Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

**«Žnivo»** — дэбютны студыйны альбом беларускага этна-электроннага гурта «Šuma», які выйшаў у 2015 годзе на расійскім лэйбле «Ketama Records». Спіс песень ----------- Аўтарства ўсіх тэкстаў: народныя ў адаптацыі Марыны Шукюравай.  | № | Назва | Музыка | Працягласць | | --- | --- | --- | --- | | 1. | «Пойду жы в лес» | Alexis Scorpio/Марына Шукюрава | 5:49 | | 2. | «Ой еду я дарогаю» | Alexis Scorpio | 4:22 | | 3. | «Песенька» | Nick Cherny | 4:28 | | 4. | «На моры вутка» | Alexis Scorpio | 5:34 | | 5. | «У бары сосна» | Nick Cherny | 4:07 | | 6. | «Іскарка» | Nick Cherny | 4:58 | | 7. | «Перапёлка» | Alexis Scorpio | 4:20 | | 8. | «У чыстым полі» | Alexis Scorpio | 3:18 | | 9. | «Ды гула пчолка» | Alexis Scorpio | 3:00 | | 10. | «Вецярок вее» | Nick Cherny | 5:38 | Удзельнікі запісу ----------------- * Руся — вакал, канцэпт * Надзея Чугунова — вакал * Аляксей Будзько — бас, клавішныя ### Запршаныя музыканты * Андрэй Апановіч — дыджэрыду (4), вакал (8) * Albin Brun — саксафон (7) * дзіцячы хор «Весянчук» (8) * Юлія Гібкоўская — вакал (10) * саўндпрадусаванне, запіс, звядзенне, майстэрынг: Alexis Scorpio (1,2,4,7,8,9), Nick Cherny (3,5,6,10). Крытыка ------- Музычны журналіст Сяргей Будкін з сайта Budzma.org мяркуе, што *«яны запісалі знакавы альбом ня толькі для беларускай фольк-плыні, але і для ўсёй нашай музыкі»*. Музычны крытык Ягор Цывілька з партала Experty.by заўважыў, што *«Руся з паплечнікамі робіць справу, значэнне якой цяжка пераацаніць»*. Музычны журналіст Аляксандр Чарнуха з партала Experty.by адзначыў, што *«„Жніво" — гэта спалучэнне аўтэнтычнага песеннага матэрыялу, максімальнага набліжанага да першакрыніцы, і актуальнай еўрапейскай электронікі»*. Музычны крытык Зміцер Безкаравайны з партала Experty.by падсумоўвае: *«гэта абсалютна фірменны і якасны прадукт новага пакаленьня і вялікі крок у сучаснасць для беларускага фольку»*. Зноскі ------ 1. ↑ Shuma "Жніво" (+аўдыё)  (бел.). *Experty.by* (12 кастрычніка 2015). Архівавана з першакрыніцы 29 чэрвеня 2022. Праверана 27 кастрычніка 2023. Спасылкі --------

**Асля́нка** (трансліт.: *Aslianka*, руск.: Ослянка) — вёска ў Мсціслаўскім раёне Магілёўскай вобласці. Уваходзіць у склад Сапрынавіцкага сельсавета. Геаграфія --------- Размешчана за 10 км на паўночны ўсход ад Мсціслава, 105 км ад Магілёва, 28 км ад чыгуначнай станцыі Ходасы на лініі Орша — Сураж. Рэльеф раўнінна-ўзгорысты. Праз вёску цячэ р. Аслянка (прыток р. Сож). Транспартныя сувязі па мясцовай дарозе і далей па шашы Мсціслаў — Хіславічы. Гісторыя -------- Па пісьмовых крыніцах вядома з 17 ст. У 1654 годзе с. Асланца аддадзена Мсціслаўскаму кармеліцкаму кляштару. У 1667 годзе пабудаваны вадзяны млын, у 1737 годзе — царква. ### Пад уладай Расіі Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай ў 1772 года годзе у складзе Расійскай імперыі. У 1785 годзе ў Мсціслаўскім павеце Магілёўскага намесніцтва, уласнасць памешчыка. У 1867 годзе заснавана сукнавальня, у 1910 годзе адкрыта вінная крама. У 1885 годзе цэнтр воласці ў Мсціслаўскім павеце. Зямля належала Пустынскаму манастыру. Мелася школа (нар. вучылі-шча), адкрытая не пазней 1884 года У канцы XVIII ст. ў цэнтры вёскі пабудавана драўля-ная царква, якая з’яўляецца помнікам нар. дойлідства. У 1897 годзе побач былі царкоўная сядзіба і сяліба. 3 1918 года да 1964 года ў Смаленскай вобласці РСФСР. Апрача школы ў 1924 годзе працавалі бібліятэка, хата-чытальня, пункт па ліквідацыі непісьменнасці сярод дарослых. У 1930 годзе арганізаваны калгас, які з 1932 года абслугоўвала Хіславіцкая МТС. У Вялікую Айчынную вайну з ліпеня 1941 года да 28 верасня 1943 года акупіравана нямецка-фашысцкімі захопнікамі. На ўшанаванне памяці 48 землякоў, якія загінулі на фронце і ў партызанскай барацьбе, у 1969 годзе на заходняй ускраіне вёскі пастаўлены абеліск. ### У складзе Беларусі 17 лістапада 1964 года перададзена ў склад БССР. У 1976 годзе далучана в. Шматаўка. У 1990 годзе ў складзе калгаса «Савецкая Расія» (цэнтр — в. Сапрынавічы). Працавалі 8-га-довая школа, клуб, бібліятэка, фельчарска-акушэрскі пункт, комплексна-прыёмны пункт бытавога абслугоўвання насельніцтва, аддзяленне сувязі, магазін. У 2007 годзе далучана да СВК «Кастрычнік». Дзейнічае магазін, водаправод. Планіроўка ---------- Планіроўка прамавугольная. Дзве працяглыя просталінейныя вуліцы арыентаваны з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і перакрыжаваны перпендыкулярна 4 кароткімі прамалінейнымі вуліцамі. На паўночны ўсход за ракой праходзіць кароткая просталінейная вуліца з завулкам (былая в. Шматаўка). Забудавана пераважна двухбакова, шчыльна, традыцыйнымі драўлянымі дамамі сядзібнага тыпу. Грамадскія будынкі размешчаны ў цэнтры вёскі, сярод жылой забудовы. на паўночны захад і паўднёвы захад — гаспадарчы сектар. Насельніцтва ------------ * **XVIII стагоддзе**: + 1785 — 31 двор, 150 жыхароў. * **XIX стагоддзе**: + 1897 — 29 двароў, 185 жыхароў, у царкоўнай сядзібе — 2 двары, 14 жыхароў, у сялібе — 1 двор, 10 жыхароў. * **XX стагоддзе**: + 1909 — 39 двароў, 232 жыхары. + 1990 — 77 гаспадарак, 169 жыхароў. * **XXI стагоддзе**: + 2007 — 36 гаспадарак, 78 жыхароў. Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Магілёўская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2007. — 406 с. — ISBN 978-985-458-159-0. (DJVU) 2. ↑ «Назад у Расею не пайшлі б» — як жыве вёска, якую Хрушчоў перадаў з Расеі ў Беларусь Літаратура ---------- * Аслянка // Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 7, кн. 3. Магілёўская вобласць / рэдкал.: Т. У. Бялова (дырэктар) і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2009. — 544 с.: іл. — 2 000 экз. — ISBN 978-985-11-0452-5. * Oślanka // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VII: Netrebka — Perepiat (польск.). — Warszawa, 1886. — S. 642. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх | ⛭**Сапрынавіцкі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Сапрынавічы | | Аграгарадкі | Разанцы | | Вёскі | Аслянка · Брагі · Каськова · Новыя Віхраны · Пастарнакі · Паўднёвае Бялішчана · Паўночнае Бялішчана · Пячкоўка · Рыкі · Янаўка |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Юхнавец. **Арсенцій Гаўрылавіч Юхнавец** (28 ліпеня (10 жніўня) 1916, в. Бераснёўка, цяпер Докшыцкі раён, Віцебская вобласць — 20 жніўня 1944) — удзельнік польскага пахода РСЧА (1939) і Вялікай Айчыннай вайны, памочнік камандзіра ўзвода 378-га знішчальна-процітанкавага артылерыйскага палка 7-й арміі  (руск.) (бел. 1-га Беларускага фронту, Герой Савецкага Саюза, старшыня. Біяграфія --------- Юхнавец, беларус па нацыянальнасці, нарадзіўся ў сялянскай сям’і. Атрымаўшы толькі пачатковую адукацыю, пасля уладкаваўся трактарыстам у калгас. У рады Савецкай Арміі ўступіў ў 1938 годзе. Юхнавец прымаў удзел у вызваленні Заходняй Беларусі ў 1939 годзе. У 1940 годзе працаваў трактарыстам у Бягомльскую МТС  (руск.) (бел.. На фронце з 1941 года (паводле іншых звестак, з лютага 1943 года), вадзіцель, франтавы разведчык, артылерыст. Удзельнічаў у абароне Масквы, Курскай бітве, вызваленні Беларусі і Польшчы. Памочнік камандзіра ўзвода старшына А. Г. Юхнавец вызначыўся ў баях пад Брэстам, асабіста паланіўшы 27 салдат праціўніка. Да ліпеня 1944 года быў памочнікам камандзіра ўзвода 378-га знішчальна-супрацьтанкавага артылерыйскага палка 70-й арміі 1-га Беларускага фронту. 26 ліпеня 1944 года праводзілася разведка праціўніка ў вёсцы Беразоўка[pl] (на паўночны ўсход ад горада Бяла Падляска), і старшына Юхнавец паланіў двух варожых салдат і здолеў даставіць іх у штаб палка. На наступны дзень, 27 ліпеня, старшына выйшаў на калону праціўніка і здолеў нейтралізаваць галаўную машыну, адкарэктаваўшы агонь савецкай артылерыі на сябе. Аперацыя прывяла да знішчэння 30 машын з ваеннымі грузамі і 150 ворагаў. Загінуў 20 жніўня 1944 года ў баях пад Варшавай. Пахаваны ў в. Множ (Польшча). 25 верасня 1944 гады Юхнаўцу было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Быў кандыдатам у члены КПСС. Узнагароды ---------- Званне Героя Савецкага Саюза прысвоена 25.09.1944 г. За свае заслугі ў час баёў на Курскай дузе ў 1943 г. быў узнагароджаны ордэнам Чырвонага Сцяга. Памяць ------ Імем А. Г. Юхнаўца названы вуліца ў Бягомлі і Докшыцах і школа ў в. Бераснёўка, на доме, дзе ён нарадзіўся, устаноўлена мемарыяльная дошка. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 Юхновец Арсентий Гаврилович // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 713-714. — 737 с. 2. 1 2 3 4 Шкадов 1988. 3. 1 2 3 Цярохін 1985. 4. 1 2 3 Беларуская энцыклапедыя 2004. 5. 1 2 3 4 Их именами названы 1987. Літаратура ---------- * Юхнавец Арсенцій Гаўрылавіч // Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Докшыцкага раёна / рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш.]; маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. 2004. — С. 377. * Беларуская энцыклапедыя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2004. — Т. 18. Кн. 1: Дадатак: Шчытнікі — Яя. — 472 с. — ISBN 985-11-0295-4. * *Цярохін С. Ф.* Радзіма Юхнаўца Арсенція Гаўрылавіча // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Віцебская вобласць. — Мн.: БелСЭ, 1985. — С. 245. — 496 с. — 8 000 экз. * Герои Советского Союза / Пред. ред коллегии И. Н. Шкадов  (руск.) (бел.. — М.: Воениздат, 1988. — Т. 2. Любов — Яршук. — 863 с. * Юхновец Арсентий Гаврилович // Их именами названы…: Энцикл. справочник / Редкол.: И. П. Шамякин (гл. ред.) и др.. — Мн.: БелСЭ, 1987. — С. 704. — 711 с. Спасылкі -------- * Арсенцій Гаўрылавіч Юхнавец на сайце «Героі краіны»

**Будынак былой школы для дзяцей работнікаў папяровай фабрыкі** — будынак былой школы для дзяцей работнікаў папяровай фабрыкі ў горадзе Добруш. Знаходзіцца на вуліцы Ф. І. Паскевіча, дом № 1. Апісанне -------- Будынак пабудаваны ў пачатку ХХ стагоддзя як школа для дзяцей працаўнікоў папяровай фабрыкі князёў Паскевічаў, на сродкі княгіні Ірыны Іванаўны Паскевіч. З 2002 года выкарыстоўваецца як Добрушскі раённы краязнаўчы музей. Будынак аднапавярховы, прамавугольны ў плане, з двума ўваходамі. Цэнтральная частка будынка вылучана неглыбокімі руставымі рызалітамі. Па гарызанталі сцены падзелены карнізамі на ярусы. Прамавугольныя аконныя праёмы упрыгожаны ліштвамі з замкавым каменем. Будынак былой школы — прыклад грамадзянскай архітэктуры з выкарыстаннем элементаў неакласіцызму і псеўдарускага стыляў. Гл. таксама ----------- * Будынкі папяровай фабрыкі Зноскі ------ 1. ↑ Архівавана 16 лістапада 2019. Звесткі аб гісторыка-культурных каштоўнасцях Спасылкі -------- * Будынак былой школы для дзяцей работнікаў папяровай фабрыкі (Добруш) на сайце Radzima.org * Будынак былой школы для дзяцей работнікаў папяровай фабрыкі (Добруш) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Будынак былой школы для дзяцей работнікаў папяровай фабрыкі (Добруш) на сайце «Архіварта»

**Археалагі́чныя раско́пкі** — даследаванне археалагічных помнікаў пры дапамозе раскопвання культурнага пласта ў адпаведнасці з прынятай методыкай; раздзел палявой археалогіі. Праводзяцца толькі з дазволу адпаведных дзяржаўных устаноў спецыялістамі-археолагамі дзеля далейшага даследавання і гістарычных вывадаў. Ажыццяўляюцца пасля археалагічнай разведкі. Культурны пласт помнікаў выбіраецца гарызантальнымі пластамі таўшчынёй ад 5 да 20 см і перабіраецца рукамі (або прамываецца вадой), каб выявіць усе, нават дробныя рэчы. Пасля даследаванняў раскоп закопваецца, участак рэкультывуецца, некаторыя тыпы помнікаў (гарадзішчы, курганы) звычайна ўзнаўляюцца. Літаратура ---------- * Археалагічныя раскопкі // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1).

**Паморы** (руск.: поморы) — субэтнічная група рускіх, насельнікі ўзбярэжжа Белага мора. У 2010 г. да памораў адносілі сябе 3 113 чал. Паходжанне ---------- Усходнеславянская каланізацыя зямель паўднёва-усходняга берага Белага мора пачалася амаль тысячу гадоў таму. Мяркуецца, што выхадцы з Вялікага Ноўгарада выйшлі да беламорскага ўзбярэжжа праз даліны Паўночнай Дзвіны і Анегі ўжо ў канцы X ст. Асноўны этап міграцыі старажытнарускага насельніцтва на поўнач прыпаў на XII — XV стст. што з аднаго боку тлумачыцца небяспекай з боку мангола-татарскай пагрозы, а з іншага — высокімі коштамі на футра і маржовы клык, якімі гандлявала Наўгародская рэспубліка. Міграцыі на поўнач працягваліся і пасля далучэння Вялікага Ноўгарада да Маскоўскай дзяржавы ў 1478 г. Паўночная частка Усходняй Еўропы доўгі час з’яўляўся адным з найбольш населеных рэгіёнаў Расіі. Упершыню назва «паморцы» ў дачыненні да насельніцтва ўзбярэжжа Белага мора з’явілася ў пісьмовых крыніцах пад 1526 г. Пазней назва «паморы» шырока выкарыстоўвалася ў афіцыйных дакументах і як саманазва часткі рускага насельніцтва. Паморы займаліся мараплаўствам, рыбалоўствам і гандлем, падтрымлівалі сувязі з іншымі народамі поўначы і Заходняй Еўропы, іх сталыя і часовыя паселішчы сустракаліся на Кольскім паўвостраве, поўначы Нарвегіі, Шпіцбергене, Новай Зямлі. З канца XIX ст. навукоўцамі выказвалася думка, што паморы паходзяць ад сумесных шлюбаў рускіх перасяленцаў з мясцовым фінамоўным насельніцтвам і саамамі або нават ад мясцовага насельніцтва, асіміляванага рускімі. Гэта падтвярджалася антрапалагічнымі і лінгвістычнымі матэрыяламі. Аднак сучасныя генетычныя даследаванні паказваюць, што паморы пераважна маюць адзінае паходжанне з іншымі рускімі. Асаблівасці культуры -------------------- Для памораў характэрны тып гаспадаркі, звязаны з мараплаўствам. Сельская гаспадарка, у тым ліку жывёлагадоўля і земляробства, не адыгрывала значнай эканамічнай ролі. Паморы вырошчвалі ячмень, жыта, гародніну, трымалі кароў, коней, авечак, на поўначы — аленяў, аднак сельская гаспадарка не забяспечвала нават унутраныя сямейныя патрэбы. Большае значэнне мела рыбалоўства і паляванне на ластаногіх. Прычым, з XVII ст. гэтыя формы здабычы мелі ярка акрэслены камерцыйны характар. У асноўным здабывалі траску, ласосевых, селядцоў, грэнландскіх цюленяў, што зімавалі ў Белым моры. Здабыча магла весціся далёка ад асноўнага паселішча. Для гэтага паморы стваралі сталыя або часовыя калектывы рыбаловаў або паляўнічых на чале старасты. Распаўсюджаныя рамёствы — пляценне сетак, разьба, суднабудаванне. У некаторых месцах паморы здабывалі соль, рачны жэмчуг, слюды, жалеза. Важную ролю адыгрываў гандаль. Асноўныя тыпы паселішчаў — сяло і вёска. Вядомы таксама большыя па памерах паселішчы — пагост і слабада. Апошнія звычайна ўзнікалі ў месцах здабычы солі і гандлю. Слабодамі называлі буйныя паселішчы, насельніцтва якіх знаходзілася ў аброчнай залежнасці ад манастыроў. Меншыя тыпы паселішчаў — выселкі і скіты — амаль зніклі да сярэдзіны XIX ст. Гарады на тэрыторыях, населеных паморамі, ўзніклі толькі ў XVIII ст. у выніку адміністрацыйных рэформ. Традыцыйнае дойлідства пераважна драўлянае. Распаўсюджаны шатровыя купалы храмаў, нахільны драўляны плот *ёз* скандынаўскага тыпа, разное надмагілле *галбец*. У навігацыйных мэтах на ўзбярэжжы ставілі драўляныя крыжы *гурыі*. Традыцыйная вопратка нагадвала зыранскую або саамскую, шылася са скуры, футра і ваўняных тканін. Паморскія сем’і — вялікія пашыраныя на чале старэйшага мужчыны. Яны аб’ядноўваліся ў суседскую абшчыну *мір*, якая з’яўлялася аўтаномнай адзінкай. Акрамя таго ствараліся часовыя міжсямейныя або прафесійныя калектывы *арцель*. Яны кіраваліся выбранымі старастамі, часам захоплівалі зямельныя і водныя ўгоддзі для сумеснай эксплуатацыі. Абшчыннае размеркаванне ўгоддзяў сустракалася радзей і пераважна тычылася зямельных спрэчак. Фальклор прадстаўлены шматлікімі казкамі і легендамі. Народная музыка адрозніваецца абмежаваным наборам музычных інструментаў, найчасцей сустракаліся драўляныя духавыя інструменты і металічныя званы. Мова ---- Паморскі дыялект рускай мовы вызначаецца вялікай колькасцю слоў фіна-ўгорскага і скандынаўскага паходжання, развітай прафесійнай лексікай маракоў і здабытчыкаў. Рэлігія ------- Асноўная рэлігія — праваслаўе, з XVII ст. шырока распаўсюджана стараабрадства. Заўвагі ------- 1. ↑ История Архангельской области Архівавана 4 сакавіка 2016. 2. ↑ Народы России: Энциклопедия. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1994 — С. 274 3. ↑ Хорошкевич А. Л. Торговля Великого Новгорода с Прибалтикой и Западной Европой в XIV—XV веках. — М.: Издательство Академии наук СССР, 1963 4. ↑ Ульянов И. О происхождении названия «поморы» 5. ↑ Ломакин В. Поморы: краткий обзор истории и культуры 6. ↑ Е. В. Балановская, О. П. Балановский, ГЕНЕТИЧЕСКИЕ СЛЕДЫ ИСТОРИЧЕСКИХ И ДОИСТОРИЧЕСКИХ МИГРАЦИЙ: КОНТИНЕНТЫ, РЕГИОНЫ, НАРОДЫ 7. ↑ Т. А. Бернштам, Поморы. Формирование группы и система хозяйства. Формы владения и пользования водными и земельными угодьями Літаратура ---------- * Бернштам Т. А. Поморы: Формирование группы и система хозяйства. Ленинград. Наука, Ленинградское отделение. 1978 * Поморская сторона. — Архангельск, 2004 Архівавана 24 верасня 2015. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Паморы на Вікісховішчы | * Поморский этнос Архівавана 6 красавіка 2015. * Традиционная архитектура поморского быта * Геополитика северной Европы и российские поморы * Краткий словарь поморского языка Архівавана 11 лістапада 2013. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Гранат |

**«O.Torvald»** *(«О.То́рвальд»)* — украінская рок-група, заснаваная ў 2005 годзе ў Палтаве. У 2006 годзе група пераехала ў Кіеў. Першы студыйны альбом «O. Torvald» выйшаў у 2008 годзе. Па стане на 2016 год група мае 6 пласцінак. Зараз гурт складаецца з пяці музыкаў. Група прадстаўляе Украіну на Еўрабачанні-2017 у Кіеве з кампазіцыяй «*Time*» («Час»). Гісторыя -------- Гісторыя стварэння групы пачынаецца з дзіцячага знаёмства Яўгена Галіча з Дзянісам Мізюком (1994 г.). Вялікае жаданне абодвух граць рок-н-рол прывяло да з’яўлення ў 1999 годзе групы «Крути! Педалі», якая праіснавала да 2005 года. 4 лістапада 2005 года ў Палтаве быў заснаваны «O.Torvald». У склад новага калектыву з папярэдняга перайшлі Яўген Галіч (вакал), Дзяніс Мізюк (гітара), Аляксандр Нечыпаренка (гітара) і Ігар Одарюк (памяняў трамбон на бас-гітару). Да каманды далучыўся ўдарнік. Ужо за 5 месяцаў (2006 г.) музыканты пераехалі ў Кіеў і знялі вялікі прыватны дом, у якім першы час жылі ўсе разам. Як і ўсе маладыя гурты, якія прымалі ўдзел у конкурсных фестывалях, у прыватнасці GBOB, Червона Рута, Перлини Сезону, Таврійські ігри. Адначасова група запісвала свае песні, многія з якіх так і засталіся ў дэма-варыянтах. У канцы 2007 года на адной з кіеўскіх студый O.Torvald пачаў запісваць свой дэбютны альбом, звядзенне даверылі Сашы Піпі (экс-ВВ, Attraktor). Дыск з назвай «O. Torvald — 2008» пабачыў свет у траўні 2008-га на лэйбле «Весна Music», музыканты дапоўнілі яго відэакліпам песні «Не залишай» (Не пакідай). Пасля выхаду дэбютніка аб O.Torvald загаварылі сур’ёзней, гурт усё часцей пачаў з’яўляцца на тэлебачанні, радыё і ў іншых СМІ. Наступнае відэа знялі ўжо не на песню з альбома, а на стары трэк «Почуття» (Пачуцці). У пачатку 2009 года амерыканскі рэжысёр ўкраінскага паходжання Алекс Баеў прапанаваў членам групы зняць два відэакліпа. Ён даўно марыў стварыць відэа для групы з Украіны. Было вырашана здымаць песню з альбома групы «Київ-Лондон» і зусім свежы запіс «Не грузи». Праца над кліпамі доўжылася два месяцы. Масавае прызнанне прыйшло да групы пасля выдання другога альбома «В тобі» (У цябе) ў верасні 2011 года. Альбом складаўся з 12 песень, тры з якіх былі відэакліпамі. O.Torvald прадставіў свой дыск у 30 гарадах Украіны падчас восеньскага турнэ, якое мела назву «У ТОБІ TOUR 2011». Другі альбом гурта «В тобі» шмат у чым адрозніваўся ад дэбютнага дыска. З прыходам у гурт новага бубнача і басіста гурт загучаў інакш. У лютым 2012 года музыканты наладзілі акустычны тур, падчас якога запісвалі ўсе свае выступы. У красавіку дапрацаваны ў студыі канцэртныя запісы было выдадзена як дыск «Акустычны». Адначасова музыкі O.Torvald пачалі працу над трэцім студыйным альбомам. Летам група згуляла на 20 фестывалях, сярод іх *Prosto Rock* (*Linkin Park*, *Garbage*), Краще Місто (з *Evanescence*, *The Rasmus*), Захід, *Ekolomyja* (Польшча). На фестывалі *Global Gathering* у ліпені музыканты сумесна з *DJ Tapolsky* і *VovKING* прадставілі сумесны электронна-рокавы міні-альбом «Використовуй нас». Восенню было абвешчана аб выхадзе трэцяга студыйнага альбома «Примат» і прэзентаваны відэакліп на песню «*Mr. DJ*». Відэа не прайшло цэнзуру ніводнаго з музычных тэлеканалаў. Альбом выйшаў 23 лістапада і ўмяшчаў 16 запісаў, у рамках тура ў яго падтрымку музыканты адыгралі больш за 20 канцэртаў. Восенню 2014 года група абвясціла аб выхадзе пятага альбома «Ти Є»(Ты Ёсць). Ён з’явіўся 4 снежня 2014. 25 лютага 2017 года група O.Torvald перамогла у фінале ўкраінскага нацыянальнага адбору міжнароднага песеннага конкурсу «Еўрабачанне 2017», дзе будзе прадстаўляць Украіну. Песенны конкурс адбудзецца 9, 11 і 13 мая ў Міжнародным выставачным цэнтры (МВЦ) Кіева.. Спонсарам падрыхтоўкі групы песеннага конкурсу стаў тэлеканал СТБ. У 2018 годзе гурт пераехаў у Польшчу, іх актыўнасць у культурным жыцці некалькі знізілася. Хаця за гэты час выйшла некалькі песень і кліпаў. Склад ----- Цяперашнія * Яўген Галіч — вакал (з 2005); рытм-гітара (з 2011) * Дзяніс Мізюк — сола-гітара, бэк-вакал (з 2005) * Мікалай Райда — DJ, клавиші (з 2008) * Мікіта Васільеў — бас-гітара, бэк-вакал (з 2014) * Аляксандр Салоха — ударныя (з 2011) Былыя * Аляксандр Нечыпарэнка — рытм-гітара (2005—2011) * Андрэй Літвінок — ударныя (2005—2008) * Уладзімір Якаўлеў — ударныя (2008—2011) * Ігар Адарук — бас-гітара (2005—2010) * Дзмітрый Малычэў — бас-гітара (2010—2011) * Уладзімір Ярашэнка — бас-гітара (2011—2014) ### Храналогія Дыскаграфія ----------- ### Студыйныя альбомы * *O.Torvald* (2008) * *В тобі* (2011) - У цябе * *Примат* (2012) — Прымат * *Ти Є* (2014) — Ты Ёсць * *#нашілюдивсюди* (2016) — #нашылюдзіўсюды ### Іншыя альбомы * *Акустичний* (2012) — Акустычны ### Сінглы і асобна выдадзеныя песні *Гл. Спіс песень O. Torvald* * *«Пачуття»* (2008) — Пачуцці * *«Не грузи»* (2009) — Грузы * *«УЙ»* (2010) — УЙ * *«Качай»* (2010) — Пампуй * *«Нас двоє»* (2011) — Нас двое * *«Без тебе»* (2012) — Без цябе * *«Mr DJ»* (2012) * *Все спочатку* (2014) — Усё спачатку * *Крик* (2014) * *Киев Днем и Ночью* (OST «Кіеў Днём і Ноччу», 2016) * *Вирвана* (2016) — Выдрана * *#нашілюдивсюди* (2016) * *Твой дух — твое оружие* (OST «Правіла бою», 2016) * *Time* (2017) — Час ### Кліпы | Год | Назва | Мова | Рэжысёр(ы) | Альбом | | --- | --- | --- | --- | --- | | 2006 | «Не залишай» | украінская | Яўген Купаносаў | «O.Torvald» | | 2007 | «Мама» | украінская | | | «Почуття» | украінская | | | 2008 | «Зі мною ти» | украінская | | | «Київ-Лондон» | украінская | | 2009 | «Не грузи» | украінская | | сінгл | | 2010 | «УЙ» (разам з Вова зі Львова) | украінская | | | «Качай» | украінская | | «В тобі» | | 2011 | «Нас двоє» | украінская | | «Не відпускай» | украінская | Аляксандр «Monkey X» Швец | | 2012 | «Без тебе» | украінская | Оля Журба | сінгл | | «Светлые Дни» (разам з the Flame) | расейская | | сінгл | | «Mr.DJ» | украінская | Яўген Ножечкін | «Примат» | | 2013 | «Не вона» | украінская | Станіслаў Гурэнка | | 2014 | «Все з початку» | украінская | Дзяніс Дужнік | «Ти Є» | | 2015 | «Там де я» | украінская | Андрэй Баяр | | 2016 | «Сніг» | украінская | Кадзім Тарасаў | | «Киев днём и ночью» (OST «Киев Днем и Ночью», 2016) | расейская | | | | Твой дух — твое оружие (OST «Правило бою», 2016) | расейская | | «#нашiлюдивсюди» | | «#нашiлюдивсюди» | украінская | Ross Lane | Цікавы факт ----------- Па словах Яўгена Галіча, назва групы паходзіць ад рускага слова «отрываться». Гл. таксама ----------- * Украіна на песенным конкурсе Еўрабачанне 2017 * Украіна на песенным конкурсе Еўрабачанне * Песенны конкурс Еўрабачанне 2017 Зноскі ------ 1. ↑ (укр.) Україна на Євробаченні-2017. 2. ↑ Україну на Євробаченні-2017 представить O.Torvald. Результати нацвідбору Українська правда 25.02.2017 3. ↑ *Дубина, Олег*. Полтавський гурт представлятиме Україну на Євробаченні – 2017 **(нявызн.)**. *doa.in.ua*. Праверана 25 лютага 2017. 4. ↑ *Дубина, Олег*. Полтавці знайшли спонсора для участі у Євробаченні – 2017 **(нявызн.)**. Праверана 1 сакавіка 2017. 5. ↑ 6. ↑ Альбом O.Torvald. 7. ↑ #нашiлюдивсюди **(нявызн.)**. Праверана 1 верасня 2016. 8. ↑ Рок-група «O.Torvald» зняли відеокліп на пісню «Mr.DJ» — Радіо ТАКТ, 30.10.2012 9. ↑ O.TORVALD - #нашiлюдивсюди **(нявызн.)**. Youtube (22 чэрвеня 2016). Праверана 22 чэрвеня 2016. 10. ↑ Соліст «​​O. Torvald» розповів, як придумали назву для групи, Golos.ua, 11.04.2013 11. ↑ O.Torvald: Якщо погано виступимо на «Євробаченні» — удруге до нас не приїдуть, DW Україна, 25.04.2017 Спасылка -------- * Як рыхтуецца O.Torvald да запальнага выступлення ў фінале /Вячэрні Кіеў, 11.05.2017/ Архівавана 7 кастрычніка 2018. * o-torvald.com — афіцыйны сайт * Канал O.Torvald на *YouTube* * O.Torvald ў сацыяльнай сетцы «Facebook» * O.Torvald ў сацыяльнай сетцы «Twitter» * Тэксты песень гурта на сайце НАШЕ (тэксты песень) Відэа ----- * Відео пісні O.TORVALD — Time для Євробачення-2017: /Ютюб/ | | | | | --- | --- | --- | | Папярэднік**Джамала з песняю*«1944»*** | **Прадстаўнікі Украінына конкурсе песні Еўрабачанняз песняю *«Time»***2017 | Пераемнік**—** |

Археалагічныя знаходкі **Хірасара** (гудж.: ખીરસરા) — археалагічны помнік на месцы старажытнага паселішча Індскай цывілізацыі ў раёне Качскі Ран на захадзе індыйскага штата Гуджарат. Назва помніка дадзена па найменню вёскі, каля якой ён быў адкрыты. Першыя дробныя знаходкі на яго месцы былі зроблены ў 1970 г. У 1977 г. археолагі выявілі вялікія кубічныя вагі для шаляў, кавалкі керамікі, чырвоны паліраваны гліняны посуд. У выніку раскопак у 2009 г. быў даследаваны цагляны мур плошчай каля 300 м². Стала зразумела, што вучоныя маюць справу з цэлым паселішчам эпохі Індскай цывілізацыі. Старажытная Хірасара не была не вялікай у параўнанні з іншымі вядомымі гарадамі Індскай цывілізацыі. Агульная плошча меркаваных раскопак займае 12 акраў. Паселішча існавала з 2600 г. да н. э. да 2200 г. да н. э. Тым не меней, колькасць знаходак дазваляе лічыць, што помнік мае значную каштоўнасць, трэці па багаццю сярод помнікаў гэтай эпохі ў Індыі пасля Латхала і Дхалавіры. Актыўная фаза раскопак працягваецца. Пакуль усталявана, што паселішча складалася з цытадэлі з жылымі кварталамі, лесвіцай і калодзежам, сховішча (28 м у даўжыню і 12 м у шырыню з унутранымі сценамі), прамыслова-жылога комплекса з прыбудовамі і ганчарнай печчу. Усе пабудовы былі зроблены з масіўных блокаў пясчаніку, счэпленых гліняным растворам. Тое, як месцяцца пабудовы, паказвае на наяўнасць сістэматычнай планіроўкі. Знойдзена вялікая колькасць керамікі, у тым ліку пячаткі. Спасылкі -------- * The Harappan Site At Khirasara * Discovering Khirsara’s Harappan glory

