Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Швед. **Віктар Мікітавіч Швед** (нар. 23 сакавіка 1925, в. Мора, Гайнаўскі павет Падляскага ваяв. Польшча — 22 кастрычніка 2020) — беларускі паэт, перакладчык, публіцыст, грамадскі дзеяч. Заслужаны дзеяч культуры Польшчы (1971). Біяграфічныя звесткі -------------------- Нарадзіўся 23 сакавіка 1925 года ў сялянскай сям’і ў беларускай вёсцы Мора на Падляшшы ў Польскай Рэспубліцы. Вучыўся ў польскай школе ў Моры, а пасля ў Орлі. Пра гэта ў «У адроджанай краіне» ён пісаў так: «Не было на Беласточчыне навучання беларускай мове. Польскія асветныя ўлады арганізавалі вясковыя чатырохкласныя школы і так прыдумалі ў іх навучанне: дзеці вучыліся сем гадоў; у першым і другім класе па годзе, у трэцім два гады і ў чацвёртым класе тры гады». Тады ён пачаў пісаць вершы на польскай мове. Выпускнік Беларускага ліцэя ў Бельску-Падляскім (1946). Закончыў Акадэмію палітычных навук у Варшаве (1951), аддзяленне журналістыкі (1955) і аддзяленне беларускай філалогіі (1969) Варшаўскага ўніверсітэта. Працаваў журналістам у «Ніве», рэдактарам у выдавецтве «Książka i Wiedza» ў Варшаве (1960—1988). Пасля выхаду на пенсію жыў у Беластоку. Сябра Саюза польскіх пісьменнікаў і Беларускага літаратурнага аб'яднання «Белавежа». Творчасць --------- Дэбютаваў 24 сакавіка 1957 года вершам «Я — беларус» на старонках тыднёвіка «Ніва». Пісаў на беларускай і польскай мовах. Апублікаваў зборнікі вершаў «Жыццёвыя сцежкі» (1967), «Дзяцінства прыстань» (1975), «Дружба» (Мінск, 1976), «Мая зялёная Зубровія» (Мінск, 1990), «Родны схоў» (1991), «Вясёлка» (1991), «Вершы Натальцы» (1998). У яго паэтычных зборніках раскрываецца тэма вернасці роднай зямлі і мове, адлюстравана драма беларускай вёскі і роднай мовы ў выніку дэнацыяналізацыі і гратэскавай правінцыйнай урбанізацыі. Пісаў для дзяцей. Перакладаў з беларускай, рускай, украінскай моў на польскую, з польскай — на беларускую. У перакладзе на польскую мову выйшла кніжка В. Шведа «Выбраныя вершы» (1997). Некаторыя яго вершы пакладзены на музыку. Бібліяграфія ------------ * Жыццёвыя сцежкі (1967) * Дзяцінства прыстань (1975) * Дружба (1976) * Мая зялёная Зубровія (1990) * Вясёлка (1991) * Wiersze wybrane (1997) * Вершы Натальцы (1998) * Выбраныя вершы (2000) * Lata wiatr skrzydlaty * Śmiech nie grzech (2000) * Мае Айчыны (2003) * Przemijanie (2006) Узнагароды і прэміі ------------------- * Ордэн Францыска Скарыны — за актыўную дзейнасць па папулярызацыі беларускай культуры, мовы і літаратуры, значны асабісты ўклад у развіццё міжкультурных сувязей і ўмацаванне добрасуседскіх адносін паміж Рэспублікай Беларусь і Рэспублікай Польшча (2015) Зноскі ------ 1. ↑ Бэнэфіс Віктара Шведа 2. ↑ А. Мальдзіс (БелЭн, 2003) 3. ↑ У. Конан (2000) Літаратура ---------- * Беларускія пісьменнікі Польшчы. Другая палова XX ст. / Уклад. Я. Чыквіна; Прадм. У. Конана — Мн.: «Беларускі кнігазбор», 2000. — 576 с. іл. ISBN 985-6318-80-7.

| | | --- | | | **Гісторыя тэорыі імавернасцей** мае мноства ўнікальных асаблівасцей. Перш за ўсё, у адрозненне ад іншых раздзелаў матэматыкі, якія ўзніклі прыкладна ў той жа час (напрыклад, матэматычнага аналізу ці аналітычнай геаметрыі), у тэорыі імавернасцей па сутнасці не было антычных ці сярэдневяковых папярэднікаў, яна цалкам — стварэнне Новага часу. Доўгі час тэорыя імавернасцей лічылася чыста эксперыментальнаю навукаю і «не зусім матэматыкаю», яе строгае абгрунтаванне было распрацавана толькі ў 1929 годзе, г. зн. нават пазней, чым аксіяматыка тэорыі мностваў (1922). У нашы дні тэорыя імавернасцей займае адно з першых месцаў у прыкладных навуках па шырыні сваёй вобласці прымянення; «няма амаль ні аднае прыродазнаўчае навукі, у якой так ці йначай не прымяняліся б імавернасныя метады». Гісторыкі выдзяляюць у развіцці тэорыі імавернасцей некалькі перыядаў. 1. Перадгісторыя, да XVI ст. ўключна. У антычныя часы і ў Сярэднявечча натурфілосафы абмяжоўваліся метафізічнымі разважаннямі аб паходжанні выпадковасці і яе ролі ў прыродзе. Матэматыкі ў гэты перыяд разглядалі і часам рашалі задачы, звязаныя з тэорыяй імавернасцей, але ніякіх агульных метадаў і тэматычных паняццяў яшчэ не з’явілася. Галоўным дасягненнем гэтага перыяду можна лічыць развіццё камбінаторных метадаў, якія пазней спатрэбіліся стваральнікам тэорыі імавернасцей. 2. Пачатак фарміравання ў другой палавіне XVII ст. асноўных паняццяў і метадаў тэорыі імавернасцей для выпадковых велічынь з канечным лікам значэнняў. Стымулам спачатку служылі пераважна праблемы, што ўзнікалі ў азартных гульнях, аднак вобласць прымянення тэорыі імавернасцей амаль адразу пачынае пашырацца, уключаючы ў сябе прыкладныя задачы дэмаграфічнай статыстыкі, страхавой справы і тэорыі прыбліжаных вылічэнняў. На гэтым этапе важны ўклад у ідэі новай навукі ўнеслі Паскаль і Ферма. Гюйгенс увёў два фундаментальныя паняцці: лікавая мера імавернасці падзеі, а таксама паняцце матэматычнага спадзявання выпадковай велічыні. 3. У XVIII стагоддзі з’явіліся манаграфіі з сістэматычным выкладам тэорыі імавернасцей. Першаю з іх стала кніга Якаба Бернулі «Мастацтва здагадак» (1713 год). У ёй Бернулі прапанаваў класічнае азначэнне імавернасці выпадковай падзеі як адносіну ліку роўнаімаверных зыходаў, звязаных з гэтаю падзеяй, да агульнага ліку зыходаў. Ён таксама выклаў правілы падліку імавернасці для складаных падзей і даў першы варыянт ключавога «закона вялікіх лікаў», які тлумачыць, чаму частата падзеі ў серыі выпрабаванняў не мяняецца хаатычна, а ў некаторым сэнсе імкнецца да свайго гранічнага тэарэтычнага значэння (г. зн. імавернасці). 4. Ідэі Бернулі далёка развілі ў пачатку XIX стагоддзя Лаплас, Гаус, Пуасон. Выкарыстанне імавернасных метадаў у прыкладной статыстыцы значна пашырылася. Паняцце імавернасці было вызначана і для непарыўных выпадковых велічынь, дзякуючы чаму з’явілася магчымасць прымянення метадаў матэматычнага аналізу. Паяўляюцца першыя спробы прымянення тэорыі імавернасцей у фізіцы. К канцу XIX ст. з’яўляюцца статыстычная фізіка, строгая тэорыя хібнасцей вымярэння, імавернасныя метады пранікаюць у самыя розныя прыкладныя навукі. 5. У XX ст. ў фізіцы была створана тэорыя мікрасвету, а ў біялогіі — тэорыя спадчыннасці, абедзве яны істотна заснаваныя на імавернасных метадах. Карл Пірсан распрацаваў алгарытмы матэматычнай статыстыкі, шырока і паўсюдна ўжываныя для аналізу прыкладных вымярэнняў, праверкі гіпотэз і прыняцця рашэнняў. А. М. Калмагораў даў класічную аксіяматыку тэорыі імавернасцей. З іншых новых абласцей прымянення тэорыі імавернасцей трэба згадаць тэорыю інфармацыі і тэорыю выпадковых працэсаў. Філасофскія спрэчкі пра тое, што такое імавернасць і ў чым прычына яе ўстойлівасці, працягваюцца. Сярэдневяковая Еўропа і пачатак Новага часу ------------------------------------------- Старажытныя ўзоры ігральных касцей Першыя задачы імавернаснага характару ўзніклі ў розных азартных гульнях — касцях, картах і інш. Французскі канонік XIII ст. Рышар дэ Фурніваль правільна падлічыў усе магчымыя сумы ачкоў пасля кідка трох касцей і ўказаў лік спосабаў, якімі можа атрымацца кожная з гэтых сум. Гэты лік спосабаў можна разглядаць як першую лікавую меру магчымасці падзеі, аналагічную імавернасці. Да Фурніваля, а іншы раз і пасля яго, гэту меру часта падлічвалі няправільна, мяркуючы, напрыклад, што сумы 3 і 4 ачка роўнаімаверныя, бо абедзве могуць атрымацца «толькі адным спосабам»: па выніках кідка «тры адзінкі» і «двойка з дзвюма адзінкамі» адпаведна. Пры гэтым не ўлічвалася, што тры адзінкі на самай справе атрымліваюцца толькі адным спосабам: {\displaystyle ~1+1+1}, а двойка з дзвюма адзінкамі — трыма: {\displaystyle ~1+1+2;\;1+2+1;\;2+1+1}, так што гэтыя падзеі не роўнаімаверныя. Падобныя памылкі неаднаразова сустракаліся і ў далейшай гісторыі навукі. У вялікай матэматычнай энцыклапедыі «Сума арыфметыкі, геаметрыі, адносін і прапорцый» італьянца Лукі Пачолі (1494) ёсць арыгінальныя задачы на тэму: як падзяліць стаўку паміж двума ігракамі, калі серыя гульняў прыпынена датэрмінова. Прыклад падобнай задачы: гульня ідзе да 60 ачкоў, пераможац атрымлівае ўсю стаўку ў 22 дукаты, у ходзе гульні першы ігрок набраў 50 ачкоў, другі — 30, і тут гульню прыйшлося спыніць; патрэбна справядліва падзяліць зыходную стаўку. Рашэнне залежыць ад таго, што разумець пад «справядлівым» падзелам; сам Пачолі прапанаваў дзяліць прапарцыянальна набраным ачкам (55/4 і 33/4 дуката); пазней яго рашэнне было прызнана памылковым. Размеркаванне сумы ачкоў пасля кідання дзвюх касцей Буйны алгебраіст XVI стагоддзя Джэралама Кардана прысвяціў аналізу гульні змястоўную манаграфію «Кніга аб гульні ў косці» (1526 год, апублікавана пасмяротна). Кардана правёў поўны і беспамылковы камбінаторны аналіз для значэнняў сумы ачкоў і прывёў для розных падзей чаканае значэнне долі «спрыяльных» падзей: напрыклад, пры кіданні трох касцей доля выпадкаў, калі значэнні ўсіх 3 касцей супадаюць, роўная 6/216 ці 1/36. Кардана зрабіў праніклівую заўвагу: сапраўдная колькасць даследуемых падзей можа пры невялікім ліку гульняў моцна адрознівацца ад тэарэтычнай, але чым больш гульняў у серыі, тым доля гэтага адрознення меншая. Па сутнасці, Кардана блізка падышоў да паняцця імавернасці: | | | --- | | Такім чынам, ёсць адно агульнае правіла для разліку: неабходна ўлічыць агульны лік магчымых выпадзенняў і лік спосабаў, якімі могуць з’явіцца гэтыя выпадзенні, а затым знайсці дзель апошняга ліку на лік астатніх магчымых выпадзенняў. | Іншы італьянскі алгебраіст, Нікола Тарталья, раскрытыкаваў падыход Пачолі да рашэння задачы аб падзеле стаўкі: бо калі адзін з ігракоў яшчэ не паспеў набраць ні аднаго ачка, то алгарытм Пачолі аддае ўсю стаўку яго саперніку, але гэта цяжка назваць справядлівым, бо некаторыя шансы на выйгрыш у адстаючага ўсё ж ёсць. Кардана і Тарталья прапанавалі свае (розныя) спосабы падзелу, але пазней і гэтыя спосабы былі прызнаны няўдалымі. Даследаваннем гэтай тэмы займаўся і Галілеа Галілей, які напісаў трактат «Аб выхадзе ачкоў пры гульні ў косці» (1718 год, апублікаваны пасмяротна). Выклад тэорыі гульні ў Галілея адрозніваецца вычарпальнаю паўнатою і яснасцю. У сваёй галоўнай кнізе «Дыялог аб дзвюх найгалоўнейшых сістэмах свету, пталемеевай і капернікавай» Галілей таксама адзначыў магчымасць ацэнкі хібнасці астранамічных і іншых вымярэнняў, прычым заявіў, што малыя хібнасці вымярэння больш імаверныя, чым вялікія, адхіленні ў абодва бакі роўнаімаверныя, а сярэдняе значэнне павінна быць блізкім да сапраўднага значэння вымяранай велічыні. Гэтыя якасныя разважанні сталі першым у гісторыі прадказаннем нармальнага размеркавання хібнасцей. XVII стагоддзе: Паскаль, Ферма, Гюйгенс --------------------------------------- Арыфметычны трохвугольнік, аснова камбінаторных даследаванняў Паскаля У XVII стагоддзі пачало фарміравацца выразнае ўяўленне пра праблемы тэорыі імавернасцей і з’явіліся першыя матэматычныя (камбінаторныя) метады рашэння імавернасных задач. Заснавальнікамі матэматычнай тэорыі імавернасцей сталі Блез Паскаль і П’ер Ферма. Перад гэтым матэматык-аматар шэвалье дэ Мерэ звярнуўся да Паскаля наконт т. зв. «задачы аб ачках»: колькі разоў трэба кідаць дзве косці, каб ставіць на адначасовае выпадзенне хоць раз дзвюх шасцёрак было выгадна? Паскаль і Ферма пачалі перапісвацца адзін з адным наконт гэтай задачы і блізкіх пытанняў (1654). Перапісваючыся, вучоныя абмеркавалі шэраг праблем, звязаных з імавернаснымі разлікамі; сярод іншага, разглядалася старая задача пра раздзел стаўкі, і абодва навукоўцы прыйшлі да рашэння, што трэба падзяліць стаўку адпаведна шансам на выйгрыш, якія застаюцца на момант спынення гульні. Паскаль указаў дэ Мерэ на памылку, дапушчаную ім пры рашэнні «задачы пра ачкі»: у той час як дэ Мерэ няправільна вызначыў роўнаімаверныя падзеі, атрымаўшы адказ: 24 кідкі, Паскаль даў правільны адказ: 25 кідкоў. Паскаль у сваіх працах далёка прасунуў прымяненне камбінаторных метадаў, якія сістэматызаваў у сваёй кнізе «Трактат аб арыфметычным трохвугольніку» (1665). Абапіраючыся на імавернасны падыход, Паскаль нават даказваў (у пасмяротна апублікаваных заметках), што быць веруючым выгадней, чым атэістам (гл. «пары Паскаля)». Хрысціян Гюйгенс Тэматыка дыскусіі Паскаля і Ферма (без падрабязнасцей) стала вядома Хрысціяну Гюйгенсу, які апублікаваў уласнае даследаванне «Аб разліках у азартных гульнях» (1657): першы трактат па тэорыі імавернасцей. У прадмове Гюйгенс піша: | | | --- | | Я мяркую, што пры ўважлівым вывучэнні прадмета чытач заўважыць, што мае справу не толькі з гульнёю, але што тут закладваюцца асновы вельмі цікавай і глыбокай тэорыі. | У трактаце Гюйгенс падрабязна выкладае пытанні, разгледжаныя Ферма і Паскалем, але ставіць і новыя пытанні. Галоўным дасягненнем нідэрландскага навукоўца стала ўвядзенне паняцця матэматычнага спадзявання, г. зн. тэарэтычнага сярэдняга значэння выпадковай велічыні. Гюйгенс таксама ўказаў класічны спосаб яго падліку: | | | --- | | Калі лік выпадкаў, у якіх атрымліваецца сума {\displaystyle a}, роўны {\displaystyle p}, а лік выпадкаў, у якіх атрымліваецца сума {\displaystyle b}, роўны {\displaystyle q}, то вартасць майго спадзявання раўняецца {\displaystyle ~{\frac {ap+bq}{p+q}}}. | Гюйгенс, як відаць з цытаты, спачатку выкарыстоўваў тэрмін «вартасць», а тэрмін «спадзяванне» з’явіўся ўпершыню пры перакладзе трактата Гюйгенса Ван Схоўтэнам на лацінскую мову і стаў агульнапрынятым у навуцы. У кнізе вялікая колькасць задач, некаторыя з рашэннямі, іншыя «для самастойнага рашэння». З апошніх асаблівую цікавасць і ажыўленае абмеркаванне выклікала «задача аб спусташэнні іграка». У некалькі абагульненым выглядзе яна фармулюецца так: у ігракоў A і B ёсць {\displaystyle a} і {\displaystyle b} манет адпаведна, у кожнай гульні выйграецца адна манета, імавернасць выйгрышу A ў кожнай гульні роўная {\displaystyle p,} трэба знайсці імавернасць яго поўнага спусташэння. Поўнае агульнае рашэнне «задачы аб спусташэнні» даў Абрахам дэ Муаўр праз паўстагоддзя (1711). У нашы дні імавернасная схема «задачы аб спусташэнні» выкарыстоўваецца пры рашэнні многіх задач тыпу «выпадковае блуканне». Гюйгенс прааналізаваў і задачу аб падзеле стаўкі, даўшы яе канчатковае рашэнне: стаўку трэба раздзяліць прапарцыянальна імавернасцям выйгрышу пры працягу гульні. Ён таксама ўпершыню прымяніў імавернасныя метады ў дэмаграфічнай статыстыцы і паказаў, як разлічыць сярэднюю працягласць жыцця. Да гэтага ж перыяду адносяцца публікацыі англійскіх статыстыкаў Джона Граўнта (1662) і Уільяма Пеці (1676, 1683). Апрацаваўшы даныя больш чым за стагоддзе, яны паказалі, што многія дэмаграфічныя характарыстыкі лонданскага насельніцтва, нягледзячы на выпадковыя ваганні, маюць досыць устойлівы характар — напрыклад, суадносіны ліку нованароджаных хлопчыкаў і дзяўчынак рэдка адхіляецца ад прапорцыі 14 к 13, невялікія ваганні і працэнта смяротнасці ад канкрэтных выпадковых прычын. Гэтыя даныя падрыхтавалі навуковую супольнасць да ўспрымання новых ідэй. Граўнт таксама ўпершыню склаў табліцы смяротнасці[en] — табліцы імавернасці смерці як функцыі ўзросту. Пытаннямі тэорыі імавернасцей і яе прымянення ў дэмаграфічнай статыстыцы заняліся таксама Іаган Худэ і Ян дэ Віт у Нідэрландах, якія ў 1671 годзе таксама склалі табліцы смяротнасці і выкарысталі іх для вылічэння памераў пажыццёвай рэнты. Падрабязней гэты круг пытанняў быў выкладзены ў 1693 годзе Эдмундам Галеем. XVIII стагоддзе --------------- На кнігу Гюйгенса абапіраліся створаныя ў пачатку XVIII ст. трактаты П’ера дэ Манмора «Вопыт даследавання азартных гульняў» (фр.: Essay d'analyse sur les jeux de hazard; апублікаваны ў 1708 і перавыдадзены з дапаўненнямі ў 1713 годзе) і Якаба Бернулі «Мастацтва здагадак» (лац.: Ars conjectandi; апублікаваны ўжо пасля смерці вучонага, у тым жа 1713 годзе). Апошні меў для тэорыі імавернасцей асабліва вялікае значэнне. ### «Мастацтва здагадак» Якаба Бернулі Якаб Бернулі Базель, Гістарычны музей Над трактатам «Мастацтва здагадак» Якаб Бернулі працаваў дваццаць гадоў, ужо гадоў за дзесяць да публікацыі тэкст гэтай працы ў выглядзе незакончанага рукапісу стаў распаўсюджвацца па Еўропе, выклікаючы вялікую цікавасць. Трактат стаў *першым сістэматычным выкладам* тэорыі імавернасцей. У гэтай кнізе аўтар прывёў, сярод іншага, класічнае азначэнне імавернасці падзеі як адносіны ліку зыходаў, звязаных з гэтаю падзеяй, да агульнага ліку зыходаў (у верагоднай (непазбежнай) падзеі імавернасць раўняецца адзінцы, у немагчымай — нулю). Сістэматычна вывучаная Бернулі імавернасная схема цяпер называецца біномным размеркаваннем. Раней матэматыкі часцей за ўсё карысталіся самою колькасцю зыходаў; гісторыкі лічаць, што замена колькасці на «частату» (г.зн. дзяленне на агульны лік зыходаў) была зроблена са статыстычных меркаванняў: частата, у адрозненне ад колькасці, звычайна імкнецца да стабілізацыі пры павелічэнні ліку назіранняў. Азначэнне імавернасці «па Бернулі» адразу стала агульнапрынятым, яго прыводзілі Абрахам дэ Муаўр у кнізе «Вучэнне аб выпадках» (1718) і ўсе наступныя матэматыкі. Адзінае важнае ўдакладненне — што ўсе «элементарныя зыходы» павінны быць роўнаімаверныя — зрабіў П’ер-Сімон Лаплас у 1812 годзе. Калі для падзеі немагчыма падлічыць класічную імавернасць (напрыклад, з-за таго, што немагчыма выдзеліць роўнаімаверныя зыходы), то Бернулі прапанаваў выкарыстоўваць статыстычны падыход, г.зн. ацаніць імавернасць па выніках назіранняў гэтай падзеі ці звязаных з ёю. Трактат «Мастацтва здагадак» У першай частцы свайго трактата Бернулі поўнасцю перадрукоўвае кнігу Гюйгенса, якую ён вельмі высока ацэньвае, і істотна дапаўняе ўласнымі каментарыямі. Сярод іншага, ён прыводзіць агульную «формулу Бернулі»: калі імавернасць падзеі роўная {\displaystyle p}, то імавернасць таго, што ў {\displaystyle n} выпрабаваннях падзея адбудзецца {\displaystyle m} разоў, раўняецца {\displaystyle ~C\_{n}^{m}p^{m}(1-p)^{n-m}}. Далей Бернулі падрабязна выкладае камбінаторыку і на яе аснове рашае некалькі задач з выпадковым выбарам. У апошняй частцы кнігі, якая засталася недапісанаю, Бернулі збіраўся разгледзець эканамічныя і іншыя практычныя прыкладанні тэорыі імавернасцей. Вялікае значэнне як для тэорыі імавернасцей, так і для навукі ў цэлым меў даказаны Якабам Бернулі першы варыянт закона вялікіх лікаў (назву закону даў пазней Пуасон). Гэты закон тлумачыць, чаму статыстычная частата пры павелічэнні ліку назіранняў збліжаецца з яе тэарэтычным значэннем — імавернасцю, і тым самым звязвае два розныя азначэнні імавернасці. Пазней закон вялікіх лікаў істотна абагульняўся і ўдакладняўся многімі матэматыкамі; як аказалася, імкненне статыстычнай частаты да тэарэтычнай адрозніваецца ад імкнення да граніцы ў матэматычным аналізе — частата можа значна адхіляцца ад чаканай граніцы, і можна толькі сцвярджаць, што *імавернасць* такіх адхіленняў з ростам ліку выпрабаванняў імкнецца да нуля. Разам з тым адхіленні частаты ад імавернасці таксама паддаюцца імавернаснаму аналізу. ### Развіццё ідэй Бернулі Трактат дэ Муаўра «Вучэнне аб выпадках» Трактат Якаба Бернулі выклікаў рэзкі ўздым цікавасці да імавернасных праблем і рост ліку даследаванняў новых задач. Абрахам дэ Муаўр апублікаваў некалькі работ, сярод якіх найбольш цікавыя артыкул «Аб вымярэнні выпадковасці, ці імавернасцях вынікаў у азартных гульнях» (1711) і трактат «Вучэнне аб выпадках» (1718), які ў XVIII стагоддзі выдаваўся тройчы. У гэтым трактаце Муаўр не толькі поўнасцю рашыў названую вышэй «задачу аб спусташэнні іграка», але і ацаніў для яе сярэднюю працягласць гульні і імавернасць выйгрышу за вызначаны лік гульняў для кожнага гульца. У іншай працы, якая называлася «Аналітычная сумесь», Муаўр даў першы варыянт тэарэмы Муаўра—Лапласа, якая апісвае размеркаванне магчымых адхіленняў статыстычнай частаты ад імавернасці. Муаўр разгледзеў толькі выпадак, калі імавернасць роўная 1/2, агульны ж выпадак для любой імавернасці даказаў Лаплас. Яшчэ адным дасягненнем Муаўра стала першае ўвядзенне ў навуку нармальнага размеркавання (1733), якое ўзнікла ў яго як прыбліжэнне біномнага размеркавання. Данііл Бернулі, пляменнік заснавальніка тэорыі імавернасцей, таксама ўнёс уклад у гэту навуку. Ён, незалежна ад Муаўра, даследаваў нармальнае размеркаванне для памылак назіранняў, першым прымяніў для імавернасных задач метады матэматычнага аналізу, апублікаваў першы з імавернасных парадоксаў (1738). Наступны важны крок зрабіў англійскі матэматык Томас Сімпсан, які ў ходзе заняткаў лікавым аналізам у кнізе «Прырода і законы выпадку» (1740) фактычна выкарыстаў трэцяе (разам з класічным і статыстычным) азначэнне імавернасці — геаметрычнае, прыгоднае для даследавання непарыўных выпадковых велічынь з бесканечным лікам значэнняў. У задачы XXVI Сімпсан знайшоў імавернасць таго, што наўгад кінуты на плоскасць паралелепіпед спыніцца на вызначанай сваёй грані. Задача аб іголцы Бюфона Падыход Сімпсана развіў Жорж-Луі Леклерк дэ Бюфон, які ў 1777 годзе прывёў класічны прыклад задачы на геаметрычную імавернасць. Гэта была праблема, якая пазней цікавіла многіх матэматыкаў, — «задача пра іголку»: плоскасць разлінеена роўнааддаленымі паралельнымі прамымі («у лінейку»), на яе наўгад кідаецца іголка, трэба знайсці імавернасць таго, што іголка перасячэ лінію. Калі даўжыня іголкі {\displaystyle a} меншая, чым адлегласць паміж лініямі {\displaystyle l}, то шуканая імавернасць раўняецца {\displaystyle ~{\frac {2a}{\pi l}}}. Гэтая формула некалькі разоў правяралася эксперыментальна, у тым ліку самім Бюфонам, а ў 1901 годзе італьянскі матэматык Марыа Лацарыні (Mario Lazzarini) выкарыстаў яе для эксперыментальнага вызначэння ліку {\displaystyle \pi }. Задачу Бюфона, яе аналіз і розныя мадыфікацыі матэматыкі абмяркоўвалі многія гады. Была рэшана найважнейшая задача разліку імавернасці складаных падзей. Англійскі матэматык Томас Баес першым у дакладным выглядзе прывёў тэарэму складання імавернасцей для некалькіх несумяшчальных падзей і асноватворныя ў тэорыі імавернасцей і статыстыцы «формулы Баеса» (1763 год, апублікаваныя пасмяротна). У сучаснай тэрміналогіі формулы Баеса дазваляюць разлічыць умоўную імавернасць, а таксама ўдакладніць разлічаную імавернасць пасля атрымання новых даных. Тэарэму множання імавернасцей раней адкрыў Муаўр (1718 год) і даў ёй цалкам сучасную, хоць і выражаную словамі фармулёўку: «імавернасць з’яўлення дзвюх залежных падзей раўняецца здабытку імавернасці з’яўлення аднае з іх на імавернасць таго, што другая павінна адбыцца, калі першая з іх ужо з’явілася». К сярэдзіне XVIII стагоддзя аналіз гульняў усё яшчэ прыцягвае некаторую цікавасць — напрыклад, Леанард Эйлер падрабязна прааналізаваў розныя тыпы латарэй, але цэнтрам увагі матэматыкаў усё ў большай ступені становяцца дэмаграфічная статыстыка, страхаванне і ацэнка памылак (вымярэння, акруглення і пад.). Статыстыцы і страхаванню Эйлер прысвяціў нямала прац; ён, сярод іншага, рашаў задачу: ацаніць па статыстычных табліцах, якая імавернасць таго, што чалавек ва ўзросце *m* гадоў пражыве яшчэ *n* гадоў. XIX стагоддзе ------------- ### Агульныя тэндэнцыі і крытыка У XIX стагоддзі лік работ па тэорыі імавернасцей працягваў расці, былі нават недарэчныя для навукі спробы распаўсюдзіць імавернасныя метады далёка за разумныя межы — напрыклад, на вобласць маралі, псіхалогіі, правапрымянення і нават багаслоўя. У прыватнасці, валійскі філосаф Рычард Прайс, а следам за ім і Лаплас лічылі магчымым разлічыць па формулах Баеса імавернасць наступнага ўзыходу Сонца, Пуасон спрабаваў правесці імавернасны аналіз судовых прыгавораў і верагоднасці паказанняў сведак. Філосаф Дж. С. Міль у 1843 годзе, адзначыўшы падобныя спекуляцыйныя прымяненні, назваў злічэнне імавернасцей «ганьбаю матэматыкі». Гэтая і іншыя ацэнкі сведчылі пра недастатковую строгасць абгрунтавання тэорыі імавернасцей. Матэматычны апарат тэорыі імавернасцей тым часам працягваў удасканальвацца. Асноўнаю галіною яе прымянення ў той перыяд была матэматычная апрацоўка вынікаў назіранняў, у якіх ўтрымліваліся выпадковыя хібнасці, а таксама разлікі рызык у страхаванні і іншых статыстычных параметраў. Сярод галоўных прыкладных задач тэорыі імавернасцей і матэматычнай статыстыкі XIX стагоддзя можна назваць наступныя: * знайсці імавернасць таго, што сума незалежных выпадковых велічынь з аднолькавым (вядомым) законам размеркавання знаходзіцца ў вызначаных граніцах. Асабліва важнаю гэта праблема была для тэорыі памылак вымярэння, у першую чаргу для ацэнкі хібнасці назіранняў; * устанаўленне статыстычнай значнасці розніцы выпадковых значэнняў ці паслядоўнасці такіх значэнняў. Прыклад: параўнанне вынікаў прымянення новага і старога відаў лякарстваў, каб вырашыць ці сапраўды новае лякарства лепшае; * даследаванне ўплыву пэўнага чынніка на выпадковую велічыню (фактарны аналіз). Ужо к сярэдзіне XIX стагоддзя складваецца імавернасная тэорыя артылерыйскай стральбы. У большасці буйных краін Еўропы былі створаны нацыянальныя статыстычныя арганізацыі. У канцы стагоддзя вобласць ужывання імавернасных метадаў пачала паспяхова пашырацца на фізіку, біялогію, эканоміку, сацыялогію. ### Гаус, Лаплас, Пуасон З павелічэннем ліку *n* кідкоў ігральнай косці сума выпаўшых ачкоў імкнецца да нармальнага размеркавання Карл Фрыдрых Гаус, які пастаянна займаўся астранамічнымі вылічэннямі, распрацаваў імавернасную методыку работы з вымярэннямі, у якіх утрымліваюцца хібнасці (1809). Ён глыбока вывучыў нармальнае размеркаванне, паказаў, што яно ў многіх практычных сітуацыях з’яўляецца гранічным для выпадковых значэнняў, абгрунтаваў прымяненне метаду найменшых квадратаў для ацэнкі вымеранага значэння і параметраў яго магчымага дыяпазону роскіду. Канчатковую версію тэорыі Гаус апісаў у дзвюх працах «Тэорыя камбінацыі назіранняў, схільных да выпадковых памылак» (1823, 1828). Хаця нармальны закон быў вядомы задоўга да Гауса, ягоны ўклад у тэорыю гэтага найважнейшага размеркавання настолькі вялікі, што доўгі час нармальны закон называлі «законам Гауса»; сучасны тэрмін замацаваўся дзякуючы працам Карла Пірсана ў канцы XIX стагоддзя. Асноўныя дасягненні тэорыі імавернасцей падагульненыя ў капітальнай манаграфіі Лапласа «Аналітычная тэорыя імавернасцей» (1812 год), якая завяршыла «класічны этап» развіцця гэтай навукі. У XIX стагоддзі праца Лапласа перавыдавалася ў Францыі тройчы і была перакладзена на многія мовы свету. Лаплас даследаваў як дыскрэтныя, так і непарыўныя выпадковыя велічыні (яшчэ не ўводзячы тэрміна «выпадковая велічыня»), прычым для непарыўных даў ключавое паняцце шчыльнасці размеркавання імавернасці, раней няяўна і абмежавана выкарыстанае Даніілам Бернулі. Інтэгральнае паняцце функцыі размеркавання ўзнікла значна пазней (яго ў 1912 годзе ўвёў А. М. Ляпуноў); агульны тэрмін «выпадковая велічыня» таксама, відаць, упершыню паявіўся ў працах рускай імавернаснай школы. Увядзенне шчыльнасці імавернасці і характарыстычных функцый дазволіла Лапласу прымяніць для рашэння імавернасных задач магутныя аналітычныя сродкі, уключаючы дыферэнцыяльныя ўраўненні ў частковых вытворных. Лаплас прывёў формулу поўнай імавернасці для некалькіх несумяшчальных «прычын» (у сучаснай тэрміналогіі, «гіпотэз»), даказаў рад гранічных тэарэм, у тым ліку тэарэму Муаўра—Лапласа і збежнасць біномнага размеркавання да нармальнага пры павелічэнні ліку выпрабаванняў. Значная частка кнігі прысвечана статыстычным прыкладанням і рашэнню задач. Для ацэнкі магчымага дыяпазону значэнняў вымяранай велічыні Лаплас, як і Гаус, рэкамендаваў метад найменшых квадратаў. Лаплас апісаў і сваё разуменне сутнасці выпадковасці і імавернасці. На яго думку, ход рэальных працэсаў поўнасцю прадвызначаны («дэтэрмінован»), выпадковасць узнікае толькі ў чалавечым успрыманні і толькі там, дзе чалавек не валодае поўнымі ведамі аб тым, што адбываецца: | | | --- | | Розум, якому былі б вядомыя для якога-небудзь вызначанага моманту ўсе сілы, якія адушаўляюць прыроду, і адноснае размяшчэнне ўсіх яе састаўных частак, калі б удабавак ён аказаўся дастаткова шырокім, каб прааналізаваць гэтыя даныя, абняў бы ў адной формуле рух найвялікшых цел сусвету нароўні з рухамі найлягчэйшых атамаў; не засталося б нічога, што было б для яго неверагодным, і будучыня, гэтак жа, як і мінулае, паўстала б перад яго вачыма. | Сімеон Дэні Пуасон у 1837 годзе абагульніў закон вялікіх лікаў Бернулі, зняўшы ўмову аб тым, што імавернасць падзеі ў кожнай гульні адна і тая ж; пры гэтых новых умовах статыстычная частата будзе збягацца да сярэдняга арыфметычнага для імавернасцей асобных гульняў. Ён жа апублікаваў формулу Пуасона, зручную для апісання схемы Бернулі ў тым выпадку, калі імавернасць падзеі блізкая да нуля ці адзінкі. Размеркаванне Пуасона («закон рэдкіх падзей») з’яўляецца адным з асноўных у прыкладных задачах, напрыклад, яму падпарадкоўваюцца радыеактыўны распад, нараджэнне тройні, статыстыка аварый і няшчасных выпадкаў. ### Тэорыя памылак вымярэння Асноўная праблема ў гэтай вобласці наступная. Хай паслядоўныя вымярэнні некаторай велічыні далі *n* блізкіх, але няроўных значэнняў. Падразумяваецца, што сістэматычныя памылкі і залежнасць велічыні ад часу вымярэння (напрыклад, пры кручэнні нябеснага купала) улічаныя, так што розніца даных выклікана чыста выпадковымі хібнасцямі. Трэба па выніках вымярэнняў знайсці найлепшую ацэнку сапраўднага значэння даследаванай велічыні. Першае матэматычнае даследаванне гэтай практычна важнай (асабліва ў астраноміі) тэмы зрабіў Томас Сімпсан (1755). Ён зыходзіў з няправільнай гіпотэзы, што памылкі вымярэння размеркаваныя па «трохвугольным законе», але зрабіў правільны вывад — сярэдняе арыфметычнае вынікаў вымярэння бліжэй да сапраўднага значэння, чым асобнае вымярэнне. Данііл Бернулі (1778) лічыў, што шчыльнасць размеркавання хібнасцей прадстаўляе сабою дугу акружнасці, але вывад Сімпсана пацвердзіў. Ідэі Сімсана развіў І. Г. Ламберт, які ўпершыню прымяніў метад утваральных функцый і метад найбольшай праўдападобнасці, пазней абагульнены Р. Э. Фішэрам. У XIX стагоддзі Лаплас указаў, што назіраныя хібнасці вымярэння звычайна з’яўляюцца вынікам складвання мноства выпадковых памылак, і таму іх размеркаванне павінна быць блізкае да нармальнага. Замест сярэдняга арыфметычнага ён прапанаваў статыстычную медыяну. Аднак амаль адначасова быў апублікаваны значна больш практычны метад найменшых квадратаў Гауса (1809), які і стаў агульнаўжывальным. У 1853 годзе Кашы знайшоў прыклад размеркавання, для якога сярэдняе арыфметычнае з’яўляецца вельмі кепскаю ацэнкаю. К канцу XIX стагоддзя статыстычная тэорыя апрацоўкі памылак была ў асноўным завершана. ### Парадоксы Бертрана Асноўны артыкул: **Парадокс Бертрана, імавернасць** У 1889 годзе французскі матэматык Жазэф Бертран у сваім курсе «Аналіз імавернасцей» прапанаваў некалькі парадоксаў, звязаных з геаметрычнаю імавернасцю. У кожным парадоксе рознае вытлумачэнне паняццяў «наўдачу» ці «ўзятае адвольна» прыводзіла да розных рашэнняў задачы. Прыклад аднаго з парадоксаў Бертрана: знайсці імавернасць таго, што выбраная наўдачу хорда акружнасці будзе даўжэйшая за старану ўпісанага ў гэтую акружнасць трохвугольніка. Пры розных метадах выбару хорды «наўдачу» атрымліваюцца розныя адказы. * Метад 1Метад 1 * Метад 2Метад 2 * Метад 3Метад 3 Абмеркаванне парадоксаў Бертрана садзейнічала ўдакладненню асноў тэорыі імавернасцей і сэнсу тэрміна «роўнаімаверна». ### Статыстычная фізіка Людвіг Больцман Да сярэдзіны XIX стагоддзя практычнае прымяненне тэорыі імавернасцей было ў асноўным абмежавана статыстыкаю і прыбліжанымі вылічэннямі, таму агульны тэрмін «выпадковая велічыня» паявіўся даволі позна. Адным з першых выпадковых працэсаў у фізіцы стаў вывучаны Робертам Броўнам у 1827 годзе пад мікраскопам хаатычны рух кветкавага пылку, які плаваў у вадзе («броўнаўскі рух»). Яго матэматычная мадэль, аднак, з’явілася толькі ў пачатку XX стагоддзя (А. Эйнштэйн, М. Смалухоўскі, Н. Вінер). Першыя фізічныя імавернасныя мадэлі ўзніклі ў статыстычнай фізіцы, якую распрацавалі ў другой палавіне XIX стагоддзя Л. Больцман, Д. К. Максвел і Д. У. Гібс. Больцман у шэрагу работ (1860-я гады) паказаў, што тэрмадынамічныя законы маюць імавернасна-статыстычны характар і звязаныя з пераходам фізічных сістэм з менш імавернага стану і больш імаверны, прычым мераю імавернасці з’яўляецца энтрапія. Максвел у тыя ж гады вывеў закон размеркавання хуткасцей малекул у газе, які дазваляе разлічыць энергію, даўжыню свабоднага прабегу і іншыя характарыстыкі малекул. У 1902 годзе Гібс апублікаваў манаграфію «Асноўныя прынцыпы статыстычнай механікі», якая значна паўплывала на развіццё фізікі. К канцу XIX стагоддзя вялікае практычнае значэнне імавернасных метадаў стала агульнапрызнаным фактам. ### Расійская школа У Расіі ў першай палавіне XIX стагоддзя пачалі ўзнікаць уласныя сур’ёзныя даследаванні па тэорыі імавернасцей. Першы вучэбны курс пачаў чытаць С. Раўкоўскі ў Віленскім універсітэце (1829 год), там жа ў 1830 годзе была створана першая ў Расійскай імперыі кафедра тэорыі імавернасцей. У Пецярбургскім універсітэце лекцыі з 1837 года чытаў спачатку В. А. Анкудовіч, а з 1850 года — В. Я. Бунякоўскі. Фундаментальны падручніку «Основания математической теории вероятностей» Бунякоўскі апублікаваў у 1846 годзе, і прыдуманая ім руская тэрміналогія стала агульнапрынятаю. У Маскоўскім універсітэце курс з’явіўся ў 1850 годзе, лекцыі чытаў А. Ю. Давідаў, будучы прэзідэнт Маскоўскага матэматычнага таварыства. Артыкулы на імавернасныя тэмы публікавалі многія буйныя матэматыкі Расіі, у тым ліку М. В. Астраградскі, М. Д. Брашман, М. І. Лабачэўскі, М. Я. Зярноў. У значнай частцы гэтых работ адчуваецца моцны ўплыў прац і поглядаў Лапласа. П. Л. Чабышоў Першымі рускімі матэматыкамі сусветнага ўзроўню ў тэорыі імавернасцей сталі П. Л. Чабышоў і яго вучні А. А. Маркаў і А. М. Ляпуноў. Чабышоў з самага пачатку сваёй навуковай кар’еры ўдзяляў найбольшую ўвагу тэорыі імавернасцей (разам з тэорыяй лікаў), а з 1860 года змяніў Бунякоўскага на кафедры тэорыі імавернасцей і пачаў свой цыкл лекцый. Ён апублікаваў па дадзенай тэме ўсяго чатыры працы, але фундаментальныя. Асабліва цікавы яго артыкул «О средних величинах» (1866 год), дзе прыведзена «няроўнасць Чабышова», пазней узмоцненая Маркавым: {\displaystyle \mathbb {P} \left(|x-Mx|\geqslant k\sigma \right)\leqslant {\frac {1}{k^{2}}}.} Няроўнасць Чабышова, якая абмяжоўвае імавернасць вялікіх адхіленняў выпадковай велічыні ад свайго матэматычнага спадзявання Гэта формула азначае, што імавернасць адхілення любой выпадковай велічыні {\displaystyle x} ад яе сярэдняга значэння (матэматычнага спадзявання) {\displaystyle Mx} больш чым на {\displaystyle k} стандартных адхіленняў ({\displaystyle \sigma }) не перавышае {\displaystyle ~{\frac {1}{k^{2}}}}. Напрыклад, адхіленне на 5 {\displaystyle \sigma } мае імавернасць 1/25, г.зн. 4 %. У якасці выніку сваёй няроўнасці Чабышоў атрымаў надзвычайна агульную фармулёўку закона вялікіх лікаў: калі матэматычныя спадзяванні паслядоўнасці *n* выпадковых велічынь і квадраты гэтых матэматычных спадзяванняў абмежаваныя ў сукупнасці, то сярэдняе арыфметычнае гэтых велічынь з ростам *n* збягаецца да сярэдняга арыфметычнага іх матэматычных спадзяванняў. З гэтай тэарэмы выводзяцца тэарэмы Бернулі і Пуасона; Чабышоў упершыню строга ацаніў дакладнасць гэтых тэарэм і іншых прыбліжэнняў. У 1887 годзе з’явіўся артыкул Чабышова «О двух теоремах относительно вероятностей». У гэтай рабоце ён устанавіў, што пры некаторых (дастаткова агульных) умовах выконваецца гранічная тэарэма: сума вялікага ліку незалежных выпадковых велічынь (напрыклад, хібнасцей вымярэння) размеркавана прыблізна па нармальным законе і тым дакладней, чым больш складнікаў. Гэты вынік па сваёй агульнасці далёка перакрывае тэарэму Муаўра — Лапласа і ўсе яе аналагі. Пазней А. А. Маркаў і А. М. Ляпуноў удакладнілі і яшчэ больш абагульнілі гэту тэарэму Чабышова. Абедзве названыя тэарэмы Чабышова займаюць цэнтральнае месца ў тэорыі імавернасцей. Асабліва важная тая акалічнасць, што Чабышоў не толькі знайшоў гранічнае размеркаванне, але ў абодвух выпадках падрабязна прааналізаваў межы магчымых адхіленняў ад гэтай граніцы. Калі Чабышоў даследаваў незалежныя выпадковыя велічыні, то А. А. Маркаў у 1907 годзе расшырыў поле даследаванняў, разглядаючы і выпадак, калі новае выпадковае значэнне залежыць ад старога. Маркаў даказаў варыянт закона вялікіх лікаў для некаторых распаўсюджаных тыпаў залежных велічынь, увёўшы ў тэрміналогію сусветнай навукі «ланцугі Маркава». Аналізу і класіфікацыі гэтых ланцугоў Маркаў прысвяціў нямала прац; ланцугі Маркава і маркаўскія выпадковыя працэсы прымяняюцца не толькі ў матэматыцы, але і ў іншых навуках, такіх як статыстычная фізіка, квантавая механіка, тэорыя аўтаматычнага кіравання і многія іншыя. Маркаву належыць таксама імавернаснае абгрунтаванне метаду найменшых квадратаў. А. М. Ляпунову належыць увядзенне метаду характарыстычных функцый у вучэнне аб гранічных тэарэмах тэорыі імавернасцей. XX стагоддзе ------------ ### Тэарэтычныя пытанні і матэматычныя метады У XX стагоддзі даследаванні Чабышова і Маркава працягнулі А. Я. Хінчын, А. М. Калмагораў і інш. У прыватнасці, Ярл В. Ліндэберг (1922) і Калмагораў (1926) знайшлі ўмовы, неабходныя і дастатковыя для выканання закона вялікіх лікаў. Матэматычны апарат тэорыі імавернасцей значна ўзбагаціўся ў многіх напрамках. Пасля распрацоўкі тэорыі меры гэта агульнае паняцце аказалася зручна прымяніць у тэорыі імавернасцей, г.зн. разглядаць імавернасць як меру (канечнага альбо бесканечнага) мноства «спрыяльных падзей». Такі падыход дазваляе апісваць і даследаваць уласцівасці імавернасці на добра распрацаванай мове тэорыі мностваў. Хаатычны рух у задачы трох цел (камп’ютарнае мадэляванне) У тэорыі дынамічных сістэм было выяўлена, што рашэнні дыферэнцыяльных ураўненняў некаторых сістэм паводзяць сябе як выпадковыя працэсы. Гэта значнае адкрыццё прывяло да стварэння паняцця «дынамічны хаос» і агульнай «тэорыі хаосу». Адным з прыкладаў з’яўляецца «задача трох цел» нябеснай механікі. Да XX стагоддзя выкарыстоўваліся ў асноўным нармальнае, біномнае і (часам) пуасонава размеркаванне, аднак практычна карыснымі аказаліся і многія іншыя тэарэтычныя законы. Напрыклад, лагнармальнае размеркаванне часта сустракаецца ў выпадках, калі даследуемая велічыня ёсць здабытак некалькіх незалежных дадатных выпадковых велічынь. Імавернасныя метады аказаліся плённымі ў многіх абласцях тэарэтычнай і прыкладной матэматыкі, нават у такіх класічных, як тэорыя лікаў ці логіка. У сваю чаргу, сучасная тэорыя імавернасцей выкарыстоўвае метады і падыходы, распрацаваныя ў функцыянальным аналізе, тапалогіі і іншых раздзелах матэматыкі, што ўзніклі ў XX стагоддзі. ### Стварэнне матэматычнай статыстыкі Карл Пірсан Матэматычная статыстыка як аснова для прыняцця надзейных рашэнняў аб выпадковых велічынях узнікла на рубяжы XIX—XX стагоддзяў дзякуючы асноватворным працам Карла Пірсана. Пірсан распрацаваў тэорыю карэляцыі, крытэрыі згоды, рэгрэсійны аналіз, алгарытмы праверкі гіпотэз, прыняцця рашэнняў і ацэнкі параметраў. Алгарытмы, прапанаваныя Пірсанам, шырока прымяняюцца ў фізіцы, медыцыне, біялогіі, сацыялогіі, сельскай гаспадарцы і інш. Найбольш значным прадаўжальнікам прац Пірсана па прыкладной матэматычнай статыстыцы ў першай палавіне XX стагоддзя стаў Рональд Эйлмер Фішэр. Ён апублікаваў работы па планаванні эксперымента, распрацаваў метад найбольшай праўдападобнасці, тэст статыстычнай значнасці, дысперсійны аналіз і рашэнне мноства іншых практычна важных статыстычных праблем. Сумесна з Ежы Нэйманам распрацаваў канцэпцыю давяральнага прамежку (1937). Фішэр — аўтар агульнапрызнанага тэрміна «дысперсія выпадковай велічыні» (англ.: variance). Пачынаючы прыкладна з 1920-х гадоў, хутка развіваецца тэорыя статыстычнага кантролю якасці прамысловай прадукцыі. Першую праблему па гэтай тэме разгледзеў яшчэ Томас Сімпсан у 1846 годзе. У масавай вытворчасці трэба вызначыць, па якой методыцы трэба выбраць прадметы з аднае ці некалькіх партый прадукцыі для праверкі іх якасці. Вялікая ў нашы дні колькасць статыстычных даследаванняў, якія нярэдка даюць процілеглыя вынікі (напрыклад, аб шкоднасці ці няшкоднасці мабільных тэлефонаў ці генна-мадыфікаваных прадуктаў), павысіла актуальнасць праблемы забеспячэння верагодных вывадаў са статыстычнага абследавання. Самая частая памылка — аб’яўленне, што статыстычная залежнасць (карэляцыя) даследаваных чыннікаў нібыта сведчыць аб прычыннай сувязі паміж імі, хаця часта сувязь гэтых чыннікаў на самай справе тлумачыцца іх залежнасцю ад аднаго ці некалькіх трэціх чыннікаў. «Статыстычная залежнасць, якая б моцная яна ні была, ніколі не можа ўстанавіць прычыннай сувязі: нашы ідэі аб прычыне павінны прыходзіць не са статыстыкі, у канчатковым выніку з некаторай іншай тэорыі». ### Выпадковыя працэсы Запіс выпадковага працэсу (белы шум) Паняцце выпадковага (ці стахастычнага) працэсу, якое ўзнікла ў пачатку XX стагоддзя, стала адным з цэнтральных, развітых і найбольш карысных прымяненняў тэорыі імавернасці. Выпадковы працэс — гэта зменная ў часе выпадковая велічыня. Першыя даследаванні выпадковых працэсаў датычыліся ў асноўным электронікі і паведамленняў тэорыі сувязі, у нашы дні можна прывесці ў якасці прыкладаў часавыя рады ў эканоміцы ці медыцыне, рэгістраграмы тэорыі механізмаў, статыстыку жыцця біялогіі папуляцый. Шырокую вобласць практычнага ўжывання мае тэорыя масавага абслугоўвання. Сярод тыповых задач аналізу выпадковых працэсаў: * прагназаванне развіцця працэсу, зыходзячы з яго мінулай гісторыі; * надзейнае выдзяленне сігналу на фоне шумавых перашкод; * ацэнка і аптымізацыя параметраў (напрыклад, імавернага часу безадмоўнай работы); * фільтрацыя ўваходнага выпадковага працэсу для атрымання жаданага выхаднога працэсу. Праведзена класіфікацыя тыпаў выпадковых працэсаў, распрацаваны аналітычныя сродкі іх даследавання (карэляцыйная і каварыяцыйная функцыі, спектральнае раскладанне). Для аналізу працэсаў распрацаваны такія новыя сродкі, як стахастычныя дыферэнцыяльныя ўраўненні, стахастычны інтэграл, сродкі спектральнага аналізу і фільтрацыі. ### Новыя прыкладанні Новыя прымяненні імавернасных метадаў узнікалі ў XX стагоддзі пастаянна і ў многіх навуках; коратка пералічым некаторыя этапныя падзеі ў гэтым працэсе. Фізіка Цэнтральным паняццем створанай у 1920-я гады квантавай механікі з’яўляецца камплексная хвалевая функцыя, квадрат модуля якой, паводле распаўсюджанай капенгагенскай інтэрпрэтацыі, вызначае шчыльнасць выяўлення мікрачасціцы ў зададзеным пункце прасторы. Калі прыняць такое вытлумачэнне, то ў матэматычнай мадэлі мікрасвету выпадковасць неадольная, а лапласаў дэтэрмінізм поўнасцю абвергнуты. Для мікрасвету былі распрацованы адмысловыя квантавыя статыстыкі Бозэ — Эйнштэйна і Фермі — Дзірака. Біялогія Пасля адкрыццяў Мендэля і Моргана стала зразумела, што спадчынныя прыкметы перадаюцца патомкам шляхам выпадковай камбінацыі аднае з дзвюх прыкмет (алелей) ад бацькі і аднае з дзвюх алелей ад мацеры. Выпадковы выбар бацькавай алелі вызначае заадно пол будучага патомка. На гэты працэс дадаткова накладваюцца выпадковыя мутацыі, таму імавернасныя метады леглі ў аснову генетыкі. Прымяняюцца яны таксама пры даследаванні і кіраванні развіццём біялагічных папуляцый. Істотна выкарыстоўваюцца імавернасныя падыходы (напрыклад, баесаўскія метады і метады, аснаваныя на прынцыпе найбольшай праўдападобнасці) ў вылічальнай філагенетыцы[en], якая прадугледжвае прымяненне адмысловых вылічальных алгарытмаў і камп’ютарных праграм для пабудовы філагенетычных дрэў. Кібернетыка і тэорыя інфармацыі Тэорыя інфармацыі апіраецца на ўведзенае Клодам Шэнанам у 1948 годзе паняцце інфармацыйнай энтрапіі. Калі выпадковая велічыня {\displaystyle x} можа прымаць значэнні {\displaystyle ~x\_{1},x\_{2},\dots x\_{n}}, імавернасці якіх адпаведна роўныя {\displaystyle ~p\_{1},p\_{2},\dots p\_{n}}, то энтрапія вызначаецца формулаю: {\displaystyle H(x)=-\sum \_{i=1}^{n}p\_{i}\log \_{2}p\_{i}.} Вызначаная так энтрапія ёсць мера выпадковасці (ці нявызначанасці): яна роўная нулю, калі выпадковасці няма, г.зн. з імавернасцю 1 велічыня прымае адно пэўнае значэнне. Павелічэнне выпадковасці звязана з павелічэннем энтрапіі. Тэорыя аўтаматычнага кіравання таксама з самага пачатку карысталася імавернаснымі метадамі. Са з’яўленнем камп’ютараў прымяненне такіх метадаў значна пашырылася. Карыстаючыся генератарам псеўдавыпадковых лікаў, можна прамадэляваць на камп’ютары выпадковыя велічыні ці працэсы з адвольным размеркаваннем, а гэта, у сваю чаргу, дазваляе даследаваць самыя розныя рэальныя працэсы шляхам іх камп’ютарнага мадэлявання (метад Монтэ-Карла). Мовазнаўства У 2-й палавіне XX стагоддзя ў важны напрамак матэматычнай лінгвістыкі аформілася прымяненне метадаў тэорыі імавернасці і матэматычнай статыстыкі да вывучэння моўных з’яў. Шматлікія даследаванні, аснаваныя на прымяненні такіх метадаў, уключалі: атрыманне імавернасна-інфармацыйных ацэнак нормы мовы; аналіз размеркавання сінтаксічнай інфармацыі ў граніцах словаформы, кантэкстнай абумоўленасці і лішкавасці тэкстаў, узаемадзеяння выпадковых і прадвызначаных (дэтэрмінаваных) працэсаў у маўленні; распрацоўка адэкватных методык лінгвістычнага эксперыменту; выяўленне статыстычных характарыстык лінгвістычных варыяцыйных радоў і інш. ### Абгрунтаванне і аксіяматызацыя На момант стварэння тэорыі імавернасцей асноваю матэматыкі былі два класы аб’ектаў — лікі і геаметрычныя фігуры. Для тэорыі імавернасцей трэба было дабавіць у гэты спіс зусім новы аб’ект: выпадковую падзею, а таксама цесна звязаныя з ёю паняцці (імавернасць, выпадковая велічыня і інш.). Своеасаблівасць новай навукі праяўлялася і ў тым, што яе сцвярджэнні насілі не безумоўны характар, як раней было прынята ў матэматыцы, а магчымасна-імавернасны. Па меры развіцця тэорыі імавернасцей не спыняліся спрэчкі, ці можна лічыць ідэалізаваную падзею матэматычным паняццем (і тады тэорыя імавернасцей ёсць частка матэматыкі), ці ж гэта факт, што назіраецца на вопыце (і тады тэорыю імавернасцей трэба аднесці да прыродазнаўчых навук). Розныя вучоныя выказвалі самыя розныя меркаванні аб гэтым. П. Л. Чабышоў упэўнена лічыў тэорыю імавернасцей матэматычнаю дысцыплінаю, задача якой — па вядомых імавернасцях некаторых падзей вызначыць невядомую імавернасць даследаванай падзеі. На думку Давіда Гільберта, тэорыя імавернасцей роднасная механіцы, г.зн. з’яўляецца матэматызаванай «фізічнай дысцыплінай». Аўгуст дэ Морган і яго паслядоўнік У. С. Джэванс лічылі асноўным паняццем «суб’ектыўную імавернасць», г.зн. колькасную меру нашага разумення прадмета даследавання, і звязвалі тэорыю імавернасцей з логікаю. Праблемы, звязаныя з неадназначнаю суб’ектыўнаю імавернасцю, неаднаразова абмяркоўваліся, іх часта фармулююць у выглядзе «імавернасных парадоксаў» (гл. напрыклад, «парадокс трох вязняў» ці «парадокс хлопчыка і дзяўчынкі»). Яшчэ Бернулі даў фактычна два азначэнні імавернасці: як долі «спрыяльных выпадкаў» і як статыстычнай частаты; каб звесці другое разуменне да першага, спатрэбіўся закон вялікіх лікаў. Аўстрыйскі матэматык і эканаміст Людвіг фон Мізэс прапанаваў адваротны падыход (1914 год): лічыць азначэннем імавернасці іменна граніцу частаты. Тэорыю імавернасцей Мізэс да матэматыкі не адносіў, ён лічыў яе эксперыментальнаю навукай, якая вывучае назіраныя факты. Азначэнне Мізэса і выкладзеная ім аксіяматыка былі раскрытыкаваныя за беззмястоўнасць, бо не існуе сродкаў для высвятлення, ці мае частата пэўнай падзеі граніцу. Абмеркаванне канцэпцыі Мізэса часам працягваецца і цяпер. Былі і іншыя спробы абгрунтавання — Джон Мейнард Кейнс (1921) і Харальд Джэфрыс (1939) прапанавалі разумець імавернасць сцвярджэння як «ступень праўдападобнасці» гэтага сцвярджэння, гэты падыход таксама час ад часу ўпамінаецца ў абмеркаванні пытання. А. М. Калмагораў У пачатку XX стагоддзя школа Д. Гільберта паставіла такія класічныя раздзелы матэматыкі, як геаметрыя і аналіз, на строгую аксіяматычную аснову, з’явілася аксіяматыка і ў іншых раздзелах матэматыкі: тэорыя мностваў, матэматычная логіка і інш. Наспела неабходнасць распрацаваць аксіяматыку і для тэорыі імавернасцей, бо ранейшае, напалову інтуітыўнае і нефармальнае абгрунтаванне Бернулі і Лапласа даўно ўстарэла. Першы варыянт такой аксіяматыкі даў савецкі матэматык С. Н. Бернштэйн у сваім курсе «Тэорыя імавернасцей» (1927 год). Агульнапрызнаным у навуцы стаў варыянт А. М. Калмагорава, апублікаваны ў 1929—1933 гадах і заснаваны на ідэях тэорыі меры. У другой палавіне XX стагоддзя Альфрэд Рэньі і А. М. Калмагораў даследавалі магчымасць даць абгрунтаванне тэорыі імавернасцей на аснове тэорыі інфармацыі. У нашы дні «склалася яснае разуменне таго, што тэорыя імавернасцей з’яўляецца сапраўды матэматычнай навукай, якая мае разам з тым самыя цесныя і непасрэдныя сувязі з шырокім спектрам навук аб прыродзе, а таксама з тэхнічнымі і сацыяльна-эканамічнымі дысцыплінамі». Нягледзячы на даказаную практыкай эфектыўнасць імавернасных метадаў, роля выпадковасці ў прыродзе, прычына і межы статыстычнай устойлівасці застаюцца прадметам дыскусій. «За 200 гадоў, што прайшлі з часоў Лапласа і Гауса, навука не дабілася прасоўвання наперад у фундаментальным пытанні — калі ўзнікае статыстычная ўстойлівасць». Гл. таксама ----------- * Імавернасная логіка * Імавернасная прастора * Рызыка * Стахастычнасць Крыніцы ------- 1. ↑ *Гнеденко Б. В.* О работах М. В. Остроградского по теории вероятностей // *Историко-математические исследования*. — М.: ГИТТЛ, 1951. — № 4. — С. 120. 2. ↑ *Гнеденко Б. В.* Очерки по истории математики в России. — М.—Л.: ОГИЗ, 1946. — С. 201. 3. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 303.. 4. ↑ *Вентцель Е. С.* Теория вероятностей. — Изд. 4-е, стереотипное. — М.: Наука, 1969. — С. 17. — 577 с. 5. 1 2 *Колмогоров А. Н.* Роль русской науки в развитии теории вероятностей // *Учёные записки МГУ*. — Μ.: 1947. — В. 91, кн.1. — Т. I. — С. 53—64. 6. ↑ Шейнин О. Б. 1978, с. 284—285.. 7. ↑ Шейнин О. Б. 1978, с. 285—288.. 8. ↑ Гнеденко Б. В. 2005, с. 366.. 9. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 22.. 10. ↑ Гнеденко Б. В. 2005, с. 368.. 11. 1 2 3 4 5 *Реньи А.* Об истории теории вероятностей // Реньи А.  Трилогия о математике. — М.: Мир, 1980. — 376 с. — С. 184—186. 12. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 23—31.. 13. ↑ Гнеденко Б. В. 2005, с. 370—371.. 14. ↑ *Майстров Л. Е.* Элементы теории вероятностей у Галилея // *Вопросы истории естествознания и техники*. — Μ.: Наука, 1964. — В. 16. — С. 94—98. 15. 1 2 3 Стройк Д. Я. 1984, с. 143.. 16. ↑ *Ван дер Варден Б. Л.* Переписка между Паскалем и Ферма по вопросам теории вероятностей // *Историко-математические исследования*. — М.: Наука, 1976. — № 21. — С. 228—232. 17. ↑ Гнеденко Б. В. 2005, с. 375—376, 379.. 18. 1 2 3 История математики, том II 1970, с. 89—91.. 19. ↑ Гнеденко Б. В. 2005, с. 379—380.. 20. ↑ Гнеденко Б. В. 2005, с. 399—400.. 21. ↑ *Витерби Э. Д.* Принципы когерентной связи. — М.: Советское радио, 1970. — С. 102. — 392 с. Архівавана 7 студзеня 2014. 22. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 58—60.. 23. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 64—65.. 24. ↑ *Alter G.* Plague and the Amsterdam Annuitant: A New Look at Life Annuities as a Source for Historical Demography // *Population Studies*, **37**, 1983. — P. 23—41. 25. 1 2 Гнеденко Б. В. 2005, с. 387—389, 73.. 26. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 67—79.. 27. ↑ Бернулли Я. 1986. 28. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 81—89.. 29. ↑ Гнеденко Б. В. 2005, с. 402.. 30. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 95—96.. 31. 1 2 Стройк Д. Я. 1984, с. 175.. 32. ↑ Никифоровский В. А. 1992, с. 48.. 33. 1 2 Гнеденко Б. В. 2005, с. 390—391.. 34. ↑ *Badger L.* Lazzarini’s Lucky Approximation of {\displaystyle \pi } // *Mathematics Magazine*, **67** (2), 1994. — P. 83—91. — DOI:10.2307/2690682. 35. ↑ Гнеденко Б. В. 2005, с. 394—397.. 36. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 119—125.. 37. ↑ *Гнеденко Б. В.* О работах Леонарда Эйлера по теории вероятностей, теории обработки наблюдений, демографии и страхованию // К 250-летию со дня рождения Л. Эйлера. — Сборник. — Изд-во АН СССР, 1958. 38. ↑ *Вентцель Е. С.* Теория вероятностей. — Изд. 4-е, стереотипное. — М.: Наука, 1969. — С. 20. — 577 с. 39. ↑ История математики, том III 1972, с. 138, 148—149, 151.. 40. 1 2 *Шейнин О. Б.* Теория вероятностей П. С. Лапласа // *Историко-математические исследования*. — М.: Наука, 1977. — № 22. — С. 212—224.. 41. 1 2 3 *Григорян А. А.* Теория вероятностей Р. фон Мизеса: история и философско-методологические основания // *Историко-математические исследования*. — М.: Янус-К, 1999. — № 38 (4). — С. 198—220. 42. ↑ История математики, том III 1972, с. 149.. 43. 1 2 История математики, том III 1972, с. 150—151.. 44. 1 2 Математика XIX века. Том I 1978, с. 208, 239.. 45. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 178—187.. 46. ↑ Гнеденко Б. В. 2005, с. 414.. 47. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 167—175.. 48. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 163.. 49. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 187—189.. 50. ↑ Никифоровский В. А. 1992, с. 113—114.. 51. ↑ *Щиголев Б. М.* Математическая обработка наблюдений. — Изд. 2-е, стереотипное. — М.: Физматлит, 1962. — С. 209—215. — 344 с. 52. 1 2 Гнеденко Б. В. 2005, с. 408—411.. 53. ↑ История математики, том III 1972, с. 134.. 54. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 279—285.. 55. ↑ Гнеденко Б. В. 2005, с. 417—418.. 56. ↑ *Спасский Б. И.* История физики. — М.: Высшая школа, 1977. — Т. II. — С. 74—75. 57. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 268—276.. 58. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 191—197, 204—213.. 59. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 197—204, 214.. 60. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 225—238.. 61. ↑ *Чебышёв П. Л.* Полное собрание сочинений. — Изд-во АН СССР, 1948. — Т. III. — С. 404. 62. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 253—259.. 63. 1 2 Стройк Д. Я. 1984, с. 255.. 64. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 310—311.. 65. ↑ *Чернова Н. И.*. Мера и вероятностная мера **(нявызн.)**. Праверана 11 студзеня 2014. 66. ↑ *Тихомиров В.* Математика во второй половине XX века // *Квант*. — 2001. — № 1. Архівавана з першакрыніцы 9 кастрычніка 2006. 67. ↑ Логарифмически нормальное распределение // Математическая энциклопедия (в 5 томах). — М.: Советская Энциклопедия, 1982. — Т. 3. 68. ↑ *Постников А. Г.* Вероятностная теория чисел. — М.: Знание, 1974. — 63 с. 69. ↑ Вероятностная логика **(нявызн.)**. Праверана 10 студзеня 2014. 70. ↑ Теория вероятностей // Математика в СССР за сорок лет, 1917—1957. — М.: Физматгиз, 1959. — Т. I. 71. ↑ *Джон Дж. О’Конар* і *Эдмунд Ф. Робертсан*. Пирсон, Карл (англ.) у архіве MacTutor. 72. ↑ *Porter, T. M.* Karl Pearson: The Scientific Life in a Statistical Age. — Princeton University Press, 2004. — ISBN 978-0-691-12635-7.. 73. ↑ The correlation between relatives on the supposition of Mendelian Inheritance **(нявызн.)** (27 кастрычніка 1918). Праверана 29 снежня 2013. 74. ↑ Гнеденко Б. В. 2005, с. 403—405.. 75. ↑ *Майерс Дэвид Дж.*. Корреляция или причинно-следственная связь **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 6 студзеня 2014. Праверана 6 студзеня 2014. 76. ↑ *Кендалл М. Стьюарт А.* Статистические выводы и связи. — М.: Наука, 1972. — С. 374. — 900 с. 77. ↑ *Розанов Ю. А.* Случайные процессы. Краткий курс. — Изд. 2-е, перераб. и дополн.. — М.: Наука, 1979. — С. 174—183. — 184 с. 78. ↑ Гнеденко Б. В. 2005, с. 430—434.. 79. ↑ *Корн Г. Корн Т.* Справочник по математике (для научных работников и инженеров). — М.: Наука, 1973. — С. 522—534. — 720 с. 80. ↑ *Розанов Ю. А.* Теория вероятностей, случайные процессы и математическая статистика. — М.: Наука, 1985. — С. 236—282. — 320 с. 81. ↑ *Детлаф А. А. Яворский Б. М.* Курс физики. Учебное пособие. — Изд. 2-е. — М.: Высшая школа, 1999. — С. 514. — 719 с. — ISBN 5-06-003556-5. 82. ↑ Теория вероятностей и математическая статистика. Математические модели: учеб. пособие по направлению «Биология». — Μ.: Академия, 2009. — 315 с. — ISBN 978-5-7695-4704-1. 83. ↑ *Kolaczkowski B. Thornton J. W.* Long-Branch Attraction Bias and Inconsistency in Bayesian Phylogenetics // *PLoS One*, **4** (12), 2009. — P. e7891. — DOI:doi:10.1371/journal.pone.0007891. 84. ↑ *Simmons M. P.* Misleading Results of Likelihood-based Phylogenetic Analyses in the Presence of Missing Data // *Cladistics*, **28** (2), 2012. — P. 208—222. — DOI:10.1111/j.1096-0031.2011.00375.x. 85. ↑ Информации теория **(нявызн.)**. Энциклопедия «Кругосвет». Праверана 29 снежня 2013. 86. ↑ *Волькенштейн М. В.* Энтропия и информация. — М.: Наука, 2006. — 325 с. 87. ↑ *Соболь И. М.* Метод Монте-Карло. — Μ.: Наука, 1968. — (Популярные лекции по математике, вып. 46). 88. ↑ *Пиотровский Р. Г. Бектаев К. Б. Пиотровская А. А.* Математическая лингвистика. — М.: Высшая школа, 1977. — 383 с. — С. 8—10, 110, 142, 189, 205—207, 233. 89. ↑ Математика XIX века. Том I 1978, с. 238—239.. 90. ↑ *Хинчин А. Я.* Частотная теория Р. Мизеса и современные идеи теории вероятности // *Вопросы философии*. — 1961. — С. 91—102 (вып. 1), 77—89 (вып. 2). 91. ↑ Гнеденко Б. В. 2005, с. 407.. 92. ↑ *Robert C. P. Chopin N. Rousseau J.* Harold Jeffreys’s Theory of Probability Revisited // *Statistical Science*, **24** (2), 2009. — P. 141—172. 93. ↑ Майстров Л. Е. 1967, с. 297—302, 311—313.. 94. ↑ Гнеденко Б. В. 2005, с. 407—408. 95. ↑ Математика XIX века. Том I 1978, с. 240.. 96. ↑ *Алимов Ю. И. Кравцов Ю. А.* Является ли вероятность «нормальной» физической величиной? // *Успехи физических наук*. — М.: 1992. — № 162 (7). — С. 149—182. 97. ↑ *Тутубалин В. Н.* Вероятность, компьютеры и обработка результатов эксперимента // *Успехи физических наук*. — М.: 1993. — № 163 (7). — С. 93—109. Літаратура ---------- Працы заснавальнікаў * *Бернулли Я.* О законе больших чисел. — Μ.: Наука, 1986. — 176 с. * *Гаусс К. Ф.* Избранные геодезические сочинения. Т. 1. Метод наименьших квадратов. — Μ.: Изд-во геодезической литературы, 1957. — 234 с. * *Лаплас П. С.* Опыт философии теории вероятностей. 2-е изд. — Μ.: URSS, 2011. — 208 с. — (Физико-математическое наследие: математика (философия математики)). — ISBN 978-5-397-01695-7.. * *Марков А. А.* Избранные труды. Теория чисел. Теория вероятностей.. — Л.: Изд-во АН СССР, 1951. — 719 с. * *Реньи А.* Письма о вероятности: письма Паскаля к Ферма. — Μ.: Мир, 1970. — 96 с. + Рецензия: *Майстров Л. Е.* О вероятностной концепции Паскаля у А. Реньи // *Историко-математические исследования*. — Μ.: Наука, 1977. — № 22. — С. 200—211. * Хрестоматия по истории математики. Математический анализ. Теория вероятностей / Под ред. А. П. Юшкевича. — М.: Просвещение, 1977. — 224 с. * *Чебышёв П. Л.* Теория вероятностей. Лекции акад. П. Л. Чебышёва, читанные в 1879/80 г.. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1936. — 253 с. Сучасныя даследаванні * *Вилейтнер Г.* История математики от Декарта до середины XIX столетия. — М.: ГИФМЛ, 1960. — 468 с. * *Гнеденко Б. В.* К истории основных понятий теории вероятностей // *История и методология естественных наук*. — М.: Изд. МГУ, 1986. — В. XXXII. Математика, механика. — С. 81—88. * *Гнеденко Б. В.* Очерк по истории теории вероятностей // Курс теории вероятностей. 8-е изд. — Μ.: Едиториал УРСС, 2005. — 448 с. — ISBN 5-354-01091-8.. — С. 366—435. * Математика XIX века. Математическая логика, алгебра, теория чисел, теория вероятностей. Том I / Под ред. А. Н. Колмогорова, А. П. Юшкевича. — М.: Наука, 1978. — 255 с. * *Майстров Л. Е.* Теория вероятностей. Исторический очерк. — Μ.: Наука, 1967. — 321 с. * История математики. Т. II. Математика XVII столетия / Под ред. А. П. Юшкевича. — М.: Наука, 1970. — 301 с. Архівавана 18 верасня 2011. * История математики. Т. III. Математика XVIII столетия / Под ред. А. П. Юшкевича. — М.: Наука, 1972. — 496 с. Архівавана 24 сакавіка 2017. * *Никифоровский В. А.* Вероятностный мир. — М.: Наука, 1992. — С. 48. — (История науки и техники). — ISBN 5-02-003523-8.. * *Стройк Д. Я.* Краткий очерк истории математики. — Изд. 3-е. — М.: Наука, 1984. — 285 с. * *Шейнин О. Б.* Теория вероятностей до П. Л. Чебышёва // *Историко-математические исследования*. — М.: Наука, 1978. — № 23. — С. 284—306. Спасылкі -------- * *Jui-Pin Cheng.*. The Origin of Probability and The Problem of Points (англ.) (27 кастрычніка 2000). Праверана 30 снежня 2013.. * *Glenn Shafer.*. The Early Development of Mathematical Probability (англ.). Праверана 30 снежня 2013..

