазаічную майстэрню, у якой ствараліся партрэты, абразы, ландшафты («Вобраз Хрыста», 1753; пано «Палтаўская баталія», 1762-64). Светапогляд ----------- У галіне філасофіі М. Ламаносаў стаў адным з першых прадстаўнікоў рускага матэрыялізму. Усе з’явы прыроды, на яго думку, могуць быць растлумачаны прыроднымі механічнымі ўзаемадзеяннямі элементарных часцінак матэрыі. У аснове яго светапогляду — ўяўленні пра атамна-малекулярную будову рэчыва. Пачаўшы з вучэння пра «неадчувальныя» часцінкі матэрыі, механічныя ўласцівасці і рух якіх вызначаюць якасную разнастайнасць свету, М. Ламаносаў вырашыў напісаць усёабдымную «карпускулярную філасофію», якая аднаўляла б навуковую карціну прыроды на аснове атамна-малекулярных уяўленняў. Задумка гэта засталася няздзейсненая, але ён лічыцца выдатным прадстаўніком атамістыкі ў філасофіі і прыродазнаўстве 18-19 ст. Вялікае значэнне мела таксама ідэя вучонага пра заканамерную эвалюцыю прыроды, паступовыя змены бясконцага Сусвету. Літаратурная дзейнасць ---------------------- Міхаіл Ламаносаў — адзін з пачынальнікаў новай рускай літаратуры, рэфарматар рускага вершаскладання. У «Лісце аб правілах расійскага вершаскладання» (1739, апубл. 1778) абгрунтаваў сілабатанічную сістэму вершаскладання. Стваральнік новых літаратурных жанраў, у т.л. рускай оды філасофскага і высокага грамадскага гучання («На ўзяцце Хаціна», 1751, і інш.). Аўтар паэмы «Пётр Вялікі» (незавершаная, часткова апубл. 1760-61), трагедый у вершах «Таміра і Селім» (1750), «Дземафонт» (1752) і інш. вершаў на выпадак (надпісы, эпіграмы і г.д.). Яго сатыра «Гімн барадзе» распаўсюджвалася ў спісах (апубл. 1859). Асноўныя рысы паэзіі М. Ламаносава — грамадзянскасць, патрыятызм, пачуццё ўласнай годнасці паэта. Перакладаў Гамера, Вергілія, Авідзія і іншых антычных аўтараў. Бібліяграфія ------------ * Полр. собр. соч. Т.1-11. М; Л. 1950-83; * Сб. ст. и материалов. Т. 1-9. М.; Л. 1940-91; * Избр. произв. Л. 1990; * О воспитании и образовании. М. 1991. Зноскі ------ 1. З гравюры Э. Фесара, пераробленай па ўказанні М. В. Ламаносава акадэмічным мастаком Х. Вортманам. — Качалов Н. Стекло. Издательство Академии Наук СССР. Москва. 1959. С.291-293 2. ↑ З гравюры Э. Фесара, пераробленай па ўказанні М. В. Ламаносава акадэмічным мастаком Х. Вортманам. — Качалов Н. Стекло. Издательство Академии Наук СССР. Москва. 1959. С.291-293 3. 1 2 3 4 5 Ломоносов, Михаил Васильевич // *Русский биографический словарь* / под ред. Н. Д. Чечулин, М. Г. Курдюмов — СПб.: 1914. — Т. 10. — С. 593–628.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21596809'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q16668993'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1960551'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21175481'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q4515376'></a> 4. ↑ 5. 1 2 3 *Pas L. v.* Genealogics — 2003.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847329'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847326'></a> 6. 1 2 Матэматычная генеалогія — 1997.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q829984'></a> 7. ↑ Погодин С. А. Ломоносов и химия XVIII века. // Вопросы естествознания и техники, 1962, выпуск 12 8. ↑ Волков В. В. Вонский Е. В. Кузнецова Г. И. Выдающиеся химики мира. — М.: «Высшая школа», 1991. — ISBN 5-06-001568-8 9. ↑ «Теоретические исследования М. В. Ломоносова по химии» Архівавана 30 снежня 2010..— Фигуровский Н. А. Очерк общей истории химии. От древнейших времен до начала XIX века. М,: Издательство Наука, 1969 Літаратура ---------- * Чалавек і грамадства: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1998. ISBN 985-11-0108-7 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Міхаіл Васільевіч Ламаносаў | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Матэматычная генеалогія · zbMATH Open | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая кітайская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Праваслаўная · Рускі біяграфічны · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Treccani · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10911717 · BIBSYS: 90120013 · BNE: XX1028490 · BNF: 13072628j · CiNii: DA01040689 · CONOR: 6866275 · GND: 118574175 · ICCU: IEIV029672 · ISNI: 0000 0001 2279 5228 · LCCN: n80060716 · LNB: 000043260 · NKC: jn20000701071 · NLA: 35311115 · NLP: a0000001197078 · NTA: 070084696 · NUKAT: n96100219 · PTBNP: 129317 · РДБ: 000081468 · LIBRIS: 213087 · SUDOC: 08580942X · VIAF: 46896023 · ULAN: 500321615 | |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Асіннік, значэнні. **Асі́ннік** — былы пасёлак у Новаялчанскім сельсавеце Брагінскага раёна Гомельскай вобласці Беларусі. У 2005 годзе пасёлак быў выключаны са звестак па ўліку населеных пунктаў. Геаграфія --------- ### Размяшчэнне У 39 км на паўднёвы ўсход ад Брагіна, 6 км ад чыгуначнай станцыі Ёлча (на лініі Оўруч — Палтава), 158 км ад Гомеля. Пасля Чарнобыльскай катастрофы і радыяцыйнага забруджвання жыхары (7 сем'яў) пераселены ў 1986 годзе ў чыстыя месцы. Транспартная сістэма -------------------- Побач аўтадарога Камарын — Брагін. Хаты драўляныя сядзібнага тыпу. Гісторыя -------- Заснаваны напачатку 1920-х гадоў на былых памешчыцкіх землях перасяленцамі з суседніх вёсак. У 1932 годзе арганізаваны калгас. Уваходзіў у склад саўгаса «Чырвонае» (цэнтр — вёска Краснае). Насельніцтва ------------ ### Колькасць * 1986 год — жыхары (7 сем'яў) выселены. ### Дынаміка * 1959 год — 58 жыхароў (паводле перапісу). Зноскі ------ 1. ↑ Решение Гомельского областного исполнительного комитета от 17 ноября 2005 г. № 793 Об исключении из данных по учету и регистрации административно-территориальных и территориальных единиц населенных пунктов Брагинского, Ветковского, Ельского и Хойникского районов Літаратура ---------- * Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т.1, кн.1. Гомельская вобласць/С. В. Марцэлеў; Рэдкалегія: Г. П. Пашкоў (галоўны рэдактар) і інш. — Мн.: Белэн, 2004. 632с.: іл. Тыраж 4000 экз. ISBN 985-11-0303-9 ISBN 985-11-0302-0

**Атон Антонавіч Чачот** або **Отан Чачот** (польск.: Otton Dionizy Antoni Czeczott, руск.: Оттон Антонович Чечотт; 9 (21) кастрычніка 1842 або 11 кастрычніка 1842, в. Днесін або мястэчка Прунст, Мсціслаўскі павет, Магілёўская губерня — 8 кастрычніка 1924, Варшава) — урач-псіхіятр. Адзін з заснавальнікаў псіхіятрычнай навукі ў Расіі. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў шляхецкай сям’і. Скончыў Віцебскую гімназію ў 1860 годзе са срэбным медалём, паступіў на медыцынскі факультэт Маскоўскага ўніверсітэта. У 1863 годзе перавёўся на 4 курс Імператарскай медыка-хірургічнай акадэміі  (руск.) (бел. бо ў Маскоўскім універсітэце не было клінічнае выкладанне псіхіятрыі, якая цікавіла Чачота. У 1863—1865 гадах навучаўся псіхіятрыі на кафедры нервовых і душэўных хвароб пад кіраўніцтвам «бацькі» расійскай псіхіятрыі Івана Балінскага. У 1865 годзе па праекце Івана Балінскага і Пятра Дзюкава  (руск.) (бел. была створана Часовая лякарня для вар’ятаў пры Папраўчай установе. Яе старшым лекарам стаў Дзюкаў, а на вакантнае месца ардынатара рэкамендаваны асабіста Балінскім — Атон Чачот. Але галоўны медыцынскі інспектар Ведамства Імператрыцы Марыі, да якога належала лякарня, Д. І. Пірсан выказаў катэгарычную нязгоду. Лекару Чачоту, які навучаўся за скарбовы кошт, трэба было заняць пасаду на востраве Сахалін або ў сяле Бянкіне за Байкалам. Рэкамендацыі шэрагу прафесараў Імператарскай медыка-хірургічнай акадэміі — Івана Балінскага, Эдуарда Юнге  (руск.) (бел. Эдуарда-Антона Красоўскага і Сяргея Боткіна — не пахіснулі рашэння Пірсана, і толькі асабісты візіт да яго начальніка акадэміі Пятра Дубавіцкага  (руск.) (бел. неабыякавага да лёсу таленавітых выпускнікоў, садзейнічаў развязанню пытання. Факт характарызуе ўзаемаадносіны прафесараў і студэнтаў таго часу. З 1 студзеня 1866 года Атон Чачот прыступіў да абавязкаў ардынатара жаночага аддзялення Часовай лякарні, звязаўшы з гэтай установай свой лёс на больш за 30 гадоў. Таксама ў 1866—1877 гадах Атон Чачот займаў пасаду лекара ў лякарні для рабочых пры рэйкавым і механічным заводзе (пазней Пуцілаўскім), быў адным з першых завадскіх лекараў. Апублікаваная ім у 1867 годзе справаздача была першым дакументальным апісаннем дзейнасці фабрычна-завадскога шпіталя. Адпаведна культурнай традыцыі медыцынскай дзейнасці ў Расіі ён выконваў апякунскія і дырэктарскія абавязкі ў завадской школе. У 1868 годзе Атон Чачот прыцягнуты да працы ў камісіі з лекараў і архітэктараў «для разгляду праектаў новаствараных у Расіі дамоў для вар’ятаў» пры Медыцынскім дэпартаменце МУС. У сувязі з судовымі рэформамі 1860-х гадоў стала больш запатрабаванай судова-псіхіятрычная экспертыза, якой Атон Чачот актыўна займаўся. Звязана гэта было з адной з функцый Часовай лякарні для вар’ятаў — у ёй назіралі і лячылі «асоб, якія падлягаюць агляду губернскім праўленнем». Лякарня, якая ў 1860-х гадах размяшчалася ў будынку Папраўчай установы, стала першым у Расійскай імперыі цэнтрам судова-псіхіятрычнай экспертызы. Атон Чачот разам са сваім настаўнікам Дзюкавым аказаўся ля вытокаў толькі фарміраванай судова-псіхіятрычнай экспертызы. Пра яго экспертызы ў сваіх мемуарах згадвае судовы дзеяч Анатоль Коні як пра «вылучныя сваёй выразнасцю і клінічнай абгрунтаванасцю». Асаблівую вядомасць Атон Чачоту прынесла справа «першай рускай псіхапаткі» Кацярыны Сямёнавай і «справа Каіравай». Само паняцця «псіхапатыя» упершыню быў выкарыстана ў цяперашнім значэнні Балінскім па прапанове Чачота ў 1885 годзе. У 1873 годзе Атон Чачот прызначаны дарадчым членам медычнай канцылярыі Санкт-Пецярбургскага граданачальства. У 1875 годзе ў перакладзе Атона Чачота выходзіць праца англійскага псіхіятра Генры Модслі «Адказнасць пры душэўных хваробах» разам з напісаным ім дадаткам да 4-й главы «Рускае заканадаўства і душэўныя хваробы». Актыўны ўдзел у распрацоўцы заканадаўства пра псіхічнахворых працягваў Атон Чачот і пазней. Яго прамова «Да пытання пра агляд псіхічнахворых, пра ўстанаўленні над імі апекі» на I З’ездзе айчынных псіхіятраў у 1887 годзе і ўдзел у дыскусіі пра псіхалагічны крытэрый наяўнасці свядомасці на Пецярбургскім таварыстве псіхіятраў увайшлі ў гісторыю расійскага права. Зрабіўшы некалькі паведамленняў у таварыстве практычных урачоў, у 1876 годзе Атон Чачот абараніў у Імператарскай медыка-хірургічнай акадэміі дысертацыю «Пра гальванізацыю сімпатычнага нерва і практычнае яе значэнне». Вучона-службовая ступень доктара медыцыны адкрыла для Атона Чачота магчымасці службовага росту. У 1876 годзе ён быў запрошаны выкладчыкам на жаночыя ўрачэбныя курсы пры Мікалаеўскім ваенным шпіталі, дзе як асістэнт пры клініцы прыватнай паталогіі і тэрапіі прафесара Э. Э. Эйхенвальда вёў клінічныя заняткі па нервовых хваробах. З 1878 годзе Чачот узначаліў курс нервовых хвароб і працаваў там да 1886 года — канца існавання курсаў пры Мікалаеўскім ванным шпіталі. Пачаўшы выкладаць, стварыў пры Мікалаеўскім шпіталі асобную клініку для нервовых хворых, якая мела да 40 пастаянных ложкаў і стала першай у Расіі самастойнай клінікай нервовых хвароб. Следам за пераводам курсаў з Мікалаеўскага шпіталя ў жаночую Абухоўскую бальніцу, ён і там таксама стварыў клініку нервовых хвароб. У 1877 годзе Чачот быў запрошаны асістэнтам на кафедру душэўных і нервовых хвароб Медыка-хірургічнай акадэміі, неўзабаве заняў пасаду прыват-дацэнта і пачаў чытаць лекцыі па нервовых хваробах. З 1877 года ў лячэбнай дзейнасці Чачота дапамога неўралагічным хворым заняла значнае месца: ён быў кансультантам на жаночым аддзяленні ў Абухоўскай бальніцы і ў лякарні прыходных хворых Імператарскага чалавекалюбівага таварыства, вёў амбулаторыю для нервовых хворых у Максіміліянаўскай лякарні і меў шырокую прыватную практыку. Усебаковасць і разнастайнасць відаў дзейнасці Чачота здзіўляе, як і сама магчымасць сумяшчэння столькі відаў дзейнасці. Аднак асноўнай працай і жарсцю Чачота заўсёды была псіхіятрыя; неабходнасць стварэння паўнавартаснай псіхіятрычнай службы Санкт-Пецярбурга заўсёды заставалася ў цэнтры яго дзейнасці. Да Чачота доглядам псіхічнахворых у Пецярбургу займаліся розныя ўстановы, якія не мелі каардынуючага цэнтра. Востра хворыя пераважна змяшчаліся ў паліцэйскія прыёмныя пакоі пры гарадскіх частках, не забяспечаных належным медыцынскім суправаджэннем. Частка хранічных хворых змяшчалася ў гарадскіх прытулках. Гарадское грамадства пытаннем не займалася, яго ўдзел меў амаль выключна філантрапічны характар. У 1846 годзе гарадская дума заснавала паліцэйскі прытулак на 12 хворых, які закрыўся ў 1866 годзе, бо дума ўзяла на сябе ўтрыманне 40 ложкаў Часовай лякарні для вар’ятаў пры Папраўчай установе. Створаны ў 1870 годзе Дом догляду Гасудара Імператара прымаў выключна пансіянераў. Колькасць і склад прыманых бальніцай Усіх тужлівых хворых вызначаліся апякунскай радай установы. Псіхіятрычныя аддзяленні ваенных шпіталяў і клініка душэўных хвароб запаўняліся пераважна служачымі ваеннага ведамства. Псіхіятрычныя ўстановы Санкт-Пецярбурга адказвалі задачам не столькі горада, як усёй Расійскай імперыі. Брак месцаў і адмовы ў прыёме псіхічнахворых прывялі да сітуацыі ўзроўню «сацыяльнага бедства» у горадзе. У 1872 годзе ўсе будынкі былой Папраўчай установы перададзены псіхіятрычнай бальніцы, пераўтворанай з Часовай лякарні для вар’ятаў і названай у св. Мікалая Цудатворца. З гэтага часу бальніца св. Мікалая Цудатворца становіцца буйнейшай псіхіятрычнай установай горада. У 1881 годзе пасля заканчэння службы першага старшага ўрача псіхіятрычнай бальніцы св. Мікалая Цудатворца Пятра Дзюкава стацкі саветнік доктар медыцыны Атон Чачот быў найвышэйша зацверджаны яе кіраўніком. Неўзабаве пасля гэтага медыцынская дапамога насельніцтву Санкт-Пецярбурга перайшла ў падпарадкаванне гарадскога грамадскага праўлення. Перадача медыцынскіх устаноў гарадской думе пачалася 1 верасня 1884 года. Для псіхіятрычнай дапамогі гэта аказаўся не механічны акт змены кіравання, а працэс, які запатрабаваў значных арганізацыйных намаганняў. Вызначальная роля ў ім належала Атону Чачоту, галоўнаму ўрачу бальніцы св. Мікалая Цудатворца — адзінай бальніцы для псіхічнахворых з перададзеных гораду. У сувязі з перадачай медыцынскай дапамогі гарадскому ўпраўленню шэраг устаноў стаў адмаўляцца ад догляду псіхічнахворых. Міністэрства ўнутраных спраў вырашыла адмовіцца ад утрымання Часовага загараднага шпіталя каля станцыі Удзельнай. 29 верасня 1884 года кіраўнік горада звярнуўся з прапановай, «*ці не прызнае гарадское грамадскае ўпраўленне патрэбным і зручным прыняць у сваё вяданне*» гэту бальніцу. Гэтую прапанову Атон Чачот пасля назваў «шчаслівым выпадкам», гарадская дума прыняла яе. У склад камісіі для прыёму бальніцы ўвайшлі члены камісіі грамадскага здароўя, у тым ліку і Чачот. Заключэннем працы камісіі стала рашэнне, што самым зручным было б размяшчэнне ў ёй хранічных хворых. З арганізацыі гэтай загараднай бальніцы ў пецярбургскай псіхіятрыі ўпершыню было ўзнята пытанне пра аддзяленне хранічных хворых ад тых, каму, па словах члена камісіі Рыгора Архангельскага, «*пры рацыянальным лячэнні яшчэ можа быць вернута боская іскра розуму*». З гэтага пачаўся актыўны практычны ўдзел Атона Чачота ў арганізацыі гарадской псіхіятрычнай дапамогі, якую ён уяўляў як сістэму ўзаемазвязаных устаноў, якія маюць цэнтралізаванае кіраўніцтва і вырашаюць адзіную задачу. Асноўным прынцыпам яе арганізацыі Чачот лічыў падзел функцый паміж бальніцамі. Падведамасная яму бальніца св. Мікалая Цудатворца, адзіная спецыялізаваная псіхіятрычная лякарня, якая паступіла ў падпарадкаванне горада, павінна была выконваць функцыі «лякарні для вострых і свежахворых». Новая гарадская бальніца на месцы загараднай бальніцы, размешчаная на шырокай прыгараднай тэрыторыі, давала значна больш магчымасцяў для ўтрымання «невылечных» хворых. 2 лютага 1885 года Загарадная бальніца перададзена ў падпарадкаванне горада і атрымала назву гарадской бальніцы св. Панцеляймона для хранічных псіхічнахворых. Атон Чачот стаў галоўным лекарам бальніцы і працягваў ім заставацца і пасля прызначэння 12 лістапада 1885 года старшым урачом Уладзіміра Чыжа. Адпаведна думцы Чачота пра адзінае медыцынскае кіраўніцтва гарадскімі псіхіятрычнымі ўстановамі старшы ўрач бальніцы св. Панцеляймона «ў медыцынскім дачыненні» быў падпарадкаваны галоўнаму ўрачу гарадскіх бальніц св. Мікалая Цудатворца і св. Панцеляймона. У 1888 годзе па даручэнні гарадской думы Чачот склаў запіску пра догляд вар’ятаў у Санкт-Пецярбургу. Для прагназавання развіцця псіхіятрычнай службы Чачот выкарыстаў сярэднія лічбы захворвання ў Еўропе і Расіі. Ён указаў патрэбу ў 3 ложкі на кожныя 2 тысячы жыхароў, г. зн. на той час гораду патрабавалася 2500 ложкаў з наступным павелічэннем іх колькасці на 60 за год. Атон Чачот прапаноўваў падзел хронікаў на дзве групы — якія маюць патрэбу ў пастаянным медыцынскім доглядзе і не маюць такой патрэбы. Для хранічных хворых другой групы Чачот прапаноўваў уладкаваць калонію для вар’ятаў і стварыць сістэму патранажу ў сялянскіх сем’ях. Штуршком да пэўных дзеянняў паслужыў загад кіраўніка горада ў 1890 годзе пра абавязковы бесперашкодны прыёме псіхічнахворых у спецыяльныя ўстановы, у першую чаргу ў бальніцу св. Мікалая Цудатворца. Фактычна бальніца св. Мікалая Цудатворца была перапоўнена і страціла свае функцыі бальніцы-лякарні. Чачот звярнуўся ў бальнічную камісію гарадской думы з прадстаўленнем пра неабходнасць у «магчыма неадкладны часе прыняць самыя рашучыя захады» для вырашэння гэтай сітуацыі. У 1892 годзе для ўладкавання бальніцы-калоніі была абрана Новазнаменская дача на Пецяргофскай дарозе. Новазнаменская бальніца-калонія прыняла першых хворых 24 чэрвеня 1893 года У 1894—1895 гадах Атон Чачот выконваў абавязкі яе галоўнага лекара, перадаў затым кіраўніцтва Мікалаю Рэфармацкаму. Застаўся няздзейсненым праект стварэння новай бальніцы-лякарні для псіхічнахворых з умовамі для лячэння «па апошнім слове навукі». Асноўнай задачай новай бальніцы павінна была стаць дапамога пры вострых станах. Праект працяглы час абмяркоўвала грамадское упралененне ў розных камісіях, у якія нязменна ўваходзіў Чачот. Бліжэй за ўсё да рэалізацыі быў праект бальніцы-лякарні, якая меркавалася ў месцы пад назвай Рублёвік (побач з бальніцай Пятра Вялікага у пачатку XXI ст.). Праект, які прайшоў стадыю абмеркавання па многіх параметрах, не быў рэалізаваны праз брак сродкаў. Такі самы лёс быў і ў праекта дзіцячай псіхіятрычнай бальніцы, над якім працаваў Чачот. У 1901 годзе Чачот вымушаны сысці з пасады галоўнага урача лякарні св. Мікалая Цудатворца пасля ўцёкаў са шпіталя змагара за незалежнасць Польшчы Юзафа Пілсудскага. Сыход з пасады галоўнага ўрача не значаў спынення актыўнай грамадскай дзейнасці Чачота. Грамадскае праўленне, маючы патрэбу ў яго досведзе і ведах, пакінула Чачота ў бальнічнай камісіі, старшынёй псіхіятрычнага бюро якой ён заставаўся да 1911 года. Атон Чачот браў удзел у арганізацыі Псіханеўралагічнага інстытута і быў абраны ў 1908 годзе адным з першых яго прафесараў па кафедры псіхіятрыі. Працягваў Чачот актыўна ўдзельнічаць ва ўсіх псіхіятрычных з’ездах і пасяджэннях розных навуковых таварыстваў (узначальваў на працягу некалькіх гадоў таварыства практычных урачоў і таварыства польскіх урачоў). У 1916 годзе Петраградскае таварыства псіхіятраў абрала Чачота сваім ганаровым членам. У 1914 годзе выйшла яго праца «Да развіцця догляду псіхічнахворых Санкт-Пецярбургскім грамадскім праўленні 1884—1912» — кніга-летапіс, за якую ён быў празваны Нестарам пецярбургскай псіхіятрыі. Па сваёй сутнасці кніга стала справаздачай шматгадовай дзейнасці Чачота як кіраўніка гарадской псіхіятрычнай службы. Акрамя арганізацыі пецярбургскай псіхіятрыі і лячэбнай практыкі, пасля сыходу на пенсію Чачот займаўся арганізацыяй і практыкай бальнеялагічнага і кліматалагічнага лячэння на Каўказе. Трапіў на Каўказ праз абставіны звязаныя з дрэнным самаадчуваннем. Аднак не ўтрымаўся ў межах уласных медыцынскіх патрэб, напісаў шэраг навуковых прац, выступаў на кліматалагічных і бальнеялагічных з’ездах, браў удзел ў дзейнасці Каўказскага горнага таварыства як яго першы старшыня у 1902—1907 гадах. У 1921 годзе Чачот эміграваў з сям’ёй у Польшчу. Памёр 8 кастрычніка 1924 года ў Варшаве. Аўтар значнай колькасці прац па судова-медыцынскіх праблемах і практычнай псіхіятрыі. Арганізатар і будаўнік многіх бальніцы і за межамі Санкт-Пецярбурга. Пакінуў значны след у санкт-пецярбургскай гарадской і агулам расійскай псіхіятрыі. Многія прапанаваныя Чачотам ідэі і канцэпцыі не страцілі актуальнасці і праз 100 гадоў. Крыніцы ------- 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Некрасов 2011. 2. ↑ тэрыторыя сучаснага Нерчынскага раёна  (руск.) (бел. Забайкальскага края Літаратура ---------- * *Варанец В. І.* Беларуская мова: дапаможнік для студэнтаў лячэбнага, педыятрычнага, медыка-псiхалагiчнага, медыка-дыягнастычнага факультэтаў / В.I. Варанец. — Гродна: ГрДМУ, 2008. — 132 с. ISBN 978-985-496-294-8 * *Дюков П. А.* Отчет о временной лечебнице для умалишенных при исправительном заведении в Санкт-Петербурге с 1 января 1866 по 1 января 1867 г. Медицинский вестник. 1867; 29: 261-2. * *Наумов А. Ф.* Краткий очерк развития и деятельности за десять лет городской больницы-колонии для душевнобольных на Ново-Знаменской даче. СПб. 1903. * *Некрасов В. А.* Чечотт Оттон Антонович (1842—1924) — организатор психиатрической службы Санкт-Петербурга // *Обозрение психиатрии и медицинской психологии им. Бехтерева*. — 2011. — № 3. — С. 59-61. — ISSN 0762-7475. * *Озерецковский Д. С.*, *Тимофеев Н. Н.* К истории создания учения о психопатиях. Журн. невропатол. и психиатр. им. С. С. Корсакова. 1960; 10: 1358-67. * Протоколы заседаний особой комиссии по разработке проекта постройки новой городской психиатрической больницы в Санкт-Петербурге. СПб. 1909. * *Чечотт О. А.* К развитию призрения душевнобольных Санкт-Петербургским городским общественным управлением 1884—1912 гг. СПб. 1914. * *Чечотт О. А.* О гальванизации симпатического нерва у человека и терапевтическом ее значении. СПб. 1876. * *Чечотт О. А.* Отчет по больнице рельсового и механического завода Н. И. Путилова от начала действия завода по 1 января 1869 г. СПб. 1869. * *Шерешевский А. М.* Психиатрия в Петербурге XVIII—XIX столетий. Автореф. дис. … д-ра мед. наук. Л.: ЛНИПИ ин-т им. В. М. Бехтерева, 1983. * ЦГИА СПб. ф. 216 оп. 5 ед. хр. 30. * *Kijas Artur*. Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku: słownik biograficzny. Warszawa. Pax 2000; 405: 58-9. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона | | Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl · Geni.com | | Нарматыўны кантроль | GND: 1081955171 · ISNI: 0000 0004 0828 4220 · NUKAT: n2007123588 · VIAF: 300867138 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Вярбіцкі. **Міхаіл (Міша) Сяргеевіч Вярбіцкі** (20 чэрвеня 1969 г. Масква) — расійскі матэматык, публіцыст, інтэрнэт-актывіст. Найбольш вядомы літаратурай супраць сістэмы капірайту, стварэннем блогасферы «Тыфарэтнік» і судовым пазовам, які падаў супраць яго народны артыст Расіі Юрый Куклачоў. Біяграфія --------- Сярэднюю адукацыю атрымаў у матэматычным класе сярэдняй школы № 57 г. Масквы. У 1990 г. вучыўся на мехмаце МДУ імя М. В. Ламаносава. У 1990—91 гг. наведваў заняткі ў Масачусецкім інстытуце. У 1995 г. скончыў аспірантуру Гарвардскага ўніверсітэта са ступенню PhD па матэматыцы. Дысертацыю абараняў пад кіраўніцтвам Дэвіда Каждана, па тэме «Касмалогіі кампактных гіперкелеравых шматстайнасцей». У 1996—1997 гг. супрацоўнічаў у Інстытуце перспектыўных даследванняў у Прынстане. У 2002—2007 працаваў ва Універсітэце Глазга. З 1996 г. выкладае ў Незалежным Маскоўскім інстытуце, з 2010 г. — на факультэце матэматыкі НІУ ВШЭ. Аўтар кнігі «Антыкапірайт», якая прысвечана крытыцы аўтарскага права. Вярнуўшыся ў Расію, нейкі час быў блізкі да Нацыянал-бальшавісцкай партыі Эдуарда Лімонава, потым адыйшоў ад яе ў 1998 г.. Публікаваўся ў газетах «Завтра», «Лимонка», у «Русском журнале». У 1998 г. заснаваў незалежны музычны лэйбл «UR-REALIST», на якім публікуецца эксперыментальная і рознапланавая музыка. Рэдактар Інтэрнэт-часопіса «:LENIN:».. Стваральнік рускай службы вядзення блогаў LJ.Rossia.org («тифаретника»). У лістападзе 2009 г. народны артыст Юрый Куклачоў падаў пазоў на Міхаіла Вярбіцкага, патрабуючы скасаваць выказванні з блога на lj.rossia.org. Міша Вярбіцкі, у прыватнасці, з ужываннем ненарматыўнай лексікі паведаміў чытачам, што, па слыхах, Куклачоў карыстаецца электрашокерам пры дрэсіроўцы кошак. У снежні 2009 г. па просьбе пазоўніка (Куклачова) і адказніка судовае пасяджэнне было адкладзена ў надзеі ўладзіць канфлікт у пазасудовым парадку. У лютым 2010 г. Нагацінскі раённы суд г. Масквы пастанавіў спагнаць з Мішы Вярбіцкага кампенсацыю ў памеры 40 тыс. рублёў на карысць Ю. Д. Куклачова. Масгарсуд прызнаў законным рашэнне спагнаць з блогера Міхаіла Вярбіцкага 40 тыс. расійскіх рублёў у якасці кампенсацыі маральнай шкоды. У той жа час сам Міхаіл Вярбіцкі асвячаў пазоў як спробу спакусіцца на свабоду слова ў Інтэрнэце. Зноскі ------ 1. ↑ Диплом Миши 2. ↑ В публичной интернет-библиотеке Владимира Прибыловского **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 30 ліпеня 2012. Праверана 20 чэрвеня 2014. 3. ↑ imperium.lenin.ru **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 14 ліпеня 2012. Праверана 20 чэрвеня 2014. 4. ↑ «Вести.net»: первые блоггеры Рунета **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 18 верасня 2012. Праверана 21 чэрвеня 2014. 5. ↑ Жестокие игры **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 13 верасня 2012. Праверана 21 чэрвеня 2014. 6. ↑ Где спрятаться от цепких рук спецслужб или 11 альтернатив Livejournal **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 8 ліпеня 2012. Праверана 21 чэрвеня 2014. 7. ↑ Оскорбленный артист подал иск в суд на обидчиков **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 18 верасня 2012. Праверана 20 чэрвеня 2014. «Комсомольская правда», 1 декабря 2009 г. 8. ↑ Конфликт между Юрием Куклачёвым и Михаилом Вербицким **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 8 ліпеня 2012. Праверана 21 чэрвеня 2014. // НТВ, 23.12.2009. 9. ↑ Дело N 2-300/10 **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 18 ліпеня 2012. Праверана 21 чэрвеня 2014. 10. ↑ Решение по иску артиста Куклачева к блогеру вступило в силу **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 9 верасня 2012. Праверана 20 чэрвеня 2014. Спасылкі -------- * Уласная старонка Мішы Вярбіцкага * Міша Вярбіцкі на lj.rossia * Ажывіць сусвет! (рус) Архівавана 11 сакавіка 2006. — інтэрв’ю газеце «Завтра» * Старонка М. Вярбіцкага на сайце Math-Net.ru. | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Google Scholar · Матэматычная генеалогія · ORCID · Scopus · zbMATH Open · All-Russian Mathematical Portal | | Нарматыўны кантроль | GND: 1023286726 · ISNI: 0000 0004 5103 7065 · LCCN: n2013015194 · NUKAT: n02728034 · VIAF: 316739295 |

Асінхронныя электрарухавікі **Асінхронныя машыны**, **асінхронны рухавік**, **асінхронны генератар** — электрычны рухавік пераменнага току, частата кручэння ротара якога не роўная (у рухальным рэжыме менш) частаце кручэння магнітнага поля, ствараемага токам абмоткі статара. На сённяшні дзень — самы распаўсюджаны від электрарухавікоў. Як і іншыя віды машын, асінхронныя машыны зварачальныя (г. зн. адна і тая ж машына можа быць як і генератарам, так і рухавіком) Прынцып дзеяння --------------- Круцячае электрамагнітнае поле перасякае праваднікі абмоткі статара і ротара, і наводзіць у іх электрарухаючую сілу (ЭРС). Калі абмотка ротара замкнута, пад дзеяннем ЭРС ствараецца ток і пры ўзаемадзеянні з круцячым магнітным полем статара на праваднік уздзейнічае індукцыя: {\displaystyle {\vec {dF}}=I{\vec {dl}}\times {\vec {B}}} дзе I — сіла току; B — індукцыя магнітнага поля. Высілак і плячо ствараюць элементарны круцячы электра-магнітны момант, які будзе накіраваны ў бок вярчэння поля статара. Гісторыя -------- Трохфазны асінхронны рухавік Н. Тэслы. Музей Ніколы Тэслы, Бялград. У 1888 годзе Галілеа Ферарыс апублікаваў свае даследаванні ў артыкуле для Каралеўскай акадэміі навук у Турыне (у тым жа годзе Нікола Тэсла атрымаў патэнт ЗША), у якой выклаў тэарэтычныя асновы асінхроннага рухавіка. Заслуга Ферарыса ў тым, што, зрабіўшы памылковую выснову пра невялікі ККД асінхроннага рухавіка і пра немэтазгоднасць прымянення сістэм пераменнага току, ён прыцягнуў увагу многіх інжынераў да праблемы ўдасканалення асінхронных машын. Артыкул Галілеа Ферарыса, апублікаваны ў часопісе «Аці дзі Турына», быў перадрукаваны англійскім часопісам і ў ліпені 1888 года трапіў на вочы выпускніку Дармштацкага вышэйшага тэхнічнага вучылішча, выхадцу з Расійскай імперыі Міхаілу Восіпавічу Даліва-Дабравольскаму. Ужо ў 1889 годзе Даліва-Дабравольскі атрымаў патэнт на Трохфазны асінхронны рухавік з каротказамкнутым ротарам тыпу «Вавёрчына кола» (германскі патэнт № 51083 ад 8 сакавіка 1889 года пад назвай «Anker für Wechselstrommotoren»), а ў 1890 годзе — патэнты ў Англіі № 20425 і Германіі № 75361 на фазны ротар з кольцамі і пускавымі прыладамі. Гэтыя вынаходніцтвы адкрылі эру масавага прамысловага прымянення электрычных машын. У 1903 годзе ў Наварасійску пабудаваны элеватар з першай у свеце прамысловай сеткай пераменнага трохфазнага току, усе ўстаноўкі якой выраблены пад кіраўніцтвам Даліва-Дабравольскага. На гэтым элеватары, таксама ўпершыню ў свеце, ужыты трохфазныя трансфарматары і асінхронныя рухавікі з фазным ротарам. Цяпер асінхронны рухавік Далінава-Дабравольскага (з каротказамкнутым ротарам) самы распаўсюджаны электрарухавік. Хуткасць вярчэння ----------------- Пры сілкаванні абмоткі статара трохфазным токам ствараецца круцячае магнітнае поле, сінхронная частата вярчэння якога {\displaystyle n\_{1}\,\!} [аб/хв] звязана з частатой сілкуючай сеткі {\displaystyle f\,\!} [Гц] суадносінамі: {\displaystyle n\_{1}={\frac {60f}{p}}}, дзе {\displaystyle p\,\!} — колькасць пар магнітных полюсаў поля статара. У залежнасці ад колькасці пар полюсаў, значэнні круцячага поля статара могуць быць (пры частаце 50 Гц): | n, об/мин | {\displaystyle p} | | --- | --- | | 3000 | 1 | | 1500 | 2 | | 1000 | 3 | | 750 | 4 | | 600 | 5 | | 500 | 6 | | 300 | 10 | Праз тое, што частоты кручэння поля статара і поля ротара розныя, на ротары атрымаецца хуткасць вярчэння на 2-5 % меншая. Большасць электрычных рухавікоў маюць 1-3 пары полюсаў, радзей 4. Большая колькасць полюсаў выкарыстоўваецца вельмі рэдка, такія машыны маюць нізкі ККД і каэфіцыент магутнасці, аднак дазваляюць абысціся без рэдуктара там, дзе патрэбна невысокая частата кручэння. Напрыклад, ёсць нават 34-полюсные рухавікі 2АСВО710L-34У1 (17 пар полюсаў) для прывада вентылятараў градзірняў (сінхронная частата 176,5 абаротаў у хвіліну). Гл. таксама ----------- * Сіла Ампера Заўвагі ------- 1. ↑ № 381968 Архівавана 4 сакавіка 2016. ад 01.05.1888 (заяўка на вынаходства № 252132 ад 12.10.1887) 2. ↑ networks of power: Electrification in Western Society, 1880-1930 - Thomas Parke Hughes-Google Books **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 16 красавіка 2019. Праверана 10 сакавіка 2013. 3. ↑ *Савін н. Ю. РЫЛАЎ і. у. РАТУШНЯК У. Р. КАЙДАЛОВ м. У* {{{загаловак}}} : артыкул у зборніку прац канферэнцыі. — ТАА "Навука і асвета", Пенза. — С. 76-80. Літаратура ---------- * Курс лекцый па дысцыпліне «Электрычныя машыны» для студэнтаў спецыяльнасці Электрапрывад (ГДТУ імя П. В. Сухога) * *Іваноў-Смаленскі А. В.* Электрычныя машыны. — Масква, 2006. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 119323672 · GND: 4150597-9 · LCCN: sh85041851 · LNB: 000066458 · Microsoft: 80962145 · NDL: 00574422 | |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Мадэйра. **Мадэ́йра** (парт.: Ilha da Madeira) — найбуйнейшы востраў аднайменнага архіпелага у Атлантычным акіяне. Уваходзіць у склад Партугаліі. Плошча — 750,7 км². Насельніцтва (2011 г.) — 267938 чал. Геаграфія --------- Востраў Мадэйра месціцца на ўсходзе Атлантычнага акіяна ў 958 км на паўднёвы захад ад Лісабона, сталіцы Партугаліі, у 659 км на захад ад усходняга ўзбярэжжа Афрыкі. Даўжыня — 57,5 км. Найбольшая шырыня — 23 км. Востраў сфарміраваўся ў выніку вулканічнай дзейнасці ў міяцэнавы перыяд. Апошнія вывяржэнні адбыліся меней за 100 тысяч гадоў таму. Для геалагічнай пабудовы вострава характэрна чарагаванне вулканічных парод (туф, базальт,) з асадкавымі адкладаннямі ў выглядзе рэштак старажытных каралавых рыфаў. У выніку склаліся горныя ландшафты з рэзкімі стромамі, глыбокімі цяснінамі, лававымі палямі і абрывістымі берагамі. Найвышэйшы пункт Мадэйры — гара Піку-Руйву (1820 м). Клімат міжземнаморскі субтрапічны. З ліпеня да кастрычніка сярэдняя тэмпература трымаецца каля +24 °C. Часам яна можа падвышацца з-за усходніх вятроў з боку афрыканскай пустыні Сахара або апускацца да +17 °C, калі адчуваецца ўплыў прахалодных паўночнаатлантычных цыклонаў. Узімку сярэдняя тэмпература трымаецца каля +4 °C. Сярэднегадавая колькасць ападкаў — каля 700 мм. Большая іх частка праліваецца ў выглядзе дажджу на паўночным узбярэжжы. Прырода ------- Востраў Мадэйра можна ўмоўна падзяліць на некалькі экалагічных зон, што тлумачыцца разнастайнасцю яго кліматычнай геаграфіі. З падняццем на вяршыні гор надвор'е становіцца больш прахалодным. На поўначы вострава значна болей вільгаці і вятроў, чым на поўдні. Калі першыя перасяленцы ступілі на востраў, ён быў пакрыты густымі субтрапічнымі лясамі, што і вызначыла яго назву (ад парт.: madeira «дрэва»). У нашы дні лясныя масівы захаваліся толькі ў некаторых мясцінах, прычым на вышыні не меней за 100 м над узроўнем акіяна. Звычайная вышыня лясных масіваў — 300 м — 800 м. Лес Лаўрысілва знаходзіцца на вышыні ад 400 м да 1450 м. Сярод эндэмічных раслін Мадэйры пераважаюць мясцовыя віды лаўраў, дзікіх маслін, верб, астравых. Сустракаюцца рэдкія віды самшытавых, бярозак, падубаў. Многія прадстаўнікі дзікай флоры Мадэйры блізкі да раслін Канарскіх астравоў. Фаўна прадстаўлена шматлікімі птушкамі, казуркамі, кажанамі. На ўзбярэжжы спыняюцца цюлені-манахі. Гісторыя -------- Фуншал у XVIII ст. Аб існаванні вялікага ненаселенага вострава на захад ад Афрыкі ў Еўропе ведалі ўжо ў антычны час. Аднак толькі ў 1419 г. экспедыцыя, накіраваная Генрыхам Мараплаўцам для ўдакладнення лініі афрыканскага ўзбярэжжа даклала аб адкрыцці і пачатку каланізацыі Мадэйры. У 1452—1453 гг. партугальцы завезлі на востраў цукровы трыснёг з Сіцыліі і папулярныя ў той час салодкія сарты вінаграду з Кіпра. Дзякуючы гэтаму Мадэйра ператварылася ў буйное месца вытворчасці цукру. У Еўропе прызнанне таксама атрымала віно мадэра. Для працы на плантацыях увозіліся сяляне з Партугаліі, рабы з Афрыкі і Канарскіх астравоў. Аднак з адкрыццём Новага Свету і стварэннем ў Бразіліі і Вест-Індыі плантацыйных гаспадарак эканоміка Мадэйры паступова прыйшла ў заняпад. Порт-Фуншал доўгі час з'яўляўся важным транзітным пунктам для караблёў, якія накіроўваліся ў Амерыку. Многія выхадцы з Мадэйры ўдзельнічалі ў каланізацыі іншых частак свету, наймаліся на іншаземныя судны, пераязджалі для працы ў Паўночную і Лацінскую Амерыку. Паступова на востраве сфарміравалася асобная партугаламоўная культура. У 1976 г. востраў увайшоў у склад партугальскай аўтаномнай вобласці Мадэйра. Культура -------- Жыхары Мадэйры ў народнай вопратцы, каля 1900 г. Асаблівасці культуры вострава Мадэйра вызначыліся з аднаго боку адноснай ізаляванасцю ад кантынентальнай часткі Партугаліі, з іншага — сталымі сувязямі з заморскімі краінамі. Дзякуючы развіццю турызма тут захаваліся традыцыйныя рамёствы — вышыўка, выраб габеленаў, пляценне кашоў, разьбярства і г. д. Жыхары Мадэйры здаўна займаліся сельскай гаспадаркай, рыбалоўствам, мараплаўствам. Большая частка апрацоўваемых зямель належала памешчыкам, якія здавалі яе ў арэнду разам з жытлом мясцовым сялянам. Каля 40 % сялян застаюцца і ў нашы дні беззямельнымі. Гарадская забудова ў мінулым была характэрна толькі для Фуншала, насельнікі якога карысталіся прывілегіямі гараджан з 1508 г. У ім захаваліся старыя кварталы рамеснікаў, гандляроў, каталіцкія кляштары. У сельскай мясцовасці пераважаюць дробныя паселішчы. Звычайна яны месцяцца на ўзбярэжжы, уздоўж асноўных дарог і ў горных далінах, не вышэй за 700 м над узроўнем акіяна. Традыцыйныя сялянскія хаціны будаваліся з каменю, мелі нізкія столі, дах крыўся трыснягом або саломай. Захоўваюцца памешчыцкія сядзібы *Quintas*, што ўзводзіліся ў каланіяльным стылі. На Мадэйры ў нашы дні значная колькасць сем'яў пашыраная, фактычна складаецца з некалькіх сваяцкіх сем'яў рознага пакалення на чале старэйшага гаспадара. У мінулым такі тып сям'і з'яўляўся асноўным. Важную ролю ў грамадстве заўсёды адыгрывалі старыя людзі. З-за горнай звілістай мясцовасці ў мінулым кантакты паміж рознымі паселішчамі былі абмежаваны. Першая дарога была пабудавана толькі ў 1815 г. З адной часткі вострава ў іншую рухаліся пешшу, канёў амаль не выкарыстоўвалі. Даволі арыгінальным транспартным сродкам з'яўляюцца плеценыя санкі *Carros de Cesto*, на якіх спускаюцца са стромкіх схілаў. Кухня Мадэйры ўключае разнастайныя стравы з рысу, гародніны і рыбы. Шырока распаўсюджаны марынады з лаўровым лісцем, часныком і мясцовымі духмянымі травамі. Рэшткі прадуктаў, якія засталіся пасля вячэры, кладуць у суп. Мадэйра шырока вядома дзякуючы моцнаму віну мадэра. Аднак тут сама існуе вытворчасць сталовых він, асвяжальных напояў з садавіны, піва, вішнёвага лікёра *Ginja* і рома *Poncha*, у які дадаюць лімон і мёд. Сярод жыхароў Мадэйры папулярны рамансы *fado* і *romarias*, вясковы танец *brinco*, а таксама «маўрскі» танец, на стварэнне якога аказалі ўплыў чарнаскурыя рабы. Зноскі ------ 1. ↑ Michael F. Billett & Alistair Cowden, A geological visit to Madeira 2. ↑ Madeira Weather 3. ↑ Laurissilva UNESCO World Nature Heritage Архівавана 4 сакавіка 2016. 4. ↑ Madeira Island Flora 5. ↑ History of Madeira Island 6. ↑ Madeira Wine: History of Madeira, Port of Funchal, & the Madeira Island Region 7. ↑ Madeirans — Economy 8. ↑ Madeirans — Settlements 9. ↑ Madeirans — Kinship 10. ↑ Madeira's History — Interesting Dates Архівавана 8 студзеня 2015. 11. ↑ CUSTOMS AND TRADITIONS Архівавана 12 мая 2015. 12. ↑ Maderian Cuisine Архівавана 18 снежня 2014. 13. ↑ Local Cuisine and Drinks of Madeira Архівавана 8 студзеня 2015. Спасылкі -------- * Madeira Web * Madeira story centre * Madeira Island Visitor Information * Madeira Rural * Madeira Live | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4036857-9 · NKC: ge131524 · VIAF: 148351965 |

**Радыелагічны інцыдэнт у Краматорску** — факт радыеактыўнага апраменьвання жыхароў аднаго з панэльных будынкаў у Краматорску ў перыяд з 1980 па 1989 год. Пад канец 1970-х у Каранскім кар’еры Данецкай вобласці, дзе здабывалі гравій і друз, была згублена ампула з цэзіем-137, які выкарыстоўваўся ва ўзроўнемеры. Пачаліся пошукі, кіраўніцтва папярэдзіла сваіх шматлікіх замоўцаў пра згубу. Друз з гэтага кар’ера выкарыстоўвалі для будаўніцтва Алімпійскіх аб’ектаў у Маскве. Да заканчэння пошукаў пастаўкі друзу загадам ураду СССР былі прыпынены. Праз тыдзень пошукі афіцыйна скончыліся няўдачай. У 1980 годзе ў Краматорску быў здадзены ў эксплуатацыю панэльны будынак № 7 па вуліцы Гвардзейцаў-Кантэміраўцаў. Згубленая ампула памерам 8 на 4 мм, якая выпраменьвала 200 рэнтген за гадзіну, апынулася ўмураванай у адну з сцен дзіцячага пакою. Ужо ў 1981 годзе ў адной з квартэр памерла 18-гадовая дзяўчына, а праз год — яе 16-гадовы брат, потым — іх маці. У квартэру ўсялілася іншая сям’я, у якой неўзабаве памёр сын-падлетак. Усе загінулыя памерлі ад белакроў’я. Урачы тлумачылі дыягназ дрэннай спадчыннасцю. Бацька загінулых дамогся дэтальнага расследвання, якое выявіла высокі ўзровень радыеактыўнасці ў дзіцячым пакоі, у сумежнай кватэры за сцяной і ў квартэры паверхам вышэй. Жыхароў выселілі, пасля чаго было вызначана дакладнае месца крыніцы выпраменьвання. Выразаўшы частку сцяны, яе даставілі ў Кіеўскі інстытут ядзерных даследванняў, дзе ампула была выцягнута. Праз завадскі нумар быў вызначаны ўласнік ампулы. Пасля выняцця ампулы гама-выпраменьванне ў будынку № 7 знікла, ўзровень радыёактыўнасці зраўняўся з фонавым. Наступствы ---------- У выніку радыеактыўнага апраменьвання за 9 год загінула 6 асоб (4 дзяцей і 2 дарослых), яшчэ 17 асоб прызналі інвалідамі. Гл. таксама ----------- * Аперацыя «Кліваж» * Факел (ядзерны выбух) Зноскі ------ 1. ↑ Security and Nonproliferation, Issue 2(8)2005, Kyiv, 2005 **(нявызн.)**. Праверана 6 лютага 2015. 2. ↑ Early Medical Consequences of Radiation Incidents in the Former URRS Territory **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 3 сакавіка 2016. Праверана 6 лютага 2015. Спысылкі -------- * Чернобыль в стене панельного дома (руск.) // «Восточный проект», 28.04.2003