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Лізюкоў. **Пётр Ільіч Лізюкоў** (руск.: Пётр Ильич Лизюков1909 год, Гомель, Расійская імперыя — 1945 год, Усходняя Прусія) — савецкі военачальнік, Герой Савецкага Саюза (1945), палкоўнік. Біяграфія --------- Пётр Ільіч Лізюкоў нарадзіўся ў 1909 годзе ў горадзе Гомелі ў сям’і сельскага настаўніка. Працаваў на Гомельскім радыёзаводзе. Родны брат Героя Савецкага Саюза Аляксандра Ільіча Лізюкова і камандзіра партызанскага атрада Яўгена Ільіча Лізюкова. ### У міжваенны перыяд У Чырвонай Арміі з 1929 года. У 1931 годзе скончыў 1-ю Ленінградскую артылерыйскую школу. 1931—1936 — камандаваў узводам у 37-м артылерыйскім палку, які размяшчаўся ў горадзе Клінцы Бранскай вобласці. 1936—1939 — камандзір батарэі, горад Курск. Абіраўся дэпутатам Ленінскага раённага Савета горада Курска. 1940—1941 — камандзір артылерыйскага дывізіёна. ### У гады Вялікай Айчыннай вайны 22 чэрвеня 1941 года, артылерыйскі полк, у якім служыў П. І. Лізюкоў, прыняў бой на рацэ Заходні Буг ля горада Сокаль. Пасля гібелі камандзіра палка, начальнік штаба П. І. Лізюкоў прыняў камандаванне на сябе. Полк з баямі адступаў да Кіева. 17 ліпеня 1941 года і прымаў удзел у контрнаступленне Чырвонай арміі на Дняпры, пасля чаго каля месяца яго частка выходзіла з акружэння. У пачатку 1942 года маёр П. І. Лизюков прызначаны на пасаду камандзіра 651-га артылерыйскага палка 69-й лёгкааартылерыйскай брыгады, якая ваявала на Паўднёва-Заходнім фронце. Удзельнік Сталінградскай бітвы. Кіруе фарміраваннем, а затым навучаннем 46-й знішчальна-супрацьтанкавай брыгады. У якасці камандзіра гэтай брыгады 1 мая 1944 года накіроўваецца на Ленінградскі фронт. У чэрвені 1944 года брыгада ўдзельнічае ў вызваленні горада Выбарг. У канцы лета — пачатку восені пасля заканчэння баявых дзеянняў з Фінляндыяй брыгада пад камандаваннем П. І. Лізюкова ў верасні-кастрычніку 1944 года ўдзельнічае ў вызваленні гарадоў Талін і Рыга. 46-я знішчальна-супрацьтанкавая артылерыйская брыгада ў складзе 11-й гвардзейскай арміі (3-й Беларускі фронт) 29 студзеня 1945 года выйшла да заліва Фрышэс-Хаф (у цяперашні час Калінінградскі заліў), чым перарвала сувязь па сушы з усходне-прускай групоўкай. 30 студзеня 1945 года ў ваколіцах Хайдзі-Вальдбург (у цяперашні час пасёлак Прыбярэжны у межах горада Калінінград) артылерыйская брыгада пад камандаваннем П. І. Лізюкова стрымлівала наступленне праціўніка. Спыняючы адступленне частак, ён арганізаваў абарону, сам лёг за буйнакаліберны кулямёт і адкрыў агонь па праціўніку. У гэтым баі палкоўнік П. І. Лизюков загінуў. ### Абставіны гібелі Для таго каб спыніць нямецкія танкі, у спешным парадку на дарогу Хайдэ-Вальдбург — Зеепотэн паўднёва-ўсход ад маёнтка Вальдбург быў накіраваны апошні артылерыйскі рэзерв 11-й гвардзейскай арміі — 46-я знішчальна-супрацьтанкавая брыгада палкоўніка Пятра Ільіча Лізюкова, якая ў параўнанні з іншымі падраздзяленнямі была здольная папоўніць страты апынуўшэйся пад ударам 26-й гвардзейскай стралковай дывізіі. 30 студзеня 1945 года надвор’е ў ваколіцах Хайдзі-Вальдбурга (у цяперашні час пасёлак Прыбярэжны у межах горада Калінінград) заставалася вельмі дрэнным, працягваўся моцны снежны буран. Каб паспець выйсці да ідучых на прарыў танкаў, байцам брыгады даводзілася літаральна цягнуць гарматы на руках, пераадольваючы гурбы. З нямецкага боку на гэтым накірунку ішло больш за 40 цяжкіх танкаў (Pz. V «Пантэра» і Pz. VI «Тыгр») са складу батальёнаў маёра Поля і маёра Бакі, якія ўваходзілі ў склад танкавага палка дывізіі «Вялікая Германія»  (руск.) (бел. (палкоўнік Бруна Каль), а таксама штурмавыя гарматы  (руск.) (бел.. Савецкія артылерысты, з ходу заняўшы пазіцыі амаль на голай мясцовасці, падбілі адразу некалькі танкаў і самаходак праціўніка. Машыны спыніліся, і перагрупаваўшыся, зноў пайшлі ў наступ.  Лізюкоў загадаў падпускаць іх бліжэй і расстрэльваць з блізкіх дыстанцый. Канцэнтраваны агонь танкавых гармат і самаходак наносіў брыгадзе (якая, хутчэй за ўсё, нават не паспела вырыць капанірчыкі для гармат) вялікія страты. У прыватнасці, у двух батарэях былі забітыя ўсе афіцэры. Бязлітасны бой працягваўся да самага вечара 30 студзеня. Падпалены нямецкія танкі, самаходкі і бронетранспарцёры, нібы велізарныя паходні, гарэлі, асвятляючы ўсю акругу і дапамагаючы цэліцца артылерыстам. Прарвацца на гэтым участку ім не ўдавалася… Тым не менш, нямецкія танкавыя атакі працягваліся. Бой на гэтым кірунку ўступіў у крытычную фазу. Знаходзячыся ў размяшчэнні штаба 26-й гвардзейскай стралковай дывізіі, і убачыўшы отступавших з боку Хонігбаўма пехацінцаў, П. І. Лізюкоў з аўтаматам у руках кінуўся насустрач байцам, спыніў іх і, арганізаваўшы абарону, сам лёг за кулямёт, адкрыўшы агонь па надыходзячай пяхоце ворага. Свайго шафёра і ад’ютанта на камандзірскім легкавым аўтамабілі камбрыг адправіў у тыл да іншых палкоў брыгады. Улічваючы вялікія страты ў афіцэрскім саставе брыгады (Лізюкоў знаходзіўся ў адной з батарэй 1309-га іптап), камбрыг, замест таго, каб вярнуцца на камандны пункт, устаў да адной з гармат, дзе быў забіты камандзір разліку. Разам з наводчыкам радавым С. Г Каценка і камсоргам 1309-га іптап ст. лейтэнантам С. Петрапаўлаўскім ён пачаў весці агонь па танках. Гармаце Лізюкова ўдалося падбіць яшчэ адзін танк. Час ад часу камбрыг клаўся за кулямёт і спрабаваў адсекчы пяхоту праціўніка. Але нягледзячы на агонь брыгады, нямецкая тэхніка паступова падыходзіла да агнявых пазіцыяў артылерыстаў. У выніку, аднаму з танкаў атрымалася прарвацца да агнявых пазіцыяў і з блізкай дыстанцыі расстраляць гармату, каля якога знаходзіўся камбрыг… Нямецкая тэхніка фактычна прарвала абарону 1309-га палка. Тым не менш, свабодна прайсці на гэтым кірунку не ўдавалася з-за адчайнага супраціўлення артылерыстаў. Танкавы полк «Вялікая Германія» на напрамку 1309-га іптап страціў не менш за 15 танкаў і самаходак (Pz.IV, Pz. V «Пантэра», StuG III), з ліку якіх было тры «Тыгры» і тры самаходкі-знішчальніка танкаў «Jagdpanzer IV». Толькі ў баі з двума артполками 46-й брыгады Лізюкова П. І. і артылерыстамі 26-й дывізіі нямецкія танкавыя батальёны страцілі каля 30 машын (з іх беззваротна — некалькі Pz. VI «Тыгр»), гэта значыць амаль трэць усяго танкавага палка «Вялікая Германія». Вынік гэтага дня быў не менш цяжкім для савецкіх войскаў. Немцы здолелі аднавіць сувязь з Кёнігсбергам, а савецкім частках у ноч на 31 студзеня давялося канчаткова адступіць да Зеепотэну — на пазіцыі, якія яны займалі яшчэ раніцай 29 студзеня. 26-я гвардзейская стралковая дывізія страціла за адзін дзень. забітымі, прапаўшымі без вестак і параненымі больш за 800 чалавек, а апынуўшыеся ў абкружэнні байцы дывізіі яшчэ на працягу сутак спрабавалі выйсці да лініі фронту. У выніку, дывізію цалкам вывелі ў другі эшалон. З улікам страт вячэрніх і начных баёў 36-й гвардзейскі корпус за дзень страціў больш за 1 тыс. чалавек. Пазней камандзіру 46-й знішчальна-супрацьтанкавай брыгады палкоўніку Пятру Ільічу Лізюкову указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 19 красавіка 1945 года «за выключна умелае кіраванне часткамі брыгады, асабістую адвагу і геройства, у выніку чаго суперніку нанесеныя вялікія страты», было пасмяротна прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Узнагароды ---------- * Медаль «Залатая Зорка» Героя Савецкага Саюза (19 красавіка 1945 г. пасмяротна); * ордэн Леніна (19 красавіка 1945 г. пасмяротна); * два ордэны Чырвонага Сцяга (6 лістапада 1942 г. ??); * ордэн Кутузава II ступені; * ордэн Айчыннай вайны I ступені (22 жніўня 1943 г.); * ордэн Чырвонай Зоркі; * ордэн «Знак Пашаны». Памяць ------ Мемарыяльная дошка ў Гомеле на вуліцы Братоў Лизюковых. * Пахаваны ў пасёлку Ушаково Гур’еўскага раёна Калінінградскай вобласці. * У Гомеле імем братоў Лизюковых названая вуліца. * У беларуска-славянскай гімназіі № 36 (Гомель, вул. Братоў Лизюковых, 16) адкрыты музей братоў Лізюковых; на будынку гімназіі ўсталявана мемарыяльная дошка. * У гонар яго імя названы рыбалавецкі траўлер Калінінградскай рыбалоўнай флатыліі. * Імя Пятра Ільіча Лізюкова было навечна занесена ў спісы часткі. * У 2019 годзе ў Гомеле на плошчы Перамогі ўсталяваны памятны знак у гонар братоў Лізюковых. Зноскі ------ 1. ↑ Беспалов В. А. Бои южнее Кёнигсберга в районе пос. Хайде-Вальдбург — поместье Вальдбург в период с 29 января по 7 апреля 1945 года. 2. ↑ Ушаково пос. Архівавана 15 ліпеня 2014. 3. ↑ *Жилин В. А.* Герои-танкисты 1941—1942 гг. М.: Эксмо, Яуза, С. 576 (Герой Советского Союза).— 5000 экз. 4. ↑ Исторический момент. В Гомеле установили памятный знак братьям Лизюковым. 5. ↑ В Гомеле торжественно открыли памятник братьям Лизюковым Архівавана 3 ліпеня 2019. Літаратура ---------- Гомель. Энциклопедический справочник. — 1-е издание. — Минск: Белорусская Советская Энциклопедия, 1991. — С. 286 - 287. — 527 с. — 15 000 экз. Спасылкі -------- Пётр Ільіч Лізюкоў на сайце «Героі краіны» | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Героі краіны |

**Будынак былой Мінскай партыйнай школы** — будынак у Мінску, размешчаны па вуліцы Карла Маркса, 31. У наш час у будынку размяшчаюцца эканамічны і філалагічны факультэты БДУ. Гісторыя -------- Пабудаваны ў 1937 годзе з цэглы паводле праекта архітэктара А. П. Воінава. У будынку ў 1937—1941 гадах размяшчалася Вышэйшая камуністычная сельскагаспадарчая школа Беларусі імя У. І. Леніна і Камуністычны інстытут журналістыкі імя С. М. Кірава. У час нямецкай акупацыі ў будынку размяшчаліся фельдкамендатура і мінскае ўпраўленне абвера пад прыкрыццём службы сувязі. Будынак разбураны ў выніку савецкага авіяналёту 2 мая 1943 года. У 1947 годзе адноўлены паводле праекта аўтара. У 1949 годзе з паўночнага боку вучэбна-адміністрацыйнага корпуса на адной восі з левым рызалітам прыбудавана актавая зала са службовымі памяшканнямі. Пасля вайны ў 1946 годзе тут працавала Рэспубліканская партыйная школа пры ЦК КПБ, ператвораная ў 1956 годзе ў Мінскую вышэйшую партыйную школу. У 1978 годзе да дваровага фасада прыбудаваны новы корпус, злучаны з асноўным пераходам-галерэяй (архітэктар А. Канстанціновіч). * Будынак у снежні 1940 годаБудынак у снежні 1940 года * Будынак у час нямецкай акупацыіБудынак у час нямецкай акупацыі * Палаючы будынак уначы 2 мая 1943Палаючы будынак уначы 2 мая 1943 * Разбураны будынак. 1943Разбураны будынак. 1943 Архітэктура ----------- План першага паверха Пяціпавярховы складанай у плане канфігурацыі будынак вызначаецца строгасцю форм і прастатой архітэктурна-мастацкага вырашэння. Пастаўлены з водступам ад «чырвонай лініі» забудовы вуліцы. Галоўны пяціпавярховы аб’ём, фланкіраваны 2 невялікімі чатырохпавярховымі рызалітамі, завершаны атыкам. Уваход вырашаны ў выглядзе 4 згрупаваных парталаў. 2- і 4-ы паверхі цэнтральнай часткі аб’яднаны здвоенымі паўкалонамі без капітэлей і баз. Рытму цэнтральнай часткі адпавядаюць лапаткі на плоскасцях рызалітаў. Сцены 1-га паверха апрацаваны рустам. Унутраная планіроўка калідорная, з двухбаковым размяшчэннем аўдыторый і кабінетаў. 1-ы паверх заняты пераважна вестыбюльнай групай з гардэробам, тут жа знаходзяцца бібліятэка і музей школы. У вестыбюлі сцены раўнамерна расчлянёны канеліраванымі пілястрамі. У аздабленні інтэр’ераў шырока выкарыстана дрэва. У квадратным у плане фае, што злучае актавую залу з вучэбна-адміністрацыйным корпусам, 4 магутныя васьмігранныя калоны падтрымліваюць кесаніраваную столь з невялікай паўсферай у цэнтры. Над уваходнымі праёмамі фае навісаюць дэкаратыўныя сандрыкі на фігурных кранштэйнах. У прасценках актавай залы, асветленай з 2 бакоў высокімі прамавугольнымі вокнамі, пастаўлены трохчвэртныя калоны на высокіх базах, што нясуць буйны антаблемент. Мемарыяльныя дошкі ------------------ На будынку ўстаноўлена мемарыяльная дошка Герою Савецкага Саюза, аднаму з арганізатараў партызанскага руху І. Кожару, які больш за 15 гадоў працаваў дырэктарам Вышэйшай партыйнай школы. Зноскі ------ 1. ↑ БЫВШАЯ ВЫСШАЯ ПАРТИЙНАЯ ШКОЛА В МИНСКЕ Літаратура ---------- * *М. Б. Батвіннік, А. Л. Міцянін.* 209. Будынак Мінскай вышэйшай партыйнай школы // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1988. — Мінск. — 333 с.: іл. — ISBN 5-85700-006-8. * Воинов А. А. История архитектуры Белоруссии (советский период).— Мн.. 1975. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Будынак былой Мінскай партыйнай школы * Будынак былой Мінскай партыйнай школы на сайце «Архіварта»

Вядомы комік Леапольда Фрэголі, у гонар якога названы сіндром **Трызненне станоўчага двайніка** (сімптом станоўчага двайніка, трызненне Фрэголі) — перакананасць хворага ў тым, што навакольныя людзі насамрэч з'яўляюцца знаёмым яму чалавекам, які змяняе выгляд і грыміруецца. Часта трызненне носіць паранаідальны характар: хворы лічыць, што гэты чалавек яго пераследуе. Назва «трызненне Фрэголі» паходзіць ад імі італьянскага акцёра Леапольда Фрэголі, які славіцца сваім уменнем змяняць выгляд па ходзе дзеяння. Упершыню апісаны ў 1927 у артыкуле П. Курбона і Дж. Фейла фр. *«Syndrome d’illusion de Frégoli et schizophrénie»*. 27-гадовая жанчына лічыла, што яе пераследваюць два акцёры з тэатра, дзе яна часта бывала, прымаючы выгляд людзей, якіх яна ведала або сустракала. Гл. таксама ----------- * Трызненне * Сіндром Капгра Спасылкі -------- * Ellis, H. D.; Whitley, J.; & Luaute, J. P. (1994). Delusional misidentification. The three original papers on the Capgras, Fregoli and intermetamorphosis delusions. (Classic Text No. 17). *History of Psychiatry* **5** (17 pt. 1) 117—146. * Mojtabai, R. (1994). Fregoli syndrome. *Australia and New Zealand Journal of Psychiatry* **28** (3) 458—462. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2777621972 |

**Крызіс пераходу ў спадчыну англійскага прастола 1553 года** ўзнік з-за невырашальнага асабістага і рэлігійнага канфлікту паміж каралём-пратэстантам Эдуардам VI і яго старэйшай сястрой і спадчынніцай, каталічкай Марыяй. | Галоўныя дзеючыя асобы: | | --- | | * Эдуард VIКароль Англіі і Ірландыі з 28 студзеня 1547 года Эдуард VIКароль Англіі і Ірландыі з 28 студзеня 1547 года * Джон Дадлі,герцаг НартумберлендРэгент пры Эдуардзе VI c кастрычніка 1549 года Джон Дадлі,герцаг НартумберлендРэгент пры Эдуардзе VI c кастрычніка 1549 года * Марыя ЦюдарСтарэйшая дачка Генрыха VIII, спадчынніца Эдуарда VI Марыя ЦюдарСтарэйшая дачка Генрыха VIII, спадчынніца Эдуарда VI | Задума пазбавіць Марыю права на атрыманне ў спадчыну прастола, замяніўшы яе на спадчынніка-пратэстанта з малодшай галіны Цюдараў, узнік у Эдуарда яшчэ ў снежні 1552 года. У чэрвені 1553 года смяротна хворы Эдуард, які знаходзіўся пад уплывам рэгента Джона Дадлі, прызначыў сваёй пераемніцай шаснаццацігадовую Джэйн Грэй — праўнучку Генрыха VII і ятроўку Джона Дадлі. 6 ліпеня 1553 года Эдуард сканаў, а праз тры дні Тайны савет абвясціў Джэйн Грэй каралевай Англіі. Марыя, апярэджваючы дзеянні лонданскіх уладаў, бегла ва Усходнюю Англію, абвясціла сябе каралевай і ўзначаліла ўзброены мяцеж. Да 13 ліпеня, калі Джон Дадлі асабіста ўзначаліў ваенную аперацыю супраць Марыі, яна паспела мабілізаваць да шасці тысяч узброеных прыхільнікаў. Дадлі не вырашыўся атакаваць сканцэнтраваныя ў замку Фрамлінгем перавышаючыя сілы мяцежнікаў, адышоў да Кембрыджа і спыніў супраціўленне. Дзеянні другарадных сіл прыхільнікаў Джэйн Грэй на сушы і на моры і дзеянні атрада прынцэсы Елізаветы на зыход канфлікту не паўплывалі. 19 ліпеня Тайны савет зрынуў Джэйн Грэй і абвясціў каралевай Марыю. Джон Дадлі здаўся без бою, яго саюзнікі перайшлі на бок пераможцаў. Марыя (у цэнтры) і Елізавета (справа) у Лондане, 3 жніўня 1553 года. Карціна Біяма Шоу, 1910. 3 жніўня Марыя трыўмфальна ўехала ў Лондан і прыняла кіраванне краінай. У Англіі пачаўся пяцігадовы перыяд каталіцкай контррэфармацыі. Непасрэднымі ахвярамі ліпеньскага крызісу сталі пакараныя смерцю за здраду Джон Дадлі, Томас Палмер[en] і Джон Гейтс[en]. Джэйн Грэй, яе муж і яе бацька былі пакараны смерцю праз паўгода, пасля паражэння паўстання Уаета. Крыніцы ------- 1. ↑ Lee 2006, p. 62, The reign of Mary has been traditionally associated almost entirely with the Counter Reformation, in practice, however, there was a strong element of the Catholic Reformation. 2. ↑ Loades 1996, p. 271, the three who died on 22 August were the only direct victims of a failed coup. Літаратура ---------- * *Ives, E.* Lady Jane Grey: A Tudor Mystery. — Wiley-Blackwell, 2009. — 392 p. — ISBN 9781405194136. * *Lee, S. J.* The Mid Tudors: Edward VI and Mary, 1547-1558. — Routledge, 2006. — 168 p. — (Questions and Analysis in History). — ISBN 9780203969083. * *Loades, D. M.* John Dudley, Duke of Northumberland, 1504-1553. — Oxford University Press, 1996. — 333 p. — (Headstart History Papers). — ISBN 9780198201939. * *Loades, D. M.* Intrigue and Treason: The Tudor Court, 1547-1558. — Pearson, 2004. — 326 p. — ISBN 9780582772267. * *Loades, D. M.* Elizabeth I: A Life. — Continuum, 2006. — 410 p. — ISBN 9781852855208. * *McIntosh, J. L.* From heads of household to heads of state: the preaccession households of Mary and Elizabeth Tudor, 1516-1558. — Columbia University Press, 2009. — 251 p. — ISBN 9780231135504. Нумары глаў і параграфаў прыводзяцца па электроннаму выданню. * *Porter, L.* Mary Tudor: The First Queen. — Hachette Digital, 2010. — 9392 p. — ISBN 9780748122325.. Нумары «старонак» прыводзяцца па электронным выданні для Kindle Reader. * *Williams, P.* The Later Tudors: England, 1547-1603. — Oxford University Press, 1998. — (New Oxford history of England). — ISBN 9780192880444.

**Вайна за незалежнасць Алжыра** — узброены канфлікт на тэрыторыі Французскага Алжыра. Перадгісторыя ------------- У апошнія дні рэстаўрацыі Бурбонаў французскі манарх Карл X, які паспрабаваў павялічыць сваю папулярнасць сярод народа, асабліва ў Парыжы, дзе было шмат ветэранаў напалеонаўскіх войнаў, уварваўся ў Алжыр. Яго мэтай было ўмацаваць пачуццё патрыятызму і адцягнуць увагу ад няўмелай унутранай палітыкі. Канчаткова краіна была захоплена ў 1847 годзе. З 1848 года Алжыр быў абвешчаны часткай Францыі, падзелены на дэпартамэнты на чале з прэфектам і французскім генерал-губернатарам. У калоніі адбылася серыя паўстанняў, але французы іх паспяхова задушылі. Пасля Першай сусветнай вайны ў Алжыры пачаў развівацца нацыянальна-вызваленчы рух. Адна частка мясцовых інтэлектуалаў выказвалася за пашырэнне аўтаноміі, іншая жадала поўнай незалежнасці. Пасля Другой сусветнай патрабаванні аб змене існага становішча калоніі ўзмацніліся. Праблемы -------- Згодна з прынятым у 1865 годзе кодэксам паводзін, алжырцы заставаліся суб’ектамі мусульманскага заканадаўства і маглі быць набраныя ў армію; яны таксама маглі зрабіць запыт на атрыманне французскага грамадзянства. У рэчаіснасці ж атрыманне грамадзянства для алжырцаў было вельмі цяжкім, з прычыны чаго да сярэдзіны XX стагоддзя яго мелі толькі прыкладна 13% карэннага насельніцтва. Такім чынам, 87% алжырцаў мелі толькі грамадзянства Французскага саюза, але не мелі французскага грамадзянства, адпаведна не маглі займаць высокія дзяржаўныя пасады, служыць у некаторых дзяржаўных установах і органах. У той жа час на тэрыторыі краіны пражывала каля мільёна французскіх каланістаў (вядомых як франкаалжырцы, калоны або пье-нуары — «чарнаногія»), якім належала 40% апрацоўваных алжырскіх зямель. У пье-нуараў былі самыя ўрадлівыя і зручныя для апрацоўкі ўчасткі. Рабочыя-алжырцы атрымлівалі меншую заработную плату, чым пье-нуары, нават за аднолькавую працу. 75% алжырцаў былі непісьменнымі. Ваенныя дзеянні --------------- ### Пачатковы этап вайны Байцы французскага спецпадраздзялення ў Алжыры. Баявыя дзеянні пачаліся ў 1954 годзе. Супраць французскай каланіяльнай адміністрацыі выступіла групоўка «Фронт нацыянальнага вызвалення» (ФНВ). Партызанскія атрады ФНВ на працягу практычна ўсёй вайны не змаглі правесці ніводнай маштабнай аперацыі. Яны рэдка дзейнічалі сіламі больш за роту. Паўстанцы ладзілі засады, напады на невялікія гарнізоны, акты сабатажу. Узровень іх тактычнай падрыхтоўкі заставаўся невысокім. Больш эфектыўнай для паўстанцаў была гарадская герылья. Асноўныя базы баевікоў знаходзіліся ў Тунісе і Марока. На пачатковым этапе французская армія прадэманстравала дзіўную немагчымасць здабываць урокі з папярэдніх войнаў. Вайна ў Індакітаі, такая ж контрпартызанская, як і ў Алжыры, паказала неабходнасць вядзення манеўранай вайны. Замест гэтага французскае камандаванне вырашыла зрабіць стаўку на колькасную і тэхнічную перавагу. Так, напрыклад, была прыцягнута цяжкая бранятэхніка, якая была карысная толькі пры абароне гарнізонаў. Аднак у гарах Атлас ад танкаў, як і ад цяжкой артылерыі, было мала толку. Пастаяннае павелічэнне войск у калоніі (да 1958 года агульная колькасць вайскоўцаў і сілавікоў склала 500 тысяч чалавек плюс фарміраванні самаабароны з мясцовых французаў), не дапамагло кардынальна змяніць сітуацыю. ### Перагляд французскай тактыкі Карта пагранічных загараджальных ліній. Адзін з участкаў лініі Марыса. Вайна ў Алжыры стала сур’ёзнай праблемай для Парыжа і прыцягнула ўвагу сусветнай грамадскасці. Стагнацыя сітуацыі прымусіла французскае камандаванне, нарэшце, перайсці да манеўранай вайны. У сувязі з гэтым ваенная адміністрацыя распрацавала тактыку квадрыльяжа (літ. «разбітыя на квадраты»). Краіна была падзелена на раёны (квадраты), кожны з якіх быў замацаваны за пэўным воінскім падраздзяленнем. За правядзенне мабільных аперацый адказвалі парашутныя часці і Замежны легіён. Яны патрулявалі зоны партызанскай актыўнасці, суправаджалі канвоі, іх аператыўна перакідвалі для падтрымкі. Пэўныя поспехі прынесла прыцягненне калабарацыяністаў «Харкі». Гэтыя сілы, набраныя з алжырцаў, абаранялі свае паселішчы ад сіл ФНВ. На мяжы былі створаны загараджальныя лініі, каб перашкодзіць аперацыям ФНВ з тэрыторый суседніх краін. Яны ўяўлялі сабой камбінацыю загарод з калючага дроту, мінных палёў і электронных сэнсараў, якія дазвалялі выявіць спробу прарыву і своечасова перакінуць войскі на пагражальны ўчастак. Найбольшую вядомасць атрымала лінія на туніскай мяжы, празваная «лініяй Марыса» па імені тагачаснага міністра абароны. Усю першую палову 1958 года байцы ФНВ спрабавалі прарваць пагранічныя збудаванні, але толькі панеслі цяжкія страты. У лютым 1959 года прэзідэнт Францыі Шарль дэ Голь аддаў загад на правядзенне генеральнага наступлення супраць партызан. Гэтая серыя аперацый, якімі кіраваў камандуючы войскамі ў Алжыры генерал Марыс Шаль, працягвалася да вясны 1960 года. Іх сутнасць складалася ў маштабных зачыстках. Парашутысты і легіянеры прачэсвалі раёны, блакаваныя армейскія часці. Шырока ўжываліся верталёты і штурмавая авіяцыя. ФНВ страціў у баях палову свайго каманднага складу. Аднак паўстанцкі рух не быў цалкам здушаны, а працяг вайны станавіўся ўсё больш бесперспектыўным для Францыі. ### Ультраправы тэрарызм Французская дэманстрацыя супраць ультраправага тэрору. Французскае кіраўніцтва з цягам часу зразумела, што калонія ўсё ж такі будзе страчана. У верасні 1959 года дэ Голь упершыню публічна заявіў пра права алжырцаў на самавызначэнне, што, вядома, незадавальняла ўльтраправыя французскія сілы. 8 студзеня 1961 года быў праведзены рэферэндум па пытанні пра лёс Алжырскай праблемы. За наданне незалежнасці выказаліся 75% удзельнікаў апытання. Улетку 1961 года актыўныя баявыя дзеянні практычна завяршыліся, так як абодва бакі ўжо не бачылі ў іх сэнсу; працягваліся толькі дробныя сутычкі. На гэтым фоне ўльтраправыя французы, якія жадалі захаваць Алжыр французскім, перайшлі да тэрарызму. З пачатку года дзейнічала Сакрэтная ўзброеная арганізацыя, баевікі якой забівалі як алжырцаў, так і французаў. Да канца лютага 1962 года групоўка за дзесяць месяцаў правяла 5000 замахаў у Алжыры і 657 у Францыі. На 12 красавіка спіс ахвяр тэрарыстаў у калоніі налічваў 239 еўрапейцаў і 1383 араба. Завяршэнне ---------- Вясной 1961 года аднавіліся перамовы паміж французскімі ўладамі і ФНВ. 19 сакавіка 1962 года былі падпісаны Эўянскія пагадненні, якія завяршылі вайну і адкрылі Алжыру шлях да незалежнасці. На красавіцкім рэферэндуме 91% французаў выказаліся ў падтрымку пагадненняў. 5 ліпеня Алжыр абвясціў аб незалежнасці. Адразу пасля завяршэння вайны пачаліся ганенні на франкаалжырцаў. Палітыку маладой дзяржавы ў той перыяд характарызуюць высунутым кароткім лозунгам «Чамадан або труна». У першыя ж месяцы пасля падпісання перамір’я каля 1 млн пасяленцаў пакінулі сваю радзіму, эміграваўшы ў Францыю. У горадзе Аран алжырцамі была ўчынена разня. Падчас гэтай трагедыі 153 французаў загінулі альбо прапалі. Ахвяры ------ Колькасць ахвяр вайны з цяжкасцю паддаецца ацэнцы. Страты французскай арміі адразу пасля завяршэння вайны былі ацэнены ў 18 тыс. загінулых; менавіта гэта лічба найбольш распаўсюджаная. Некаторыя крыніцы прыводзяць больш высокія ацэнкі — ад 25 да 35 тыс. загінулых. Грунтуючыся на пенсіях, выплачаных сем’ям загінулых партызан, гісторык Бенжамен Стора дае лічбу прыблізна ў 150 000 забітых байцоў ФНВ. Таксама забіта ад 15 да 30 тыс. «хакі». Паводле афіцыйнай французскай статыстыкі, у ходзе вайны было забіта і прапала без вестак 3300 пье-нуараў. Што тычыцца грамадзянскага насельніцтва, з улікам працэсу параўнання па пірамідзе ўзростаў, французскія гісторыкі ацэньваюць колькасць загінулых падчас вайны алжырцаў ад 300 000 і 400 000 (каля 3% насельніцтва). Алжырскія крыніцы выкарыстоўваюць лічбы ад 1 мільёна да 1,5 мільёна загінулых і 3 мільёны алжырцаў, перамешчаных у канцлагеры, але большасць сучасных гісторыкаў лічыць гэтую лічбу завышанай. Заўвагі ------- 1. ↑ Les racines franquistes du putsch **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 30 чэрвеня 2020. Праверана 30 чэрвеня 2020. 2. ↑ Algeria, Colonial Rule **(нявызн.)**. *Encyclopædia Britannica*. Encyclopædia Britannica. Праверана 19 снежня 2007. 3. ↑ Windrow, Chappel. С. 6—7. 4. ↑ Вооруженная борьба народов Африки за свободу и независимость / под ред. Тягуненко В. Л.. — М.: Наука, 1974. — С. 168. 5. ↑ Martin Windrow, Mike Chappel. The Algerian War 1954-62. — Osprey Publishing/Men-at-Arms, выпуск № 312, 1997. — С. 4. 6. 1 2 3 Коновалов, с. 11 7. ↑ Windrow, Chappel. С. 14—15. 8. ↑ Коновалов, с. 10 9. ↑ Windrow, Chappel. С. 17, 19. 10. ↑ Коновалов, с. 10-11 11. ↑ Коновалов, с. 11-12 12. ↑ BBC on this day. 8 January **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 8 красавіка 2008. Праверана 12 мая 2008. 13. ↑ Жаринов К. В. Терроризм и террористы. — Мн.: Харвест, 1999. — С. 289. 14. ↑ Principal Dates and Time Line of Algeria 1961—1962 **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 24 ліпеня 2008. Праверана 12 мая 2008. 15. ↑ John Elson. Epic Terror. Time, May 22, 1978 **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 24 красавіка 2008. Праверана 13 мая 2008. 16. ↑ KILLED AND MISSING PERSONS IN THE ORAN MASSACRE (фр.) **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 2 лютага 2016. Праверана 4 кастрычніка 2023. 17. ↑ Windrow, Chappel. С. 3; Secondary Wars and Atrocities of the Twentieth Century Архівавана 20 лютага 2011. 18. 1 2 Benjamin Stora, Les mots de la guerre d’Algérie, éd. Presses Universitaires du Mirail, 2005, p. 24; выдержка в Интернете по адресу 19. ↑ Secondary Wars and Atrocities of the Twentieth Century **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 20 лютага 2011. Праверана 13 мая 2008. 20. ↑ Benjamin Stora, Les mots de la guerre d’Algérie, éd. Presses Universitaires du Mirail, 2005, p. 24; выдержка в Интернете по адресу: 21. ↑ Libre Algérie : 1986—1988, Jacques Simon, стр. 32; выдержка в Интернете по адресу: 22. ↑ Windrow, Chappel. С. 3. Літаратура ---------- * Windrow, Chappel. Вооруженная борьба народов Африки за свободу и независимость / под ред. Тягуненко В. Л.. — М.: Наука, 1974. — С. 170. * Коновалов, И.П. (2012). *Африканские войны современности*. Пушкино: Центр стратегической конъюнктуры. p. 98. ISBN 978-5-906233-01-1. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (онлайн) · Universalis · Universalis | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX470797 · BNF: 119519776 · GND: 4141868-2 · LCCN: sh85003462 · LNB: 000198793 · NKC: ph202191 · SUDOC: 027491927 | |