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Мазько. **Эдуард Аляксандравіч Мазько** (29 жніўня 1970, вёска Махро Іванаўскага раёна — 20 чэрвеня 2011, Гродна) — беларускі гісторык, паэт. Кандыдат гістарычных навук (2003). Біяграфія --------- Скончыў гістарычны факультэт Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта. Працаваў у музеі Максіма Багдановіча, у 1990-я актыўна друкаваў вершы, уваходзіў у верш-гурт «Дыяген» — суполку гродзенскіх літаратараў. Як паэт, абапіраўся на лепшыя традыцыі заходнееўрапейскага сюррэалізму і дэкадансу, а таксама на мастацка-эстэтычныя пошукі айчыннага прыгожага пісьменства пачатку ХХ ст. Выкладаў у Гродзенскім дзяржаўным універсітэце імя Янкі Купалы сацыялогію культуры, культуралогію. У 2003 абараніў кандыдацкую дысертацыю пра Беларускую хрысціянскую дэмакратыю ў міжваенны час, працаваў над доктарскай дысертацыяй, прысвечанай беларускай народнай культуры. 20 чэрвеня 2011 заўчасна памёр. У 2012 годзе ў Варшаве выйшла пасмяротная кніга паэзіі «Займеннікі». Зноскі ------ 1. ↑ *Анатоль Брусeвіч*. Наднёманскі край сумуе: 9 дзён таму памёр Эдуард Мазько **(нявызн.)**. Твой стыль. Праверана 18 ліпеня 2011.(недаступная спасылка) 2. ↑ Памёр паэт, навуковец Эдуард Мазько **(нявызн.)**. Радыё Свабода. Праверана 18 ліпеня 2011.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Кітай, значэнні. **Кітай** (кіт. трад. 中國, спр. 中国, піньінь *Zhōngguó*), афіцыйна **Кітайская Народная Рэспубліка** (КНР, кіт. трад. 中華人民共和國, спр. 中华人民共和国, піньінь *Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó*) — краіна ва Усходняй Азіі. Мяжуе з Расіяй і Манголіяй на поўначы, з Паўночнай Карэяй на ўсходзе, з Казахстанам, Кыргызстанам, Таджыкістанам, Афганістанам і Пакістанам на захадзе, з Індыяй, Непалам, Бутанам, М'янмай, Лаосам і В'етнамам на поўдні. На ўсходзе абмываецца Жоўтым, Усходне-Кітайскім і Паўднёва-Кітайскім морамі Ціхага акіяна. Тайвань — найбуйнейшы востраў Кітая — займае дэ-факта незалежная Кітайская Рэспубліка, якую Пекін не прызнае. Кітай займае першае месца ў свеце па колькасці насельніцтва; трэцяе месца — па плошчы. Касмічная дзяржава. КНР з’яўляецца адной з пяці афіцыйных ядзерных дзяржаў, пастаянным членам Савета Бяспекі ААН, валодае самай вялікай у свеце арміяй і другім у свеце ваенным бюджэтам. Поспехі ў эканамічным развіцці даюць падставы разглядаць КНР у якасці патэнцыйнай звышдзяржавы. Прырода Кітая неверагодна разнастайная. У межах краіны ляжыць найбуйнейшае ў свеце нагор’е — Тыбет, а на мяжы з Непалам уздымаюцца горы-васьмітысячнікі, сярод якіх і Эверэст. Кітай валодае багатымі мінеральнымі, агракліматычнымі, воднымі рэсурсамі. Тут цячэ трэцяя ў свеце па даўжыні і шматводнасці рака — Янцзы. Вельмі востра стаіць пытанне аховы прыроды: лясы на ўсходзе Кітая амаль цалкам высечаны а іх жывёльны свет — знішчаны, рэкі і азёры брудныя, паветрам у гарадах часта немагчыма дыхаць. Кітай з’яўляецца адной з калысак чалавецтва — цывілізацыя ў даліне Хуанхэ ўзнікла шмат тысяч гадоў таму. У першым тысячагоддзі новай эры кітайская цывілізацыя адносілася да ліку найболь развітых у свеце. Менавіта ў той час былі зроблены 4 «вялікіх кітайскіх вынаходніцтвы»: компас, папера, порах, ручны набор літар. Дынастыйная гісторыя Кітая скончылася на дынастыі Цын з заснаваннем у выніку Сіньхайскай рэвалюцыі ў 1911 Рэспублікі Кітай. У першай палове ХХ стагоддзя Кітай быў ахоплены грамадзянскімі войнамі, паміж якімі быў перыяд японскай акупацыі. У 1949 да ўлады прыйшла Камуністычная партыя Кітая на чале з Маа Цзэдунам, а прыхільнікі партыі Гаміньдан уцяклі на Тайвань, дзе пабудавалі свой Кітай. Дзякуючы эканамічным поспехам, у канцы ХХ — пачатку ХХІ ст. Кітай стаў адной з самых магутных і ўплывовых дзяржаў свету. Кітайская Народная Рэспубліка — камуністычная аднапартыйная ўнітарная дзяржава. Уся ўлада канцэнтруецца ў руках Камуністычнай Партыі Кітая, старшыня якой з’яўляёцца прэзидэнтам Кітая. Сённяшні кіраўнік Кітая — Сі Цзіньпін. КНР дзеліцца на 22 правінцыі, 5 аўтаномных раёнаў, 4 гарады цэнтральнага падпарадкавання (Пекін, Шанхай, Чунцын, Цяньцзінь) і спецыяльныя адміністрацыйныя раёны (Ганконг і Макаа). Ва ўсёй дзяржаве дзейнічае адзін час. Сталіца — горад Пекін, другі па велічыні ў Кітаі і адзін з найбуйнейшых у свеце. Насельніцтва КНР перавысіла 1,4 млрд чалавек, што на 2019 год дазваляе Кітаю заставацца — як і на працягу ўсёй гісторыі чалавецтва — самай населенай краінай свету. Апошнія дзесяцігоддзі, дзякуючы дэмаграфічнай палітыцы, натуральны прырост істотна зменшыўся. Сённяшні Кітай адчувае сур’ёзнае старэнне насельніцтва з усімі наступствамі. У палавой структуры адчувальная перавага мужчын над жанчынамі. У Кітаі найбольшая колькасць атэістаў у свеце. Папулярныя рэлігіі — будызм, даасізм, кітайская народная рэлігія. Большая частка насельніцтва — кітайцы, што канцэнтруюцца пераважна на ўсходзе, дзе шчыльнасць перавышае 500 чал/км². Імкліва расце доля гарадскога насельніцтва (59 % у 2018 годзе). Найбуйнейшы горад — Шанхай. Кітай — індустрыяльная краіна, ключавая дзяржава з ліку тых, што развіваюцца. Займае першае месца па агульным аб’ёме ВУП (па ППЗ), другое — па намінале. Самы вялікі ў свеце прамысловы вытворца і экспарцёр. У ХХІ стагоддзі ажыццяўляе эканамічную экспансію па ўсім свеце. КНР з’яўляецца членам такіх арганізацый як: БРІКС, Вялікая дваццатка, Шанхайская арганізацыя супрацоўніцтва, АЦЭС, форуму Кітай-Індыя-М’янма-Бангладэш. Этымалогія ---------- Самі кітайцы сваю краіну называюць Чжунхуа Жэньмінь Гунхэга (中华人民共和国), скарочана проста Чжунхуа, што літаральна азначае «сярэдзінная зямля». Усходнеславянскае слова «Кітай» пайшло ад качавога народу кіданяў, названых так кітайцамі. У пачатку Х ст. кідані захапіі паўночны Кітай і стварылі там сваю дзяржаву. Імя кіданяў, хоць і выцесненых у ХІІ ст чжурчжэнямі, замацавалася за ўсім паўночным Кітаем, а купцы і заваёўнікі данеслі тапонім да самай усходняй Еўропы, дзе ён стаў абазначаць усю велізарную далёкую краіну. Англійская назва «China» таксама з’яўляецца экзонімам і паходзіць ад санскрыцкага Cīna, што ўжывалася ў дачыненні да Паднябёснай у старажытнай Індыі і сустракаецца ў ранніх індуісцкіх тэкстах. З санскрыту праз персідскую і партугальскую мовы — крыху трансфармаваўшыся — яна трапіла ў большасць заходнееўрапейскіх моваў. Геаграфічнае становішча ----------------------- Асноўны артыкул: **Геаграфія Кітая** Тэрытарыяльныя прэтэнзіі Кітая Кітай — найбуйнейшая краіна ва Усходняй Азіі. Сумарная даўжыня сухапутных межаў Кітая з 14 краінамі складае 22 117 км: Расія (40 км на паўночным захадзе і 3 605 км на паўночным усходзе), Манголія (4 677 км), КНДР (1 416 км), В’етнам (1 281 км), Лаос (423 км), М’янма (2 185 км), Індыя (3 903 км), Бутан (470 км), Непал (1 236 км), Пакістан (523 км) Афганістан (76 км), Таджыкістан (414 км), Кіргізія (858 км) і Казахстан (1 533 км). Працягласць краіны з захаду на ўсход (ад Паміра да Шанхая) — каля 4,5 тыс. км, з поўначы на поўдзень (ад ракі Амур на мяжы з Расіяй да паўднёвага ўскрайку вострава Хайнань) — каля 4,1 тыс. км. На ўсходзе на працягу 14 000 км абмываецца Жоўтым (з залівам Бахайвань), Усходне-Кітайскім і Паўднёва-Кітайскім морамі Ціхага акіяна. За Тайваньскім пралівам, раздзяляючы сабой два паўднёвых моры, ляжыць Тайвань — найбуйнейшы востраў Кітая, які займае не прызнаная Пекінам, дэ-факта незалежная Кітайская Рэспубліка. Хайнань — другі па велічыні востраў, ляжыць праз нешырокі — ўсяго 30 км да паўвострава Лэйчжоў — Хайнаньскі праліў (або Цюйджоў). КНР мае тэрытарыяльныя прэтэнзіі амаль да ўсіх сваіх суседзяў на сушы. На моры самым дыскусійным раёнам застаецца Паўднёва-Кітайскае мора. Прырода ------- Асноўны артыкул: **Геаграфія Кітая** Тыповы Тыбет Складаная геалагічная будова абумовіла неверагодна разнастайны рэльеф. Рэльеф Кітая — гэта камбінацыя высокіх горных сістэм, глыбокіх міжгорных упадзін і вялікіх раўнін. На паўднёвым усходзе Кітая ляжыць самае вялікае нагор’е свету (2 млн кв.км, сярэдняя вышыня — 4,5 тыс.м.) — Тыбет, з поўдня аблямаванае высознымі Гімалаямі. Менавіта тут, на мяжы Кітая і Непала, у эпоху апошняга гораўтварэння выраслі (і працягваюць расці!) самыя высокія горы свету, уключаючы Эверэст (8848 м). На захад ад Тыбету, у Каракаруме — яшчэ адной велічнай горнай сістэме — знаходзіцца другая вяршыня планеты — г. Чагары (8611 м). Невысокія горы ў карставай вобласці, Гуансі Вышыні Куньлуня, які апаясвае Тыбецкае нагор’е з поўначы, — самага доўгага (2700 км) горнага ланцуга Азіі — дасягаюць 6,3—7,8 тыс. м. А ў перадгор’ях Цянь-Шаня знаходзіцца самая глыбокая ўпадзіна Цэнтральнай Азіі (і трэцяя ў свеце) — Турфанская (-154 м). Ад высокай расчлянёнай Цэнтральнай Азіі шырокімі ступенямі спускаюцца да Ціхага акіяна раўніны. Раўніны верхніх ступеняў — Чырвоны Басейн, Лёсавае плато — складзены лёсам, ніжніх — Сунляа і Вялікая Кітайская — магутнай тоўшчай урадлівага алювію рэк Янцзы і Хуанхэ. На поўдні і часткова на ўсходзе значную плошчу займаюць старыя невысокія маляўнічыя горы, часта паедзеныя карстам. ### Карысныя выкапні Кітай — адна з найбольш багатых карыснымі выкапнямі краіна. Тут здабываюць каменны вугаль, нафту, магніевыя і жалезныя руды, медзь, графіт, волава, сурму, ртуць, малібдэн, марганец, свінец, цынк, золата і інш. Асноўнай крыніцай энергіі ў Кітаі з’яўляецца вугаль, па запасах якога Кітай саступае толькі ЗША і Расіі. Вугальныя радовішчы ў асноўным размешчаны ў Паўночным і Паўночна-Усходнім Кітаі. Большая частка пакладаў прадстаўлена каменным вуглём. Радовішчы нафты выяўленыя ў Паўночна-Усходнім Кітаі, прыбярэжных тэрыторыях і шэльфе Жоўтага мора, а таксама ў некаторых ўнутраных раёнах — Джунгарскай катлавіне, Сычуані. Таксама ў краіне вельмі вялікія залежы сланцаў, з якіх можна здабываць сланцавы газ. ### Клімат На поўначы і захадзе Кітая клімат умераны, рэзка кантынентальны. Вялізная кантынентальная маса абумоўлівае панаванне азіяцкага максімума ўзімку і вобласці нізкага ціску ўлетку. У замкнутых «ячэйках» катлавін вельмі халодная зіма (да -35 °C) і вельмі гарачае лета (сярэднія тэмпературы вышэй за +24 °C); ападкаў выпадае мала (150—300 мм). Пры руху на ўсход летнія тэмпературы амаль не змяняюцца, а зімовыя — растуць, але дадатнымі становяцца толькі на поўдзень ад вусця Янцзы. Расце і колькасць ападкаў: наветраныя ўсходнія схілы «ступеняў» атрымліваюць 500—800 мм, а паўднёва-ўсходняе ўзбярэжжа дзякуючы трапічным залевам і тайфунам — да 2000 мм — гэта вобласці мусоннага клімату з летнім максімумам ападкаў. ### Рэкі і азёры Янзцы ў адной з *трох цяснін* Рэкі Кітая адносяцця пераважна да басейна Ціхага акіяна — гэта Янцзы, Хуанхэ, Хэйлунцзян (Амур), Чжуцзян, Ланьцанцзян (Меконг), Сіцзян, Нуцзян. Брахмапутра (кітайская назва Ялу Цангпо) прарываецца праз Гімалаі да Індыйскага акіяна; а на паўночным захадзе доўгі шлях да Обі і Паўночнага Ледавітага акіяна пачынае Іртыш. Вытокі ўсіх буйных рэк Кітая знаходзяцца ў гарах. Таючы снег на ўсходняй ўскраіне Тыбецкага плато забяспечвае вадой галоўныя артэрыі краіны. Рэкі ўнутранага басейна ўпадаюць у азёры ўнутраных раёнаў (салёныя азёры Цынхай і інш.), або губляюцца ў пустынях ці салёных багнах (высмаглыя азёры Лабнор і Цзюйянь). З вялікімі рэкамі звязаны багатыя аквапрадуктамі прэснаводныя азёры, такія, як Паянху, Дунцінху і Тайху. Маюцца таксама тысячы штучных азёр — вадасховішчаў. Уздоўж узбярэжжа цягнецца Вялікі канал Кітая, які злучае вусці рэк Янцзы, Хуайхэ і Хуанхэ. Канал быў пабудаваны ў VII—XIII стст.. і мае сумарную даўжыню 2470 км. ### Ландшафты Пустыня Гобі, Ганьсу На засушлівых захадзе і поўначы пануюць пустыні (Гобі, Такла-Макан), паўпустыні і стэпы. Апошнія прасціраюцца ўздоўж лепей увільгатнёных ускраін плато Унутранай Манголіі. На вільготным мусонным усходзе пануюць лясы: на поўначы — змешаныя хвойна-шыракалістыя з карэйскага кедру, піхты, дубу, ясеню, ліпы, коркавага дрэва. Далей на поўдзень ў субтрапічным клімаце лясы становяцца вечназялёнымі — з’яўляюцца лаўр, магнолія, гінкга, смакоўніца. Па разнастайнасці лясных парод Кітай займае 1-е месца ў свеце. Прыродная расліннасць ва усходнім, густазаселеным, Кітаі амаль цалкам зведзена — субтрапічныя лясы засталіся толькі на стромкіх схілах гор ды ў нацыянальных парках. Следам за лясамі зніклі многія віды жывёл, напрыклад, алень давіда, кітайскі тыгр, якіх цяпер можна сустрэць толькі ў заапарках. ### Экалагічныя праблемы Пекін без смогу і са смогам, 2005 Асноўны артыкул: **Экалагічныя праблемы Кітая** У Кітаі найгоршая ў свеце сітуацыя з забруджваннем паветра. З 20 гарадоў з самым дымным небам у свеце, 16 — кітайскія. Прычына таму — прымяненне вугалю ў энергетыцы і камунальнай гаспадарцы, імклівы рост аўтапарка. Ва ўмовах зімовага антыцыклону вялікія індустрыяльныя гарады паўночнага Кітая проста задыхаюцца ад смогу. Кітайскі тыгр Асабліва пакутуе Пекін, што ляжыць у замкнёным паніжэнні. Мяркуецца, што празмерная забруджанасць паветра выклікае рост лёгачных захворванняў, у тым ліку анкалагічных. Кітай падпісаў, Кіёцкі пратакол, але не узяў на сябе ніякіх абавязкаў і не спяшаецца змяншаць выкіды вуглякіслага газу. Рэкі Кітая, нават самыя вялікія, ператварыліся ў сапраўдныя сцёкавыя канавы. Гэта звязана з выкідамі неачышчаных прамысловых і камунальных водаў і з вельмі спрэчнымі стандартамі дапушчальнай канцэнтрацыі забруджвальнікаў. Забруджаны нават падземныя воды, да чаго спрычынілася сельская гаспадарка. Яна ж у адказе і за імклівую эрозію глебаў і апустыньванне. Паводле даследванняў 2007 года Кітай страчвае каля 4000 кв.км. прадукцыйных земляў штогод. Нягледзячы на тое, што з 1970-х на мяжы Гобі ствараюцца «зялёныя бар’еры», працяглыя засухі і нерацыянальныя метады вядзення сельскай гаспадаркі прыводзяць да пыльных бур, якiя назаляюць паўночнаму Кітаю кожную вясну, часам даходзячы да Карэі і Японіі. Гісторыя -------- Асноўны артыкул: **Гісторыя Кітая** Ручная стрэльба, каля 1300 Кітайская цывілізацыя — адна з найбольш старажытных у свеце — расквітнела на ўрадлівых глебах басейна Хуанхэ, што працякае па Паўночна-Кітайскай раўніне. На працягу больш за 4000 гадоў палітычная сістэма Кітая была заснавана на спадчынных манархіях (таксама вядомых як дынастыі). Першай з гэтых дынастый была напаўлегендарная дынастыя Ся (каля 2000 да н.э.). Наступныя некалькі тысяч гадоў кітайская цывілізацыя пашырала тэрыторыю ўплыву, дзяржавы распадаліся і зноў ядналіся безліч разоў. І толькі ў 221 да н.э. Кітай быў аб’яднаны пад кіраўніцтвам адной дынастыі — Цынь. Падчас праўлення дынастыі Хань (206 да н.э. — 220 н.э.) былі зробленыя першыя два з «вялікіх кітайскіх вынаходніцтваў» — компас і папера; вялікія поспехі былі займеты ў сельскай гаспадарцы і медыцыне. За Ханямі надыйшла эпоха Трох Царстваў, пасля былі дынастыі Цзынь, Паўночная і Паўднёвая дынастыі, Суй. У часы дынастыі Тан (618—907) культурны ўплыў Кітая, дзякуючы Вялікаму шаўковаму шляху, распаўсюдзіўся далёка на захад — ажно да Месапатаміі і Афрыканскага рога. Тады ж быў вынайдзены порах. У 755—763 гг.. магутнасць Кітайскай дзяржавы і дынастыі Тан была падарвана паўстаннем Ань Лушаня. Хубілай, заснавальнік мангольскай дынастыі Юань (у кітайскай гістарыяграфіі вядомы як Шы Цзу Заснавальнік дынастыі Сун (960—1279), палкаводзец Чжао Куанінь захапіў у 960 г. ўладу і абвясціў сябе імператарам Тайцзу (960—976), чым скончыў перыяд смут пасля падзення дынастыі Тан. Яго пераемнік Тайцзун (976—997) канчаткова аб’яднаў Кітай пад уладай Сун. Спыненне міжусобіц спрыяла хуткаму эканамічнаму ўздыму краіны, росквіту кітайскай сярэдневяковай культуры. Развівалася філасофія ў выглядзе неаканфуцыянства Чжу Сі. Але імператары цярпелі няўдачы ў барацьбе з паўночнымі качэўнікамі — кіданямі, тангутамі, і ў рэшче рэшт Паўднёвая Сун — усё, што засталося ад дынастыі — была зваявана ханам Хубілаем, які распачаў дынастыю Юань (1279—1368). У выніку паўстання «Чырвоных войск» 1351—68 гг.. манголы былі выгнаны і ў 1368 г. заснавана кітайская дынастыя Мін (1368—1644). У імперыі Мін быў пабудаваны флот і створана рэгулярнае войска, агульнай колькасцю ў 1 мільён чалавек. У імперыі ўкаранілася надзельная сістэма. Была праведзена жорсткая цэнтралізація кіравання, прадпрымаліся спробы рэгламентаваць ўсе сферы жыцця грамадзян. Нягледзячы на паспяховае кіраванне першых двух імператараў — Чжу Юаньчжана і яго сына Чжу Дзі — з цягам часу ў дзяржаўным апараце імперыі з’явіліся прыкметы раскладання, асаблівай бядой была карупцыяй. Мінскі Кітай пачаў праводзіць палітыку самаізаляцыі. У гэты час ля паўночна-усходняга ўскрайка Кітаю ўзнікла маладая дзяржава маньчжураў. Скарыстаўшыся сялянскім паўстаннем Лі Цзычэня, манчжуры захапілі Пекін і заснавалі дынастыю Цын (1644—1911). Абстрэл кітайскіх джонак, эпізод Першай Опіумнай вайны У першай палавіне XVIII стагоддзя цынскаму ўраду ўдалося наладзіць дастаткова эфектыўнае кіраванне краінай, адным з вынікаў гэтага было тое, што Кітай быў краінай з найвышэйшым паказчыкам павелічэння колькасці насельніцтва. Цынскі двор праводзіў палітыку самаізаляцыі, што прывяло да адкрыцця Кітая заходнім дзяржавам сілаю: паразы ў Опіумных войнах і ператварэння ў паўкаланіяльную краіну. Пазней супрацоўніцтва з заходнімі дзяржавамі дапамагло дынастыі пазбегнуць паражэння ў часы паўстання тайпінаў, праводзіць адносна паспяховую мадэрнізацыю краіны і такім чынам праіснаваць да пачатку XX стагоддзя, аднак і стала чыннікам росту нацыяналістычных (антыманчжурскіх) настрояў. Дынастыйная гісторыя Кітая скончылася ў 1911 з заснаваннем у выніку Сіньхайскай рэвалюцыі Рэспублікі Кітай. У першай палове ХХ стагоддзя Кітай пагрузіўся ў перыяд грамадзянскіх войнаў, якія падзялілі краіну на два асноўных палітычных лагеры: спачатку міжнародна прызнаны Бэянскі урад у Пекіне і нацыяналістычны ўрад Гаміньдана ў Кантоне, а потым — афіцыйны ўрад Гаміньдана і камуністычны ўрад Маа Цзэдуна. Баявыя дзеянні скончыліся ў 1949, калі камуністы перамаглі ў грамадзянскай вайне і стварылі Кітайскую Народную Рэспубліку. Прыхільнікі Гаміньдана адступілі на Тайвань, дзе Рэспубліка Кітай пряцягвае існаваць па сённяшні дзень. Члены камуны працуюць ноччу пры святле лямп, 1959, Вялікі скачок Новыя ўлады ўзялі курс на пабудову камуністычнага грамадства праз калектывізацыю і фарсіраваную індустрыялізацыю, апагеем якой стаў так званы Вялікі скачок (1958—1962), што прынёс нацыі трагічныя наступствы праз няўмелую аграрную палітыку і стаў другой пасля Другой Сусветнай вайны катастрофай ХХ стагоддзя па колькасці ахвяраў. Сярод мерапрыемстваў Скачка была і знакаміая «Вераб’іная кампанія». Апошняе дзесяцігоддзе рэжыма Мао Цзэдуна (1966—1976) адзначылася Культурнай рэвалюцыяй, якая мела на мэце канчатковае знішчэнне буржуазных рэштак у грамадстве. Адной з формаў рэвалюцыі была масавая высылка інтэлігентаў і іншадумцаў у вёскі на перавыхаванне. «Бунтары» і хунвэйбіны знішчылі значную частку культурнай спадчыны кітайскага і іншых народаў КНР. Напрыклад, былі знішчаны тысячы старажытнакітайскіх гістарычных помнікаў, кніг, карцін, храмаў і г.д. Пагоршыліся адносіны з СССР, якому Мао не дараваў развянчанне культу асобы Сталіна; у 1969 годзе адбыўся савецка-кітайскі ўзброены канфлікт на востраве Даманскі, што на Амуры. Пасля смерці правадыра Мао Кітай перайшоў на рынкавыя эканамічныя рэйкі, не здрадзіўшы сацялістычным прынцыпам у грамадстве. У 1978 годзе ў Кітайскай Народнай Рэспубліцы абвешчаны пачатак эканамічных рэформ. Іншадумства працягвае жорстка пераследвацца. Найбольш яскравым прыкладам краху пратэстнага руху сталі падзеі на плошчы Цяньаньмэнь у 1989 годзе. У 2003 годзе Кітай запусціў свайго касманаўта. У 2014 Кітай абыйшоў ЗША па агульным аб’ёме ВУП (ППЗ), стаўшы найбольшай эканомікай свету. Дзяржаўны лад ------------- Дом народных сходаў — месца пасяджэнняў парламента Канстытуцыя Кітайскай Народнай Рэспублікі называе Кітай сацыялістычнай дзяржавай пад дэмакратычным кіраўніцтвам народнай дыктатуры, вядучую ролю ў якой выконвае рабочы клас, а калі дакладней — саюз рабочых і сялян. Дзяржаўныя органы прытрымліваюцца прынцыпу «дэмакратычнага цэнтралізму». Палітычная, грамадская і эканамічная сістэмы КНР характарызуюцца кіраўніцтвам дзяржавы як «народная дыктатура», «сацыялізм з кітайскай спецыфікай» і «сацыялістычная рынкавая эканоміка» адпаведна. За мяжой кітайскі палітычны рэжым разглядаецца як сацялістычны або камуністычны, і адначасова аўтарытарны і караратывісцкі, са значнымі абмежаваннямі свабоды ў сферах інтернету, прэсы, сходаў, рэлігіі, права мець дзяцей і інш.. У заходняй паліталогіі разглядаецца як адна з пяці сучасных камуністычных дзяржаў (разам з В’етнамам, Лаосам, Паўночнай Карэяй і Кубай). Парламент КНР завецца Усекітайскім сходам народных прадстаўнікоў. У Кітаі дэ-факта аднапартыйная сістэма — самой Канстытуцыяй замацавана кіруючая роля Камуністычнай Партыі Кітая (КПК). У 2018—2022 гг.. з 2980 крэслаў парламента 71 % занята дэпутатамі КПК. Можна заўважыць, што амаль траціна месцаў належыць прадстаўнікам яшчэ васьмі партый, і гэта на словах адпавядае ленінскаму прынцыпу «дэмакратычнага цэнтралізму». Аднак эксперты кажуць пра амаль поўную адсутнасць палітычнага плюралізму ў парламенце. Праўда, у апошнія гады адбыіліся некаторыя зрухі ў бок лібералізацыі, прынамсі, выбары сталі больш празрыстымі і не такімі безальтэрнатыўнымі. Выбары ў мясцовыя саветы прамыя, улады на месцах маюць дастаткова шмат паўнамоцтваў. На узроўнях вышэй (ажно да парламента) дэпутаты абіраюцца ўскосна — прызначаюцца ніжэйшымі саветамі. Сі Цзіньпін з прэзідэнтам Аргенціны М.Макры на саміце G20, 2016 Пасада прэзідэнта КНР была ўведзена Канстытуцыяй краіны 1954 года, адменена ў 1975 годзе, а затым зноў адноўлена ў 1982 годзе. Прэзідэнтам — абіраецца ён тэрмінам на пяць гадоў — з’яўляецца генеральны сакратар КПК. З 2012 пасаду займае Сі Цзіньпін. У 2017 ён быў пераабраны на другі тэрмін. Да 11 сакавіка 2018 года старшыня КНР мог займаць гэтую пасаду не больш за два тэрміны, аднак дэпутаты Усекітайскага сходу народных прадстаўнікоў (УСНП) 13-га склікання ўнеслі папраўкі ў канстытуцыю краіны, адмяніўшы абмежаванні на тэрмін паўнамоцтваў. Другая фігура ва ўрадзе Кітая — прэм’ер-міністр, які ўзначальвае кабінет міністраў і уваходзіць у склад кітайскага Палітбюро. У 2013 годзе прэм’ерам стаў Лі Кэцян. Да асноўных палітычных праблем адносяцца рост прорвы між багатымі і беднымі, а таксама карупцыя ва ўрадзе. Тым не менш, узровень даверу кітайцаў да сваёй палітычнай сістэмы і сваіх правадыроў вельмі высокі — 85-90 % паводле апытання 2011. ### Знешняя палітыка Дзякуючы эканамічным поспехам, КНР увайшла ў лік галоўных гульцоў на сусветнай арэне. У ХХІ стагоддзі эканамічныя і палітычныя інтарэсы Кітая прасціраюцца па ўсім свеце. Адна з галоўных задач знешняй палітыкі КНР — схіліць усе дзяржавы свету да непрызнання Кітайскай Рэспублікі на Тайваня. Кітайская дыпламатыя выкарыстоўвае розныя, галоўным чынам, эканамічныя, рычагі, і дасягае поспехаў. На жнівень 2018 Тайвань афіцыйна прызнавала 17 дзяржаў свету. Зрэшты, гэта не перашкаджае высокаразвітаму Востраву падтрымліваць неафіцыйныя адносіны з большасцю краін. #### Адносіны з Беларуссю Паштовы блок «Беларусь — Кітай. 20-годдзе дыпламатычных адносін» Малы аркуш, прысвечаны ўсталяванню дыпламатычных адносін між Беларуссю і Кітаем. Асноўны артыкул: **Беларуска-кітайскія адносіны** Адносіны Беларусі і Кітая характарызуюцца тэрмінам «стратэгічнае партнёрства», які абазначае высокі ўзровень супрацоўніцтва дзвюх дзяржаў. КНР з’яўляецца асноўным палітычным і гандлёва-эканамічным партнёрам Беларусі ў Азіі. Дыпламатычныя дачыненні дзяржавы ўстанавілі 20 студзеня 1992. У гэтым жа годзе адкрыта пасольства КНР у Беларусі, у наступным годзе — пасольства Беларусі ў КНР. Прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка наведваў Кітай у 1995, 1997, 2001 і 2005. Візіты ў Беларусь нанеслі старшыня КНР Ху Цзіньтаа (2000), старшыня Дзяржсавета Вэнь Цзябаа (2007), Лі Пэн (у 1995 у якасці старшыні Дзяржсавета і ў 2000 у якасці старшыні Пастаяннага камітэта УСНП), намеснік старшыні КНР Сі Цзіньпін (2010), віцэ-прэм’еры Дзяржсавета (1996 і 1997). З 1992 ў складзе Кітайскага народнага таварыства дружбы з замежжам існуе Таварыства кітайска-беларускай дружбы . Адміністрацыйны падзел ---------------------- Кантынентальны Кітай складаецца з 31 адміністрацыйная адзінкі: 22 правінцый (і разглядае Тайвань у якасці 23-й правінцыі), 5 аўтаномных раёнаў (кожны прызначаны для пэўнай нацыянальнай меншасці), 4 гарадоў цэнтральнага падпарадкавання. Таксама Кітаю належыць дэ-факта незалежны Тайвань і 2 спецыялізаваных адміністрацыйных раёны, што маюць максімальную самастойнасць (Ганконг і Макаа). Кітайская Народная Рэспубліка лічыць Тайвань сваёй 23-й правінцыяй, тым часам як Кітайская Рэспубліка лічыць сваім увесь мацерыковы Кітай. Для зручнасці эканамічнага планавання і збору статыстыкі правінцыі і раёны Кітайскай Народнай Рэспублікі групуюцца ў 6 рэгіёнаў: Паўночны Кітай, Паўночна-Усходні Кітай, Усходні Кітай, Паўднёвы Цэнтральны Кітай, Паўночна-Усходні і Паўднёва-Усходні Кітай. | Адміністрацыйны падзел КНР | Правінцыі | | --- | --- | | | * Аньхой * Фуцзянь * Ганьсу * Гуандун * Гуйчжоу | * Хайнань * Хэбэй * Хэйлунцзян * Хэнань * Хубэй | * Хунань * Цзянсу * Цзянсі * Гірын * Ляанін | * Цынхай * Шаньсі * Шаньдун (сталіца Біньчжоу) * Шэньсі * Сычуань | * Тайвань † * Юньнань * Чжэцзян | | †*Тайвань абвешчаны часткай КНР, але фактычна з’яўляецца незалежнай краінай Тайвань* | | **Аўтаномныя раёны** | **Гарады цэнтральнага падпарадкавання** | **Спецыяльныя адміністрацыйныя раёны** | | * Гуансі-Чжуанскі (у тым ліку Гуйлінь) * Унутраная Манголія * Нінся-Хуэйскі * Сіньцзян-Уйгурскі * Тыбецкі | * Пекін (北京市) * Чунцын (重庆市) * Шанхай (上海市) * Цяньцзінь (天津市) | * Ганконг (香港特別行政區) * Макаа (澳門特別行政區) | Насельніцтва ------------ Асноўны артыкул: **Насельніцтва Кітая** Полава-ўзроставая піраміда, 2016 Да апошняй чвэрці ХХ ст. аграрны характар эканомікі, традыцыйная шматдзетнасць сем’яў садзейнічалі вельмі высокай нараджальнасці (35—40 ‰). Але да сярэдзіны ХХ ст. смяротнасць была высокай (25—30 ‰) а працягласць жыцця — нізкай, таму экстрэмальна хуткага росту насельніцтва не адбывалася. Пасля Другой сусветнай вайны смяротнасць скарацілася, і тэмпы росту насельніцтва рэзка ўзраслі. Колькасць насельніцтва ў краіне стала хутка павялічвацца. Нават 40 мільёнаў ахвяраў голаду падчас Вялікага скачка не паўплывалі на тэндэнцыю. З 70-х гг. ХХ ст. дзяржава праводзіць дэмаграфічную палітыку, накіраваную на зніжэнне нараджальнасці. Галоўным чынам, гэта эканамічнае стымуляванне планавання сям’і (ільготы для сем’яў з адным дзіцём). У выніку дэмаграфічнай палітыкі пад канец ХХ ст. нараджальнасць знізілася да 13 ‰. Пры смяротнасці ў 6—7 ‰ гэта забяспечыла натуральны прырост насельніцтва ў 6 ‰. У другой палове 2010-х натуральны прырост складае каля 4 ‰. Насельніцтва Кітая хутка старэе, таму з другой паловы 2020-х яго колькасць пачне імкліва скарачацца. Міграцыйны прырост слабаадмоўны (-0,4 ‰). Сярэдняя працягласць жыцця роўная амаль 76 гадам.. У Кітаі пераважаюць мужчыны (51 %). Каля паловы насельніцтва знаходзіцца ў працаздольным узросце. Кітай валодае самай вялікай у свеце колькасцю працоўных рэсурсаў, значная частка якіх занята ў сельскай гаспадарцы (каля 29 % у 2016 годзе). Лішак рабочай сілы ў краіне садзейнічае шматлікім унутраным і знешнім міграцыям. Агульная колькасць эмігрантаў з Кітая ў розных краінах і рэгіёнах свету — 50 млн чалавек. Сярод іх пераважае танная працоўная сіла, але ёсць і высокакваліфікаваныя спецыялісты і вучоныя. Асноўная частка мігрантаў сканцэнтравана ў краінах Паўднёва-Усходняй Азіі; шмат кітайцаў у ЗША і Расіі. У этнічнай структуры пераважаюць кітайцы або ханьцы (92 %). Яны сканцэнтраваны ва ўсходняй частцы краіны. На астатняй тэрыторыі пражываюць шматлікія некітайскія этнасы, у значнай ступені «разбаўленыя» кітайцамі; самыя значныя з якіх — чжуаны, тыбетцы, уйгуры, манголы — маюць свае аўтаномныя раёны. Адбываецца паступовая кітаізацыя ўскраін: так ва ўйгурскай сталіцы Урумчы доля тытульнага этнасу складае 12,5 %, ханьцаў — 75 %. Шанхай Размяшчэнне насельніцтва надзвычай нераўнамернае. Сярэдняя яго шчыльнасць складае каля 140 чал./км², але на поўдні Вялікай Кітайскай раўніны ўзрастае да 400—650, а ў Тыбеце — зніжаецца да 1,5 чал./км². Паскоранае эканамічнае развіццё прадвызначыла хуткую ўрбанізацыю Кітая — доля гарадскога насельніцтва набліжаецца да 60 %. Найбольш урбанізаванымі з’яўляюцца прамыслова-развітыя правінцыі Паўночна-Усходняга Кітая. Больш за 90 % гарадоў сканцэнтравана на ўсходзе краіны. У КНР найбольшы ў свеце лік гарадоў-мільянераў, у якіх пражывае палова насельніцтва краіны. Кітай займае першае месца ў свеце па колькасці гараджан (чакаецца, што да 2030 іх кольскасць дасягне мільярда), ліку гарадоў-мільянераў (160 у 2015) і мегасіці — агламерацый з насельніцтвам больш за 10 млн. У лік сямі кітайскіх мегасіці уваходзяць Шанхай (25,8 млн.чал. у 2018), Пекін (19 млн), Цянцзінь, Чунцын, Гуанчжоў, Шэньчжэнь і Ухань. Гаспадарка ---------- Раён Пудонг у Шанхаі — найбуйнейшым горадзе і адной з фінансавых сталіц Кітая Пры Маа Цзэдуне гаспадарка цалкам адпавядала сацыялістычным ідэалам — была планавай і дзяржаўнай. Пачынаючы з 1978 ішло рэфармаванне кітайскай эканомікі ў бок рыначнай арыентацыі, але пад моцным дзяржаўным кантролем («дзяржаўны капіталізм»). На вёсцы зямля вярталася ў прыватную ўласнасць, у партовых гарадах ствараліся свабодныя эканамічныя зоны, што прыцягвалі інвестыцыі і фармавалі экспартны патэнцыял. Дзяржаўныя прадпрыемствы рэструктурызаваліся і перадаваліся прыватным уласнікам (дзяржава пакінула за сабой кантроль толькі над стратэгічнымі галінамі: энергетыкай, ваеннай прамысовасцю), нерэнтабельныя заводы зачыняліся. І праз 40 гадоў ад пачатку рэформаў, у 2018 годзе, у прыватным сектары стваралася 60 % ВУП, 90 % новых працоўных месцаў; было занята 80 % эканамічна актыўнага насельніцтва гарадоў. Дзякуючы пераходу ў бок рынку, з ранніх 1980-х па сённяшні дзень кітайскі ВУП расце ў сярэднім на 6 % штогод (а ў 2000—2010 — на 10,5 %!), што можна разглядаць як найхутчэйшыя ў свеце тэмпы. Штогадовы прырост кітайскага ВУП у 2010-х перавышае супольны прырост усёй Вялікай сямёркі. Валавы ўнутраны прадукт КНР склаў у 2018 12 трлн долараў па намінале (2-е месца ў свеце, пасля ЗША) і амаль 27 трлн долараў па парытэце пакупніцкай здольнасці (1-е месца ў свеце). У Кітаі па стане на 2018 пражывае 336 даляравых мільярдэраў і 3,5 мільёнаў мільянераў. Эканамічныя рэформы выцягнулі з галечы неверагодную народную масу: з 1990 па 2013 колькасць кітайцаў за рысай беднасці скарацілася з 765 да 25 мільёнаў. У 2021 годзе валавы ўнутраны прадукт у Кітаі павялічыўся на 8,1 % ў параўнанні з папярэднім годам, пры гэтым сярэднія тэмпы росту за два гады склалі 5,1 %. Аб’ём эканомікі КНР склаў 114,4 трыльёна юаняў (звыш 18 трлн амерыканскіх долараў), і выйшаў на другое месца ў свеце. ВУП на душу насельніцтва склаў 80,97 тысячы юаняў (12,55 тысячы долараў), перавысіўшы сярэдні сусветны ўзровень ВУП на душу насельніцтва. Валавы нацыянальны даход склаў 113,3 трыльёна юаняў, павялічыўшыся ў параўнанні з 2020 на 7,9 %. Цянцзінь і Пекін, эканамічны раён Jing-Jin-Ji. Тут ствараецца 10 % кітайскага ВУП Кітай — індустрыяльная краіна з магутнай прамысловасцю. Дзякуючы стабільна высокім тэмпам росту эканомікі, адносна нізкаму кошту і высокай кваліфікацыі працоўнай сілы пры высокай прадукцыйнасці, КНР з’яўляецца сёння адной з самых інвестыцыйна прывабных краін свету і найбуйнейшым вытворцам прамысловай прадукцыі. Сённяшні Кітай з’яўляецца «Сусветнай фабрыкай». Кітай актыўна ўключыўся у міжнародны гандаль і цяпер з’яўляецца адным з яго лідараў. Найбольш значныя сектары кітайскай эканомікі — гэта здабыўная прамысловасць, машынабудаванне (у т.л. аўтамабіле- і электроніка), чорная металургія, энергетыка (у т.л. зялёная), тэкстыльная і швейная прамысловасць, рознічны гандаль, банкаўскі сектар, тэлекамунікацыі, турызм, інтернет-гандаль. Ніхто ў свеце не выпускае больш электраэнергіі, аўтамабіляў (у тым ліку, электрамабіляў), электронікі, сталі, тканін і адзення, прадуктаў харчавання. У 2019 кітайскі рознічны гандаль па сваім аб’ёме пераўзыйдзе амерыканскі. Вытворчыя сілы Кітая сканцэнтраваны ў трох прыбярэжных раёнах: Дэльце Жамчужнай ракі на поўдні, дэльце Янцзы пасярэдзіне, і Jing-Jin-Ji (Пекін-Цянцзінь) на поўначы. У 2018 годзе даход ад электроннай апрацоўчай індустрыі дасягнуў 10,6 трлн юаняў (1,5 трлн долараў), павялічыўшыся на 9 %, а прыбытак ад распрацоўкі праграмнага забеспячэння — 6,3 трлн юаняў (910 млн долараў), з ростам на 14,2 %. У 2018 Кітаю належалі 9 з 20 найбуйнейшых інтэрнет-кампаній свету. Аб’ём інтернет-пакупак на кітайскім рынку перавысіў 1 трлн даляраў. У тым жа годзе Кітай прыцягнуў 105 млрд $ інвестыцый у выглядзе венчурнага капіталу. Менавіта тут размяшчаюцца самыя дарагія стартапы свету (або юнікорны — стартапы коштам большыя за 1 млрд $), такія як ByteDance і Ant Financial, а таксама SenseTime and Face++ — найбуйнейшыя стартапы ў сферы штучнага інтэлекту. Імклівы рост кітайскага душавога ВУП асабліва ўражвае ў параўнанні, 1990—2013 Імкліва растуць і душавыя паказчыкі. Знаходзячыся ў восьмым дзясятку краін па ВУП на душу насельніцтва (каля 20 000 ў 2019), Кітай, паводле класіфікацыі Сусветнага банку, адносіцца да дзяржаў з сярэднім прыбыткам. У 2010-я ў Кітаі сфарміравалася колькасна найвялікшая ў свеце праслойка сярэдняга класа. Чакаецца, што да 2025 да сярэдняга класа будзе належаць 600 млн жыхароў Кітая. Пры гэтым для краіны характэрныя эканамічныя кантрасты: гарады і прыбярэжныя раёны значна больш заможныя ў параўнанні з сельскімі і ўнутранымі раёнамі. 70 % энергетычнага балансу краіны прыходзіцца на каменны вугаль. На Кітай прыходзіцца палова сусветнай здабычы і спажывання гэтага не самага экалагічнага паліва. У 2013 годзе, абышоўшы ЗША, Кітай стаў найбуйнейшым імпарцёрам нафты ў свеце. Да 2020 года ў планах выйсці на ўзровень здабычы ў дыяпазоне ад 60 млрд да 100 млрд кубаметраў сланцавага газу штогод. На рацэ Янцзы створаны каскад з наймагутнейшых ГЭС у свеце, будаўніцтва працягваецца. У 2018 Кітай меў 174 ГВт магутнасцяў сонечнай энергетыкі (40 % сусветнай) і найбуйнейшы ў свеце ветрапарк. У 2017 ў Кітаі было выраблена 29 млн аўтамабіляў, што склала 30 % ад сусветнай вытворчасці. У 2018 Кітай выпусціў палову ўсіх новых электрамабіляў у свеце (BEV and PHEV). Кітайскія кампаніі — Huawei (найбуйнейшая кампанія ў галіне электронікі пасля Apple), Xiaomi, Oppo, Vivo, OnePlus — кантралююць 40 % сустветнага рынку смартфонаў. Кітай плануе давесці вытворчасць айчынных прамысловых робатаў да 100 000 у 2020 годзе. У 2017 у сферы турызму было створана 11 % кітайскага ВУП (намінал) — 1,35 трлн даляраў. У сектары прама і ўскосна занята 28 млн чалавек. Найбольшае значэнне мае ўнутраны турызм (5 млрд паездак), у знешнім Кітай уваходзіць у сусветныя лідары. З пачатку XXI ст. порт Чжоўшань у горадзе Нінба правінцыі Чжэцзян (Усходні Кітай) па грузаабароце заняў першае месца ў свеце. Культура -------- Асноўны артыкул: **Культура Кітая** Культура Кітая — адна з самых старажытных і самабытных ў свеце. Культура Кітая аказала вялікі ўплыў спачатку на развіццё культуры шматлікіх суседніх народаў, якія засялялі шырокія тэрыторыі найпозніх Манголіі, Тыбету, Індакітая, Карэі і Японіі. ### Энергія «ці» Асноўны артыкул: **Ці** Кітайская філасофская канцэпцыя касмічнай ці, або энергіі (сілы), якая пранізае Сусвет, развілася ў эпохі Шан і Чжоу. Кітайцы вераць у тое, што ці спарадзіла космас і Зямлю і два пачаткі — «адмоўны» і «станоўчы» прынцыпы інь і ян, якія спарадзілі ў сваю чаргу ўсё астатняе («цемру рэчаў»). Кожнае фізічнае змяненне, тое, што адбываецца ў свеце, кітайцы лічаць вынікам дзеяння ці. Асаблівыя методыкі, прызначаныя для рэгулявання руху ці ў арганізме з мэтай агульнага аздараўлення і нават здабыцця паранармальных здольнасцей, называюцца цігун (літар. «Праца з ці»). ### Фэншуй Асноўны артыкул: **Фэншуй** Кітайская геамантыка, або фэншуй («вецер і вада») грунтуецца на ідэях касмічнай энергіі ці. Напрыклад, правільная планіроўка дома, размяшчэнне дзвярэй ўплывае на цыркулюючую ў памяшканні энергію ці і адпаведна на дабрабыт яго насельнікаў. ### Каліграфія Каліграфія вывела звычайнае кітайскае пісьмо на ўзровень мастацкай формы мастацтва і традыцыйна прыраўноўваецца да жывапісу і паэзіі, як метад самавыяўлення. Паколькі іерагліфічныя малюнкі абмежаваныя невялікай колькасцю чорт (ліній), індывідуальны стыль мастака вызначаюць іх таўшчыня, вугал выгібу і дынамізм, які надаецца малюнкам. Эксперты ацэньваюць збалансаванасць і прапарцыянальнасць ліній, кампазіцыйную пабудову іерогліфаў і іх цэласнасць і гарманічнасць. Асноўныя элементы каліграфіі, якія кітайцы называюць «чатырма скарбамі веды» — гэта туш, камень (тушачніца), пэндзаль і папера. ### Фарфор Асноўны артыкул: **Кітайскі фарфор** Нягледзячы на тое што кераміка ў Кітаі вядомая спрадвеку, толькі ў бронзавым веку (1500—400 гг. да н. э.) кітайцы навучыліся атрымліваць асабліва трывалыя клеі і рабіць печы для высокатэмпературнага абпалу, якія дазволілі ім вырабляць больш трывалы, часам паліваны гліняны посуд. Сапраўдны ж фарфор з’явіўся толькі ў эпоху Суй. Больш тонкі, чым кераміка, сапраўдны фарфор роўны і паліраваны. Пры ўдары па парцалянавыя вырабы яно гучыць. Тонкі фарфор здаецца празрыстым. ### Кунг-фу Асноўны артыкул: **Кунг-фу** Кітайскія баявыя мастацтва на захадзе звычайна асацыююцца з кунг-фу, або гун-фу. Гун-фу у перакладзе з кітайскага азначае «майстэрства» або «руплівая праца» і можа прымяняцца як пры апісанні дасягненняў змагара, так і каліграфа або піяніста. ### Кітайская кухня Асноўны артыкул: **Кітайская кухня** Рыс заўсёды меў вялікае значэнне для кітайцаў — і як асноўны харчовы прадукт, і як тэхнічная культура. Лічыцца, што традыцыя культывавання рысу ў Паўднёвым Кітаі зарадзілася каля 10000 гадоў да н. э. хоць метад будовы заліўных палёў, які патрабуе маштабных ірыгацыйных работ, дасягнуў дасканаласці па сканчэнні тысяч гадоў. Сёння рыс вырошчваецца ў Кітаі амаль паўсюдна. Кітайскі мал складае 35 % сусветнай прадукцыі. ### Культурныя і гістарычныя помнікі Кітая #### Вялікая Кітайская сцяна Асноўны артыкул: **Вялікая Кітайская сцяна** Вялікая сцяна, або, як яе называюць кітайцы, Доўгая сцяна, працягнулася на 8851,8 км праз увесь Паўночны Кітай. З гэтага 6260 км сцены складаюцца з цаглянага мура, 2232,5 км — з натуральнага горнага масіва. Каля 360 км наогул з’яўляюцца не сцяной, а запоўненымі вадой равамі. Збудаванне сцены пачалося ў IV—III ст. да н. э. калі асобныя кітайскія дзяржавы вымушаны былі ствараць абарончыя збудаванні ад набегаў качавых народаў Цэнтральнай Азіі. Пасля аб’яднання Кітая пад уладай дынастыі Цынь ў 221 г. да н. э. імператар Шы Хуандзі загадаў злучыць шэраг абарончых ліній у адзіную сцяну. Пры наступнай дынастыі — Хань — будаўнічыя працы на Вялікай сцяне працягваліся і былі завершаны ў III ст. н. э. У цяперашні час у сваёй заходняй частцы Вялікая сцяна захоўвае першапачатковую форму, ва ўсходняй жа частцы моцна разбурана і месцамі ўяўляе толькі земляны вал. У захаваных частках сцяна мае шырыню каля 9 м і на вяршыні каля 6 м, вышыня сцяны дасягае 10 м. Прыкладна праз кожныя 200 м — чатырохвугольныя вартавыя вежы, а з вонкавага боку сцяны — высокія абарончыя зубцы з адтулінамі-амбразурамі. Верхняя плоскасць сцяны, замощенная плітамі, некалі ўяўляла сабой шырокую абароненую дарогу, па якой маглі хутка перасоўвацца воінскія часткі і абозы. У цяперашні час некаторыя ўчасткі гэтай плоскасці заасфальтаваныя і выкарыстоўваюцца як аўтамабільныя дарогі. Сцяна праходзіць галоўным чынам па гарыстым месцам, паўтараючы выгібы рэльефу і арганічна ўпісваючыся ў навакольны пейзаж. #### Імператарскі палац У самым цэнтры Пекіна знаходзіцца Імператарскі палац, вядомы таксама як Забаронены горад, бо на працягу 500 гадоў яго гісторыі тут мог жыць толькі імператар і яго сям’я, а прыдворныя, чыноўнікі і ўсе астатнія жылі за яго сценамі, і да 1925 простым смяротным ўваход сюды быў забаронены. Занесены ЮНЕСКА ў спіс сусветнай спадчыны чалавецтва ў 1987 годзе. Пабудаваны ў 1406—1420 г. рэзідэнцыя 24 кітайскіх імператараў. Агульная плошча ў 720 тыс. кв. м, у ім знаходзіцца 9999 пакояў. Ён акружаны сцяной даўжынёй 3400 м і ровам з вадой, якая называецца «Залатая вада». Комплекс падзелены на Унутраны палац і Знешні палац. Асноўныя памяшкання Зьнешняга палаца, дзе імператар выконваў свае дзяржаўныя функцыі — зала Вярхоўнай гармоніі, Поўнай гармоніі і Захавання гармоніі. Ва Унутраным палацы знаходзіліся жылыя памяшканні, дзе жылі, гулялі, пакланяліся Багам імператар, імператрыцы, наложніцы, прынцы і прынцэсы. Асноўныя памяшканні гэтай часткі Забароненага горада — залы Нябеснай чысціні, Аб’яднання і свету, Зямнога спакою. Тут жа знаходзяцца тры імператарскіх сады — даўгалецця, дабрыні і спакою і Імператарскі сад. #### Маўзалей імператара Цынь Шы Хуандзі і «тэракотавая армія» Г. Сіань, правінцыя Шэньсі, уключаны ў спіс ЮНЕСКА ў 1987 годзе. Знаходзіцца ў 35 км ад горада Сіаня, пабудаваны ў 221—210 гг. да н. э. для першага імператара аб’яднанага Кітая. На яго будаўніцтве былі занятыя 700 тыс. рабочых. У падземным палацы размяшчаецца больш за 400 пахаванняў, яго плошча — больш за 56,25 кв. км. Галоўнае экспанаты комплексу — тэракотавая армія, выпадкова выяўленая мясцовымі сялянамі ў 1974 годзе. У трох скляпеністых падземных камерах знаходзяцца ў агульнай складанасці фігуры каля 7400 салдат і коней і 90 ваенных калясніц — практычна ўся імператарская армія. Фігуры выкананыя ў поўны рост, іх вышыня 1,8 м, твар кожнага салдата унікальны. ### Кітайскія вынаходкі Друкаваныя кнігі, фарфор, шоўк, люстэркі, парасоны і папяровыя змеі — гэта толькі малая доля тых прадметаў нашай штодзённасці, якія былі вынайдзены кітайцамі і якімі людзі карыстаюцца і па гэты дзень ва ўсім свеце. Характэрна, што кітайцы распрацавалі тэхналогію вытворчасці фарфору за тысячу гадоў да еўрапейцаў. А два самых вядомых кітайскіх вынаходкі з’явіліся дзякуючы філасофіі. У пошуках эліксіра неўміручасці даоскія алхімікі выпадкова вывелі формулу пораху, а магнітны компас быў створаны на аснове інструмента, ужывальнага для геамантыі і фэншуй. #### Кітайская астралогія Кожны год асацыюецца з адным з 12 жывёл, якія маюць асаблівы сімвал і складнікаў паўтаральны астралагічны цыкл. Напярэдадні Новага года ў кітайцаў прынята казаць, напрыклад, аб прыходзе «года сабакі». У кітайскай астралогіі чалавеку, народжанаму пад знакам пэўнай жывёлы, прыпісваюцца асаблівасці, уласцівыя гэтай жывёле. У гонар Кітая быў названы астэроід (139) Жуйхуа, адкрыты 10 кастрычніка 1874 года канада-амерыканскім астраномам Джэймсам Уотсанам ў Пекіне. У перакладзе з кітайскай назву астэроіда азначае «Зорка шчасця Кітая». #### Кнігадрукаванне Вынаходніцтва рухомага шрыфта не аказала значнага ўплыву на кітайскае таварыства, і большасць друкароў працягвалі выкарыстоўваць ранейшыя формы. У Еўропе вынаходніцтва рухомага шрыфта зрабіла рэвалюцыю. Апераваць 30 друкаванымі формамі лацінскага алфавіту прасцей, чым 3000 і больш для іерогліфаў, якія выкарыстоўваюцца пры выпуску кітайскай газеты. Выкананне адбіткаў іерогліфаў на адной друкаванай форме патрабуе нашмат больш высілкаў і выдаткаў. #### Іерогліфы Асноўны артыкул: **Кітайскае пісьмо** Кітайскія іерогліфы могуць складацца з піктаграфічных, ідэаграфічных і фанетычных элементаў. Радыкал (або ключ) — элемент, які пішацца злева ці наверсе іерогліфа, — ключ да закладзенага ў ім сэнсе. Ключы могуць быць як фанетычнымі элементамі, так і сэнсавымі. Напрыклад, у іерогліфе 吗 (ма), які абазначае пытальную часціцу агульнага пытання, іерогліф 马 (ма, «конь»), з’яўляецца фанетыкам. Таксама ў іерогліфе 好, якая пазначае «добра» і прамаўляюць як «hǎo», радыкал «жанчына» 女 спалучаецца з іншым сэнсавым элементам «дзіця» 子. Ідэя іерогліфа, такім чынам, заключаецца ў тым, што «жанчына» і «дзіця» ў сям’і — гэта добра, на шчасце. З нядаўняга часу кітайцы перайшлі на спрошчаныя іерогліфы, што прыкметна палегчыла навучанне кітайскай мовы. Навука ------ Кітайская акадэмія навук (КАН) займаецца развіццём матэматыкі, фізікі, хіміі, медыцыны, навук аб зямлі, інфармацыйнымі тэхналогіямі, біятэхналогіямі і інш. Кітайская інжынерная акадэмія (КІА) займаецца машынабудаваннем, металургіяй, будаўніцтвам, сельскай гаспадаркай, лёгкай і цяжкай прамысловасцю, транспартам. Кітайская акадэмія грамадскіх навук (КАГН) адпаведна сканцэнтравана на эканоміцы, гісторыі, філасофіі, праве, міжнародных адносінах, сацыялогіі. Чакаецца, што ў 2013 годзе па колькасці запатэнтаваных вынаходстваў, індэксах цытуемасці і ліку публікацый Кітай абміне Японію, выйшаўшы на другое месца ў свеце пасля ЗША. Спорт ----- Кітай валодае адной з найстарэйшых спартыўных культур у свеце. Існуюць сведчанні аб тым, што ў Кітаі яшчэ ў старажытныя часы гулялі ў нейкую гульню з скураным мячом, накшталт сучаснага футбола. Акрамя футбола, самымі папулярнымі спартыўнымі спаборніцтвамі ў краіне з’яўляюцца ваенныя мастацтвы, кулявая стральба, настольны тэніс, спартыўная гімнастыка і скачкі на батуце, цяжкая атлетыка, бадмінтон, лёгкая атлетыка, плаванне, шорт трэк, фігурнае катанне, канькабежны спорт, баскетбол і більярд. Фізічная падрыхтоўка шырока распаўсюджаная ў кітайскай культуры. Найбуйнейшы выдавец спартыўнай літаратуры ў краіне China Sports Publications Corporation выпускае мноства спартыўных кніг, газет і часопісаў. Замест СССР КНР стала новай сусветнай спартыўнай дзяржавай, якая практычна на роўных змагаецца з ЗША за медалі на Алімпіядах і чэмпіянатах свету па шэрагу відаў спорту. Летнія Алімпійскія гульні 2008 года праводзіліся таксама ў Кітаі — у Пекіне. КНР на іх атрымала пераканаўчую перамогу ў неафіцыйным агульнакамандным заліку. Пекін быў абраны асноўным горадам Алімпіяды рашэннем журы Міжнароднага алімпійскага камітэта 13 ліпеня 2001 года. Афіцыйны лагатып летніх Алімпійскіх гульняў 2008 года — «Танцуючы Пекін». Талісманы — пяць цацак Фува, кожная з якіх ўвасабляла колер алімпійскіх кольцаў. Слоган Алімпіяды — «Адзін свет, адна мара». Спартсмены спаборнічалі ў 28 відах спорту. З 2004 года ў Шанхаі на трасе «Шанхай Інтэрнэшнл» праводзіцца гонка «Гран-пры Кітая» у класе «Формула-1». Гл. таксама ----------- * Кітайскі каляндар * Апошняе кітайскае папярэджанне Зноскі ------ 1. ↑ Афіцыйны лічыльнік насельніцтва (англ.) 2. ↑ 3. ↑ Unconventional gas systems in China 4. ↑ zviazda.by 5. ↑ У Сяоцю. Да 50-годдзя Кітайскай народнай рэспублікі: Дынамічнае развіццё кітайска-беларускіх адносін Архівавана 25 жніўня 2011.// Інфармацыйна-аналітычны і культуралагічны бюлетэнь «Кантакты і дыялогі». № 9-10 1999 6. 1 2 Архівавана 28 сакавіка 2019. 7. ↑ 8. ↑ zviazda.by 9. ↑ zviazda.by 10. ↑ Газовые амбиции Китая, Коммерсантъ, 19 марта 2012 г. 11. ↑ Весткі з Кітая — zviazda.by 12. ↑ Великая Китайская стена оказалась почти на 3 000 км длиннее 13. ↑ U+597D в Unihan database 14. ↑ Китай и мировая наука. Между Конфуцием и высокими технологиями — МГИМО-Университет Архівавана 21 лютага 2014. Літаратура ---------- * Кітай // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. С. 297—310. * Геаграфія мацерыкоў і краін: вучэб. дапам. для 9-га кл. устаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. мовай навучання / Н. У. Навуменка, М. Л. Страха; пад рэд. Н. У. Навуменка; пер. з рус. мовы М. Л. Страхі. — 2-е выд. перапрац. — Мінск: Нар. асвета, 2011. ISBN 978-985-03-1594-6. | ⛭Кітай паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Кітай»** | | Краіны Азіі | | --- | | | Аб’яднаныя Арабскія Эміраты · Азербайджан² · Аман · Арменія · Афганістан · Бангладэш · Бахрэйн · Бруней · Бутан · В’етнам · Грузія² · Егіпет¹ · Емен · Іарданія · Ізраіль · ✯ Інданезія · Індыя · Ірак · Іран · Казахстан² · Камбоджа · Катар · Кіпр · Кітай · Кувейт · Кыргызстан · Лаос · Ліван · Малайзія · Мальдывы · Манголія · М’янма · Непал · Пакістан · Паўднёвая Карэя · Паўночная Карэя · Расія² · Саудаўская Аравія · Сінгапур · Сірыя · Таджыкістан · Тайланд · Туркменістан · Турцыя² · Узбекістан · Усходні Тымор · Філіпіны · Шры-Ланка · Японія --- **Дзяржавы і краі са спрэчным статусам**: Абхазія · Азад Кашмір · Вазірыстан  · Дзяржава Ва · Дзяржава Шан · Заходні бераг ракі Іардан · Іракскі Курдыстан · Нагорна-Карабахская Рэспубліка · Палесцінская аўтаномія · Паўднёвая Асеція · Паўночны Кіпр · Тайвань --- **Залежныя тэрыторыі**: Акратыры і Дэкелія (Брыт.) · Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне · Ганконг (Кітай) · Какосавыя астравы (Аўстр.) · Востраў Каляд (Аўстр.) · Макаа (Кітай) ¹ У асноўным у Афрыцы  ² Часткова ў Еўропе | | Краіны ля Жоўтага мора | | --- | | Сцяг Кітая Кітай • Сцяг Паўднёвай Карэі Паўднёвая Карэя • Сцяг КНДР Паўночная Карэя | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Ваенная Сыціна · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кароткая яўрэйская · Кругасвет · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Праваслаўная · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Catholic (1907—13) · Catholic (1997—…) · Treccani · Сучаснай Украіны · Швейцарскі гістарычны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX4575410 · BNF: 11936107m · GND: 4009937-4 · LCCN: n79091151 · LNB: 000040380 · Microsoft: 191935318 · NDL: 00326118 · NKC: ge131732 · PTBNP: 402048 · VIAF: 132441531 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Даманеўскі. **Уладзімір Віктаравіч Даманеўскі** (14 лютага 1960, г. Дзяржынск, Мінская вобласць) — беларускі дзяржаўны дзеяч. Біяграфія --------- У 1983 годзе скончыў Беларускі дзяржаўны аграрны тэхнічны ўніверсітэт, у 1998 — Акадэмію кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. Працоўную дзейнасць пачаў у 1982 г. інжынерам-радыёмеханікам Дзяржынскай бройлернай птушкафабрыкі. У 1984—1988 гг. працаваў дырэктарам станцыі юных тэхнікаў у Дзяржынску, з 1990 года — інструктарам арганізацыйнага аддзела Дзяржынскага гаркама КПБ. У 1990—1998 гг. быў загадчыкам аддзела па справах моладзі Дзяржынскага гарадскога выканаўчага камітэта, а потым — Дзяржынскага раённага выканаўчага камітэта. У 1998—2006 гг. працаваў у Мінскім абласным выканаўчым камітэце: галоўны спецыяліст упраўлення арганізацыйна-кадравай работы, інспектар галоўнага ўпраўлення кадраў, намеснік начальніка ўпраўлення — загадчык арганізацыйнага аддзела галоўнага ўпраўлення арганізацыйна-кадравай работы, намеснік старшыні камітэта па сельскай гаспадарцы і харчавання. З 2006 г. працаваў інспектарам па Мінскай вобласці інспектарскага аддзела Апарату Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь. У 2009—2013 гг.- старшыня Слуцкага райвыканкама. З 2013 года — памочнік Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь — галоўны інспектар па Гродзенскай вобласці. Са снежня 2014 г. — Старшыня Магілёўскага аблвыканкама. 20 сакавіка 2019 года Старшыням Віцебскага абласнога выканаўчага камітэта Мікалаю Шарснёву і Магілёўскага абласнога выканаўчага камітэта Уладзіміру Даманеўскаму быў абвешчаны вымова за незабеспячэнне выканання даручэння прэзідэнта Беларусі пра своечасовую выплату заработнай платы. Паводле даных на студзень 2019 года, сярэдняя заработная плата ў Віцебскай вобласці складала 830 рублёў, а ў Магілёўскай — 817,3 рубля. Самым «бедным» раёнам стала Шаркаўшчына ў Віцебскай вобласці — 579,3 рубля. Недалёка сышоў і Мсціслаўскі раён у Магілёўскай вобласці — 580,9 рубля. 26 сакавіка 2019 года Прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка наведаў малочнатаварны комплекс «Сліжы» ААТ «Амкадор-Шклоў», які належыць да аграхолдынга «Купалаўскае», дзе быў абураны ўмовамі, у якіх утрымліваюцца жывёлы, а таксама адсутнасцю парадку ў вытворчых памяшканнях. У выніку Лукашэнка даручыў зняць з пасад усіх вінаватых і ўзбудзіць крымінальныя справы, старшыню Шклоўскага райвыканкама Васіля Віцюнова было вырашана назначыць кіраўніком аграхолдынга «Купалаўскае», а памочніка Прэзідэнта па Магілёўскай вобласці Генадзя Лаўранкова — выконваючым абавязкі старшыні райвыканкама, выконваць абавязкі старшыні Магілёўскага аблвыканкама замест знятага Уладзіміра Даманеўскага быў прызначаны ягоны тагачасны першы намеснік Мікалай Кароцін. Зноскі ------ 1. ↑ Лукашэнка абвясціў вымову двум губернатарам Архівавана 27 сакавіка 2019. TUT.BY 2. ↑ Рабочая паездка ў Магілёўскую вобласць 26 сакавіка 2019 года Спасылкі -------- * Даманеўскі Уладзімір Віктаравіч(недаступная спасылка) // БЕЛТА | ⛭Старшыні Магілёўскага абласнога выканаўчага камітэта | | --- | | БССР | * Іван Церахаў (1938—1941) * Іосіф Кардовіч (1943—1948) * Давід Лукашэвіч (1948—1949) * Якім Жылянін (1949—1959) * Пётр Лявіцкі (1959—1962) * Глеб Крывулін (1962—1963) * Глеб Крывулін (1963—1964, сельск.) * Міхаіл Заваротны (1963—1964, прам.) * Васіль Луцкін (1964—1974) * Віталь Прышчэпчык (1974) * Анатоль Маслакоў (1974—1985) * Аляксей Яновіч (1985—1987) * Аляксандр Кічкайла (1987—1989) * Мікалай Грынёў (1989—1994) | | | Рэспубліка Беларусь | * Мікалай Грынёў (1989—1994) * Аляксандр Кулічкоў (1994—1999) * Міхаіл Дражын (1999—2000) * Барыс Батура (2000—2008) * Пётр Руднік (2008—2014) * Уладзімір Даманеўскі (2014—2019) * Леанід Заяц (2019—2021) * Анатоль Ісачанка (з 2021) | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | OpenSanctions |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Лагафет (значэнні). **Лагафе́т** (грэч. λογοθέτης, лац.: logotheta, італ.: logoteta, рум.: logofăt; ад λόγος — *тут*: пастанова, загад, лік, адлік; θέτης — які кладзе, накладае) — вышэйшы чыноўнік (аўдытар, канцлер і да т.п.) царскай ці патрыяршай канцылярыі ў Візантыі, а затым і ў некаторых Усходніх Цэрквах. Царкоўны лагафет быў захавальнікам патрыяршай пячаткі, кіраваў патрыяршай канцылярыяй і яе архівам; на ім жа ляжала грашовая справаздачнасць па патрыярхіі; ён часта быў членам патрыяршага суда. Іх абавязкі апісвае Георгій Кадзін у «De officialibus palatii Constantinopolitani etc». Грамадзянскія лагафеты адказвалі за розныя галіны дзяржаўных расходаў: лагафет прыватных маёмасцей, лагафет сакрэтаў, лагафет статкаў, лагафет вайсковага казначэйства, лагафет пошты (*лагафет дрома*). Вялікі лагафет кіраваў дзяржаўным казначэйствам. Візантыйскія лагафеты --------------------- Асноўны артыкул: **Візантыйскія лагафеты** * Драмалагафет (λογοθέτης τοῦ δρόμου) — лагафет пошт, адказны за імперскую пошту, дыпламатыю і разведку. У X—XI стагоддзі носьбіт гэтага тытула выконваў функцыі галоўнага міністра імперыі. * Лагафет генікона  (англ.) (бел. (λογοθέτης τοῦ γενικοῦ або ὁ γενικός), які выконваў функцыі міністра фінансаў. * Лагафет стратыётыкаў  (англ.) (бел. (λογοθέτης τοῦ στρατιωτικοῦ), адказны за забеспячэнне візантыйскай арміі, хоць дакладныя яго абавязкі не цалкам ясныя. * Лагафет статкаў  (англ.) (бел. (λογοθέτης τῶν ἀγελῶν), кіраўнік дзяржаўнымі маёнткамі (мітата) у заходняй Малой Азіі, якія пастаўлялі коней і мулаў для арміі і паштовай службы. * *Лагафет эйдыкі*, які адказваў за імператарскія скарбніцу, фабрыкі, склады і манаполіі. У эпоху Рымскай імперыі яму адпавядаў тытул лац.: comes rerum privatarum. * Лагафет прэторыя  (англ.) (бел. (λογοθέτης τοῦ πραιτωρίου), адзін з двух галоўных памочнікаў эпарха Канстанцінопаля. * Лагафет прыватнай маёмасці  (англ.) (бел.. * Вялікі лагафет  (англ.) (бел. (μέγας λογοθέτης), пасада першапачаткова з’явілася пад назвай *logothetēs tōn sekretōn* у часы кіравання Аляксея I Камніна для нагляду і каардынацыі дзейнасці іншых дзяржаўных службаў. Лагафеты за межамі Візантыі --------------------------- ### Сіцылія З Візантыі тытул перайшоў на Захад, дзе трывала замацаваўся ў Сіцыліі. Тытул быў эквівалентны або нават больш значны, чым лац.: Magnus Cancellarius; яго насіў, напрыклад, П'етра дэла Вінья, усемагутны прыдворны імператара Фрыдрыха II. ### Дунайскія княствы Тытул *лагафет* выкарыстоўваўся ў сярэднявечных Малдаўскім княстве і Валахіі для абазначэння главы гаспадарскай канцылярыі і захавальніка дзяржаўнай пячаткі. У адсутнасць гаспадара выконваў яго функцыі. Праз лагафета праходзіла афармленне дзяржаўных папер. Пазней з’явіліся тытулы «другі лагафет» і «трэці лагафет» — іх маглі насіць некалькі асоб. Тэрмін «лагафет» прыйшоў у Малдавію з Візантыі праз Балгарыю. Літаратура ---------- * иером. Павел, «О должностях и установлениях Константинопольской церкви» (СПб. 1855). * *Oxford Dictionary of Byzantium*. Edited by Dr. Alexander Kazhdan.. — New York and Oxford: Oxford University Press, 1991. — P. 1247-1248. — ISBN 0195046528.

**Маладыя Хрысціянскія Дэмакраты (МХД)** — грамадскае аб’яднанне маладых людзей, пакліканых садзейнічаць фармаванню ў моладзі Беларусі актыўнай грамадзянскай пазіцыі, заснаванай на хрысціянскіх і патрыятычных каштоўнасцях. МХД яднае грамадзян на добраахвотных пачатках для сумеснай рэалізацыі грамадзянскіх, сацыяльных, культурных і іншых правоў, з’яўляецца свецкім і нерэлігійнымі аб’яднаннем, дзейнасць якога распаўсюджваецца на ўсю краіну. Гісторыя -------- Моладзевая арганізацыя Маладыя Хрысціянскія Дэмакраты (МХД) з'яўляецца моладзевым крылом партыі БХД. Арганізацыя была ўтворана ў 2009 годзе. ### Справаздачна-выбарчы сход Справаздачна-выбарчы сход Маладых Хрысціянскіх Дэмакратаў адбыўся 7 лютага 2010 г. у Мінску. На сходзе прысутнічала звыш 20 прадстаўнікоў МХД з розных рэгіёнаў Беларусі. Пасля справаздачы кіраўніка моладзевай арганізацыі Любові Каменевай і іншых актывістаў, была абраная Рада МХД. На сходзе былі абраныя чатыры намеснікі старшыні, зацверджаныя каардынатары абласных структураў МХД. Сярод заяўленага на сходзе было абвешчана, што на мясцовыя выбары (2010 год) ад МХД будзе вылучана каля 50 кандыдатаў. Таксама было абвешчана, што Маладыя Хрысціянскія Дэмакраты плануюць рэгістравацца як асобнае грамадскае аб'яднанне. ### І ўстаноўчы з’езд І ўстаноўчы з’езд адбыўся 22 мая 2010 г. у Мінску. Удзел у форуме ўзялі больш за 50 дэлегатаў з усіх рэгіёнаў краіны, а таксама запрошаныя госці. На з'ездзе былі абраныя кіруючыя органы рэспубліканскага грамадскага аб’яднання, прыняты статут і стратэгія дзеянняў арганізацыі на бліжэйшы час. Старшынём Моладзі БХД – Маладых Хрысціянскіх Дэмакратаў на без’альтэрнатыўнай аснове абраная Любоў Каменева. У склад Нацыянальнай Рады аб’яднання ўвайшлі 13 чалавек, 10 з якіх – прадстаўнікі рэгіёнаў. ### ІІ устаноўчы з'езд ІІ устаноўчы з'езд адбыўся 3 лістапада 2012 г. Падчас з'езду была абраная старшыня МХД Марына Хоміч Архівавана 16 кастрычніка 2014.. Удзельнікі з'езду, агулам 75 чалавек, зацвердзілі статут арганізацыі і праграму яе далейшай дзейнасці, у тым ліку у межах кампаній за сямейныя каштоўнасці, за папулярызацыю беларускай мовы і культуры, у падтрымку палітвязняў і г.д. ### ІІІ з'езд ІІІ з'езд адбыўся 20 кастрычніка 2013 г. Напачатку з'езду былі падведзеныя вынікі дзейнасці МХД за мінулы год. З'езд МХД акрэсліў планы дзейнасці аргкамітэту на 2014-2015 гады. У прыватнасці, планавалася прыняцце дзейсных мераў па забароне распаўсюду ўсіх відаў наркотыкаў сярод моладзі і падлеткаў.У адукацыйнай сферы МХД планавалі дамагацца павелічэння заняткаў па беларускай мове, літаратуры і гісторыі Беларусі; увядзення ў сярэдніх школах прадмета па асновах хрысціянскай культуры і этыкі; павелічэнне беларускамоўных школ і беларускамоўных класаў; далучэнне Беларусі да Балонскага працэсу; акадэмічнай свабоды, аўтаноміі вышэйшых навучальных устаноў і студэнцкага самакіравання; адмены абавязковага размеркавання маладых спецыялістаў. ### ІV з'езд IV з’езд адбыўся 3 снежня 2016 года. На з’ездзе былі зацверджаныя праграма МХД, палажэнне аб працы аргкамітэту, стратэгічныя мэты і задачы на 2016-2018 гады. Сярод прыярытэтных задачах былі прынятыя распрацоўка заканадаўчых прапаноў у абарону правоў моладзі і правядзенне кампаній у іх падтрымку; павелічэнне колькасці сябраў МХД і сеткі рэгіянальных аддзяленняў; падрыхтоўка не менш за 25 маладых лідараў, здольных узяць удзел у мясцовай кампаніі ў якасці кандыдатаў; узмацненне прысутнасці ў сацсетках і СМІ і іншае. У рамках сваіх кампаній МХД было запланавана дамагацца павелічэння колькасці беларускамоўных школаў і класаў, заняткаў па беларускай мове, літаратуры і гісторыі, увядзення ў школах прадмета па асновах хрысціянскай культуры і этыкі, маніторынгу выканання Беларуссю палажэнняў Балонскага працэсу, увядзення надбавак да заробкаў выкладчыкаў за чытанне курсу на беларускай мовы, адмены чорных спісаў дзеячаў мастацтва. ### V з'езд V з’езд МХД прайшоў 12 кастрычніка 2019 года. Падчас з’езду Марына Хоміч заявіла пра складанне з сябе паўнамоцтваў старшыні. Новай старшынёй аргкамітэту была абраная Надзея Гацак, яе намеснікамі – Марына Хоміч і Яўген Дудкін. Таксама падчас з’езду быў абраны новы склад рады МХД. Унесеныя праўкі ў статут аргкамітэту, прынятыя абноўленыя стратэгічныя мэты і задачы на бліжэйшыя гады, вырашана распрацаваць абноўлены варыянт праграмы да наступнага з’езду. Галоўнай кампаніяй МХД на бліжэйшыя гады была абвешчаная кампанія для ўнясення зменаў у новы Кодэкс аб адукацыі, старт якой таксама быў пакладзены на з’ездзе. Каштоўнасці і напрамкі дзейнасці -------------------------------- МХД прапагандуюць сярод моладзі тыя ж ідэі і каштоўнасці, за якія змагаецца партыя БХД Архівавана 26 мая 2015. Сярод асноўных мэтаў і задач МХД: * стварэнне ўмоў для ўсебаковага разьвіцця моладзі; * раскрыццё яе творчага патэнцыялу; * садзейнічанне разьвіццю ў Беларусі грамадзянскай супольнасці, заснаванай на патрыятычных і грамадзянска-духоўных каштоўнасцях беларускага народа; * абарона правоў і свабод моладзі. МХД маюць намер садзейнічаць актыўнаму ўдзелу моладзі ў пабудове грамадзянскай супольнасьці і прававой дзяржавы, фармаванню актыўнай грамадзянскай пазіцыі моладзі, прававой адукаванасці, прапагандзе здаровага ладу жыцця і хрысціянска-дэмакратычных каштоўнасцяў сярод моладзі. Сярод дзейнасці вылучаюцца наступныя напрамкі: * *Культура*: арганізацыя вечароў і святаў да знамянальных дат (Дзень роднай мовы, Дзень Волі, розныя гістарычныя даты), арганізацыя экскурсій і летнікаў; * *Адукацыя*: лідарства, пабудова каманды, семінары для сяброў арганізацыі (палітычныя, эканамічныя, журналісцкія); * *Міжнароднае супрацоўніцтва*: усталяванне кантактаў і сумесныя мерапрыемствы з уплывовымі палітычнымі структурамі, арганізацыя семінараў у іншых краінах, удзел у летніх школах; * *Вулічныя акцыі* на найбольш актуальныя для Беларусі тэмы. Галоўныя прынцыпы МХД — справядлівасць, хрысціянскія каштоўнасці, жаданне дапамагаць і абараняць тых, каму патрэбна дапамога. Сімволіка --------- За аснову эмблемы МХД узята сімволіка Беларускай Хрысціянскай Дэмакратыі, а таксама лагатыпы іншых хрыцсціянска-дэмакратычных партый Еўропы, у тым ліку Еўрапейскай Народнай Партыі, Хрысціянскай Народнай Партыі Нарвегіі, Хрысціянска-Дэмакратычнай Партыі Малдовы і гэтак далей. Эмблема МХД выкананая ў выглядзе сэрца, утворанага нацыянальнай бел-чырвона-белай стужкай. У цэнтры сэрца змешчаная абрэвіятура "МХД", па-над якой знаходзіцца стылізаваная выява васілька, што прысутнічае і на сімволіцы БХД. Кампаніі МХД ------------ ### "Мы не забудзем!" "Мы не забудзем!" – ініцыяваная Маладымі Хрысціянскімі Дэмакратамі кампанія, накіраваная на ўшанаванне памяці выбітных асоб беларускай палітыкі і журналістыкі. Пачалася з вясны 2013 г. Галоўная мэта акцыі згадаць зніклых апанентаў Аляксандра Лукашэнкі — Юрыя Захаранку, Дзмітрыя Завадскага, Віктара Ганчара, Анатоля Красоўскага. У межах кампаніі правядзіўся шэраг вечарынаў, якія ладзіліся штомесяц 16-га. вечарах памяці бралі ўдзел вядомыя праваабаронцы, палітыкі ды дзеячы культуры: Гары Паганяйла, Андрэй Клімаў, Віталь Рымашэўскі, Юрый Хашчавацкі ды іншыя. Кожнаму прысутнаму прапанавалася падпісаць петыцыю з патрабаваннем расследаваць гэтыя справы. ### "Стоп спайс" Кампанія МХД супраць паліцельных сумесяў пачалася пасля з'езду МХД увосень 2013 года. Яе задача далучэнне моладзі да грамадзянскай кампаніі па прафілактыцы наркакурэння, а таксама дзеянні накіраваныя на змену заканадаўства, якое рэгулюе права на продаж і распаўсюд наркатычных курыцельных сумесяў. Падчас кампаніі праводзілася інфармацыйная праца, збіраліся подпісы, распаўсюджваліся ўлёткі. У зваротах МХД патрабуюць: * забараніць «паліцельныя сумесі» і прыраўнаваць іх да наркатычных сродкаў; * зрабіць больш жорсткім інфармацыйны кантроль за рэкламай «курыльных сумесяў» ў інтэрнэце і сацыяльных сетках, прадугледзець пакаранне сайтаў, якія размяшчаюць аб'явы аб продажы «курыльных сумесяў»; * увесці абавязковыя прафілактычныя гутаркі ў школах, ССНУ і ВНУ пра шкоду і наступствах ўжывання «курыльных сумесяў»; * зрабіць больш жорсткім пакаранне за захоўванне і распаўсюд «курыльных сумесяў», незалежна ад колькасці. ### "Абаронім жывёл" Ініцыятыва з мэтаю абароны жывёл Беларусі ад жорсткага абыходжання, якая аб'яднала неабыякавых грамадзян Беларусі, абураных масавымі зверскімі забойствамі жывёл у Мінску і іншых гарадах краіны. Дадзеная ініцыятыва гэта адказ на недасканалае беларускае заканадаўства ў галіне абароны жывёл. Распачалася ўзімку 2013 г. Задача ініцыятывы — дамагчыся прыняцця Закона Рэспублікі Беларусь аб абароне жывёл, у якім бы змяшчаліся наступныя пункты: * Увесці крымінальную адказнасць за жорсткае забойства і катаванне жывёл; * Зрабіць больш жорсткім грамадзянска-прававую і адміністрацыйную адказнасць за жорсткае абыходжанне з жывёламі; * Забараніць забойства жывёл балючымі спосабамі; * Забараніць забойства жывёл у прысутнасці няпоўнагадовых; * Пры адлове безнаглядных жывёл забараніць ўжываць спосабы і тэхнічныя прыстасаванні, якiя спрычыняюцца да калецтва, траўмы або гібелі безнаглядных жывёл; * Абавязаць органы мясцовай улады забяспечыць умовы для працы прытулкаў для бяздомных жывёл. ### "Беларусь — у Балонскі працэс" Маладыя Хрысціянскія Дэмакраты жадаюць паскорыць механізмы ўступлення Беларусі ў Балонскі працэс. З гэтай мэтай ладзіцца інфармацыйная кампанія і адукацыйныя мерапрыемствы. МХД жадаюць, каб беларуская адукцыйная сістэма была як мага хутчэй і якасней інтэгравана ў еўрапейскую сістэму адукацыі. МХД прапануюць ўнесці адпаведныя змены ў прававыя і нарматыўныя акты Архівавана 5 лістапада 2014. у першую чаргу ў Кодэкс аб адукацыі Рэспублікі Беларусь, з тым, каб забяспечыць выкананне прынцыпаў, неабходных для ўступлення Беларусі ў Балонскі працэс. Акрамя абазначаных кампаній, МХД маюць вялікі досвед правядзення акцый і кампаній сярод моладзі, зборы подпісаў у моладзевых аўдыторыях і праз інтэрнэт. Зноскі ------ 1. ↑ Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 18 кастрычніка 2014. Праверана 13 кастрычніка 2014. 2. ↑ Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 18 кастрычніка 2014. Праверана 13 кастрычніка 2014. 3. ↑ Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 18 кастрычніка 2014. Праверана 12 кастрычніка 2014. 4. ↑ Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 18 кастрычніка 2014. Праверана 12 кастрычніка 2014. 5. ↑ Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 1 лютага 2020. Праверана 1 лютага 2020. 6. ↑ Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 1 лютага 2020. Праверана 1 лютага 2020. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт Беларускай Хрысціянскай Дэмакратыі (БХД)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Іспанія (значэнні). **Іспа́нія** (ісп.: España), **Карале́ўства Іспа́нія** (ісп.: Reino de España), сустракаецца таксама **Гішпа́нія** — краіна ў Паўднёвай Еўропе. Знаходзіцца на Пірэнейскім паўвостраве. Іспанія разам з Балеарскімі і Канарскімі астравамі займае плошчу 504 750 км². і з'яўляецца другой па памерах краінай у Заходняй Еўропе пасля Францыі. Два прыбярэжныя гарады ў Паўночнай Афрыцы, Сеўта і Мелілья, таксама ўваходзяць у склад Іспаніі. Мацерыковая Іспанія мяжуе на захадзе з Партугаліяй, а на поўначы — з Францыяй і Андорай. На поўначы Іспанія абмываецца Біскайскім залівам, на крайнім паўночным захадзе і паўднёвым захадзе — Атлантычным акіянам, а на ўсходзе і паўднёвым усходзе — Міжземным морам. Гісторыя -------- Асноўны артыкул: **Гісторыя Іспаніі** ### Старажытная гісторыя Выява ў пячоры Альтаміра, зробленая каля 15-8 тыс. г. да н.э. Дальмен дэ-Менга, Паўднёвая Іспанія У адной з пячор у Гібралтарскай скалае ў 1848 годзе быў знойдзены чэрап, які — як высветлілася пазней — належаў неандэртальцу і ўзрост якога налічвае 60.000 год. У 1926 годзе там жа знайшлі яшчэ адзін чэрап — маленькай неандэртальскай дзяўчынкі, якой у час смерці было ўсяго чатыры гады. Прыклады пячорнага жывапісу чалавека разумнага (*homo sapiens*) знаходзяцца ў Альтамірскай пячоры недалёка ад Сантыльяна-дэль-Мар у Кантабрыі, дзе можна пабачыць больш за 150 насценных малюнкаў, створаныя ў перыяд з 16.000 па 14.000 гады да н.э. Іншыя сведкі пячорнага жывапісу, узрост якіх налічвае каля 20.000 год былі знойдзены ў пячоры Пілета (*La Pileta*) недалёка ад горада Ронда (*Ronda*) і ў адной з пячор каля гарадка Нерха (*Nerja*) у правінцыі Малага ў Андалусіі. У пячорах Экаін (*Ekain*) і Альчэры (*Altxerri*), якія знаходзяцца каля Сан Себасцьяна (*San Sebastián*) у паўднёва-заходняй частцы Іберыйскага паўвострава, археолагі знайшлі шматлікія гравюры і наскальныя малюнкі, на сённяшні час больш за 300 артэфактаў, у першую чаргу каменныя і касцяныя прылады, узрост найстарэйшых з якіх дасягае 16.500 і 15.500 год і якія адносяцца да мадленскай культуры. Самыя маладыя творы наскальнага жывапісу з пячоры Пілета (*Cueva La Pileta*) былі створаны ў 6 стагоддзі да нашай эры. З той жа эпохі паходзяць жывапіс пячоры Куэва-дэ-лос-Летрэрас (*Cueva de los Letreros*) недалёка ад Велес-Бланка (*Vélez Blanco*) (Альмерыя, Андалусія), а таксама залатыя вырабы і тканіна з магільных склепаў пячоры Куэва-дэ-лос-Мурсілагас (*Cueva de los Murciélagos*) (Гранада, Андалусія). На паўднёва-заходнім узбярэжжы Іберыі ў бронзавым веку ўзнікае культура, з якой у канцы 2 тыс. да н.э. утвараецца цывілізацыя Тартэс, якая гандлявала металам з фінікійцамі. Пасля вычарпання рэсурсаў культура прыходзіць у заняпад. Уздоўж усходняга ўзбярэжжа Іспаніі ў III тысячагоддзі да н.э. з'явіліся іберскія плямёны; некаторыя гіпотэзы звязваюць іх прарадзіму з Паўночнай Афрыкай. Пазней ібераў асімілявалі Кельты; ад ібераў паходзіць старажытная назва паўвострава — Іберыйскі. Іспаніяй зямлю ібераў называлі фінікійцы. У сярэдзіне II тысячагоддзі да н.э. іберы пачалі рассяляцца ва ўмацаваных вёсках на тэрыторыі сучаснай Кастыліі. Іберы займаліся пераважна земляробствам, жывёлагадоўляй і паляваннем, умелі вырабляць прылады працы з медзі і бронзы. Іберы выкарыстоўвалі палеаіспанскае пісьмо, створанае раней тартэсійцамі. Мова ібераў не была роднаснай тартэсійскай. Маюцца рымскія сведчанні пра тое, што раней Іспанію насялялі лігуры, аднак у гістарычны перыяд пра іх існаванне нічога не вядома. У познім бронзавым веку ў Іберыю пранікае культура палёў пахавальных урнаў (рэшткай якой у гістарычны перыяд, верагодна, былі лузітаны), а ў пачатку 1 тыс. да н.э. большую частку Іберыі каланізуюць кельцкія плямёны. Частка кельтаў, якая жыла па суседстве з іберамі, патрапіўшы пад іх уплыў, стварыла кельтыберскую культуру; кельты, якія жылі ў заходняй частцы, захоўвалі адносна кансерватыўны лад жыцця, былі бяспісьменнымі. Кельты Іберыі праславіліся, як воіны. Менавіта яны вынайшлі двухбаковавостры меч, які пасля стаў стандартным узбраеннем рымскай арміі і выкарыстаны супраць сваіх жа вынаходнікаў. ### Рымскі час Рымскі тэатр у Мерыдзе. Бюст Траяна, рымскага імператара, які паходзіў з іспанскага арыстакратычнага рода. Падчас Другой Пунічнай вайны, Рымская рэспубліка захапіла карфагенскія гандлёвыя калоніі ўздоўж узбярэжжа Міжземнага мора прыкладна з 210 да 205 да н.э. Рымлянам спатрэбілася амаль два стагоддзі, каб завяршыць заваёву Пірэнейскага паўвостраву, хоць яны мелі кантроль над ім на працягу больш за шэсць стагоддзяў. Рымскае панаванне звычайна выказвалася праз рымскія законы, мову і сетку дарог. Мясцовыя кельцкае і іберыйскае насельніцтва паступова раманізавалася з рознай хуткасцю ў розных частках Іспаніі. Мясцовыя кіраўнікі паходзілі з рымскіх патрыцый. Рэгіён быў моцна інтэграваны ў рымскую эканоміку, праз яго гавані экспартавалі золата, воўну, аліву і віно. Сельскагаспадарчая вытворчасць павялічылася з увядзеннем ірыгацыйных праектаў. На тэрыторыі тагачаснай Іспаніі нарадзіліся такія выбітныя рымскія дзеячы, як імператары Адрыян, Траян, Феадосій I і філосаф Сенека. У I стагоддзі ў рэгіёне пачало пашырацца хрысціянства, якое атрымала папулярнасць у гарадах у II стагоддзі. Пераважна ў рымскія часы былі закладзены асновы сучанай іспанскай мовы і рэлігійнай традыцыі. У якасці спадчыны раманізацыі мясцовае насельніцтва пачало размаўляць на народнай форме латыны, якая пасля распаду Рымскай імперыі паступова паслужыла асновай для ўзнікнення мясцовых раманскіх моў — іспанскай, каталонскай, галісійскай, астурыйскай і г.д. Нягледзячы на гэта, на тэрыторыі Іберыйскага паўвостраву застаўся амаль незакранутым лацінскім уплывам народ баскаў, які мае не-індаеўрапейскае паходжанне і дагэтуль захоўвае ўласную не-індаеўрапейскую мову. Зрэшты, існуюць версіі, паводле якіх перашпачатковы рэгіён пражывання баскаў размяшчаўся на поўдні сучаснай Францыі. ### Сярэднявечча Уварванне мусульманаў з Паўночнай Афрыкі адбылося ў 711, паўвостраў амаль цалкам быў імі заваяваны. Рэканкіста з поўначы паўвостраву працягвалася каля 700 гадоў і паклала асновы сучаснай іспанскай дзяржаўнасці. Каралеўствы Арагона і Кастыліі аб'ядналіся дынастычнай уніяй (1469). Іспанскія тэрыторыі аб'ядналіся ў канцы 1480-х гадоў з уніяй Каталіцкіх каралёў: караля Арагона і каралевы Кастыльскай. Нягледзячы на тое, што манархі працягнулі кіраваць кожны сваімі землямі, іх знешняя палітыка была агульнай. У 1492 годзе яны захапілі Гранаду і завяршылі *Рэканкісту* на Іберыйскім паўвостраве супраць маўраў. Уваходжанне Гранады ў Каралеўства Кастылія завяршыла аб'яднанне іспанскіх земляў, нягледзячы на тое, што Іспанія па-ранейшаму была падзелена на два каралеўствы. У тым жа самым годзе Хрыстафор Калумб здзейсніў першую іспанскую даследчую экспедыцыю на захад праз Атлантычны акіян, адкрыўшы для еўрапейцаў Новы Свет і стварыўшы там першыя заморскія калоніі Іспаніі. Пасля экспедыцый Калумба і паходаў канкістадораў (канец 15 — сяр. 16 ст.) Іспанія набыла велізарныя каланіяльныя ўладанні у Новым Свеце. Таксама ў гэты час Іспанія валодала Нідэрландамі, часткамі Германіі і Італіі. З гэтага моманту Заходняе паўшар’е стала галоўнай мэтай іспанскіх даследаванняў і каланізацыі. ### Іспанская імперыя Кароль Карл V і каралева Ізабела Партугальская, копія Рубенса са страчанага палатна Тыцыяна Бітва пры Лепанта, пасля якой скончылася дамініраванне асманскага флота на Міжземным моры Мапа каланіяльнай экспансіі Іспанскай імперыі Партрэт караля Філіпа II Сям’я караля Філіпа V, мастак - Луі Мішэль Ван Лоа, 1743 год У XVI стагоддзі іспанцы стваралі паселішчы на астравах Карыбскага мора, а канкістадоры знішчылі такія дзяржаўныя ўтварэнні, як імперыі Ацтэкаў і Інкаў на мацерыку, адпаведна, Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі, скарыстаўшыся супярэчнасцямі паміж мясцовымі народамі і ўжыўшы больш высокія ваенныя тэхналогіі. Наступныя экспедыцыі пашырылі межы імперыі ад сучаснай Канады да паўднёвага ўскрайка Паўднёвай Амерыкі, уключаючы Фалклендскія або *Мальвінскія* астравы. У 1519 годзе пачалося Першае кругасветнае падарожжа, распачатае Фернанам Магеланам у 1519 годзе і завершанае Хуанам Себасцьянам Элькана ў 1522, якое ставіла сваёй мэтай дасягнуць таго, што не ўдалося Калумбу, а менавіта заходні шлях у Азію, і ў выніку ўключыла ў сферу ўплыву Іспаніі Далёкі Усход. Былі створаны калоніі на Гуаме, на Філіпінах і найблізкіх астравах. Падчас свайго *Siglo de Oro* у Іспанскую імперыю ўваходзілі Нідэрланды, Люксембург, Бельгія, значная частка Італіі, землі ў Германіі і Францыі, калоніі ў Афрыцы, Азіі і Акіяніі, а таксама вялікія тэрыторыі ў Паўночнай і Паўднёвай Амерыцы. У XVII стагоддзі Іспанія кантралявала імперыю такога маштабу, а яе часткі былі так далёка аддалены адна ад адной, чаго не ўдавалася дамагчыся нікому раней. У канцы XVI — пачатку XVII стагоддзяў прадпрымаліся экспедыцыі па пошуку Terra Australis, падчас якіх быў адкрыты шэраг архіпелагаў і астравоў у паўднёвай частцы Ціхага акіяна, у тым ліку астравы Піткэрн, Маркізскія астравы, Тувалу, Вануату, Саламонавы астравы і Новую Гвінею, якія былі абвешчаны ўласнасцю Іспанскай кароны, але не былі ёю паспяхова каланізаваны. Шматлікія з еўрапейскіх уладанняў Іспаніі былі страчаны пасля вайны за іспанскую спадчыну ў 1713 годзе, але Іспанія захавала свае заморскія тэрыторыі. У 1741 годзе важная перамога над Вялікабрытаніяй у Картахены (сучасная Калумбія) прадоўжыла іспанскую гегемонію ў Амерыцы да XIX стагоддзя. У канцы XVIII стагоддзі іспанскія экспедыцыі ў паўночна-заходняй частцы Ціхага акіяна[en] дасягалі ўзбярэжжаў Канады і Аляскі, заснаваўшы паселішча[en] на востраве Ванкувер і адкрыўшы некалькі архіпелагаў і ледавікоў. Французская акупацыя Іспаніі войскамі Напалеона Банапарта ў 1808 годзе прывяла да таго, што калоніі Іспаніі былі адрэзаны ад метраполіі, а рух за незалежнасць, які пачаўся ў 1810—1825 гадах, прывёў да стварэння шэрагу новых незалежных іспана-амерыканскіх[en] рэспублік у Паўднёвай і Цэнтральнай Амерыцы. Рэшткі іспанскай чатырохсотгадовай імперыі, у тым ліку Куба, Пуэрта-Рыка і Іспанская Ост-Індыя, працягвалі заставацца пад іспанскім кантролем да канца XIX стагоддзі, калі большая частка гэтых тэрыторый была анексавана ЗША пасля іспана-амерыканскай вайны. Астатнія ціхаакіянскія астравы былі прададзены Германіі ў 1899 годзе. ### XX стагоддзе Хуан Карлас I, кароль Іспаніі ў 1975-2014 гг. Напачатку XX стагоддзя Іспанія працягвала кантраляваць толькі тэрыторыі ў Афрыцы, Іспанскую Гвінею, Іспанскую Сахару і Іспанскае Марока. У 1923 годзе ўсталявалася ваенная дыктатура генерала М. Прыма дэ Рыверы. Кароль ужо ў гэты перыяд не валодаў ніякай уладай у краіне. У студзені 1930 года, пасля страты падтрымкі ў арміі, не здолеўшы выправіць становішча спраў пасля вострага эканамічнага крызісу мінулага года, дыктатар пакідае краіну. 14 красавіка 1931 года ад свайго прастола адрокся апошні з Бурбонаў, Альфонс XIII — партыі, якая падтрымлівалі яго, пацярпелі разгромнае паражэнне на муніцыпальных выбарах. Урад сфарміравалі прыхільнікі змены дзяржаўнага ладу. Неўзабаве Н. Алькала Самора стаў першым прэм'ер-міністрам Рэспублікі Іспанія. Так пачаўся рэспубліканскі перыяд. Радыкальная палітыка новага ўрада ў адносінах да землеўладальнікаў, царквы, арміі, празмерны лібералізм да па-сепаратысцку настроеных рэгіёнаў поўначы і ўсходу сустракалі гарачую падтрымку адной часткі насельніцтва і вострае пачуццё нянавісці ў іншай. Лакальныя паўстанні змянялі адно адно. Нягледзячы на ўсе радыкальныя меры, за два гады ўрад не дасягнуў ніякіх поспехаў у эканоміцы. На выбарах у лістападзе 1933 года ва ўрад вярнуліся кансерватары, рэформы былі спынены. Цяпер пагромы і мецяжы па ўсёй краіне сталі праводзіць ужо іх праціўнікі — лібералы і анархісты. На наступных выбарах у студзені 1936 года зноў, як у 1931 годзе, перамаглі радыкалы — «Народны фронт» з удзелам Камуністычнай партыі. Новы склад Кортэсаў (парламент Іспаніі) аднавіў ажыццяўленне радыкальнай палітыкі, спадзяючыся крайнімі мерамі пачаць вырашаць найбольш глыбокія праблемы ў эканоміцы краіны. У ліпені таго ж года кансерватыўныя генералы на чале з Х. Санхурха ўзнялі добра падрыхтаваны мяцеж. Аднак у першыя ж дні паўстання, пасля смерці старога лідара ў авіяцыйнай катастрофе, новым главой змовы прыйшлося стаць нерашучаму раней Ф. Франка. Нацыяналісты звярнуліся па дапамогу да Германіі і Італіі, камуністы атрымалі дапамогу ад СССР і шматлікіх левых партый Еўропы і свету. Пачалася Іспанская Грамадзянская вайна. Рэспубліканцы ў сваёй зоне экспрапрыявалі зямлю, прадпрыемствы, банкі, арганізавалі праследаванні святароў і манахаў. На «нацыяналістычнай» тэрыторыі ўсе традыцыйныя інстытуты былі адноўлены, улада засяродзілася ў руках Франка. Фронт узброенага супрацьстаяння працягнуўся праз усю краіну. За тры гады павольнага пераможнага прасоўвання ў баях былі заваяваны ўсе правінцыі, якія падтрымлівалі рэспубліканцаў. З першых да апошніх тыдняў вайны ў аблозе знаходзілася сталіца — Мадрыд. У гэтыя гады Іспанія — галоўная дыпламатычная праблема ўсіх развітых краін свету. У 1939 г. пасля перамогі ваенных дыктатура была распаўсюджана на ўсю краіну, палітычныя партыі былі забаронены, акрамя фашысцкай «фалангі», якая падтрымлівала Франка. Іспанія прытрымлівалася нейтралітэту падчас Другой сусветнай вайны, хоць і паслала на Усходні фронт добраахвотніцкую «Блакітную дывізію». У 1947 годзе Іспанія была зноў абвешчана каралеўствам (аднак прастол заставаўся незанятым пры рэгенцтве «каўдылья» Франка). Іспанія пакінула Марока ў 1956 годзе і падала незалежнасць Экватарыяльнай Гвінеі ў 1968. У лістападзе 1975 года, пасля смерці Франка, каралём быў абвешчаны Хуан Карлас I, пачаўся дэмантаж фашысцкага рэжыму і дэмакратычныя пераўтварэнні. У снежні 1978 г. набыла моц новая канстытуцыя. Калі Іспанія пакідала Іспанскую Сахару ў 1976 годзе, гэта калонія адразу была анексавана Марока і Маўрытаніяй, а затым у 1980 годзе — цалкам Марока, хоць тэхнічна па рашэнні ААН гэта тэрыторыя застаецца пад кантролем іспанскай адміністрацыі. На сённяшні дзень у Іспаніі засталіся толькі Канарскія астравы і два анклавы на паўночнаафрыканскім узбярэжжы, Сеўта і Мелілья, якія адміністрацыйна з'яўляюцца часткамі Іспаніі. У 1985 годзе Іспанія ўступіла ў Еўрапейскі Саюз (ЕС). Краіна Баскаў і Каталонія па канстытуцыі ў 1978 годзе атрымалі значную аўтаномію, але ў іх дагэтуль існуюць і сепаратысцкія рухі (асаблівай непрымірымасцю адрозніваецца баскская тэрарыстычная арганізацыя ЭТА). Нацыянальнае свята — 12 кастрычніка (Дзень іспанскай нацыі, дата адкрыцця Амерыкі Хрыстафорам Калумбам). ### XXI стагоддзе Рух за незалежнасць Каталоніі, 2010 У сакавіку 2004 года ў Мадрыдзе ў ваколіцах чыгуначнага вакзала Аточа прагрымелі 13 выбухаў, у выніку якіх быў забіты 191 і было паранена 2050 чалавек. Гэты тэракт быў арганізаваны падпольнай ісламісцкай арганізацыяй, якая прытрымлівалася ідэалогіі «Аль-Каіды». Выбухі адбыліся за тры дні да парламенцкіх выбараў і сталі адказам тэрарыстаў на ўдзел іспанскіх ваенных у ваеннай аперацыі ў Іраку. Большасць іспанцаў усклала віну за тэракты на ўрад прэм'ер-міністра Хасэ Марыі Аснара, які паслаў іспанскія войскі ў падтрымку ЗША і Вялікабрытаніі. Урад Аснара прыняў гэта рашэнне ў аднабаковым парадку, не ўзгадніўшы яго з парламентам (Картэсамі) і насуперак масавым пратэстам грамадзянскай супольнасці, якая выступала на шматтысячных дэманстрацыях супраць удзелу іспанскай арміі ў вайне. Да таго ж масавыя апытанні насельніцтва, якія праводзіліся дзяржаўным агенцтвам, паказвалі на тое, што каля 80 % насельніцтва краіны было супраць уступлення Іспаніі ў вайну. Узначаленая Аснарам Народная Партыя прайграла выбары 14 сакавіка 2004 года. У пачатку 2004 года новы сацыялістычны ўрад Хасэ Луіса Радрыгеса Сапатэра здзейсніў круты паварот у знешняй палітыцы Іспаніі: ад падтрымкі курсу ЗША да салідарнасці з большасцю краін Еўрасаюза. Пасля перамогі на выбарах 14 сакавіка 2004 года сацыялістычны ўрад вывеў іспанскія войскі з Ірака, выканаўшы такім чынам важны пункт выбарчай праграмы Іспанскай сацыялістычнай рабочай партыі (ІСПП). На наступных парламенцкіх выбарах, якія адбыліся ў 2008 годзе, перамогу зноў атрымала ІСПП. Новыя парламенцкія выбары ў Іспаніі адбыліся 20 лістапада 2011 года. У 2005 годзе ў Іспаніі былі легалізаваны аднаполыя шлюбы. Такім чынам, Іспанія стала трэцяй дзяржавай у свеце, пасля Галандыі і Бельгіі, якія прызналі юрыдычнае раўнапраўе шлюбных саюзаў незалежна ад пола сужэнцаў. У наш час аднаполыя шлюбы прызнаны ў многіх краінах, а таксама ў некаторых штатах ЗША. Адной з праблем сучаснай Іспаніі з'яўляецца праблема іміграцыі. Галоўным чынам у Іспанію прыязджаюць жыхары краін Магрыба і Лацінскай Амерыкі. Напачатку новага стагоддзя ў краінах ЕС па прыблізных падліках знаходзілася 2,5 мільёна лацінаамерыканцаў, 800 тысяч з якіх знаходзіліся ў Іспаніі. Аднак пасля тэрактаў 2004 года значна змянілася стаўленне іспанцаў да імігрантаў. Дзяржаўны лад ------------- Канстытуцыя Іспаніі прынята 29 снежня 1978 г. Яна вызначала форму кіравання як парламенцкую манархію і абвяшчала Іспанію «сацыяльнай, прававой і дэмакратычнай дзяржавай, вышэйшымі каштоўнасцямі якога з'яўляюцца воля, справядлівасць, роўнасць і палітычны плюралізм». Кароль лічыцца «старшынёй Іспанскай дзяржавы, знакам яго адзінства і сталасці», ён таксама з'яўляецца галоўнакамандуючым усімі ўзброенымі сіламі. Кароль ажыццяўляе толькі «функцыі, якія яму прадстаўлены Канстытуцыяй і законам». Яго палітычная ініцыятыва складаецца ў вылучэнні кандыдатуры Старшыні ўрада. Фактычна кароль санкцыянуе рашэнні, якія прымаюцца іншымі органамі, у прыватнасці ўрадам і картэсамі. Канстытуцыя надзяляе заканадаўчай уладай двухпалатны парламент, Генеральныя картэсы. Вялікая частка паўнамоцтваў прыналежыць ніжняй палаце, Кангрэсу дэпутатаў (350 членаў). Прынятыя ім законапраекты павінны ўяўляцца на разгляд верхняй палаты — Сената (256 членаў), але Кангрэс большасцю галасоў можа пераадолець вета Сената. Дэпутаты парламента і сенатары абіраюцца тэрмінам на 4 гады — па мажарытарнай сістэме, а Кангрэс — па прапарцыйнай сістэме. Выбарчым правам валодаюць усе грамадзяне краіны, якія дасягнулі 18 гадоў. Картэсы вырашаюць пытанні заканадаўства. бюджэту, успадкоўвання пасады, рэгенцтва і апякунства, кантролю. Кантроль картэсаў над урадам уключае вотум даверу (аднак дэпутаты павінны загадзя азначыць кандыдатуру наступнага прэм'ер-міністра), рэзалюцыі вымовы (падобныя на вотум недаверу), камісіі па расследаванні, права на любую інфармацыю. Выканаўчая ўлада належыць ураду на чале з прэм'ер-міністрам, яму падпарадкаваны ўвесь дзяржаўны апарат, уключаючы органы бяспекі. Урад вызначае асноўныя кірункі ўнутранай і знешняй палітыкі краіны, валодае правам заканадаўчай ініцыятывы, аб'яўляе пра ўводзіны надзвычайнага становішча. Прэм'ер-міністр высоўваецца галавой дзяржавы — каралём і зацвярджаецца большасцю дэпутатаў парламента. Звычайна прэм'ер-міністр з'яўляецца лідарам партыі, якая выклікае прыхільнасць большасцю месцаў у Кангрэсе дэпутатаў. Каб сфармаваць урад, гэта партыя можа ўступаць у кааліцыю з іншымі партыямі. Адміністрацыйны падзел ---------------------- Асноўныя артыкулы: **Адміністрацыйны падзел Іспаніі** і **Суверэнныя тэрыторыі Іспаніі** 50 правінцый, якія ўваходзяць у 17 аўтаномных абласцей. Таксама ў складзе Іспаніі знаходзяцца 2 так званыя аўтаномныя гарады (ciudades autónomas) у Афрыцы — Сеўта, Мелілья і суверэнныя тэрыторыі Іспаніі. | | | | --- | --- | | * Андалусія (ісп.: Andalucía) * Арагон (ісп.: Aragón) * Астурыя (ісп.: Principado de Asturias) * Балеарскія астравы (ісп.: Islas Baleares, кат. *Illes Balears*) * Краіна Баскаў (ісп.: País Vasco, баск. *Euskadi*) * Валенсія (ісп.: Comunidad Valenciana) * Галісія (ісп.: Galicia, галіс. *Galiza*) * Канарскія астравы (ісп.: Islas Canarias) * Кантабрыя (ісп.: Cantabria) * Кастылія — Ла-Манча (ісп.: Castilla-La Mancha) * Кастылія і Леон (ісп.: Castilla y León) * Каталонія (ісп.: Cataluña, кат. *Catalunya*) * Мадрыд (на правах аўтаномнай вобласці) (ісп.: Madrid) * Мурсія (ісп.: Región de Murcia) * Навара (ісп.: Navarra, баск. *Nafarroa*) * Рыёха (ісп.: La Rioja) * Эстрэмадура (ісп.: Extremadura) | Галісія *Гібралтар* Навара Мадрыд Рыёха Арагон Каталонія Валенсія Кастылія–Ла-Манча Эстрэмадура *Партугалія* Кастыліяі Леон Астурыя Кантабрыя Краіна Баскаў Мурсія Андалусія Сеўта Мелілья *Францыя* Балеарскіяастравы Канарскіяастравы *Міжземнае мора* *Біскайскі заліў* *Атлантычныакіян* *Андора* *Атлантычныакіян* | Гарады ------ Асноўны артыкул: **Гарады Іспаніі** Найбуйнешыя гарады Іспаніі: * Мадрыд * Барселона * Валенсія * Севілья * Сарагоса * Малага * МадрыдМадрыд * СевільяСевілья * Санта-Крус-дэ-ТэнэрыфэСанта-Крус-дэ-Тэнэрыфэ * Лас-Пальмас-дэ-Гран-КанарыяЛас-Пальмас-дэ-Гран-Канарыя * Ла-КаруньяЛа-Карунья * БургосБургос * ТаледаТаледа * Пальма-дэ-МальёркаПальма-дэ-Мальёрка * АлікантэАлікантэ Прырода ------- ### Будова паверхні Тэйдэ (ісп.: Teide), вулкан на востраве Тэнэрыфэ, найвышэйшы пункт Іспаніі. У Іспаніі адлегласць з поўначы на поўдзень не перавышае 870 км, з усходу на захад — 1000 км, а працягласць берагавой лініі — 2100 км (у тым ліку каля 1130 км прыходзіцца на Міжземнае мора і 970 км — на Атлантычны акіян і Біскайскі заліў). Ад мяжы з Францыяй на захад Кантабрыйскія горы цягнуцца ўздоўж берага мора; тут маецца некалькі досыць вялікіх бухт, у якіх знаходзяцца парты. Адгор’і падыходзяць да мора, утвараючы парэзанае глыбокімі залівамі ўзбярэжжа з стромымі скаламі і шматлікімі астравамі. На паўднёвым захадзе, ад мяжы з Партугаліяй да Гібралтарскага праліва, узбярэжжа нізіннае і месцамі багністае. На ўсход ад Гібралтара да Міжземнага мора блізка падыходзяць перадгор’і, прыбярэжныя раўніны адсутнічаюць. Яшчэ далей, на паўначны ўсход фрагментарна развітыя прыбярэжныя раўніны, падзеленыя адгор’ямі гор. Іспанія ўяўляе сабой масіўнае паднятае пласкагор’е Месета, складзенае пераважна старажытнымі крышталічнымі пародамі ў спалучэнні з альпійскімі гарамі, якія сфармаваліся ў палеагене і неагене. Сярод парод, што складаюць Месету, вылучаюцца дакембрыйскія крышталічныя сланцы і гнейсы з шматлікімі гранітнымі інтрузіямі. Месета займае каля 2/3 тэрыторыі Іспаніі і абрамленая высокімі гарамі. Акрамя таго, у яе цэнтральных раёнах узвышаюцца буйныя горставыя хрыбты Цэнтральнай Кардыльеры. Гэтыя горы падзяляюць плато Старая і Новая Кастылія, дрэніраваныя адпаведна рэкамі Дуэра і Таха. Плато складзеныя тоўшчамі асадкавых парод і алювіяльнымі адкладамі і адрозніваюцца выключна плоскім і манатонным рэльефам. Толькі месцамі сустракаюцца сталовыя астанцы даўгаватай формы — фрагменты старажытных рачных тэрас. На поўдзень ад Новай Кастыліі ўзвышаюцца Таледскія горы. Паўднёвей знаходзяцца плато Эстрэмадуры і Ла-Манчы, якія ўваходзяць у склад Месеты. Самы паўднёвы бок Месеты Сьера-Марэна прыпадняты. Сьера-Марэна стромка абрываецца да шырокай Андалускай нізіны, дрэніраванай р. Гвадалквівір, якая ўпадае ў Кадыскі заліў. На паўднёвым усходзе Іспаніі распасціраюцца складчатыя горы Кардыльера-Пенібетыка з найвышэйшай вяршыняй краіны — гарой Муласен (3482 м), увянчанай снежнікамі і ледавікамі, якія займаюць самае паўднёвае становішча ў Заходняй Еўропе. Іберыйскія горы аддзяляюць Месету ад Арагонскага плато, дрэніраванага р. Эбра, і маюць у плане дугападобную форму. Месцамі яны перавышаюць 2100 м. Месцамі рэчышча Эбра знаходзіцца на дне глыбокіх, амаль непраходных каньёнаў. Невысокія Каталонскія горы цягнуцца на працягу 400 км амаль раўналежна берагу Міжземнага мора і фактычна адасабляюць ад яго Арагонскае плато. Участкі прыбярэжных раўнін ля мяжы з Францыяй, адрозніваюцца высокай урадлівасцю. З поўначы Арагонскае плато аблямоўваюць Пірэнеі. Яны цягнуцца амаль на 400 км ад Міжземнага мора да Біскайскага заліва і ўтвараюць магутны непераадольны бар’ер паміж Пірэнейскім п-вам і астатняй часткай Еўропы. Гэтыя складкаватыя горы, якія сфармаваліся ў трацічны перыяд, месцамі перавышаюць 3000 м; найвышэйшая вяршыня — пік Анета (3404 м). Заходнім працягам Пірэнеяў з’яўляюцца Кантабрыйскія горы, таксама субшыротнага прасцірання. Гэтыя горы пабітыя разломамі і моцна раздзеленыя пад уплывам рачной эрозіі. ### Клімат Тоса-дэ-Мар, Каталонія Кліматаграма Валенсіі Баскскія землі Lynx pardinus Іспанія з’яўляецца адной з самых цёплых дзяржаў у Заходняй Еўропе. Сярэдняя колькасць сонечных дзён — 260—280. Сярэдняя гадавая тэмпература на ўзбярэжжы Міжземнага мора складае 20 градусаў цяпла. Зімой тэмпература апускаецца ніжэй за нуль звычайна толькі ў цэнтральных і паўночных раёнах краіны. Улетку тэмпература падымаецца да 40 градусаў і вышэй (ад цэнтральнай часткі да паўднёвага ўзбярэжжа). На паўночным узбярэжжы тэмпература не такая высокая — каля 25 градусаў цяпла. Для Іспаніі характэрныя вельмі глыбокія ўнутраныя кліматычныя адрозненні, і яна толькі ўмоўна можа быць цалкам аднесена да міжземнаморскай кліматычнай вобласці. Гэтыя адрозненні праяўляюцца як у тэмпературы, так і ў гадавых сумах і рэжыме ападкаў. На крайнім паўночным захадзе клімат мяккі і вільготны са слабымі ваганнямі тэмпературы на працягу года і вялікай колькасцю ападкаў. Пастаянныя вятры з боку Атлантыкі прыносяць шмат вільгаці, галоўным чынам зімой, калі пануе туман і воблачнае надвор’е з дажджамі, амаль без маразоў і снегу. Сярэдняя тэмпература самога халоднага месяца такая ж, як і на паўночным захадзе Францыі. Лета спякотнае і вільготнае, сярэдняя тэмпература рэдка вышэй 17 градусаў цяпла. Гадавая колькасць ападкаў перавышае 1000 мм, а месцамі дасягае 2000 мм. Цалкам іншыя ўмовы ва ўнутраных частках краіны — на плато Старой і Новай Кастыліі і Арагонской раўніне. У гэтых раёнах адбіваецца ўплыў плоскогорно-катлавіны рэльефу, значнай вышыні і мясцовага кантынентальнага паветра. Для іх характэрна адносна малая колькасць ападкаў (не больш за 500 мм у год) і рэзкія ваганні тэмпературы па сезонах. У Старой Кастыліі і на Арагонской раўніне бываюць даволі халодныя зімы з маразамі і моцнымі, рэзкімі вятрамі; лета спякотнае і даволі сухое, хоць максімум ападкаў прыходзіцца на гэты сезон года. У Новай Кастыліі клімат крыху мякчэй, з больш цёплай зімой, але таксама з малой колькасцю ападкаў. Земляробства ва ўсіх гэтых раёнах мае патрэбу ў штучным арашэнні. ### Карысныя выкапні Нетры Іспаніі маюць шмат карысных выкапняў. Асабліва значныя запасы металічных руд. Па паўночна-заходняй ускраіне Месеты, у межах Галійскага масіва, у каледонскіх і пратэразойскіх гранітных інтрузіях маюцца алавяныя, вальфрамавыя і ўранавыя руды. Па паўднёвай ускраіне Месеты працягнулася паласа свінцова-цынкава-сярэбраных радовішчаў. Там жа знаходзіцца буйное радовішча ртуці, якое мае сусветнае значэнне — Альмадэн. Жалезныя руды маюцца на поўначы і поўдні Іспаніі. Яны прымеркаваны да структур мезазойскага і альпійскага магматычных цыклаў. Гэта вядомыя радовішчы раёна Більбаа на паўночным схіле Біскайскіх гор і ў Альмерыі на паўднёвым схіле Бецкіх Кардыльер. На поўначы ў адкладах карбона знаходзіцца найбуйнейшы ў краіне каменнавугальны басейн. Акрамя таго, невялікія радовішчы каменнага вугалю ёсць на паўднёвым схіле гор і ў некаторых іншых раёнах. У кайназойскіх адкладах міжгорных і ўнутрыгорных дэпрэсій залягаюць тоўшчы соляў і бурага вугалю. Значныя запасы калійных соляў размяшчаюцца ў межах раўніны Эбра. Варта, аднак, адзначыць, што большасць радовішчаў карысных выкапняў на тэрыторыі краіны маюць вельмі сціплыя памеры і даволі моцна вычарпаныя, як і многія радовішчы іншых еўрапейскіх рэгіёнаў, што робіць Іспанію залежнай ад імпарту карысных выкапняў, у асноўным, з Паўночнай Афрыкі. Эканоміка --------- Асноўны артыкул: **Эканоміка Іспаніі** Куатра-Торэс, Мадрыд. ### Машынабудаванне Сярод галін машынабудавання вылучаюцца суднабудаванне (старыя цэнтры размешчаны на поўначы краіны: Більбаа, Хіхон, Сантандэр; новыя — на паўночным захадзе: Эль-Фероль, Віга, на ўсходзе: Картахена, Валенсія, Барселона, і на поўдні: Севілья, Кадыс) аўтамабілебудаванне (вытворчасць аўтамабіляў, у тым ліку «Сеат» канцэрна «Фольксваген» 2,2 мільёна ў 1996 годзе; цэнтры: Барселона, Мадрыд, Вальядалід, Віторыя, Памплона, Віга) і электратэхнічная прамысловасць. Развіта таксама вытворчасць абсталявання для хімічнай, лёгкай, харчовай прамысловасці і вытворчасці будматэрыялаў. ### Транспарт Асноўны артыкул: **Транспарт у Іспаніі** AVE. Высакахуткасны наземны транспарт. Іспанская дарожная сетка галоўным чынам цэнтралізаваная з 6 шашэйнымі дарогамі, якія злучаюць Мадрыд з Краінай Баскаў, Каталоніяй, Валенсіяй, Андалусіяй, Эстрэмадурай і Галісіяй. Акрамя таго, хуткасныя шашы праходзяць уздоўж атлантычнага і міжземнаморскага ўзбярэжжаў. Працягласць аўтамабільных дарог складае 328 тысяч км. Аўтамабільны парк — больш за 19 млн машын. Па аўтадарогах ажыццяўляецца 90 % пасажырскіх і 79 % грузаперавозак. Іспанія мае намер мець мільён электрамабіляў да 2014 года, як частка плана ўрада па эканоміі энергіі і паляпшэнню экалогіі. ### Лёгкая прамысловасць З галін лёгкай прамысловасці найбольшае значэнне маюць тэкстыльная і гарбарна-абутковая прамысловасць (на долю Іспаніі прыпадае 4 працэнты сусветнага экспарту абутку). ### Харчовая прамысловасць У харчовай прамысловасці вылучаюцца вінаробства (па вытворчасці вінаградных вінаў Іспанія ў Еўропе саступае толькі Францыі і Італіі), вытворчасць алею (1,7 мільёнаў тон у 1996 годзе; Іспанія — сусветны лідар па вытворчасці аліўкавага алею (каля 0,5 мільёнаў тон у год), пладова-агароднінных і рыбных кансерваў. ### Сельская гаспадарка Сельская гаспадарка ў Рыёха. Вядучая галіна сельскай гаспадаркі — раслінаводства (дае звыш 1/2 кошту прадукцыі). Вырошчваюць пшаніцу (каля 20 % пасяўных плошчаў), ячмень, кукурузу (у цэнтральных і паўднёвых абласцях краіны), рыс (на абрашаных землях Міжземнаморскага ўзбярэжжа; яго ўраджайнасць у Іспаніі — адна з самых высокіх у свеце), бульбу і цукровы бурак, бабовыя, памідоры, цыбулю, перац, баклажаны і іншую агародніну (агародніна займае 60 % пасяўных плошчаў), алівы — (вядучае месца па гадоўлі аліў у свеце) — (Андалусія, Кастылія-ла-Манча, Эстрэмадура), цытрусавыя і тытунь. Вінаградарства — на Міжземнаморскім узбярэжжы і ў абласцях Кастылія-ла-Манча, Эстрэмадура. На самым поўдні краіны вырошчваюць міндаль (вядучае месца па экспарце ў Заходняй Еўропе), фінікі і цукровы трыснёг (у Еўропе растуць толькі ў Іспаніі), інжыр, гранаты, бавоўнік. ### Рыбны промысел Іспанія ўваходзіць у першую дзясятку краін свету па ўлове рыбы і морапрадуктаў (1,1 мільёнаў тон у 1996 годзе) і іх перапрацоўцы, з'яўляецца буйным экспарцёрам свежай рыбы і рыбных кансерваў. Асноўная частка промыслу вядзецца ля берагоў Кантабрыі, Краіны Баскаў і Галісіі. Больш за ўсё вылоўліваюць сардзін, хека, макрэлі, анчоўсаў і трэскі. Штогод 20-25 % усяго ўлову перапрацоўваюць на кансервы. Гл. таксама ----------- * Горад мастацтваў і навук * Галісійцы * Рафаэль Надаль * Замак Хаўер * Канвергенцыя і Саюз * Альжбета Партугальская * Дам’ян Ігуасэн Бараў Зноскі ------ 1. ↑ Некрашэвіч, С. Байкоў, М. Расійска-беларускі слоўнік / Сьцяпан Некрашэвіч, Мікола Байкоў; [рэд. В. Булгакаў; прадм. С. Запрудскага]. — Смаленск: Інбелкульт, 2014. — 703 с. — С. 184. — ISBN 978-5-00076-013-0. *Выданне распрацавана пад грыфам слоўнікавай камісіі гуманітарнай секцыі Інстытута беларускай культуры* 2. 1 2 Payne, Stanley G. (1973). «A History of Spain and Portugal; Ch. 1 Ancient Hispania». The Library of Iberian Resources Online. 3. 1 2 Rinehart, Robert; Seeley, Jo Ann Browning (1998). «A Country Study: Spain — Hispania». Library of Congress Country Series. 4. ↑ Мангольская імперыя мела большую плошча, але знаходзілася цалкам у Еўразіі 5. ↑ Рэвалюцыя ў Іспаніі 6. ↑ Іспанія цалкам прызнала аднаполыя шлюбы 7. ↑ Spain approves liberal gay marriage law 8. ↑ Крыніца: *Die Welt in Zahlen*, 2005 Спасылкі -------- * Official tourism portal for Spain * Прагноз надвор'я(недаступная спасылка) | | | | --- | --- | | commons: | Іспанія на Вікісховішчы | | ⛭Іспанія паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Іспанія»** | | ⛭Краіны Еўропы | | --- | | Незалежныя краіны | * Албанія * Андора * Аўстрыя * Балгарыя * Беларусь * Бельгія * Боснія і Герцагавіна * Ватыкан * Венгрыя * Вялікабрытанія * Германія * Грэцыя * Данія * Ірландыя * Ісландыя * Іспанія * Італія * Казахстан¹ * Латвія * Літва * Ліхтэнштэйн * Люксембург * Малдова * Мальта * Манака * Нарвегія * Нідэрланды * Партугалія * Паўночная Македонія * Польшча * Расія¹ * Румынія * Сан-Марына * Сербія * ✰ Славакія * Славенія * Турцыя¹ * Украіна * Фінляндыя * Францыя * Харватыя * Чарнагорыя * Чэхія * Швейцарыя * Швецыя * Эстонія | | | Залежныя тэрыторыі | * Аландскія астравы (Фінляндыя) * Гернсі (Вялікабрытанія) * Гібралтар (Вялікабрытанія) * Джэрсі (Вялікабрытанія) * Востраў Мэн (Вялікабрытанія) * Сардзінія (Італія) * Сіцылія (Італія) * Фарэрскія астравы (Данія) * Шпіцберген (Нарвегія) * Ян-Маен (Нарвегія) | | Непрызнаныяі часткова прызнаныя дзяржавы і ўтварэнні | * Косава * Прыднястроўе * Паўночны Кіпр¹ | | **¹ Часткова ў Азіі** | | Еўрапейскі Саюз | | --- | | Сцяг Еўрасаюза | * Аўстрыя * Балгарыя * Бельгія * Венгрыя * Германія * Грэцыя * Данія * Ірландыя * Іспанія * Італія * Кіпр * Латвія * Літва * Люксембург * Мальта * Нідэрланды * Партугалія * Польшча * Румынія * ✰ Славакія * Славенія * Фінляндыя * Францыя * Харватыя * Чэхія * Швецыя * Эстонія | | НАТА Арганізацыя Паўночнаатлантычнага дагавора (НАТА) | | --- | | * Албанія * Балгарыя * Бельгія * Венгрыя * Вялікабрытанія * Германія * Грэцыя * Данія * ЗША * Ісландыя * Іспанія * Італія * Канада * Латвія * Літва * Люксембург * Нарвегія * Нідэрланды * Партугалія * Паўночная Македонія * Польшча * Румынія * Славакія * Славенія * Турцыя * Фінляндыя * Францыя * Харватыя * Чарнагорыя * Чэхія * Эстонія | | Краіны ля Міжземнага мора | | --- | | * Албанія * Алжыр * Акратыры і Дэкелія (Вялікабрытанія) * Боснія і Герцагавіна * Гібралтар (Вялікабрытанія) * Грэцыя * Егіпет * Ізраіль * Іспанія * Італія * Кіпр * Ліван * Лівія * Мальта * Манака * Марока * Палесціна * Паўночны Кіпр * Сірыя * Славенія * Туніс * Турцыя * Францыя * Харватыя * Чарнагорыя | | Міжземнаморскі Саюз | | --- | | **Члены ЕС:** Аўстрыя · Балгарыя · Бельгія · Венгрыя · Германія · Грэцыя · Данія · Ірландыя · Іспанія · Італія · Кіпр · Латвія · Літва · Люксембург · Мальта · Нідэрланды · Партугалія · Польшча · Румынія · ✰ Славакія · Славенія · Фінляндыя · Францыя · Харватыя · Чэхія · Швецыя · Эстонія**Іншыя краіны:** Албанія · Алжыр · Боснія і Герцагавіна · Вялікабрытанія · Егіпет · Іарданія · Ізраіль · Ліван · Манака · Марока · Маўрытанія · Палесцінская аўтаномія · Сірыя · Туніс · Турцыя · Чарнагорыя**Назіральнік:** Лівія | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Giant Bomb · DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Біблейская · Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Ваенная Сыціна · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кароткая яўрэйская · Кругасвет · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Праваслаўная · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Catholic (1907—13) · Treccani · Сучаснай Украіны · Швейцарскі гістарычны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNC: a11466121 · BNE: XX109717, XX450592 · BNF: 118635857 · CiNii: DA01663681 · GND: 4055964-6 · ISNI: 0000 0001 2324 3505 · LCCN: n79006971 · NDL: 00571694 · NKC: ge131543 · NLA: 35515143 · PTBNP: 1505559 · LIBRIS: 163816 · SUDOC: 026376296, 027224406 · VIAF: 133609710 | |