Узор сертыфіката *Nihongo Nōryoku Shiken* (першы ўзровень) **Тэст на веданне японскай мовы** (яп.: 日本語能力試験 *Nihongo Nōryoku Shiken*) — экзамен па вызначэнню ўзроўня валодання японскай мовай. Праводзіцца ён сярод асоб, для якіх японская мова не з’яўляецца роднай. Экзамен праходзіць штогод у адзін і той ж дзень ва ўсіх краінах-удзельніцах, за выняткам краін Усходняй Азіі, дзе ён праводзіцца двойчы ў год. У выпадку паспяховай здачы экзамена, суіскальніку выдаецца сертыфікат міжнароднага ўзору, які прымаецца большасцю японскіх арганізацый, за выняткам вучэбных устаноў. На тэрыторыі Японіі экзамен праводзіць Японская асацыяцыя садзейнічання міжнароднай адукацыі, а за яе межамі — Японскі фонд. Летні экзамен праходзіць у першую нядзелю ліпеня, а зімні — у першую нядзелю снежня. Экзамен уяўляе сабой стандартызаваны тэст і змяшчае пяць узроўняў складанасці, сярод якіх суіскальнік можа выбраць найбольш адпаведны яго магчымасцям. Пяты ўзровень, самы лёгкі, патрабуе ведання нязначнай колькасці лексічных адзінак, умення чытаць простыя сказы, у той час як першы, найбольш цяжкі, патрабуе свабоднага валодання мовай Гісторыя -------- *Nihongo Nōryoku Shiken* быў уведзены у 1984 годзе ў адказ на запатрабаванне замежных грамадзян у афіцыйным пацвярджэнні сваіх ведаў. У першым тэсціраванні ўдзельнічала каля 7000 чалавек. Да 2003 года для працы ў японскіх вучэбных установах патрабаваўся сертыфікат «*Nihongo Nōryoku Shiken*», аднак з 2003 года яны прымаюць толькі вынікі спецыялізаванага экзамену — «*Nihongo Nōryoku Shiken*». З 2009 года экзамен праходзіць два разы ў год: узімку і ўлетку, але ўлетку толькі для 1-га, 2-га і 3-га ўзроўняў у краінах Усходняй Азіі. У 2010 годзе з-за вялікай розніцы між 3-м і 2-м узроўнем увялі дадатковы прамежкавы ўзровень і ўсяго узроўняў стала пяць. Змест экзамену рэгламентуецца *Спецыфікаціяй зместу экзамена* (яп.: 出題基準 *Сюцудай кідзюн*), упершыню апублікаванай ў 1994 годзе і часткова перагледжанай у 2002 годзе. Дадзены дакумент, за выняткам англамоўнага уступу, напісаны цалкам на японскай мове і змяшчае спісы слоў, іерогліфаў, выражэнняў і граматыкі для кожнага ўзроўню экзамену. Згодна Спецыфікацыі, экзамен праходзіць у форме тэста, у якім суіскальніку неабходна толькі выбраць адзін варыянт з некалькіх магчымых, пісаць штосьці на японскай мове ад суіскальніка не патрабуецца. Незалежна ад узроўня экзамен складаецца з трох частак: лексіка і іерагліфіка, аўдзіраванне і разуменне, чытанне і разуменне — граматыка. Максімальны лік балаў фіксаваны, адрозніваецца толькі час, неабходны на кожны раздзел. ### Лексіка і іерагліфіка У дадзеную частку экзамену ўваходзіць у сярэднім 35-45 пытанняў, у якіх ад суіскальніка патрабуецца акрэсліць верны іерогліф, выбрать адпаведны запіс катаканай ці хіраганай, а таксама падабраць найболей прыдатнае слова для дадзенага сказу. Складаецца з дзвюх частак, у адной з якіх суіскальніку пры адказе на кожнае пытанне неабходна выбраць верную карцінку з чатырох прапанаваных, выкарыстоўваючы інфармацыю, атрыманую з дыялогу, запіс якога гучыць падчас экзамену. Другая частка аналагічная першай, за выняткам таго, што карцінкі адсутнічаюць, а варыянты адказаў зачытваюцца разам з дыялогам. Запіс з заданнямі гучыць адзін раз і ні пры якіх акалічнасцях не можа быць вернуты да папярэдніх пытанняў. ### Чытанне і разуменне — граматыка Змяшчае 20-30 пытанняў па граматыцы японскай мовы і такі ж лік пытанняў, заснаваных на разуменні сказаў і тэкстаў. Сюды могуць уваходзіць заданні, дзе патрабуецца запоўніць прабелы ў дыялогу, ці адказаць на пытанні, звязаныя са зместам. Арганізацыя экзамену -------------------- У 2017 годзе горад Мінск быў афіцыйна ўключаны ў спіс гарадоў, дзе праводзіцца «Nihongo Nōryoku Shiken». Арганізатарам правядзення экзамену ў Мінску з’яўляецца Арганізацыйны камітэт па правядзенні «Nihongo Nōryoku Shiken» у Беларусі, і рэалізацыя праекта ажыццяўляецца пры падтрымцы Асацыяцыі выкладчыкаў японскай мовы Беларусі. У дадзены момант у Мінску экзамен «Nihongo Nōryoku Shiken» праводзіцца адзін раз у год, у першую нядзелю ліпеня. На экзамене кожнаму суіскальніку адводзіцца персанальнае месца, адзначанае нумарам, які супадае з нумарам яго ваўчара. У час экзамену пры сабе можна мець толькі два алоўкі для запаўнення экзаменацыйных анкет і аркуш. Вынікі экзамена рассылаюцца па пошце. Вынікі зімняга экзамена звычайна даходзяць да суіскальнікаў у канцы лютага — пачатку сакавіка наступнага года, летняга — у кастрычніку. Таксама аб выніках можна даведацца анлайн на афіцыйным сайце экзамена прыкладна праз два месяцы, увёўшы свой рэгістрацыйны нумар і пароль, які быў у ваўчары. Вынікі ------ | Год | Узровень | У Японіі | Па-за Японіі | | --- | --- | --- | --- | | Пададзена заявак | Прыйшло на экзамен | Мінулае (%) | Пададзена заявак | Прыйшло на экзамен | Мінулае (%) | | 2007 | 1級 | 47 761 | 42 923 | 14 338 (33,4 %) | 135 616 | 110 937 | 28 550 (25,7 %) | | 2級 | 34 782 | 31 805 | 11 884 (37,4 %) | 186 226 | 152 198 | 40 975 (26,9 %) | | 3級 | 16 808 | 15 710 | 8 664 (55,1 %) | 143 252 | 113 526 | 53 806 (47,4 %) | | 4級 | 3 908 | 3 383 | 2 332 (68,9 %) | 64 127 | 53 476 | 27 767 (51,9 %) | | 2008 | 1級 | 52 992 | 46 953 | 18 454 (39,3 %) | 138 131 | 116 271 | 38 988 (33,5 %) | | 2級 | 41 924 | 38 040 | 16 289 (42,8 %) | 187 482 | 157 142 | 58 124 (37,0 %) | | 3級 | 22 016 | 20 351 | 13 304 (65,4 %) | 147 435 | 120 569 | 69 605 (57,7 %) | | 4級 | 4 524 | 3 903 | 2 765 (70,8 %) | 65 877 | 55 828 | 31 227 (55,9 %) | | 2009-1 | 1級 | 29 274 | 26 578 | 11 738 (44,2 %) | 103 349 | 87 104 | 28 230 (32,4 %) | | 2級 | 26 437 | 24 793 | 9 279 (37,4 %) | 130 753 | 110 266 | 27 543 (25,0 %) | | 2009-2 | 1級 | 46 648 | 41 998 | 12 293 (29,3 %) | 137 708 | 114 725 | 26 427 (23,0 %) | | 2級 | 36 528 | 33 807 | 12 462 (36,9 %) | 176 628 | 147 328 | 41 488 (28,2 %) | | 3級 | 17 703 | 16 675 | 9 360 (56,1 %) | 131 733 | 108 867 | 51 903 (47,7 %) | | 4級 | 3 212 | 2 932 | 2 155 (73,5 %) | 61 995 | 53 041 | 29 529 (55,7 %) | | 2010-1 | N1 | 26 225 | 23 694 | 9 651 (40,7 %) | 73 863 | 62 938 | 19 402 (30,8 %) | | N2 | 24 738 | 23 126 | 13 768 (59,5 %) | 87 889 | 74 874 | 32 530 (43,4 %) | | N3 | 6 947 | 6 280 | 3 051 (48,6 %) | 42 227 | 32 100 | 12 574 (39,2 %) | | 2010-2 | N1 | 40 041 | 36 810 | 12 774 (34,7 %) | 100 689 | 87 763 | 25 781 (29,4 %) | | N2 | 27 947 | 26 020 | 11 679 (44,9 %) | 106 402 | 91 996 | 30 460 (33,1 %) | | N3 | 8 363 | 7 665 | 3 501 (45,7 %) | 56 236 | 45 906 | 18 883 (41,1 %) | | N4 | 7 764 | 7 317 | 3 716 (50,8 %) | 48 613 | 41 484 | 19 235 (46,4 %) | | N5 | 2 065 | 1 870 | 1 458(78,0 %) | 43 676 | 38 128 | 22 846 (59,9 %) | | 2011-1 | N1 | 24 716 | 22 782 | 6 546 (28,7 %) | 89 744 | 76 991 | 20 519(26,7 %) | | N2 | 19 203 | 17 957 | 9 057 (50,4 %) | 92 015 | 79 716 | 30 216 (37,9 %) | | N3 | 5 642 | 5 211 | 2 511 (48,2 %) | 36 841 | 29 507 | 13 230 (44,8 %) | | N4 | 3 643 | 3 358 | 1 431 (42,6 %) | 19 010 | 15 453 | 5 802 (37,5 %) | | N5 | 716 | 649 | 464 (71,5 %) | 12 346 | 10 510 | 6 108 (58,1 %) | | 2011-2 | N1 | 36 426 | 33 460 | 11 849 (35,4 %) | 100 873 | 88 514 | 27 452 (31,0 %) | | N2 | 22 875 | 21 296 | 8 695 (40,8 %) | 94 538 | 82 944 | 28 679 (34,6 %) | | N3 | 8 149 | 7 580 | 3 073 (40,5 %) | 49 917 | 41 655 | 16 576 (39,8 %) | | N4 | 7 008 | 6 596 | 3 083 (46,7 %) | 38 888 | 33 402 | 14 722 (44,1 %) | | N5 | 1 603 | 1 481 | 1 045 (78,0 %) | 33 245 | 29 159 | 16 986 (58,3 %) | Зноскі ------ 1. ↑ У сусветнай практыцы шырока распаўсюджаны англійскі пераклад назвы экзамена«The Japanese Language Proficiency Test» і абрэвіятура JLPT, якая ёй адпавядае 2. ↑ N1-N5: Summary of Linguistic Competence Required for Each Level (англ.). Japan Foundation. Архівавана з першакрыніцы 19 лютага 2012. Праверана 15 снежня 2010. 3. ↑ Objectives and History (англ.). Japan Foundation. Архівавана з першакрыніцы 19 лютага 2012. Праверана 15 снежня 2010. 4. ↑ 2007年結果の概要 実施国・地域別応募者数・受験者数 Архіўная копія на Wayback Machine JEES 5. ↑ 2008年結果の概要 実施国・地域別応募者数・受験者数 Архіўная копія на Wayback Machine JEES 6. ↑ 2009年度1回日本語能力試験実施状況 Архівавана 21 ліпеня 2021. JEES 7. ↑ 2009年度2回日本語能力試験実施状況 Архівавана 29 кастрычніка 2019. JEES 8. ↑ Data of the test in 2010 (July) JEES 9. ↑ Data of the test in 2010 (December) JEES 10. ↑ Data of the test in 2011 (July) JEES 11. ↑ Data of the test in 2011 (December) JEES Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт экзамену * Старонка на сайце Японскага цэнтра адукацыйных абменаў (JEES) * Інфармацыя аб месцах здачы экзамену за межамі Японіі * Інфармацыя пра экзамен 2011 года ў Маскве Архівавана 31 жніўня 2011. на сайце пасольства Японіі ў Расіі * Інфармація аб здычы экзамену ў Мінску

**Ко́нскія шыро́ты** — раёны Сусветнага акіяна паміж 30° і 35° пн. ш. і пд. ш. для якіх характэрны субтрапічныя акіянічныя антыцыклоны са слабымі вятрамі і частымі штылямі. У XVI—XIX стст. у часы паруснага мараплаўства штылі выклікалі працяглыя затрымкі судоў у дарозе, і з-за недахопу прэснай вады прыпадала выкідваць за борт коней, якіх везлі з Еўропы ў Новы Свет. Адсюль і назва — *конскія шыроты*. У культуры ---------- * Кампазіцыя The Doors Horse Latitudes з альбома Strange Days Гл. таксама ----------- * Цыркуляцыя атмасферы Спасылкі -------- * Мора, у якога няма берагоў Архівавана 30 студзеня 2011. (руск.)

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Ціхіня. **Уладзімір Яўгенавіч Ціхіня** (1963, в. Зеляночы, Калінкавіцкі раён, Гомельская вобласць) — былы намеснік начальніка ГУБАЗіК МУС Беларусі, фігурант крымінальнай справы па абвінавачанні кіраўнікоў беларускіх цукровых прадпрыемстваў ва ўдзеле ў махлярскіх схемах з расійскімі контрагентамі. Палкоўнік міліцыі. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў 1963 годзе ў в. Зеляночы Калінкавіцкага раёна Гомельскай вобласці. Мама, Надзея Якаўлеўна, амаль усё жыццё працавала інспектарам аддзела кадраў у калгасе. Бацька, Яўген Макаравіч, працаваў на чыгунцы. Скончыў школу ў в. Зеляночы. У 1983 годзе скончыў Буда-Кашалёўскі саўгас-тэхнікум. У 1986—1988 гадах праходзіў ваенную службу ў памежных войсках КДБ СССР. У 1990 годзе скончыў Мінскую вышэйшую школу МУС СССР. З 1990 па 1992 гады працаваў у крымінальным вышуку Фрунзенскага РАУС г. Мінска. З верасня 1992 года працаваў у аддзеле па г. Мінску ўпраўлення па барацьбе з арганізаванай злачыннасцю ГУКМ МУС Беларусі. У 1992—1995 гадах працаваў у аддзелах па барацьбе з арганізаванай злачыннасцю па г. Мінску і Мінскай вобласці. З мая 1995 года працаваў ва упраўленні па барацьбе з арганізаванай злачыннасцю і злачыннасцю МУС Беларусі. Працаваў па такіх гучных справах, як «справа марозаўцаў», «справа пасялковых», па справах беларускіх крымінальных аўтарытэтаў. Доўгі час працаваў намеснікам начальніка галоўнага ўпраўлення па барацьбе з арганізаванай злачыннасцю і карупцыяй (ГУБАЗіК) Міністэрства ўнутраных спраў — начальнікам 2-га ўпраўлення (па прадухіленні і раскрыццю злачынстваў, якія носяць заказны і арганізаваны характар). У канцы 2019 года пайшоў у адстаўку. Фігурант цукровай справы ------------------------ Уладзімір Ціхіня ўдзельнічаў у крымінальнай схеме з перадачай хабару дырэктараў цукровых заводаў і быў затрыманы па цукровай справе. З’яўляецца фігурантам крымінальнай справы, яму ставяць у віну падбухторванне да дачы хабару. Паводле звестак КДБ Беларусі, ён паведамляў дырэктарам заводаў пра разыскныя мерапрыемствы, якія праводзяцца ў дачыненні да ніх, даваў парады па канспірацыі, вучыў зачышчаць сляды, гарантаваў ім спыненне праверачных мерапрыемстваў і за гэта атрымліваў незаконнае грашовае ўзнагароджанне. Апошняе даручэнне для Ціхіні было не дапусціць на пасаду дырэктара дзяржаўнага канцэрна «Белдзяржхарчпрам» непажаданага чалавека, пры якім схема не магла б існаваць. 25 жніўня 2020 года Ціхіне была зменена мера стрымання на падпіску аб нявыездзе. Па словах падпалкоўніка міліцыі Станіслава Лупаносава, былога супрацоўніка ГУБАЗіКа, Ціхіню выпусцілі, каб ён праз крымінальных аўтарытэтаў вытрасаў грошы ў бізнэсменаў нібыта на «фінансаванне пратэстаў». Сям’я ----- * Сястра — Таццяна Яўгенаўна Ціхіня, настаўніца беларускай мовы і літаратуры, дырэктар сярэдняй школы № 42 г. Мінска. Узнагароды ---------- * ордэн «За службу Радзіме» ІІІ ступені, * медаль «За бездакорную службу» ІІІ ступені, * медаль «За бездакорную службу» ІІ ступені (2015) * медаль «За адзнаку ў ахове грамадскага парадку» (2020), * нагрудны знак «Ганаровы супрацоўнік МУС», * падзяка Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Зноскі ------ 1. ↑ Ими гордится школа Архівавана 31 ліпеня 2021. 2. ↑ Кадровые изменения в ГУБОПиК: в отставку ушел Владимир Тихиня, его называли «грозой воров в законе» Архівавана 26 кастрычніка 2020. 3. 1 2 На свободу вышел фигурант «сахарного дела» Владимир Тихиня Архівавана 24 кастрычніка 2020. 4. ↑ Афіцэр ГУБАЗіКа, які перадаваў інфармацыю «Байполу», даў першае інтэрв’ю: Хай думаюць, што я адзін такі, хай супакойваюць сябе 5. ↑ Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 10 чэрвеня 2015 года № 237 «Аб узнагароджанні» 6. ↑ Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 8 студзеня 2020 года № 7 «Аб узнагароджанні»

Малюнак Гаспара Шота «Магдэбургскія паўшар'і» **Магдэбургскія паўшар'і** — знакаміты эксперымент нямецкага фізіка Ота фон Герыке для дэманстрацыі сілы ціску паветра і вынайдзенай ім паветранай помпы. У эксперыменце выкарыстоўваліся «два медныя паўшар'і каля 14 цаляў (35,5 см) у дыяметры, полыя ўнутры і прыціснутыя адно да аднаго». З сабранай сферы выпампоўвалася паветра, і паўшар'і ўтрымліваліся ціскам вонкавай атмасферы. Помпа і паўшар'і ў Нямецкім музеі Марка ГДР з выявай эксперыменту У 1654 годзе ў Рэгенсбургу фон Герыке прадэманстраваў эксперымент Рэйхстагу ў прысутнасці імператара Фердынанда III. Пасля выпампоўвання са сферы паветра, 16 канёў, па 8 з кожнага боку не змаглі разарваць паўшар'і. Невядома, ці выкарыстоўваліся коні з абезьвух бакоў для большай відовішчнасці ці па няведанні самага фізіка, бо можна было замяніць палову канёў нерухомым мацаваннем, без страты сілы ўздзеяння на паўшар'і. У 1656 годзе Герыке паўтараў эксперымент у Магдэбургу, а 1663 годзе ў Берліне з 24 канямі. У адпаведнасці з пазнейшымі разлікамі, для пераадолення намагання неабходна было запрэгчы 13 моцных ламавікоў з кожнага боку. Арыгінальныя паўшар'і захоўваюцца ў Нямецкім музеі (ням.: Deutsches Museum) у Мюнхене. Зноскі ------ 1. ↑ Я. И. Перельман, Занимательная механика, с. 25-26 2. ↑ Я. И. Перельман, Занимательная физика, ч.1, с. 68 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Магдэбургскія паўшар’і * Магдебургские полушария // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Кудрэвіч. **Уладзі́мір Мікала́евіч Кудрэ́віч** (13 (25) лістапада 1884, Чавусы — 4 студзеня 1957) — беларускі жывапісец-пейзажыст. Бацька мастака Раісы Кудрэвіч. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і начальніка паштовага аддзялення. У двухлетнем узросце застаўся сіратою, выхоўваўся ў чужой сям’і. У 1898 годзе скончыў вучобу ў царкоўна-прыходскай школе і паступіў у чатырохкласнае павятовае вучылішча, дзе настаўнік малявання звярнуў увагу на мастацкія здольнасці вучня. З надзеяй паступіць у Строганаўскае мастацка-прамысловае вучылішча[ru] юнак паехаў у Маскву, але марна: на казённы кошт яго не прынялі, а магчымасцей для атрымання матэрыяльных сродкаў ён не меў. У 1902 годзе пайшоў на службу па месцу працы свайго памерлага айца, у Чавускую паштова-тэлеграфную кантору, і амаль адразу быў пераведзены ў Гомель на пасаду тэлеграфіста Лібава-Роменскай чыгункі. У 1903—1906 гадах Кудрэвіч вучыўся ў мастацкім вучылішчы горада Лібавы ў майстэрні іканапісца С. П. Васільева. Падчас вучобы ў Лібаве ў Кудрэвіча выявіўся акцёрскі талент. З 1907 года ён іграў на сцэне, выконваў пераважна камедыйныя ролі. У 1915 годзе Кудрэвіч пераехаў ў Мінск. Пасля кастрычніка 1917 ён працаваў загадчыкам клуба Заходняй чыгункі, адначасова кіраваў мастацкай студыяй, выступаў на сцэне клуба ў якасці акцёра, выконваў абавязкі рэжысёра і дэкаратара спектакляў. У 1920-х гадах займаўся педагагічнай дзейнасцю, актыўна ўдзельнічаў у мастацкім жыцці краіны, працаваў над новымі карцінамі. У 1940 годзе ўступіў у Саюз мастакоў БССР. У 1941—1944 гадах жыў у эвакуацыі. Спачатку ў вёсцы Мартынаўка Арэнбургскай вобласці, а з 1943 года ў горадзе Кемерава, дзе ўначаліў аддзяленне Саюза савецкіх мастакоў. З 1944 года жыў і працаваў у Мінску. Член праўлення Саюза савецкіх мастакоў БССР (1944—1948). Узнагароды і званні ------------------- Дзяржаўныя ўзнагароды СССР: два ордэна «Знак Пашаны» (1944), (1949), медаль «За доблесную працу ў Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.» (1945). Заслужаны дзеяч мастацтваў Беларускай ССР (1944). Творчасць --------- Асноўныя працы: «Стары Мінск» (1921), «Млын» (1925), «Беларуская вёска» (1925), «Паглыбленне Арэсы» (1934), «Экскаватар на асушцы» (1938—1939), «БелДРЭС»(1940), «Па дарогах вайны» (1945—1946), «На рацэ Сож» (1945), «На Дняпры» (1947), «Глыбокае змярканне» (1947), «Свіслач. Ждановічы» (1951). З 1909 года ўдзельнічаў у мастацкіх выстаўках. «Раніца вясны», 1924 Зноскі ------ 1. ↑ Мастацтва (архітэктура, жывапіс, скульптура, графіка) Чавускага раёна Літаратура ---------- * *Лейтман Ф.* У. М. Кудрэвіч. — Мн. 1958. * *Бяспалы А. А.* Пясняр беларускага пейзажу // Выяўленчае мастацтва Беларусі. — Мн. 1981. * *Фатыхава Г.* З раніцы-настрой і працавітасць // Мастацтва. 1995. № 11 * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — С. 559. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8). * Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі :У 5-ці т. Т.3. — Мн. 1986. — С. 149—150. * Кудрэ́віч Уладзімір Мікалаевіч // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 407. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | VIAF: 121151776821418012374 · БАП: 128672 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Радрыгес. **Радрыгес** (англ.: Rodrigues Island, фр.: île Rodrigues) — востраў у Індыйскім акіяне, частка Маскарэнскага архіпелага. Уваходзіць у склад Маўрыкія. Плошча - 108 км². Насельніцтва (2014 г.) — 41 669 чал. Адміністрацыйны цэнтр — горад Порт-Матарын. Геаграфія --------- Карта Востраў Радрыгес знаходзіцца ў паўднёва-заходняй частцы Індыйскага акіяна ў 582 км на паўночны ўсход ад Маўрыкія. Даўжыня — 18,7 км. Найбольшая шырыня — 8,57 км. Востраў Радрыгес уяўляе сабою вяршыню вулканічнага плато, якое ўзнікла каля 2 — 4 мільёнаў гадоў таму на сутыку трох тэктанічных пліт. У глыбокай старажытнасці ўвесь востраў знаходзіўся пад вадой, таму значная частка яго паверхні сфарміравана вапняковымі адкладаннямі арганічнага паходжання. Ускраіны плато цягнуцца пад вадой вакол вострава на некалькі кіламетраў, у многіх месцах пакрыты каралавымі рыфамі з выхадамі дробных астравоў і скал, шырокай лагунай (каля 300 км²). Цэнтральную частку вострава займае вулканічны хрыбет. Найвышэйшыя пункты — горы Ліман (398 м) і Сімецьер (341 м). Месцамі горы чаргуюцца з вузкімі і глыбокімі рачнымі далінамі. На паўночным захадзе вылучаецца разгалінаваная сетка карставых пячор. Карысныя выкапні — пясок, вапняк, базальт. Клімат трапічны пасатны. Сярэдняя тэмпература на працягу года трымаецца каля +21,4 °C — +27,3 °C. Сярэднегадавая колькасць ападкаў — 1 104,5 мм. Востраў Радрыгес знаходзіцца ў зоне ўзнікнення і дзеяння трапічных цыклонаў, якія асабліва актыўны з лістапада да красавіка. Прырода ------- У выніку ізаляванага характара вострава Радрыгес да прыходу чалавека тут сфарміраваўся своеасаблівы прыродны комплекс з высокай ступенню эндэмізма. Значную частку паверхні пакрывалі трапічныя лясы. Жывёльны свет не быў багатым, аднак востраў насялялі некалькі эндэмічных відаў кажаноў і наземная птушка накшталт маўрыкійскага дронта. Пясчаныя берагі Радрыгеса здаўна вабілі марскіх чарапах. Да канца XVIII ст. у выніку наўмыснага або ўскоснага ўмяшання чалавека лясы саступілі месца пашам і плантацыям. Захаваліся толькі некаторыя эндэмічныя віды раслін, у тым ліку мясцовая масліна *Elaeodendron orientale*, чорнае дрэва *Diospyros egrettarum*, "смуроднік" *Foetidia mauritiana* і г. д. У XVIII ст. было амаль знішчана ўсё пагалоўе марскіх чарапах і наземная птушка. Аднак у некаторых раёнах вострава можна сустрэць эндэмічных кажаноў. У наш час для аднаўлення прыроды на востраве Радрыгес арганізаваны пітомнік мясцовай флоры, два запаведніка, вядзецца назіранне за наземнымі і марскімі відамі фаўны. Гісторыя -------- Некаторыя даследчыкі лічаць, што востраў Радрыгес быў вядомы сярэднявечным арабскім мараходам, і атаясняюць яго з востравам Маразэ на арабскай карце XII ст. У 1507 г. востраў быў упершыню заўважаны ўдзельнікамі партугальскай экспедыцыі ў Індыйскі акіян на чале Трыстана да Куньі. У лютым 1528 г. ён зноў быў адкрыты партугальскім капітанам Дзьёгу Радрыгесам, у гонар якога і быў названы картографамі. На французскіх картах востраў некаторы час таксама пазначаўся як Іль-Марыяна. У 1691 г. Радрыгес быў каланізаваны групай французскіх гугенотаў, аднак праз два гады не вытрымаўшы ізаляцыі пасяленцы пераехалі на Маўрыкій. У 1735 г. па загаду французскага губернатара Маскарэнскіх астравоў на Радрыгесе было заснавана паселішча чарапахаловаў. У 1792 г. было арганізавана яшчэ адно перасяленне французскіх каланістаў, што стварылі жывёлагадоўчыя фермы і плантацыйныя гаспадаркі. Яны пачалі ўвозіць для працы неграў-рабоў з Афрыкі і Мадагаскара. У 1810 г. востраў Радрыгес быў далучаны да брытанскіх каланіяльных уладанняў. Пасля адмены рабства ў 1839 г. уладальнікі плантацый пачалі ўвозіць закантрактаваных рабочых з Індыі. Аднак, у адрозненні ад Маўрыкія, індыйская абшчына на Радрыгесе ніколі не складала большасць насельніцтва. У 1968 г. востраў Радрыгес увайшоў у склад незалежнай дзяржавы Маўрыкій. У 2001 г. атрымаў унутраную аўтаномію. Эканоміка --------- Асноўныя галіны эканомікі вострава Радрыгес — рыбалоўства і сельская гаспадарка. Жыхары Радрыгеса трымаюць кароў, авечак і коз, вырошчваюць на продаж цыбулю, часнык і чырвоны перац. Развіццё прамысловасці стрымліваецца адноснай ізаляванасцю. Турызм прызнаецца важнай галіной у перспектыве. Распаўсюджаны традыцыйныя рамёствы — пляценне кошыкаў, гафт, прыгатаванне прыпраў і г. д. Хранічны дэфіцыт дзяржаўнага бюджэта пакрываецца з дапамогай Маўрыкія. Кіраванне --------- Сцяг Радрыгеса Востраў Радрыгес — частка дзяржавы Маўрыкій. З 20 лістапада 2001 г. на Радрыгесе дзейнічае асобны Рэгіянальны Сход з 18 прадстаўнікоў, якія абіраюцца мясцовымі жыхарамі ў выніку прамога галасавання. Рэгіянальны Сход з’яўляецца вышэйшым органам заканадаўчай і выканаўчай улады на востраве, аднак падпарадкоўваецца Нацыянальнаму Сходу і ўраду Маўрыкія. Пры Рэгіянальным Сходзе дзейнічае выканаўчая рада на чале старэйшага прадстаўніка Рэгіянальнага Схода. Старэйшы прадстаўнік абавязаны регулярна інфармаваць прэм'ер-міністра Маўрыкія аб дзейнасці мясцовых дзяржаўных устаноў і стане эканомікі Радрыгеса. Жыхары Радрыгеса таксама маюць права выбіраць прадстаўнікоў у Нацыянальны Сход Маўрыкія. Ва ўрадзе Маўрыкія маецца пасада міністра па справах Радрыгеса. Тэрыторыя вострава падзелены на 14 муніцыпальных зон. Найбуйнейшы населены пункт і галоўны адміністрацыйны цэнтр — горад Порт-Матарын. Культура -------- Большасць жыхароў Радрыгеса складаюць крэолы — нашчадкі французскіх перасяленцаў і неграў-рабоў. Да нашых дзён захоўваецца высокі сацыяльны статус *Rouge*, крэолаў, якія лічацца прамымі нашчадкамі французаў. Распаўсюджаны крэольскі дыялект французскай мовы, аднак афіцыйны статус маюць літаратурная французская і англійская мова. На іх вядзецца дзяржаўнае справаводства і выкладанне ў школах. Большасць вернікаў — каталікі. Прычым, царква адыгрывае значны ўплыў на паўседзённае жыццё. Крэольскі характар культуры Радрыгеса вызначаецца асаблівасцямі мясцовай кухні і фальклора. Жыхары Радрыгеса традыцыйна ўжываюць шмат рыбы і гародніны. Звычайна стравы маюць еўрапейскія назвы, аднак адрозніваюцца па смаку, што тлумачыцца прыхільнасцю радрыгесцаў да мясцовых спецый. У мінулым было пашырана вырошчванне кукурузы, што з’яўлялася асноўнай ежай. У наш час яе замяніў больш танны імпартны рыс. Народная музыка Радрыгеса спалучае еўрапейскія і афрыканскія рысы. Адным з галоўных музычных інструментаў з’яўляецца барабан. Радрыгесцы аддаюць перавагу рытмічным музычным творам. Разам з гэтым, народныя музыканты выкарыстоўваюць акардэон і гітару. У вусным фальклоры пераважаюць генеалагічныя паданні і арыгінальныя пераказы біблейскіх гісторый. Галерэя ------- * Гара ЛіманГара Ліман * Востраў Эрмітаж каля ўзбярэжжа РадрыгесаВостраў Эрмітаж каля ўзбярэжжа Радрыгеса * Пляж на ўсходнім беразеПляж на ўсходнім беразе * Olea lancea*Olea lancea* * Будынак Рэгіянальнага СходуБудынак Рэгіянальнага Сходу * Надпіс на крэольскім дыялекцеНадпіс на крэольскім дыялекце Спасылкі -------- * Rodrigues Island Архівавана 18 лютага 2015. * Rodrigues Island Tourism Office Архівавана 14 красавіка 2012. * Petrology and geochemistry of Rodrigues Island * Flora & Fauna Rodrigues Архівавана 11 сакавіка 2016. * Olivier Esnault, REUNION & RODRIGUES — THE FORGOTTEN ISLANDS * Cry Freedom Rodrigues Island: Case for Self-Determination Архівавана 4 сакавіка 2016. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | BNE: XX457806 · LCCN: n2001020846 · NKC: ge188269 · VIAF: 167421932 |

**Чандыгарх** (англ.: Chandigarh), саюзная тэрыторыя Індыі, якая служыць сталіцай двум індыйскім штатам — Пенджабу і Хар'яне. Плошча — каля 114 км². Насельніцтва — 900 тыс. чалавек (2001). «Чандыгарх» літаральна азначае «Форт Чанды» і знамянуе даўнейшую наяўнасць тут старажытнага храма індуісцкай багіні Чанды. Сучасны Чандыгарх — сусветна вяджомы сваёй планіроўкай і архітэктурай, гэта першы ад пачатку спланаваны горад Індыі. Тут увасобілі свае праекты Ле Карбюзье, Мэцью Навіцкі, Альберт Майер і П'ер Жанерэ. Паводле даследванняў Міністэрства гарадскога развіцця (2010), Чандыгарх — самы чысты горад краіны. Геаграфія --------- Чандыгарх размяшчаецца ў паўночнай Індыі, ля падножжа Гімалаяў. Клімат субтрапічны, вільготны. Сезонны рытм: вельмі гарачае лета, мяккая зіма. Большая частка Чандыгарха пакрытая баньянавымі і эўкаліптавымі плантацыямі, а таксама разнастайнымі фруктовымі дрэвамі. Алені, папугаі, паўліны насяляюць лясы ў наваколлі горада. Мноства пералётных птушак з Сібіры і Японіі гняздзяцца тут узімку. Эканоміка --------- Чандыгарх займае першае месца сярод усіх штатаў і саюзных тэрыторый Індыі па ўзроўню даходаў на душу насельніцтва: 99 тыс. рупій у бягучых цэнах (2006—2007). Большасць працоўных месцаў прадастаўлена ўрадавымі ўстановамі. Горад мае развітую гандлёвую і фінансавую інфраструктуру. Апошнім часам імкліва развіваецца ІТ-індустрыя. Добра развітая транспартная інфраструктура, у тым ліку сітэма грамадскага транспарту. Разам з тым, у Чатысгарху зарэгістраваная найбольшая колькасць машын на душу насельніцтва. Існуюць планы будаўніцтва міжнароднага аэрапорта і метрапалітэна. Архітэктура ----------- Помнік «Адкрытая рука», спраектаваны Ле КарбюзьеПланіраванне горадабудаўніцтва разгортвалася па двух этапах: першапачаткова будаваўся горад на 150 тысяч жыхароў з наступным яго павелічэннем да 500 тысяч. Будучы горад быў раздзелены Ле Карбюзье на сектары, кожны з якіх быў, тэарэтычна, самадастатковым раёнам у адносінах пражывання, працы і адпачынку. Сектары былі злучаныя паміж сабой сеткай дарог, якая развівалася таксама адпаведна адмысловага плану «7 узроўняў», у адпведнасці з сямі тыпамі перамяшчэнняў. Вышэйшы ўзровень (т. зв. V1) займалі магістралі, якія злучаюць горад з іншымі гарадамі, ніжэйшы (V7) — вуліцы і праезды да асобных дамоў. Пазней быў даданы ўзровень V8 — веласіпедныя і пешаходныя дарожкі. У плане горад быў размечаны прамавугольнай сеткай з сектарамі 800 на 1200 м. У кожным сектары былі свае рынак, культавае збудаванне, школа і г.д. — усе ў 10-хвіліннай дасягальнасці. Горад цалкам быў акружаны зялёным поясам, што па задуме архітэктараў павінна было прадухіліць утварэнне прыгарадаў і распаўзанне горада (urban sprawl). Чандыгарх мае два гарады-спадарожнікі — Панчкула і Мохалі, разам яны ўтвараюць т. зв. Чандыгарх трысіці. Насельніцтва ------------ Каля 1 млн жыхароў Чандыгарха прадстаўляюць сабой даволі тыповае насельніцтва гэтага рэгіёна Індыі: 80 % — індуісты, 16 % — сікхі, 4 % — мусульмане і каля 1 % — хрысціяне. Асноўныя мовы — хіндзі і пенджабская, даволі папулярная англійская. Зноскі ------ 1. ↑ archINFORM — 1994. Праверана 6 жніўня 2018.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q265049'></a> 2. 1 2 Geographic Names Server — 2018.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1194038'></a> 3. ↑ Official Website of Chandigarh Administration — Чандыгарх.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q43433'></a> 4. ↑ 2011 census of India<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1861882'></a> Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт Архівавана 18 чэрвеня 2005. | ⛭Штаты і тэрыторыі Індыі | | --- | | Штаты | * Андхра-Прадэш * Аруначал-Прадэш * Адыша * Асам * Біхар * Гоа * Гуджарат * Джаму і Кашмір * Джхаркханд * Заходняя Бенгалія * Карнатака * Керала * Мадх’я-Прадэш * Маніпур * Махараштра * Мегхалая * Мізарам * Нагаленд * Пенджаб * Раджастхан * Сікім * Тамілнад * Трыпура * Утар-Прадэш * Утаракханд * Хар’яна * Хімачал-Прадэш * Чхатысгарх | Сцяг Індыі | | Саюзныя тэрыторыі | * Андаманскія і Нікабарскія астравы * Дадра і Нагархавелі і Даман і Дыу * Ладакх * Лакшадвіп * Нацыянальная сталічная тэрыторыя Дэлі * Пандышэры * Чандыгарх | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4329340-2 · ISNI: 0000 0004 4649 9759 · NKC: ge860425 · VIAF: 134880244 |

**Уладзімір Рыгоравіч Цішко́ўскі** (22 чэрвеня 1933, Магілёў — 2014) — урач, вучоны ў галіне кардыялогіі, рэўматалогіі, эндакрыналогіі і сексапаталогіі, доктар медыцынскіх навук (1984), прафесар (1984). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў Магілёве. Скончыў 7 класаў сярэдняй школы ў вёсцы Дашкаўка Магілёўскага раёна. У 1952—1956 гадах праходзіў службу ў Савецкай Арміі. У 1957 годзе скончыў Магілёўскую фельчарска-акушэрскую школу і паступіў на лячэбны факультэт Мінскага медыцынскага інстытута, які скончыў у 1963 годзе. З 1963 па 1965 год працаваў урачом-тэрапеўтам, намеснікам галоўнага ўрача ў раённай бальніцы ў Кіраўску. У 1965—1968 годзе праходзіў навучанне ў аспірантуры на кафедры шпітальнай тэрапіі Мінскага медыцынскага інстытута. Абараніў кандыдацкую дысертацыю на тэму «Клиническое значение некоторых сывороточных дегидрогеназ (ЛДГ, МДГ) и цинка в диагностике острого инфаркта миокарда». З 1968 года У. Р. Цішкоўскі працаваў у Гродзенскім медыцынскім інстытуце — асістэнт кафедры шпітальнай тэрапіі, з 1976 года дацэнт кафедры ўнутраных хвароб № 1. У 1984 годзе абараніў доктарскую дысертацыю на тэму «Роль гормонов коры надпочечников и некоторых ферментов в патогенезе затяжного возвратного ревматизма». У 1985 годзе зацверджаны ў званні прафесара і працаваў на кафедры ўнутраных хвароб № 1, з 1989 года — загадчык курсам. У 1993—2004 гг. У. Р. Цішкоўскі на пасадзе загадчыка кафедрай эндакрыналогіі з сексапаталогіяй Гродзенскага дзяржаўнага медыцынскага ўніверсітэта. Навуковая і грамадская дзейнасць -------------------------------- У. Р. Цішкоўскаму належаць навуковыя працы ў галіне кардыялогіі, рэўматалогіі, эндакрыналогіі і сексапаталогіі. Аўтар 114 навуковых прац. У 1975 годзе стварыў і ўзначаліў курс эндакрыналогіі ў Гродзенскім медыцынскім інстытуце. Прымаў удзел у шэрагу навуковых з’ездаў і канферэнцый. Быў старшынёй праўлення Гродзенскай абласной асацыяцыі эндакрынолагаў і членам праўлення рэспубліканскай асацыяцыі. Узнагароды ---------- Ад імя Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР рашэннем выканаўчага камітэта Гродзенскага абласнога Савета народных дэпутатаў ад 13 кастрычніка 1986 года У. Р. Цішкоўскі ўзнагароджаны медалём «Ветэран працы». Зноскі ------ 1. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. 2. 1 2 3 4 5 *Никонова Л. В.* Светлой памяти Владимира Григорьевича Тишковского (руск.) // Газета Гродзенскага дзяржаўнага медыцынскага ўніверсітэта «Эскулап», № 7 (192), 31 кастрычніка 2014 г. 3. 1 2 Владимир Григорьевич Тишковский // Часопіс Гродзенскага дзяржаўнага медыцынскага ўніверсітэта, 2003, № 2. (руск.) Літаратура ---------- * Цішкоўскі Уладзімір Рыгоравіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. — С. 131. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17). * Тишковский Владимир Григорьевич // Кто есть Кто. Деловой мир СНГ. Вып. 2002. — Мн. 2002. — С. 381. (руск.) Спасылкі -------- * Цішкоўскі, Уладзімір Рыгоравіч (доктар медыцынскіх навук; 1933—2014) // Вучоныя Беларусі. Нацыянальная бібліятэка Беларусі * Владимир Григорьевич Тишковский // Часопіс Гродзенскага дзяржаўнага медыцынскага ўніверсітэта, 2003, № 2. (руск.) * *Никонова Л. В.* Светлой памяти Владимира Григорьевича Тишковского (руск.) // Газета Гродзенскага дзяржаўнага медыцынскага ўніверсітэта «Эскулап», № 7 (192), 31 кастрычніка 2014 г. * Цішкоўскі Уладзімір Рыгоравіч // Магілёўская абласная бібліятэка імя У. І. Леніна. База даных «Мой край — Магілёўшчына». | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | БАП: 140263, 171706 |

**Плазмахімія** — раздзел фізічнай хіміі, вывучае хімічныя і фізіка-хімічныя працэсы ў нізкатэмпературнай плазме. Нізкатэмпературнай прынята лічыць плазму з тэмпературай 103—105 °C і ступенню іанізацыі 10−6−10−1, якую атрымліваюць у электрадугавых, высокачастотных і звышвысокачастотных газавых разрадах, ва ўдарных трубах, устаноўках адыябатычнага сціскання і іншымі спосабамі. Какірунак узнік у 1960-х гадах, калі ў ЗША, Германіі і СССР пачалі вывучацца плазмахімічныя працэсы на прыкладзе піролізу метану і вадкіх вуглевадародаў у струмені плазмы. У плазмахіміі важна падзяляць нізкатэмпературную плазму на квазіраўнаважную, якая існуе пры цісках каля атмасфернага і вышэй, і нераўнаважную, якая атрымліваецца пры цісках менш за 30 кПа і ў якой тэмпература свабодных электронаў значна перавышае тэмпературу малекул і іонаў. Падзел звязаны з тым, што кінетычныя заканамернасці квазіраўнаважных працэсаў вызначаюцца толькі высокай тэмпературай узаемадзеючых часціц, тады як спецыфіка нераўнаважных працэсаў абумоўлена вялікім унёскам хімічных рэакцый, якія ініцыююцца «гарачымі» электронамі. Прыкладам плазмахімічнай рэакцыі можа быць сінтэз ацэтылену з прыроднага газу (электрадугавая печ, 1600 °C): 2CH4 → С2Н2 + 3H2 Плазмахімічныя працэсы характарызуюцца высокай прадукцыйнасцю, больш экалагічна чыстай тэхналогіяй і магчымасцю мэтанакіраванага сінтэзу матэрыялаў. Яны шырока прымяняюцца ў хімічнай, металургічнай і электроннай прамысловасці. На аснове плазмахімічных працэсаў можна атрымаць не толькі ацэтылен, але і этылен, тэхнічны вадарод (праз піроліз вуглевадароднай сыравіны), аксіды і хларыды металаў і металоідаў, тугаплаўкія матэрыялы і дробнадысперсныя парашкі. Нераўнаважная плазма выкарыстоўваецца для нанясення тонкіх плёнак і мадыфікацыі паверхні матэрыялаў. Даследуецца магчымасць выкарыстання нізкатэмпературнай плазмы для апрацоўкі серабра з фота- і кінаадходаў, канцэнтрату сярэбранай руды. У плазмахімічных працэсах магчыма выкарыстанне сыравіны з няўстойлівым складам (адходы розных вытворчасцей), якую цяжка перапрацоўваць іншымі метадамі. Літаратура ---------- * *Полак Л. С.* Теоретическая и прикладная плазмохимия. — М.: Наука, 1975. — 304 с. * *Пушкарев А. И.* Прикладная плазмохимия. — Томск, ТПУ, 2011. — 237 с. * *Черновец Б. В.* Основы плазмохимии. — СПб.: Изд-во Политехн. ун-та, 2013. — 209 с. * *Мак-Таггарт Ф.* Плазмохимические реакции в электрических разрядах. — М.: Атомиздат, 1972. — 256 c. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) |

**Брошка Фулер**а (англ.: Fuller Brooch) — англа-саксонская сярэбраная брошка, вырабленая ў другой палове IX стагоддзя. Цудоўна захаванае ўпрыгожванне знаходзіцца ў цяперашні час у Брытанскім музеі і лічыцца значным артэфактам раннесярэднявечнай Англіі і ўзорам ювелірнага мастацтва англасаксаў. Апісанне -------- Брошка зроблена з ліставога серабра з ужываннем чарнення, яе дыяметр складае 114 мм (4,5 цалі). Цэнтр брошкі ўпрыгожваюць персаніфікаваныя малюнкі пяці пачуццяў — Зроку (у цэнтры, лічыўся ў Сярэдявеччы найважнейшым з органаў пачуццяў), Смаку (злева уверсе; фігура, якая ўвасабляе смак, змяшчае руку ў рот), Нюху (справа уверсе; стаіць сярод высокіх раслін, рукі трымае за спіной); Слыху (злева ўнізе; прыслухоўваецца, прыклаўшы руку да вуха) і Дотыку (справа ўнізе; пацірае рукі). Асноўная кампазіцыя акружаная арнаментам з 16-ці маленькіх медальёнаў з выявамі людзей, жывёл, птушак або раслінных узораў. Брошку Фулера параўноўваюць з іншай вядомай англа-саксонскай брошкай таго ж перыяду, брошкай Стрыкленда, таксама вырабленай са срэбра з чарненнем, якая таксама  захоўваецца ў Брытанскім музеі. Абодве брошкі ставяцца да так званага стылю Трэвідл  (англ.) (бел.. Гісторыя -------- Брошка захавалася ў выдатным стане, хоць іголка і яе мацаванне былі выдаленыя, а ў верхняй частцы дыска былі зробленыя адтуліны, каб выкарыстоўваць брошку як падвеску. З-за гэтакай добрай захаванасці выраб першапачаткова быў прыняты за падробку, пасля чаго яго набыў капітан Альфрэд Уолтэр Фрэнсіс Фулер  (англ.) (бел. па цане срэбра. Пасля таго як у 1949 годзе стала вядомай брошка Стрыкленда, дадатковыя даследаванні пацвердзілі сапраўднасць брошкі Фулера. Капітан Фулер у 1952 годзе перадаў брошку Брытанскаму музею з умовай, што яна будзе называцца ў яго гонар. Зноскі ------ 1. ↑ The British Museum Collection Архівавана 7 лютага 2017.

**Вярхоўны Савет БССР**, **Вярхоўны Савет Беларускай ССР** — у 1938—1990 гадах — вышэйшы орган дзяржаўнай улады БССР; у 1990—1991 гадах — увесь час дзеючы парламент. Вярхоўны Савет БССР з 1938 года з’яўляўся правапераемнікам Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта БССР. Першапачаткова абіраўся грамадзянамі БССР па выбарчых акругах тэрмінам на 4 года па норме адзін дэпутат на 20 тысяч насельніцтва. Канстытуцыя 1978 года зацвердзіла тэрмін паўнамоцтваў у 5 гадоў і фіксаваную колькасць дэпутатаў у 485 чалавек. Гісторыя -------- Усяго было праведзена 12 выбарных скліканняў Вярхоўнага савета БССР. * 1-е скліканне (1938—1947, спіс дэпутатаў) Выбары прайшлі 26 чэрвеня 1938 года, дадатковыя выбары адбыліся пасля ўваходжання Заходняй Беларусі ў склад БССР пасля вераснёўскага паходу Чырвонай Арміі 1939 года. * 2-е скліканне (1947—1951, спіс дэпутатаў) Выбары прайшлі 9 лютага 1947 года. Першая сесія Вярхоўнага Савета БССР другога склікання, якая адбылася 12—14 сакавіка 1947 года, утварыла ўрад БССР у складзе 35 чалавек, Старшынёй Савета Міністраў БССР быў прызначаны П. К. Панамарэнка. * 3-е скліканне (1951—1955, спіс дэпутатаў) Выбары прайшлі 15 лютага 1951 года. 5 красавіка 1951 года на першай сесіі Вярхоўнага Савета БССР трэцяга склікання быў сфармаваны новы беларускі ўрад, Старшынёй Савета Міністраў БССР быў прызначаны А. Я. Кляшчоў (25 ліпеня 1953 года Старшынёй Савета Міністраў быў прызначаны К. Т. Мазураў). * 4-е скліканне (1955—1959, спіс дэпутатаў) Выбары прайшлі 27 лютага 1955 года. 30 сакавіка 1955 года Вярхоўны Савет БССР чацвёртага склікання сфармаваў новы склад беларускага ўрада, Старшынёй Савета Міністраў БССР быў прызначаны К. Т. Мазураў. * 5-е скліканне (1959—1963, спіс дэпутатаў) Выбары прайшлі 1 сакавіка 1959 года. 9 красавіка 1959 года на першай сэсіі Вярхоўнага Савета БССР пятага склікання быў утвораны новы склад урада ў складзе 22 чалавек, Старшынёй Савета Міністраў БССР быў прызначаны Ц. Я. Кісялёў. * 6-е скліканне (1963—1967, спіс дэпутатаў) Выбары прайшлі 3 сакавіка 1963 года. 21 сакавіка 1963 года на першай сэсіі Вярхоўнага Савета БССР шостага склікання быў сфармаваны новы склад беларускага ўрада, складаўся з 28 чалавек, Старшынёй Савета Міністраў БССР быў прызначаны Ц. Я. Кісялёў. * 7-е скліканне (1967—1971, спіс дэпутатаў) Выбары прайшлі 12 сакавіка 1967 года. 21 красавіка 1967 года сесія Вярхоўнага Савета БССР сёмага склікання сфармавала новы склад беларускага ўрада, Старшынёй Савета Міністраў БССР быў прызначаны Ц. Я. Кісялёў. * 8-е скліканне (1971—1975, спіс дэпутатаў) Выбары прайшлі 13 чэрвеня 1971 года. Першая сесія Вярхоўнага Савета БССР восьмага склікання 16 чэрвеня 1971 года сфармавала новы склад урада БССР, Старшынёй Савета Міністраў БССР быў прызначаны Ц. Я. Кісялёў. * 9-е скліканне (1975—1980, спіс дэпутатаў) Выбары прайшлі 15 чэрвеня 1975 года. 24 ліпеня 1975 года на першай сесіі Вярхоўнага Савета БССР дзявятага склікання быў утвораны новы склад урада БССР, Старшынёй Савета Міністраў БССР быў прызначаны Ц. Я. Кісялёў (11 снежня 1978 года Старшынёй Савета Міністраў быў прызначаны А. Н. Аксёнаў). * 10-е скліканне (1980—1985, спіс дэпутатаў) Выбары прайшлі 24 лютага 1980 года. 13 сакавіка 1980 года першая сесія Вярхоўнага Савета БССР дзясятага склікання ўтварыла новы склад урада БССР, Старшынёй Савета Міністраў БССР быў прызначаны А. Н. Аксёнаў. * 11-е скліканне (1985—1990, спіс дэпутатаў) Выбары прайшлі 24 лютага 1985 года. 28 сакавіка 1985 года на першай сесіі Вярхоўнага Савета БССР адзінаццатага склікання быў утвораны новы склад урада БССР, Старшынёй Савета Міністраў БССР быў прызначаны У. І. Бровікаў. * 12-е скліканне (1990—1995, спіс дэпутатаў) Выбары прайшлі 4 сакавіка 1990 года і сталі адзінымі выбарамі ў савецкай Беларусі, якія праводзіліся на альтэрнатыўнай аснове. Старшыні Вярхоўнага Савета Беларускай ССР ----------------------------------------- * Надзея Рыгораўна Грэкава (25.07.1938 — 12.03.1947) * Васіль Іванавіч Казлоў (12.03.1947 — 17.03.1948) * Яўген Іосіфавіч Бугаёў (17.03.1948 — 14.04.1949) * Іосіф Аляксандравіч Бельскі (14.04.1949 — 28.03.1955) * Цімафей Сазонавіч Гарбуноў (28.03.1955 — 28.03.1963) * Васіль Філімонавіч Шавура (28.03.1963 — 22.12.1965) * Яўген Іванавіч Скурко (22.12.1965 — 15.07.1971) * Іван Пятровіч Шамякін (15.07.1971 — 28.03.1985) * Іван Якаўлевіч Навуменка (28.03.1985 — 15.05.1990) Старшыні Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР ---------------------------------------------------- * Нічыпар Якаўлевіч Наталевіч (27.07.1938 — 17.03.1948) * Васіль Іванавіч Казлоў (17.03.1948 — 2.12.1967) * Фёдар Анісімавіч Сурганаў (в. а.) (2.12.1967 — 22.01.1968) * Валянціна Аляксееўна Клачкова (в. а.) (2.12.1967 — 22.01.1968) * Сяргей Восіпавіч Прытыцкі (22.01.1968 — 13.06.1971) * Фёдар Анісімавіч Сурганаў (в. а.) (13.06.1971 — 16.07.1971) * Іван Фролавіч Клімаў (в. а.) (13.06.1971 — 16.07.1971) * Валянціна Аляксееўна Клачкова (в. а.) (13.06.1971 — 16.07.1971) * Фёдар Анісімавіч Сурганаў (16.07.1971 — 26.12.1976) * Уладзімір Елісеевіч Лабанок (в. а.) (27.12.1976 — 28.02.1977) * Зінаіда Міхайлаўна Бычкоўская (в. а.) (27.12.1976 — 28.02.1977) * Іван Яўцеевіч Палякоў (28.02.1977 — 29.11.1985) * Георгій Станіслававіч Таразевіч (29.11.1985 — 28.07.1989) * Мікалай Іванавіч Дземянцей (28.07.1989 — 15.05.1990) Старшыні Вярхоўнага Савета Беларускай ССР у 1990—1991 гадах ----------------------------------------------------------- * Мікалай Іванавіч Дземянцей (18.05.1990 — 25.08.1991) * Станіслаў Станіслававіч Шушкевіч (25.08.1991 — 19.09.1991) (да 26.01.1994 як Старшыня Вярхоўнага савета Рэспублікі Беларусь) У маі 1990 года пасада Старшыні Прэзідыума Вярхоўнага Савета была скасавана, а яго функцыі перададзены Старшыні Вярхоўнага Савета БССР. Такім чынам, пры падобнай назве, пасада Старшыні Вярхоўнага савета БССР у 1990—1991 гадах па ролі і абавязках вельмі адрознівалася ад аднайменнай пасады да 1990 года. Гл. таксама ----------- * Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь Зноскі ------ 1. ↑ Канстытуцыя (ОЗ) БССР 1937 года 2. ↑ Канстытуцыя (ОЗ) Беларускай ССР 1978 года са зменамі 1979—1989 | ⛭Заканадаўчыя органы саюзных рэспублік СССР | | --- | | З'езды Саветаў рэспублік | ССР Беларусь/Беларуская ССР · ЗСФСР · РСФСР · Украінская ССР | | Вярхоўныя Саветы рэспублік | Азербайджанская ССР · Армянская ССР · Беларуская ССР · Грузінская ССР · Казахская ССР · Карэла-Фінская ССР · Кіргізская ССР · Латвійская ССР · Літоўская ССР · Малдаўская ССР · РСФСР · Таджыкская ССР · Туркменская ССР · Узбекская ССР · Украінская ССР · Эстонская ССР | | З'езды народных дэпутатаў рэспублік | РСФСР | | ⛭Сцяг БССР Выбары ў Беларускай ССР | | --- | | Выбары ў Вярхоўны Савет БССР | 1938 · 1940 · 1947 · 1951 · 1955 · 1959 · 1963 · 1967 · 1971 · 1975 · 1980 · 1985 · 1990 | | ⛭Спісы дэпутатаў Вярхоўнага Савета БССР | | --- | | * 1-е скліканне (1938—1947) * 2-е скліканне (1947—1951) * 3-е скліканне (1951—1955) * 4-е скліканне (1955—1959) * 5-е скліканне (1959—1963) * 6-е скліканне (1963—1967) * 7-е скліканне (1967—1971) * 8-е скліканне (1971—1975) * 9-е скліканне (1975—1980) * 10-е скліканне (1980—1985) * 11-е скліканне (1985—1990) * 12-е скліканне (1990—1995) |

**Небраскаўскі ўніверсітэт у Омасе** (англ.: University of Nebraska Omaha) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам даследчага ўніверсітэта, якая месціцца ў горадзе Омаха ў штаце Небраска, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Заснаваны ў 1908 годзе выкладчыкамі прэсвітарыянскай духоўнай семінарыі ў Омасе як прыватны каледж, вучэльня першапачаткова была вядома як Омахскі ўніверсітэт. Першапачаткова прызначаны для забеспячэння хрысціянскай адукацыі, свабоднай ад царкоўнага кантролю, універсітэт служыў моцнай альтэрнатывай шматлікім рэлігійным установам горада. У цяперашні час ён прапануе больш за 200 праграм навучання ў 6 розных каледжах і мае больш за 60 падпараткаваных яму устаноў, размешчаных у 3 кампусах. Уваходзіць у сістэму Небраскаўскага ўніверсітэта. Структура --------- * Каледж мастацтваў і навук * Каледж бізнес-адміністравання * Каледж адукацыі, здароўя і гуманітарных навук * Каледж камунікацый, прыгожых мастацтваў і медыяў * Каледж інфармацыйных навук і тэхналогій * Каледж дзяржаўных спраў і грамадскіх паслуг Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Небраска Заўвагі ------- 1. ↑ Integrated Postsecondary Education Data System — 1992.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q6042926'></a> Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Небраскаўскі ўніверсітэт у Омасе * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 1052308-X · ISNI: 0000 0001 0775 5412 · LCCN: n79032231 · Microsoft: 122266389 · NKC: ko2010571512, ko2010571513 · NLA: 35696086 · SUDOC: 133165205 · VIAF: 137694882 | |

У Эрмітажы **Антрэсоль** (фр.: entresol), пляцоўка ўнутры будынка (верхні паверх або паўпаверх ў зальным памяшканні), якая абапіраецца на самастойныя апоры ці канструкцыі будынка і прызначаная для размяшчэння адміністрацыйных, бытавых ці іншых памяшканняў. Антрэсоль займае частку памяшкання і аддзяляецца ад яго балюстрадай. Таксама антрэсоллю называюць паліцу пад столлю для захоўвання розных рэчаў, звычайна аддзеленую дзверцамі ад астатняга памяшканя. Літаратура ---------- * Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-і т. Т. 1. А капэла — Габелен / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1984. — Т. 1. — 727 с. — 10 000 экз.