**Палацава-паркавы ансамбль Ягмінаў** — колішні палацава-паркавы ансамбль у в. Вістычы Брэсцкага раёна. Палац размяшчаўся каля р. Лясная. Гісторыя -------- У XV ст. Вістычамі валодалі нашчадкі роду Насутаў. У 1510 г. вёска належала Іллінічам. потым Масальскім, пазней Яну Юзафовічу, затым яго другой жонцы Ганне Катовіч. Пасля смерці мужа Ганна выйшла замуж за Юрыя Васільевіча Тышкевіча, ваяводу берасцейскага. У 1678 г. Тышкевічы перанеслі кляштар ордэна цыстэрцыянцаў з Бучэмлі ў Вістычы і пабудавалі тут касцёл, які пасля паўстання 1863 года быў перабудаваны пад Крыжаўзвіжанскую праваслаўную царкву (захавалася). Пасля Тышкевічаў маёнтак у якасці пасагу перайшоў да Статкевічаў, затым Ягмінаў. Вядома, што заможны гаспадар Павел Ягмін (1747—1808) выкупіў у генерала Румянцава акрамя Вістычаў яшчэ і Пружаны. Ён займаў шэраг высокіх пасад, быў брэст-літоўскім вайсковым камісарам, кобрынскім маршалкам, віцэ-адміністратарам каралеўскіх сядзіб Брэсцкай эканоміі, актыўна ўдзельнічаў у паўстанні 1794 г. пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі, атрымаў з рук караля ордэн Святога Станіслава, быў выкліканы ў Санкт-Пецярбург, перайшоў на царскую службу, за што яму было дазволена выкупіць Ліпаўскі і Чахецкі ключы, мястэчка Дзівін. У першай палове XIX ст. Павел Ягмін пабудаваў у Вістычах палац. Будучы бяздзетным Павел Ягмін запісаў Вістычы на сына роднага брата Каятана Паўла (1794—1865). За добрую службу на пасадзе брэсцкага маршалка імператар Аляксандр II уручыў Паўлу ордэн Святой Ганны. Жонка Канстанцыя Шастакова нарадзіла яму 18 дзяцей. Пасля смерці Паўла маёнтак перайшоў па спадчыне аднаму з яго сыноў Станіславу, які прадаў зруйнаваны ў Першую сусветную вайну палацава-паркавы ансамбль Феліцыі Тышкевіч. У 1920-я гады палац быў поўнасцю разбураны пад час ваенных дзеянняў, пасля чаго не аднаўляўся. Паводле праекта зон аховы нерухомых матэрыяльных гісторыка-культурных каштоўнасцей аграгарадка Вістычы Брэсцкага раёна Брэсцкай вобласці ад 14.06.2022 № 31 тэрыторыя былой сядзібы ўвайшла ў другі ўчастак зоны аховы ландшафту. На тэрыторыі гэтага ўчастка забараняецца: узвядзенне будынкаў і збудаванняў; змяненне гістарычнага характару ландшафту і рэльефу; правядзенне работ па добраўпарадкаванні і азеляненні тэрыторыі з ужываннем неўласцівых і дысануючых гістарычнаму асяроддзю матэрыялаў; пракладка падземных інжынерных сетак без аднаўлення добраўпарадкавання; высечка старых дрэў (узрост болей 80 гадоў), акрамя аб’ектаў расліннага свету, якія знаходзяцца ў неналежным (аварыйным) стане на падставе адпаведнага заключэння: і санітарных рубак. * Разрэз палаца. 1928Разрэз палаца. 1928 * План палаца. 1928План палаца. 1928 * Бакавы фасад палаца. 1928Бакавы фасад палаца. 1928 * Палац у 1916 годзеПалац у 1916 годзе * Галоўны фасад. 1928Галоўны фасад. 1928 * Кафляная печ. 1928Кафляная печ. 1928 * Кафляная печ. 1928Кафляная печ. 1928 Архітэктура ----------- Капліца ў парку Мураванка Палац з’яўляўся ўзорам архітэктуры ў стылі класіцызму ампірнага напрамку. Аўтарам праекта палаца і парку быў Францішак Яшчалд. Палац уяўляў сабой кампактнае прамавугольнае ў плане аднапавярховае збудаванне, узнятае на высокі падмурак, накрытае вальмавым дахам. У цэнтры галоўнага фасада меўся мансардавы паверх і прыстаўлены чатырохчленны порцік са ступеньчатым атыкам і балконам. Фасады вылучаліся строгай сіметрыяй, выразным рытмам прамавугольных акон. Палац меў багаты інтэр’ер з дэкарыраванымі столямі, кафлянымі грубкамі, якія былі размаляваны геаметрычнымі фігурамі і кветкамі. У інтэр’еры вылучаліся вялікі салон і дзве залы. Капліца-пахавальня роду Ягмінаў У глыбіні парку існаваў павільён для гасцей, які называўся «Мураванка». Ён меў гладкія фасады з квадратнымі вокнамі, быў накрыты гонтавым дахам. Акрамя таго, на мясцовых могілках існавала фамільная капліца-пахавальня роду Ягмінаў. Парк ---- Захаваліся рэшткі пейзажнага парку плошчай З га, паркавы павільён, каналы. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Вістычы // Замкі, палацы, паркі Берасцейшчыны Х — XX стагоддзяў (гісторыя, стан, перспектывы) / Л. М. Несцярчук. — Мн.: БЕЛТА, 2002. — С. 47-48. — 336 с. — ISBN 985-6302-37-4. 2. ↑ Праект зон аховы нерухомых матэрыяльных гісторыка-культурных каштоўнасцей аграгарадка Вістычы Брэсцкага раёна Брэсцкай вобласці Архівавана 16 кастрычніка 2022. Літаратура ---------- * Вістычы // Замкі, палацы, паркі Берасцейшчыны Х — XX стагоддзяў (гісторыя, стан, перспектывы) / Л. М. Несцярчук. — Мн.: БЕЛТА, 2002. — С. 47-48. — 336 с. — ISBN 985-6302-37-4. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Палацава-паркавы ансамбль Ягмінаў (Вістычы) * Палацава-паркавы ансамбль Ягмінаў (Вістычы) на сайце Глобус Беларусі (руск.) *

**Павел Выпых** (польск.: Paweł Wypych; 20 лютага 1968, Отвацк —10 красавіка 2010, пад Смаленскам) — польскі дзяржаўны дзеяч. Скончыў Інстытут сацыяльнай прафілактыкі і рэабілітацыі, а таксама гістарычны факультэт Варшаўскага ўніверсітэта. У 1987—1999 гадах працаваў у скаўцкім руху. У 1990—2003 гадах быў дэпутатам радаў раёнаў Варшавы. Працаваў у гарадской адміністрацыі. У 1996—1999 гадах быў асістэнтам кафедры крыміналогіі Інстытуту прававых даследаванняў Польскай акадэміі навук, затым дырэктарам Цэнтру падтрымкі сям'і. З 2002 года ўзначальваў Управу сацыяльнай палітыкі Варшавы. У 2005—2006 гадах быў сакратаром стану (намеснікам міністра) ў Міністэрстве працы і сацыяльнай палітыкі. У 2007 годзе нядоўга быў падсакратаром стану ў Канцылярыі прэм'ер-міністра і кіраўніком Установы сацыяльнага забеспячэння. У 2007—2009 гадах быў саветнікам прэзідэнта, а з 2009 года — мзяржаўны сакратаром (міністрам) ў Канцылярыі (адміністрацыі) прэзідэнта. Загінуў 10 красавіка 2010 года ў авіякатастрофе пад Смаленскам. 16 красавіка 2010 года пасьмертна ўзнагароджаны Крыжам камандорскім ордэна Адраджэння Польшчы . Пахаваны ў Варшаве. Зноскі ------ 1. ↑ Яны загінулі пад Катынню // Радыё Свабода, 12 красавіка 2010 2. ↑ Komunikat Nr 163/VI kad. (польск.)

**«Mafia II»** — камп’ютарная гульня, шутэр ад трэцяй асобы з элементамі аўтасімулатару, сіквел гульні «Mafia: The City of Lost Heaven», распрацаваная чэшскай кампаніяй «2K Czech». Распрацоўка гульні была анансаваная 21 жніўня 2007 года на «Leipzig Games Convention», гульня была выдадзеная кампаніяй «2K Games» 24 жніўня 2010 года ў Паўночнай Амерыцы і 27 жніўня 2010 года ва ўсім свеце. Даты выхада аднолькавыя для ўсіх падтрымоўваных платформ: PlayStation 3, PC і Xbox 360. Сюжэт ----- Падзеі Mafia II разгортваюцца ў 1943-1951 гадах у выдуманым амерыканскім горадзе Эмпайр-Бэй (англ.: Empire Bay) з насельніцтвам у сем мільёнаў [+42]. У горадзе «запраўляюць» тры асноўных мафіёзныя «сям'і»: Вінчы, Клементэ і Фальконе. Галоўны герой, Віта Скалета (англ.: Vito Scaletta) (поўнае імя — Віторыё Антоніа Скалета), у дзяцінстве пераехаў разам са сваёй сям'ёй з Сіцыліі ў ЗША. Будучы хлапчуком, Віта думаў, што ў Амерыцы ўсе яго мары стануць рэальнасцю, аднак на справе ўсё аказалася інакш. Яго бацька, Антоніа Скалета, сумленны работнік, працаваў у порце, атрымліваючы за сваю працу грошы, якія часта траціліся ў карчме. Праз некалькі гадоў Антоніа, як лічыцца, будучы п'яным, упаў у ваду і патануў. Маці Віта, богабаязны гадовая жанчына, якая хвалявалася за свайго сына, працуе памочніцай прападобнага ў мясцовай царкве. У школе Віта пасябраваў з іншым хлапчуком, Джо Барбара (англ.: Joe Barbaro) — вядомым у акрузе хуліганам. Абодва яны былі з бедных сем'яў, таму, стаўшы найлепшымі сябрамі, хутка заахвоціліся да асноў бандытызму — працы кішэннымі злодзеямі, рабавання крамаў і г.д. Аднойчы пасталелі Джо і Віта вырашылі абрабаваць ювелірны магазін. Першая сур'ёзная справа аказалася не зусім удалай: іх заўважыў паліцэйскі. Віта быў злоўлены, а Джо ўдалося схавацца. Ішла Другая сусветная вайна, на фронце былі патрэбныя добраахвотнікі, таму Віта далі выбар. Паміж турмой і вайной ён абраў вайну, у выніку чаго быў адпраўлены на фронт, дэсантнікам ў 504-ы парашутны полк. Гл. таксама ----------- * Mafia: The City of Lost Heaven * Mafia III Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 Steam — 2003. Праверана 1 красавіка 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q337535'></a> Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт гульні * Вікімафія | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Internet Movie Database · Behind The Voice Actors · GameFAQs · GameFAQs · Gaming-History · Giant Bomb · MobyGames · MobyGames · MobyGames · MobyGames · MobyGames | | Нарматыўны кантроль | BNF: 171070438 · GND: 7754052-9 |

План Магілёва ў канцы XVII ст. **Палявы (Дальні, Кругавы) вал** — земляны вал з бастыёнамі, знешні трэці абарончы пояс старажытнага Магілёва. Амаль уся лінія ўмацаванняў Палявога вала была збудавана ў перыяд з 1609 па 1633 г. Аднак, некаторыя брамы былі пабудаваны пазней (напрыклад, Шклоўская, пабудаваная ў 1682 годзе). Разам з першым, Замкавым валам, і другім, Блізкім валам, складаў развітую абарончую сістэму ўмацаванняў горада. Знешне, паводле меркавання сучаснікаў, гэта быў «велічэзны, навалены накшталт сцяны насып». Працягласць складала 2461 сажань (каля 5242 метраў) вакол так званага Новага горада. Пачынаючы з 1682 года, Палявы вал згадваецца ў дакументах ужо пад назвай *Кругавы вал*, з прычыны таго, што знешні пояс умацаванняў да таго часу ўяўляў сабой замкнёнае кольца. Існаваў да першай паловы XIX стагоддзя. Праходзіў ад Дняпра па сучасных вул. Завадской, завулку Глінкі, уздоўж вул. Леванеўскага, праз вуліцы Струшня і Лазарэнкі, па 2-м Кавальскім і Горным завулкам да правага берага ракі Дубравенкі, далей уздоўж вул. Яцына, праз вул. Першамайскую, па вул. Лепяшынскага (у раёне Камсамольскага сквера) і сканчаўся каля яра Дзебры каля так зв. Машэкаўскай гары. Меў 8 уязных брам: Курдзянеўскую, Ледзвяеўскую, Шклоўскую, Віленскую, Уструшненскую, Трыснёнскую, Быхаўскую, Папінскую (не захаваліся). Літаратура ---------- * Полевой вал // Могилёв. Энциклопедический справочник (руск.) / Гл. редактор И. П. Шамякин. — Мн.: БелСЭ им. П. Бровки, 1990. — 472 с. — ISBN 5-85700-028-9. Спасылкі -------- * Могилевский Кремль.(недаступная спасылка) | ⛭Брамы Магілёва | | --- | | Стары горад | Алейная · Ветраная · Каралеўская (Шклоўская) · Дубровенская | | Новы горад | Курдзянеўская (Гваздоўка) · Ледзвяеўская · Шклоўская дальняя · Віленская · Уструшненская · Трыснёнская · Быхаўская · Папінская | | Вал Долны | Машковая · Выганская · Дзебра · Ільінская | | Зарэчная лінія бастыённай фартыфікацыі | Чавуская · Прапойская · Чарнігаўская · Мсціслаўская · Аршанская |

**Кабала** (у перакладзе з іўрыту — «атрыманне») — вучэнне духоўнага самавыпраўлення. Першым кабалістам з’яўляецца Аўраам, прадаўжальнікамі і захавальнікамі — яўрэйскі народ. Стваральнікам новай кабалістычнай методыкі быў вялікі кабаліст Рашбі (II-е ст. н.э. поўнае імя рабі Шымон Бар Йохай), аўтар вядомай кабалістычнай кнігі «Зогар», у якой пры дапамозе так званай «мовы галін» ён апісаў увесь шлях выпраўлення чалавечага эгаізму і дасягнення еднасці з Творцам. Наступнае развіццё і карэкціроўку гэтая методыка атрымала толькі ў XVI-ым стагоддзі. Кабалістам, які стварыў новы метад зразумення усевышняга свету для свайго пакалення, быў АР'І (поўнае імя Іцхак Лурыя Ашкеназі; 1534—1572). Апошнім даследчыкам, які зрабіў кабалістычныя веды прымальнымі для нашага пакалення, быў Йегуда Ашлаг (1884—1954), вядомы пад імем Бааль Сулям па назве свайго каментара «Сулям» [Perush Ha-Sulam] да «Кнігі Зогар». Бааль Сулям лічыцца заснавальнікам сучаснай навукі кабала, бо з’яўляецца стваральнікам новага падыходу да прац АР'І. Ён распрацаваў методыку зразумення вонкавага, духоўнага свету, якая адпавядае тыпу душ, якія зыходзяць ў наш свет сёння. Сучасным прадаўжальнікам з’яўляецца Міжнародная Акадэмія Кабалы пад кіраўніцтвам вучонага-кабаліста, ураджэнца горада Віцебска, доктара філасофіі М.Лайтмана. Міжнародны сайт Акадэміі на 36-ці мовах: Азначэнне Кабалы паводле Бааль Суляма ------------------------------------- "Мудрасць гэтая ўяўляе сабой не больш і не менш, як парадак сыходжання каранёў, абумоўлены сувяззю прычыны і выніку, падпарадкоўвальны сталым і абсалютным законам, якія звязаныя паміж сабой і накіраваныя на адну ўзнёслую, але вельмі ўтоеную мэту, званую «расчыненне Боскасці Творцы Яго тварэнням у гэтым свеце…» (з артыкулу Бааля Суляма «Сутнасць Кабалы») Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Kabbalah на Вікісховішчы | * Cabala — Article at Jewishencyclopedia.com * «What is Kabbalah?» — Article from the Hassidic Chabad-Lubavitch movement at Chabad.org * Kabbalah and Jewish Mysticism — Kabbalah article at JewFaq.org * Kabbalah.com — Official site of the Kabbalah Centre * Kabbalah.info — Official site of *Bnei Baruch* * Kabbalaonline.org — Orthodox kabbalah reference portal | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Кароткая яўрэйская · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Праваслаўная · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Catholic (1997—…) · Treccani · Universalis | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX525854 · BNF: 119554900 · GND: 4029105-4 · LCCN: sh85018546 · Microsoft: 128481406 · NDL: 01021378 · NKC: ph114852 | |

**Клептакацяня Дасці** (англ.: Dusty the Klepto Kitty) — хатні кот пароды сноў-шу, які праславіўся сваімі «кацінымі крадзяжамі». На момант паявы на Познім шоу з Дэвідам Летэрманам (англ.: Late Show with David Letterman) у лютым 2011 года Дасці ўжо выкраў 16 рукавіц для мыцця аўтамабіляў, 7 губак, 213 кухонныя ручнікі, 7 вяхотак, 5 лазневых ручнікоў, 18 адзінак абутку, 73 шкарпэткі, 100 пальчатак, 1 пару рукавічак, 3 фартухі, 40 мячоў, 4 камплекты бялізны, 1 сабачы нашыйнік, 6 гумовых цацак, 1 коўдру, 3 грэлкі для ног, 2 фрысбі, 1 чахол на клюшку для гольфа, 1 ахоўную маску, 2 сеткаватыя мяшкі, 1 мяшок з паветранымі шарамі, 1 пару піжамных штаноў, 8 купальных косцюмаў і 8 розных прадметаў. Мянушку «Клептакацяня» Дасці атрымаў пасля таго, як прынёс дадому болей за 600 речаў з садоў, якімі ён шпацараваў па начах. Уладальнікі кажуць, што ягоны рэкорд — 11 прадметаў за паход. Аднойчы Дасці знялі на камеру, калі ён нёс дадому бюстгальтар. Раннія годы ----------- Дасці нарадзіўся 20 сакавіка 2006 года ў Сан-Матэа ў Каліфорніі. Джын Чу і Джым Коўлман узялі яго з прытулка Peninsula Humane Society. У 2008 годзе гаспадары сноў-шу сталі знаходзіць прадметы хатняга ўжытку, якія ім не належалі, у дзіўных месцах і падазраваць, што ў дом іх прыносіць Дасці. Вядомасць --------- Аператарская група шоу тэлеканала Animal Planet «Котак не любіць не можна» (англ.: Must Love Cats) змагла злавіць Клептакацяню на камеру начного бачання, калі ён прыносіў сваю здабычу. 14 лютага 2011 года Вік Лі з KGO-TV з Сан-Францыска напісаў гісторыю пра ката, а 22 лютаго сам Дасці з’явіўся на Познім шоу з Дэвідам Летэрманам. Значэнне для культуры --------------------- Дасці браў удзел у шматлікіх грамадскіх мерапрыемствах у раёне заліва Сан-Францыска, а яшчэ быў у многіх нацыянальных і міжнародных СМІ. У траўні 2011 года Клептакацяня стаў галоўнакамандуючым Парада Хатніх Жывёл у Рэдвуд-Сіці, а ў чэрвені Дасці з’явіўся на зборах сродкаў для Peninsula Humane Society, дзе былі выстаўлены на продаж некаторыя непажаданыя рэчы, якія выкраў кот. У 2011 годзе на DVD выйшаў троххвілінны кароткаметражны фільм «Klepto Kitty» як бонус да мультфільма «Кот у ботах». Гаспадары Дасці стварылі старонку ў Facebook і публікавалі фатаграфіі рэчаў, якія кот прыносіў дадому. Зноскі ------ 1. ↑ *Летэрман, Дэвід*. Late Show with David Letterman **(нявызн.)**. World Wide Pants. 2. ↑ "Meet Dusty, The California Cat Burglar Who's Actually a Cat". *Time*. 21 чэрвеня 2011. 3. ↑ Dusty the Klepto Kitty is a one-cat crime wave **(нявызн.)**. *Metro Web UK*. Metro (16 лютага 2011). Праверана 4 жніўня 2023. 4. ↑ *Ваўдэнберг, Карына*. Dusty the 'Klepto Kitty' to help Peninsula Humane Society's annual Adopt-a-thon on Saturday **(нявызн.)**. *San Jose Mercury News*. San Mateo County Times (24 чэрвеня 2011). Праверана 4 жніўня 2023. 5. ↑ *Джонс, Кэралін*. Cat steals from everyone in San Mateo neighborhood **(нявызн.)**. *SFGate*. San Francisco Chronicle (19 чэрвеня 2011). Праверана 4 жніўня 2023. 6. 1 2 *Лі, Вік*. Klepto's Owners Find Out How He Operates **(нявызн.)**. ABC News: San Francisco 7 News (5 лістапада 2012). Праверана 4 жніўня 2023. 7. ↑ *Лі, Вік*. Klepto feline gives new meaning to 'cat' burglar **(нявызн.)**. *KGO-TV San Francisco*. Архівавана з першакрыніцы 14 студзеня 2014. 8. ↑ Cat Burglar On Late Night Prowl with Letterman **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Live with Cats* (19 чэрвеня 2011). Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2023. Праверана 5 жніўня 2023. 9. ↑ "Klepto Cat" to make celebrity appearance **(нявызн.)**. KGO-TV San Francisco. Архівавана з першакрыніцы 17 ліпеня 2013. 10. ↑ Dusty Klepto Kitty - The REAL One **(нявызн.)**. *www.facebook.com*. Праверана 8 жніўня 2023.

**Сіні маршрут** (венг.: Országos Kéktúra, скарочана *OKT*) — нацыянальны венгерскі пешаходны маршрут. З’яўляецца часткай сеткі еўрапейскіх пешаходных маршрутаў. Гісторыя -------- Маркіроўка маршрута ў гарах Матра Нацыянальны сіні маршрут, ці проста сіні маршрут стаў адным з першых пешаходных маршрутаў у Еўропе. Гэтая дарога была ўпершыню апісана ў 1938 годзе, яе даўжыня ў той час складала 910 км. Пасля Другой сусветнай вайны многія венгерскія турысты пачалі хадзіць па гэтаму маршруту, таму секцыя спартыўнага турызму будапешцкага таварыства «Лакаматыў» абвясціла ў 1952 годзе нацыянальны паход па «сіняму» шляху. У 1961 годзе арганізацыю і кіраванне рухам «Сіні маршрут» узяла на сябе асацыяцыя «Сябры прыроды». Першыя гады аб «Сінім маршруце» ведалі ў асноўным толькі спартыўныя турысты, пакуль у пачатку 1980-х гадоў на венгерскім тэлебачанні не была паказана серыя рэпартажаў аб ім. Аўтарам рэпартажаў быў журналіст Паль Роцкенбаўэр, які разам са здымачнай групай прайшоў маршрут за 76 дзён. Даўжыня маршруту складае больш за 1128 км, ён ідзе ад гары Гешрыбенштайн на мяжы з Аўстрыяй праз Будапешт да населенага пункта Халахаза ля мяжы са Славакіяй. У 1983 годзе ўсходняя частка маршруту ўвайшла ў склад міжнароднага маршруту сяброўства Айзэнах — Будапешт (ЕВ), адзінага міжнароднага маршруту сацыялістычных краін усходняй Еўропы (ён праходзіў праз ГДР, Польшчу, Чэхаславакію і Венгрыю). Сёння большая частка «Сіняга маршруту» інтэгравана ў еўрапейскі міжнародны пешаходны маршрут E4 (Гібралтар — Пірэнеі — Бодэнскае возера — Балатон — Рыла — Крыт). Да «Сіняга маршруту» дадаліся яшчэ два венгерскія маршруты «Rockenbauer Pál Dél-dunántúli Kéktúra» и «Alföldi Kéktúra», якія цяпер зрэдку разглядаюцца як яго частка. Літаратура ---------- * Az Országos Kéktúra. Írott-kőtől Budapest-Hűvösvölgyig; Ifjúsági és Sportminisztérium, Cartographia Kft. Budapest 2001, 160 S.; ISBN 963-352-535-7 * Az Országos Kéktúra. Budapest-Hűvösvölgytöl Hollóházáig; Ifjúsági és Sportminisztérium, Cartographia Kft. Budapest 2001, 160 S.; ISBN 963-352-536-5 * Országos Kéktúra. Útvonalvázlat és Igazoló Füzet; Magyar Természetbarát Szövetség, Budapest 2007, 80 S. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Ушакоў. Ікона Ушакова **Фёдар Фёдаравіч Ушакоў** (руск.: Фёдор Фёдорович Ушако́в; 1744, в. Бурнакова, зараз Тутаеўскі раён Яраслаўскай вобласці — 2 (14) кастрычніка 1817, в. Аляксееўка, зараз Цемнікаўскі раён Мардовіі) — расійскі адмірал, праваслаўны святы. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў небагатай дваранскай сям’і: бацькам яго быў Фёдар Ігнацьевіч Ушакоў (1710—1781), сяржант у адстаўцы, а дзядзькоў старац Феадор Санаксарскі. Скончыў Марскі кадэцкі корпус (1766), служыў на Балтыйскім флоце. З 1769 года ў Данской (Азоўскай) флатыліі, удзельнічаў у руска-турэцкай вайне 1768—1774 гадоў. У 1769 годзе атрымаў званне лейтэнанта. У канцы 1772 года атрымаў у камандаванне бот «Кур’ер», знаходзіўся ў крэйсерстве ў Чорным моры ўздоўж паўднёвага берагу Крыма. У 1773 годзе, камандуючы 16—гарматным караблём «Мадон», удзельнічаў у адбіцці ў Балаклаве турэцкага дэсанту. З 1775 года камандаваў фрэгатам. У 1780 годзе прызначаны камандзірам імператарскай яхты, але неўзабаве адмовіўся ад прыдворнай кар’еры. У 1780—1782 камандзір лінейнага карабля «Віктар», які ахоўваў у Міжземным моры расійскія гандлёвыя судны ад пірацкіх дзеянняў англійскага флота. З 1783 года на Чарнаморскім флоце, назіраў за будаўніцтвам караблёў у Херсоне, удзельнічаў у будаўніцтве галоўнай базы ў Севастопалі. У пачатку руска-турэцкай вайны 1787—1791 гадоў — камандзір лінейнага карабля «Святы Павел». У баі ля вострава Фіданісі (1788), камандуючы авангардам эскадры, нанёс паразу праўзыходным сілам турак. У 1789 годзе ўзведзены ў контр-адміралы. Камандуючы з 1790 года Чарнаморскім флотам, атрымаў перамогі над турэцкім флотам у Керчанскай марской бітве 1790 года, ля вострава Тэндра (1790) і ля мыса Каліякрыя (1791), звернучыся да створанай ім новай манеўранай тактыцы, якая прынцыпова адрознівалася ад прынятай у то час лінейнай тактыкі. Асноўныя рысы тактыкі Ушакова — выкарыстанне адзіных паходна-баявых парадкаў, рашучае збліжэнне з супернікам на кароткую дыстанцыю без перабудовы баявога парадку, засяроджванне асноўных сіл супраць флагманскіх караблёў суперніка, вылучэнне рэзерва («эскадры кайзер-сцяга»), спалучэнне прыцэльнага артылерыйскага агню і манеўру, пераслед суперніка да поўнага яго знішчэння або ўзяцця ў палон. Надаючы вялікае значэнне марской і агнявой вывучцы асабістага складу, Ушакоў быў прыхільнікам сувораўскіх прынцыпаў выхавання падпарадкаваных. У 1793 годзе ўзведзены ў віцэ-адміралы. Падчас Міжземнаморскага паходу Ушакоў 1798—1800 выявіў сябе як буйны флатаводзец, майстэрскі палітык і дыпламат пры стварэнні грэчаскай Рэспублікі Сямі Астравоў пад пратэктаратам Расіі і Турцыі. Паказаў узоры арганізацыі ўзаемадзеяння войска і флота пры авалоданні Іанічнымі астравамі і асабліва выспай Корфу (Керкіра), пры вызваленні ад французаў Італіі, падчас блакады Анконы і Генуі, пры авалоданні Неапалем і Рымам. У 1799 годзе ўзведзены ў адміралы. У 1800 эскадра Ушакова вярнулася ў Севастопаль. Заслугі Ушакова не былі ацэненыя Аляксандрам I, які прызначыў яго на другарадную пасаду галоўнага камандзіра Балтыйскага вяслярнага флота і начальнікам флоцкіх каманд у Пецярбургу, а ў 1807 годзе звольніў у адстаўку. Падчас Айчыннай вайны 1812 года Ушакоў быў абраны начальнікам апалчэння Тамбоўскай губерні, але з-за хваробы адмовіўся ад пасады. Флатаводзец памёр 2 (14) кастрычніка 1817 года ў сваім маёнтку ў вёсцы Аляксееўка ў Мардовіі. Пахаваны ў Санаксарскім манастыры каля горада Цемнікава. 5 жніўня 2001 года адмірал Ушакоў кананізаваны Рускай Праваслаўнай Царквой як мясцовапачытаемы святы Саранскай епархіі. Праз тры гады кананізаваны як агульнацаркоўны святы. Імем Ушакова названы вуліцы і плошчы ў шэрагу гарадах (Масква, Севастопаль, Херсон, Сароў), помнікі яму ўсталяваны ў Рыбінску, Сарове, Балгарыі, Тутаеве, Севастопалі, Яраслаўлі і інш. Імя Ушакова насілі баявыя караблі рускага і савецкага Ваенна-Марскога Флота. Імем Ушакова названа Марская дзяржаўная акадэмія ў Наварасійску, астэроід 3010 Ushakov. 3 сакавіка 1944 года Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР заснаваў ваенны ордэн Ушакова двух ступеняў і медаль Ушакова. 5 жніўня 2006 года ў горадзе Саранску адкрыты кафедральны сабор святога праведнага воіна Фёдара Ушакова. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Фёдар Фёдаравіч Ушакоў * *Е. В. Тарле* Адмирал Ушаков на Средиземном море (1798—1800). * *В. Н. Ганичев* Ушаков (серия ЖЗЛ). — М.: Молодая гвардия, 1990. * *М. Т. Петров* Адмирал Ушаков. — М.: Армада, 1996. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Гранат | | Генеалогія і некрапалістыка | Rodovid | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX831100 · BNF: 15564676t · GND: 119339943 · ISNI: 0000 0000 5538 3708 · LCCN: n82233609 · NKC: js2006362912 · NLG: 263294 · NLP: a0000002553499 · NUKAT: n2015077784 · VIAF: 42646107 | |