Інфрачырвоная выява цёмнага воблака на адлегласці 1000 светлавых гадоў ад Зямлі ў сузор'і Арла, якое з'яўляецца часткай пояса Гулда **Пояс Гулда** (англ.: Gould Belt) — група вельмі маладых масіўных зорак узростам 10—30 млн гадоў, якая фарміруе дыск дыяметрам 500—1000 пк, цэнтр якога знаходзіцца на адлегласці 150—250 пк ад Сонца ў кірунку да антыцэнтру галактыкі. Названы ў гонар Бенджаміна Гулда, які ўпершыню звярнуў у 1879 годзе ўвагу на тое, што яркія зоркі на небе ўтвараюць пояс, нахілены да плоскасці Млечнага Шляху. Пояс утрымлівае яркія зоркі многіх сузор'яў, уключаючы ў парадку з захаду, а затым ва ўсходнім кірунку сузор'і: Цэфея, Яшчаркі, Персея, Арыёна, Вялікага Пса, Кармы, Ветразі, Кіля, Паўднёвага Крыжа, Цэнтаўра, Ваўка і Скарпіёна (уключаючы OB-асацыяцыю Скарпіёна-Цэнтаўра). Млечны шлях таксама праходзіць праз большасць гэтых сузор'яў з невялікім адхіленнем на паўднёвы ўсход. Гісторыя лакальнай міжзоркавага асяроддзя і лакальнага зоркаўтварэння на адлегласці да некалькіх сот парсек і за перыяд у некалькі дзясяткаў мільёнаў гадоў амаль цалкам вызначаецца поясам Гулда. Паходжанне і фарміраванне ------------------------- Ёсць некалькі тэорый пра паходжанне пояса Гулда. Адна сцвярджае, што пояс Гулда сфарміраваўся ў выніку ўдарнай хвалі, якая ўзнікла 50—60 мільёнаў гадоў назад з-за сутыкнення малекулярнага воблака з галактычным дыскам, цэнтр якой знаходзіцца ў сузор'і Персея. Таксама існуе тэорыя, якая сцвярджае, што ўдарная хваля пачала пашырацца і гравітацыйна дэстабілізавала некалькі малекулярных аблокаў, у якіх пачаўся працэс інтэнсіўнага зоркаўтварэння. Лічыцца, што да пашырэння пояса Гулда датычныя адзін ці некалькі выбухаў звышновых, у выніку якіх 10 мільёнаў гадоў назад утварыўся Мясцовы пузыр, у якім наша Сонца знаходзіцца ў наш час. У канцы 2000-х гадоў з'явілася тэорыя, якая сцвярджае, што пояс Гулда ўтварыўся каля 30 мільёнаў гадоў назад, калі згустак цёмнай матэрыі сутыкнуўся з малекулярным воблакам у нашым рэгіёне. Існуе таксама доказ існавання падобных паясоў у іншых галактыках. Гл. таксама ----------- * Мясцовы пузыр * Мясцовае міжзоркавае воблака * Рукаў Арыёна * Рукаў Персея * Цудоўная сямёрка Зноскі ------ 1. ↑ Sir Patrick Moore (рэд.). *Astronomy Encyclopædia* [English] (Revised ed.). Great Britain: Philip's. p. 164. `{{cite book}}`: Невядомы параметр `|month=` ігнараваны (даведка)Папярэджанні CS1: невядомая мова (link) 2. ↑ The Gould Belt(нявызн.) (HTML). *The GAIA Study Report*. 3. ↑ Gould Belt(нявызн.) (HTML). *The Encyclopedia of Astrobiology Astronomy and Spaceflight*. 4. ↑ *Сергей Попов*. Окрестности Солнца: пузыри, взрывы и черные дыры (руск.). Архівавана з першакрыніцы 15 кастрычніка 2013. 5. ↑ *Isabelle A. Grenier*. The Gould Belt, star formation, and the local interstellar medium (англ.) (4 верасня 2004). 6. ↑ *Comeron, Fernando*. The Gould Belt: Structure and Origin **(нявызн.)**. *Publications of the Astronomical Society of the Pacific* (1993). 7. ↑ Some Observations Related to the Origin and Evolution of the Local Bubble/Local ISM **(нявызн.)**. *Space Science Reviews* (2008). 8. ↑ "Orion's dark secret: Violence shaped the night sky", New Scientist, 21 Nov. 2009, pp. 42–5. 9. ↑ Bekki, Kenji (2009). "Dark impact and galactic star formation: origin of the Gould belt". *Monthly Notices of the Royal Astronomical Society: Letters*. **398** (1): L36–L40. arXiv:0906.5117. Bibcode:2009MNRAS.398L..36B. doi:10.1111/j.1745-3933.2009.00702.x. Архівавана з арыгінала 15 красавіка 2020. Праверана 31 студзеня 2015. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка) Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 снежня 2012. Праверана 31 студзеня 2015.Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 снежня 2012. Праверана 31 студзеня 2015. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Даследаванне Пояса Гулда (англ.) * Схема Пояса Гулда (англ.) * Эвалюцыя Пояса Гулда (англ.) | ⛭Месцазнаходжанне ✯ Зямлі ў касмічнай прасторы | | --- | | ✯ Зямля → Сонечная сістэма → Мясцовае міжзорнае воблака → Мясцовы пузыр → Пояс Гулда → Рукаў Арыёна → Млечны Шлях → Падгрупа Млечнага Шляху → Мясцовая група → Мясцовае звышскопішча галактык → Ланіякея → Комплекс звышскопішчаў Рыб-Кіта → Назіраны Сусвет → Сусвет →? Мультысусвет | | Знак «→» азначае «ўваходзіць у склад» ці «з'яўляецца часткай» |

**Самава** (саманазва *Tau Samawa*), або **сумбава** (індан.: Sumbawa) — аўстранезійскі народ, карэннае насельніцтва вострава Сумбава ў Інданезіі. Агульная колькасць - 413 тысяч чал. (2011 г.). Гісторыя -------- Самава насяляюць заходнюю частку вострава Сумбава і каля 38 невялікіх астравоў. На ўсходзе Сумбавы яны мяжуюць з блізкім па мове і культуры народам біма або мбоджа. Самава паходзяць ад старажытных аўстранезійцаў, якія трапілі на востраў некалькі тысяч гадоў таму. У XIV ст. заходняя частка Сумбавы ўзгадваецца як залежная тэрыторыя яванскай імперыі Маджапахіт. У далейшым створаныя на захадзе Сумбава дзяржаўныя ўтварэнні перыядычна знаходзіліся ў залежнасці ад дзяржаў Балі. У 1650—1750 гг. султаны захаду Сумбавы самі валодалі землямі на суседнім востраве Ламбок. У XVII ст. сярод самава распаўсюджваецца іслам. Аднак яго ўплыў набыў асаблівую важнасць толькі ў XIX ст. у сувязі з рэформамі, якія праводзілі мясцовыя манархі для ўмацавання сваёй улады пасля катастрафічнага вывяржэння вулкана Тамбора. Яны спрыялі культурнаму аб'яднанню мясцовага насельніцтва. Ужо ў перыяд сярэднявечча самава былі вядомы як пастаўшчыкі каштоўнай драўніны, мёду, канёў у іншыя краіны Паўднёва-Усходняй Азіі. З 1605 г. вялі актыўны гандаль з галандцамі. Дзякуючы галандскім гандлярам на востраве Сумбава пачалося вырошчванне кавы, якая ператварылася ў асноўную экспартную культуру. У XIX ст. саслабленныя дзяржаўныя ўтварэнні самава былі далучаны да галандскіх калоній. У 1949 г. Заходняя Сумбава стала часткай Інданезіі. Культура -------- Асноўны традыцыйны занятак — земляробства. Галоўнай сельскагаспадарчай культурай з'яўляецца рыс, які пераважна ўжываецца ў ежу. Іншыя культуры (цыбулю, тытунь, каву, садавіну і г. д.) вырошчваюць пераважна на продаж. Самава трымаюць буйвалаў, канёў, на затопленых палетках і ў штучных сажалках — рыбу. Важнае значэнне мае лясная гаспадарка, збор дзікіх арэхаў, воску і ладана. Для вёсак самава характэрна так званая рассеяная забудова, калі населеныя пункты складаюцца з асобных сядзіб. Вялікія вёскі падзяляюцца не некалькі частак, кожная з якіх мае сваю адміністрацыю. Аднак жыхары вёскі аб'яднаны ў абшчыну, супольна займаюцца праблемамі землекарыстання і ірыгацыі. У горнай мясцовасці на вызваленых ад лесу тэрыторыях будуюць часовыя селішчы. Жытлы слупавога-каркаснага тыпу з высокімі дахамі, звычайна складаюцца з 4 - 6 пакояў. Традыцыйнае грамадства падзяляецца на тры групы — сваякоў сям'і манарха, высакародных і асабіста вольных простых абшчыннікаў. Пераважаюць малыя нуклеарныя сем'і, але сваякі захоўваюць шчыльныя сувязі да шостага пакалення. Адлік сваяцтва вядзецца адначасова па мужчынскай і жаночай лініі. Хаця рэлігія не забараняе палігінію, сем'і звычайна манагамныя. Вяселлю папярэднічае доўгі цыкл абрадаў і заручынаў. Нявеста павінна атрымаць бласлаўленне бацькоў. У мінулым уцёкі маладых, якія не атрымалі бласлаўленне, выклікаў абразу сваякаў і абавязковы пераслед уцекачоў. Фальклор самава вядомы вялікай колькасцю казак, легенд, гістарычных паданняў, дзіцячых вершаў, танцавальнымі і музычнымі відовішчамі. Рэлігія ------- Большасць вернікаў самава з'яўляюцца мусульманамі-сунітамі, аднак захаваліся некаторыя старажытныя культы. Самава вераць у існаванне мноства духаў, магію. Пэўны ўплыў маюць шаманы, якія выступаюць у якасці дарадцаў і лекараў. Зноскі ------ 1. ↑ joshuaproject.net Спасылкі -------- * Spare The Life of Sumbawa or Tau Samawa * The Island of Sumbawa * The Sumbawanese of Indonesia * Leo Suryadinata, Evi Nurvidya Arifin, Aris Ananta, Indonesia's Population: Ethnicity and Religion in a Changing Political Landscape. — Institute of Southeast Asian Studies, 2003

**Беларускі полк** — адміністрацыйна-тэрытарыяльная і вайсковая адзінка ў 1654—1659 гг. у складзе Запарожскага войска (Гетманшчыны). Самастойная адзінка ------------------- Беларускі полк як узброенае фарміраванне быў створаны ў 1654 г. з мясцовых жыхароў на тэрыторыі, занятай расійскім войскам падчас вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў. Заснавальнікам палка был праваслаўны шляхціч ВКЛ Канстанцін Юр’евіч Паклонскі, які ў ліпені 1654 г. прыбыў да рускага цара Аляксея Міхайлавіча і атрымаў дазвол на стварэнне казацкага фарміравання і якому быў прысвоены чын палкоўніка. Першымі салдатамі палка сталі каля 800 жыхароў горада Чавусы пасля яго добраахвотнага пераходу да рускіх. Пасля здачы Магілёва (24 жніўня) увесь Магілёўскі павет быў перададзены Паклонскаму. Гэта значна падняло аўтарытэт палкоўніка ў мясцовага насельніцтва і ператварыла павет у сферу яго ўплыву. Камандны склад для палка камплектаваўся са шляхты, часам нават польскай. Так, адным з сотнікаў быў шляхціч Якавінскі, які прыняў праваслаўе. На падставе царскай граматы Паклонскаму, дадзенай 28 снежня 1654 года, і іншых актаў полк быў арганізаваны на казацкі манер. Акрамя палкоўніка, існавала яшчэ палкавая старшына: палкавы суддзя, палкавы есаул, палкавы сцяганосец, палкавы святар. Полк падзяляўся на сотні. Да канца 1654 г. Беларускі полк налічваў каля 4 тысяч чалавек. Сумесна з украінскімі казакамі Залатарэнкі Беларускі полк перамог атрад Радзівіла, які вымушаны быў адступіць за Бярэзіну. У лютым 1655 г. Паклонскі перайшоў на польскі бок, але яго войска засталося верным прысязе і склала аснову абаронцаў Малага горада Магілёва ад войскаў Рэчы Паспалітай[*крыніца?*]. У складзе войска Залатарэнкі ---------------------------- У ліпені 1655 г. полк стаяў у Чавусах і двух войтаўствах Магілёўскага павета, якія служылі базай, на чале з наказным палкоўнікам Мацвеем Старынскім. У склад тэрыторыі яго палка ўваходзілі яшчэ гарады Чэрыкаў і Прапойск з навакольнымі сёламі. Пасля Мацвея Старынскага палкоўнікам быў К. Дзячэнка. Камплектаванне казацкіх палкоў ішло за кошт беларускага насельніцтва. Парадзелы за зіму корпус Залатарэнкі ў сярэдзіне чэрвеня зноў дасягнуў 20 тысяч чалавек. Беларусы складалі значную частку казацкага корпуса, які паспяхова заняў цэнтральную і ўсходнюю частку цяперашняй тэрыторыі Беларусі. Да восені казакі выйшлі на Нёман і Заходні Буг. У 1656 г. Беларускі полк у складзе Запарожскага войска значна пашырыў сваю тэрыторыю і набыў характар, блізкі да ўкраінскіх палкавых адзінак, ён складаўся з 19 соцень. У 1658—1659 гг. у сувязі з перапыненнем баявых дзеянняў Беларускі полк быў ліквідаваны. Гл. таксама ----------- * Казацтва * Канстанцін Паклонскі — кіраўнік беларускага палка ў 1654—1655 гг. * Іван Нячай — кіраўнік беларускага палка ў 1656—1659 гг. * Дзяніс Мурашка — наказны беларускі палкоўнік у 1659—1661 гг.

**Жамэвю** (фр.: Jamais vu — ніколі не бачанае) — стан, супрацьлеглы дэжавю, раптам надыходзячае адчуванне таго, што добра знаёмае месца або чалавек зусім табе не вядомыя. Усе веды пра іх імгненна і цалкам сціраюцца з памяці. Даследаванні паказваюць, што адчуванне дэжавю хоць бы раз у жыцці зведвае да 97 % чалавек. *Жамэвю* сустракаецца значна радзей. Але паўтаральныя крыптамнезіі (так называюць усе скажэнні памяці) урачы лічаць адным з сімптомаў псіхічнага засмучэння. Часцей за ўсё гэта шызафрэнія, эпілепсія, арганічны або старэчы псіхоз. Сутнасць феномену ----------------- Па-першае, стан жамэвю «накрывае» чалавека зусім раптоўна і без аніякіх прычынаў, тады як у страты памяці (нават кароткачасовай) заўсёды ёсць фізіялагічныя прычыны (траўма, шок). Прыклад тыповага жамэвю: падчас гутаркі з блізкім сябрам нейкім невытлумачальным чынам уся інфармацыя пра яго на некалькі хвілін нібыта сціраецца з памяці. І добра знаёмы чалавек успрымаецца як першы сустрэчны. Праз некаторы час усё ўстае на свае месцы. У гэтай з’яве, уласна, няма відавочных перадумоў і няма ніякіх наступстваў. Другое ключавое адрозненне: пры страце памяці чалавек забывае што заўгодна і каго заўгодна, любы эпізод з мінулага або цяперашняга жыцця. Феномен жамэвю, наадварот, тычыцца толькі таго, што «тут, цяпер і менавіта гэта». Напрыклад, чалавек назірае даўно знаёмы яму пейзаж і раптам менавіта яго на непрацяглы час «забывае». Вочы працягваюць перадаваць інфармацыю аб тым, што бачаць, у мозг, а той на некаторы час «адключаецца» ад прыняцця гэтай інфармацыі. Часам нешта падобнае здараецца з камп’ютарнымі сістэмамі, калі яны пачынаюць «падвісаць». Феномен жамэвю, як і процілеглы яму феномен дэжавю, да сённяшняга дня застаецца загадкай для навукоўцаў. У першую чаргу цяжкасць даследавання гэтых феноменаў заключаецца ў тым, што іх немагчыма стварыць штучна ці змадэляваць у лабараторных умовах. Аднак некаторыя сучасныя спецыялісты схільныя тлумачыць гэтыя з’явы нестасоўкамі ва ўзаемадзеянні двух аддзелаў галаўнога мозгу, якія адказваюць за памяць і ўспрыманне інфармацыі. У адрозненне ад дэжавю, феномен жамэвю сустракаецца ў людзей у дзясяткі разоў радзей. Спасылкі -------- * Тематическая статья на Живи.ru (Jv.ru)(недаступная спасылка) (руск.)(недаступная спасылка) Архівавана 6 ліпеня 2013.

**Самайн** (англ.: Samhain [ˈsɑːwɪn], [ˈsaʊ.ɪn], [ˈsaʊn] — *сауин, саунаў*; шатл. гэл.: SamhuinnSamhuinn [ˈsaũ.iɲ] — *сауинь*; ірл.: SamhainSamhain [ˈsˠaunʲ] — *саунь*) — кельцкі свята заканчэння ўборкі ўраджаю. Азначаў сабой заканчэнне аднаго сельскагаспадарчага года і пачатак наступнага. Доўжылася свята сем сутак (па трое сутак да і пасля самага самайн)Категория:Википедия:Нет источников с октября 2009 Категория:Википедия:Статьи с утверждениями без источников более 14 дней Категория:Википедия:Статьи без источников (страна: Испания) Категория:Википедия:Статьи без источников (тип: не указан) [*крыніца не паказаны 2580 дзён*]. У кельтаў *samhain* або роднасныя словы здаўна абазначаюць трэці месяц восені. У шатландскім (гэльская) мове *Samhain* або *an t-Samhain* — назва месяца, аналагічнага лістапада. У сучасным ірландскім мове *an tSamhain* (*саунь*) — лістапад. Гісторыя -------- Кельцкі каляндар дзяліў год на дзве часткі: цёмную, якая пачыналася ў канцы кастрычніка — пачатку лістапада (месяц Самониос), і светлую. Светлая частка пачыналася ў сакавіку — красавіку (месяц Гиамониус). Змена частак года, як і месяцаў, адбывалася з надыходам маладзіка. Таксама разам з надыходам цёмнай часткі года, у першыя тры ночы самониоса, кельтамі святкаваўся новы год. Свята ў лацінскай версіі называўся «Тры ночы самониоса» (trinux[tion] samo[nii]). Змена цёмнай і светлай частак гады вясной таксама адзначалася святам. Пасля вымаўленне змянілася адпаведна правілах вымаўлення на гэльских мовах, і да пачатку нашай эры свята стаў называцца Самайн, як і адпаведны яму месяц. Паганскае свята адзначаўся і пасля прыняцця хрысціянства якія насяляюць Брытанію народамі. Так, пры ірландскім двары ў Тары святкаваўся ў першыя тры дні лістапада, шматлюдна і з захаваннем усіх старажытных традыцый, яшчэ ў XII стагоддзі. Згодна з Оксфардскім слоўніку фальклору, Самайн быў святам адначасова для ўсіх народаў Брытанскіх астравоў і трывала асацыяваўся са смерцю і звышнатуральным. У той жа час няма ніякіх доказаў таго, што ў паганскія часы свята меў якое-небудзь асаблівае значэнне, акрамя сельскагаспадарчага і сезоннага. Традыцыйна лічыцца, што ўспрыманне Самайн як цёмнага паганскага свята, звязанага з мёртвымі, абавязана сваім з'яўленнем хрысціянскім манахам X—XI стагоддзяў, пісалі аб ім прыкладна праз два стагоддзі пасля зацвярджэння Дня ўсіх святых і прыкладна праз 400 гадоў пасля прыняцця Ірландыяй хрысціянства. У той жа час ужо ў VIII стагоддзі Дзень усіх святых пачынае паступова замяшчаць Самайн; дзякуючы взаимопроникновению гэльских традыцый і каталіцкіх абрадаў пачынаюць фармавацца першыя зародкі будучага Хэлоўіна. Свята ----- Самайн адзначаўся як свята пачатку новага года, а таксама як дзень шанавання мёртвых. У Ірландыі і Шатландыі яго часам называлі «святам мёртвых», лічылася, што ў гэтую ноч паміраюць людзі, якія парушылі свае гейсы. Пачынаўся свята ў ноч з 31 кастрычніка на 1 лістапада, лічыўся апошнім днём збору ўраджаю. Традыцыйна на Самайн дзялілі сабраны ўраджай, а таксама вырашалі, якая частка жывёлы перажыве зіму, а якая — не. Апошнюю частку рэзалі, каб зрабіць запасы на зіму. Падчас святкавання палілі вогнішчы. Друіды пры дапамозе пакідаюцца агнём на костках забітых жывёл малюнкаў прадказвалі будучыню. Праз вогнішчы скакалі людзі ці ж праходзілі паміж двума шэрагам стаяць высокімі кастрамі. Дадзены рытуал абазначаў ачышчэнне агнём. Часта паміж вогнішчамі таксама праводзілі жывёлу. У заходняй частцы Брытаніі на Самайн да гэтага часу пякуць хлеб у форме рагоў, якімі вітаюць бога зімы. Рымляне сопоставляли Самайн свайго ўласнага свята мёртвых — Лемурии, хоць яна і святкавалася 13 траўня. Пры прыняцці хрысціянства Самайн трансфармаваўся ў Дзень усіх святых, празднующийся 1 лістапада, пасля якога, 2 лістапада, ідзе Дзень памінання. Папярэднічае ж гэтым царкоўным святамі ноч з 31 кастрычніка на 1 лістапада — дзень усіх Святых. Самайн ў Расеі -------------- У наш час у Расіі Самайн адзначаецца ў Маскве, Санкт-Пецярбургу, Уладзівастоку, Ніжнім Ноўгарадзе, Кіраве як фестываль «кельцкай» культуры: ірландскай, шатландскай і брэтонскай. На сцэнічных пляцоўках выступаюць музычныя калектывы і танцавальныя школы, праходзяць святочныя конкурсы. У гэтым кантэксце мерапрыемства нагадвае хутчэй святкаванне Дня святога Патрыка, чым Хэлоўіна. Гл. таксама ----------- * Кола Года * Дзмітрыеўская субота * Дзень усіх памерлых вернікаў * Памінальныя дні * Кузьмінкі восеньскія Заўвагі ------- 1. 1 2 «Похищение быка из Куальнге», приложение «Похищение быка из Куальнге» и предания об ирландских героях / Шкунаев, Сергей Владимирович. — Наука, 1985. 2. ↑ Написание, основанное на неверной транслитерации; встречается также «самхейн»: см. 3. ↑ Кельтская мифология: Энциклопедия. — М.: Издательство Эксмо, 2002 ISBN 5-699-01165-X 4. ↑ Samhain: the Eve of All Hallow Архівавана 5 лістапада 2016. 5. ↑ *Бондаренко Г.В.* Повседневная жизнь древних кельтов. — М.: Молодая гвардия, 2007. — С. 47. — 400 с. 6. ↑ *Бондаренко Г. В.* Повседневная жизнь древних кельтов. — М.: Молодая гвардия, 2007. — С. 51-57. — 400 с. 7. 1 2 HUTTON, RONALD, The Stations of the Sun: A History of the Ritual Year in Britain (Oxford: Oxford University Press, 1996) 8. ↑ Simpson, John (1989). *Oxford English Dictionary* (second ed.). London: Oxford University Press. ISBN 0-19-861186-2. OCLC 17648714. `{{cite book}}`: Невядомы параметр `|coauthors=` ігнараваны (прапануецца `|author=`) (даведка); Пададзена больш чым адно значэнне `|ISBN=` і `|isbn=` specified (даведка); Пададзена больш чым адно значэнне `|OCLC=` і `|oclc=` specified (даведка) 9. ↑ *Бондаренко Г. В.* Повседневная жизнь древних кельтов. — М.: Молодая гвардия, 2007. — С. 53. — 400 с. 10. ↑ Самайн в Москве **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 3 чэрвеня 2012. Праверана 20 кастрычніка 2010. 11. ↑ Самайн в Санкт-Петербурге **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 3 чэрвеня 2012. Праверана 20 кастрычніка 2010. 12. ↑ Самайн в Нижнем Новгороде **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 3 чэрвеня 2012. Праверана 28 кастрычніка 2010. 13. ↑ Самайн - вечеринка в Кирове **(нявызн.)**. Праверана 21 сакавіка 2016. Спасылкі -------- * Samhain: the Eve of All Hallow Архівавана 5 лістапада 2016. * Магічнае свята Самайн / Хэлоўіна Архівавана 6 ліпеня 2014. * Самхейн або пачатак Хэлоўіна Архівавана 19 сакавіка 2016.

**Міцкі Міявакі** (англ.: Mitski Miyawaki, пры нараджэнні: **Міцукі Фрэнсіс Лэйкок**; нар. 27 верасня 1990) — амерыканская спявачка і аўтарка песень. Яна самастойна выпусціла свае першыя два альбомы, *Lush* (2012) і *Retired from Sad, New Career in Business* (2013), вывучаючы студыйную кампазіцыю ў музычнай кансерваторыі Purchase College.Першапачаткова альбомы былі створаны як яе выпускны праект. Яе трэці студыйны альбом, *Bury Me at Makeout Creek*, быў выпушчаны ў 2014 годзе на лэйбле Double Double Whammy. Міцкі падпісла кантракт з Dead Oceans у 2015 годзе і выпусціў *Puberty 2* (2016), *Be the Cowboy* (2018) і *Laurel Hell*(2022), апошні з якіх увайшоў у дзесятку лепшых у некалькіх краінах. У 2022 годзе *The Guardian* назваў яе «лепшым маладым аўтарам песень» у ЗША. У тым жа годзе яна стала сааўтарам «This Is a Life» для фільма *Everything Everywhere All at Once*, які прынёс ёй намінацыю на прэмію «Оскар» за лепшую арыгінальную песню. Яе сёмы студыйны альбом, *The Land Is Inhospitable and So Are We*, выйшаў у 2023 годзе. Ранняе жыццё ------------ Міцкі нарадзілася пад імём Міцукі Лэйкок 27 верасня 1990 году ў Прэфектуры Міэ ў Японіі. Яе бацька амерыканец, а маці японка. Яе першая мова — Японская. У дзяцінстве яна часта пераязджала з-за працы бацькі ў Дзяржаўным дэпартаменце ЗША. Яна жыла ў Турцыі, Кітаі, Малайзіі, Чэхіі і Дэмакратычнай Рэспубліцы Конга, перш чым пасяліцца ў ЗША. Яна спявала ў хоры ў сярэдняй школе. Ёй было 18, калі яна напісала сваю першую песню на фартэпіяна. Кар’ера ------- ### 2012—2014: *Lush*; *Retired from Sad, New Career in Business*; і *Bury Me at Makeout Creek* Пасля паступлення ў каледж Хантэр, каб вывучаць кіно, Міцкі вырашыла заняцца музыкай і перайшла ў музычную кансерваторыю SUNY Purchase College, дзе вывучала студыйную кампазіцыю. Падчас працы ў кансерваторыі яна запісала і самастойна выпусціла свае першы і другі альбомы на фартэпіяна *Lush* (2012) і *Retired from Sad, New Career in Business* (2013) у якасці студэнцкіх праектаў. Знаходзячыся там, Міцкі пазнаёмілася з Патрыкам Хайландам, які прадзюсаваў яе альбомы пасля *Lush*. У 2013 годзе яна супрацоўнічала з інды-рок-выканаўцамі Майкам Расімасам і Муцавашэ Мангвендэзай, агучыла вакал для арыгінальнай песні Ego і кавер-версіі «Nightcall». Пасля заканчэння вучобы яна працавала вакалісткай у прог-метал гурце Voice Coils і пачала працаваць над сваім трэцім студыйным альбомам *Bury Me at Makeout Creek*, які выйшаў 11 лістапада 2014 года на Double Double Whammy. Альбом быў перавыдадзены з чатырма бонус-трэкамі 7 красавіка 2015 года праз Don Giovanni Records. Сырая, імпульсіўная гітара альбома ўяўляла сабой гукавы адыход ад аркестравых і класічных фартэпіяннана гука яе першых двух альбомаў. Ён атрымаў прызнанне шматлікіх публікацый; аднак, ён не меў значнага камерцыйнага поспеху. ### 2015—2017: *Puberty 2* 22 снежня 2015 года Міцкі падпісла кантракт з Dead Oceans. Яна анансавала свой чацвёрты студыйны альбом *Puberty 2* 1 сакавіка 2016 года і падзялілася галоўным сінглам «Your Best American Girl». Перад рэлізам альбома 17 чэрвеня яна выпусціла яшчэ адзін сінгл «Happy» Прадзюсаваны Hyland, альбом быў запісаны на працягу двух тыдняў у Acme Studios у акрузе Вестчэстэр, штат Нью-Ёрк. Альбом атрымаў шырокае прызнанне музычных крытыкаў. «Your Best American Girl» была названа 13-й лепшай песняй 2010-х гадоў *Rolling Stone*. Яе песня «Francis Forever» была выканана Алівіяй Олсан у ролі персанажа Марселін, Каралевы вампіраў, у эпізодзе 2016 года шоу *«Час прыгод»* Cartoon Network. 21 лютага 2017 года Pixies абвясцілі даты тура па ЗША з Міцкі ў якасці саппорт-актара. 1 травеня выйшаў зборнік са 100 песень розных выканаўцаў пад назвай «*Нашы першыя 100 дзён»*. У яго ўвайшоў кавер Міцкі на песню гурта One Direction «Fireproof». Кампіляцыя накіравана на збор сродкаў для арганізацый, якія падтрымліваюць справы, якім пагражае прапанаваная палітыка Дональда Трампа. Міцкі сыграла кавер на песню «Fireproof» ў 2015 годзе, але пасля гэтая версія была выдалена. Міцкі таксама зрабіла кавер на класічную песню Фрэнка Сінатры 1951 года «I’m a Fool to Want You» для зборніка *7-Inches For Planned Parenthood*. 4 кастрычніка 2017 года Лорд абвясціла, што Міцкі выступіць для яе на некаторых выступах сусветнага турнэ Melodrama. 1 лістапада выйшаў кароткаметражны фільм з удзелам Міцкі пад назвай «*Sitting»*. black and white photo of a young Asian-American woman with shoulder-length black hair singing. Міцкі выступае на канцэрце ў Сіэтле ў кастрычніку 2018 года. ### 2018—2019: *Be the Cowboy* 20 красавіка 2018 года Міцкі аб’ядналася з эксперыментальным гуртом Xiu Xiu над песняй «Between the Breaths» для саўндтрэку да навукова-фантастычнага камедыйнага фільма *«Як размаўляць з дзяўчатамі на вечарынках»* паводле аднайменнага апавядання.. 14 травеня 2018 года Міцкі адкрыла празамовы на свой пяты студыйны альбом «*Be the Cowboy»* і выпусціла галоўны сінгл «Geyser» з суправаджальным відэакліпам. Другі сінгл і відэа на яго, «Nobody», былі выпушчаныя 26 чэрвеня 2018 года, а трэці і апошні сінгл, які папярэднічаў альбому, «Two Slow Dancers», быў выпушчаны 9 жніўня разам з тэкставым відэа. *Be the Cowboy* быў выпушчаны 17 жніўня праз Dead Oceans. Некаторыя крытыкі абвясцілі яго альбомам года. Падчас гастроляў у 2019 годзе Міцкі пачала ўключаць харэаграфію ў свае жывыя выступленні, натхнёныя Butoh, формай танцавальнага тэатра, развітай у пасляваеннай Японіі, у якой «выканаўцы абапіраюцца на хаатычныя ўнутраныя эмоцыі, але адлюстроўваюць іх дакладнымі, паўтаральнымі жэстамі». Такі падыход адлюстроўваў яе жаданне «даць аўдыторыі нешта новае» ў яе другім туры ў якасці хэдлайнера пасля выхаду *Be the Cowboy,* а таксама жаданне «распрацаваць свае ўласныя, своеасаблівыя спосабы ўтрымання кантролю над аўдыторыяй», паколькі яна даведалася, «што скакаць па сцэне, каб усіх напампаваць, для мяне не натуральна». Міцкі працавала з перформанс-мастачкай Монікай Мірабіле, каб распрацаваць «вельмі стылізаваныя, часам трывожныя» рухі тура. Харэаграфія пад уплывам буто таксама была выкарыстана ў яе кліпе на песню «Working for the Knife». У жніўні 2019 года Міцкі упершыню за доўгі час выйшла ў сетку, каб апублікаваць заяву, у якой адмаўляе абвінавачванні карыстальніка Tumblr у тым, што яна ўдзельнічала ў групоўцы гандлю дзецьмі: «Я не ведаю абвінаваўцу і не ведаю, як і чаму яны пачалі звязваць мяне са сваёй траўмай». У верасні 2019 года на заключным выступе свайго тура *be the Cowboy* у Цэнтральным парку (НЁ) Міцкі абвясціла, што гэта будзе яе апошні выступ на нявызначаны тэрмін. Пазней яна распавяла, што планавала цалкам кінуць музыку і «знайсці іншае жыццё». Да пачатку 2020 года Міцкі перадумала, і вырашыла вярнуцца да музыкі, часткова таму, што была абавязаная свайму лэйблу яшчэ адным альбомам, а часткова дзеля сябе самой. Яна апісала прыняццё рашэння працягнуць: «усё звялося да таго, што я павінна зрабіць гэта, нават калі мне балюча, таму што я люблю… Я такая, якая ёсць… Мне і далей будзе болюча, але я ўсё роўна буду гэта рабіць, бо гэта адзінае, што я ўмею добра». ### 2020—2022: *Laurel Hell* Міцкі выступае ў 2022 годзе з харэаграфіяй, натхнёнай буто . У студзені 2020 года Міцкі падзялілася сваёй новай песняй «Cop Car», а таксама кампазіцыю да саўндтрэка фільма «*The Turning*», якая ніколі не выдавалася. Яна была прадстаўлена ў песні «Susie Save Your Love» з альбома Элі Ікс «*Cape God*», выпушчанага ў лютым 2020 года. 29 кастрычніка 2020 года было абвешчана, што Міцкі выступіць саундтрэкам да графічнага рамана *This Is Where We Fall*. Навукова-фантастычны вестэрн, напісаны Крысам Міскевічам і Вінцэнтам Кінгсам, «раскрывае тэмы тэалогіі, смерці і замагільнага жыцця». Пра праект Міцкі сказла: «Стварыць саўндтрэк для коміксу было цікава. Гэта дазволіла мне працаваць па-за межамі маёй звычайнай формы напісання песень і паспрабаваць падысці да яго як да партытуры, але без якіх-небудзь прыкмет, якія ўзнікаюць падчас працы. разам з рухомым відарысам, які ў канчатковым выніку быў і вызваляючым, і складаным. Я спадзяюся, што канчатковы вынік дапаможа пагрузіць вас у гісторыю!» Кантры песня пад назвай «The Baddy Man» была выпушчана ў якасці першага прэв’ю з саўндтрэку 5 сакавіка 2021 года. Z2 Comics выпусціла альбом на касеце са стандартным раманам у цвёрдай вокладцы 5 травеня 2021 года. Таксама быў выпушчаны абмежаваны тыраж дэлюкс вінілу. На дадзены момант Z2 не плануе размяшчаць саўндтрэк на струменевых сэрвісах. 4 кастрычніка 2021 года Міцкі абвясціла ў сваіх сацыяльных сетках, што на наступны дзень яна выпусціць новы сінгл «Working for the Knife» у якасці вядучага сінгла да свайго будучага шостага студыйнага альбома. Пазней песня была названая *Pitchfork* 7-й лепшай песняй 2021 года. Неўзабаве пасля выхаду песні Міцкі абвясціла аб сваім еўрапейскім і паўночнаамерыканскім турнэ ў 2022 годзе. За гэтым рушыў услед «the Only Heartbreaker» 9 лістапада 2021 года. У той жа дзень Міцкі абвясціла, што яе шосты студыйны альбом *Laurel Hell* выйдзе непасрэдна перад яе еўрапейскім і паўночнаамерыканскім турам пад назвай Laurel Hell Tour, які адбудзецца 4 лютага 2022 года. 7 снежня 2021 года «Heat Lightning» выйшаў у якасці трэцяга сінгла з альбома. 12 студзеня 2022 года «Love Me More» выйшла ў якасці чацвёртага сінгла з альбома *Laurel Hell*. У сакавіку 2022 года" the Only Heartbreaker « дасягнуў першага месца ў чарце *альтэрнатыўных трансляцый для дарослых* Billboard. 4 сакавіка 2022 года Міцкі быў абвешчаны адным з выканаўцаў фестывалю ў Гластанберы, запланаванага на 22-26 чэрвеня 2022 года. ### 2023-зараз: *The Land Is Inhospitable and So Are We* 29 кастрычніка 2020 года было абвешчана, што Міцкі выступіць саундтрэкам да графічнага рамана *This Is Where We Fall*. Навукова-фантастычны вестэрн, напісаны Крысам Міскевічам і Вінцэнтам Кінгсам, „раскрывае тэмы тэалогіі, смерці і замагільнага жыцця". Пра праект Міцкі сказла: „Стварыць саўндтрэк для коміксу было цікава. Гэта дазволіла мне працаваць па-за межамі маёй звычайнай формы напісання песень і паспрабаваць падысці да яго як да партытуры, але без якіх-небудзь прыкмет, якія ўзнікаюць падчас працы. разам з рухомым відарысам, які ў канчатковым выніку быў і вызваляючым, і складаным. Я спадзяюся, што канчатковы вынік дапаможа пагрузіць вас у гісторыю!" Кантры песня пад назвай „The Baddy Man" была выпушчана ў якасці першага прэв’ю з саўндтрэку 5 сакавіка 2021 года. Z2 Comics выпусціла альбом на касеце са стандартным раманам у цвёрдай вокладцы 5 травеня 2021 года. Таксама быў выпушчаны абмежаваны тыраж дэлюкс вінілу. На дадзены момант Z2 не плануе размяшчаць саўндтрэк на струменевых сэрвісах. 4 кастрычніка 2021 года Міцкі абвясціла ў сваіх сацыяльных сетках, што на наступны дзень яна выпусціць новы сінгл „Working for the Knife" у якасці вядучага сінгла да свайго будучага шостага студыйнага альбома. Пазней песня была названая *Pitchfork* 7-й лепшай песняй 2021 года. Неўзабаве пасля выхаду песні Міцкі абвясціла аб сваім еўрапейскім і паўночнаамерыканскім турнэ ў 2022 годзе. За гэтым рушыў услед „the Only Heartbreaker" 9 лістапада 2021 года. У той жа дзень Міцкі абвясціла, што яе шосты студыйны альбом *Laurel Hell* выйдзе непасрэдна перад яе еўрапейскім і паўночнаамерыканскім турам пад назвай Laurel Hell Tour, які адбудзецца 4 лютага 2022 года. 7 снежня 2021 года „Heat Lightning" выйшаў у якасці трэцяга сінгла з альбома. 12 студзеня 2022 года „Love Me More" выйшла ў якасці чацвёртага сінгла з альбома *Laurel Hell*. У сакавіку 2022 года» the Only Heartbreaker "дасягнуў першага месца ў чарце *альтэрнатыўных трансляцый для дарослых* Billboard. 4 сакавіка 2022 года Міцкі быў абвешчаны адным з выканаўцаў фестывалю ў Гластанберы, запланаванага на 22-26 чэрвеня 2022 года. 19 красавіка 2022 года кавер — версія песні Міцкі «Glide» з саўндтрэку да фільма «*Усё пра Лілі Чоу Чоу'**»*** **была выпушчаная на стрымінгавых сэрвісах. Песня раней была даступная ў якасці бонус-трэка на фізічных версіях *Laurel Hell* і была выкарыстаная ў фільме 2022 года «*Пасля Янга*». Міцкі з’яўляецца ў песні «This Is a Life» з саўндтрэку да фільма 2022 года «*Усё ўсюды і адразу*». У песні таксама ўдзельнічаюць Дэвід Бірн і Сон Лакс, за што яна была намінаваная на прэмію «Оскар» за лепшую арыгінальную песню у 2023 годзе.** Музычны стыль ------------- Э. Алекс Юнг ахарактарызаваў яе як «артыстку, чыя музыка падобная на тое, каб яе ўвялі ў прыватны оперны тэатр меладрамы» з тэкстамі, поўнымі «бурлівай лютасці, разбуральных імпульсаў, прыніжэння, тугі, душэўнага болю і голаду». Энджы Мартачо з *Rolling Stone* ахарактарызавала свае ранейшыя альбомы як «іранічны каментар да дваццацінекаторага страху, грубага жадання і часта няшчаснага кахання». Люсі Дакус, спявачка і аўтарка песень, якая часам адкрывала Міцкі, апісвала сваю музыку як «сапраўды інтуіцыйную… Яна звязаная з часткай у сабе, якая хоча крычаць. Магчыма, вы жывяце не ў месцы, дзе можна крычаць, а можа, у вас няма словаў для таго, што з вамі здарылася. Міцкі дае гэтаму месца». Гэтак жа Міцкі апісала сваю музыку як месца, куды людзі «могуць змясціць усе свае пачуцці, сваю брыдоту, якой няма месца ў іх уласным жыцці». Публічны імідж -------------- У 2016 годзе ў інтэрв’ю *The New York Times* Міцкі выказала напружанне, звязанае з тым, што яна прыватная асоба, і яе дыскамфорт з-за ўвагі, якую прыносіць знаходжанне ў вачах грамадскасці, таму аддае перавагу трымаць сваё асабістае жыццё ў таямніцы. З моманту яе прарыву ў 2014 годзе прэса часта называла яе таямнічай. Як жанчына азіяцкага паходжання, Міцкі адчувала ціск, каб прадстаўляць сваю суполку. Яна выказала дыскамфорт у сувязі з тым, што людзі звяртаюцца да яе за кіраўніцтвам і бачаць у ёй лідэра пераменаў у галіны, дзе гістарычна дамінавалі белыя мужчыны. У сацыяльных сетках Міцкі не актыўная, а акаўнты пад яе імем вядзе менеджэр. Яна пакінула сацыяльныя сеткі ў 2019 годзе, прыкладна ў той жа час, калі яна кінула займацца музыкай, бо лічыла, што гэта шкодна для яе самаадчування. Тым не менш, яна набыла велізарную папулярнасць у сацыяльных сетках. Па стане на люты 2022 года яе музыка была прадстаўлена ў больш чым 2,5 мільёнах відэа на TikTok. Былы прэзідэнт ЗША Барак Абамаўключыў песню «The Only Heartbreaker» у свой спіс лепшых песень 2021 года, спіс, які ён публікуе ў твітэры кожны год. ### Погляд Міцкі на яе фанатаў Міцкі заяўляла ў інтэрв’ю, што ў яе няпростыя адносіны з фанатамі, таму што яна лічыць іх адносіны да яе і яе музыкі ашаламляльнымі. Яна палічыла, што «пачцівыя каментарыі» пра сябе ў інтэрнэце шкодзяць яе вобразу сябе. Яе фан-база была апісана як «выключна анлайн», «культавая» і канкуруючая з « Тэйлар Свіфт і BTS па інтэнсіўнасці, калі не памеру». У інтэрв’ю 2022 года яна ахарактарызавала публіку на адным са сваіх шоу як «няўмольную». Успамінаючы выпадак, калі ёй прыйшлося прайсці праз аўдыторыю без суправаджэння ў яе грымёрку, яна сказала: «Усім патрэбна была частка мяне […] Я была так ашаломлена рукамі, якія хапалі мяне, што я плакала». У лютым 2022 года Міцкі апублікавала твіт з заявай, у якой папрасіла фанатаў спыніць выкарыстоўваць свае тэлефоны для запісу яе выступленняў, бо «… я адчуваю, як быццам мы не разам… Калі я на сцэне і гляджу на вас, але вы глядзіце ў экран, гэта прымушае мяне адчуваць сябе так, быццам тых з нас на сцэне забіраюць і спажываюць як кантэнт, замест таго, каб падзяліцца момантам з вамі». Асабістае жыццё --------------- Міцкі апісвае сваю крос-культурную ідэнтычнасць як «напалову японскую, напалову амерыканскую, але не цалкам». Гэта пачуццё часта адлюстроўваецца ў яе музыцы, у якой калі-некалі абмяркоўваюцца пытанні прыналежнасці. Міцкі выказала нязручнасць называць сябе «японскай амерыканкай» або «японкай», і хоць яна ахарактарызавала сябе як «азіяцка-амерыканка», яна аддала б перавагу «проста сказаць, што яна амерыканка». З 2020 года Міцкі жыве ў Нэшвіле, штат Тэнэсі. Яна веганка, любіць фільмы жахаў і мае двух хатніх катоў. Дыскаграфія ----------- * + *Lush* (2012) + *Retired from Sad, New Career in Business* (2013) + *Bury Me at Makeout Creek* (2014) + *Puberty 2* (2016) + *Be the Cowboy* (2018) + *Laurel Hell* (2022) + *The Land Is Inhospitable and So Are We* (2023) Узнагароды ---------- | год | Узнагароды | Катэгорыя | праца | Вынік | | --- | --- | --- | --- | --- | | 2017 год | Узнагароды Libera | Відэа года | «Your Best American Girl» | Намініравана | | 2019 год | Альбом года | *Be The Cowboy* | Намініравана | | Лепшы жывы выступ | сама | Намініравана | | Музычнае відэа года | «Nobody» | Выйграла | | Лепшы рок альбом | *Be The Cowboy* | Намініравана | | Крэатыўная ўпакоўка | Намініравана | | | 2022 год | AIM Independent Music Awards | Міжнародны прарыў | сама | Намініравана | | Лепшы жывы выканаўца | Выйграла | | Лепшая крэатыўная кампанія | *Laurel Hell* | Намініравана | | 2023 год | Узнагароды Акадэміі | Лепшая арыгінальная песня | «This Is a Life» (з Son Lux і David Byrne) | Намініравана | | Узнагароды «Залатое дэрбі». | Лепшы новы выканаўца | сама | Намініравана | | Узнагароды Libera | Лепшы альтэрнатыўны рок-запіс | *Laurel Hell* | Намініравана | | Крэатыўная ўпакоўка | Намініравана | | Зноскі ------ 1. 1 2 3 AllMusic — 1991.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q31181'></a> 2. ↑ Mitski Miyawaki '13 (англ.). *Purchase College*. Архівавана з першакрыніцы 15 студзеня 2023. Праверана 15 студзеня 2023. 3. ↑ *Gonzalez, Michael*. Artist to Watch: Mitski **(нявызн.)**. *Young Hollywood* (18 верасня 2018). Архівавана з першакрыніцы May 5, 2020. Праверана February 21, 2020. 4. ↑ Tolentino, Jia (December 12, 2018). "The Misreading of Mitski". *The New Yorker* [амерыканская англійская]. Архівавана з арыгінала October 12, 2019. Праверана 2020-06-14. 5. ↑ *Jung, E. Alex*. Mitski in 9 Acts(нявызн.). *Vulture* (14 студзеня 2022). Архівавана з першакрыніцы March 17, 2023. Праверана April 8, 2023. 6. ↑ *Spiegel, Amy Rose*. Meet Mitski, An Electric Folk Singer Making Sad Songs For Grown-Ups **(нявызн.)**. *The FADER* (8 чэрвеня 2016). Архівавана з першакрыніцы June 1, 2019. Праверана June 13, 2019. 7. ↑ *Klingman, Jeff*. Growing Up Mitski **(нявызн.)**. *The L Magazine* (23 кастрычніка 2014). Архівавана з першакрыніцы November 11, 2019. Праверана June 13, 2019. 8. ↑ The Mitski Episode with Hannibal Buress: Handsome Rambler **(нявызн.)**. *Youtube* (21 снежня 2017). Архівавана з першакрыніцы August 23, 2018. Праверана October 12, 2020. 9. ↑ Talbot, Margaret. On the Road with Mitski(англ.) (July 1, 2019). Праверана 3 ліпеня 2019. 10. ↑ *Yoo*. Mitski Links With Xiu Xiu for New Song "Between the Breaths" **(нявызн.)**. *Pitchfork* (20 красавіка 2018). Архівавана з першакрыніцы June 27, 2018. Праверана June 26, 2018. 11. ↑ *Boilen*. Mitski Shares And Talks About New Song And Album **(нявызн.)**. *NPR* (14 мая 2018). Архівавана з першакрыніцы May 14, 2018. Праверана May 14, 2018. 12. ↑ Mitski Presents New Single, "Nobody", and Accompanying Video **(нявызн.)**. *Dead Oceans* (26 чэрвеня 2018). Архівавана з першакрыніцы June 26, 2018. Праверана June 26, 2018. 13. ↑ *Daramola*. Mitski – "Two Slow Dancers" **(нявызн.)**. *Spin* (9 жніўня 2018). Архівавана з першакрыніцы August 9, 2018. Праверана August 9, 2018. | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook (англ.) · X (англ.) | | Фота, відэа і аўдыё | Apple Music · Bandcamp · Deezer · Instagram (англ.) · Last.fm · SoundCloud (англ.) · Spotify · Tidal · YouTube (англ.) · YouTube | | Тэматычныя сайты | AllMusic · Discogs · Internet Movie Database · MusicBrainz · Rate Your Music | | Нарматыўны кантроль | GND: 1104267020 · ISNI: 0000 0004 5880 0553 · LCCN: no2016096119 · VIAF: 289147118198626340960 |

**Клінтан Ловар «Клінт» Ро́мешэй** (англ.: Clinton LaVor "Clint" Romesha; 17 жніўня 1981) — сяржант арміі ЗША ў адстаўцы. За подзвіг падчас бою за Камдэш у Афганістане (2009) атрымаў вышэйшую ваенную ўзнагароду ЗША — Медаль Пашаны. Дэмабілізаваўся ў 2011 годзе. Жыве і працуе ў штаце Паўночная Дакота. Біяграфія --------- ### Раннія гады Ромешэй нарадзіўся ў жніўні 1981 года ў Лэйк-Сіці, штат Каліфорнія. Яго дзед — ветэран Другой сусветнай вайны, які ўдзельнічаў у бітве за Нармандыю, а бацька ветэран В’етнамскай вайны, які пасля стаў лідарам царквы Ісуса Хрыста Святых апошніх дзён (мармоны). У дзяцінстве Ромешэй захапляўся хакеем. У сваёй сям’і з’яўляецца чацвёртым з пяці дзяцей. Ромешэй наведваў семінарыю на працягу чатырох гадоў у сярэдняй школе, але ў рэшце рэшт вырашыў адмовіцца ад ідэі стаць місіянерам царквы мармонаў. У 1999 годзе Ромешэй скончыў *Surprise Valley High School*. У верасні 1999 года залічаны ў армію, прайшоўшы асноўную баявую падрыхтоўку і пазней пашыранае індывідуальнае навучанне ў Форт-Нокс, штат Кентукі. Ромешэй быў прызначаны ў якасці наводчыка танка M1 Abrams 1-га батальёна 63-й бранятанкавага палка. Спачатку служыў у Германіі і Косаве, а пазней у Паўднёвай Карэі. Пасля таго, як адзін з яго знаёмых быў забіты ў Іраку, ён добраахвотна адправіўся на Іракскую вайну, дзе ён служыў ужо ў пяхоце. У маі 2009 года яго падраздзяленне перадыслакавалі ў Афганістан. ### Бой за Камдэш Асноўны артыкул: **Бой за Камдэш** Падраздзяленне, у якім служыў Ромешэй, абараняла аванпасты ў раёне н. п. Камдэш, правінцыі Нурыстан. Аванпост размяшчаўся ў акружанай гарамі даліне і пастаянна падвяргаўся нападам. Мяркуючы, што мясцовая пазіцыя непрыдатна для абароны, камандаванне арміі ЗША прыняло рашэнне аб закрыцці аб’екта да кастрычніку 2009. Раннім раніцай 3 кастрычніка 2009 атрады Талібану напалі на пост з трох бакоў. Сілы нападнікаў складалі прыкладна 300 чалавек, узброеных, акрамя лёгкай стралковай зброі, мінамётамі, ручнымі гранатамётамі і кулямётамі. Сілы кааліцыі налічвалі прыкладна 85 чалавек, у тым ліку ваеннаслужачых арміі ЗША, інструктараў з Латвіі і 35 салдат салдат-афганцаў, якія пры першых гуках бою пакінулі свае пазіцыі. Нападалі удалося захапіць склад баепрыпасаў паста. На працягу першых трох гадзін бою абаронцы паста знаходзіліся пад моцным мінамётным і ружэйным агнём. Талібам удалося ўварвацца на ахоўную тэрыторыю. Нягледзячы на ​​моцны агонь, сяржант Ромешэй пакінуў сховішча і перамясціўся ў суседнюю казарму, аказаўшы тым самым падтрымку яе абаронцам, якія знаходзіліся пад агнём снайпера Талібану. Затым Ромешэй сабраў групу з пяці чалавек і, нягледзячы на ​​моцны агонь, павёў яе ў атаку на склад баепрыпасаў. Пры гэтым ён здушыў кулямётную пазіцыю баевікоў. Атакуючы другую кулямётную кропку, Ромешэй быў паранены асколкамі гранаты ў шыю, плячо і рукі. Нягледзячы на ​​раненне, сяржант даў цэлеўказанне сілам паветранай падтрымкі, што дазволіла знішчыць да 30 талібаў. Пры гэтым некалькіх з іх Ромешэй знішчыў асабіста. Нягледзячы на ​​тое, што ён сам знаходзіўся пад агнём, сяржант прыкрываў агнём параненых таварышаў; некалькіх параненых ён асабіста вынес з-пад агню. Дзеянні Ромешэя далі магчымасць іншым абаронцам паста перагрупавацца і ў выніку адбіць напад праўзыходных сіл праціўніка. ### Далейшае жыццё 4 красавіка 2011 года Ромешэй пакінуў армію. Пасля ваеннай службы пераехаў у Паўночную Дакоту, дзе жыла яго сястра. Зараз працуе ў нафтавай прамысловасці ў якасці спецыяліста па бяспецы. У 2016 годзе была апублікавана яго кніга «Чырвоны звод», прысвечаная бою за Камдэш. Узнагароджанне -------------- Сяржант Ромешэй атрымаў Медаль Пашаны з рук прэзідэнта ЗША Барака Абамы на цырымоніі ўзнагароджання, якая адбылася ў Белым Доме 11 лютага 2013. Ён стаў чацвёртым у шэрагу жывых, узнагароджаных гэтай наградай за вайну ў Афганістане, і адзінаццатым па агульным спісе узнагароджаных. Зноскі ------ 1. ↑ *Medal of Honor Profile: Clinton L. Romesha*. United States Army. 11 February 2011. Праверана 11 February 2011. 2. ↑ Collins, Elizabeth M. (5 February 2013). *COP Keating battle begins, Medal of Honor nominee Romesha takes action*. Washington, D.C.: United States Army. Праверана 7 February 2013. 3. ↑ Connor, Tracy (11 January 2013). *Afghan battle hero Clinton Romesha to receive Medal of Honor*. New York City, New York: MSNBC. Праверана 12 January 2013. 4. 1 2 3 Tan, Michelle. Hero of COP Keating battle to receive MoH **(нявызн.)** (January 11, 2013). Праверана 17 January 2013. 5. 1 2 3 *President to award Medal of Honor for heroism in Afghanistan*. Washington, D.C.: United States Army. 11 January 2013. Праверана 12 January 2013. 6. ↑ Rogers, Jakob (13 January 2013). *Medal of Honor recipient sees a whirlwind of attention*. Colorado Springs, Colorado: KOAA-TV. Архівавана з арыгінала 2013-02-16. Праверана 17 January 2013. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 16 лютага 2013. Праверана 12 студзеня 2019.Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 16 лютага 2013. Праверана 12 студзеня 2019. 7. ↑ Chen, Angela. Clinton Romesha on Red Platoon: 'We live in a time where less and less serve' **(нявызн.)**, *The Guardian* (6 May 2016). Праверана 30 March 2017. 8. ↑ *President Obama to Award Medal of Honor*. White House Office of the Press Secretary. January 11, 2013. Праверана 17 January 2013. | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX5716028 · ISNI: 0000 0004 6049 0021 · LCCN: n2016018770 · NDL: 001276276 · NKC: ola2017950412 · NTA: 410782394 · NUKAT: n2019123843 · SUDOC: 200041002 · VIAF: 5154149416762089730004 | |