**Віктар Сямёнавіч Кудлачоў** (15 студзеня 1936, в. Сласцёны, Дрыбінскі раён, Магілёўская вобласць) — рускамоўны паэт. Ганаровы член Саюза пісьменнікаў Беларусі (2011). Біяграфія --------- Вырас у сялянскай сям’і. У 1944 пайшоў вучыцца ў першы клас, летам 1945 падарваўся на міне і страціў зрок. З 1947 працягваў вучобу ў спецшколе для сляпых дзяцей у Гродна. Адначасова вучыўся па класу баяна ў дзіцячай музычнай школе. Скончыўшы Гродзенскае музычна-педагагічнае вучылішча (1958), атрымаў накіраванне настаўнікам спеваў і музыкі ў Гродзенскую школу-інтэрнат для сляпых і з аслабленым зрокам дзяцей, дзе калісьці вучыўся сам і дзе працуе па сённяшні дзень. Літаратурнай творчасцю пачаў займацца з 1970. Яго вершы ўпершыню былі надрукаваны ў 1972 у абласной газеце «Гродзенская праўда». Друкуецца на старонках рэспубліканскіх газет «Зорька», «Сельская газета», «Настаўніцкая газета». Першая кніга паэта «Я расту» выйшла ў 1981. Піша В. Кудлачоў пераважна для дзяцей. Яго вершы выхоўваюць у дзяцей пачуццё любові да людзей, да бацькі і маці, да добрых спраў, да прыроды. У іх шмат дзеяння, выкарыстаны прыёмы гульні. Жыве ў Гродне. Ганаровы грамадзянін Дрыбінскага раёна (2019). Выбраная бібліяграфія --------------------- * Кудлачёв, В. Встреча: Сборник стихотворений. — Гродно, 1995.- 68 с. * Кудлачёв, В. Дали дорог: Стихи. — Гродно: ГОУТ, 2000. — 56 с. * Кудлачёв, В. Здравствуйте, дети!: Стихи, сказки, загадки, скороговорки. — Мн.:Юнацтва, 2000. — 31 с. * Кудлачёв, В. Как медведь ходил за мёдом. — Гродно, 2000. * Кудлачёв, В. Нарисую город Гродно: Стихи и рассказы для детей. — Гродно,2003. — 62 с. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — С. 557. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8). * Кудлачоў Віктар // Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік / Склад. А. К. Гардзіцкі. Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — 653 с.: іл. — ISBN 5-340-00709-X. — С.436

**Віктар Фёдаравіч Какоўка** (нар. 15 студзеня 1949) — беларускі палітык, у 1990—1995 гадах адзін з членаў Апазіцыі БНФ у складзе Вярхоўнага Савета БССР 12-га склікання. Біяграфія --------- У 1975 годзе скончыў фізічны факультэт Ленінградскага дзяржаўнага ўніверсітэта. Працаваў інжынерам-тэхнолагам завода «Вымяральнік» у г. Наваполацку. Абраны народным дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР 12-га склікання ад Наваполацкай-індустрыяльнай выбарчай акругі № 176. Удзельнічаў у распрацоўцы і прыняцьці Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Беларусі, падрыхтоўцы законапраектаў да нечарговай сэсіі Вярхоўнага Савета 24-25 жніўня 1991 года, на якой была абвешчана незалежнасць Беларусі. Пражывае ў Наваполацку. Зноскі ------ Літаратура ---------- * *Сяргей Навумчык, Зянон Пазняк.* Дэпутаты незалежнасьці. — Нью-Ёрк, Вільня, Варшава: «Беларускія Ведамасьці», Таварыства Беларускай Культуры ў Летуве, 2010. — ISBN 978-9955-578-11-6.

**Дзмітрый Канстанцінавіч Арцыменя** (28 верасня 1932, в. Стайкі, цяпер Баранавіцкі раён — 20 верасня 1993, Гродна) — савецкі і беларускі партыйны і палітычны дзеяч. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў в. Стайкі (цяпер Баранавіцкага раёна) у сялянскай сям’і. У няпоўныя 15 гадоў пайшоў працаваць на Баранавіцкі рамонтна-механічны завод. У 1953 годзе скончыў Пінскі гідратэхнікум. Працаваў у Зэльве старшым раённым меліяратарам. Быў абраны другім, а затым першым сакратаром Зэльвенскага райкама камсамола. У 1960 годзе накіраваны ў Мінскую партыйную школу (скончыў у 1964 годзе). У 1964 годзе пераехаў у Свіслач. Старшыня Свіслацкага райвыканкама. Накіраваны ў Астравец. Першы сакратар Астравецкага райкама партыі. У ліпені 1977 года пераведзены ў Гродна на пасаду намесніка старшыні аблвыканкама. З кастрычніка 1983 года (пасля ад’езду Сяргея Кабяка на працу ў Віцебск) прызначаны старшынёй Гродзенскага аблвыканкама. Захаваў пасаду і ў незалежнай Беларусі. Праводзіў пасяджэнні па-беларуску. Дэпутат Вярхоўнага Савета 12-га склікання. Разглядаўся партыйнай наменклатурай, як адзін з кандыдатаў на пасаду старшыні Вярхоўнага Савета Беларусі ўзамен Станіслава Шушкевіча. Ініцыятар стварэння еўрарэгіёна «Нёман». Забойства --------- У нядзелю ўвечары 20 верасня 1993 года быў забіты стрэлам у сэрца на ганку свайго дома ў Гродна па вуліцы Астроўскага. Пахаваны на Гродзенскіх могілках па праспекце Касманаўтаў. Забойства, якое так і не было раскрыта, стала адным з самых гучных злачынстваў у гісторыі першых гадоў незалежнай Рэспублікі Беларусь. Узнагароды ---------- * Ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга СССР. Памяць ------ На радзіме ў вёсцы Стайкі Баранавіцкага раёна імем Арцымені названа вуліца. Зноскі ------ Спасылкі -------- * Александр ФЕДУТА. Его звали «Батька». Дмитрий Арцименя и его наследство Архівавана 29 верасня 2004. (руск.) // «БДГ для служебного пользования» | ⛭Старшыні Гродзенскага абласнога выканаўчага камітэта | | --- | | БССР | Пётр Ратайка (1944—1948) • Фёдар Ляхаў (1948—1950) • Іпаліт Канановіч (1950—1961) • Мікалай Малочка (1961—1972) • Васіль Доркін (1963—1964, прам.) • Рыгор Фамічоў (1972—1978) • Сяргей Кабяк (1978—1983) • Дзмітрый Арцыменя (1983—1993) | | | Рэспубліка Беларусь | Дзмітрый Арцыменя (1983—1993) • Сямён Домаш (1993—1994) • Аляксандр Дубко (1994—2001) • Уладзімір Саўчанка (2001—2010) • Сямён Шапіра (2010—2013) • Уладзімір Краўцоў (2013—2020) • Уладзімір Каранік (з 2020) |

**Урад нацыянальнага адзінства (згоды)** — часовы ўрад Лівіі, утвораны ў адпаведнасці з Лівійскім палітычным дагаворам, падпісаным 17 снежня 2015 года. Сфармаваны пры падтрымцы Савета бяспекі ААН, разам з Прэзідэнцкім саветам, які выконвае пасаду кіраўніка дзяржавы. Урад нацыянальнага адзінства з’яўляўся міжнародна прызнаным, легітымным урадам Лівіі. 31 снежня 2015 года старшыня Палаты прадстаўнікоў Агіла Салах Іса заявіў, што палата падтрымлівае новы ўрад. Урадам нацыянальнага адзінства кіраваў прэм’ер-міністр Фаіз Сарадж. Першае пасяджэнне кабінета адбылося 2 студзеня 2016 года ў Тунісе. Сарадж, члены Прэзідэнцкага савета і міністры прыехалі ў Трыпалі, сталіцу Лівіі, 30 мая 2016 года. У сакавіку 2019 года орган уступіў у канфлікт з камандуючым лівійскай арміяй Халіфам Хафтарам, які паставіў мэтай зрынуць урад. Урад спыніў сваю дзейнасць пасля таго, як у 2021 годзе супрацьстаячыя сілы зацвердзілі часовы аб’яднаны ўрад, які павінен быў дзейнічаць да правядзення ўсеагульных выбараў. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ Выкарыстоўваюцца абедзве назвы: (руск.) Архівавана 6 красавіка 2019. (руск.) Архівавана 7 чэрвеня 2020. (руск.) Архівавана 1 снежня 2021. Спасылкі -------- * Урад нацыянальнага адзінства — афіцыйны профіль Facebook * Урад нацыянальнага адзінства — афіцыйны Twitter

**Фі́нскі залі́ў** (фінск.: Suomenlahti, эст.: Soome laht, шведск.: Finska viken, руск.: Финский залив) — заліў ва ўсходняй частцы Балтыйскага мора, абмывае берагі Фінляндыі, Расіі і Эстоніі. Заходняй мяжой заліва лічыцца ўяўная лінія паміж паўвостравам Ханка і мысам Пыызаспэа (знаходзіцца каля вострава Осмуссаар). Плошча Фінскага заліва — 29,5 тыс. км², даўжыня — 420 км, шырыня — ад 70 км у горле да 130 км у самай шырокай частцы, сярэдняя глыбіня — 38 м (максімальная 121 м). На берагах заліва размешчаны некалькі гарадоў: * У Расіі: Санкт-Пецярбург (уключаючы Кранштат, Сестрарэцк, Зеленагорск, Ламаносаў, Пецяргоф), Прыморск, Сасновы Бор, Выбарг, Высоцк, Усць-Луга; * У Фінляндыі: Хельсінкі, Котка, Ханка; * У Эстоніі: Талін, Тойла, Сіламяэ, Нарва-Йыэсуу, Палдыскі; Паходжанне назвы ---------------- Назва вядомая з 1730-х гадоў, паходзіць, напэўна, ад народа, які насяляў паўночнае ўзбярэжжа заліва. У 1737—1793 гадах адначасова называўся **Кранштадскім залівам**. З 1-й чвэрці XIX ст. частка заліва на ўсход ад вострава Котлін іранічна-грэбліва назвалася «*Маркізавай лужынай*». Паводле распаўсюджанай версіі, гэта назва была дадзена маракамі Балтыйскага флоту і паходзіла ад тытула расійскага марскога міністра 1811—1828 гадоў маркіза І. І. Траверсэ, які абмежаваў плаванне флоту толькі гэтым раёнам. Фізіка-геаграфічная характарыстыка ---------------------------------- ### Гісторыя фарміравання заліва У палеазоі 300—400 мільёнаў гадоў таму ўся тэрыторыя сучаснага басейна Фінскага заліва была пакрыта морам. Асадкавыя адкладанні таго часу — пясчанікі, пяскі, гліны, вапнякі — пакрываюць магутнай тоўчшай (звыш 200 м) крышталічны фундамент, які складаецца з гранітаў, гнейсаў і дыябазаў. Сучасны рэльеф стварыўся ў выніку дзейнасці ледніковага покрыва (апошняе, Валдайскае абледзяненне, было 12 тысяч гадоў таму). Пасля адступлення ледавіка стварылася Літорынавае мора, узровень якога быў на 7—9 м вышэй за сучасны. Узроўні ледавіковых вадаёмаў паступова зніжаліся, а іх плошча памяншалася. У сувязі з гэтым, на былым дне вадаёмаў утварыліся тэрасы, якія ступенямі спускаліся да Фінскага заліва. 4 тысячы гадоў таму мора адступіла і мелі Фінскага заліва ператварыліся ў астравы. Сучаснае больш моцнае ўздыманне Скандынаўскага шчыта прывяло да перакосу паверхні Фінскага заліва. Па гэтай прычыне паўночныя берагі заліва — узвышаныя і скалістыя, а паўднёвыя — падтопленыя. ### Берагі, рэльеф дна і гідраграфія заліва Плошча Фінскага заліва — 29,5 тыс. км². Даўжыня заліва ад паўвострава Ханка да Санкт-Пецярбурга — 420 км, шырыня — ад 70 км у горле да 130 км у самай шырокай частцы (на мерыдыяне вострава Магутны), а ў Неўскай губе яна памяншаецца да 12 км. Фінскі заліў мелкаводны. Профіль дна памяншаецца паводле скіроўвання ад горла да вяршыні. Асабліва рэзкая змена ўтвараецца каля Нарва-Йыэсуу, з-за чаго гэтае месца называюць Нарвскай сценкай. Сярэдняя глыбіня — 38 м, максімальная — 121 м, глыбіня Неўскай губы — 6 м і менш, а ў берагавой паласе — да 1 м. Па дне Неўскай губы для праходу судоў пракладзены марскі канал. У сувязі з вялікім прытокам прэснай вады з рэк, асабліва з Нявы (2/3 усяго сцёку), вада заліва мае вельмі невялікую салёнасць (ад 0,2 да 9,2 ‰ у паверхні і ад 0,3 да 11,0 ‰ у дна). Сярэдняя тэмпература вады зімой каля 0 °C, летам — 15—17 °C на паверхні і 2—3 °C ля дна. Заліў замярзае з канца лістапада да канца красавіка (у цёплыя зімы можа не замярзаць увесь год). Замярзанне пачынаецца ва ўсходняй частцы заліва і паступова распаўсюджваецца на захад. Характэрны моцныя ветравыя ўсхваляванні і нагоны вады пры заходніх вятрах, якія прыводзяць да паводак. Сярэдняя тэмпература вады паводле гарызонтаў, °C (для пункта з каардынатамі 60,15° п. ш. 26,96° у. д. даныя за 1900—2004 гады)| Гарызонт, м | Сту | Лют | Сак | Кра | Май | Чэр | Ліп | Жні | Вер | Кас | Ліс | Сне | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | **0** | 0,8 | -0,4 | 0,2 | 0,6 | 4,4 | 10,0 | 15,4 | 16,0 | 13,5 | 8,6 | 5,7 | 3,0 | | **10** | 0,5 | 0,0 | 0,1 | 0,3 | 3,3 | 7,5 | 13,2 | 14,6 | 12,5 | 8,4 | 6,1 | 4,1 | | **20** | 0,8 | 0,2 | 0,1 | 0,4 | 1,8 | 4,7 | 7,2 | 7,9 | 10,4 | 8,2 | 6,1 | 4,3 | | **30** | 1,0 | 0,4 | 0,3 | 0,4 | 1,4 | 2,5 | 3,5 | 3,9 | 7,8 | 6,0 | 5,3 | 4,4 | | **50** | 3,0 | 2,5 | 2,2 | 2,5 | 2,3 | 2,5 | 2,6 | 3,3 | 3,1 | 3,2 | 4,1 | 3,9 | | **Тэмпература вады ў пасёлку Лісіны Нос (1977—2006 гады)** | | --- | | Паказчык | Студзень | Люты | Сакавік | Красавік | Май | Чэрвень | Ліпень | Жнівень | Верасень | Кастрычнік | Лістапад | Снежань | Год | | Абсалютны максімум, °C | 0,4 | 0,3 | 1,7 | 19,5 | 27,0 | 29,3 | 30,8 | 29,3 | 26,1 | 14,4 | 7,2 | 4,9 | 30,8 | | Сярэдняя тэмпература, °C | 0,0 | 0,0 | 0,1 | 2,1 | 11,8 | 17,5 | 20,1 | 18,2 | 12,3 | 6,0 | 1,4 | 0,2 | 7,5 | | Абсалютны мінімум, °C | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,2 | 7,3 | 10,5 | 1,9 | 2,9 | 0,0 | 0,0 | −0,1 | −0,1 | | *Крыніца: ЕСИМО* | Паўночныя берагі Фінскага заліва — узвышаныя і ізвілістыя, фіёрдна-шхерныя з рэдкімі буйнымі залівамі (Выбаргскі) і паўастравамі (Ханка, Поркала). Бераг заліва пераважна адхоністы з пясчанымі дзюнамі і берагавымі валамі. Ля самога берага дробныя пяскі, тут можна ўбачыць «*белыя дзюны*», якія параслі хвоямі. Паўднёвыя берагі падтопленыя, уздоўж ўсяго берага праходзіць Балтыйска-Ладажскі глінт вышынёй да 40 м. Глінт працягнуўся ў шыротным скіроўванні, у 20—25 км на поўдзень ад Нявы і Фінскага заліва, ад ракі Сясі ў Ленінградскай вобласці, на захад да горада Палдыскі ў Эстоніі. Паўднёвей за глінт распаўсюджваецца ардовіцкае плато. Заходняя, узвышаная яго частка, якая носіць назву Іжорскага ўзвышша (да 168 м), абмяжоўвае з поўдня басейн Фінскага заліва. Адметная яе рыса — амаль поўная адсутнасць рэк і азёраў. У межах Кургальскага паўвострава сфарміраваны асаблівы рэльеф, абумоўлены Кургалаўскім плато, якое сыходзіць да мора ўступамі, якія таксама служаць берагамі старажытнаму Літарынаваму мору. Паўднёвыя берагі з аднаго боку адносна выраўнаваныя, слаба ізвілістыя (як ва ўсходняй Эстоніі), з другога боку — больш ізрэзаныя (як у заходняй Эстоніі і ў Расіі, дзе ёсць глыбокія залівы — Нарвскі, Капорскі, Лужская губа, падзеленыя Кургальскім, Сойкінскім і Каравалдайскім паўастравамі). На ўсходзе Фінскі заліў заканчваецца Неўскай губой, на захадзе зліваецца з адкрытымі раёнамі Балтыйскага мора. Крайнюю заходнюю частку Фінскага заліва называюць горлам, а крайнюю ўсходнюю — вяршыняй. | | | | | | Бераг заліва ў Камарове | Астравы ў Хельсінкі | Выгляд на заліў з талінскай царквы Олевістэ | Рыбакі на Фінскім заліве | З 2004 года на берагах Фінскага заліва Курортнага раёна праводзіцца маніторынг дэструктыўных працэсаў на пляжы пасёлка Рэпіна. Устаноўлена пабольшанне колькасці штормаў за апошняе дзесяцігоддзе (з 2000 года). У 2012 годзе разбурэнне берага склала 25 см. Былі штормы, калі гублялі да 5 м берага. Паводле прагнозаў, праз 100 гадоў будзе згублена 200 метраў берагавой паласы. Для прадухілення гэтага прапануецца стварыць спецыяльныя ўтрымліваючыя штучныя пляжы. Паводле заказу Камітэта па прыродакарыстанні Расіі распрацавана Канцэпцыя берагааховы Фінскага заліва, якая была падтрымана членамі Экалагічнага савета пры Урадзе Санкт-Пецярбурга. Паводле падлікаў спецыялістаў, на дадзеныя мерапрыемствы неабходна 20 млрд расійскіх рублёў. ### Басейн і астравы Фінскі заліў багаты на мелі, банкі, шхеры і астравы. Найбуйнейшыя астравы: Котлін з горадам Кранштат, Бярозавыя астравы (Вялікі Бярозавы, Паўночны Бярозавы і Заходні Бярозавы), Лісіны, Высоцкі з горадам Высоцк, Гогланд, Буйны, Вялікі і Малы Цютэрс, Сомерс, Найссаар, Кіміта, Какор, Оле, Нерва, Сескар, Ронда, архіпелаг Вялікі Фіскар і іншыя. У Фінскім заліве ў абарончых мэтах пабудаваны штучныя астравы — форты. Першыя форты пачалі будаваць у перыяд Паўночнай вайны паміж Расіяй і Швецыяй (1700—1721 гг.) для аховы ад шведскіх войскаў з боку Балтыйскага мора. Некалькі фартоў былі ўзведзены ў ХIX стагоддзі. Усяго ў Фінскім заліве 19 фартоў: «*Краншлот*», «*Цытадэль*» («*Імператар Пётр I*»), «*Рысбанк*» («*Імператар Павел I*»), «*Імператар Аляксандр I*» («*Чумны*»), «*Князь Меншыкаў*», «*Обручаў*», «*Тотлебен*», «*Рыф*», «*Шанец*», «*Дзен*», «*Чырвоная горка*», «*Іна*». З усходу ў Фінскі заліў упадае рака Нява. З поўдня — Рака Кейла, Пірыта, Ягала, Валгейыкі, Кунда, Пылтсамаа, Нарва, Луга, Сіста, Кавашы, Варонка, Чорная, Лебядзіная, Стрэлка, Кікенка. З поўначы — Порванйокі, Сайменскі канал, які злучае заліў з возерам Сайма, Хаміна, Вантанйокі, Сястра. | | | | | | Гавань Кранштата зімой | Панарама Нявы з боку заліва | Выгляд на востраў Гогланд з боку Коткі | Фінскі заліў з прыстані Крастоўскага вострава перад навальніцай | ### Флора і фаўна Асноўныя ландшафты ўзбярэжжа і астравоў Фінскага заліва адносяцца да падзоны паўднёвай тайгі (лясныя, лугавыя і балотныя групы). Лясная расліннасць прадстаўлена хвойнымі і яловымі лясамі, а таксама ліставымі лясамі (бяроза, вярба, рабіна, асіна, чорная і шэрая алешыны). Па ўсёй працягласці Фінскага заліва сустракаюцца ўчасткі водна-балотнай расліннасці, якія складаюцца пераважна з чарота азёрнага і трысняга, а таксама там расце вялікая колькасць водных раслін (белы гарлачык, жоўты гарлачык, шышняк каласавы (*Myriophyllum spicatum*) і мутоўчаты (*Myriophyllum verticillatum*), асака вострая, валяр'ян прыморскі). Водная флора на мелкаводдзі заліва прадстаўлена такімі раслінамі, як наяда марская, рупія каратканожкавая і іншыя. На паўднёвым беразе Фінскага заліва знаходзяцца некалькі асабліва ахоўных прыродных тэрыторый — арніталагічны заказнік Лебядзіны, Кургальскі, Гасціліцкі і Кацельскі заказнікі. У апошнія гады на берагах Фінскага заліва часта знаходзяць дзіцянятаў шэрага цюленя і балтыйскай кольчатай нерпы. Гэтыя віды занесены ў Чырвоную кнігу Расіі як рэдкія і ўразлівыя. У водах заліва водзяцца сёмга, бычок звычайны, бычок чатырохрогі, аўсянка, уюн, галавень, гальян, гусцяра, ялец, джгір, камбала, карась, корушка, колюшка дзевяцііголкавая, колюшка трохіголкавая, краснапёрка, кумжа, лінь, мянтуз, акунь, пячкур, плотка, ручаёвая мінога, сялява, салака, сарган, сінец, сом, судак, сырць, траска, вугор, укляя, чахонь, шпрот, шчыпоўка, шчупак, язь. У заліве абітаюць два эндэмікі — балтыйскі селядзец (салака) і балтыйская траска. ### Экалагічныя праблемы Экалагічны стан ракі Нявы, Неўскай губы і Фінскага заліва з'яўляецца незадавальняльным. Анамальнае развіццё патагенных бактэрый, забруджванне іонамі ртуці і медзі, хлорарганічнымі пестыцыдамі, феноламі, нафтапрадуктамі, поліараматычнымі вуглевадародамі вельмі вялікае. У сувязі з будаўніцтвам будынкаў па абароне Санкт-Пецярбурга ад паводак, адбылося памяншэнне водаабмену Неўскай губы з усходняй часткай Фінскага заліва на 10—20 %, што дала дадатковы ўклад у пабольшанне канцэнтрацыі біягенаў у Неўскай губе. Найбуйнейшыя змены адбываюцца ў прыдамбавай зоне на адлегласці менш за 5 км ад яе. Свой уклад даюць няўдачны выбар месцаў выкідаў паўночных і паўднёва-заходніх ачышчальных будынкаў Санкт-Пецярбурга, высокая забруджанасць грунту ў некаторых раёнах Неўскай губы. Насцярожанасць выклікае паступовае забалочванне мелкаводных частак заліва паміж Санкт-Пецярбургам і дамбай, паколькі паслабленыя дамбай асеннія штормы не могуць ужо ў дастатковай ступені вычышчаць дно Неўскай губы ад раслін, якія там пасяляюцца. Забалочванне і звязанае з гэтым гніенне рэшткаў раслін з цягам часу можа прывесці да дадатковай эўтрафікацыі вадаёма і выключэння з акваторыі вялізных участкаў Неўскай губы (на якіх, да таго ж, у грунтах будзе пахаваная значная колькасць шкодных спалучэнняў). Экалагічны стан Фінскага заліва з'яўляецца адной з галоўных тэм міжнародных сімпозіумаў па экалогіі Балтыкі ў сувязі з ключавой роллю Фінскага заліва ў экалагічным стане ўсходнай частцы басейна Балтыйскага мора. Вялікую насцярожанасць ў вучоных Фінляндыі, Швецыі, Эстоніі і іншых дзяржаў у сувязі з гэтым выклікаюць праекты будаўніцтва нафтаналіўных партоў у Фінскім заліве. З 1989 года па 2005 год аб'ём улову рыбы ў Фінскім заліве скараціўся ў 10 разоў. На зніжэнне вылаву ўплываюць прыродныя кліматычныя змены (у 2003 годзе ва ўсходняй частцы Фінскага заліва адбылася змена гідралагічнай сістэмы, пры якой узніклі зоны з дэфіцытам кісларода) і антрапагеннае ўздзеянне (вялікую шкоду біясістэме Фінскага заліва наносяць гідратэхнічныя і будаўнічыя работы). Праекты па будаўніцтве партоў ва Усць-Луге, Высоцке адмоўна ўплываюць на працэс нерасту рыбы. А ўрон ад будаўніцтва Марскога пасажырскага порта на Васільеўскім востраве можа скласці больш за 500 тон рыбы ў год. У працэсе здабычы пясчана-гравійнай сумесі ў Неўскай губе для намыву тэрыторыі будзе знішчана нерасцілішча корушкі. Пры рэалізацыі праекта распрацоўкі жалеза-марганцавага радовішча ў Фінскім заліве будзе знішчана нерасцілішча салакі. У 2013 годзе эпідэміялагічны нагляд Пецярбурга з 24 пляжаў на тэрыторыі горада прызнаў прыдатнымі для купання толькі адзін. Порт Усць-Луга ў Фінскім заліве будзе абслугоўваць імпарт у Расію радыеактыўных і ядзерных адходаў праз Балтыйскае мора. Палітычнае рашэнне аб гэтым было прынята Урадам Расіі ў 2003 годзе (Распараджэнне № 1491-р ад 14 кастрычніка 2003 года). Калі праект у Лужскай губе будзе рэалізаваны, то паток тысяч тон ядзерных адходаў (гексафтарыду ўрану), які зараз ідзе з Германіі і Францыі праз Кранштацкі порт Санкт-Пецярбурга, будзе перанакіраваны праз гэтую закрытую прыгранічную зону. Далей гэты небяспечны груз будзе накіроўвацца праз Санкт-Пецярбург у Новаўральск, Ангарск і іншыя гарады на ўсходзе Расіі. З 1979 года ў Пецярбургу пачалася ачыстка сцёкавых вод. Найбуйнешымі каналізацыйнымі ачышчальнымі збудаваннямі Пецярбурга з'яўляюцца: Цэнтральная станцыя аэрацыі, Паўночная станцыя аэрацыі, Паўднёва-Заходнія ачышчальныя збудаванні. У 1997 годзе ачышчаліся каля 74 % сцёкавых вод, а ў 2005 — ужо 85 %. На канец 2008 года Пецярбург ачышчае 91,7 % сцёкавых вод, а да 2011 года, з завяршэннем будаўніцтва працягу паўночнай часткі галоўнага каналізацыйнага калектара будзе ачышчаць амаль усе 100 %. На кастрычнік 2013 г. узровень забруджвання Фінскага заліва значна большы за гэткі ў Няве. Найважнейшыя гістарычныя падзеі ------------------------------- ### Да 1700 года На берагах Фінскага заліва знойдзена мноства стаянак старажытных людзей, узрост якіх налічвае да дзевяці тысячагоддзяў. Чалавек пачаў асвойваць гэтыя месцы па пятах адыходзячага ледавіка і ўслед за тым, як землі сталі вызваляцца ад вод пасляледавіковых азёраў і мораў, якія разліваліся тут. Прыкладна 3000—3500 год таму у вусце ракі Сястры з'явіўся дагістарычны чалавек. Аб гэтым сведчаць археалагічныя знаходкі ў заснаваннях выдмаў каля заходняга берага возера Разліў, упершыню знойдзеныя ў 1905 годзе. Зараз у гэтым раёне знойдзены адзінаццаць стаянак старажытнага чалавека часу неаліту (новакаменнага стагоддзя). Інвентар стаянак прадстаўлены прыладамі, зробленымі з кварцу — наканечнікі стрэл, скрабалкі для апрацоўкі скур. Сустракаецца мноства чарапкоў ад старажытнага посуду, упрыгожаных ямачна-грабенчатым арнаментам, характэрным для неалітычных плямёнаў, якія жылі ў III—II тысячагоддзе да нашай эры па ўсёй лясной палосцы Усходняй Еўропы. Побач з бітым посудам знаходзяць рэшткі ачагоў. Навукоўцы лічаць, што гэтыя стаянкі прыналежалі вандроўным абшчынам паляўнічых. Яны не ведалі земляробства і не мелі свойскіх жывёл. Заморскія госці. Мікалай Рэрых, 1899 год. Этнаграфічная карта пасяленняў водзі, іжоры і фінаў на захадзе Ленінградскай вобласці (на рускай мове) Фіна-ўгорскія народы насялялі берагі Фінскага заліва. Эсты (чудзь старажытнарускіх летапісаў) займалі тэрыторыю сучаснай Эстоніі. На паўднёвым беразе Фінскага заліва пражывала водзь, а паўднёвей за Няву — іжора. К захаду ад Ладажскага возера пасяліліся карэлы. На поўначы Фінскага заліва рассяліліся емь і сумь. У VIII—IX стагоддзях берагі Нявы і Фінскага заліва засялілі ўсходнія славяне (ільменскія славене і крывічы). Тут яны займаліся падсечна-агнявым земляробствам, жывёлагадоўляй, паляваннем і рыбалкай. У VIII—стагоддзях па Фінскім заліве і Няве праходзіў водны шлях «З варагаў у грэкі» са Скандынавіі праз Усходнюю Еўропу ў Візантыю. Асноўныя артыкулы: **Гісторыя Фінляндыі** і **Гісторыя Эстоніі** З IX стагоддзя ўсходнія берагі Фінскага заліва прыналежалі Вялікаму Ноўгараду і ўваходзілі ў склад Водскай пяціны. У выніку дацкага крыжовага паходу 1219 года, паўночная Эстонія была захоплена Даніяй. У ХІІ стагоддзі на месцы засялення эстаў узнік горад Рэвель, на месцы сучаснага Таліна (у рускіх летапісах Калывань). У 1346 годзе Паўночная Эстонія была прададзена Лівонскаму ордэну. У 1561 годзе шведская армія высадзілася ў Рэвеле і ўзяла пад кантроль паўночную частку сярэдневяковай Лівоніі. У XII—ХІІІ стагоддзях фінскія плямёны емь і сумь былі заваяваны шведамі. У 1142 годзе адбылася першая бітва паміж племенем емь пад кіраўніцтвам шведскага ярла і славянамі. У Фінскім заліве 60 шведскіх судоў напалі на 3 рускія купецкія суды. У 1256 годзе пры чарговым нападзенні шведаў, войска Аляксандра Неўскага перайшло па лёдзе Фінскі заліў, здзейсніла знішчальны набег на шведскія ўладанні ў Фінляндыі. У 1293 годзе на месцы наўгародска-карэльскага паселішча шведамі быў заснаваны горад Выбарг. У 1323 годзе паміж Швецыяй і Вялікім Ноўгарадам быў заключаны Арэхаўскі мір, паводле якога мяжа праходзіла па рацэ Сястры. У XV стагоддзі Іжорская зямля ў складзе Наўгародскай дзяржавы была далучана да Вялікага княства Маскоўскага. У 1550 годзе шведскім каралём Густавам Вазам быў заснаваны горад на месцы сучаснага Хельсінкі. У выніку паражэння ў вайне са Швецыяй, паводле Сталбоўскага міру 1617 года землі, якія знаходзіліся па тэрыторыі Фінскага заліва і рацэ Няве ўвайшлі ў склад Шведскай Інгерманландыі. У 1632 годзе шведы заснавалі ў вусце Нявы крэпасць Ніеншанц. ### Пасля 1700 года У выніку Паўночнай вайны 1700—1721 гадоў усходняя частка Фінскага заліва ўвайшла ў склад Расійскай імперыі. 16 (27) мая 1703 года ў вусце Нявы недалёка ад Ніеншанцу імператарам Пятром I быў закладзены горад Санкт-Пецярбург, які стаў у 1712 годзе сталіцай. Для абароны горада ад шведскага флоту на насыпным востраве каля Котліна к маю 1704 года з'явілася вежа Краншлот, а к 1705 году на Котліне ўжо былі пабудаваны 6 фартоў і батарэй, што паслужыла пачаткам горада Кранштат. Гэтыя фартыфікацыйныя збудаванні, якія сучаснікі празвалі «*Расійскімі Дарданэламі*», былі пакліканы кантраляваць фарватар Фінскага заліва. У 1710 годзе на паўднёвым беразе Фінскага заліва былі заснаваныя гарады Пецяргоф і Араніенбаум. 27 ліпеня (7 жніўня) 1714 года каля мыса Гангут (паўвостраў Ханка) паміж рускім і шведскім флатамі адбылася бітва, якая стала першай у гісторыі Расіі марской перамогай рускага флоту. У 1721 годзе паводле Ніштадскага міру Расія атрымала ўсе землі па Няве і ўзбярэжжы Фінскага заліва, а таксама Эстляндыю, Ліфляндыю, заходнюю частку Карэльскага перашыйка з Выбаргам, і вярнула Швецыі Фінляндыю. 6 (17) ліпеня 1788 года ў раёне вострава Гогланд, у час руска-шведскай вайны 1788—1790 адбылася Гогландская бітва. У выніку Руска-шведскай вайны 1808—1809 гадоў паводле Фрыдрыхсгамскага мірнага дагавора да Расіі адышлі Фінляндыя і Аландскія астравы. Створанае ў 1809 годзе Вялікае княства Фінляндскае атрымала шырокую аўтаномію ў складзе Расійскай імперыі. 6 снежня 1917 года сейм Фінляндыі абвясціў незалежнасць. У выніку Першай савецка-фінскай вайны 1918—1920 гадоў Фінляндыі адышла Заходняя Карэлія да ракі Сястры, якая апынулася ў складзе Савецкага Саюза па выніках Савецка-фінскай вайны 1939—1940 гадоў. | | | | | Гангуцкая бітва | Гогландская бітва | Марское сражэнне пры Выбарзе. І. Айвазоўскі. 1846 | 23 ліпеня 1919 года Эстонская рэспубліка абвясціла незалежнасць і праіснавала да 1940 года, увайшоўшы ў склад Савецкага Союза. Асноўны артыкул: **Блакада Ленінграда** У жніўне 1941 года пры эвакуацыі асноўных сіл Балтыйскага флоту з Таліна ў Кранштат загінулі 15 караблёў і катараў (5 эскадраных мінаносцаў, 2 падводныя лодкі, 3 вартавыя караблі, 2 тральшчыкі, 1 кананерская лодка, 1 вартавы катар і 1 тарпедны катар), 43 транспарты і дапаможныя суды. Найбольшыя страты флот панёс на траверзе мыса Юмінда, некалькі дзясяткаў караблёў ляжаць зараз там пад вадой. На самом мысе ў памяць аб тых падзеях быў пастаўлены помнік — гранітны валун і мемарыяльная дошка ў атачэнні марскіх мін. У 1978 годзе было прынята рашэнне з мэтай абароны Ленінграда ад паводак узвесці комплекс спецыяльных ахоўных будынкаў. Будаўніцтва гідратэхнічнага комплексу, які ўзводзіўся на мяжы Неўскай губы і Фінскага заліва для прадухілення нагонных паводак, пачалося восенню 1979 года і скончылася 12 жніўня 2011 года. Гаспадарчае значэнне -------------------- Для паўднёвага берага Фінскага заліва характэрнае спалучэнне буйных антрапагенных аб'ектаў — агракомплексаў, атамнай электрастанцыі, сеткі партоў і ўнікальных прыродных і гістарычных куткоў. Асноўнымі партамі Фінскага заліва з'яўляюцца: Вялікі порт Санкт-Пецярбург (усе віды грузаў), Выбарг (генеральныя грузы), Прыморск (нафта і нафтапрадукты), Высоцк (нафтапрадукты і вугаль), Усць-Луга (вугаль, генеральныя, навалачныя, лясныя грузы і кантэйнеры); у Фінляндыі — Хельсінкі (кантэйнеры), Котка (кантэйнеры, лес, сельгаспрадукцыя, галоўны перавалачны порт грузаў для Расіі), Ханка (кантэйнеры, аўтамабілі), Турку (кантэйнеры, чыгуначны паром); у Эстоніі — Талін (зерне, рэфрыжэратары, нафта), Сіламяэ. Фінскі заліў з'яўляецца буйнай воднай магістраллю, якая ўваходзіць у склад Волга-Балтыйскага воднага шляху і Беламорска-Балтыйскага канала. Найважнейшыя грузы: з Кольскага паўвострава — хібінскі апатыт, апатытавы канцэнтрат, карэльскія граніт і дыябаз у розныя раёны краіны; лес і піламатэрыялы з Архангельскай і Валагодскай абласцей у Прыбалтыку, Санкт-Пецярбург і на экспарт; чорны метал з Чарапаўца, данецкі і кузнецкі вугаль, уральскі серны калчадан, салікамскія калійныя солі — для паўночнага захаду, Прыбалтыкі і на экспарт; зерне. У танкерах з Волгі ідуць нафтагрузы для паўночнага захаду, Прыбалтыкі і на экспарт. У сучасны час у Фінскім заліве дзейнічаюць наступныя паромныя лініі: * «*Silja Line*». Маршруты: Хельсінкі (Фінляндыя) — Марыехамн (Аландскія астравы) — Стакгольм (Швецыя), Хельсінкі (Фінляндыя) — Талін (Эстонія). * «*Viking Line*». Маршруты: Хельсінкі (Фінляндыя) — Марыехамн (Аландскія астравы) — Стакгольм (Швецыя), Хельсінкі (Фінляндыя) — Талін (Эстонія). * «*Tallink*». Маршрут — Хельсінкі (Фінляндыя) — Талін (Эстонія), Талін (Эстонія) — Марыехамн (Аландскія астравы) — Стакгольм (Швецыя), Палдыскі (Эстонія) — Капельшэр (Швецыя). * «*Finnlines*». Адна з самых вялікіх еўрапейскіх паромных кампаній. Ажыццяўляе перавозкі між Бельгіяй, Германіяй, Нарвегіяй, Швецыяй, Фінляндыяй і Расіяй. * «*Superfast Ferries*» праз «*Tallink*». Маршрут — Талін (Эстонія) — Ханка (Фінляндыя) — Ростак (Германія). * «*Eckeroline*». Маршрут — Хельсінкі (Фінляндыя) — Талін (Эстонія). * «*SuperSeaCat*». Маршрут — Хельсінкі (Фінляндыя) — Талін (Эстонія). * «*Георг Отс*». Маршрут — Калінінград (Расія) — Санкт-Пецярбург (Расія). * Летам 2008 года кампаніяй «*Stella Lines»* была прадпрынята спроба адкрыць пасажырскі рух (паром «*Julia»*) на маршруце Хельсінкі — Санкт-Пецярбург. Чакалася, што ў красавіку 2010 года паромныя зносіны паміж Хельсінкі і Санкт-Пецярбургам будуць адноўлены. У Фінскім заліве развіта рыбалоўства. Найважнейшымі месцамі лову ў заліве з'яўляюцца яго паўночнае ўзбярэжжа ў раёне Выбарга-Прыморска і паўднёвы бераг у раёне Усць-Лугі. Прамысловае значэнне маюць салака, кілька, корушка, лешч, плоткі, акунь, вугор, міногі і іншыя. У 2005 годзе рыбалоўчыя прадпрыемствы Пецярбурга і Ленінградскай вобласці вылавілі з Фінскага заліва каля 2000 тон рыбы. У 1979—2011 гадах ва ўсходняй частцы Фінскага заліва вяліся работы па будаўніцтве Комплексу ахоўных збудаванняў Санкт-Пецярбурга ад паводак. Дамба нясе ахоўныя і транспартныя функцыі. Уся дамба з'яўляецца часткай КАД. У верасні 2005 года было падпісана пагадненне аб будаўніцтве газаправода «*Паўночны паток»* па дне Балтыйскага мора ад Выбарга да нямецкага горада Грайфсвальду. Пракладка трубаправода была пачата ў красавіку 2010 года. У верасні 2011 года пачата запаўненне тэхналагічным газам першай з дзвюх нітак. 8 лістапада 2011 года пачаліся пастаўкі газу. 18 красавіка 2012 года была завершана другая нітка. 8 кастрычніка 2012 года пачаліся пастаўкі газу па дзвюх нітках газаправода ў камерцыйнам рэжыме. 28 лютага 2014 года Фінляндыя і Эстонія заключылі дагавор аб пракладцы газаправода «*Balticconnector[en]»*, які павінен прайсці па дне Фінскага заліва і злучыць Фінляндыю з газавымі сеткамі балтыйскіх краін. Акрамя таго, быў заключаны мемарандум аб намерах па будаўніцтве тэрміналаў звадкаванага газу на фінскім і эстонскім берагах заліва. | | | | | | Вялікі порт Санкт-Пецярбург | Талінскі порт і яго навакольная мясцовасць | Выгляд на цэнтр Хельсінкі з самалёта | Комплекс ахоўных збудаванняў Санкт-Пецярбурга ад паводак | Археалогія заліва ----------------- Асноўныя гандлёвыя шляхі Ганзейскага саюза Дно Фінскага заліва — адно з найбуйнейшых у свеце могілак загінуўшых караблёў, якія дзякуючы халодным і адносна прэсным водам выдатна захаваліся. Праз Фінскі заліў з VI стагоддзя праходзіць марскі гандлёвы шлях, па ім у Паўночную Еўропу паступалі 100 % срэбра (каля 3000 тон у VIII—Х стагоддзях). Пазней гэты шлях быў найважнейшым у гандлі Рускага царства з гарадамі Ганзы. У XVII стагоддзі ён амаль вызначаў эканоміку Шведскага каралеўства, а з пачатку XVIII стагоддзя — стаў галоўным каналам міжнароднага гандлю для Расійскай імперыі. Кожны год тут гінулі дзясяткі судоў. Вядомыя выпадкі, калі ў шторм загіналі цэлыя флатыліі за некалькі гадзін. Восенню 1743 года за 7 гадзін загінулі 17 рускіх ваенных судоў, якія вярталіся з Фінляндыі, а летам 1747 года ўсяго за 4 гадзіны на рэйдзе Нарвы загінулі 26 гандлёвых судоў. Рэкорд быў пастаўлены ў 1721 годзе, калі пры эвакуацыі рускіх войскаў з Фінляндыі за 3 месяцы загінулі больш за 100 караблёў (прычым 64 — за адну ноч). На канец 1996 года ў расійскім сектары Фінскага заліва налічваліся больш за 5000 затопленых аб'ектаў. З іх каля 2500 — гэта караблі і суды, амаль 1500 — самалёты, а астатнія — усялякія дробныя аб'екты — якары, лодкі, сухапутныя транспартныя прыстасаванні, якія праваліліся пад лёд (танкі, трактары, аўтамашыны, гарматы і іншае) і падводныя кабелі. Паводле нацыянальнай прыналежнасці загінуўшыя караблі адносіліся да рускага флоту (25 %), нямецкага (19 %), англійскага (17 %), шведскага (15 %), галандскага (8 %) і фінскага (7 %). Астатнія 9 % уключаюць нарвежскія, дацкія, французскія, амерыканскія, італьянскія, эстонскія і латвійскія суды. Дно Фінскага заліва, і асабліва яго ўсходняя частка, багатае на аб'екты, якія ўяўляюць патэнцыяльную небяспеку для мараплавання, рыбалоўства, прыбярэжнага будаўніцтва, пракладкі падводных трубаправодаў ці кабеляў, а таксама ствараюць пагрозу экалагічных бядотаў і катастроф. Актыўныя і шырокамаштабныя мінныя ўстаноўкі ажыццяўляліся ў Фінскім заліве яшчэ ў час Першай сусветнай вайны, Грамадзянскай вайны і інтэрвенцыі, Зімняй вайны. Аналіз наяўнай няпоўнай інфармацыі дазваляе ацаніць маштабы пастаноўкі ў 60 000 адзінак (толькі пастаноўкі Расійскага імператарскага флоту ў 1914—1917 гадах склалі 38 932 міны). Пры гэтым пасляваенным траленнем, паводле ацэнак спецыялістаў, знішчаны не больш за 25 % выстаўленых мін. Зноскі ------ 1. 1 2 Финский залив // *estonica.org*. Архівавана з першакрыніцы 4 лютага 2012. 2. 1 2 ЕСИМО. Солёность воды **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. 3. ↑ /S-23/S23\_1953.pdf International Hydrographic Organization. Limits of Oceans and Seas (Special publication № 23). 3rd edition, 1953. IMP Monégasque, Monte-Carlo. P. 5.(недаступная спасылка) 4. ↑ БСЭ. — 2-е изд.. — Москва, 1949-1958. — Т. 45. 5. ↑ *Поспелов Е. М.* Школьный топонимический словарь. — М.: Просвещение, 1988 6. ↑ Топонимическая энциклопедия Санкт-Петербурга. СПб.: Информационно-издательское агентство ЛИК, 2002. 7. ↑ *Даринский А. В.* География Ленинграда. — Л.: Лениздат, 1982. — С. 12—18. 8. 1 2 3 4 5 6 Санкт-Петербург: Энциклопедия. — М.: Российская политическая энциклопедия. 2006. 9. ↑ ЕСИМО. Солёность воды **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. 10. 1 2 *Дарынскі А. В.* Ленинградская область. — Л.: Лениздат, 1975. 11. ↑ ЕСИМО **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. 12. 1 2 *Хазанович К. К.* Геологические памятники Ленинградской области. — Лениздат, 1982. 13. ↑ Вести Курортного района № 23(400) 16 октября 2014 года, с.6 14. 1 2 Атлас СССР. — М.: ГУГК, 1984 15. ↑ Фінскі заліў — форты 16. 1 2 Фінскі заліў Балтыйскага мора — Прырода 17. ↑ Рыбалоўныя старонкі Санкт-Пецярбурга Архівавана 28 жніўня 2009. 18. 1 2 Базы дадзеных па экалогі Фінскага заліва і іх структура 19. 1 2 Будаўніцтва партоў у Фінскім заліве знішчае рыбу Архівавана 10 лістапада 2017. 20. ↑ У Санкт-Пецярбурге і прыгарадах ёсць толькі адзін бяспечны пляж **(нявызн.)**. «Фонтанка». Архівавана з першакрыніцы 10 чэрвеня 2013. Праверана 10 чэрвеня 2013. 21. ↑ Архівавана 17 жніўня 2017. 22. ↑ РИА «Новости» 23. 1 2 3 4 Большая российская энциклопедия. Том «Россия». — М.: Большая Российская энциклопедия, 2004 24. 1 2 3 Страны и народы: Советский Союз. Республики Прибалтики. Белоруссия. Украина. Молдавия. — М.: Мысль, 1984. 25. 1 2 Географический энциклопедический словарь: Географические названия — М.: Советская энциклопедия, 1983. 26. 1 2 Ленинградская область: исторический очерк./ Сост. В. А. Ежов. — Л.: Лениздат, 1986 27. ↑ *І. І. Лісаевіч.* Даменіка Трэзіні. — Л.: Лениздат, 1986. — С. 20—26. 28. ↑ *Лур'е Ф. М.* Российская и мировая история в таблицах: синхронические таблицы. — СПб.: Каравелла, 1995. 29. ↑ Талінскі пераход 1941 года. Вайна на мора Архівавана 12 верасня 2009. 30. ↑ *Платонаў А. В.* Трагедыі Фінскага заліва. — М.: Эксмо; СПб: Terra Fantastica, 2005 31. ↑ Парты Фінскага заліва 32. ↑ Парты. Перамены ў фінскіх партах 33. ↑ Расійскі рачны флот і турызм INFOFLOT.RU Архівавана 20 кастрычніка 2017. 34. ↑ «З Пецярбурга ў Хельсінкі на пароме», 7 июля 2008 35. ↑ У красавіку 2010 года адчыняюцца паромныя зносіны паміж Расіяй і Фінляндыяй (Праверана 17 лютага 2010) 36. ↑ *Даринский А. В.* География Ленинграда. — Л.: Лениздат, 1982. — С. 30—34. 37. ↑ Дамба. Комплекс аховы Санкт-Пецярбурга ад паводак 38. ↑ Nord Stream 39. ↑ Эстония и Финляндия заключили договор о прокладке газопровода Balticconnector **(нявызн.)**. Интерфакс (3 сакавіка 2014). Праверана 4 сакавіка 2014. 40. ↑ Падводныя адкрыцці на ўсходзе Фінскага заліва Архівавана 21 снежня 2010. 41. ↑ Каталог і атлас аб'ектаў на дне Балтыйскага мора і знаходкі зрэшткаў старажытных караблёў на дне Фінскага заліва Архівавана 4 верасня 2011. 42. ↑ Апасныя аб'екты Архівавана 22 лютага 2010. Спасылкі -------- * Фінскі заліў Балтыйскага мора * Фотаздымкі берагоў Фінскага заліва Архівавана 2 чэрвеня 2009. * Зялёны свет. Фінскі заліў Архівавана 26 ліпеня 2011. * Некалькі растравых карт глыбінь Фінскага заліва * Карта глыбінь Фінскага заліва | ⛭Балтыйскае мора | | --- | | Залівы | * Батнічны * Калінінградскі * Гданьскі * Куршскі * Рыжскі * ✰ Фінскі * Шчэцінскі | | Бухты | * Кільская * Любецкая * Мекленбургская * Памеранская * Унтэрварноу * Ганебуктэн | | Пралівы | * Барнгольмсгатэт * Вяйнамеры * Дацкія * Ірбенскі * Кальмарсунд * Катэгат * Сьёдра-Кваркен * Шыфтэт | | Астравы | * Аландскія * Борнхальм * Готланд * Дацкія * Эланд * Маанзундскія * Руген * Стакгольмскі * Узедам * Волын * Фемарн | | Краіны | * Германія * Данія * Латвія * Літва * Польшча * Расія * Фінляндыя * Швецыя * Эстонія |

**Га́вешава** (славацк.: Havešová) — нацыянальны прыродны запаведнік у нацыянальным парку Поланіны ў Букаўскіх Врхах, Славакія. Апісанне -------- Створаны ў 1964 годзе запаведнік пакрывае тэрыторыю ў 1 713 200 гектараў. Прадметам аховы НПЗ з'яўляюцца ўнікальныя захаваўшыяся лісцевыя дрэвы (клён, ясень, бук). Якія могуць служыць у якасці ўзораў для навуковых даследванняў, культурных і адукацыйных мэтаў. Геаграфія --------- Запаведнік знаходзіцца на вышыні ў 440—741 м н. у. м. Сярэдняя гадавая тэмпература вагаецца ад 6.0 да 6.5 °C, перыяд росту — 145—150 дзён у годзе. Сярэдняя колькасць атмасферных ападкаў 800—850 мм. Снежны покрыў захоўваецца на тэрыторыі па 140—145 дзён у год Зноскі ------ 1. ↑ SAŽP. *Havešová v štátnom zozname osobitne chránených častí prírody SR* [online]. Liptovský Mikuláš : Slovenské múzeum ochrany prírody a jaskyniarstva, 1. júl 2002. Dostupné online Архівавана 8 снежня 2015..