**Васі́ль Феафі́лавіч Купрэ́віч** (24 студзеня 1897, Кальнікі — 17 сакавіка 1969) — беларускі савецкі біёлаг і міколаг, кандыдат навук (1934), доктар біялагічных навук (1941(1942)), прафесар (1950), акадэмік АН БССР (1952), член-карэспандэнт АН СССР (1953). Біяграфія --------- ### Сям’я і дзяцінства Бацькі В. Ф. Купрэвіча Дзед Васіля Купрэвіча меў невялікі кавалак зямлі ў в. Кальнікі, які не мог пракарміць сям’ю, таму бацька Купрэвіча, Феафіл Лявонавіч, быў вымушаны ўладкавацца на працу лесніком да графа Любенскага і пераехаць разам з жонкай Матронай Паўлаўнай і сваімі 4 сынамі ў в. Сафіёўка Аршанскага раёна. Бацька браў сына з сабою ў лес на абходы. Менавіта там хлопчык атрымаў першыя веды пра грыбы і расліны. Пасля навучання ў вясковай школе в. Дзевіна з 1906 па 1910 год Купрэвіч паступіў у сельскагаспадарчае вучылішча ў Смалянах (Аршанскі павет, Магілёўская губерня). Пасля заканчэння школы ён атрымаў спецыяльнасць агранамічнага старасты, але тым часам да юнака прыйшло разуменне, што яго не прываблівае праца на пана. В. Ф. Купрэвіч любіў чытаць і шмат часу праводзіў з кнігамі, асабліва яму падабаліся аповяды пра падарожжы, мора і далёкія краіны, што і вызначыла яго далейшыя жыццёвыя крокі. ### Маладосць Атэстат Купрэвіча Купрэвіч-матрос Эсмінец «Самсон» у 1927 годзе Па сканчэнні Смалянскай вучэльні ў 1913 г. паступае ў школу юнгаў у г. Пецярбургу, потым у матроскую гімназію ў Гельсінгфорсе (Вялікае княства Фінляндскае). Захаваўся выдатны атэстат Купрэвіча і добрыя водгукі пра яго адказнасць і ўважлівасць да вучобы. У канцы навучання з нагоды пачатку імперыялістычнай вайны юнакі былі накіраваныя на баявыя караблі. Пасля здачы іспыту на артылерыста ў 1915 годзе у званні старшыны Купрэвіч загадваў кармавым плутонгам эскадранага мінаносца «Самсон  (руск.) (бел.» пры баях з нямецкім флотам у Рыжскім заліве, удзельнічаў у Маанзундскай абароне (1917), у час кастрычніцкіх падзей быў на баку бальшавікоў, разам з усёй камандай мінаносца «Самсон» прымаў удзел у штурме Зімняга Палаца ў кастрычніку 1917 года. У красавіку 1918 года некалькі караблёў Балтыйскага флоту, у тым ліку і «Самсон» знаходзіліся ў лядовым паходзе. У гэты час Васіль Феафілавіч Купрэвіч паступіў на першы курс фізіка-матэматычнага факультэта Гельсінгфорскага ўніверсітэта. Калі, паводле Брэсцкага міру, Фінляндыя аддзялілася ад Расіі, Васіль Феафілавіч кінуў вучобу і накіраваўся ў Кранштат. Марскія паходы падарвалі здароўе Купрэвіча, ён быў паранены і пасля лячэння ў шпіталі дэмабілізаваны і вярнуўся дахаты. У чэрвені 1918 года ўладкаваўся настаўнікам Кляннікаўскай школы, затым выкладчыкам прыродазнаўства і хіміі ды загаднікам беларускай 7-гадовай школы ў Смалявічах. Навуковая дзейнасць ------------------- ### Пачатак працы У 1925 г. атрымаў ганаровы дыплом сельскагаспадарча-рамесніцкай выставы за складанне зёльніка насення пустазелляў Смалявіцкага раёна. З 1926 года ў краязнаўчых часопісах пачынаюць з’яўляцца яго першыя нататкі як педагога і метадыста. Працуючы ў школе, В. Ф. Купрэвіч з 1928 па 1931 год адначасова завочна навучаўся на спецыяльным факультэце аддзялення аграбіялогіі Інстытута павышэння кваліфікацыі кадраў народнай адукацыі ў Маскве і скончыў яго ў 1931 годзе. Купрэвіч праходзіў выкладчыцкую перападрыхтоўку ў Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі, ён таксама стаў адным з першых аспірантаў АН БССР, працаваў у галіне фізіялогіі раслін, аспірантуру праходзіў у Батанічным інстытуце Акадэміі навук СССР ў Ленінградзе ў 1931-1934. Паралельна з аспірантурай В. Ф. Купрэвіч выкладаў у Ленінградскай ваенна-медыцынскай акадэміі. Ён працаваў над фізіялогіяй раслін, сістэматыкай грыбоў. Выставіў гіпотэзу пра прагрэсіўную рэдукцыю і спецыялізаваны энзімны механізм паразітычных грыбоў у час іх эвалюцыі. У 1934 годзе ён абараніў кандыдацкую дысертацыю пад кіраўніцтвам У. А. Траншэля  (руск.) (бел. па тэме «Да фізіялогіі хворай расліны. Фізіялагічныя дадзеныя пра шкоднасць некаторых грыбных і вірусных захворванняў культываваных раслін» і прыехаў у Мінск. В. Ф. Купрэвіч працаваў старэйшым навуковым супрацоўнікам лабараторыі фітапаталогіі, потым загаднікам лабараторыі фізіялогіі раслін Інстытута біялагічных навук Акадэміі навук БССР. Па сумяшчальніцтву выкладаў фітапаталогію ў Вышэйшай камуністычнай сельскагаспадарчай школе ў Мінску, у БДУ, дарвінізм у Гомельскім педагагічным універсітэце і Беларускім сельскагаспадарчым інстытуце (Горкі). Умовы для працы былі не вельмі спрыяльнымі і Купрэвіч пераехаў у Ленінград на працу ў Батанічны інстытут АН СССР. ### Вялікая Айчынная вайна З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны і блакады Ленінграда В. Ф. Купрэвіч, адправіўшы жонку і сына-школьніка ў эвакуацыю, застаецца ў абложаным горадзе. Ён піша родным: «Я жыву цяпер у поўнай адзіноце. Уначы ў пакоі халодна. Тапіць печку няма чым. Учора перад нашым домам упаў самалёт. Хатка ацалела, толькі вокны і дзверы павыляталі. На шчасце, пажар не паўстаў. Страты панеслі аранжарэі. Ратуем расліны». Купрэвіч удзельнічаў у супрацьпаветранай абароне Батанічнага інстытута і саду, за што быў узнагароджаны медалём за ўдзел у гераічнай абароне Ленінграда. Як прадстаўнік мясцкама інстытута, Купрэвіч прадпрымае ўсе меры для выратавання каштоўных калекцый раслін і элітнага насення, напрыклад, ён забраў дамоў цеплалюбівыя мексіканскія кактусы, каб «грэцца разам». У дні, калі ўвесь горад пакутаваў ад голаду, Купрэвіч працаваў над доктарскай дысертацыяй «Фізіялогія хворай расліны ў сувязі з агульнымі пытаннямі паразітызму» і абараніў яе 20 лістапада 1941 года. Рыхтуючы дысертацыю, Васіль Феафілавіч прааналізаваў 178 навуковых прац айчынных і 554 працы замежных біёлагаў. Напісаў свае 22 навуковыя працы. Супрацоўнікі Батанічнага інстытута, якія засталіся ў жывых, эвакуіруюцца па «дарозе жыцця» 8 лютага 1942. Васіль Феафілавіч пры росце прыкладна метр дзевяноста важыў усяго 48 кілаграмаў. Купрэвіч быў эвакуіраваны ў Казань (Татарстан), затым у Сыктыўкар (Комі) і Таджыкістан. Увесь гэты час Купрэвіч не пакідае сваёй навуковай дзейнасці. Падчас эвакуацыі ён працуе над вывучэннем хвароб вінаграду. У Казані Васіль Феафілавіч вёў фларыстычныя і батанічныя працы ў складзе аграбіялагічнага аддзела (заг. аддзела С. А. Каспарава). У гэтым аддзеле распрацоўвалася тэма «Біяхімічнае і фізіялагічнае абгрунтаванне паводзін сельскагаспадарчых культур у перыяд вегетацыі і захоўвання». У гады Вялікай Айчыннай вайны фашысты жорстка расправіліся з бацькамі Васіля Феафілавіча. У 1942 годзе бацька быў па-зверску забіты на вачах Матроны Паўлаўны. У 1944 г. ад ран і голаду памерла маці — Матрона Паўлаўна. ### Пасляваенны час Я. Колас і дырэктар Батанічнага інстытута АН СССР Васіль Купрэвіч падпісваюць Стакгольмскі заклік  (руск.) (бел.. 1950 З 1949 па 1952 год працуе дырэктарам Батанічнага інстытута АН СССР. У 1950-ым атрымаў званне прафесара. У студзені 1952 г. абраны акадэмікам і прэзідэнтам АН БССР, у 1953 — членам-карэспандэнтам АН СССР. У час працы ў Інстытуце біялогіі і Аддзеле фізіялогіі і сістэматыкі ніжэйшых раслін АН БССР выявіў пазаклеткавае выдзяленне ферментаў у аблігатных паразітаў і кончыкамі каранёў вышэйшых раслін, даказаў магчымасць засвойвання вуглекіслаты для фотасінтэзу, што трапляе ў корань з глебы разам з вадой. Па ініцыятыве В. Ф. Купрэвіча ў рамках АН БССР былі створаныя Інстытуты фізікі, матэматыкі, ядзернай энергетыкі, цепла- і масаабмену, тэхнічнай кібернетыкі, генетыкі і цыталогіі. Праўленне Купрэвіча было адзначана бурным ростам Акадэміі Навук. У 1959 г. у ёй працавала 900 чалавек, а літаральна праз некалькі гадоў, калі прэзідэнтам стаў Купрэвіч, супрацоўнікаў стала 12 тысяч. З 1958 В. Ф. Купрэвіч стаў загадчыкам Аддзелу фізіялогіі і сістэматыкі ніжэйшых раслін АН БССР. Адкрыў існаванне глебавых энзімаў, якімі апартуністычна сілкуюцца вышэйшыя расліны праз свае каранёвыя сістэмы. Абгрунтаваў магчымасць практычнага выкарыстання актыўнасці глебавых энзімаў, заснаваў новы кірунак глебазнаўства — глебавую энзімалогію. У 1966 годзе выйшла кніга «Почвенная энзимология» (бел.: «Глебавая энзімалогія»), якая пабольшыла даследаванні ў гэтай галіне. Гэтая праца В. Ф. Купрэвіча атрымала высокую ацэнку і шырокую падтрымку ў навуковых колах. У сваёй кнізе Купрэвіч дае поўнае вызначэнне прадмета глебавай энзімалогіі як навукі. Гэта дае магчымасць казаць пра Васіля Купрэвіча як пра заснавальніка новага кірунку ў біялогіі і біяхіміі глебы. На думку У.С. Губарава  (руск.) (бел. В. Ф. Купрэвіч адыграў вырашальную ролю ў станаўленні навуковых даследаванняў на Беларусі. Навуковая дзейнасць В. Ф. Купрэвіча была вядомая і за межамі СССР. Ён удзельнічаў у працы Міжнароднага батанічнага кангрэса ў Парыжы ў 1954 годзе. У 1955 Васіль Феафілавіч ўзначаліў дэлегацыю БССР на міжнароднай канферэнцыі ў Жэневе па мірнаму выкарыстанню атамнай энергіі. Пазней, у 1958—1960 гг. В. Ф. Купрэвіч ў складзе парламенцкай групы наведаў Вялікабрытанію, Бельгію, Бразілію і Афрыку. Купрэвіч — аўтар больш за 100 навуковых прац, у т.л. 7 манаграфій. Падрыхтаваў шэраг кандыдатаў і дактароў навук. Уклад у геранталогію -------------------- В. Ф. Купрэвіч стварыў сектар геранталогіі ў АН БССР, які пачаў актыўную працу па вывучэнні механізмаў старэння. В. Ф. Купрэвіч абгрунтаваў старэнне і смерць як працэс нарастання парушэнняў міжклеткавых узаемадзеянняў, што прыводзіць да дэзінтэграцыі структуры і парушэння функцый біялагічнага аб’екта, што ў канчатковым выніку прыводзіць да смерці. З гэтых пазіцый акадэмік В. Ф. Купрэвіч разглядаў смерць не як агульна-біялагічны працэс, а як свайго роду захворванне, супраць якога можна знайсці лячэнне. Васіль Феафілавіч Купрэвіч спрабаваў даследаваць такую з’яву, як працягласць чалавечага жыцця (пры гэтым ён абапіраўся на працы такіх навукоўцаў як А. Вейсман і Іван Паўлаў). Купрэвіч зрабіў выснову, што механізм смерці паўстаў у працэсе эвалюцыі. Філасофскія даследаванні ------------------------ Купрэвіча-філосафа адносяць да прадстаўнікоў рускага касмізму. Філасофскія працы Купрэвіча прысвечаныя праблеме жыцця і яго індывідуальнага канца. Ён прытрымліваўся таго пункту погляду, які праводзіў Фёдараў яшчэ ў канцы XIX стагоддзі: смерць не першапачатковая ў прыродзе, яна з’явілася прыстасавальным эфектам, выпрацаваным у працэсе эвалюцыі. Але ў чалавеку гэты найэфектыўнейшы механізм удасканалення роду — праз змену пакаленняў — не проста вычэрпвае сябе, праз яго ўжо не дасягаецца міжвольнага прагрэсу, бо ўступае актыўная сіла, якая пераўтварае свет і сябе — розум, які самой сваёй існасцю патрабуе асабістага і бясконцага ўдасканалення. Бо смерць больш усяго непрымальная менавіта з пункта погляду асобы, надзеленай пачуццямі і свядомасцю. Купрэвіч разумее, што ўсведамленне непазбежнасці смерці, адчуванне бяссілля перад безданню, у якой бясследна знікаюць жывыя, якія адчуваюць, думаючыя істоты, нараджае ўнутраны трагізм свядомасці і існаванні чалавека, які можа і павінен быць пераадолены. Рэдактарская праца і грамадская дзейнасць ----------------------------------------- В. Ф. Купрэвіч быў галоўным рэдактарам наступных выданняў: «Ботанический журнал» (1959—1966), «Микология и фитопатология» (1967—1969), «Доклады АН БССР» (1952-69). Васілій Феафілавіч Купрэвіч з вялікай цікавасцю ставіўся да фатаграфіі і спрыяў стварэнню фотаклуба «Мінскага таварыства фатографаў-аматараў», з 1927 года ён быў абраны яго ганаровым старшынёй. Таксама ў рукапісах Купрэвіча захаваліся малюнкі, выкананыя яго рукой. У Цэнтральнай навуковай бібліятэцы захоўваецца асабісты архіў В. Ф. Купрэвіча, які складаецца з 2405 адзінак захавання. Ён быў перададзены Алегам Васільевічам Купрэвічам, сынам акадэміка, у 1989 годзе. Дэпутат ВС БССР (1951—1955) і СССР (1954—1969). Некаторыя біялагічныя віды, апісаныя В. Купрэвічам -------------------------------------------------- В. Ф. Купрэвіч апісаў 179 відаў паразітарных і сапрафітных грыбоў канюшыны і люцэрны (1954) і 180 відаў іржавых грыбоў, якія наносяць шкоду хлебным злакам і дзікарослым карысным раслінам (1957). Некаторыя з іх: * Aecidium kondoriense Kuprev. 1950 * Aecidium trichodesmatis Kuprev. 1950 * Coleosporium synuri Tranzschel ex Kuprev. 1957 * Melampsora berberifoliae Kuprev. 1957 * Melampsora lini-cathartici Kuprev. 1957 * Melampsora lini-usitatissimi Kuprev. 1957 * Milesia itoana (Kamei) Kuprev. & Tranzschel, 1939 * Milesia wilczekiana (Maire) Kuprev. & Tranzschel, 1939 * Puccinia arenariae-griffithii Kuprev. 1957 * Puccinia cinae Tranzschel & Kuprev. 1935 * Puccinia rhamni Kuprev. 1950 * Tuburcinia arrhenatheri Kuprev. * Urocystis arrhenatheri (Kuprev.) Savul. 1951 Уплыў на масавую культуру ------------------------- Валянцін Пікуль згадаў мужнага камандора Васіля Купрэвіча у сваім рамане «Маанзунд». Распавядаючы пра свой фільм «Касмічная адысея» у 1968 годзе, Стэнлі Кубрык прывёў словы Купрэвіча: «Я перакананы, што мы знойдзем спосаб адключыць механізмы старэння клетак». С. Ц. Канёнкаў  (руск.) (бел. стварыў скульптурны партрэт Васіля Феафілавіч, які захоўваецца ў зборы Смаленскага музея С. Т. Канёнкава. Пад уплывам ідэй В. Ф. Купрэвіча паўстала класічная п’еса «Брама неўміручасці» вядомага беларускага паэта Кандрата Крапівы, у якой закранаецца праблема этыкі ўзаемаадносін паміж людзьмі, якія атрымалі дар неўміручасці. Узнагароды ---------- Герой Сацыялістычнай Працы, званне «Заслужаны дзеяч навукі БССР» (1967), два ордэны Леніна (1967, 1969), ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга (1957), «Знак Пашаны» (1953), медалі. Ацэнкі і памяць --------------- Імем В. Ф. Купрэвіча быў названы цеплаход савецкага гандлёвага флоту «Акадэмік Купрэвіч», яго імя наданае Інстытуту эксперыментальнай батанікі, вуліцы ў Мінску, гімназіі і вуліцы ў Смалявічах. У гімназіі створаны мемарыяльны музей акадэміка В. Ф. Купрэвіча. Стужачку пры адкрыцці музея перарэзаў яго сын, генерал-маёр Алег Васільевіч Купрэвіч. Пахаваны на Усходніх могілках Мінска, надмагільны помнік уключаны ў 2007 годзе ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь як аб’екты гісторыка-культурнай спадчыны рэспубліканскага значэння. У Мінску на доме, дзе жыў В. Ф. Купрэвіч, усталявана мемарыяльная дошка. Да 115-годдзя была арганізавана выстаўка «Акадэмік Купрэвіч (да 115-годдзя з дня нараджэння)», якая адлюстроўвае найбольш значныя этапы навуковай, творчай, службовай і грамадскай дзейнасці В. Ф. Купрэвіча. Працы ----- * Научные труды. Т. 1-4. — Мн. 1971-75 * Физиология больного растения в связи с общими вопросами паразитизма. — М.; Л. 1947 * Почвенная энзимология. — Мн. 1966 (совм. с Т. А. Щербаковой) * Академия наук Белорусской ССР: Очерк истории и деятельности. — 3 изд. — Мн. 1968 * Купревич В. Ф. Траншель В. Г. «Флора споровых растений СССР. Т. IV. Melampsoraceae» (1957) * В. Ф. Купревич, Болезни клевера и люцерны: определитель — 1954 — Изд-во Академия наук СССР Зноскі ------ 1. ↑ International Plant Names Index — 1999.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q922063'></a> 2. ↑ Vasiliĭ Feofilovich Kuprevich // author citation Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q669585'></a> 3. ↑ Купревич Василий Феофилович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 27 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 4. ↑ Купревич Василий Феофилович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 5. ↑ Купревич Василий Феофилович в БСЭ (руск.) 6. ↑ Паводле звестак НАН РБ 7. ↑ Кальники (руск.) 8. 1 2 3 4 5 Академик Василий Феофилович Купревич как один из основоположников отечественной геронтологии (руск.) 9. 1 2 3 4 5 КУПРЕВИЧ Василий Феофилович (руск.) 10. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Нарадзіўся Васіль Купрэвіч Архівавана 9 лістапада 2011. (руск.) 11. 1 2 3 Рукапісы не гараць. Васіль Купрэвіч Архівавана 20 снежня 2017. 12. ↑ Известные революционеры. КУПРЕВИЧ Василий Феофилович (род. в 1897 году)(недаступная спасылка) (руск.) 13. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 т. 5. Биографический справочник. Мн: Издательство «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. 29 с. 14. 1 2 3 4 Камандор навукі Архівавана 12 кастрычніка 2011. 15. ↑ САНКТ-ПЕТЕРБУРГСКАЯ АКАДЕМИЯ НАУК Архівавана 27 лістапада 2012. (руск.) 16. 1 2 3 Василий Феофилович Купревич (руск.) 17. ↑ Василий Феофилович Купревич (руск.) 18. ↑ Василий Феофилович Купревич (руск.) 19. ↑ На родине Купревича В. Ф. Архівавана 12 кастрычніка 2011. (руск.) 20. ↑ Интеллигент первого поколения Архівавана 10 мая 2010. (руск.) 21. ↑ В. Губарев. Воспоминания о вселенной Архівавана 6 сакавіка 2016. (руск.) 22. ↑ 7-ы прэзідэнт НАН Беларусі КУПРЭВІЧ Васілій Феафілавіч 23. ↑ Альбом фатаграфій НФК «Мінск» 24. ↑ Малюнкі В. Ф. Купрэвіча, зробленыя падчас пасяджэння 47-ай канферэнцыі Міжпарламенцкага Саюза. 1958 г. 25. ↑ Васіль Купрэвіч Архівавана 6 лютага 2012. 26. ↑ EOL 27. ↑ КУПРЕВИЧ Василий Феофилович Архівавана 1 снежня 2021. (руск.) 28. ↑ Playboy Interview: Stanley Kubrick(недаступная спасылка) (англ.) 29. ↑ Фатаграфія цеплахода 30. ↑ Его имя носит наша гимназия Архівавана 3 снежня 2012. (руск.) 31. ↑ Мемориальный музей академика В. Ф. Купревича Архівавана 12 кастрычніка 2011. (руск.) 32. ↑ *склад. В.Я. Абламскі, І.М. Чарняўскі, Ю.А. Барысюк.* Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь. — Мн.: БЕЛТА, 2009. — 684 с. — ISBN 978-985-6828-35-8. 33. ↑ Нарадзіліся на Смалявіччыне 34. ↑ Постановление Совета Министров Белорусской ССР от 18 июня 1969 г. № 214 Об увековечении памяти В. Ф. Купревича(недаступная спасылка) (руск.) 35. ↑ Выставка к 115-летию со дня рождения Василия Купревича расскажет о наследии ученого (руск.) Літаратура ---------- * *У. Ліпскі* Ад матроса рэвалюцыі да прэзідэнта Акадэміі // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. — № 4. — Мн.: Полымя, 1986. — ISSN 0131-2669 — С. 1—3. * Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 411. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. * *М. Касцюковіч* The 7th President — Vasilii F. KUPREVICH // [THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF BELARUS]. — У Сеціве. * *Купревич В. Ф*. Долголетие: реальность мечты // Литературная газета. — 4 декабря 1968. — № 49. * *Купревич В. Ф*. Приглашение к бессмертию // Техника — молодёжи. — № 1. — 1965. * *Купревич В. Ф.* Путь к вечной жизни // Огонёк. — № 35. — 1967. * *Ліпскі У. С.* Урокі Купрэвіча: Дакум. аповесць. — Мн. 1987. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Васіль Феафілавіч Купрэвіч * Профіль Васіля Феафілавіча Купрэвіча на сайце РАН * Васіль Феафілавіч Купрэвіч у базе даных «История белорусской науки в лицах» Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (руск.) * Прэзідэнты НАНБ з 1928 года — Купрэвіч Васіль Феафілавіч * Биография, биобиблиографический указатель и Фото (руск.) | ⛭Кіраўнікі НАН Беларусі | | --- | | Прэзідэнты БелАН | * Усевалад Ігнатоўскі (1928—1931) * Павел Горын (Каляда) (1931—1936) | | Прэзідэнты АН БССР | * Іван Сурта (1936—1937) * Канстанцін Гораў (1938—1947) * Антон Жэбрак (1947) * Мікалай Грашчанкаў (1947—1951) * Іван Лупіновіч (в.а.; 1951—1952) * Васіль Купрэвіч (1952—1969) * Мікалай Барысевіч (1969—1987) * Уладзімір Платонаў (1987—1992) | | Прэзідэнты АН Беларусі | * Аляксандр Сцепаненка (в.а.; 1992) * Леанід Сушчэня (1992—1997) | | Прэзідэнты НАН Беларусі | * Аляксандр Вайтовіч (1997—2000) * Віктар Іпацьеў (в.а.; 2000—2001) * Ігар Валатоўскі (в.а.; 2001) * Міхаіл Мясніковіч (2001—2004) | | Старшыні Прэзідыума НАН Беларусі | * Міхаіл Мясніковіч (2004—2010) * Анатоль Русецкі (2010—2012) * Уладзімір Гусакоў (в.а. у 2012—2013; з 2013) | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | CiNii: DA15752600 · GND: 123313023 · ISNI: 0000 0001 0960 6082 · LCCN: n86026758 · NKC: jo2010563592 · NTA: 255823533 · NUKAT: n2005010333 · SUDOC: 231208804 · VIAF: 25507377 | |

Мерапрыемства па ўшанаванню загінулых на дарозе Малага—Альмерыя. 15 лютага 2015 года. **Масавае забойства на дарозе Малага—Альмерыя** адбылося 8 лютага 1937 года падчас грамадзянскай вайны ў Іспаніі пры спробе эвакуацыі мірнага насельніцтва з іспанскага горада Малага, які ў той момант кантралявалі рэспубліканцы. У выніку разгрому праўрадавай міліцыі падчас Малагскай аперацыі ў горад праніклі іспанскія нацыяналісты і злучэнні арміі фашысцкай Італіі. Не менш за 15 000 мірных жыхароў паспрабавалі эвакуявацца з абложанага горада па прыбярэжнай шашы N-340 (злучае Малагу з горадам Альмерыя). Падчас адыходу яны трапілі пад абстрэл. Храналогія ---------- 3 лютага сілы нацыяналістаў, якія надыходзілі на Малагу, натыкнуліся на супраціў рэспубліканцаў у Ронда, але задушылі яго. 6 лютага падраздзяленні італьянскага экспедыцыйнага корпуса атакавалі горад з навакольнага нагор’я, што вымусіла эвакуіраваць мірных жыхароў. 8 лютага Малага была захоплена сіламі нацыяналістаў. Артылерыя і танкі пастанцаў абстрэльвалі горад з сушы, а італьянскія і нямецкія караблі і самалёты бамбілі яго з мора і паветра. З-за свайго геаграфічнага становішча ўздоўж паўднёвага ўзбярэжжа Міжземнага мора і гарыстых унутраных межаў (Сьера-Марэна і Кардыльера-Бетыка) горад Малага быў абмежаваны ў сродках транспарту і эвакуацыі. У выніку тысячы жыхароў засталіся безабароннымі і непадрыхтаванымі да нападаў з боку нацыяналістаў. Таму, па розных падліках, ад 15 000 да 50 000 мірных жыхароў, у асноўным старыя, жанчыны і дзеці, беглі ў бок Альмерыі. Яна знаходзілася амаль на 200 км на паўночны ўсход па галоўнай прыбярэжнай магістралі, дарозе N-340 (*la carretera N-340*). Паколькі шаша знаходзілася пад прамым абстрэлам, а таксама пастаянна падвяргалася бамбардзіроўкам, каля 3000—5000 мірных жыхароў загінулі па шляху ў Альмерыю. Тыя, хто выжыў і дабраўся да Альмерыі, былі сустрэты гараджанамі непрыязна, паколькі яны асцерагаліся надыходзячых нацыяналістаў (хоць гораду ўдалося пратрымацца да самага канца вайны). Людзі, што адмовіліся эвакуіравацца з Малагі (прыкладна 4000 чалавек), часта падвяргаліся бяссудным забойствам або згвалтаванням. Адна з брацкіх магіл пацярпелых жыхароў горада захавалася на могілках Сан-Рафаэль. Памяць ------ Забойства грамадзянскіх асоб на дарозе Малага—Альмерыя служыць змрочным напамінам аб палітычных, эканамічных, сацыяльных і рэлігійных хваляваннях, якія ахапілі Іспанію ў XX стагоддзі. У 2005 годзе ў Торэ-дэль-Мар (прыкладна на паўдарогі паміж Малагай і Альмерыей) была здзейснена памінальная служба ў памяць пра ахвяраў масавага забойства. З таго часу стала традыцыяй штогод 7 лютага ўскладаць вянок у памяць аб загінулых. Гл. таксама ----------- * Белы тэрор у Іспаніі Зноскі ------ 1. ↑ Link label **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 26 лютага 2015. Праверана 21 кастрычніка 2013. Літаратура ---------- * Muñoz, Pedro M. y Marcelino C. Marcos. «La estructura del Estado y la vida política». España: Ayer y Hoy. Upper Saddle River, NJ: Pearson/Prentice Hall, 2010. 204—223. * Hernández, Javier. «El Blog De Los Kroquetas.» Weblog post. El Blog De Los Kroquetas. N.p. 28 Jan. 2010. Web. 20 Oct. 2013. * Geoff, Billett. «Geoffreybillett : Photography.» Geoffrey Billett Documentary Photography. N.p. 24 Sept. 2011. Web. 20 Oct. 2013.