**Ашока Вялікі** (санскр.: अशोक, Aśoka ***IAST***, «[народжаны] без болю») — валадар імперыі Маур’яў з 273 да н. э. — 232 да н.э. Пасля рада ваенных поспехаў Ашока падпарадкаваў сабе значную частку Паўднёвай Азіі ад сучаснага Афганістана да Бенгаліі і далей на поўдзень да Майсура. Ашока вядомы распаўсюджаннем будызму, з часоў яго валадарання засталося шмат гістарычных помнікаў. Паходжанне, дзяцінства ---------------------- Ашока быў унукам Чандрагупты і сынам Біндусары. Мацерай Ашокі была Субхадрангі, дачка беднага браміна па імені Чампаканагар. Па легендзе, бацька аддаў яе ў гарэм, таму што атрымаў прадказанне, што сын яго дачкі стане вялікім кіраўніком. Статус Ашокі ў гарэме быў вельмі нізкі, у яго было шмат братоў ад больш знатных жонак цара, і яшчэ старэйшы брат ад той жа маці. У дзяцінстве Ашока быў вельмі жывым і жвавым дзіцем, і зладзіць з ім было вельмі цяжка. Адзінае да чаго ў яго ляжала сэрца, — гэта паляванне, неўзабаве ён стаў адмысловым паляўнічым. Ашока не быў прыгожы, але ні адзін прынц не пераўзыходзіў яго ў доблесці, адвазе, годнасці, любові да прыгод і майстэрстве кіравання. Таму Ашоку любілі і паважалі ўсе чыноўнікі і просты люд. Біндусара заўважыў яго здольнасці да кіравання, і хоць Ашока быў яшчэ малады, прызначыў яго намеснікам Аванці. Прыход да ўлады --------------- Прыбыўшы ў Уджайн, сталіцу Аванці, Ашока паказаў сябе выдатным кіраўніком. Ён ажаніўся з Шак’я Кумар — дачкою багатага гандляра, якая нарадзіла яму двух дзяцей, якіх звалі Махендра і Сангхамітра. Грамадзяне Таксілы паўсталі супраць праўлення Магадхі. Старэйшы сын Біндусары Сусіма не быў здольны супакоіць народ. Тады Біндусара паслаў Ашоку падавіць паўстанне. Хоць Ашока і не меў дастатковых сіл, але ўсё ж смела падышоў да горада і аблажыў яго, і горад быў узяты. Грамадзяне Таксілы не сталі процістаяць Ашоку, а наладзілі яму вялікі прыём. Паўстанне ў Таксіле паказала няздольнасць Сусімы кіраваць краінай. На нарадзе дарадцаў стала ясна, што калі Сусіма стане царом, то ў імперыі не будзе справядлівасці, з-за чаго дзяржава будзе калаціцца ад паўстанняў і прыйдзе ў заняпад. Таму яны паведамілі Ашоку, што ягоны бацька пры смерці, і каб ён спяшаўся да ложа бацькі. Імператар Біндусара памёр у 272 годзе да н. э. Ашока, які прыбыў у Паталіпутру з Уджайна па просьбе Радхагупты, кіраўніка ўрада, быў каранаваны як цар Магадхі пасля смерці свайго бацькі. Аб далейшых падзеях крыніцы прыводзяць супярэчлівую інфармацыю. Магчыма, Сусіма даведаўся пра смерць бацькі і зразумеў, што Ашока мог быць каранаваны як цар. Але ён быў забіты пры спробе захапіць горад. Цэйлонскія хронікі паведамляюць, што гэта саперніцтва працягвалася і пасля таго, як Ашока захапіў магадхаўскі прастол. У выніку афіцыйная каранацыя Ашокі адбылася толькі праз чатыры гады пасля захопу ім ўлады. У пяты дзень трэцяга месяца Джустамас 268 году да н. э. адбылася каранацыя Ашокі. Як кажуць легенды, Ашока забіў усіх сваіх братоў дзеля ўмацавання ўлады над імперыяй, хаця, з другога боку, няма ніякіх гістарычных сведчанняў для пацвярджэння гэтых звестак. У надпісах на камені, зробленых па ягоным распараджэнні, браты Ашокі ўпамінаюцца з любоўю. Калінга ------- Стэла с чакраварцінам Праз восем гадоў пасля ўзыходу на трон Ашока абвясціў вайну дзяржаве Калінга (Адыша). У сваім эдыкце Ашока паведамляе, што ў час вайны было ўзята ў палон 150 тыс. і забіта звыш 100 тыс. чалавек. Далучэнне Калінгі, важнай у стратэгічных і гандлёвых адносінах вобласці, спрыяла ўзмацненню імперыі. Калінга аказала Ашоку ўпартае супраціўленне. Гэтая вобласць уваходзіла ў імперыю Нанда, а затым ёй удалося дабіцца незалежнасці. У спецыяльным эдыкце, прысвечаным заваяванню Калінгі, Ашока сам прызнаваў, што суровыя меры пакарання ўжываліся і да простага народу, і да знаці, якая таксама не захацела змірыцца з уладай Маурыяў. Ашоку нават давялося прымаць асаблівыя меры, каб разрадзіць абстаноўку ў заваяванай вобласці. Калінзе была даравана пэўная самастойнасць, але імператар асабіста правяраў дзейнасць мясцовых чыноўнікаў, сочачы, па ягоных уласных словах, за тым, «каб не было беспрычыннага зняволення ў турму гарадскіх жыхароў і беспрычыннага прычынення пакут». Традыцыя лічыць, што, убачыўшы мноства трупаў, прычыненыя пакуты і разбурэнні, Ашока адчуў моцнае раскаянне, што прывяло яго да прыняцця будызму і ўмацавання веры. > > > … Дэванампія Піядасі праз восем гадоў пасля ўзыходжання на прастол заваяваў Калінгу. Сто пяцьдзясят тысяч было выгнана, сто тысяч было забіта, і яшчэ мноства памерла. Пасля таго, як Калінга была заваявана, Дэванампія адчуў моцную цягу да Дхармы, адчуў прыхільнасць да Дхармы і настаўленняў у ёй. Цяпер жа Дэванампія глыбока смуткуе аб пакарэнні Калінгі. > > > — Наскальны эдыкт 13, 256 г. да н. э. > > Унутраная палітыка ------------------ Ашока забараніў ахвярапрынашэнні. Выкарыстанне прымусовых работ таксама было скасавана. Быў складзены спіс ахоўных жывёл, было забаронена паляванне дзеля задавальнення і бязмэтнае выпальванне лясоў. Была наладжана вытворчасць і экспарт медыцынскай сыравіны з мэтай ужывання не толькі для медыцынскых патрэб, але і ў ветэрынарыі, а таксама створана сетка адпаведных медыцынскіх устаноў. Перад забавамі ранейшых кіраўнікоў Ашока аддаваў перавагу паломніцтвам, раздачы падарункаў і сустрэчам з простымі людзмі. Па ўсёй імперыі Ашока пачаў будаўніцтва аб’ектаў сацыяльнага прызначэння. Была створана сетка ўніверсітэтаў, бясплатных гасцініц, каналаў, ірыгацыйных сістэм і інш. Была таксама абноўлена і агульнаіндыйская сістэма дарог. Але самай вялікай сваёй заслугай Ашока лічыў дзейнасць, накіраваную на выпраўленне нораваў, якую ён разгарнуў сярод падданых. > > > … Уздоўж дарог я пасадзіў баньян, каб ён даваў цень, і заклаў мангавыя гаі. Праз кожныя восем кросаў зрабіў калодзежы і гасцініцы, і ў розных месцах водныя рэзервуары для людзей і звяроў. Але гэта толькі дробныя дасягненні. Падобныя даброты рабілі і ранейшыя цары. Я ж зрабіў гэта для таго, каб людзі трымаліся Дхармы. > > > > > > … Дхарма прымнажалася двума сродкамі: дзякуючы заснаваным на Дхарме загадам, і дзякуючы перакананню. З гэтых двух, загады даюць мала, тады як перакананне дае многа. Грунтуючыся на Дхарме, я загадаў абараняць жывёл, і многае іншае. Але іменна дзякуючы перакананню ў народзе ўзрасла Дхарма не забіваць жывых істот і не шкодзіць ім. > > > — Дэлі-Топра, эдыкт 7, 242 г. да н. э. > > Ашока нават стварыў нешта падобнае інстытуту праваабаронцаў. Для гэтага ён пашырыў склад вярхоўных дзяржаўных чыноўнікаў (махаматр), дадаўшы да іх «махаматр дхармы». Іх абавязкамі былі настаўленні ў практыцы дхармы, а таксама клопат аб падтрыманні справядлівасці ва ўсіх кутках імперыі. У тым ліку і інспекцыя турмаў: > > > … Яны сочаць за належным утрыманнем зняволеных і іх вызваленнем, і калі Махаматры лічаць: «Гэтаму неабходна ўтрымліваць сям’ю», «Гэтага абгаварылі», «Гэты стары», то яны сочаць, каб такіх зняволеных вызвалілі. > > > — Наскальны эдыкт 5, 256 г. да н. э. > > Пашырэнне граніц імперыі Маурыяў -------------------------------- Ашоцкая імперыя Двухмоўны эдыкт цара Ашокі на грэчаскай і арамейскай з Кандагара. Кабульскі музей Імперыя Маурыяў уключала велізарную тэрыторыю. У рамках адзінага дзяржаўнага ўтварэння былі аб’яднаны народы і плямёны, якія былі рознымі ў этнічных, лінгвістычных і культурных адносінах і прытрымліваліся розных рэлігійных вераванняў, традыцый, звычаяў. Мяркуючы па надпісах Ашокі, а таксама «Артхашастры», к гэтаму перыяду ўжо склаліся ўяўленні аб значнай па тэрыторыі дзяржаве на чале з «кіраўніком зямлі, улада якога распаўсюджвалася на вялізныя вобласці — ад паўднёвага акіяна да вяршынь Гімалаяў». Аўтарамі палітычных трактатаў ужо падрабязна распрацоўвалася вучэнне аб межах дзяржавы, яго ўзаемаадносінах з блізкімі і далёкімі суседзямі. Для вызначэння граніц імперыі Маурыяў пры Ашоку асноўнымі матэрыяламі з’яўляюцца эдыкты імператара. Некаторыя звесткі захаваліся і ў паведамленнях антычных аўтараў аб перыядзе Чандрагупты. Пэўную каштоўнасць уяўляюць звесткі кітайскіх падарожнікаў, асабліва ў тым выпадку, калі яны пацвярджаюцца эпіграфічнымі ці археалагічнымі матэрыяламі. У эдыктах Ашокі некалькі разоў упамінаюцца іоны і камбоджы як народы, якія жывуць на захадзе краіны. Пад іонамі разумеліся грэкі, паселішчы якіх знаходзіліся ў Арахосіі. Для грэчаскага насельніцтва і прызначаліся версіі эдыктаў на грэчаскай мове. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што ёны перыяду Ашокі былі нашчадкамі тых грэчаскіх пасяленцаў, якія тут асталяваліся яшчэ пры Аляксандры Македонскім. Эдыкт Ашокі быў знойдзены і ў Лампацы, каля сучаснага Джэлалабада), што пацвердзіла факт уваходжання Парапаміса ў імперыю Маурыяў (раней аб гэтым было вядома толькі з антычных крыніц, якія расказваюць аб выніках перамір’я паміж Чандрагуптай і Селеўкам). Зыходзячы са сведчанняў позняй кашмірскай хронікі «Раджатарангініberu» і дзённікаў кітайскіх пілігрымаў, можна меркаваць, што ў імперыю Ашокі ўваходзіла і частка Кашміра. Згодна з традыцыяй, пры Ашоку быў пабудаваны галоўны горад Кашміра — Шрынагар. У склад яго дзяржавы ўваходзілі таксама і некаторыя вобласці Непала. Дадзеныя эпіграфікі і пісьмовых крыніц сведчаць аб уключэнні ў імперыю тэрыторыю сучаснай Бенгаліі. Знаходкі эдыктаў Ашокі ў Паўднёвай Індыі дапамаглі ўстанавіць паўднёвы рубеж імперыі. Умоўна яго можна правесці на поўдзень ад сучаснай акругі Чыталдруг. На поўдні імперыя межавала з дзяржавамі Чола, Кералапутра і Сат'япутра, якія ўпамінаюцца ў эдыктах як вобласці, якія неўваходзяць у склад яго дзяржавы. Аднак Маурыі падтрымлівалі з гэтымі дзяржавамі цесныя сувязі. Там будаваліся будыйскія ступы, туды пасылаліся прапаведнікі. Дыпламатычныя сувязі падтрымліваліся з многімі краінамі, у тым ліку з эліністычнымі дзяржавамі Захаду, з Цэйлонам, некаторымі краінамі Цэнтральнай Азіі і г.д. У адным са сваіх эдыктаў Ашока, даючы настаўленні чыноўнікам, кажа: > > > … Людзі незаваяваных тэрыторый могуць падумаць: «Якія намеры цара адносна нас»? — Мой адзіны намер у тым, каб яны жылі без страху перада мной, маглі мне давяраць, і каб я мог даць ім шчасце, а не гора. Больш таго, яны павінны зразумець, што цар даруе тым, каму можна дараваць. > > > > > > … Вы ж павінны выконваць свае абавязкі і запэўніць іх так: «Цар як бацька. Ён адчувае ў адносінах да нас тое ж, што ён адчувае ў адносінах да сябе. Мы для яго, як яго ўласныя дзеці». > > > — Наскальны эдыкт 2, 256 г. да н. э. > > Ашока падтрымліваў цесныя дыпламатычныя адносіны з многімі краінамі. У яго эдыктах упамінаецца селеўкідскі цар Антыёх II Тэас, кіраўнік Егіпта Пталамей II Філадэльф, цар Македоніі Антыгон Ганатberu, цар Кірэны Магbeen і цар Эпіра Аляксандрbeen. У розныя краіны былі пасланыя маурыйскія паслы, мэтай якіх было распаўсюджванне будызму. > > > …З гэтага часу перамогу Дхармы лічыць Дэванампія найлепшай перамогай. І яна была здабыта ўнутры, на межах, і нават на адлегласці ў шэсцьсот ёджан, дзе кіруе грэчаскі цар Антыёх, і далей, дзе кіруюць чатыры цары, а іменна Пталамей, Антыгон, Маг і Аляксандр. > > > — Наскальный эдикт 13, 256 г. до н. э. > > Вельмі цеснымі былі сувязі з Цэйлонам, куды Ашока накіраваў спецыяльную місію на чале са сваім сынам Махендрамbeen дзеля распаўсюджвання будызму. Цар Цэйлона Тысаbeen ў адказ на гэта ў гонар Ашокі прыняў ягоны тытул — «мілы багам» (Дэванампія) і накіраваў сваё пасольства ў Паталіпутру. Прыняцце будызму ---------------- Манета дзяржавы Маурыяў з колам дхармы і сланом, III стагоддзе да н. э. Будыйскі празелітызм у час імператара Ашокі (260—218 гг. да н. э.) З маурыйскім перыядам звязана шырокае распаўсюджванне ў Індыі будызму, які ўзнік за некалькі стагоддзяў да эпохі Маурыяў, як невялікая секта вандроўных манахаў. К III стагоддзю да н. э. будызм стаў адною з галоўных плыней у духоўным жыцці старажытнаіндыйскага грамадства. У гэты час існавала арганізаваная будыйская суполка — сангха, былі створаны асноўныя кананічныя сачыненні. Мяркуючы па розных крыніцах, Ашока не адразу прыняў будызм. Пры двары свайго бацькі ён займаўся з навукоўцамі розных школ — артадаксальных і так званых ератычных напрамкаў. Затым Ашока наведаў будыйскую суполку, высвятліў асновы вучэння Буды і стаў упасакам, гэта значыць свецкім паслядоўнікам будызму. У эдыктах ён сам расказвае пра эвалюцыю сваіх поглядаў. Спачатку імператар не надаваў асаблівай увагі будыйскай суполцы, але затым, пасля асабістага знаёмства з жыццём будыйскіх манахаў у сталіцы, стаў актыўна падтрымліваць будыстаў і дапамагаць ім. Асаблівая цікавасць да будыйскага вучэння і яго этычных норм узмацнілася пасля вайны з Калінгай, калі спецыяльнае значэнне набыла палітыка *дхармавіджаі* — распаўсюджвання асноўных норм паводзін (дхармы), аднак паслядоўнікам будызму Ашока стаў яшчэ да пачатку вайны. Ашока быў будыстам, але на працягу ўсяго валадарання заставаўся свецкім чалавекам і працягваў кіраваць імперыяй. Меркаванне некаторых навукоўцаў аб тым, што Ашока быццам бы быў царом-манахам, які сышоў у канцы праўлення ў будыйскі манастыр, супярэчыць наяўным матэрыяльным крыніцам. Таксама памылковым з’яўляецца меркаванне, што будызм пры Ашоку быў дзяржаўнай рэлігіяй. Падтрымліваючы будыйскую суполку, Ашока не зрабіў будызм дзяржаўнай рэлігіяй. Галоўнай рысай яго рэлігійнай палітыкі была верацярпімасць, і ён прытрымліваўся гэтай палітыкі на працягу амаль ўсяго перыяду свайго валадарання. > > > … Той, хто ўсхваляе сваю рэлігію, па прычыне залішняй адданасці, і ганіць іншыя, маючы думку: «праслаўлю так сваю рэлігію», толькі шкодзіць уласнай рэлігіі. Таму карысна дыскусіраваць. Варта слухаць і паважаць дактрыны, якія прапаведуюць іншыя. Дэванампрыя Прыядасі загадвае, каб усе разбіраліся ў карэнных дактрынах іншых рэлігій. > > > — Наскальны эдыкт 12, 265 г. да н. э. > > У сваіх эдыктах Ашока выступае за аб’яднанне ўсіх сект, але не шляхам гвалту, а ў выніку развіцця галоўных прынцыпаў іх вучэнняў. Мяркуючы па эдыктах, Ашока дарыў пячоры аджывікам, якія былі ў гэты перыяд аднымі з галоўных сапернікаў будыстаў і карысталіся значным уплывам у народзе. З эдыктаў вядома і пра тое, што цар пасылаў сваіх прадстаўнікоў у суполкі джайнаў і да брахманаў. Іменна палітыка рэлігійнай памяркоўнасці пры ўмелым кантролі дзяржавы над жыццём розных рэлігійных сект дазволіла Ашоку пазбегнуць канфлікту з моцнай праслойкай брахманаў, з аджывікамі, джайнамі і разам з тым асабліва ўзмацніць будызм. Калі ж у апошнія гады валадарання Ашока адступіў ад палітыкі верацярпімасці і стаў праводзіць відавочна прабудыйскую палітыку, гэта выклікала рашучую апазіцыю ў прыхільнікаў іншых рэлігій і прывяло да цяжкіх для цара і яго ўлады наступстваў. У канцы свайго валадарання Ашока ўваходзіць ў вельмі цесны кантакт з будыйскай супольнасцю і, па некаторых звестках, адступіўшы ад сваіх ранейшых прынцыпаў, пачынае нават ганенні супраць аджывікаў і джайнаў. Узаемаадносіны будыстаў з прадстаўнікамі іншых рэлігій у гэты перыяд рэзка пагоршыліся. Пэўныя цяжкасці ўзнікалі і сярод саміх будыстаў: крыніцы расказваюць аб сутыкненнях паслядоўнікаў розных будыйскіх школ. У сувязі з гэтым імператар уважліва сачыў за цэласнасцю будыйскай суполкі. Ён выдаў адмысловы ўказ аб барацьбе супраць раскольнікаў — манахаў і манашак, якія падрывалі адзінства сангхі. Згодна з указам, іх трэба было выгнаць з суполкі. Разам з тым Ашока рэкамендаваў будыйскім манахам пільна вывучаць будыйскія тэксты і называў шэраг будыйскіх кананічных твораў, прысвечаных пераважна дысцыплінарным пытанням. Згодна з будыйскай традыцыяй, у перыяд панавання Ашокі ў Паталіпутры адбыўся Трэці будыйскі сабор. Ашока быў першым царом Індыі, які зразумеў важнасць будызму ва ўмацаванні імперыі і спрыяў яго распаўсюджванню. Большая частка яго эдыктаў была звернута не да манахаў, а да свецкіх асоб. Таму ў надпісах не ўпамінаецца аб нірване, чатырох высакародных ісцінах, васмярковым шляху і іншых спецыяльных паняццях. Галоўнае — гэта практычная накіраванасць надпісаў, якія сам імператар называў «эдыктамі аб Дхарме». Апошнія гады кіравання і спадчыннікі ------------------------------------ Крыніцы расказваюць, што к канцу свайго кіравання цар Ашока, падаючы шчодрыя дары на карысць будыйскай суполкі дзеля росквіту вучэння Буды, спустошыў дзяржаўную казну. У гэты перыяд унук Ашокі — Саміраці стаў будучым спадчыннікам прастола. Царскія саноўнікі паведамілі яму аб празмерных дараваннях імператара і запатрабавалі іх неадкладна адмяніць. Па загадзе Саміраці распараджэнні Ашокі аб наданнях сродкаў будыйскай суполцы не выконваліся. Фактычна ўлада засяродзілася ў руках Саміраці. Ашока, як расказваюць крыніцы, з горыччу павінен быў прызнаць, што яго загады сталі толькі мёртвай літарай, а ён пазбавіўся царства і ўлады, нягледзячы на тое, што фармальна і заставаўся царом. Па паведамленнях некаторых крыніц, Саміраці быў паслядоўнікам джайнізму, яго падтрымлівалі значныя саноўнікі. У краіне ў гэты час стварылася цяжкае фінансавае становішча, успыхвалі паўстанні. Адно з найбуйнейшых хваляванняў адбылося ў Таксіле, дзе на чале незадаволеных стаў мясцовы кіраўнік. У змове супраць цара, як апавядаюць крыніцы, прымала ўдзел і царыца Тыш'яракшыта, якая таксама была праціўніцай будызму. Паказальна, што ў адным з самых позніх эдыктаў загад аддаецца не ад імя Ашокі, як раней, а ад імя царыцы. Загад тычыўся розных дароў, гэта значыць таго вострага пытання, якое, мяркуючы па будыйскіх тэкстах, фармальна і прывяло да канфлікту цара з яго асяроддзем. Можна меркаваць, што супадзенні эпіграфічнага сведчання і звестак будыйскай традыцыі далёка не выпадковыя. Яны адлюстроўваюць сапраўдную карціну апошніх гадоў панавання Ашокі. Яго спадчыннікам, відавочна, не ўдалося захаваць адзінства імперыі. На аснове крыніц можна меркаваць, што імперыя распалася на дзве часткі — усходнюю з цэнтрам у Паталіпутры і заходнюю з цэнтрам у Таксіле. Сведчанні крыніц аб прамых нашчадках Ашокі супярэчлівыя, але ёсць падставы меркаваць, што ў Паталіпутры царом стаў Саміраці, або Дашаратха, якога некаторыя пураны лічылі сынам і пераемнікам Ашокі. Як і Ашока, Дашаратха насіў тытул «мілы багам» і аказваў падтрымку аджывікам, аб чым сведчаць яго эдыкты аб дараванні ім пячор. У далейшым імперыя Маурыяў паступова прыйшла ў заняпад і перастала існаваць у 180 годзе да н. э. у выніку змовы. | | | | | --- | --- | --- | | Папярэднік**Біндусара** | **Правіцель імперыі Маур'яў**272—232 да н. э. | Пераемнік**Дашаратха** | Гл. таксама ----------- * Надпісы Ашокі Зноскі ------ Літаратура ---------- * Ашока // Новый энциклопедический словарь: В 48 томах (вышло 29 томов). — СПб. Пг.: 1911—1916. * Маурийская империя при Ашоке — История Индии (Антонова К. А. Бонгард-Левин Г. М. Котовский Г. Г.) * *Ahir, D. C.* Asoka the Great. — Delhi: B. R. Publishing, 1995. * *Bhandarkar, D. R.* Aśoka. — 4th ed. — Calcutta: Calcutta University Press, 1969. * *Bongard-Levin, G. M.* Mauryan India. (Stosius Inc/Advent Books Division, May 1986). ISBN 0-86590-826-5. * *Chauhan, Gian Chand (2004).* Origin and Growth of Feudalism in Early India: From the Mauryas to AD 650. — Munshiram Manoharlal, Delhi. ISBN 978-81-215-1028-8. * *Durant, Will.* Our Oriental Heritage. — New York: Simon and Schuster, 1935. * *Falk, Harry.* Asokan Sites and Artefacts — A Source-book with Bibliography. (Mainz: Philipp von Zabern, [2006]). ISBN 978-3-8053-3712-0. * *Gokhale, Balkrishna Govind (1996).* Asoka Maurya. (Twayne Publishers). ISBN 978-0-8290-1735-9. * *Hultzsch, Eugene (1914).* The Date of Asoka. — The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland (Oct. 1914), pp. 943—951. Article stable URL * *Keay, John.* India: A History. (Grove Press; 1 Grove Pr edition May 10, 2001). ISBN 0-8021-3797-0. * *Mookerji, Radhakumud.* Aśoka. — 3rd ed. — Delhi: Motilal Banarsidas, 1962. * *Nikam, N. A.; McKeon, Richard.* The Edicts of Aśoka. — Chicago: University of Chicago Press, 1959. * *Sastri, K. A. Nilakanta (1967).* Age of the Nandas and Mauryas. — Reprint: 1996, Motilal Banarsidass, Delhi. ISBN 978-81-208-0466-1. * *Swearer, Donald.* Buddhism and Society in Southeast Asia. — Anima Books. Chambersburg, PA. 1981. ISBN 0-89012-023-4. * *Thapar, Romila (1973).* Aśoka and the decline of the Mauryas. 2nd ed. — Oxford University Press, Reprint, 1980. ISBN 0-19-560381-8. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ашока * King Asoka and Buddhism. Historical and Literary studies Архівавана 23 верасня 2012. * *Маханачанд Кіранагі.* Ашока (руск.) | ?Ашока — продкі | | --- | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | | | | Чандрагупта Маур'я | | | | | | | | | | | | | | | | | Біндусара[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ашока | | | | | Дурдара[d] | | Dhana Nanda[d] | | Махападма Нанда | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Субхадрангі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Іраніка · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Новы · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Pauly-Wissowa · Treccani · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Geni.com · Rodovid | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90658787 · BNF: 12145542z · GND: 118504703 · ICCU: SBLV077693 · ISNI: 0000 0001 1477 1875, 0000 0004 0829 5907 · LCCN: n50002053 · NKC: xx0004667 · NLP: a0000001834973 · NTA: 069820724 · NUKAT: n01041505 · SUDOC: 029935318 · VIAF: 300985478 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Казас. **Ілья Ісаевіч (Ісакавіч) Казас** (25 кастрычніка (6 лістапада) 1874, Санкт-Пецярбург — 1948, Днепрапятроўск) — рускі і савецкі ўрач-афтальмолаг, доктар медыцыны, прафесар. Нарадзіўся ў 1874 годзе ў Санкт-Пецярбургу ў караімскай сям’і. Бацька — еўпатарыйскі мешчанін, санкт-пецярбургскі 2-гільдыі купец Ісаак Ільіч Казас, займаўся тытунёвым гандлем. У 1894 годзе скончыў 3-ю Санкт-Пецярбургскую гімназію  (руск.) (бел.. Вучыўся на медыцынскім факультэце Кіеўскага універсітэта Святога Уладзіміра. Належыць да школы рускіх прафесараў-афтальмолагаў Л. Г. Белярмінава  (руск.) (бел.. Пасля заканчэння Ваенна-медыцынскай акадэміі стаў ваенным урачом, працаваў ардынатарам Брэст-Літоўскага ваеннага шпіталя. З 1910 года працаваў асістэнтам у вочнай клініцы прафесара Л. Г. Белярмінава. У 1912 годзе ў Ваенна-медыцынскай акадэміі абараніў дысертацыю на ступень доктара медыцыны на тэму «Да паталогіі метыл-алкагольнага амаўрозу». Падчас Першай сусветнай вайны быў галоўным лекарам палявога запаснога шпіталя № 264. У ліпені 1915 года прадстаўлены да ўзнагароджання Ордэнам Святога Станіслава?! 3-й ступені, «за выдатна-шчырую службу і працы, панесеныя ў час ваенных дзеянняў». З 1919 па 1922 год працаваў асістэнтам у Адэскай вочнай клініцы, якую ўзначальваў прафесар У. П. Філатавым. З 1922 па 1948 год — прафесар і загадчык кафедры вочных хвароб Екацерынаслаўскага (Днепрапятроўскага) медыцынскага інстытута. Удзельнічаў у стварэнні савецкага кіраўніцтва па вочных хваробах пад рэдакцыяй прафесара Л. Г. Беллярминова і прыват-дацэнта А. І. Мерца  (руск.) (бел.. У 1932 годзе ўзначаліў кафедру вочных хвароб Днепрапятроўскага інстытута ўдасканалення ўрачоў. У 1935 годзе грамадскасць Днепрапятроўска святкавала 35-годдзе навуковай дзейнасці І. І. Казаса. Падчас эвакуацыі, у 1941—1944 гадах, працаваў у Казахскім навукова-даследчым афтальмалагічным інстытуце  (руск.) (бел. ў Алма-Аце. Памёр у 1948 годзе ў Днепрапятроўску. ### Сям’я Жонка — Наталля Мартынаўна (Маркаўна) Казас. У 1974 годзе перадала ў дар Ульянаўскаму краязнаўчаму музею  (руск.) (бел. кававы столік, які раней належаў І. А. Ганчарову. Жыў у Днепрапятроўску па адрасе пл. Кастрычніцкая  (руск.) (бел. 6, кв. 3. Навуковая дзейнасць ------------------- Аўтар 95 навуковых прац па пытаннях афтальмалогіі, 25 з якіх прысвечаны праблемам сіфілісу вока. Вялікай папулярнасцю карысталіся падручнікі «Асновы тэрапіі вочных хвароб» і «50 прыкладаў прызначэння акуляраў». Распрацаваў метад склераірыдэктаміі, які выкарыстоўваўся пры лячэнні хворых на глаўкому. Пад кіраўніцтвам І. І. Казаса выкананы і абаронены адна доктарская і 10 кандыдацкіх дысертацый. Грамадская дзейнасць -------------------- Член-супрацоўнік папячыцельства імператрыцы Марыі аб сляпых  (руск.) (бел.. Зноскі ------ 1. ↑ Справочная книга о лицах, получивших в течение 1874 года и января месяца 1875 года купеческие свидетельства и билеты по 1 и 2 гильдиям на право торговли и промысла в 1875 году. — СПб.: Типография Юлия Виганда, 1875. — С. 297. 2. 1 2 3 Памятка бывшим ученикам С.-Петербургской 3-й гимназии (с видом 3-й гимназии и портретом В. Х. Лемониуса) / сост. С. В. Лавров. — СПб. 1911. — С. 66. 3. 1 2 *Щеглов Г. Э.* Первый Серафимовский: история одного лазарета в событиях и лицах (1914–1918). — Минск : Братство в честь Святого Архистратига Михаила в г. Минске Минской епархии Белорусской Православной Церкви, 2013. — ISBN 978-985-6978-82-4. 4. 1 2 *Бойко Э. В. Кириллов Ю. А. Рейтузов В. А.* Л. Г. Беллярминов (к 155-летию со дня рождения) // Офтальмологические ведомости. — 2014. — № 3. — Т. VII. — С. 94—100. — ISSN 1998-7102. 5. 1 2 3 Історія кафедри (укр.). *Кафедри офтальмології ДЗ "Дніпропетровська медична академія МОЗ України"*. Архівавана з першакрыніцы 17 студзеня 2021. Праверана 31 снежня 2019. 6. ↑ *Риков С. О. Варивончик Д. В.* Історія становления кафедри офтальмології Національної медичної академії післядипломної освіти імені П.Л. Шупика (1918–1941 роки) // Архів офтальмології України. — 2018. — № 3. — Т. 6. — С. 7. — ISSN 2309-8147. 7. ↑ Ельяшевич 1993. 8. ↑ *Лобкарёва А.* О чём молчат экспонаты // Мономах. — 2002. — № 2 (29). — С. 16—17. 9. ↑ *Валкин М.* Из записок старого музейщика (воспоминания и размышления). — Ульяновск, 2010. — ISBN 978-5-94655-166-3. 10. ↑ Научные работники СССР без Москвы и Ленинграда // Наука и научные работники СССР / Акад. наук СССР; сост. Комис. «Наука и науч. работники СССР» под наблюдением и непосредств. рук. С. Ф. Ольденбурга, Е. Ф. Карского. — Л. 1928. — С. 155. Літаратура ---------- * *Ельяшевич Б. С.* Часть II. Караимский биографический словарь (от конца XVIII в. до 1960 г.) // Караимский биографический словарь (от конца VIII в. до 1960 г.) / Б. С. Ельяшевич. — М. : Інстытут этналогіі і антрапалогіі РАН, 1993. — Кн. 2 : Караимы. — 238 с. — («Народы и культуры» / под ред. М. Н. Губогло, А. И. Кузнецова, Л. И. Миссоновой, Ю. Б. Симченко, В. А. Тишкова, вып. XIV). — 250 экз. — ISSN 0868-586X.

**Беларуска-нігерыйскія адносіны** — адносіны паміж Рэспублікай Беларусь і Федэратыўнай Рэспублікай Нігерыя. Дыпламатычныя адносіны паміж дзяржавамі ўсталяваны 3 жніўня 1992 года. Гісторыя -------- З 1992 г. двухбаковыя палітычныя кантакты ажыццяўляліся на ўзроўні пастаянных прадстаўніцтваў пры ААН, падчас самітаў Руху недалучэння і Арганізацыі афрыканскага адзінства (цяпер — Афрыканскі Саюз) У маі 2010 г. ў рамках саміту «Групы пятнаццаці» ў г. Тэгеране адбылася сустрэча Першага намесніка Прэм’ер-міністра Рэспублікі Беларусь Уладзіміра Сямашкі з Дзяржаўным міністрам замежных спраў Нігерыі А.Хонгам. У верасні 2011 г. у рамках юбілейнай міністэрскай сустрэчы Руху недалучэння ў г. Бялградзе, прысвечанай 50-годдзю стварэння руху, адбылася сустрэча Міністра замежных спраў Рэспублікі Беларусь С. М. Мартынава і Дзяржаўнага міністра замежных спраў Федэратыўнай Рэспублікі Нігерыя В. Анвуліры. У снежні 2011 г. у г. Абуджа адкрыта Пасольства Рэспублікі Беларусь. З лютага 2012 года Пасол Беларусі ў Нігерыі - Вячаслаў Васільевіч Бяскосты. Даверчыя граматы былі ўручаны Прэзідэнту Федэратыўнай Рэспубліцы Нігерыя Г.Джонатану 17 мая 2012 г.). У маі 2012 г. ў рамках чарговага саміту Руху недалучэння ў г. Шарм-Эль-Шэйху адбылася сустрэча намесніка Міністра замежных спраў Рэспублікі Беларусь С. Ф. Алейніка і Дзяржаўнага міністра замежных спраў Федэратыўнай Рэспублікі Нігерыя В. Анвуліры. У ліпені-жніўні 2013 г. адбыўся візіт у Рэспубліку Беларусь першага Дзяржаўнага міністра замежных спраў Федэратыўнай Рэспублікі Нігерыя В.Анвуліры. У ходзе візіту падпісаны Мемарандум аб узаемаразуменні паміж Урадам Рэспублікі Беларусь і Урадам Федэратыўнай Рэспублікі Нігерыя аб правядзенні двухбаковых кансультацый, адбыўся першы ў гісторыі раўнд кансультацый. У верасні 2014 г. адбыўся першы ў гісторыі візіт Міністра замежных спраў Рэспублікі Беларусь Уладзімір Макея ў Нігерыю. Двухбаковае супрацоўніцтва -------------------------- ### Гандаль Паводле інфармацыі на афіцыйным сайце беларускага пасольства ў Нігерыі, асноўнымі беларускімі экспарцёрамі на рынак ФРН з’яўляюцца ЗАТ «Беларуская калійная кампанія», ААТ «Гродна Азот», ААТ «Беларускі металургічны завод», ААТ «МТЗ». Большая частка паставак — сельскагаспадарчая і грузавая тэхніка і запчасткі для іх. Імпарт з Нігерыі складаецца з каўчуку, скур і шкур жывёл, вострых прыправаў, раслін для касметычнай і фармацэўтычнай прамысловасці. 2 мая 2019 г. пасол Беларусі ў Нігерыі Вячаслаў Брыль сустрэўся з кіроўным дырэктарам Нацыянальнай нафтагазавай карпарацыі Нігерыі Майканці Бару. Пад час сустрэчы абмеркаваная магчымасць супрацоўніцтва сярод іншага ў галіне тэхнічнага абслугоўвання і мадэрнізацыі нігерыйскіх нафтаперапрацоўчых заводаў і нафтавых установак, захавання бяспекі нафтаправодаў. ### Навука і адукацыя Студэнты з Нігерыі навучаліся ў вышэйшых навучальных установах Беларусі яшчэ ў савецкія гады. У сучасны час толькі за перыяд з 2010 па 2012 гады выпускнікамі беларускі ВНУ сталі 234 нігерыйца. ### Ваенная сфера Узаемадзеянне ў ваеннай сферы дзвюх краін пачалося ў 2010 годзе, калі Нігерыя набыла два баявых верталёта Мі-24. Пасля, заключаны яшчэ некалькі кантрактаў на пастаўку зброі для нігерыйскай арміі. У 2014 годзе падраздзяленні спецпрызна Нігерыі прайшлі спецпадрыхтоўку ў Беларусі для барацьбы з баевікамі ў дэльце Нігера. Беларуская «Белспецзнештэхніка» з пачатку 2010-х гадоў абслугоўвае нігерыйскія ўдарныя верталёты Мі-35, а Нігерыя накіравала сваіх пілотаў і інжынераў у Беларусь для праходжання навучання ў ліку іншых краін. «Белспецнештэхніка» адказвае за верталёты 97-й групы спецназа ў Порт-Харкорт. 10 снежня 2020 года ў Абуджы адбылася сустрэча міністра абароны Нігерыі генерал-маёра Башыра Магашы з беларускай дэлегацыяй на чале з палкоўнікам Андрэем Красоўскім. У перамовах удзельнічалі таксама супрацоўнікі «БСЗТ—Новыя тэхналогіі». Абмяркоўвалася магчымасць павышэння кваліфікацыі супрацоўнікаў нігерыйскага спецназа. Нігерыйскі бок быў зацікаўлены ў набыцці навыкаў збору разведвальнай інфармацыі і навучанні барацьбе з тэрарызмам. Заключаныя дамоўленасці сталі дапаўненнямі і пашырэннем да ўжо наяўных праграм па контртэрарыстычнай падрыхтоўцы. Гл. таксама ----------- * Экспансія Беларусі ў Афрыцы Зноскі ------ 1. ↑ Посольство РБ в ФРН об отношениях двух государств 2. ↑ О торгово-экономических отношениях Республики Беларусь и Федеративной Республики Нигерия 3. ↑ О встрече Посла Бриля В.С. с управляющим директором Национальной нефтегазовой корпорации Нигерии М.Бару (руск.). *Посольство Республики Беларусь в Федеративной Республике Нигерия* (4 мая 2019). 4. ↑ Об взатмодействии в науке и образование Республики Беларусь и Федеративной Республики Нигерия 5. ↑ Завоюет ли Беларусь позиции на глобальных рынках оружия? — maxpark, 10 сентября 2011 6. ↑ Беларусь вошла в список крупнейших мировых экспортеров оружия — TUT.by, 21 февраля 2017 Архівавана 9 лютага 2020. 7. ↑ Белорусский ПТРК на вооружении армии Нигерии — VPK.name, 18 декабря 2015 8. ↑ Военнослужащие специальных сил Нигерии проходят обучение в Республике Беларусь 9. ↑ Нигерийские солдаты проходят специальную подготовку в Беларуси для борьбы с боевиками в дельте Нигера Архівавана 16 ліпеня 2018. 10. ↑ Siarhei Bohdan.Belarusian Military Cooperation With Developing Nations: Dangerous Yet Legal Архівавана 24 верасня 2021. // Belarus Digest, 5 December 2013 11. ↑ Military cooperation between Nigeria and Belarus Архівавана 23 кастрычніка 2021. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт пасольства РБ у Нігерыі | ⛭Беларусь Міжнародныя адносіны Беларусі | | --- | | Дзяржавы-ўдзельніцы СНД | Азербайджан • Арменія • Казахстан • Кыргызстан • Малдова  (англ.) (бел. • Расія • Таджыкістан • Туркменістан • Узбекістан • Украіна | | Еўропа | Албанія • Андора • Аўстрыя • Балгарыя • Бельгія • Боснія і Герцагавіна (Рэспубліка Сербская) • Ватыкан • Венгрыя • Вялікабрытанія • Германія • Грузія • Грэцыя • Данія • Ірландыя • Ісландыя • Іспанія • Італія • Кіпр • Латвія • Літва • Люксембург • Македонія • Мальта • Нарвегія • Нідэрланды • Партугалія • Польшча • Румынія • Сербія • Славакія • Славенія • Фінляндыя • Францыя • Харватыя • Чарнагорыя • Чэхія • *Чэхаславакія* • Швейцарыя • Швецыя • Эстонія • *Югаславія* | | Азія | ААЭ • Аман • Афганістан • Бангладэш • Бахрэйн • Бутан • В’етнам • Емен • Іарданія • Ізраіль • Інданезія • Індыя • Ірак • Іран • Камбоджа • Катар • Кітай • КНДР • Кувейт • Лаос • Ліван • Малайзія • Манголія • М’янма • Непал • Пакістан • Палесціна • Рэспубліка Карэя • Саудаўская Аравія • Сінгапур • Сірыя • Тайланд • Турцыя • Філіпіны • Шры-Ланка • Японія | | Афрыка | Алжыр • Ангола • Бенін • Бурундзі • Габон • Гамбія • Гана • Гвінея-Бісау • Джыбуці • Дэмакратычная Рэспубліка Конга • Егіпет • Замбія • Зімбабвэ • Камерун • Кенія • Кот-д’Івуар • Ліберыя • Лівія • Мадагаскар • Мазамбік • Малаві • Малі • Марока • Маўрыкій • Маўрытанія • Намібія • Нігер • Нігерыя • ПАР • Паўднёвы Судан • Рэспубліка Конга • Руанда • Самалі • Сан-Тамэ і Прынсіпі • Свазіленд • Сейшэлы • Сенегал • Судан • Сьера-Леонэ • Танзанія • Тога • Туніс • Уганда • ЦАР • Чад • Экватарыяльная Гвінея • Эрытрэя • Эфіопія | | Паўночнаяі Паўднёвая Амерыка | Антыгуа і Барбуда • Аргенціна • Багамы • Балівія • Барбадас • Беліз • Бразілія • Венесуэла • Гаіці • Гандурас • Гаяна • Гватэмала • Грэнада • Дамініка • Дамініканская Рэспубліка • ЗША • Калумбія • Канада • Коста-Рыка • Куба • Мексіка • Нікарагуа • Панама • Парагвай • Перу • Сальвадор • Сент-Вінсент і Грэнадзіны • Сент-Кітс і Невіс • Сент-Люсія • Сурынам • Трынідад і Табага • Уругвай • Чылі • Эквадор • Ямайка | | Аўстралія,Новая Зеландыя, Акіянія | Аўстралія • Вануату • Кірыбаці • Маршалавы астравы • Мікранезія • Науру • Новая Зеландыя • Палау • Папуа — Новая Гвінея • Самоа • Саламонавы астравы • Тонга • Тувалу • Фіджы | | Міжнародныя арганізацыі | ААН • СНД • АДКБ • Саюзная Дзяржава • ЕАЭС • СЕ • ЕС • НАТА |

**Роберт Энтані Радрыгес** (англ.: Robert Anthony Rodriguez; нар. 20 чэрвеня 1968 года, Сан-Антоніа, штат Тэхас, ЗША) — амерыканска-мексіканскі кінарэжысёр, сцэнарыст, прадзюсар, аператар і кампазітар. Скончыў Тэхаскі ўніверсітэт у Остыне. Потым прыехаў у Галівуд, дзе працаваў тры гады на тэлебачанні. Большасць яго фільмаў мае шмат арыгінальных фабулаў, нетыповых герояў і цікавых эксперыментаў. Належыць да творцаў, якія любяць працаваць з поўным кантролем над сваімі справамі. Не толькі рэжысуе, але таксама піша сцэнары, прадзюсуе, здымае і мантуе з дапамагой спецэфектаў. Крытыка адкрыла яго падчас кінафестывалю ў Сандэнсе, дзе ён прэзентаваў зняты на ўласныя грошы «*El Mariachi*» («Музыка»; 1992). Біяграфія --------- Радрыгес нарадзіўся ў горадзе Сан-Антоніа (штат Тэхас, ЗША) у шматдзетнай мексіканскай сям’і (10 дзяцей). Маці — медсястра, бацька — прадавец. У 1991 годзе ён, атрымаўшы $3000 за медыцынскія эксперыменты над сабой і ў супрацоўніцтве са сваім сябрам Карласам Гальярдэ (які дадаў $4000 за продаж участку зямлі), за 14 дзён зняў фільм «Музыка» на іспанскай мове. Вялікія босы з ICM убачылі гэты фільм і склалі ў 1993 годзе з Робертам кантракт. Неўзабаве выйшаў працяг — «Адчайны». Незадоўга да гэтага Роберт пазнаёміўся з рэжысёрам Квенцінам Таранціна. Апошні зняўся ў эпізодзе «Адчайнага», пасля чаго рэжысёры маюць цесныя зносіны і ўдзельнічаюць у сумесных праектах (у якасьці сарэжысёраў у «Чатырох пакоях» і праекце «Грайндхаўс»). У іх склаліся своеасаблівыя адносіны. Так, Таранціна заплаціў як кампазітару «Забіць Біла» Радрыгесу $1, але Роберт таксама адрозніўся і заплаціў Таранціна як запрошанаму рэжысёру ў «Горадзе грахоў» таксама $1, ды яшчэ паабяцаў, што ў наступны раз («Горад грахоў 2» анансаваны на 2009 год) усё будзе ўжо па-сур’ёзнаму і ён заплаціць Квенціну $2. Цяпер Роберт жыве ў Остыне, штат Тэхас і працягвае здымаць фільмы. У сваіх фільмах ён нараўне з тым, што здымае невядомых акцёраў, такіх як Том Савіні, Майкл Паркс, Крыстас, і нават сваіх сваякоў, задзейнічае такіх мэтраў як Брус Уіліс, Сільвестэр Сталонэ, Мікі Рурк, Джоні Дэп, Джордж Клуні, Антоніа Бандэрас, Сальма Хаек і іншых. ### Сям’я Роберт Радрыгес рана ажаніўся з Элізабет Авелан, таксама з шматдзетнай сям’і. Ад шматлікіх праектаў прыйшлося адмовіцца з-за асабістага жыцця. У Роберта і Элізабет пяцёра дзяцей. Зноскі ------ 1. ↑ Robert Rodriguez // Internet Speculative Fiction Database — 1995. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2629164'></a> 2. ↑ Robert Rodriguez // Munzinger Personen Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q107343683'></a> Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Роберт Радрыгес * Афіцыйная старонка кампаніі Радрыгеса (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram | | Тэматычныя сайты | AllMovie · AlloCiné · Česko-Slovenská filmová databáze · Danish Film Database · Discogs · Internet Movie Database · КиноПоиск · КиноПоиск · MusicBrainz · Rotten Tomatoes · Internet Speculative Fiction Database | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) · Notable Names Database | | Генеалогія і некрапалістыка | Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90920579 · BNC: a1014772x · BNE: XX1027419 · BNF: 13478799g · GND: 119406284 · ISNI: 0000 0001 2095 722X · LCCN: n2006087061 · NDL: 00515840 · NKC: js20050725016 · NLP: a0000003203628 · NTA: 15674080X · NUKAT: n2008115073 · SUDOC: 060800097 · VIAF: 19828874 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Кудраўцаў. **Яўген Мікалаевіч Кудраўцаў** (7 кастрычніка 1837, Пенза — 1 ліпеня 1904, Санкт-Пецярбург) — расійскі інжынер і архітэктар, дзяржаўны дзеяч Расійскай імперыі, удзельнік руска-турэцкай вайны 1877—1878 гадоў, калужскі віцэ-губернатар, сапраўдны тайны саветнік. Біяграфія --------- ### Дзяцінства і адукацыя Кудраўцаў нарадзіўся 7 кастрычніка 1837 года ў Пензе. Яго бацька Мікалай Фёдаравіч Кудраўцаў выходзіў з духоўнага саслоўя, быў кіраўніком Ніжагародскай, затым Саратаўскай палатамі дзяржаўных маёмасцяў  (руск.) (бел. і завяршыў службу ў чыне стацкага саветніка; 10 жніўня 1850 года ўнесены ў 3-ю частку дваранскай радаслоўнай кнігі Разанскай губерні. Яго брат Аляксей Мікалаевіч Кудраўцаў быў дыпламатам, расійскім генеральным консулам у Берліне і Стакгольме, сапраўдным стацкім саветнікам і складаўся ў званні камергера. Па сканчэнні курса ў Пецярбургскім будаўнічым вучылішчы ў 1857 годзе атрымаў чын калежскага сакратара. ### Прафесійная дзейнасць 7 жніўня 1857 года прызначаны на службу ў магілёўскую, а 27 кастрычніка 1859 года — у разанскую губернскую будаўнічую і дарожную камісію. У Магілёўскай губерні тэхнічная дзейнасць Я. Кудраўцава абмяжоўвалася нязначнымі працамі па рамонце казённых будынкаў і назіраннем за прыватнымі пабудовамі ў г. Гомелі пасля пажару 1856 года. У Разанскай губерні рабіў больш значныя казённыя рамонтныя працы і назіраў за пабудовай касімаўскага турэмнага замка і складаў праекты казённых і прыватных пабудоў. 21 жніўня 1864 года прылічыўся да Міністэрства ўнутраных спраў з адкамандзіраваннем спачатку ў распараджэнне разанскага губернатара, а потым у дэпартамент выканаўчай паліцыі. 22 верасня 1864 года на яго было ўскладзена справаводства асобай камісіі, створанай пры Міністэрстве ўнутраных спраў пад кіраўніцтвам графа Д. М. Талстога  (руск.) (бел. для абмеркавання, галоўным чынам, пытання пра далейшае існаванне Будаўнічага вучылішча. Старшыня дазволіў Я. Кудраўцаву, як былому выхаванцу гэтай установы, абмаляваць мэты і значэнне апошняга. Вынікам гэтага дакладу стала прыняцце Будаўнічага вучылішча ў вядзенне Міністэрства ўнутраных спраў. Начальнік вучылішча генерал А. Ф. Лішын  (руск.) (бел. успамінаў: > > Справаводства гэтай камісіі вёў Яўген Мікалаевіч Кудраўцаў, выпускнік 1857 года. Па выніках яго дакладу найвышэйшым павяленнем ад 23 ліпеня 1865 года. Будаўнічае вучылішча было перададзена ў Міністэрства ўнутраных спраў. Усё справаводства, якое тычыцца вучылішча, перайшло ў Дэпартамент агульных спраў пры Міністэрстве. Пакладзеныя па штаце супрацоўнікі ваеннага звання паступова замяніліся грамадзянскімі чынамі, пераважна былымі нашымі выхаванцамі. Увялі новую форму адзення, як у грамадзянскіх установах, ротныя камандзіры і афіцэры замяняліся выхавацелямі. Адмянілі уступныя экзамены па малюнку і чарчэнні, гэта пашырыла магчымасці паступлення, але знізіла ўзровень выпускнікоў, усталявалі стыпендыі > > > У тым жа годзе, па запрашэнні губернатара графа М. Мураўёва, Я. Кудраўцаў быў камандзіраваны ў Ковенскую губерню. Тут ён выконваў наступныя абавязкі: сакратара будаўнічага аддзялення губернскага праўлення, саветніка таго ж праўлення, старшыні пажарнага камітэту, дырэктара губернскага турэмнага камітэту, члена і справавода наступных камітэтаў: губернскага царкоўна-будаўнічага, па пабудове праваслаўных цэркваў у паветах, па ўладкаванні памяшканняў для рымска-каталіцкага духавенства, па адшуканні спосабаў да асушэння вуліц і плошчаў у г. Коўне і па ўладкаванні ў ім маставых і тратуараў. З ад’ездам графа Мураўёва, Я. Кудраўцаў зноў прылічыўся да Міністэрства ўнутраных спраў з адкамандзіраваннем у распараджэнне Санкт-Пецярбургскага обер-паліцмастра  (руск.) (бел. для прывядзення ў парадак спраў 1-га дэпартамента ўправы дабрачыння. У 1867 годзе прызначаны саветнікам сімбірскага губернскага праўлення, пры чым выконваў абавязкі члена статыстычнага камітэту і дырэктара турэмнага камітэту. З 3 мая 1868 года складаўся ў чыне надворнага саветніка. ### Дзяржаўная служба У 1870 годзе Я. Кудраўцаў перайшоў на службу ў паштовае ведамства на пасаду чыноўніка асобых даручэнняў VI класа, быў узведзены ў калежскага саветніка (22 чэрвеня 1872 году) і праз год, 15 красавіка 1873 года, прызначаны выпраўляць пасаду памочніка маскоўскага пошт-дырэктара  (руск.) (бел. 15 кастрычніка 1874 года зацверджаны на гэтай пасадзе, але роўна праз год ізноў прылічаны да Міністэрства ўнутраных спраў. У 1875 годзе Я. Кудраўцаў прызначаны калужскім віцэ-губернатарам, але ў канцы 1876 года па хваробе і сямейных абставінах звольнены ў адстаўку. Па аб’яўленні вайны з Турцыяй у 1877 годзе Я. Кудраўцаў, здароўе якога паправілася, папрасіў у Гасудара дазвол паступіць у дзейсную армію паляўнічым радавога звання ў 26-ы драгунскі Бугскі полк  (руск.) (бел. за ўдзел у баях быў узнагароджаны Знакам адрознення Ваеннага ордэна  (руск.) (бел. 4-й, 3-й і 2-й ступені, праз 8 месяцаў, 21 лютага 1878 года вырабленыў карнеты  (руск.) (бел. з гэтым званнем служыў яшчэ каля 10 месяцаў. Ён удзельнічаў з палком у 6 вялікіх бітвах і 13 больш ці менш значных сутычках з непрыяцелем. 6 снежня 1878 года выйшаў у адстаўку з ваеннай службы з ранейшым чынам стацкага саветніка. Па вяртанні ў Расію Я. Кудраўцаў зноў быў прыняты на службу з вызначэннем чыноўнікам Канцылярыі Ваеннага міністэрства  (руск.) (бел. і праз 7 дзён выраблены ў сапраўдныя стацкіі саветнікі. З 31 студзеня 1882 года па 1 студзеня 1888 года ён з’яўляўся чыноўнікам асобых даручэнняў V класа пры ваенным міністры, а затым быў прызначаны справаводам Канцылярыі Ваеннага міністэрства. Праслужыўшы на гэтай пасадзе больш за 12 гадоў, ён 20 жніўня 1900 года быў праведзены ў тайныя саветнікі з прызначэннем памочнікам кіраўніка Кадыфікацыйным аддзелам пры Ваенным савеце  (руск.) (бел. на месца М. Г. Колакалава  (руск.) (бел. які стаў кіраўніком Кадыфікацыйнага аддзелу. 1 чэрвеня 1904 года Кудраўцаў памёр у Санкт-Пецярбургу і найвышэйшая загадам аб чынах грамадзянскіх ад 13 чэрвеня быў выключаны са спісаў памерлым як сапраўдны тайны саветнік. Пахаваны на Нікольскіх могілках  (руск.) (бел. Аляксандра-Неўскай лаўры. Прыватнае жыццё --------------- Кудраўцаў быў двойчы жанаты: першым шлюбам з Аляксандрай Мікалаеўнай Аблавай, другім — з Марыяй Віктараўнай Ціманавай. Ад гэтых шлюбаў меў дзяцей: Мікалая, Андрэя, Міхаіла, Наталлю і Вольгу. На 1917 год удава сапраўднага тайнага саветніка Марыя Віктараўна Кудраўцава пражывала ў Петраградзе па адрасе: Надзеждзінская, 48. Узнагароды ---------- За сваю службу Кудраўцаў атрымаў наступныя ўзнагароды: * Ордэн Святога Станіслава?! 3-й ступені (16 ліпеня 1865 года) * Ордэн Святога Станіслава 2-й ступені з Імператарскай каронай (4 ліпеня 1869 года) * Ордэн Святой Ганны 2-й ступені (8 ліпеня 1872 года) * Знак адрознення Ваеннага ордэна 4-й ступені (№ 48408) * Знак адрознення Ваеннага ордэна 3-й ступені (№ 4031) * Знак адрознення Ваеннага ордэна 2-й ступені (№ 205) * Ордэн Святога Уладзіміра 4-й ступені з мячамі і бантам (18 студзеня 1879 года) * Ордэн Святога Уладзіміра 3-й ступені (30 красавіка 1882 года) * Ордэн Святога Станіслава 1-й ступені (30 жніўня 1886 года) * Ордэн Святой Ганны 1-й ступені (14 мая 1896 года) * Ордэн Румынскай кароны  (руск.) (бел. 1-й ступені (10 мая 1900 года) Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Барановский Г. В. Юбилейный сборник сведений о деятельности бывших воспитанников Института гражданских инженеров (Строительного училища) 1842—1892 с. 172-73 (руск.) 2. ↑ Пажар 1856 года знішчыў 540 дамоў 3. ↑ Воспоминания генерала А. Ф. Лишина **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 кастрычніка 2010. Праверана 7 снежня 2011. 4. ↑ У біяграфіі Кудраўцава ў «Столетии Военного министерства» сказана, што ён быў звольнены ад службы 30 мая 1904 года з вырабам у сапраўдныя тайныя саветнікі і памёр 1 ліпеня 1904 года. Аднак у «Петербургском некрополе» датай скону паказана 1 чэрвеня, у загадзе 30 мая 1904 года Кудраўцаў не значыцца, але значыцца ў загадзе 13 чэрвеня 1904 года аб выключэнні са спісаў памерлым. Такім чынам, ён не выходзіў у адстаўку, а памёр на службе, атрымаўшы чын сапраўднага тайнага саветніка пасмяротна. Літаратура ---------- * Столетие Военного министерства. 1802—1902. Том III. Отдел 5. — СПб. 1909. — С. 390—391. * Петербургский некрополь. Т. 2 (Д—Л). — СПб. 1912. — С. 549. * Высочайший приказ о чинах гражданских 13 июня 1904 года / Разведчик, 1904. СПб. 1904. — № 715. — С. 712. Спасылкі -------- * Биография Кудрявцева в книге И. И. Комаровой «Справочнике научных обществ России» (руск.) * Род Кудрявцевых на сайте История, культура и традиции Рязанского края Архівавана 23 сакавіка 2019. (руск.)

**Беларуска-суданскія адносіны** — адносіны паміж Рэспублікай Беларусь і Рэспублікай Судан. Дыпламатычныя адносіны паміж дзяржавамі ўсталяваны 15 ліпеня 1999 года. Двухбаковыя адносіны -------------------- ### Гісторыя У жніўні 2004 года праведзены візіт Прэзідэнта Судана ў Беларусь. Адбыліся візіты міністраў замежных спраў, абароны і ўнутраных спраў Беларусі ў Судан. У Беларусь арганізаваны візіты старшыні парламента, міністраў замежных спраў, знешняга гандлю, фінансаў, энергетыкі і горнаруднай прамысловасці, сельскай і лясной гаспадаркі, абароны, унутраных спраў. У лістападзе 2005 года Ганаровым консулам Рэспублікі Беларусь у Судане прызначаны Мухамед Ісмаіл Мухамед, прэзідэнт групы кампаній MIG. У маі 2014 года Надзвычайны і Паўнамоцны Пасол Рэспублікі Беларусь у Арабскай Рэспубліцы Егіпет С. А. Рачкоў прызначаны Надзвычайным і Паўнамоцным Паслом Рэспублікі Беларусь у Рэспубліцы Судан па сумяшчальніцтве. У жніўні 2015 года ў г. Мінску адбыўся другі раунд беларуска-суданскіх палітычных кансультацый на ўзроўні намеснікаў міністраў замежных спраў. У красавіку 2016 года ў Мінску адбылося трэцяе пасяджэнне беларуска-суданскай сумеснай камісіі па супрацоўніцтве. З чэрвеня 2016 года інтарэсы Судана ў Беларусі па сумяшчальніцтве прадстаўляе Пасол Рэспублікі Судан у Расійскай Федэрацыі Надзір Юсіф Эльтаіб Бабікер. У студзені 2017 прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка з афіцыйным візітам наведаў Рэспубліку Судан. У снежні наступнага года Мінск наведаў суданскі лідар Амар Хасан Ахмел аль-Башыр. ### Эканамічныя сувязі У 2017 годзе двухбаковы тавараабарот склаў 21,9 млн. долараў. У 2012—2014 гадах імпарт тавараў з Судана ў Беларусь складаў каля 100 000 долараў у год. У 2016 годзе аб’ём імпарту нечакана вырастае да 4 млн долараў, а ў 2017 годзе — да 12 млн. У 2017 годзе агульны аб’ём беларускага экспарту ў Судан, уключаючы спецабсталяванне, склаў 9,8 млн. долараў. Беларусь пастаўляе трактары, грузавыя аўтамабілі, розныя віды станкоў, металавырабы, угнаенні, трансфарматары, кантрольна-вымяральныя прыборы, шыны. У студзені-чэрвені 2018 года краінамі склаў 10,66 млн. долараў. 9 сакавіка 2015 года зарэгістравана сумесная суданская-беларуская кампанія «S&B Aviation company Ltd», якая спецыялізуецца на тэхнічным абслугоўванні, рамонце і мадэрнізацыі самалётаў і верталётаў. У снежні 2018 г. Судан перадаў беларускім кампаніям адно радовішча золата для яго здабычы, якое стала другім золатаздабывальнага участкам, выдзеленым для Беларусі. ### Ваеннае супрацоўніцтва Асноўны артыкул: **Міжнароднае ваеннае супрацоўніцтва Рэспублікі Беларусь** Судан з’яўляецца самым доўгачасовым пакупніком беларускай ваеннай прадукцыі. Краіны маюць шырокі вопыт сумеснага ваенна-тэхнічнага супрацоўніцтва. Беларусь неаднаразова прадавала Узброеным сілам Судана зброю і ваенную тэхніку нягледзячы на ​​міжнародныя санкцыі. З 1996 года ў значных аб’ёмах прадавалася зброя з Беларусі, калі ўпершыню было пастаўлена 9 Т-55 і 6 Мі-24В, у 2001 — 20 Т-55М. У 2002 годзе прададзены 14 артсістэм рознага прызначэння. У 2003 годзе ў Судан з Беларусі былі пастаўленыя 9 БМП-2, 39 БРДМ-2, 32 адзінкі розных артылерыйскіх сістэм. У 2004 годзе Судан набыў 21 браніраваную разведвальна-дазорную машыну БРДМ-2, 7 БТР-80, 10 БТР-70 і адну баявую машыну пяхоты БМП-1. У 2007 г. было пастаўлена 2 бронетранспарцёры БТР-70 (мадыфікацыя Кобра-К). У чэрвені 2006 года быў падпісаны дагавор аб ваенным супрацоўніцтве, абмене вопытам і дасягненнямі ў ваеннай вобласці. На падставе дакумента, беларускія інструктары далі свае паслугі ў навучанні суданскіх вайскоўцаў, абодва бакі падзяліліся адзін з адным вопытам, а навукоўцы дзвюх краін сумесна распрацавалі праекты ў галіне ваеннай навукі. У 2008—2010 гадах з Беларусі пастаўлены 13 Су-25 і 2 Су-25УБ. У 2013 годзе была пастаўлена яшчэ партыя Су-25, а таксама Су-24. У жніўні, падчас перапраўкі апошніх з Беларусі на авіябазу Вадзі Саідна каля горада Амдурман, паведамлялася аб прысутнасці тут беларускага персаналу і экіпажаў. Па дадзеных SIPRI, у перыяд з 2013 па 2015 год беларускія ваенныя пастаўкі ў Судан склалі 113 млн долараў. Апошняя вядомая пастаўка прайшла ў 2018 годзе. Тады Судану было прададзена некалькі БТР-70МБ1, якія неўзабаве ўдзельнічалі ў баявых дзеяннях у Емене. Пагадненні ---------- Дагаворна-прававая база двухбаковых адносін знаходзіцца ў стадыі фарміравання. Падпісаныя пратакол аб супрацоўніцтве ў сферы энергетыкі, прамысловасці і гандлю; Пагадненне аб гандлёвым, інвестыцыйным і навукова-тэхнічным супрацоўніцтве; Мемарандум аб узаемаразуменні паміж Міністэрствам замежных спраў Рэспублікі Беларусь і Міністэрствам замежных спраў Рэспублікі Судан; Пагадненне аб супрацоўніцтве ў галіне інфармацыі; Пагадненне аб супрацоўніцтве ў галіне адукацыі, пратакол аб супрацоўніцтве ў галіне спорту паміж Міністэрствам спорту і турызму Рэспублікі Беларусь і Міністэрствам па справах моладзі і спорту Рэспублікі Судан. Падрыхтаваны да падпісання Міждзяржаўны Дагавор аб дружалюбных адносінах і супрацоўніцтве. Гл. таксама ----------- * Экспансія Беларусі ў Афрыцы Зноскі ------ 1. ↑ Беларусь и Судан активизируют экономическое партнёрство 2. 1 2 Добыча золота и сборка тракторов: о чем в Минске договорились президенты Беларуси и Судана?(недаступная спасылка) 3. ↑ Отношения между Суданом и Белоруссией на сайте Посольства РБ в Египте 4. ↑ Беларусь — Судан: от поставок вооружений к добыче золота Архівавана 3 лютага 2019. 5. ↑ Беларусь - Судан: динамика торговли Архівавана 27 студзеня 2017. 6. ↑ Официальный сайт «S&B Aviation company Ltd» — О нас Архівавана 26 жніўня 2018. 7. ↑ Завоюет ли Беларусь позиции на глобальных рынках оружия 8. ↑ Торговля оружием и будущее Беларуси // Maxpark, 5 марта 2011 9. ↑ Белорусский режим в списках поставщиков оружия Судану // Хартия'97, 15 ноября 2008 10. ↑ Алексей Золотницкий. Оружейный бизнес Беларуси. Тонкая красная линия **(нявызн.)**, *БелаПАН* (22 жніўня 2013). Праверана 5 снежня 2015.(недаступная спасылка) 11. ↑ Беларусь продала Судану штурмовики Су-24 12. ↑ Беларусь вошла в список крупнейших мировых экспортеров оружия Архівавана 9 лютага 2020. // 42 TUT.BY, 21 февраля 2017 13. ↑ В Йемене замечены белорусские БТР-70МБ1 — militaryreview (31 октября 2018) Спасылкі -------- * Беларусь—Судан | ⛭Беларусь Міжнародныя адносіны Беларусі | | --- | | Дзяржавы-ўдзельніцы СНД | Азербайджан • Арменія • Казахстан • Кыргызстан • Малдова  (англ.) (бел. • Расія • Таджыкістан • Туркменістан • Узбекістан • Украіна | | Еўропа | Албанія • Андора • Аўстрыя • Балгарыя • Бельгія • Боснія і Герцагавіна (Рэспубліка Сербская) • Ватыкан • Венгрыя • Вялікабрытанія • Германія • Грузія • Грэцыя • Данія • Ірландыя • Ісландыя • Іспанія • Італія • Кіпр • Латвія • Літва • Люксембург • Македонія • Мальта • Нарвегія • Нідэрланды • Партугалія • Польшча • Румынія • Сербія • Славакія • Славенія • Фінляндыя • Францыя • Харватыя • Чарнагорыя • Чэхія • *Чэхаславакія* • Швейцарыя • Швецыя • Эстонія • *Югаславія* | | Азія | ААЭ • Аман • Афганістан • Бангладэш • Бахрэйн • Бутан • В’етнам • Емен • Іарданія • Ізраіль • Інданезія • Індыя • Ірак • Іран • Камбоджа • Катар • Кітай • КНДР • Кувейт • Лаос • Ліван • Малайзія • Манголія • М’янма • Непал • Пакістан • Палесціна • Рэспубліка Карэя • Саудаўская Аравія • Сінгапур • Сірыя • Тайланд • Турцыя • Філіпіны • Шры-Ланка • Японія | | Афрыка | Алжыр • Ангола • Бенін • Бурундзі • Габон • Гамбія • Гана • Гвінея-Бісау • Джыбуці • Дэмакратычная Рэспубліка Конга • Егіпет • Замбія • Зімбабвэ • Камерун • Кенія • Кот-д’Івуар • Ліберыя • Лівія • Мадагаскар • Мазамбік • Малаві • Малі • Марока • Маўрыкій • Маўрытанія • Намібія • Нігер • Нігерыя • ПАР • Паўднёвы Судан • Рэспубліка Конга • Руанда • Самалі • Сан-Тамэ і Прынсіпі • Свазіленд • Сейшэлы • Сенегал • Судан • Сьера-Леонэ • Танзанія • Тога • Туніс • Уганда • ЦАР • Чад • Экватарыяльная Гвінея • Эрытрэя • Эфіопія | | Паўночнаяі Паўднёвая Амерыка | Антыгуа і Барбуда • Аргенціна • Багамы • Балівія • Барбадас • Беліз • Бразілія • Венесуэла • Гаіці • Гандурас • Гаяна • Гватэмала • Грэнада • Дамініка • Дамініканская Рэспубліка • ЗША • Калумбія • Канада • Коста-Рыка • Куба • Мексіка • Нікарагуа • Панама • Парагвай • Перу • Сальвадор • Сент-Вінсент і Грэнадзіны • Сент-Кітс і Невіс • Сент-Люсія • Сурынам • Трынідад і Табага • Уругвай • Чылі • Эквадор • Ямайка | | Аўстралія,Новая Зеландыя, Акіянія | Аўстралія • Вануату • Кірыбаці • Маршалавы астравы • Мікранезія • Науру • Новая Зеландыя • Палау • Папуа — Новая Гвінея • Самоа • Саламонавы астравы • Тонга • Тувалу • Фіджы | | Міжнародныя арганізацыі | ААН • СНД • АДКБ • Саюзная Дзяржава • ЕАЭС • СЕ • ЕС • НАТА |

**Неба** — прастора над Зямлёй або паверхняй любога іншага астранамічнага аб'екта. У цэлым, небам звычайна называюць панараму, якая адкрываецца пры назіранні з паверхні Зямлі (або іншага астранамічнага аб'екта) у кірунку космасу. Неба над Зямлёй па-рознаму афарбавана ў розныя перыяды сутак. Днём бясхмарнае неба мае блакітны колер, цёмны над галавой, больш светлы над гарызонтам. Афарбоўка неба абумоўлена рэлееўскім рассейваннем святла на флуктуацыях шчыльнасці паветра. Раніцай і да вечара вобласці над гарызонтам афарбаваны ў ружова-чырвоны колер. Ноччу неба чорнае. На працягу ночы, а часам і днём у бясхмарным небе бачны зямны спадарожнік Месяц і зоркі. У воблачнае надвор'е неба зацягваюць аблокі. У небе можна назіраць іншыя аптычныя з'явы: вясёлкі, палярнае ззянне, маланкі, пасмы дажджу і г.д. Зорнае неба — сукупнасць свяціл, бачных ноччу на небасхіле. Міфалогія --------- Здаўна людзі лічылі неба месцам, дзе жывуць багі. Большасць політэістычны рэлігій маюць бога неба, напрыклад Юпітэр у старажытных рымлян быў богам неба і грому. Монатэістычнымі рэлігіі звычайна лічаць неба месцам, дзе размешчаны рай, таму слова «неба» часта ўжываецца як сінонім раю. Фотагалерэя ----------- * Звычайнае дзённае неба з аблокаміЗвычайнае дзённае неба з аблокамі * Бясхмарнае дзённае неба, від з зямліБясхмарнае дзённае неба, від з зямлі * Неба з навальнічнымі аблокаміНеба з навальнічнымі аблокамі * Чырвоныя тоны падчас узыходу СонцаЧырвоныя тоны падчас узыходу Сонца * Жоўта-аранжавыя тоны ў небе падчас заходу СонцаЖоўта-аранжавыя тоны ў небе падчас заходу Сонца * Начное неба з месяцам і аблокаміНачное неба з месяцам і аблокамі * Сонечны слуп у Заходняй Вірджыніі.Сонечны слуп у Заходняй Вірджыніі. * Неба імглістай раніцайНеба імглістай раніцай Гл.таксама ---------- * Зорнае неба * Дыфузнае выпраменьванне неба * Атмасфера Зямлі * Пазаземныя нябёсы * Проціззянне Спасылкі -------- У Вікіцытатніку ёсць старонка па тэме **Неба** * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Неба * Выявы дзённага неба Архівавана 15 жніўня 2007. * Выявы начнога неба Архівавана 19 студзеня 2019. * Sky Фотагалерэя Архівавана 30 красавіка 2007. * Чаму неба блакітнае?

**Іосіф Віктаравіч Залуцкі** (5 верасня 1950 — 13 чэрвеня 2018) — беларускі вучоны-медык, анколаг. Член-карэспандэнт НАН Беларусі (2004), доктар медыцынскіх навук (1994), прафесар (2000). Дырэктар Інстытута фізіялогіі НАН Беларусі з 2010 года, а да таго — у НДІ анкалогіі і медыцынскай радыялогіі, куды прыйшоў пасля заканчэння ВНУ ў 1978 годзе і дзе прайшоў шлях да дырэктара (2000—2009). У 2001—2009 гг. галоўны пазаштатны анколаг Міністэрства аховы здароўя РБ. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў вёсцы Мумішкі Пастаўскага раёна Віцебскай вобласці. У 1969—1971 гадах служыў у Савецкай Арміі. Скончыў з адзнакай Мінскі медыцынскі інстытут (1978). З таго ж года працаваў у беларускім НДІ анкалогіі і медыцынскай радыялогіі, дзе прайшоў шлях да дырэктара (2000—2009). У 1999—2007 гадах таксама загадчык кафедры анкалогіі БелМАПА. З 2010 года дырэктар Інстытута фізіялогіі НАН Беларусі, у тым жа годзе з’яўляўся намеснікам акадэміка-сакратара Аддзялення медыцынскіх навук апошняй. Памёр 13 чэрвеня 2018 года ад анкалагічнага захворвання. Навуковая дзейнасць ------------------- У 1986 годзе абараніў кандыдацкую дысертацыю, а ў 1994 г. — доктарскую. Пад пачаткам І. В. Залуцкага абаронена 4 доктарскія і 15 кандыдацкіх дысертацый. Уваходзіў у рэдакцыйны савет часопіса «Авіякасмічная і экалагічная медыцына». Аўтар больш за 300 прац, 7 манаграфій, 17 патэнтаў. Узнагароды ---------- Узнагароджаны знакам «Выдатнік аховы здароўя», ганаровымі граматамі Міністэрства аховы здароўя Рэспублікі Беларусь, памятным медалём. Зноскі ------ Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | q: | Іосіф Віктаравіч Залуцкі ў Вікіцытатніку | * Член-корреспондент ЗАЛУЦКИЙ Иосиф Викторович (руск.) * Залуцкий Иосиф Викторович (руск.) * Іосіф Віктаравіч Залуцкі ў базе даных «История белорусской науки в лицах» Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (руск.)

**Міжнародны Кангрэс даследчыкаў Беларусі** (англ.: International Congress of Belarusian Studies) — штогадовы акадэмічны і экспертны форум даследчыкаў Беларусі і рэгіёна Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. Заснаванне ---------- Кангрэс заснаваны ў верасні 2010 года прадстаўнікамі беларускай і літоўскай грамадскасці як штогадовае публічнае мерапрыемства, арыентаванае як на інтэлектуальную супольнасць, так і шырокія грамадскія колы Беларусі і іншых краін: экспертаў, журналістаў, грамадскіх дзеячоў, студэнтаў і г. д. Сярод заснавальнікаў кангрэса ў 2010 годзе былі прадстаўнікі наступных арганізацый: Універсітэт Вітаўта Вялікага (Літва), Інстытут палітычных даследаванняў «Палітычная сфера» (Беларусь—Літва), Інстытут Вялікага княства Літоўскага (Літва), Міжнародны кансорцыум «ЕўраБеларусь» (Беларусь—Літва), Беларускі інстытут стратэгічных даследаванняў (Беларусь—Літва). Пасаду старшыні арганізацыйнага камітэта з моманту ўтварэння кангрэса займае палітолаг, дырэктар Інстытута палітычных даследаванняў «Палітычная сфера» Андрэй Казакевіч. Мэты кангрэса ------------- Кангрэс заснаваны з мэтай інтэграцыі даследчыкаў і экспертаў у палітычнай, сацыяльнай і гуманітарнай сферах, спрыянню больш глыбокаму разуменню Беларусі ў акадэмічных і грамадскіх асяродках краін рэгіёну і свету. Ён з’яўляецца месцам прэзентацыі вынікаў даследаванняў, а таксама вынікаў працы навукоўцаў і экспертаў на працягу года. Акрамя гэтага, кангрэс дзейнічае для абмеркавання перспектыўных даследчых і грамадскіх праектаў, абмену меркаваннямі і ідэямі, усталявання нефармальных кантактаў. Навуковыя кірункі, формы працы ------------------------------ Дысцыплінарны прыярытэт кангрэса: сацыяльна-палітычныя навукі, гісторыя, гуманітарныя навукі. Традыцыйна ў межах кангрэса фармуецца шэраг секцый па наступных кірунках: паліталогія, міжнародныя адносіны, сацыялогія, эканоміка, гісторыя, філалогія, лінгвістыка, рэлігіязнаўства, культуралогія, мастацтвазнаўства, гендэрныя даследаванні, бібліістыка, тэалогія, псіхалогія. Праца кангрэса спалучае традыцыйныя пасяджэнні спецыялістаў (у адмысловых секцыях) з супольнымі экспертнымі панелямі і дыскусіямі па актуальным тэмах беларускай палітыкі, культуры, грамадства, рэгіянальнага і міжнароднага супрацоўніцтва. У межах кангрэса праводзіцца шэраг дадатковых культурных і грамадскіх мерапрыемстваў (канцэрты, выставы, публічныя дыскусіі, прэзентацыі). Асноўнымі працоўнымі мовамі кангрэса з’яўляюцца: беларуская і англійская. Дадатковымі мовамі камунікацыі з’яўляюцца: літоўская, польская і руская. Дакладчыкі могуць прадстаўляць тэзісы і рабіць даклады на беларускай, англійскай, літоўскай, польскай і рускай мовах. Гісторыя -------- ### 2011 год: I кангрэс Адбыўся 23—25 верасня 2011 года ў Каўнасе (Літва). Кангрэс адбыўся ў межах 8 секцый і сабраў каля 200 удзельнікаў і гасцей з 14 краін свету. Арганізатары і партнёры: Універсітэт Вітаўта Вялікага (Літва), Інстытут палітычных даследаванняў «Палітычная сфера» (Беларусь—Літва), Інстытут Вялікага княства Літоўскага (Літва), Міжнародны Кансорцыум «ЕўраБеларусь» (Беларусь—Літва), Беларускі інстытут стратэгічных даследаванняў (Беларусь—Літва), Сайт экспертнай супольнасці «Наше мнение» (Беларусь), Агенцыя гуманітарных тэхналогій—Цэнтр сацыяльных інавацый (Беларусь), Няўрадавая арганізацыя «Цэнтр усходняй палітыкі» (Літва), Еўрапейскі цэнтр па пытаннях меншасцяў (Германія), часопіс «Arche» (Беларусь), праграма «Лятучы ўніверсітэт» (Беларусь). Па выніках кангрэса быў выдадзены першы том Працоўных матэрыялаў кангрэса (Т. 1, 2012). ### 2012 год: II кангрэс Адбыўся 28—30 верасня 2012 года ў Каўнасе (Літва). Кангрэс складаўся з 20 секцый, удзел у ім прыняло да 400 чалавек (у тым ліку, каля 100 гасцей і журналістаў). Арганізатары і партнёры: Інстытут палітычных даследаванняў «Палітычная сфера» (Беларусь—Літва), Універсітэт Вітаўта Вялікага (Літва), Інстытут Вялікага княства Літоўскага (Літва), Міжнародны Кансорцыум «ЕўраБеларусь» (Беларусь—Літва), Беларускі інстытут стратэгічных даследаванняў (Беларусь—Літва), партал «Новая Еўропа» (Беларусь), партал «Наше мнение» (Беларусь), праграма «Лятучы ўніверсітэт» (Беларусь), часопіс «Arche» (Беларусь), Агенцыя гуманітарных тэхналогій—Цэнтр сацыяльных інавацый (Беларусь), Фонд імя Конрада Адэнаўэра (Германія), Агенцтва ЗША па міжнародным развіцці (ЗША), Няўрадавая арганізацыя «Pact» (ЗША), партал «Belarus Digest» (Беларусь), Studium Europy Wschodniej (Польшча), партал «Belarusian Review» (Беларусь), Lithuanian Development Cooperation (Літва), Асамблея няўрадавых дэмакратычных арганізацый (Беларусь), Міністэрства замежных спраў Літоўскай Рэспублікі, Фонд Маршала «Германія—ЗША» (ЗША). Па выніках кангрэса выйшаў другі том Працоўных матэрыялаў кангрэса (Т. 2, 2013). ### 2013 год: III кангрэс Адбыўся 11—13 кастрычніка 2013 года ў Каўнасе (Літва). Удзел у кангрэсе ўзяло не менш за 400 чалавек з 25 краін. Арганізатары і партнёры: Інстытут палітычных даследаванняў «Палітычная сфера» (Беларусь—Літва), Універсітэт Вітаўта Вялікага (Літва), Інстытут Вялікага княства Літоўскага (Літва), Міжнародны Кансорцыум «ЕўраБеларусь» (Беларусь—Літва), Беларускі інстытут стратэгічных даследаванняў (Беларусь—Літва), партал «Новая Еўропа» (Беларусь), партал «Наше мнение» (Беларусь), праграма «Лятучы ўніверсітэт» (Беларусь), часопіс «Arche» (Беларусь), Агенцыя гуманітарных тэхналогій—Цэнтр сацыяльных інавацый (Беларусь), Беларускі калегіум (Беларусь), Studium Europy Wschodniej (Польшча), партал «Belarusian Review» (Беларусь), Міністэрства замежных спраў Літоўскай Рэспублікі, Фонд Маршала «Германія—ЗША» (ЗША), Фонд імя Конрада Адэнаўэра (Германія), даследчы праект «BIPART» (Беларусь). У межах кангрэса было прадстаўлена 14 секцый, акрамя таго, адбыўся шэраг публічных падзей: прэзентацый, круглых сталоў, кінапаказаў. Пачынаючы з 2013 года, была заснаваная Прэмія кангрэса за лепшую навуковую публікацыю ў галіне сацыяльных і гуманітарных дысцыплін на працягу года. Прэмія аб’яўляецца ў трох намінацыях: сацыяльныя навукі (палітычныя навукі, сацыялогія), гуманітарныя навукі (філасофія, філалогія, лінгвістыка, мастацтвазнаўства), гісторыя). Па выніках кангрэса быў падрыхтаваны трэці том Працоўных матэрыялаў кангрэса (Т. 3, 2014). ### 2014 год: IV кангрэс Адбыўся 3—5 кастрычніка 2014 года ў Каўнасе (Літва). Удзел у кангрэсе ўзялі больш 400 чалавек з 23 краін свету. Арганізатары і партнёры: Інстытут палітычных даследаванняў «Палітычная сфера» (Беларусь—Літва), Універсітэт Вітаўта Вялікага (Літва), Інстытут Вялікага княства Літоўскага (Літва), Міжнародны Кансорцыум «ЕўраБеларусь» (Беларусь—Літва), Беларускі інстытут стратэгічных даследаванняў (Беларусь—Літва), партал «Новая Еўропа» (Беларусь), партал «Наше мнение» (Беларусь), праграма «Лятучы ўніверсітэт» (Беларусь), часопіс «Arche» (Беларусь), Агенцыя гуманітарных тэхналогій—Цэнтр сацыяльных інавацый (Беларусь), Беларускі калегіум (Беларусь), Studium Europy Wschodniej (Польшча), партал «Belarusian Review» (Беларусь), Міністэрства замежных спраў Літоўскай Рэспублікі, Фонд Маршала «Германія—ЗША» (ЗША), Фонд імя Конрада Адэнаўэра (Германія), Дэпартамент па супрацоўніцтву ў галіне развіцця МУС Літоўскай Рэспублікі, VšĮ Geopolitinių studijų centras (Літва). Па выніках кангрэса быў падрыхтаваны чацвёрты том Працоўных матэрыялаў кангрэса (Т. 4, 2015). ### 2015 год: V кангрэс Адбыўся 2—4 кастрычніка 2015 года ў Каўнасе (Літва). У працы кангрэса ўзялі ўдзел больш за 450 удзельнікаў і 80 гасцей з 19 краін свету. ### 2016 год: VI кангрэс Адбыўся 7—9 кастрычніка 2016 года ў Каўнасе (Літва). Удзел у кангрэсе ўзялі каля 500 удзельнікаў і гасцей з больш чым 20 краін. ### 2017 год: VII кангрэс Адбыўся 15—17 верасня 2017 года ў Варшаве. ### 2019 год: VIII кангрэс Адбыўся 27 — 29 верасня 2019 года ў Вільні. На яго сабралася каля 520 навукоўцаў. Урачыстае адкрыццё і пленарнае пасяджэнне адбылося ў касцёле Святой Кацярыны. Падтрымку аказаў Еўрапейскі гуманітарны ўніверсітэт. ### 2021 год: IX кангрэс Адбыўся 1 — 3 кастрычніка 2021 года ў Каўнасе. ### 2022 год: X кангрэс Адбыўся 30 верасня — 2 кастрычніка 2022 года ў Каўнасе (Літва). ### 2023 год: XI кангрэс Адбыўся 22-24 верасня 2023 года ў Гданьску (Польшча). Гл. таксама ----------- * Прэмія Міжнароднага Кангрэса даследчыкаў Беларусі Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ 3. ↑ 4. ↑ Архівавана 5 сакавіка 2016. 5. ↑ 6. ↑ Архівавана 19 сакавіка 2016. 7. ↑ 8. ↑ 9. ↑ 10. ↑ 11. ↑ Архівавана 5 сакавіка 2016. 12. ↑ 13. ↑ Архівавана 5 сакавіка 2016. 14. ↑ Архівавана 19 сакавіка 2016. 15. ↑ Архівавана 3 чэрвеня 2016. 16. ↑ Архівавана 10 верасня 2016. 17. ↑ 18. ↑ 19. ↑ nashaniva.by 20. ↑ nashaniva.by 21. ↑ icbs.by/gdansk-2023

**Гродзенскі філіял БІП** — філіял Беларускага інстытута правазнаўства ў г. Гродна, размешчаны ў будынку былога танкасуконнага камбіната па адрасе вул. Маставая, 39. Гісторыя -------- Створаны ў 1994 годзе, у той час вучэбна-адукацыйны працэс забяспечваўся адной кафедрай, першы набор студэнтаў быў праведзены па спецыяльнасці «Правазнаўства». Да 2010 года філіял размяшчаўся разам з Гродзенскім дзяржаўным прафесійным электратэхнічным каледжам імя І. Счаснага ў будынку па вуліцы Дзяржынскага, 41б. У 2005—2008 гадах таксама арандаваў памяшканні ў будынку па адрасе вул. Горкага, 121, дзе цяпер месціцца Упраўленне следчага камітэта Рэспублікі Беларусь па Гродзенскай вобласці. Будынак Гродзенскага філіяла БІП з іншага боку р. Нёман З 2010 года месціцца ў новым будынку ў цэнтры горада на беразе р. Нёман. У філіяле створаны зал судовых пасяджэнняў для разгледжання судамі крымінальных, цывільных, эканамічных спраў у выязную сесію, правядзення дзелавых гульняў са студэнтамі па дысцыплінах працэсуальнага цыклу. Структура --------- Падрыхтоўку спецыялістаў у інстытуце па 150 дысцыплінах ажыццяўляюць 4 кафедры: * Кафедра тэорыі і гісторыі права * Кафедра крымінальнага права, працэсу і крыміналогіі * Кафедра філасофіі, паліталогіі і псіхалогіі * Кафедра цывільнага і міжнароднага права Спецыяльнасці ------------- * Правазнаўства (спецыялізацыя «Гаспадарчае права»; «Падатковае і банкаўскае права») * Міжнароднае права (спецыялізацыя «Міжнароднае мытнае права») * Паліталогія (спецыялізацыя «Палітычная ўлада і палітычныя сістэмы») * Эканоміка і кіраванне на прадпрыемстве («Эканоміка і прававое забеспячэнне гаспадарчай дзейнасці») Дырэктары --------- * 1994—1998 — Рыгор Андрэевіч Колб * 2000—2011 — Вячаслаў Цімафеевіч Леанавец * 2011—2015 — Віталь Анатолевіч Пракопік * з 2015 — Юрый Юр’евіч Гняздоўскі Вядомыя выкладчыкі ------------------ * Наталля Уладзіміраўна Сліж — беларускі гісторык. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт

**Індыянскі ўніверсітэт — Універсітэт імя Джона Перд’ю ў Індыянапалісе** (англ.: Indiana University–Purdue University Indianapolis) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам даследчага ўніверсітэта, якая месціцца ў горадзе Індыянапаліс у штаце Індыяна, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Вучэльня ўваходзіць адразу ў дзве ўніверсітэцкія сістэмы штата — гэта адна з дзевяці ўстаноў адукацыі сістэмы Індыянскага ўніверсітэта і адна з пяці ўстаноў адукацыі сістэмы Універсітэт імя Джона Перд’ю. Яна прапануе больш за 550 адукацыйных праграм, якія прадстаўляюцца 17 рознымі школамі. Кампус універсітэта знаходзіцца на захад ад цэнтра горада Індыянапаліс, у некалькіх хвілінах хады ад будынка заканадаўчага сходу штата і іншых урадавых устаноў. У рэйтынгу U.S. News & World Report за 2022 год універсітэт заняў 196-е месца сярод усіх універсітэтаў у ЗША і 99-е месца сярод дзяржаўных універсітэтаў ЗША, 46-е месца ў катэгорыі «Самыя інавацыйныя вучэльні», 67-е месца ў катэгорыі «Найлепшая вучэльня», і заняла 114-е месца ў «Лепшая інжынерная праграма бакалаўрыяту». Структура --------- * Школа мастацтва і дызайну * Школа бізнесу * Школа стаматалогіі * Школа адукацыі * Школа грамадскага здароўя * Школа здароўя і навук аб чалавеку * Школа інфарматыкі і вылічальнай тэхнікі * Школа права * Школа вольных мастацтваў * Школа медыцыны * Школа медсястрынства * Школа грамадскіх і экалагічных спраў * Школа сацыяльнай працы * Школа дабрачыннасці * Школа інжынерыі і тэхналогій * Школа прыродазнаўчых навук Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Мічыган Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Каралькоў. **Мікалай Андрэевіч Каралькоў** (5 сакавіка 1941, в. Калацілы, Горацкі раён, Магілёўская вобласць — 19 мая 2008) — беларускі музыкант, філосаф, спецыяліст у галіне эстэтыкі. Кандыдат філасофскіх навук, прафесар. Біяграфія --------- Нарадзіўся 5 сакавіка 1941 года ў в. Калацічы Магілёўскай вобласці. Скончыў Беларускую дзяржаўную кансерваторыю (1968), Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт (аспірантура, 1975), Мінскі дзяржаўны лінгвістычны ўніверсітэт (1995). Працаваў у Беларускім дзяржаўным універсітэце культуры і мастацтваў (з 1981, з 1996 — дэкан факультэта музычнага мастацтва). Абіраўся дэпутатам Мінскага гарадскога савета дэпутатаў 24-га склікання. Навуковыя інтарэсы: эстэтыка музыкі; мастацкая творчасць. Памёр 19 мая 2008 года. Бібліяграфія ------------ * Музыка как средство эстетического воспитания : автореферат диссертации … кандидата философских наук : 09.00.04 / Корольков Николай Андреевич. — Киев, 1978. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Корольков Николай Андреевич // Кто есть кто в Республике Беларусь, 2004. — Минск, 2004. — С. 146. * Корольков Николай Андреевич // Кто есть кто в Республике Беларусь. Деловой мир СНГ. — Минск, 2006. — Вып. 3. — С. 189.

**Malus angustifolia** — дрэва, від роду яблыня (*Malus*) сямейства Ружавыя (*Rosaceae*), якое расце на паўночным усходзе ЗША. Па сучасных уяўленнях, назва *Malus angustifolia* з'яўляецца сінонімам сапраўднай назвы Malus coronaria var. angustifolia (Aiton) Ponomar.. Батанічнае апісанне ------------------- Дрэва вышынёй да 10 метраў, лістападнае часам паўлістападнае. Галіны карычневыя, пупышкі злёгку апушаныя. Лісце вузкае, ад ланцэтнай да даўгавата-яйкападобнай формы, даўжынёй да 7,5 см, шырынёй да 3,5 см, скурыстае, цёмна-зялёнага колеру, голае (маладое злёгку апушанае). Край ліставай пласцінкі зубчата-пільчаты, часам лісце бывае злёгку лопасцевае або фестончатае. Кветкі белыя або ружовыя, духмяныя, дыяметрам да 2,5 см, сабраны ў малакветкавыя суквецці. Кветаножкі голыя або апушаныя, даўжынёй да 3,5 см. Гіпантый голы або слабаапушаны. Слупкі густа апушаны ля аснавання. Час цвіцення — чэрвень. Плады зелянява-жоўтыя, шарападобныя, часам злёгку сціснутыя з бакоў, дыяметрам да 2,5 см. Кіслыя на смак, вельмі духмяныя. Прымяненне ---------- Асаблівага гаспадарчага значэння не мае. Плады даўкія і кіслыя, у сырым выглядзе, неядомыя, аднак з іх можна прыгатаваць джэм, жэле і г. д. Часам вырошчваюць у якасці дэкаратыўнай расліны. Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя». 3. ↑ *Жуковский П. М.* Культурные растения и их сородичи. — Изд. 3-е, перераб. и доп. — Л.: Колос, 1971. — С. 447. 4. ↑ *Malus angustifolia* на сайце The Plant List 5. ↑ Деревья и кустарники СССР. Дикорастущие, культивируемые и перспективные для интродукции / под ред. д-ра биол. наук, проф. С. Н. Соколова. — М.-Л.: Изд-во академии наук СССР, 1954. — Т. 3. — С. 456—457.