**Альбрэхт Адам** (16 красавіка 1786, Нёрдлінген — 28 жніўня 1862, Мюнхен) — нямецкі мастак. Сын кандытэра; маючы мэту стаць мастацтвазанаўцам пасяліўся ў Мюнхене ў 1807 годзе. Удзельнічаў у паходзе супраць Аўстрыі і служыў у войску віцэ-караля Італіі — Яўгенія. Прымаў удзел у французка-рускай вайне 1812 года. Пасля сканчэння вайны намаляваў альбом на 85 аркушаў, сцэны з перажытага на вайне і вялікія карціны біваў у якіх удзельнічаў. Сярод яго прац шмат звязаных з Беларуссю — «Пераправа праз Нёман у Пілоні. 30 ліпеня 1812 г.», «галоўная кватэра ў Сідараўцы», «Кавалерыя ў Астроўна», «На дарозе Бешанковічы-Астроўна», «Бітва ля Астроўна», «На дарозе ля Віцебска», «Пераправа праз Дзвіну»… Пасля выдаў альбом выдатных літаграфій «Voyage pittoresque militaire». Значную частку яго лепшых твораў 1817—24 набыў кароль баварскі Максім I. У 1829 быў у Штутгарце і маляваў толькі арабскіх каней.. У 1848 і 1849 удзельнічаў у паходзе на Сардзінію, разам з сынам Яўгенам, і стварыў альбом успамінаў «Erinnerungen an die Feidzüge der österr. Armee in Italien in den J. 1848 u. 1849» (Мюнхен, 1850 г.). Яго апошняя і самая вялікая карціна — «Бітва пад Царндорфам» на тэму Царндорфскай бітвы пад час «Сямігадовай вайны». Яго брат Генры і сыны Бена, Яўген і Франц таксама былі мастакамі. Творы ----- * Пераправа праз НёманПераправа праз Нёман * Сядзіба Кеневічаў у маёнтку Жамыслаўль, малюнак 1812 г.Сядзіба Кеневічаў у маёнтку Жамыслаўль, малюнак 1812 г. Зноскі ------ 1. 1 2 Albrecht Adam<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a> 2. 1 2 Albrecht Adam<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q3362041'></a> Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Альбрэхт Адам * Творы Адама | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Discogs · RKDartists | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Бракгаўза і Эфрона · Ваенная Сыціна · Малы Бракгаўза і Эфрона · Allgemeine Deutsche Biographie · Brockhaus | | Генеалогія і некрапалістыка | WikiTree | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 10298003b · GND: 116006374 · ISNI: 0000 0001 1036 7947 · LCCN: n82052843 · NKC: xx0092941 · NTA: 070204055 · NUKAT: n2002098146 · SUDOC: 221578099 · VIAF: 7379643 · ULAN: 500023862 | |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Праспект Францыска Скарыны. **Праспект Францыска Скарыны** — праспект у цэнтральнай частцы Полацка. Названы ў гонар ураджэнца горада, беларускага і ўсходнеславянскага першадрукара Францыска Скарыны. Гісторыя -------- Праспект утвораны з 2 старых вуліц. У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Іллінская вуліца. У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. вуліца Троцкага. У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. вуліца Арджанікідзэ. Паўднёвая цотная частка праспекта ў XVI—XVIII стагоддзях называлася *Іллінская*, яна выходзіла за межы абарончых умацаванняў горада. Назву Іллінская мела адна з гарадскіх абарончых вежаў, што стаяла на гэтай вуліцы. Назва вуліцы, верагодна, паходзіць ад назвы Іллінскай царквы, згаданай пад 1552 г. На вул. Іллінскай да 1780 г. (прыезду ў Полацк Кацярыны ІІ) быў пабудаваны вялікі трохпавярховы корпус езуіцкага калегіума, размешчаны насупраць паўднёвага фасада касцёла св. Стэфана. На заходнім канцы вул. Іллінскай былі пабудаваны два карпусы, адзін насупраць другога, па розныя бакі вуліцы. Вуліца заставалася праезджай нядоўга — пасля 1780 г. яна была перагароджана трохпавярховым будынкам езуцкага калегіума (корпус зруйнаваны ў 1964 г.) У ХІХ — пачатку XX стагоддзя вуліца мела назву *Верхне-Пакроўская*. У 1919 была перайменавана ў вуліцу *Троцкага* ў гонар Льва Троцкага, а пазней — у вуліцу *Арджанікідзэ* ў гонар Сярго Арджанікідзэ. Паўночная няцотная частка праспекта ў XVII—XVIII згадваецца пад назвай *Бацечкавая*. Абодве вуліцы, Іллінская і Бацечкавая праходзілі праз гарадскі рынак. У актавай кнізе 1656—1657 гг. згадваецца пляц паміж вул. Бацечкавай і Спаскай уздоўж паркана. Па трасе вул. Бацечкавай у 1738 г. быў закладзены мураваны касцёл св. Стэфана. З заходняга боку вуліца была перагароджана двухпавярховым флігелем езуіцкага калегіума. Падчас археалагічнага нагляду А. А. Салаўёва ў 2009 г. за рэканструкцыяй былога флігеля былі адкрыты сляды брамы, ад якой пачынаўся драўляны мост праз Чорны ручай на Верхні замак. Гэтая брама была размешчана па трасе былой вул. Бацечкавай і вяла праз Чырвоную (Каралеўскую) вежу. У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Віцебская вуліца. У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Аляксандраўская вуліца. У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. вуліца Карла Маркса. вуліца Віцебская ў 1918 годзе У пачатку XX стагоддзя вуліца мела назву *Віцебская*. У 1912—1918 гадах звалася *Аляксандраўская*. Бальшавікі перайменавалі вуліцу ў гонар Карла Маркса. У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Праспект Карла Маркса. У 1948 годзе было вырашана на паваенных руінах зрабіць велічны праспект. Дзеля гэтага зносіліся ўсе будынкі паміж вуліцамі К. Маркса і Арджанікідзэ з ліквідацыяй рынкаў. Усё гэта было прадугледжана генеральным планам рэканструкцыі горада, зацверджаным 30 жніўня 1948 года. Праспект атрымаў імя Карла Маркса. 22 мая 2009 года праспект быў перайменаваны ў гонар Францыска Скарыны. Апісанне -------- Праспект з’яўляецца бульварам з пешаходнай часткай у цэнтры. Цягнецца ад заходняга боку плошчы Свабоды (уключаючы саму плошчу) да вуліцы Юбілейнай. Забудова -------- ### Няцотны бок Дамы № 1 і 3 * № 1 — будынак канца ХІХ — пачатку ХХ стагоддзя — Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000623шыфр 213Г000623 Дом яўрэйскага купца, пра што сведчылі сіёнскія зоркі над галоўным уваходам. Да Кастрычніцкай рэвалюцыі гэты дом быў заняты пад 2-е гарадское вучылішча, падчас рэвалюцыі ўлетку 1917 г. у ім месціўся савет рабочых дэпутатаў, затым аддзел народнай адукацыі, а ў 30-х гадах тут працавалі яўрэйская і рабочая вечаровая школы. Пасля Другой сусветнай вайны размяшчаліся аддзелы Полацкага аблвыканкама, потым — ГПТВ № 66. * № 3 — будынак канца ХІХ — пачатку ХХ стагоддзя — Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000623шыфр 213Г000623 * № 5 — будынак канца ХІХ — пачатку ХХ стагоддзя — Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000623шыфр 213Г000623 «Гранд-гатэль» з рэстаранам купца Івана Бакаева. Гатэль лiчыўся лепшым у горадзе. Нумар там каштаваў каля 3 рублёў. У ім не было вадаправода i каналізацыi. У нумары стаялi ложак, рукамыйнiк са столiкам, камiн i галандская печ для абагрэву памяшкання у халодны час. Падчас Кастрычніцкай рэвалюцыі тут пэўны час быў райвыканкам і праводзілася рэгістрацыя дэлегатаў першага павятовага з’езду саветаў. Пасля вайны ў гэтым будынку месціўся Полацкі аблвыканкам. Да Кастрычніцкай рэвалюцыі на першым паверсе знаходзілася канцылярыя полацкага таварыства ўзаемнага крэдыту пад кіраўніцтвам полацкага банкіра Баркана, а на другім была кватэра. У часы НЭПа на першым паверсе было казіно, дзе гулялі ў лато, а потым — сталовая Нархарчу. Сутарэнне выкарыстоўвалася пад сховішча гародніны. У канцы 30-х гадоў тут знаходзіўся райкам камсамолу. Падчас рамонтных работ і капання траншэяў для вадаправода, каналізацыі, электракабеля ў двары дома быў адрыты магутны культурны пласт, рэшткі драўлянага зруба на глыбіні каля 0,5 м, а ў паўночна-ўсходняй частцы двара знойдзены вялікі падмурак з буйных глыжоў на вапнавай заправе таўшчынёй каля 1 м. Глыбіня траншэй не перавышала 2 м і не дайшла да мацерыковага грунту. У верхняй частцы пласта бачныя рэшткі будаўнічага спарахнелага смецця і вуголля. На карысць таго, што будынак стары і некалі меў вялікае значэнне, сведчыць той факт, што калі ён замінаў планаванню вуліцы, якая ішла ад Дзвіны, будаўнікі вымушаныя былі абысці яго па ўсходнім фасадзе, па былой вул. Узнясенскай. Гэта выпадак істотнага адступлення ў гарадскім планаванні. Дом № 9 * № 9 — Прыватны дом купца Мендэля Іцкавіча Брэйдо. На першым паверсе знаходзілася аптэка для яўрэяў. У часы нямецкай акупацыі ў 1918 годзе ў будынку змяшчалася палявая кніжная крама. Гатэль «Славянскі» * № 13 — Гатэль «Славянскі»[d] (архітэктар В. Зайцаў). 22 снежня 1954 года быў адкрыты як гасцініца «Дзвіна». * № 29 — будынак канца ХІХ — пачатку ХХ стагоддзя — адзіны будынак, які адзначае выезд ад вул. Баравой на Віцебскі гасцінец — Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000623шыфр 213Г000623 ### Цотны бок Ансамбль плошчы Свабоды (былая Парадная, Корпусная): будынак павятовага і ніжняга земскага судоў, дом віцэ-губернатара, дом каменданта, будынак магістрата, дом губернатара, дом верхняй і ніжняй управаў, дом генерал-губернатара * № 2а — корпус А былога езуіцкага калегіума — Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 211Г000612шыфр 211Г000612 * № 4 — будынак магістрата, канец XVIII стагоддзя — Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Г000611шыфр 212Г000611 * № 6 — дом генерал-губернатара, канец XVIII стагоддзя — Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Г000611шыфр 212Г000611 * № 8 — дом верхняй і ніжняй управаў, канец XVIII стагоддзя — Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Г000611шыфр 212Г000611 Палац генерал-губернатара * № 8а — Палац генерал-губернатара, 1783 г. архітэктар Іван Зігфрыдан — Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Г000611шыфр 212Г000611 Будынак Полацкага мужчынскага духоўнага вучылішча * № 10 — Былое Полацкае мужчынскае духоўнае вучылішча. Цяпер у будынку размяшчаецца Полацкі райвыканкам. У 1980 годзе зроблена прыбудова канферэнц-залы да будынка гаркама КПБ па праекце архітэктара В. П. Андаралава. У прыбудове цяпер размяшчаецца Полацкі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю. * № 22 — будынак канца ХІХ — пачатку ХХ стагоддзя — Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000623шыфр 213Г000623 Помнікі ------- * Помнік героям Айчыннай вайны 1812 года (Полацк) * Помнік літары «Ў» * Полацк – геаграфічны цэнтр Еўропы * Помнік Сімяону Полацкаму (Полацк) * Помнік Францыску Скарыну (Полацк) Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Ж000629шыфр 212Ж000629 * Помнік камсамольцам (Полацк) Зноскі ------ 1. 1 2 *Д. У. Дук.* Полацк і палачане (IX – XVIII стст.) (бел.). — ПДУ. — Наваполацк, 2010. — 180 с. — ISBN 978-985-531-122-6. 2. 1 2 *Л. Ф. Данько, А. И. Судник.* Путеводитель по городу Полоцку 1910 года. Выпуск 8 (руск.). — Полоцкое книжное издательство. — Полоцк, 2009. — 45 с. — ISBN 978-985-6936-02-2. 3. 1 2 3 4 5 6 *Дэйніс Іван Пятровіч.* Полацкая даўніна (бел. (тар.)). — Медисонт. — Мінск, 2007. — 330 с. — ISBN 978-985-6530-74-9.(недаступная спасылка) 4. ↑ Решение Полоцкого городского Совета депутатов от 22.05.2009 N 92 "О наименовании и переименовании улиц в городе Полоцке" **(нявызн.)**. 5. ↑ Три рубля за номер и голландская печь: каким был «Гранд Отель» в Полоцке, где хотят снова открыть гостиницу **(нявызн.)**. 6. ↑ Интерактивный план «Полоцк 1918 г.» **(нявызн.)**. 7. 1 2 Архитекторы Советской Белоруссии: Биогр. справочник / Союз архитекторов БССР; Сост. В. И. Аникин и др.. — Мн.: Беларусь, 1991. — 262 с. — ISBN 5-338-00611-1. (руск.) | ⛭Славутасці Полацка | | --- | | Раёны і кварталы | * Гарадзішча * Селішча * Верхні замак * Ніжні замак з валам Івана Грознага * Вакольны горад * Запалоцкі пасад | Герб Полацка | | Вуліцы і плошчы | * Войкава * Замкавая * пл. Свабоды * Ніжне-Пакроўская * Еўфрасінні Полацкай * Леніна * пр. Ф. Скарыны | | Грамадскія будынкі і збудаванні | * Жаночае епархіяльнае вучылішча * Павятовы і ніжні земскі суды * Дом віцэ-губернатара * Дом каменданта * Магістрата * Дом губернатара * Дом верхняй і ніжняй упраў * Дом генерал-губернатара * Езуіцкі калегіум * Домік Пятра I * Вадацяжная вежа * Чырвоны мост * Дом афіцэраў * Пажарнае дэпо | | Музеі | * Музей беларускага кнігадрукавання * Музей гісторыі архітэктуры Сафійскага сабора * Музей традыцыйнага ручнога ткацтва Паазер’я * Дзіцячы музей * Краязнаўчы музей | | Помнікі і мемарыялы | * Барысаў камень * Помнік купцу * Помнік Мікалаю Цудатворцу * Вызваліцелям Полацка * Курган Бессмяротнасці * Мемарыяльны комплекс «Урочышча Пяскі» * Помнік камсамольцам * Помнік 23-м воінам-гвардзейцам * Помнік Ф. Скарыну * Полацк — геаграфічны цэнтр Еўропы * Помнік Уладзіміру Азіну * Полацк — калыска беларускай дзяржаўнасці * Помнік Андрэю Альгердавічу * Помнік літары «Ў» * Помнік Усяславу Чарадзею * Помнік героям Айчыннай вайны 1812 года * Помнік Еўфрасінні Полацкай * Помнік крывічам * Помнік дойліду Іаану * Помнік Сімяону Полацкаму * Дуб Вацлава Ластоўскага | | Манастыры, саборы і храмы | * Сафійскі сабор * Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар бернардзінцаў * Касцёл Святога Антонія і кляштар францысканцаў * Касцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканцаў† * Касцёл Святога Стэфана† * Касцёл Францішка Ксаверыя† * Лютэранская кірха * Богаяўленскай царквы і манастыр * Спаса-Еўфрасіннеўскі манастыр (Спаса-Праабражэнская царква * Крыжаўзвіжанская царква) * Бельчыцкі (Барысаглебскі) манастыр * Пакроўская царква * Харальная сінагога† | | Сады і паркі, могілкі | * Ксавер’еўскія могілкі * Лютэранскія могілкі * Парк імя 50-годдзя Савецкай улады * Стараверскія могілкі * Фатынаўскія могілкі * Чырвоныя могілкі | | † страчаныя аб’екты |

**Форум Траяна** (лац.: Forum Traiani) — храналагічна апошні з імператарскіх форумаў Рыма, сканструяваны архітэктарам Апаладорам з Дамаска. Гісторыя -------- Форум быў пабудаваны па загаду імператара Траяна і быў упрыгожаны трафеямі, прывезенымі пасля заваявання Дакіі ў 106 годзе. Паводле рымскага альманаха Fasti Ostiensi, форум быў адкрыты ў 112 годзе, калона Траяна ў 113 годзе. Для пабудовы такога велізарнага збудавання была неабходнай праца вялікай колькасці людзей: працоўныя зрылі схілы Квірынала і Капіталійскага ўзгорка, якія зачынялі даліну, занятую імператарскімі форумамі ў кірунку Марсавага поля. Магчыма, што земляныя працы былі пачаты яшчэ пры імператары Даміцыяне, але архітэктурны праект цалкам і цалкам належаў Апаладору з Дамаска, які таксама суправаджаў імператара Траяна ў дакійскай кампаніі. Падчас будаўніцтва форума ў Рыме былі збудаваны рынак Траяна, Форум Цэзара (дзе была пабудавана Базіліка аргентарыяў), а таксама адрэстаўраваны Храм Венеры-Прамаці. Будынак ------- Мадэль форума Траяна Форум уяўляў сабой шматлікія крытыя каланады памерам 200 на 120 метраў з экседрамі (паўкруглымі глыбокімі нішамі з месцамі для сядзення ўздоўж сцен) з двух бакоў. Галоўны ўваход на форум на паўднёвай старане, трыўмфальная арка ўвянчана калясніцай, запрэжанай шасцёркай канёў. Базіліка Ульпія знаходзіцца на паўночным канцы каланады, выбрукаванай белым мармурам і ўпрыгожанай вялікай коннай статуяй Траяна. На поўнач ад базілікі размяшчалася меншая каланада і храм, прысвечаны боскаму Траяну. Строга на поўначы ад базілікі Ульпія размяшчаліся дзве бібліятэкі, адна з лацінскімі дакументамі, іншая з грэчаскімі. Паміж дзвюма бібліятэкамі стаяла 38 мятровая калона Траяна. У сярэдзіне IV стагоддзя імператар Канстанцый II падчас наведвання Рыма быў захоплены коннай статуяй Траяна і навакольнымі будынкамі. Візіт імператара і будынкі форума былі апісаны старажытнарымскім гісторыкам Аміянам Марцэлінам. Да нашага часу захаваліся толькі часткі рынкаў і калона Траяна. Зноскі ------ 1. ↑ archINFORM — 1994. Праверана 30 ліпеня 2018.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q265049'></a> 2. 1 2 dati.beniculturali.it — 2014.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q52897564'></a> 3. 1 2 3 4 Roth, Leland M. (1993). *Understanding Architecture: Its Elements, History and Meaning* (First ed.). Boulder, CO: Westview Press. ISBN 0-06-430158-3. Бібліяграфія ------------ * James Packer. Trajan’s Forum: A Study of the Monuments. University of California Press, 1997. * James Packer Il Foro Di Traiano a Roma Breve Studio dei Monumenti. Edizioni Quasar 2001 (also in English). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Форум Траяна** | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4436834-3 · VIAF: 315161178 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Яроміна. **Яро́міна** (трансліт.: *Jaromina*, руск.: Ерёмино) — аграгарадок у Гомельскім раёне Гомельскай вобласці. Уваходзіць у склад Яромінскага сельсавета. Геаграфія --------- ### Размяшчэнне У 5 км на паўночны захад ад Гомеля. У вёсцы знаходзіцца аднайменны прыпыначны пункт. ### Водная сістэма На захадзе меліярацыйны канал, злучаны з ракой Рандоўкай (прыток ракі Уза). Транспартная сістэма -------------------- Транспартная сувязь па аўтамабільнай дарозе Доўск — Гомель. У вёсцы 2048 жылых дамоў (2004 год). Планіроўка складаецца з 2 частак, падзеленых невялікім вадасховішчам. Забудова двухбаковая, дома драўляныя і цагляныя, пераважна аднапавярховыя, сядзібнага тыпу. Праз вёску праходзяць маршруты гарадскіх аўтобусаў (г. Гомель) №38, 43, 44. Гісторыя -------- Паводле пісьмовых крыніц, вёска вядомая з XVIII стагоддзя як сяло ў Рэчыцкім павеце Менскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага. Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) у складзе Расійскай імперыі. З 1795 года дзейнічала царква. Памешчыкі Красінскі-Карвін і Багданаў мелі тут у 1840 годзе 475 дзесяцін зямлі і піцейны дом. У 1850 годзе побач была пракладзена шаша Пецярбург — Кіеў. Пасля будаўніцтва Лібава-Роменскай чыгункі ў 1873 годзе пачала працу чыгуначная станцыя. У 1885 годзе дзейнічалі хлеба-запасны магазін, вінная крама, млын. У 1889 годзе пабудавана драўляная Пакроўская царква (архітэктар П. Г. Камбураў), у народным вучылішчы атрымлівалі адукацыю 46 хлопчыкаў і 14 дзяўчынак, а ў 1902 годзе, адпаведна, 89 і 33. У 1897 годзе працавалі царква, школа, карчма. У 1897 годзе ў Пакалюбічскай воласці Гомельскага павета Магілёўскай губерні. У 1908 годзе побач знаходзілася 3 фальварка. У 1926 годзе дзейнічалі паштовы пункт, 2 школы. Побач знаходзіліся хутары. З 8 снежня 1926 года цэнтр Яромінскага сельсавета Гомельскага раёна Гомельскага акруга, з 20 лютага 1938 года — Гомельскай вобласці. У 1929 годзе арганізаваны калгас «Чырвоны хлебароб». Працавалі сталярная і шорная майстэрні, нафтавы млын, кузня. У 1933 годзе размясціўся ўчастак Гомельскай МТС. Падчас Вялікай Айчыннай вайны на франтах і ў партызанскай барацьбе загінулі 267 жыхароў вёскі. Яроміна было вызвалена 26 лістапада 1943 года. Каля будынка сельсавета збудавана стэла і пліты з імёнамі загінулых землякоў. У 2005 годзе была праведзена рэканструкцыя стэлы «Нішто не забыта, Ніхто не забыты». У 1959 годзе цэнтр калгаса «XXII з’езд КПСС». Размяшчаюцца камбінат бытавога абслугоўвання, «Аграпрамтэхніка», «Сельгасхімія», абласная станцыя аховы расліннага свету, сярэдняя і музычная школы, эксперыментальны культурна-спартыўны цэнтр, Дом культуры, 2 бібліятэкі, амбулаторыя, дзіцячыя яслі і сад, аптэка, аддзяленне сувязі, кафэ, 4 крамы, лазня. У склад Яромінскага сельсавета да 1962 года ўваходзілі пасёлкі Высокае і Новы, да 1997 года Новае Жыццё, да якога ў 1962 годзе быў далучаны пасёлак Высокае. Усе гэтыя населеныя пункты ў цяперашні час не існуюць. З 1927 года ў вёсцы існуе ансамбль песні і танца «Колас», якому ў 1969 годзе прысвоена званне народнага. Насельніцтва ------------ ### Колькасць * 2004 год — 2048 двароў, 6094 жыхара. ### Дынаміка * 1868—151 двор, 526 жыхароў. * 1885—158 двароў, 870 жыхароў. * 1897—229 двароў, 1221 жыхар (паводле перапісу). * 1908—232 двара, 1687 жыхароў. * 1926—390 двароў, 2008 жыхароў. * 1959 — 3215 жыхароў (паводле перапісу). * 2004 год — 2048 двароў, 6094 жыхара. Вядомыя ўраджэнцы ----------------- * А. Д. Чагоўскі — ганаровы грамадзянін Санкт-Пецярбурга. Славутасці ---------- У памяць пра жыхароў вёскі, якія загінулі ў час Вялікай Айчыннай вайны, каля сельсавета ўстаноўлена стэла і пліты з імёнамі загінулых. Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гомельская вобласць: нарматыўны даведнік / Н. А. Багамольнікава і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2006. — 382 с. ISBN 985-458-131-4 (DJVU).. Сустракаецца таксама варыянт **Яро́мін, м.** Літаратура ---------- * Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т.1, кн.1. Гомельская вобласць/С. В. Марцэлеў; Рэдкалегія: Г. П. Пашкоў (галоўны рэдактар) і інш. — Мн.: БелЭн, 2004. 632с.: іл. Тыраж 4000 экз. ISBN 985-11-0303-9 ISBN 985-11-0302-0 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх | ⛭**Яромінскі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Яроміна | | Пасёлкі | Бардзіна · Вішанскі · Клімаўскі | | Вёскі | Касцюкоўка |

**Гілелі́зм** — дактрына, натхнёная равінам Гілелем, сучаснікам Ісуса Хрыста. Л. Л. Заменгоф прыняў яе ў рамках сваіх ідэй, выказаных у артыкуле «Гілелізм — прапанова па вырашэнню яўрэйскага пытання», выдадзеным у 1901 годзе. Адмовіўшыся ад сіянісцкага вырашэння ўжо ў 1886, Заменгоф, аднак, застаўся верным свайму народу, лёс якога ва Усходняй Еўропе быў вельмі цяжкім. У 1901 годзе пад псеўданімам *Unuel* («Адзін з народа»), узятым ад равіна Акад-Хама, да духоўнага сіянізму якога Заменгоф далучыўся (адмовіўшыся ад палітычнага і нават узброенага сіянізму Тэадора Герцля), Заменгоф выдаў свае тэзісы аб усталяванні новай, нейтральнай агульначалавечай рэлігіі, усталяванай таксама на новай, нейтральнай агульначалавечай мове. Калі сіянізм імкнуўся, каб аб яўрэях гаварылі з такой самай павагай, як аб французах, немцах, рускіх і г. д. то Заменгоф імкнуўся, каб наогул забыліся аб існаванні яўрэяў, французаў, немцаў, рускіх і г. д. Сваю прапанову, напісаную па руску, ён разаслаў яўрэйскім інтэлектуалам (ашкеназам, валодаючым рускай мовай), з якіх шмат хто былі эсперантыстамі. Яўрэі і талстоўцы складалі значную частку эсперантыстаў у тагачаснай Расійскай імперыі. Сустрэўшы супраціўленне, Заменгоф на некаторы час адмовіўся ад распаўсюджвання свайго праекта, які праз некалькі гадоў адрадзіўся пад назвай гамаранізму. У адным са сваіх пісем Заменгоф тлумачыць, што «сотня людзей, якія вывучылі мову спадчынна, з’яўляецца больш важнай, чым мільёны тых, хто вывучыў яе згодна з модай» і што «мова самага маленькага народа мае больш жыццяздольнасці, чым мова без народа». Гэта пісьмо разглядаюць як першы зародак раўмізму.

Малюнкі ў пячоры Альтаміра, Іспанія. Выява з пячоры Тасілін-Аджэра (Алжыр) **Пячорны жывапіс** (часта называюць **наскальным жывапісам**) — выявы ў пячорах, зробленыя людзьмі часоў палеаліта, адзін з відаў першабытнага мастацтва. Большасць з такіх аб’ектаў было знойдзена ў Еўропе, паколькі менавіта там старажытныя людзі былі вымушаны жыць у пячорах і гротах, спасаючыся ад халадоў, але падобныя пячоры ёсць і на іншых кантынентах. Доўгі час сучасная цывілізацыя не мела ўяўленняў аб якіх-небудзь аб’ектах старажытнага жывапісу, але ў 1879 годзе археолаг-аматар Марсэліна Санз дэ Саўтуола разам са сваёй 9-гадовай дачкой у выніку прагулкі натрапіў на пячору Альтаміра, скляпенні якоў былі ўпрыгожаны мноствам малюнкаў — не меўшая аналагаў знаходка вельмі ўразіла даследчыка і схіліла яго да больш уважливага даследвання. Праз год Саўтуола са сваім сябрам Хуанам Віланова-і-П’ера з Мадрыдскага ўніверсітэта апублікавалі вынікі сваіх даследванняў, у якіх датавалі выкананне малюнкаў эпохай палеаліта. Шмат хто з вучоных успрынялі гэтае паведамленне вельмі неадназначна, Саўтуолу абвінавачвалі ў фальсіфікацыі знаходак, але пазней падобныя пячоры былі знойдзены і ў іншых кутках планеты. Прынята вылучаць аднакаляровыя, ці манахромныя, і шматкаляровыя, ці паліхромныя выявы. развіваючыся з часам, да ХІІ тысячагоддзя да н. э. пячорны жывапіс стаў выконвацца з улікам аб’ёма, перспектывы, колера і прапорцыі фігур, улічваць рух. Пазней пячорны жывапіс стаў больш стылізаваным. Зноскі ------ 1. ↑ Первобытное искусство **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2010. Гл. таксама ----------- * Пячора Фон-дэ-Гом * Пячора Ласко * Пячора Камбарэль * Пячора Труа-Фрэр * Карставыя пячоры ў Маросе і Панкепе * Наскальныя малюнкі абарыгенаў Аўстраліі * Храналогія позняга палеаліта * Петрогліфы Літаратура ---------- * Наскальны жывапіс: вобразы ці сімвалы? — Мірча Эліядэ, гл. з «гісторыя веры і рэлігійных ідэй. Т. 1» Спасылкі -------- * Пячорны жывапіс(недаступная спасылка) * Пячорны жывапіс **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 2 снежня 2012. Праверана 22 красавіка 2014. * Першабытнае мастацтва - пячорны жывапіс **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 11 верасня 2012. Праверана 22 красавіка 2014. * Пячорны жывапіс **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016. Праверана 22 красавіка 2014. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Кругасвет · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | BNE: XX526285 · BNF: 12038772s · LCCN: sh85021491 · Microsoft: 85311402 · NKC: ph317146 |

***Sideroxylon*** (ад стар.-грэч.: σιδηρος, «жалеза», і ξύλον, «драўніна", што звязана з трываласцю драўніны) — род дрэвавых раслін сямейства *Sapotaceae* парадак *Ericales*. Род уключае каля 70—80 відаў дрэў і кустоў, распаўсюджаных амаль на ўсіх кантынентах. Некаторыя з іх з'яўляюцца каштоўнымі крыніцамі драўніны і сыравіны для харчовай прамысловасці. Асабліва вядомым відам з'яўляецца *Sideroxylon spinosum*, якая цэніцца як алейная культура. Некаторыя віды культывуюцца, выкарыстоўваюцца ў азеляненні. Распаўсюджанне -------------- Арэал роду ахоплівае ўмерана цёплыя і трапічныя рэгіёны Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі, Афрыкі і Еўразіі. Многія прадстаўнікі роду з'яўляюцца аднымі з асноўных відаў сухіх лясоў Цэнтральнай Амерыкі, якія цягнуцца ўздоўж ўзбярэжжа Ціхага акіяну ад Мексікі на поўначы да Коста-Рыкі на поўдні. Біялагічнае апісанне -------------------- Лістападныя і вечназялёныя дрэвы і кусты. Звычайна гэта стройныя высокія дрэвы, у аснове ствалоў якіх размешчаны выступаючае карэнне. Кара на ствалах маршчыністая, коркавая, карычневага колеру, з плямамі. На маладых парастках маюцца невялікія нарасты. Драўніна у некаторых відаў вельмі моцная і цяжкая, у сувязі з чым іх называюцца "жалезнымі дрэвамі" гэта адносіцца, да прыкладу, да *Sideroxylon spinosum*. Лісце звычайна скурыстае, глянцавае, цвёрдае, без прылісткаў, з хвосцікам. Ліставая пласцінка - рознай формы. Чашалісцікаў звычайна 5, але можа быць 4, 6 або 8. Пялёсткаў - ад 4 да 6, іх афарбоўка можа быць ад белага і крэмавага да жаўтлявага і жоўтага колеру. Тычынка - ад 4 да 6. Песцік - звычайна з пяці плодалісткоў. Пэўнага часу цвіцення няма: кветкі з'яўляюцца з вясны да восені групамі па 2-6 штук. Плод — ягада рознай афарбоўкі - ад жоўтай і аранжавай да ярка-чырвонай, чырвона-чорнай і чыста чорнай. Ягады круглявыя: шарападобныя, эліпсоідныя, яйцападобныя або зваротнаяйцападобныя; без апушэння; утрымліваюць адна альбо дзве карычняватых насеніны эліпсоіднай формы. Таксічнасць, хімічны склад -------------------------- У некаторых відах роду змяшчаецца метылсаліцылат — метылавы эфір саліцылавай кіслаты. Гэта біялагічна актыўнае рэчыва, якое валодае супрацьзапаленчымі, гарачкапаніжальнымі, болесуцішальнымі і раздражняльнымі уласцівасцямі. Культываванне, агратэхніка -------------------------- Некаторыя віды - напрыклад, *Sideroxylon inerme* - культывуюцца ў якасці дэкаратыўна-лісцяных раслін. Ёсць віды, якія выкарыстоўваюцца ў азеляненні: да прыкладу, *Sideroxylon foetidissimum*. Для вырошчвання раслін гэтага роду рэкамендуецца выкарыстоўваць сонечныя або паўценістыя ўчасткі з добра дрэнаванай глебай. Размнажэнне ажыццяўляюць насеннем, тронкамі і адводкамі каранёў. Сінонімы -------- У сінаніміку роду ўваходзяць наступныя назвы (усе сінонімы з'яўляюцца гетэратыпнымі): * Apterygia Baehni (1964) * Argan Dryand. (1794) * Argania Roem. & Schult. (1819), nom. cons. — манатыпны род, у якім быў вылучаны від Sideroxylon spinosum L.; у 2014 годзе назва *Argania* была зведзена ў сінаніміку роду *Sideroxylon* * Bumelia Sw. (1788), nom. cons. * Calvaria Comm. ex C.F.Gaertn. (1806) * Cryptogyne Hook.f. (1876), nom. cons. * Decateles Raf. (1838) * Dipholis A.DC. (1844), nom. cons. * Edgeworthia Falc. (1844), nom. illeg. * Lyciodes Kuntze (1891) * Mastichodendron (Engl.) H.J.Lam (1939) * Monotheca A.DC. (1844) * Nesoluma Baill. (1891) * Reptonia A.DC. (1844) * Robertia Scop. (1777), nom. rej. * Robertsia Endl. (1839) * Rostellaria C.F.Gaertn. (1807) * Sclerocladus Raf. (1838) * Sinosideroxylon (Engl.) Aubrév. (1963) * Spondogona Raf. (1838), nom. rej. * Tatina Raf. (1840) * Verlangia Neck. ex Raf. (1838) Віды ---- Reptonia buxifolia (согласно современной классификации — Sideroxylon mascatense*Reptonia buxifolia* (паводле сучаснай класіфікацыі — *{{bt-bellat||Sideroxylon mascatense}}*). Батанічная ілюстрацыя Дзітрыха Брандзіса з кнігі *Illustrations of the Forest Flora of North-West and Central India* (1874) Sideroxylon reclinatum*{{bt-bellat||Sideroxylon reclinatum}}*, маладая расліна. Батанічныя сады *Marie Selby*, ЗША Паводле інфармацыі базы дадзеных *Plants of the World Online* (па стане на пачатак 2023 года), род уключае 82 віды: * Sideroxylon acunae * Sideroxylon alachuense * Sideroxylon altamiranoi * Sideroxylon americanum * Sideroxylon anomalum * Sideroxylon beguei * Sideroxylon bequaertii * Sideroxylon betsimisarakum * Sideroxylon borbonicum * Sideroxylon boutonianum * Sideroxylon bullatum * Sideroxylon canariense * Sideroxylon cantoniense * Sideroxylon capiri * Sideroxylon capuronii * Sideroxylon cartilagineum * Sideroxylon celastrinum * Sideroxylon cinereum * Sideroxylon cochranei * Sideroxylon contrerasii * Sideroxylon cubense * Sideroxylon dominicanum * Sideroxylon durifolium * Sideroxylon ekmanianum * Sideroxylon eriocarpum * Sideroxylon eucoriaceum * Sideroxylon eucuneifolium * Sideroxylon excavatum * Sideroxylon fimbriatum * Sideroxylon floribundum * Sideroxylon foetidissimum — Сидероксилон вонючий, паўночнаамерыканскі від,які адрозніваецца высокай талерантасцю да марской солі Sideroxylon galeatum * Sideroxylon gerrardianum * Sideroxylon grandiflorum — Дерево додо, эндэмік Маўрыкія, мае ахоўны статус «від, які вымірае» * Sideroxylon hirtiantherum * Sideroxylon horridum * Sideroxylon ibarrae * Sideroxylon inerme, афрыканскі від; культывуецца як дэкаратыўная расліна * Sideroxylon jubilla * Sideroxylon lanuginosum * Sideroxylon leucophyllum * Sideroxylon lycioides * Sideroxylon macrocarpum * Sideroxylon majus * Sideroxylon marginatum * Sideroxylon mascatense * Sideroxylon mirmulano * Sideroxylon moaense * Sideroxylon montanum * Sideroxylon nadeaudii * Sideroxylon nervosum * Sideroxylon obovatum * Sideroxylon obtusifolium * Sideroxylon occidentale * Sideroxylon octosepalum * Sideroxylon palmeri * Sideroxylon peninsulare * Sideroxylon persimile * Sideroxylon picardae * Sideroxylon polynesicum * Sideroxylon portoricense * Sideroxylon puberulum * Sideroxylon reclinatum * Sideroxylon repens * Sideroxylon retinerve * Sideroxylon rotundifolium * Sideroxylon rubiginosum * Sideroxylon rufohirtum * Sideroxylon salicifolium * Sideroxylon saxorum * Sideroxylon sessiliflorum * Sideroxylon socorrense * Sideroxylon spinosum — Аргания, ці Аргания железная, ці Арган, ці Аргания колючая, ці Аргановое дерево; каштоўная алейная культура, сыравіна для вытворчасці Арганавага алею (раслина ў большай ступені вядома пад назвамі *Argania spinosa* і *Argania sideroxylon*, якія зараз зведзены ў сінаніміку віду) * Sideroxylon st-johnianum * Sideroxylon stenospermum * Sideroxylon stevensonii * Sideroxylon tambolokoko * Sideroxylon tenax * Sideroxylon tepicense * Sideroxylon thornei * Sideroxylon verruculosum * Sideroxylon wightianum Некаторыя расліны, якія раней ўключаліся ў род *Sideroxylon*, зараз рэкласіфікаваныя. Так, вид Sideroxylon ferrugineum Hook. & Arn.& Arn. цяпер уваходзіць у склад роду {{bt-bellat||*Planchonella}}* і яго правільнай назвай лічыцца Planchonella obovata (R.Br.) Pierre. Літаратура ---------- * Шаблон:Публикация * Шаблон:Публикация * Elisens W. J. Jones J. M. Sideroxylon // Flora of North America : North of Mexico : [англ.] : in 30 vol. / ed. by FNA Editorial Committee. — New York : Oxford University Press, 2009. — Vol. 8 : Magnoliophyta: Paeoniaceae to Ericaceae. — 624 p. — ISBN 0-19-534026-4. — ISBN 978-0-19-534026-6. 1. 1 2 3 4 5 6 7 Elisens, Jones 2009. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFElisens,\_Jones2009 (даведка) 2. ↑ Букштынов, Грошев, Крылов 1981. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFБукштынов,\_Грошев,\_Крылов1981 (даведка) 3. 1 2 3 4 5 6 Григорьев (ред.) 2006. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFГригорьев\_(ред.)2006 (даведка) 4. ↑ *Stride G. Nylinder S. Swenson U.* Revisiting the biogeography of Sideroxylon (Sapotaceae) and an evaluation of the taxonomic status of Argania and Spiniluma // *Australian Systematic Botany*. — 2014. — В. 2. — Т. 27. — С. 104. — ISSN 1030-1887. — DOI:10.1071/sb14010 1. ↑ Родавая назва *Robertia* выкарыстоўвалася і іншымі аўтарамі. *Гл. Robertia (значэнні)*.

**Сакрат** (469, Алапека (Атыка) — 399 да н.э.) — старажытнагрэчаскі філосаф. Вызначыў новую задачу філасофіі як пазнанне чалавека ва ўсёй разнастайнасці яго духоўнага быцця, а не пазнанне прыроды. Выступаў за духоўнае развіццё чалавека, яго маральнае і інтэлектуальнае самаўдасканальванне. Пазнанне чалавека звязваў з самапазнаннем сябе як грамадскай і маральнай істоты. Ён не пакінуў аніводнага напісанага радка, тым не менш погляды Сакрата моцна паўплывалі на далейшае развіццё філасофскай думкі. Прадаўжальнік яго ідэй — Платон. Біяграфія --------- Сакрат жыў у Афінах. Меў простае паходжанне, бацькамі філосафа былі скульптар Сафраніск і павітуха Фенарэта. Выглядаў цяльпукаватым і непрыгожым. Удзельнічаў у ваенных дзеяннях, пасяджэннях «савета пяцісот», выконваў іншыя грамадскія абавязкі. Сакрат казаў, што ён займаецца той жа справай, што і ягоная маці, але ў адрозненне ад маці ён дапамагае нараджацца духу. Свае ідэі выкладаў вусна ў выглядзе размоў, дыскусій. Лічыў, што напісаны тэкст «мёртвы» і ў значнай ступені скажае думку. Вёў жыццё вулічнага філосафа. У час філасофскіх гутарак і спрэчак збіраў вакол сябе мноства людзей, некаторыя з іх сталі яго вучнямі. Лічыў неабходным «бударажыць» грамадства, не дазваляючы грамадзянам займацца толькі звычайнымі справамі (узбагачэннем, кар’ерай і інш.). Сакрат перш за ўсё імкнуўся абудзіць у сваіх вучнях пачуццё праўдзівага. На думку Сакрата, суразмоўца сам павінен прыйсці да разумення недастатковасці тых меркаванняў, якія ён раней уважаў за праўдзівыя, і скіраваць сваю свядомасць на пошукі праўды як такой. Паводле канонаў антычнасці яго нельга было лічыць выдатным прамоўцам. У свой час Сакрат, звяртаючыся да Піфіі, сказаў: «Я ведаю, што я анічога не ведаю». Пасля гэтага Піфія абвясціла яго наймудрым чалавекам у Афінах. Абвінавачаны ў бязбожнасці, разбэшчванні моладзі Сакрат быў асуджаны на пакаранне смерцю. Але сапраўдная прычына была ў тым, што Сакрат да ўсяго ставіўся крытычна. Ен ставіў пад пытанне характар і правы ўлады, рэлігію, багоў, цноты, дабро і справядлівасць, зло і несправядлівасць. Такая пазіцыя філосафа, відавочна, адмоўна ўплывала на палітычную стабільнасць. Гэтым тлумачыцца, чаму суддзі палічылі Сакрата небяспечнай асобай для грамадства. «Смерць Сакрата» паводле Жака Луі Давіда Асуджаны на смерць, Сакрат трапіў за краты. Калі ён знаходзіўся ў турме, ягоныя вучні падрыхтавалі ўцёкі. Але Сакрат адмовіўся ад дапамогі і прыняў атруту. Стары філосаф узяў у рукі шклянку з цыкутай. Па-сяброўску падзякаваў турэмшчыку, што прынёс яму атруту, і, не марудзячы, выпіў. Цела яго пачало дранцвець, Сакрат лёг і прадоўжыў размову са сваімі вучнямі. Платон, які ў той момант знаходзіўся ля ног Сакрата, адразу ж пасля смерці свайго настаўніка надоўга пакінуў Афіны. Аб светапоглядзе Сакрата вядома з дыялогаў Платона, звесткі пра Сакрата можна знайсці і ў іншых яго сучаснікаў. У Сакрата была жонка Ксантыпа, якая нарадзіла яму трох сыноў: Лемпокла, Сафраніска і Менексена. Традыцыйна, Ксантыпу лічыцца зласлівай мегерай, у асноўным дзякуючы яе характарыстыцы ў Ксенафонта. Светапогляд ----------- Сакрат нічога не напісаў. Цяжка вызначыць, каму належаць словы ў дыялогах Платона, нават калі дыялог вядзецца ад імя Сакрата. Магчыма, частку думак Платона трэба вярнуць Сакрату, ці наадварот. Сакрат не верыў у магчымасць праўды, якая выступае асобна ад таго, хто яе цвердзіць, і ад той сітуацыі, у якой яна сцвярджаецца. Ён абгрунтаваў і распрацаваў метад дыялога як асноўную сродку вызначэння ісціны і такія яго складаныя кампаненты, як іронія, маеўтыка, індукцыя. Сакрат пытаецца, размаўляе і слухае. Часцей за ўсё ён пачынае так: «Скажы мне, чым, на тваю думку, ёсць Прыгожае?» Гэтак жа Сакрат пытаецца наконт Дабра, Справядлівасці і г.д. Ягоны суразмоўца дае свой адказ. Сакрат адразу ж пагаджаецца з гэтым адказам, і распачынаецца дыялог: «Калі ўсё так, як ты толькі што сказаў, дык з гэтага вынікае, што…? А калі так, то адсюль мы прыходзім да таго, што…?» Такім чынам адбываецца паслядоўная выбудова ланцугу фактаў, аж покуль суразмоўцы не дойдуць да бясспрэчнай высновы. Тады Сакрат вяртаецца да пачатку гаворкі, і ўжо іншы ланцужок разважанняў разгортваецца на аснове таго самага першага адказу, але на гэты раз суразмоўцы прыходзяць да высновы, адрознай ад папярэдняй. І вось Сакрат пачынае рахункаваць вынікі размовы: «Але як гэта магчыма? Раней мы прыйшлі да адной высновы, а цяпер мы атрымалі зусім іншую. Дык як жа стасаваць гэтыя дзве высновы?» Суразмоўца ўрэшце ўсведамляе ступень свайго няведання — у філасофіі такі шлях пошуку праўды атрымаў назву сакратавай іроніі. Сутнасць гэтага метаду ў тым, каб прытрымлівацца думкі суразмоўцы, але накіроўваць яе так, што суразмоўца ў рэшце рэшт пачынае разумець усю супярэчлівасць свайго меркавання, а пасля ўжо і не ведае, якой была яго думка. Сакратаўская іронія прадугледжвае выяўленне няведання, дасягненне поўнай расчараванасці, а потым — вяртанне да пачатку і новы пошук праўды. Філасофская праўда ў разуменні Сакрата не ёсць цверджаннем, што дакладна адпавядае пэўнаму стану аб’ектыўнай рэальнасці і пры гэтым не залежыць ад таго, хто яго выказвае. Яна ёсць цверджаннем, праз якое чалавек, цалкам яго ўсвядоміўшы, знаходзіць гэтую праўду, робіць яе сваёй праз уласнае ўразуменне. Для Сакрата тэарэтычная праўда адначасова ёсць праўдай практычнай. І гэтая праўда знаходзіцца ў залежнасці ад таго, якім спосабам чалавек спрабуе яе дазнацца — сёння Сакратаву праўду назвалі б экзістэнцыйнай. «Я ведаю, што я анічога не ведаю», — гэтыя словы Сакрата азначаюць, што ягонае пачуццё праўдзівага дасягнула такой ступені, што ўжо больш не можа задаволіцца тымі відавочнасцямі, якія ўважаюцца часам за праўду. Чалавек валодае толькі імкненнем да праўды, але зусім не самой праўдай. Тут бачыцца радыкальная розніца паміж думкай Сакрата і поглядамі папярэдніх філосафаў. Сакрат скіроўвае свае пошукі не на вытлумачэнне сутнасці свету альбо спасціжэнне быцця як такога, а на чалавека, які спрабуе зразумець самога сябе. Разам з тым, тыя ўяўленні, што чалавек мае пра навакольны свет, яшчэ таксама патрабуюць дазнання. Але найперш неабходна спасцігнуць сваю ўласную свядомасць. Погляды Сакрата дазваляюць вызначыць ягонае вучэнне як педагогіку творчае веды, якая дзейнічае праз выкрыццё ўласнага няведання і абуджэнне пачуцця праўды як такой, праўды ў яе аўтэнтычнасці. Ягонае вучэнне абуджае ў суразмоўцы пачуццё праўды, што дадзена кожнаму чалавеку, але звычайна знаходзіцца ў дрымотным стане, і яго неабходна абуджаць. Такая пазіцыя Сакрата грунтуецца на глыбокай веры ў асобу чалавека. Ягоны суразмоўца, як чалавек, мае гэтае пачуццё праўды. А таму дастаткова толькі дапамагчы яму нарадзіцца. Сакрата цікавіла, як неабходна жыць, каб жыць у адпаведнасці з дабром. У адрозненне да папярэдніх мысляроў, ён упешыню звярнуў увагу на неабходнасць скіроўваць жыццё і ўчынкі чалавека на асягненне дабра. А шляхі да гэтай мэты чалавек павінен знайсці сам. Як лічыць Сакрат, дзейнасць чалавека абумоўліваецца імкненнем дасягнуць тых мэтаў, якія ён уважае за дабро. Гэта пасуе і да найгоршага з выпадкаў, калі размова ідзе пра злачынцу. Бо злачынца таксама ставіць сабе за мэту дамагчыся таго, што мяркуе добрым для сябе. Тут выключэннем можа быць толькі псіхічна безадказная асоба, вар’ят. Кожны нармальны чалавек сваімі ўчынкамі спрабуе дасягнуць добрых, на яго ўласны розум, вынікаў, а зло паходзіць ад таго, што чалавек памыляецца ў сваім разуменні дабра. Несапраўднае дабро чалавек лічыць сапраўдным і робіць выбар на карысць памылковага, адхіляючы праўдзівае. Атрымліваецца, што зло вынікае з няведання чалавека. Адсюль сваёй галоўнай задачай Сакрат лічыць абуджэнне і падтрымку памкненняў да спасціжэння праўды. На гэтым і трымаецца маеўтыка Сакрата як майстэрства вызвалення мыслення з зародкавага стану. Каб адшукаць сапраўднае дабро, патрабуецца ўнутранае пераўтварэнне чалавечай душы. Няведанне, якое прыводзіць да дрэннага ўчынку, не з’яўляецца аб’ектыўным няведаннем, якое можна пераадолець праз большае фармальнае веданне або дадатковую інфармаванасць. Сутнасць такога няведання ляжыць глыбей, і пачынаецца яно з унутранай няздольнасці чалавека адрозніваць дабро і зло. Пазнанне сапраўднага дабра з’яўляецца маральным актам, каб дасягнуць такога пазнання, неабходна выказаць пэўнае жаданне. Адзіным прыдатным спосабам ён лічыў абуджэнне і развіццё глыбокага пачуцця праўды. Пра гэта кажа і славутае выслоўе Сакрата: «Спазнай сябе сам». Гэта азначае выявіць у сабе найбольш глыбокія карані разумення праўды, а разам з тым вызначыць слабыя і заганныя бакі ў сваёй глыбіннай аснове. Спазнаць самога сябе — гэта вызначыць сваё няведанне, свае тэндэнцыі да стварэння ілюзорных уяўленняў, сваю схільнасць да самападману. Сакрат прапануе не проста зазірнуць у люстэрка рэфлексіі, але дзейнічаць. Нягледзячы на апрычонасць Сакрата, шмат рысаў звязваюць яго з дасакратыкамі. Гэта, напрыклад, прынцып тоеснасці, вядомы ў Парменіда. Але гаворка ў Сакрата не ідзе пра саматоеснасць аб’екта альбо пра тоеснасць лагічна звязанай размовы. Сакрат прапануе самаадпаведнасць думкі. «Ці згодны ты з самім сабой?». На думку Сакрата, абсалютнай праўды, якая б існавала і захоўвала сваё значэнне асобна ад таго, хто яе мысліць, не існуе. Яго палітычныя погляды заснаваны на перакананні, што дзяржавай павінны кіраваць «лепшыя» — мудрыя і справядлівыя грамадзяне. Сакрат быў упэўнены, што ён карысны для грамадства, і дзяржава павінна была б узнагародзіць яго. Але, знаходзячыся ў турме, Сакрат адмовіўся ад дапамогі, хоць і лічыў вынесены яму прысуд несправядлівым. Сваю адмову ад уцёкаў тлумачыў тым, што яго асудзілі ў адпаведнасці з існымі ў дзяржаве законамі. Існаванне ж дзяржавы, поліса, магчымае толькі на аснове гэтых законаў. Менавіта дзякуючы ім ён сам стаўся тым, кім ён ёсць цяпер. Сваім існаваннем ён абавязаны полісу і ягоным законам. Зрабіўшыся ўцекачом, ён здрадзіў бы ўсяму таму, чаму сам вучыў. А таму ён вырашае застацца ў турме і падпарадкавацца прысуду. З гэтай нагоды ён сказаў: закон ёсць мой бацька і мая маці. Платон апавядае пра апошнюю сустрэчу Сакрата са сваімі вучнямі. Падчас гэтай сустрэчы Сакрат выказаў цэлы шэраг доказаў несмяротнасці душы. Але ніводнага з іх не хапае, каб засведчыць яе неўміручы характар, — калі за такі бясспрэчны доказ не лічыць саму смерць Сакрата. Гэты доказ быў прыведзены пасля ўсіх іншых і стаўся апошнім у жыцці Сакрата. Апошнімі словамі Сакрата былі: «Мы павінны ахвяраваць пеўня Эскулапу…» Эскулап у Старажытнай Грэцыі быў богам медыцыны. З гэтых слоў можна зрабіць выснову, што Сакрат лічыў смерць збавеннем. Спадчына -------- Сакрат і малады Ксенафонт, дэталь фрэскі Рафаэля «Афінская школа» у Ватыкане. Сакрат не стварыў цэласнай філасофскай сістэмы, але яго уплыў на сусветную філасофію і духоўную культуру вельмі значны. Жыццёвы шлях Сакрата, яго асноўныя ідэі зафіксаваны ў працах старажытнагрэчаскіх філосафаў Платона, Ксенафонта, Дыягена Лаэрцкага і інш. Шэраг кірункаў у старажытнагрэчаскай філасофіі грунтаваліся на вучэнні Сакрата. Вучні Сакрата заснавалі асобныя школы, да якіх належаць: платонаўская Акадэмія (Платон, Спеўсіп, Ксенакрат і інш.), кінікі (Антысфен, Дыяген Сінопскі, Кратэт і інш), кірэнская школа (Арыстып, Арыстып Малодшы, Арэта, Феодар і інш.), мегарская школа (Эўклід, Стылпон, Эўбулід і інш.), эліда-эратрыйская школа (Федон з Эліды, Менедэм і інш.). Зноскі ------ 1. ↑ *Deutsche Nationalbibliothek* Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 9 красавіка 2014.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578'></a> 2. ↑ 3. ↑ Літаратура ---------- * *Адула Т. І.* Сакрат // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). * *Эрш Ж.* Філасофскае задуменне: Гісторыя заходняе філасофіі / Пер. з фр. — Мн.: Беларускі фонд Сораса, 1996. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сакрат * Энцыклапедычны артыкул на Slounik.org | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Discogs · Internet Movie Database · Giant Bomb · DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Рэальны слоўнік класічных старажытнасцей · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Catholic (1907—13) · Catholic (1997—…) · Infernal (6e éd.) · Notable Names Database · Pauly-Wissowa · Treccani · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Geni.com · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10036153 · BIBSYS: 90066833 · BNC: a10569510 · BNE: XX902568 · BNF: 12013325j · CiNii: DA05276370 · CONOR: 13109347 · EGAXA: vtls001185126 · GND: 118615270 · GTAA: 154777 · ICCU: RAVV069909 · ISNI: 0000 0001 2142 6535 · LCCN: n79055329 · LNB: 000046475 · NDL: 00621489 · NKC: jn20000720294 · NLA: 41606667 · NLG: 45727 · NLP: a0000001180666 · NSK: 000080454 · NTA: 068862210 · PTBNP: 11812 · LIBRIS: 207179 · SUDOC: 028260929 · VIAF: 88039167, 312147905271179092140, 153147905262479092118, 553158790509838850800, 260147905253679092124, 79151776831518012952, 410152138657010982092, 781144647701334922457, 330159474047327660519, 207796077, 17233926, 305063782, 3160791822702860002, 775144647714039525785, 3674153063110919320005, 111650452, 3342153063168319320003, 84043798 · ULAN: 500260248 | |