**Захар Барсук** (Захар’я, ідыш: זכריה באַרסוק; 1915, Смалявічы — 1942) — яўрэйскі паэт. Біяграфія --------- Меў другое імя Алман (אַלמן). Скончыў яўрэйскую школу ў Смалявічах, яўрэйскае аддзяленне літаратурнага факультэта Мінскага педагагічнага інстытута (1937). Прызваны на вайсковую службу. Удзельнік паходу ў Заходнюю Беларусь, савецка-фінскай вайны (1939-40). Атрымаў адпачынак і прыехаў у Менск, потым зноў у арміі. Загінуў на фронце Вялікай айчыннай вайны. Быў знаёмы з Рыгорам Рэлесам, Лейбам Квіткай. Узнагароджаны ордэнамі і медалямі. Рыгор Рэлес успамінаў: «Захар быў бландзіністы, сярэдняга росту, хударлявы, голас меў мяккі, задушэўны. Ён быў схільны да жартаў, любіў апавядаць смяхотлівыя гісторыі. Крыўды ж пераносіў цярпліва». Дэбютаваў у друку ў 1931 г. Пісаў на ідышы. Друкаваўся ў газетах «Юнгер ленінец» (Малады ленінец), «Юнгер арбетэр» (Малады рабочы), «Акцябр», «Літаратура і мастацтва», часопісе «Штэрн» («Зорка»). Спрабаваў сілы ў літаратурнай крытыцы. У 30-я гг. асобнымі выданнямі выйшлі кніжкі для дзяцей «Чалюскін», «Мамлакат». Вершы друкаваліся ў анталогіях, пасмяротна ў зборніках «Ліра» (1985), «Скрыжалі памяці» і «Недаспяваныя песні». На беларускую мову яго вершы перакладаў Рыгор Барадулін. Бібліяграфія ------------ * טשעליוסקינ : א קינדער-פּאָעמע — Чэлюскін: а кіндэр-поэмэ — Менск, 1936 *Зборнікі* * 10 піёнэрышэ лідэр. Менск, 1934 * Атаке. Менск, 1934 * Ломір зінген. Масква, 1940 * Лірэ. Гл. таксама ----------- * Рахіль Брохес * Сара Каган * Эля Каган * Сямён Ляльчук * Рува Рэйзін * Леў Талалай * Генадзь Шведзік Літаратура ---------- * Скрыжалі памяці. Кніга 1. — Мн.: Бел. кнігазбор, 2005. ISBN 985-504-014-7 Спасылкі -------- * Блог Дж. Фогеля

Норык у складзе Рымскай імперыі | Гісторыя Аўстрыі | | --- | | | | Дагістарычная Аўстрыя | | Герцагства Аўстрыя | | Свяшчэнная Рымская імперыя | | * Габсбургская манархія | | Аўстрыйская імперыя | | Аўстра-Венгрыя | | * Цыслейтанія | | Нямецкая Аўстрыя | | Першая рэспубліка | | Грамадзянская вайна | | Федэратыўная Дзяржава Аўстрыя | | Аншлюс | | Остмарк | | Саюзная акупацыя | | Другая рэспубліка | **Но́рык** (лац.: Noricum) — царства племені таўрыскаў (IV—I стст. да н. э.), а затым рымская правінцыя паміж вершняй плынню Дравы і Дунаем (з канца І ст. да н. э — да 420 г. н.э). Гісторыя -------- ### Дарымскі перыяд Паводле лацінскіх крыніц у IV ст. да н.э. ілірыйскае племя норыкаў аб’яднала пад сваёй уладай некалькі кельцкіх, ілірыйскіх плямён і плямёны венетаў, утварыўшы такім чынам уласную дзяржаву у паўночна-усходніх Альпах. Сталіцай царства зрабілася Нарэя. Першя згадкі пра таўрыскаў Норыка знаходзім у Палібія ва «Ўсеагульнай гісторыі»: «Залатыя россыпы ў Норыке. …Яшчэ ў яго час, кажа Палібій, у зямлі Таўрыскай і норыкаў, блізу Аквілеі, адкрытыя настолькі багатыя залатыя россыпы, што дастаткова паглыбіцца на два футы ад павярхні зямлі, каб адразу напасці на золата; аднак залатаносная міна мела не болей за пятнаццаць футаў. Некаторая частка золата неабходная там ў чыстым выглядзе, у кавалачках велічынёю з палявы ці воўчы боб, якія ў агні губляюць толькі васьмую часткку аб’ёму; іншая частка парабуе працягла плаўлення, але і яна вельмі прыбытковая. Адзін час ілірыйцы цягам двух месяцаў працавалі на россыпах разам з варварамі, і золата адразу ж па ўсёй Італіі ўпала ў кошце на адну траціну. Калі таўрыскі заўважылі гэта, яны прагналі паплечнікаў і вялі гандаль адны». Рымляне пачалі прыходзіць ў гэтую мясцовасць яшчэ ў ІІ стагоддзі да н.э. з заснаванай у 181 годзе да н.э. рымскай калоніі Аквілеі. Асабліва іх прываблівалі паклады жалезнай руды ў Нарэі (Noreia), ад назвы якой, відаць, і паходзіць рымская назва ўсёй вобласці. У 113 годзе да н.э. кімвры разбілі на тэрыторыі Норыка войска рымскага консула Гнея Папрыя Карбона. У грамядзянскай вайне 49-45 гадоў да н.э. таўрыскі выступілі на баку Пампея. У Норыке сфарміравалася своеасаблівае рабаўладальніцкае грамадства. Узровень развіцця антычнага Норыка быў даволі высокі. Тут ужывалася свая арыгінальная пісьмовасць і нават кляпалася ўласная манета. Мовы венетаў і ілірыйцаў былі адносная блізкія адна да адной, таму ў Норыке выкарыстоўваліся венетская і ілірыйская пісьмовасць. Вядомыя толькі два боствы норыкаў — Марс Латобій, які зваўся «вялікім богам», «царом туата», і багіня Нарэя, «вялікая маці народа». На базе некаторых надпісаў, якія яшчэ не расшыфраваныя, мяркуецца існаванне норыкскай мовы. ### Кіраўнікі Норыка (каля 370 — 16 гг. да н.э.) каля 370 — 45 года да н.э. кельцкі плямённы саюз таўрыскаў (сталіца Віндабона). * Экеа (цар каля 200 г. да н.э.) * Боро * Цінэа * Ата * Андамаці * Экрытусір (каля 60 г. да н.э.) * Вокіа (каля 60 — 45 да н.э.) * 45 да н.э. — 420 н.э. — рымская правінцыя Норык. ### Рымская правінцыя (16 год да н.э. — 476 год н.э) Правінцыя Норык на мапе Рымскай Імперыі. У 16 годзе да н.э. таўрыскі былі заваяваныя праконсулам Ілірыкам Сіліем, вобласць была далучаная да Рымскай Імперыі і пераўтворана ў правінцыю Норык. У наступныя тры стагоддзі ў Норыку адбылася моцная раманізацыя, чаму судзейнічала мірная атмасфера ў правінцыі, якая да канца IV ст. не ведала варваскіх нашэсцяў, за выключэннем перыяду Маркаманскіх войн. У правінцыі доўгі час не было значных рымскіх войскаў, яе ваенныя сілы абмяжоўваліся некалькімі аламі і кагортамі, якія набіралі з мясцовага насельніцтва. Калі ў 15 годзе да н.э. у Карнут был пераведзены з Эмоны XV Апалонаў легіён, гэта горад быў адразу пераданы Паноніі. Акрамя таго, у Норыку базавалася флатылія рачных караблёў дзеля аховы Дуная. Яе галоўнай базай быў форт Лаўрыяк. У час Маркаманскай вайны Марку Аўрэлію давялося набраць у Італіі два новыя легіёны, адзін з якіх, II Італійскі легіён, быў пакінуты ў Лаўрыяке. Межы Норыка ў той час абмяжоўваліся на поўначы Дуная, які аддзяляў правінцыю ад Германіі, на захадзе ракой Ін — ад Рэцыі, на поўдні Карнійскімі Альпамі і Караванкамі — ад зямлі карнаў, на усходзе гарамі Mons Cetius і штырыйскай узгорыстай краінай — ад Паноніі. Паўднёва-усходняя частка Норыка прыкрывала важную стратэгічную дарогу Via Giulia Augusta, якая была звязана з Янтарным шляхам і ішла ад Дуная праз Лаўрыяк — Вірун — Цэлея на Аквілею. У кіраўніцтва імператара Клаўдзія гарадскія паселішчы правінцыі атрымалі статум муніцыпіяў. Пры Каракале аналагічы стату набылі Лаўрыяк, заснаваны ў канцы ІІ ці пачатку ІІІ стагоддзя як лагер для II Італійскага легіёна, вакол якога хутка ўтварылася паселішча. Адміністрацыйным цэнтрам правінцыі быў Вірун. Найболей значнымі гарадамі Норыка былі Вірун (Virunum), Теурына, Ювавум (сучасны Зальцбург), Лінцыя (сучасны Лінц), Лаўрыяк (Лорх), Петовіум (сучасны Птуй) і Авілава (Вельс). Зноскі ------ 1. ↑ Палібій «Усеагульная гісторыя» Архівавана 1 лютага 2014. 2. ↑ Древний Восток и античность. // Правители Мира. Хронологическо-генеалогические таблицы по всемирной истории в 4 тт. / Автор-составитель В. В. Эрлихман. — Т. Глава 1. 10.5. Норик. (руск.) 3. 1 2 Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона в Викитеке Спысылкі -------- * *Кузьмін А. Г.* З перадгісторыі народаў Еўропы | Правінцыі Рымскай імперыі ў 120 годзе | | --- | | Азія · Аквітанія · Асірыя · Афрыка · Ахея · Балеары · Белгіка · Бетыка · Брытанія · Верхняя Германія · Віфінія · Галатыя · Дакія · Далмацыя · Егіпет · Італія · Іўдзея · Камяністая Аравія · Кападокія · Кілікія · Кіпр · Камагена · Корсіка і Сардзінія · Коцкія Альпы · Крыт і Кірэнаіка · Лікаонія · Лікія · Лугдунская Галія · Лузітанія · Маўрэтанія · Македонія · Малая Арменія · Мёзія · Нарбонская Галія · Ніжняя Германія · Норык · Нумідыя · Асраена · Памфілія · Панонія · Пенінскія Альпы · Прыморскія Альпы · Пісідыя · Понт · Рэцыя · Сірыя · Сіцылія · Месапатамія · Цопк (Сафена) · Тараконская Іспанія · Фракія · Эпір |

Лік родаў ці класаў у асобных мовах **Род** у граматыцы — граматычная катэгорыя, якая ўласціва розным часцінам мовы і заключаецца ў размеркаванні слоў і форм па класах, якія традыцыйна суадносяцца з прыметамі полу ці іх адсутнасцю. Род з'яўляецца класіфікавальнаю катэгорыяй для назоўнікаў, анафарычнаю для займеннікаў 3-й асобы адзіночнага ліку і словазмяняльнаю для астатніх часцін мовы. У беларускай мове выдзяляюць наступныя віды граматычнага роду: * мужчынскі; * жаночы; * ніякі; * агульны. Катэгорыя роду — характэрная рыса граматычнага ладу індаеўрапейскіх, семіцкіх, дравідыйскіх і паўночнакаўказскіх моў. У сінтэтычных мовах катэгорыя роду цесна звязана з катэгорыяй адушаўлёнасці/неадушаўлёнасці і ўтварае з ёю адну катэгорыю дапасавальных класаў. Па меры узмацнення аналітызму функцыя распазнавання роду пераходзіць ад флексіі да артыкля, і пры страце родавых проціпастаўленняў у імёнах род пераходзіць у схаваную катэгорыю, як гэта адбылося, напрыклад, у англійскай мове. Большасць моў свету не маюць роду, напрыклад, сучасныя армянская, японская, кітайская, фіна-ўгорскія, цюркскія, мангольскія, жэставыя мовы (акрамя японскай) і інш. Зноскі ------ 1. ↑ *Wendy Sandler and Diane Lillo-Martin.* Sign Language and Linguistic Universals. — Cambridge University Press, 2006. — ISBN 978-0521483957. Гл. таксама ----------- * Імянны клас * Гендэрная лінгвістыка | ⛭Марфалогія мовы | | --- | | Асноўныя паняцці | * Марфема * Корань * Афікс: суфікс, прэфікс (прыстаўка), цыркумфікс, інфікс, трансфікс, дысфікс * Флексія * Нулявы афікс * Фарматыў * Марфеміка * Словаўтварэнне * Словазмяненне * Формаўтварэнне * Граматычная форма * Граматычнае значэнне * Таксіс * Граматычная катэгорыя * Актантная дэрывацыя * Дапасавальны клас * Грамема * Парадыгма * Лексема * Словаформа * Часціна мовы | | Звязаныя тэмы | * Узроўні мовы * Граматыка * Сінтаксіс * Граматычная семантыка * Марфаналогія * Лінгвістычная тыпалогія | | Граматычныя катэгорыі | * Агенс * Адушаўлёнасць * Трыванне * Склон * Інклюзіў * Ступені параўнання * Пэўнасць (англ.: Definiteness) * Эвідэнцыяльнасць * Фокус (англ.: Focus) * Род * Адміратыўнасць * Мадальнасць * Лад * Імянны клас * Асоба * Лік * Палярнасць (англ.: Polarity) * Час * Актуальнасць * Пераходнасць * Валентнасць * Стан * Жаданасць (англ.: Volition) | | * Фанетыка і фаналогія * Сінтаксіс |

**ТАА «„Завод Бульбашъ"»** — беларускі алкагольны завод, заснаваны ў 2004 годзе. Гісторыя -------- Гісторыя прадпрыемства пачалася ў 2004 годзе як СТАА «Завод вінаградных вінаў „Дыяніс"». 30 лістапада 2004 года завод пачаў вытворчасць настойкі «Бульбашъ». Першым прадуктам, якi быў разліты на лініі, стала салодкая настойка «Рабіна зімняя». Затым у лінейцы з’явіліся горкія настойкі — «Рабіна з каньяком», «Зверабой», «Пярцовая», «Мядовая з перцам». У 2005 годзе на рынак выйшлі настойкі «Зубровая» і «Ліпа з мёдам». У 2006 годзе настойка «Бульбашъ — Ліпа з мёдам» заваявала ўзнагароду — зорку міжнароднага дэгустацыйнага конкурсу «ПРАДЭКСПА» ў Маскве. Пачалася вытворчасць і продаж настойкі «Бульбашъ на бярозавых пупышках». У 2007 годзе настойкі Бульбашъ упершыню выпушчаны ў бутэльцы аб’ёмам 0,7 літра, у 2008 годзе выпушчаны ў новым аб’ёме 0,2 літра. На паліцах крам з’явіліся настойкі 0,2 літра: «На Бярозавых пупышках», «Хлебная», «Журавінавая», «Ліпа з мёдам», «Рабіна з каньяком». З’явіўся новы безалкагольны Бульбашъ — пітная вада. У 2013 годзе завод СТАА «Завод вінаградных вінаў „Дыяніс"» быў перайменаваны ў ТАА «Завод „Бульбаш"». Зноскі ------ 1. ↑ ТАА «ЗАВОД БУЛЬБАШЪ» 2. ↑ Завод «Дыяніс» стаў «Бульбашом»

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Катоўскі. **Рыгор Іванавіч Катоўскі** (12 чэрвеня 1881 — 6 жніўня 1925) — савецкі ваенны і палітычны дзеяч, удзельнік Грамадзянскай вайны. Член Саюзнага, Украінскага і Малдаўскага ЦВК. Член Рэўваенсавета СССР. Бацька расійскага вучонага індолага Рыгора Рыгоравіча Катоўскага. Загінуў пры нявысветленых абставінах. Біяграфія --------- Рыгор Катоўскі нарадзіўся 12 (24) чэрвеня 1881 г. ў сяле Ганчешць (цяпер горад Хынчэшць у Малдове), у сям’і завадскога механіка. Акрамя яго, у бацькоў было яшчэ пяць дзяцей. Бацька Катоўскага быў з каталікоў, абруселы праваслаўны паляк, маці — руская. Па бацькаўскай лініі Рыгор Катоўскі паходзіў са старадаўняга польскага шляхетнага роду, які валодаў маёнткам у Камянец-Падольскай губерні. Дзед Катоўскага за сувязі з удзельнікамі польскага нацыянальнага руху быў датэрмінова звольнены ў адстаўку са службы. Пазней ён збяднеў, і бацька Рыгора Катоўскага, інжынер-механік па адукацыі, вымушаны быў пераехаць да Бесарабіі і перайсці ў мяшчанскае саслоўе. Па ўспамінах самога Катоўскага, у дзяцінстве ён любіў спорт і авантурныя раманы. З дзяцінства адрозніваўся атлетычных складаннем і меў задаткі лідара. Пакутаваў логанеўрозам (заіканне). У два гады Катоўскі страціў маці, а ў шаснаццаць — бацьку. Выхаваннем Рыгора Катоўскага займалася яго хросная маці Сафія Шаль, маладая ўдава, дачка інжынера, бельгійскага падданага, які працаваў па суседстве і быў сябрам бацькі хлопчыка, і хрэсны — памешчык Манук-Бей. Манук-Бей дапамог юнаку паступіць у Кукурузенскае сельскагаспадарчае вучылішча і аплаціў увесь пансіён. У вучылішча Рыгор асабліва старанна вывучаў аграномы і нямецкую мову, так як Манук-Бей абяцаў накіраваць яго на «данавучанне» у Германію на Вышэйшай адукацыі (сельскагаспадарчыя курсы). Надзеі гэтыя не апраўдаліся з-за смерці Манук-Бея ў 1902 годзе. У студзені 1918 г. Катоўскі ўзначальваў атрад, які прыкрываў адыход бальшавікоў з Кішынёва. У студзені-сакавіку 1918 г. камандаваў кавалерыйскай групай у Ціраспальскім атрадзе. У сакавіку 1918 г. Адэская Савецкая Рэспубліка была ліквідавана аўстра-германскімі войскамі, якія ўвайшлі на Украіну пасля зняволенага Украінскай Цэнтральнай Радай сепаратнага міру. Атрад Катоўскага быў распушчаны. Катоўскі перайшоў на нелегальнае становішча. З адыходам аўстра-германскіх войскаў, 19 красавіка 1919 г. Катоўскі атрымлівае ад Адэскага камісарыята прызначэнне на пасаду кіраўніка ваеннага камісарыята ў г. Авідзіёпаль. У ліпені 1919 г. назначаны камандзірам 2-й брыгады 45-й стралковай дывізіі (брыгада была створана на аснове прыднястроўскага палка). У лістападзе 1919 г. Катоўскі захварэў на запаленне лёгкіх. Са студзеня 1920 г. камандаваў кавалерыйскай брыгадай 45-й стралковай дывізіі, ваюючы ва ​​Украіне і на савецка-польскім фронце. У красавіку 1920 г. уступіў у РКП(б). Са снежня 1920 г. Катоўскі — начальнік 17-й кавалерыйскай дывізіі. У 1921 г. камандаваў кавалерыйскімі часткамі, у тым ліку душачы паўстанні «махноўцаў», «антонаўцаў» і «пятлюраўцаў». У верасні 1921 г. Катоўскага прызначаюць начальнікам 9-й кавалерыйскай дывізіі, у кастрычніку 1922 г. — камандзірам 2-га кавалерыйскага корпуса. У г. Ціраспалі ў 1920—1921 гадах у будынку былой гасцініцы «Парыж» размяшчалася штаб-кватэра Катоўскага (цяпер — штаб-музей). Там жа, паводле легенды, Катоўскага адсвяткаваў сваё вяселле. Улетку 1925 г. наркам Фрунзэ прызначае Катоўскага сваім намеснікам. Уступіць у пасаду Рыгор Іванавіч Катоўскі не паспеў. Катоўскі быў застрэлены 6 жніўня 1925 г. падчас адпачынку ў саўгасе «Чабанка» (на чарнаморскім узбярэжжы за 30 км ад г. Адэсы) Мэерам Зайдэрам па мянушцы «Маёрык», былым у 1919 г. ад’ютантам крымінальнага аўтарытэту і агента дзяржаўнай спецслужбы «Мішкі Япончыка». Па «іншай версіі», Зайдер не меў дачынення да «вайсковай службы» і не быў ад’ютантам «крымінальнага аўтарытэта» Адэсы, а быў былым уладальнікам адэскага «публічнага дома». Дакументы па справе аб забойстве Катоўскага знаходзяцца ў расійскіх спецсховах (КДБ СССР) пад грыфам «зусім сакрэтна». Пасля забойства Катоўскага Мэер Зайдэр не хаваўся ад следства і адразу заявіў пра сваё злачынства. У жніўні 1926 г. забойца быў асуджаны да 10 гадоў зняволення. У зняволенні амаль адразу атрымаў прывілей — стаў начальнікам турэмнага клуба і атрымаў права вольнага выхаду ў горад з турмы. У 1928 г. Зайдэр быў вызвалены з фармулёўкай «За прыкладныя паводзіны». Працаваў счэпшчыкам на чыгунцы. Восенню 1930 г. быў забіты трыма ветэранамі дывізіі Катоўскага. У даследчыкаў ёсць падставы меркаваць, што ўсе «кампетэнтныя органы» мелі інфармацыю пра падрыхтоўку злачынства Зайдэра. Забойства Катоўскага было выгадна канкурэнту ў дзяржаўнай уладзе (у інтрыгах Масквы). Забойцаў Зайдэра дзяржаўная ўлада асудзіць не асмелілася. Легендарнаму камкору савецкая улада зладзіла пышнае пахаванне, параўнальнае па пампезнасці з пахаваннем У. І. Леніна. Цела прыбыла на адэскі вакзал урачыста, з ганаровай вартай, труна патанала ў кветках і вянках. У калоннай зале «акр.выкан.кама» да труны адкрылі «шырокі доступ усім працоўным». У Адэсе луналі жалобныя сцягі. У гарадах раскватаравання 2-га коннага корпуса далі салют з 20 гармат. 11 жніўня 1925 г. спецыяльны жалобны цягнік даставіў труну з целам Катоўскага ў Бірзулу. На пахаванне Катоўскага ў Бірзулу прыбылі вядомыя ваенныя лідары С. М. Будзённы і А. І. Ягораў, з Кіева прыбылі камандуючыя войскамі Украінскай ваеннай акругі І. Э. Якір і адзін з кіраўнікоў украінскага ўрада — А. І. Буцэнка. Катоўскі ўзнагароджаны трыма ордэнамі Чырвонага Сцяга і Ганаровым рэвалюцыйным зброяй — інкруставанай кавалерыйскай шашкай. У памяць аб ім названы вуліцы, створаны фільмы, пабудаваныя помнікі г.д.. Зноскі ------ 1. ↑ Котовский Григорий Иванович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 27 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> Літаратура ---------- * *Шмерлинг В.* Котовский / Шмерлинг В. — М.: Журнгазобъединение, 1937. — 274 с.: ил. (руск.) * *Скворцов А. Е.* Г. И. Котовский о физической культуре / Скворцов А. Е. // Теория и практика физ. культуры. — 1950. — Т. XIII. — Вып. 5. — С. 324—329. (руск.) * Григорий Иванович Котовский. [1881-1925]. — М.: Воениздат, 1951. — 19 с.: ил. (руск.) * *Бунчук М. Ф.* Основные этапы развития физической культуры в колхозах УССР (в годы довоенных пятилеток) : дис. … канд. пед. наук / Бунчук М. Ф.; Укр. НИИ Педагогики. — Киев, 1954. — 348 с. (руск.) * Документы и материалы к истории гражданской войны в СССР. Г. И. Котовский. — Кишенев, 1956. — 622 с. (руск.) * *Четвериков Б. Д.* Котовский: Роман / [Илл.: П. С. Корецкий]. Кн. 1. — М.: Воениздат, 1961. — 607 с.: ил. (руск.) * *Четвериков Б. Д.* Котовский: Роман / [Илл.: П. С. Корецкий]. Кн. 2: Эстафета жизни. — М.: Воениздат, 1964. — 461 с.: ил. (руск.) * *Четвериков Б. Д.* Котовский: Роман / Худож. П. Н. Пинкисевич. Кн. 1: Человек-легенда. — М.: Воениздат, 1968. — 614 с.: ил. (руск.) * *Четвериков Б. Д.* Котовский: Роман / Худож. П. Н. Пинкисевич. Кн. 2: Эстафета жизни. — М.: Воениздат, 1968. — 463 с.: ил. (руск.) * *Кузьмин Н. П.* Меч и плуг: Повесть о Григории Котовском. — М.: Политиздат, 1976 (Пламенные революционеры) — 411 с, ил. То же. — 2-е изд. испр. —1981.— 398 с, ил. (руск.) * *Ананьев Г. А.* Котовский / Ананьев Г. А. — М.: Мол. гвардия, 1982. — 208 с.: фот. (руск.) * *Четвериков Б. Д.* Котовский: Роман / Четвериков Б. Д. — М.: Воениздат, 1986. — 636 с. (руск.) * *Бурин Сергей* Григорий Котовский: Легенда и быль, М.: «Олимп»; Смоленск: Русич,1999 г. (руск.) * Также Котовский — герой романа В. Пелевина «Чапаев и Пустота» (руск.) * Савченко В. А. : Котовский, Эксмо, Mосква, 2010 г. — 256 с. (руск.) ### Спасылкі * Подробная биография Котовского Григория Ивановича: история его жизни; (руск.) * Воспоминания Григория Котовского о тамбовской операцииАрхівавана 21 студзеня 2013.; (руск.) * Третья мумия СССР. Тело Котовского заливает водой, а историки мечтают заполучить уголовное дело убийцы комкора Архівавана 17 красавіка 2021.; (руск.) * Если погибают комкоры, значит это кому-то нужно…; (руск.) * Кто убил Робин Гуда революции?. (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 16697698s · GND: 121672018 · ISNI: 0000 0000 1634 5901 · LCCN: n82028012 · NKC: jx20130909003 · NUKAT: n2012276665 · VIAF: 37780227 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Красоўскі. **Эдуард-Антон Якаўлевіч Красоўскі** (1823—1898) — акадэмік, лейб-акушэр, сапраўдны тайны саветнік, гінеколаг, акушэр, заснавальнік акушэрства ў Расіі. Адукацыя -------- Нарадзіўся 6 (18 сакавіка) 1823 года ў Слуцку. У 1842 годзе Красоўскі скончыў Слуцкую гімназію. У 1848 годзе, адвучыўшыся ў медыка-хірургічнай акадэміі, дзе вывучаў аператыўную хірургію пад кіраўніцтвам М. І. Пірагова, атрымаў прафесію лекара. З 1849 года працаваў ардынатарам клінікі акушэрства, жаночых і дзіцячых хвароб. У 1852 годзе атрымаў ступень доктара медыцыны, абараніўшы дысертацыю на тэму «Melatemato quaedam de uteri ruptura». Медыцынская дзейнасць --------------------- Красоўскі па справядлівасці лічыцца самым выдатным рускім акушэрам XIX стагоддзя. Ён падняў на вялікую вышыню аператыўнае акушэрства і аператыўную гінекалогію ў Расіі і ў гэтых адносінах стаў аўтарытэтам ва ўсім вучоным свеце. Асаблівую славу ён набыў як адзін з самых ранніх і выдатных аварыятамістаў. У 1862 ён упершыню вырабіў аварыятамію са шчасным зыходам і распрацаваў арыгінальны спосаб гэтай аперацыі. Красоўскі правёў больш за 800 аперацый, што складала для таго часу велізарную лічбу. Таксама Красоўскі займаўся пытаннямі даследавання маткі зондам, лячэннем пры скрыўленні маткі, засцярогай пахвіны пры родах выкарыстаннем надрэзаў і іншымі. Красоўскі быў ініцыятарам заснавання першай у Расіі кафедры педыятрыі. Сумесна з іншымі ўрачамі, ім было заснавана першае гінекалагічнае і акушэрскае таварыства ў Пецярбургу, якім ён старшыняваў некалькі гадоў. З 1887 па 1892 Красоўскі быў адным з рэдактараў «Журнала акушерства и женских болезней». Публікацыі ---------- * «De l'ovariotomie» (з атласам, 1868; пазней выйшла і на рускай мове) * «Курс практического акушерства» (СПб. 1865) * «Оперативное акушерство» (1879; 4-е выданне) * «Оперативное акушерство со включением учения о неправильностях женского таза» (СПб. 1889; 4-е выданне) Узнагароды і званні ------------------- * Ганаровы член 34 рускіх і замежных навуковых таварыстваў. * Узнагароджаны ордэнам Аляксандра Неўскага. Імя акадэміка Красоўскага носіць Клініка акушэрства і гінекалогіі Санкт-Пецярбургскай Ваенна-медыцынскай акадэміі. Зноскі ------ 1. ↑ Крассовский, Антон Яковлевич (руск.) Спасылкі -------- * Крассовский, Эдуард-Антон Яковлевич // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. * Красоўскі ў артыкуле «Гісторыя акушэрства» | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · Sejm-Wielki.pl | | Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0000 5793 3507 · NKC: nlk20010099964 · NUKAT: n2020210609 · VIAF: 301304986 |

**Троіцкі касцёл у Косава** — рымска-каталіцкі касцёл у г. Косава Івацэвіцкага раёна, Брэсцкай вобласці. Помнік архітэктуры ў неагатычным стылі. Некаторыя крыніцы характарызуюць стыль храма як неараманскі. Уключаны ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь (код 113Г000309). Гісторыя -------- Касцёл у 1909 годзе 1 верасня 1520 года Троцкі Ваявода Ежы, сын Рыгора, са згоды сваёй жонкі Ганны, заснаваў у Косава касцёл Святой Тройцы і Найсвяцейшай Марыі Панны. Заступнік забяспечыў касцёл дабром ў выглядзе зямель, лесу, лугоў якія ўваходзяць у склад уладанняў у Красоўшчыне, Пустаўшчыне, у Мацеёўщыне і Невяроўшчыне. Адначасова надзяліў сельскагаспадарчымі пладамі з дзесяціны з сваіх рэзідэнцый і Косава, а гэтак жа з даходаў млыноў і карчмоў. Першым рэктарам касцёла стаў Якуб дэ Градзічэ. Падчас рэфармацыі касцёл выконваў ролю кальвінісцкай абшчыны. Уладальнік маёмасці Леў Сапега, Вялікі гетман ВЛК, актам ад 20 чэрвеня 1626 года пашырыў зямельныя ўладанні і зафундаваў новы каменны касцёл, таксама падараваў абраз «Маці Божай Ласкавай» 1620 года, які знаходзіцца на галоўным алтары, і ўнікальную купель па кракаўскім узоры. 12 лютага 1746 года ў Косаўскім касцёле хрысцілі Тадэвуша Касцюшка, які нарадзіўся 4 лютага 1746 года ў Мерачоўшчыны. Цырымонію здзейсніў прыёр Дамініканскага Ордэна з Гошчава а. Раймунд Корсак. Метрычная кніга з запісам хрышчэння з гэтага года пад №479, знаходзіцца ў Нацыянальным Музеі ў Варшаве пад № 23625 / МН. Захавалася каменная купель са старога касцёла. У 1859 годзе была ўзведзена могілкавая капліца, на магіле кс. Адама Дмахоўскага. Для пабудовы вонкавых сцен былі выкарыстаныя сярэднявечныя надмагільныя камяні. У 1872 годзе касцёл згарэў падчас вялікага пажару горада. У 1877 годзе быў узведзены цагляны касцёл у неагатычным стылі, на складчыну прыхаджан, асабліва Вандаліна Пуслоўскага. У 1888 годзе быў падвешаны звон, адліты ў Вангрове, набыты на складчыну прыхаджан. У 1928 годзе ўсталяваны помнік удзельнікам паўстання 1863-64 гг. У 1937 годзе быў пашыраны орган. Касцёл бесперапынна дзейнічае. Архітэктура ----------- Храм аднанефны, мае прамавугольны ў плане аб'ём. Неф завяршае пяцігранная апсіда з двума бакавымі сакрысціямі. Галоўны фасад адзначаны чатырохкантовай шатровай вежай-званіцай. Бакавыя фасады рытмічна расчлянёны ступеньчатымі контрфорсамі, спічастымі вокнамі з вітражамі. Неф перакрыты цыліндрычным скляпеннем з распалубкамі і папружнымі аркамі, якія ўпрыгожаны арнаментальным роспісам. Над уваходам хоры на дзвюх калонах. Мастацка-кампазіцыйным цэнтрам галоўнага алтара з'яўляецца абраз «Маці Божай Міласэрнасці». Зноскі ------ 1. 1 2 Збор помнікаў гісторыі і культуры. Брестская область. Стар. 210—211 2. ↑ «Архітэктура Беларусі. Энцыклапедычны даведнік». Мінск, «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі», 1993 год. ISBN 5-85700-078-5. 3. ↑ А. М. Кулагiн. Каталiцкiя храмы Беларусi. — Мінск: 2008. ISBN 978-985-11-0395-5 4. ↑ Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 студзеня 2021. Праверана 17 студзеня 2021. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Троіцкі касцёл (Косава) * Троіцкі касцёл (Косава) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Троіцкі касцёл (Косава) на сайце Radzima.org * Троіцкі касцёл (Косава) на сайце «Архіварта» | ⛭Пружанскі дэканат | | --- | | Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі Ружанцовай (Белаазёрск) · Касцёл Найсвяцейшай Тройцы (Бяроза) · Касцёл Узвышэння Святога Крыжа (Волька) · Касцёл Святога Міхаіла Арханёла (Вялікае Сяло) · Касцёл Узвышэння Святога Крыжа (Івацэвічы) · Касцёл Найсвяцейшай Тройцы (Косава) · Касцёл Найсвяцейшай Тройцы (Лыскава) · Касцёл Божай Міласэрнасці (Перадзельск) · Касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Дзевы Марыі (Пружаны) · Касцёл Найсвяцейшай Тройцы (Ружаны) · Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі (Сігневічы) · Касцёл Святога Аляксея (Сялец) · Касцёл Найсвяцейшай Тройцы (Шарашова) |