**Апшэронскі паўвостраў** (азерб.: Abşeron yarımadası) — паўвостраў на паўднёвым захадзе Каспійскага мора. Уяўляе сабою працяг Вялікага Каўказскага хрыбта. Уваходзіць у склад Азербайджана. Тэрыторыя - 2 110 км². Насельніцтва (2008 г.) - 3,4 млн чал. На Апшэронскім паўвостраве знаходзіцца Баку, сталіца Азербайджана. Геаграфія --------- Апшэронскі паўвостраў удаецца прыкладна на 60 - 70 км у Каспійскае мора. Максімальная шырыня - каля 30 км. Шахава каса на ўсходзе паўвострава — крайні ўсходні кантынентальны пункт Азербайджана. Берагавыя абрысы ў значнай ступені залежаць ад вагання ўзроўню Каспія. Апшэронскі паўвостраў звычайна ўключаецца географамі ў фізіка-геаграфічны раён Вялікага Каўказа. Сфарміраваўся ў выніку субдукцыі (Гл. Тэктоніка пліт) у рэгіёне сейсмічнай актыўнасці. Для геалогіі паўвострава характэрны зрушэнні пластоў розных перыядаў. Ландшафты Апшэронскага паўвострава вызначаюцца прыналежнасцю да зоны апускання сістэмы Вялікага Каўказа, таму толькі на захадзе і паўночным захадзе захаваліся горныя фармацыі, якія, аднак, не перавышаюць 340 - 350 м. На поўначы распаўсюджаны лёгкарухомыя пясчаныя выдмы, саланчакі, саляныя азёры, конусы гразевых вулканаў. Славутая прыродная мясціна поўначы — Янар Даг. На паўднёвым захадзе ўзвышаюцца Бакінскае і Гюздэкскае плато (260 - 310 м). Навакольныя даліны, таксама адметныя гразевымі вулканамі, месцяцца ніжэй узроўню акіяна, таму ўступы плато падаюцца высокімі. Усход Апшэронскага паўвострава — гэта нізінная раўніна. Узбярэжжа знаходзіцца ніжэй узроўню акіяну. Карысныя выкапні — нафта, газ, бітум, вапняк, пясок, гліна, галіт, лекавыя гразі і інш. Пераважаюць малаплодныя шэра-бурыя глебы. Нягледзячы на гэта, паўвостраў — важны цэнтр земляробства. Адзіная рака Сумгаітчай каля Сумгаіта ўлетку перасыхае. Для абрашэння сельскагаспадарчых зямель і забеспячэння насельніцтва пітной вадой у сярэдзіне XX ст. быў створаны Апшэронскі канал (74 км). Клімат сухі субтрапічны. Сярэдняя тэмпература самага прахалоднага месяца лютага — +4°C, самага спякотнага месяца ліпеня — +26,4°C. Надвор'е залежыць ад вятроў. палярныя паветраныя масы фарміруюць моцныя вятры *хазры*. Яны паніжаюць тэмпературу на 5°C - 12°C. Паўднёвы вецер *гілавар* спрыяе ўзімку пацяпленню, а ўлетку прыводзяць да засухі. Сярэднегадавая норма ападкаў — каля 200 мм. Дажджы пераважна ідуць у канцы восені або ў пачатку вясны. Прырода ------- Высокая шчыльнасць насельніцтва і здабыча нафты аказваюць значны ўплыў на прыроду Апшэронскага паўвострава. Флора характэрная для паўпустынь. Распаўсюджаны ксерафіты, зараснікі палыну і салянкі. Жыхары сельскай мясцовасці вырошчваюць гародніну, садовыя культуры, вінаград. Умовы Апшэронскага паўвострава выдатна прыстасаваны для такой сельскагаспадарчай культуры, як шафран. Фаўна прадстаўлена шматлікімі птушкамі, паўзунамі, казуркамі, амфібіямі. Да прыходу чалавека Апшэронскі паўвостраў адрозніваўся відавым багаццем млекакормячых. У наш час сустракаюцца грызуны, вожыкавыя, зайцы, тушканчыкі, кажаны, лісы, ваўкі, ласкі, джэйраны, на марскім узбярэжжы — каспійскія цюлені. Для аховы прыроды на паўднёвым усходзе паўвострава створаны Апшэронскі нацыянальны парк. Зноскі ------ 1. ↑ Азербайджан: Физико-географическое районирование 2. ↑ Л.И. Лебедев, ВЛИЯНИЕ ТЕКТОНИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ НА НЕФТЕГАЗОНОСНОСТЬ ВНУТРЕННИХ МОРЕЙ 3. ↑ Ш.Ф. МЕХТИЕВ, С.А. АЛИЕВ О факторах, влияющих на геотермическую ступень нефтяных месторождений Азербайджана 4. ↑ Knapp C.C. Knapp J.H. Absheron Allochthon of the South Caspian Sea: evidence for slope instability in Response to gas hydrate dissociation // SOUTH-CASPIAN BASIN: geology, geophysics, oil and gas content. - Baku, 2004. Архівавана 4 сакавіка 2016. P. 257 - 2688 5. ↑ Азербайджан: Почвенный покров 6. ↑ Армянское нагорье и Закавказье 7. ↑ Список млекопитающих ареала «Апшеронский полуостров» 8. ↑ Absheron National Park: FAUNA Архівавана 19 ліпеня 2015. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Апшэронскі паўвостраў на Вікісховішчы | * SOUTH-CASPIAN BASIN: geology, geophysics, oil and gas content Архівавана 4 сакавіка 2016. * ABSHERON PENINSULA, AZERBAIJAN * History of Absheron peninsula Архівавана 4 сакавіка 2016. * ABŞERON YARIMADASININ EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Геаграфічна-статыстычны Расійскай Імперыі · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Энцыклапедычны лексікон · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | LCCN: sh90004871 · NKC: ge1141731 · VIAF: 315131150 |

**Яўген Якаўлевіч Кантылёў** (нар. 2 красавіка 1938; в. Елькаўшчына, Круглянскі раён, Магілёўская вобласць) — беларускі пісьменнік-празаік. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і настаўніка. У гады Вялікай Айчыннай вайны жыў разам з маці ў в. Ляхаўшчына. Скончыў Масюкоўскую сямігодку, Мінскі лесатэхнічны тэхнікум, факультэт журналістыкі Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта (1969). З 1956 працаваў на Мінскім заводзе аўтаматычных ліній, эксперыментальным заводзе Акадэміі навук, у цэнтральным тэхналагічным інстытуце, Беларускай Савецкай Энцыклапедыі. Працаваў у Інстытуце тэхнічнай кібернетыкі АН БССР на пасадзе вядучага канструктара. У гэтай установе надрукаваў два дзясяткі навуковых артыкулаў, брашуру і манаграфію па інжынернай псіхалогіі. Цяпер — старшы навуковы супрацоўнік Навукова-даследчага інстытута працы Міністэрства працы РБ. Член Саюза беларускіх пісьменнікаў з 2003 года. Творчасць --------- З 1987 распачаў літаратурную дзейнасць з публікацый апавяданняў у часопісах «Маладосць», «Полымя». Выдаў кнігу «Распячатка чорнай скрынкі» (1999), у якую ўвайшлі аднайменная аповесць і апавяданні «Чацвёрты раўнд», «Начная сустрэча», «У таварным вагоне», «Як на тое ліха…», «Закляты калун», «Закляты калун» і «Модная куртка». Таксама выступаў з карэспандэнцыямі і нарысамі ў рэспубліканскім друку. Зноскі ------ 1. ↑ Навука Круглянскага раёна **(нявызн.)** (25 снежня 2011). Літаратура ---------- * *Кантылёў Я.* Распячатка чорнай скрынкі: Аповесць, апавяданні. — Мн.: Маст. літ. 1999. — 238 с. — ISBN 985-02-0135-5.

**Касцёл Дзевы Марыі Ружанцовай** (літ.: Švč. Mergelės Marijos Rožančinės bažnyčia) — касцёл у мястэчку Дзіевянішкес. Касцёл мае рысы класіцызму. Набажэнствы праводзяцца на літоўскай і польскай мовах. Ёсць каштоўныя творы сакральнага мастацтва. Гісторыя -------- Касцёл узгадваецца ў 1471 годзе. Быў філіялам Геранёнскай парафіі і не меў большых зямельных уладанняў. Прыкладна ў XVI—XVII стст. звесткі пасля рэканструкцыі не захаваліся. Напрыканцы XVIII ст. з перапынкамі дзейнічала царкоўнапрыходская школа (згадваецца ў 1777 г.). Пасля пажару 1783 г перабудаваны драўляны касцёл 1861 г адноўлены. 1899—1903 гады агароджаны царкоўны двор. Перад касцёлам 1903г пабудавана мураваная званіца з брамай. у 1906 годзе створана парафія. 1909 год быў падрыхтаваны праект мураванага касцёла, але будаўніцтва не пачалося. 1986—1990 гады клопатам пробашча былі заменены гнілыя сцены, рэканструяваны інтэр’ер касцёла, прэзентаваны прытвор. Каля 1886, 1897—1898 гг. і з 1906 г. гучаць пропаведзі па-літоўску. 1909 год Айцец Стэпонас Умбрас пачаў катэхізаваць дзяцей на іх роднай мове. у 1936 годзе нават людзі, якія прыехалі з іншых парафій, перашкаджалі спяваць па-літоўску ў прызначаны час. Крыніцы -------

**Франчэска Патрыцы** іт.: **Francesco Patrizi**,, лац.: **Franciscus Patricius**, харв.: **Frane Petrić** або **Franjo Petriš**; 25 красавіка 1529 г. Црэс, (Венецыянская рэспубліка, зараз тэрыторыя Харватыі) — 6 лютага 1597, Рым) — італьянскі філосаф эпохі позняга Адраджэння. Біяграфія --------- біяграфія (2000) *Della nuova geometria*, 1587 Франчэска Патрыцы нарадзіўся ў 1529 г. на востраве Црэс (Чэрса) у Далмацыі, якая ўваходзіла ў той час у склад Венецыянскай рэспублікі. Меў шляхетнае паходжанне. Выводзіў свой род з Босніі, адкуль яго сям’я збегла ад туркаў. Бацька Франчэска-старэйшы ўзначальваў мясцовы суд. Дзядзька Джорджыа Патрыцы камандваў баявой галерай. Стрыечны брат Мацей Флацыус зрабіў навуковую кар’еру ў Германіі. З маладых гадоў шмат вандраваў. Відавочна, сваякі рыхтавалі яго да кар’еры гандляра. Вывучаў эканоміку ў Венецыі. Некаторы час пад патранажам Мацея Флацыуса вучыўся ў Інгальштадце. У 1547 г. паступіў у Падуанскі ўніверсітэт, дзе першапачаткова прысвяціў сябе медыцыне, але пазней зацікавіўся грэчаскай мовай і філасофіяй. Двойчы выбіраўся паслом «ілірыйскай нацыі» — аб’яднання студэнтаў з Далмацыі. Пасля заканчэння ўніверсітэта ў 1554 г. працаваў у розных гарадах Паўночнай Італіі. Сем гадоў правёў на Кіпры, дзе працягваў вывучэнне грэчаскай мовы, збіраў старыя грэчаскія рукапісы, якія прыбыткова прадаў пад час вандровак у Іспанію. Пасля вяртання ў Італію ў 1578 г. працаваў ва ўніверсітэце Ферары. У 1592 г. па запрашэнню кардынала Іпаліта Алдабрандзіні пераехаў у Рым, дзе выкладаў філасофію Платона да самой смерці. Аўтар каля 20 прац па філасофіі, тэалогіі, паэтыцы, навуковай метадалогіі на італьянскай і лацінскай мовах. Філасофскія погляды ------------------- Яшчэ пад час навучання ў Падуанскім універсітэце выявіў сябе прыхільнікам вучэння Платона. У ранніх працах імкнуўся супрацьпаставіць «новы навуковы метад» перыпатэтычнаму падыходу. Пачынаючы з выдання яго «Discussiones peripateticae» (1571 г.) актыўна крытыкаваў Арыстоцеля за нібы двудушнасць, перайманне і скрыўленне ідэй Платона. Патрыцы адвяргаў арыстоцелеўскую касмалогію, сцвярджаў атамарную пабудову свету, лічыў Платона прадвеснікам хрысціянства. Гэта супярэчыла традыцыі, пакладзенай у аснову тагачаснай тэалогіі і філасофіі яшчэ Фамой Аквінскім. Патрыцы быў адным з нешматлікіх італьянскіх філосафаў другой паловы XVI ст. які адкрыта рыхтаваў асвечанае грамадства да новай навуковай сістэматызацыі ведаў. Унёсак у навуку --------------- Франчэска Патрыцы быў выдатным матэматыкам, напісаў некалькі прац па геаметрыі, лічыў матэматыку асновай фізікі. Некалькі яго інжынерных праектаў былі выкарыстаныя ўладамі Ферары для абароны горада. Выступіў за вылучэнне гісторыі з літаратуры ў самастойную сферу ведаў. У сваіх ранніх працах «Artis historiae penus. Octodecim scriptorum tam veterim quam recentiorum monumentis» і «Della Historia dieci dialoghi» ён вызначыў галоўнае адрозненне гісторыі ад літаратуры: літаратар праўдападобна прыдумляе, а гісторык імкнецца адшукаць праўду. Ф. Патрыцы лічыў, што чалавечая прырода нязменна, а таму аднолькавыя дзеянні прыводзяць да аднолькавых вынікаў. Такім чынам, спасціжэнне мінулага дапамагае прадбачыць будучыню. Ён сістэматызаваў вядомыя ў тую пару правілы крытыкі гістарычных крыніц і заклікаў да абмежаванага ўжывання рытарычных прыёмаў. Садзейнічаў перакладу і распаўсюджванню ведаў аб антычнай рыторыцы, ваеннаму мастацтву, інжынерыі. Спіс твораў ----------- ### На лацінскай мове * Artis historiae penus. Octodecim scriptorum tam veterim quam recentiorum monumentis. Basileae, Ex officinia Petri Paterna, 1579. * Della Historia dieci dialoghi. Venetia: Appresso Andrea Arrivabene. 1560. * De historia dialogi X. Con Artis historicae penus. Basel. 1579. * De rerum natura libri ii. priores. Aliter de spacio physico;aliter de spacio mathematico. Ferrara: Victorius Baldinus 1587. * De spacio physico et mathematico. Ed. Helene Vedrine. Paris: Libr. philosophique J. Vrin, 1996. * Discussionum Peripateticarum tomi iv, quibus Aristotelicae philosophiae universa Historia atque Dogmata cum Veterum Placitis collata, eleganter et erudite declarantur. Basileae. 1581 * Nova de Universis philosophia. (Ad calcem adiecta sunt Zoroastri oracula cccxx. ex Platonicis collecta, etc. Ferrara. 1591, Venice 1593. * Apologia ad censuram, [No details] ### На італьянскай мове * L’amorosa filosofia. Firenze, F.Le Monnier, 1963. * Della historia dieci dialogi (Della historia dieci dialoghi). Venice. 1560. * Della nvova geometria di Franc. Patrici libri XV. Ne' quali con mirabile ordine, e con dimostrazioni à marauiglia più facili, e più forti delle usate si vede che la matematiche per uia regia, e più piana che da gli antichi fatto n? si è, si possono trattare …. Ferrara, Vittorio Baldini 1587 [bound in the same vol. Quattro Libri Geometrici di Silvio Belli Vencntino!. Venice. 1595.] * Della poetica. ed. critica a cura di D. A. Barbali. Bologna, Istituto Nazionale di Studi sul Rinascimento, vol. 1-3 1969—1971. * Della poetica…la deca disputata. Ferrara. 1586. * Della retorica dieci dialoghi… nelli quali si favella dell’arte oratoria con ragioni repugnanti all’opinione, che intorno a quella hebbero gli antichi scrittori (Deset dijaloga o retorici). Venetia: Appresso Francesco Senese, 1562. * Difesa di Francesco Patrizi; dalle cento accuse dategli dal signor Iacopo Mazzoni. [in Discorso intorno all Risposta dal. sig. F. Patricio] Ferrara. 1587 * La Città felice, Venice: Griffio, 1553. In Utopisti e Riformatori sociali del cinquecento. Bologna. N. Zanichelli. 1941. * L’Eridano. In nuovo verso heroico…Con i sostentamenti del detto verso. Ferrara. Appresso Francesco de Rossi da Valenza 1557. * Parere del s. Francesco Patrici, in difesa di Lodovico Ariosto. All’Illustr. Sig. Giovanni Bardi di Vernio, Ferrara 1583. * Risposta di Francesco Patrizi; a due opposizioni fattegli dal sign. Giacopo Mazzoni [in Della difesa della Comedia di Dante] Ferrara. Vitt. Baldini 1587 Зноскі ------ 1. ↑ Francesco PATRIZI // Dizionario Biografico degli Italiani — 1960. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1128537'></a> 2. ↑ Francesco Patrizi Da Cherso // Vegetti Catalog of Fantastic Literature<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q23023088'></a> Літаратура ---------- * P. M. Arcari, *Il pensiero politico di Francesco Patrizi da Cherso*, Roma, 1905 * N. Robb, *Neoplatonism of the Italian Renaissance*. London, 1935 * B. Brickman, *An Introduction to Francesco Patrizi’s Nova de Universis Philosophia*, New York, 1941 * T. Gregory, *L’Apologia e le Declarationes di Francesco Patrizi*, in *Medioevo e Rinascimento. Studi in onore di Bruno Nardi*, Firenze, 1955 * *Onoranze a Francesco Patrizi da Cherso, Mostra bibliografica*, Trieste, 1957 * *La negazione delle sfere dell’astrobiologia di Francesco Patrizi*, in P. Rossi, *Immagini delle scienze*, Roma, 1977 * *Франчэска Патрыцы* — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі Спасылкі -------- * Біяграфія і кароткае апісанне прац Архівавана 9 чэрвеня 2020. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Біяграфічны італьянцаў · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Treccani | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV11034835, ADV11553736, ADV11553737, ADV11553738 · BNC: a10762073 · BNE: XX1319283, XX900403 · BNF: 121840069 · CiNii: DA07972350 · CONOR: 85103203 · GND: 118641522 · ICCU: CFIV111578 · ISNI: 0000 0001 0898 6618 · LCCN: n79148979 · LNB: 000240382 · NKC: jn20011024199 · NLA: 35798078 · NLG: 304096 · NTA: 074928643 · NUKAT: n00092724 · PTBNP: 1518745 · LIBRIS: 197270 · SUDOC: 027993647 · VIAF: 49269849 | |

**Дзя́тлаўскі раён** — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка на паўднёвым усходзе Гродзенскай вобласці. Утвораны 15 студзеня 1940 года. Плошча раёна складае 1,5 тыс. км². Прырода ------- Тэрыторыя раёна знаходзіцца ў межах Беларускай антэклізы, дзе выдзяляецца Іўеўская брахіантыкліналь. Належыць да Верхнянёманскай нізіны на поўначы і захадзе, на ўсходзе размяшчаецца каля падножжа Навагрудскага ўзвышша. Рэльеф — узгорыста-раўнінны. Пераважае вышыня 140—200 метраў над узроўнем мора. Самы высокі пункт — 283 метры (на паўночны ўсход ад горада Дзятлава). Карысныя выкапні: торф, пясчана-гравійны матэрыял, будаўнічыя пяскі, мел, гліны, сапрапелі, радонавыя воды. Сярэдняя тэмпература студзеня −6,1 °C, ліпеня 17,6 °C. Ападкаў выпадае 620 мм у год. Вегетацыйны перыяд — 193 сутак. Працякае рака Нёман з прытокамі Моўчадзь (на ёй Гезгальскае вадасховішча) з Дзятлаўкай, Шчара з Пад’яваркай. Цячэ рака Ваўчанка. Лясы пераважна хваёвыя, займаюць 42 % тэрыторыі раёна. Глебы дзярнова-падзолістыя, дзярнова-падзолістыя забалочаныя, дзярновыя і дзярнова-карбанатныя. Агульная плошча сельгасугоддзяў складае 66,1 тыс. га, з іх асушаных 14,6 тыс. га. Гісторыя -------- Дзятлаўскі раён у складзе Баранавіцкай вобласці. 1940 Раён утвораны 15 студзеня 1940 года ў складзе Баранавіцкай вобласці БССР. Цэнтр — гарадскі пасёлак Дзятлава. 12 кастрычніка 1940 года падзелены на 15 сельсаветаў: Азяранскі, Ахонаўскі, Гезгальскі, Данілавіцкі, Дварэцкі, Дзятлаўскі, Заройскі, Засецкі, Міроўшчынскі, Мулярскі, Накрышкаўскі, Новаяльнянскі, Стрэльскі, Таркацкі, Юравіцкі. 4 мая 1945 года цэнтр раёна перанесены ў гарадскі пасёлак Наваельня, Новаяльнянскі сельсавет скасаваны, яго тэрыторыя перададзена ў адміністрацыйнае падпарадкаванне Новаяльнянскага пассавета. З 8 студзеня 1954 года раён у складзе Гродзенскай вобласці. 16 ліпеня 1954 года скасаваны Заройскі, Міроўшчынскі, Мулярскі, Таркацкі сельсаветы, утвораны Навасёлкаўскі сельсавет, Гезгальскі сельсавет перайменаваны ў Нагародавіцкі, Накрышкаўскі сельсавет — у Парэцкі. 20 студзеня 1960 года да раёна далучаны гарадскі пасёлак Казлоўшчына, Гярбелевіцкі, Мяляхавіцкі, Падвялікаўскі, Раготнаўскі, Рудаяварскі сельсаветы скасаванага Казлоўшчынскага раёна. 13 лютага 1960 года Рудаяварскі сельсавет перададзены Жалудоцкаму раёну. 16 ліпеня 1960 года скасаваны Азяранскі сельсавет. 17 красавіка 1962 года да раёна далучаны Дзямянавецкі і Рудаяварскі сельсаветы скасаванага Жалудоцкага раёна. 25 снежня 1962 года раён скасаваны: Нагародавіцкі і Стрэльскі сельсаветы перададзены Лідскаму раёну, гарадскі пасёлак Наваельня, Ахонаўскі, Данілавіцкі, Дварэцкі, Навасёлкаўскі сельсаветы — Навагрудскаму раёну, астатняя тэрыторыя — Слонімскаму раёну. 6 студзеня 1965 года Дзятлаўскі раён утвораны зноў, уключаў гарадскія пасёлкі Дзятлава, Казлоўшчына, Войневіцкі, Гярбелевіцкі, Дзямянавецкі, Дзятлаўскі, Засецкі, Мяляхавіцкі, Падвялікаўскі, Парэцкі, Раготнаўскі, Рудаяварскі, Юравіцкі сельсаветы Слонімскага раёна, Нагародавіцкі, Стрэльскі сельсаветы Лідскага раёна, гарадскі пасёлак Наваельня, Ахонаўскі, Данілавіцкі, Дварэцкі, Навасёлкаўскі сельсаветы Навагрудскага раёна. 11 лютага 1972 года скасаваны Засецкі і Нагародавіцкі сельсаветы. 12 лістапада 1973 года Юравіцкі сельсавет перайменаваны ў Вензавецкі, Стрэльскі сельсавет — у Жукоўшчынскі, Навасёлкаўскі сельсавет — у Таркачоўскі, 28 сакавіка 1977 года Падвялікаўскі сельсавет — у Дзянісаўскі. 21 красавіка 1977 года скасаваны Ахонаўскі сельсавет, утвораны Лезнявіцкі сельсавет. 21 верасня 1990 года Дзятлава аднесена да катэгорыі гарадоў раённага падпарадкавання. 20 мая 1991 года скасаваны Лезнявіцкі сельсавет. 20 кастрычніка 1995 года горад Дзятлава і Дзятлаўскі раён аб’яднаны ў адну адміністрацыйную адзінку. 7 жніўня 1996 года ваенны гарадок Гезгалы аднесены да катэгорыі сельскіх населеных пунктаў (пасёлак) і вылучаны ў асобную адміністрацыйна-тэрытарыяльную адзінку — Гезгалаўскі пассавет. 30 снежня 2003 года скасаваны Дзянісаўскі сельсавет. 13 ліпеня 2007 года скасаваны Гярбелевіцкі, Дзямянавецкі і Таркачоўскі сельсаветы. 28 жніўня 2013 года скасаваны Раготнаўскі і Рудаяварскі сельсаветы. 30 снежня 2014 года скасаваны Гезгалаўскі пассавет, 30 сакавіка 2021 года — Мяляхавіцкі сельсавет. Насельніцтва ------------ Насельніцтва раёна, на 1 студзеня 2019 года, — 23 744 чалавек, гарадское насельніцтва складае 47 %. Сярэдняя шчыльнасць — 23 чал./1 км². Цэнтр раёна — горад Дзятлава. У складзе раёна гарадскія пасёлкі Казлоўшчына і Наваельня, 223 сельскія населеныя пункты, 10 сельсаветаў: Вензавецкі, Войневіцкі, Данілавіцкі, Дварэцкі, Дзятлаўскі, Жукоўшчынскі, Казлоўшчынскі, Мяляхавіцкі, Новаяльнянскі, Парэцкі. Гаспадарка ---------- Сельская гаспадарка раёна прадстаўлена 15 сельскагаспадарчымі вытворчымі кааператывамі. Асноўныя галіны сельскай гаспадаркі: мяса-малочная жывёлагадоўля, бульбаводства, вырошчваюць збожжавыя, кармавыя культуры, лён. На тэрыторыі раёна дзейнічаюць прадпрыемствы харчовай і лёгкай прамысловасці, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай прамысловасці. Па тэрыторыі раёна праходзяць чыгуначная лінія Ліда — Баранавічы, аўтамагістраль Ліда — Слонім — Быцень, аўтадарога рэспубліканскага значэння Дзятлава — Навагрудак — Любча. Адукацыя і культура ------------------- У раёне 17 сярэдніх, 5 базавых, 1 пачатковая школа, 1 гімназія, установа адукацыі «Казлоўшчынскае ДПТВ-191», 19 дашкольных устаноў, 28 клубаў, 38 бібліятэк, 3 бальніцы, 28 фельчарска-акушэрскіх пунктаў, рэспубліканская туберкулёзная бальніца «Наваельня», філіял "Санаторый «Радон» СКУП «Белаграздраўніца», дзіцячы аздараўленчы цэнтр «Баравічок», дзіцячы санаторый «Ластаўка». У Дзятлаве з 1966 года працуе дзяржаўны гісторыка-краязнаўчы музей. Памятныя мясціны ---------------- Асноўны артыкул: **Спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Дзятлаўскага раёна** * Царква Праабражэння Гасподняга ў г. Дзятлава (1839); * Касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Дзевы Марыі ў г. Дзятлава (1648); * царква святых апосталаў Пятра і Паўла ў в. Вензавец (1875); * Царква Узвіжання Крыжа Гасподняга ў в. Войневічы (1897); * касцёл Цела Гасподняга ў в. Дварэц (1904); * Царква Покрыва Прасвятой Багародзіцы ў в. Дварэц (пачатак XX ст.); * Царква Свяціцеля Мікалая Цудатворцы ў в. Нагародавічы (2-я палова XIX ст.); * Барысаглебская царква ў в. Накрышкі (1836); * касцёл Святых Анёлаў-Ахоўнікаў у в. Раготна (XIX ст.); * Сядзіба Ігната Дамейкі ў в. Жыбарты (1819). Вядомыя ўраджэнцы і жыхары -------------------------- * Алег Аблажэй, беларускі мастак * Вячаслаў Адамчык (1933, в. Варакомшчына — 2001) — беларускі празаік, драматург, кінасцэнарыст. * Эдуард Іосіфавіч Груда, беларускі матэматык * Ігнат Дварчанін (1895—1937), дзеяч беларускага нацыянальнага руху, паэт, літаратуразнавец * Вадзім Леанідавіч Лакіза, беларускі археолаг * Віктар Шымук, беларускі пісьменнік, перакладчык * Леакадзія Шышэя (1928, в. Церахоўшчына — 2023) — удзельніца беларускага антысавецкага супраціву, сябра падпольнай слонімскай арганізацыі «Чайка», былая зняволеная ГУЛАГу Зноскі ------ 1. ↑ 2. 1 2 [belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/itogi1.php Результаты переписи 2009 года] **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 23 мая 2012. 3. ↑ «Дзяржаўны зямельны кадастр Рэспублікі Беларусь» Архівавана 4 сакавіка 2016. (па стане на 1 студзеня 2011 г.) 4. ↑ Решение Гродненского областного Совета депутатов от 30 декабря 2003 г. № 40 О решении вопросов административно-территориального устройства Дятловского района 5. ↑ Решение Гродненского областного Совета депутатов от 13 июля 2007 г. № 43 О решении вопросов административно-территориального устройства Дятловского района 6. ↑ Решение Гродненского областного Совета депутатов от 28 августа 2013 г. № 251 О некоторых вопросах административно-территориального устройства Дятловского района Гродненской области 7. ↑ Решение Гродненского областного Совета депутатов от 30 декабря 2014 г. № 50 О некоторых вопросах административно-территориального устройства Дятловского района Гродненской области 8. ↑ Решение Гродненского областного Совета депутатов от 30 марта 2021 г. № 309 Об административно-территориальном устройстве Дятловского района Гродненской области Архівавана 26 мая 2021. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6). * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987. * Административно-территориальное устройство Республики Беларусь (1981—2010 гг.): справочник. — Минск: БелНИИДАД, 2012. — 172 с. Спасылкі -------- * Здымкі на Radzima.org * Здымкі на Globustut.by * Інфармацыя на старонцы Гродзенскага аблвыканкаму Архівавана 20 студзеня 2005. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | LCCN: n98005391 · VIAF: 125665126 | | ⛭**Дзятлаўскі раён** | | --- | | | | | | | --- | --- | --- | | Гарады | Дзятлава | | | Гарадскія пасёлкі | * Казлоўшчына * Наваельня | | Сельсаветы | * Вензавецкі с/с * Войневіцкі с/с * Данілавіцкі с/с * Дварэцкі с/с * Дзятлаўскі с/с * Жукоўшчынскі с/с * Казлоўшчынскі с/с * Новаяльнянскі с/с * Парэцкі с/с | | | | Былыя сельсаветы | | --- | | * Гезгалаўскі п/с * Гярбелевіцкі с/с * Дзямянавецкі с/с * Дзянісаўскі с/с * Мяляхавіцкі с/с * Раготнаўскі с/с * Рудаяварскі с/с * Таркачоўскі с/с | | | ⛭Гродзенская вобласць | | --- | | Раёны | * Астравецкі * Ашмянскі * Бераставіцкі * Ваўкавыскі * Воранаўскі * Гродзенскі * Дзятлаўскі * Зэльвенскі * Іўеўскі * Карэліцкі * Лідскі * Мастоўскі * Навагрудскі * Свіслацкі * Слонімскі * Смаргонскі * Шчучынскі | Герб Гродзенскай вобласціГерб Гродзенскай вобласці | | Гарады | * Астравец * Ашмяны * Бярозаўка * Ваўкавыск * **Гродна**1 * Дзятлава * Іўе * Ліда * Масты * Навагрудак * Свіслач * Скідзель * Слонім * Смаргонь * Шчучын | | Пгт | * Астрына * Воранава * Вялікая Бераставіца * Жалудок * Зэльва * Казлоўшчына * Карэлічы * Краснасельскі * Любча * Мір * Наваельня * Поразава * Радунь * Рось * Сапоцкін * Юрацішкі | | 1горад абласнога падпарадкавання | | Дзятлаўскі раён у гістарычных адміністрацыйных адзінках | | --- | | | Дзятлаўскі раён у Баранавіцкай вобласці (1940—1954) | | --- | | Баранавіцкая вобласць існавала ў 1939—1954 гадах | | Цэнтр вобласці | Баранавічы | | Раёны | * Быценскі * Валеўскі (з 1940 — Карэліцкі) * Валожынскі (да 1944) * Васілішкаўскі (да 1944) * Воранаўскі (да 1944) * Гарадзішчанскі * Дзятлаўскі * Жалудоцкі (да 1944) * Зэльвенскі (да 1944) * Івянецкі * Іўеўскі (да 1944) * Казлоўшчынскі * Клецкі * Лідскі (да 1944) * Любчанскі * Ляхавіцкі * Мастоўскі (да 1944) * Мірскі * Навагрудскі * Навамышскі * Нясвіжскі * Радунскі (да 1944) * Слонімскі * Стаўбцоўскі * Шчучынскі (да 1944) * Юрацішкаўскі (да 1944) | | | | Дзятлаўскі раён у Гродзенскай вобласці (1954—1962, з 1965) | | --- | | Гродзенская вобласць БССР існавала ў 1944—1990 гадах | | Цэнтр вобласці | Гродна | | Раёны | Астравецкі (1960—1962, з 1965) · Ашмянскі (з 1960) · Бераставіцкі (1944—1962, з 1966) · Васілішкаўскі (1944—1960) · Ваўкавыскі · Воранаўскі · Гродзенскі · Дзятлаўскі (1954—1962, з 1965) · Жалудоцкі (1944—1962) · Зэльвенскі (1944—1962, з 1966) · Іўеўскі (з 1954) · Казлоўшчынскі (1954—1960) · Карэліцкі (1954—1962, з 1965) · Лідскі · Любчанскі (1954—1956) · Мастоўскі (1944—1962, з 1965) · Мірскі (1954—1956) · Навагрудскі (з 1954) · Поразаўскі (1944—1960) · Радунскі (1944—1962) · Ружанскі (1944—1954) · Скідзельскі (1944—1962) · Слонімскі (з 1954) · Смаргонскі (з 1960) · Сапоцкінскі (1944—1959) · Свіслацкі · Шчучынскі | |

**Ігнат Жаўняровіч** (7 лістапада 1890, в. Бабарыкі, Друйская воласць, Дзісенскі павет — 1937, Казахская ССР) — каталіцкі святар заходняга абраду, удзельнік беларускага хрысціянскага руху. Біяграфія --------- З беларускай каталіцкай сям’і. Скончыў Магілеўскую духоўную каталіцкую семінарыю ў Пецярбургу (1912). У 1913—1914 гадах вучыўся ў Мітрапалітальнай духоўнай каталіцкай акадэміі, дзе ўваходзіў у культурна-асветны гурток беларускіх студэнтаў. Пасвячоны ў святары ў 1915 годзе, прызначаны вікарыем у Прыдруйскі касцёл[be-tarask]. Аднак праз месяц, 22.12.1915 года, камандзіраваны ў Рыбінск у дапамогу капелану мясцовага касцёла і для выкладання Закону Божага ў мясцовых навучальных установах. З 17.2.1917 года часова загадваў Рыбінскім касцёлам[ru]. Пазней быў пераведзены ў Магілеўскую архіядыяцэзію, дзе выконваў святарскія абавязкі ў Аршанскай парафіі (1921—1924). Выступаў за беларусізацыю нацыянальна-рэлігійнага жыцця сярод беларусаў-католікаў. Удзельнік 1-га з’езда беларускіх каталіцкіх святароў у Мінску (24-25.05.1917). Сябра саюза ксяндзоў-беларусаў. У сярэдзіне 1920-х гадоў выконваў абавязкі адміністратара ў Маскве. Працаваў адміністратарам у парафіі Свяцілавічы Магілеўска-Горацкага дэканата (1925—1927). Праследаваўся савецкімі ўладамі. Напрыканцы 1930-х гадоў арыштаваны органамі бяспекі. Быў асуджаны на 5 гадоў салавецкіх канцэнтрацыйных лагераў. Прыгавор адбываў на востраве Анзер. Да ліпеня 1932 годзе прымаў удзел у тайных набажэнствах сярод зняволеных. У ліку 32 святароў за арганізацыю ў лагеры нелегальнай рэлігійнай службы абвінавачаны ў антысавецкай дзейнасці. Асуджаны яшчэ на 5 гадоў. Быў высланы ў Казахскую ССР, дзе памёр у жніўні 1937 года. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Беларускія рэлігійныя дзеячы XX ст.: Жыццярысы, мартыралогія, успаміны / Аўтар-укладальнік Ю. Гарбінскі. — Мн.-Мюнхен: Беларускі кнігазбор, 1999. ISBN 985-6318-65-3

**Змочванне** — гэта павярхоўная з’ява, якая складаецца ва ўзаемадзеянні вадкасці з паверхняй цвёрдага цела або іншай вадкасці. Змочванне бывае двух відаў: * Імерсыйнае (уся паверхня цвёрдага цела кантактуе з вадкасцю) * Кантактная (складаецца з трох фаз — цвёрдая, вадкая, газападобных) Змочванне залежыць ад суадносін паміж сіламі счаплення малекул вадкасці з малекуламі (або атамамі) цела (адгезія) і сіламі ўзаемнага счаплення малекул вадкасці (кагезія). Калі вадкасць кантактуе з цвёрдым целам, то існуюць дзве магчымасці: * малекулы вадкасці прыцягваюцца адна да адной мацней, чым да малекул цвёрдага цела. У выніку сілы прыцягнення паміж малекуламі вадкасці збіраюць яе ў кропельку. Так паводзіць сябе ртуць на шкле, вада на парафіне або «тоўстай» паверхні. У гэтым выпадку кажуць, што вадкасць не змочвае паверхню; * малекулы вадкасці прыцягваюцца адна да адной слабей, чым да малекул цвёрдага цела. У выніку вадкасць імкнецца прыціснуцца да паверхні, расплываецца па ёй. Так паводзіць сябе ртуць на цынкавай пласціне, вада на чыстым шкле або дрэве. У гэтым выпадку кажуць, што вадкасць змочвае паверхню. Ступень змочвання характарызуецца вуглом змочвання. Вугал змочвання (або краёвы вугал змочвання) гэта вугал, утвораны датычнымі плоскасцямі да міжфазавым паверхням, якія абмяжоўваюць вадкасць, а вяршыня вугла ляжыць на лініі падзелу трох фаз. Вымяраецца метадам кроплі, якая ляжыць. У выпадку парашкоў надзейных метадаў, якія даюць высокую ступень узнаўляльнасці, пакуль не распрацаваная. Прапанаваны вагавой метад вызначэння ступені змочвання, але ён пакуль не стандартызаваны. Вымярэнне ступені змочвання вельмі важна ў многіх галінах прамысловасці (лакафарбавая, фармацэўтычная, касметычная і г. д.). Да прыкладу, на лабавыя шкла аўтамабіляў наносяць асаблівыя пакрыцця, якія павінны быць устойлівыя супраць розных відаў забруджванняў. Склад і фізічныя ўласцівасці пакрыцця шкла і кантактных лінзаў можна зрабіць аптымальным па выніках вымярэння кантактнага вугла. Да прыкладу, папулярны метад павелічэння здабычы нафты пры дапамозе запампоўкі вады ў пласт зыходзіць з таго, што вада запаўняе пары і выціскае нафту. У выпадку дробных пор і чыстай вады гэта далёка не так, таму даводзіцца дадаваць спецыяльныя ПАР. Ацэнку змочванасці горных парод пры даданні розных па складзе раствораў можна вымераць рознымі прыборамі. Зноскі ------ 1. ↑ Поверхностная химия 2. ↑ Области применения тензиометров | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Universalis | | Нарматыўны кантроль | BNF: 12124045z · GND: 4005493-7 · LCCN: sh85146333 · Microsoft: 134514944 |

Гісторыя Бангладэш сягае ў неймаверную даўніну і з'яўляецца часткай гісторыі рэгіёна Бенгалія — аднаго з сэрцаў вялікай Індыі. Старажытнасць ------------- Археалагічныя даследаванні ў Бангладэш выявілі некалькі старажытных гарадоў, якія мелі міжнародныя гандлёвыя сувязі на працягу тысячагоддзяў. Першая пісьмовая згадка пра існаванне дзяржавы на тэрыторыі цяперашняй Бангладэш адносіцца да 5-4 ст. да н.э. У антычных гісторыкаў усходнеіндыйскі субкантынет быў вядомы пад назвай Гангарыдай. У той час гэта была тэрыторыя імперый Маур'яў і Гупта. У наступныя стагоддзі Усходняя Бенгалія з'яўлялася цэнтрам імперыі Палаў і дзяржавы Сенаў, уваходзіла ў склад Дэлійскага султанату і імперыі Вялікіх Маголаў. Бенгальскі султанат ------------------- Бенгалія ў партугальскім атласе Мілера, 1519 У ХІV-XVIII ст шматлікія княствы Бенгаліі аб'ядналася пад сцягам ісламскай дзяржавы Бенгальскі султанат. Яе гарады былі важным цэнтрамі гандлю муслінам і шоўкам. Брытанскае панаванне -------------------- З 1757 да 1947 Усходняя Бенгалія знаходзілася ў складзе Брытанскай Індыі. У канцы ХІХ- пачатку ХХ стагоддзя Бангладэш стаў адным з цэнтраў бенгальскага адраджэння і антыкаланіяльнага руху. У складзе Пакістана ------------------- У выніку падзелу Індыі па рэлігійным прынцыпе (1947) Усходняя Бенгалія адышла да Пакістана, і на яе тэрыторыі была створаная правінцыя Усходні Пакістан. Бенгальцы не жадалі жыць у чарговай каланіяльнай залежнасці. У 1952 годзе быў створаны Рух за наданне бенгальскай мове статусу дзяржаўнай. У снежні 1970 на ўсеагульных выбарах, якія адбыліся ў адзіным Пакістане, перамагла Народная ліга (НЛ), што выступала з праграмай надання Усходняму Пакістану рэгіянальнай аўтаноміі. Спроба пакістанскіх улад сілай не дапусціць прыходу НЛ да ўлады прывяла да абвяшчэння незалежнасці Бангладэш (26 сакавіка 1971) і да пачатку ўзброенай барацьбы, у якой фарміраванні прыхільнікаў незалежнасці атрымалі ваенную падтрымку з боку Індыі. Вызваленчая вайна завяршылася 16 снежня 1971 капітуляцыяй усходне—бенгальскай групоўкі ўзброеных сіл Пакістана. Незалежная Бангладэш -------------------- Нованароджаная дзяржава стала парламенцкай рэспублікай, аднак ужо ў 1975 годзе Бангладэш абірае прэзідэнцкую форму кіравання. У 1990 краіна зноў вярнулася да парламенцкай дэмакратыі. За гады незалежнасці адбылося 4 дзяржаўных перавароты, змянілася 18 прэзідэнтаў, двое з якіх былі забіты. Звыш 8 гадоў краіна жыла ва ўмовах ваеннага рэжыму, уплыў ваенных па-ранейшаму надзвычай высокі. Зноскі ------ | ⛭Бангладэш паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Бангладэш»** | | ⛭Краіны Азіі: Гісторыя | | --- | | - ААЭ - Азербайджан - Аман - Арменія - Афганістан - Бангладэш - Бахрэйн - Бруней - Бутан - В’етнам - Грузія - Егіпет¹ - Емен - Ізраіль - Індыя - Інданезія - Іарданія - Ірак - Іран - Казахстан² - Камбоджа - Катар - Кіпр - Кыргызстан - Кітай - КНДР - Кувейт - Лаос - Ліван - Малайзія - Мальдывы - Манголія - М’янма - Непал - Пакістан - Рэспубліка Карэя - Расія² - Саудаўская Аравія - Сінгапур - Сірыя - Таджыкістан - Тайланд - Туркменістан - Турцыя² - Узбекістан - Усходні Тымор - Філіпіны - Шры-Ланка - Японія | | Непрызнаныя дзяржавы | | - Абхазія - Кітайская рэспубліка (Тайвань) - Нагорны Карабах - Палесцінская аўтаномія - Паўднёвая Асеція - Турэцкая Рэспубліка Паўночнага Кіпра | | ¹ У асноўным у Афрыцы ² Часткова ў Еўропе |

**Акранскі ўніверсітэт** (англ.: University of Akron) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам даследчага ўніверсітэта, якая месціцца ў горадзе Акран у штаце Агая, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Будучы ўстановай, якая арыентавана на навуку і дследаванні, універсітэт факусуецца на такіх галінах, як палімеры, сучасныя матэрыялы і інжынерыя. Універсітэцкая школа палімернай навукі і палімернай інжынерыі размешчана ў 12-павярховым будынку са святлоадбівальным шклом недалёка ад цэнтра горада Акран на заходняй ускраіне галоўнага кампуса. Універсітэт мае тры філіялы: Уэйнскі каледж у Орвіле, універсітэцкі цэнтр у горадзе Лафайет і кампус у прыгарадзе Кліўленда Лейквудзе. Акрамя таго, універсітэт праводзіць праграмы ў галіне медсястрынства ў супрацоўніцтве з грамадскім каледжам акругі Ларэйн. Структура --------- * Каледж мастацтваў і навук * Каледж бізнесу * Каледж інжынерыі і палімерных навук * Каледж здароўя і навук аб чалавеку * Школа права * Ганаровы каледж * Каледж магістратуры * Уэйнскі каледж Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Агая Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Кандратовіч. **Уладзіслаў Сырако́мля**, сапраўднае імя **Людвік Францішак Уладзіслаў Аляксандравіч Кандрато́віч** (29 верасня 1823, фальв. Смольгаў, Бабруйскі павет, Мінская губерня, цяпер в. Смольгава, Любанскі раён, Мінская вобласць — 15 верасня 1862, Вільня; Крыптанімы: *N.N.*, *K.*, *Ldwk Kndrtcz*) — беларускі i польскі паэт-гуманіст, публіцыст, крытык, перакладчык, этнограф. Біяграфія --------- Смольгаў, месца нараджэння Л. Кандратовіча. Літаграфія з мал. Н. Орды Прадстаўнік шляхецкага роду Кандратовічаў гербу «Сыракомля», назву якога потым узяў за псеўданім. Нарадзіўся ў фальварку Смольгаў Бабруйскага павета Мінскай губерні, у сям’і Аляксандра Каятана Кандратовіча i Вікторыі Златкоўскай, якія паходзілі з паланізаванай беларускай шляхты. Дзяцінства прайшло ў вандроўках па арандаваных бацькам фальварках Смолічы, Яськавічы, Кудзінавічы, Мархачоўшчына на Міншчыне. Пачатковую адукацыю атрымаў дома. У 1833 пачаў вучобу ў Нясвіжскай дамініканскай школе. Калі праз 3 гады яе зачынілі, перавёўся ў дамініканскую школу ў Навагрудку, якую скончыў у 1837 годзе. Дапамагаў бацькам па гаспадарцы i пачаў пісаць вершы. У 1840—1844 гадах працаваў у канцылярыі кіраўніцтва радзівілаўскімі маёнткамі. Тут ён атрымаў магчымасць знаёміцца з класічнай літаратурай, перыёдыкай, архівам Радзівілаў, з мясцовымі эрудытамі — выпускнікамі Віленскага ўніверсітэта, карыстацца ix кнігазборамі, наведваць літаратурныя вечарыны. Апрача таго, ён занатоўваў у дзённіку мясцовыя паданні, апавяданні пра мінулае Нясвіжа i яго саноўных гаспадароў, якія *«свае імёны то золатам, то крывёю запісалі ў памяць народа»*. Усё гэта дапамагло яму сфарміраваць сваё светаразуменне i стаўленне да гістарычных падзей i рэчаіснасці. У 1844 годзе ажаніўся з 16-гадовай Паўлінай Мітрашэўскай, а пасля вяселля звольніўся ca службы i стаў арандаваць фальварак Залучча ў Навагрудскім павеце (цяпер у Стаўбцоўскі раён). Тут цалкам раскрыўся яго паэтычны талент. У 1852 годзе ў Сыракомлі на працягу тыдня раптоўна памерлі тры малалетнія дачкі, i ён не меў *«сілы праз свае горкія ўспаміны жыць далей у вёсцы, у мясціне, дзе калісьці жыццё працякала больш шчасліва»*. У верасні 1852 года пераехаў у Вільню, бліжэй да выдавецтваў. Друкаваўся ў газеце «Kurier Wileński» («Виленский вестник»), дзе таксама рэдагаваў аддзел віленскай хронікі. У красавіку 1853 года арандаваць фальварак Барэйкаўшчына, што размяшчаўся паміж Вільняй i Ашмянамі. Пражыў ён тут амаль 10 гадоў, але роднай гэта арандаваная сядзіба так i не стала: | | | | | --- | --- | --- | | "| Тут не мае ні дом, ні глеба, Што родзіць хлеба небагата. Мае тут толькі сонеч неба, Якая ўзносіцца над хатай. | "| Паэт шмат падарожнічаў па Беларусі, Літве i Польшчы. У гэты ж час адбыліся падзеі, якія прынеслі яму адначасова i радасць, i буйныя непрыемнасці, непаразуменне знаёмых i сяброў: ён закахаўся ў актрысу Гелену Маеўскую, якая пасля сустрэчы з ім пакінула свайго мужа, этнографа i гісторыка А. Кіркора, i выехала за мяжу. Калі Маеўская выступала ў Познані, Сыракомля ездзіў на сустрэчу з ёй. У час спектакля актрыса, каб болей пабыць з каханым, наўмысна параніла сябе кінжалам. Весткі аб гэтым «грахоўным» каханні выклікалі ханжаскае незадавальненне шырокіх колаў грамадскасці. Каб апраўдацца, Сыракомля напісаў паэму *«Стэла Фарнарына»*, у якой апавядалася пра каханне Рафаэля да дачкі лекара Стэлы, каханне, якое натхніла мастака на стварэнне «Сіксцінскай мадонны». Паэму сустрэлі варожа, шляхта забараняла сваім дочкам не толькі чытаць яе, але нават браць у рукі. У Познань Сыракомля ездзіў не толькі з-за каханай. Ён наладжваў сувязі з патрыятычнымі коламі Прусіі i Аўстрыі, абмяркоўваў магчымасць сумесных дзеянняў. Пасля гэтых паездак за У. Сыракомлям быў устаноўлены сакрэтны нагляд. Дом, у якім памёр Уладзіслаў Сыракомля. Н. Орда, 1875 У красавіку 1861 выступіў на патрыятычнай маніфестацыі ў Коўне з вершамі. Выехаў з чужым пашпартам у Варшаву, а на зваротным шляху быў арыштаваны і зняволены ў віленскай турме. Знаходзіўся пад арыштам каля месяца. Сябры хутка дамагліся вызвалення Сыракомлі як хворага на сухоты. Вызвалены пад нагляд паліцыі. У гэты час дом Сыракомлі часта наведвала пачынаючая паэтэса Зоф’я Манькоўская, якая даводзілася яму пляменніцай яго швагра. У 1862 годзе паэт падараваў ёй аўтограф верша «Да панны Зоф’і Манькоўскай», чым благаславіў яе «спяваць пасля яго на сіратлівай Літве». Магіла Уладзіслава Сыракомлі. Ігнацы Хелміцкі. 1869 Магіла Уладзіслава Сыракомлі на могілках Росы ў Вільні. Побач злева — магіла жонкі, Паўліны Кандратовіч. Сілы паэта былі падарваны. Памёр у час следства. Пахаваны на віленскіх могілках Роса. Творчасць --------- У адным з першых сваіх вершаваных пасланняў знаёмай ён намаляваў карціну цяжкага, гаротнага становішча селяніна, падкрэсліваў яго душэўную прыгажосць i дабрыню: | | | | | --- | --- | --- | | "| З палацаў, пыхлівых адвечна, Красуня, сыдзі ў маю хатку, Але прыхапі ўсё ж манаткі, Бо тут напаткаеш галечу. Святая усюды пустота, Ды нават не думай аб хлебе, Бо верны каханак мо лепей Карміць цябе будзе пяшчотай. | "| Цалкам яго паэтычны талент раскрыўся ў Залуччы. Дэбютаваў вершаванай гутаркай *«Паштальён»*, напісанай паводле пачутай у Міры гісторыі («народнай гутаркі») і надрукаванай у віленскім часопісе «Athenaeum» («Атэнэум», 1844, т. 6). Гутарка была перакладзена ў скарочаным варыянце Л. Трэфалевым, стала папулярнай рускай народнай песняй (*«Калі я на пошце служыў ямшчыком…»*). У «Athenaeum» друкаваліся i іншыя яго вершы i празаічныя творы. Яны пачалі выдавацца i асобнымі зборнікамі, хадзілі ў рукапісах, завучваліся на памяць. Ужо ў падзагалоўку «Паштальёна» — «народная гутарка» — вызначыўся асноўны жанр яго паэтычных твораў, героем якіх звычайна быў беларускі селянін або шляхціц. Паэт падкрэсліваў адзінства сваёй творчасці з народам, яго інтарэсамі i спадзяваннямі. Ён пісаў, *«Не я пяю, а люд божы…»* У гэты час убачылі свет яго гутаркі «Хадыка», «Высакародны Ян Дэмбарог», шэраг вершаў. Паэт Кандратовіч, які ўзяў сабе псеўданім Уладзіслаў Сыракомля (ад радавога герба), займаўся таксама i перакладамі з латыні, публіцыстыкай, пісаў «Гісторыю літаратуры ў Польшчы». Творчасць Сыракомлі адметная палымяным патрыятызмам, глыбокім веданнем гісторыі Бацькаўшчыны, характару, звычаяў, асаблівасцей нацыянальнай псіхалогіі беларусаў. У сваіх творах ён апяваў хараство наднёманскіх краявідаў, падкрэсліваючы, што яны даражэйшыя за славутыя замежныя. Яго вабілі i гістарычныя падзеі, што сведчылі пра патрыятызм продкаў, пра ix імкненне да свабоды i шчасця, гатоўнасць ахвяраваць сабой дзеля вызвалення Айчыны. Гэты матыў прагучаў у яго творах *«Соф’я, княжна Слуцкая»*, *«Марцін Студзенскі»*. Гораду Нясвіжу i яго былым уладарам паэт прысвяціў 6 санетаў, якія аб’яднаў у цыкле *«Успаміны пра Нясвіж»* (1844). У адным з ix пад назвай *«Труны Радзівілаў у езуіцкім касцёле»* гаварылася: | | | | | --- | --- | --- | | "| Былі й яны людзі — тут блюзіць не буду, Ды што, каб яны раптам з трун паўставалі, Зноў падалі б ніц каля ix з перапуду? Яны ж бы на вас i зірнуць не жадалі...(пераклад Кастуся Цвіркі) | "| У 1856 годзе Сыракомля зноў вярнуўся да гэтай тэмы. У вершы *«Ілюмінацыя»* ён расказаў пра гісторыю, пачутую ад старой гараджанкі: калі адна з жыхарак Нясвіжа, у якой захварэў на воспу сын, адмовілася ў дзень імянін Радзівіла выставіць палаючую паходню, панскі служка павыбіваў у яе хаце вокны, выгнаў гаспадыню на вуліцу i прымусіў яе выконваць загад: | | | | | --- | --- | --- | | "| Там венгерскае п'юць, забаўляюцца госці У раскошы, у багацці, А тут пале святло i па сыне галосіць Змізарнелая маці. (пераклад Яўгеніі Пфляўмбаўм) | "| Выказваючы спачуванне i сімпатыю да беднага люду, прапаведуючы дабро i гуманізм, паэт параўноўваў сябе з вясковым лірнікам, які *«ў дарагой старонцы будзе граць людзям»*. Ён лічыў неабходным дапамагчы народу ўсвядоміць, што ён сам гаспадар на сваёй зямлі. Адзін з яго герояў-сялян гаварыў: *«Я край мой кармлю адвеку i маю права звацца чалавекам»*. Паводле Сыракомлі, вялікую ролю ў выхаванні самасвядомасці i годнасці нацыі павінна адыграць гістарычнае асветніцтва. Таму шэраг яго празаічных i навуковых твораў прысвечаны менавіта праблемам гісторыі, этнаграфіі i мовы беларусаў. Сярод ix *«Вандроўкі па маіх былых ваколіцах»* (1853), *«Кароткае даследаванне мовы i характеру паэзіі русінаў Мінскай правінцыі»* (1856), *«Мінск»* (1857), *«Нёман ад вытокаў да вусця»* (1861), нататкі аб мінулым Нясвіжа для кнігі М. Балінскага *«Старажытная Польшча»*, шматлікія артыкулы ў перыядычным друку. Характэрнай рысай творчасці Сыракомлі быў i своеасаблівы рамантызм — без узрыўных вулканічных пачуццяў i ўзлётаў, такі, які *«моцна трымаўся зямлі»*. Шырока выкарыстоўваў паэт сюжэты i вобразы беларускага фальклору. Асабліва моцна захапіў яго лірызм беларускіх народных песень, уплыў якіх адчуваецца ў вершах *«Крук»*, *«Груган»*, *«Жніўная песня»*, *«Доля»* i інш. У апошнім з ix Сыракомля з горыччу i надзеяй пісаў: | | | | | --- | --- | --- | | "| Дзе ты лепшая, дзе доля? Прыбудзь — хай пазнаем, Прымем хлебам, прымем соляй. Шчыра прывітаем. (пераклад Янкі Купалы) | "| З друку выйшлі 6 тамоў яго перакладаў паэтаў-лаціністаў XVI—XVIII стст. некалькі зборнікаў паэм-гутарак, *«Гісторыя літаратуры ў Польшчы…»* (т. 1—2, 1850—1852), паэма *«Маргер»* (1855). У тэатры была пастаўлена яго п'еса *«Хатка ў лесе»*. Перакладаў на польскую мову творы разнастайных рускіх, французскіх, украінскіх, нямецкіх і лацінскіх паэтаў. Сярод найбольш значных працаў — пераклады твораў Гётэ, Гейнэ, Лермантава, Шаўчэнкі, Някрасава, Беранжэ і іншых. Творы У. Сыракомлі лічацца аднымі з найлепшых перакладаў паэзіі ў гісторыі польскай мовы. Пісаў найчасцей на польскай мове. У большасці сваіх твораў адлюстроўваў жыццё ў Беларусі, яе гісторыю. Аўтар апрацовак беларускіх народных казак. З беларускамоўных твораў Сыракомлі захаваўся верш «Добрыя весці» (1848, 1861), прысвечаны рэвалюцыйным падзеям у Еўропе. Таксама паэту часта прыпісваецца напісаная па-беларуску лірычная мініяцюра «Ужо птушкі пяюць усюды», хаця газета «Kurjer Litewski», дзве верш упершыню з’явіўся пад іменем Сыракомлі, праз некалькі дзён надрукавала абвяржэнне, паводле якога аўтарам быў Чэслаў Янкоўскі. Памяць ------ Музей-бібліятэка Уладзіслава Сыракомлі ў Барэйкаўшчыне Памятная шыльда на доме, у якім памёр Уладзіслаў Сыракомля Памяці Сыракомлі прысвяцілі свае вершы Я. Лучына, А. Плуг, Я. Купала. Яго вобраз выведзены ў аповесці А. Мальдзіса «Восень пасярод вясны» (1984). У Барэйкаўшчыне створаны музей-бібліятэка Сыракомлі, яго імем названа вуліца ў Нясвіжы і Мінску. У Варшаве у гонар паэта названыя адразу дзве вуліцы: вуліца Людвіка Кандратовіча і вуліца Уладзіслава Сыракомлі. У 1993 годзе быў адкрыты бюст Сыракомлі ў Старым парку Нясвіжа. У Вільні на доме, у якім памёр паэт (вул. Барбары Радзівіл, 3), змешчана памятная шыльда. Творы ----- * Przekłady poetów polsko-łacińskich epoki zygmuntowskiej * Gawędy i rymy ulotne (1853) * Urodzony Jan Dęboróg * Poezje ostatniej godziny * Wyzwolenie włościan * Margier. Poemat z dziejów Litwy (1855) * Margier Konstantego Gorskiego * Wielki Czwartek (1856) * Janko Cmentarnik (1857) * Kasper Kaliński (1858) * Chatka w lesie (1855—1856) * Hrabia na Wątorach (1856) * Możnowładcy i sierota (1859) * Wiejscy politycy (1858) * Wojnarowski * Podróż swojaka po swojszczyźnie * Dzieje literatury w Polsce Беларускія пераклады -------------------- * Выбраныя творы. Мн. 1966. * Вандроўкі па маіх былых ваколіцах: Успаміны, даследаванні гісторыі і звычаяў. Мн. 1992. * Добрыя весці: Паэзія, проза, крытыка. Мн. 1993. * Выбраныя творы. — Мн .: Беларуская навука, 2011. — 580 с. — (Беларускі кнігазбор ; Серыя 1. Мастацкая літаратура). — 2 000 экз. — ISBN 978-985-08-1260-5. Галерэя ------- * Мастак M. Fajans, каля 1851—1863Мастак M. Fajans, каля 1851—1863 * У маладосці, здымак XIX ст.У маладосці, здымак XIX ст. * Людвік Кандратовіч. Абдон Корзан, 1860Людвік Кандратовіч. Абдон Корзан, 1860 * Зноскі ------ 1. 1 2 *Быков П. В.* Сырокомля, Владислав // *Энциклопедический словарь* — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1901. — Т. XXXII. — С. 210–212.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q4100955'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q23892970'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q602358'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19908137'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q20991674'></a> 2. ↑ Кондратович, Людвиг-Владислав // *Русский биографический словарь* — СПб.: 1903. — Т. 9. — С. 99–101.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1960551'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21175480'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q25866282'></a> 3. 1 2 Ludwik Kondratowicz. // *(unspecified title)* — Т. I. — С. 407–411.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19125290'></a> 4. ↑ Інтэрнэт-энцыклапедыя Праверана 21 красавіка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q615699'></a> 5. ↑ Сырокомля Владислав // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 6. ↑ Праверана 30 жніўня 2022. 7. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Сыракомля Уладзіслаў // Мысліцелі і асветнікі Беларусі: Энцыкл. даведнік / Беларус. Энцыкл.; Гал. рэд. «Беларус. Энцыкл.»: Б. І. Сачанка (гал. рэд) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. 8. ↑ АСОБА І ТВОРЧАСЦЬ ЗОФ’І МАНЬКОЎСКАЙ (АДАМА М-СКАГА) У КАНТЭКСЦЕ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ 9. ↑ Тшашчкоўская Зоф'я Адамаўна // Мысліцелі і асветнікі Беларусі: Энцыкл. даведнік / Беларус. Энцыкл.; Гал. рэд. «Беларус. Энцыкл.»: Б. І. Сачанка (гал. рэд) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. 10. ↑ Антон Францішак Брыль. Аўтарства верша «Ужо птушкі пяюць ўсюды…»: Чэслаў Янкоўскі. // «Роднае слова» 1/2019. 11. ↑ *Варава, А.* Вандроўка па Сыракомлевых ваколіцах // *Planeta Belarus*. — 14.01.2019. 12. ↑ Лашкевіч К. Страчаная сталіца. Дапаможнік-гід па беларускай Вільні Архівавана 1 лютага 2017. TUT.BY, 6.08.2009. Літаратура ---------- * Сыракомля Уладзіслаў // Мысліцелі і асветнікі Беларусі: Энцыкл. даведнік / Беларус. Энцыкл.; Гал. рэд. «Беларус. Энцыкл.»: Б. І. Сачанка (гал. рэд) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. * Цвірка К. Слова пра Сыракомлю. Мн. 1975. * Мархель У. Лірнік вясковы. Мн. 1983. * Мархель У. Вяшчун славы і волі: Уладзіслаў Сыракомля. — Мн. 1989. * Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. Мн.: БелЭн, 1992—1995. Т. 5. * ЭГБ у 6 т. Т. 6. Кн. ІІ. Мн.: БелЭн, 2003. * Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 2 / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Смаленск, 2003. * Уладзіслаў Сыракомля: Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі, прысвечанай 180-годдзю з дня нараджэння польскага і беларускага паэта і этнографа, Мінск-Любань, 29-30 верас. 2003 г. Рэдкал.: А. Мальдзіс і інш. — Мінск: «Беларускі кнігазбор», 2004. — 160 с. * Луцкевіч Антон. Падсьведамае і сьведамае ў 'душы беларускай' Сыракомлі // Студэнская думка. 1925. № 1. С. 12-15. // на pawet.net * Луцкевіч Антон. Аб беларускай душы Сыракомлі // Наша слова.pdf № 5 (57), 1 лютага 2023. // на pawet.net Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | q: | Уладзіслаў Сыракомля ў Вікіцытатніку | | s: | Уладзіслаў Сыракомля ў Вікікрыніцах | | commons: | Уладзіслаў Сыракомля на Вікісховішчы | * Песні польскіх часоў * Дасье БелТА(недаступная спасылка) * Ludwik Kondratowicz — некаторыя творы У. Сыракомлі | ⛭Уладзіслаў Сыракомля | | --- | | Творы | | | | | --- | --- | | Вершы | * Паштальён (1844) * Лялька (1851) * Лірнік вясковы (1852) * Груган (1854) * Вызваленне сялян (1859) * Народная песенька з ваколіц Вільні (1860) * Добрыя весці (1848, 1861) | | Паэмы | * Хадыка (1847) * Канонік Перамышльскі (1852) * Дабрародны Ян Дубарог (1853) * Маргер (1854) * Акраец хлеба (1854) * Жменя пшаніцы (1856) * Улас (1856) * Старыя вароты (1856) * Янка-магільнік (1856) | | Кантаты | Францішак Асізскі (1857) | | П’есы | Магнаты і сірата (1858) | | Прыпісваецца | * Гутарка старога дзеда (1861) * Гутарка двух суседаў (1861—1862) * Ужо птушкі пяюць ўсюды… (1861) | | | | Пераклады | * Кабзар (1863) | | На падставе | * Каток — скок на платок * Калі я на пошце служыў ямшчыком (1868) * Смерць Маргера (1876) * Маргер (1927) | | Асобы | * Паўліна Мітрашэўская * Гелена Маеўская * Адам Ганоры Кіркор * Вінцэсь Каратынскі * Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч * Язэп Крашэўскі * Адам Плуг * Станіслаў Манюшка * Арцём Вярыга-Дарэўскі | | Мясціны | * Смольгава * Залучча * Барэйкаўшчына | | Памяць | * Вуліца Уладзіслава Сыракомлі (Мінск) * Кандратовіча (станцыя метро) | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | International Music Score Library Project · MusicBrainz | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Рускі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · IPSB: wladyslaw-syrokomla-wlasciwie-ludwik-kondratowicz · Sejm-Wielki.pl · Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV12236828 · BNE: XX5624417 · BNF: 12770735p · CiNii: DA11297499 · GND: 118758128 · ISNI: 0000 0001 1872 3870 · LCCN: n84049865 · LNB: 000173319 · NKC: jo2003168121, xx0277372 · NSK: 000118127 · NTA: 130669377 · NUKAT: n93090422 · LIBRIS: 67968 · SUDOC: 104567929 · VIAF: 3266409 | |

**NGe** – беларускі гурт, прадстаўнік альтэрнатыўнага року. Гурт NGe быў створаны ў 2008 годзе ў горадзе Мінску трыма студэнтамі Беларускага нацыянальнага тэхнічнага ўніверсітэта. У першапачатковы склад уваходзілі: Ягор Кашура (гітара), Аляксандр Жыгалаў (гітара), Антон Аленіч (бас-гітара). Неўзабаве да гурта далучыўся ударнік Павел Заяц. Назва калектыву не паддаецца тлумачэнню: час ад часу яе значэнне змянялася; зараз жа NGe - проста спалучэнне літар і гукаў. Спачатку рэпертуар NGe складаўся пераважна з кавер-версій гуртоў Black Sabbath, Metallica, System of a Down, Scorpions. Па меры з’яўлення ўласных кампазіцый паўстала пытанне аб пастаянным вакалісце. Да гурта далучылася Вольга Баразна, якая разам з Ягорам Кашурай таксама з’яўляецца аўтарам тэкстаў песень калектыву. У гэтым складзе гурт выступіў на некалькіх фестывалях і конкурсах. У 2010 годзе Антон Аленіч пакінуў калектыў. На працягу гэтага года праз NGe прайшло некалькі бас-гітарыстаў. У 2011 годзе з прыходам Уладзіміра Макарэвіча склад гурта стабілізаваўся. NGe удзельнічаюць у фестывалях, якія лічаць для сябе знакавымі: «Rock Smena» (Масква, 20.05.2012, арганізаваны гуртом Lumen і кампаніяй Sennheiser), «Emergenza» (Мінск, 04.05.2014), «Суседні мір» (Мінск, 31.05.2014), «Амбасовішча» (Мінск, 28.08.2014). Адначасова наспявала патрэба ў студыйным увасабленні ўласнага матэрыялу. З 2013 года з’яўляюцца EP і сінглы, якія, нягледзячы на ​​невялікі аб’ём (ад 1 да 5 кампазіцый), тым не менш, маюць канцэптуальнасць, якая, у сваю чаргу, вызначаецца двума характэрнымі рысамі творчасці гурта, непарыўна звязанымі паміж сабой - філасафічнасцю ды інтэртэкстуальнасцю. Абедзве гэтыя рысы знайшлі адлюстраванне ў прэс-рэлізах да EP і сінглаў , а таксама ў радыёперадачах, якія выйшлі на рэспубліканскім «Радыё Сталіца» - «Бліжэй да зорак» і «Крок да рока», у якіх удзельнікі калектыву даюць тлумачэнне сваім кампазіцыям. Сваю музычную стылістыку ўдзельнікі калектыву вызначаюць ўсёахопным тэрмінам «альтэрнатыўны рок». У 2016 годзе музыканты прадставілі дэбютны альбом «Мы». Дыскаграфія і відэаграфія ------------------------- * «Зачем» (EP, 2013) * «Комната 101» (сінгл, 2013) * «Толькі мы» (сінгл, 2014) * «Дзіўны час» (EP, 2014) * «Мы» (альбом, 2016) * "Утро" (сінгл, 2018) * "Новы дзень" (сінгл, 2018) ### Відэаграфія * «Ждать тебя», 2014 * «Толькі мы», 2016 Зноскі ------ 1. ↑ "Белорусская РОК-группа NGe"(недаступная спасылка) 2. 1 2 NGe, альтернатыўны рок **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 17 верасня 2015. 3. 1 2 Профіль гурта NGe на старонцы фестываля "Окна открой" 4. ↑ "Новая "Красная Шапочка": премьера клипа группы NGe TUT" | AFISHA.TUT.BY Архівавана 31 кастрычніка 2014. 5. ↑ NGe — Дзіўны час | Musecube. Территория творческой свободы. 6. ↑ "Группа NGe презентует антиутопический сингл" | Ultra-Music 7. ↑ "Группа NGe выпустила новый мини-альбом" | Ultra-Music 8. ↑ Группа NGe констатирует "Дзіўны час" (+слушать) | Experty.by — беларуская музыка 9. ↑ Бліжэй да зорак. Радыё Сталіца. | Радыё Беларусі(недаступная спасылка) 10. ↑ Бліжэй да зорак. Радыё Сталіца, 24.10.2014. Гость – Ольга Борозна | Радио Беларуси(недаступная спасылка) 11. ↑ NGe, rock/alternative Архівавана 30 жніўня 2015. 12. 1 2 NGe прадставілі дэбютны альбом (+слухаць) / Experty.by 13. ↑ «Зачем», EP | Bandcamp - Discover amazing new music and directly support the artists who make it 14. ↑ «Комната 101», сінгл | Bandcamp - Discover amazing new music and directly support the artists who make it 15. ↑ «Толькі мы», сінгл | Яндекс.Музыка 16. ↑ Группа NGe констатирует "Дзіўны час" (+слушать) / Experty.by 17. ↑ «Утро», сінгл | Яндекс.Музыка Архівавана 12 студзеня 2020. 18. ↑ «Новы дзень», сінгл | Яндекс.Музыка Архівавана 12 студзеня 2020. 19. ↑ Кліп на песню «Ждать тебя» | YouTube Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт Архівавана 12 студзеня 2020. * YouTube(недаступная спасылка) * Instagram * Старонка гурта ВКонтакте Архівавана 14 студзеня 2020. * Старонка гурта на Facebook

**Маскоўскі драматычны тэатр імя А. С. Пушкіна** — драматычны тэатр, размешчаны на Цвярскім бульвары ў Маскве. Быў заснаваны ў 1950 годзе. Займае будынак закрытага падчас барацьбы з касмапалітызмам (1949) Камернага тэатра Аляксандра Таірава, частка трупы якога таксама перайшла ў МДТ. Першым галоўным рэжысёрам тэатра стаў народны артыст СССР, тройчы лаўрэат Сталінскай прэміі Васіль Ванін. Тэатр размешчаны ў асабняку XVIII стагоддзя. З чэрвеня 2010 года мастацкім кіраўніком з’яўляецца заслужаны артыст Расіі Яўген Пісараў. Зноскі ------ | | | | --- | --- | | ⚙️   Фота, відэа і аўдыё | Instagram | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Кругасвет |

**«Юнайтэд компані»** (англ.: United Company — Аб’яднанае таварыства) — беларускае прадпрыемства, заснаванае ў студзені 1993 года ў Мінску. На 2015 г. мела 11 аўтазаправак (АЗС): 7 у Мінску, 3 у Мінскай вобласці (Маладзечна, Слуцк, Стоўбцы) і 1 у Гродзенскай вобласці (Ашмяны). Пры кожнай АЗС дзейнічала ўласная кавярня «Салатны заезд» (англ. Salad Drive) і садовая крама. У 2014 г. пры АЗС пачалася разбудова ветраных і сонечных электрастанцый. Напрыканцы студзеня 2014 г. каля АЗС у Стоўбцах паставілі першы дацкі вятрак «Мікон»[da] магутнасцю 600 кілават, які ўжо за першыя 2 тыдні працы даў 30 000 кілават·гадзіна электраэнергіі. Таксама ў 2014 г. узвялі сонечную электрастанцыю магутнасцю 145 кілават з 524 панеляў. У лютым 2015 г. збудавалі 2-і вятрак магутнасцю 600 кілават. У красавіку паставілі яшчэ 400 сонечных панеляў магутнасцю 120 кілават. Ва ўласнасці таксама знаходзяцца гандлёвыя цэнтры «Імі» (Immi) ў Маладзечне (з лютага 2008 г.) і Стоўбцах (са снежня 2009 г.). Зноскі ------ 1. ↑ *Васіль Зянько.* Нязвыклы аб’ект // *Прамень* : газета. — 25 студзеня 2014. — № 6 (9857). Архівавана з першакрыніцы 19 верасня 2020. Спасылкі -------- | ⛭Беларускія АЗС | | --- | | * А-100 * Беларуснафта * Белнафтахім * Блок * Газпром нефть * Лукойл * Слаўнафта * Tatneft * Трайпл * Westa * United Company |

**Sorbus domestica** — дрэва або куст, від роду Рабіна сямейства Ружавыя (*Rosaceae*). Батанічнае апісанне ------------------- Дрэва з павольным ростам вышынёй 15-20 м (рэдка да 30 м) з дыяметрам ствала да 1 метра, з шырокай, круглай кронай. Лісце даўжынёй 15-25 см, чарговае, пёрыстае, верхні бок матава-зялёны, трохі лямцава-апушаны, восенню жоўтае ці жоўта-аранжавае. Галіны спачатку шэра-лямцавыя, пазней голыя, чырвона-карычневыя. Кара маладых дрэў карычневая і гладкая, у старых дрэў яна патрэсканая і адслойвацца. Кветкі дыяметрам 13-18 мм, з пяццю белымі пялёсткамі і 20 тычынкамі крэмава-белага колеру. Цвіце ў красавіку-маі. Плады даўжынёй 2-3 см, зялёна-карычневага колеру, часта на асветленым сонечным святлом баку ярка-чырвоныя. Арэал ----- Расце ў Цэнтральнай і Паўднёвай Еўропе, паўночна-заходняй Афрыцы і Малой Азіі. Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».

**Рубікон** (лац.: Rubicō, італ.: Rubicone) — невялікая рака (даўжыня 29 км) на Апенінскім паўвостраве, упадае ў Адрыятычнае мора, на поўнач ад Рыміні. Да 42 г. да н. э. служыла мяжой паміж Італіяй і рымскай правінцыяй Цызальпійская Галія. Гэтая рака вядомая галоўным чынам дзякуючы выразу «перайсці Рубікон», які азначае беззваротнае рашэнне. Гісторыя гэтага выказвання звязана з тым часам, калі Юлій Цэзар не быў імператарам, а быў усяго толькі ваеначальнікам (праконсулам), а Рым быў рэспублікай. Па законе праконсул меў права ўзначальваць войска толькі за межамі Італіі. Аднак 10 студзеня 49 да н. э. ён са сваім войскам падышоў да Рубікона. Але не быў упэўнены ў сіле свайго войска і таму вагаўся, бо ў выпадку няўдачы ён будзе падвергнуты публічнай ганьбе і катаванням. Ён перайшоў праз Рубікон і пасля грамадзянскай вайны стаў імператарам. Дакладная ідэнтыфікацыя Рубікона з якой-небудзь з сучасных рэчак ускладнена тым, што з часоў антычнасці напрамкі цячэння рэк у гэтай мясцовасці значна змяніліся. У 1932 рака Ф'юмічына афіцыйна атрымала назву Рубікон. Літаратура ---------- * *Зельскі А. Г.* Рубікон // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — С. 421. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13). | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Рэальны слоўнік класічных старажытнасцей · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Universalis · Гранат | | Нарматыўны кантроль | GND: 7742355-0 · LCCN: sh2006007727 · VIAF: 236946937 |

**Албанія** на працягу доўгага часу знаходзілася пад кіраўніцтвам розных уладароў і пад уплывам розных сацыяльных сістэм. З-за гэтага албанская культура часам была сур'ёзна прыгнечана, але, нягледзячы на гэта, албанцы змаглі захаваць сваю культурную самабытнасць. З 1990-х гадоў урад Албаніі стаў актыўна падтрымліваць развіццё албанскай народнай культуры. Цяпер у краіне налічваецца больш за 4000 устаноў культуры: у тым ліку нацыянальная бібліятэка, дзяржаўны хор, тэатр оперы і балета. Гл. таксама ----------- * Албанская кухня Спасылкі -------- * *Albania*, Encyclopædia Britannica Online | ⛭Албанія паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Албанія»** |

**Трыбу́н** (лац.: tribunus) — службовая асоба ў Старажытным Рыме. Ваенны трыбун ------------- **Ваенны трыбун** (лац.: tribunus militum) — камандная пасада ў рымскім легіёне. У эпоху Рэспублікі ў кожным рымскім легіёне было некалькі (звычайна шэсць) трыбунаў, якія павінны былі камандаваць легіёнам па чарзе. Як правіла, ваенныя трыбуны паходзілі са шляхетных сем’яў. Аднак, паколькі яны часта не мелі дастатковага вопыту, а распыленне камандных функцый істотна ўскладняла кіраўніцтва легіёнам, ужо ў эпоху, якая непасрэдна папярэднічала грамадзянскім войнам (у прыватнасці, падчас вайны ў Афрыцы супраць цара Югурты), вайскаводы перадавяралі кіраўніцтва легіёнам легатам, як правіла, дасведчаным военачальнікам, сваім сябрам ці сваякам. Трыбунам пры гэтым заставаліся дапаможныя і дарадчыя функцыі, а таксама камандаванне асобнымі вылучанымі падраздзяленнямі ў адну або некалькі кагортаў. У эпоху Імперыі ў кожным легіёне быў адзін ваенны трыбун з ліку сенатараў — *tribunus laticlavius* ​​(другі па старшынстве ў легіёне пасля легата) і пяць з саслоўя вершнікаў — *tribunus angusticlavius*. Камандная пасаду Ваеннага трыбуна была заснавана законамі Канулея ў 444 г. да н.э. Плебейскі трыбун ---------------- **Плебейскі трыбун** (лац.: tribunus plebis) — службовая асоба, якая, згодна з рымскай традыцыяй, з 494 г. да н. э. штогод абіралася з плебеяў на сходах па трыбах. Пасада народных трыбунаў была ўведзена для абароны правоў плебеяў ад самавольства патрыцыянскіх магістратаў. У перыяд позняй рэспублікі штогод выбіралі 10 трыбунаў. Трыбуны мелі права накладваць вета на распараджэнні або пастановы любога магістрата (акрамя дыктатара і цэнзара) і сената, арыштоўваць і прыгаворваць да штрафу магістратаў (акрамя дыктатара) і радавых грамадзян, склікаць сходы плебеяў, пасяджэнні трыбутных каміцый і сената і старшынстваваць на іх, выдаваць эдыкты і прапаноўваць законапраекты. Трыбуны былі адзінай магістратурай, не складаючай свае паўнамоцтвы перад прызначаным дыктатарам. Гай Юлій Цэзар стаў першым пажыццёвым трыбунам, што забяспечвала яму асабістую недатыкальнасць. Актавіян Аўгуст, Тыберый і наступныя прынцэпсы таксама прымалі пажыццёвую трыбунскую ўладу. Народны трыбунат праіснаваў да III стагоддзя. Ваенныя трыбуны з консульскай уладай ------------------------------------ Некаторы час у IV стагоддзі выбіраліся так званыя ваенныя трыбуны з консульскай уладай, якія замянялі консулаў (іх магло быць не два, як консулаў адначасова, а больш, напрыклад, чатыры), што з’явілася саступкай патрыцыята плебейству. Пасля, калі плебеі атрымалі доступ да ўсіх магістратур, неабходнасць у такіх трыбунах адпала. Літаратура ---------- * Трибунат, народные трибуны // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. Гл. таксама ----------- * Легіён

**Роджэр Уільямс** (англ.: Roger Williams; каля 1603—1683) — амерыканскі місіянер, пісьменнік. Біяграфія --------- Сын англійскага краўца. Выпускнік Кембрыджскага ўніверсітэта. Роджэр Уільямс пацярпеў за свае погляды на рэлігію, ён быў высланы з Масачусетса ў сярэдзіне лютай зімы 1635 года. Папярэджаны па сакрэту губернатарам Джонам Уінтрапам, застаўся жывы толькі дзякуючы таму, што хаваўся сярод індзейцаў; у 1635 заснаваў новую калонію на Род-Айлендзе, якая вітала людзей любога веравызнання. Прыхільнік раўнапраўя і дэмакратыі, ён на працягу ўсяго свайго жыцця быў сябрам індзейцаў. Роджэр Уільямс праяўляў спачуванне да працоўных людзей і да тых, хто мае погляды, адрозныя ад ягоных. Ён быў першым крытыкам імперыялізму, настойваючы на тым, што еўрапейскія манархі не мелі права дарьшь зямельныя хартыі, паколькі амерыканская зямля належала індземцам. Быў перакананы ў неабходнасці аддзялення царквы ад дзяржавы. Лічыў, што суды не павінны мець права караць людзей за рэлігійныя перакананні, і гэта пазіцыя падрывала строгія асновы тэакратыі ў Новай Англіі. Знаходзіўся з візітам у Англіі пад час Грамадзянскай вайны, ён рызыкаваў жыццём, каб зімой арганізаваць пастаўкі драўніны беднякам Лондана пасля таго, як іх перасталі забяспечваць вугалем. Пісаў яркія прамовы ў абарону ідэі рэлігійнай цярпімасці не толькі для розных хрысціянскіх, але і для нехрысціянскіх сектаў. Міжкультурны вопыт жыцця сярод добразычлівых і гуманных індзейцаў, безўмоўна, растлумачвае такі ягоны светапогляд. Творчасць --------- Сярод шматлікіх кніг, аўтарам якіх з’яўляецца Роджэр Уільямс, — адзін з першых фразеалагічных слоўнікаў індзейскіх моў, «Ключ да моў Амерыкі» (1643). Кніга ўяўляе сабой пэўную спробу этнаграфічнага выдання, паколькі ў ёй прыведзена апісанне жыцця індзейцаў у той час, калі ён сам жыў сярод іх. Кожны раздзел прысвечаны адной тэме — напрыклад, тэме харчавання і прыёму ежы. Індзейскія словы і фразы, што маюць дачыненне да гэтай тэмы, чаргуюцца з тлумачэннямі, анекдотамі, а напрыканцы кожнага раздзелу чытачу прапануецца верш. Першы раздзел заканчваецца страфой: | | | | | --- | --- | --- | | "| Сыны прыроды могуць быць утаймаваныя, Няіставыя, дзікія ці то яшчэ — гуманныя. Калі вы, божыя сыны, іх хочаце пазнаць, То не да твару вам адной гуманнасці жадаць. | "| У раздзеле, прысвечаным забавам і ўцехам, Роджэр Уільямс адзначае, што «гэта дзіўная праўда, калі чалавек звычайна знаходзіць больш свабодных забаваў і адпачынку сярод гэтых варвараў, чым сярод тысячаў тых, хто называе сябе хрысціянамі». Зноскі ------ 1. ↑ *Swartz A.* Open Library — 2007. Праверана 12 студзеня 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q461'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1201876'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q302817'></a> 2. ↑ Праверана 12 студзеня 2022. 3. 1 2 Праверана 12 студзеня 2022. 4. ↑ Праверана 12 студзеня 2022. 5. ↑ WikiTree — 2005. — ed. size: 23699588 Праверана 12 студзеня 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1074931'></a> 6. ↑ 1911 Encyclopædia Britannica/Williams, Roger // *Encyclopædia Britannica*: *a dictionary of arts, sciences, literature and general information* / H. Chisholm — 11 — New York, Cambridge, England: University Press, 1911. Праверана 4 сакавіка 2021.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q84656508'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q867541'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5607942'></a> 7. 1 2 NNDB — 2002. Праверана 12 студзеня 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1373513'></a> 8. ↑ The First Amendment Encyclopedia<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q85856170'></a> Літаратура ---------- * *Спанкэрэн К. Ван*. Нарыс аб амерыканскай літаратуры / Перакл. В. і Л. Калабан. — Інфармацыйнае агенцтва Злучаных Штатаў, [б.г.] | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Project Gutenberg | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · American National Biography · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Dictionary of National Biography · Notable Names Database · Treccani · Universalis · Оксфардскі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · Find a Grave · Find a Grave · WikiTree · WeRelate · Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 3029175 · BNC: a10870568 · BNE: XX1496467 · BNF: 121789234 · CiNii: DA07694688 · GND: 118807471 · ICCU: MILV126587 · ISNI: 0000 0000 9595 3162 · LCCN: n50018982 · NDL: 00717374 · NKC: js20020603010 · NLA: 35610630 · NTA: 069046115 · NUKAT: n99033076 · LIBRIS: 307781 · SUDOC: 03035739X · VIAF: 41882851 | |

**Чарня́ўская цукровая мануфактура** — мануфактура, дзейнічаўшая ў 1852—1862 гадах у вёсцы Чарняўка (цяпер у Хоцімскім раёне Магілёўскай вобласці Беларусі). Мануфактура вырабляла цукровы пясок з буракоў уласнай вытворчасці. Абсталяванне складалася з паравога рухавіка, 2-х гідраўлічных прэсаў, 15 каткоў і інш. У 1860—1861 гадах на мануфактуры было выраблена 1040 пудоў цукру, які пастаўляўся ў Віцебскую, Мінскую, Магілёўскую і Палтаўскую губерні. Літаратура ---------- * Чарняўская цукровая мануфактура // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. — С. 242. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17).