Не блытаць з Шчыльнасць. **Удзельная вага** вызначаецца як стаўленне вагі рэчывы {\displaystyle P} да займанага ім аб’ёму {\displaystyle V}, гэта значыць, удзельная вага роўная: {\displaystyle \gamma ={\frac {P}{V}}}. Удзельная вага рэчыва вымяраецца ў Н/м³ ў СІ (міжнародная сістэма адзінак); ў дына/см³ у сістэме СГС; ў кгс/м³ ў сістэме МКГСС. Удзельная вага звязана са шчыльнасцю формулай {\displaystyle \gamma =\rho g}, дзе {\displaystyle \rho } — шчыльнасць рэчыва, {\displaystyle g} — паскарэнне свабоднага падзення. У адрозненне ад шчыльнасці удзельная вага не з’яўляецца фізіка-хімічнай характарыстыкай рэчыва, бо залежыць ад значэння {\displaystyle g} ў месцы вымярэння. Часам удзельную вагу блытаюць са шчыльнасцю, якая ў СІ колькасна супадае з удзельнай вагой у сістэме МКГСС. Гэта змешванне аналагічна таму, якое тычыцца змешвання значэнняў тэрмінаў вага і маса. Такое змешванне ўяўляе сабой альбо проста памылку, альбо нястрогае (у параўнанні з навуковым) словаўжыванне ў побыце або ў галінах гаспадарчай дзейнасці, у якіх адрозненне гэтых паняццяў не важна (а менавіта на Зямлі, гэта значыць пры ўмове прыблізна пастаяннага {\displaystyle g}, і пры невялікіх паскарэннях, гэта значыць настолькі малых, што іх уплывам на вагу можна было занядбаць). Літаратура ---------- * Удельный вес в БСЭ(недаступная спасылка) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона | | Нарматыўны кантроль | GND: 4182219-5 · Microsoft: 134107529 |

**Худаер Юсуфбекавіч Юсуфбекаў** (тадж.: Худоёр Юсуфбекович Юсуфбеков; 10 снежня 1928, Піш[ru], Горна-Бадахшанская аўтаномная вобласць, Таджыкская АССР, СССР — 27 лістапада 1990, Душанбэ, Таджыкская ССР, СССР) — савецкі навуковец, арганізатар навукі на Паміры, спецыяліст у галіне раслінаводства, асваення арыдных горных і высакагорных тэрыторый, лугазнаўства, фітамеліярацыі, інтрадукцыі раслін і пашавай гаспадаркі, батанікі, палявы даследчык-практык, педагог вышэйшай школы, прафесар. Распрацаваў дыферэнцыраваную па эколага-геаграфічным раёнах і вышынных паясах сістэму паляпшэння кармавых угоддзяў Паміра і Алайскай даліны (1968), укараніў сістэму арыднай кормавытворчасці, прапанаваў метады вырошчвання карысных раслін ва ўмовах Паміра (1972), распрацаваў генеральны план рэканструкцыі Памірскага батанічнага саду (1970—1975), член-карэспандэнт АН Таджыкскай ССР (1968), доктар сельскагаспадарчых навук (1969), акадэмік АН Таджыкскай ССР (1976), грамадскі дзеяч, старшыня Савета па каардынацыі навуковай дзейнасці Аддзялення біялагічных навук АН Таджыкскай ССР, член Каардынацыйнага савета Аддзялення агульнай біялогіі АН СССР (1987—1990). Біяграфія --------- ### Дзяцінства і пачатак навуковай дзейнасці Нарадзіўся 10 снежня 1928 года ў кішлаку Піш Таджыкскай АССР ў сям’і калгасніка. У 10 гадоў пазбаўляецца маці. Пасля заканчэння сямігадовай школы ў 1945-46 гадах працаваў у калгасе і на будаўніцтве аўтадарогі. У 1949 годзе ў Харогу скончыў сярэднюю школу імя Кірава. Восенню 1949 года паступіў на першы курс агранамічнага факультэта Таджыкскага сельскагаспадарчага інстытута, які скончыў у 1954 годзе, атрымаўшы кваліфікацыю агранома. Навуковую дзейнасць пачаў у 1954 годзе ў Памірскім батанічным садзе на пасадзе малодшага навуковага супрацоўніка. Тут ён пад кіраўніцтвам А. В. Гурскага вёў даследаванні па замацаванню і асваенню пяшчаных і галечных масіваў у Ішкашымскім раёне, а таксама працу па развіцці калекцыйных і вытворчых гадавальнікаў Памірскага батанічнага саду. У 1956 годзе X.Ю. Юсуфбекаў пачаў першыя эксперыменты па залужэнні пустыннай пашы на Заходнім Паміры. ### Інстытут батанікі АН Таджыкскай ССР У 1957 годзе паступіў у вочную аспірантуру пры Інстытуце батанікі АН Таджыкскай ССР (г. Душанбе) і пад кіраўніцтвам прафесара І. А. Цацэнкіна[ru] (Масква, Усесаюзны інстытут кармоў імя В. Р. Вільямса) працягнуў даследаванні па залужэнні пустынных горных схілаў Заходняга Паміра. Пасля заканчэння аспірантуры працягваў працаваць у тым жа інстытуце малодшым навуковым супрацоўнікам. Там, разам з даследаваннямі на Паміры, ён пачаў першыя эксперыменты па паляпшэнні пашы цэнтральнага Таджыкістана (Рангантаў, Кондара). У гэтыя гады ён сфармуляваў і эксперыментальна даказаў метады стварэння высокапрадукцыйных кармавых угоддзяў шляхам рознага рэжыму паліву падсявання травы без парушэння натуральнай расліннасці. Вынікі гэтых даследаванняў, якія былі ўкаранёныя ў калгаснай вытворчасці Шугнанскага і Ішкашымскага раёнаў Горна-Бадахшанскай аўтаномнай вобласці на вялікіх плошчах, з’явіліся асновай кандыдацкай дысертацыі, абароненай у 1961 годзе. ### Памірская біялагічная станцыя У 1962 годзе X. Ю. Юсуфбекаў быў прызначаны дырэктарам Памірскай біялагічнай станцыі і разгарнуў эксперыментальную работу па паляпшэнні пашы і сенажацей ва ўсіх раёнах Горна-Бадахшанскай аўтаномнай вобласці, а таксама Алайскай даліны Кіргізскай ССР. У 1965 годзе ён быў абраны старшынёй бюро Памірскай базы АН Таджыкскай ССР па сумяшчальніцтве. У 1966 годзе стаў членам КПСС. Пад яго кіраўніцтвам на Памірскай біястанцыі ў 1964 годзе створаны тры лабараторыі: * фізіялогіі і біяхіміі раслін; * інтрадукцыі раслін; * эксперыментальнай геабатанікі. У выніку праяўлення навукова-арганізатарскіх здольнасцяў X. Ю. Юсуфбекава навукова-даследчая дзейнасць біястанцыі набыла комплексны характар. Тут разам з праблемамі экалагічнай фізіялогіі і біяхіміі раслін, пачатак якім быў пакладзены прафесарам О. В. Заленскім, далейшае развіццё атрымалі даследаванні па эксперыментальнай геабатаніцы, фітамеліярацыі, вывучэнні глеб, мікраарганізмаў, кліматалогіі, а таксама пытанняў раслінаводчага асваення Усходняга Паміра. За гады яго працы значна ўзрасла колькасць супрацоўнікаў і аб’ём навукова-даследчых работ, што аказала станоўчы ўплыў на дзейнасць біястанцыі. Слаўныя традыцыі біястанцыі, закладзеныя П. А. Баранавым, І. А. Райковай, О. В. Заленскім і К. У. Станюковічам, знайшлі годны працяг у дзейнасці X. Ю. Юсуфбекава. Падчас працы на Памірскай біялагічнай станцыі X. Ю. Юсуфбекаў умацаваў матэрыяльна-тэхнічную базу біястанцыі грузавымі аўтамашынамі і лабараторным абсталяваннем з мэтай паляпшэння ўмоў экспедыцыйнага даследавання Паміра і працягваў удасканальваць метады паляпшэння пустынных і стэпавых пашаў Паміра-Алая, вывучаючы структуру расліннасці, топа-экалагічныя ўмовы высакагорнай пашы ў шырокім геаграфічным і вышынным дыяпазоне. У выніку ён распрацаваў дыферэнцыраваную па эколага-геаграфічным раёнах і вышынным паясах сістэму паляпшэння кармавых угоддзяў Паміра і Алайскай даліны і аформіў атрыманыя дадзеныя ў выглядзе манаграфіі, якая выйшла ў свет у 1968 годзе. У 1968 годзе X. Ю. Юсуфбекаў абраны членам-карэспандэнтам АН Таджыкскай ССР. У 1969 годзе манаграфія «Паляпшэнне пашы і сенажацей Паміра і Алайскай даліны» была прадстаўлена ў якасці дысертацыі (Масква, Усесаюзны інстытут кармоў імя В. Р. Вільямса), якую X. Ю. Юсуфбекаў паспяхова абараніў і атрымаў навуковую ступень доктара сельскагаспадарчых навук: > > *Итогом этих исследований явилась монография Х. Ю. Юсуфбекова «Улучшение пастбищ и сенокосов Памира и Алайской долины», высоко оцененная учёными (в качестве докторской диссертации, блестяще защищенной автором) и практиками. Был найден дифференцированный, экономичный и эффективный подход к решению проблемы зимних кормов в условиях аридных высокогорий. И сухость климата, и сложный рельеф, и бедность почв были преодолены.* . ### Памірскі біялагічны інстытут З пашырэннем і паглыбленнем даследаванняў на Памірскай біястанцыі, ростам навуковых кадраў для каардынацыі ўсіх даследаванняў па праблемах арыдных высакагор’яў, з улікам унікальных умоў Паміра X. Ю. Юсуфбекаў прыйшоў да высновы аб неабходнасці арганізацыі біялагічнага інстытута на Паміры. У кастрычніку 1968 года прэзідэнт АН СССР Мсціслаў Усеваладавіч Келдыш прыбыў на Памір і наведаў Памірскі батанічны сад. Яго суправаджалі старшыня Савета Міністраў Таджыкскай ССР А. К. Кахараў, прэзідэнт АН Таджыкскай ССР М. С. Асімаў і першы сакратар Горна-Бадахшанская абласнога камітэта КП Таджыкістана М. Н. Назаршоеў. Х. Ю. Юсуфбекаў падрабязна расказаў высокім гасцям гісторыю вывучэння Паміра, распавёў пра прыродныя рэсурсы, праблемы, якія патрабуюць свайго рашэння ў галіне біялогіі, сельскай гаспадаркі, і ў выніку, абгрунтаваўшы пытанне аб неабходнасці стварэння біялагічнага інстытута на Паміры, папрасіў падтрымкі Прэзідэнта АН СССР М. У. Келдыша ў разглядзе і вырашэнні гэтага пытання ў Маскве. Неўзабаве прэзідэнт АН Таджыкскай ССР М. С. Асімаў і Х. Ю. Юсуфбекаў былі запрошаны ў Маскву для ўдзелу ў абмеркаванні пытання аб стварэнні біялагічнай інстытута. На сумесным пасяджэнні Прэзідыума АН СССР і Дзяржаўнага камітэта Савета Міністраў СССР па навуцы і тэхніцы пытанне было вырашана станоўча. У 1969 годзе ўсе біялагічныя навуковыя ўстановы Паміра (Памірская біялагічная станцыя на Усходнім Паміры 3860 м над узроўнем мора, Памірскі батанічны сад каля горада Харог 2320 м над узроўнем мора і Ішкашымскі апорны пункт 2600 м над узроўнем мора) былі аб’яднаны ў Памірскі біялагічны інстытут, першым дырэктарам, якога ён стаў Х. Ю. Юсуфбекаў (з 1992 года інстытут носіць імя свайго заснавальніка). Тэкст партыйна-вытворчай характарыстыкі на Юсуфбекава Худаера Юсуфбекавіча ад 1970 года, падпісаны Асімавым — прэзідэнтам Акадэміі навук Таджыкскай ССР, Марозавым — сакратаром парткама Акадэміі навук Таджыкскай ССР (захавана арыгінальная арфаграфія): > > ПАРТИЙНО-ПРОИЗВОДСТВЕННАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА > На ЮСУФБЕКОВА Худоера Юсуфбековича — директора Памирского биологического института Академии наук Таджикской ССР, члена-корреспондента АН Таджикской ССР, доктора сельскохозяйственных наук, 1928 года рождения, по национальности таджик, член КПСС с 1966 года. > > > Х. Ю. Юсуфбеков в 1954 году окончил Таджикский сельскохозяйственный институт и стал работать младшим научным сотрудником Памирского ботанического сада. После окончания аспирантуры в 1960 году он работал младшим научным сотрудником Ботанического института АН Таджикской ССР. В 1962 году Х. Ю. Юсуфбеков защитил кандидатскую, а в 1969 году докторскую диссертацию. > > > При непосредственном участии Х. Ю. Юсуфбекова в 1969 году был создан Памирский биологический институт АН Таджикской ССР, который он и возглавил. > > > Основные направления научно-исследовательских работ Х. Ю. Юсуфбекова — растениеводческое освоение аридных горных и высокогорных пастбищ Памира и Алайской долины Киргизской ССР. По этим вопросам им опубликовано более 20 научных работ, объемом свыше 50 печатных листов. > > > Разработанная Х. Ю. Юсуфбековым система улучшения кормовых угодий и освоения малопродуктивных земель, успешно внедряется в сельскохозяйственное производство ГБАО и дает большой экономический эффект. > > > Х. Ю. Юсуфбеков является видным организатором науки на Памире. За 8 лет под его руководством были организованы три научные лаборатории, а затем Памирский биологический институт, расширен профиль исследовательских работ, опубликовано более 200 научных работ о Памире. > > > Х. Ю. Юсуфбеков ведет большую общественно-политическую работу, он является депутатом Горно-Бадахшанского областного Совета депутатов трудящихся и членом Обкома КП Таджикистана. > > > За развитие науки на Памире Х. Ю. Юсуфбеков награжден медалью «За трудовую доблесть» и Почетной Грамотой Президиума Верховного Совета Таджикской ССР. Политически грамотен, морально устойчив, в быту скромен, пользуется заслуженным авторитетом среди научной общественности. > > > Президент Академии наук Таджикской ССР (подпись) М. Асимов (круглая печать) Секретарь Парткома Академии наук Таджикской ССР (подпись) М. Морозов > > > 1970 г. На пасадзе дырэктара інстытута раскрыліся яго навукова-арганізатарскія здольнасці. Разам з навуковай працай ён вёў і вялікую арганізацыйную дзейнасць. Ім была вызначана структура падраздзяленняў інстытута. Разам з традыцыйнымі напрамкамі даследаванняў былі пачаты навуковыя працы па заалогіі, генетыцы і селекцыі раслін, ахове прыроды. У 1970—1975 гадах X. Ю. Юсуфбекаў распрацаваў схему генеральнага плана развіцця Памірскага батанічнага саду імя А. В. Гурскага [к. 5]. Для развіцця навуковай базы, пашырэння ўчасткаў батанічнага саду і запаведвання тыповых біялагічных аб’ектаў было атрымана больш за 600 га зямельных угоддзяў у ваколіцах батанічнага саду. Акрамя таго, да тэрыторыі саду далучана 19 га паліўных зямель Варцушч дашта, на базе якіх арганізаваны эксперыментальныя ўчасткі падраздзяленняў інстытута. За гады ажыццяўлення непасрэднага навукова-арганізатарскага кіраўніцтва X. Ю. Юсуфбекавым тэматыкай даследаванняў Памірскага батанічнага саду і лабараторыі высакагорнага пладаводства — альтытуда 2700-3500 м (з 1965 па верасень 1990), у 7 разоў павялічылася плошча калекцыйных раслін і ў 10 разоў павялічылася калекцыя раслін (да 4 тысячы відаў, падвідаў, …) сусветнай флоры. Калекцыі раслін у садзе размешчаны па батаніка-геаграфічным прынцыпе, арашаная тэрыторыя разбіта на 5 фларыстычных аддзелаў: Сярэдняй Азіі і Усходняй Азіі, Еўропы і Каўказу, Паўночнай Амерыкі, Гімалаяў і Гіндукуша. Унутры аддзелаў расліны размяшчаюцца радавымі комплексамі з улікам экалагічных асаблівасцяў відаў. У адпаведнасці са спецыфікай аб’ектаў даследаванняў у садзе былі сфармаваныя 3 групы: дэндралогіі, кармавых і лекавых раслін, кветкаводства. Галоўнай задачай Памірскага батанічнага саду была інтрадукцыя раслін, праводзіўся абмен насеннем высакагорнай флоры і пасадачным матэрыялам са 112 садамі ўнутры СССР і з 118 садамі з 39 буйных батанічных цэнтраў Еўропы — ГДР, ФРГ, Нарвегіі, Даніі, Галандыі, ЧССР, Паўночнай Амерыкі — Канады, ЗША і іншых краін свету. У 1972 годзе пабудавана помпавая станцыя, дзякуючы якой вада з ракі Шахдары падымалася на вышыню 180 м. Гэта дало магчымасць пашырыць арашаныя тэрыторыі з 22 да 118 га (на вышыні 2140—2360 м) батанічнага саду больш чым у 5 разоў. Плошча чатырох фларыстычных аддзелаў павялічылася ў 2—4 разы. Пабудаваныя дарожныя і арашальныя сістэмы ўнутры саду, лабараторныя і жылыя карпусы інстытута. Х. Ю. Юсуфбекаў вялікую ўвагу надаваў вывучэнню генафонду мясцовых пладовых раслін. З вялікага ліку выяўленых формаў у садзе былі адабраны 16 перспектыўных мясцовых формаў абрыкосаў, якія пераўзыходзілі інтрадуцыраваныя гатункі па ўраджайнасці і якасці. Пачынаючы з 1974 года частка даследаванняў пладоводаў быда перанесена на тэрыторыю Дарваза, дзе на схілах гор сустракаюцца дзікарослыя інжыр, гранат, вінаград, хурма, міндаль і іншыя пладовыя. На Дарваза ім быў арганізаваны апорны пункт па інтрадукцыі і акліматызацыі субтрапічных і цытрусавых раслін на плошчы 8 га. Пачатыя ў 1975 годзе пад яго кіраўніцтвам даследаванні па інтрадукцыі цытрусавых і іншых субтрапічных культур на Дарваза даказалі перспектыўнасць развіцця цытрусаводства ў Калайхумбскім раёне Горна-Бадахшанскай аўтаномнай вобласці. У саўгасе імя Ю. Фучыка ўжо закладзены ліманарый на плошчы 1 га, а таксама гранатавы і інжыравы сады на 8 га. У такой жа ступені паспяхова пачаты ў 1976 годзе даследаванні фармавой разнастайнасці і распаўсюджвання абляпіхі. Выяўлена некалькі формаў малаакалючанай абляпіхі з высокай алейнасцю. Даказана мэтазгоднасць вырошчвання абляпіхі на галечніках у поймах памірскіх рэк. Навуковыя інтарэсы X. Ю. Юсуфбекава ахопліваюць шырокае кола пытанняў, звязаных з вывучэннем прыроды Паміра. Нароўні з рашэннем праблемы паляпшэння пашы ён сабраў значны матэрыял па ахове, аднаўленню і мэтанакіраванай рэканструкцыі расліннасці Горна-Бадахшанскай аўтаномнай вобласці. У манаграфіі «Расліннасць Заходняга Паміра і вопыт яе рэканструкцыі», напісанай сумесна А. Е. Агаханянцам, аналізуюцца тэрытарыяльныя рэсурсы Паміра і ўводзіцца паняцце аб палігоне меліярацыі Заходняга Паміра. Унутры гэтага палігона меліярацыі вылучаюцца 12 класаў зямель і даюцца абгрунтаваныя рэкамендацыі па гаспадарчым засваенні кожнага з вылучаных класаў зямель. У манаграфіі ў найбольш поўным выглядзе прадстаўлена распрацаваная Х. Ю. Юсуфбекавым мадэль асваення Паміра. Складовымі яе элементамі з’яўляюцца пытанні комплекснай рэканструкцыі расліннасці на пясках і галечніках, безбародкавы паліў на стромкіх камяністых схілах, рэканструкцыя расліннасці старажытных тэрас, селевых конусаў вынасу і інш. Горныя схілы, якія падвергліся эрозіі, мяркуецца, у прыватнасці, выкарыстоўваць пад разбіўку садоў і залужэння паміж насаджэннямі шляхам падсеву шматгадовых бабовых траў. Схема рэканструкцыі расліннасці эрадаваных схілаў не толькі распрацавана, але і паспяхова выпрабаваная ў Шугнанскім, Рушанскім і Ішкашымскім раёнах ГБАО: > > *Разработаны приёмы предупреждения и борьбы с ветровой эрозией путём залужения песчаных массивов. Подобраны перспективные для улучшения пастбищ культурные и дикорастущие травы.* > > *Всестороннее изучение залужения путём орошения и подсева трав без обработки почвы на каменистых пустынных пастбищах с разными грунтами показало, что для осуществления этого метода требуется в 13-20 раз меньше затрат труда и средств, чем при освоении земель с обработкой почвы, а полученный с таких участков урожай не уступает урожаю, снятому с посевов люцерны на вспаханной почве.* > > > > *Эффективность введения новых земель под пастбища и сенокосы, их улучшение являются важнейшими экономическими условиями внедрения метода Х. Юсуфбекова в практику горного сельскохозяйственного производства.* Рэкамендацыі па комплекснай рэканструкцыі расліннасці на пясках і галечніках таксама знайшлі шырокае прымяненне ў вытворчасці. Толькі за 1965—1980 гады Горна-Бадахшанскім лясгасам зроблены таполевыя і абрыкосавыя насаджэнні на плошчы 1500 га. У наступныя гады пасадкавыя працы на пясках і галечніках праводзяцца штогод на плошчы 300—350 га. Асноўныя ідэі і метады, звязаныя з раслінаводчым засваеннем Паміра, выкладзены X. Ю. Юсуфбекавым у дадатак да раней апублікаваных работ у манаграфіях «Метады вырошчвання карысных раслін на Паміры» (1972), «Тэрэскен на Паміры» (1972), «Памір» (1973) і ў шматлікіх брашурах, зборніках і артыкулах. У цяперашні час апублікавана больш за 300 навуковых прац. Шэраг прац апублікаваныя і алічбаваныя за мяжой, у тым ліку ЗША (Карнельскі, Каліфарнійскі і Чыкагскі ўніверсітэты).Перайсці да раздзела «#Выбраныя творы і артыкулы» Праведзена вялікая работа па падрыхтоўцы і росту навуковых кадраў інстытута з улікам спецыфічных цяжкасцяў і аддаленасці Паміра ад буйных навуковых цэнтраў. Да канца 1975 года персанал ПБІ налічвае больш за 100 чалавек, з іх 45 навуковых супрацоўнікаў. Для працы ў інстытут ім былі запрошаны вучоныя з іншых рэгіёнаў СССР, а таксама прыняты канкрэтныя меры па падрыхтоўцы кадраў на месцы праз аспірантуру і суіскальніцтва. За перыяд кіраўніцтва X. Ю. Юсуфбекава толькі з ліку супрацоўнікаў біястанцыі і інстытута былі абаронены дзве доктарскія і больш за 30 кандыдацкіх дысертацый. Адначасова з гэтым была ўстаноўлена сувязь з многімі навукова-даследчымі інстытутамі АН СССР: Інстытутам фізіялогіі раслін імя К. А. Ціміразева, Інстытутам атамнай энергіі (ІАЭ) імя І. В. Курчатава, Інстытутам батанікі і Інстытутам заалогіі і паразіталогіі імя Е. Н. Паўлоўскага АН Таджыкскай ССР і іншымі НДІ АН СССР. Любоў да прыроды Паміра і клопат пра яе захаванне выявілася таксама ў тым, што пад яго кіраўніцтвам быў арганізаваны музей «Прырода Паміра». Пазней, нават знаходзячыся на пасадзе рэктара Таджыкскага сельскагаспадарчага інстытута, X. Ю. Юсуфбекаў не пераставаў цікавіцца працай і развіццём музея, які і ў цяперашні час карыстаецца вялікай папулярнасцю ў мясцовых і замежных наведвальнікаў. Варта адзначыць, што дзе б ні працаваў Х. Ю. Юсуфбекаў, усюды ён ствараў музеі, у якіх у наглядным выглядзе можна было пазнаёміцца з гісторыяй і дасягненнямі навукі. Ён лічыў, што ўсё гэта служыць нараджэнню наватарскіх даследаванняў і працягу развіцця навукі ў будучыні. ### Таджыкскі сельскагаспадарчы інстытут У маі 1981 года X. Ю. Юсуфбекава перавялі на працу ў г. Душанбэ на пасаду рэктара Таджыкскага сельскагаспадарчага інстытута Галоўнага ўпраўлення сельскагаспадарчых вышэйшых навучальных устаноў Міністэрства сельскай гаспадаркі СССР. У Таджыкскім сельскагаспадарчым інстытуце ён энергічна ўзяўся за паляпшэнне вучэбна-выхаваўчага працэсу. Шмат увагі надаваў разгортванню навукова-даследчых работ на кафедрах і прыцягненню студэнтаў да навукова-даследчай дзейнасці ў навукова-студэнцкіх саветах. Сістэматычна праводзіліся канферэнцыі, нарады, сімпозіумы па многіх аспектах сельскагаспадарчай навукі. Былі прыняты канкрэтныя меры па паляпшэнні падрыхтоўкі спецыялістаў для патрэб сельскай гаспадаркі Таджыкістана і ўмацаванні вучэбнай базы інстытута. У мэтах авалодання студэнтамі практычнымі навыкамі вырашэння канкрэтных вытворчых пытанняў Юсуфбекаў арганізоўвае новыя навучальныя гаспадаркі на базе саўгаса «Явану-2» Яванскага раёна. Значных намаганняў запатрабаваў працяг будаўніцтва новага корпуса зоаінжынернвга факультэта, завяршэнне будаўніцтва якога адбылося ў 1987 годзе. У гэтым найбуйнейшым цэнтры падрыхтоўкі сельскагаспадарчых кадраў рэспублікі прыпадала сістэматычна вырашаць арганізацыйныя пытанні. Пры агранамічным факультэце арганізоўвае новае аддзяленне па падрыхтоўцы высокакваліфікаваных спецыялістаў пладаводства і вінаградараў, лабараторыю калектыўнага карыстання навуковымі прыборамі. Пры эканамічным факультэце з’явілася лабараторыя вылічальнай тэхнікі. Акрамя таго, у інстытуце арганізаваны тры новыя кафедры, упершыню ажыццёўлены прыём ўступных экзаменаў з прымяненнем ЭВМ. X. Ю. Юсуфбекаў стварыў музей гісторыі Таджыкскага сельскагаспадарчага інстытута. Як спецыяліст-інтрадуктар X. Ю. Юсуфбекаў знайшоў аптымальнае рашэнне рэканструкцыі і размяшчэння зялёных насаджэнняў на прылеглай да будынка інстытута тэрыторыі. Вёў педагагічную працу на кафедры земляробства, чытаеў на спецыяльнасцях «Раслінаводства» і «Селекцыя і насенняводства». Знаходзячыся на гэтай працы X. Ю. Юсуфбекаў па-ранейшаму ажыццяўляў навуковае кіраўніцтва тэматыкай даследаванняў Памірскага батанічнага саду і лабараторыі высакагорнага пладаводства, кіраваў працай аспірантаў. ### Акадэмія навук Таджыкскай ССР У маі 1986 года X. Ю. Юсуфбекаў быў абраны акадэмікам-сакратаром Аддзялення біялагічных навук АН Таджыкскай ССР. Ён актыўна ўключыўся ў працу Аддзялення, надаўшы асаблівую ўвагу павышэнню эфектыўнасці навукова-даследчых работ, пераходу на праграмна-мэтавае планаванне, умацаванню матэрыяльнай базы інстытутаў. Ён увесь час займаўся і спрыяў паскарэнню ўкаранення дасягненняў навукі ў вытворчасць. Як акадэмік-сакратар Аддзялення біялагічных навук АН Таджыкскай ССР, ён меў шырокае кола навуковых інтарэсаў у галіне біялогіі. У склад Аддзялення біялагічных навук АН Таджыкскай ССР на той перыяд ўваходзілі навуковыя ўстановы, даследаванні якіх былі прысвечаны біялагічным праблемам — гэта навукова-даследчыя інстытуты: батанікі; заалогіі і паразіталогіі імя Я. Н. Паўлоўскага; фізіялогіі і біяфізікі раслін; гастраэнтэралогіі; Памірскі біялагічны інстытут), аддзел агульнай генетыкі і аддзел аховы і рацыянальнага выкарыстання прыродных рэсурсаў. У 1989 годзе X. Ю. Юсуфбекаву прысуджана Дзяржаўная прэмія Таджыкскай ССР імя Абу Алі ібн Сіна і прысвоена званне Лаўрэата Прэміі імя Абу Алі ібн Сіна ў галіне навукі. У снежні 1989 годзе абраны членам Прэзідыума АН Таджыкскай ССР. У гэты перыяд, калі X. Ю. Юсуфбекаў з’яўляўся адначасова старшынёй Памірскай навукова-даследчай базы і членам Прэзідыума АН Таджыкскай ССР, па яго ініцыятыве з Душанбэ быў перабазаваны «Аддзел Паміразнаўства» з Інстытута мовы і літаратуры імя Рудакі ў Харог; быў створаны Аддзел сацыяльна-эканамічных даследаванняў Памірскай навукова-даследчай базы на Паміры, пасля на базе гэтых двух аддзелаў пасля яго смерці (27 лістапада 1990 года), у 1991 годзе быў створаны Інстытут гуманітарных навук на Паміры. Узнагароды і званні ------------------- * Ганаровая грамата Прэзідыума Вярхоўнага Савета Таджыкскай ССР (№ 32346, 1964), * Медаль «За працоўную доблесць» (№ 149044, 1966), * Медаль «За доблесную працу. У азнаменаванне 100-годдзя з дня нараджэння Уладзіміра Ільіча Леніна» (№ 1041386, 1970 г.), * Медаль Выставы дасягненняў народнай гаспадаркі СССР (1970), * Бронзавы медаль ВДНГ «За дасягнутыя поспехі ў развіцці народнай гаспадаркі СССР» (№ 38626, 1972), * Медаль імя акадэміка С. І. Вавілава (1974), * Грамата Прэзідыума Акадэміі навук Таджыкскай ССР за шматгадовую бездакорную працу і вялікі ўклад, унесены ў развіццё навукі ў рэспубліцы (1976), * Ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга (№ 1042386, 1981), * Званне «Заслужаны дзеяч навукі Таджыкскай ССР» за заслугі ў развіцці сельскагаспадарчай навукі, вывучэнне прыроды Паміра і ў сувязі пяцідзесяцігоддзем з дня нараджэння (23.11.1978), * Падзячная грамата Ордэна Леніна Усесаюзнага таварыства «Веды» СССР (Масква 28.12.1984 № 65281), * Ганаровая грамата ЛКСМ Таджыкістана за плённую працу па камуністычным выхаванні падрастаючага пакалення (1985), * Дзяржаўная прэмія Таджыкскай ССР імя Абу Алі ібн Сіна і званне лаўрэата прэміі імя Абу Алі ібн Сіна за цыкл прац «Паляпшэнне пашы і сенажацей Паміра і Алайскай даліны і раслінаводчае засваенне горных тэрыторый Паміра» (1989). Водгукі ------- Акмір Агаханянц (1927—2002), адзін з найбуйнейшых у свеце геабатанікаў, доктар геаграфічных навук, член-карэспандэнт Міжнароднага геаграфічнага саюза, прафесар Беларускага дзяржаўнага педагагічнага універсітэта, паплечнік і сучаснік Х. Ю. Юсуфбекава: > > *«Вклад Худоера в развитии науки на Памире переоценить невозможно. Без него Памирская наука до сих пор была бы в импортно-зачаточном состоянии» 30.08.92.* > *«Близится грустная годовщина со дня смерти академика Худоера Юсуфбекова, организатора, практически — создателя Памирского биологического института (ПБИ). Мне нет необходимости характеризовать Х. Юсуфбекова, как ученого и организатора науки. Его жизнь и деятельность протекали на моих глазах, а итоги деятельности на лицо — сам институт, как важнейшая научная структура на Памире, написанные им книги, внедренная система аридного кормопроизводства, ученики.* > *Худоер Юсуфбеков, памирец, занимает особое место в истории изучении Памира. Им следует гордится, и я горжусь многолетней дружбой с ним. В России, Беларуси и других суверенных республиках очень высоко ценят вклад Худоера Юсуфбекова в науку» Мінск, 26.09.1991* Асімаў Мухамед Сайфітдзінавіч (1920—1996), прэзідэнт АН Таджыкскай ССР з 1965 па 1988 гг. член-карэспандэнт АН СССР (1974): > > *Становление Худоёра, как известного учёного, искусного руководителя многих научно-исследовательских учреждений, высшего учебного заведения — Таджикского сельскохозяйственного института прошло на моих глазах. Свою деятельность он начал от научного сотрудника, кончая академиком, председателем Памирского филиала АН Таджикистана. Худоёр всего этого добился благодаря своему благородному характеру. Он был личностью, которая воплощала в себе и учёного и человека, человека благородного, учёного труженика, влюблённого в науку. Худоер является частью нашей науки, достижением нашей науки и, если мы хотим чтить память Худоера, то мы должны не только сохранить, но и развить то, что мы имеем*. (Душанбэ, Студзень 1995 г.) Выбраныя творы і артыкулы ------------------------- Кнігі * Улучшение пастбищ и сенокосов Памира и Алайской долины. — Душанбе: Дониш, 1968. — 320 с. Владелец оригинала Корнельский Университет, оцифровано 15 апреля 2009 г. * Методы возделывания полезных растений в условиях Памира. — Душанбе: Дониш, 1972. — 159 с. Russian State Library * Юсуфбеков Х. Ю. Касач А. Е. Терескен на Памире. — Душанбе: Дониш, 1972. — 132 с. * Кормовые ресурсы Джаушангоза, их использование и улучшение. — Душанбе: Дониш, 1974. — 37 с. Владелец оригинала Чикагский Университет, оцифровано 19 июля 2011 г. * Проблемы биологии и сельского хозяйства Памира. — Душанбе: Дониш, 1975. — 363 с. Владелец оригинала Калифорнийский Университет, оцифровано 27 июля 2007 г. * Юсуфбеков Х. Ю. Агаханянц О. Е. Растительность Западного Памира и опыт её реконструкции. — Душанбе: Дониш, 1975. — 310 с. Владелец оригинала Корнельский Университет, оцифровано 15 февраля 2007 г. (Горчаковский П. Л. 199. [Рецензия] // Экология. — 1976. — № 3. — С. 108—109.) Артыкулы * Юсуфбеков X. Ю. Горные сады: [О Памирском ботаническом саде] // Известия. — 1968. — 2 февраля (№ 27 (15726)). — С. 3. * Юсуфбеков X. Ю. Сады Памира // Правда. — 1971. — 3 августа (№ 215 (19358)). — С. 3. * Юсуфбеков X. Ю. Клеандров И. Горы ждут исследователей: Проблемы и суждения // Правда. — 1973. — 9 января (№ 9 (19883)). — С. 3. * Юсуфбеков X. Ю. Памир станет приветливей и мягче: [Рассказ об эффективности науч. исслед. в с.-х. освоении Памира] // Вечерние новости. — Вильнюс, 1972. — 14 апреля. * Юсуфбеков X. Ю. Система улучшения пастбищ и сенокосов Памира // Растительный мир высокогорий и его освоение / АН СССР. Всесоюзное ботаническое общество. — Л. 1974. — С. 296—З02. * Юсуфбеков X. Ю. Русские ученые и Памир // Коммунист Таджикистана. — 1974. — 29 августа (№ 202 (13375)). — С. 2. * Юсуфбеков X. Ю. Биология и высокогорье // Коммунист Таджикистана. — 1975. — 17 августа (№ 192 (13669)). — С. 2. * Агаханянц О. Е. Юсуфбеков X. Ю. Край перестал быть белым пятном: К 40-летию Советского Памира // Коммунист Таджикистана. — 1965. — 19 августа (№ 194 (10546)). — С. 2. * Юсуфбеков X. Ю. Глазунова Е. М. Корзинников Ю. С. Оценка масличности плодов форм облепихи крушиновидной, произрастающей на Западном Памире // Растительные ресурсы. — 1980. — Т. 16, вып. 1. — С. 95—97. * *Юсуфбеков X. Ю.* Памірскі біялагічны інстытут(руск.) = Памирский биологический институт. — 12: Природа, 1982. — № 12. — С. 48—53. * Юсуфбеков X. Ю. Заповедник в сердце Памира: [О создании заповедника на Памире] // Коммунист Таджикистана. — 1984. — 24 июня (№ 147 (16290)). — С. 2. * *Юсуфбеков X. Ю.* Памірскі батанічны сад і асноўныя этапы яго развіцця(руск.) = Памирский ботанический сад и основные этапы его развития // *Интродукция растений и ботанические исследования в Горном Бадахшане*. — 12: Дониш, 1984. — С. 3—20. * Юсуфбеков X. Ю. В интересах повышения культуры земледелия // Вестник высшей школы. — 1985. — № 8. — С. 25—26. * Юсуфбеков X. Ю. И лаборатория, и зона отдыха: [Вопрос организации Варзобского государственного природного национального парка] // Коммунист Таджикистана. — 1987. — 17 января (№ 14 (17057)). — С. 3. Заўвагі ------- 1. ↑ У 1936 г. Сярэднеазіяцкі дзяржаўны ўніверсітэт арганізаваў ва ўрочышчы Чэчэкты каля Мургаба Памірскую біялагічную станцыю — першае ў свеце высакагорнае біёлага-сельскагаспадарчае навуковую ўстанову, якая сканцэнтравала асноўныя сілы батанікаў-даследчыкаў Паміра. 2. ↑ Цэнтр інстытута размешчаны за 5 км ад г. Харог на тэрыторыі Памірскага батанічнага саду, а апорныя пункты — на Усходнім і Паўднёва-Заходнім Паміры і на Дарваза. Станам на 1981 год у характэрных для Паміра прыродных зонах Памірскі біялагічны інстытут меў 7635 га горных тэрыторый. 3. ↑ У СССР іх было 103 ВНУ (саюзнага падпарадкавання): 4. ↑ «У Харогу акадэмік Х. Ю. Юсуфбекаў яшчэ пры жыцці арганізоўваў забеспячэнне кватэрамі ўсіх навуковых супрацоўнікаў з Душанбэ, у яго планы ўваходзіла, акрамя стварэння Інстытута гуманітарных навук, стварыць яшчэ Інстытут гляцыялогіі і Інстытут матэматыкі на Паміры, яго арганізатарскія здольнасці, аўтарытэт — цесныя навуковыя сувязі з многімі НДІ СССР, патэнцыял навукоўцаў з мясцовых памірцаў і іншых у рэспубліцы — у Савецкім Саюзе, на той перыяд гісторыі дазволілі б яму ўсё гэта ўвасобіць на практыцы». 5. ↑ У навуковым свеце даследчыкаў Паміра называюць „памірац". Крыніцы ------- 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Действительные члены (академики) АН Республики Таджикистан. Персональный состав с 1951 г. (руск.). *Действительные члены АН Республики Таджикистан с 1951 г.*. Anrt.tj. Праверана 28 красавіка 2018. 2. 1 2 3 4 Знаменитые, великие, гениальные люди. Самое интересное о них! Юсуфбеков Худоер Юсуфбекович (руск.). *Знамениті, великі, геніальні люди. Найцікавіше про них!*. написано на Украине: Com.ua (28 снежня 2012). Праверана 28 красавіка 2018. 3. ↑ Олимова, Шапошникова 1989, p. 5–8, 11. 4. 1 2 3 4 5 6 7 Зуробек, Хакназар 1990, p. 3. 5. 1 2 Мансуров, Максумов 1992, p. 63–64. 6. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 ЮСУФБЕКОВ Худоер Юсуфбекович (руск.). ЦентрАзия. 7. 1 2 3 4 5 6 7 8 Bashiri, Iraj 2002, p. 348. 8. 1 2 3 4 5 Каландаров, Покровский 1972, p. 168–176. 9. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Хаёлбек Додихудоев 1997, p. 19. 10. 1 2 3 4 Карамшоев, Додихудо 1998. 11. ↑ Олимова, Шапошникова 1989, p. 5, 8–9. 12. 1 2 3 4 5 Мансуров, Максумов 1992, p. 63. 13. ↑ Олимова, Шапошникова 1989, p. 5, 9. 14. ↑ Агаханянц 1972. 15. ↑ Олимова, Шапошникова 1989, p. 5–6, 9–10. 16. 1 2 Постановление Кабинета Министров Республики Таджикистан от 5 марта 1992 г. №54 «О присвоении Памирскому биологическому институту Академии наук Республики Таджикистан имени академика Худоера Юсуфбекова» (руск.). *Министерство юстиции Республики Таджикистан, USAID, Всемирный банк, ГИУП «КОНУНИЯТ»*. Adlia.tj. 17. 1 2 3 4 Олимова, Шапошникова 1989, p. 11–14. 18. ↑ Kreutzmann, Hermann 2016, p. 50–51. 19. ↑ Юсуфбеков 1982, p. 52. 20. ↑ Юсуфбеков 1984, p. 17. 21. ↑ Олимова, Шапошникова 1989, p. 7, 14–15. 22. ↑ Олимова, Шапошникова 1989, p. 7, 15. 23. ↑ Мансуров, Максумов 1992, p. 64. 24. ↑ Олимова, Шапошникова 1989, p. 5–7, 16–17, 38–39. Літаратура ---------- * *Олимова М. Д. Шапошникова Н. Н.* Худаер Юсуфбекавіч Юсуфбекаў: [Вучоны ў галіне раслінаводства] = Худоер Юсуфбекович Юсуфбеков: [Ученый в области растениеводства]. — Душанбэ: Дониш, 1989. — 52 p. (Khudoer I︠U︡sufbekovich I︠U︡sufbekov: Бібліятэка імя О’Нил, Тип Бостанскага каледжа = Boston College Thomas P. O’Neill Library; Бібліятэка імя ЛюЭстер Т. Мерца[en] Нью-Ёркскага батанічнага саду = New York Botanical Garden The LuEsther T. Mertz Library; Брытанская бібліятэка = The British Library) * Бабий, Т. П.; Коханова, Л. Л.; Костюк, Г. Г. (1984). *Биологи: биографический справочник* [*Біёлагі: біяграфічны даведнік*] [руская]. Киев: Наукова Думка. p. 814. Праверана 2018-04-08. **Аннотация**: Единственный биографический справочник по биологам России и мира. Помещены краткие сведения о жизни и научной деятельности свыше 1600 ученых, внесших значительный вклад в развитие биологических наук. Приведены <...> список литературы, содержащий работы по истории биологии и важнейшие труды ученых. Справочник иллюстрирован портретами ученых … (аб Х. Ю. Юсуфбекове см с. 734) * *Агаханянц О. Е.* За раслінамі па гарах Сярэдняй Азіі = За растениями по горам Средней Азии. — Москва: Мысль, 1972. — 158 p.: Сярэднеазіяцкім батанікам, глебазнаўцам, геолагам, археолагам (аб Худаеры Юсуфбекаве С. 32-36) прысвячаецца * *Мансуров Х. Х. Максумов А. Н.* Памяці навукоўца(руск.) = Памяти ученого. — "Известия". АН Республики Таджикистан. Отделение биологических наук, 1992. — № 2 (126). — С. 63—64. * *Сурков В.* Луга над облаками / Документальные новеллы /(руск.) : 17 снежня. — М.: Известия, 1966. — № 296 (15384).: > > *«Тоскливая долина покрыта холодными песками и редкими кустами терескена, окружена голыми скалами. Такую картину увидел Худоёр, когда впервые попал в Мургабский район — самый высокогорный в Советском Союзе. <…> Ведь даже некоторые корифеи мировой сельскохозяйственной науки утверждали, что на высоте более трех километров земледелие невозможно. Сейчас Юсуфбекова ещё не перестали называть молодым учёным. Ему меньше сорока лет. А луга, заложенные им на четырёхкилометровых высотах, появились и растут. Тут же созревает ячмень, хорошие урожаи дают корнеплоды …»* * *Станюкович К. В.[ru]* Хозяин зелёной лаборатории(руск.) : 10 снежня. — Душанбе: Коммунист Таджикистана, 1978. — № 285 (14679). — С. 3.; — Кирилл Станюкович. Статьи: Хозяин зелёной лаборатории (Директор Памирского института Х.Ю. Юсуфбеков) (руск.). «Лаборатория Фантастики». * *Булгакова О. С.[ru]* Памірская рапсодыя. — М.: Молодая гвардия, 1982. — № 8. — С. 203—230. Из содерж.: Директор Памира. — С. 210—217; По следам героев: К 65-летию Ленинского комсомола посвящается: Директор Памира. Coollib.com. Южно-Уральское книжное издательство (1982). — Книга эта не писалась залпом в кабинетной тиши. Она складывалась по крупицам немало лет и имеет «за плечами» сотни пройденных дорог. Некоторые из её героев, прежде чем выйти на эти страницы, появились на кино и телеэкранах. * *Зуробек Н. Хакназар О.* Магіла ўсыпана кветкамі(тадж.) = Мазори гулафшони олим : 29 снежня. — Tojikistoni Soveti, 1990. — № 298 (18289). — С. 3. * *Kreutzmann, Hermann.* Худаер Юсуфбекавіч Юсуфбекаў: [Ученые в обл. растениеводства] = Mapping Transition in the Pamirs: Changing Human-Environmental Landscapes (англ.). — Springer Cham Heidelberg New York Dordrecht London (Springer International Publishing Switzerland), 2016. — P. 50–51. — 274 p. — ISBN 978-3-319-23197-6. — DOI:10.1007/978-3-319-23198-3. ISSN 1879-7180. LCCN 2015959348: Нашлось только три автора, у которых было более десяти соавторов. Это Кирилл Станюкович (Академия наук Таджикской ССР) и Худоер Юсуфбеков (первый директор Памирского биологического института в Хороге) в советский период и Сайрус Самими (профессор климатологии в университете Байройта, Германия) — в постсоветский. <…> Для советских авторов можно установить 30 со авторских сетей, самая тесная из которых образовалась вокруг Станюковича и Юсуфбекова = Only three authors were identified that have more than ten coauthors. These are Kirill V. Stanyukovich (Academy of Sciences of the Tajik SSR) and Khudoer Y. Yusufbekov (the first director of the Pamir Biological Institute in Khorog) in the Soviet period as well as Cyrus Samimi (Professor for Climatology at the University of Bayreuth, Germany) in the post-Soviet period. <…> For Soviet author, 30 coauthors networks could be detected, with the most densely linked group around Stanyukovich and Yusufbekov. * Bashiri, Iraj (2002). *Prominent Tajik Figures of the Twentieth Century* [*Вядомыя таджыкскія фігуры XX стагоддзя*] [англійская]. Душанбе. pp. 349–350. Праверана 2018-04-28. Biographies Tajik agriculturalist Khudoyor Yusufbekovich Yusufbekov was born in the village of Pish of Shughnan, Badakhshan, on December 10, 1928 ...joined the CPSU in 1966. <…> graduated from the Faculty of Agronomy … in 1954. <…> 1954 to 1957 was a Senior Scientific Worker in the Botanical Gardens in Pamir for the Academy of Sciences <…> doctorate degree in agriculture in 1969 <…> … Corresponding Member since 1968, became an Academician of the Academy of Sciences in 1976 <…> became a Distinguished Contributor to Science in Tajikistan in 1978… Ирадж Башири, профессор Миннесотского университета США, один из ведущих ученых в области исследований истории, литературы и языкознания в Центральной Азии и персоязычных стран региона. * *Хаёлбек Дадыхудоеў[tg]* Жыццё, аддадзенае навуцы(руск.) = Жизнь, отданная науке. — Харог: Газета «Бадахшон». Выданне Маджліса народных дэпутатаў Горна-Бадахшанскай аўтаномнай вобласці Рэспублікі Таджыкістан = Нашрияи Маҷлиси вакилони халқи Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшони Ҷумҳурии Тоҷикистон, 1997. — В. Ліпень, спецыяльны выпуск у гонар 40-годдзя пераймання тытула імама Часу Ага Хан IV[en]. — С. 19.: > > *"«Худаер быў вучоны, лёс і ўсё жыццё якога былі цесна звязаны з Памірам. Перабазаваць „Аддзел Паміразнаўства" з Інстытута мовы і літаратуры імя. А. Рудакі, дзе мы працавалі, на Памір было менавіта яго пачынаннем …» = Худоёр был учёный, судьба и вся жизнь которого были тесно связаны с Памиром. Перебазировать «Отдел Памироведения» из Института языка и литературы им. А. Рудаки, где мы работали, на Памир было именно его начинанием…"*— Д. Карамшаў, доктар філалагічных навук > > * *Дадхуда Карамшоеў[de]* Речь по случаю 70 летия со дня рождения академика X. Ю. Юсуфбекова к. Пиш, Шугнанский р/н ГБАО(тадж.) = Прамова з нагоды 70-годдзя з дня нараджэння акадэміка X. Ю. Юсуфбекава к. Піш, Шугнанскі р/н ГБАО «Мы лічым Худаера заснавальнікам не толькі Памірскага біялагічнага інстытута, але таксама заснавальнікам, родапачынальнікам Інстытута гуманітарных навук на Паміры». — Піш[ru]: 1998. — С. 19. («Karamshoev, Dodikhudo — Speech on the occasion of the 70th birthday of Academician Khudoyor Yusufbekov, Pish, Shughnon District of the GBAO». *Biography*. Darmorakht. 25 October 1998) * *Каландаров Г. Покровский А.* З Паміра далёка відаць(руск.) = С Памира далеко видно: Очерк о Памирском биологическом институте и его директоре X. Ю. Юсуфбекове. «По созданному методу залужения и повышения продуктивности пастбищ освоено более 900 га, а за пятилетку эта цифра почти удвоится. Мелиоративные работы позволили включить в сельскохозяйственный оборот 1600 га. В 1970 г. с этих полей снят первый урожай табака и зерновых. По рекомендации учёных памирские колхозы начали заниматься новыми для себя отраслями — бахчеводством и овощеводством. Раньше все овощи завозились сюда из других районов Средней Азии». — Москва: Новый мир, 1972. — № 11. — С. 168—176. Спасылкі -------- * Библиотека путешествий и приключений. На суше и на море 1976. ВЕТЕР НАЗЫВАЕТСЯ «АФГАНЕЦ»: «Телеграмм было две. Одна из республиканской Академии наук директору биостанции Худоёру Юсуфбекову» (11 ИЮНЯ. Чечекты, Восточный Памир) * ТАЦҒАЖАЙЫП АЛМА АҒАШЫ(каз.) (13 January 1972), стр. 4. Праверана 16 красавіка 2018. * ЮСУФБЕКОВ Худоер Юсуфбекович /YUSUFBEKOV Hudoyer/ [10.12.1928 — ..] Архівавана 19 чэрвеня 2018. * Горы — уникальная лаборатория (рус.). Журнал «Вокруг света» / Январь 1972. * Дружеские отношения Некрасова и академика Юсуфбекова (с. 115—116) * Памирский биологический институт им. академика Х. Ю. ЮСУФБЕКОВА создан в 1969 г. на базе Памирской биологической станции, Памирского ботанического сада и Ишкашимского опорного пункта. Первым директором института был академик Х. Ю. Юсуфбеков (1969—1981) | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | LCCN: n85818931 · VIAF: 75322614 |