**Про́ня** — рака ў Віцебскай і Магілёўскай абласцях Беларусі, правы прыток Сажа. Даўжыня 172 км. Рака пачынаецца ў вёсцы Ланенка Дубровенскага раёна Віцебскай вобласці і мае кірунак з поўначы на поўдзень да ўпадзення ў Сож на ўсходняй ускраіне горада Слаўгарада. Цячэ пераважна па Аршанска-Магілёўскай раўніне. Назва ----- Даследчыкі Уладзімір Тапароў і Алег Трубачоў лічаць гідронім Проня словам балцкага паходжання. Назва зведала эвалюцыю: Проня < \*Прёна < \*Пърена. Адпачатнай формай кораня мяркуецца \**Pir-*, які можа прысутнічаць у назвах сожскіх рэк тыпу Пяранка / *Пірянка*, Перанка / Перынка (тройчы ў басейне Верхняга Сажа вышэй за Мсціслаў), якія адразу на ўсходзе ад цячэння Проні. Такога ж паходжання найімаверней і назва ракі Проня на Павоччы, тым больш яна мае прыток з назвай Піроча, у якім можа быць той жа балцкі корань \**Pir-*. Вялікая адлегласць, на якой мусіў адбывацца адзін і той жа працэс фанетычнай трансфармацыі (Проня на Пасожжы і Проня на Павоччы), больш-менш такая ж (з паўтысячы кіламетраў), што аддзяляе, напрыклад, і сожскую раку *Стрячи* ад вілейскай ракі Страча (< *Стряча*), назвы якіх мусілі аднолькава прайсці трансфармацыю ад адпачатнага *\*Sir-int-*. На такія «гідранімічныя ізаглосы» са «звышдалёкімі сувязямі» звяртаў увагу Уладзімір Тапароў. Ёсць версія, што старажытная назва ракі Проня — Прапой, той, які мае хуткае цячэнне, магчыма, гэта слова дало назву гораду Прапошаску (сучасны Слаўгарад). Народная версія аб утварэнні назвы ракі больш маляўнічая. Паводле падання, калісьці жылі дзяўчына Бася і юнак Проня. Яны моцна любілі адзін аднаго, але бацькі Басі не дазвалялі ёй выйсці замуж за беднага Проню. Тады маладыя людзі вырашылі бегчы і папрасілі багоў, каб тыя дазволілі ім быць разам. Багі выканалі іх просьбу. І калі не помнячы сябе ад шаленства бацька кінуўся ў пагоню за ўцекачамі, то выехаўшы на адну з палян, убачыў зліццё дзвюх рэк — гэта і былі Бася і Проня. Магчыма, што з дзяўчынай Проней здарылася іншая неспадзёўка — яна быццам была з цыганскай сям’і і выпадкова ўтапілася, а яе кавалеры назвалі ў памяць аб ёй раку. Гідраграфія ----------- Лес часта падступае да самых берагоў ракі Даўжыня ракі 172 км. Вадазбор складае 4910 км². Сярэднегадавы расход вады ў вусці 29,5 м³/с. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,5 ‰. Даліна добра распрацаваная, глыбокаўрэзаная, скрынкападобная, у вярхоўі невыразная; шырыня яе ад 0,4—0,6 км у верхнім цячэнні да 1—2 км у ніжнім. Берагі пераважна стромкія, абрывістыя, у верхнім цячэнні нізкія і забалочаныя, адкрытыя (вышыня 1—1,5 м, на асобных участках да 7 м), ніжэй вусця ракі Бася трапляюцца невялікія тэрасы. Пойма роўная, двухбаковая, сухая, лугавая; шырыня яе 0,25—0,5 км, у вусці 0,8—1,2 км (на асобных участках звужаецца да 80 м), ніжэй вусця ракі Быстрая пашыраецца да 3,8 км. Сілкаванне Проні змяшанае, пераважна снегавое. Рэчышча каналізаванае на працягу 19 км: ад вытоку да вусця ракі Пнёўка (15 км) і ад паўднёвай ускраіны горада Горкі ўніз па цячэнню (4 км): на астатнім працягу звілістае, каля горада Горкі разгаліноўваецца на некалькі рукавоў. Шырыня ракі ў межань 15—20 м, у ніжнім цячэнні месцамі да 50 м. Рака Проня на ўчастку ад Горак да ўпадзення рэчкі Быстрая цячэ ў бязлесай зоне, а ад вёскі Равячына ў вузкім каньёне парослым кустамі. Кусты і вярбы схіляюцца над вадой і часта заступаюць шлях, у тым ліку і заваламі. Гэты ўчастак складае 30 кіламетраў. ### Прытокі Рака Проня на сваім шляху прымае некалькі дзясяткаў розных прытокаў і ручаёў. Найбуйнейшыя з іх (ад вытока да вусця): | Назва прытоку | Даўжыня,(км) | Плошча вадазбору,(км²) | Адлегласць ад вусця Проні,(км) | Расход вады,(м³/с) | | --- | --- | --- | --- | --- | | *правыя прытокі* | | Гольша | 37 | 225 |. | 1,4 | | Бася | 104 | 995 |. | 6,3 | | Раста | 100 | 1290 |. | 6,8 | | *левыя прытокі* | | Парасіца | 26 | 112 |. |. | | Быстрая | 46 | 688 |. | 4,3 | | Вербаўка | 27 | 159 |. |. | | Кашанка | 39 | 146 |. | 0,8 | | Сярод іншых прытокаў рэкі Зярня́, Каменка, Крупка, Шыпоўка, Тросліўка (Гіжэнка). ### Водны рэжым Найбольшы ўзровень разводдзя звычайна ў пачатку красавіка, сярэдняя вышыня над межанным узроўнем ад 2,8 м у верхнім да 3,8 м у ніжнім цячэнні. Замярзае ў вярхоўі ў канцы лістапада, ніжэй — у 1-й дэкадзе снежня; крыгалом у канцы сакавіка — пачатку красавіка. Прымае сцёк з сеткі меліярацыйных каналаў. Улетку магчымы дажджавыя паводкі У разводдзе затапляецца вадой на 10—40 сутак на глыбіню 0,4 м у верхнім цячэнні і 1,5— 2,5 метраў у ніжнім. Ля вёскі Ляцягі Слаўгарадскага раёна на рацэ знаходзіцца гідралагічны пост рачны 1 разраду р. Проня—в. Ляцягі. Флора і фаўна ------------- Бог Прона 20 % водазбору пакрыты лесам. З рыб водзяцца шчупак (*Esox lucius*), верхаводка (*Alburnus alburnus*), акунь звычайны (*Perca fluviatilis*), галавень (*Leuciscus cephalus*), лешч (*Abramis brama*). Карысныя выкапні ---------------- Ля ракі вядомы залежы мелу. Каля вёскі Скварск знаходзяцца радовішчы тугаплаўкіх глін і будаўнічых пяскоў. Гісторыя -------- ### Старажытныя часы Археалагічная карта паселішчаў у Чавускім раёне Пойма ракі Проня была абжытая людзьмі як мінімум з каменнага веку, аб чым сведчаць шматлікія гарадзішчы, размешчаныя па яе берагах. Ля вёскі Радамля Чавускага раёна на адгор’ях правага берага Проні, знаходзіцца гарадзішча з двух умацаваных пляцовак. Паўночна-ўсходняя пляцоўка авальная ў плане, памерамі 30×45 м. З паўночнага боку захаваліся рэшткі некалі высокага вала. Паўночна-заходняя пляцоўка аддзеленая ад першай вузкай глыбокай лагчынай, з боку плато прасочваюцца рэшткі двух валоў і равоў. Памеры пляцоўкі 30×40 м. За валамі, паўночней гарадзішча, на плато, размяшчаўся неўмацаваны пасад-паселішча. Горад Радамля ўпершыню згадваецца ў летапісах у 1535 годзе. Ля вёскі Высокае Чавускага раёна, на мысе правага берага ракі Проні, авальнае гарадзішча, памерамі 42×26 м. Паселішча абаронена дугападобнымі валам вышынёй 4 метры і ровам. Культурны пласт змяшчае ляпную (I тыс. н.э.) і ганчарную старажытнарускую кераміку XI—XIII стагоддзяў. На левым беразе Проні ля вёскі Сянькова знаходзіцца гарадзішча, на паўночны ўсход ад Слаўгарада — курганны магільнік, у 3,5 км — стаянка каменнага стагоддзя і паселішча эпохі Кіеўскай Русі, у 1 км на ўсход яшчэ шэраг стаянак каменнага стагоддзя, на правым беразе ў 2 км на поўнач ад вёскі Завад-Віравая курганны магільнік. У гарадскім парку Слаўгарада, на стромкім мысе правага берага ракі Сож, каля вусця ракі Проня, старажытнае гарадзішча на Замкавай гары, памерамі 40×90 м. Захаваліся сляды ўмацаванняў: вала і рва. Тут знаходзіўся старажытнарускі Прупой (Прапошаск), упершыню згаданы ў грамаце Расціслава Мсціславіча ў 1136 годзе. Па даных раскопак вал на селішчы ўзведзены ў XII стагоддзі. На поўнач ад гарадзішча прасочваюцца рэшткі неўмацаванага пасаду. ### Паўночная вайна Бітва пры Лясной. Ж. М. Нацье, 1717. У 1708 годзе падчас Паўночнай вайны ў данясенні камандуючага корпусам Баўра  (руск.) (бел. Пятру I называецца рака Проня: | | | | | --- | --- | --- | | "| Сего сентября 27 дня в пути, не дошед вёски Берёзовки, получилъ ваш царского величества указ через Майора Чирикова, И пришёл в тое вёску Берёзовку, и стал промеж вёсак Берёзовка и Улуки. И сей ночи переберязь реку Проню, пойду до указанного места… | "| 28 верасня 1708 года ў раёне вёскі Лясной на ўчастку паміж Проняй і Сажом адбылася бітва пры Лясной, якую Пётр I называў *«маці Палтаўскай бітвы»*. ### Вайна 1812 года Проню французскія войскі фарсіравалі двойчы — па дарозе на Маскву і назад. Пры адступленні фарсіраванне ракі адбылося ў раёне вёскі Галавічы Дрыбінскага раёна. ### Вялікая Айчынная вайна #### Да кастрычніка 1943 года Проня была акупіравана немцамі ўжо ў сярэдзіне ліпеня 1941 года. 18 ліпеня 1941 года стралковая рота 107-га палка 55-й стралковай дывізіі  (руск.) (бел. загінула пры абароне аўтадарожнага моста праз раку Проню ў Слаўгарадзе (Прапойску). У Горацкім раёне, у вярхоўях Проні і Мярэі, 12—13 кастрычніка 1943 года адбылася Бітва пад Леніна — першы бой польскай дывізіі імя Тадэвуша Касцюшкі  (руск.) (бел.. На гэтым месцы пабудаваны мемарыял, а найблізкая вёска названа Касцюшкава. #### Пасля кастрычніка 1943 года Асноўны артыкул: **Фарсіраванне Проні** Пазіцыйныя баі ў раёне Проні ў кастрычніку 1943 года У 1943—44 гадах фронт стаяў на рацэ 9 месяцаў. Страты аднаго савецкага боку толькі на тэрыторыі Чавускага раёна склалі больш за 16 тысяч чалавек. За час снежаньскіх баёў 1943 года на ўчастку Скварск—Прылёпаўка—Пуцькі 290-я і 385-я стралковыя дывізіі страцілі да 1500 салдат. Прыкладна столькі ж стратаў было з боку немцаў. У гісторыю Вялікай Айчыннай вайны гэты эпізод увайшоў пад назвай «Прылёпаўскі плацдарм». У фарсіраванні Проні ўдзельнічалі 10-я армія, 49-я армія  (руск.) (бел. 50-я армія  (руск.) (бел. 15 стралковых злучэнняў і далучаныя да іх артылерыйскія, танкавыя, авіяцыйныя і сапёрныя часткі. Экалогія -------- У раёне горада Горкі ў раку часам зліваюцца неачышчаныя сцёкавыя воды з агульнагарадскіх ачышчальных збудаванняў, якія забруджваюць раку, што пацверджана задаволеным іскам Дзяржаўнай інспекцыі аховы жывёльнага і расліннага свету пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь да камунальных службаў Горак па прычыне шкоды, нанесенай рыбным запасам ракі Проні ў 2005 годзе. Вада ў раёне Горак брудная. У 2011 годзе саўгас-камбінат «Горкі» забрудзіў раку Проню на працягу амаль 15 кіламетраў. Населеныя пункты на рацэ ------------------------ ### Гарады У месцы ўпадзення ў Проню ракі Парасіца знаходзіцца горад Горкі, у месцы зліяння Проні з рэкамі Быстрая і Гольша стаіць гарадскі пасёлак Дрыбін, ля вусця — горад Слаўгарад. ### Іншыя населеныя пункты У **Дубровенскім раёне**: вёскі Ланенка, Лосеўка; у **Горацкім раёне**: вёскі Радзівонаўка, Сава, Сенькава, Азаравічы, Малая Каралёўка, Вялікая Каралёўка, Кузавіна, Старажоўка; у **Дрыбінскім раёне**: вёска Галавічы; у **Чавускім раёне**: вёскі Будзіна, Скварск, Прылёпаўка, Пуцькі, Старасёлы, Ключ, Загоранка, Высокае, Петухоўка, Дужаўка; у **Слаўгарадскім раёне**: вёска Новая Слабада. Турызм ------ Рака прыдатная для сплаву на байдарках. У наваколлях Проні знаходзіцца шэраг славутасцяў. ### Славутасці У вёсцы Ланенцы Дубровенскага раёна захавалася Пакроўская царква, пабудаваная ў канцы XIX — пачатку XX стагоддзя. Ля вёсак Сянькова, Радамля і Высокае знаходзяцца стадаўнія гарадзішчы. У вёсцы Будзіна пастаўлены помнік у гонар прарыву абароны часткамі 49 арміі  (руск.) (бел.. У вёсках Кузьмінічы і Петухоўка ёсць брацкія магілы савецкіх воінаў, а ў вёсцы Прылёпаўка — мемарыял часоў Вялікай Айчыннай вайны. У вёсцы Петухоўка знаходзіцца помнік прыроды мясцовага значэння «Байкоўскія крыніцы». У Горках дзейнічае Батанічны сад Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі, які быў закладзены ў 1848 годзе па праекце А. Кампіёні. На сённяшні дзень гэты выбітны ландшафтны аб’ект налічвае больш за 1000 відаў і разнавіднасцей раслін, яго дэндрарый у 1963 годзе быў абвешчаны Батанічным помнікам прыроды рэспубліканскага значэння. Цяпер на тэрыторыі Батанічнага саду расце каля 400 відаў і разнавіднасцей дрэў, кустоў, каля паўтысячы лекавых і іншых раслін. У аранжарэі растуць трапічныя і субтрапічныя віды раслін, якіх налічваецца больш за 300. У культуры ---------- ### У літаратуры Проні прысвяцілі вершы Аляксей Пысін і Алесь Корнеў. Яна згадваецца ў рамане Леаніда Левановіча «Бесядзь цячэ ў акіян». Падзеі твора Уладзіміра Успенскага  (руск.) (бел. «Невядомыя салдаты» («руск.: Неизвестные солдаты»), які быў адзначаны М. А. Шолахавым, як *«лепшы твор аб Вялікай Айчыннай вайне»*, а таксама ў кнізе Дзеева і Пятрэнкі «Прастрэленыя кіламетры» адбываюцца таксама і падчас фарсіравання Проні. ### У выяўленчым мастацтве Мікалай Рыжоў назваў сваю выстаўку «Прыгажуня Проня» і прысвяціў Проне некалькі сваіх карцін, таксама яна намалявана на акварэлі Мікалая Арасланава «Апошні лёд на Проні». Яўген Зайцаў у 1954 годзе стварыў карціну «Вечар на рацэ Проні». Заўвагі ------- 1. ↑ Фатаграфія месца зліяння Сажа і Проні Архівавана 10 кастрычніка 2016. 2. ↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 202—203. 3. ↑ Г. П. Смолицкая. Гидронимия бассейна Оки. Москва, 1976. С. 175. 4. ↑ R. Būga. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1961. С. 607. 5. ↑ В. Н. Топоров. К вопросу о древнейших балто-финноугорских контактах по материалам гидронимии // Балто-славянские исследования. 1988—1996. Москва, 1997. С. 330. 6. ↑ ВСТРЕЧИ ЧЕРЕЗ ГОДЫ И РАССТОЯНИЯ Архівавана 10 кастрычніка 2013. (руск.) 7. ↑ Проня Архівавана 13 студзеня 2010. (руск.) 8. ↑ Мясцовыя легенды і паданні(недаступная спасылка) 9. 1 2 3 4 5 Проня ў Вялікай Савецкай Энцыклапедыі(недаступная спасылка) 10. 1 2 3 Гідраметцэнтр Беларусі (руск.) 11. ↑ Река Проня Архівавана 11 студзеня 2012. (руск.) 12. 1 2 Описание реки Проня (руск.) 13. ↑ Расход вады ў вусці прытоку. 14. ↑ ПОСТАНОВЛЕНИЕ СОВЕТА МИНИСТРОВ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ 23 января 2007 г. № 75 Архівавана 11 студзеня 2012. (руск.) 15. ↑ Город Чаусы и Чаусский район Архівавана 22 ліпеня 2011. (руск.) 16. 1 2 3 Городища в бассейне реки Сож. Часть 2-я 17. 1 2 3 Проня(недаступная спасылка) (руск.) 18. ↑ Городища в бассейне реки Сож (руск.) 19. ↑ Книга памяти. Слаўгарадскі раён [Славгородский район] / Рэд.-склад.: П. С. Ерашэнка; Рэдкал.: Г. К. Кісялёў, В. В. Берастаў i інш.— Мінск: БЕЛТА, 1999.— 591 с.: іл.— 3500 экз. ISBN 985-6302-15-3 20. 1 2 3 4 Проня течет из-за Горок… Архівавана 12 снежня 2010. (руск.) 21. ↑ Мемориализация важнейших событий и увековечение памяти героев Великой Отечественной войны (1941—1945 гг.) на Могилевщине Архівавана 5 студзеня 2011. (руск.) 22. 1 2 3 Прони кровавые берега Архівавана 25 жніўня 2011. (руск.) 23. ↑ РЕШЕНИЕ Хозяйственного суда Могилевской области от 20.12.2005 (руск.) 24. ↑ река Проня Архівавана 9 снежня 2013. (руск.) 25. ↑ Рыбалка в Беларуси: проблемы и надежды (руск.) 26. ↑ Ланенка, церковь Покровская (руск.) 27. ↑ Путешествие в прошлое. Фоторассказ Архівавана 11 студзеня 2012. (руск.) 28. ↑ Деревня Будино, памятник в честь прорыва обороны частями 49 армии Архівавана 25 сакавіка 2016. 29. ↑ Захоронение в деревне Кузьминичи (Кузьминки, Кузьмичи) Чаусского района Архівавана 28 студзеня 2013. 30. ↑ Захоронение в деревне Петуховка Чаусского района Архівавана 27 сакавіка 2016. 31. ↑ История Чаусского района Архівавана 19 чэрвеня 2009. (руск.) 32. ↑ Экологический туризм: по криницам Чаусского района Архівавана 19 студзеня 2012. (руск.) 33. ↑ Фота ля крыніцы Архівавана 17 кастрычніка 2016. 34. ↑ АГРОЭКОЛОГИЧЕСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ В РЕСПУБЛИКЕ БЕЛАРУСЬ Архівавана 4 сакавіка 2016. (руск.) 35. ↑ Путешествие по академии. Фильм 3: Ботанический сад (руск.) 36. ↑ Белорусская государственная сельскохозяйственная академия Архівавана 17 кастрычніка 2013. (руск.) 37. ↑ А. В. Пысін. Проня 38. ↑ Святліца. Літаратурны альманах г. Баранавічы Архівавана 11 студзеня 2012. 39. ↑ Бесядзь цячэ ў акіян — раман(недаступная спасылка) 40. ↑ 11 октября исполнилось бы 80 лет писателю Владимиру Успенскому Архівавана 28 чэрвеня 2010. (руск.) 41. ↑ Деев В. Петренко Р.Простреленные километры(недаступная спасылка) (руск.) 42. ↑ Выстава «Прыгажуня Проня» адкрыецца заўтра ў Магілёве(недаступная спасылка) 43. ↑ Акварели Арасланова Архівавана 13 мая 2011. (руск.) 44. ↑ Я. А. Зайцаў Архівавана 5 сакавіка 2016. Літаратура ---------- * Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание рек и озёр и расчёты основных характеристик их режима. Т. 5. Белоруссия и Верхнее Поднепровье. Ч. 1–2. – Л. 1971. * Природа Белоруссии: Попул. энцикл. / БелСЭ; Редкол.: И. П. Шамякин (гл. ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1986. — 599 с. 40 л. ил. (руск.) * Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1. Спасылкі -------- * Выявы Проні * Выява Проні * Карта старажытных стаянак на Проні * Справаздача воднага паходу па р. Проня(недаступная спасылка) * Легенда пра Заклятае возера і Проню Архівавана 1 красавіка 2016. * Рака Проня ля в. Высокае Чавускага раёна Архівавана 29 чэрвеня 2016. * Перакат на Проні Архівавана 29 чэрвеня 2016. * Проня Архівавана 29 чэрвеня 2016. * Проня Архівавана 29 чэрвеня 2016. * Рака Проня ля в. Пуцькі Архівавана 4 сакавіка 2016. | ⛭Сож | | --- | | Левыя прытокі | Асцёр · Беседзь · Галуба · Гніва · Даражывель · Дзявіца · Ельня · Жавуніца · Іпуць · Каменка · Лабжанка · Нямыльня · Покаць · Спонка · Сянна · Уць · Хмара · Церуха · Якушоўка | | Правыя прытокі | Віхра · Вудага · Добрыч · Кармянка · Малатоўка · Чорная Натапа · Бялянка · Добрасць · Волчас · ✰ Проня · Касалянка · Горна · Пясчанка · Аўсовіна · Ліпа · Уза · Чачора | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона |

**Параметры Стокса** — набор велічынь, якія апісваюць вектар палярызацыі электрамагнітных хваляў, уведзены ў фізіку Дж. Стоксам у 1852 годзе. Параметры Стокса ёсць варыянтам апісання некагерэнтнага ці часткова палярызаванага выпраменьвання ў тэрмінах поўнай інтэнсіўнасці, ступені палярызацыі і формы эліпса палярызацыі. Азначэнне --------- Сфера Пуанкарэ дазваляе візуалізаваць параметры Стокса як праекцыі вектара {\displaystyle I} на каардынатныя восі Выява палярызацый на сферы Пуанкарэ У выпадку плоскай манахраматычнай хвалі параметры Стокса звязаны з параметрамі палярызацыйнага эліпса наступным чынам: {\displaystyle {\begin{aligned}S\_{0}&=I=E\_{a}^{2}+E\_{b}^{2}\\S\_{1}&=Q=I\cos 2\psi \cos 2\chi \\S\_{2}&=U=I\sin 2\psi \cos 2\chi \\S\_{3}&=V=I\sin 2\chi \end{aligned}}} Палярызацыйны эліпс Тут {\displaystyle E\_{a}} і {\displaystyle E\_{b}} — вялікая і малая паўвосі палярызацыйнага эліпса, {\displaystyle \psi } — вугал павароту палярызацыйнага эліпса адносна адвольнай лабараторнай сістэмы каардынат, мае назву азімута эліптычна-палярызаванага выпраменьвання (ці коратка — азімут), а вугал, вызначаемы з умовы дзелі малой паўвосі да вялікай {\displaystyle \mathrm {tg} \,{\chi }=E\_{b}/E\_{a}} — вугал эліптычнасці эліпса палярызацыі. Няцяжка заўважыць, што {\displaystyle S\_{1}}, {\displaystyle S\_{2}} і {\displaystyle S\_{3}} з'яўляюцца праекцыямі {\displaystyle S\_{0}} на нейкія каардынатныя восі. У выніку незалежнымі являются тры параметры Стокса, паколькі: {\displaystyle I^{2}=Q^{2}+U^{2}+V^{2}} Параметры Стокса можна звязать з велічынямі, непасрэдна вымяраемымі на вопыце. Няхай {\displaystyle E\_{1}} і {\displaystyle E\_{2}} — амплітуды змянення вектара {\displaystyle {\vec {E}}} ў двух адвольных артаганальных накірунках, а {\displaystyle \delta } — рознасць фаз ваганняў у гэтых накірунках. Тады: {\displaystyle {\begin{aligned}S\_{0}&=I=E\_{1}^{2}+E\_{2}^{2}\\S\_{1}&=Q=E\_{1}^{2}-E\_{2}^{2}\\S\_{2}&=U=2E\_{1}E\_{2}\cos \delta \\S\_{3}&=V=2E\_{1}E\_{2}\sin \delta \end{aligned}}} Заўвага: у дадатак да варыянтаў абазначэнняў {\displaystyle S\_{0}}, {\displaystyle S\_{1}}, {\displaystyle S\_{2}}, {\displaystyle S\_{3}} ці {\displaystyle I}, {\displaystyle Q}, {\displaystyle U}, {\displaystyle V} у некаторых навуковых традыцыях можна сустрэць абазначэнні параметраў вектара {\displaystyle I}, {\displaystyle M}, {\displaystyle C}, {\displaystyle S} або {\displaystyle I}, {\displaystyle P\_{1}}, {\displaystyle P\_{2}}, {\displaystyle P\_{3}} ці {\displaystyle S\_{1}}, {\displaystyle S\_{2}}, {\displaystyle S\_{3}}, {\displaystyle S\_{4}}. ### Прыватныя выпадкі Выразім з дапамогай параметраў Стокса лінейную палярызацыю. У гэтым выпадку рознасць фаз у любых артаганальных накірунках павінна быць роўная {\displaystyle \delta =m\pi }, дзе {\displaystyle m} — цэлы лік. Тады атрымліваем {\displaystyle {\begin{aligned}I&=E\_{1}^{2}+E\_{2}^{2}=E\_{a}^{2}+E\_{b}^{2}\\Q&=I\cos {2\chi }\cos {2\psi }=I{\frac {1}{I}}{\sqrt {I^{2}-(2E\_{1}E\_{2})^{2}\sin ^{2}\delta }}\cos {2\psi }=I\cos {2\psi }\\U&=I\cos {2\chi }\sin {2\psi }=I{\frac {1}{I}}{\sqrt {I^{2}-(2E\_{1}E\_{2})^{2}\sin ^{2}\delta }}\sin {2\psi }=I\sin {2\psi }\\V&=I\sin {2\chi }=I{\frac {2E\_{1}E\_{2}}{I}}\sin {\delta }=0\end{aligned}}} Няхай лабараторная вось адліку была выбрана гарызантальнай, як часта гэта й робіцца. Калі {\displaystyle \psi =0}, то атрымліваецца гарызантальная лінейная палярызацыя, калі {\displaystyle \psi =\pm {\frac {\pi }{2}}}, то гэта ёсць вертыкальная лінейная палярызацыя. У табліцы прыведзеныя значэнні параметраў Стокса для трох прыватных выпадкаў | Палярызацыя | Параметры Стокса | | --- | --- | | {\displaystyle I} | {\displaystyle Q} | {\displaystyle U} | {\displaystyle V} | | Лінейная | {\displaystyle I} | {\displaystyle I\cos {2\psi }} | {\displaystyle I\sin {2\psi }} | {\displaystyle 0} | | Правая кругавая | {\displaystyle I} | {\displaystyle 0} | {\displaystyle 0} | {\displaystyle I} | | Левая кругавая | {\displaystyle I} | {\displaystyle 0} | {\displaystyle 0} | {\displaystyle -I} | ### Вектары Стокса Часта чатыры параметры Стокса аб'ядноўваюць у адзін чатырохмерны вектар, што завецца **вектарам Стокса**: {\displaystyle {\vec {S}}\ ={\begin{pmatrix}S\_{0}\\S\_{1}\\S\_{2}\\S\_{3}\end{pmatrix}}={\begin{pmatrix}I\\Q\\U\\V\end{pmatrix}}} Вектар Стокса ахоплівае прастору непалярызаванага, часткова палярызаванага і цалкам палярызаванага выпраменьвання. Для параўнання, вектар Джонса, якi таксама ужываецца для апісання палярызацыі, можна выкарыстоўваць толькі для цалкам палярызаванага выпраменьвання, у выніку той больш карысны для задач, звязаных з кагерэнтным выпраменьваннем. Уплыў аптычнай сістэмы на палярызацыю святла, якое падае на яе, і зададзенага вектарам Стокса, можна разлічыць з дапамогай пераўтварэння Мюллера. #### Прыклады Ніжэй паказаныя вектары Стокса для некаторых простых варыянтаў палярызацыі святла. | | | | | | --- | --- | --- | --- | | Гарызантальная палярызацыя | Вертыкальная палярызацыя | Лінейная палярызацыя (+45°) | Лінейная палярызацыя (−45°) | | {\displaystyle {\begin{pmatrix}1\\1\\0\\0\end{pmatrix}}} | {\displaystyle {\begin{pmatrix}1\\-1\\0\\0\end{pmatrix}}} | {\displaystyle {\begin{pmatrix}1\\0\\1\\0\end{pmatrix}}} | {\displaystyle {\begin{pmatrix}1\\0\\-1\\0\end{pmatrix}}} | | Левая кругавая палярызацыя | Правая кругавая палярызацыя | | {\displaystyle {\begin{pmatrix}1\\0\\0\\-1\end{pmatrix}}} | {\displaystyle {\begin{pmatrix}1\\0\\0\\1\end{pmatrix}}} | | Непалярызаванае святло | | {\displaystyle {\begin{pmatrix}1\\0\\0\\0\end{pmatrix}}} | ### Параметры Стокса для квазіманахраматычнага выпраменьвання У квазіманахраматычным выпраменьванні прысутнічаюць хвалі розных, хоть і блізкіх частот. Няхай {\displaystyle a\_{1}} і {\displaystyle a\_{2}} — імгненныя амплітуды ў двух узаемна-перпендыкулярных накірунках. Тады параметры Стокса задаюцца наступнымі выражэннямі: {\displaystyle {\begin{aligned}I&=\langle a\_{1}^{2}\rangle +\langle a\_{2}^{2}\rangle \\Q&=\langle a\_{1}^{2}\rangle -\langle a\_{2}^{2}\rangle \\U&=2\langle a\_{1}a\_{2}\cos \delta \rangle \\V&=2\langle a\_{1}a\_{2}\sin \delta \rangle \end{aligned}}} Для вызначэння параметраў Стокса увядзем інтэнсіўнасць {\displaystyle I(\theta ,\epsilon )} ваганняў у накірунку, што ўтварае вугал {\displaystyle \theta } з накірункам восі Ox, калі іх y-кампанента запазняецца на велічыню {\displaystyle \epsilon } у адносінах да x-кампаненты. Тады {\displaystyle {\begin{aligned}I&=I(0^{\circ },0)+I(90^{\circ },0)\\Q&=I(0^{\circ },0)-I(90^{\circ },0)\\U&=I(45^{\circ },0)-I(135^{\circ },0)\\V&=I\left(45^{\circ },{\frac {\pi }{2}}\right)-I\left(135^{\circ },{\frac {\pi }{2}}\right)\end{aligned}}} У адрозненне ад манахраматычнага выпраменьвання, у квазіманахраматычным выпадку параметры Стокса незалежныя і звязаныя няроўнасцю {\displaystyle I^{2}\geqslant Q^{2}+U^{2}+V^{2}} Гэту няроўнасць можна растлумачыць, уявіўшы, што квазіманахраматычнае выпраменьванне складаецца з цалкам палярызаванага і цалкам палярызаванага выпраменьвання. На аснове гэтага можна ўвесці ступень палярызацыі: {\displaystyle p={\frac {\sqrt {Q^{2}+U^{2}+V^{2}}}{I}}} Камплекснае прадстаўленне ------------------------- Увядзём камплексную інтэнсіўнасць лінейнае палярызаванае хвалі {\displaystyle {\begin{matrix}L&\equiv &|L|e^{i2\theta }\\&\equiv &Q+iU.\\\end{matrix}}} Можна паказаць, што пры павароце {\displaystyle \theta \rightarrow \theta +\theta '} палярызацыйнага эліпса велічыні {\displaystyle I} і {\displaystyle V} остаются нязменнымі, а велічыні {\displaystyle L}, {\displaystyle Q} і {\displaystyle U} мяняюцца наступным чынам: {\displaystyle {\begin{matrix}L&\rightarrow &e^{i2\theta '}L,\\Q&\rightarrow &{\mbox{Re}}\left(e^{i2\theta '}L\right),\\U&\rightarrow &{\mbox{Im}}\left(e^{i2\theta '}L\right).\\\end{matrix}}} Дзякуючы гэтым уласцівасцям параметры Стокса можна звесці да трох абагульненых інтэнсіўнасцяў: {\displaystyle {\begin{matrix}I&\geq &0,\\V&\in &\mathbb {R} ,\\L&\in &\mathbb {C} ,\\\end{matrix}}} дзе {\displaystyle I} — поўная інтэнсіўнасць, {\displaystyle |V|} — інтэнсіўнасць кампаненты з кругавой палярызацыяй, а {\displaystyle |L|}  — інтэнсіўнасць лінейна палярызаваной кампаненты выпраменьвання. Поўная інтэнсіўнасць палярызаванага выпраменьвання ёсць {\displaystyle I\_{p}={\sqrt {|L|^{2}+|V|^{2}}}}, а арыентацыя і накіраванне кручэння вызначаюцца раўнаннямі {\displaystyle {\begin{matrix}\theta &=&{\frac {1}{2}}\arg(L),\\h&=&\operatorname {sgn}(V).\\\end{matrix}}} Паколькі {\displaystyle Q={\mbox{Re}}(L)}, а {\displaystyle U={\mbox{Im}}(L)}, то {\displaystyle {\begin{matrix}|L|&=&{\sqrt {Q^{2}+U^{2}}},\\\theta &=&{\frac {1}{2}}\tan ^{-1}(U/Q).\\\end{matrix}}} Гл. таксама ----------- * Палярызацыя святла Крыніцы ------- 1. ↑ S. Chandrasekhar 'Radiative Transfer*, Dover Publications, New York, 1960, ISBN 0-486-60590-6, page 25* 2. ↑ Thomas L. Wilson, Kristen Rohlfs, Susane Hüttemeister - Tools of Radio Astronomy, Springer, 2009, ISBN 978-3-540-85121-9, ISBN 978-3-540-85122-6 3. ↑ ГОСТ 23778-79 Измерения оптические поляризационные. Термины и определения. — Государственный комитет СССР по стандартам. — М. 1979. — С. 2-3. — 16 с. 4. ↑ М.Борн, Э. Вольф - Основы Оптики, М. "Наука", 1973 Літаратура ---------- * E. Collett, *Field Guide to Polarization*, SPIE Field Guides vol. **FG05**, SPIE (2005). ISBN 0-8194-5868-6. * E. Hecht, *Optics*, 2nd ed. Addison-Wesley (1987). ISBN 0-201-11609-X. * William H. McMaster (1954). "Polarization and the Stokes Parameters". *Am. J. Phys*. **22**: 351. Bibcode:1954AmJPh..22..351M. doi:10.1119/1.1933744. * William H. McMaster (1961). "Matrix representation of polarization". *Rev. Mod. Phys*. **33**: 8. Bibcode:1961RvMP...33....8M. doi:10.1103/RevModPhys.33.8. Спасылкі -------- * Stokes parameters and polarisation