**Цыянідная бомба** (анг. Cyanide Bomb) - хімічная сістэма аховы ад траваедных жывел і насякомых-шкоднікаў у раслін. Хімічныя асаблівасці -------------------- Цыянідная бомба прадстаўляе сабой т.з. бінарную сістэму, калі ў розных тканках расліны захоўваюцца малекулы розных хімічных рэчываў (цыянагенныя гліказіды і ферменты - гліказідазы і α-гідроксінітрылазы), якія у звычайных умовах не кантактуюць паміж сабой. Калі расліна пашкоджваецца траваеднай жывелай і тканкі разбураюцца, то гэтыя рэчывы змешваюцца паміж сабой і пачынаецца хімічная рэакцыя ў выніку якой, праз біясінтэз цыянгідрынаў, амаль імгненна утвараецца цыяністы вадарод (HCN). Гэта рэчыва з'яўляецца моцным інгібітарам фермента цытахром-С-аксідазы, які адказвае за механізм дыхання ўсіх аэробных жывых арганізмаў. Цыянагенныя гліказіды, папярэднікі цыянгідрынаў, утрымліваюцца ў многіх відах раслін, у тым ліку ў такіх важных культурах, як сорга (Sorghum bicolor), маніёк (Manihot esculenta), яблыні (Malus domestica), міндаль (Prunus dulcis). Найбольш распаўсюджанымі з'яўляюцца пруназiн і амігдалін. У большасці культур цыянагенныя гліказіды прысутнічаюць у неядомых частках расліны, напрыклад у насенні і лісці. У міндалі, аднак, менавіта насенне выкарыстоўваецца ў кулінарыі, што ў некаторых выпадках можа выклікаць атручванне. Гл. таксама ----------- * Гарчычная бомба Зноскі ------ 1. ↑ *Trevor H. Yeats* Setting and Diffusing the Cyanide Bomb in Plant Defense // *Plant Physiology*. — 2018-11. — В. 3. — Т. 178. — С. 956–957. — ISSN 0032-0889. — DOI:10.1104/pp.18.01214

**Аляксей Рыгоравіч Махнеў** (23 лютага 1921, п. Кудзелька (зараз Асбест) — 10 снежня 1984, Асбест) — Герой Савецкага Саюза (1944). Біяграфія --------- Пасля заканчэння сямі класаў працаваў слесарам на адным з прадпрыемстваў горада. Напярэдадні вайны, у 1940 годзе быў прызваны на службу ў рады Рабоча-Сялянскай Чырвонай арміі. У Вялікай Айчыннай вайне ўдзельнічаў, пачынаючы з чэрвеня 1943 года і да канца баявых дзеянняў. Быў наводчыкам гарматы 1-й батарэі 1330-га знішчальна-супрацьтанкавага артылерыйскага палка Рэзерва Галоўнага Камандавання, пазней — камандзірам гарматы і камандзірам аддзялення артылерыйскіх разведчыкаў. Вызначыўся ў час вызвалення Віцебскай вобласці 17 лістапада 1943 года ў баях ў раёне вёскі Казьяны Дубровенскага раёна. У 1944 годзе было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза, уручаны медаль «Золотая Звезда» і ордэн Леніна. Пасля заканчэння вайны быў дэмабілізаваны і вярнуўся на родны Урал, працаваў слесарам на камбінаце «Ураласбест». Памёр 10 снежня 1984 года, пахаваны на гарадскіх могілках. Памяць ------ У школе № 8 горада Асбеста абсталяваны музей, які носіць імя А. Р. Махнева. Тут захоўваюцца фотаздымкі, асабістыя рэчы Героя, копія ўзнагароднага ліста, у якім падрабязна апісаны подзвіг адважнага артылерыста. Адна з вуліц у горадзе Асбест носіць яго імя, а 22 чэрвеня 2011 года на доме, дзе жыў А. Р. Махнёў, была ўстаноўлена мемарыяльная дошка. Урачыстая місія адкрыцця гэтага памятнага знака была даручана праўнуку Героя — дзевяцікласніку Івану Філенкову. Зноскі ------ 1. ↑ Неўміручы подзвіг артылерыста Архівавана 20 ліпеня 2020. Літаратура ---------- * Герои Советского Союза: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии И. Н. Шкадов. — М.: Воениздат, 1988. — Т. 2 /Любов — Ящук/. — 863 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-203-00536-2. | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Героі краіны |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Маратхі. **Маратхі** (маратхі: महाराष्ट्रीय) — народ у Індыі, асноўнае насельніцтва Махараштры. Агульная колькасць - каля 72 млн чал. Паходжанне ---------- Як этналінгвістычная злучнасць маратхі пачалі фарміравацца на захадзе Дэкана. з пач. 2 тысячагоддзя н.э. Першыя помнікі на мове маратхі вядомы з XI ст. Аднак носьбіты гэтай мовы падзяляліся на розныя касты, адрозніваліся па дзяржаўнай і рэлігійнай прыналежнасці. У XVII ст. Шываджы заснаваў магутную імперыю, у якой кіравалі прадстаўнікі касты маратхаў. Жыхары імперыі, якія карысталіся дыялектамі прыдворнай мовы, таксама сталі называцца маратхамі. Канчаткова гэта назва замацавалася за цэлым народам пасля 1818 г. калі дзяржавы маратхаў былі канчаткова заваяваны брытанцамі, якія пачалі выкарыстоўваць назву касты ў адносінах да народа ў афіцыйных дакументах і літаратуры. Культура -------- Асновай агульнай тоеснасці маратхаў з'яўляецца Мова маратхі. У астатнім да нашых дзён захоўваецца разнастайнасць культурных традыцый прадстаўнікоў розных каст, родавых супольнасцей і рэгіянальных груп. Касты і родавыя супольнасці надзвычай замкнёныя. Кожная каста практыкуе характэрныя толькі для яе рэлігійныя рытуалы, прафесійныя, кулінарныя і пабытовыя традыцыі. Шлюбы па-за межамі пэўнай касты не вітаюцца. Лепшым лічыцца шлюб са стрыечнай сястрой. У мінулым таксама былі распаўсюджаны шлюбы з сёстрамі памерлай жонкі. Сярод багатых маратхаў часта сустракалася палігінія. У большасці груп маратхаў практыкуецца адлік сваяцтва па бацькоўскай лініі. Дачка звычайна адносіцца да роду бацькі, але яе дзеці - да роду яе мужа. У нашы дні асабліва ў гарадах распаўсюджаны малыя нуклеарныя сем'і, якія вядуць гаспадарку самастойна ад сваякоў. Але ў любым выпадку яны адносяцца да вялікіх пашыраных сем'яў *куль*, што ў сваю чаргу ўваходзяць у склад вялікіх родавых груп *дзевак*. *Дзевак* аб'ядноўвае не толькі сваяцтва, але наяўнасць агульных рэлігійных традыцый і родавых сімвалаў, сталы абмен падарункамі і шлюбныя адносіны паміж *куль*. Жорсткі каставы падзел грамадства асабліва добра назіраецца ў вёсках, дзе прадстаўнікі пэўных каст і родаў селяцца паасобку. Нават у гарадах яны выбіраюць асобныя раёны і вуліцы. Пакольку практыкуюцца перадача прафесійных заняткаў па спадчыне і ўзаемадапамога ўнутры родавых груп *дзевак*, то сацыяльны рост і змена месца працы надзвычай абцяжараны. Характэрна, што нават злачынныя групіроўкі ў буйных гарадах фарміруюцца па рэлігійнаму і каставаму прынцыпах. Літаратура на мове маратхі ўзнікла ў сярэднявеччы. На ёй пісалі рэлігійныя тэксты, паэмы пра каханне, пазней - гераічныя паэмы. У XIX ст. узнікла сучасная літаратура. У XX ст. — кіно. У розных рэгіёнах Махараштры захоўваюцца асаблівыя кулінарныя традыцыі, але асновай прыгатавання страў з'яўляюцца рыс, проса, малочныя і мясныя прадукты, якія багата прыпраўляюцца спецыямі і падаюцца з гароднінай. Прадстаўнікі вышэйшых каст абмяжоўваюцца малочна-расліннай дыетай. Розніца ў культуры ежы адбіваецца на паўседзённым жыцці. Так, у Мумбаі ў рэстараны бяруць кухарамі толькі прадстаўнікоў той касты і рэлігіі, якая пераважае ў дадзеным раёне ці вуліцы. Тыя, хто працуе ў дзелавых раёнах далёка ад дома, аддаюць перавагу ежы, якую гатуюць для іх у сям'і, а потым дастаўляюць з спецыяльнымі пасланцамі на працу. Мова ---- Мова маратхаў адносіцца да індаарыйскай групы індаеўрапейскай сям'і моў. Пісьмовасць на аснове дэванагары. Рэлігія ------- Большасць маратхаў спавядае індуізм, аднак сярод вернікаў таксама ёсць мусульмане, джайністы, будысты і хрысціяне. Каля 90 тыс. чалавек спавядае іўдаізм (жывуць пераважна ў Ізраілі). Спасылкі -------- * West B. A. Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. — New York, 2009 P. 508—511 * Marathi Literature * A to Z of Marathi Food: Round-Up | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона | | Нарматыўны кантроль | NKC: ph117832 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Бутакоў. **Рыгор Іванавіч Бутакоў** (27 верасня (9 кастрычніка) 1820, Рыга — 31 мая (12 чэрвеня) 1882, Пецярбург) — расійскі ваенна-марскі і дзяржаўны дзеяч, адмірал, даследчык Чорнага мора, заснавацель тактыкі паравога браненоснага флота. Біяграфія --------- Скончыў Марскі кадэцкі корпус (1836). З 1837 — на Чарнаморскім флоце. У 1847—1850 праводзіў шырокія гідраграфічныя працы, склаў першую сістэматызаваную лоцыю Чорнага мора. У Крымскай вайне 1853—1856 камандаваў параходафрэгатам «Уладзімір». Падчас абароны Севастопаля 1854—1855 здзяйсняў агульнае камандаванне некалькімі параходафрэгатамі, падтрымліваў карабельнай артылерыяй сухапутныя войскі. Узнагароджаны ордэнам Св. Георгія 4-й ступені, шэрагам іншых ордэнаў. З 1856 — ваенны губернатар Мікалаева і Севастопаля. У 1863—1867 — ваенны аташэ ў Англіі, Францыі і Італіі. Праводзіў даследаванні асноў тактыкі паравога браненоснага флота (працы «Новыя асновы параходнай тактыкі», «Правілы манеўру паравога карабля» і інш.). У 1867—1877 камандаваў эскадрай браненосных караблёў. У 1867 годзе на сваёй эскадры Р. І. Бутакоў заснаваў першую лабараторыю мінных вопытаў, якая займалася вопытамі і выпрабаваннем гальванічных мін і мін загароды. Пры лабараторыі вяліся тэарэтычныя заняткі, якія з 1874 года былі развітыя ў Мінны афіцэрскі клас і Мінную школу для ніжніх чыноў. Распрацоўваў тактыку баявых дзеянняў малых суднаў у шхерах Фінскага заліва. У 1874 годзе па праекце Р. І. Бутакова браненосны фрэгат «Петрапаўлаўск» быў упершыню абсталяваны супрацьміннай артылерыяй. У 1877 годзе Р. І. Бутакоў выказаў думку аб тым, што Расія не мае ні браненоснага, ні крэйсерскага флота, мае мноства выдатных, але адзінкавых суднаў, і прапанаваў будаваць крэйсеры і браняносцы серыямі, спраектаванымі ў адпаведнасці з верагоднымі задачамі флатоў, і загадзя рыхтаваць для іх кадры. Падчас руска-турэцкай вайны 1877—1878 гадоў Р. І. Бутакоў распрацаваў правілы пастаноўкі мін на фарватарах, якія ўжыў на практыцы пры міннай абароне Кранштата. Летам 1878 года Р. І. Бутакоў увёў першы ў свеце шлюпачны трал для выяўлення і знішчэння якарных мін. У 1878—1881 — начальнік берагавой і марской абароны крэпасці Свеаборг. З 1882 — член Дзяржаўнага Савета. * **Биография адмирала Г.И. Бутакова на сайте "Николаев литературный"** Зноскі ------ 1. 1 2 Бутаков Григорий Иванович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Ваенная Сыціна · Малы Бракгаўза і Эфрона · Рускі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · Rodovid | | Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0000 4852 404X · LCCN: no2007051618 · NUKAT: n2019021724 · VIAF: 24376799 |

**Дзіна́ра Талга́таўна Алімбе́кава** (нар. 5 студзеня 1996, Абай, Карагандзінская вобласць, Казахстан) — беларуская біятланістка, алімпійская чэмпіёнка ў эстафеце на Алімпійскіх гульнях у Пхенчхане, удзельніца Кубка свету ў складзе зборнай Беларусі, чэмпіёнка міру сярод юніёраў, заслужаны майстар спорту Рэспублікі Беларусь. Дзінара Алімбека фінішуе ў спрынтарскай гонцы на этапе Кубка свету ў Аберхофе ў 2018 Кар’ера ------- ### Юніёрская кар’ера Пачала займацца спортам у ДЮСШ[d] горада Чавусы, спачатку лыжным спортам, з 2008 года — біятлонам. Дзіцячы трэнер — Марыя Іванаўна Шыпікава, асабісты трэнер з падлеткавага ўзросту і па цяперашні час — Андрэй Алегавіч Іваноў. Неаднаразова перамагала ў юнацкіх спаборніцтвах нацыянальнага ўзроўню, у тым ліку ў рэспубліканскіх спаборніцтвах «Снежны снайпер» (2008), першынстве Беларусі па лыжным гонкам (2009), міжнародных спаборніцтвах на прызы Валерыя Кірыенкі і Ганны Багалій-Цітавец (2010), рэспубліканскай спартакіядзе па летняму біятлону (2011). У міжнародных спаборніцтвах удзельнічае з 2011 года. На дэбютным для сябе чэмпіянаце свету сярод юніёраў, у 2011 году ў Нове-Места-на-Мораве, удзельнічала ў катэгорыі 19-летніх, будучы сама 15-гадовай, і заняла 21-е месца ў спрынце і 35-е у гонцы пераследаванні, у жаночай эстафеце ўдзельнічала сярод 21-летніх спартсменак, зборная Беларусі фінішавала адзінаццатай. На юніёрскім чэмпіянаце свету 2012 года ў Контыялахты была восьмай у спрынце, дзясятай у гонцы праследавання і 19-й у індывідуальнай гонцы, а таксама дзявятай у эстафеце. У 2014 году ўдзельнічала ў юніёрскім чэмпіянаце Еўропы ў Нове-Места-на-Мораве, але спаборнічаючы з спартсменкамі на тры года старэйшымі, не паказала высокіх вынікаў. На чэмпіянаце свету сярод юніёраў 2015 года, які праходзіў у беларускіх Раўбічах, Алімбекава ў камандзе з Ганнай Сола і Дар’яй Блашко заваявала залаты медаль у жаночай эстафеце. У асабістых гонках Дзінара заняла чацвёртае месца ў спрынце, 12-е — у пасьюте і 27-е — у індывідуальнай гонцы. У 2016 годзе выступала ў юніёрскіх спаборніцтвах пасля перанесенай траўмы і не змагла паказаць добрых вынікаў. На чэмпіянаце свету сярод юніёраў у Кэйлі-Грэдзіштэй лепшым вынікам Алімбекавай стала 20-е месца ў спрынце, а на юніёрскім чэмпіянаце Еўропы па біятлоне ў Славеніі — 11-е месца ў індывідуальнай гонцы. ### Дарослая кар’ера У Кубку IBU дэбютавала ў сезоне 2011/12, у 16-гадовым узросце. На этапе ў Аберціліахе заняла 63-е месца ў спрынце, а на этапе ў Ад-Мар’енэ ўпершыню прыняла ўдзел у эстафеце. У сезоне 2013/14 набрала свае першыя ачкі, заняўшы 40-е месца ў гонцы пераследу на этапе ў Аберціліахе. Лепшым вынікам спартсменкі на ўзроўні Кубка IBU з’яўляецца 2-е месца ў спрынце на этапе ў Бейтастолене ў сезоне 2016/17. Прымала ўдзел у Чэмпіянаце Еўропы 2016 у Цюмені, дзе заняла 22-е месца ў спрынце, 30-е — у гонцы пераследу, 27-е ў мас-старце і дзявятае ў супер-міксце. У агульным заліку Кубка IBU 2015/16 заняла 52-е месца, набраўшы 111 ачкоў. На Кубку свету дэбютавала ў лютым 2016 года на этапе ў Антхольцы, заняла 73-е месца ў спрынце. 11 снежня 2020 Дзінара Алімбекава выйграла спрынт (7,5 км) на этапе Кубка свету па біятлоне ў аўстрыйскім Хахфільцэне. ### Удзел у Алімпійскіх гульнях | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Год | Месца правядзення | Інд | Спр | Пр | МС | Эст | СмЭ | | 2018 | Сцяг Паўднёвай Карэі Пхёнчхан | 56 | | | | | | ### Агульны залік у Кубку свету * 2017—2018 — **74-е месца** (24 ачкі) Зноскі ------ 1. ↑ АЛИМБЕКОВА Динара Талгатовна — Национальный олимпийский комитет Республики Беларусь.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2570268'></a> 2. ↑ ОТ ПИАНИСТКИ ДО БИАТЛОНИСТКИ. ИСТОРИЯ ДИНАРЫ АЛИМБЕКОВОЙ 3. ↑ Динара Алимбекова 4. ↑ Российские биатлонистки заняли две трети пьедестала в спринте на этапе Кубка мира в Антхольце Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | q: | Дзінара Талгатаўна Алімбекава ў Вікіцытатніку | | commons: | Дзінара Талгатаўна Алімбекава на Вікісховішчы | * Профіль на сайце Алімпійскіх гульняў 2018 года Архівавана 28 лютага 2018. (англ.) | ⛭Беларусь Біятланісты Беларусі ў Кубку свету 2021/2022 | | --- | | Мужчыны | * Бачарнікаў * Варабей * Лабастаў * Лазоўскі * Смольскі * Ялётнаў | | Жанчыны | * Алімбекава * А. Кручынкіна * І. Кручынкіна * Лешчанка * Пільчук * Сабітава * Сола | | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | VK · VK · Facebook | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram | | Тэматычныя сайты | biathlon.com.ua · IBU · Olympedia · Olympic Channel · МАК |

**Пенсільванскі ўніверсітэт у Лок-Хэйвене** (англ.: Lock Haven University of Pennsylvania), таксама **Лок-Хэйвенскі ўніверсітэт** (англ.: Lock Haven University) — дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова (фактычна — універсітэт), якая месціцца ў горадзе Лок-Хэйвен, штат Пенсільванія, ЗША. З'яўляецца часткай Сістэмы вышэйшай адукацыі штата Пенсільванія. Агульная характарыстыка ----------------------- Універсітэт прапануе 69 праграм бакалаўрыяту і 4 праграмы магістратуры. Вучэльня была заснавана ў 1870 годзе як Цэнтральная дзяржаўная нармальная школа. Да 1927 года ён быў вядомы як Лок-Хейвенскі дзяржаўны педагагічны каледж, а ў 1960 годзе назва была зменена на Лок-Хейвенскі дзяржаўны каледж. У 1983 годзе вучэльня далучылася да сістэмы вышэйшай адукацыі штата Пенсільванія і стала называцца Пенсільванскім ўніверсітэтам у Лок-Хэйвене. У ліпені 2021 года чыноўнікі вышэйшай адукацыі штата абвясцілі, што Пенсільванскі ўніверсітэт у Лок-Хэйвене аб'яднаецца з Блумсбергскім ўніверсітэтам і Мэнсфілдскім універсітэтам у адказ на фінансавыя цяжкасці і скарачэнне колькасці студэнтаў, і кожная ўстанова будзе юрыдычна кампусам адзінага ўніверсітэта. У сакавіку 2022 года новая ўстанова была створана для кантролю за трыма кампусамі і атрымала назву "Універсітэт Садружнасці Пенсільванія" (фармальна — не ўніверсітэт, а ўсяго толькі кіруючае агентства), хаця яе ўстановы (кампусы) працягваюць выдаваць дыпломы ад свайго ўласнага імя як універсітэты. Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Пенсільванія Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Пенсільванскі ўніверсітэт у Лок-Хэйвене * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram · YouTube | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 1151976172 · ISNI: 0000 0004 0592 3672 · LCCN: n87850602 · Microsoft: 63329203 · VIAF: 149019231 |

**Дманісійскі гамінід** — вымерлая форма гамінідаў, чые рэшткі знойдзеныя на тэрыторыі Грузіі. Раней быў вядомы як *Homo georgicus*. Апісанне -------- Дманісійскія гамініды вымерлі ў працэсе эвалюцыі. Раней гэтым знаходкам надавалі відавы статус (*Homo georgicus* — «Чалавек грузінскі»), аднак пазней стала пераважаць меркаванне аб тым, што дманісійскія гамініды з’яўляліся лакальнай разнавіднасцю Homo erectus (*Homo erectus georgicus*) або пераходнай формай паміж *H. habilis* і *H. ergaster*. Каменныя прылады дманісійскага чалавека даволі прымітыўныя, толькі трохі дасканалейшыя за алдувайскія прылады чалавека ўмелага (*H. habilis*). ### Выяўленне рэшткаў. Магчымая гісторыя Першыя рэшткі дманісійскіх гамінідаў былі выяўленыя ў 1991 годзе ў Дманісі і датуюцца прыблізна 1 млн. 770 тысячаў гадоў таму. Узрост пацвярджаецца як стратыграфічнымі і палеамагнетычнымі даследаваннямі, так і вывучэннем навакольнай выкапнёвай фауны. Такім чынам, дманісійскія гамініды — самыя старажытныя з вядомых прадстаўнікі роду *Homo*, што жылі на тэрыторыі па-за межамі Афрыкі. Вывучэнне знойдзеных у Грузіі рэшткаў старажытных гамінідаў паказала, што некалі невялікая колькасць магчымых папярэднікаў чалавека сучаснага тыпу, верагодна, мігравалі з Афрыкі на Каўказ, дзе потым яны альбо вымерлі, альбо (згодна з адной з тэорый) маглі эвалюцыянаваць у *Homo erectus*. У другім выпадку, яны маглі б вярнуцца назад у Афрыку, дзе і пачалася іх далейшая эвалюцыя да *Homo sapiens*, які пасля распаўсюдзіўся з Афрыкі па ўсім свеце. ### Апісанне знаходкі Давід Лардкіпанідзэ, які ўзначальваў археалагічныя даследаванні ў Дманісі, і яго калегі апісалі чатыры чэрапы, мозг уладальнікаў якіх прыблізна ўдвая саступаў па сваіх памерах (546—780 см³) мозгу сучаснага чалавека. Знаходкі ў Дманісі з 1991 года па 2007 гады ўяўляюць сабой часткі шкілета падлетка і трох дарослых (цяпер знойдзены яшчэ адзін, пяты чэрап, пакуль не апісаны ў навуковых артыкулах). Адметны чэрап мужчыны без зубоў, у якім амаль усе зубныя лункі зараслі касцяным рэчывам. Дакладна вызначыць узрост памерлага мужчыны цяжка, але, на думку Лардкіпанідзэ, «яму магло быць гадоў сорак, а тое, што косткі прараслі ў поласць зубных лунак, азначае, што ён пражыў яшчэ некалькі гадоў пасля таго, як выпалі зубы». Магчыма, аб ім клапаціліся яго супляменнікі, кажа Лардкіпанідзэ, што дазволіла выжыць чалавеку, які не мог жаваць ежу. Калі археолаг мае рацыю, то старажытныя людзі маглі адчуваць пачуццё, падобнае на спачуванне, — нечаканая якасць для тых, хто знаходзіўся на гэткай ранняй стадыі эвалюцыі. Нешта падобнае можна знайсці, толькі ў неандэртальцаў, якія жылі ў Еўропе падчас ледавіковага перыяду. На думку антраполага Філіпа Райтмаера, члена дманісійскай даследчай групы, гэта можа быць прыкметай пераходу да больш высокага ўзроўню дачыненняў, якая прадугледжвае здольнасць планаваць свае дзеянні і дзяліцца ежай з іншымі. На падставе аналізу знаходак мяркуецца, што рост дманісійскіх гамінідаў быў 145—166 см, вага 40-50 кг. Мяркуючы па прапорцыях і форме костак, ногі ў прадстаўнікоў дманісійскіх гамінідаў нагадвалі ногі *Homo sapiens*, не лічачы шэрагу асобных прымітыўных рыс. Ногі былі амаль такія ж доўгія, як у Homo erectus і сучасных людзей, і прыкметна даўжэй, чым у аўстралапітэкаў. Відаць, дманісійскія гамініды выдатна бегалі і маглі праходзіць пешшу вялікія адлегласці. Пра гэта ж сведчыць і будова пазванкоў. Рукі ў іх, аднак, былі хутчэй такія як у аўстралапітэкаў, што асабліва прыкметна ў будове плечавага сустава (па гэтай прыкмеце дманісійскія гамініды нагадваюць таксама «хобітаў» з вострава Флорэс). Па каэфіцыенту энцэфалізацыі дманісійскія гамініды бліжэйшыя да хабілісаў, чым да эрэктусаў. Па будове пазваночніка яны, наадварот, бліжэйшыя да апошніх. Нязначная розніца ў памерах мужчынскіх і жаночых асобін таксама набліжае ўладальнікаў знойдзеных рэшткаў да *Homo erectus* і іншых пазнейшых продкаў *Homo sapiens*. Ніжнія сківіцы дманісійцаў, у адрозненне ад чэрапаў, даволі падобных адзін на аднаго, вельмі разнастайныя, асабліва вылучаецца буйным памерам сківіца D2600. Пяты чэрап з Дманісі D4500 быў знойдзены ў жніўні 2005 года. На графіку шматмернага аналізу чэрап D4500 размяшчаецца прыкметна бліжэй да «загадкавага чэрапа» *KNM-ER 1805* з Коабі Фора і паўднёваафрыканскага грацыльнага аўстралапітэка *Sts 5*  са Стэркфантэйна, чым да *Homo ergaster*. Па памерах чэрапа эагамініны з Дманісі знаходзяцца паміж *Homo habilis* і *Homo ergaster*, у найбольшай ступені адпавядаючы *Homo rudolfensis* (KNM-ER 1470). Гл. таксама ----------- * Homo habilis * Аўстралапітэк * Чалавек разумны Зноскі ------ 1. ↑ в Грузии нашли Homo erectus 2. ↑ Вопросы теории эволюции — Homo georgicus(недаступная спасылка) 3. ↑ *Gabunia L.* & *Vekua A. A.* Plio-Pleisstocene hominid from Dmanisi, East Georgia, Caucasus. Nature 373, 509—512 (1995) 4. 1 2 *Lordkipanidze D.*, *Jashashvili T.*, *Vekua A.*, *Ponce de León M. S.*, *Zollikofer C. P. E.*, *Rightmire G. P.*, *Pontzer H.*, *Ferring R.*, *Oms O.*, *Tappen M.*, *Bukhsianidze M.*, *Agusti J.*, *Kahlke R.*, *Kiladze G.*, *Martinez-Navarro B.*, *Mouskhelishvili A.*, *Nioradze M.* & *Rook L.* Postkranial evidence from early Homo from Dmanisi, Georgia. Nature 449, 305—310 (20 September 2007) 5. ↑ Un cráneo para unirnos a todos 6. ↑ Все люди вышли из одного черепа? 7. ↑ Дманиси / Dmanisi 8. ↑ Дманиси 3444 + 3900 Анторпогенез.ру 9. ↑ Кроманьонец — это старенький питекантроп? Магия нижних челюстей Дманиси 10. ↑ Пятый череп из Дманиси: новое лицо ранних *Homo* 11. ↑ Странные Homo Грузии: Homo georgicus Літаратура ---------- * Gabunia, L. et al. Earliest Pleistocene hominid cranial remains from Dmanisi, Republic of Georgia: Taxonomy, geological setting, and age. Science 288, 1019—1025 (2000). * Vekua, A. et al. A new moon of early Homo from Dmanisi, Georgia. Science 297, 85-89 (2002). * Gabunia, L. de Lumley, M.-A. Vekua, A. Lordkipanidze, D. & de Lumley, H. Decouverte d’un nouvel hominide a` Dmanissi (Transcaucasie, Georgie). C. R. Palevol. 1, 243—253 (2002). * Lordkipanidze, D. et al. The earliest toothless hominin skull. Nature 434, 717—718 (2005). * Rightmire, G. P. Lordkipanidze, D. & Vekua, A. Anatomical descriptions, comparative studies and evolutionary significance of the hominin skulls from Dmanisi, Republic of Georgia. J. Hum. Evol. 50, 115—141 (2006). * Lordkipanidze, D. et al. A fourth hominin skull from Dmanisi, Georgia. Anat. Rec. 288A, 1146—1157 (2006). Спасылкі -------- * Находка в Дманиси (З красавіцкага нумара (2005) National Geographic-Россия) Архівавана 26 студзеня 2007. * Абесалом Векуа, Давид Лордкипанидзе Грузия — родина первого европейца? / Знание — силаа, № 10/2005 * Скелеты людей из Дманиси заполняют брешь между человеком умелым и человеком прямоходящим / elementy.ru * Грузия — родина Homo erectus * Каталог находок из Дманиси | ⛭Антрапагенез і палеаантрапалогія | | --- | | Вымерлыя родыHominini/Hominina | Sahelanthropus tchadensis • Orrorin • Ardipithecus • Kenyanthropus • Australopithecus (anamensis · afarensis · bahrelghazali · africanus · garhi · sediba) • Paranthropus (aethiopicus · boisei · robustus)· | | Homo (род Homo) | Homo gautengensis • Homo habilis • Homo rudolfensis • Дманісійскі гамінід • Homo ergaster • Homo erectus (Homo erectus erectus · Homo erectus pekinensis · Homo soloensis) • Homo cepranensis • Homo helmei • Homo antecessor • Homo heidelbergensis • Homo neanderthalensis • Дзянісаўскі чалавек • Homo floresiensis • Homo naledi • Homo luzonensis • Homo longi • Homo sapiens (Homo sapiens idaltu · Краманьёнец · Homo sapiens sapiens) | | Знаходкі гамінід | Азыхантрап • Радэзійскі чалавек • Атлантрап • Хлопчык з Турканы • Алдувай • Пячоры Стэркфантэйн • Сен-Сезар • Сходненскі чэрап • Тэшык-Таш • Трэйнцье • Тумай • Лаэтолі • Коабі-Фора • Люсі • Штайнгаймскі чалавек • Юаньмоўскі чалавек • Мегантрап • Дэні | | Паходжанне | Асноўныя гіпотэзы: Монацэнтрызм • Афрыканская • маргінальныя: Па-затрапічная • Дыцэнтрызм • Мультырэгіянальная (поліцэнтрызм) • Наяпітэк • Homo pampeanus | | Распаўсюджанне | Археагенетыка • Калыска чалавецтва • Палеаіндзейцы • Тэорыі прыбярэжных міграцый |

Поні пароды {{нп3|Хайленд (парода коней)|||Highland pony}} пасуцца ў {{нп3|Распадак|распадку|ru|Распадок}} {{нп3|Распадак Эціў|Эціў||Glen Etive}} у Шатландыі. Добра відаць разнайстайнасць паверхні травянога покрыва **Выпасовыя жывёлы** - экалагічная група жывёл, часцей за ўсё маюцца на ўвазе траваедныя млекакормячыя, але могуць мецца на ўвазе і іншыя групы, якія харчуюцца травой. Гэты тэрмін супрацьпастаўляецца {{нп3|Браўзер|браўзерным|браўзерам|Browser}}браўзерам, якія ядуць галіны дрэў і кустоў. Спосаб жыцця, {{нп3|форма і размяшчэнне зубоў|||Dentition}} і стрававальная сістэма выпасовых жывёл адрозніваюцца ад браўзераў такім чынам, каб справіцца з праблемамі паядання і пераварвання травы. Гэта добра відаць на эвалюцыі такой групы, як коні. {{нп3|Жвачныя жывёлы|||Ruminant}} з'яўляюцца самай вялікай групай выпасовых жывёл, але многія іншыя жывёлы, такія як гіганцкія панды, таксама {{нп3|Выпас|пасуцца||Grazing}}. Калі выпасовыя жывёлы вымушаны есці траву на абмежаванай тэрыторыі, што не дае раслінам часу аднавіць зялёную масу, гэта называецца празмерным выпасам. Значэнне выпасовых жывёл Буйныя выпасовыя жывёлы звычайна з'яўляюцца асяроддзеўтваральнай групай жывёл і выконваюць найважнейшыя экасістэмныя функцыі. Яны не толькі дапамагаюць пажыўным рэчывам з траў хутка вяртацца ў глебу назад, але і падвышаюць разнастайнасць ландшафту, ствараючы роўныя ўчасткі нізкай, нібы скошанай, травы там, дзе пасвіліся, і курціны - там, дзе нешта прапусцілі. Акрамя гэтага, выпасовыя жывёлы паспяхова знішчаюць парасткі дрэў і кустоў, не даючы ланшафту змяніцца з лугавога на хмызняковы. Тундрастэп эпохі апошняга абледзянення: (злева направа) дзікія коні, маманты, пячорныя львы над тушай паўночнага аленя, шарсцісты насарог Некаторыя вучоныя лічаць, што іменна знікненне комплексу, утворанага буйнымі выпасовымі жывёламі, так званай {{нп3|Мамантавая фаўна|мамантавай фаўны|ru|Мамонтовая фауна}}, стала адным з галоўных фактараў пераўтварэння тундрастэпу (мамантавага стэпу) у прыпалярных рэгіёнах у тундру. 1. ↑ Степи, естественные и измененные человеком: принципиальное сходство, о котором нельзя забывать • Библиотека (руск.). *«Элементы»*. Праверана 22 лістапада 2023. 2. ↑ Особенности экологии животных мамонтового биома в Якутии: биоразнообразие и адаптированность к экстремальным условиям существования в плейстоценовой тундростепи - Поиск по проектам и заявкам - Конкурсы - Портал РФФИ **(нявызн.)**. *www.rfbr.ru*. Праверана 22 лістапада 2023.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Стаўскі. **Іван Іванавіч Стаўскі** (1877, Аршані, Магілёўская губерня — 10 сакавіка 1957, Масква) — рэвалюцыянер, адзін з кіраўнікоў Растоўскай забастоўкі рабочых (1902), удзельнік трох рэвалюцый, партыйны і гаспадарчы дзеяч. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сялянскай сям’і ў Горацкім павеце Магілёўскай губерні. Зараз гэта вёска Горацкага раёна. У раннім дзяцінстве разам з братам Пятром пераехаў у Растоў-на-Доне. З 1893 года пачаў працаваў вучням слесара ў чыгуначных майстэрнях у Растове-на-Доне. У канцы 1897 года ўступае ў сацыял-дэмакратычны гурток і ў 1898 годзе ў РСДРП. Вёў перапіску з рэдакцыяй «Искры», друкаваўся ў газеце пад псеўданімам «Іван». У 1900 году арыштоўваецца, аднак праз месяц выходзіць на волю за адсутнасцю доказаў. У гэтым жа годзе быў звольнены з майстэрняў і перабіраецца ў Яраслаўль, неўзабаве там арыштоўваецца і высылаецца назад у Растоў-на-Доне. У 1900 г. за распаўсюджванне першамайскіх улётак І. Стаўскі быў арыштаваны і адпраўлены пад асаблівы нагляд паліцыі. Быў вымушаны з’ехаць з Растова ў Керч, дзе працуе на Керчанскім металургічным заводзе, дзе арганізуе гурток з рабочых. За што быў звольнены і вымушаны з’ехаць у Яраслаўль, але і там усталяваў сувязі з сацыял-дэмакратамі і быў кіраўніком рабочага гуртка на ткацкай фабрыцы . Вяртаецца ў Растоў — на-Доне, але вясной 1901 годзе зноў арыштоўваецца і адбывае заключэнне ў Новачэркаскай турме. У 1902 г. І. І. Стаўскі разам з С. І. Гусевым узначалілі забастоўку рабочых Растова з прад’яўленнем не толькі эканамічных, але і палітычных патрабаванняў. У 23-дзённым страйку растоўскіх рабочых удзельнічала больш за 30 тыс. рабочых. Горад быў аб’яўлены на асадным становішчы. 11 лістапада паліцыя і казакі ўжылі супраць страйкоўцаў, якія сабраліся на мітынг, зброю i 6 чал. было забіта, 17 паранена. Па завяршэнні страйка ратуючыся ад пераследаў царскай ахранкі эмігруе ў Швейцарыю . У. І. Ленін у пісьме да Г. В. Пляханава 19 студзеня 1902 года пісаў: «У Берне зараз Стаўскі, — рабочы-прамоўца з Растова… Ён іскрак. Трэба б яго прыцягнуць бліжэй». А днём раней у пісьме да Л. І. Аксельрод У. Ленін паведаміў: «Атрымаў зараз Ваша пісьмо і спяшаюся адказаць, каб павіншаваць з такой велізарнай находкай, як Стаўскі». У 1903 годзе вяртаецца ў Расію і зноў арыштоўваецца і знаходзіўся ў турме да ліпеня 1905 года. У дні рэвалюцыі 1905 г. І. Стаўскі з’яўляўся ўдзельнікам рэвалюцыйнай барацьбы ў Растове, Адэсе, Луганску і двойчы падвяргаўся арыштам. Потым быў высланы ў Табольскую губерню, адкуль збег і займаўся рэвалюцыйнай працай у Маскоўскім трамвайным парку, у Кастраме. Але ў снежні 1908 года ён зноў быў арыштаваны . У час лютаўская рэвалюцыя 1917 г. вяртаецца на Дон, дзе вядзе партыйную працу сярод чыгуначнікаў. У Кастрычніку 1917 г. вядзе прапагандысцкую працу сярод салдат і маракоў у Наварасійску і Севастопалі. Потым працаваў у Вышэйшым Савеце Народной гаспадаркі ў Маскве, дырэктарам некаторых маскоўскіх заводаў. У дзень 30-годдзя растоўскай стачкі быў узнагароджаны ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга. Памёр у Маскве 10 сакавіка 1957 г. Узнагароды ---------- * Ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга Памяць ------ * Імем Івана Іванавіча Стаўскага названы праспект у горадзе Растоў-на-Доне. Зноскі ------ 1. ↑ Очерки истории Ярославской организации КПСС. Ярославль 1967, с. 29 2. ↑ Википедия. Ростовкая стачка 1902 года// 3. ↑ Карніловіч, Э. Лідэр паўстаўшых. У кн.: Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Горацкага раёна. — Мінск:1996.С 84-86 4. ↑ Ленин В. И. Полн. собр. соч. т 46 с 241 5. ↑ Наследники Прометея: Очерки о профессиональных революционерах Дона.- Ростов н/Д: Кн. изд-во, 1977, с. 61-62 6. ↑ Карніловіч, Э. Лідэр паўстаўшых. У кн.: Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Горацкага раёна. — Мінск:1996.С 84-86 Літаратура ---------- * Демешина, Е. И. «Рабочий-оратор в Ростове… искряк» // В кн.:Давыдов А. С. Демешина Е. И. Золотов В. А. Кириенко Ю. К. Люди земли донской — Ростов-на-Дону: Ростовское книжное издательство, 1983 — С. 320. * Карніловіч, Э. Лідэр паўстаўшых// У кн.: Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Горацкага раёна. — Мінск:1996.-С 84-86. ISBN 985-06-0180-9 * Корнилович, Э. А. Руководитель ростовской стачки / Э. А. Корнилович // Корнилович, Э. А. Люди революционного подвига. — Минск, 1985. — С. 31-48. * Ліўшыц, У. Рэвалюцыянер з вёскі Аршані / У. Ліўшыц // Ленінскі шлях (Горкі). — 1984. — 24, 27, 31 сакавіка ; 3, 5 красавіка. * Ленин, В. И. Полн. собр. соч. т 46 -С. 241—242. * Ліўшыц, У. М. Горкі: гісторыка-эканамічны нарыс.- Горкі: 2007. С.94-96. ISBN 985-405-384-9 * Наследники Прометея: Очерки о профессиональных революционерах Дона. Ростов н/Д:- Кн. изд-во, 1977, =С. 61-62. * Очерки истории Ярославской организации КПСС.- Ярославль: 1967,- С. 29. * Швецов, С. Д. Проспект Ставского // Вечерний Ростов. 1985. 17 июня. С. 3. Спасылкі -------- * Іван Іванавіч Стаўскі// сайт цэнтральнай бібліятэчнай сістэмы г. Растова-на-Доне * Революционеры Дона // Rostov-region.ru. История и культура Ростовской области [Электронный ресурс] : сайт. — Режим доступа:. - Дата доступа: 10.12.2016.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Капа. **Капа́** (аг.-усх.-слав.: копа; лац.: sexagena) — лікавая адзінка ў Вялікім княстве Літоўскім з XIV ст. роўная 60 штукам. Паняцце чэшскага паходжання (чэшск.: kopa — куча), з’явілася ў Вялікім княстве Літоўскім разам з распаўсюджваннем чэшскай манеты — пражскіх грошаў, таму што 60 пражскіх грошаў прыраўноўвалася да 1 пражскай грыўні срэбра (253,17 г). Таксама ўжывалася паняцце паўкапа. Пражскі грош на той час быў вельмі распаўсюджанай манетай у Еўропе, таму пражская грыўня сталася міжнароднай грашовай і вагавой уліковай адзінкай. Спачатку капа была толькі грашова-вагавой лікавай адзінкай, тоеснай рублю, а паўкапа — палціне, бо па ўтрыманню срэбра 1 пражская грыўня была блізкая да наўгародскай грыўні-рубля, якая была ў той час распаўсюджанай уліковай адзінкай у ВКЛ. Пасля на копы пачалі лічыць розныя рэчы, напрыклад «капа снапоў» — 60 снапоў. У сувязі з паступовым памяншэннем, з канца першай паловы XIV стагоддзя, утрымання срэбра ў пражскіх грошах ішло і паступовае павелічэнне іх колькасці ў рублі. У канцы XIV стагоддзя ў рублі лічылі 96 грошаў, а ў 1432 — 100 грошаў. У гэты час канчаткова склалаўся лічбавы змест уліковага рубля — 100 грошаў. Лічбавы змест капы заставаўся нязменным — 60 грошаў, таму, верагодна, капа і стала ўніверсальнай лікавай адзінкай. Выкарыстоўвалася да XIX стагоддзя. Магчыма, ад капы паходзіць назва капейкі. Зноскі ------ 1. ↑ *Грузицкий Ю.* Развитие кредитных отношений в Великом княжестве литовском в XIII—XVII веках // Банковский вестник. — 2000. — № 28. — С. 38—40. 2. ↑ *Рябцевич В. Н.* Денежное обращение Беларуси в конце XV — вт. трети XVII вв. — Мн. 1995. — С. 272. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Абрамаў. **Сямён Ціханавіч Абра́маў** (нар. 25 чэрвеня 1936, в. Слабада, Гжацкі раён, Смаленская вобласць, РСФСР) — беларускі мастак. Член Саюза мастакоў СССР з 1970 года. Працуе ў галіне станковага жывапісу, графікі і манументальнага мастацтва. Біяграфія --------- Нарадзіўся 25 чэрвеня 1936 года ў вёсцы Слабада Смаленскай вобласці. У 1957 годзе скончыў Горкаўскае мастацкае вучылішча, дзе праходзіў навучанне пад кіраўніцтвам М. Вядзенскага. Дыпломная праца — графічная кампазіцыя «На рэпетыцыі». З 1957 па 1958 год выкладаў маляванне і чарчэнне ў сярэдняй школе горадзе Кызыл, Тувінскай АССР. Член Беларускага саюза мастакоў з 1970 года. Жыве ў горадзе Бабруйск. Творчасць --------- З 1961 года бярэ ўдзел у мастацкіх выставах рознага ўзроўню. Працуе ў станковым жывапісе ў жанрах карціны, пейзажа, нацюрморта, партрэта, акварэлі, манументальна-дэкаратыўным мастацтве. Сярод яго твораў — «Восеньскі матыў» (1964), «Тут стаялі да смерці» (1965), «Горны паток. Саяны» (1966), «Заўсёды на варце» (1967), «На Бабруйскім суднарамзаводзе», «Судак. Генуэзская крэпасць» (1969), «Беларускі шынны» (1970). Цыклы жывапісных карцін «Сталіцы» і акварэляў «Рэха вайны», «Новы Бабруйск», «На варце мірнага неба»; серыя, прысвечаная 200-годдзю А. С. Пушкіна; палотны «Раніца на Капры», «Свята працы на Енісеі», «Восень у гарах», вітражы для прафілакторыя завода «Фермаш» і шыннага завода ў Бабруйску, габелен «Сказ аб Бабруйску». Работы знаходзяцца ў Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі, Магілёўскім абласным мастацкім музеі імя П. Масленікава, Чалябінскай карціннай галерэі, фондах Беларускага Саюза мастакоў, аб’яднанні «Цэнтральны Дом мастака» ў Маскве, Нацыянальным цэнтры сучасных мастацтваў Рэспублікі Беларусь у Мінску. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Абрамов Семён Тихонович // Художники Советской Белоруссии / редколлегия: В. И. Версоцкий [и др.]. — Минск: Беларусь, 1976. — 400 с. — 18 000 экз. 2. 1 2 3 4 Абрамаў Сямён Ціханавіч // Беларускі саюз мастакоў: энцыклапедычны даведнік / складальнік Б. А. Крэпак. — Мінск, 1998. 3. ↑ Літаратура ---------- * Абрамов Семён Тихонович // Художники Советской Белоруссии / редколлегия: В. И. Версоцкий [и др.]. — Минск: Беларусь, 1976. — 400 с. — 18 000 экз. * Абрамаў Сямён Ціханавіч // Беларускі саюз мастакоў: энцыклапедычны даведнік / складальнік Б. А. Крэпак. — Мінск, 1998. Спасылкі -------- * Абрамаў Сямён Ціханавіч на сайце анлайн-энцыклапедыі «Беларусь у асобах і падзеях» * Абрамаў Сямён Ціханавіч // Праект «Выток Нёмана — выток духоўнасці» * Музейная калекцыя. «Ліст з 45-га. Партрэт Шчамялёва»; 2009; папера; акварэль // Нацыянальны цэнтр сучасных мастацтваў Рэспублікі Беларусь | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | БАП: 129151 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Бабаджанян. **Амаза́сп Хачату́равіч Бабаджаня́н** (арм.: Համազասպ Խաչատուրի Բաբաջանյան; 5 (18) лютага 1906 года, сяло Чардахлы, Елізаветпальская губерня, зараз Шамкірскі раён, Азербайджан — 1 лістапада 1977 года, Масква) — савецкі ваенны дзеяч, Галоўны маршал бранятанкавых войскаў (29 красавіка 1975 года). Герой Савецкага Саюза (26 красавіка 1944 года). Дэпутат Вярхоўнага Савета СССР 6 і 7 скліканняў. Дэпутат Вярхоўнага Савета РСФСР. Дэпутат Вярхоўнага Савета Армянскай ССР. Член ЦК Камуністычнай партыі Украіны. Пачатковая біяграфія -------------------- Амазасп Хачатуравіч Бабаджанян нарадзіўся 18 лютага 1906 года ў сяле Чардахлы Елізаветпальскай губерні цяпер Шамхорскага раёна Азербайджана ў армянскай сялянскай сям'і, у якой былі 8 дзяцей. Пасля сканчэння пяці класаў сярэдняй школы працаваў у бацькаўскай гаспадарцы і парабкаваў. У 1924 годзе ўступіў у камсамол, пасля чаго стаў першым сакратаром сельскай камсамольскай ячэйкі. Вайсковая служба ---------------- ### Даваенны час У верасні 1925 года быў закліканы ў шэрагі РСЧА па камсамольскім закліку, пасля чаго быў скіраваны на навуку ў Армянскую пяхотную школу, дыслакаваную ў Ерэване, а пасля яе расфармавання ў верасні 1926 года быў пераведзены ў Закаўказскую вайсковую пяхотную школу, дыслакаваную ў Тбілісі. У 1928 годзе ўступіў у шэрагі УКП(б). Пасля сканчэння школы Бабаджанян у верасні 1929 года быў скіраваны ў 7-ы Каўказскі стралковы полк (Каўказская Чырванасцяжная армія), дзе служыў на пасадах камандзіра ўзвода, сакратара партбюро асобнага батальёна і камандзіра роты, знаходзячыся на якіх, браў удзел у баявых дзеяннях супраць бандфармаванняў і антысавецкіх выступленняў. У адным з баёў быў паранены. У сакавіку 1934 года быў пераведзены ў 3-і кулямётны полк, дыслакаваны ў Баку, дзе служыў на пасадах камандзіра кулямётнай роты, камандзіра кулямётнага батальёна і памагатага начальніка штаба палка. У кастрычніку 1937 года быў прызначаны на пасаду начальніка 1-га аддзяленні штаба пункта ППА Закаўказскай ваеннай акругі ў Баку, у жніўні 1938 года — на пасаду начальніка штаба 3-га кулямётнага палка, а ў кастрычніку таго ж года — на пасаду памагатага камандзіра 2-га кулямётнага палка (Ленінградская ваенная акруга). Неўзабаве ўзяў удзел у ходзе савецка-фінскай вайны, падчас якой у баі 18 лютага 1940 года быў паранены. Пасля акрыяння Амазасп Хачатуравіч Бабаджанян у снежні 1940 года быў прызначаны на пасаду намесніка камандзіра 493-га стралковага палка, у студзені 1941 года — на пасаду намесніка камандзіра 751-га стралковага палка (Паўночна-Каўказская ваенная акруга), а ў красавіку таго ж года — на пасаду памагатага начальніка 1-га аддзялення аператыўнага аддзела штаба 19-ай арміі. ### Вялікая Айчынная вайна У пачатку вайны 19-ая армія была перадыслакавана і ўлучана ў склад Заходняга фронту. У жніўні 1941 года Бабаджанян быў прызначаны на пасаду камандзіра 395-га стралковага палка (127-я стралковая дывізія, ператвораная 18 верасня ў 2-ю гвардзейскую), пасля чаго браў удзел у ходзе Смаленскай бітвы і Ельнінскай наступальнай аперацыі, пасля сканчэння якіх браў удзел у складзе аператыўнай групы пад камандаваннем генерала А. М. Ермакова падчас абарончых і наступальных баявых дзеянняў у раёне горада Глухаў і ў Арлоўска-Бранскай абарончай аперацыі, а потым вёў абарончыя баявыя дзеянні пад Курскам і Цімам. Напачатку чэрвеня 1942 года Бабаджанян быў скіраваны на навуку на паскораны курс пры Ваеннай акадэміі імя М. В. Фрунзэ, пасля сканчэння якога пад канец жніўня таго ж года быў прызначаны на пасаду камандзіра 3-й механізаванай брыгады, якая неўзабаве ўзяла ўдзел у Курскай бітве. У кастрычніку 1943 года 3-я механізаваная брыгада была ператворана ў 20-ю гвардзейскую, пасля чаго брала ўдзел у Жытомірска-Бярдзічаўскай, Корсунь-Шаўчэнкаўскай, Праскураўска-Чарнавіцкай і Ільвоўска-Сандомірскай наступальных аперацыях. > > > Войскі 1-га Украінскага фронту аднавілі наступленне…. Ужо 24 сакавіка 20-я гвардзейская механізаваная брыгада палкоўніка А. Х. Бабаджаняна выйшла ў Залешчыкаў да Днестру, завошта яе камандзіру было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. > > > — Дважды Герой Советского Союза Маршал Советского Союза Василевский А.М. Дело всей жизни. Издание второе, дополненное. - М: Издательство Политической литературы, 1975. С.402. > > Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 26 красавіка 1944 года за ўмелае кіраўніцтва баявымі дзеяннямі частак 20-й гвардзейскай механізаванай брыгады і паспяховае фарсіраванне ёю ў ліку першых ракі Днестр, за асабістую мужнасць гвардыі палкоўніку Амазаспу Хачатуравічу Бабаджаняну прысвоена званне Героя Савецкага Саюза з уручэннем ордэна Леніна і медаля «Залатая Зорка». 25 жніўня 1944 года Бабаджанян быў прызначаны на пасаду камандзіра 11-га гвардзейскага танкавага корпуса, які неўзабаве ўзяў удзел у ходзе Вісла-Одарскай і Берлінскай наступальных аперацый. За вызваленне гарадоў Тамашуў, Лодзь, Куна, Ленчыца і Гостынь і выяўлены пры гэтым гераізм і мужнасць корпус быў узнагароджаны ордэнам Чырвонага Сцяга, за авалоданне гарадамі Тчэў, Вейхерава і Пуцк — ордэнам Суворава 2 ступені, а за ўдзел у вызваленні Берліна корпусу была прысвоена ганаровая назва «Берлінскі». За выдатнае кіраўніцтва і правядзенне наступальных баёў корпуса па прарыве абароны праціўніка і разгроме вузлоў супраціву і выяўленую пры гэтым мужнасць і самаахвярнасць Амазасп Хачатурович Бабаджанян быў узнагароджаны ордэнамі Суворава 1 і 2 ступеняў. За час вайны злучэнні пад камандаваннем Бабаджаняна 15 раз згадваліся ў загадах Вярхоўнага Галоўнакамандуючага Узброенымі Сіламі СССР І. В. Сталіна. ### Паваенная кар'ера Пасля сканчэння вайны Бабаджанян працягнуў камандаваць корпусам, які ў ліпені 1945 года быў ператвораны ў 11-ю гвардзейскую танкавую дывізію. У студзені 1947 года быў скіраваны на навуку ў Вышэйшую ваенную акадэмію імя К. Я. Варашылава, пасля сканчэння якой у 1948 годзе быў прызначаны на пасаду начальніка штаба, у верасні 1950 года — на пасаду камандуючага 2-ай гвардзейскай механізаванай арміі, а ў маі 1956 года — на пасаду камандуючага 8-ай механізаванай арміі. Генерал-лейтэнант танкавых войскаў (3.08.1953). Браў удзел падчас падаўленне антысавецкіх выступленняў у Венгрыі, завошта быў узнагароджаны ордэнам Кутузава 1 ступеня. У студзені 1958 года Бабаджанян быў прызначаны на пасаду 1-га намесніка камандуючага войскамі і члена Ваеннага савета Прыкарпацкай ваеннай акругі, у чэрвені 1959 года — на пасаду камандуючага Адэскай ваеннай акругі, у верасні 1967 года — на пасаду начальніка Ваеннай акадэміі бранятанкавых войскаў імя Маршала Савецкага Саюза Р. Я. Маліноўскага, а ў маі 1969 года — на пасаду начальніка танкавых войскаў Савецкага Войска і члена Ваеннага Савета Сухапутных войскаў. Галоўны маршал бранятанкавых войскаў Амазасп Хачатуравіч Бабаджанян памёр 1 лістапада 1977 года ў шпіталі імя П. В. Мандрыкі. Пахаваны на Новадзявочых могілках (надмагілле — скульптары А. Шыраз, Р. Джулакян, архітэктар К. Сейланаў) Зноскі ------ 1. 1 2 3 Армянская савецкая энцыклапедыя / пад рэд. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — 1974.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718'></a> 2. ↑ Бабаджанян Амазасп Хачатурович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 25 лютага 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 3. ↑ Amasasp Babadschanjan // Munzinger Personen Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q107343683'></a> 4. ↑ БЛАГОДАРНОСТЬ БЕЗ БЛАГОВОЛЕНИЯ Архівавана 25 снежня 2012. Спасылкі -------- * Амазасп Хачатуравіч Бабаджанян на сайце «Героі краіны» * Биография в Энциклопедии фонда «Хайазг» * Маршал А. Х. Бабаджанян Архівавана 2 верасня 2013. | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Героі краіны · Память народа | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Сучаснай Украіны | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 118808796 · ISNI: 0000 0000 2552 0177 · LCCN: n81091732 · NKC: mzk2018992652 · NUKAT: n2011167685 · VIAF: 67262046 | | | ⛭Маршалы роду войск СССР | | --- | | Маршалы артылерыі | Воранаў2 · Якаўлеў3 · Чысцякоў · Варанцоў2, 4 · Казакоў В.І. · Нядзелін2 · Казакоў К.П. · Бажанаў · Куляшоў · Адзінцоў · Перадзельскі · Байчук · Талубка5 · Міхалкін | | Маршалы авіяцыі | Новікаў6, 8 · Галаванаў6 · Астахаў · Варажэйкін · Скрыпко · Фалалееў · Худзякоў7 · Жаваранкаў · Вяршынін6 · Жыгараў6 · Рудэнка · Судзец · Красоўскі · Савіцкі · Агальцоў · Логінаў · Кутахаў6 · Барзоў · Пакрышкін · Бугаеў6, 9 · Зімін · Яфімаў · Пстыга · Сіланцьеў · Калдуноў6 · Скорыкаў · Скамарохаў · Кірсанаў · Канстанцінаў · Кажадуб · Волкаў · Шапашнікаў1 | | Маршалы бранетанкавых войскаў | Ротмістраў10 · Федарэнка · Багданаў · Рыбалка · Катукоў · Палубаяраў · Бабаджанян10 · Лосік | | Маршалы інжынерных войскаў | Вараб’ёў · Прашлякоў · Харчанка · Гелавані · Аганаў · Шэстапалаў | | Маршалы войскаў сувязі | Перасыпкін · Лявонаў · Бялоў · Аляксееў | | 1Апошні носьбіт звання маршал з усіх родаў войскаў. 2 Пазней атрымаў званне Галоўнага маршала артылерыі. 3 Пазбаўлены звання ў 1952 годзе, адноўлены ў 1953. 4 Разжалаваны да звання генерал-маёр артылерыі ў 1963 годзе. 5 Галоўны маршал артылерыі, раней меў званне генерала арміі. 6 Пазней атрымаў званне Галоўнага маршала авіяцыі. 7 Пазбаўлены звання і расстраляны ў 1950 годзе, рэабілітаваны і адноўлены ў званні Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 6 ліпеня 1965. 8 Пазбаўлены звання ў 1946 годзе, адноўлены ў 1953. 9 Апошні носьбіт звання Галоўны маршал з усіх родаў войскаў. 10 Пазней атрымаў званне Галоўнага маршала бранетанкавых войскаў. |

  Купалападобныя будынкі ў зялёным ландшафце з невялікай колькасцю расліннасці. **Каланізацыя космасу** — гіпатэтычнае стварэнне аўтаномных чалавечых паселішчаў па-за Зямлёй. Энтузіясты каланізацыі лічаць, што на Месяц і бліжэйшых да зямлі планетах і астэроідах дастаткова рэсурсаў для стварэння такога паселішча, напрыклад, з ужываннем тэхналогій рабатызаванага 3D-друку. Сонечная энергія там даволі лёгка даступная. Дасягненняў сучаснай навукі ў цэлым дастаткова для пабудовы навукова-даследчых баз за межамі зямлі, тады як стварэнне аўтаномных паселішчаў — на парадкі больш складаная задача, якая на сапраўдны момант вырашаецца для кантынентальнай Антарктыды на Зямлі (такое рашэнне для Арктыкі Расіі часткова рэалізавана). Аўтаномныя паселішчы могуць быць сабраныя або аўтаматычна надрукаваныя не толькі на планетах, але і ў адкрытым космасе, пры вырашэнні навукоўцамі задач процірадыяцыйнай і проціметыярытнай абароны. На выпадак глабальных катастроф Зямлі планетарнага маштабу ў чалавецтва з’яўляецца шанец зрабіць сваю «*рэзервовую копію жыцця*» (чалавека і некаторых жывёл) у выглядзе паселішчаў у космасе, напрыклад у выглядзе Касмічных гарадоў-абаранкаў[ru]. Праблема перанасялення Зямлі на далейшую перспектыву таксама можа быць кампенсаваная стварэннем такіх паселішчаў у космасе. Напрыклад, касмічная праграма Кітая бурна і актыўна развіваецца: упершыню за сорак з лішнім гадоў на Зямлі апынуліся месяцовыя камяні, даследчы зонд ужо ляціць на Марс, краіна праводзіць запускі часцей за ўсіх у свеце, пры гэтым планы ў Пекіна грандыёзныя. У папулярызацыю асваення касмічнай прасторы чалавецтвам унёс вялікі ўклад К. Э. Цыялкоўскі, заснавальнік тэарэтычнай касманаўтыкі. Ён прадбачыў ракеты, штучныя спадарожнікі, арбітальныя станцыі і выхад у адкрыты космас задоўга да таго, як яны сталі рэальнасцю. Каланізацыя космасу таксама з’яўляецца адной з асноўных тэм навуковай фантастыкі. Сродкі ------ ### Жыццезабеспячэнне Для пастаяннага знаходжання чалавека па-за Зямлёй паселішча павінна падтрымліваць параметры навакольнага асяроддзя ў прыдатных для жыцця межах, гэта значыць ствараць так званы гамеастаз. Альбо чалавечае цела, у выніку тэхналагічных мутацый, павінна стаць адаптыўным да існуючых умоў пражывання. Можа быць некалькі відаў ўзаемадзеяння паміж пазаземнай навакольным асяроддзем і асяроддзем чалавечага паселішча: * Чалавечае паселішча цалкам ізалявана ад навакольнага асяроддзя (штучная біясфера). * Змяненне навакольнага асяроддзя да стану, прыдатнага для жыцця зямных арганізмаў (тэрафарміраванне). * Змена зямных арганізмаў і прыстасаванне іх да новага асяроддзя пражывання. Таксама магчымыя камбінацыі пералічаных варыянтаў. Але нельга забываць і пра гравітацыю, так як пры адсутнасці зямнога прыцягнення цела чалавека вельмі хутка атрафуецца (у асноўным мышцы, органы і сардэчная тканіна — сардэчная цягліца) ### Самазабеспячэнне Самазабеспячэнне — неабавязковы атрыбут пазаземнага паселішча, але толькі пры ўмове пастаяннага і раўнацэннага абмену рэсурсамі паміж Зямлёй і калоніяй; інакш можна казаць толькі пра базу. Аўтаномнасць калоніі дазволіла б у шмат разоў павялічыць хуткасць росту паселішча і моцна паменшыць яго залежнасць ад Зямлі. Прамежкавым этапам могуць быць калоніі, якія патрабуюць толькі інфармацыі з Зямлі: навуковай, інжынернай і т. п. ### Рабатызацыя Будаўніцтва аўтаномных модуляў магчыма з дапамогай робатаў-будаўнікоў, запраграмаваных на 3D-друк і зборку канструкцый для пражывання, на абнаўленне такіх канструкцый і падтрыманне ў належным стане, на забеспячэнне жыхароў ежай. Таксама перспектыўнай з’яўляецца рабатызацыя здабычы, дастаўкі і перапрацоўкі карысных выкапняў на астэроідах (Прамысловае асваенне астэроідаў). ### Колькасць насельніцтва У 2002 годзе антраполаг Джон Мур выказаў здагадку, што паселішча колькасцю 150—200 чалавек зможа нармальна існаваць на працягу 6—8 пакаленняў (каля 200 гадоў). Размяшчэнне калоніі ------------------- Найлепшае размяшчэнне калоніі з’яўляецца адным з асноўных прадметаў спрэчкі прыхільнікаў касмічнай каланізацыі. Калоніі могуць размяшчацца ў наступных месцах: * планета, спадарожнік планеты або астэроід; * арбіта вакол Зямлі, Сонца або іншага касмічнага цела; * кропка Лагранжа. Гл. таксама ----------- * Каланізацыя Сонечнай сістэмы[ru] * Тэрафарміраванне планет[ru] * Гарады пад купаламі[ru] * Касмічныя гарады-абаранкі[ru] * NewSpace[ru] Заўвагі ------- 1. ↑ «Феникс» сумел получить воду из марсианского грунта (руск.). // Lenta.ru[ru] (1 жніўня 2008). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 17 лістапада 2021. 2. ↑ Обама: главная цель американских астронавтов — полёт на Марс // Вести[ru] Архіўная копія ад 20 ліпеня 2011 на Wayback Machine Спасылкі -------- * «Люди в космосе» — цикл статей и интервью по теме // Перемены * Циолковский: космические пророчества **(нявызн.)**. // ТАСС[ru]. Праверана 13 красавіка 2019. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | LCCN: sh85125921 · Microsoft: 121058817 | | ⛭Каланізацыя космасу | | --- | | КаланізацыяСонечнай сістэмы | Меркурый • Венера • Месяц • Марс • Астэроіды • Цэрэра • Газавыя гіганты • Спадарожнікі Юпітэра (Еўропа • Ганімед • Каліста) • Спадарожнікі Сатурна (Тытан • Энцэлад) • Спадарожнікі Нептуна (Трытон) • Спадарожнікі Урана • Знешнія аб'екты Сонечнай сістэмы (Плутон і транснептунавыя аб'екты) • Воблака Оарта | Каланізацыя космасу | | Космас якжыццёвае асяроддзе | Адаптацыя чалавека ў космасе • Жывёлы ў космасе • Касмічнае паселішча (Сфера Бернала • Калонія О’Нейла (Востраў I, II, III) • Стэнфардскі тор • Тароід) • Паселішчы ў атмасферах газавых гігантаў • Планеты, прыдатныя для ўзнікнення жыцця • Тэрафармаванне (Венеры • Марса) • Астраінжынерныя збудаванні | | Рэсурсы і энергетыка | Касмічная энергетыка • Арбітальная энергетычная сістэма • Прамысловае асваенне астэроідаў |

**Іван Арцёмавіч Се́рыкаў** (2 ліпеня 1919 — 20 лістапада 1997) — беларускі балетмайстар, танцоўшчык, рэжысёр, педагог. Заслужаны дзеяч культуры Беларускай ССР (1968). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў вёсцы Наркі (зараз у Чэрыкаўскім раёне Магілёўскай вобласці Беларусі). З 1938 года — саліст Ансамбля беларускай народнай песні і танца Беларускай філармоніі. З 1939 года — артыст, з 1947 года — балетмайстар Ансамбля песні і танца Беларускай ваеннай акругі. У 1944—1945 гадах прымаў удзел у баявых дзеяннях на 3-м Беларускім фронце. З 1962 года мастацкі кіраўнік і балетмайстар Народнага ансамбля песні і танца «Маладосць» Палаца культуры ўпраўлення бытавога абслугоўвання насельніцтва ў Віцебску. У 1986—1997 гадах І. А. Серыкаў галоўны спецыяліст па харэаграфіі Віцебскага абласнога навукова-метадычнага цэнтра народнай творчасці і культурна-асветніцкай работы, мастацкі кіраўнік Віцебскага народнага фальклорна-этнаграфічнага ансамбля «Вытокі». Адначасова ажыццяўляў харэаграфічныя пастаноўкі ў народных аматарскіх калектывах, Дзяржаўным ансамблі танца Беларусі, Дзяржаўным акадэмічным народным хоры і інш. Творчасць --------- Творчаму почырку І. А. Серыкава ўласціва шырокае выкарыстанне разнастайных харэаграфічных малюнкаў, захаванне фальклорных вобразаў беларускіх народных танцаў у пастаноўках на сучасныя тэмы, выкарыстанне нацыянальных нехарэаграфічных элементаў (народныя гульні, абрады). Аўтар і пастаноўшчык розных па тэматыцы і жанру харэаграфічных твораў. На аснове аўтэнтычных узораў паўночнай Беларусі зрабіў сцэнічныя варыянты традыцыйных танцаў «Лявоніха», «Бульба», «Малацілачка», «Лучыначкі»; кадрыляў «Гарадоцкая», «Пальмінская», «Зязюлька», «Крупчанская»; полек «Трасуха», «Вінтом», «Весялуха», «Полечка-Віцяблянка», «Каханачка», «Груздаўская полька». Аўтар арыгінальных вакальна-харэаграфічных кампазіцый, заснаваных на рэгіянальным матэрыяле: «Талака», «Родныя напевы», «Дзявочыя забавы», «Вакол гармоніка», «Гарадоцкі кірмаш», «Яблынька», «Закаханая» і інш. Узнагароды ---------- * Заслужаны дзеяч культуры Беларускай ССР (1968) * Ордэн Чырвонай Зоркі (1945) * Медаль «За абарону Масквы» (1944) * Медаль «За перамогу над Германіяй у Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.» (1945) Ушанаванне памяці ----------------- З 2001 года на Віцебшчыне штогод праходзіць абласны агляд-конкурс харэаграфічных калектываў «Прыдзвінскія карункі», прысвечаны І. А. Серыкаву. Зноскі ------ 1. 1 2 БелЭн 2002. 2. 1 2 3 Серыкаў Іван Арцёмавіч (1919—1997) // Магілёўская абласная бібліятэка 3. 1 2 3 4 Сериков Иван Артемьевич (руск.)(Праверана 13 чэрвеня 2023) // Праект «Память народа» Літаратура ---------- * *Водчыц Г. М.* Серыкаў Іван Арцёмавіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 353. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). * *Козенка, М. А.* Серыкаў Іван Арцёмавіч // Беларускі фальклор: энцыклапедыя: у 2 т. / Рэдкалегія: Г. П. Пашкоў (галоўны рэдактар) і інш. — Т. 2 : Л ― Я. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2006—828 с.: іл. партр. — ISBN 985-11-0366-7 Спасылкі -------- * Серыкаў Іван Арцёмавіч (1919—1997)(Праверана 13 чэрвеня 2023) // Магілёўская абласная бібліятэка * В Витебске смотр-конкурс собрал 40 хореографических коллективов области(Праверана 13 чэрвеня 2023) // БелТА * *Варвара ЮРКЕВИЧ* «Лукомльскія скокі» в Витебске(Праверана 13 чэрвеня 2023) // Газета «Чырвоны прамень» * Сериков Иван Артемьевич (руск.)(Праверана 13 чэрвеня 2023) // Праект «Память народа» | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | БАП: 129273 |

**Дзмітрый Літвінскі** (нар. 6 чэрвеня 1970, у Глыбокім) — сучасны беларускі мастак, фотамайстар і відэааматар. Біяграфія --------- Скончыў Школу 3 у Глыбокім. Скончыў Полацкі дзяржаўны ўніверсітэт. Першая ўтарская выстава пад назвай «Погляд» прайшла ў 2003 годзе. Усяго ў Глыбокім прайшло сем асабістых выставак. Мастак стварыў серыю партрэтаў вядомых глыбачан: заснавальніка дэндрасаду Віктара Ламаку, знакамітага каваля Аляксандра Дубіну, авіяканструктара Паўла Сухога, заснавальніка глыбоцкай школы барацьбы Аляксандра Кузняцова. Дзмітрый Літвінскі таксама аўтар рэпрадукцыі вялікага партрэту Корсака, які прадстаўлены ў сталай экспазіцыі Глыбоцкага гісторыка-этнаграфічнага музея. Да найбольш выразных творчых серый належаць музычныя інструменты (дуда, скрыпка, лютня, арфа, бубен), гісторыя, міфалогія і прырода. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑

Хель. Ксілаграфія з карціны Ёханеса Гертса, 1889 **Хель** (стар.-сканд.: Hel) — валадарка свету памерлых, Хельхейма, дачка каварнага Локі і волаткі Ангрбоды (*Шкоданосіца*), адна з трох хтанічных пачвар. Знешнасць --------- Паводле «Малодшай Эды» (якую склаў Сноры Стурлусан у ХІІІ ст), Хель — вяліканка, прычым вышэйшая за большасць гігантаў. Яе цела напалову ссінячы-чорнае, напалову — ссінячы-белай, з-за чаго яе называлі блакітна-белай Хель. Па іншых версіях, яе цела напалову блакітнае, як у мёртвага, напалову колера сырога мяса. Таксама згадвалася, што зверху яна выглядае як жывая жанчына, а ногі — як у трупа, які гніе. Хельхейм -------- Хельхейм, краіна Хель, знаходзіўся пад адным за каранёў Ігдрасіля — сусветнага дрэва. Ля брамы царства Хель цячэ рака Гьёль, мост праз якую ахоўвае дзева Моргуд. Адначасова (у гарызнантальнай праекцыі скандынаўскай мадэлі сусвету) царства Хель размяшчаецца на поўначы («Малодшая Эда»: «…а дарога ў Хель вядзе ўніз і на поўнач»). У «Старэйшай Эдзе» Хель згадваецца болей скупа, сустракаецца выраз «сыйсці да Хель» (значыць, памерці). Палац Хель завецца Мокрая Імжа. Найболей вядомы міф аб тым, як Хермад, сын Одзіна (вярхоўнага бога), накіраваўся да Хель — прасіць аб вызваленні памерлага Бальдра — бога вясны. І нават сам Одзін не меў улады, каб прымусіць гаспадыню смерці вярнуць памерлага ў жыццё. Трон жахлівай Хель зваўся Одрам Хваробы, а яе падданымі рабіліся ўсе, хто памёр ад старасці ці бесслаўна загінуў у бітве. Тыя ж, хто сумленна аддаў жыццё ў баі, накіроўваліся ў нябесную Вальхалу. Лічылася, што, калі пачнецца Канец Свету (Рагнарок), мёртвае войска Хель рушыць на неба на караблі Нагльфар, зробленым з пазногцяў нябожчыкаў, і сутыкнецца там з эйнхерыямі — светлымі душамі воінаў, што загінулі ў баях і жывуць у нябеснай Вальхале. Пазней імя Хель стала выкарыстоўвацца хрысціянамі дзеля азначэння Пекла. Параўнанне з іншымі міфалогіямі ------------------------------- У беларускай міфалогіі таксама існуе матыў моста (гл. Калінаў мост), якія вядзе ў сусвет мёртвых. Ён перакінуты праз раку Смуродзіна (ад «смурод» — значыць, трупны пах). Спасылкі -------- * Энцыклапедыя міфалогіі. Хель (русск) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) |

Намібія — унітарная рэспубліка, стабільная шматпартыйная прэзідэнцка-парламенцкая дэмакратыя. Намібія атрымала незалежнасць толькі 21 сакавіка 1990 года, пасля узброенай барацьбы з ПАР. Адрозніваецца высокай палітычнай, эканамічнай і сацыяльнай стабільнасцю. Намібія з'яўляецца дзяржавай-членам Арганізацыі Аб'яднаных Нацый (ААН), Супольнасці па пытаннях развіцця поўдня Афрыкі (САДК), Афрыканскага саюза (АС), а таксама Садружнасці нацый. Дзяржаўны лад ------------- Намібія — дэмакратычная змешаная рэспубліка. Канстытуцыя дэкларуе і падтрымлівае прынцып падзелу ўлады. Прэзідэнт выбіраецца на пяцігадовы тэрмін і адначасова з'яўляецца лідарам краіны і кіраўніком урада. Двухпалатны парламент складаецца з *Нацыянальнага Савета* (26 сенатараў) і *Нацыянальнай Асамблеі* (72 дэпутаты). Нягледзячы на тое, што канстытуцыя прадпісвае шматпартыйную сістэму, нязменным палітычным манапалістам ад часу набыцця незалежнасці застаецца партыя СВАПО Знешняя палiтыка ---------------- Намібія мае цесныя адносіны з дзяржавамі, якія дапамагалі ёй у вайне за незалежнасць, уключаючы Кiтайскую Народную Рэспубліку, Расiю і Кубу. Намібія ўмацоўвае эканамічныя і палітычныя сувязі ў паўднёваафрыканскім рэгіёне: з’яўляецца членам Супольнасці развіцця Поўдня Афрыкі і паўднёваафрыканскага мытнага саюза. Намібія з'яўляецца прыхільнікам далейшай рэгіянальнай інтэграцыі. Намібійска-беларускія адносіны ------------------------------ У Віндхуку беларускай амбасады няма, затое па сумяшчальніцтве тут акрэдытаваны беларускі пасол у ПАР. 24 кастрычніка 2016 прэм'ер-міністр Беларусі Андрэй Кабякоў сустрэўся з нігерыйскім віцэ-прэм'ерам Нетумба Нандзі-Ндаітвай. Кабякоў адзначыў, што "ёсць значны патэнцыял пашырэння супрацоўніцтва ў сферы сельскай гаспадаркі, здабыўной прамысловасці, адукацыі. Улічваючы развіццё ў Намібіі горназдабыўной галіны, прапануем разгледзець пастаўкі ў вашу краіну кар'ернай тэхнікі, шахтавага абсталявання, а таксама вымяральнага абсталявання радыяцыйнага кантролю, якое запатрабаваныя пры здабычы урану". Затым беларускі прэм'ер прапанаваў Намібіі падзяліцца вопытам стварэння аграгарадкоў. Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ------------------------------------ Асноўны артыкул: **Адміністрацыйны падзел Намібіі** Карта адміністрацыйнага падзелу Намібіі Адміністрацыйна Намібія падзелена на 14 рэгіёнаў. Гэта ўнітарная дзяржава. | № | Вобласці | Адміністрацыйны цэнтр | Насельніцтва,чал. (2011) | Плошча,км² | Шчыльнасць,чал./км² | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | 1 | Куненэ | Апува | 86 856 | 115 293 | 0,75 | | 2 | Амусаці | Аўтапі | 243 166 | 26 573 | 9,15 | | 3 | Ашана | Ашакаці | 176 674 | 8 653 | 20,42 | | 4 | Ахангвена | Ээнхана | 245 446 | 10 703 | 22,93 | | 5 | Ашыкота | Амутыя | 181 973 | 38 653 | 4,71 | | 6 | Заходняе Каванга | Нкурэнкуру | 107 505 | 23 166 | 4,64 | | 7 | Усходняе Каванга | Рунду | 115 447 | 25 576 | 4,51 | | 8 | Замбезі | Катыма-Муліла | 90 596 | 14 528 | 6,24 | | 9 | Эронга | Свакапмунд | 150 809 | 63 579 | 2,37 | | 10 | Ачасандзьюпа | Ачываронга | 143 903 | 105 185 | 1,37 | | 11 | Амахеке | Габабіс | 71 233 | 84 612 | 0,84 | | 12 | Кхомас | Віндхук | 342 141 | 37 007 | 9,25 | | 13 | Хардап | Марыенталь | 79 507 | 109 651 | 0,73 | | 14 | Карас | Кітмансхуп | 77 421 | 161 215 | 0,48 | Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ 3. ↑ Архівавана 16 жніўня 2020. | ⛭Намібія паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Намібія»** | | Краіны Афрыкі: Палітыка | | --- | | Алжыр · Ангола · Батсвана · Бенін · Буркіна-Фасо · Бурундзі · Габон · Гамбія · Гана · Гвінея · Гвінея-Бісау · Джыбуці · Егіпет¹ · Замбія · Зімбабвэ · Каба-Вердэ · Камерун · Каморы · Кенія · Дэмакратычная Рэспубліка Конга · Рэспубліка Конга · Кот-д’Івуар · Лесота · Ліберыя · Лівія · Мадагаскар · Мазамбік · Малаві · Малі · Марока · Маўрыкій · Маўрытанія · Намібія · Нігер · Нігерыя · ПАР · Паўднёвы Судан · Руанда · Самалі · Сан-Тамэ і Прынсіпі · Сейшэльскія Астравы · Сенегал · Судан · Сьера-Леонэ · Танзанія · Тога · Туніс · Уганда · Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка · Чад · Экватарыяльная Гвінея · Эрытрэя · Эсваціні · Эфіопія | | Азорскія астравы · Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне · в. Узнясення · Канарскія а-вы · Мадэйра · Маёта · Мелілья · Рэюньён · в. Святой Алены · Сеўта · а-вы Трыстан-да-Кунья · Французскія Паўднёвыя і Антарктычныя тэрыторыі | | Сахарская Арабская Дэмакратычная Рэспубліка · Самаліленд | | ¹ Часткова ў Азіі |

**«Шкода»** (англ.: Damage) — псіхалагічны трылер 1992 года рэжысёра Луі Маля. Сюжэт ----- Падзеі карціны адбываюцца ў Лондане. Доктар Стывен Флемінг — член брытанскага Парламента. Паспяховы ў сваёй кар’еры, ён жыве прыемным жыццём са сваёй сям’ёй — жонкай Інгрыд і юнай дачкой Салі. Старэйшы сын Марцін жыве асобна — ён шматабяцальны журналіст. Аднойчы на вечарыне Стывен сустракае маладую жанчыну Ганну Бартан, якая прадстаўляецца сяброўкай яго сына Марціна. За некалькі хвілін яна ўражвае яго. Праз некаторы час Марцін прыязджае да бацькоў разам з Ганнай і знаёміць іх са сваёй новай дзяўчынай. Неўзабаве пасля гэтага Ганна, нягледзячы на адносіны з Марцінам, тэлефануе Стывену на працу і запрашае да сябе на кватэру, дзе іх узаемнае прыцягненне пераходзіць у інтымную сувязь. Бурны раман пагражае разбурыць усё — і палітычную кар’еру Стывена, і яго сям’ю, і адносіны з сынам. Палітык гатовы кінуць жонку, каб застацца з каханай. Але тая аддае перавагу патаемным сустрэчам пад прыкрыццём шлюбу з сынам свайго палюбоўніка. Яна распавядае Стывену, што калі ёй было 15 гадоў, яе брат скончыў жыццё самагубствам з-за неўзаемнага кахання да яе, а маці Ганны прагаворваецца, што Марцін вельмі падобны на яе брата. Выпадкова Марцін раскрывае кватэру, дзе сустракаюцца палюбоўнікі, застае бацьку там з Ганнай і ў ашаламленні падае ў лесвічны пралёт, разбіваючыся да смерці. Любоўная сувязь становіцца вядомай грамадскасці і разбурае жыццё палітыка. Акцёрскі склад -------------- | | | | --- | --- | |    Джэрэмі Айранс    | –   *Стывен Флемінг* | |    Жульет Бінош    | –   *Ганна Бартан* | |    Міранда Рычардсан    | –   *Інгрыд Флемінг* | |    Руперт Грэйвс[en]    | –   *Марцін Флемінг* | |    Петэр Стормарэ[en]    | –   *Пітэр Уэтцлер* | |    Леслі Каран    | –   *Элізабет Прыда* | |    Джуліян Фелоўз[en]    | –   *Дональд Ліндсей* | |    Дэвід Т’юліс[en]    | –   *дэтэктыў* | |    Бенджамін Уітроў[en]    | –   *дзяржаўны памочнік* | Зноскі ------ 1. 1 2 Česko-Slovenská filmová databáze — 2001.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q3561957'></a> 2. ↑ Lexicon of international films — Zweitausendeins.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1822317'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q233161'></a> | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | AllMovie · AlloCiné · Box Office Mojo · Česko-Slovenská filmová databáze · FilmAffinity · Internet Movie Database · Rotten Tomatoes |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Камарова. **Камаро́ва** (трансліт.: *Kamarova*, руск.: Комарово) — вёска ў Мядзельскім раёне Мінскай вобласці. Уваходзіць у склад Свірскага сельсавета. Гісторыя -------- Сядзіба Сулістроўскіх. 1915 У 1846 г. маёнтак Свянцянскага павета Віленскай губерні, валоданне памешчыка Барткевіча, 24 душы мужчынскага полу, 60 дзесяцін прыдатнай для земляробства зямлі. У 1868 г. у маёнтку 17 двароў, 212 жыхароў; працавалі вінакурны завод і вадзяны млын. У 1904 г. маёнтак Камароўшчызна Свірскай воласці Свянцянскага павета, валоданне Старжынскіх, 15 жыхароў. У ліпені 1920 г. арганізаваны камітэт беднаты, старшыня М. І. Позныш. У 1921 г. тут існавала ячэйка Партыі незалежнай (3 чал.). У маі 1922 г. арыштаваны У. Позныш, адзін з членаў партыі. Вяскоўцы выступілі ў абарону таварыша, паліцыя адкрыла агонь. 4 жыхара вёскі за арганізацыю «бунту» былі адпраўлены ў Свянцянскую дэфензіву. З 12.10.1940 г. у Куцькаўскім сельсавеце Свірскага раёна Вілейскай, з 20.09.1944 г. Маладзечанскай абласцей, з 16.07.1954 г. у Свірскім сельсавеце (з 25.04.1958 г. гарпасялковы Савет), з 31.08.1959 г. Мядзельскага раёна, з 20.01.1960 г. Мінскай вобласці. У 1940 г. на месцы маёнтка арганізаваны калгас «17 верасня», Свірская МТС, адкрыта хата-чытальня. У 1944 г. гітлераўцы спалілі 44 гаспадаркі вёскі Куцькі (у 1940 г. былі 74 гаспадаркі). У 1945 г. у вёсцы Камарова адноўлены калгас і МТС. У 1949 г. арганізаваны калгас імя Вышынскага ў вёсцы Куцькі. У Камарова ў гэты час працавалі клуб, крама, сямігадовая школа, МТС, школа механізацыі сельскай гаспадаркі. З 1964 Камарова — цэнтр саўгаса «Канстанцінава», з 04.09.1991 г. — калгаса «Канстанцінава». Да 12.11.1966 г. вёскі Камарова і Куцькі. У 2013 годзе Свірскі пасялковы савет быў скасаваны, і Камарова ўвайшло ў склад Свірскага сельсавета. Насельніцтва ------------ * 238 двароў, 1024 жыхара (1997) Інфраструктура -------------- Адміністрацыйны будынак калгасу, рамонтныя майстэрні, жывёлагадоўчая ферма, аддзяленні сувязі і банка, бібліятэка, няпоўная сярэдняя школа (зачыненая ў 2014 годзе), дзіцячы сад, клуб, 2 крамы, сталовая, фельчарска-акушэрскі пункт, прыёмны пункт бытавога абслугоўвання насельніцтва, ПТВ-207 (размешчана на тэрыторыі былой сядзібы). З 2009 года працуе Камароўская ГЭС. Памятныя мясціны ---------------- У цэнтры вёскі помнік 29 землякам, якія загінулі ў Айчыннай вайне (пастаўлены ў 1965 г.) Культурныя ініцыятывы --------------------- Ад 2005 года ў Камарове праводзіцца фестываль народных промыслаў і рамёстваў «Камарова — Кола дзён». У чэрвені 2015 года ён прайшоў дзесяты раз Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (DJVU) 2. ↑ Рашэнне Мінскага абласнога Савета дэпутатаў № 234 ад 28 мая 2013 г. «Аб змяненні адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзела Мінскай вобласці» Архівавана 11 снежня 2013. (руск.) 3. ↑ Зачыняюць беларускамоўную школу ў Камарове на Мядзельшчыне (+Відэа) Архівавана 5 сакавіка 2016.//«Рэгіянальная газета» 4. ↑ Выстава-кірмаш "Камарова — Кола дзён 2015". Добрым людзям — добрае надвор'е і выдатнае свята (Фота і відэа) Архівавана 9 ліпеня 2015.//«Рэгіянальная газета» Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 7. — 604 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0130-3 (т. 7). — С. 503. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Камарова (Свірскі сельсавет) | ⛭**Свірскі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Свір | | | Вёскі | Алешкі · Альшэва · Багацькі · Бакшты · Балькаўшчына · Барысы · Болькава · Валодзькі · Варашылкі · Венцавічы · Грумбіненты · Дубнікі · Засвір · Іванаўка · Калодна · Камарова · Канстанцінава · Ключаткі · Коркі · Куркулі · Лукашэвічы · Лушчыкі · Навасёлкі · Нарэйшы · Нецькі · Сёмкі · Старая · Фалевічы · Януковічы · Яцыны | | Хутары | Балдук · Страпялішкі · Чорная Лужа |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Корсак. **Гіпаліт Корсак** (польск.: Hipolit Korsak; 1723—1787) — дзяржаўны дзеяч Вялікага Княства Літоўскага. Біяграфія --------- Паходзіў са шляхецкага роду Корсакаў герба «Ліс зменены». Нарадзіўся ў сям’і Аляксандра Пятра Корсака, падваяводы новагародскага, і Элеаноры з Рдултоўскіх. Староста велятыцкі, сурагатар земскі, 28 лютага 1765 года быў прызначаны на ўрад падстолія новагародскага, з 1766 г. стаў стольнікам. 2 снежня 1754 г. нейкі Г. Корсак атрымаў прывілей на вытворчасць лясных матэрыялаў (клёпка, балі, машты) і іх продаж. 3 кастрычніка 1761 г. яшчэ адзін прывілей Аўгуста ІІІ падстолію новагародскаму Корсаку, які мае ў старостве Велатычы в. Мёдча і Секшчы ў Аршанскім павеце: дазвалялася ўступіць іх Антонію і Марыяне з Галінскіх Багушэвічам, скарбнікам менскім, мужу і жонцы, з падданымі жыхарамі, забудовамі, палямі, грунтамі засаджанымі і незасаджанымі, з лугамі, лясамі, гаямі, рэчкамі, ставамі, азёрамі, прудамі, млынамі, карчмамі і інш. да гэтага маёнтка належачым. Сям’я ----- У трэцім шлюбе з Ядвігай з Гюнтэраў меў сына Раймунда (1768—1817), паэта. Зноскі ------ 1. ↑ Сяргей Рыбчонак. АКТ КАМПУТУ ШЛЯХТЫ НАВАГРАДСКАГА ВАЯВОДСТВА АД 4 КАСТРЫЧНІКА 1765 г. 2. ↑ *Швед, В. В.* Корсак Гіпаліт // Масоны і ложы на землях Беларусі (канец XVIII — першая чвэрць XIX ст.) : біябібліягр. слоўн.. — Гродна: ГрДУ, 2007. — 275 с. — ISBN 978-985-417-866-0. | ?Гіпаліт Корсак (1723—1787) — продкі | | --- | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | Аляксандр Міхал Корсак[d] | | Крыштаф Корсак[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Міхаіл Іванавіч Палубінскі[d] | | | | | | | | | | | | Аляксандр Пётр Корсак[d] | | | | | | | | | | | | Дзмітрый Самуэль Палубінскі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Альжбета з Корсакаў[d] | | | | | | | | Ефрасіння з Палубінскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Гіпаліт Корсак | | | | | | | | | | | | | | Петранэла з Тышкевічаў[d] | | Пётр Тышкевіч[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ян Багуслаў Рдултоўскі | | | | | | | | | Пётр Ваньковіч | | | | | | | | | | | | | | Элеанора з Рдултоўскіх[d] | | | | | | | | | | | | | Тэадор Антоній Ваньковіч | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Алена з Ваньковічаў[d] | | | | | Ганна з Дунін-Глушынскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ганна з Войшнараў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl | | Нарматыўны кантроль | NUKAT: n2019008717 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Гістарычны музей. Фасад музея Другі будынак Нямецкага гістарычнага музея, пабудаваны па праекце Бэй Юйміна **Нямецкі гістарычны музей** (ням.: Deutsches Historisches Museum, скар. *DHM*) — музей гісторыі Германіі, размешчаны ў Берліне ў будынку Цэйхгаўза на вуліцы Унтэр-дэн-Ліндэн. Гісторыя -------- Музей быў заснаваны 28 кастрычніка 1987 года па выпадку святкавання 750-гадовага юбілею Берліна і ў той час размяшчаўся ў будынку Рэйхстага ў Заходнім Берліне. У гэты дзень адпаведнае пагадненне было падпісана федэральным канцлерам Гельмутам Колем і кіруючым бургамістрам Заходняга Берліна Эберхардам Дыпгенам у будынку рэйхстага. Першая пастаянная выстаўка *«Карціны і сведчанні нямецкай гісторыі»* адкрылася ў снежні 1994 года і складалася з больш чым 2 000 экспанатаў. Нямецкі гістарычны музей меркавалася размясціць у спецыяльна пабудаваным для яго будынку недалёка ад рэйхстага. У архітэктурным конкурсе на праект новага музейнага будынка перамог італьянскі архітэктар Альда Росі. Падзенне Берлінскай сцяны ўнесла свае карэктывы ў гэтыя планы. Пасля аб'яднання Германіі 3 кастрычніка 1990 года федэральны ўрад перадаў Нямецкаму гістарычнаму музею калекцыю і плошчы Музея нямецкай гісторыі, які функцыянаваў у ГДР. Так Цэйхгаўз, самы стары будынак на Унтэр-дэн-Ліндэн, стаў домам для Нямецкага гістарычнага музея. Першыя экспазіцыі ў Цэйхгаўзе адкрыліся ўжо ў верасні 1991 года. У 1998 годзе пачалася рэстаўрацыя Цэйхгаўза. Фае і ўнутраны дворык адкрыліся ў красавіку 2004 года. Пастаянная выстаўка музея адкрылася 2 чэрвеня 2006 года ў прысутнасці федэральнага канцлера Ангелы Меркель. З 2003 года быў адкрыты доступ наведвальнікаў у другі будынак музея, пабудаваны Бэй Юймінам, дзе праходзяць спецыялізаваныя выстаўкі. Нямецкі гістарычны музей адным з першых музеяў Германіі адкрыў уласны вэб-сервер, які ператварыўся ў адзін з самых папулярных музейных сервераў у Германіі. Нямецкі гістарычны музей — адзін з самых наведвальных музеяў Германіі. Выстаўкі -------- Пастаянная выстаўка музея ўключае больш за 8 000 гістарычных экспанатаў, якія распавядаюць пра асоб, падзеі, ідэі і працэсы ў амаль двухтысячагадовай нямецкай гісторыі: ад першага стагоддзя да н.э. і да нашых дзён. Апроч асноўнай экспазіцыі ў музеі рэгулярна праходзяць спецыялізаваныя выстаўкі. Зноскі ------ 1. ↑ Visitor Figures 2016 // *The Art Newspaper* — 2017. — Iss. 289. — ISSN 0960-6556<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2331628'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q29908205'></a> Літаратура ---------- * Christoph Stölzl: *Deutsches Historisches Museum. Ideen — Kontroversen — Perspektiven.* ISBN 3-549-06682-1 * *Deutsches Historisches Museum Berlin. Aldo Rossis Entwurf im Gefüge der Kulturformen*, ISBN 3-421-03004-9 * Mathias Wallner und Heike Werner: *Architektur und Geschichte in Deutschland.* S. 162—163, München 2006, ISBN 3-9809471-1-4 * Jürgen Kocka: *Ein chronologischer Bandwurm. Die Dauerausstellung des Deutschen Historischen Museums*. In: Geschichte und Gesellschaft Jg.32/2006. S.398-411. * Ulrike Kretzschmar (Hrsg.): *Das Berliner Zeughaus. Vom Waffenarsenal zum Deutschen Historischen Museum. The Berlin Armoury. From the Arsenal to the German Historical Museum*. München/Berlin/London/ New York, Prestel Verlag 2006. 112 S. zahlr. farb. Abb.. ISBN 3-7913-3356-9. * Heinrich Müller, Hartmut Kölling: *Europäische Hieb- und Stichwaffen. aus der Sammlung des Museums für Deutsche Geschichte* Berlin, Militärverlag der Deutschen Demokratischen Republik 1981, 2. Auflage 1982, 448 S. zahlr. farb. und s/w Abb. fotografiert von Gerd Platow, Bestellnummer:*746 245 6*, nur antiquarisch erhältlich (behandelt den Bestand des Vorgängermuseums) Спасылкі -------- * * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Нямецкі гістарычны музей** * Архівавана 3 жніўня 2009. | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram · SoundCloud | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Brockhaus | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 98015127 · BNC: a20386874 · BNE: XX123670 · BNF: 12240205w · CiNii: DA04987125 · CONOR: 334930019 · GND: 2115559-8 · ISNI: 0000 0001 0794 1012 · LCCN: n90000265 · LNB: 000012594 · NKC: ko2002102557 · NLA: 49284256 · NSK: 000630256 · NUKAT: n98065523 · PTBNP: 1217375, 644283 · SUDOC: 031125840 · VIAF: 124463260 · ULAN: 500244651 | |