**Квадрыга Святога Марка** — квадрыга з пазалочанай бронзы. Захоўваецца ў базіліцы Сан-Марка (Венецыя). З’яўляецца адзіным захаваным узорам шматфігурнай конскай антычнай скульптуры. Стварэнне квадрыгі прыпісваюць скульптару Лісіпу і датуюць IV стагоддзем да н. э. Квадрыга ўпрыгожвала канстанцінопальскі іпадром і была вывезена ў Венецыю ў 1204 годзе падчас Чацвёртага крыжовага паходу дожам Энрыка Дандала. Квадрыга была ўстаноўлена на лоджыі базілікі Сан-Марка ў перыяд кіравання дожа Рэньера Зено (1252—1268 гады). Першым дакументальным сведчаннем пра яе з’яўленне ў Венецыі з’яўляецца яе выява на мазаіцы круглай нішы партала Сант Аліпіа, датаваная 1265 годам. Квадрыга ўражвала сучаснікаў майстэрствам свайго выканання. У 1364 годзе Петрарка пісаў пра яе: | | | | | --- | --- | --- | | "| …красуюцца чатыры пазалочаныя кані з бронзы, якім старажытны мастак надаў такое падабенства з жывымі, што, здаецца, ты чуеш іх тупат і ржанне. | "| Квадрыга стала адным з сімвалаў горада. Так, у 1370 годзе, калі венецыянцы прапанавалі заключыць мір з Генуяй, генуэзскі адмірал Дорыа П’етра адказаў, што генуэзцы «*не даруюць міру, пакуль не закелзаюць коней Святога Марка*». Пасля заваявання Венецыі Напалеонам у 1797 годзе квадрыга па ўказанні імператара была вывезена ў Парыж і ўстаноўлена на арцы на плошчы Карузель. Скульптура вярнулася на сваё месца 13 снежня 1815 годзе пры садзейнічанні Антоніа Кановы. Падчас другой сусветнай вайны квадрыга была схавана ў горадзе Дола. Падчас рэстаўрацыі сабора, якая праводзілася ў 1970-я гады, было прынята рашэнне замяніць квадрыгу на лоджыі сабора копіяй. У 1982 годзе арыгінал квадрыгі быў змешчаны ў музей базілікі, размешчаны ў верхніх памяшканнях нартэкса сабора. Гл. таксама ----------- * Спіс антычных бронзаў Літаратура ---------- * Мария Да Вилла Урбани. *Собор Сан Марко*. Венеция, 2006. ISBN 88-7666-590-0 Спасылкі -------- * * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Квадрыга Святога Марка** * Квадрыга Святога МаркаАрхівавана 26 красавіка 2009. (англ.) * Рэканструкцыя становішча квадрыгі на канстанцінопальскім іпадроме (англ.) | ✯Сабор Святога Марка | | --- | | | ✯ Сабор Святога Марка · Кампаніла сабора Святога Марка · Квадрыга Святога Марка · Скарбніца Сан Марка · Пала д'Ора · Чатыры тэтрархі · Пракуратар сабора Святога Марка | |

| | | --- | | **Рамасэ у іерогліфах** | | | **TT55** — грабніца, якая змяшчаецца ў Шэйх Абд эль-Курне  (руск.) (бел. і з'яўляецца часткай Фіванскага некропаля на заходнім беразе Ніла, насупраць Луксора. Гісторыя -------- Грабніца Рамасэ ў Даліне вяльмож на захадзе Фіваў, пазначаная археолагамі пад № 55, была адкрыта ў 1879 годзе. Апісанне -------- У грабніцы TT55 пахаваны старажытнаегіпецкі чаці Рамасэ. Гэтая пахавальня задумвалася ў выглядзе невялікага храма з двума радамі калон, капліцай і пахавальнай камерай, у якую вядзе калідор з першай залы. Яна мае галоўную залу, якая першапачаткова змяшчала 32 калоны і калідор з 8 калонамі. Пахавальня адметная высокай якасцю упрыгожванняў, зробленых як у традыцыйным стылі, так і ў стылі Амарнскага перыяду  (англ.) (бел.. Дэкарацыі грабніцы ------------------ Пахавальная працэсія Пахавальная працэсія Асноўная частка грабніцы мае ўваход праз адкрытую пляцоўку з усходняга боку, у вялікую калонную залу, з чатырма радамі па восем калон. На ўсходняй сцяне ёсць «традыцыйныя» неафарбаваныя рэльефы, якія паказваюць Рамасэ, яго жонку і іншых (у тым ліку яго брата Аменхатэпа  (англ.) (бел. з жонкай Мэй). Жрэц, апрануты ў скуру пантэры, прыносіць ахвяраванні за Рамасэ і яго сям'ю, а тры дзяўчыны граюць на музычных інструментах. Рамасэ і яго блізкія прысутнічаюць пры здзяйсненні пахавальных рытуалаў і абрадаў (абмыванне, ускурэнне пахошчаў, паднашэнне ахвярных дароў). Паўднёвая сцяна таксама мае пахавальныя сцэны, на гэты раз афарбаваныя, у двух радах. Яны паказваюць пачатак эвалюцыі Амарнскага мастацкага стылю  (англ.) (бел.. Верхні рад, здаецца, паказваюць фактычнае шэсце, з труной на лодцы, якую нясуць разам з санкамі. Гэтыя сцэны былі пазней замазаны па невядомай прычыне. На каляровым роспісе паўднёвай сцяны намаляваная пахавальная працэсія з плакальшчыц, якія працягваюць рукі да нябёсаў і ў роспачы ірвуць на сабе валасы. Заходняя сцяна мае дзве сцэны, якія паказваюць Эхнатона (пазначанага як Аменхатэп IV, што паказвае на першапачатковае існаванне грабніцы ў яго валадаранне); левы бок паказвае фараона, які сядзіць пад навесам разам з Маат, што сядзіць побач з ім. Ніжэй трона высечаныя імёны васальных дзяржаў (ілюстраваны нубійцы, азіяты і лівійцы). Рамасэ стаіць перад фараонам, паказваючы свае тытулы. Справа паказаны Эхнатон і Неферціці, якія сядзяць на балконе і ўзнагароджваюць Рамасэ золатам (гэтая сцэна стала амаль стандартам у магільнях вяльможаў  (англ.) (бел. у Амарне). Абодве гэтыя сцэны незавершаны і некаторыя дэталі абмаляваныя схематычна. У крайнім правым куце заходняй сцяны, Рамасэ намаляваны пакінуўшым палац у час віншавання людзей. Далей у грабніцы знаходзіцца неўпрыгожаны калідор, які вядзе ад цэнтра заходняй сцяны у капліцу з 3 нішамі. ### Пахавальная камера Выгляд пахавальнай камеры, бачны след фарбы на супрацьлеглай перамычцы і ўрна. Муміфікаваны чэрап у нішы пахавальнай камеры. У пахавальную камеру можна патрапіць праз моцна нахілены карыдор у паўднёва-заходнім куце, які прыводзіць да памяшкання з чатырма калонамі, якое не мае ўпрыгожанняў. У ім утрымліваюцца ўрна і забальзамаваны чэрап. Маюцца сляды сіняй фарбы над парталам насупраць уваходу. Наведванне ---------- Грабніца з 2007 года адкрыта для наведвальнікаў з 7 да 17 гадзін, але, як і ў іншых падобных егіпецкіх аб'ектах, фатаграфаванне там не дазваляецца. У культуры ---------- Грабніца была паказана ў першым эпізодзе дакументальнага серыялу BBC 2005 года «Як мастацтва робіць свет  (англ.) (бел.». Зноскі ------ 1. ↑ Porter and Moss, Topographical Bibliography: The Theban Necropolis, pg 105-111 2. ↑ Baikie, James (1932). *Egyptian Antiquities in the Nile Valley*. Methuen. 3. ↑ Ramose - TT55 **(нявызн.)**. Праверана 5 чэрвеня 2007. 4. ↑ Tomb of Ramose (TT55) **(нявызн.)**. Праверана 10 чэрвеня 2007. 5. ↑ Baikie, James (1932). *Egyptian Antiquities in the Nile Valley*. Methuen. pp. 608. 6. ↑ Tomb of Ramose: Inner Hall **(нявызн.)**. Праверана 5 чэрвеня 2007. Літаратура ---------- * *Перепёлкин Ю. Я.  (руск.) (бел..* Переворот Амен-хотпа IV. Часть 2. — Издательство «Наука». Главная редакция восточной литературы. 1984. — 287 с. * Údolí králů: hrobky a zádušní chrámy Západních Théb. — Praha: REBO PRODUCTIONS CZ, 2011. — 434 с. — ISBN 978-80-255-0461-1. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | TT55 на Вікісховішчы | * Рамос (TT55 Ramose) (руск.) * Западные Фивы. Долина знати. (руск.)

**Хрол і Лаўр — конскае свята** — беларускае народнае свята, якое адзначаецца 18 (31) жніўня. Заступнікі коней Флор і Лаўр не загадваюць у гэты дзень у полі араць. Іншыя назвы дня --------------- Арабінавы дзень і ноч, Конскае свята, Капыты, Варавіты дзень, Рабiнавая ноч, Гарабінава ноч, Храл і Ягор’е. Славянскія звычаі ----------------- У гэты дзень коням надавалі асаблівую ўвагу: на іх не працавалі, не запрагалі іх, не путалі. Жанчыны пяклі аладкі і называлі іх капытамі. У асобных вёсках дзень Флора і Лаўра лічыўся прысвяткам пастухоў. Здаралася, што жанчынам нельга было ткаць. «На Храла і Ягор’я не ткуць і не пашуць», — казалі беларусы на Смаленшчыне. Прымаўкі і прыкметы ------------------- На Храла і Ягор’я не ткуць і не пашуць. Флор і Лавер — канчай пасеў жыта (рус.). Гл. таксама ----------- * Народны каляндар Зноскі ------ Спасылкі -------- * 31 жніўня — Флор і Лаўр, Хрол і Лаўр // Радзіма мая — Беларусь * Флор и Лавр (Храл и Егорье) Архівавана 3 верасня 2014. // Филологический факультет БГУ

**Бенга́льцы** (бенг.: বাঙালি জাতি) — народ на паўночным усходзе Індастана, карэннае насельніцтва Бенгаліі. Жывуць пераважна ў Індыі і Бангладэш. Вялікія абшчыны бенгальцаў таксама склаліся ў Пакістане, Саудаўскай Аравіі, ААЭ, Вялікабрытаніі, ЗША і іншых краінах. Бенгальцы — адзін з найбуйнейшых этнасаў у свеце. Агульная колькасць — каля 240 млн чалавек. Гісторыя -------- Старажытная скульптура канца 1 тысячагоддзя да н. э. Бенгалія — адзін з найстаражытнейшых рэгіёнаў Паўднёвай Азіі, дзе з’явіліся чалавечыя паселішчы. У 2 тысячагоддзі да н. э. тут пашырылася ірыгацыйнае земляробства з вырошчваннем рысу. Дакладны склад тагачаснага насельніцтва не вядомы. Мяркуюць, што тут маглі жыць дравідамоўныя плямёны, продкі мунда, на поўначы — кіратаў. У 1 тысячагоддзі да н. э. сюды з Інда-Гангскай раўніны прасоўваюцца прадстаўнікі культуры паўночнай чорнай глянцавай керамікі. З іх прыходам распаўсюджваюцца жалезныя вырабы, будуюцца гарады. У Махабхараце ўзгадваецца старажытная бенгальская дзяржава Ванга, захопленая князем Бхімам з індаарыйскай дынастыі Каураваў. Ад яе назвы паходзяць сучасныя найменні Бенгаліі, Бангладэш і бенгальцаў. Старажытная Бенгалія ўваходзіла ў гістарычную вобласць Магадха. На працягу стагоддзяў тут кіравалі розныя дынастыі. У VIII ст. уся Бенгалія была аб’яднана дынастыяй Пала, якая заснавала ў Паўднёвай Азіі магутную імперыю і спрыяла пашырэнню будызма. Яна аказала моцны ўплыў на ўсе дзяржаўныя фарміраванні Бенгальскага заліва. Аднак у XI ст. ёй на змену прыйшла індуісцкая дынастыя Сена з Карнатакі. На працягу канца X — сярэдзіны XIV ст. на аснове санскрыта і пракрыта сфарміравалася старажытная бенгальская мова, на якой пісалася паэтычная літаратура. У перыяд Бенгальскага султаната яна набыла афіцыйны характар, ёй карысталіся пры двары. Да канца XVI ст. Бенгалія была заваявана Вялікімі Маголамі. Яны спрыялі пашырэнню іслама, развіццю эканамічнай актыўнасці мясцовага насельніцтва, але ў выніку адміністрацыйных пераўтварэнняў яно было адсунута ад кіравання. У Бенгалію мігрыравалі выхадцы з іншых кутоў Індыі, Персіі, Аравіі, Арменіі. Перасяленцы, што спавядалі іслам, часцяком займалі важныя пасады, астатнія займаліся гандлем і паступова склалі пласт насельніцтва, што выступаў пасрэднікам паміж карэннымі бенгальцамі і заваёўнікамі. Арабская і персідская мовы паўплывалі на літаратурную бенгальскую. З 1528 г. на ўзбярэжжы адчыняліся еўрапейскія гандлёвыя факторыі. Першымі еўрапейцамі, з якімі былі ўсталяваны кантакты, з’яўляліся партугальцы. Яны аказалі значны ўплыў на развіццё сельскай гаспадаркі і мясцовай кулінарыі, паколькі ўвезлі новыя культурныя расліны. Аднак у выніку найбольшы ўплыў аказалі брытанцы. У 1615 г. Ост-Індская кампанія заснавала сваю першую факторыю. Пасля 1757 г. яна ўсталявала свой кантроль над рэгіёнам. У 1773 г. Калькута стала штаб-кватэрай кампаніі і да 1911 г. выконвала ролю сталіцы Брытанскай Індыі. Каланіяльнае кіраванне мела дваістыя вынікі для развіцця бенгальцаў. У XVIII ст. попыт на танныя баваўняныя тканіны з боку еўрапейцаў прывёў да росту вясковага ткацтва. Але ў пачатку XIX ст. брытанцы пачалі ўвозіць у Індыю яшчэ больш танныя тканіны прамысловай вытворчасці, што прывяло да спусташэння вясковых рамеснікаў. У 1769—1773 гг. і 1943 г. голад выклікаў мільёны ахвяр. Супраціўленне прывяло да антыкаланіяльнага руху «факіраў», паўстанняў племянных супольнасцей, вахабітаў, сялян. Разам з гэтым, Бенгалія стала адным з першых рэгіёнаў Азіі, дзе пачалася індустрыялізацыя, будаўніцтва чыгункі, з’явіліся сродкі масавай інфармацыі на мясцовых мовах, універсітэты, пачалося вывучэнне мясцовай гісторыі. Многія бенгальцы наймаліся ў якасці адміністрацыйных служачых і сіпаяў, прычым выконвалі свае абавязкі не толькі ў Бенгаліі, але і на іншых каланіяльных тэрыторыях. Дзякуючы фарміраванню новых інтэлектуальных колаў адбыўся «бенгальскі рэнесанс», прадстаўлены рэфарматарам індуізму Рамам Махамам Роям, гісторыкам Нітышам Сенгуптам, пісьменнікам Рабіндранатам Тагорам. Для бенгальскага рэнесанса былі характэрны накіраванасць на ўдасканальванне грамадскага і палітычнага ладу, барацьба за незалежнасць. З 1862 г. бенгальцы атрымалі права на ўдзел у кіраванні. Бенгальскія палітыкі, што паходзілі з індуісцкіх колаў, арыентаваліся на супольны індыйскі рух і ў 1885 г. прынялі актыўны ўдзел у стварэнні ІНК. Яго першым прэзідэнтам стаў бенгалец Вомеш Чандэр Банерджы. Але палітычная актыўнасць індуістаў выклікала адваротную рэакцыю мусульман. У 1905 г. калі каланіяльныя ўлады ініцыявалі падзел Бенгаліі на 2 правінцыі, у адной з якіх канцэнтравалася індуісцкая большасць, а ў другой — мусульманская, гэта выклікала сутычкі мусульман і індуістаў у Калькуце. У 1906 г. бенгальскія мусульмане садзейнічалі стварэнню Мусульманскай лігі. У 1912 г. у Даке была заснавана Бенгальская мусульманская ліга. Напярэдадні і пасля I Сусветнай вайны індуісты і мусульмане супрацоўнічалі ў каардынацыі руху за незалежнасць супраць Вялікабрытаніі. Аднак з 1930-х гг. яны арыентаваліся на стварэнне дзвюх розных дзяржаў Індыі і Пакістана. У 1947 г. было прынята рашэнне аб канчатковым падзеле Бенгаліі на Заходнюю ў складзе незалежнай Індыі і на Усходнюю ў складзе Пакістана. У адрозненні ад захаду Паўднёвай Азіі падзел выклікаў толькі абмежаваныя хвалі ўзаемнага гвалту, на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў працягвалася міграцыя прадстаўнікоў розных канфесій паміж краінамі. У 1971 г. на месцы Усходняй Бенгаліі была абвешчана незалежная дзяржава Бангладэш. Эміграцыя --------- У другой палове XIX ст. пад уплывам эканамічных праблем пачалася масавая эміграцыя бенгальцаў пераважна ў іншыя брытанскія калоніі. Так, на тэрыторыю Гаяны ў 1838—1917 гг. прыбыло 238 909 індыйцаў, з іх 6 % былі выхадцамі з Бенгаліі. На паўночным захадзе краіны захавалася паселішча Бенгал, заснаванае эмігрантамі. Прыкладна ў той жа час на Маўрыкіі сфарміравалася гаворка *калькутыя*, паколькі большасць індыйскіх рабочых пераязджала на гэты востраў праз Калькуту. Бенгальцы таксама пераязджалі на працу ў Асам, дзе наймаліся на працу на чайныя плантацыі, пасля 1949 г. — на Андаманскія астравы, дзе іх нашчадкі складаюць большасць сучаснага насельніцтва Многія прадстаўнікі першай хвалі эміграцыі былі вымушаны пераехаць з краін, дзе пасяліліся, у выніку падзення ўзроўню жыцця ці пераследа з боку мясцовага насельніцтва. Так, у 1972 г. Ідзі Амін выгнаў каля 50 тысяч «азіятаў» з Уганды. У большасці яны імкнуліся знайсці прытулак у заходніх краінах, асабліва ў Вялікабрытаніі і ЗША. Новыя хвалі эміграцыі назіраліся пасля II Сусветнай вайны пад уплывам як эканамічных, так і палітычных падзей. У нашы дні эміграцыя застаецца дынамічным сацыяльным фактарам у Бангладэш. У выніку бангладэшская дыяспара налічвае болей за 7,5 млн чалавек і з’яўляецца найбуйнейшай у свеце. Буйныя абшчыны эмігрантаў склаліся ў Саудаўскай Аравіі, ААЭ, Кувейце, Малайзіі, Сінгапуры і г. д. У 2016 г. Прыянка Ёшыкава, дачка бенгальскага эмігранта, стала пераможцай нацыянальнага конкурса прыгажосці ў Японіі Культура -------- ### Гаспадарка Асновай эканомікі бенгальцаў здаўна з’яўляецца сельская гаспадарка. Традыцыйна большая ўвага надаецца земляробству. Цёплы вільготны клімат і ўрадлівыя глебы дазваляюць збіраць некалькі ўраджаяў рысу на працягу года. У мінулым сяляне вырошчвалі каля 5500 сартоў гэтай расліны, прычым некалькі сартоў адначасова. Такім чынам вырашалася праблема змен надвор’я і паводак, прыстасаванасці асобных сартоў да хвароб і шкоднікаў. Некаторыя старыя сарты і ў нашы дні супернічаюць па папулярнасці і ўраджайнасці з сучаснымі гібрыдамі. На затопленых рысавых палетках таксама вырошчваюць рыбу і крыветкі на продаж. Іншыя важныя харчовыя культуры: бабовыя, цукровы трыснёг, рапс, сезам, чай і г. д. Камерцыйны характар звычайна мае вырошчванне такіх тэхнічных культур, як джут, бавоўнік і індыга. Хаця ў вёсках і на ўскраінах гарадоў паўсюдна трымаюць авечак, коз, кароў і курэй, жывёлагадоўля адыгрывае дадатковую ролю. Бенгальцы — выдатныя рамеснікі. Яны славяцца як прадзільшчыкі, ткачы, мастакі па тканінах, вышывальшчыкі. Ужо ў старажытнасці бенгальцы выраблялі тонкую баваўняную тканіну *муслін*. У нашы дні традыцыі яе ручной вытворчасці захоўваюцца ў Бангладэш. У сярэднявеччы з Кітая была запазычана тэхналогія вытворчасці шоўку. Прычым, бенгальцы навучыліся вырошчваць шаўкапрада не толькі на шаўкоўніцы, але і на клешчавіне. Бенгальскія тканіны адрозніваюцца трываласцю, прыгожым дробным арнаментам, устойлівымі расліннымі фарбамі. З развіццём ткацтва шчыльна звязана мастацтва *патачытра* малявання на тканінах і на паперы. Ім займаецца супольнасць рамеснікаў *патуя*. Сюжэты *патачытра* запазычаны з казак, міфаў і эпасу. Багатыя радовішчы дробназярністай гліны ў алювіяльных адкладах спрыялі ўзнікненню і развіццю вытворчасці керамікі. Ужо ў сярэднявеччы бенгальскія ганчары выкарыстоўвалі разнастайныя тэхналогіі абпальвання, паліроўкі і глазуравання сваіх вырабаў. Для надання патрэбных якасцяў у гліну падмешвалі рысавую шалупіну і джутавае валакно. Галоўнымі прыладамі ганчароў з’яўляюцца набор малаткоў для адбівання сыравіны і ганчарнае кола, якое круцяць з дапамогай бамбукавай тычкі. Акрамя пасудзін яны робяць статуэткі і лялькі. Традыцыйна развіты разьба па дрэву і слановай косці, пляценне, выраб бісеру. Бенгальскія рамеснікі — захавальнікі звычаяў народнага мастацтва. Заходняя Бенгалія стала адным з першых рэгіёнаў Азіі, дзе ў XIX ст. пачалася індустрыялізацыя. У першай трэці XX ст. тут размяшчалася да трэці ўсёй прамысловасці Брытанскай Індыі, але пазней эканамічная важнасць рэгіёна значна знізілася. Тым не меней, індустрыялізацыя спрыяла хуткаму росту гарадоў, з’яўленню новых сацыяльных пластоў гарадскога пралетарыята, буржуазіі, тэхнічнай інтэлігенцыі. Нават у нашы дні шырока распаўсюджана адыходніцтва жыхароў вёсак і дробных гарадоў на часовую працу ў прамысловыя цэнтры і камерцыйныя плантацыі. Стварэнне індустрыяльнага гарадскога асяроддзя спрыяла вылучэнню новых прафесій, росту адукацыі і фарміраванню сучасных культурных традыцый. * Рысавы палетак у БангладэшРысавы палетак у Бангладэш * Муслінавыя тканіны старажытнасці, ДакаМуслінавыя тканіны старажытнасці, Дака * Праца патуя, КалькутаПраца *патуя*, Калькута * Продаж керамікі, ЧытагонгПродаж керамікі, Чытагонг * Рабочыя, КалькутаРабочыя, Калькута ### Кухня Кары з яек качкі Бенгальская кухня мае даўнія традыцыі. Згодна рэлігійнай паэме Манасмангал, складзенай у канцы XV ст. у той час нават індуісты ўжывалі мяса, рыбу і алкагольныя напоі, якія выраблялі з малака, какосаў, пальмавага або трысняговага цукру і рысу. У ранейшых тэкстах не ўзгадваліся бабовыя, але ў гэты час яны сталі звычайным харчам. Пазней пад уплывам шактызму індуісты значна скарацілі мясную ежу на карысць расліннай, хаця ласаваліся малочнымі стравамі. Цыбуля і часнык лічыліся непрыдатнымі. Затое елі рыс, розныя арэхі, зеляніну. На ўсходзе Бенгаліі, дзе жыло шмат мусульман, любілі рыбу са спецыямі, яйкі і мяса чарапах. У XVIII ст. пад уплывам партугальцаў шырока распаўсюдзіліся салодкія стравы і тварог. Да пачатку XIX ст. склаліся рэгіянальныя адрозненні ў харчаванні. Асобна вылучаюць кухні Калькуты, Дакі і Чытагонга. Усе бенгальскія стравы падзяляюцца на 4 віды: * *Чарб’я*, або ежа для перажоўвання * *Пея* — напоі * *Чох’я*, або ежа для ўсмоктвання * *Лех’я*, або ежа для лізання Разнастайнасць сортаў рысу, што вырошчваюцца бенгальцамі, вызначае разнастайнасць гатункаў рысу і страў з яго. Акрамя варанага рысу ядуць аладкі з рысавай мукі, запечаны салодкі рыс, смажаны рыс. У нашы дні запатрабаваны гарчычны алей, які сам па сабе робіць стравы вострымі, куркума, бабовыя, баклажаны, шпінат, гарбузы, манга, бульба. Папулярныя сучасныя стравы: вострая і салодкая падліва *чатні*; кары з мясам, рыбай, гароднінай або яйкамі; *чатпоці* — гарохавыя закускі; сыр *чхена*; ёгурт *доі*; *сандэш* — дэсерт з малака і цукру. ### Вопратка Асновай народнай бенгальскай жаночай вопраткі з’яўляецца сары. Мужчынская вопратка ўключае *дхоты* — доўгі кавалак тканіны, вакол сцёгнаў і прапушчаны пад пахвінай, і *курта* — кашулю да каленаў. Жанчыны выкарыстоўваюць шмат упрыгожванняў з каляровых металаў. Мужчыны-мусульмане апранаюць на галаву маленькі белы капялюш, індуісты — цюрбан. ### Грамадства Бенгальцы на партугальскім малюнку, каля 1540 г. Асноўнай адзінкай бенгальскага грамадства з’яўляецца пашыраная сям'я, што складаецца з асноўнай сям’і мужчыны-кіраўніка, яго жанатых і халастых сыноў, малых дзяцей, унукаў і іншых утрыманцаў. Для індуістаў таксама важным з’яўляецца прыналежнасць да пэўнай касты *джаці*. Каста вызначае грамадскі статус чалавека, яго побыт і паводзіны. У вясковых грамадах звычайна суіснуюць 6 — 12 каставых груп. У мусульман статус таксама вызначаецца паходжаннем ад высакародных продкаў *ашраф* і нізкародных *аджлаф*. Сельскія сем’і аб’яднаны ў абшчыны, якія кіруюцца найбольш заможнымі чальцамі. Індуісты звычайна шукаюць шлюбных партнёраў знутры сваёй касты, хаця выбар нявесты з блізкіх па сацыяльнаму статусу каст таксама не забаронены. У прыхільнікаў іслама такіх правіл фармальна не існуе. Аднак яны таксама імкнуцца знайсці партнёраў у сем’ях з блізкім сацыяльным статусам або прафесіяй. Пасля шлюбу жонка пераходзіць жыць у сям’ю мужа. У прадстаўнікоў вышэйшых каст разводы не практыкуюцца. У мусульман магчымы разводы і палігінія. Кіраўнік сям’і сам выбірае, як размяркоўваць спадчыну. У адваротным выпадку яна размяркоўваецца паміж сынамі. Жанчыны маюць права на ўтрыманне з боку спадкаемцаў. У мінулым сярод індуістаў практыкаваўся звычай саці, калі жонка спальвалася разам з памерлым мужам. Напрыклад, у 1823 г. у Бенгаліі было зарэгістравана 575 выпадкаў спалення жанчын. Супраць звычая выступалі хрысціянскія місіянеры і рэфарматары індуізму накшталт Рама Махама Роя. У 1829 г. саці быў забаронены брытанскай адміністрацыяй. У 1988 г. закон аб забароне саці быў прыняты ў Індыі. У бедных сем’ях, дзе мужчыны імкнуцца падзяліць паміж сабою маёмасць памерлага сваяка, нават у нашы дні ўдоў часта выганяюць. Яны вымушаны займацца жабрацтвам або шукаць прытулак у Врындаване. ### Архітэктура Сяляне каля хаціны, 1863 г. Сучасная бенгальская вясковая архітэктура — вынік змен у гаспадарчым жыцці сялян, што імкліва адбываліся на працягу XVI — XIX стст. Фармальнай падатнай адзінкай у гэты час стала зямельная адзінка *моўзэ*, чальцы якой складалі адзіную абшчыну. У наш час яна ператварылася ў першасную вясковую адміністрацыю. На самой справе, на тэрыторыі *моўзэ* можа знаходзіцца некалькі невялікіх вёсак з раскіданай планіроўкай. Узвядзенню сядзібы папярэднічае насып тэрасы *віта*, якая павінна абараніць жытлы ад частых паводак. Будынкі ў кожнай сядзібе гуртуюцца вакол цэнтральнага пляца *катчары*. Хаціны чатырохкутныя даўжынёй ад 3,5 м да 7,3 м, звычайна аднапакаёвыя. У мінулым сустракаліся каркасныя хаціны з бамбукавых панэляў, а таксама гліняныя мазанкі з саламяным дахам. Частка будынкаў выкарыстоўвалася для гаспадарчых патрэб. Вакол сядзібы саджалі дрэвы і хмызнякі. Традыцыйныя гарадскія дамы спалучаюць звычаі, запазычаныя ў Вялікіх Маголаў і брытанцаў, а таксама прынесеныя з вёскі. Так, у каланіяльнай Калькуце жытло багатых гандляроў уяўляла сабою двухпавярховую цагляную замкнёную пабудову з невялікім дваром каля дарогі і воднай крыніцы. Двор з’яўляўся акамулятарам прахалоднага паветра ў спякотныя дні. Для паляпшэння вентыляцыі вокны рабілі адно насупраць другога. Дэкор з балконамі і калонамі нагадваў брытанскі стыль. На ўсходзе Бенгаліі гараджане таксама будавалі з цэглы, унутры размяшчалі двор. Туалет займаў самастойны невялікі будынак. Старажытная манументальная архітэктура захавалася дрэнна, часткова з-за традыцыі будаваць з тэракоты, схільнай да эрозіі. Адной з найбольш яркіх манументальных пабудоў з’яўляецца Пахарпурская віхара, помнік будысцкага дойлідства дынастыі Пала. У XIII — XVIII стст. паступова сфарміраваўся бенгальскі архітэктурны стыль храмаў, што спалучаў індуісцкія і мусульманскія элементы. Галоўнымі будаўнічымі матэрыяламі былі цэгла, пясчанік, латэрыт. ### Вусная творчасць і літаратура Бенгальскі фальклор надзвычай багаты. Ён уключае вусныя апавяданні, вершы і песні, прыказкі, прымаўкі і загадкі. Вылучаюцца такія формы фальклорнай спадчыны, як *расакатха* (гумарыстычныя апавяданні), *братахатха* (рытуальныя гісторыі), *гітыка* (вершаваныя балады) і інш. Літаратура пачала фарміравацца ў сярэднявеччы. У эпоху дынастыі Пала пераважалі рэлігійныя тэксты на санскрыце. Падчас існавання Бенгальскага султаната нарадзілася літаратура на бенгальскай мове. У XVII — XVIII стст. таксама пісалі на арабскай, персідскай мовах, сілхецкім дэванагары. Для літаратуры Бенгаліі былі характэрны кароткія песні *гіта* і доўгія апавядальныя сачыненні *пачалі*. У XIX ст. хутка распаўсюдзіліся заходнія формы літаратуры. Найбольш вядомы бенгальскі пісьменнік перыяду «бенгальскага рэнесансу», лаўрэат Нобелеўскай прэміі — Рабіндранат Тагор. Яго творы перакладзеныя на многія мовы свету, у тым ліку на беларускую. У нашы дні бенгальская літаратура падзяляецца на літаратуру Індыі і Бангладэш. Абедзве з’яўляюцца шматмоўнымі, прадстаўлены рознымі формамі і жанрамі. ### Музычнае мастацтва Бамбукавыя флейты Традыцыйная бенгальская музыка пачала фарміравацца ў перыяд сярэднявечча пад уплывам рэлігійных спеваў індуістаў-вайшнаваў і мусульман-суфіяў. Лічыцца, што яны аказалі моцны ўплыў на баўлійскія песні, прызнаныя ЮНЕСКА нематэрыяльнай спадчынай чалавецтва. Акрамя рэлігійных распаўсюджаны лірычныя, свецкія цырыманіяльныя, шлюбныя і прафесійныя песні. Народныя бенгальскія спевы складаюцца з чатырох-шасці радкоў, якія паўтараюцца некалькі разоў. Іх мелодыі часцей абмежаваны нотамі ў палову актавы. У другой палове XX ст. сфарміраваўся тып гарадскога спеву *бхатыялі* (літаральна «спеў лодачніка»). Ён пачынаецца з высокага тону, поўніцца пафасам кахання. Важная частка народнага музычнага мастацтва — танцы. Яны падзяляюцца на рэлігійныя, сацыяльныя і забаўляльныя. Індуісты аддаюць перавагу танцавальнай вайшнаўскай традыцыі *кіртана*, мусульмане — танцавальна-спеўнаму звычаю жаласлівых мелодый *джарыган*. Апошнія з’явіліся ў Бенгаліі ў XVII ст. з Персіі і шчыльна злучаны з суфізмам. Танец *чхаў* з Заходняй Бенгаліі ўяўляе сабою тэатральнае відовішча, якое дэманструе сцэны з Махабхараты і Рамаяны, калі танцоры выступаюць у масках са зброяй. Маскі таксама апранаюць танцоры *калі*, што прысвячаюць выступ аднайменнай багіне. Танцы *дак* і *дхалі* звязаны з ваеннай справай. Танец *латхі* суправаджаецца боем каламі і нагадвае спорт. Дзеці надзвычай любяць відовішчы з танцамі лялек. Існуюць лакальныя танцавальныя традыцыі. Так, на поўначы Бенгаліі існуе танец *чайбары нрыт’я* работнікаў чайных плантацый, папулярны групавыя жаночыя танцы. Народныя музычныя інструменты: барабаны, бубны, флейты, розныя шчыпковыя інструменты. ### Спорт Бенгальцы з дзіцячага ўзросту аддаюць перавагу групавым гульням. Найбольш папулярныя сучасныя спартыўныя гульні — футбол і крыкет. Мова ---- Асноўны артыкул: **Бенгальская мова** Бенгальская мова адносіцца да індаеўрапейскай моўнай сям’і. У нашы дні ўжываецца алфавіт, першапачаткова распрацаваны ў канцы XVIII ст. брытанцам Чарльзам Вілкінсам на аснове старажытнай пісьмовасці *брахмі*. Бенгальская мова з’яўляецца афіцыйнай у дзяржаве Бангладэш, індыйскіх штатах Заходняя Бенгалія, Трыпура, Джхаркханд, у некаторых раёнах Асама, на Андаманскіх і Нікабарскіх астравах. Рэлігія ------- ### Будызм Будызм пачаў распаўсюджвацца ў Бенгаліі ў перыяд імперыі Маур’яў. У V ст. кітайскі пілігрым Фа Сянь знайшоў на тэрыторыі сучаснай Заходняй Бенгаліі 24 будысцкія кляштары. Будызм у форме Махаяны падтрымлівала бенгальская дынастыя Пала. Аднак пасля яе руйнавання ў XII ст. гэта рэлігія прыйшла ў заняпад у выніку палітыкі мясцовых мусульманскіх валадароў і пашырэння ўплыву індуізму. На паўднёвым усходзе Бенгаліі будызм спавядалі валадары чакма. Брытанская каланіяльная адміністрацыя садзейнічала адраджэнню будызма ў раёне Чытагонга. У 1864 г. была ўзноўлена дзейнасць манаскай абшчыны. У 1947 г. ва Усходнім Пакістане была створана будысцкая арганізацыя Парбацья Чатаграм Махатхера. Пасля абвяшчэння незалежнасці Бангладэш будысцкія храмы пачалі адчыняцца ў Даке. З аднаго боку, дзяржава Бангладэш падтрымлівае рэлігійны мір, садзейнічае даследаванню старажытнай будысцкай спадчыны. З другога, будысты гэтай краіны адчуваюць нападкі з боку мусульман. Большасць сучасных вернікаў прытрымліваюцца традыцыі Тхеравады. ### Індуізм Індуісты складаюць большасць вернікаў Заходняй Бенгаліі (70,54 % у 2011 г.) і галоўную рэлігійную меншасць у Бангладэш (8,5 % e 2011 г.). Згодна традыцыі, распаўсюджванне гэтай рэлігіі пачалося ў другой палове X ст. калі міфічны валадар Адысура запрасіў у Бенгалію 5 брахманаў. Індуізм атрымаў падтрымку дынастыі Сена, прадстаўнікі якой шчодра ахвяравалі храмам індуісцкіх багоў. Першымі формамі шанавання былі шываізм і шактызм. У XIV ст. з захаду прыходзіць вішнуізм. Яго прыхільнікі асуджалі крывавыя ахвярапрынашэнні і накіроўвалі місіянерскую дзейнасць на шырокія колы насельніцтва. Назіралася суперніцтва паміж рознымі плынямі, але з XVIII ст. сцвярджалася рэлігійная еднасць усіх індуістаў. З Бенгаліі паходзяць рэфарматары індуізму Рам Махам Рой, Свамі Вівекананда і Шры Аўрабінда. У нашы дні падзел на рэлігійныя плыні не адыгрывае істотнай ролі. Большая частка вернікаў фактычна прытрымліваецца вішнуізму, меншая — шактызму, аднак назіраецца ўзаемны ўплыў. Індуісцкае грамадства каставае. Вылучаюцца вышэйшыя касты *бхадралок* («вытанчаныя»), куды ўваходзяць брахманы, клеркі і лекары. Большасць вернікаў складаюць *чаталок* («маленькія»), пераважна прадстаўнікі каст шудр. Касты кшатрыяў і вайш’яў практычна адсутнічаюць. Бенгальскія індуісты не прытрымліваюцца жорсткай практыкі забарон. Нават брахманы часам ужываюць мяса і рыбу. ### Іслам Іслам з'яўляецца асноўнай рэлігіяй бенгальцаў Бангладэш (90,39% у 2011 г.) і другой па значнасці рэлігіяй бенгальцаў Заходняй Бенгаліі (27,01% ў 2011 г.). Першая хваля шырокага распаўсюджвання іслама пачалася ў XIII ст. калі Бенгалія была паступова заваявана цюркамі з цэнтральнай Індыі. У XIV ст. склаўся Бенгальскі султанат, дзе кіравалі валадары-мусульмане. Найстаражытнейшым помнікам прысутнасці мусульманскіх суфіяў з'яўляецца надпіс 1221 г. Суфіі імкнуліся інтэграваць некаторыя індуісцкія практыкі, у прыватнасці ёгу. Паўночная Бенгалія разглядалася вонкавымі мусульманамі як прыстанак ведзьмакоў і чараўнікоў. Уплыў суфіяў на дзяржаўнае кіраванне прывёў да імкнення бенгальскіх султанаў да адасаблення і прыняцця рэлігійнага тытула халіфаў. Пасля магольскага заваявання ў XVII — XVIII ст. значны ўплыў на вышэйшыя колы некаторы час аказвалі шыіты. Разам з гэтым, індуісты прыцягваліся да кіравання, займалі сярэднія і нават вышэйшыя адміністрацыйныя пасады. Другая найбольш шырокая хваля ісламізацыі адбылася ў выніку магольскай аграрнай рэформы, калі бенгальскія сяляне прымалі іслам і перасяляліся на ўсход дэльты, дзе большая частка зямлі ўжо належала індуістам, але ўплыў гэтай рэлігіі на мясцовае насельніцтва быў ніжэйшым, чым у Заходняй Бенгаліі. Гэта прывяло да складвання ва Усходняй Бенгаліі дзіўнай сітуацыі, калі ў дзяржаве на чале манархаў-мусульман сфарміраваўся шырокі пласт бяздольнага мусульманскага насельніцтва з моцнай сацыяльнай праслойкай іншаверцаў. У перыяд брытанскага каланіялізма мусульмане прымалі актыўны ўдзел у антыкаланіяльнай і сацыяльнай барацьбе. Сярод іх шырыліся рухі вахабітаў і містыкаў. З канца XIX ст. адносіны паміж індуісцкай і мусульманскай абшчынамі пагаршаліся, у тым ліку па сацыяльных прычынах, што прывяло да падзелу Бенгаліі ў 1947 г. У нашы дні большасць бенгальскіх вернікаў-мусульман з'яўляецца сунітамі, хаця нязначна прадстаўлены і іншыя плыні іслама. У Заходняй Бенгаліі і Бангладэш улада мусульманскіх абшчын абмежавана свецкімі законамі і дзяржаўнымі органамі ўлады. * Будысцкі кляштар каля Кокс-БазарБудысцкі кляштар каля Кокс-Базар * Храм Калі ў КалькуцеХрам Калі ў Калькуце * Індуісцкае свята холі, Заходняя БенгаліяІндуісцкае свята *холі*, Заходняя Бенгалія * Цэнтральная мячэць, ЧытагонгЦэнтральная мячэць, Чытагонг * Штогадовы збор мусульман, ДакаШтогадовы збор мусульман, Дака Выбітныя асобы -------------- * Шацьендранат Бозе * Шры Аўрабінда * Рабіндранат Тагор * Сацьяджыт Рай * Муджыбур Рахман * Шэйх Хасіна * Амарція Сен * Мухамад Юнус Зноскі ------ 1. ↑ Jamil Ahmed, TECHNOLOGY AND CULTURE CHANGE (Northern Black Polished Ware Culture in the Middle Ganga Plain) 2. ↑ Kingdoms of South Asia — Indian Kingdom of Vanga 3. ↑ The Pala Empire: An Indian Dynasty Ruled by Protectors of Buddhism 4. ↑ The Senas of Bengal 5. ↑ Bengali, Bengali Language, History of Bengali Language 6. ↑ Bengal under the Mughals 7. ↑ Portuguese — Banglapedia 8. ↑ The Portuguese Influence on Bengali Cuisine , By Colleen Taylor Sen Архівавана 11 верасня 2019. 9. ↑ The East India Company 10. ↑ Bengal Famine of 1770 11. ↑ The Bengal Famine: How the British engineered the worst genocide in human history for profit 12. ↑ Why Exactly Should Bengal Honour A 19th Century Wahhabi Radical? 13. ↑ Ananda Bhattacharyya, TRIBAL-LED PEOPLE’S RESISTANCE IN TRANSITION: 1 765 — 1 800 14. ↑ POPULAR RESISTANCE TO THE BRITISH RULE 15. ↑ Bengal Provincial Muslim League 16. ↑ The Bloody Legacy of Indian Partition 17. ↑ The Long Journey: From India to Guyana 18. ↑ Bengal 19. ↑ Languages in Mauritius 20. ↑ Bengali settlers in the Andaman Islands: the performance of homeland 21. ↑ Ugandan Asians dominate economy after exile 22. ↑ Emigration dynamics in Bangladesh 23. ↑ The Bangladeshi Diaspora 24. ↑ Japan beauty queen traces Bengal roots 25. ↑ Reviving Traditional Rice Varieties in West Bengal 26. ↑ The tragedy behind Bengal refusing to promote a grain that can be eaten simply after soaking 27. ↑ Shrimp farming proves a mixed blessing in West Bengal 28. ↑ The History of Muslin 29. ↑ Silk of Bengal 30. ↑ Pilar Jefferson, The Art of Survival: Bengali Pats, Patuas and the Evolution of Folk Art in India 31. ↑ Pottery 32. ↑ When Bombay overtook Calcutta: A history of India’s financial geography 33. 1 2 Our Food Their Food: A Historical Overview of the Bengali Platter 34. ↑ A Curious Cuisine : Bengali culinary culture in pre-modern times **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 23 лістапада 2019. Праверана 23 лістапада 2019. 35. ↑ Bengal Traditional Costumes 36. ↑ Bengali — Kinship 37. ↑ Bengali — Sociopolitical Organization 38. ↑ THE PRACTICE OF SATI (WIDOW BURNING) 39. ↑ The Indian town with 6,000 widows 40. ↑ Bengali — Settlements 41. 1 2 Saif-ul- Haq, MEANING IN ARCHITECTURE: AN INVESTIGATION OF THE INDIGENOUS ENVIRONMENT IN BANGLADESH 42. ↑ Traditional Dwelling in West Bengal 43. ↑ The Traditional Terracotta Temple Architecture of the Temple Town Bishnupur 44. ↑ Temples of Bengal: Material Style and Technological Evolution 45. ↑ Folklore Of Bengal 46. ↑ Literary History of Bengal, 8th-19th century AD 47. ↑ LITERATURE OF BANGLADESH, CULTURE 48. ↑ Bengali Literature 49. ↑ Baul songs 50. ↑ FOLK MUSIC OF BENGAL 51. ↑ Folk Dances 52. ↑ West Bengal — Easrern Zonal Cultural Centre Архівавана 15 красавіка 2020. 53. ↑ Traditional Bangladeshi Games for Kids: Encourage Them to Go out, Enjoy and Experience Life(недаступная спасылка) 54. ↑ BANGLADESH SPORT, CRICKET, ACTIVITIES 55. ↑ SPORTS IN BENGAL 56. ↑ Bengali alphabet, pronunciation and language 57. ↑ Theravada Buddhism, Bangladesh — BuddhaNet 58. ↑ A brief history of Buddhism in Bangladesh 59. ↑ Hundreds of Homes of Indigenous Buddhists in Bangladesh Burned Down by Bengali Settlers 60. ↑ What do Buddhists in Bangladesh have to do with the Rohingya crisis anyway? 61. ↑ Rebuilding Buddhism in Bangladesh Архівавана 19 лютага 2021. 62. ↑ Dr. S. K. Barua: Present-day Buddhism in Bangladesh **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 19 лістапада 2019. Праверана 30 лістапада 2019. 63. 1 2 West Bengal Religion Census 2011 64. 1 2 Bangladesh population and housing census 2011 **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 3 верасня 2017. Праверана 30 лістапада 2019. 65. 1 2 The Caste System in Bengal, Part 3 66. ↑ The Rise of Islam and the Bengal Frontier, 1204—1760 67. ↑ Hinduism in Bengal and Surrounding Areas 68. ↑ Bengali Religions 69. ↑ The Rise of Islam and the Bengal Frontier, 1204–1760 70. ↑ The Use of Terminology alKhilafat in the Coins and Epigraphs of Bengal Sultanate 71. ↑ The Rise of Islam and the Bengal Frontier, 1204–1760 72. ↑ Growth of Islamic Consciousness in Bengal and the British Colonial Policy Літаратура ---------- * *Тагор, Р.* Гітанджалі. Ахвярныя песнаспевы / Рабіндранат Тагор. — Выдавец Зміцер Колас, 2018. ISBN 978-985-7164-93-6 * Inscribing Identity Essays from Nineteetnth Century Bengal / Ed. by Krishna Sen. — Kolkata: K P Bagchi & Company, 2009. ISBN 978-81-7074-317-0 Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | q: | Бенгальцы ў Вікіцытатніку | | commons: | Бенгальцы на Вікісховішчы | * Бенгальцы: Краіны і іх культуры * Гісторыя Бенгаліі * Культура і традыцыі Заходняй Бенгаліі * Культура Бангладэш * Бенгальская кухня * Архітэктура Бенгаліі | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | BNF: 119431716 · LCCN: sh85013168 · NKC: ph895114 |

**Плейстацэ́н** (англ.: Pleistocene, ад стар.-грэч.: πλεῖστος — самы шматлікі і καινός — новы, сучасны) — эпоха чацвярцічнага перыяду, якая пачалася 2,588 мільёна гадоў назад і скончылася 11,7 тысяч гадоў назад. Плейстацэнавая эпоха змяніла пліяцэнавую і змянілася галацэнавай. Аўтар тэрміна — шатландскі геолаг і археолаг Чарлз Лаель, які прапанаваў падзяліць трацічны перыяд на чатыры геалагічных эпохі (уключаючы *Старажытны* і *Новы пліяцэн*) у першым томе яго кнігі «Асновы геалогіі» (1830). У 1839 годзе ён прапанаваў выкарыстоўваць тэрмін «Плейстацэн» для *Новага пліяцэну*. Для Еўразіі і Паўночнай Амерыкі плейстацэн быў характэрны разнастайным жывёльным светам, у які ўваходзілі маманты, шарсцістыя насарогі, пячорныя львы, бізоны, які, гіганцкія алені, дзікія коні, вярблюды, мядзведзі (як сучасныя, так і вымерлыя), гіганцкія гепарды, гіены, страусы, шматлікія антылопы. У познім плейстацэне большая частка мегафаўны вымерла. У Аўстраліі зніклі сумчатыя львы і дыпратодоны — самыя буйныя (памерам з насарога) сумчатыя, якія калі-небудзь існавалі на Зямлі. Мяркуецца, што выміранне выклікалі першабытныя паляўнічыя ў канцы апошняга ледавіковага перыяду, або выміранне адбылося ў выніку змянення клімату ці камбінацыі гэтых фактараў. У наш час у Расіі і ЗША вядуцца працы па аднаўленні плейстацэнавай мегафаўны. Жыццё ў плейстацэне ------------------- Рэканструкцыя маманта ў поўны памер Напачатку плейстацэну на Зямлі наступіў працяглы ледавіковы перыяд. На працягу 2 млн гадоў на планеце шматкроць чаргаваліся вельмі халодныя і адносна цёплыя адрэзкі часу. У халодныя прамежкі, якія працягваліся прыкладна 40 тысяч гадоў, кантыненты падвяргаліся нашэсцю ледавікоў. У прамежках з цяплейшым кліматам (міжледнікоўях) ільды адыходзілі, і ўзровень вады ў морах падымаўся. У шматлікіх жывёльных халодных рэгіёнаў планеты (напрыклад, у маманта і шарсцістага насарога) з’явілася густое шэрснае покрыва і тоўсты слой падскурнага тлушчу. На раўнінах пасвіліся статкі аленяў і канёў, на якіх палявалі пячорныя львы і іншыя драпежнікі. А прыблізна 180 тысяч гадоў назад на іх пачалі паляваць і людзі — спачатку неандэрталец, а затым і чалавек разумны. Аднак многія буйныя жывёлы не змаглі прыстасавацца да рэзкіх ваганняў клімату і вымерлі. Каля 10 тысяч гадоў назад ледавіковы перыяд скончыўся, і клімат на Зямлі стаў цяплейшым і больш вільготным. Гэта спрыяла хуткаму павелічэнню колькасці чалавечай папуляцыі і рассяленню людзей па ўсім зямным шары. Яны навучыліся разворваць зямлю і вырошчваць культурныя расліны. Маленькія, спачатку сельскагаспадарчыя, абшчыны разрасліся, з’явіліся гарады, а ўсяго праз некалькі тысячагоддзяў чалавецтва ператварылася ў сусветнае грамадства, якое выкарыстоўвае ўсе дасягненні высокіх тэхналогій. Затое шматлікія віды жывёл, з якімі людзі спакон веку дзялілі планету, апынуліся на грані знікнення. Вось чаму навуковыя ўсе часцей гавораць пра тое, што чалавек стаў прычынай новага масавага вымірання відаў на Зямлі. Палеагеаграфічныя рэканструкцыі| | | Позні плейстацэн, 50 тыс. гадоў назад | Гл. таксама ----------- * Плейстацэнавы мегафаўна * Аднаўленне плейстацэнавага мегафаўны * Плейстацэнавы парк Зноскі ------ 1. ↑ International Chronostratigraphic Chart (англ.). International Commission on Stratigraphy (1 студзеня 2013). Архівавана з першакрыніцы 1 верасня 2013. Праверана 23 верасня 2013. 2. ↑ Мамонт // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. (гл. фіг. 1). 3. ↑ Вымерлыя жывёлы//Заалагічны музей Заалагічнага інстытута РАН 4. ↑ Зуб неандертальца помог сделать открытия о распространении этого вида Літаратура ---------- * *Иорданский Н. Н.* Развитие жизни на земле. — М.: Просвещение, 1981. * *Короновский Н.В. Хаин В.Е. Ясаманов Н.А.* Историческая геология : Учебник. — М.: Академия, 2006. * *Ушаков С.А. Ясаманов Н.А.* Дрейф материков и климаты Земли. — М.: Мысль, 1984. * *Ясаманов Н.А.* Древние климаты Земли. — Л.: Гидрометеоиздат, 1985. * *Ясаманов Н.А.* Популярная палеогеография. — М.: Мысль, 1985. * *Плейстоцен* — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі | Кайназой | | --- | | ← Мезазой **К а й н а з о й ( 65,5 млн. гадоў назад — цяперашні час )** | | | | | | | --- | --- | --- | | Палеаген ( 65,5 — 23,03 ) | Неаген ( 23,03 — 2,588 ) | Чацвярцічны ( 2,588 — ) | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | --- | --- | --- | | Палеацэн ( 65,5 — 55,8 ) | Эацэн ( 55,8 — 33,9 ) | Алігацэн ( 33,9 — 23,03 ) | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | --- | --- | | Міяцэн ( 23,03 — 5,332 ) | Пліяцэн ( 5,332 — 2,588 ) | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | --- | --- | | Плейстацэн ( 2,588 — 12 тыс. ) | Галацэн ( 12 тыс. — ) | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Britannica (онлайн) · Universalis | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 11945805t · GND: 4046350-3 · LCCN: sh85097141 · Microsoft: 53570757 · NDL: 00566708 · NKC: ph134965 | |