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Бабіч. **Іван Бабіч** (1930 — 3 кастрычніка 1994) — дзеяч беларускага нацыянальнага супраціву, сябра глыбоцкай групы беларускай моладзевай падпольнай паваеннай арганізацыі Саюз беларускіх патрыётаў (СБП). Брат Марыі Бабіч. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў 1930 г. у в. Бабічы Дзісенскага павета (Віленскае ваяводства, Польская Рэспубліка). У Другую сусветную вайну пасля адыхода немцаў разам з сястрой Марыяй Бабіч паступіў на вучобу ў Глыбоцкую педагагічную навучальню. У 1946 г. далучыўся да нелегальнай беларускай арганізацыі «За Беларусь», якая пазней улілася да Саюза беларускіх патрыётаў: студэнты вырашылі папулярызаваць беларускую мову і культуру, ідэю незалежнасці Беларусі. Трохі раней да арганізацыі далучылася Марыя Бабіч, але напачатку яны не здагадваліся пра ўдзел адзін аднаго. Належаў да глыбоцкай групы арганізацыі. Пра свой удзел у арганізацыі Іван Бабіч успамінаў так: «Мы мала што паспелі зрабіць. Ды і задачы ставілі перад сабой галоўным чынам культурна-асветніцкія: адстойваць сваю нацыянальную адметнасць, мову, культуру, гісторыю, свае традыцыі». У лютым 1947 года савецкія спецслужбы пачалі арышты ўдзельнікаў арганізацыі: да пастаўскай групы ўвайшоў афіцэр МДБ Алег Стахоўскі, які падштурхоўваў да тэрарызму, выдаваўшы сябе за ўдзельніка антысавецкай арганізацыі. Праз тое з 8 лютага Іван з сястрой пераходзяць на паўлегальнае становішча. Але ў глыбоцкай педнавучальні таксама быў свой агент МДБ — Канстанцін Талапіла, які спрычыніўся да арышту Івана і Марыі Бабічаў: абое былі арыштаваныя 8 верасня 1947 г. падчас верагоднай спробы выезду ў Польшчу на станцыі Навадруцак каля Глыбокага. Пасля арышту знаходзіўся ў полацкай турме. Быў асуджаны разам з маці Ганнай і дзядзькам Аляксеем Бабічам, якіх судзілі за неданясенне. Пад час судовага працэсу былі дапушчаныя грубыя фальсіфікацыі, Івана Бабіча асудзілі як паўналетняга, дзеля чаго наўмысна напісалі нібыта ён нарадзіўся ў 1929 г. Іван Бабіч тлумачыў, чаму атрымаў менавіта 25 гадоў, у той час як іншыя шараговыя сябры атрымалі 10: «Маю віну асабліва абцяжарыла «зброя». Мне адмералі аж 25 гадоў. А я ж зброю наогул у руках не трымаў па-сапраўднаму. Пад час свайго гуляння па гумнах, па лесе меў з сабой усяго толькі сцізорык - хлеба, сала адкроіць». Адбываў пакаранне ў канцлагерах Комі АССР, пад Тайшэтам, у Нарыльску (Горлагу). У маі—ліпені 1953 г. браў удзел у паўстанні вязняў, якое ахапіла нарыльскі Горлаг. У 1955 г. разам з сястрой быў накіраваны ў Маладзечна на перагляд судовай справы, а ў хуткім часе быў вызвалены. Пасля вяртання ў Беларусь знаходзіўся пад цікам мясцовых савецкіх уладаў, таму разам з Марыяй Бабіч і яе мужам Львом Бялевічам, які таксама належаў да СБП, выехаў на заробкі ў Інту (Комі АССР). Там працаваў у шахце і электрыкам шахтавага абсталявання. Некалькі разоў яго прадстаўлялі да працоўных узнагарод, але у канцы яго заўжды выкрэслівалі са спіскаў праз тое, што раней быў палітзняволеным. Урэшце толькі падчас перабудовы Іван Бабіч быў узнагароджаны ордэнам «шахцёрскай славы». Пасля выхаду на пенсію разам з жонкай Таццянай вярнуўся ў Беларусь, пасяліўся ў Ваўкавыску. Сястра Марыя Бабіч успамінала: «Перад смерцю, прадчуваючы свой канец, ён папрасіў нас, родных, каб паклалі яго ў труну з выявай «Пагоні» і бел-чырвона-белага сцягу, а на помніку напісалі: «Хай сняцца сны аб Беларусі». Мы выканалі ягоны запавет». Памёр 3 кастрычніка 1994 г. пасля доўгай хваробы на рак, выкліканай пакутамі ў ГУЛАГу. Зноскі ------ 1. ↑ Біяграфія Івана Бабіча Літаратура ---------- * Гарт. З успамінаў пра Саюз Беларускіх Патрыётаў. Мн. 1997. С. 18, 20, 75, 86, 88, 117, 140, 141, 215-243, 311, 314, 340. * Антысавецкія рухі ў Беларусі. 1944—1956. Даведнік, — Мінск, 1999. ISBN 985-6374-07-3. Спасылкі -------- * Біяграфія Івана Бабіча на старонцы Леаніда Маракова Гл. таксама ----------- * Саюз беларускіх патрыётаў

**Робін Олдс** (народжаны **Роберт Олдыс-малодшы**, англ.: Robert Oldys Jr.; 14 ліпеня 1922 — 14 чэрвеня 2007) — брыгадны генерал ВПС ЗША, лётчык-ас Другой сусветнай вайны. Лічыцца самым выбітным камандзірам амерыканскіх лётчыкаў-знішчальнікаў В’етнамскай вайне, прапанентам ідэй агрэсіўнай барацьбы за панаванне ў паветры і культавай фігурай амерыканскай авіяцыі ў цэлым. Штогод у сакавіку, на амерыканскіх авіябазах па ўсім свеце праводзіцца «Марш Олдса», у якім удзельнічаюць усе вайскоўцы мужчынскага полу, ад генералаў да радавых тэхнікаў наземнага абслугоўвання. Біяграфія --------- ### Пачатак кар’еры Робін Олдс нарадзіўся ў Ганалулу (Гаваі), але большую частку дзяцінства правёў у Хэмптоне, Віргінія. Яго маці памерла, калі яму было чатыры гады, і Олдса выхоўваў яго бацька, Роберт Олдс, лётчык Першай сусветнай вайны і былы памочнік генерала Білі Мітчэла, адной з самых значных фігур у гісторыі амерыканскай ваеннай авіяцыі. Першы палёт Олдс здзейсніў ва ўзросце 8 гадоў: ён знаходзіўся на заднім сядзенні самалёта, які пілатаваў яго бацька. У 12 гадоў Робін паставіў сваёй мэтай паступленне ў ваенную акадэмію Вест-Пойнт, каб стаць афіцэрам і ваенным лётчыкам. Акрамя авіяцыі, іншы яго запалам быў амерыканскі футбол. Олдс гуляў у школьнай камандзе, якая выйграла чэмпіянат штата Вірджынія ў 1937 годзе. Пасля заканчэння сярэдняй школы ў 1939 годзе Олдс пайшоў не ў каледж, а ў спецыяльную падрыхтоўчую школу ў Вашынгтоне, якая рыхтавала юнакоў да паступлення ў ваенныя акадэміі. Калі ў тым жа годзе Германія напала на Польшчу і пачалася Другая сусветная вайна, Олдс паспрабаваў уступіць у шэрагі Каралеўскіх ВПС Канады, аднак бацька не даў на гэта свайго дазволу (якое патрабавалася, нягледзячы на тое, што Олдс завысіў свой век і сказаў, што яму 19). 1 чэрвеня 1940 года Робін Олдс быў залічаны ў Вест-Пойнт. Яго вучоба павінна была скончыцца ў 1944-м, але ва ўмовах ваеннага часу была ўведзена праграма паскоранага навучання, а тыя курсанты, хто збіраўся служыць у Паветраным корпусе Арміі ЗША (папярэднік будучых ВПС ЗША), прайшлі пачатковую лётную падрыхтоўку. 1 чэрвеня 1943-га Олдс завяршыў вучобу ў Вест-Пойнце. «Крылцы» лётчыка яму ўручыў асабіста генерал Генры Арнальд. У акадэміі Олдс працягваў гуляць у футбол і атрымаў вялікую вядомасць; у 1985 годзе ён быў уключаны ў Залу славы футбола ў каледжах. ### Другая сусветная вайна Пасля праходжання падрыхтоўкі лётчыка-знішчальніка лейтэнант Олдс быў адпраўлены ў 434-ю эскадрыллю 479-й знішчальнай групы. Разам з авіягрупай у маі 1944 года ён прыбыў у Вялікабрытанію. Олдс лётаў на цяжкім двухматорным знішчальніку P-38J «Лайтнінг», якому даў назву «Scat» (пазней ён называў так усе свае самалёты). Свае першыя перамогі ён атрымаў 14 жніўня, збіўшы адразу два Focke-Wulf Fw 190 Würger у раёне Манміраля. 25 жніўня вытрымаў, магчыма, свой найцяжэйшы бой. У той дзень ён быў камандзірам звяна, якi ажыццяўляў ачыстку паветранай прасторы перад налётам амерыканскіх бамбардзіроўшчыкаў у раёне Берліна. Звяно Олдса сустрэлася з групай з 55 нямецкіх Messerschmitt Bf.109. Убачыўшы гэтую армаду, два пілоты пакінулі строй і скіравалі дамоў. Олдс са сваім кіраваным уступіў у бой, у якім, нягледзячы на 27-разовую колькасную перавагу праціўніка, атрымаў тры паветраныя перамогі. Яго P-38 быў цяжка пашкоджаны, але Олдс здолеў вярнуцца на базу, атрымаўшы ў гэты дзень фармальны статус аса. У верасні авіягрупа Олдса атрымала на ўзбраенне знішчальнікі P-51D «Мустанг». Першую перамогу на новым самалёце Олдс атрымаў 6 кастрычніка, пасля чаго не павялічваў сваю колькасць збітых машын праціўніка да лютага наступнага года. У канцы вайны, у красавіку 1945 года, ён удзельнічаў у налёце на нямецкія аэрадромы, знішчыўшы некалькі самалётаў праціўніка на стаянках. Хоць знішчэнне варожых самалётаў на зямлі ўяўляецца даволі лёгкім справай, Олдс успамінаў, што ў рэчаіснасці гэта былі вельмі небяспечныя заданні. Так, падчас налёту на аэрадром Тарневіц баявыя заходы зрабілі пяць «Мустангаў»; з іх на базу вярнуўся толькі падбіты самалёт Олдса. Маёр Олдс скончыў вайну камандзірам эскадрыллі, маючы на сваім рахунку 12 пацверджаных і 1 непацверджаную паветраныя перамогі, а таксама 11,5 самалётаў праціўніка, знішчаных на зямлі. ### Між войнамі З лютага 1946 года Олдс служыў у 412-й знішчальнай групе, якая базавалася ў Каліфорніі і ўзброенай рэактыўнымі знішчальнікамі P-80 «Шутынг Стар». У гэты час ён разам з іншым асам мінулай вайны падпалкоўнікам Джонам Хэрбстам заснаваў групу вышэйшага пілатажу — па сутнасці, першую ў амерыканскіх ВПС, папярэдніцу знакамітых «Буравеснікаў». У 1948 годзе Олдс па праграме абмену быў адпраўлены ў брытанскія Каралеўскія ВПС, дзе лётаў на «Gloster Meteor» і нават стаў камандзірам эскадрыллі № 1. Пасля вяртання ў ЗША яго прызначылі ў 71-ю знішчальную эскадрыллю, якая знаходзілася ў складзе Камандавання СПА. З-за гэтага прызначэння Олдс прапусціў Карэйскую вайну, нягледзячы на шматлікія рапарты з просьбай аб адпраўцы на тэатр ваенных дзеянняў. Кар’ерныя праблемы прывялі Олдса да думкі аб сыходзе з ВПС. Яго настаўнік генерал Фрэдэрык Сміт параіў яму застацца. Наступныя гады Олдс працаваў на розных штабных пасадах. У 1955-м ён нарэшце вярнуўся ў страявыя часці і на працягу года камандаваў 86-й групай знішчальнікаў-перахопнікаў, узброенай самалётамі F-86 «Сейбр», якая базавалася ў Ландштуль, ФРГ. Потым зноў займаў адміністрацыйныя і штабныя пасады, у 1963 годзе скончыў Нацыянальны ваенны каледж. У 1963—1965 гадах камандаваў 81-м тактычным знішчальнай крылом (знішчальнікі-бамбардзіроўшчыкі F-101 «Вуду») Бентуотэрс, Вялікабрытанія. Тут ён самавольна арганізаваў групу вышэйшага пілатажу, за што яго (па яго ўласным сведчанні) збіраліся аддаць пад трыбунал, але ў рэшце рэшт проста знялі з пасады і адправілі ў Амерыку. ### В’етнам Олдс на фоне свайго F-4 з двума адзначанымі паветранымі перамогамі. «Дом ваўчынай зграі» — авіябаза Убон. На долю 8-га тактычнага знішчальнага крыла прыйшлася трэць ад агульнага ліку паветраных перамог, атрыманых ВПС ЗША ў 1967 годзе. 30 верасня 1966 года палкоўнік Робін Олдс быў прызначаны камандзірам 8-га тактычнага знішчальнага крыла «Воўчая зграя» (*Wolf Pack*), якая базавалася ва Убоне (Тайланд) і прымала удзел у В’етнамскай вайне. Прыбыўшы ва Убон, Олдс перш за ўсё змясціў сябе ў лётным раскладзе пад камандаванне малодшых па званні, але якія маюць баявы вопыт пілотаў. Ён патлумачыў ім, што яны павінны перадаць яму свой вопыт, паколькі ў далейшым ён будзе імі кіраваць. Папярэдні камандзір 8-га крыла за ўвесь час службы выканаў 12 баявых вылетаў; Олдс здзяйсняў баявыя вылеты рэгулярна, нароўні з іншымі пілотамі. У 1966 годзе паўночнав’етнамская знішчальная авіяцыя рэзка актывізавалася, пачаўшы хутка нарошчваць свой лік паветраных перамог. Олдс выступіў з ініцыятывай правядзення ў адказ аперацыі, якую яму і было даручана спланаваць. Сутнасць аперацыі «Бола» заключалася ў тым, што знішчальнікі F-4 «Фантом» II павінны былі зымітаваць ударныя самалёты F−105 «Тандерчыф», тым самым прывабіўшы ворага ў пастку. Аперацыя была ажыццёўлена 2 студзеня 1967 года і завяршылася разгромам 921-га авіяпалка ВПС Паўночнага В’етнама. У той дзень амерыканскія пілоты запісалі на свой рахунак сем пацверджаных і дзве магчымыя перамогі над МіГ-21. В’етнамцы прызналі страту шасці самалётаў, але абодва бакі сыходзіліся ў тым, што ў гэтым баі не быў збіты ні адзін амерыканскі самалёт. Робін Олдс асабіста вёў сваіх лётчыкаў у бой і атрымаў сваю першую паветраную перамогу ў В’етнаме. Пасля страты яшчэ двух самалётаў 6 студзеня ВПС Паўночнага В’етнама на два месяцы амаль цалкам спынілі баявую актыўнасць. У маі 1967 г. Олдс атрымаў яшчэ тры перамогі, стаўшы самым выніковым амерыканскім лётчыкам-знішчальнікам з пачатку вайны. Ён цалкам мог збіць яшчэ адзін самалёт (лічыцца, што ў яго было як мінімум 10 такіх магчымасцяў), але наўмысна пазбягаў гэтага. Яму было вядома, што адразу ж пасля пятай перамогі і атрымання статусу першага амерыканскага аса з часоў Карэі яго зробяць «ваенным героем» і адправяць дадому, каб не падвяргаць рызыцы магчымай страты. Аналагічная доля спасцігла Джозэфа Маконела і «Піта» Фернандэса, якія пасля дасягнення статусу «патройных асаў» у Карэі былі адразу адхіленыя ад палётаў і адпраўлены ў ЗША. Для Олдса камандаванне крылом, якое ўдзельнічае ў баявых дзеяннях, аказалася важней пятай зорачкі на фюзеляжы яго «Фантому». Аб лётчыках-знішчальніках Олдс казаў: *«Ёсць пілоты і ёсць пілоты; у добрых гэта прыроджаны. Гэтаму нельга навучыць»*. У 1962-м яго камандзір загадаў яму спыніць пісаць навуковую працу пра важнасць тактычнай авіяцыі ў вайне з прымяненнем няядзернай зброі. Олдс скардзіўся, што *«нам не было дазволена весці манеўраны паветраны бой. Вельмі мала ўвагі надавалася атацы [наземных мэт] на брыючым палёце, атацы з пікіравання, прымяненню ракет і таму падобных рэчаў. Гэта лічылася непатрэбным»*. У паветраных баях у В’етнаме Олдс выкарыстаў манеўраванне ў вертыкальнай плоскасці, што не было частай з’явай сярод амерыканскім пілотаў таго часу. Тыя, хто бачыў яго падчас выканання баявых заданняў, дзівіліся яго здольнасці кантраляваць хутка зменлівую ў паветраным баі абстаноўку. Акрамя сваіх дасягненняў у паветры (уключаючы Крыж ВПС, другую па значнасці ўзнагароду Ваенна-паветраных сіл, атрыманую за налёт на мост Поля Думера ў Ханоі 11 жніўня 1967 года), Олдс праславіўся сваімі пышнымі вусамі, нашэнне якіх парушала статут. Многія пілоты ў 8-м крыле таксама сталі насіць вусы, пераймаючы яму. Пасля вяртання дадому Олдс быў вымушаны згаліць вусы па асабістым распараджэнні начальніка штаба ВПС Джона Маконела. ### Позняя кар’ера Клін паветразаборніка F-4, на якім лётаў Олдс, з адзнакамі 4 паветраных перамог. Авіяцыйны музей Ціхаакіянскага ўзбярэжжа. Вярнуўшыся дадому ў снежні 1967 года, Олдс быў прызначаны начальнікам Акадэміі ВПС ЗША ў Каларада-Спрынгс. У 1968 годзе ён быў узведзены ў брыгадныя генералы. Апошняй пасадай у ВПС для яго стаў пост дырэктара аэракасмічнай бяспекі пры Генеральным інспектару ВПС ЗША, дзе ён працаваў з 1971 года. Увесну 1972 года амерыканская авіяцыя ў рамках аперацыі «Лайнбэкер» аднавіла наступальныя аперацыі супраць Паўночнага В’етнама, згорнутыя чатыры гады таму. У інтэнсіўных паветраных баях пілоты ВМС ЗША, якія прайшлі падрыхтоўку ў Школе знішчальнага ўзбраення, дамагліся вялікіх поспехаў, у той час як вынікі пілотаў ВПС ЗША пакідалі жадаць лепшага. Для высвятлення прычын гэтага Олдс быў адпраўлены ў інспекцыйную паездку па амерыканскіх авіябаза ў Тайландзе. Правёўшы інспекцыю і заадно самавольна здзейсніўшы некалькі баявых вылетаў, ён вярнуўся з змрочнымі высновамі. Олдс прапанаваў, каб яго панізілі ў званні да палкоўніка і прызначылі на камандную пасаду, каб ён мог асабіста заняцца зменай сітуацыі. Яму было адмоўлена. 1 чэрвеня 1973 года Олдс сышоў у адстаўку. ### У адстаўцы Пасля сыходу з ВПС жыў у Каларада. Олдс катаўся на лыжах і працаваў у гарадской камісіі па планаванні. У гэтыя ж гады заахвоціўся да алкаголю; у чэрвені 2001 года яго арыштавала паліцыя за кіраванне ў нецвярозым выглядзе, прычым Олдс аказаў супраціў пры арышце. Справа скончылася тым, што ён быў асуджаны да выплаты штрафу ў памеры амаль 900 даляраў, наведвання курсаў па пазбаўленні ад алкагольнай залежнасці і 72 гадзінам грамадскіх работ. У сакавіку 2007 года быў шпіталізаваны з ускладненнем рака прастаты. 14 чэрвеня ён памёр ад сардэчнай недастатковасці. Памінальныя службы былі праведзены 30 чэрвеня ў Акадэміі ВПС ЗША, куды перавезены яго прах. Паветраныя перамогі ------------------- **Другая сусветная вайна**: * 14 жніўня 1944 — 2 Fw.190 * 25 жніўня 1944 — 3 Bf.109 * 6 кастрычніка 1944 — 1 * 9 лютага 1945 — 1 Bf.109 * 14 лютага 1945 — 2 Fw.190, 1 Bf.109 (залічаны толькі Fw.190) * 19 сакавіка 1945 — 1 Fw.190, 1 Bf.109 * 7 красавіка 1945 — 1 Bf.109 **В’етнамская вайна**: * 2 студзеня 1967 — 1 МіГ-21 * 4 мая 1967 — 1 МіГ-21 * 20 мая 1967 — 2 МіГ-17 Сям’я ----- Бацька Олдса памёр у 1943 годзе, незадоўга да яго выпуску з акадэміі Вест-Пойнт. У 1947 годзе Олдс ажаніўся з галівудскай акторкай Элай Рэйнс. У іх было двое дзяцей, у 1976 годзе яны развяліся. Другі шлюб 1978-га быў з Эбігейл Морган Барнет. Ён таксама скончыўся разводам пасля 15 гадоў сумеснага жыцця. Гл. таксама ----------- * Спіс лётчыкаў-асаў В’етнамскай вайны Заўвагі ------- 1. ↑ Майк Спик. Истребители. Асы XX века. — М.: ЭКСМО-Пресс, 2001. — С. 268. 2. ↑ Lars Anderson (2004). The All-Americans. St. Martins Press. ISBN 0312308876, 20 3. ↑ Anderson, The All Americans, 21. 4. ↑ Anderson, The All Americans, 188 5. ↑ College Football Hall of Fame. Robin Olds **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 27 снежня 2007. Праверана 1 верасня 2008. 6. ↑ John Sherwood. Fast Movers: Jet Pilots and the Vietnam Experience. Chapter 1: Old Lionheart. Robin Olds and the Eighth Tactical Fighter Wing, 1966—1967 7. ↑ Fairfield, Terry A. (2004) The 479th Fighter Group in World War II: in Action over Europe with the P-38 and P-51, Schiffer Military History, ISBN 0764320564. P. 399. 8. ↑ Sherwood, Fast Movers, 18. 9. ↑ Sherwood, Fast Movers, 28 10. ↑ Sherwood, Fast Movers, 28. 11. ↑ Diego Zampini. Robin Olds: Mastermind of Operation Bolo 12. ↑ Sherwood, Fast Movers, 37. 13. ↑ *There are pilots and there are pilots; with the good ones, it is inborn. You can’t teach it.* Great Aviation Quotes: Robin Olds Архівавана 13 кастрычніка 2008. 14. ↑ *We weren’t allowed to dogfight. Very little attention was paid to strafing, dive-bombing, rocketry, stuff like that. It was thought to be unnecessary.* Tom Kuhn. Robin Olds: An Unconventional Man’s Fight for Conventional Warfare 15. ↑ Майк Спик. Указ. соч. с. 267. 16. ↑ Gary Salazar. Retired general put on probation Архівавана 28 чэрвеня 2009. 17. ↑ Major Robin Olds, WWII Ace Спасылкі -------- * Робин Олдс. // *Спик М.* Истребители. Асы XX века. // сайт airwar.ru * Биография Олдса, датированная июнем 1972 года (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | College Football HoF | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · WikiTree · Geni.com | | Нарматыўны кантроль | GND: 141886749 · ISNI: 0000 0000 8213 3982 · LCCN: n2004042414 · NKC: ola20191028860 · VIAF: 28922091 |

**Гомельска-Рэчыцкая аперацыя** — наступальная аперацыя войскаў Беларускага фронту ў час Другой сусветнай вайны, якая была праведзена 10 лістапада — 30 лістапада 1943 года. У выніку аперацыі савецкія войскі прарвалі абарону ворага ў паласе шырынёй 100 кіламетраў, прасунуліся ў глыбіню на 130 кіламетраў, стварыўшы пагрозу паўднёваму флангу групоўкі арміі «Цэнтр» і ўскладнілі яе ўзаемадзеянне з групоўкай армій «Поўдзень». Пад раніцу 26 лістапада 1943 годзе пасля бязлітасных начных баёў быў вызвалены горад Гомель. Ход падзей ---------- Наступ у кірунку галоўнага ўдара быў распачаты 10 лістапада каля мястэчка Лоеў, а ўжо 11 лістапада дзеля ўзмацнення ўдару да наступу былі падлучаны танкавы і кавалерыйскі карпусы. Савецкія войскі вялі барацьбу за пашырэнне пацдарму на правым беразе Дняпра. Ужо 13 лістапада былі вызвалены Холмеч, Дварэц, Краснаполле і Артукі; 15 лістапада былі вызвалены Дземяхі — так былі перарэзаны камунікацыі ворага па чыгуначных і шашэйных шляхах з Гомеля ў Калінкавічы. 16 лістапада 16 лістапада да савецкіх войскаў перайшлі вёскі і чыгуначная станцыя Бабічы. 17 лістапада савецкія войскі занялі Рабуса і Азершчыну. У гэты ж дзень распачаліся баі на ўскрайку Рэчыцы. Савецкія танкісты першымі прарваліся да цэнтра горада з поўначы, іх падтрымлівалі падраздзяленні 194-й стралковай дывізіі. З паўднёвага ўсходу рухаўся 42-і стралковы корпус Чырвонай арміі. 17 лістапада 1943 года старшына 3-га батальёна 954-га палка А. Марозаў вывясіў на будынку Рэчыцкага педагагічнага вучылішча чырвоны сцяг. Быў ліквідаваны ачаг супраціўлення ворага ў раёне чыгуначнага вакзала. На працягу двух сутак немцы спрабавалі вярнуць пад свой кантроль чыгуначную станцыю, але гэта ім не дазволілі зрабіць байцы 2-га стралковага батальёна 954-га стралковага палка. Нямецкія войскі адступілі на паўднёва-ўсходнюю ўскраіну горада, паспрабаваўшы замацавацца ў прамысловай зоне горада і ўтрымаць чыгуначны мост праз Дняпро, які звязваў іх з гомельскай групоўкай. Але чырвонаармейцы здолелі паспяхова адбіць контратакі ворага, выратаваць ад знішчэння замініраванныя аб'екты, а потым, пераадолеўшы лютае супраціўленне гітлераўцаў, 21 лістапада здолелі захапіць і сам мост. Ноччу 18 лістапада войскі 65-й арміі Батава перарэзалі чыгуначную ветку Калінкавічы—Гомель. Дзве стралковыя дывізіі і дзве танкавыя брыгады корпуса Панова накіраваліся ў тыл немцаў, што змусіла іх спехам пакінуць Рэчыцу. Апошні ачаг супраціву ў раёне чыгуначнага вакзала ўдалося хутка знішчыць. Ужо а 4 гадзіны раніцы горад быў цалкам вызвалены. Войскам, якія ўдзельнічалі ў вызваленні Рэчыцы, загадам ВГК была абвешчана падзяка і вечарам 18 лістапада ў Маскве быў дадзены салют 12 артылерыйскімі залпамі са 124 гармат. Гэта быў першы салют за вызваленне гарадоў на тэрыторыі Беларускай ССР у гады Вялікай Айчыннай вайны. Развіваючы поспех, 48-я армія часткай сіл фарсіравала Бярэзіну каля яе ўпадзення ў Дняпро і замацавалася на плацдарме на поўдні ад Жлобіна. Пераследуючы ворага войскі 61-й арміі Бялова набліжаліся да Мазыра. Абарона праціўніка была прарвана на працягу 120 кіламетраў. Нямецкія войскі распачалі спробу контратакаваць. Ноччу з 18 на 19 лістапада немцы, выкарыстоўваючы 20 танкаў T-IV, T-V («пантэры») і T-VI («Тыгры»), якія падтрымлівала 192-я пяхотная дывізія, уварваліся ў вёску Каравацічы, адкінулі абарону 172-й стралковай дывізіі. Нямецкія танкі дайшлі да цэнтра вёскі, дзе завязалі бой з 41-й артбрыгадай РГК. 161-ы танкавы полк, які займаў зыходныя пазіцыі паміж Краснай Дубровай і Каравацічамі, у 10 гадзін 30 хвілін 19 лістапада па сігналу залпа палка РС, які знаходзіўся ў Цішкаўцы, у складзе 22 машын Т-34 і Т-70 праз урочышча Апсаншчына ўварваўся ў размяшчэнне ворага двума эшэлонамі. Немцы, спыненыя ў Каравацічах моцным супрацьтанкавым агнём і сіламі супрацьтанкавай дывізіі, павярнулі назад і сышліся з савецкімі артылерыстамі. Два дні працягваўся кровапралітны бой у Каравацічах, які перайшоў у рукапашную схватку. Абодва бакі панеслі цяжкія статы ў тэхніцы і жывой сіле. Але контрудар праціўніка поспеха не меў і быў адбіты. 21 лістапада была вызвалена вёска Горваль, савецкія войскі ўвайшлі ў тыл групоўкі нямецкіх войскаў, што абаранялася ў Гомелі. 22 лістапада войскі 11 і 63 арміі прарвалі абарону ворага ў раёне Касцюкоўкі і выйшлі да чыгункі Гомель—Жлобін і шашы Гомель—Магілёў. Між тым войскі 50-й і 3-й армій перайшлі ў наступ з паўночнага боку Жлобіна, вызвалілі Прапойск (цяпер — Слаўгарад), Карму, Журавічы і 25 лістапада падыйшлі да Дняпра ў раёне Новага Быхава і ахапілі Гомель з поўначы. У вечары 25 лістапада войскі Беларускага фронту з трох бакоў падыйшлі да Гомеля. Пагроза акружэння прымусіла гітлераўцаў ноччу 26 лістапада пачаць адвод сваіх войскаў з міжрэчча Сожа і Дняпра. Часці немцаў, якія адыходзілі, спрабавалі накіравацца да Рэчыцы, каб аб'яднацца з рэшткамі рэчыцкай групоўкі, але іх сустрэлі войскі 48-й арміі. Раніцай 26 лістапада 1943 года ў Гомель увайшлі часткі 217-й стралковай дывізіі (камандзір — палкоўнік Масонаў) і 96-й стралковай дывізіі (палкоўнік Ф. Булатаў). Адначасова з паўднёва-ўсходняга накірунка ў горад увайшлі часці 7-й стралковай дывізіі (палкоўнік Д. Вераб'ёў) і 102-й стралковай дывізіі (генерал-маёр А. М. Андрэеў). Раніцай, яфрэйтар Міхаіл Васільеў усталяваў сцяг вызвалення на будынку гарадской электрастанцыі, а літсупрацоўнік газеты «Сцяг Саветаў» 11-й арміі Рыгор Кірылюк — на пажарнай каланчы. Да 30 лістапада савецкія войскі выйшлі на рубеж Чавусы—на захад ад Петухоўкі—на поўдзень ад Новага Быхава—Патапаўка—Гамза—Прудок (у цэлым: Чавусы—усходней Новага Быхава—усходней Рагачова і Мазыра—паўднёвей Ельска). У Маскве быў праведзены салют 20-ю залпамі з 224-х гармат войскам Беларускага фронту, якія вызвалілі першы абласны цэнтр Беларусі, важнейшы вузел чыгуначных дарог і магутны апорны пункт праціўніка на Палескім накірунку. Паспяховаму правядзенню аперацыі ў значнай ступені спрыялі партызаны Беларусі, якія наносілі ўдары па эшалонам ворага, якія адступалі, разбуралі чыгуначныя пуці, вялі разведку. За выдатнасці ў баях падчас вызвалення Гомеля і Рэчыцы 23 воінскіх злучэння і часці атрымалі ганаровае найменне «Гомельскія» і 22 «Рэчыцкія». Вынікі аперацыі --------------- У выніку Гомельска-Рэчыцкай аперацыі войскі Беларускага фронту прадвінуліся на 130 км, стварышы пагрозу акружэння паўднёвага фланга групы армій «Цэнтр» і парушыўшы яе ўзаемадзеянне з групай армій «Поўдзень». Вызвалілі буйны абласны цэнтр горад Гомель і вялізныя тэрыторыі Беларусі, а таксама спрыялі поспеху 1-га Украінскага фронту ў прадвіжэнні на кіеўскім накірунку. Скаваны войскамі Беларускага фронту, праціўнік не змог перабросіць на кіеўскі напрамак ніводнай дывізіі. Дзякуючы гэтаму, пасля трох няўдачных спроб 1-га Украінскага фронту вызваліць Кіеў з паўднёвага плацдарма, 6 лістапада сталіца УССР была вызвалена ўдарам з паўночнага плацдарма. Развіваючы поспех, 12 лістапада 1943 года 1-ы Украінскі фронт вызваліў і Жытомір, які трохі пазней быў страчаны ў выніку контрнаступлення праціўніка, пасля чаго К. К. Ракасоўскі ў якасці прадстаўніка стаўкі Вярхоўнага Галоўнакамандавання адбыў да М. Ф. Ватуціна ў штаб 1-га Украінскага фронту. Тым часам, войскі Беларускага фронту вялі баі мясцовага значэння, паляпшаючы сваё зыходнае становішча, і рыхтуючыся да кідка праз Дняпро. Зноскі ------ 1. ↑ Гриф секретности снят: Потери Вооруженных Сил СССР в войнах, боевых действиях и военных конфликтах: Стат. исслед./ Г. Ф. Кривошеев, В. М. Андроников, П. Д. Буриков. — М.: Воениздат, 1993. С. 370. ISBN 5-203-01400-0 2. ↑ *Human Losses in World War II* Heeresarzt 10-Day Casualty Reports per Army/Army Group, 1943 (BA/MA RW 6/556, 6/558) 3. 1 2 (недаступная спасылка) Літаратура ---------- * М. М. Козлов. Великая Отечественная война. 1941—1945. Энциклопедия.. — М.: Советская Энциклопедия, 1985. — С. 212—213. * Гомельско-Речицкая операция 1943 // Вавилон — «Гражданская война в Северной Америке» /[под общ. ред. Н. В. Огаркова]. — М.: Военное изд-во М-ва обороны СССР, 1979. — (Советская военная энциклопедия : [в 8 т.]; 1976—1980, т. 2). * История Великой Отечественной войны Советского Союза. 1941—1945. В 6-ти т. Т. 4, — М6 Воениздат, 1961. * Рокоссовский К. К. Солдатский долг. На Белорусской земле. Спасылкі -------- * Артыкул пра Гомельска-Рэчыцкую наступальную аперацыю * Артыкул пра вызваленне Гомеля * Відэастужка «Бітва за Гомель» (Союзкиножурнал № 73-74, французскі пераклад, субцітры) * «Танк навсегда» («СБ Беларусь Сегодня» 19.03.2011)

**Альбрэхтаўскі стэарынавы і мылаварны купецкі завод**, прадпрыемства, якое працавала ў 1836—1910 гадах у былым маёнтку Альбрэхтава Пінкавіцкай воласці (цяпер у г.Пінску). Малы сярэбраны медаль Усерасійскай прамысловай выстаўкі (1861), таксама Сярэбраныя медалі ў 1865—1870. Прадукцыя збывалася ў Кіеў, Мінск, Варшаву, Вільню. Абсталяванне прыводзілася ў рух паравымі машынамі (з 1860), ужывалася дыстыляцыя і іншыя сучасныя метады перапрацоўкі сала для свечак. Працавалі 213 рабочых (1877), выпуск прадукцыі на 300 тыс. руб. (1898; *Гл. таксама*: Кошты Расіі 1890-1899). Працоўны дзень з 5 раніцы да 5 вечара, 2 гадзіны перапынку. Сярэдняя заплата за тыдзень у жанчын 1,5—2 руб. у мужчын 4—5 руб. Літаратура ---------- * *М. Болбас*. Удастоены вышэйшых узнагарод // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. — № 3. — Мн.: Полымя, 1988. — ISSN 0131-2669. С.28,29.