**Горны масіў** — асобны ўчастак горнай краіны, размешчаны параўнальна ізалявана, і які мае прыкладна аднолькавыя шырыню і даўжыню. Адрозніваецца адносна слабым расчляненнем, і аддзяляецца ад астатняй часткі горнай краіны шырокімі і глыбока ўрэзанымі далінамі. Можа быць тэктанічага (Манблан у Альпах) або вулканічнага (Татры ў Карпатах) паходжання. Літаратура ---------- * Андрыеўская З. Я. Галай І. П. Руска-беларускі фізіка-геаграфічны слоўнік. — Мн.: Нар. асвета, 1994. — 367 с. ISBN 985-03-0054-X. С.73. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая савецкая (1 выд.) | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 160776313 |

Член групы Ананімы падчас пратэсту Захапі Уол-Стрыт у Нью-Ёрку 17 верасня 2011 года Пратэсты на 14-ы дзень акцыі Occupy Wall Street 1 кастрычніка 2011 года **Захапі Уол-Стрыт** (англ.: Occupy Wall Street) — акцыя грамадзянскага пратэсту ў амерыканскім горадзе Нью-Ёрк, якая праходзіла пачынаючы з 17 верасня 2011 года па цяперашні час. Мэта ўдзельнікаў акцыі — працяглы захоп вуліцы Уол-стрыт у фінансавым цэнтры Нью-Ёрка з мэтай прыцягнення грамадскай увагі да злачынстваў фінансавай эліты і заклік да структурных змен у эканоміцы. Некаторыя ўдзельнікі таксама пратэставалі супраць смяротнага пакарання смерцю Троя Дэвіса якое адбылася ў штаце Джорджыя 21 верасня 2011 года. У акцыі да цяперашняга часу не існуе ярка выяўленага лідара, тым не менш думка пра падобны пратэст нарадзілася ў групе Adbusters, некамерцыйнай арганізацыі, вядомай сваёй анты-капіталістычнай і анты-кансумерыстычнай пазіцыяй. Актыўную падтрымку аказваюць хактывісты «Ананімы». 28 верасня 2011 года, дэманстранты атрымалі падтрымку некалькіх буйных прафсаюзаў, уключаючы Саюз транзітных працаўнікоў, які налічвае каля 40 000 членаў. 30 верасня 2011 года ўдзельнікі руху прайшлі маршам каля штаб-кватэры нью-ёркскай паліцыі. Каля 1000 чалавек неслі транспаранты з крытыкай дзеянняў праваахоўных органаў. Акцыя пратэсту адбылася пасля таго, як падчас адной з дэманстрацый паліцэйскія пырснулі слязістым газам у чатырох жанчын. Відэаролік з інцыдэнтам хутка разыйшоўся ў Інтэрнэце, і шматлікія ўдзельнікі акцыі паабяцалі «стаяць да канца». Чакаецца, што дэманстранты будуць заставацца ў намётавым гарадку ў Зукоці-парку ўсю зіму. 1 кастрычніка 2011 года паліцыя арыштавала больш 700 дэманстрантаў, удзельнікаў руху Захапі Уол-Стрыт, якія запоўнілі праезную частку ў спробе перасекчы Бруклінскі мост. Апроч Нью-Ёрка, дэманстрацыі Occupy Wall Street праходзяць і ў іншых гарадах ЗША. Як сцвярджаюць арганізатары, яны падтрымліваюць сувязі і каардынуюць свае акцыі з аднадумцамі ў буйных гарадах ЗША і за мяжой — у Іспаніі, Канадзе, Ізраілі, Партугаліі, Грэцыі, Аўстраліі, Вялікабрытаніі і іншых краінах. Зноскі ------ 1. ↑ *Ryan, Susan*. What are the Occupy Wall Street protests in New York?(нявызн.). TheJournal.ie. Праверана 1 кастрычніка 2011. 2. ↑ Occupy Wall Streets gets support from unions — RT(нявызн.). Праверана 1 кастрычніка 2011. 3. ↑ Каля штаб-кватэры паліцыі Нью-Ёрка прайшоў марш пратэсту - Вініпег - Гарадскі Партал **(нявызн.)**. Праверана 1 кастрычніка 2011. 4. ↑ *BAKER, AL*. Police Arrest More Than 700 Protesters on Brooklyn Bridge(нявызн.). The New York Times. Праверана 2 кастрычніка 2011. 5. ↑ Амаль 100 чалавек арыштаваны падчас пратэстаў у ЗША :: Новости :: InterRight **(нявызн.)**. Праверана 1 кастрычніка 2011. Спасылкі -------- * occupywallst.org — сайт, прысвечаны акцыі Архівавана 20 кастрычніка 2011. * Global Revolution — відэа з Уолл-Стрыт у рэжыме рэальнага часу * афіцыйная старонка акцыі на Facebook * adbusters.org — сайт *Adbusters* * occupytogether.org — акцыі Occupy у іншых гарадах ЗША

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Казялец. **Казялец** (польск.: Jaskier) — адзін з галоўных герояў серыі раманаў Анджэя Сапкоўскага. Казялец — творчы псеўданім, сапраўднае імя — **Юліян Альфрэд Панкрац, віконт дэ Летэнгоф** (*Julian Alfred Pankratz, wicehrabia de Lettenhove*). У свеце «Ведзьмара», шырока вядомы бард і трубадур, стваральнік вялікай колькасці вершаў, балад, песняў. Аўтар кнігі «Паўстагоддзя паэзіі». Сустракаецца ў апавяданнях «Мяжа мажлівасці», «Вечны агонь», «Троху самаахвярнасці», «Меншае зло», «Край зямлі», «Апошняе жаданне», «Штосьці скончыцца, штосьці пачнецца», а таксама ва ўсіх раманах сагі пра Ведзьмака. Біяграфія --------- Сябар галоўнага героя Геральта, перажыў разам з ім шмат прыгодаў, ўвесь час трапляючы ў нейкія недарэчныя сітуацыі. Навучыўся пісаць у прыватнай школе ва ўзросце васьмі гадоў, вершы і мелодыі пачаў складаць у дванаццаць (з-за кахання). Іграў пры дварах каралёў Недаміра, Візіміра, Вензлава. Вымушаны ўжываць псеўданім, бо зманіў жонку князя Раймунда, князёўну Ганну Генрыету і ўцякаў ад яго гневу. Чатыры гады вывучаў «сем вольных навукаў» у Оксенфурцкім універсітэце, атрымаў дыплом. Таксама выкладаў там на кафедры Трубадурства і паэзіі. Атрымаў славу п'яніцы і гулякі. Некаторы час жыў у Веспулі, кабеты з Навіграда, пакуль яна не выкрыла яго нявернасці. Час ад часу шпіёніць для Сігізмунда Дыйкстры, кіраўніка тайных службаў караля Візіміра Рэданскага. Знешнасць і характар -------------------- Узрост — каля 40 гадоў. Як кажа пра яго Дыйкстра: «Мае гадоў каля сарака, выглядае на трыццаць, уяўляе, што яму дваццаць, а робіць так, быццам бы яму дзесяць». Казялец з'яўляецца маладым прывабным мужчынам, якога з-за прыгажосці час ад часу блытаюць з эльфам. У яго адзенні пераважае салатавы, яркі колер. Носіць капялюш з пяром чаплі. Цераз плячо перакінута лютня, падарунак эльфаў. Казялец занадта ўпэўнены ў сваім таленце, непаўторнасці і прыгажосці. Часта кажа тое, чаго не трэба было б казаць, з-за чаго ў яго з Геральтам пачынаюцца непрыемнасці. Ёсць своеасаблівай супрацьлегласцю вобразу Геральта. Творчасць --------- Казялец — аўтар шматлікіх балад і вершаў, але ў кнігах яны згадваюцца толькі ўрыўкамі. Найбольш вядомыя творы Казяльца: «Зоркі над гасцінцам», «Час княжання», «Пра каралеву Мар'ен і чорнага крумкача», «Пра вясёлую млынарку», «Вечны агонь» або «Зіма», «Паўстагоддзя паэзіі», балады пра «ільвёнка» з Цынтры. Больш-менш вядомыя чытачам становяцца толькі ўрыўкі з мемуар «Паўстагоддзя паэзіі» (польск.: Pół wieku poezji), якія Казялец пачаў пісаць пасля дэзертырства Геральта з рывійскай арміі. Відавочна, гэтыя мемуары — адзін з нешматлікіх помнікаў літаратуры паўночнікаў, што перажылі ледавіковы перыяд. Зноскі ------ 1. ↑ Апісанне персанажа на Расійскім афіцыйным сайце А. Сапкоўскага | ⛭«Вядзьмар» Анджэя Сапкоўскага | | --- | | Кнігі | * «Апошняе жаданне» * «Меч Наканавання» * «Кроў эльфаў» * «Час Пагарды» * «Хрышчэнне агнём» * «Вежа Ластаўкі» * «Уладарка Возера» * «Сезон навальніц» | | Апавяданні | * «Дарога, з якой не вяртаюцца» * «Штосьці скончыцца, штосьці пачнецца» | | Персанажы | * Геральт з Рывіі * Енэфер з Венгерберга * Цырыла * Трыс Мэрыгальд * Казялец | | Гульні | * «Вядзьмар» * «The Witcher: Rise of the White Wolf» (замарожана) * «Вядзьмар 2: Забойцы каралёў» * «Вядзьмар 3: Дзікае Паляванне» * «Вядзьмар: Крывавы след» (мабільная гульня) * «The Witcher: Versus» (браўзерная гульня / закрыта) | | Іншае | * Свет «Ведзьмара» * Вядзьмар (тэлесерыял, 2019) * Дарога, з якой не вяртаюцца (рок-опера) * Ведзьмары |

У гэтага тапоніма ёсць і іншыя значэнні, гл. Здзітава. **Здзі́тава** (трансліт.: *Zdzitava*, руск.: Здитово) — вёска ў Беларусі, у Спораўскім сельсавеце Бярозаўскага раёна Брэсцкай вобласці, паміж Чорным і Спораўскім азёрамі. Размешчана за 35 км на паўднёвы ўсход ад Бярозы, за за 2 км ад чыгуначнай станцыі Белаазёрск. Назва, верагодна, паходзіць ад назвы р. Дзітва. Паходжанне назвы ---------------- Вёска Здзітава з'яўляецца самым старажытным паселішчам Бярозаўскага раёна. На думку Ф. Д. Клімчука, назва вёскі паходзіць, ад слова «зодчы» (будаўнік), у мове ванаў «задзі» — будаваць. Адсюль *Здзітаў* — «будоўля». У мове ванаў «Зьд» значыць «каменная сцяна». Мяркуецца, горад быў абнесены каменнай сцяной. Звяртае ўвагу, што вельмі падобная назва была тады ў сучаснага горада Дзятлава (Гродзенская вобласць) — Здзяцел. Прасочваецца сувязь і з назвамі возера Джыдзінне, што за семнаццаць кіламетраў ад Здзітава, і рэчкі Дзітва, што ў Лідскім раёне (Гродзенская вобласць). С. Амяльчук выказаў меркаванне, што назва вёскі Здзітава паходзіць ад ракі Дзітва. Калі жыхароў вёскі пыталіся адкуль яны, тыя адказвалі — з Дзітвы, адсюль і назва — Здзітава. Гісторыя -------- Адна з самых старажытных вёсак Бярозаўшчыны. Упершыню ўзгадваецца як г. **Здзітаў** у 1005 г. ва «Устаўной грамаце аб заснаванні Тураўскай епіскапіі», потым у Іпацьеўскім летапісе пад 1252 г. калі паселішча было апорным пунктам для войска Данілы Галіцкага ў час яго вайны з Міндоўгам. Паводле археалагічных звестак, г. Здзітаў існаваў у XI—XIII стст. уваходзіў у спіс 35 гарадоў рускіх зямель, што існавалі на Беларусі да 1300 года. Тут праходзілі Дняпроўска-Нёманскі і Дняпроўска-Бугскі водныя шляхі, «дорога великая Березинская и Здитовская». Месцазнаходжанне горада дакладна вызначана ў 1938 годзе. Выявіў гарадзішча А. Цынкалоўскі, абследавалі М. А. Ткачоў (1970), потым Я. Г. Звяруга. У 1240-я г. вялікі князь літоўскі Міндоўг авалодаў Здзітавам-на-Ясельдзе. У 1263 годзе Войшалк (сын Міндоўга) выдаў сваю сястру за Шварна Данілавіча і даў у пасаг гарады Здзітаў і Слонім. У выніку ваеных дзеянняў кіеўскіх князёў супраць яцвягаў горад быў разбураны, а жыхары перасяліліся ў іншыя мясцовасці з той жа назвай — Здзітаў. За 7 км ад старажытнага горада на р. Дарагабуж — у сучасную в. Здзітава Спораўскага сельсавета, а таксама за 22 км ад горада — сучасную вёску Здзітаўскага (былога Углянскага) сельсавета. ### Вялікае Княства Літоўскае З пачатку XIV ст. у складзе Вялікага Княства Літоўскага. У 1430 годзе мястэчка. Узгадваецца ў «Кнізе судовых спраў літоўскіх» (1520). З другой паловы XV ст. вядомы «Здзітаў Гарадок» («Здзітаў дварэц») каля возера Спораўскае — цэнтр дзяржаўнай воласці Слонімскага павета Троцкага ваяводства. У 1452 годзе значная частка воласці была перададзена пінскаму князю Юрыю Сямёнавічу. Потым Здзітаў падараваны Казімірам, каралём польскім і вялікім князем літоўскім «княгіні Швітрыгайлавай». У 1520 годзе «двор» — адміністрацыйна-гаспадарчы цэнтр воласці і мястэчка, праз якое ішла вялікая дарога з Валыні ў Вільню. З другой паловы XVI ст. у Слонімскім павеце Новагародскага ваяводства. У 1559 годзе значную частку воласці займала Здзітаўская пушча (4x2 мілі). У 1561 годзе гаспадарчы двор з мястэчкам, «дворцом „Хрысіца"» і воласцю перададзены ў заклад на 3 гады Васілю Цішкевічу, а з 1562 года — у яго пажыццёвае ўладанне. У 1567 годзе ўпамінаецца царква Успення. У 1590 годзе Здзітаўская воласць з дваром, мястэчкам і фальваркам у закладзе ў слонімскага старосты Льва Сапегі. У XVII—XVIII стст. Здзітаў — цэнтр староства Сапетаў у Новагародскім ваяводстве. У 1757 годзе смаленскі ваявода Пётр Павел Сапега перадаў староства старосце Адаму Бжастоўскаму. ### Пад уладай Расійскай імперыі Пасля Трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай з 1795 года ў складзе Расійскай імперыі. У 1868 годзе ўзгадваецца як Здзітаў. 19 верасня 1884 года ў Здзітаве пажар знішчыў 30 сялянскіх дамоў з маёмасцю, страты склалі 15 845 руб. У 1886 годзе мястэчка ў Пескаўскай воласці Слонімскага павета Гродзенскай губерні, дзейнічалі царква, школа, піцейны дом. Паводле перапісу 1897 года сяло, якое межавала з в. Гарбова і выселкам Качавічы, дзейнічалі прыходская царква, народнае вучылішча, хлебазапасны магазін, піцейны дом. У Качавічах працаваў ветраны млын; у в. Гарбова — кузня, тут знаходзіўся будынак Здзітаўскай царквы (пры ім 1 двор, 8 жыхароў). У сядзібе Здзітава, якую арандаваў Афром Готлейб, у 1 доме жылі 6 чалавек. ### Найноўшы час У 1905 годзе сяло на мяжы Слонімскага і Кобрынскага паветаў. У 1910 годзе складалася з трох асобных частак — Новай Слабады, сяла і асобнай вуліцы Гарбоўкі. У пачатку XX ст. існавала манаполька (у 1910 яе прыбытак складаў 22 тыс. руб. у 1912 — 12 тыс. руб.). Аб беднасці жыхароў сяла, якія выязджалі на заробкі ў Амерыку, пад псеўданімамі «Здзітавец», «Стары дзед Міхась» і інш. пісаў у 1910—1914 гг. у «Нашу ніву» мясцовы настаўнік і краязнаўца Міхаіл Рамановіч. Ён у пачатку 1900-х г. падрыхтаваў рукапісны «Сборник народных песен крестьян , Кобринского и Слонимского уездов Гродненской губернии». Частка запісаў мясцовых народных песень была надрукавана вядомым этнографам-фалькларыстам Еўдакімам Раманавым, які ў 1910 годзе выявіў тут археалагічную стаянку, у сядзібе селяніна Гладкоўскага знайшоў рэшткі старажытнага глінянага посуду. З 1915 года акупіравана германскімі войскамі, з 1919 года да ліпеня 1920 года і з жніўня 1920 года войскамі Польшчы. У ліпені—жніўні 1920 на кароткі час была ўстаноўлена савецкая ўлада. З 1921 года ў складзе Палескага ваяводства Польшчы. У 1924 годзе вёска ў Пескаўскай гміне Косаўскага павета. З 1939 года ў БССР. З 1940 года цэнтр Здзітаўскага сельсавета. Дзейнічалі школа, ветраны млын, хата-чытальня. У 1941—1944 гг. акупіравана нямецка-фашысцкімі захопнікамі. У час акупацыі ў заходняй частцы вёскі базіраваліся штаб Брэсцкага партызанскага злучэння, Брэсцкі падпольны абкам КП(б)Б. 3 красавіка 1944 года карнікі пачалі наступаць на пазіцыі партызан з некалькіх напрамкаў. Партызаны і 10 тыс. мірных жыхароў, якія знаходзіліся пад іх аховай, апынуліся ў акружэнні, партызанскія брыгады імя Дзяржынскага (камандзір В. М. Манахаў, камісар П. Р. Кавалёў), «Савецкая Беларусь» (камандзір М. У. Бабкоў, камісар П. І. Маслоў), 345-ы атрад (камандзір С. А. Яроцкі) і атрад імя С. М. Будзённага (камандзір К. Е. Мерзлякоў, камісар П. К. Каламійцаў) 7 дзён паспяхова адбівалі атакі карнікаў. Акупанты загубілі 48 жыхароў вёскі, на франтах загінулі 78 воінаў-землякоў. Імем аднаго з арганізатараў і кіраўнікоў камуністычнага падполля і партызанскага руху ў Беларусі, Героя Савецкага Саюза С. І. Сікорскага, імем М. У. Бабкова, арганізатара партызанскага руху на Брэстчыне і ў Бярозаўскім раёне, камандзіра партызанскай брыгады «Савецкая Беларусь», у вёсцы названы вуліцы. У 1975 годзе да 30-годдзя Перамогі над нямецка-фашысцкімі захопнікамі на месцы баёў створаны мемарыяльны комплекс «Здзітаўская абарона» (скульптар В. Дз. Кліменка, архітэктар В. А. Пак). Паводле перапісу 1970 года працавалі сярэдняя школа, клуб, бібліятэка, фельчарска-акушэрскі пункт, аддзяленне сувязі, 2 магазіны. 18 студзеня 1988 года Здзітаўскі сельсавет быў перайменаваны ў Спораўскі (Здзітаўскім стаў называцца былы Углянскі сельсавет). Інфраструктура -------------- Працуюць сярэдняя і пачатковая школы, бібліятэка, Дом культуры, царква. ### Здзітаўская сярэдняя школа Першыя ўзгадаванні аб Здітаўскай школе адносяцца да 1921 г. Школа размяшчалася ў вясковых хатах. Падчас Вялікай Айчыннай вайны школа знаходзілася ў зямлянках. Настаўнікамі былі Марыя Васільеўна Шляхценка і Любоў Аляксандраўна Грыцова. У 1946 г. пачала дзейнічаць беларускамоўная пачатковая школа ў хаце мясцовага жыхара Мікалая Максімавіча Чарвякоўскага, а праз некаторы час школа перамясцілася ў новы будынак. У тым жа годзе пачала працаваць пачатковая школа ва ўрочышчы Ямы ў хаце мясцовага жыхара М.І. Сычыка. Першымі настаўнікамі былі Каўганка, Букініч, К.П. Міхнюк. З 1950-га па 1959 гг. дырэктарам Горбаўскай школы (у той час яна мела такую назву) быў Уладзімір Васільевіч Савельеў. У 1951 г. прыехалі настаўнікі Н.І. Малаева, І.Ф. Міхалкоўскі, Г.В. Нядзвецкі, В.С. Нядзвецкая, В.В. Гавенчык, І.С. Вашкевіч, Д.С. Макарэвіч (Вашкевіч). У 1952 г. адбыўся першы выпуск сямігодкі. У 1954 г. школа атрымала новы будынак. Школа стала цэнтрам сяла, тут праводзіліся сходы і вечарыны. У гэты ж час кіраўнік У.В. Савельеў арганізаваў першую ў Бярозаўскім раёне вячэрнюю школу сельскай моладзі. З 1954-га па 1957 гг. там працаваў філіял сямігадовай школы. У пачатку 1960-х гг. нягледзячы на ўзбуйненне школы будынкаў не хапала. Навучанне працягвалася ў хатах. У 1962 г. школа стала васьмігодкай і працавала ў 3 змены. Сённяшні двухпавярховы цагляны будынак сярэдняй школы пабудавалі ў 1964 г. а таксама ўзвялі інтэрнат для вучняў. Насельніцтва ------------ * **XIX стагоддзе**: + 1886 — 57 двароў, 644 жыхары. + 1897 — 131 двор, 754 жыхары, у выселку Качавічы — 25 двароў, 131 жыхар, у в. Гарбова — 45 двароў, 270 жыхароў. * **XX стагоддзе**: + 1905 — 981 жыхар. + 1924 — 189 будынкаў, 960 жыхароў. + 1940 — 276 двароў, 1458 жыхароў. + 1959 — 127 гаспадарак, 615 жыхароў. + 1970 — 565 гаспадарак, 1212 жыхароў. + 1994 — 446 двароў, 1,2 тыс. чал. + 1997 — 1200 жыхароў * **XXI стагоддзе**: + 2005 — 427 двароў, 1047 жыхароў. Славутасці ---------- Мемарыяльны комплекс «Здзітаўская абарона» Новая царква * Мемарыяльны комплекс «Здзітаўская абарона» (1975) — Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Д000141шыфр 113Д000141 * Свята-Раства-Багародзіцкая царква (1922) * археалагічныя стаянка Горбаў-1, за 2 км на паўночны ўсход ад вёскі, на паўднёвым беразе возера Чорнае, датуецца эпохамі неаліту і бронзавага веку (5 — 2-е тысячагоддзi да н.э.), адносіцца на нёманскай і тшцінецкай культур. Выявіў у 1910 годзе Е. Р. Раманаў, даследаваў у 1964 годзе У. Ф. Ісаенка. — Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113В000139шыфр 113В000139 * археалагічныя стаянка Горбаў-2 (5 — 2-е тысячагоддзi да н.э.), за 1 км на поўнач ад вёскі, на левым беразе р. Дарагабуж. Выявіў і даследаваў у 1964 годзе У. Ф. Ісаенка, адносіцца да неаліту. — Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113В000140шыфр 113В000140 ### Страчаная спадчына * Сядзіба * Царква Музей «Здзітаўскі фальварак» ---------------------------- ### Гісторыя стварэння Практычным кампанентам інавацыйнай дзейнасці школы стала рэалізацыя адукацыйных праектаў, накіраваных на паляпшэнне дабрабыту школьнай супольнасці. Распрацаваны вобраз жадаемага будучага, стратэгія «Школа і вёска: разам да ўстойлівага развіцця», створаны эколага-этнаграфічны музей «Здзітаўскі фальварак», «Да ўстойліва Здзітава з дапамогаю спорта». Усе праекты рэалізоўваюцца школай у цесным супрацоўніцтве з Праграмай Развіцця ААН, Асацыяцыяй агентстваў мясцовай дэмакратыі ALDA (Францыя), АУ «Новая Еўразія» (г. Мінск), ГА «Ахова птушак Бацькаўшчыны», аддзелам адукацыі Бярозаўскага райвыканкама, Спораўскім сельскім выканаўчым камітэтам і іншымі партнёрамі. У 2009 годзе з мэтай стварэння эколага-этнаграфічнага музея вучнямі і працаўнікамі Здзітаўскай школы сумесна с зацікаўленынмі жыхарамі вёскі, ААТ "Спорава", Спораўскім лясніцтвам і пры фінансавай падтрымцы Праграмы развіцця ААН была праведзена рэканструкцыя старой закінутай хаты. Яна была прадстаўлена школе былой жыхаркай вёскі Смаркалавай Л.М. Пры правядзенні рамонтных работ стараліся максімальна захаваць аўтэнтычнасць. Для напаўнення музея экспанатамі вучні школы сумесна з настаўнікам Аполька Н.В. арганізавалі этнаграфічную экспедыцыю. Мясцовыя жыхары падаравалі ў музей рэчы побыту селяніна Здітава пачатку 20 стагоддзя. Усе экспанаты ў музеі знаходзяцца ў рабочым стане і пры жаданні наведвальнікі могуць паспрабаваць іх у дзеянні. ### Мерапрыемствы ў Здзітаўскім фальварку Свята ў музеі Здзітаўскі фальварак На базе музея вучнямі школы ладзяцца тэматычныя адукацыйныя экскурасіі,святочныя абрады і мерапрыемствы для вучнёўскай моладзі, турыстаў згодна распрацаванаму цыклу традацыйных свят нашых продкаў "Карагод народных свят вёскі Здзітава". Музей «Здзітаўскі фальварак», зялёны маршрут «Паміж трох азёр» — праекты, якія з'яўляюцца асновай для сацыяльна-эканамічнага адраджэння навакольнай мясцовасці, прапаганды ідэй устойлівага развіцця. У цяперашні час музей Здзітаўскі фальварак з'яўляецца элементам зялёнага маршруту "Паміж трох азёр" - сумеснага праекта Здзітаўскай СШ, РБЗ Спораўскі і Праграмы развіцця ААН. Гэта трохдзённы веласіпедны маршрут працягласцю каля 70 км. які ахоплівае тэрыторыі некалькіх сельскіх саветаў Бярозаўскага раёна. Маршрут арыентаваны як на турыстаў з ліку мясцовых жыхароў сельскага савета ,бліжэйшых рэгіёнаў, так і на турыстаў, у тым ліку замежных, якія наведваюць заказнік "Спораўскі" з мэтай вывучэння яго жывёльнага і расліннага свету. Маркіроўка зялёнага маршруту На Зялёным маршруце Між трох азёр Вядомыя асобы ------------- * Алена Васільеўна Леванцэвіч — кандыдат філалагічных навук, беларускі навуковец-этналінгвіст. * Мікалай Васільевіч Жуковіч — вядомы настаўнік-філолаг. * Мікалай Іванавіч Кавалевіч — кандыдат педагагічных навук, Член Саюза пісьменнікаў Беларусі. * Мікалай Васільевіч Чайчыц — кандыдат тэхнічных навук, прафесар Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі па спецыялізацыі «Механізацыя і аўтаматызацыя». * Васіль Андрэевіч Сычык — прафесар, доктар тэхнічных навук, заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі, член Міжнароднай акадэміі інфармацыйных тэхналогій. * Іван Варфаламеевіч Васілеўскі — генерал-маёр авіяцыі. * Мікалай Міхайлавіч Чарвякоўскі — падпалкоўнік, які за час службы ўзнагароджаны 10 медалямі. * Іван Іванавіч Сычык — пісаў шмат жывапісных твораў, актыўна ўдзельнічаў у абласных, рэспубліканскіх і замежных выставах. * Віктар Іванавіч Чайчыц (нар. 1960) — беларускі дзяржаўны дзеяч. Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Брэсцкая вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2010.— 318 с. ISBN 978-985-458-198-9. (DJVU). Сустракаецца таксама варыянт **Здзі́таў, м.** 2. ↑ Кніга *Здзітава- Радзіма мілая*, *Прапілеі*, 2015 год, С. 7, 8. 3. ↑ Щапов, Я. И. Туровские уставы XIV в. о десятине // Археографический ежегодник за 1964 год / АН СССР, Отд-ние истории, Археографическая комиссия. — М.: Наука, 1965. — 393, [1] с. — С. 271—272. 4. ↑ Государственное учреждение образования "Здитовская средняя школа" Берёзовского района(недаступная спасылка), дата доступа: 05.01.2017 5. ↑ Шаміль Бекцінееў, Міхаіл Спірыдонаў, Валерый Шаблюк. Здзітава // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1996. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2. С. 438. 6. ↑ Здітава-радзіма мілая."Здзітаўская сярэдняя школа" Бярозаўскага раёна. "Прапілеі" .Мінск 2015.С.49 7. ↑ Здітава-радзіма мілая."Здзітаўская сярэдняя школа" Бярозаўскага раёна. "Прапілеі" .Мінск 2015.С.50 8. ↑ Дзяржаўная ўстанова адукацыі «Здзітаўская сярэдняя школа» Бярозаўскага раёна. «Здзітава-Радзіма мілая». "Прапілеі", Мінск, 2015. Стар. 88-94. Літаратура ---------- * Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 3, кн. 1. Брэсцкая вобласць / рэдкал.: Г. П. Пашкоў (дырэктар) і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2006. — 528 с.: іл. — 4 000 экз. — ISBN 985-11-0373-X. * Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1996. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2. * Zdzitów (4) // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VII: Netrebka — Perepiat (польск.). — Warszawa, 1886. S. 787. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Здзітава (Бярозаўскі раён) * Здзітава (Бярозаўскі раён) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Легенды і паданні вёскі Здзітава

«**Злачы́нны чалаве́к**» (англ.: The Criminal Man) — грузінска-расійскі мастацкі фільм рэжысёра Дзмітрыя Мамуліі, які выйшаў на экраны ў 2019 годзе. Фільм быў прадстаўлены ў асноўнай конкурснай праграме ігравога кіно 26-га Мінскага міжнароднага кінафестывалю «Лістапад». Сюжэт ----- Намеснік галоўнага інжынера прамысловага завода Георгій Месхі мімаволі становіцца сведкам забойства знакамітага варатара. Убачанае забойства становіцца яго насланнем, уваходзіць у яго як вірус. Ён пачынае цікавіцца ўсім, што звязана са злачынствам, вывучае твары злачынцаў, нібыта шукае ў іх разгадку нейкай таямніцы. Будучы нікім, ён здзяйсняе шэраг учынкаў і дзеянняў, якія павінны зрабіць з яго кагосьці. Але каго? Забойцу? Акцёрскі склад -------------- * Гіоргі Петрыашвілі * Наталія Джугелі * Мадона Чачхіані * Святлана Юнэнка * Уладзімір Кабахідзэ * Гадэрдзі Ліпартэліані * Васіліса Зямскова * Петра Іаан Зноскі ------ 1. ↑ The Criminal Man — IMDb (англ.). Сайт «*Internet Movie Database*». Праверана 6 снежня 2019. 2. 1 2 Злачынны чалавек  (бел.)(недаступная спасылка). Сайт кінафестывалю «*Лістапад*». Архівавана з першакрыніцы 11 снежня 2019. Праверана 6 снежня 2019. Спасылкі -------- * Злачынны чалавек на сайце «*Internet Movie Database*» (англ.)

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Быхоўскі. **Абрам (Аураам) Ісаевіч Быхоўскі** (29 жніўня 1895, Дуброўна — 22 лістапада 1972, Масква) — савецкі арганізатар ваеннай вытворчасці, дырэктар шэрагу буйных прадпрыемстваў Ваенна-прамысловага комплексу СССР, генерал-маёр інжынерна-артылерыйскай службы (18 лістапада 1944 года), Герой Сацыялістычнай Працы. Ахвяра барацьбы з касмапалітызмам. Біяграфія --------- Аўраам Ісаевіч Быхоўскі нарадзіўся 29 жніўня 1895 года ў мястэчку Дуброўна Магілёўскай губерні (зараз горад Дуброўна Віцебскай вобласці, Беларусь). Адаптаванае для зносін імя Абрам прыняў у хуткім часе пасля паўналецця, потым ва ўсіх афіцыйных дакументах значыўся як Абрам Ісаевіч. Яго бацька, Ісай Быхоўскі, быў рамеснікам. Абрам Ісаевіч вучыўся ў пачатковай яўрэйскай школе, а ў 1911 годзе пачаў працоўную дзейнасць з працы на «Дняпроўскай мануфактуры» (зараз «Дубровенскі льнозавод»), потым быў сарціроўшчыкам лесу, дзясятнікам на будоўлі. У 1924 годзе скончыў Шосткінскі хіміка-тэхналагічны тэхнікум, а ў 1927 годзе Маскоўскі хіміка-тэхналагічны інстытут. Пасля заканчэння інстытута па распараджэнні Р. К. Арджанікідзэ непрацяглы час працаваў у Самары, часова выконваючы абавязкі дырэктара завода, а потым пераехаў у Іжэўск і пачаў працаваць на заводзе № 180. ### Работа на заводзе № 180 (Іжстальзавод) Работу на Іжстальзаводзе Быхоўскі пачаў у 1927 годзе з пасады загадчыка вытворчасці інструментальнага аддзела. У 1929 годзе Абрам Ісаевіч быў прызначаны на пасаду тэхнічнага дырэктара. У 1931 годзе стаў членам ВКП(б). У красавіку 1933 года стажыраваўся на заводзе Крупа ў Эссане (Германія). 3 сакавіка 1935 года стаў дырэктарам завода. Пад кіраўніцтвам Быхоўскага завод засвоіў серыйны выпуск аўтаматычных вінтовак АВС-36 канвеерна-паточным спосабам (з верасня 1936 года), матацыкла ІЖ-7, паляўнічага ружжа ІЖ БК-36, шэрагу такарных і рэвальверных станкоў, а таксама было створана Бюро для распрацоўкі стралковай зброі. За поспехі ў арганізацыі вытворчасці ў 1936 годзе Сярго Арджанікідзэ прэміраваў Абрама Быхоўскага легкавым аўтамабілем у асабістую маёмасць. Дзякуючы намаганням Абрама Ісаевіча было атрымана фінансаванне будаўніцтва першай трамвайнай лініі ў Іжэўску, якая адкрылася 18 лістапада 1935 года. У 1937 годзе, на хвалі масавых рэпрэсій, на Абрама Быхоўскага былі здзейснены шматлікія даносы ў «органы», якія сігналізавалі пра яго сувязі з «інжынерамі-шкоднікамі» і ўказвалі на сувязі Быхоўскага з германскімі прамысловымі коламі. Ад рыхтаваўшыхся рэпрэсій яго выратаваў наркам узбраення Б. Л. Ваннікаў. У сакавіку 1939 года Іжстальзавод быў падзелены на два прадпрыемствы, якія атрымалі ўласных дырэктараў. Быхоўскага прызначылі дырэктарам завода № 172 у Пярмі. ### Работа на заводзе № 172 (Мотавіліхінскія заводы) У сакавіку 1939 года Абрам Ісаевіч быў прызначаны дырэктарам машынабудаўнічага завода № 172 Наркамата ўзбраення СССР (Пермь). Пад кіраўніцтвам Быхоўскага ў перадваенны час завод пачаў вытворчасць шэрагу артылерыйскіх сістэм (152-мм гаўбіца ўзору 1938 года (М-10), 107-мм дывізіённая гармата ўзору 1940 года (М-60) і іншыя). За свае дасягненні завод быў узнагароджаны ордэнам Леніна (13 студзеня 1941 года). За сваю дзейнасць у перадваенны перыяд Абрам Ісаевіч быў уганараваны ўрадавымі ўзнагародамі: 8 чэрвеня 1939 года атрымаў ордэн Леніна, а 3 студзеня 1941 года — ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга. З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны работа завода № 172 значна актывізавалася. Ужо ў верасні 1941 года пачаўся масавы выпуск 45-мм супрацьтанкавай гарматы 53-К. У 1942 годзе завадское КБ сумесна са спецыяльным канструктарскім бюро НКУС (АТБ «Кресты») пад кіраўніцтвам М. Ю. Цырульнікава распрацавала, а завод запусціў у вытворчасць 45-мм супрацьтанкавую гармату М-42. За паўгады вытворчасць была даведзена да 700 гармат у месяц. Усяго ў перыяд з 1941-га па 1945 год завод засвоіў вытворчасць васьмі артсістэм: 45-мм супрацьтанкавая гармата ўзору 1937 года (53-К) 45-мм супрацьтанкавая гармата ўзору 1942 года (М-42) 76-мм палкавая гармата ўзору 1927 года 76-мм палкавая гармата ўзору 1943 года 25-мм аўтаматычная зенітная гармата ўзору 1940 года (72-К) 45-мм марская зенітная гармата М—13 122-мм гармата А-19С для самаходнай артылерыйскай устаноўкі ІСУ-122 152-мм гармата МЛ-20C для самаходнай артылерыйскай устаноўкі ІСУ-152 За гады Вялікай Айчыннай вайны завод пад кіраўніцтвам Быхоўскага выпусціў 48 600 гармат, што склала каля трэці ад агульнага выпуску гармат савецкай прамысловасцю. Толькі ў 1942 годзе завод звыш плана выпусціў прадукцыі на 40 артылерыйскіх палкоў. За работу ў час вайны завод быў узнагароджаны ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сцяга (3 чэрвеня 1942 года), Чырвонага Сцяга (15 кастрычніка 1944 года), Айчыннай вайны I ступені (28 чэрвеня 1945 года). 3 чэрвеня 1942 года за выдатныя заслугі ў справе арганізацыі вытворчасці, засваенне новых відаў артылерыйскага і стралковага ўзбраення і ўмелае кіраўніцтва заводам Быхоўскаму было прысвоена званне Героя Сацыялістычнай Працы. У цяжкія ваенныя гады Быхоўскі надаваў шмат увагі патрэбам завадчан. Напрыклад, у адным з цэхаў была наладжана вытворчасць брызентавага абутку на драўлянай падошве, які бясплатна выдавалі рабочым. У лютым 1947 года 51-гадовы Абрам Быхоўскі быў абраны дэпутатам Вярхоўнага Савета РСФСР. У якасці дэлегата ўдзельнічаў у VIII Надзвычайным з’ездзе Саветаў, дэпутат ВС РСФСР 2-га склікання. У 1951 годзе завод пад кіраўніцтвам Абрама Ісаевіча пачаў выпускаць 130-мм гармату М-46 і 152-мм гармату М-47. ### Жыццё і работа ў Маскоўскай вобласці У 1952 годзе ў рамках антыяўрэйскай чысткі ў галінах абароннай індустрыі быў зняты з пасады дырэктара завода ў Мотавіліхе і пераведзены з Пярмі ў Падмаскоўе. У 1952—1953 гады ўзначальваў Падольскі электрамеханічны завод (горад Падольск, Маскоўская вобласць), які пад кіраўніцтвам Быхоўскага пачаў выпускаць антэнныя ўстройствы для многаканальных зенітных комплексаў, а таксама гідрапрыводы для 130-мм зенітнай гарматы КС-30 і перыскопаў падводных лодак. У час дырэктарства Абрама Ісаевіча было створана 5 новых цэхаў для вытворчасці антэннага абсталявання, а таксама пачалося актыўнае будаўніцтва жылля для завадчан. З 1953 па 1956 год Быхоўскі працаваў дырэктарам філіяла № 2 НДІ-88 (п/с 10), размешчанага ў пасёлку «Навастройка» Маскоўскай вобласці. У жніўні 1956 года філіял № 2 быў пераўтвораны ў самастойны навукова-даследчы інстытут (НДІ) № 229 (пазней НДІ Хіммаш, а зараз ФКП НІЦ РКП). 11 кастрычніка 1956 года на справаздачна-перавыбарчым сходзе партыйнай арганізацыі філіяла № 2 супраць Быхоўскага выступіў супрацоўнік філіяла Міхаіл Вавілавіч Сухапалька. Сам Абрам Ісаевіч адсутнічаў на гэтым сходзе. У выніку Быхоўскі не быў выбраны ў партбюро прадпрыемства, што паслужыла падставай для зняцця яго з пасады дырэктара. Пасля гэтага пайшоў на пенсію. Ю. І. Кастаглод, які працаваў пад кіраўніцтвам Абрама ісаевіча, адзначаў яго высокую культуру ў зносінах з падначаленымі. За час работы А. І. Быхоўскага дырэктарам філіяла № 2 былі запушчаны ў эксплуатацыю выпрабавальныя стэнды «аб’ект № 2» (стэнд для наземнай адпрацоўкі ракеты Р-7), «аб’ект № 3» (стэнд для наземной адпрацоўкі зенітных ракет), «аб’ект № 4» (стэнд для выпрабаванняў вадкасных ракетных рухавікоў малой цягі), а таксама пабудаваны Дом культуры «Космас». Памёр 22 лістапада 1972 года ў маскоўскай бальніцы для ветэранаў працы ў Ізмайлава. Пахаваны ў Маскве на Навадзевічых могілках. Сям’я ----- А. І. Быхоўскі быў жанаты на Раісе Барысаўне Быхоўскай (у дзявоцтве — Лур’е, 1906—1963), якая працавала музычным педагогам. Двое дзяцей: дачка Вера Аўрамаўна Быхоўская (1929—1997), інжынер; сын Анатоль Аўрамавіч Быхоўскі (нар. 30 красавіка 1934, Іжэўск) — заслужаны трэнер СССР па шахматах, міжнародны майстар, шматгадовы трэнер юнацкай зборнай СССР. Памяць ------ Каля прахадной ПАТ «Мотавіліхінскія заводы» ўстаноўлена мемарыяльная пліта ў гонар Абрама Ісаевіча Быхоўскага. Нарыс пра Быхоўскага, які напісаны Самуілам Персавым у 1940-я гады, быў апублікаваны ў ЗША. Існуе меркаванне, што Абрам Быхоўскі з’яўляецца правобразам дырэктара завода Лістападава з рамана Веры Пановай «Кружилиха» («Люди добрые»). Узнагароды ---------- * Герой Сацыялістычнай Працы (3 чэрвеня 1942, медаль «Серп і Молат» № 25) * 3 ордэны Леніна (8 чэрвеня 1939, 3 чэрвеня 1942 — № 8294, 5 студзеня 1944) * ордэн Суворава 1-й ступені (16 верасня 1945) * ордэн Айчыннай вайны 1-й ступені (28 чэрвеня 1945) * Ордэн «Знак Пашаны»[20] * ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга (3 студзеня 1941) * медалі, у тым ліку медаль «За перамогу над Германіяй» (27 верасня 1945)[21] Зноскі ------ 1. ↑ *Свердлов Ф. Д.* Генарал-майор Быховский Абрам Исаевич // Евреи - генералы Вооружённых сил СССР (Краткие биографии). — Москва — Иерусалим: Институт Яд-Вашем, 1993. — С. 46. — 272 с. 2. ↑ *Аркадий Шульман*. На родине моих снов **(нявызн.)**. *Библиотека журнала «Мишпоха»*. Мишпоха. Праверана 3 верасня 2015. 3. 1 2 3 4 5 6 7 Сталинградская битва: энциклопедия 2012. 4. 1 2 3 Абрам Ісаевіч Быхоўскі на сайце «Героі краіны» 5. 1 2 *Шумилов Е. Ф.*. История еврейской общины Ижевска в XIX - первая половина XX в. **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Еврейский интернет-клуб. Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016. Праверана 3 верасня 2015. 6. ↑ Время людей (С. 23) **(нявызн.)**. *До войны*. Праверана 3 верасня 2015. 7. 1 2 3 4 Награды завода **(нявызн.)**. *Достижения*. Мотовилиха. Праверана 2 верасня 2015. 8. 1 2 *Никита Чернов*. Заводские генералы **(нявызн.)**. газета «Наш район» (31 мая 2010). Праверана 3 верасня 2015. 9. ↑ Указ о награждении завода № 172 // *Известия* : газета. — 1942. — № 129. — С. 1. 10. ↑ Указ о присвоении звания Героя Социалистического труда // *Известия* : газета. — 1942. — № 129. — С. 1. 11. ↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР «О присвоении звания Героя Социалистического Труда товарищам Быховскому А. И. Ванникову Б. Л. Гонор Л. Р. Еляну А. С. Новикову и Устинову Д. Ф.» от 3 июня 1942 года // *Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик* : газета. — 1942. — № 22 (181). — С. 1. 12. ↑ *Светлаков Вадим Григорьевич*. БЫХОВСКИЙ АБРАМ ИСАЕВИЧ **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Пермский край: энциклопедия. Архівавана з першакрыніцы 7 сакавіка 2016. Праверана 3 верасня 2015. 13. ↑ *Костырченко Г. В.* Глава V: Антисемитская агония диктатора // Тайная политика Сталина: власть и антисемитизм. — 2. — М.: Международные отношения, 2003. — С. 610. — 784 с. — ISBN 9785713310714. 14. ↑ Директоры Подольского электромеханического завода **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Подольский электромеханический завод. Архівавана з першакрыніцы 12 верасня 2015. Праверана 2015-9-2. 15. 1 2 3 4 *Костоглод Ю. И.*. Начало трудовой деятельности **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Отчёт перед своими потомками* (20 лістапада 2002). Архівавана з першакрыніцы 1 кастрычніка 2015. Праверана 4 верасня 2015. 16. ↑ *Давид Розенблюм.*. Навстречу Дню Победы: это было недавно, это было давно... **(нявызн.)**(недаступная спасылка). rusnetusa.com. Архівавана з першакрыніцы 27 лістапада 2013. Праверана 2015-9-2. 17. 1 2 *Игорь Ленский*. Его орудиями вела огонь по фашистам советская артиллерия **(нявызн.)**. STOPSTAMP.RU. Праверана 30 верасня 2015. 18. ↑ *Светлов В. Лебедев С.*. 3-й участок по рядам **(нявызн.)**. Новодевичий некрополь. Праверана 3 верасня 2015. 19. ↑ *Александр Волков*. Установлена мемориальная плита генеральному директору «Мотовилихи» Юрию Булаеву **(нявызн.)**. ТЕКСТ\_новости Перми (21 чэрвеня 2012). Праверана 7 верасня 2015. 20. ↑ *Костырченко Г. В.* Тайная политика Сталина: власть и антисемитизм. — 2. — М.: Международные отношения, 2003. — С. 479. — 784 с. — ISBN 9785713310714. Літаратура ---------- * Шумилов Е. Ф. А. И. Быховский // Два века «Ижмаша»: истоки, лидеры, технологии, конструкции, династии, культура, быт. — Ижевск: ОАО «Ижев. машиностроит. з-д», 2007. — Т. 2: Завод заводов, 1917—2007. — 250 с. * Козлова З. Р. Герои Прикамья. — Пермь: Пушка, 2006. — С. 67. — 479 с. — ISBN 5-98799-027-0. * Сталинградская битва. Июль 1942-февраль 1943: энциклопедия / под ред. М. М. Загорулько. — 5-е изд. испр. и доп.. — Волгоград: Издатель, 2012. — С. 91. — 800 с. * Залесский К. А. Великая Отечественная война. Большая биографическая энциклопедия. — М.: АСТ, 2013. — С. 19. — 158 с. — ISBN 978-5-17-078426-4. * Новиков В. Н. В те далёкие годы // Накануне и в дни испытаний / Литературная запись Ж. В. Таратуты. — М: Политиздат, 1988. — С. 3—59. — 398 с. — 200 000 экз. — ISBN 5—250—00232—3. * Звягинцев В. Е. Трибунал для академиков. — М: Терра-Кн. клуб, 2009. — С. 232. — 462 с. — (Двуликая Клио: версии и факты). — ISBN 978-5-275-02126-4. * Жакевіч Э. Э. Быхоўскі Абрам Ісаевіч // Памяць: Дубровенскі раён: гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі у 2 кн / рэдкал.: А. Я. Гаўруцікаў [і інш.]. — Минск: Паліграфафармленне, 1997. — Т. 1. — С. 512. * Пригожий М. Н. (сост.). Быховский Абрам Исаевич // Слава и гордость земли Витебской: биографический справочник / редактор Кузьмич М. П. — Витебск: Витебская областная типография, 2009. — 351 с. — 1100 экз. — ISBN 978-985-6849-83-4. * Фёдар Кулакоў І слава іх высокая… Першы, ды малавядомы // Дняпроўская праўда (Дуброўна) : газета. — 2009. — 19 сентября. — С. 6. | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Героі краіны |

**FTSE 100 Index** (Financial Times Stock Exchange Index, нефармальна Footsie) — вядучы індэкс Лонданскай фондавай біржы. Разлічваецца незалежнай кампаніяй FTSE Group, якой сумесна валодаюць газета Financial Times і Лонданская фондавая біржа. Пачаў разлічвацца з 3 студзеня 1984 года з узроўня 1000 пунктаў. Дасягнуў свайго рэкорднага значэння ў 6950,6 пункта 30 снежня 1999 г. Кампаненты індэкса ------------------ У верасні 2021 года сектар прамысловых тавараў і паслуг быў найбуйнейшым у індэксе з вагой 11,5 %, за ім ішоў фінансавы сектар з 11,3 % і сектар аховы здароўя на трэцім месцы з 9,9 %. 10 найбуйнейшых кампаній мелі сумарную вагу 41 % у агульнай рыначнай капіталізацыі ўсіх удзельнікаў індэкса. Крытэрыі адбору --------------- Кампаніі, акцыі якiх улічваюцца ў разліку індэкса FTSE 100, павінны задавальняць умовам, якія выстаўляюцца FTSE Group: * уваходзіць у спіс Лонданскай фондавай біржы, * кошт акцый індэкса FTSE 100 павінна выяўляцца ў фунтах ці еўра, * прайсці тэст на прыналежнасць да пэўнай дзяржавы, * акцыі павінны знаходзіцца ў свабодным абарачэнні і быць высокаліквіднымі. Індэкс пераглядаецца штоквартальна, у першую пятніцу сакавіка, чэрвеня, верасня і снежня. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ Financial Times Stock Exchange Group (FTSE) **(нявызн.)**. *investopedia.com*. Праверана 20 студзеня 2022. 3. ↑ Why the FTSE 100 has hit a record high **(нявызн.)**. *theguardian.com*. Праверана 20 студзеня 2022. 4. ↑ Brokers for Trading Indices Guide **(нявызн.)**. *comparebrokers.co*. Праверана 20 студзеня 2022. 5. ↑ FTSE Indices **(нявызн.)**. *corporatefinanceinstitute.com*. Праверана 20 студзеня 2022. 6. ↑ MiniFutures FTSE 100 **(нявызн.)**. *borsaitaliana.it*. Праверана 20 студзеня 2022.

**Касцёл Адшукання Святога Крыжа** — каталіцкі храм, помнік архітэктуры класіцызму, знаходзіцца ў цэнты вёскі Жырмуны (Воранаўскі раён, Гродзенская вобласць). Пабудаваны ў 1789 годзе з дрэва Каралінай Радзівіл паводле праекта Я. Падчашынскага на месцы храмаў 1500 і 1664 гадоў. Дзейнічае. Гісторыя -------- Касцёл тут быў заснаваны ў 1437 годзе па фундацыі тагачаснага ўладальніка Жырмунаў пана Войцеха Кучука. У сярэдзіне XVI стагоддзя пры касцёле дзейнічала альтарыя. Новы драўляны касцёл быў пабудаваны ў 1624 годзе на сродкі Яна Завішы, ваяводы віцебскага, і яго жонкі Ганны Трызнянкі. Касцёл быў кансэкраваны пад тытулам Найсвяцейшай Марыі Панны і ўпасажаны «з абавязкам утрымання арганіста, школкі, кантара і слуг касцёльных». Але святыня была знішчана падчас вайны 1654—1667 гадоў. Новы касцёл у 1667—1673 гадах паўстаў на сродкі пана Алойзы Кунцэвіча. Менавіта ў гэты час тут з’явілася галоўная парафіяльная рэліквія — кроплі крыві Пана Езуса. 20 сакавіка 1667 года жонка віцебскага кашталяна Завішы, Гальшка Тышкевіч, ахвяравала іх жырмунскаму касцёлу. А ёй, атрымаўшы іх ад Папы Урбана VIII, прывёз з Рыма яе брат віленскі біскуп Тышкевіч. У 1674 годзе святыню кансэкраваў біскуп суфраган Мікалай Слупскі, у яго тагачаснай візіце адзначаецца цудатворны абраз Найсвяцейшай Панны Марыі, змешчаны ў алтары касцёла. Жырмуны (1900) У 1788—1789 гадах князь Станіслаў Радзівіл разам са сваёй жонкай Каралінай ахвяравалі сродкі на ўзвядзенне цяперашняга драўлянага храма ў класіцыстычным стылі. Пабудавалі касцёл на ранейшым месцы, у цэнтры мястэчка, паводле праекта архітэктара Яна Падчашынскага, які працаваў у жырмунскім маёнтку Радзівілаў. Касцёл быў кансэкраваны пад новым тытулам Адшукання Святога Крыжа. Пры касцёле дзейнічалі парафіяльная школа і шпіталь, які фундавала лідская падстаросціна Гадзебская. Перад Другой сусветнай вайной колькасць вернікаў жырмунскай парафіі дасягала амаль 4000 чалавек. Да парафіі належаў хатні араторый у радзівілаўскім палацы ў двары Жырмуны. Касцёл дзейнічаў увесь час, у 1970-я гады быў аб’яўлены помнікам архітэктуры. Да ўтварэння Гродзенскай дыяцэзіі жырмунская парафія заўсёды ўваходзіла ў склад Лідскага дэканата, з 1991 года знаходзіцца ў Радунскім дэканаце. Архітэктура ----------- Агульны выгляд Адасоблены ад забудовы прамавугольным скверам. Перад касцёлам пастаўлена драўляная каркасная 2-ярусная званіца ў трактоўцы народнага дойлідства. Да асноўнага падоўжанага зруба, які пераходзіць у 5-гранную апсіду, далучаны бакавыя крылы трансепта, што надае храму крыжовы план. 2-схільны гонтавы дах выходзіць на галоўны фасад трохвугольным франтонам, які разам з 2 мураванымі калонамі глыбокай лоджыі стварае своеасаблівы порцік, завершаны 8-гранным барабанам з крыжам над пакатым шатровым пакрыццём. Імкненне ўвасобіць у дрэве формы мураванай архітэктуры праявілася ў нетрадыцыйнай для драўлянага дойлідства арачнай форме аконных праёмаў, імітацыі пілястраў у іх прасценках, вылучэнні шалёўкай фрызавай часткі фасадаў. Злева ад касцёла асобна пабудавана каркасная, таксама драўляная, двух’ярусная званіца. Комплекс абнесены невысокай бутавай агароджай з трохпралётнай уваходнай брамай у стылі класіцызму, цаглянай і атынкаванай. ### Інтэр’ер Амбон Інтэр’ер Хоры Унутраная прастора падзелена калонамі дарычнага ордэра на 3 нефы, цэнтральны з якіх значна шырэйшы за бакавыя. У цэнтральны неф аркадамі адкрываюцца бакавыя галерэі і хоры. Інтэр’ер, перакрыты плоскай падшыўной столлю, упрыгожваюць 4 каменныя алтары. Асноўны пластыка-дэкаратыўны акцэнт малітоўнай залы — галоўны алтар, выкананы ў класічным стылі каланадай з антаблементам такога ж дарычнага ордэра. Галоўны алтар і два бакавыя ўтвараюць адзіную аднаярусную шматкалонную кампазіцыю карынфскага ордэра з разьбяным Укрыжаваннем у цэнтры, абразом Езуса Уваскрослага ў левым алтары і Унебаўшэсця Езуса ў правым. Паміж алтарамі ўсталяваны разьбяныя паліхромныя фігуры св. Станіслава біскупа і св. Казіміра. Алтар з абразом Маці Божай Ласкавай са шматлікімі вотамі змешчаны ў паўночнай капліцы трансепта — чатыры спараныя мураваныя калоны дарычнага ордэра нясуць антаблемент, у метопах якога знаходзяцца выявы Мук Хрыста. Над уваходам зроблены арганныя хоры на чатырох дарычных мураваных калонах. Абразы XVIII ст. «Маці Божая Ларэтанская» і «Св. Кацярына». Пахаванні --------- У крыпце касцёла пахаваны Радзівілы, фундатары і калятары святыні. Літаратура ---------- * *Кулагін А. М.* Каталіцкія храмы на Беларусі: Энцыкл. даведнік / А. М. Кулагін; маст. І. І. Бокі. — 2-е выд. — Мн.: БелЭн, 2001.— 216 с.: іл. ISBN 985-11-0199-0. Спасылкі -------- * Касцёл Адшукання Святога Крыжа (Жырмуны) на сайце Radzima.org * slowo.grodnensis.by | ⛭Радунскі дэканат | | --- | | * Касцёл Святога Юрыя (Асава) * Касцёл Святога Яна Хрысціцеля (Беняконі) * Касцёл Святой Марыі Магдалены (Вайдацішкі) * Касцёл Божай Міласэрднасці (Воранава) * Касцёл Найсвяцейшай Тройцы (Германішкі) * Касцёл Божай Міласэрнасці (Доцішкі) * Касцёл Адшукання Святога Крыжа (Жырмуны) * Касцёл Найсвяцейшай Тройцы (Забалаць) * Касцёл Найсвяцейшага Сэрца Ісуса (Канвелішкі) * Касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Дзевы Марыі (Нача) * Касцёл Святога Лінуса (Пеляса) * Касцёл Маці Божай Ружанцовай (Радунь) * Касцёл Адведзін Найсвяцейшай Дзевы Марыі (Тракелі) |

**Нарангасет** (саманазва: *Nahahiganseck*) — алганкінскі народ, карэнныя насельнікі ЗША. У нашы дні жывуць пераважна ў Род-Айлендзе. Агульная колькасць — каля 2 400 чал. Да пачатку XVII ст. нарангасет насялялі частку ўзбярэжжа Новай Англіі. Першы кантакт з еўрапейцамі быў усталяваны ў 1524 г. калі іх землі наведала экспедыцыя Джавані да Верацана. У 1636 г. правадыры нарангасет продалі частку сваіх зямель англійскім каланістам. У наступным годзе прынялі ўдзел у вайне з пеквот на баку англічан. У 1640-ыя гг. вялі вайну супраць моэган, саюзнікаў англічан, аднак пацярпелі паражэнне. Падчас вайны Караля Філіпа спярша захоўвалі нейтралітэт, але былі абвінавачаны каланістамі ва ўкрывальніцтве вампаноаг. 19 снежня 1675 г. англійскае апалчэнне першым зрабіла напад на ваенны лагер нарангасет у Род-Айлендзе, аднак большасць дарослых воінаў збегла, аставіўшы толькі старых і дзяцей. У лютым 1676 г. нарангасет прымалі ўдзел у вынішчэнні англійскіх паселішчаў, рабілі напады на прыгарады Бостана, але з-за хвароб і нястачы пораху былі вымушаны перайсці да абароны. У сакавіку загінуў іх правадыр Кананчэт, пасля чаго воіны нарангасет змяшаліся з іншымі індзейскімі плямёнамі. Большасць палонных была ператворана ў рабоў. Адраджэнню нарангасет спрыяла місіянерская дзейнасць. У 1740-ых гг. пры дапамозе каланістаў быў пабудаваны пратэстанцкі касцёл нарангасет. 3 акры зямлі, вылучаныя для яго пабудовы, сталі галоўнай родавай маёмасцю племені. Нягледзячы на значную асіміляцыю, вольныя нарангасет і рабы захоўвалі сваю племянную тоеснасць. Канчаткова рабства было адменена толькі падчас Грамадзянскай вайны. У 1983 г. нарангасет былі прызнаны як аўтаномная нацыя з боку ўрада ЗША. Іх рэзервацыя ўключае 7,3 км² тэрыторый. Акрамя таго, нацыя нарангасет валодае іншымі землямі і маёмасцю ў ЗША. Спасылкі -------- * Narragansett Indian Tribe * Narragansett - Native American History * Narragansett Tribe: Facts, Clothes, Food and History | ⛭Сцяг Род-Айленда Род-Айленд | | --- | | Сталіца | Провідэнс | Род-Айленд на карце ЗША | | Тэмы | Будынкі і збудаванні · Гісторыя · Каланіяльныя каледжы · Нарангасет  · Постаці · Сімвалы · Славутасці · Сувязь · Трынаццаць калоній · Урад | | Грамадства | Адукацыя · Злачыннасць · Культура · Насельніцтва · Палітыка · Эканоміка | | Рэгіёны | Акругі Брысталь Вашынгтон Кент Ньюпарт Провідэнс Геаграфія Востраў Блок Даліна Блэкстан Востраў Род-Айленд | | Гарады | Вунсокет · Іст-Провідэнс · Кранстан · Ньюпарт · Патакет · Провідэнс · Сентрал-Фолс · Уорык | | Мястэчкі | Барылвіл · Брысталь · Бэрынгтан · Глостэр · Джонстан · Джэймстаўн · Іст-Грынвіч · Камберленд · Ковентры  · Лінкальн · Літл-Комптан · Мідлтаўн · Нарагансет · Норт-Кінгстаўн · Норт-Провідэнс · Норт-Смітфілд · Нью-Шорхем (востраў Блок) · Портсмут · Рычманд · Саўт-Кінгстаўн · Січуэйт · Смітфілд · Тывертан  · Уорэн · Уэст-Грынвіч · Уэст-Уорык · Уэстэрлі · Фостэр · Хопкінтан · Чарлзтаўн · Эксетэр |

**Кашка́йцы** (саманазва: *Qaşqaylar*; перс.: قشقایی) — цюркскі народ у Іране. Агульная колькасць (2017 г.) — 940 000 чал. Гісторыя -------- Кашкайцы паходзяць ад агузаў. Моўна і генетычна найбольш блізкімі да іх народамі з’яўляюцца туркі і азербайджанцы. Згодна з паданнямі саміх кашкайцаў, яны перасяліліся ў Іран пры хане Хулагу. Першапачатковым месцам іх рассялення былі землі вакол Ардэбіля ў Іранскім Азербайджане. У пачатку XVI ст. Ісмаіл I перасяліў іх на поўдзень Ірана для прадухілення нападаў партугальцаў. Кайшкайцы падзяляліся на асобныя плямёны. Найбольш буйнымі з іх з’яўляліся *дарэшуры*, *шашбулюк*, *кашкулі*, *фарсімадан* і *амалех*. На чале плямён стаялі спадчынныя правадыры-ільханы. Кашкайскія плямёны мелі статус саюзнікаў шахіншахаў і карысталіся шырокай аўтаноміяй. З канца XIX ст. іх уплыў на ўрад Ірана спрабавалі выкарыстаць прадстаўнікі іншых дзяржаў. У выніку падчас I сусветнай вайны частка кашкайцаў падтрымала Германію і Асманскую Порту. Спроба шаха Рэзы Пахлеві падпарадкаваць кашкайцаў іранскім законам выклікала паўстанне ў 1921 г. У гады II сусветнай вайны кашкайцы вялі баявыя дзеянні супраць іранскай арміі, а таксама пагражалі брытанскім сілам на поўдні Ірана. Кашкайцы паўставалі супраць іранскіх улад у 1945—1946 гг. 1962—1964 гг. Сумесная барацьба спрыяла яднанню і з’яўленню сярод іх агульнапрынятых лідараў. У 1964 г. большасць правадыроў была вымушана пакінуць Іран. Лідар кашкайскай апазіцыі Хасроў-хан Кашкай вярнуўся толькі пасля Ісламскай рэвалюцыі, аднак быў арыштаваны і публічна пакараны смерцю ў Шыразе ў 1982 г. Культура -------- Кашкайскі *чадар* Галоўным заняткам кашкайцаў здаўна з’яўляецца качавая жывёлагадоўля. Трымаюць авечак, коз, кароў, вярблюдаў, коней. Зімовыя пашы кашкайцаў знаходзяцца на поўнач ад Персідскага заліва. Увесну перакачоўваюць далей на поўнач. Распаўсюджаныя рамёствы: апрацоўка скур, выраб сыру, дываноў, ваўняных тканін і г. д. Традыцыйнае жытло — шацёр *чадар*. Асноўная сацыяльная адзінка — племя *тайфэ*. Яно валодае пашамі і шляхамі сезонных вандровак. Плямёны падзяляюцца на роды *тырэ*. Кожны род мае свой статус. Паходжанне з пэўнага роду вызначае і асабісты статус чалавека. Найбольш высокае становішча ў родаў ільханаў, якія кіруюць саюзамі плямён. Буйныя роды могуць падзяляцца на падраздзяленні з некалькіх сямей. На чале родаў стаяць старэйшыны. Родавыя і племянныя старэйшыны займаюцца судом, збіраюць падаткі, прызначаюць супольныя адпрацоўкі. Частка кашкайцаў знаходзіцца па-за межамі родаў. Гэта прафесійныя рамеснікі, музыканты, наёмныя рабочыя. Яны складаюць асобны найбольш сацыяльна прыніжаны пласт насельніцтва *табакатэпаст*. Для іх характэрны прафесійныя карпарацыі. Сем’і звычайна малыя нуклеарныя. У паўднёвых кашкайцаў сустракаюцца сямейныя абшчыны — аб’яднанні сваякоў па мужчынскай лініі, што валодаюць агульнай маёмасцю. Ужо ў XIX ст. паміж кашкайцамі не мелася сацыяльнай роўнасці. Ільханы і іх памагатыя ільбегі валодалі большасцю статкаў і наймалі простых суайчыннікаў за натуральную плату. Некаторыя ільханы мелі сталыя рэзідэнцыі ў гарадах. У выніку эміграцыі лідараў паўстання 1962—1964 гг. і Ісламскай рэвалюцыі ў Іране ўлада традыцыйных правадыроў значна скарацілася. Кашкайцы маюць багаты вусны і музычны фальклор. Традыцыйныя святы звязаны з рэлігійным календаром. Рэлігія ------- Большасць вернікаў — мусульмане-шыіты. Захоўваецца вера ў духаў і магію. Зноскі ------ 1. ↑ Qashqai, Kashkai in Iran Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Кашкайцы на Вікісховішчы | * THE QASHQA'I OF IRAN * The last nomads of Iran * The congruence between matrilineal genetic (mtDNA) and geographic diversity of Iranians and the territorial populations | Цюркскія народы | | --- | | * Азербайджанцы * Алтайцы * Балкарцы * Башкіры * Гагаузы * Далганы * Казахі * Караімы * Каракалпакі * Карачаеўцы * Кашкайцы * Крымскія татары * Крымчакі * Кумыкі * Кіргізы * Нагайбакі * Нагайцы * Саёты * Салары * Сібірскія татары * Татары * Тафалары * Тувінцы * Туркі * Туркмены * Узбекі * Уйгуры * Хакасы * Халаджы * Цаатан * Чувашы * Чулымцы * Шорцы * Югуры * Якуты |

**Заблу́даў** (польск.: Zabłudów) — горад у Польшчы, уваходзіць у склад Беластоцкага павета Падляскага ваяводства. Сядзіба вяскова-гарадской гміны Заблудаў. Знаходзіцца на паўднёвы ўсход ад Беластока, на захадзе этнічнай тэрыторыі беларусаў. Колькасць насельніцтва — 2,4 тыс. чал. (2005) Гісторыя -------- Гісторыя сённяшняга Заблудава пачынаецца перад 1483, калі кіеўскі ваявода Іван Хадкевіч атрымаў ад вялікага князя літоўскага вялікі абшар пушчаў паміж рэкамі Наравам і Супраслю. Мясціна гэтая размешчаная ў даліне рэчцы Рудні, якую раней звалі Мялецінкай. У 1483 адбылося нашэсце крымскага хана Гірэя на паўднёвыя землі Вялікага Княства Літоўскага і было яно трагічным для кіеўскага ваяводы. Ён быў узяты ў палоні і загінуў. Усё ж вялікі князь не забыліся пра сям'ю свайго заслужанага падданага. Кароль польскі і вялікі князь літоўскі Жыгімонт Стары пацвярджае наданні Хадкевічам і сыну ваяводы Івана — Аляксандру Хадкевічу даручае пасаду новагародскага ваяводы. Аляксандр Хадкевіч засноўвае горад на паўднёвым захадзе за Блудаўскай пушчай (адсюль назва) і ўзводзіць у ім свой палац. У 1533 Заблудаў атрымлівае гарадскія правы. У 1549 памірае Аляксандр Хадкевіч. Заблудаў пераходзіць у спадчыну яго сыну Рыгору Хадкевічу. Горад разрастаецца, наваколле яго заселенае. У 1563 тут паўстаюць царква і касцёл і пры іх школка для дзяцей. Прыбываюць у Заблудаў маскоўскія першадрукары Іван Фёдараў і Пётр Мсціславец. Тут яны прыступілі да працы. У сакавіку 1569 закончылі друкаваць «Евангелле Вучыцельнае». У Заблудаве быў надрукаваны яшчэ «Псалтыр з Часаслоўцам». Гетман Рыгор Аляксандравіч Хадкевіч дажыў да канца сваіх дзён у Заблудаве. Яго воляй было, каб пасля смерці цела яго пакоілася ў катакомбах Дабравешчанскага сабора ў Супраслі. Так і сталася. Згодна з умовамі Люблінскай уніі (1569) апынуўся ў складзе Каралеўства Польскага. З 1598 года і да пач. XIX ст. — ва ўладанні біржанска-дубінкаўскай галіны роду Радзівілаў, пры якіх ператварыўся ў значны асяродак Рэфармацыі. 7 красавіка 1654 года атрымаў герб *«у блакітным полі срэбны алень, паміж рагамі якога срэбны герб „Касцеша", на алені залатая гунька з чорным аднагаловым арлом»*. У 1659 годзе ўпершыню згадваецца Заблудаўскі Успенскі манастыр. У 2-й пал. XVII ст. пры манастыры дзейнічалі школа, бібліятэка і шпіталь. Гісторыя ўпісала ў Заблудаў буйны на Падляшшы ў XVII ст. кальвінскі збор і школу пад апекай Хадкевічавага спадчынніка гетмана Януша Радзівіла. Шведскі патоп і звязаныя з ім ваенныя дзеянні знішчылі Заблудаў. Аб тых часах цяпер сведчаць адно магутныя дубы ў колішнім палацавым парку, зарослая чаротам сажалка і некалькі мураваных збудаванняў у мястэчку. У 1695—1744 гадах горада знаходзілася ў складзе Нойбургскіх маёнткаў. З сяр. XVIII ст. Заблудаўскі манастыр пачаў занепадаць (скасаваны ў 1824 годзе). У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795) апынуўся ў складзе Прусіі, з 1807 года — у складзе Расійскай імперыі; мястэчка Беластоцкага павета Гродзенскай губерні. З 1921 года — у складзе Польскай Рэспублікі. З лістапада 1939 года — у складзе БССР. У 1940—1941 і 1944 гадах — цэнтр Заблудаўскага раёна Беластоцкай вобласці БССР. У 1941—1944 гадах знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй. 16 жніўня 1945 года ўлады СССР перадалі Заблудаў Польскай Народнай Рэспубліцы. У 1965 годзе ў мястэчку адбыўся Заблудаўскі цуд. Насельніцтва ------------ З XVI ст. у Заблудаве пачалі сяліцца яўрэі, якія пад канец XIX ст. складалі 60 % жыхароў мястэчка. Гэтую супольнасць ліквідавалі нацысты ў час нямецкай акупацыі (каля 1,4 тысяч чалаве вывезлі да лягэру смерці ў Трэблінцы ў 1942 годзе). Увогуле, у час вайны мястэчка знішчылі на 50 %; прыкладам, 24 чэрвеня 1941 года спалілі найбольш каштоўны здабытак Заблудава — вялікую драўляную сінагогу 1646 года. Турыстычная інфармацыя ---------------------- Драўляная сінагога ### Славутасці * Капліца могілкавая Св. Марыі Магдалены (2-я пал. XVIII ст.) * Касцёл Свв. Апп. Пятра і Паўла (1805—1840) * Могілкі яўрэйскія * Могілкі старыя каталіцкія. Капліца Св. Роха (1850) * Парк (2-я пал. XIX ст.) * Царква Успення Прасв. Багародзіцы (1847—1855) ### Страчаная спадчына * Сінагога (XVII ст.) * Сядзіба (2-я пал. XIX ст.) Галерэя ------- * Царква Успення Прасв. БагародзіцыЦарква Успення Прасв. Багародзіцы * Царква, інтэр'ерЦарква, інтэр'ер * Касцёл Свв. Апп. Пятра і ПаўлаКасцёл Свв. Апп. Пятра і Паўла * Капліца Св. РохаКапліца Св. Роха Вядомыя асобы ------------- * Грынь Івановіч — беларускі друкар і гравёр 16 ст. Зноскі ------ 1. ↑ Праверана 5 кастрычніка 2022. 2. ↑ Заблудаў // *Цітоў А.* Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998. — 287 с. — ISBN 985-07-0131-5. 3. ↑ Заблудово // Заблудаў // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. Літаратура ---------- * Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2. * Заблудаў // *Цітоў А.* Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998. — 287 с. — ISBN 985-07-0131-5. * Zabłudów // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XIV: Worowo — Żyżyn (польск.). — Warszawa, 1895. S. 190 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Заблудаў * Заблудаў на Radzima.org | ⛭Беластоцкі павет | | --- | | Гарады | * Васількаў * Заблудаў * Лапы * Міхалова * Супрасль * Сураж * Тыкоцін * Хорашч * Чарна Бяластоцка | Герб Беластоцкага павета | | Вяскова-гарадскія гміны | * Васількаў * Заблудаў * Лапы * Міхалова * Супрасль * Сураж * Тыкоцін * Хорашч * Чарна Бяластоцка | | Вясковыя гміны | * Грудак * Дабжынева Дужэ * Завады * Пасвентнэ * Тураснь Касцельна * Юхновец Касцельны | | ⛭Падляскае ваяводства | | --- | | Гарады на правах павета | Беласток *(цэнтр)* • Ломжа • Сувалкі | | | Паветы | Аўгустоўскі • Беластоцкі • Бельскі • Высокамазавецкі • Гайнаўскі • Граеўскі • Замброўскі • Кальнэнскі • Ламжынскі • Манецкі • Сакульскі • Семятыцкі • Сувальскі • Сэйнэнскі | | Цэнтры паветаў | Аўгустаў • Бельск Падляскі • Высоке Мазавецке • Гайнаўка • Граева • Замбраў • Кольна • Монькі • Сакулка • Семятычы • Сэйны | | Іншыя гарады | Браньск • Васількаў • Гонёндз • Дамброва Бяластоцка • Драгічын • Заблудаў • Кляшчэлі • Кнышын • Крынкі • Лапы • Ліпск • Міхалова • Новагрод • Райгруд • Ставіскі • Супрасль • Сураж • Сухаволя • Тыкоцін • Хорашч • Цехановец • Чарна Бяластоцка • Чыжаў • Шчучын • Шэпятова • Ядвабнэ | | ⛭Беластоцкая вобласць БССР (1939—1944) | | --- | | Цэнтр вобласці | Беласток | | Раёны | Аўгустоўскі • Беластоцкі • Бельскі • Бранскі • Ваўкавыскі • Граеўскі • Гродзенскі • Дамброўскі • Заблудаўскі • Замбраўскі • Кольнаўскі • Крынкаўскі • Лапскі • Ломжынскі • Монькаўскі / Кнышынскі • Парэцкі • Саколкаўскі • Сапоцкінскі • Скідзельскі • Свіслацкі • Снядоўскі • Цеханавецкі • Чыжаўскі • Ядвабнаўскі | | Цэнтры раёнаў | Аўгустоў • Беласток • Бельск • Бранск • Ваўкавыск • Граева • Гродна • Дамброва • Заблудаў • Замбраў • Кольна • Крынкі • Лапы • Ломжа • Монькі / Кнышын • Парэчча • Саколка • Сапоцкін • Скідзель • Свіслач • Снядова • Цеханавец • Чыжаў • Ядвабна |

**Канстанцін Тарасевіч** (нар. 6 ліпеня 1935 г. у Гурнаўшчыне, Навагрудскі раён) — беларускі інжынер і грамадскі дзеяч, польскага паходжання. У 1963 г. скончыў факультэт цеплатэхнікі інжынерна-будаўнічага інстытута ў Маскве, пасля чаго працаваў у Міністэрстве мантажных і спецыяльных будаўнічых работ у БССР паслядоўна як інжынер, начальнік аддзела, галоўны выканаўчы дырэктар і віцэ-старшыня вытворча-мантажнага аб’яднання. Грамадская дзейнасць -------------------- З 1991 г. ён пачаў удзельнічаць у польскім нацыянальным руху Беларусі. У 1993—1995 гг. К. Тарасевіч разам з Э. Ахрэмам ўзначальваў партыю «Польскае дэмакратычнае аб’яднанне». У 1996—1998 гг. Канстанцін Тарасевіч стаяў на чале мінскага гарадскога аддзялення Саюза палякаў на Беларусі. У 2000 г. ён стаў намеснікам старшыні гэтага Саюза. У 2005 г. уваходзіў у кіраўніцтва Саюза палякаў, прызнанага беларускімі уладамі, але непрызнанага ўрадам Польшчы. Спасылкі -------- * Tadeusz Gawin Polskie odrodzenie na Białorusi 1988—2005 Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica Białystok 2010 * «Polak w świecie. Leksykon Polonii i Polaków za granicą», Polska Agencja Informacyjna, Warszawa 2001, s. 318 * Leszek Ratajczyk, Z życia Polaków na Białorusi. Mamy własna partię, Magazyn Polski, nr 1/2 (7/8), 1994, s. 21 Зноскі ------ 1. ↑ «Zwolennicy Borys usuwani z władz Związku», www.bialorus.pl, za: onet.pl, 30 listopada 2005(недаступная спасылка)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Абавян. **Хачатур (Авецікавіч) Абавян** (арм.: Խաչատուր Աբովյան; 15 кастрычніка 1809, сяло Канакер, каля г. Ерэван — прапаў без звестак 14 красавіка 1848) — армянскі пісьменнік, асветнік, заснавальнік новай армянскай літаратуры і літаратурнай мовы, педагог. Класік армянскай літаратуры. Біяграфія --------- У 1818—1822 гадах навучаўся ў Эчміядзіне. У 1824—1826 гадах вучыўся ў армянскай школе Нерсісян у Тыфлісе. Яго настаўнікамі былі армянскія педагогі — Пагас Карадагці і паэт Аруцюн Аламдаран. У 1827—1828 гадах выкладаў у Санаінскім манастыры. З мая 1828 працаваў у Эчміядзіне перакладчыкам і сакратаром армянскага Каталікоса. 27 верасня 1829 года з экспедыцыяй на чале з прафесарам Дэрпцкага ўніверсітэта Фрыдрыхам Паратам падымаецца на вяршыню Арарата. У 1830—1836 гадах навучаўся ў Дэрпцкім універсітэце. У 1836 годзе вярнуўся на радзіму з мэтай адкрыцця ў Эчміядзіне семінарыі для падрыхтоўкі настаўнікаў армянскіх школ. Завяршыў эканоміка-геаграфічнае даследаванне «Аб шляхах паляпшэння эканамічнага і культурнага стану Арменіі і армянскага народа» (на нямецкай мове); адмова ад духоўнага звання. У 1837—1843 гадах працаваў наглядчыкам мясцовага павятовага вучылішча ў Тыфлісе, адначасова адкрыў прыватную школу з мэтай падрыхтоўкі настаўнікаў для народных школ. З жніўня 1843 года працаваў наглядчыкам мясцовага павятовага вучылішча ў Ерэване. У 1843—1844 гадах удзельнічаў у фізіка-геаграфічных абследаваннях Усходняй Арменіі нямецкага географа М.Вагнера; суправаджаў прускага вандроўніка А.Гакстгаўзена ў паездках па Арменіі з мэтай вывучэння аграрных адносін; сумесна падарожнічаў па Арменіі з нямецкім паэтам Ф.Бодэнштэтам, пераклаў на нямецкую мову, па радзе апошняга, і падрыхтаваў да выдання ў Германіі армянскіх, курдскіх і азербайджанскіх песень. У 1845 годзе самастойна арганізаваў паездку да курдаў, вынікам якой сталі працы «Курды і іезіды», «Нарыс аб паходжанні, нацыянальных асаблівасцях, мове, побыці і звычаях курдаў» і інш. (на нямецкай мове). Гл. таксама ----------- * Вуліца Абавяна ў Ерэване Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 *Roux P. d.* Nouveau Dictionnaire des œuvres de tous les temps et tous les pays — 2 — Éditions Robert Laffont, 1994. — Vol. 1. — P. 7. — ISBN 978-2-221-06888-5<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q28924058'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2696397'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q3372503'></a> 2. 1 2 3 4 5 6 Армянская савецкая энцыклапедыя / пад рэд. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — 1974.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718'></a> 3. ↑ Czech National Authority Database Праверана 23 лістапада 2019.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1). | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Discogs | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Кароткая літаратурная · Ларуса · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Universalis · Гранат | | Генеалогія і некрапалістыка | WikiTree | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 6082236 · BNF: 15896950k · GND: 119009374 · ISNI: 0000 0003 5609 8054 · LCCN: n85093143 · NKC: ola2002139815 · SUDOC: 129706094 · VIAF: 176967526 | |

**Забыча́нне** (трансліт.: *Zabyčannie*, руск.: Забычанье) — вёска ў Касцюковіцкім раёне Магілёўскай вобласці Беларусі, на рацэ Жадуньцы, адміністрацыйны цэнтр аднайменнага сельсавета. Забычанне — даўняе мястэчка гістарычнай Мсціслаўшчыны, частка колішняга паселішча Міхалава, заснаванага Радзівіламі. Знаходзіцца за 19 км на паўночны захад ад Касцюковічаў, за 15 км ад чыгуначнай станцыі Камунары (лінія Крычаў — Сураж), каля аўтамабільнай дарогі Краснаполле — Хоцімск. Насельніцтва на 2018 год — 296 чалавек. Гісторыя -------- ### Вялікае Княства Літоўскае Упершыню згадваецца ў 1552 годзе як дзяржаўнае сяло ў Крычаўскай воласці Мсціслаўскага намесніцтва. Аднак, мястэчка *Забычанск* у Мсціслаўскім ваяводстве значыцца яшчэ ў 1527 годзе, калі яно было аб’яўлена староствам. Паводле інвентару Крычаўскага староства 1713 года, паселішча было дзяржаўнай уласнасцю ў Крычаўскай воласці, налічвалася 3 дымы і 2 валокі зямлі. Згодна з універсалам канцлера Вялікага Княства Літоўскага Караля Станіслава Радзівіла ад 14 сакавіка 1714 года на левым беразе ракі Жадунькі, насупраць Забычання было заснавана мястэчка Міхалаў. Такая назва была дадзена ў гонар бацькі Караля Станіслава Радзівіла — Міхала Казіміра, першага кіраўніка Крычаўскага староства з роду Радзівілаў. Тэрмін слабады новастворанаму мястэчку быў вызначаны ў 15 гадоў. Паводле інвентара 1727 года, акрамя рынку, мястэчка мела 2 вуліцы — Крычаўскую і Касцюкоўскую, на якіх разам было 37 дымоў, існаваў агульны з Забычаннем млын. У 1747 годзе ў Міхалаве налічваліся 37 дымоў, царква, сінагога, 2 бровары; жылі каваль, шавец, 3 краўцы, пекар, 2 бондары, віннік, шынкар, 3 купцы, 2 пастухі і нават 2 пушкары. У 1743—1744 гадах Забычанне было цэнтрам Крычаўскага паўстання. З 1747 года — у Крычаўскім старостве, існавалі 10 двароў і царква. Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай сяло ўвайшло ў склад Расійскай імперыі, мястэчка Міхалаў аб’ядналася з ім пад агульнай назвай Забычанне. ### Пад уладай Расійскай імперыі З 1779 года — у Чэрыкаўскім павеце Магілёўскай губерні. Належала адстаўному палкоўніку М. О. Галынскаму (1798), потым — стацкаму саветніку В. І. Галынскаму (1813). У 1858 годзе пазначана як уладанне А. І. Камара. У 1865 годзе быў заснаваны бровар (12 рабочых, паравая машына), дзейнічалі драўляная прыхадская царква, яўрэйскі малітоўны дом і школа граматы (у 1893 г. — 17 вучняў), працавалі вадзяны млын, сукнавальня і дзве карчмы, меліся 1149 дзесяіцн зямлі (210 — ворнай зямлі, 75 — сенажатнай, 420 — лесу), у дні Святога Духа праводзіліся кірмашы. 30 снежня 1905 года ў Забычанні адбыліся сутычкі сялян з паліцыяй, у выніку чаго быў забіты ахоўнік бровара, а паліцэйскія абяззброены. Станам на 1909 год, у вёсцы пражывалі 322 жыхары, тройчы на год адбываліся кірмашы. ### Найноўшы час 25 сакавіка 1918 года згодна з Трэцяй Устаўной граматай Забычанне абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 года, згодна з пастановай І з’езда КП(б) Беларусі яно ўвайшло ў склад БССР. 16 студзеня вёска разам з іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі апынулася ў складзе РСФСР, але ў 1924 годзе, у выніку першага ўзбуйнення БССР, Забычанне вярнулі Беларусі, дзе 20 жніўня яно стала цэнтрам сельсавета ў Касцюковіцкім раёне. За год да гэтага ў вёсцы ўтварыўся саўгас «Забычанне», які меў 669.7 га зямлі, уваходзіў у Віцебскі малочна-прамысловы трэст, у 1931 годзе валодаў 3 трактарамі. На базе саўгаса ў 1937 годзе ўтварылася МТС, якая ўтрымлівала 13 трактароў. Ад Бялынкавіцкай гідраэлектрастанцыі ў 1935 годзе вёска атрымала электрычнасць. З жніўня 1941 па 30 верасня 1943 года Забычанне знаходзілася пад нямецкай акупацыяй. У пасляваенны перыяд у паселішчы працавалі сярэдняя школа, бібліятэка, участковая бальніца, аптэка, дом культуры, тры крамы, аддзяленне сувязі, дзіцячы сад-яслі. На цяперашні час Забычанне забудавана драўлянымі сялянскімі хатамі, сама вёска размяшчаецца па абодва бакі ад ракі. Насельніцтва ------------ * **XVIII стагоддзе**: 1772 год — 173 чал. 34 двары; 1779 год — 208 чал. 47 двароў. * **XIX стагоддзе**: 1858 год — 157 чал. 52 двары; 1880 год — 276 чал. (142 *праваслаўных* і 134 *іўдзеяў*). * **XX стагоддзе**: 1909 год — 322 чал. *у мястэчку*, 65 чал. *у фальварку*; 1959 год — 470 чал.; 1986 год — 178 чал. 82 двары.; 1997 год — 442 чал. 175 двароў. * **XXI стагоддзе**: 2002 год — 445 чал. 174 двары; 2007 год — 390 чал. 154 двары; 2009 год — 300 чал.; 2018 год — 296 чал. 109 двароў. Славутасці ---------- * Свята-Ушэсцеўская царква (1893—1897 гады) — помнік эклектычнай архітэктуры. * Бровар (кан. XIX — пач. XX ст. мураваны). Зноскі ------ 1. 1 2 3 Забычанскі сельскі савет. Афіцыйны сайт 2. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Магілёўская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2007. — 406 с. — ISBN 978-985-458-159-0. (DJVU) 3. 1 2 БелЭн, т.6, с.491 4. 1 2 ЭГБ, т.3, с.391 5. 1 2 3 4 ГВБ, т.5-1, с.672—674 6. ↑ ЭВКЛ, т.3, с.355 7. ↑ Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага, т.14, с.211 Літаратура ---------- * Забычанне // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6). * Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 5, кн. 1. Магілёўская вобласць / рэдкал.: Г. П. Пашкоў (дырэктар) і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2008. — 728 с.: іл. — 2 000 экз. — ISBN 978-985-11-0409-9. * Забычанне // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1996. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2. * Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Т. У. Бялова (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2010. — Т. 3: Дадатак. А — Я. — 696 с. — ISBN 978-985-11-0487-7 (т. 3), ISBN 985-11-0315-2. * Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XIV: Worowo — Żyżyn (польск.). — Warszawa, 1895. | ⛭**Забычанскі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Забычанне | | Пасёлкі | Красны Курган | | Вёскі | Васілёўка · Галачоўка · Красная Слабада · Крупня · Мурын Бор · Негіна · Нізькі · Норкіна · Падгародак |