Трыўмфальны ўезд ў Іерусалім. П'етра Ларанцэці, 1320 **Трыўмфальны ўезд ў Іерусалім** - падзея Новага Запавета, якая запісана ва ўсіх чатырох Евангеллях. Трыумфальны ўезд Ісуса ў Іерусалім адбываецца ў дні перад Апошняй Вячэрай, гэтай падзеяй пачынаюцца Яго Пакуты. Згодна Евангелля ад Яна 12:9-11, пасля ўваскрэсення Лазара натоўп збіраецца вакол Ісуса з верай да Яго, і на наступны дзень народ, які сабраўся на свята ў Іерусалім, вітае Ісуса, калі Ён уваходзіць у горад. Згодна Евангелляў ад Матфея 21:1-11, Марка 11:1-11, Лк 19:28-44 і Яна 12:12-19, калі Ісус спускаецца з Аліўнай гары да Іерусаліма натоўп падкладае вопратку на зямлю, каб вітаць Ісуса на Яго ён урачысты уваход у Іерусалім. Хрысціяне адзначаюць уезд Ісуса ў Іерусалім у Вербную нядзелю, за тыдзень да Вялікадня. Біблейскае апавяданне --------------------- Згодна з Евангелляў, перад уваходам у Іерусалім Ісус спыніўся ў Віфаніі і Віфагіі, у Яна 12:1 гаворыцца, што Ён быў у Віфаніі за шэсць дзён да Пасхі. Адтуль Ісус паслаў двух Сваіх вучняў у навакольную вёску з наказам узяць асла, які быў прывязаны, але ніколі не быў ва ўжыванні, а калі спытаюць, навошта забіраюць восліка, то адказаць, што ён патрэбны Госпаду. Затым Ісус уехаў на асле ў Іерусалім, Яго вучні клалі свае плашчы на дарогу, каб зрабіць Яго шлях больш камфортным. У Евангеллі ад Лукі 19:41, калі Ісус набліжаецца да Іерусаліма, Ён глядзіць на горад і плача над ім (падзея, вядомае як лац.: Flevit super illam), прадказваючы пакуты, што чакае горад. У Евангеллях апавядаецца, што Ісус паехаў у Іерусалім, і як людзі клалі сваё адзенне перад Ім, а таксама галінкі дрэў. Людзі спявалі частку псалма 118: 25-26: "*Дабраслаўлёны Той, Хто ідзе ў імя Гасподняе*". У сінаптычных Евангеллях, гэты эпізод папярэднічае Ачышчэнню Храма, і ва ўсіх чатырох Евангеллях Ісус выконвае розныя вылячэння і вучыць расказваючы прытчы да часу Апошняй Вячэры. Традыцыйна, уезд ў горад на асле сімвалізуе прыход з мірам, а не як спосаб вядзення вайны царом, які паступае на кані. Паралелі з Старым Запаветам --------------------------- У Матф. 21:1-11 прыводзіцца сувязь з кнігай прарока Захарыі (9: 9) і распавядаецца: *А ўсё гэта было, каб збылося сказанае праз прарока, які гаворыць: «скажэце дачцэ Сыёнавай: вось, Цар твой ідзе да цябе лагодны, седзячы на асліцы і маладым асле, сыне пад'ярэмнай».* Размяшчэнне Аліўнай гары мае важнае значэнне ў Старым Запавеце таму, што ў Зах. 9:9 і 14:1-5 гаворыцца, што Месія прыйдзе ў Іерусалім з Аліўнай гары: *Тады выступіць Гасподзь і паўстане супроць гэтых народаў, як паўстаў у дзень бітвы. І стануць ногі Ягоныя ў той дзень на гары Аліўнай, якая перад абліччам Іерусаліма на ўсход...* Уваход Ісуса на асле прадказваецца ў Зах. 9:9: *Цар твой ідзе да цябе, праведны і ратавальны, лагодны, седзячы на асліцы і на маладым асле* Сімвалізм асла можа таксама адносіцца да ўсходняй традыцыі як жывёлы міру, у параўнанні з канём як жывёлы вайны. Такім чынам, калі цар ехаў верхам на кані, то ён адпраўляўся на вайну; а калі ехаў на асле, то ён хацеў падкрэсліць, што ён едзе з мірам. Таму ўезд Ісуса ў Іерусалім сімвалізуе Яго пазіцыю як Князя міру, а не ў якасці Цара, які вядзе ваенныя дзеянні. | | | | --- | --- | | commons: | Трыумфальны ўезд у Іерусалім на Вікісховішчы |

Крышталічны рутэній **Рутэній** (лац.: Ruthenium) **Ru** — хімічны элемент VIII групы перыядычнай сістэмы; атамны нумар 44. Адносіцца да сямейства плацінавых металаў. Бліскучы серабрысты метал. Атамная маса 101,07. Шчыльнасць 12,4 г/см³. Тэмпература плаўлення 2250 °C, тэмпература кіпення 4200 °C. Цвёрдасць па шкале Моаса 6,5. Гісторыя -------- Першыя звесткі аб наяўнасці ва Уральскай плацінавай рудзе трох новых хімічных элементаў (плуран, палін і рутэній) атрымаў у 1828 годзе прафесар Дэрпцкага ўніверсітэта Г. В. Азан (ням.: Gottfried Wilhelm Osann). Аб гэтым ён напісаў у лісце да Ё. Я. Берцэліуса, які адкрыцця не пацвердзіў. Пазней даследаванні ў Расіі праводзіў польскі вучоны А. Снядэцкі. Ён паведаміў аб адкрыцці новага элемента і назваў яго ў гонар астэроіда Веста. Але вынікі гэтай працы Снядэцкага былі памылковымі. У 1840 годзе даследаваннямі ў гэтым кірунку пачаў займацца рускі хімік К. К. Клаўс. Спачатку ён паўтарыў працы Г. Азана, а затым працягваў эксперыменты па свайму плану. У 1844 г. Клаўс апублікаваў справаздачу аб выніках сваёй працы. Клаўс атрымаў 6 г новага хімічнага элемента, аб чым паведаміў Ё. Берцэліусу. Берцэліус зноў не пацвердзіў вынікі адразу, а зрабіў гэта ў 1845 годзе. У Расіі была створана камісія ў складзе акадэмікаў Г. І. Геса і Ю. Ф. Фрыцшэ, якая пацвердзіла вынікі даследаванняў К. Клаўса. За гэтую працу К. К. Клаўсу была прысуджана Дзямідаўская прэмія (1000 рублёў). Назву новаму хімічнаму элементу К. К. Клаўс надаў у гонар Расіі (лац.: Ruthenia — лацінская назва Русі і Расіі). Прыродныя крыніцы ----------------- Уласныя мінералы — рэдкія. Часцей трапляецца як прымесь у самароднай плаціне і медна-нікелевых рудах. Значная колькасць рутэнію ўтвараецца пры рабоце рэактараў АЭС. Прымяненне ---------- Ахоўныя пакрыцці на электрычныя кантакты. Высокатэмпературныя тэрмапары. Зносаўстойлівыя дэталі вымяральных прыбораў. Ювелірныя вырабы. Зноскі ------ 1. ↑ Рутэній на сайце ХиМиК.ру (руск.) 2. 1 2 *Трифонов Д. Н. Трифонов В. Д.* Как были открыты химические элементы: Пособие для учащихся. — М.: Просвещение, 1980. — С. 70—71. — 224 с. — 100 000 экз. Літаратура ---------- * *Болсун А. Н.* Краткий словарь физических терминов / Сост. А. И. Болсун. — Мн.: Вышэйшая школа, 1979. — С. 298. — 416 с. — 30 000 экз. (руск.) * *Трифонов Д. Н. Трифонов В. Д.* Как были открыты химические элементы: Пособие для учащихся. — М.: Просвещение, 1980. — С. 70—71. — 224 с. — 100 000 экз. (руск.) Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Рутэній | ⛭Перыядычная сістэма хімічных элементаў Д. І. Мендзялеева | | --- | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | H | | | | | | | | | | | | | | | | | He | | Li | Be | | B | C | N | O | F | Ne | | Na | Mg | | Al | Si | P | S | Cl | Ar | | K | Ca | Sc | Ti | V | Cr | Mn | Fe | Co | Ni | Cu | Zn | Ga | Ge | As | Se | Br | Kr | | Rb | Sr | Y | Zr | Nb | Mo | Tc | Ru | Rh | Pd | Ag | Cd | In | Sn | Sb | Te | I | Xe | | Cs | Ba | \* | Hf | Ta | W | Re | Os | Ir | Pt | Au | Hg | Tl | Pb | Bi | Po | At | Rn | | Fr | Ra | \*\* | Rf | Db | Sg | Bh | Hs | Mt | Ds | Rg | Cn | Nh | Fl | Mc | Lv | Ts | Og | | Uue | Ubn | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | **\*** | La | Ce | Pr | Nd | Pm | Sm | Eu | Gd | Tb | Dy | Ho | Er | Tm | Yb | Lu | | | **\*\*** | Ac | Th | Pa | U | Np | Pu | Am | Cm | Bk | Cf | Es | Fm | Md | No | Lr | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Шчолачныя металы | Шчолачназямельныя металы | Лантаноіды | Актыноіды | Пераходныя металы | Лёгкія металы | Паўметалы | Неметалы | Галагены | Інертныя газы | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Treccani · Universalis · Гранат | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 12226709p · GND: 4178766-3 · LCCN: sh85116086 · Microsoft: 555196967 · NDL: 00569816 · NKC: ph202575 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Шэйбак. **Міхаіл Пятровіч Шэйбак** (16 чэрвеня 1930, вёска Капашчава, Навагрудскі раён, Гродзенская вобласць — 2007) — беларускі вучоны ў галіне педыятрыі. Доктар медыцынскіх навук (1974), прафесар (1975). Біяграфія --------- Скончыў Мінскі медыцынскі інстытут (1954). У 1958-61 гг. у НДІ аховы мацярынства і дзяцінства Беларусі, у 1962-98 гг працаваў у Гродзенскім медыцынскім інстытуце (загадчык кафедры). Навуковыя працы па хваробах органаў дыхання, даследванні мікраэлементаў у арганізме дзіцяці. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.18 Кн.1: Дадатак: Шчытнікі — ЯЯ / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2004. — Т. 18. — С. 25. — 472 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0295-4 (Т. 18 Кн. 1).

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Лагрэнэ. Партрэт маладой дамы, 1820-я. Дзяржаўны Эрмітаж Партрэт П. П. Канаўніцына  (руск.) (бел.. НММ РБ **Ансельм Франсуа Лагрэнэ** (*Anthelme François Lagrenée*; 14 снежня 1774, Парыж — 27 красавіка 1832, Парыж) — французскі жывапісец, мініяцюрыст і малявальшчык. Біяграфія --------- Сын вядомага французскага жывапісца Л.- Ж. Лагрэнэ Старэйшага (1725—1805), прафесара і дырэктара Акадэміі мастацтваў у Санкт-Пецярбургу (1760—1762), дырэктары французскай акадэміі ў Рыме (1781—1787)). Ансельм Лагрэнэ вучыўся ў свайго бацькі, затым у мініяцюрыста Ф. А. Венсана. Спецыяльнасцю яго былі мініяцюрныя партрэты ў выглядзе камей, таксама ён зарэкамендаваў сябе як гістарычны жывапісец. Асабліва сваё майстэрства Лагрэнэ праяўляў у маляванні фігур канёў. Жыў і працаваў у Парыжы. У 1799—1831 гг. рэгулярна выстаўляў свае працы ў парыжскім Салоне. У 1817 годзе прыехаў у Расію і працаваў для імператара Аляксандра I. За восем гадоў свайго знаходжання ў Расіі набыў велізарную папулярнасць сярод рускай арыстакратыі. Лагрэнэ выканаў вялікую колькасць мініяцюрных партрэтаў расійскай знаці, нярэдка стылізуючы іх пад антычныя камеі. А. Р. Мураўёва, жонка дзекабрыста, пісала да свякрухі Кацярыны Фёдараўнай з Чыты ў красавіку 1827 года: | | | | | --- | --- | --- | | "| … Замоўце свой партрэт у Маскве Лагрэнэ. Ён зрабіў партрэт матулькі такім падобным, што толькі не гаворыць. | "| Гэтай «падобнасцю» і прыцягвалі творы французскага майстра. Мініяцюры Лагрэнэ захоўваюцца ў Дзяржаўным Эрмітажы, Дзяржаўнай Трэццякоўскай галерэі, Дзяржаўным Рускім музеі і ў іншых зборах. Таксама зрабіў шмат малюнкаў, якія адлюстроўваюць рускія тыпы, норавы і касцюмы. Лагрэнэ памёр у Парыжы 27 красавіка 1832 года ад халеры. Зноскі ------ 1. 1 2 RKDartists Праверана 23 жніўня 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a> 2. 1 2 Anthelme François Lagrenée — OUP, 2006. — ISBN 978-0-19-977378-7<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q217595'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q24255573'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1547776'></a> 3. 1 2 Праверана 15 кастрычніка 2016. 4. ↑ Лагрене, французские живописцы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. 5. ↑ Альбом. Государственный музей А. С. Пушкина.-М.:Белый Город, 2005. Літаратура ---------- * Портретная миниатюра в России 18-19 веков. Из собрания Государственного Эрмитажа. — Ленинград, 1986.-С.336. * Портретная миниатюра в России 18-19 веков. Из собрания ГИМ. — Ленинград, 1988. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ансельм Франсуа Лагрэнэ | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | RKDartists | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 149569305 · ISNI: 0000 0000 6663 6109 · LCCN: nr91029770 · SUDOC: 18111108X · VIAF: 66735342 · ULAN: 500008083 | |

З 12 па 13 снежня 2022 года праліўныя дажджы пакінулі пад вадой або разбурылі дарогі, інфраструктуру і многія кварталы ў Кіншасе, сталіцы Дэмакратычнай Рэспублікі Конга. Дажджы працягваліся некалькіх гадзін. Гэта пацягнула за сабой затапленне многіх дарог у цэнтры горада і абвал будынкаў. Прынамсі 141 чалавек загінуў у выніку паводкі. Усяго ад катаклізму ў той ці іншай ступені пацярпелі дванаццаць мільёнаў жыхароў сталіцы. Прыкладна 280 дамоў абрынуліся, яшчэ больш за 38 000 пашкоджаны. Вялікая частка смерцяў і матэрыяльнай шкоды прыйшлася на апоўзні, выкліканыя дажджамі. Урад Дэмакратычнай Рэспублікі Конга абвясціў трохдзённую нацыянальную жалобу па ахвярах прыроднага бедства. Зноскі ------ 1. ↑ DR Congo: Floods and Landslides - Dec 2022 | ReliefWeb (англ.). *ReliefWeb[en]*. Праверана 16 снежня 2022. 2. 1 2 3 DR Congo floods leave more than 120 dead in Kinshasa (англ.). *BBC News* (14 снежня 2022). Праверана 16 снежня 2022. 3. 1 2 Landslides kill 141 in Congo (англ.). *Radio Pakistan* (14 снежня 2022). Праверана 16 снежня 2022. 4. ↑ Floods and landslides kill scores of people in Kinshasa (англ.). *The Guardian* (14 снежня 2022). Праверана 16 снежня 2022.

**Арка Гаві** (італ.: Arco dei Gavi) — старажытнарымская трыўмфальная арка ў горадзе Верона (Італія). Арка пабудавана ў 2-й палове I ст. архітэктарам Луцыем Вітрувіем Цэрдонам, меркавана вучнем і вольнаадпушчанікам Вітрувія, у гонар роду Гавіа, найбольш знатнай з веронскіх сем’яў таго часу. У 1805 годзе пры заваяванні Напалеонам Італіі арка была разабрана з мэтай забяспечыць праезд абозаў французскіх войскаў. У 1930 годзе арка была адноўлена з захаванага матэрыялу, блізка ад месцы першапачатковага размяшчэння. Арка мае адзін пралёт, фасад упрыгожаны паўкалонамі, а праём дэкаратыўным фрызам. Пад аркай захавалася базальтавая маставая старажытнарымскай дарогі. Арка Гаві ў эпоху Рэнесансу паслужыла мадэллю інтэр’ераў шматлікіх цэркваў, капліц і капэл у Паўночнай Італіі (напрыклад, капэла сямейства Піндэмонтэ ў Санта Анастасіі). Зноскі ------ 1. ↑ Verona (1911 Edition of the Encyclopaedia Britannica) Спасылкі -------- * * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Арка Гаві**

**Пе́тэр Карл Густававіч Фабержэ́** (18 (30) мая 1846, Санкт-Пецярбург — 24 верасня 1920, Лазана) — расійскі ювелір, заснавальнік сямейнай фірмы і дынастыі майстроў ювелірнага мастацтва. Біяграфія --------- Петэр Карл Фабержэ нарадзіўся ў Расіі ў Санкт-Пецярбургу 30 мая 1846 года. Яго бацька — Густаў Фабержэ, паходзіў з нямецкай сям'і і быў родам з Эстоніі, а яго маці — Шарлота Юнгштэдт, была дачкой дацкага мастака. У 1842 годзе Фабержэ-старэйшы заснаваў ювелірную фірму ў Санкт-Пецярбургу. Петэр Фабержэ падарожнічаў па Еўропе і першапачатковы навучаўся ў Дрэздэне, а затым пачаў асвойваць ювелірную справу ў франкфурцкага майстра Джозэфа Фрыдмана. Ва ўзросце 24 гадоў у 1870 годзе ён узяў фірму бацькі ў свае рукі. У 1882 годзе на Усерасійскай мастацка-прамысловай выставе ў Маскве вырабы яго фірмы прыцягнулі ўвагу імператара Аляксандра III. Петэр Карл атрымаў заступніцтва царскай сям'і і званне «ювеліра Яго Імператарскай Вялікасці і ювеліра Імператарскай Эрмітажа». Фірма Фабержэ славілася ў Еўропе. Шматлікія сваякі імператарскай сям'і ў Вялікабрытаніі, Даніі, Грэцыі і Балгарыі атрымлівалі вырабы ў падарунак. У 1900 годзе ў Парыжы Фабержэ атрымаў званне «Майстры Парыжскай Гільдыі Ювелір», а таксама яго ўзнагародзілі ордэнам Ганаровага Легіёна. Рэвалюцыя прымусіла Фабержэ закрыць сваю фірму ў 1918 годзе. Пасля гэтага ён з'ехаў за мяжу, і памёр у горадзе Лазана ў Швейцарыі 24 верасня 1920 года. Пахаваны на могілках Гран-Жас ў Канах. Гл. таксама ----------- * Яйкі Фабержэ | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | RKDartists | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · gravsted.dk · WikiTree · Geni.com · Rodovid | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90652295 · BNF: 11969882n · CiNii: DA12506255 · GND: 118531654 · ICCU: UFIV006719 · ISNI: 0000 0001 2141 5553 · LCCN: n79104286 · LNB: 000144623 · NKC: xx0009606 · NLA: 35293481 · NSK: 000576939 · NTA: 111071275 · NUKAT: n2004071536 · LIBRIS: 208970 · SUDOC: 027715752 · VIAF: 82755295 · ULAN: 500066993 | |

**Паўночна-Дакотскі дзяржаўны ўніверсітэт** (англ.: North Dakota State University), поўная афіцыйная назва **Паўночна-Дакотскі дзяржаўны ўніверсітэт сельскай гаспадаркі і прыкладных навук** (англ.: North Dakota State University of Agriculture and Applied Sciences) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам даследчага ўніверсітэта, якая месціцца ў горадзе Фарга ў штаце Паўночная Дакота, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Універсітэт першапачаткова быў заснаваны як сельскагаспадарчы каледж у 1890 годзе. Ён класіфікуецца як доктарскі ўніверсітэт з вельмі высокай даследчай актыўнасцю. Вучэльня сёння з'яўляецца часткай універсітэцкай сістэмы штата. Універсітэт таксама кіруе цэнтрамі сельскагаспадарчых даследаванняў, размешчанымі па ўсім штаце на 74,82 км2 зямлі). У 2015 годзе эканамічны ўплыў універсітэта на штат і рэгіён ацэньваўся ў 1,3 мільярда долараў у год. Станам на 2022 год ён таксама быў шостым па велічыні працадаўцам у штаце. Структура --------- * Каледж мастацтваў і навук * Каледж інжынерыі * Каледж прафесій ў галіне здароўя і навук аб чалавеку * Каледж бізнесу * Каледж сельскай гаспадаркі, сістэм харчавання і прыродазнаўчых навук Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Паўночная Дакота Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

Сюй Сі. Матылёк і гліцынія **Кветкі і птушкі** (***хуаняа***, кіт. трад. 花鳥畫, спр. 花鸟画, піньінь *huā niǎo huà*, пал. *хуа няо хуа*) — жанр кітайскага пейзажнага жывапісу?!, асноўным прадметам якога з’яўляюцца расліны, птушкі, звяры альбо насякомыя. Гэты жанр аказаў вялікі ўплыў на ўсё кітайскае прыкладное мастацтва ў сярэднія вякі. Аналагічна іншым кітайскім жанрах творы-хуаняа ўтрымліваюць паэтычныя асацыяцыі і намёкі, даступныя адукаваным кітайцам свайго часу. Мастакі звычайна пісалі карціны ў гэтым жанры на вертыкальных і гарызантальных скрутках, таксама сустракаюцца яны на веерах  (руск.) (бел. альбомных лістах і паштовай паперы. Зараджэнне ---------- Увесь кітайскі пейзажны жывапіс сыходзіць каранямі ў старажытны культ прыроды, а таксама філасофскія плыні, якія імкнуцца зразумець прыроду, апісаць яе і класіфікаваць — даасізм, канфуцыянства і будызм. Як асобны жанр пейзаж аформіўся паміж III і VI стагоддзямі. Зараджэнне хуаняа адбылося пазней іншых асноўных кітайскіх выяўленчых жанраў, хоць выявы птушак сустракаюцца на самых ранніх захаваных кітайскіх малюнках перыяду Чжаньго  (руск.) (бел. і на яшчэ больш ранніх прадметах ужытку. Расліны ў выяўленчым мастацтве сустракаюцца яшчэ раней — з канца перыяду Хань, аднак яны відавочна былі запазычаныя з Захаду і распаўсюджваліся даволі павольна. Паступова выявы кветак сталі бліжэй да рэальнай кітайскай флоры, і пад уплывам кітайскай паэтычнай традыцыі  (руск.) (бел. мастакі пачалі перадаваць вобразы і настрой праз кветкі і птушак. Так, зімародкі сімвалізавалі высакароднасць, а хвоя — адзіноту. Вядома мноства незахаваных малюнкаў перыяду валадарства дынастыі Суй — «Мэйхуа і пліска», «Галубы і груша», «Чапля і сажалка з кветкамі лотасу», якія адносяцца да гэтага жанру. Першым мастаком, які праславіўся выявай птушак, стаў Сюэ Цзі[en], які жыў у VIII стагоддзі. Мноства піянераў хуаняа жылі на поўдні Кітая, на тэрыторыі цяперашняй правінцыі Сычуань. Росквіт: X—XVII стагоддзі ------------------------- Бамбук Вэнь Туна Узлёт папулярнасці хуаняа прыйшоўся на перыяд Пяці дынастый  (руск.) (бел. (першая палова X стагоддзя). Мастак Хуан Цюань і Сюй Сі, якія тварылі ў X стагоддзі, лічацца заснавальнікамі і неперасягненымі майстрамі жанру «кветкі і птушкі», заклалі дзве асноўныя яго стылістычныя разнавіднасці: маляванне чыстым тонам з тонкай лініяй, дбайным выяўленнем усіх характэрных асаблівасцяў, кіт. трад. 寫生, спр. 写生, піньінь *xiě​shēng*, пал. *сешэн*; і маляванне размывамі тушы, калі аб’ект ўвасабляецца ва ўсёй паўнаце за кошт адлюстравання адной вызначальнай уласцівасці, кіт. трад. 寫意, спр. 写意, піньінь *xiě​yì*, пал. *сеі*. Сеі распаўсюдзіўся дзякуючы поспеху эстэтыкі Сюй Вэя  (руск.) (бел. і Чэнь Даафу. Таксама сярод майстроў гэтага часу называюць Чжаа Чана  (руск.) (бел. які працаваў у Сычуані. У цэлым лічылася, што ўдалая карціна-хуаняо выказвае гэтак жа шмат, колькі вялікі пейзаж, але робіць гэта з дапамогай абмежаванай колькасці элементаў. Мастакі імкнуліся спасцігнуць «даа» прыроды і яе саму. Паэт і каліграф Сыкун Ту пісаў: «Прырода нямая, мёртвая для іншых і красамоўная для ідэальнага паэта». Папулярнасць дадзенага жанру павялічыў, у ліку іншага, уздым неаканфуцыянства  (руск.) (бел. змест і характар якога ўдала супалі з «кветкамі і птушкамі», а таксама той факт, што інтэлектуалы традыцыйна асацыявалі сябе з «навукоўцамі» птушкамі, а не з «моцнымі» звярамі. Неаканфуцыянскі тэрмін лі[en], які азначае першапрынцып, сутнасць рэчаў, стаў вельмі важны для жанру хуаняа: «лі» лічыўся непадзельным, а такім чынам, цалкам магчыма інтуітыўны малюнак Вялікай мяжы  (руск.) (бел. недасяжнай для лагічнага ведання. У перыяд Сун (X—XIII стагоддзя) пейзажныя жанры і, асабліва, хуаняа моцна ўзвышаюцца, узмацняюцца літаратурны ўплыў на іх. Найбольшае распаўсюджванне атрымліваюць манахромныя выявы архідэй. Мода на хуаняа не сыходзіць яшчэ доўга: у перыяд Мін (XIV—XVII стагоддзя) ён працягваў заставацца адным з упадабаных жанраў. Колькасць мастакоў і школ у Кітаі ў гэты час незвычайна вырасла. Напрамкі сешэн і сеі канчаткова падзяліліся, адрозненні паміж імі захаваліся і ў XX стагоддзі. Адным з сунских прадстаўнікоў сеі быў Цуй Бо  (руск.) (бел.. Пазнейшы сунскі мастак, Ван Шэнь  (укр.) (бел. пісаў як бамбук і простыя манахромныя пейзажы, так і манументальныя маляўнічыя пейзажныя карціны. Сунскіх мастакоў прыцягвала буйная форма, яны стваралі на гарызантальных скрутках велізарныя шматметровыя творы, аднак многія пейзажысты таксама звярталіся да «малой формы» — хуаняа. Так, Ма Юань і Ся Гуй, якія працавалі ў розных формах, абагульнілі ў сваіх карцінах дбайныя назіранні за прыродай, зробленыя іх папярэднікамі. Пачынаючы з XIII стагоддзя на пейзажах становіцца модна размяшчаць вершы  (руск.) (бел. часам гэта зводзіла іх да ўзроўню ілюстрацыі да тэксту, але часцяком станавілася магутным сродкам выказвання палітычнага пратэсту ці ідэалаў мастака. Юаньскія аўтары часцяком наўмысна ўскладнялі вобразнасць твораў, адрасуючы іх вузкаму колу «прысвечаных». Найбуйнейшымі юаньскімі пейзажыстамі, якія звярталіся да хуаняа, былі Чжаа Менфу  (укр.) (бел. У Чжэнь, Лі Кань  (руск.) (бел. Ні Цзань  (укр.) (бел. і Гу Ань. Палітычная карціна Цянь Сюаня, якая паказвае захопнікаў-манголаў у выглядзе стракоз, што лётаюць над лугам Новы час -------- Цы Байшы, XX стагоддзе Перыяд Цын (XVII—XIX стагоддзе) стаў часам, калі ўвага тэарэтыкаў кітайскага жывапісу была звернута на кампазіцыю і тэхніку рэалістычнага малюнка найтонкіх элементаў пейзажу. Нягледзячы на гэта, калі ў працах мастака не было натхнення, а толькі тэхнічная дасканаласць, то яго лічылі майстрам катэгорыі «нэн», самай нізкай з чатырох (кіт. 逸神妙能, піньінь *yì shén​ miào néng*). У хуаняа гэтага часу вяршэнстваваў прынцып малявання з натуры («сешэн»). Юнь Шоупін, які жыў у XVII стагоддзі на поўдні Кітая, пакінуў мноства малюнкаў мэйхуа і лотасаў, ён шматкроць звяртаўся да адных і тых жа сюжэтаў, інтэрпрэтуючы іх і імкнучыся перадаць розныя спосабы ўбачыць прыгажосць прыроды. Чжу Да пачаў асучасніваць стагніраваць вобразы, прыўносячы ў іх новыя кампазіцыйныя прыёмы і нават элемент гратэску; мінімальнымі сродкамі ён ствараў адчуванне трапяткой недамоўленасці. Аб’яднанне, якое тварыла ў XVIII стагоддзі пад назвай «Восем дзівакоў з Янчжоу», спарадзіла новы напрамак у жывапісе. У другой палове XIX і пачатку XX стагоддзя жанр «кветкі і птушкі» стаў прытулкам кансерватараў, якія не жадалі адступаць ад канонаў. Новыя павевы з’явіліся ў творах Чэнь Шыцзэна, У Чаншо, Жэнь Баняня  (руск.) (бел.. Яркія карціны Чэнь Шыцзэна вырабляюць свежае ўражанне, так як сярэднявечныя пісаліся ў прыглушаных цёплых тонах. Гэтыя новыя мастакі ўжывалі еўрапейскую лінейную перспектыву і пашырылі круг адлюстраваных прадметаў; у творчасці пазнейшых аўтараў відавочна прыкметны іх уплыў. Буйным майстрам жанру, што жыў у XX стагоддзі, быў Цы Байшы. * Картина императрицы Цысі, «Птушка і садавіна» (кіт. трад. 鳥與水果)Картина императрицы Цысі, «Птушка і садавіна» (кіт. трад. 鳥與水果) * Хвоя і гліцынія, Лі ШаньХвоя і гліцынія, Лі Шань * Кветкі мэйхуа. У ЧаншоКветкі мэйхуа. У Чаншо Матывы ------ Архідэі і камень. Ма Шоучжэнь Кітайскі жывапіс наогул глыбока сімвалічны, прыняты сімвалізм выкарыстоўваецца і ў жанры «кветкі і птушкі»: півоня азначае шляхетнасць і багацце, лотас — духоўную чысціню, якая дазваляе прайсці праз спакусы, спалучэнне бамбука, хвоі і слівы-мэйхуа — моцнае сяброўства. Творчы метад кітайскіх жывапісцаў патрабаваў глыбокага вывучэння дэталяў адлюстроўванага прадмета з мэтай як мага больш дакладнай выявы яго на лісце. Адным з упадабаных матываў у жанры «кветкі і птушкі» была выява чатырох часоў года з кульмінацыяй у дзень зімовага сонцастаяння і наогул зімовы пейзаж. У X стагоддзі з’явіўся паджанр «чатыры высакародных кветкі», які паказвае архідэю, дзікую сліву сортумэйхуа, бамбук і хрызантэму, які набыў велізарную папулярнасць. Архідэі лічыліся кветкай схаванай высакароднасці, прастаты і чысціні. Малюнкамі архідэй праславіліся Мастакі XIII стагоддзя Шэн Маа[en] і Чжаа Мэнфу, а таксама мастачка перыяду Мін Ма Шоучжэнь[en], аднак малявалі яны іх зусім па-рознаму. Акрамя іх архідэі палюбілі майстры тэхнікі гохуа і мноства мастачак. Дзікая сліва-мэйхуа ў жанры «кветкі і птушкі» несла касмаганічную місію, а таксама канфуцыянскія этычныя прынцыпы і філасофіі даасізму і чань-будызму. Адлюстраванне бамбука асабліва ўдала выходзіла ў Су Шы, Вэнь Туна і Хуан Цінцзяня; яго часткі прыпадабнялі іерогліфам і пісалі каліграфічнымі рыскамі. Працэс малявання бамбука ў перыяд Сун прадстаўляўся мастакам філасофскім і містычным дзействам, але ўжо пачынаючы з перыяду Мін мастакі ў асноўным факусаваліся на тэхнічных аспектах. У той жа час найбольш часта бамбук малявалі чорнай тушшу — па легендзе нейкая прыдворная дама ўбачыла на створцы акна яго цень у месяцовую ноч і ўразілася таму, наколькі добра сілуэт адлюстроўвае сутнасць бамбука. У перыяд Юань малюнак бамбука становіцца незвычайна важнай тэмай — ён сімвалізуе ідэал вучонага, якога не сагнуць нягодам. Сярод юаньскіх мастакоў, што пісалі бамбук, вылучаюць Лі Каня і Ні Цзаня. Сімвалам нязломнасці і высакароднай чысціні стала квітнеючая дзікая сліва — мэйхуа. Мастакі і паэты захапляліся яе здольнасцю заставацца жывой нават у мароз, а таксама сімвалізмам кветак-ян, што растуць на дрэве, карані якога сыходзяць у зямлю-інь і гэтак далей; аб мэйхуа казалі, што яна павінна спалучаць у сабе чысціню бамбука і стойкасць хвоі. Хрызантэмы — сімвал адхіленасці, ўзнёслай адзіноты — у кітайскім мастацтве былі ўлюбёным паэтычным сюжэтам, паэт Таа Юаньмін стварыў мноства высока ацэненых вершаў пра хрызантэму. «10 хрызантэм» Фрагмент. Чжаа Мэнфу Заўвагі ------- 1. ↑ Виноградова 1987, с. 15. 2. 1 2 3 4 5 6 7 Сычев 1983. 3. ↑ Виноградова 1987, с. 6. 4. 1 2 Виноградова 1987, с. 16. 5. ↑ Виноградова 1987, с. 23, 28. 6. ↑ Виноградова 1987, с. 35. 7. 1 2 3 4 Завадская 1983. 8. 1 2 Виноградова 1987, с. 65. 9. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Завадская 1975. 10. ↑ Ци 2007. 11. ↑ Виноградова 1987, с. 69. 12. 1 2 Виноградова 1987, с. 66. 13. ↑ Завадская 1975, с. 108. 14. ↑ Завадская 1975, с. 109. 15. ↑ Завадская 1975, с. 128. 16. 1 2 Виноградова 1987, с. 92. 17. ↑ Виноградова 1987, с. 94. 18. ↑ Виноградова 1987, с. 95, 102. 19. ↑ Виноградова 1987, с. 105. 20. 1 2 3 4 5 6 7 Виноградова 1987. 21. ↑ Виноградова 1987, с. 141. 22. ↑ Виноградова 1987, с. 142—144. 23. ↑ Виноградова 1987, с. 148. 24. ↑ Виноградова 1987, с. 8. 25. ↑ Завадская 1975, с. 165. 26. ↑ Завадская 1975, с. 256. 27. ↑ Завадская 1975, с. 257. 28. 1 2 Завадская 1975, с. 258. 29. 1 2 Виноградова 1987, с. 124. 30. ↑ Завадская 1975, с. 260. Літаратура ---------- * *Виноградова Н. А.* Китайская пейзажная живопись. — Искусство, 1987. * *Завадская Е. В.* Эстетические проблемы живописи старого Китая. — Искусство, 1975. * *Завадская Е. В.* Человек — мера всех вещей. О живописи хуаняо (цветы и птицы) Ци Байши // Проблема человека в традиционных китайских учениях / Григорьева Т. П.. — Наука. Главная редакция восточной литературы, 1983. — С. 112—129. * *Сычев В. Л.* К вопросу о происхождении и значении жанра «цветы и птицы» в китайской живописи // Проблема человека в традиционных китайских учениях / Григорьева Т. П.. — Наука. Главная редакция восточной литературы, 1983. — С. 99—104. * *Ци Бинь.* Жанр «цветы и птицы» в творчестве художников Сюй Вэй и Чэнь Даофу // Известия Российского государственного педагогического университета им. А. И. Герцена. — 2007. — С. 122—125. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская | | Нарматыўны кантроль | NDL: 00565236 |

Вугаль, тып выкапнёвага паліва **Выкапнё́вае па́ліва**, **гару́чыя кары́сныя вы́капні** — гэта нафта, вугаль, гаручы сланец, прыродны газ і яго гідраты, торф і іншыя гаручыя мінералы і рэчывы Архівавана 13 сакавіка 2009. якія здабываюцца пад зямлёй ці адкрытым метадам. Вугаль і торф - паліва, якое ўтвараецца па меры назапашвання і раскладання рэшткаў жывёл і раслін. Датычна паходжання нафты і прыроднага газу ёсць некалькі супярэчлівых гіпотэз. Выкапнёвыя тыпы паліва з'яўляюцца неўзнаўляльным прыродным рэсурсам, бо яны назапашваліся мільёны гадоў;дабыча і выкарыстанне выкапнёвых відаў паліва стварае экалагічныя праблемы. Глабальны рух за стварэнне аднаўляльнай энергетыкі, з'яўляецца, такім чынам, рухам за задавальненне попыту на энергію. Адміністрацыяй энергетычнай інфармацыі ЗША было падлічана, што ў 2007 годзе першасныя крыніцы энергіі складаліся з выкарыстання нафты (36,0%), вуглю (27,4%), прыроднага газу (23,0%), склаўшы 86,4% ад агульнай долі спажывання першаснай крыніцы энергіі ў свеце. Першаснымі крыніцамі энергіі з ліку невыкапнёвага паліва ў 2006 годзе былі гідраэлектрастанцыі (6,3%), ядзерная энергетыка (8,5%) і іншыя, як геатэрмальныя рэсурсы, а таксама выкарыстанне энергіі Сонца, прыліваў, ветру, дроваў і адходаў, на долю якіх прыпаў паказчык у 0,9%. Спальванне гаручых карысных выкапняў вырабляе каля 21,3 гігатонаў двухвокісу вугляроду (CO2) у год, але лічыцца, што прыродныя працэсы могуць паглынуць толькі каля паловы гэтай колькасці, такім чынам чыстае павелічэнне складае больш чым на 10 млрд тон атмасфернага дыяксіду вугляроду ў год, пры тым, што тона вугляроду ў атмасферы эквівалентна 44/12 або 3,7 тонам вуглякіслага газу. Вуглякіслы газ з'яўляецца адным з парніковых газаў, што павышае радыяцыйнае ўздзеянне і спрыяе глабальнаму пацяпленню, у выніку чаго сярэдняя тэмпература Зямлі ўзрастае, што, на думку пераважнай большасці вучоных-кліматолагаў выклікае сур'ёзныя пабочныя эфекты. Паходжанне ---------- Паколькі нафтавыя радовішчы знаходзяцца толькі ў пэўных месцах на Зямлі, толькі абраная група краін з'яўляецца нафтанезалежнай ад іншых краін, іншыя краіны маюць залежнасць ад патэнцыялу здабычы нафты ў нафтанезалежных краінах Нафта і прыродны газ утвараюцца ў выніку анаэробнага раскладання рэшткаў арганізмаў, уключаючы фіта- і заапланктону, якія жылі ў моры ці возеры, якія апынуліся на дне ў вялікіх колькасцях у бескіслародных умовах мільёны гадоў таму. За геалагічны час, гэтая арганічныя рэчывы, змешаныя з брудам, атрымалі пахаванне пад пластамі цяжкага асадку. У выніку высокага ўзроўню цяпла і ціску, выкліканага хімічнымі зменамі, арганічныя рэчывы ператварыліся спачатку ў воскападобны матэрыял, вядомы як кераген, які знаходзіцца ў гаручых сланцах, а затым, пры большым паказчыку цяпла, у вадкія і газападобныя вуглевадароды ў выніку працэса, вядомага як катагенез. Існуе шырокі спектр арганічных або вуглевадародных злучэнняў у любой паліўнай сумесі. Канкрэтныя сумесь вуглевадародаў дае палівам свае характэрныя ўласцівасці, як тэмпература кіпення, тэмпература плаўлення, шчыльнасць, глейкасць і іншыя. Некаторыя віды паліва, як прыродны газ, напрыклад, утрымліваць толькі газападобныя кампаненты. Гісторыя -------- Здабываныя запасы ----------------- Па апублікаваных разліках запасы здабыванай нафты на Зямлі складаюць каля двух трыльёнаў барэляў (Кэмпбел і Лехерэр). Ацэнка запасаў вугалю дае лічбу ў 500 мільярдаў т. Тэмпы спажывання ---------------- > Я запрашаю чытача заплюшчыць вочы і паспрабаваць уявіць сабе, які гіганцкі прамежак часу спатрэбіўся планеце для назапашвання ў нетрах запасаў нафты, якія мы марнуем, як п'яны матрос у прыпартовай карчме марнуе свой заробак. > > . За 18 стагоддзе аб'ём здабыванага вугалю павялічыўся на 4000%, Да 1900-га здабывалася 700 мільёнаў тон вугалю ў год, затым надыйшла чарга нафты. Спажыванне нафты ўзрастала каля 150 гадоў і напачатку трэцяга тысячагоддзя выходзіць на плато. У наш час у свеце здабываецца больш 87 млн барэляў у суткі. Здабыча выкапнёвага паліва ў Беларусі ------------------------------------- Пошук нафты на тэрыторыі Беларусі ажыццяўляецца з 1952 г. а распрацоўка пачалася з 1965 г. За перыяд з 1965 па 1975 год было здабыта 35 млн. т. нафты, дасягнуўшы гадавога максімуму 8 млн. т. у 1975 г. Затым гадавая здабыча пачала змяншацца, з-за памяншэння здабычы на самых буйных радовішчах. У наш час у Беларусі здабываецца прыклада 2 млн. т. гэтага карыснага выкапня. Торф — іншае выкапнёвае паліва, што здаўна здабываецца ў Беларусі. Самыя буйныя тарфяныя запасы ёсць у Гомельскай, Брэсцкай і Мінскай абласцях. Агульная плошча тарфяных масіваў — каля 2,5 млн. га. а агульная вага — каля 3 млрд. т. Штогод здабываецца 14 млн. т. торфу. Гаручыя сланцы ўпершыню выяўлены ў Беларусі ў 1963 г. У межах заходняй часткі Прыпяцкага прагіну сланцаносныя адклады залягаюць на глыбінях, даступных для распрацоўкі шахтавым метадам. Гаручыя сланцы ўяўляюць сабою асадкавыя ўтварэнні буравата-шэрага колеру з высокім (больш 15%) утрыманнем цвёрдага нерастваральнага арганічнага рэчыва - керагену. Прагнозныя рэсурсы гаручых сланцаў у гэтым басейне да глыбіні 600 м складаюць 11 млрд. т. Карысны выкапень характарызуецца высокай попельнасцю (75 %). Адмыслоўцы лічаць, што прамысловае засваенне ў Прыпяцкім сланцаносным басейне будзе эканамічна апраўданым толькі пры ўмове поўнай утылізацыі ўсіх прадуктаў сланцаперапрацоўкі, у тым ліку попелу. У Прыпяцкім прагіне, у паўднёвай частцы Беларусі, сустракаюцца таксама бурыя вуглі, якія залягаюць на глыбінях 290—900 м. Прагнозныя рэсурсы вуглёў у адкладах карбону да глыбіні 600 м ацэньваюцца ў 410 млн. т. У юрскай вугляноснай тоўшчы прагнозныя рэсурсы вуглёў перавышаюць 520 млн. т. Лепш за ўсё вывучаны паклады бурых вуглёў у міяцэнавых адкладах. У сувязі з невялікімі глыбінямі залягання (20—80 м.) яны даступныя для распрацоўкі кар'ерамі. У заходняй частцы Прыпяцкага прагіну выяўлена 3 радовішчы: Жыткавіцкае, Брынёўскае і Тонежскае. У найбольш буйным — Жыткавіцкім, запасы складаюць каля 70 млн. т. Вуглі Жыткавіцкага радовішча гумусавыя, нізкай ступені метамарфізму. Нягледзячы на складаныя гідрагеалагічныя ўмовы, на базе гэтага радовішча магчыма будаўніцтва буравугальнага кар'ера прадукцыйнасцю 2 млн. т. у год. Уплыў на навакольнае асяроддзе ------------------------------ На доля прадпрыемстваў паліўна-энергетычнага комплексу Расіі даводзіцца палова выкідаў шкодных рэчываў у атмасфернае паветра, больш траціны забруджаных сцёкавых вод, траціна цвёрдых адыходаў ад усёй нацыянальнай эканомікі. Асаблівую актуальнасць набывае планаванне экалагічных мерапрыемстваў у раёнах піянернага засваення рэсурсаў нафты і газу. Спальванне выкапнёвых тыпаў паліва стварае выкіды двухвокісу вугляроду (CO2) - парніковага газу, які дае найвялікі ўнёсак у глабальнае пацяпленне. Прыродны газ, асноўную частку якога складае метан, таксама з'яўляецца парніковым газам. Парніковы эфект ад адной малекулы метану прыкладна ў 20 раз большы, чым ад малекулы CO2, таму з кліматычнага пункта гледжання спальванне прыроднага газу пераважней яго трапленню ў атмасферу. Гл. таксама ----------- * Сінтэтычнае паліва Зноскі ------ 1. ↑ «US Department of Energy on greenhouse gases». eia 2. ↑ Калі нафта патаннее? 3. ↑ Беларускі геалагічны партал Архівавана 21 мая 2011. Гаручыя карысныя выкапні Спасылкі -------- * Беларускі геалагічны партал Архівавана 19 красавіка 2009. * «The Coming Energy Crisis?» * «Powering the Future» Архівавана 1 снежня 2007.. National Geographic * Fossil Fuel Subsidies in Europe Архівавана 29 лістапада 2008. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) · Сучаснай Украіны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX543092 · BNF: 12049963t · GND: 4211713-6 · LCCN: sh85051023 · Microsoft: 68189081 · NKC: ph120307 | |

Пераклад новага свету Святога Пісання **Суд над Перакладам новага свету** — шэраг судовых разбіральніцтваў паміж Паўночна-Заходняй транспартнай пракуратурай і некалькімі юрыдычнымі структурамі Сведкаў Іеговы ў 2015-2017 гг. на прадмет канфіскацыі і прызнання экстрэмісцкай некаторых прадметаў рэлігійнай літаратуры, у асаблівасці выдання Бібліі: Святое Пісанне — Пераклад новага свету. Пачатак разбіральніцтваў ------------------------ 13 ліпеня 2015 г. мытня РФ затрымала на мяжы з Фінляндыяй партыю літаратуры Сведкаў Іеговы, якая накіроўвалася ў Расію. Сярод матэрыялаў былі брашуры «Хто такі Іегова?», «Сведкі Іеговы і адукацыя(недаступная спасылка)», «Калі памёр блізкі табе чалавек(недаступная спасылка)», «Біблія і яе галоўная тэма», «Як знайсці задавальненне ў жыцці» і 2016 экземпляраў выдання Бібліі «Пераклад новага свету». Некалькі экземпляраў Бібліі былі накіраваны Паўночна-Заходняй транспартнай пракуратурай на экспертызу на наяўнасць экстрэмізму. 3 жніўня 2015 г. эксперты "Цэнтра соцыякультурных экспертыз" Н. Крукава, В. Кацельнікаў і А. Тарасаў заключылі што "ПНМ не з'яўляецца варыянтам перакладу Бібліі ў хрысціянскай традыцыі, і. адпаведна не з'яўляецца Бібліяй як кананічным сходам тэкстаў". Сведкі Іеговы Расіі і Фінляндыі падалі скаргу на дзеянні мытні, але спачатку Арбітражны суд Санкт-Пецярбурга і Ленінградскай вобласці (29.12.2015), а потым і Вярхоўны Суд РФ (23.12.2016) адхіляюць гэту скаргу і пастанаўляюць пакінуць літаратуру, у тым ліку Бібліі, канфіскаванай. ### Заключэнні экспертаў па запытам адвакатаў Па запытам адвакатаў арганізацый Сведкаў Іеговы было зроблена некалькі экспертных заключэнняў. 9 сакавіка 2016 г. прафесар-рэлігіязнаўца Міхаіл Адынцоў зрабіў рэлігіязнаўчае заключэнне, ў якім гаворылася: "Што датычыцца агульнага сэнсавага зместу трох перакладаў Святога Пісання - Перакладу новага свету, Сінадальнага перакладу і Сучаснага перакладу, то яно фактычна ідэнтычна... Пры правядзенні даследавання сутнасных адрозненняў і розначытанняў, супярэчнасцяў і проціпастаўленняў, якія дазваляюць зрабіць выснову, што нейкі з трох прадстаўленых перакладаў Бібліі (Святога Пісання) не з'яўляецца такім, не выяўлена. Святое Пісанне - Пераклад новага свету, Сінадальны пераклад і Сучасны пераклад з'яўляюцца перакладамі Бібліі". 11 красавіка 2016 г. прафесар кафедры культуралогіі Уральскага федэральнага ўніверсітэта імя Ельцына А. Мядведзеў зрабіў яшчэ адно рэлігіязнаўчае заключэнне, якое сцвярджала: "выданне «Святое Пісанне - Пераклад новага свету» вырашае тыя ж задачы больш дакладнага перакладу, аўтэнтычнага старажытным тэкстаў, больш адпаведнага сучаснаму стану мовы і дадзеных сучасных навук... Гэты пераклад мае права называцца Бібліяй, бо з'яўляецца перакладам тых старажытных тэкстаў, якія складаюць збор святых тэкстаў, якiя прызнаюцца ўсімі хрысціянскімі напрамкамі. Параўнанне гэтага тэксту з тэкстамі іншых перакладаў Біблій сведчыць, што пры нязначных адрозненнях выданне «Святое Пісанне - Пераклад новага свету» дакладна перадае асноўны сэнс біблейскага светаразумення, асноўныя прынцыпы хрысціянскага веравучэння. Моўныя, стылістычныя несупадзення не змяняюць дамінантных сэнсаў, не ўводзяць дадатковых сэнсавых адценняў". 20 красавіка 2016 г. прафесары Інстытута рускай мовы імя Вінаградава А. Баранаў і Д. Дабравольскі зрабілі лінгвістычнае заключэнне параўнання пяці рускіх перакладаў: Сінадальнага перакладу, Сучаснага перакладу, Перакладу новага свету, перакладу Расійскага Біблейскага Таварыства і перакладу Інстытута перакладу Бібліі. Адвакаты паставілі экспертам пытанні: Якія ёсць адрозненні паміж прадстаўленымі тэкстамі перакладу Бібліі? Ці можна даць класіфікацыю існуючых адрозненняў паміж тэкстамі перакладаў? Калі адрозненні ёсць, то ці пазначаюць яны на істотныя сэнсавыя адрозненні паміж даследуемымі перакладамі? На гэта ў заключэнні былі зроблены такія высновы: > "Праведзены аналіз прадстаўленых пяці перакладаў тэксту Бібліі паказвае на тое, што пераклады звязаныя паміж сабой рэгулярнымі пераўтварэннямі, якія не змяняюць істотным чынам семантыкі (сэнсу) сціхоў Бібліі. Такімі сінанімічных пераўтварэннямі з'яўляюцца: змяненне парадку прытрымлівання членаў сказа, сінанімічныя лексічныя замены, якія ўдакладняюць пашырэння, граматычныя сінанімічныя замены, неістотныя апушчэнні, анафарызацыя і зняцце анафары, метафарызацыя і дэметафарызацыя і некаторыя іншыя менш частотныя трансфармацыі тэксту, прааналізаваныя ў прадстаўленым матэрыяле. Існаванне названых сінанімічных пераўтварэнняў, трансфармацый паміж перакладамі Бібліі кажа пра тое, што яны эквівалентныя з пункту гледжання перадачы сэнсу. > > > Даследаваны матэрыял 122 сціхоў з'яўляецца прадстаўнічай выбаркай з тэксту Бібліі, якая перадае істотныя змястоўныя характарыстыкі даследаваных перакладаў. Такім чынам, можна сцвярджаць наступнае: > > > 1. Між прадастаўленымі тэкстамі перакладу Бібліі выяўляюцца рэгулярныя суадносіны, якія можна прадставіць як фармальнае пераўтварэнне Сінадальнага перакладу ў параўнанні з іншымі перакладамі. > > > 2. Выяўленыя адрозненні ў перакладах сціхоў Бібліі неістотныя з пункту гледжання агульнага сэнсу тэксту Бібліі. > > > > Прадастаўленыя пераклады Бібліі эквівалентныя з пункту гледжання выразы семантыкі (сэнсу) біблейскага тэксту." > > Рашэнні Выбарскага гарадскога суда ---------------------------------- Судовае разбіральніцтва па наяўнасці экстрэмізму ў канфіскаванай літаратуры пачалося ў Выбаргскім гарадскім судзе ў 15 сакавіка 2016 г. Суд дазволіў прадстаўнікам Сведкаў Іеговы ўдзельнічаць у працэсе ў якасці зацікаўленага боку і некалькі разоў пераносіў разбіральніцтва. 26 красавіка 2016 г. суд прыняў рашэнне аб правядзенні рэлігіязнаўчай экспертызы канфіскаванай літаратуры. 6 чэрвеня 2017 Цэнтр сацыякультурных экспертыз, арганізацыя, якой былі накіраваны на даследаванне экземпляры канфіскаванай літаратуры, заключае, што Пераклад новага свету з'яўляецца не Бібліяй, а экстрэмісцкай публікацыяй. 17 жніўня 2017 г. суд г. Выбарг (Расія) аб’явіў «Святое Пісанне — Пераклад новага свету экстрэмісцкім выданнем». Свае рашэнне суд абгрунтаваў спасылкай на заключэнне экспертаў ад пракуратуры, якія заявілі: "Прадстаўленая на даследаванне кніга «Святое Пісанне — Пераклад новага свету» не з’яўляецца Каранам, Танахам або Ганджуром, паколькі, як гаварыцца ў самім выданні, яна складзена на аснове іншых крыніц. У той жа час яна не з’яўляецца Бібліяй у сілу тых прычын, што не мае такой назвы, у аснове яе ляжыць пераклад на англійскую мову старажытнагабрэйскіх і старажытнагрэцкіх тэкстаў, у тэкст былі ўнесены значныя змены, наяўнасць якіх прызнаецца самімі аўтарамі перакладу «новага свету». Самы паказальны прыклад — трактоўка тэтраграмматона ў форме Іеговы. Акрамя таго, ключавыя тэксты Новага Запавету, якія сцвярджаюць адзінства прыроды і роўнасць Бога Айца і Бога Сына, зменены так, каб яны маглі быць вытлумачаны ў процілеглым значэнні. Таксама ў дадзенай кнізе адсутнічаюць цытаты з Карана, Танах або Ганджура і Бібліі. Спасылка прадстаўнікоў зацікаўленых асоб, а таксама паказанні спецыялістаў, на наяўнасць у тэксце кнігі «Святое Пісанне — Пераклад новага свету» тэксту, які часткова супадае па сваім змесце з тэкстам агульнапрызнаных перакладаў Бібліі, само па сабе не з’яўляецца падставай лічыць усё выданне Бібліяй як такой, у сувязі з чым да яго не могуць быць ужытыя нормы артыкулу 3.1 Федэральнага закона 114-ФЗ «Аб супрацьдзеянні экстрэмісцкай дзейнасці», у адпаведнасці з якім Біблія, Каран, Танах і Ганджур, іх змест і цытаты з іх не могуць быць прызнаныя экстрэмісцкімі матэрыяламі." Сведкі Іеговы вялі тэкставую трансляцыю судовага паседжання і 21 верасня 2017 г. падалі апеляцыю і Ленінградскі абласны суд. Пазней на афіцыйным сайце Сведкаў Іеговы з'явілася інфармацыя, што апеляцыйнае слуханне пройдзе 6 снежня 2017 г. Рэакцыя вучоных і арбітражнае рашэнне Ленінградскага абласнога суда ------------------------------------------------------------------- Прафесар-біблеіст, вядомы крытык перакладу Новага свету, А. Дзясніцкі, перакладчыца Я. Смагіна і вядомыя рэлігіязнаўцы Расіі М. Шабураў і К. Элбакян у канцы лістапада - пачатку снежня 2017 г. выступілі з асуджэннем рашэння Выбаргскага суда, як парушэння законаў РФ і ўмяшальніцтва пракуратуры ў рэлігіязнаўчыя спрэчкі. 6 снежня 2017 г. калегія Ленінградскага абласнога суда прыняла рашэнне заслухаць экспертаў, якія праводзілі аналіз Перакладу Новага свету і яшчэ некалькіх выданняў Сведкаў Іеговы на наяўнасць экстрэмізму і 20 снежня, пасля відэаканферэнцыі з гэтымі экспертамі і разглядання матэрыялаў справы, пакінула рашэнне Выбаргскага гарадскога суда без змяненняў. Пры гэтым, згодна тэкставай трансляцыі паседжанняў 6 і 20 снежня, суд адхіліў практычна ўсе хадатайніцтвы еўрапейскіх структур Сведкаў Іеговы, якія прадстаўлялі праваўладальніка Перакладу новага свету. Пазней на сайце Сведкаў Іеговы ў Расіі была апублікавана вытрымка з пастановы Ленаблсуда, якая тлумачыла, чаму суд не прызнаў гэта выданне перакладам Бібліі: "Довады пра тое, што кніга ў шэрым пераплёце на рускай мове з назвай "Святое Пісанне - Пераклад новага свету" з'яўляецца Бібліяй, адхіляюцца, паколькі кніга не ўтрымлівае адпаведны загаловак "Біблія", што прадугледжана сістэмай стандартаў па інфармацыі, бібліятэчнай і выдавецкай справе (ДАСТ 7.80-2000), фактычна з'яўляецца перакладам на рускую мову, у яе аснове ляжыць пераклад на англійскую мову старажытнаяўрэйскіх і старажытнагрэчаскіх тэкстаў са значнымі зменамі, наяўнасць якіх прызнаецца самімі аўтарамі "Перакладу новага ўраду свету."" Вытрымка суправаджалася тлумачэннем, што дзяржстандарт 7.80-2000 увогуле не узгадваўся падчас судовага разбіральніцтва і што ён рэгламентуе бібліятэчную і бібліяграфічную дзейнасць і таму прыменены судом памылкова. Зноскі ------ 1. ↑ Таможня задержала две тысячи экземпляров Библии в переводе Свидетелей Иеговы // Сова 2. ↑ Россия признает Библию экстремистской // Афіцыйны сайт Сведкаў Іеговы 3. ↑ Котельников В. Тарасов А. Крюкова Н. Справка об исследовании. Библия // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России 4. ↑ Россия признает Библию экстремистской // Афіцыйны сайт Сведкаў Іеговы 5. ↑ Одинцов М. Религиоведческое заключение. Библия // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России 6. ↑ Медведев А. Религиоведческое заключение. Библия // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России 7. ↑ Баранов А. Добровольский Д. Лингвистическое заключение. Библия // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России 8. ↑ Арестовали Библию // Радио Свобода 9. ↑ Суд согласился привлечь общину Свидетелей Иеговы к процессу о запрете Библии // Сова 10. ↑ Началось рассмотрение иска о запрете Библии в переводе Свидетелей Иеговы // Сова 11. ↑ Россия признает Библию экстремистской // Афіцыйны сайт Сведкаў Іеговы 12. ↑ Библия в переводе Свидетелей Иеговы признана экстремистской// Информационно-аналитический центр «Сова» 13. ↑ Решение по Делу № 2-5/2017 // Официальный сайт Выборгского городского суда 14. ↑ Репортаж: Суд над Библией в Выборге Архівавана 2 кастрычніка 2017. // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России 15. ↑ Апелляционная жалоба на решение Выборгского суда о запрете Библии (таксама яе поўны тэкст ан-лайн Архівавана 2 кастрычніка 2017.) // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России 16. ↑ Russian Court to Hear Appeal on Declaring the Bible "Extremist" // Jehovah's Witnesses official website 17. ↑ Андрей Десницкий: «Это вопрос профессионалов и читателей, а не прокуратуры и суда» // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России 18. ↑ Николай Шабуров: «Это перевод Библии. Попытки утверждать иное просто невежественны» // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России 19. ↑ Екатерина Элбакян: «Признавая экстремистским перевод, мы признаем экстремистским сам текст» // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России 20. ↑ Евгения Смагина: «Несколько альтернативных переводов — это безусловное благо» // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России 21. ↑ Репортаж: Слушание в Леноблсуде о запрете перевода Библии Архівавана 2 студзеня 2018. // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России 22. ↑ Леноблсуд мотивировал решение о запрете «Священного Писания» отсутствием слова «Библия» в заголовке // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России 23. ↑ Леноблсуд мотивировал решение о запрете «Священного Писания» отсутствием слова «Библия» в заголовке // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России Спасылкі -------- ### Пераклад новага свету ан-лайн * Пераклад новага свету на рускай мове: на афiцыйным сайце Сведкаў Іеговы і ў ан-лайн бібліятэцы Сведкаў Іеговы (2007) * Пераклад новага свету на англійскай мове версіі 2013 г. у параўнанні з некалькімі іншымі перакладамі Бібліі // Ан-лайн бібліятэка Сведкаў Іеговы (англ.) ### Тэкставыя трансляцыі судовых паседжанняў * Репортаж: Слушание в Леноблсуде о запрете перевода Библии Архівавана 2 студзеня 2018. // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России * Репортаж: Суд над Библией в Выборге Архівавана 2 кастрычніка 2017. // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России ### Дакументы судовых разбіральніцтваў над перакладам * Баранов А. Добровольский Д. Лингвистическое заключение. Библия // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России * Котельников В. Тарасов А. Крюкова Н. Справка об исследовании. Библия // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России * Медведев А. Религиоведческое заключение. Библия // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России * Одинцов М. Религиоведческое заключение. Библия // Официальный сайт Свидетелей Иеговы в России

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Ясакар (значэнні). **Ясака́р**, **Таполя чорная**, **Таполя цьмяная** (*Populus nigra*) — лістападнае дрэва роду Таполя (*Populus*) сямейства Вярбовыя (*Salicaceae*). Меданосная, дубільная, эфіраалейная, фарбавальная, лекавая, драўнінная, дэкаратыўная расліна, культывуецца ў азеляненні. Назва ----- Таполя чорная, ясакар, топаль. ### Сінонімы Паводле Germplasm Resources Information Network, у сінаніміку віду ўваходзяць назвы: * Populus croatica Waldst. & Kit. ex Besser * Populus italica (Münchh.) Moench * Populus pannonica Kit. ex Besser * Populus sinensis (Carrière) Dode * Populus thevestina Dode The Plant List прыводзіць у якасці сінонімe толькі адну назву — Populus sosnowskyi Grossh.. Батанічнае апісанне ------------------- | | | --- | | | | Батанічная ілюстрацыя з кнігі «*Köhler’s Medizinal-Pflanzen*», 1887 | Ясакар — дрэва першай велічыні, якое дасягае 30—35 метры вышыні і 1—2 метры ў дыяметры ствала. Дрэва можа дасягнуць узросту 200—300 гадоў. Каранёвая сістэма добра разгалінаваная. Яна ўключае ў сябе паверхневыя і нахільна распаўсюджаныя карані, ад якіх адыходзяць глыбока пранікальныя ў глебу якарныя карані. Пры намяці самай ніжняй часткі ствала пяском і глеем утвараюцца прыдаткавыя карані, якія фармуюць у той ці іншай меры выяўлены другі ярус. Магутная каранёвая сістэма забяспечвае добры рост усёй масы дрэва і разам з тым надае яму высокую ўстойлівасць у перыяд плыні паводкавых вод і руху лёду, а таксама моцных парываў ветру. Ветравалы не характэрныя для ясакару. Валодае вялікай здольнасцю ўтвараць параснік на пнях. Ствол адзінарны альбо разгалінаваны, больш ці менш прамы, слабаавальны, у натуральных клонаў з крывізной. Тып галінавання монападыяльны. У сярэднеўзроставых і старых дрэў кара ў ніжняй частцы ствала тоўстая — 4—6 см, цёмна-шэрая, парэпаная, вышэй па ствале — светла-шэрая без расколін. Грабяні скарынкі перарываюцца. Крона часцей шырокая або яйкападобная, разгалістая, з тоўстымі галінамі, асабліва ў ніжняй частцы ствала. Гадавыя парасткі голыя, цыліндрычныя, жаўтлява-шэрыя, бліскучыя з бялёсымі чачавічкамі. Парасткавыя — шаравата-зялёныя. Кара светла-шэрая, у старых дрэў цёмная, амаль чорная, вельмі тоўстая, унутры чырвоная. Пупышкі зеленавата-бурыя ці бурыя, шматпакроўныя, пупышкавыя лускавінкі свабодныя. Тэрмінальныя (верхавінныя) пупышкі даўжынёй 7—10 (15) мм, падоўжана-авальныя, востраканцовыя, бурыя, бліскучыя, пакрытыя смалістым налётам, пры распусканні клейкія і духмяныя. Бакавыя пупышкі — драбнейшыя, больш ці менш прыціснутыя, ніжнія часта з адхіленай верхавінай. Лісце простае, чарашковае, суцэльнае, чаргова размешчанае, штогод ападае. Ліставыя пласцінкі голыя, даўжынёй 4—11 см, шырынёй 3—9 см, ромбападобныя альбо авальна-трохкутныя, зверху зялёныя, знізу бялейшыя, з адтатурчанай верхавінай, радзей з кароткім завастрэннем, ля аснавання шырокаклінападобныя ці прамазрэзаныя. Найбольшая шырыня пласцінкі знаходзіцца блізка ад яе заснавання. Адносіны даўжыні ліставай пласцінкі да яе шырыні ў сярэднім роўны 1,34. Край ліставай пласцінкі, за выключэннем аснавання і адтатурчанай верхавіны, пільчаты (дробнапільчаты, буйнапільчаты, няроўнапільчаты), часам вострагародчаты, з залозістымі зубцамі. Хвосцікі голыя, з бакоў пляскатыя, карацей ліставай пласцінкі, ля аснавання пласцінак без залозак. Ліставыя рубцы сэрцападобныя. Жылкаванне лісця пёрыстае. Ліставы след трохпучковы. Эпідэрма аднаслаёвая. Вусцейкі размешчаны на абодвух баках ліставай пласцінкі, але больш шматлікія на ніжнім баку. Сярэдняя даўжыня замыкальных клетак каля 30 мкм. У адной замыкальнай клетцы змяшчаецца 7-10 (12) хларапластаў. Вельмі моцна вар’іруюць велічыня і форма лісця на падоўжаных парастках маладых дрэў і на хуткарослых каранёвых атожылках. Таполя чорная — двухдомная расліна  (руск.) (бел.. Цвіце ў канцы красавіка — пачатку мая, амаль адначасова з распусканнем лісця. Спосаб апылення — анемафільны (ветраапыленне). Суквецці аднаполыя, шматкветкавыя, вісячыя завушніцы. Мужчынскія завушніцы даўжынёй 6—9 см. Прыкветкі бурыя, звычайна голыя, 3—5 мм даўжынёй, глыбока надрэзаныя, махрыстыя. На фоне светла-зялёнага авальна-даўгаватым дыску (тору) 8—30 (45) тычынак з ярка-пурпурнымі пылавікамі. Дыяметр афарбаваных (набраклых) пылковых зерняў роўны ~ 28 мкм. Жаночыя завушніцы даўжынёй 5—6 см з 30—40 кветкамі, якія сядзяць на кароткіх Кветаножках. Завязь да паловы або да ²/3 заключана ў калякветнік. Пасля апладнення кветак завушніцы павялічваюцца да 8—11 см. У лабараторных умовах пры тэмпературы паветра 18—22 °C насенне спее праз 28-30 дзён пасля апылення кветак, у натуральных умовах гэты перыяд значна больш. Плод — аднагнездавая шматнасенная сухая двухстворкавая каробачка даўжынёй 5—7 мм, таўшчынёй 3—5 мм, якая змяшчае 10—12 семачак даўжынёй 2—2,5 мм. Насенне забяспечанае пучком шаўкавістых валасінак, якія спрыяюць пераносу іх ветрам. Дыплоідны лік храмасом 2n = 38. Геаграфічнае распаўсюджанне --------------------------- | | | --- | | | | Ясакар у Шампанскім правулку, г. Адэса. Помнік прыроды | Еўраазіяцкі від. Агульны арэал ясакару шырокі: Еўропа, Сібір (да Енісея), Сярэдняя і Малая Азія, Усходні Казахстан, Заходні Кітай, Іран, Паўночная Афрыка. Культурныя формы шырока распаўсюджаны ў краінах умеранага пояса. У СНД займае тэрыторыю еўрапейскай часткі на поўначы ад Гродна, Тулы, Яраслаўля, Ніжагародскай вобласці, Кірава, Пермі, на поўдні да Крыма і Каўказа. У Расіі прымеркаваны галоўным чынам да чарназёмных раёнаў  (руск.) (бел. еўрапейскай часткі. У Сярэдняй Расіі сустракаецца спарадычна, толькі па далінах буйных рэк, не выходзячы за межы Верхняй Волгі і верхніх плыняў Дняпра і Дона. Расце адзінкава, групамі дрэў і невялікімі гаямі па заліўных далінах рэк, на галечных і пясчаных водмелях і сярод заліўных лугоў, на прырэчных пясках, радзей па тэрасах, таксама па пратоках, старыц і берагах азёр. Утварае як чыстыя, так і змешаныя па складзе насаджэнні  (руск.) (бел. з *Populus alba*, *Populus laurifolia* і вярбой белай (*Salix alba*). Ясакар — прадстаўнік раўнінных лясоў і высока ў горы не падымаецца. У рэдкіх выпадках па горных рэках на Каўказе падымаецца да 1500 м над узроўнем мора, а на Алтаі пранікае да вышыні 1200 м. Акрамя Усходне-Еўрапейскай раўніны, распаўсюджаны на Паўночным Каўказе і ў сібірскім рэгіёне — у Заходняй Сібіры і паўднёва-заходняй частцы Сярэдняй Сібіры. На тэрыторыі Расіі самай паўночнай кропкай распаўсюджвання дзікага ясакара з’яўляецца 64° з. ш. на Енісеі, самай усходняй — 96° у. д. на Кане (басейн Енісея). У Беларусі пашырана пераважна на поўдні. Ясакар — хуткарослая, марозаўстойлівая парода. Жыве да 300 гадоў. Спосабы размнажэння і распаўсюджання ------------------------------------ | | | --- | | | | Таполевы пух з насеннем на дрэве | | | | --- | | | | Таполевы пух у Празе | Таполя чорная размнажаецца насеннем, пневой зараснікам і каранёвымі атожылкамі. Таполя чорная — двудохмны, перакрыжавана апыляльны від. На адных яго дрэвах фармуюцца толькі тычыначныя кветкі, на іншых — толькі песцічныя. І толькі ў рэдкіх выпадках сустракаюцца аднадомныя асобіны. Характэрнай асаблівасцю таполі чорнай, як і іншых відаў роду Populus, з’яўляецца здольнасць вырабляць велізарную колькасць насення і шырока іх рассейваць, адно дрэва дае каля 28.000.000 насення за год. Дрэвы пачынаюць пладаносіць з 10—15 гадоў, часам раней, але масава прадукуюць насенне толькі пасля 20-гадовага ўзросту. Тэрміны паспявання насення залежаць ад геаграфічнага раёна і клімату. Халоднае вільготнае надвор’е затрымлівае паспяванне насення. У цёплую сухую надвор’е насенныя скрыначкі раскрываюцца значна раней і даволі хутка. Ва ўмовах Сярэдняй Расіі плады звычайна спеюць у маі — чэрвені. Кожная каробачка ўтрымлівае 10—12 насення. У кроне дарослага дрэва каробачки раскрываюцца на працягу прыкладна 3-4 дзён. Маса 1000 семачак у сярэднім роўная 0,76 г. Забяспечаныя пучком тонкіх шаўкавістых валасінак, яны лёгка разносяцца ветрам на значныя адлегласці ад мацярынскага дрэва, а таксама паспяхова распаўсюджваюцца цягам рачной вады. Насенне ясакара не мае перыяду фізіялагічнага супакою, але лабараторная ўсходжасць насення даволі высокая (95—98 %), яна хутка зніжаецца пры захоўванні ў пакаёвых умовах пры тэмпературы 18—22 °C. Аднак жыццяздольнасць іх можна падоўжыць на 1—2 гады, захоўваючы пры нізкай тэмпературы (ад −3 да −8 °C) і нізкай адноснай вільготнасці паветра (6 %). У вільготным асяроддзі свежае насенне брыняе праз 5—6 гадзін. Затым лупіна ля аснавання семені разрываецца і з’яўляецца гіпакотыль  (руск.) (бел. які ў працэсе росту выгінаецца ўніз да субстракту  (руск.) (бел.. Прыкладна праз 15-18 гадзін пасля пасеву (у некаторых праросткаў — праз 12—14 гадзін) ля аснавання гіпакотыля утвараюцца шматлікія доўгія валасінкі, з дапамогай якіх праростак  (руск.) (бел. замацоўваецца на субстраце. У пачатку другіх сутак у цэнтры аснавання гіпакотыля пачынаецца адрастанне зародкавага карэньчыка  (руск.) (бел.. З яго з’яўленнем семядолі, павялічваюцца ў памеры, мацней разрываюць насенную абалонку, паступова зрушваючы, а затым скідваючы яе. Масавае вызваленне семядоляў ад насеннай абалонкі адбываецца праз 26—30 гадзін пасля пасеву насення. Прыкладна праз 40 гадзін пасля пасева гіпакотыль у абсалютнай большасці праросткаў прымае вертыкальнае становішча, а семядолі цалкам раскрываюцца і прымаюць пяшчотна-зялёную афарбоўку. Пасля гэтага прыкметна ўзмацняецца рост галоўнага кораня, і на яго паверхні з’яўляюцца каранёвыя валасінкі — фармуецца ўсмоктвальная зона кораня. Прыкладна праз два тыдні з’яўляецца сапраўдны ліст і амаль адначасова з ім — другі. Насеннае аднаўленне з’яўляецца першапачатковым этапам фарміравання натуральнага насаджэння з таполі чорнай. Працэс утварэння поймавага лесу адбываецца на адкрытых добра асветленых і пазбаўленых травянога покрыва пясчаных і пясчана-галечнікавых водмелях. Пасля спаду паводкавых вод гэтыя водмелі валодаюць добрай аэрацыя, паверхня іх дастаткова увільготнена і добра награваецца ў дзённы час, субстрат характарызуецца нейтральнасцю і адсутнасцю засоленасці. Укараненне і выжыванне маладых сеянцоў найбольш паспяхова адбываецца ва ўмовах, пры якіх не адбываецца іх змыванне патокамі вады, а карані пры гэтым увесь час знаходзяцца ў вільготным асяроддзі. Асабліва гэта важна ў першыя 1—1,5 месяца жыцця сеянцоў, калі ў іх слаба развіта каранёвая сістэма і яны няўстойлівыя да засухі. Таму пры адсутнасці аптымальных умоў для паспяховага ўкаранення і прарастання насення насеннае аднаўленне на канкрэтным месцапражыванні можа адбыцца не ў першы год утварэння водмеляў, а праз некалькі гадоў. У вытворчых умовах таполю чорную часам размножваюць насеннем. Размнажэнне такім спосабам дазваляе вырошчваць і адбіраць высакаякасны пасадачны матэрыял для стварэння хуткарослых насаджэнняў. Для пасеву выкарыстоўваюць свежасабранае насенне, вычышчанае ад «пуху». Збіраюць насенне з загадзя адабраных хуткарослых дрэў жаночага полу без гнілі, без маразабойных расколін, з добрай формай ствала і кроны. Экалогія і фітацэналогія ------------------------ | | | --- | | | | Ясакар на беразе вадаёма | Таполя чорная расце ў поймах рэк на вільготных алювіяльных пясчаных, пясчана-галечнікавых, супясчаных глеяватых глебах. Гэта пераважна раўнінная расліна, хоць і пранікае ў нізкагор’і. У Саянах падымаецца ў горы да 1100 м, на Алтаі — да 1200 м над узроўнем мора. У складзе пойменных лясоў яна выконвае важныя водаахоўныя, водарэгулюючыя, берагаахоўныя, кальматыруючыя  (руск.) (бел. і санітарна-гігіенічныя функцыі. Ясакары экалагічна пластычныя. У развіцці натуральнага ясакоравага насаджэння, у залежнасці ад яго ўзросту, месцазнаходжання ў пойме і працягласці затаплення вылучаюць чатыры этапы: бяспокрыўныя тапольнікі (1—15 гадоў), тапольнікі-жараднякі (20—30 гадоў), сталыя тапольнікі (40—70 гадоў), перастойныя тапольнікі (80—120 гадоў). Таполя чорная — святлалюбны від расліны. Патрэба ў добрым сонечным асвятленні выяўляецца ўжо ў працэсе прарастання насення і развіцця праросткаў: пры слабым асвятленні праросткі выцягваюцца, становяцца кволымі і масава гінуць у першыя дні жыцця. У змешаных па складзе натуральных і штучных насаджэннях таполяў у барацьбе за святло пераўзыходзіць па інтэнсіўнасці росту іншыя аднаўзроставыя з ім віды драўняных раслін. Таполя чорная ставіцца да мікратэрмафітаў — холадаўстойлівым раслінам, прыстасаваным да існавання ва ўмовах працяглай суровай зімы, якую яны перажываюць ў стане спакою, яна паказвае высокую зімаўстойлівасць. Шырокі арэал ясакара складаецца з некалькіх кліматыпаў. Яго паўднёвыя формы цеплалюбівыя і ва ўмовах Санкт-Пецярбурга падмярзаюць. Найбольш зімаўстойлівыя папуляцыі таполі чорнай растуць у Сібіры па берагах сярэдняй плыні р. Обі, дзе выяўлены самы паўночны пункт распаўсюджвання таполі чорнай ля в. Трэнькі ў Цюменскай вобласці, што адпавядае 61°20' паўночнай шыраты. Таполя чорная па ацэнцы адных даследчыкаў — гіграфіт — расліна, якая жыве ў месцах залішняга ўвільгатнення глебы і ў вільготнай атмасферы, па іншых — мезафіт. У цэлым жа ясакары — вільгацелюбівая пойменная расліна. Яна добра расце на досыць вільготных глебах  (руск.) (бел. (у межах 60—70 % ад поўнай іх вільгацяёмістасці) з узроўнем грунтавых вод  (руск.) (бел. да 1—1,5 м і, разам з тым, здольны расці, хоць і менш паспяхова, на глебах з доўга залішнім або часова недастатковым увільгатненнем. Асабліва патрабавальна яна да высокай вільготнасці глебы ў перыяд прарастання насення і развіцця праросткаў. Дарослыя ж расліны з добра развітой каранёвай сістэмай здольныя здабываць ваду з глыбокіх гарызонтаў глебы  (руск.) (бел. і таму больш-менш лёгка пераносяць засушлівыя перыяды. Сярод таполяў ясакары найбольш цягавіты да працяглага затаплення. Адмоўна адбіваецца на інтэнсіўнасці росту і даўгавечнасці таполевых насаджэнняў сухасць глебы, калі грунтавыя воды залягаюць на глыбіні больш за 2—3 м. Па патрабавальнасці да ўрадлівасці глебы, утрыманні ў ёй мінеральных рэчываў ясакары адносяць да групы алігатрофаў, мезатрофаў і мегатрофаў. Але гэта аднясенне яго да ліку відаў, малапатрабавальных да багацця глебы, носіць умоўны характар. Хоць на глебах сярэдняй урадлівасці расліны растуць і развіваюцца нармальна, але на больш урадлівых глебах іх біялагічная прадуктыўнасць значна ўзрастае. Таполевыя насаджэнні добра растуць і прадукуюць высокія запасы драўніны на багатых перагноем някіслых глебах (pH 5—7), якія валодаюць добрай аэрацыяй і водапранікальнасцю. Ясакары выключна спагадныя на паляпшэнне глебавага харчавання, асабліва на ўнясенне поўнага мінеральнага ўгнаення  (руск.) (бел.. Засаленне глебы з’яўляецца адным з галоўных фактараў, якія абмяжоўваюць паспяховасць росту і даўгавечнасць таполевых насаджэнняў. Таполі дрэнна растуць на цяжкіх суглінках, на забалочаных лугавых нізінах з застойнай вадой, на дзюнных узгорках з глыбокім заляганнем грунтавых вод  (руск.) (бел.. Не прыдатныя для культывавання ўсе кіслыя глебы, рухомыя і сухія пяскі, бедныя пясчаныя, супясчаныя, шчыльныя гліністыя, падзолістыя глебы. Таполі адмоўна рэагуюць на ўшчыльненне глебы пешаходамі або зацятай пашай. Таполя чорная рэдка сустракаемы від, аднесены да катэгорыі таксонаў, якія патрабуюць далейшага вывучэння і біялагічнага кантролю на тэрыторыі Валагодскай, Архангельскай (у тым ліку НАА), і Маскоўскай абласцей. Хімічны склад ------------- Пупышкі таполі чорнай утрымліваюць смалу, эфірны алей (да 0,5 %), фенолгліказіды саліцын і папулін, дубільныя рэчывы, флаваноіды  (руск.) (бел. яблычную і галавую кіслоты  (руск.) (бел. аскарбінавую кіслату, лейкаантацыяны і тлусты алей  (руск.) (бел.. У кары дрэва прысутнічаюць алкалоіды, флаваноіды, дубільныя рэчывы, вышэйшыя вуглевадароды. У лісці расліны знойдзеныя тэрпены  (руск.) (бел. алкалоіды, каратыноіды  (руск.) (бел. фенолкарбонавыя кіслоты  (руск.) (бел. і дубільныя рэчывы. Гаспадарчае значэнне -------------------- Таполя чорная валодае цэлым шэрагам гаспадарча каштоўных біялагічных уласцівасцяў, што абумоўлівае яе шырокае прымяненне ў будаўніцтве і прамысловасці, у азеляненні населеных пунктаў, лясной гаспадарцы, ахоўным лесаразвядзенні, рэкультывацыі парушаных ландшафтаў, меліярацыі для замацавання берагоў, адхонаў, яраў, а таксама ў медыцынскіх мэтах. ### Лесаводства У лесаводстве таполя чорная выкарыстоўваецца для атрымання таннай драўніны. Да дваццаці гадоў на 1 га таполі могуць даць такі прырост драўніны, які дубовыя і сасновыя насаджэнні даюць толькі да ста гадоў. #### Драўніна Фізіка-механічныя ўласцівасці драўніны таполі чорнай з еўрапейскай часткі Расіі па дадзеных літаратурных крыніц складаюць: шчыльнасць — 400—560 кг/м³; мяжа трываласці пры статычным выгіне вагаецца ад 330 да 845 кг/см²; кантавая шчыльнасць — ад 198 да 290 кг/см². Найбольш высокімі фізіка-механічнымі ўласцівасцямі характарызуецца драўніна таполі чорнай, якая расце на Украіне, ва Узбекістане і Саратаўскай вобласці. Драўніна з бураватым ядром, жоўтай абалонай  (руск.) (бел. і карычняватымі прожылкамі, мяккая і лёгкая ідзе на вытворчасць запалак, будаўнічых матэрыялаў, дошкі, клёпак, для выпрацоўкі фанеры і шпал  (руск.) (бел.; ужываецца ў сталярнай і такарнай вытворчасці для разьбы, вырабу мэблі, бандарных вырабаў, дзяўбаных лодак, начовак, рыдлёвак, драўлянага посуду, місак, плошак, лыжак і іншых тавараў. Капы  (руск.) (бел. ствалоў — аздобны матэрыял для мэблі і вырабаў. Акрамя таго, драўніна таполі чорнай шырока выкарыстоўваецца ў цэлюлозна-папяровай і хімічнай прамысловасці для атрымання цэлюлозы, паперы і штучнага шоўку (віскозы). Выхад цэлюлозы складае 50 %. Кара змяшчае 3 % дубільных рэчываў і ўжываецца для дублёння пры вырабе скур і для афарбоўвання ў жоўты колер. Хрызін, які змяшчаецца ў пупышках, служыць для афарбоўкі тканіны ў жоўтыя і карычневыя тоны. Таполя чорная здаўна прыцягвала ўвагу рыбакоў як дрэва, здольнае ўтвараць тоўстую кару, прыдатную для вырабу паплаўкоў  (руск.) (бел. да рыбалоўных снастяў пад назвай «балбера». У старажытныя часы з таполевых дрэў, дзякуючы уласцівым яму гнуткім уласцівасцям, рабілі воінскія шчыты. #### Ахоўнае лесаразвядзенне У агралесамеліярацыі  (руск.) (бел. таполя чорная выкарыстоўваецца для аблясення стэпавых раёнаў, умацавання яраў, берагоў рэк, пасадак ўздоўж дарог і вадаёмаў. ### Садова-паркавае будаўніцтва Таполя чорная адносіцца да ліку найбольш распаўсюджаных відаў дрэвавых раслін ужываюцца ў азеляненні населеных пунктаў і рэкультывацыі  (руск.) (бел.. Гэта абумоўлена тым, што ён вельмі зімастойкі  (руск.) (бел. хутка расце, экалагічна пластычны, праяўляе ва ўмовах горада даволі высокія пыле- , дыма- і газаўстойлівасць. Адно дрэва выдзяляе столькі кіслароду, колькі 7 елак, 4 хвоі ці 3 ліпы; за вегетатыўны сезон адна таполя вызваляе атмасферу ад 20-30 кг пылу або сажы. ### Медыцынскае выкарыстанне Таполя чорная (разам з іншымі відамі таполі — *Populus monolifera*, *Populus balsamifera* і Populus nigra var. piramidalis) у якасці лекавай расліны айчыннага паходжання ўключаны ў фармакапеі Расіі і СССР з I па XI выданне. #### Лекавая сыравіна  (руск.) (бел. З лячэбнай мэтай выкарыстоўваюць ліставыя пупышкі таполі — (лац.: Gemmae Populi nigrae), а таксама кару і лісце. Пупышкі нарыхтоўваюць у перыяд руху соку, да пачатку разыходжання крыючых лусак, і высушваюць ў сушылцы пры тэмпературы не вышэй 35 °C або на адкрытым паветры ў цені. Кару збіраюць ранняй вясной з высечаных дрэў або спілаваных сукоў пры акультурванні насаджэнняў. Сыравіна складаецца з пупышак даўжынёй каля 1,5-2 см, у папярочніку каля 4-6 мм. Колер зелянява- або буравата-жоўты, пах своеасаблівы, смаліста-бальзамічны, смак ялкавы. У гатовай сыравіне дапускаецца вільгаці не больш за 12 %; кветкавых пупышак і галін з пупышкамі не больш за 10, у тым ліку кветкавых пупышак не больш за 2; мінеральных прымешак не больш за 1 %. #### Фармакалагічныя ўласцівасці Пупышкі чорнай таполі вельмі багатыя біялагічна актыўнымі рэчывамі  (руск.) (бел. якія валодаюць бактэрыцыднымі, супрацьзапаленчымі, антыалергічнымі, мачагоннымі, болесуцішальнымі і антысептычнымі ўласцівасцямі. Антысептычнае дзеянне пупышак абумоўлена наяўнасцю гліказіда папуліну, які пры падрыхтоўцы прэпаратаў гідралізуецца да бензойнай кіслаты, якая з’яўляецца моцным антысептыкам. Эксперыментальна ўстаноўлена, што пры прыёме ўнутр папуліну і асабліва саліцыну, атрыманых з ясакара, рэзка павялічваецца вылучэнне з мачой мачавой кіслаты. Акрамя таго, пупышкі аказваюць антысептычнае дзеянне на слізістую абалонку бронхаў і разрэджваюць мокроту пры хранічным бранхіце з гнойнай сакрэцыяй  (руск.) (бел.. #### Выкарыстанне Дзякуючы шырокаму спектру дзеяння пупышкі таполі выкарыстоўваюць для лячэння вострых запаленчых працэсаў дыхальных шляхоў і хранічнага бранхіту з гнойным макроццем. У XIX стагоддзі з пупышак і лісця таполі чорнай атрымлівалі вадкі экстракт, які ўжывалі пры празмерным палавым ўзбуджэнні  (руск.) (бел. асабліва пры сперматарэі  (руск.) (бел.. У народнай медыцыне многіх краін прэпараты з пупышак таполі часцей за ўсё ўжываюць пры захворваннях мачапалавых органаў, цыстытах, нетрыманні мачы, хваравітым мачавыпусканні (асабліва пасля аперацый), хваробах нырак, сперматарэі, гіпертрафіі прадсталёвай залозы, прастатыце і як афрадызіятычны сродак  (руск.) (бел.. Пры шейкавым цыстыце (запаленні прадсталёвай часткі мачавыпускальнага канала), хранічным урэтрыце, стрыктуры задняй урэтры, калікулітах нароўні з прыёмам унутр прэпаратаў таполі рэкамендуюць рабіць інсталяцыі мочаспускальнага канала або мачавога пузыра алейным экстрактам пупышак таполі. Акрамя таго, прэпараты з пупышак таполі ўжываюць пры неўрозах, розных відах неўралгіі  (руск.) (бел. артрытах  (руск.) (бел. гемароі, атаніі кішачніка, дыярэі, прастудных захворваннях, грыпе, а таксама як сродак, які рэгулюе менструацыі. У народнай медыцыне настойку і экстракт пупышак рэкамендуюць прымаць унутр пры злаякасных пухлінах (разам з іншымі раслінамі), туберкулёзе, рэўматызме, падагры, цынзе, ішыясе, перамежнай ліхаманцы, цыстыце і іншых захворваннях мачавога пузыра. Выкарыстаюць таксама пры сперматарэі, дысменарэі, дыярэі, прастудных захворваннях і як гемастатычны, седатыўны, адхарквальны сродак. З пупышак здабываюць смалісты бальзам, а з экстрактаў падрыхтоўваюць «таполевую мазь» (лац.: Populi unguentum, раней звалася Unguentum Populi) для вонкавага прымянення. «Таполевую мазь» ужываюць ў якасці дэзінфікуючага, гарачкапаніжальнага, адцягваючага, змякчальнага сродкі пры падагры, рэўматызме, захворваннях суставаў, трыхаманадных кальпітах, стафілакокавых і грыбковых захворваннях скуры, фурункулах, ранах, апёках, язвах, гемароі, расколінах саскоў грудзей, алапецыі. «Таполевую мазь» са свежых пупышак выкарыстоўваюць у нямецкай медыцыне як сродак пры лячэнні гемарою і апёкаў. Лятучыя фракцыі фітанцыды з пупышак валодаюць пратыстацыднымі ўласцівасцямі, а воднаспіртавая настойка — антыамёбнай актыўнасцю. Сок з пупышак і з маладога і спелага лісця і іх ацэтонавая і эфірная выцяжкі, а таксама сухія пупышкі, прагрэтыя на вадзяной лазні да 100 °C на працягу 1 гадзіны, валодаюць антыбіятычнымі і пратыстацыднымі ўласцівасцямі. Лекавыя формы з пупышак таполі чорнай прымяняюцца для ўмацавання валасоў, стымулявання іх росту, а таксама для лячэння сухой себарэі. Пупышкі таполі чорнай уваходзяць у склад БАД, прызначанай для палягчэння адмовы ад тытунекурэння «Смоўк Стопер». Насенне таполі («таполевы пух») можна выкарыстоўвацца ў якасці перавязачнага матэрыялу, які замяняе вату. ### Іншае выкарыстанне Эфірны алей з пупышак (выхад да 0,7 %) выкарыстоўваюць у парфумернай прамысловасці, у прыватнасці, для аддушкі мыла і як фіксатар. Таполевыя ппышкі ўваходзяць у склад рыжскага бальзаму  (руск.) (бел.. Лісце таполі чорнай прыдатнае для дублення скур, вырабу жоўтай фарбы для тканін. У сажалкавым рыбаводстве высушаныя і добра размолотые гадавыя парасткі таполі чорнай у сумесі з іншымі кармамі прымяняюцца для кармлення рыбы. У высушаных галінах змяшчаецца (у %): сырога бялку — 18, сырога тлушчу — 3,2, бязазоцістых экстратыўных рэчываў — 47,6 сырой клятчаткі 23,6 , попелу — 6,9. Лісце таполі здавальняюча есць скот; кару, пупышкі, лісце ахвотна есць бабёр. У пчалярстве ясакар мае значэнне як перганос, што пастаўляе пчолам пылок, а таксама клей. Пчолы збіраюць на лісці і пупышках таполі (таксама як і на лісці іншых раслін, якія вылучаюць смолы) клейкае рэчыва, якое ператвараецца імі ў праполіс, які атрымлівае цяпер усё большае прызнанне як каштоўны лекавы сродак. Валасінкі пры насенні прыдатныя як адзін з кампанентаў пры вырабу фетру і для вырабу паперы. Плады яблыні і грушы, апрацаваныя фітанцыдамі з лісця таполі чорнай, больш устойлівыя да захворванняў, як у перыяд вегетацыі, так і пры захоўванні. Часта вырошчваецца як дэкаратыўная расліна. Таксанамія ---------- Від уваходзіць у род таполя (*Populus*) сямейства вярбовыя (*Salicaceae*) парадку вербакветныя (*Malpighiales*). | | | | | | --- | --- | --- | --- | |   | яшчэ 36 сямействаў (згодна Сістэме APG II) |   | яшчэ 25—35 відаў | |   |   |   |   | |   | парадак **Вербакветныя** |   |   | род **Таполя** |   |   | |   |   |   |   |   |   |   | |   | аддзел **Кветкавыя, ці Пакрытанасенныя** |   |   | сямейства **Вярбовыя** |   |   | від **Ясакар** | |   |   |   |   |   |   | |   | яшчэ 44 парадкі кветкавых расліны (згодна Сістэме APG II) |   | яшчэ каля 57 родаў |   | |   |   |   | Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя». 3. ↑ *Киселевский А. И.* Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 103. — 160 с. — 2 350 экз. 4. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Тополь чёрный, осокорь // Лекарственные растения и их применение. — 5-е, перераб. и. доп.. — Мн.: «Наука и техника», 1974. — С. 103—106. — 592 с. — 120 000 экз. 5. ↑ Беларуская навуковая тэрміналогія: слоўнік лясных тэрмінаў. — Мінск: Інбелкульт, 1926. — Т. Вып. 8. — 80 с. 6. ↑ *Federowski M.* Lud Bialoruski na Rusi litewskiej. Krakow, I, 1897 7. ↑ *З. Верас*, Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік, Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра. — Вiльня, Субач 2, 1924. 8. ↑ *Васількоў І. Г.* Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. — Горы-Горкі, 1927. 9. ↑ *Носович И. И.* Словарь белорусского наречия. — Спб, 1870. 10. ↑ *Чоловский К.* Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. — Могілев. 11. ↑ *Ганчарык М. М.* Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. — Горы-Горки, 1927. 12. ↑ Гл. спасылку ў картцы расліны 13. ↑ Populus nigra L. is an accepted name (англ.). *The Plant List (2010). Version 1. Published on the Internet;*. Royal Botanic Gardens, Kew and Missouri Botanical Garden (26 кастрычніка 2010). Праверана 30 жніўня 2013. 14. ↑ Числа хромосом цветковых растений флоры СССР — Numeri chromosomatum magnoliophytorum florae URSS : Moraceae — Zygophyllaceae : Справочник / РАН, Ботан. ин-т им. В. Л. Комарова; Агапова Н. Д. Архарова К. Б. Вахтина Л. И. Земскова Е. А. Тарвис Л. В.; Под ред. А. Л. Тахтаджяна. — СПб.: Наука, С.-Петербург. изд. фирма, 1993. — С. 321. — 427 с. — ISBN 5-02-026693-0. 15. ↑ «Тополя чорна» (укр.) 16. ↑ *Губанов И. А. Киселёва К. В. Новиков В. С. Тихомиров В. Н.* 412. *Populus nigra* L. — Тополь чёрный, или Осокорь // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во научных изданий КМК, Ин-т технологических исследований, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 10. — 3 000 экз. — ISBN 9-87317-128-9. 17. ↑ *Алёхина А. Ф.* Тополевые леса Оби // Эффективность использования лесных ресурсов и их восстановление в Западной Сибири. — Новосибирск: НТО лесн. пром-ти и лесн. хоз-ва — 1971. — C. 149—155. 18. ↑ Красная книга Вологодской области, 2004 Архівавана 15 красавіка 2009. (руск.) 19. ↑ Красная книга. Флора и фауна Архангельской области(недаступная спасылка) (руск.) 20. ↑ Красная книга Московской области. Архівавана 4 мая 2009. (руск.) 21. 1 2 *Блинова К. Ф. и др.* Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие / Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — м: Высш. шк. 1990. — С. 247. — ISBN 5-06-000085-0. 22. ↑ *Шаталов В. Г. Трещевский И. В. Якимов И. В.* Пойменные леса — М.: Лесн. пром-сть. — 1984. 23. ↑ Усманов А. У. Тополь — Ташкент: Фан. — 1971. — C. 262. 24. 1 2 *Нейштадт М. И.* Определитель растений средней полосы Европейской части СССР. — М.: Учпедгиз. — 1954. — C. 162. 25. ↑ Лікарські рослини: Енциклопедичний довідник. — Киев. — 1989. — C. 544. 26. ↑ *Иванченко В. А.* Сохраним здоровье. — Ташкент. — 1986. — C. 188. 27. ↑ *Йорданов Л. Николов П. Бойчинов А.* Фитотерапия. — 4-е изд. — София, 1976. — C. 349. 28. ↑ *Белов В. И.* Жизнь без лекарств. — СПб. 1994. — C. 494. 29. ↑ *Ефремов А. П. Шретер А. И.* Травник для мужчин. — М. 1996. — C. 352. 30. ↑ Растительные ресурсы СССР. Цветковые растения, их химический состав, использование; Семейства Paeoniaceae — Thymelaeaceae. — Л. 1985. — C. 336. 31. ↑ *Дацковский С. Б. Дацковский Б. М.* Растения и косметика. — Пермь; Урал-Пресс Лтд, 1992. — C. 108. 32. ↑ *Нужный В. П. и др.* Лекарственные растения и фитокомпозиции в наркологии. — М.: КомКнига, 2006. — C. 512. 33. 1 2 *Губанов И. А и др.* Дикорастущие полезные растения СССР — М. Мысль. — 1976. — C. 81. 34. ↑ Справочник по прудовому рыбоводству. Редакционная коллегия: Исаев А. И. (редактор), Кадзевич Г. В. Мухина Р. И. Пахомов С. П. Рыженко М. И. и Циунчик Р. И. ВНИИПРХ, Пищепромиздат, Москва, 1959 35. ↑ *Рычин Ю. В.* Древесно-кустраниковая флора: Определитель — М.: Учпедгиз. — 1959. — C. 292. Літаратура ---------- * *Губанов И. А. Киселёва К. В. Новиков В. С. Тихомиров В. Н.* 412. *Populus nigra* L. — Тополь чёрный, или Осокорь // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во научных изданий КМК, Ин-т технологических исследований, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 10. — 3 000 экз. — ISBN 9-87317-128-9. * *В. И. Чопик  (укр.) (бел. Л. Г. Дудченко  (укр.) (бел. А. М. Краснова;* «Дикорастущие полезные растения Украины  (укр.) (бел.» Справочник; Киев, Навукова думка  (укр.) (бел. 1983. (руск.) * *Єлін Ю. Я. Зерова М. Я.  (руск.) (бел. Лушпа В. І. Шабарова С. І.* Дари лісів.. — Київ, 1979. — 440 с. Спасылкі -------- * Тополь чёрный: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Новы · Britannica (онлайн) · Brockhaus | | Таксанамія | APNI · EOL · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · The Plant List · Tropicos · WFO · Флора Кітая | | Нарматыўны кантроль | GND: 4204300-1 · LCCN: sh88001698 · NKC: ph261558 |

Разецкі камень **Разецкі камень** — пліта з гранадыарыта, знойдзеная ў 1799 годзе ў Егіпце каля невялікага горада Разета (цяпер Рашыд), недалёка ад Александрыі, з выбітымі на ёй трыма ідэнтычнымі па сэнсе тэкстамі, у тым ліку двума на старажытнаегіпецкай мове — напісана старажытнаегіпецкімі іерогліфамі і егіпецкім дэматычным пісьмом, і адным тэкстам на старажытнагрэчаскай мове. Старажытнагрэчаская была добра вядома лінгвістам, і супастаўленне трох тэкстаў паслужыла адпраўной кропкай для расшыфроўкі егіпецкіх іерогліфаў. З 1802 Разецкі камень захоўваецца ў Брытанскім музеі (Інв. нумар EA 24). Тэкст каменя ўяўляе сабой надпіс-падзяку, якую ў 196 да н.э. егіпецкія жрацы адрасавалі Пталамею V Эпіфану, чарговаму манарху з дынастыі Пталемееў. Пачатак тэксту: «Новага цара, які атрымаў царства ад бацькі» … У эліністычны перыяд многія падобныя дакументы ў межах грэчаскай айкумены распаўсюджваліся ў выглядзе двух- або трохмоўных тэкстаў, што і саслужыла пасля добрую службу лінгвістам. Камень быў знойдзены 15 ліпеня 1799 капітанам французскіх войскаў у Егіпце П'ерам-Франсуа Бушарам пры будаўніцтве форта Сен-Жульен каля г. Разеты на заходнім рукаве дэльты Ніла (сучасны горад Рашыд). Афіцэр зразумеў важнасць знаходкі і адправіў камень у Каір, дзе за год да гэтага па загадзе Напалеона быў адкрыты Інстытут Егіпта (Institut de l'Egypte). У 1801 годзе французы пацярпелі ў Афрыцы паражэнне ад брытанцаў і былі вымушаныя перадаць ім камень разам з шэрагам іншых помнікаў. Літаратура ---------- * БЭ ў 18 тамах, Т.13, Мн. 2001, С.258: *Разецкі камень* Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Разецкі камень на Вікісховішчы |

**«Erntefest»** (бел.: «Свята ўраджаю») — кодавая назва карнай аперацыі нямецкіх акупацыйных улад супраць партызан і насельніцтва на тэрыторыі Грэскага, Капыльскага, Пухавіцкага, Слуцкага, Уздзенскага раёнаў Мінскай вобласці падчас Вялікай Айчыннай вайны. Карная аперацыя праводзілася ў студзені—лютым 1943 г. 13-м паліцэйскім палком СС, батальёнам СС Дырлевангера, 11 паліцэйскім і ахоўнымі батальёнамі, трыма камандамі СД. Гітлераўцы спрабавалі акружыць і знішчыць партызанскія фарміраванні. Партызаны ўдалым тактычным манеўрам выйшлі з блакіраваных раёнаў. Падчас аперацыі карнікі расстралялі 4325 чалавек, вывезлі на прымусовыя работы больш за 1300 чалавек. Былі спалены шмат вёсак, у т.л. Жавулкі (загублена 512 чал.), Калодзезнае (загублена 196 чал.), Масявічы (загублена 130 чел.), Рулёва (загублена 22 чал.) Капыльскага раёна, Адамава (загублена 190 чалавек), Гондарава, Красная Старонка (загублена 75 чал.), Лазараў бор, Руднаўка Слуцкага раёна. Была захоплена вялікая колькасць буйной рагатай жывёлы, авечак, збожжа, насення і іншых матэрыяльных каштоўнасцей. Літаратура ---------- * *Пасэ У. С.* «Свята ўраджаю» / У. С. Пасэ // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 273. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0238-5 (Т. 14). * *Пасэ У. С.* «Свята ўраджаю» / У. С. Пасэ // Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне, 1941-1945: Энцыклапедыя / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1990. — 680 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-012-2.

Іаан Беззямельны падпісвае Вялікую хартыю вольнасцей — ілюстрацыя з Cassell's History of England (1902) **Вялікая хартыя вольнасцей** (лац.: Magna Charta Libertatum, англ.: The Great Charter) — грамата, падпісаная англійскім каралём Іаанам Беззямельным (Кароль Джон) 15 чэрвеня 1215, якая стала ў далейшым адным з асноватворных канстытуцыйных актаў Англіі. Большасць пунктаў Хартыі была адменена больш познімі актамі парламента; ў сіле застаюцца 3 пункты з 37. Зноскі ------ 1. ↑ Cassell's illustrated history of England (1865) Спасылкі -------- Лагатып ВікітэкіЛагатып Вікітэкі У Вікітэцы ёсць поўны тэкст ***Вялікай хартыі вольнасцей на лацінскай мове*** * * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Вялікая хартыя вольнасцей** * Тэкст Вялікай хартыі вольнасцей на англійскай мове Архівавана 10 верасня 2014.. * Выява Вялікай хартыі вольнасцей у en.wikipedia.org * Брытанская бібліятэка — тэкст і выява Вялікай хартыі вольнасцей. Архівавана 14 красавіка 2005. * Вялікая хартыя вольнасцей (выява на www.archives.gov) * magnacharta.com Архівавана 10 красавіка 2011.