**Дом Берштэйна** — будынак у гістарычным цэнтры Магілёва. Размешчаны па Ленінскай вуліцы, 16. Гісторыя -------- Пабудаваны ў другой палове ХІХ стагоддзя на вул. Вялікай Садовай, як жылы, даходны дом. Належаў Берштэйну. Да Кастрычніцкай рэвалюцыі тут размяшчалася фотамайстэрня М. Фішмана. У 1920-х гг. будынак нацыяналізаваны. Доўгі час выкарыстоўваўся як жылы. Цяпер дом жылы з гандлёвымі кропкамі на 1-м паверсе. Архітэктура ----------- Помнік архітэктуры неакласіцызму. Двухпавярховы, прамавугольны ў плане, цагляны, атынкаваны будынак, які з’яўляецца часткай комплекса забудовы, які галоўным фасадам выходзіць на чырвоную лінію забудовы вул. Ленінскай. Мае дзве ўваходныя групы, аформленыя арачнымі праёмамі. Падаконная сценка другога паверха руставана. Вокны другога паверха лучковыя з складанапрафіляванымі ліштвамі, гзымс прафіляваны. Бакавы фасад мае трохвугольнае завяршэнне. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дом Берштэйна

**Тульская вобласць** (руск.: Тульская область) — суб’ект Расійскай Федэрацыі, які размешчаны ў цэнтры еўрапейскай часткі краіны. Адміністрацыйны цэнтр — Тула. Утворана 26 верасня 1937 года. Вобласць падзяляецца на 23 раёны, буйнейшый гарады — Тула, Новамаскоўск, Данскі, Алексін. Геаграфія --------- Вобласць размешчана ў цэнтры Усходне-Еўрапейскай (Рускай) раўніны, займаючы паўночна-усходнюю частку Сярэднярускага ўзвышшы (вышыні да 293 м), у межах стэпавай і лесастэпавы зон і мяжуе на поўначы і паўночным усходзе — з Маскоўскай, на ўсходзе — з Разанскай, на паўднёвым усходзе і поўдні — з Ліпецкай, на поўдні і паўднёвым захадзе — з Арлоўскай, на захадзе і поўнача-захадзе — з Калужскай абласцямі. Працягласць тэрыторыі вобласці з поўначы на поўдзень — 200 км, з захаду на ўсход — 190 км. Тульская вобласць займае плошчу 25,7 тыс. км² (0,15 % тэрыторыі Расіі). ### Карысныя выкапні У межах вобласці засяроджана каля паловы радовішчаў падмаскоўнага вугальнага басейна, якія ацэньваюцца ў 1,5 млрд тон. Выяўлена звыш за 20 радовішчаў стронцавых рудаў з агульнымі прагнознымі рэсурсамі каля 200 млн тон. На паўднёвым захадзе — буйныя радовішчы торфу. Значныя адклады розных будаўнічых матэрыялаў, асабліва вапнякоў, распрацоўкі якіх вядуцца з XIV—XV стагоддзяў, а таксама глін, пяскоў і гіпсу. Ёсць прамысловыя запасы жалезнай руды, вядомыя некалькі крыніц мінеральных вод. ### Клімат Клімат умерана кантынентальны, характарызуецца ўмерана халоднай зімой і цёплым летам. Сярэднегадавая тэмпература складае 5 °C, сярэдняя тэмпература студзеня —10 °C, ліпеня — +20 °C. Працягласць перыяду са станоўчымі тэмпературамі складае 220—225 дзён. Гадавая колькасць ападкаў змяняецца ад 575 мм на паўночным захадзе да 470 мм на паўднёвым усходзе. У безмарозны перыяд выпадае 70 % ападкаў, максімум якіх назіраецца ў ліпені. ### Гідраграфія Большасць рэк (80 %) ставіцца да басейна Акі — самай буйной і адзінай суднаходнай ракой вобласці, невялікая частка (20 %) — да басейна Дона. Гісторыя -------- Да прыходу славян племені вяцічаў у VIII стагоддзі рэгіён насялялі балты. Як і балты, вяцічы былі нядрэннымі металургамі і кавалямі. Археолагамі былі адкрыты пункты, дзе колькасць печаў дасягала 25—30 асобнікаў. Вяцічы ўвайшлі ў склад Старажытнарускай дзяржавы. У пачатку Х стагоддзя яны ўдзельнічалі ў паходзе князя Алега на Царград. У 981 і 982 годзе ваяваў з вяцічамі князь Уладзімір Святаславіч. Праз стагоддзе ў 1082—1083 гадах хадзіў «у вяцічы» Уладзімір Манамах, аб чым ён сам згадаў у павучаннях сваім сынам. Асаблівае месца ў гісторыі Тульскай вобласці займае Кулікоўская бітва. Сучасны горад Вянёў згадваецца пад імем вёскі ў XIV стагоддзі, а як горад упершыню аб ім гаворыцца ў летапісу ў 1494 годзе. У 1571 годзе было складзена найстаражытнае апісанне крэпасці, што сведчыла аб ваенным прызначэнні ўмацаванага паселішча. У XVI—XVII стагоддзях Тула ​​была важным умацаваным пунктам на паўднёвай ускраіне Маскоўскай дзяржавы. На тульскай зямлі праходзіла памежная засечная рыса і знаходзіліся гарады-крэпасці. Насельніцтва ------------ Насельніцтва вобласці паводле вынікаў Усерасійскага перапісу насельніцтва 2010 года складала 1 553 874 чалавек. Шчыльнасць насельніцтва — 60,5 чал/км². Большасць насельніцтва складаюць рускія (95,3 %), другой паводле колькасці нацыянальнай групай з’яўляюцца ўкраінцы (1,0 %). Насельніцтва вобласці скарачаецца з 1970-х гадоў. Асноўнай прычынай з’яўляецца дэпрэсіўны стан прамысловасці і эканомікі вобласці, напружаная сітуацыя на рынку працы і выезд моладзі за межы рэгіёна, алкагалізм, вельмі нізкая нараджальнасць, вялікая колькасць абортаў. Сярэднегадавое змяншэнне насельніцтва больш за 1 % у год. Адмоўны баланс нараджальнасці назіраўся яшчэ ў пачатку 1970-х гадоў. Эканоміка --------- Найбольш яркім прадстаўніком вытворчасці з’яўляецца вытворца знакамітых пернікаў кандытарская фабрыка «Ясная Паляна». Таксама ў вобласці пашырана вытворчасць чорных металаў поўнага цыклу, даменная, парашковая і каляровая металургія. ### Прамысловасць Структура прамысловай вытворчасці на 2002 год: * Хімічная прамысловасць — 23 %, * Машынабудаванне — 22 %, * Харчовая прамысловасць — 21 %, * Чорная металургія — 15 %, * Электраэнергетыка — 10 %. Вядомыя асобы ------------- * Пётр Васілевіч Кірэеўскі. * Аляксандр Паўлавіч Чэкалін — Героя Савецкага Саюза (1942). * Аляксей Дзмітрыевіч Вінаградаў (1919—1944) — Герой Савецкага Саюза. Гл. таксама ----------- * Вёска Сомава Зноскі ------ 1. ↑ Предварительные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года. 2. ↑ Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 16: Трыпалі — Хвіліна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 16. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0263-6 (т. 16). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Тульская вобласць * Афіцыйны сайт Архівавана 12 студзеня 2013. | ⛭Тульская вобласць | | --- | | Раёны | * Адоеўскі * Алексінскі * Арсеньеўскі * Багародзіцкі * Бялёўскі * Валоўскі * Вянёўскі * Дубенскі * Заокскі * Каменскі * Кімаўскі * Кірэеўскі * Куркінскі * Ленінскі * Новамаскоўскі * Плаўскі * Сувораўскі * Узлоўскі * Цёпла-Агароўскі * Чэрнскі * Шчокінскі * Яснагорскі * Яфрэмаўскі | | | Гарады | * Алексін * Багародзіцк * Бялёў * Болахава * Вянёў * Данскі * Кімаўск * Кірэеўск * Ліпкі * Новамаскоўск * Плаўск * Савецк * Сувораў * **Тула** * Узлавая * Чакалін * Шчокіна * Яснагорск * Яфрэмаў | | Пгт | * Адоеў * Арсеньева * Валова * Дубна * Заокскі * Куркіна * Навагураўскі * Первамайскі * Слаўны * Цёплае * Чэрнь | | Сёлы — цэнтры раёнаў | * Архангельскае | | ⛭Адміністрацыйны падзел Расіі   Сцяг Расіі | | --- | | Рэспублікі | * Адыгея * Алтай * Башкартастан * Бурація * Дагестан * *ДНР*1 * Інгушэція * Кабардзіна-Балкарыя * Калмыкія * Карачаева-Чаркесія * Карэлія * Комі * *Крым*1 * *ЛНР*1 * Мардовія * Марый Эл * Паўночная Асеція * Татарстан * Тува * Удмурція * Хакасія * Чачня * Чувашыя * Якуція | Герб Расіі | | Краі | * Алтайскі * Забайкальскі * Камчацкі * Краснадарскі * Краснаярскі * Пермскі * Прыморскі * Стаўрапольскі * Хабараўскі | | Вобласці | * Амурская * Арлоўская * Архангельская * Арэнбургская * Астраханская * Белгародская * Бранская * Валагодская * Валгаградская * Варонежская * *Запарожская*1 * Іванаўская * Іркуцкая * Калінінградская * Калужская * Кастрамская * Кемераўская * Кіраўская * Курганская * Курская * Ленінградская * Ліпецкая * Магаданская * Маскоўская * Мурманская * Наўгародская * Ніжагародская * Новасібірская * Омская * Пензенская * Пскоўская * Разанская * Растоўская * Самарская * Саратаўская * Сахалінская * Смаленская * Свярдлоўская * Тамбоўская * Томская * Тульская * Уладзімірская * Ульянаўская * *Херсонская*1 * Цвярская * Цюменская * Чалябінская * Яраслаўская | | Гарады федэральнага значэння | * Масква * Санкт-Пецярбург * *Севастопаль*1 | | Аўтаномная вобласць | * Яўрэйская | | Аўтаномныя акругі | * Ненецкая * Ханты-Мансійская * Чукоцкая * Ямала-Ненецкая | | Скасаваныя | * Агінская Бурацкая аўтаномная акруга * Камчацкая вобласць * Карацкая аўтаномная акруга * Комі-Пярмяцкая аўтаномная акруга * Пермская вобласць * Таймырская (Далгана-Ненецкая) аўтаномная акруга * Усць-Ардынская Бурацкая аўтаномная акруга * Чыцінская вобласць * Эвенкійская аўтаномная акруга | | **Федэральныя акругі** | * Далёкаўсходняя * Паўднёвая * Паўночна-Заходняя * Прыволжская * Сібірская * Уральская * Цэнтральная | | 1 — на міжнародна прызнаных тэрыторыях Украіны, анексаваных Расіяй у 2014 і 2022 гадах. | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) | | Нарматыўны кантроль | NKC: ge1131480 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Дом Лур’е. **Дом Лур’е** — будынак у гістарычным цэнтры Магілёва. Размешчаны па Ленінскай вуліцы, 6. Гісторыя -------- Пабудаваны ў канцы XIX ст. на вул. Вялікай Садовай пабудаваны як жылы будынак. Належаў Лур’е. Да 1917 г. тут размяшчаўся шэраг гандлёвых крам. У 1920-х гг. будынак нацыяналізаваны. Выкарыстоўваўся як жылы. На пачатку 1990-х гг. былі праведзены рэканструкцыя і капітальны рамонт МЖК. Цяпер дом жылы з мясной крамай ААТ «Усход» на першым паверсе Архітэктура ----------- Дамы № 6, 8, 10 Дамы № 6, 8, 10 з’яўляюцца адзіным комплексам забудовы, які галоўным фасадам выходзіць на чырвоную лінію забудовы вул. Ленінскай. Дом № 6 уяўляе сабой трохпавярховы, прамавугольны ў плане цагляны будынак. У афармленні фасадаў выкарыстаны рустоўка, карнізныя паяскі, прамавугольныя падаконныя нішы. На першым і другім паверхах аконныя праёмы прамавугольныя, на трэцім — арачныя з ліштвамі. Будынак завершаны тонкапрафіляванымі карнізамі з сухарыкамі. Унутраная планіроўка зменена. Зноскі ------ 1. 1 2 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва 2. ↑ Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Магілёўская вобласць. — 408 с. іл. Літаратура ---------- * Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Магілёўская вобласць. — 408 с. іл. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дом Лур’е (Магілёў, Ленінская вуліца)

**Гімн Саюза М'янма** — патрыятычная песня «Да сканчэння вякоў мы будзем любіць нашу М'янму», напісаная ў 1930 годзе кампазітарам Схая Тынам. Мелодыя будучага гімна была ўпершыню публічна выканана самім кампазітарам 20 ліпеня 1930 года, а 5 гадзіне вечара ў цэнтры Рангунам (тады рэзідэнцыі каланіяльных улад), каля падножжа будыйскай пагады Шведагон — нацыянальнага сімвала Бірмы. Пасля падпісання англа-бірманскага пагаднення аб прадастаўленні Бірме незалежнасці ў 1947 годзе адмыслова сфармаваны камітэт па нацыянальных сімвалах зацвердзіў патрыятычную кампазіцыю, якая паўтары дзесяцігоддзі аб'ядноўвала змагароў за незалежнасць краіны, у якасці афіцыйнага гімна маладой бірманскай дзяржавы, а Схая Тын за яе стварэнне атрымаў ад ўрада прэмію ў 1000 к'ят. Кампазіцыя «Да сканчэння вякоў мы будзем любіць нашу М'янму», у адрозненне ад нацыянальнага сцяга і герба, якія неаднаразова змяняліся кіруючымі рэжымамі на працягу найноўшай гісторыі краіны, перажыла два вайсковыя перавароты (1962 і 1988) і працягвае заставацца афіцыйным гімнам Саюза М'янма.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Сомава. **Сомава** (руск.: Сомово) — вёска ў Адоеўскім раёне Тульскай вобласці Расіі. Размешчана ў заходняй частцы вобласці, за 13 км на паўднёвы захад ад раённага цэнтра п. Адоеў, за 28 км на ўсход ад Бялёва на аўтадарозе Р139 Бялёў — Тула, на беразе ракі Мізгеі. За 17 км на поўдзень размешчана чыгуначная станцыя Арсеньева на лініі Казельск — Бялёў — Гарбачава. У сяле школа ім. Д. М. Шарова, дзіцячы сад, магазін, паштовае аддзяленне. Працуюць МТС, якая абслугоўвае сельскагаспадарчую тэхніку, пункт першаснай апрацоўкі збожжа і некалькі пунктаў збору малака. Элеватар на 54 тыс. тон збожжа. Вырошчваюцца бульба, пшаніца, жыта, ячмень, авёс, грэчка, кармавыя і пладова-ягадныя культуры. Разводзяцца буйная рагатая жывёла, свінні, авечкі, коні, птушка, трусы. Развіта пчалярства. Адлегласць да горада Тула — 89 км. Адлегласць да Мінска — 755 км. Вядомыя ўраджэнцы ----------------- * Дзмітрый Міхайлавіч Шароў (1918—1952) — лётчык, Герой Савецкага Саюза * Яўлогій (Георгіеўскі) (1868—1946) — мітрапаліт, епіскап Рускай праваслаўнай царквы * Пётр Іванавіч Мішын (1922—1990) — камандзір матацыклетнай роты 77-га асобнага матацыклетнага батальёна 10 ТДК Галерэя ------- Яр за вёскай Знак саўгаса «Сомава» савецкага часу (не захаваўся)

**Дом Фрэйдсана** — будынак у гістарычным цэнтры Магілёва. Размешчаны па Ленінскай вуліцы, 27. Гісторыя -------- Пабудаваны ў канцы ХIХ — пачатку XX стагоддзя на Вялікай Садовай вуліцы пабудаваны як жылы, даходны дом. На пачатку ХХ стагоддзя належаў грамадзяніну Мендэлю Ельевічу Фрэйдсану, які быў дантыстам, таму, магчыма, у будынку быў адпаведны кабінет для прыёма пацыентаў. Першы паверх здаваўся пад крамы: тры памяшканні займаў Швейпрам і адно — Дворкін. Таксама ў доме Фрэйдсана былі шавецкія майстэрні: мужчынскі кравец Сагаль, жаночы кравец Краўцоў. На верхніх паверхах былі кватэры. У верасні 1921 года была заключана дамова паміж Магілёўскім камунальным аддзелам з аднаго боку і прадстаўнікамі Заходняга ўпраўлення шашэйных дарог, што Магілёўскі камунальны аддзел аддае ў бясплатнае карыстанне другі і трэці паверхі гэтага ўжо муніцыпальнага будынка, з умовай, што будзе зроблены рамонт згодна з тэхнічным актам. У 1980—1990 гадах у комплексе будынкаў знаходзіліся фотамайстэрні, майстэрні магілёўскіх мастакоў Белрэстаўрацыі. Зараз знаходзіцца Магілёўскі дэканат Мінска-Магілёўскай Архідыяцэзіі і камерцыйныя ўстановы. Архітэктура ----------- Комплекс грамадзянскіх будынкаў, які ўтвораны з трох карпусоў, П-падобны ў плане, з унутраным прамавугольным дваром. Галоўны фасад — трохпавярховы, з двухсхільным дахам, вытрыманы ў класічных традыцыях дэкарыравання будынкаў. Тып дэкору распаўсюджваецца на адзін паверх, наступны паверх мае іншы дэкор у рамках класічнага стылю. Класічныя каноны прасочваюцца ў кампазіцыі будынка, якім уласціва сіметрычнае ўраўнаважанне прапорцый. Паверхі падзелены цягамі. Міжпавярховыя перакрыцці драўляныя. Унутраная планіроўка памяшканняў неаднаразова змянялася. На галоўным фасадзе з боку вуліцы Ленінскай дзве скразныя аркі (левая пазней была закладзена, правая зараз зачынена металічнымі варотамі), якія адкрываюць доступ у двор. Архітэктура будынкаў унутры двара мае простае ўбранне ў выглядзе нізкага атынкаванага цокаля, простага прыступкавага гзымса, аконныя і дзвярныя праёмы без абрамлення, некаторыя аконныя праёмы здвоеныя. Бакавыя карпусы маюць прыступкавую паверхню. Дахі бакавых карпусоў аднасхільныя, нахіл накіраваны ўнутр двара. На першым паверсе галоўнага фасада атынкаваны цокаль, дэкараваныя арачныя праёмы. У цэнтры — шэсць прамавугольных праёмаў, чатыры з сандрыкамі. Другі паверх мае шэраг (шаснаццаць) аднолькавых аконных арачных праёмаў з прамавугольным завяршэннем і складаным прыступкавым сандрыкам. На трэцім паверсе — два тыпы вокнаў. Справа — восем арачных вокнаў, упрыгожанных сандрыкамі. Злева — восем спараных арачных вакон са складаным прыступкавым апраўленнем і профільнай ліштвай, у якіх выкарыстаны матывы ранняга рэнесансу ў стылізаванай форме. Завяршае галоўны фасад прафіліраваны гзымс, які ўпрыгожаны сухарыкамі. На тарцавым фасадзе — прамавугольныя аконныя і дзвярныя праёмы, паўарачныя паддашкавыя вокны, адсутнічае цокаль, няма дэкору. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дом Фрэйдсана

**Міністэ́рства абаро́ны СССР** — саюзны орган дзяржаўнага кіравання ўзброенымі Сіламі СССР за выключэннем самастойных родаў войскаў (Пагранічныя войскі КДБ СССР, Унутраныя войскі МУС СССР). На чале міністэрства знаходзіўся Міністр абароны СССР, які мог уваходзіць у Палітбюро ЦК КПСС. Гісторыя -------- 26 кастрычніка (8 лістапада) 1917 г. — у Савецкім Урадзе створаны Камітэт па ваенных і марскіх справах, ператвораны ў Савет Народных Камісараў (СНК) па ваенных і марскіх справах. Лістапад (пачатак снежня) 1917 г. — замест СНК па ваенных і марскіх справах быў створаны Народны камісарыят па ваенных справах (Наркамваен) на чале з Калегіяй. 3 сакавіка 1918 года — утвораны Вышэйшы ваенны савет (ВВС). 31 сакавіка 1918 г. — выдадзены загад ВВС Рэспублікі, па якім заснаваны 6 ваенных акругаў: Яраслаўская, Маскоўская, Арлоўская, Беламорская, Прыуральская і Прыволжская. 2 верасня 1918 — УЦВК абвясціў Савецкую Рэспубліку ваенным лагерам, скасаваў Вышэйшы ваенны савет і заснаваў Рэвалюцыйны ваенны савет Рэспублікі (РВСР) пад старшынствам Наркама па ваенных і марскіх справах. У яго склад на правах члена з правам вырашальнага голасу ўваходзіў Галоўнакамандуючы усімі ўзброенымі Сіламі Рэспублікі (пасада ўведзена 2 верасня 1918), якi ажыццяўляў праз Палявы штаб РВСР аператыўна-стратэгічнае кіраўніцтва войскамі дзеючай арміі і флотам. 12 лістапада 1923 — зацверджана першае палажэнне аб агульнасаюзным Народным камісарыяце па ваенных і марскіх справах (Наркамваенмор), яго стварэнне замацавана ў Канстытуцыі СССР 1924 года. 1924—1925 гг. — у СССР праведзена ваенная рэформа, якая закранула ўсю ваенную сістэму дзяржавы, уключаючы і цэнтральны апарат. 30 снежня 1937 г. — утвораны Народны Камісарыят ВМФ СССР, са складу Наркамата абароны былі выведзеныя Упраўленне Ваенна-Марскіх Сіл РСЧА і падначаленыя яму флаты і флатыліі. Чэрвень 1940 — Палітычнае ўпраўленне РСЧА перайменавана ў Галоўнае Палітычнае кіраванне РСЧА. 25 лютага 1946 г — зноў ствараецца адзіны Народны Камісарыят Узброеных Сіл СССР. з сакавіка 1946 года — Міністэрства Узброеных Сіл СССР. з 1950 года — Ваеннае міністэрства СССР, у лютым 1950 яно было падзелена на Ваеннае міністэрства і Ваенна-марское міністэрства СССР, якія ў сакавіку 1953 году былі аб’яднаны ў Міністэрства абароны СССР. 20 сакавіка 1992 г. рашэннем кіраўнікоў 7 дзяржаў СНД, на базе Міністэрства абароны СССР створана Галоўнае камандаванне Аб’яднаных Узброеных Сіл СНД. Кіраўнікі --------- 1946 — 1947 — І. В. Сталін 1947 — 1949 — М. А. Булганін 1949—1953 — А. М. Васілеўскі 15 сакавіка 1953 — 9 лютага 1955 — М. А. Булганін 9 лютага 1955 — 26 кастрычніка 1957 — Г. К. Жукаў 26 кастрычніка 1957 — 31 сакавіка 1967 — Р. Я. Маліноўскі 12 красавіка 1967 — 26 красавіка 1976 — А. А. Грэчка 29 красавіка 1976 — 20 снежня 1984 — Д. Ф. Усцінаў 22 снежня 1984 — 30 мая 1987 — С. Л. Сакалоў 30 мая 1987 — 29 жніўня 1991 — Д. Ц. Язаў 29 жніўня 1991 — 20 сакавіка 1992 — Я. І. Шапашнікаў

**Дом па вуліцы Лазарэнкі, 13** — будынак у Магілёве, размешчаны ў гістарычным цэнтры горада. Гісторыя -------- Пабудаваны ў 1910 г. на Віленскай вуліцы пабудаваны як жылы, даходны дом. Магчыма, належаў прадпрымальніку Бруку. Выкарыстоўваўся як жылы з рознымі ўстановамі на першым паверсе. У 1924 г. нацыяналізаваны. У час Вялікай Айчыннай вайны моцна пашкоджаны, адбудаваны ў 1948 г. У савецкія часы выкарыстоўваўся як жылы з рознымі ўстановамі на першым паверсе. У 2007 годзе, калі на адкрыццё новай транспартнай развязкі з мостам цераз Дубравенку прыязджаў прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка, занядбаныя будынкі па вуліцы Лазарэнкі хавалі за банернай сеткай. У 2013 годзе Магілёўскі гарвыканкам сумесна з Магілёўскім аблвыканкамам падрыхтавалі навуковае абгрунтаванне на вывад будынкаў № 5, 7, 13 і 15 са Спісу гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь. Меркавалася, што гэта дазволіць інвестарам у разы скараціць тэрміны і выдаткі на рэканструкцыю будынкаў. 27 лістапада 2013 года Беларуская рэспубліканская навукова-метадычная рада па пытаннях гісторыка-культурнай спадчыны пры Міністэрстве культуры Рэспублікі Беларусь прыняла рашэнне пазбавіць гэтыя дамы статусу гісторыка-культурных каштоўнасцей. Дамы № 13 і 15 У 2014 годзе «Цэнтр па рэстаўрацыі» распрацаваў канцэпцыю архітэктурнага рашэння комплекснага ўзнаўлення будынкаў № 13 і 15 з мэтай аб’яднання іх у адзіны архітэктурны комплекс. Пазбаўленне статусу выклікала шырокі грамадскі рэзананс. Ад імя Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў з мэтай не дапусціць разбурэння будынкаў была пададзена скарга ў Генеральную пракуратуру, якая заблакавала папярэдняе рашэнне. У 2015 годзе будынак быў прададзены за 199 млн беларускіх рублёў пад адміністрацыйны з магчымым размяшчэннем аб’ектаў абслугоўвання і гандлю на першым паверсе. Архітэктура ----------- Помнік архітэктуры эклектыкі. Двухпавярховы прамавугольны ў плане будынак з чырвонай цэглы, неатынкаваны, які галоўным фасадам выходзіць на чырвоную лінію забудовы вул. Лазарэнкі. Мае скошаную плоскасць вуглавой часткі, у якой быў размешчаны ўваход. Паверхі падзелены прафіліраваным, шырокім, скаданараспрацаваным паяском, вуглы акцэнтаваны. Аконныя праёмы першага і другога паверха — прамавугольныя. Гзымс апрацаваны сухарыкамі. Усе дэкаратыўныя дэталі выкананы цаглянай муроўкай. Дах двухсхільны. Зноскі ------ 1. 1 2 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва 2. ↑ Магілёўскі квартал старых камяніц, які хавалі ад Лукашэнкі, разбураецца 3. ↑ Здания по улице Лазаренко в Могилеве лишили статуса историко-культурных ценностей Архівавана 27 красавіка 2016. 4. ↑ Одному из домов по улице Лазаренко вернут прежний облик Архівавана 28 верасня 2020. 5. 1 2 Снести нельзя реконструировать. Исторические здания в Могилеве продали за 1,1 млрд рублей Архівавана 6 лістапада 2019. 6. ↑ В Могилеве удалось отстоять дома, которые являются историко-культурной ценностью Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дом па вуліцы Лазарэнкі, 13

Карта запаведніка. **Габуста́н** (азер. *Qobustan*) — мясцовасць на ўсходзе Азербайджана. На яе тэрыторыі размешчаны **Габустанскі дзяржаўны гісторыка-мастацкі запаведнік**, уключаны ў 2007 годзе ў спіс сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Агульная плошча — 3 096 га. Запаведная зона — 537 га. Прырода і геаграфія ------------------- Габустан уяўляе сабою частку шырокай узгорыстай тэрыторыі, якая цягнецца ад паўднёвага ўсходу Вялікага Каўказа да паўднёва-заходняга ўзбярэжжа Каспійскага мора, пакрытую бяссцёкавымі ярамі *габу*. Гэта пустынная або паўпустынная мясцовасць, моцна парэзаная часовымі вадацёкамі. Пераважаюць невысокія астанцы з асадкавых парод і долы з западзінамі і вапняковымі адкладаннямі. Сустракаюцца саланчакі і гразевыя вулканы. Клімат субтрапічны засушлівы. Раслінны і жывёльны свет характэрны для пустынь і паўпустынь. Флора прадстаўлена ясноткавым разнатраўем, рознымі відамі хмызнякоў і малых дрэў, у тым ліку дзікім вінаградам, карлікавым яварам, ядлоўцам і інш. Рэдкія сёння прадстаўнікі фаўны — лісы, змеі, яшчаркі, курапаткі, трусы і г. д. Частка Габустана і суседніх земляў выкарыстоўваецца ў гаспадарчых мэтах для адгоннай жывёлагадоўлі і здабычы нафты. Спадчына -------- У 1930-ых гг. на тэрыторыі Габустана былі знойдзены шматлікія пятрогліфы, найбольш старажытныя з якіх адносяцца да эпохі мезаліту, а таксама пячорныя і адкрытыя стаянкі і пахаванні людзей той пары. Частка малюнкаў высякалася на камянях, калі клімат быў бліжэй да трапічнага, і мясцовая прырода нагадвала саванну з багатай флорай і фаўнай. Пятрогліфы, пакінутыя 10 тыс. гадоў таму, адлюстроўваюць жывёльны свет - джэйранаў, дзікіх коз, коняў, львоў, розных птушак, яшчарак, змей і г. д. Акрамя таго, вядомы сілуэтныя малюнкі людзей. Некаторыя выкананы амаль у натуральную велічыню. У 7 - 4 тыс. да н. э. высякаліся дынамічныя сцэнкі палявання на быкоў. Мужчыны на петрагліфічных партрэтах апранутыя ў насцегнавыя павязкі, узброеныя лукамі і стрэламі. На целах жанчын бачна татуіроўка. Каспійскае мора перыядычна падыходзіла да мясцовых узгоркаў, таму прысутнічаюць малюнкі грабцоў на лодках. Разам з імі сустракаюцца выявы сонца, што можа сведчыць пра сакральны характар пятрогліфаў, якія сімвалізіравалі "плаванне" сонца па небе. Малюнкі і надпісы на камянях наносіліся аж да сярэднявечча. З эпохі бронзы яны выконваліся металічнымі прыладамі. Прычым, познія пятрогліфы ўсё больш схематычныя, малыя ў памерах. Надпіс на лаціне адносяць да позняй антычнасці, калі ў гэтай мясцовасці прысутнічалі рымскія легіянеры. Надпісы на персідскай і арабскай мовах - да больш позняга часу. Акрамя таго, Габустан уражвае сваёй незвычайнай прыродай - камянямі і скаламі дзіўнай формы, ярамі, гразевымі вулканамі. Габустан двойчы наведваў Тур Хеердал. Галерэя ------- * Агульны выглядАгульны выгляд * Гразевы вулканГразевы вулкан * Выявы быкоўВыявы быкоў * Выявы людзейВыявы людзей * Лодка з грабцаміЛодка з грабцамі * Лацінскі надпісЛацінскі надпіс Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт запаведніка * Габустан на сайце ЮНЕСКА * Наскальныя малюнкі Габустана * Qobustan petroglyphs | Сусветная спадчына ЮНЕСКА ў Азербайджане | | --- | | * Габустан * Дзявочая вежа ў Баку * Палацавая мячэць у Баку * Палац шэкінскіх ханаў * Палац Шырваншахаў | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) |

**Сямён Кузьміч Асадчы** (1904 — 13 лістапада 1936) — удзельнік грамадзянскай вайны ў Іспаніі 1936—1939 гадоў, камандзір танкавага ўзвода іспанскіх рэспубліканскіх войскаў, лейтэнант, Герой Савецкага Саюза. 29 кастрычніка 1936 года ўдзельнічаў у танкавым сутыкненні з удзелам савецкіх танкістаў і ў гэтым жа баі сутыкнуў сваім Т-26 у лагчыну італьянскую танкетку «Ансальда», здзейсніўшы першы ў свеце танкавы таран. Біяграфія --------- Сямён Асадчы нарадзіўся ў 1904-м у сяле Калфа Бесарабскай губерні ў сям’і рабочага. Украінец. Пражываў у вёсцы Слав’янасэрбка (цяпер Вэлыкамыхайліўскі раён Адэскай вобласці Украіны). Пасля заканчэння пачатковай школы і чыгуначнага вучылішча працаваў слесарам дэпо станцыі Раздзільна. У 1926 годзе Сямёна Асадчага прызвалі ў РСЧА, падчас службы ён скончыў бранятанкавую школу. У 1928-м уступіў у ВКП(б). У 1936 годзе ўдзельнічаў у грамадзянскай вайне ў Іспаніі. 29 кастрычніка ўдзельнічаў у танкавай баі ў складзе роты Поля Армана каля населеных пунктаў Сесенья і Эсківіяс (30 км на поўдзень ад Мадрыда). У гэтым баі лейтэнант Асадчы, сутыкнуўшы сваім Т-26 у лагчыну італьянскую танкетку «Ансальда», здзейсніў першы ў свеце танкавы таран. У баі быў паранены, але застаўся ў страі. 3 лістапада экіпаж лейтэнанта Асадчага знішчыў у баі дзве артылерыйскія батарэі і шэсць кулямётных кропак, яго ўзводам было знішчана больш за 200 чалавек пяхоты. У гэтым баі прамым трапленнем снарада Сямёну Асадчаму адарвала абедзве нагі, 13 лістапада ён памёр у мадрыдскім шпіталі ад гангрэны. Пастановай Цэнтральнага Выканаўчага камітэта СССР ад 31 снежня 1936 года «за ўзорнае выкананне спецыяльных заданняў Урада па ўмацаванні абароннай моцы Савецкага Саюза і выяўлены ў гэтай справе гераізм» лейтэнанту было пасмяротна прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Узнагарода ---------- * Званне Героя Савецкага Саюза * Ордэн Леніна Памяць ------ * У гонар Героя названа вуліца і школа ў вёсцы Слав’янасэрбка. * У кастрычніку 2017 года мемарыяльная дошка С. К. Асадчага ўстаноўлена на сцяне гарнізоннага дома афіцэраў аператыўнай групы расійскіх войскаў у ПМР. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Осадчий Семён Кузьмич **(нявызн.)**. // Герои страны. Архівавана з першакрыніцы 7 красавіка 2012. Праверана 13 верасня 2009. 2. ↑ Российские военнослужащие в Приднестровье открыли памятную доску в честь Героя Советского Союза Семёна Осадчего **(нявызн.)**. // Министерство обороны Российской Федерации. Архівавана з першакрыніцы 7 лістапада 2017. Праверана 30 кастрычніка 2017.

**Сант-Агата-дэі-Гоці** (італ.: Sant’Agata dei Goti, лац.: Sanctae Agathae in Urbe)- царква ў гонар пакутніцы св. Агаты на ўзгорку Вімінал у Рыме. Царква пад назвай *Sant'Agata in Capite Subura* была пабудавана ў IV стагоддзі. У V стагоддзі служыла готам, прыхільнікам арыянства. Папа Рыгор I асвяціў царкву зноў па каталіцкім абрадзе ў 592 годзе. У XVII стагоддзі перабудавана ў стылі барока. На сённяшні дзень захаваліся антычныя гранітныя калоны ва ўнутраным дворыку, мазаічная падлога (у стылі касматэска, XII—XIII стст.) і мармуровы алтар. Фасад працы Франчэска Ферары (1729 года), раманская кампаніла XII стагоддзя. Тытулярная дыяконія ------------------- Царква Сант-Агата-дэі-Гоці з'яўляецца тытулярнай дыяконіі; кардыналам-дыяканам з тытулам *Сант-Агата-дэі-Гоці*, з 20 лістапада 2010 года з'яўляецца амерыканскі кардынал Рэймонд Леа Бёрк. Літаратура ---------- * Heinz-Joachim Fischer: *Rom. Zweieinhalb Jahrtausende Geschichte, Kunst und Kultur der Ewigen Stadt.* DuMont Buchverlag, Köln 2001, ISBN 3-7701-5607-2. Спасылкі -------- * * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Сант-Агата-дэі-Гоці**

**Іван Львовіч Баратынскі** (? — да 1537) — князь. Біяграфія --------- Паходзіў з роду князёў Баратынскіх. Нарадзіўся ў сям’і Льва, сына Аляксандра Андрэевіча Баратынскага, заснавальніка роду. Збег з Масквы на Літву; звароту ягонай жонкі, якая засталася ў Маскве, патрабуе кароль Жыгімонт. Баратынскі атрымаў у 1509 годзе 30 бочак жыта, а ў 1516 годзе — прывілей на дзве пусткі — Некрашэўшчыну i Міткоўшчыну ў Мейшагольскім павеце; падобны прывілей на пустыя землі ў тым жа павеце ён атрымаў таксама ў 1522 годзе. У 1525 годзе ён меў судовую справу з князем Свірскім за закладзеныя тым Кабыльнікі, а ў наступным з яго знялі абвінавачванне ў здрадзе. У перапісе шляхты 1528 года запісана, што даваў у войска 8 коняў; у 1529 годзе атрымаў пусткі Місеўшчыну i Шчапанаўшчыну ў Мейшагольскім павеце. У 1533 годзе выдаў сваю дачку Аўдоццю за князя Цімафея (Юр’евіча) Сакалінскага, даючы ёй у пасаг двор у Мейшаголе i 50 коп грошай. З прывілея князю Андрэю Азярэцкаму на Дусяты 1546 года вынікае, што гэты маёнтак раней трымаў князь Іван Баратынскі, аднак гэтую ўзгадку можна аднесці i да ягонага сына. Ужо не жыў у 1537 годзе, у гэтым годзе яго сын князь Іван Іванавіч меў справу ca сваім шваграм князем Сакалінскім аб пасагу жонкі апошняга. З гэтай судовай справы, узноўленай у 1542 годзе, вынікае, што князь Іван Львовіч Баратынскі меў за жонку дачку князя Яна Вязынскага (Вяземскага), якая атрымала ў спадчыну Пірошыцы ў Сенскім павеце. З ёю меў сыноў: Івана, Багдана, Міска (Мікалая) i Яську (Яшка, Якуб?) — князёў Баратынскіх i трох дачок. Дачкі: Аўдоцця, жонка князя Цімафея Юр’евіча Сакалінскага, Ганна, жонка Андрэя Длускага, i Палонія. Літаратура ---------- * *Пазднякоў В.* Баратынскія // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — С. 285. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2. Спасылкі -------- * Вольф Юзаф. Князі на абшарах Вялікага Княства Літоўскага ад канца XIV ст. | ?Іван Львовіч Баратынскі — продкі | | --- | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | Іван Львовіч Баратынскі | | Леў Аляксандравіч Баратынскі[d] | | Аляксандр Андрэевіч Баратынскі | | Андрэй Усеваладавіч Шуціха Мязецкі[d] | | Q115857806? | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

П’ер Нкурунзіза. У маладосці фізрук. Трохразовы прэзідэнт Бурундзі (2005—2020). covid-дысідэнт. Бурундзі — прэзідэнцкая рэспубліка з аўтарытарнай формай кіравання. Цягам апошніх 15 гадоў (2005—2020) краінай кіраваў П’ер Нкурунзіза, што праявіў сябе класічным дыктатарам, калі ў 2015 задушыў спробу дзяржаўнага перавароту і масавыя пратэсты, ідучы на трэці тэрмін. У 2020 Нкурунзіза нечакана памёр, што вывела Бурундзі ў топ сусветных навін, бо прэзідэнт быў covid-дысідэнтам. Сталіцамі сённяшняй Бурундзі лічацца два гарады: ад колішняй сталіцы Бужумбуры (больш за 1 млн жыхароў) адміністрацыйныя функцыі перайшлі да горада Гітэга (каля 50 тыс. жыхароў), куды цягам 2019—2022 маюць перабрацца ўсе галіны ўлады. Нацыянальнае свята — Дзень незалежнасці (1 ліпеня 1962). Дзяржаўныя мовы — французская, кірундзі і англійская. Дзяржаўны лад ------------- У 1992 была прынята першая дэмакратычная Канстытуцыя. У 1998 былі прыняты некаторыя змены — пашырана колькасць месцаў у параменце, уведзены пасады віцэ-прэзідэнтаў. На рэферэндуме 2005 была прынята новая Канстытуцыя, згодна з якой Бурундзі з’яўляецца дэмакратычнай прэзідэнцкай рэспублікай са шматпартыйнай сістэмай. У краіне зарэгістравана каля двух дзясяткаў палітычных партый. Таксама Канстытуцыя замацоўвае этнічны і гендарны баланс пры размеркаванні пасадаў ва ўрадзе: 60 % — хуту, 40 % — тутсі; 30 % ад агульнага ліку пасадаў — жанчыны. ### Выканаўчая і заканадаўчая ўлады Урад складаецца з 19 міністраў і 7 віцэ-міністраў. Заканадаўчая ўлада належыць парламенту, які складаецца з Нацыянальнага сходу (ніжняя палата — 123 дэпутаты, старшыня — Геласэ Нбаберабэ (з 2020)) і Сената (верхняя палата — 43 дэпутатаў, старшыня — Рывер’ен Ндзікурыё). ### Аўтарытарызм па-бурундзійску Тым не менш, як і многія афрыканскія краіны, Бурундзі аказалася ў закладніках аўтарытарызму. Абраны ў жніўні 2005 прэзідэнтам П’ер Нкурунзіза стаяў на чале дзяржавы на працягу 15 гадоў да сваёй смерці ў чэрвені 2020 года. У палітычным жыцці з таго самага 2005 года дамінуе прапрэзідэнцкая партыя «Нацыянальны савет у абарону дэмакратыі — Сілы ў абарону дэмакратыі» (СНДД/ФДД), прадстаўнікі якой займаюць большасць урадавых крэслаў, ім належаць вышэйшыя пасады ў ключавых міністэрствах — знешніх зносін і міжнароднага супрацоўніцтва, унутраных спраў і грамадскай бяспекі, юстыцыі і фінансаў; а таксама большасць месцаў у парламенце, урадзе і органах мясцовага самакіравання. Іншадумства пераследуецца: так Жэрвэ Руф’ікіры, старшыня Сената ў 2005—2015 гадах, вымушаны быў пакінуць пасаду, а затым краіну, пасля таго, як выступіў супраць замаху П’ера Нкурунзізы на трэці тэрмін. ### Палітычныя партыі Найбольш уплывовыя апазіцыйныя партыі — Партыя за нацыянальны прагрэс (УПРОНА), якая прадстаўляе ў асноўным інтарэсы народнасці тутсі; Фронт за дэмакратыю ў Бурундзі (ФРОДНБУ) — адпаведна хуту. Інтарэсы радыкальна настроенай часткі тутсі адлюстроўвае Партыя нацыянальнага адраджэння (ПАРЕНА). Маецца таксама звыш дзясятка невялікіх партый, якія ў палітычным плане ў асноўным асацыююцца з УПРОНА і ФРОДНБУ. Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ------------------------------------ Бурундзі дзеліцца на 18 правінцый, у складзе якіх 117 камун падзяляюцца на 2638 collines. У перакладзе з дзяржаўнай французскай collines азначае «ўзгорак». Дарэчы, у рускай версіі Вікіпедыі так і скалькавана: «2638 холмов», аднак мы лічым мэтазгодным пакінуць найменне самай дробнай адзінкі без перакладу. У 2000 годзе сталічныя правінцыя Бужумбура падзялілася на дзве правінцыі — Бужумбура-Мэры і Бужумбура-Рураль, што азначае Бужумбура гарадская і сельская адпаведна. У 2015 з дзвюх камун Бужумбуры-Рураль і трох камун правінцыі Буруры ўзнікла апошняя, 18-я правінцыя — Румонгэ. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ | ⛭Бурундзі паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Бурундзі»** | | Краіны Афрыкі: Палітыка | | --- | | Алжыр · Ангола · Батсвана · Бенін · Буркіна-Фасо · Бурундзі · Габон · Гамбія · Гана · Гвінея · Гвінея-Бісау · Джыбуці · Егіпет¹ · Замбія · Зімбабвэ · Каба-Вердэ · Камерун · Каморы · Кенія · Дэмакратычная Рэспубліка Конга · Рэспубліка Конга · Кот-д’Івуар · Лесота · Ліберыя · Лівія · Мадагаскар · Мазамбік · Малаві · Малі · Марока · Маўрыкій · Маўрытанія · Намібія · Нігер · Нігерыя · ПАР · Паўднёвы Судан · Руанда · Самалі · Сан-Тамэ і Прынсіпі · Сейшэльскія Астравы · Сенегал · Судан · Сьера-Леонэ · Танзанія · Тога · Туніс · Уганда · Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка · Чад · Экватарыяльная Гвінея · Эрытрэя · Эсваціні · Эфіопія | | Азорскія астравы · Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне · в. Узнясення · Канарскія а-вы · Мадэйра · Маёта · Мелілья · Рэюньён · в. Святой Алены · Сеўта · а-вы Трыстан-да-Кунья · Французскія Паўднёвыя і Антарктычныя тэрыторыі | | Сахарская Арабская Дэмакратычная Рэспубліка · Самаліленд | | ¹ Часткова ў Азіі |

**Тэлефо́нны пла́н нумара́цыі** — ўяўляе сабой тып нумарацыі схемы, якая выкарыстоўваецца ў галіне тэлекамунікацый для прызначэння тэлефонных нумароў абаненцкіх тэлефонных апаратаў або іншых канчатковых кропак тэлефаніі. Тэлефонныя нумары з’яўляюцца адрасы удзельнікаў у тэлефоннай сеткі, дасягальныя з дапамогай сістэмы маршрутызацыі кода прызначэння. Планаў нумарацыі тэлефоннай вызначаны ў кожным з адміністрацыйных раёнаў камутаванай тэлефоннай сеткі агульнага карыстання (PSTN), і яны таксама прысутнічаюць у прыватных тэлефонных сетках. Вылучаюць **адкрытыя** і **закрытыя** планы нумарацыі. Пры *адкрытым* плане нумарацыі мясцовае тэлефоннае злучэнне устанаўліваецца наборам толькі мясцовага нумара без набору нацыянальнага нумары. Пры *закрытым* плане нумарацыі набор нацыянальнага нумара неабходны для тэлефоннага злучэння любога выгляду — мясцовага, ўнутрызонавых, міжгародняга. Планы нумарацыі могуць рушыць услед розныя распрацоўкі стратэгій, якія нярэдка ўзнікаюць з гістарычнай эвалюцыі асобных тэлефонных сетак і мясцовых патрабаванняў. Шырокае падзел звычайна прызнаецца, якія адрозніваюць адкрытыя планы нумарацыі і закрытых планаў нумарацыі. Замкнёнае план нумарацыі ўсталёўвае фіксаванае колькасць лічбаў, які назначаецца кожнаму тэлефоне, у той час як адкрыты план нумарацыі мае зменную даўжыню тэлефонных нумароў, прысвоеных станцый. Адкрытага плана дазваляе пашырэнне агульнай нумарны ёмістасці плана шляхам дадання большай колькасці лічбаў на падмноства лікаў. Многія планы нумарацыі падпадзяляюць на іх тэрыторыю абслугоўвання ў геаграфічных рэгіёнах, пазначаных спецыяльным прэфіксам, часта званы код горада, які з’яўляецца фіксаванай даўжыні або зменнай даўжыні набор лічбаў, якія ўтвараюць найбольш значную частку паслядоўнасці набору, каб дасягнуць тэлефоннага абанента. Адкрытыя планы нумарацыі ------------------------ Пры адкрытым плане нумарацыі ёсць адрозненне паміж наборам нумара пры званках унутры тэлефоннай зоны, за яе межы і для міжгародніх званкоў. Пры тэлефанаванні «ўнутры кода», у межах, напрыклад, горада, трэба проста набраць нумар, але пры тэлефанаванні за межы зоны трэба набіраць яшчэ і код. Як правіла, пры тэлефанаванні за межы зоны трэба перад кодам набіраць яшчэ і «выхад на міжгорад». Напрыклад, пры тэлефанаванні на нумар у Амстэрдаме (Нідэрланды): * xxx xxxx (унутры Амстэрдама, код не патрэбны) * **0 20** xxx xxxx (з-за межаў Амстэрдама) * **+31 20 xxx xxxx** (з-за межаў Каралеўства Нідэрландаў) У ЗША і Канадзе, а таксама ў некаторых іншых краінах і тэрыторыях выкарыстоўваецца так званы Паўночнаамерыканскі план нумарацыі (англ.: North American Numbering Plan (NANP)). У ім код «выхаду» — **1**, далей можа выкарыстоўвацца код краіны, тэрыторыі або зоны. Напрыклад, званок у Сан-Францыска ажыццяўляецца так: * xxx xxxx (*мясцовы званок, код не патрэбны*) * **1 415** xxx xxxx (з-за межаў Сан-Францыска) * **415 xxx xxxx** (з мабільнага тэлефона ўнутры ЗША) * **+1 415 xxx xxxx** (з-за межаў ЗША) Тым не менш, у некаторай частцы Паўночнай Амерыкі пачынаюць выкарыстоўвацца новыя коды, і выкарыстанне **+1** перад кодам зоны становіцца абавязковым. Званкі з мабільных тэлефонаў адрозніваюцца тым, што набор **+1** на іх пакуль яшчэ не неабходны, але большасць мабільных тэлефонаў лёгка праграмуюцца і дадаюць прэфікс да набіраць нумары аўтаматычна. Краіны рэдка мяняюць тып свайго плана нумарацыі з адкрытага на закрыты або наадварот. Закрыты план нумарацыі, які быў распрацаваны ў Паўночнай Амерыцы, прадугледжвае фіксаваную даўжыню кода і мясцовага нумары. Адкрыты план нумарацыі, які развіўся паралельна ў розных краінах, якія не стандартызаваны. Даўжыня кода і мясцовага нумары ў ім можа вар’іравацца. Закрытыя планы нумарацыі, у цэлым, выкарыстоўваюцца радзей, чым адкрытыя. Закрытыя планы нумарацыі ------------------------ Закрыты план нумарацыі мае на ўвазе, акрамя іншага, стандартную даўжыню абаненцкага нумара, і ў закрытым плане нумарацыі ва ўсіх выпадках выкарыстоўваецца поўны набор нумара, уключаючы званкі ўнутры зоны і мясцовыя выклікі. Такія планы традыцыйныя для невялікіх краін і тэрыторый, калі код зоны не выкарыстоўваецца. Акрамя таго, выкарыстанне закрытых планаў нумарацыі распаўсюджана ў краінах, дзе традыцыйна развівалася сістэма абаненцкіх нумароў са стандартнай даўжынёй. Многія краіны ідуць па шляху далучэння кода зоны да абаненцкім нумары. Напрыклад, для званка ў Осла да 1992 года трэбы было набіраць так: * xxx xxx (з самага Осла — код не патрабаваўся) * **02** xxx xxx (ўнутры Нарвегіі, акрамя Осла) * **+47** 2 xxx xxx (з-за межаў Нарвегіі) Пасля 1992 года, калі план нумарацыі быў зменены на закрыты: * **22xx xxxx** (ўнутры Нарвегіі, уключаючы Осла) * **+47 22xx xxxx** (з-за межаў Нарвегіі) У іншых краінах (напрыклад Францыі, Бельгіі, Швейцарыі і ў Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі) код выхаду патрабуецца і для ўнутраных званкоў — як мясцовых ўнутры зоны, так і ўнутры краіны: * Парыж **01 xxxx xxxx** (з-за межаў Францыі +33 1 xxxx xxxx) * Брусэль **02 xxx xxxx** (з-за межаў Бельгіі +32 2 xxx xxxx) * Жэнэва **022 xxx xxxx** (з-за межаў Швейцарыі +41 22 xxx xxxx) * Кейптаўн **021 xxx xxxx** (з-за межаў ПАР +27 21 xxx xxxx) Да пераваг адкрытага плана нумарацыі можна аднесці зручнасць набору абанентамі больш кароткіх мясцовых нумароў. Аднак паўсюднае выкарыстанне мабільных тэлефонаў, якія дазваляюць аднолькава лёгка захоўваць і поўныя і кароткія нумары ў нататніку істотна спрашчае абанентам выкарыстанне нумароў у закрытым плане. Аднак гэта не паменшыць цяжкасці карыстальнікаў стацыянарных тэлефонаў, таксафонаў і цэнтраў сувязі. Да пераваг закрытай нумарацыі для канчатковага спажыўца паслугі сувязі можна аднесці магчымасць лёгкага перакладу любога нацыянальнага нумары ў міжнародны фармат і выключэння неадназначнасці кароткага нумара. Выклік цэнаўтварэнне на аснове кодаў зон ---------------------------------------- У іншых краінах, чым у Злучаных Штатах і Канадзе коды ў цэлым вызначыць кошт выкліку і званкі ў межах кода горада і часта невялікая група сумежных або перакрываюцца кодаў зон, як правіла, спаганяецца па больш нізкай стаўцы, чым за межамі код зоны, гэта не абавязкова так у Злучаных Штатах або Канадзе, дзе коды ахопліваюць досыць вялікую тэрыторыю, што розныя стаўкі будуць прымяняцца ў тых жа ставак код горада, і платных могуць быць вызначаны адлегласцю паміж цэнтрамі хуткасцяў. Код горада, і цэнтральны офіс прэфікс (NPA-NXX) вызначыць цэнтр хуткасці, які прызначаецца геаграфічныя каардынаты V&H. Кожны цэнтр хуткасці мае лакальны тарыфны план, які вызначае, якія іншыя хуткасці цэнтры мясцовы выклік, па-за залежнасці ад адлегласці, і іншыя зборы заснаваныя на тарыфнае адлегласць паміж двума цэнтрамі хуткасці, па наступнай формуле: {\displaystyle {\sqrt {\frac {(V1-V2)^{2}+(H1-H2)^{2}}{10}}}}. Міжнародны план нумарацыі ------------------------- Стандарт E.164 Міжнароднага саюза электрасувязі з’яўляецца Міжнародны план нумарацыі і ўстанаўлівае код (код краіны) краіны выкліку для кожнай арганізацыі-члена. Коды краін прэфіксы да нацыянальных тэлефонных нумарах, якія абазначаюць маршрутызацыю выклікаў да сеткі падначаленага адміністрацыі плана нумар, як правіла, краіны або групы краін з адзіным планам нумарацыі, такіх як NANP. E.164 дапускае максімальную даўжыню 30 лічбаў для поўнага міжнароднага тэлефоннага нумара. E.164 не вызначае рэгіянальных планаў нумарацыі, аднак, яна дае рэкамендацыі ў дачыненні да новых рэалізацый і аднастайнае прадстаўленне ўсіх тэлефонных нумароў. У рамках сістэмы краінавых кодаў выкліку, МСЭ вызначыў пэўныя прэфіксы для спецыяльных службаў і прызначае такія коды для незалежных міжнародных сетак, такіх як спадарожнікавыя сістэмы, якія ахопліваюць за рамкі рэгіянальных улад. ### Спадарожнікавыя тэлефонныя сістэмы Спадарожнікавыя тэлефоны звычайна выпускаюцца з нумарамі асаблівай краіны выклікае код. Напрыклад, Inmarsat спадарожнікавыя тэлефоны выпускаюцца з кодам 870, у той час як пастаўшчыкі глабальнай мабільнай спадарожнікавай сістэмы, такія як Ірыдыўм, нумары праблем у код краіны 881 («Глабальная спадарожнікавая сістэма Mobile») або 882 («Міжнародныя сеткі»). Некаторыя спадарожнікавыя тэлефоны выпускаюцца са звычайнымі тэлефоннымі нумарамі, такімі як Globalstar спадарожнікавыя тэлефоны, выпушчаных з NANP тэлефоннымі нумарамі. * Inmarsat: +870: SNAC (Адзіны код доступу да сеткі) * ICO Global: +881 0, +881 1. * Ellipso: +881 2, +881 3. * Iridium: +881 6, +881 7. * Globalstar: +881 8, +881 9. * Emsat: +882 13. * Thuraya: +882 16. * ACeS: +882 20. + 88184 ### Спецыяльныя паслугі Некаторыя коды выдаюцца для краін ці спецыяльных паслуг, а таксама для міжнародных/міжрэгіянальных зон. * +388 5 — агульны код для груп краін * +388 3 — European Telephony Numbering Space — Агульнаеўрапейскія паслугі (выпуск спынены) * +800 — Міжнародны Freephone (Бясплатны выклік) * +808 — зарэзерваваная для Shared Cost Services * +878 — паслугі Універсальны Асабістыя сувязі * +881 — Глабальныя мабільныя спадарожнікавыя сістэмы * +882 and +883 — Міжнародныя сеткі * +888 — Міжнародныя аперацыі па ліквідацыі наступстваў стыхійных бедстваў * +999 — зарэзервавана для будучага глабальнага абслугоўвання Спасылкі -------- * * *

**Яўста́х Дашке́віч** герба Ляліва (1455 — 1535, Оўруч) — гетман казакоў запарожскіх, староста канеўскі, крычаўскі і чаркаскі. Біяграфія --------- Яўстах Дашкевіч паходзіў з заможнага баярскага роду. У часы маскоўска-літоўскай вайны 1500—1503 гадоў ваявода караля і вялікага князя Аляксандра Ягелончыка разам з князем Міхалам Заслаўскім пацярпеў паражэнне пры Мсціславе. Быў абвінавачаны ў махлярстве і схаваўся ў Маскоўскім княстве. У 1505 годзе вярнуўся ў Літву і даказаў сваю невінаватасць на сойме літоўскім у Берасці. У час маскоўска-літоўскай вайны 1507—1508 гадоў трапіў у маскоўскі палон. Пасля паступіў на службу да маскоўскага князя і быў накіраваны з войскам на дапамогу паўстанцам Міхаіла Глінскага. Пасля кароль і вялікі князь Жыгімонт Стары вярнуў яму сваю ласку і дазволіў вярнуцца і служыць яму. У час маскоўска-літоўскай вайны 1512—1522 гадоў, у чэрвені 1513 года, разам з кіеўскім ваяводам Юрыем Радзівілам, спустошыў Севершчыну і знішчыў 6-тысячнае маскоўскае войска. У 1515 годзе разам з Андрэем Неміровічам паўтарыў свой напад на землі Севершчыны. У 1518 годзе разбіў аддзелы крымскіх татараў, якія ўварваліся на Валынь. У ліпені 1521 года разам з крымскімі татарамі і ханам Мехмет І-Гірэем накіраваўся на Маскву. Пасля разгрому маскоўскіх войскаў над Акой прарваўся да сцен сталіцы Маскоўскай дзяржавы. Вялікі князь Васіль III быў вымушаны плаціць даніну. Вясной 1522 года накіраваўся з пасольствам у Крым, быў вымушаны заплаціць хану выкуп у 15000 злотых, каб стрымаць яго ад уварвання ў польска-літоўскія землі. Увесну 1523 года, скарыстаўшыся нашэсцем Нагайскай Арды на Крымскае ханства, напаў на Ачакаў і Перакоп на чале казакоў. Гэтае прывяло да помсты з боку турак і татараў, якія прыйшлі ў Рагацін, а ў наступным годзе дайшлі да Буга і Сяна. 27 студзеня 1527 года разам з вялікім гетманам літоўскім Канстанцінам Астрожскім і гетманам польным літоўскім Андрэем Неміровічам здабыў вялікую перамогу над татарамі ў бітве пры Альшаніцы. У лістападзе 1528 года атакаваў Ачакаў і Белгарад-Днястроўскі. Захапіў больш за 30 000 быдла і 500 коняў. У 1531 годзе перажыў аблогу татарамі Чаркасаў. Падчас літоўска-маскоўскай вайны 1534—1537 гадоў, пры дапамозе татараў, спустошыў Севершчыну, вынішчыў 3000 маскоўскіх салдат і забраў вялікую колькасць жывёлы. Сям’я ----- Сястра Яўстаха, Мілохна, выйшла замуж за Андрэя Неміровіча, кіеўскага ваяводу, літоўскага польнага гетмана. Іх дачка Багдана Неміровіч стала адзінай спадчынніцай Яўстаха Дашкевіча. Зноскі ------ | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Рускі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl · Rodovid | | Нарматыўны кантроль | GND: 1065486227 · VIAF: 313441431 |

| Каўказскі фронт Першай сусветнай вайны | | --- | | Кёпрыкей (1) • Сарыкамыш • Ардаган • Ван • Манцыкерт • Алашкерт • Кепрыкей (2) • Эрзурум • Трапезунд • Эрзінджан • Бітліс • Сардарапат • Баш-Апаран • Каракіліса • Баку | | Блізкаўсходні тэатр ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны | | --- | | Каўказ • Месапатамія • Сінайскі паўвостраў і Палесціна • Дарданэлы • Персія • Вялікая Арабская рэвалюцыя | | ⛭Расія Руска-турэцкія войны Асманская імперыя | | --- | | 1568—1570 • 1676—1681 • 1686—1700 • 1710—1713 • 1735—1739 • 1768—1774 • 1787—1791 • 1806—1812 • 1828—1829 • 1853—1856 • 1877—1878 • 1914—1918 | **Каўка́зскі фронт** — адзін з франтоў і важны тэатр ваенных дзеянняў падчас Першай сусветнай вайны (1914—1918). Першапачаткова фронт пралягаў уздоўж расійска-турэцкай мяжы ад Чорнага мора праз возера Ван да возера Урмія, аднак затым ахапіў таксама тэрыторыі паўночна-заходняга Ірана, Арменіі, Азербайджана і Дагестана. За год да заканчэння Першай сусветнай вайны ў Расіі адбылася рэвалюцыя, у выніку чаго асноўнае супрацьстаянне турэцкай арміі склалі армянскія фарміраванні. Ускладненне вайны міжканфесійнымі і міжэтнічных фактарамі спрыялі выбухаў гвалту (генацыд армян, генацыд пантыйскіх грэкаў, сакавіцкія падзеі ў Баку (1918), разня армян у Баку, шамхорская разня). Перадгісторыя ------------- У 1914 годзе на пачатку вайны тэрыторыя сучасных Грузіі, Арменіі і Азербайджана ўваходзілі ў склад Расійскай імперыі як Тыфліская, Эрыванская і Бакінская губерні. Акрамя таго, Расіі таксама належалі некаторыя прыгранічныя тэрыторыі сучаснай Турцыі (Карская вобласць) і Грузіі (Батумская вобласць). Расійска-турэцкая мяжа сфарміравалася ў 1878 годзе па выніку апошняй руска-турэцкай вайны. 2 жніўня 1914 года быў падпісаны германа-турэцкі саюзны дагавор. 6 жніўня 1914 года Асманская імперыя падпісала сакрэтнае пагадненне з Германіяй, адно з палажэнняў якога прадугледжвала змяненне ўсходніх межаў Асманскай імперыі для стварэння калідора, які вядзе да мусульманскіх народаў Расіі (Горцы Каўказа, татары Каспійска-Волжскага раёна і Заходняй Сібіры, мусульмане Туркестана), што мела на ўвазе ліквідацыю армянскай прысутнасці на гэтых тэрыторыях. Германія ўзяла на сябе абавязацельства спрыяць рэалізацыі турэцкіх тэрытарыяльных прэтэнзій — «выправіць усходнія межы Атаманскай імперыі такім чынам, каб забяспечыць непасрэдны судотык Турцыі з жывучым у Расіі мусульманскім насельніцтвам». 10 жніўня ў праліў Дарданэлы ўвайшлі нямецкія крэйсера «Гёбен» і «Брэслау», якія збеглі ад пераследу брытанскага флота ў Міжземным моры. Тым не менш большасць членаў турэцкага ўрада, у тым ліку вялікі візір, усё яшчэ выступалі супраць вайны. Тады ваенны міністр Энвер-паша разам з нямецкім камандаваннем пачаў вайну без згоды астатніх членаў урада, паставіўшы краіну перад фактам, які адбыўся. 16 кастрычніка турэцкі крэйсер «Гамідзіе» падышоў да Новарасійску. Спыніўшыся каля горада, крэйсер спусціў шлюпку, на якой у Наварасійск прыбылі два турэцкіх марскіх афіцэра. Яны запатрабавалі ад мясцовых уладаў здачы горада і перадачы ім усіх казённых сродкаў і маёмасці. У адказ мясцовыя ўлады арыштавалі абодвух турэцкіх афіцэраў. Не дачакаўшыся іх вяртання, крэйсер зняўся з якара і сышоў. Пазней некалькімі стрэламі з надышоўшага турэцкага мінаносца ў порце быў затоплены параход Расійскага тав-ва «Мікалай». На беразе былі пашкоджаныя цыстэрны з нафтай, якая загарэлася. 29 і 30 кастрычніка 1914 года турэцкі флот абстраляў Севастопаль, Адэсу, Феадосію і Новарасійск (у Расіі гэта падзея атрымала неафіцыйную назву «Севастопальская пабудка»). Мэтамі Расійскай імперыі ў дачыненні да Турцыі (на рэалізацыю якіх далі афіцыйнае згоду асноўныя саюзнікі Расіі — Францыя і Вялікабрытанія) было ўстанаўленне кантролю над пралівамі Басфор і Дарданэлы, а па-другое, уключэнне ў свой склад паўночна-ўсходніх раёнаў Турцыі аж да Сінопа з наступным адміністрацыйным іх аб’яднаннем з армянскімі землямі, якія ўжо знаходзяцца ў складзе Расіі, і з стварэннем на гэтых тэрыторыях аўтаномнай армянскай дзяржавы ў складзе Расіі. Суадносіны сіл -------------- ### Асманская імперыя Энвер-паша Германія забяспечвала турэцкую армію неабходнымі для вядзення вайны ваенна-тэхнічнымі рэсурсамі, а Асманская імперыя дала свае людскія рэсурсы, задзейнічаўшы на рускім фронце 3-ю армію, якую на пачатковым этапе ўзначаліў сам ваенны міністр Энвер-паша (начальнік штаба — нямецкі генерал Ф. Бронзарт фон Шэлендорф). 3-я армія, якая налічвала каля 100 батальёнаў пяхоты, 35 эскадронаў конніцы і да 250 гармат, займала пазіцыі ад чарнаморскага ўзбярэжжа да Масула, пры гэтым асноўная частка сілаў была сканцэнтраваная на левым флангу супраць рускай Каўказскай арміі. На баку Турцыі таксама змагалася курдская ірэгулярная конніца і, у канцы вайны, азербайджанская Каўказская ісламская армія. Турэцкая армія (у тым ліку войскі, дзейнічаючыя у Персіі) на Каўказскім фронце да канца 1914 года налічвала 190 тысяч салдат і афіцэраў, размеркаваных па 160 батальёнах і 128 эскадронаў пры 300 гарматах і 10 тысяч курдскіх коннікаў. Да 1 ліпеня 1916 года налічвала 309 батальёнаў пяхоты з артылерыяй, 156 эскадронаў і сотняў і каля 12 тысяч курдаў. Турэцкі батальён складаўся з трох рот, тры батальёна ўтваралі полк, тры палка — дывізію, і дзве ці тры дывізіі — корпус. ### Расійская імперыя Генерал Юдзеніч Расійская Каўказская армія засяродзіла на Карскім накірунку каля 6 дывізій і на Эрыванскім накірунке каля 2 дывізій і конніца ў раёне Ігдыра. Камандуючым Каўказскай арміяй працяглы час быў генерал Юдзеніч. Флангі прыкрываліся невялікімі самастойнымі атрадамі з памежнай варты, казакоў і армянскага апалчэння. Усяго ў склад Каўказскай арміі (уключаючы Пярсідскі экспедыцыйны корпус) да канца 1915 года ўваходзіла 129 батальёнаў, 8 артылерыйскіх батальёнаў, 384 гарматы, 240 кавалерыйскіх сотняў і эскадронаў, 2 добраахвотніцкія конныя сотні, 48 дружын апалчэння, 4 армянскія добраахвотніцкія дружыны, 18,5 інжынерных рот, асобная кулямётная каманда, 1 авіяцыйны атрад, 1 этапны батальён, 1 паветраплавацельная рота. Колькасць рускай арміі на Каўказе на пачатак вайны ацэньваецца ў 170 тысяч чалавек. У ходзе вайны ўсё больш самастойнае значэнне набывалі армянскія ўзброеныя фарміравання. План Варанцова-Дашкава прадугледжваў стварэнне ваенізаваных армянскіх атрадаў пад расійскім камандаваннем. Стварэннем армянскіх дружын (добраахвотніцкіх атрадаў) займалася Армянскае нацыянальнае бюро ў Тыфлісе, якое знаходзілася пад моцным уплывам «Дашнакцуцюн». Агульная колькасць армянскіх добраахвотнікаў склала да 25 тысяч чалавек пад камандаваннем вядомых кіраўнікоў армянскага нацыянальнага руху на тэрыторыі Заходняй Арменіі. Найбольш прыкметнай фігурай сярод асманскіх армянаў быў лідар блока АРФ у турэцкім парламенце і ўдзельнік захопу Оттоманского банка Гарэгін Пастэрмаджан (Армэн Гаро). З пачаткам Першай сусветнай вайны і абвяшчэннем Расіяй амністыі для дашнакцаканаў Армэн Гаро прыняў актыўны ўдзел у фарміраванні армянскіх добраахвотных дружын у складзе рускай арміі. Анаталійскія армяне, са свайго боку, рыхтаваліся да самаабароне, атрымліваючы падтрымку з Расіі. Усяго было сфарміравана чатыры дружыны агульнай колькасцю да 9 тысяч салдат і афіцэраў, уліўшыхся ў шэрагі дзеючай арміі на розных участках Каўказскага фронту. У другой палове 1916 года армянскія добраахвотніцкія дружыны былі распушчаны і пераўтвораныя ў асобныя батальёны, колькасць якіх узрасла да шасці, а да сярэдзіны ліпеня 1917 года па прапанове армянскіх грамадскіх арганізацый Санкт-Пецярбурга і Тыфліса яны былі разгорнутыя ў палкі. Да кастрычніка 1917 года на Каўказскім фронце дзейнічалі ўжо дзве армянскія дывізіі. Армянскае пытанне ----------------- Тэрыторыі Расійскай імперыі і Атаманскай імперыі, населеныя армянамі, перад пачаткам Першай сусветнай вайны. Як адзначае Маслоўскі, да 1896 года «армянскага пытання ў Турцыі не існавала», так як армяне карысталіся пэўнымі правамі як мілет, аднак пасля таго, як прыбыўшыя з Лондана армянскія рэпатрыянты зладзілі крывавую правакацыю супраць курдаў, што спрыяла незагойнаму вітку напружанасці. Кіраўніцтва Турцыі нават спрабавала прыцягнуць заходніх армян на свой бок і прапаноўвала ім ствараць добраахвотніцкія атрады ў складзе турэцкай арміі і схіліць усходніх армян да сумеснага выступлення супраць Расіі. Гэтым планам, аднак, не наканавана было ажыццявіцца. Расійскія ўлады звярталіся да падобных схемаў. Міністр замежных спраў Сяргей Сазонаў лічыў, што «пажадана падтрымліваць самыя цесныя адносіны з армянамі і курдамі з мэтай... выкарыстоўваць іх у любы момант» у выпадку пачатку вайны. Па яго плане, на выпадак вайны меркавалася забяспечыць зброяй насельніцтва па той бок турэцкай мяжы. Кіраўніцтва «Дашнакцуцюн», аднак, заявіла, што армяне па абодва бакі мяжы ў будучай вайне павінны заставацца лаяльнымі свайму ўраду. Да 1914 года Расія ў ваенна-палітычным дачыненні дасягнула надзвычай буйных вынікаў у Турэцкай (Заходняй) Арменіі, дамогшыся правядзення Турцыяй рэформаў у армянскіх вілайетах. З пачаткам Першай сусветнай вайны ў Закаўказзе разгарнуўся армянскі дабравольны рух. Армяне звязвалі з гэтай вайной пэўныя надзеі, разлічваючы на вызваленне з дапамогай рускай зброі Заходняй Арменіі. Таму армянскія грамадска-палітычныя сілы і нацыянальныя партыі абвясцілі гэтую вайну справядлівай і заявілі аб безумоўнай падтрымцы Антанты. У той час як армянскі каталікос спрабаваў атрымаць ад расійскіх уладаў гарантыі пасляваеннай аўтаноміі для Турэцкай Арменіі, намеснік Каўказа граф Варанцоў-Дашкаў заявіў, што Расія будзе настойваць на ажыццяўленні раней узгодненых рэформаў, і заклікаў армян у Расіі і па той бок мяжы быць гатовымі да падтрымцы расійскіх дзеянняў у выпадку вайны. Вынікі кампаній на Каўказскім фронце ------------------------------------ На момант заканчэння Першай сусветнай вайны ні адзін з першапачатковых удзельнікаў не дасягнулі заяўленых мэтаў. Расія трапіла ў бездань Грамадзянскай вайны, часова страціўшы кантроль над значнай часткай сваіх тэрыторый. На грань выжывання была пастаўлена і сама Турцыя, паколькі Сеўрскі мірны дагавор прадугледжваў дэзінтэграцыю яе тэрыторыі. Не прывяло заканчэнне Першай сусветнай вайны і да міру, так як баявыя дзеянні працягнуліся (Вайна за незалежнасць Турцыі) аж да заключэння Маскоўскага і Карскага дагавора 1921 года. Тым не менш, вытокі незалежнасці, роўна як і межы сучасных Грузіі, Арменіі і Азербайджана ўзыходзяць менавіта да падзей Першай сусветнай вайны. Галерэя ------- | | | | --- | --- | | 3-ці батальён 1-ай Армянскай дружыны на страявым аглядзе ў Эчміадзіне, 1915 г. | Ілюстрацыя Трапезундской аперацыі, 1916 г. | Гл. таксама ----------- * Першая сусветная вайна * Персідская кампанія * Сочынскі канфлікт * Генацыд армян * Генацыд асірыйцаў * Генацыд пантыйскіх грэкаў * Пагадненне Сайкса — Піка Заўвагі ------- 1. ↑ Германо-турецкое Соглашение о союзе, заключённое в Константинополе 6 августа 1914 года. Нота германского посла в Константинополе Вильгельма на имя турецкого правительства // Ключников Ю. В. Сабанин А. В. Международная политика новейшего времени в договорах, нотах и декларациях. Ч. 2. М. 1926. С. 17. 2. ↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 239—245. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688. 3. ↑ Stephan H. Astourian. Genocidal Process: Reflections on the Armeno-Turkish Polarization // Hovannisian. The Armenian genocide: history, politics, ethics. — P. 68—69. 4. ↑ () 5. ↑ Соглашение о разделе Азиатской Турции 1916 года // Сборник договоров России с другими государствами: 1856—1917. М. 1952. С. 448, 450. 6. ↑ *Клинов А. С.* Вопросы северо-восточной границы Турции // Голос минувшего. Кубанский исторический журнал. 2010. № 1/2. С. ? 7. ↑ *Масловский Е. В.* Мировая война на Кавказском фронте, 1914—1917 г: стратегический очерк. — М. :Вече, 2015. — С. 474—483— 544 с. — ISBN 978-5-4444-1754-6. 8. ↑ *Масловский Е. В.* Мировая война на кавказском фронте, 1914—1917 г: стратегический очерк. — М. :Вече, 2015. — С. 463—468 — 544 с. — ISBN 978-5-4444-1754-6 9. ↑ ЗАКАВКАЗЬЕ В ГОДЫ ПЕРВОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ 10. ↑ *Donald Bloxham.* THE GREAT GAME OF GENOCIDE. — Oxford University, 2005. — С. 72—73. 11. ↑ Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 71—75. 12. ↑ Великая война на Кавказском фронте. 1914—1917 гг. 13. ↑ Stephan Astourian. The Armenian Genocide: An Interpretation // The History Teacher. — Society for the History of Education, 1969. — Vol. 23, № 2 (Feb. 1990). — P. 111—160. 14. ↑ **Корсун Н. Г.* Первая мировая война на Кавказском фронте. — М.: Воениздат НКО СССР, 1946. — 100 с. С.13 — 98 с.* 15. ↑ Гаворка ідзе аб падпісаным г. Гулькевічам і Саід-Халімам 26 студзеня 1914 года Дагавора аб правядзенні рэформаў у Арменіі. 16. ↑ Будущее устройство Армении. Третья оранжевая книга. Дипломатический архив. Том VIII. Издательство: «Освобождение» — Петроградъ, 1915. 17. ↑ АЛЕКСЕЙ ДЖИВЕЛЕГОВ. ТУРЦИЯ И АРМЯНСКИЙ ВОПРОС. Составитель Е. Минасян. ЕРЕВАН. ИЗДАТЕЛЬСТВО ЕГУ. 2014 - 319 с. Літаратура ---------- * Мировая война в цифрах. — М.: Военгиз, 1934. — 128 с. — 15 000 экз. * *Зайончковский А.М.* Первая мировая война. — СПб.: Полигон, 2000. — 878 с. — ISBN 5-89173-082-0. * История Первой мировой войны 1914—1918 гг. / под редакцией И. И. Ростунова. — в 2-х томах. — М.: Наука, 1975. — 25 500 экз. * *Корсун Н. Г.* Первая мировая война на Кавказском фронте. — М.: Воениздат НКО СССР, 1946. — 100 с. * *Бэзил Лиддел Гарт.* 1914. Правда о Первой мировой. — М.: Эксмо, 2009. — 480 с. — 4 300 экз. — ISBN 978-5-699-36036-9. * *Вержховский Д. В.* Первая мировая война 1914—1918. — М.: Наука, 1954. — 203 с. * *Керсновский А. А.* История Русской армии. Борьба на Кавказе. * *Масловский Е. В.* Мировая война на кавказском фронте, 1914—1917 г: стратегический очерк. — М. :Вече, 2015. — 544 с. — ISBN 978-5-4444-1754-6 * *Корганов Г. Г.* Участие армян в мировой войне на Кавказском фронте (1914—1918). — М. МАКС Пресс, 2011. — 184 с. — ISBN 978-5-31703-563-1. * Будущее устройство Армении. Третья оранжевая книга. Дипломатический архив. Том VIII. Издательство: «Освобождение» — Петроградъ, 1915. * *Тунян В.* Армянский вопрос в русской печати: 1900—1917 гг.(недаступная спасылка) /. Науч. ред. канд ист. наук, доцент А. С. Саргсян.- Ереван: Чартарагет.-. 2000.- 244 с.- В надзагл.: (НАН РА; Музей — ин-т Геноцида армян). * Организация временной арминистрации в турецкой Армении. — Армянский вестник, 1916, 14 августа, № 29, с. 1-2. * К взятию Трапезунда. — Армянский вестик, 1916, 24 апреля, № 12-13, с. 1-2. Спасылкі -------- * Першая сусветная вайна. Асманская імперыя на hrono.ru * Сцяпан Сямёнавіч Кандурушкін. «Услед за вайной. Лістапад і снежань 1914 г Каўказ» * *Расійская дзяржаўная бібліятэка.* Забытыя героі. Страчаныя перамогі. Каўказскі фронт Першай сусветнай вайны 1914-1918. *Віртуальныя выставы Расійскай дзяржаўнай бібліятэкі* (2014). * КАЎКАЗСКІ ФРОНТ ПЕРШАЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ: АРМЯНСКІЯ ДОБРААХВОТНІКІ Ў БАРАЦЬБЕ ЗА АГУЛЬНУЮ ПЕРАМОГУ. Аруцюнян А. Даклад на міжнароднай навуковай канферэнцыі «Вялікая вайна: Вяртанне памяці» 15 мая 2014 г. Архівавана 25 верасня 2017. у Расійскім інстытуце стратэгічных даследаванняў Архівавана 25 верасня 2017. * Ambassador Morgenthau's Story (1919) Kindle Edition / Трагедыя армянскага народа. Гісторыя амбасадара Моргентау | ⛭Узброеныя сілы Расійскай імперыі падчас Першай сусветнай вайны | | --- | | Стаўка Вярхоўнага Галоўнакамандуючага | | Франты | Паўночна-Заходні (у жніўні 1915 падзелены на Паўночны і Заходні) · Паўднёва-Заходні · Румынскі · Каўказскі | | Арміі | 1-я · 2-я · 3-я · 4-я · 5-я · 6-я · 7-я · 8-я · 9-я · 10-я · 11-я (Блакадная) · 12-я · Дунайская · Каўказская · Асобая (з 08.1916) | | Карпусы | 1-ы гвардзейскі · 2-гі гвардзейскі · грэнадзёрскі · фельд’егерскі *Армейскія:* 1-ы · 2-гі · 3-ці · 4-ы · 5-ы · 6-ы · 7-ы · 8-ы · 9-ы · 10-ы · 11-ы · 12-ы · 13-ці · 14-ы · 15-ы · 16-ы · 17-ы · 18-ы · 19-ы · 20-ы · 21-ы · 22-гі · 23-ці · 24-ы · 25-ы · 26-ы · 27-ы · 28-ы · 29-ы · 30-ы · 31-ы · 32-гі · 33-ці · 34-ы · 35-ы · 36-ы · 37-ы · 38-ы · 39-й · 40-ы · 41-ы · 42-гі · 43-ці · 44-ы · 45-ы · 46-ы · 47-ы · 48-ы · 49-ы · 50-ы · Церска-Кубанскі туземны *Каўказскія:* 1-ы · 2-гі · 3-ці · 4-ы · 5-ы · 6-ы · 7-ы *Сібірскія:* 1-ы · 2-гі · 3-ці · 4-ы · 5-ы · 6-ы · 7-ы *Туркестанскія:* 1-ы · 2-гі *Польскія:* 1-ы · 2-гі · 3-ці *Украінскія:* 1-ы · 2-гі Чэхаславацкі · Армянскі · Грузінскі · Сербскі · Асобны корпус памежнай варты | | Кавалерыйскія карпусы | 1-ы · 2-гі · 3-ці · 4-ы · 5-ы · 6-ы · 7-ы · 1-ы Каўказскі · 2-гі Каўказскі · Каўказскі туземны · Гвардзейскі (з красавіка 1916) · Зборны (восень 1915) |

**Сэйбл** (англ.: Sable) — востраў на паўночным захадзе Атлантычнага акіяна. Уваходзіць у склад муніцыпалітэта Галіфакс правінцыі Новая Шатландыя ў Канадзе. Мае статус запаведніка. Плошча — 36,2 км². Насельніцтва — 5 чал. (2008 г.) Гісторыя -------- Адкрыты ў 1521 г. партугальскімі маракамі. Часцяком наведваўся рыбакамі, аднак з-за частых караблекрушэнняў атрымаў мянушку "могілкі караблёў". Мяркуецца, што ў XVII ст. або ў XVIII ст. з пацярпелага судна на востраў трапілі коні, якія і ў нашы дні насяляюць сушу. У 1801 г. па загаду губернатара Новай Шатландыі была пабудавана выратавальная станцыя. Пазней усталяваны 2 маякі. У 2011 г. атрымаў запаведны статус. Геаграфія --------- Востраў Сэйбл — вузкая паласа пясчанай сушы, якая месціцца на падводным скальным выступе кайназойскай пары. Знаходзіцца ў 285 км на паўднёвым ўсходзе ад Галіфакса ў Новай Шатландыі. Даўжыня сушы — 40,25 км. Найбольшая шырыня — 1,33 км. На востраве багатыя запасы прэснай вады. Клімат мяккі марскі. Сярэднегадавая тэмпература — 18,6 °C. Частыя моцныя вятры. Прырода ------- Фаўна Натуральная расліннасць прадстаўлена рознымі травамі. У пачатку XX ст. урад Канады фінансаваў пасадкі дрэваў для стабілізацыі глебы, аднак з 80 000 дрэў захавалася толькі 1 хвоя. Востраў насяляюць птушкі, цюлені, а таксама коні. Па адной версіі, апошнія трапілі на Сэйбл выпадкова з пацярпелага паўднёваафрыканскага судна. Аднак гісторыкі сцвярджаюць, што коні былі наўмысна паселены акадыянцамі ў XVIII ст. падчас перасялення з Канады ў Луізіяну. У 1960 г. урад Канады абвясціў аб ахове дзікіх статкаў коняў на Сэйбл, але іх колькасць стала рэгулюецца. Спасылкі -------- * Sable Island National Park Reserve of Canada * T. W. Henniga, Water Resources and Environmental Geology of Sable Island, Nova Scotia * Sable Island Horses * Graveyard of the Atlantic - Sable Island Treasures Архівавана 21 студзеня 2017.

**Кампіля́цыя** (ад лат. лац.: compilatio — крадзеж, рабаванне, назапашванне выпісаў > фр.: compilation «рабаваць, красці») — літаратурная дзейнасць, якая складаецца ў сачыненні і напісанні тэкстаў (навуковых, вучэбных, мастацкіх) на аснове чужых даследаванняў ці твораў, без іх самастойнай творчай апрацоўкі, часам і без асэнсавання скарыстаных крыніц; таксама літаратурная праца, складзеная такім спосабам. Кампіляцыяй можа быць і частка твора. Кампіляцыю варта адрозніваць ад плагіята, паколькі ў гэтым выпадку гаворка ідзе пра творы (аглядах, нарысах, манаграфіях), якія патрабуюць прыцягненні вялікай колькасці крыніц (напрыклад, у энцыклапедычных артыкулах, біяграфічнай літаратуры, працах па генеалогіі і т. п.). Этымалогія ---------- У беларускую мову слова перайшло ў першай траціне XIX стагоддзя з французскай мовы, дзе compilation суфіксальным спосабам утворана ад лацінскага compilare «рабаваць, красці». Гісторыя -------- З'яўленне кампіляцыі можа быць растлумачана вучэбна-папулярызатарскімі ці асветніцкімі мэтамі, а таксама адсутнасць у старажытныя часы выразнага разумення аўтарства і аўтарскага права на твор складзенае з урыўкаў тэкстаў, запазычаных з перапрацоўкай з іншых твораў, як і сам ход складання такога твора. Зноскі ------ 1. ↑ БСЭ 1973. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFБСЭ1973 (даведка) 2. 1 2 РГЭС 2002. 3. 1 2 Мильчин 2006. 4. ↑ Симаков, Крюковских 1998. 5. ↑ Николаев, Строганов 2006. Літаратура ---------- * *Мильчин А. Э.* Компиляция // Выдавецкі словарь-справочник: [электронное издание]. — 3-е изд. испр. и доп. — М.: ОЛМА-Пресс, 2006. * Компиляция // Литература и язык. Современная иллюстрированная энциклопедия / Под ред. П. А. Николаева, М. В. Строганова. — М.: Росмэн-Пресс, 2006. — 584 с. — ISBN 978-5-353-02604-4. * Компиляция // Российский гуманитарный энциклопедический словарь: В 3 т. — М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС:, 2002. — Т. 2: З—О. — 720 с. * Компиляция // Словарь исторических терминов / Под ред. В. С. Симаков, А. П. Крюковских. — Лита, 1998. — 464 с. — ISBN 5-88935-726-8.