**Музей Mercédes-Benz** — аўтамабільны музей маркі Mercedes-Benz у горадзе Штутгарт, Германія. З’яўляецца часткай комплексу, размешчанага на адной тэрыторыі, у якую ўваходзяць: * штаб-кватэра канцэрна Daimler AG; * магазін рэтра- і сучасных аўтамабіляў маркі Mercedes-Benz; * Mercedes-Benz-Arena — хатні стадыён футбольнага клуба «Штутгарт». Адзін з самых вялікіх карпаратыўных музеяў свету і самы наведвальны музей Штутгарта станам на 2015 год. Гісторыя -------- Да 50-годдзя кампаніі канцэрн Daimler-Benz AG у 1936 годзе стварыў на заводзе ва Унтэрцюркгайме (Штутгарт) першы паўнавартасны музей маркі Mercedes-Benz. На 1938 год выставачная экспазіцыя складалася з 18 аўтамабіляў вытворчасці Daimler-Motoren-Gesellschaft, 9 аўтамабіляў кампаніі Benz & Cie і 6 аўтамабіляў сумеснай вытворчасці пад брэндам Mercedes-Benz. У 1955 годзе кіраўніцтва кампаніі прыняло рашэнне пра перанос музея ў новы будынак. Будаўніцтва пачалося ў 1958 годзе на тэрыторыі аднаго з заводаў ва Унтэрцюркгайме. Пабудаваны па праекце архітэктараў Рольфа Гутбіра і Ханса Камерара, новы музей Daimler-Benz быў адкрыты ў 1961 годзе да 75-годдзя вынаходкі аўтамабіля. У 1985 годзе музей быў закрыты па прычыне комплекснай рэстаўрацыі, рэканструкцыі і рэарганізацыі. З-за абмежаванай прасторы і нязручнага размяшчэння музея ў межах тэрыторыі завода, у 2000 годзе канцэрн прыняў рашэнне аб будаўніцтве новага музея. Пазней было прынята рашэнне аб будаўніцтве асобнага комплексу. У 2001 годзе пасля правядзення адборачных мерапрыемстваў быў вылучаны канчатковы дызайн і абрана фірма-падрадчык знакамітага архітэктара Бэна ван Беркеля, якая і занялася будаўніцтвам. 17 верасня 2003 года быў закладзены першы камень у будынак новага музея Mercedes-Benz, а ўжо ў маі 2006 года адбылося яго ўрачыстае адкрыццё. Будынак выставачнага комплексу быў распрацаваны адмыслова для музея і першапачаткова праектаваўся з улікам усіх адметнасцяў арганізацыі выставачнай прасторы. У 2015 годзе ўпершыню ў гісторыі музея быў праведзены распродаж некаторых мадэляў унікальнай калекцыі. Праграма атрымала назву «All Time Stars». У перыяд са студзеня да лістапада 2015 года музей наведала 7 мільёнаў чалавек з 160 краін свету, што зрабіла музей самым наведвальным у Штутгарце. Комплекс будынкаў ----------------- Цяперашні будынак музея, якi размясціўcя насупраць галоўных варот завода Daimler AG у Штутгарце, быў адкрыты для шырокай публікі 19 мая 2006 года. Распрацоўшчыкам праекта выступіла архітэктурнае бюро UNStudio. Музей ----- Падчас прагляду музейнай экспазіцыі наведвальнікі маюць магчымасць выбару паміж двума экскурсійнымі маршрутамі: міфічным і калекцыйным. Абодва шляхі спыняюцца на кожным з узроўняў музея і сыходзяцца ў агульным пункце. «Міфічны» экскурсійны маршрут увасабляе ў сябе 125-гадовы шлях развіцця гандлёвай маркі Mercedes-Benz ад самых першых вынаходак нямецкіх піянераў у галіне аўтамабілебудавання да самых апошніх распрацовак канцэрна. Выстава мае афармленне ў стылі рэтра. У музеі выстаўлена больш за 160 мадэляў і больш за 1500 экспанатаў: транспартных сродкаў і розных аўтамабільных канструкцый, якія адносяцца да розных перыядаў гісторыі завода, якая налічвае больш за 125 гадоў. Выставачная калекцыя ўключае серыйныя мадэлі, спартыўныя аўтамабілі, грузавікі, аўтобусы і многія іншыя прадукты кампаніі. Усе выставачныя ўзоры падтрымліваюцца цэнтрам Mercedes-Benz Classic. Зноскі ------ 1. ↑ archINFORM — 1994. Праверана 31 ліпеня 2018.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q265049'></a> | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 6070773 · GND: 2117978-5 · ISNI: 0000 0001 1090 0115 · LCCN: nr94022088 · SUDOC: 117647624 · VIAF: 268191102 | |

**Марыу дэ Са-Карнейру** (парт.: Mário de Sá-Carneiro; 19 мая 1890, Лісабон — 26 красавіка 1916) — партугальскі паэт і празаік, адзін з заснавальнікаў новай, мадэрнісцкай, літаратуры ў Партугаліі, яскравы прадстаўнік пакалення «Арфея». Біяграфія --------- Нарадзіўся ў заможнай сям'і. Маці хлопчыка памерла, калі яму было 2 гады, і бацька аддаў сына на выхаванне дзядулю і бабулі ў маёнтак Вікторыя на ўскрайку Лісабона, дзе Марыю правёў большую частку свайго дзяцінства. Першыя вершы пачынае пісаць у 12 гадоў, у 15 перакладае Віктора Гюго, у 16 — Гётэ і Шылера. Удзельнічае ў школьных літаратурных выданнях, піша п'есу «Сяброўства» разам са школьным сябрам, самазабойства якога правакуе ў Марыу першы глыбокі эмацыянальны крызіс. У 1912 г. Марыу па просьбе бацькі паступае на юрыдычны факультэт Каімбрскага ўніверсітэта, дзе знаёміцца з будучым найлепшым сябрам і паплечнікам — паэтам Фернанду Песоа. Але, расчараваўшыся ў «горадзе студэнтаў», у тым жа годзе пераводзіцца ў Сарбонскі універсітэт і перад ад'ездам выдае свой першы зборнік апавяданняў «Пачатак», які крытычна ўспрымаецца ў літаратурных колах Партугаліі. У Парыжы Карнейру канчаткова пакідае спробы заняцца вывучэннем юрыспрудэнцыі і з галавой кідаецца ў літаратурны і мастацкі вір апошніх дзён *belle époque*, захапляецца паэтыкай кубізму і футурызму, ідэяй яе ўвасаблення ў Партугаліі. У 1913 г. па вяртанні ў Лісабон выдае зборнік вершаў «Рассейванне» (Dispersão) і кароткі раман «Прызнанне Лусіа» (A Confissão de Lúcio), разам з Песоа і іншымі аднадумцамі пачынае працу над часопісам авангарду «Арфей», два нумары якога выйшлі з друку ў 1915 годзе і адразу выклікалі скандал і абурэнне ў кансерватыўных інтэлектуальных колах Лісабона і сталіся рэвалюцыяй у партугальскай паэзіі. Выходзіць з друку зборнік кароткіх апавяданняў «Неба ў агні» (Céu em Fogo). У тым жа годзе Марыу таемна вяртаецца ў Парыж, але, пазбаўлены фінансавай падтрымкі з боку бацькі, хутка даходзіць да паўгалоднага існавання. Стан яго псіхічнага здароўя пачынае рэзка пагаршацца, паэт перажывае глыбокую дэпрэсію. Вершы гэтага перыяду і лісты да Ф. Песоа поўныя змрочных выказванняў пра смерць і самазабойства. 26 красавіка 1916 г. у гатэлі «Ніца» у раёне Манмартр Карнейру заканчвае жыццё самагубствам, даслаўшы перад рашучым крокам свае неапублікаваныя вершы Фэрнанду Пэсоа, якія пабачаць свет у 1937 годзе пад назвай «Залатыя знакі» (Indícios de Oiro). Творы ----- * «Пачатак» (Princípio), зборнік апавяданняў,1912; * «Рассейванне» (Dispersão), вершы, 1914; * «Прызнанне Лусіа» (A Confissão de Lúcio), кароткі раман, 1914; * «Неба ў агні» (Céu em Fogo), кароткія апавяданні, 1915; * «Залатыя знакі» (Indícios de Oiro), 1937; * «Вершы» (Poesias), 1946; * «Вершы юнацтва» (Poemas juvenis), 1903/1908, 1986; * «Лісты да Фернанду Песоа» (Cartas a Fernando Pessoa), 1958/59. Зноскі ------ 1. 1 2 Mário de Sá-Carneiro // Internet Speculative Fiction Database — 1995. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2629164'></a> 2. 1 2 Mário Sá-Carneiro // Brockhaus Enzyklopädie / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q464633'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2586178'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227'></a> Спасылкі -------- * Уладар сноў. Апавяданне * Біяграфія ў Encyclopædia Britannica | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Discogs · Internet Movie Database · MusicBrainz · Project Gutenberg · Internet Speculative Fiction Database | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Treccani | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90069804 · BNC: a12385621 · BNE: XX883457 · BNF: 11998057m · CiNii: DA11196221 · CONOR: 146925155 · GND: 118750569 · ICCU: CFIV049526 · ISNI: 0000 0001 2281 1080 · LCCN: n82200840 · LNB: 000246916 · NKC: xx0013448 · NLA: 35350193 · NLG: 326314 · NSK: 000253258 · NTA: 068444796 · NUKAT: n2007119595 · PTBNP: 10405 · LIBRIS: 95649 · SUDOC: 028072448 · VIAF: 66476723 | |

Запыт «Гендэль» перанакіроўваецца сюды; гл. таксама іншыя значэнні. **Геóрг Фры́дрых Ге́ндэль** (ням.: Georg Friedrich Händel, англ.: George Frideric Handel; 23 лютага 1685, Гале — 14 красавіка 1759, Лондан) — нямецкі кампазітар эпохі барока, вядомы сваімі операмі, араторыямі і канцэртамі. Ён нарадзіўся ў Германіі ў адзін год з Іаганам Себасцьянам Бахам і Даменіка Скарлаці. Атрымаўшы музычную адукацыю і досвед у Італіі, ён затым перасяліўся ў Лондан, а пасля стаў англійскім падданым. У лік яго найбольш знакамітых твораў уваходзяць «Месія», «Музыка на вадзе» і «Музыка для каралеўскага феерверка». Біяграфія --------- ### Раннія гады #### Паходжанне Георг Гендэль, бацька кампазітара Хутчэй за ўсё, сям'я Гендэля перамясцілася ў саксонскі горад напачатку XVII стагоддзя. Дзед кампазітара Валянцінаў Гендэль быў меднікам з Брэслау; у Гале ён ажаніўся з дачкой майстра-медніка Сэмюэля Бейчлінга. Яго сын, Георг[en] быў прыдворным цырульнікам—хірургам, які служыў у судзе Брандэнбурга і Саксоніі, і ганаровым грамадзянінам Гале. Калі нарадзіўся Георг Фрыдрых, першае дзіця Георга ад другога шлюбу, яму было 63 года. Маці Георга Фрыдрыха Даратэя вырасла ў сям'і святара. Калі яе брат, сястра і бацька паміралі ад чумы, яна да канца заставалася побач з імі і адмаўлялася іх пакідаць. Георг і Даратэя абвянчаліся ў 1683 годзе ў электараце Брандэнбурга. Бацькі Гендэля былі вельмі рэлігійныя і з'яўляліся тыповымі прадстаўнікамі буржуазнага грамадства канца XVII стагоддзя. #### Дзяцінства і вучоба (1685—1702) Дом у Гале, у якім нарадзіўся будучы кампазітар Запіс аб шрышчэнні (Марыінская бібліятэка ў Гале  (руск.) (бел.) Гендэль нарадзіўся 23 лютага 1685 года у Гале. Бацька жадаў каб Георг Фрыдрых стварыў кар'еру юрыста і ўсяляк пярэчыў яго прыхільнасці да музыкі, з прычыны таго, што прытрымваўся меркаванні, што ўмацавалася ўГерманіі, што музыкант — несур'ёзная прафесія, а толькі забаўляльная. Аднак пратэсты бацькі не падзейнічалі належны чынам на Георга Фрыдрыха: ён ва ўзросце чатырох гадоў самастойна навучыўся іграць на клавесіне. Гэты інструмент знаходзіўся на гарышчы, куды Георг Фрыдрых прыходзіў па начах, калі члены сям'і спалі. У 1692 годзе Георг Фрыдрых разам з бацькам з'ехаў у Вейсенфельс да свайго стрыечнага брата Георга Крысціяна. Тут герцаг Саксен-Вейсенфельса Іаган Адольф I[en] ацаніў талент сямігадовага Гендэля, які іграў на аргане, і параіў бацьку не перашкаджаць музычнаму развіццю дзіцяці. Бацька паслухаўся гэтага савета: у 1694 годзе Гендэль пачаў займацца ў кампазітара і арганіста Ф. В. Цахау[en] у Гале, пад кіраўніцтвам якога вывучаў кампазіцыю, генерал-бас, ігру на аргане, клавесіне, скрыпцы і габоі. Менавіта ў перыяд навучання ў Цахау Гендэль сфармаваўся як кампазітар і выканаўца. Цахау навучыў Гендэля надаваць музычным ідэям дасканалую форму, навучыў розным стылям, паказаў розныя метады запісу, уласцівыя розным нацыянальнасцям. На Гендэля таксама паўплываў стыль Цахау; уплыў настаўніка прыкметны ў некаторых творах кампазітара (напрыклад, у «Алілуі» з «Месіі»). Скончыўшы навучанне ў Цахау, Гендэль у 1696 годзе наведаў Берлін, дзе ўпершыню пачаў выступаць у якасці клавесініста і акампаніятара на канцэртах пры двары курфюста. Адзінаццацігадовы клавесініст карыстаўся поспехам у вышэйшых кругах і курфюст Брадэнбургскі пажадаў, каб Георг Фрыдрых служыў у яго і прапанаваў бацьку хлопчыка адправіць Георга Фрыдрыха ў Італію для канчатка навучання, аднак Георг Гендэль адмовіўся, пажадаўшы бачыць сына побач з сабой. Гендэль вярнуўся ў Гале, але не паспеў заспець бацьку: той сканаў 11 лютага 1697 года. У 1698—1700 гадах Георг Фрыдрых вучыўся ў гімназіі ў Гале. У 1701 годзе замяшчаў арганіста ў кальвінісцкім саборы. У гэты перыяд ён пазнаёміўся з кампазітарам Георгам Філіпам Тэлеманам. Два маладых кампазітара мелі шмат агульнага, і сяброўства паміж імі ўмацавалася. У 1702 годзе Гендэль паступіў на юрыдычны факультэт універсітэта Гале-Вітэнберга. Тут ён вывучаў багаслоўе і права. Факультэт багаслоўя быў цэнтрам піетызму, але Гендэль, быўшы вельмі рэлігійным, усё ж не падзяляў поглядаў піетыстаў. Праву кампазітар навучаўся пад кіраўніцтвам прафесара Хрысціяна Тамазія, аднак прадмет не выклікаў у яго цікавасці. Паралельна з вучобай Гендэль выкладаў тэорыю і спеў у пратэстанцкай гімназіі, быў музычным кіраўніком і арганістам у саборы. #### Гамбург (1703—1706) Гамбургскі оперны тэатр у 1726 годзе У 1703 годзе малады Гендэль пераехаў у Гамбург, дзе знаходзіўся адзіны на той момант нямецкі оперны тэатр. Абгрунтаваўшыся тут, кампазітар пазнаёміўся з Іаганам Матэзонам і Райнгардам Кайзерам. Апошні кіраваў аркестрам опернага тэатра, у які Гендэль паступіў на працу ў якасці скрыпача і клавесініста. Кейзер шмат у чым паслужыў прыкладам для Гендэля: кіраўнік аркестра выступаў супраць выкарыстання нямецкай мовы ў операх і ў сваіх сачыненнях змешваў нямецкія словы з італьянскімі; Гендэль, складаючы першыя оперы, паступіў гэтак жа. Гендэль нейкі перыяд быў у вельмі блізкіх адносінах з Матэзонам. Разам з ім кампазітар улетку 1703 года наведаў Любек, каб паслухаць вядомага кампазітара і арганіста Дытрыха Букстэхудэ, які прапанаваў двум музыкантам замяніць яго на пасадзе арганіста, для чаго трэба было ажаніцца з яго дачкой. Гендэль і Матэзон адмовіліся ад гэтай прапановы. Праз два гады яны сустрэлі Іагана Себасцьяна Баха, які таксама накіроўваўся ў Любек, каб паслухаць Букстэхудэ. У 1705 годзе ён напісаў свае першыя оперы, «Альміра» і «Нерон». Яны былі пастаўлены ў Гамбургскім тэатры пры садзейнічанні Райнгарда Кейзера. Прэм'ера «Альміры» адбылася 8 студзеня, а «Нерон» быў пастаўлены 25 лютага. У абедзвюх пастаноўках Іаган Матэзон выканаў другарадныя ролі. Аднак тэатр быў у бядотным матэрыяльным становішчы, не было перадумоў для развіцця нямецкай нацыянальнай оперы. У творчасці Гендэля праяўлялася прыхільнасць да італьянскага барока, і ён з'ехаў у Італію ў 1706 годзе па запрашэнні герцага Тасканскага Джана Гастонэ Медычы, які наведваў Гамбург у 1703—1704 гадах. У 1708 годзе ў Гамбургскім тэатры пад кіраўніцтвам Кейзера былі пастаўлены дзве оперы Гендэля, напісаныя ім у 1706 годзе, якія ўяўлялі сабой дылогію, — «Фларында» і «Дафна». ### Італія (1706—1709) Гендэль прыехаў у Італію ў 1706 годзе, у самы разгар вайны за іспанскую спадчыну. Ён пабываў у Венецыі, пасля чаго пераехаў ў Фларэнцыю. Тут музыкант гасцяваў у герцага Тасканскага Джана Гастонэ Медычы і яго брата Фердынанда III Медычы[en], які цікавіўся музыкай і іграў на клавіры. Фердынанда спансаваў шмат якія пастаноўкі опер у Фларэнцыі, першае фартэпіяна было зроблена пад яго заступніцтвам. Усё ж Гендэля тут прынялі даволі суха, збольшага з-за таго, што яго нямецкі стыль быў чужым для італьянцаў. У Фларэнцыі Гендэль напісаў некалькі кантат (HWV 77, 81 і інш.). У 1707 годзе Гендэль наведаў Рым і Венецыю, дзе пазнаёміўся з Даменіка Скарлаці, з якім змагаўся ў гульні на клавіры і аргане. У Рыме, дзе Гендэль жыў з красавіка па кастрычнік, опера была пад папскай забаронай, і кампазітар абмежаваўся сачыненнем кантат і дзвюх араторый, у тым ліку араторыі «Трыўмф Часу і Праўды», лібрэта якой напісаў кардынал Бенедэта Памфілі[en]. Гендэль хутка асвоіў стылістыку італьянскай оперы і вярнуўшыся з Рыма ў Фларэнцыю, заняўся першай пастаноўкай оперы «Радрыга» (прэм'ера адбылася ў лістападзе), якая мела поспех у італьянскай публікі. У наступным годзе Гендэль ізноў наведаў Рым, дзе пазнаёміўся з Алесандра Скарлаці, Арканджэла Карэлі, Бенедэта Марчэла і Бернарда Паскуіні. Ён карыстаўся папулярнасцю ў вышэйшых колах італьнскага грамадства і заваяваў славу першакласнага кампазітара. Кампазітар часта прыходзіў на канцэрты і сустрэчы ў Аркадыянскую акадэмію[en], дзе выступалі Скарлаці, Карэлі і шмат хто іншыя. У тым жа годзе ім была напісана пастаральная серэнада «Аціс, Галатэя і Паліфем». У чэрвені Гендэль з'ехаў у Неапаль, дзе таксама быў вельмі цёпла прыняты. Другая італьянская опера кампазітара, — «Агрыпіна», была пастаўлена ў 1709 годзе ў Венецыі. «Агрыпіна» мела аглушальны поспех і лічыцца лепшай «італьянскай» операй Гендэля. ### Гановер і Лондан (1710—1712) Гендэль у 1710-х У 1710 годзе Гендэль прыехаў у Гановер па парадзе нейкага барона Кілмансека, якога музыкант сустрэў у Італіі. Кампазітар Агасціна Стэфані, якому падабалася творчасць Гендэля, дапамог яму стаць капельмайстарам пры двары гановерскага курфюрста Георга I, які па закону 1701 года павінен быць стаць каралём Вялікабрытаніі. Падчас працы капельмайстрам у Гановеры Гендэль наведаў сваю састарэлую, аслеплую маці ў Гале. Гендэль папрасіў дазволу ехаць у Лондан і, атрымаўшы яго, увосень адправіўся ў сталіцу Вялікабрытаніі праз Дзюсельдорф і Галандыю. Англійская музыка перажывала заняпад, тут яшчэ не быў развіты жанр оперы, якая была папулярна толькі ў арыстакратычных колах, а ў Лондане не засталося ніводнага кампазітара. Прыехаўшы сюды ўзімку, Гендэль быў прадстаўлены каралеве Ганне і адразу здабыў яе прыхільнасць. Тэатр Яе Вялікасці ў XVIII стагоддзі Заваяваўшы папулярнасць у Лондане, Гендэль узяўся за сачыненне новай оперы. Лібрэта для яго будучага сачынення напісаў італьянскі пісьменнік, які жыў у Англіі, Джакама Росі[en] па сцэнарыі Аарона Хіла[en], дырэктары Тэатра Яе Вялікасці ў Хеймаркеце. Першая італьянская опера кампазітара для англійскай сцэны «Рынальда» была пастаўлена 24 лютага 1711 года ў Тэатры Яе Вялікасці, мела вялізны поспех і прынесла Гендэлю славу першакласнага кампазітара, аднак ўдастоілася негатыўных водгукаў праціўнікаў італьянскай оперы Рычарда Стыла і Джозефа Адысона. Пасля вяртання ў чэрвені 1711 года у Гановер Гендэль напісаў каля дваццаці камерных дуэтаў, канцэрт для габоя, санаты для флейты і баса. Ён завязаў сяброўства з прынцэсай Каралінай (будучай каралевай Вялікабрытаніі). Аднак у Гановеры не было опернага тэатра, і гэта перашкодзіла Гендэлю паставіць тут «Рынальда». Позняй восенню 1712 года Гендэль у другі раз едзе ў Лондан, атрымаўшы дазвол на выезд з умовай праз які час вярнуцца. ### Вялікабрытанія (1712—1759) Прыехаўшы ў Лондан, Гендэль адразу ж заняўся пастаноўкай сваёй новай оперы «Верны пастух». Яна была пастаўлена 22 лістапада 1712 года ў Хеймаркеце. Лібрэта напісаў Джакама Росі (аўтар лібрэта «Рынальда») на аснове трагікамедыі Батысты Гуарыні. Опера была пастаўлена ўсяго шэсць разоў і гэтак жа як наступная опера «Тэзей» (прэм’ера 10 студзеня 1713 года), не мела таго поспеху, якім карыстаўся «Рынальда». Гендэль імкнуўся ўмацаваць свае пазіцыі ў Англіі і, каб паказаць сваю лаяльнасць англійскаму двару, у студзені 1713 года напісаў Утрэхцкі Te Deum, прысвечаны ўтрэхцкаму мірнаму дагавору, які паклаў канец вайне за іспанскую спадчыну. Te Deum павінен быў быць выкананы падчас нацыянальнай урачстасці, аднак англійскія законы забаранялі замежніку пісаць музыку для афіцыйных цырымоній. Тады Гендэль падрыхтаваў віншавальную оду ў гонар дня нараджэння каралевы Ганны, якая была выканана 6 лютага ў Сент-Джэймскім палацы і вельмі спадабалася яе вялікасці. Ганна даравала яму пажыццёвую пенсію ў 200 фунтаў. 7 ліпеня ў саборы Святога Паўла быў выкананы Утрэхцкі Te Deum. Гендэль правёў год у графстве Сурэй, у доме багатага мецэната і аматара музыкі Барна Элмса. Затым на працягу двух гадоў жыл у графа Бёрлінгтана (каля Лондана), для якога напісаў оперу «Амадыс» (прэм’ера — 25 мая 1715). Каралева была ў дрэнных адносінах з гановерскай галіной сям’і, у тым ліку з патронам Гендэля, а Гендэль у той час ужо меў званне кампазітара пры англійскім двары і не думаў пра вяртанне ў Гановер, нягледзячы на сваё абяцанне. Гендэль і Георг I на Тэмзе 1 жніўня 1714 года каралева Ганна сканала. Яе месца на прастоле заняў Георг I Гановерскі, прыехаўшы ў Лондан. Гендэль апынуўся ў цяжкім становішчы, з прычыны таго, што зараз яго патрон, якому ён абяцаў вярнуцца, быў тут. Кампазітару трэба было зноў заслужыць ласку караля. Але Георг быў добрасардэчным чалавекам і вельмі любіў музыку, так што, пачуўшы новую оперу Гендэля «Амадыс», ізноў прыняў яго ў свой двор. У ліпені 1716 года Гендэль у свіце караля Георга наведаў Гановер. У гэты момант у Германіі быў папулярны жанр Страсцей. Гендэль вырашыў напісаць твор у гэтым жанры па лібрэта Бартольда Генрыха[en] «Der fur die Sunde der Welt gemarterte und sterbende Jesus», на аснове якога напісалі пасіёны дзесяць розных кампазітараў, у тым ліку Матэзон, Тэлеман і Кейзер. Новы пасіён «Страсці Брокса» быў дэманстрацыяй таго, што гэты жанр быў чужы кампазітару. Так званы «чэндаскі» партрэт Гендэля, напісаны ў перыяд яго пражывання ў Кэнанс З лета 1717 да вясны 1719 года Гендэль па запрашэнні герцага Чэндаскага[en] жыў у яго замку Кэнанс (англ.: Cannons) у дзевяці мілях ад Лондана, дзе склаў антэмы (HWV 146—156), араторыю «Эстэр»[en] і кантату «Аціс і Галатэя»[en]. За араторыю «Эстэр» (першая пастаноўка адбылася ў Кэнансе 20 жніўня 1720 года) герцаг Чэндаскі заплаціў Гендэлю тысячу фунтаў. У 1718 годзе кампазітар кіраваў хатнім аркестрам герцага. Дом Гендэля па Брук-стрыт 25 у Лондане З 1720 па 1728 год Гендэль займае пасаду дырэктара Каралеўскай акадэміі музыкі[en]. Атрымаўшы пасаду, Гендэль адправіўся ў Германію, каб набраць спевакоў у сваю трупу, пабываў у Гановеры, Гале, Дрэздэне і Дзюсельдорфе. З гэтага моманту кампазітар пачынае актыўную дзейнасць у вобласці оперы. 27 красавіка 1720 года ў Хеймаркеце адбылася прэм’ера новай, прысвечанай каралю оперы кампазітара «Радаміст», якая мела поспех. Аднак у канцы года ў Лондан прыехаў італьянскі кампазітар Джавані Бананчыні і паставіў сваю оперу «Астарта», якая засланіла гендэлеўскага «Радаміста». З прычыны таго, што Гендэль пісаў оперы ў італьянскім стылі, паміж ім і Бананчыні пачалася канкурэнцыя. Італьянскага кампазітара падтрымлівалі многія арыстакраты, якія былі настроеныя варожа ў адносінах да Гендэля і знаходзіліся ў апазіцыі да караля. Наступныя оперы Гендэля апынуліся няўдалымі, за выключэннем «Юлія Цэзара». Гендэль задзейнічаў у оперы «Алесандра» (прэм’ера — 5 мая 1721 года) італьянскіх спявачак Фаусціну Бардоні[en] і Франчэску Куцоні[en], якія варагавалі паміж сабой. 13 лютага 1726 года кампазітар пераходзіць у брытанскае падданства. У чэрвені 1727 года сканаў кароль Георг I, яго месца на прастоле заняў Георг II, прынц Уэльскі, па выпадку каранацыі Георга II Гендэль напісаў антэм «Садок-Святар» (англ.: Zadok the Priest). У 1728 годзе адбылася прэм’ера «Оперы жабракоў» Джона Гея і Іагана Пепуша, які змяшчаў сатыру на арыстакратычную італьянскую оперу-серыа, у тым ліку на творчасць Гендэля. Пастаноўка гэтай оперы апынулася цяжкім ударам для Акадэміі, і арганізацыя апынулася ў цяжкім становішчы. Гендэль жа знайшоў падтрымку ў асобе Джона Джэймса Хейдэгера[en] і адправіўся ў Італію на пошукі новых выканаўцаў, з прычыны таго, што старыя з’ехалі з Англіі пасля краху прадпрыемства. Быўшы ў Італіі, Гендэль наведаў Школу Оперы Леанарда да Вінчы, каб абнавіць свой стыль сачынення італьянскіх опер; тут выступалі за больш драматычны характар выканання і былі супраць канцэртнага стылю ў оперы. Гэтыя змены ў стылі кампазітара можна заўважыць у яго наступных операх «Лотар» (2 снежня 1729), «Партэнопа» (24 лютага 1730) і інш. Найбольш паспяховай операй гэтага перыяду лічыцца «Арланда» (27 студзеня 1733), напісаная на лібрэта Нікола Хайма[en], якое ён склаў у апошні месяц свайго жыцця. Падчас падарожжа па Італіі Гендэль даведаўся аб пагаршэнні здароўя маці і тэрмінова вярнуўся ў Гале, дзе прабыў з маці два тыдні. Партрэт Георга Фрыдрыха Гендэля пэндзля Томаса Хадсана, 1748 г. Гендэль таксама склаў дзве араторыі («Дэвора» і «Гафолія»), якія не мелі поспеху, пасля чаго зноў звярнуўся да італьянскіх опер. У гэты момант прынц Уэльскі, канфліктуючы з бацькам Георгам II, заснаваў «Оперу дваранства» і наладзіў супраць Гендэля італьянскага кампазітара Нікола Парпору, з якім у іх завязалася канкурэнцыя. да Парпоры таксама далучыўся Іаган Хасэ, аднак яны не вытрымалі канкурэнцыі. Справы Гендэля ішлі на лад, яму атрымалася сабраць у трупу новых італьянскіх спевакоў. Ён дамовіўся з Джонам Рычам[en] аб пастаноўках у Ковент-Гардене, дзе з пачаткам сезону паставіў новую французскую оперу-балет «Тэрпсікор» (9 лістапада 1734), напісаную спецыяльна для французскай балярыны Сале, а таксама дзве новыя оперы «Арыядант» (8 студзеня 1735) і «Альчына» (16 красавіка); тут ён таксама ставіў свае старыя творы. У 1720-х і 1730-х Гендэль працягвае пісаць шмат опер, а пачынаючы з 1740-х асноўнае месца ў яго творчасці займаюць араторыі (самая вядомая з іх — «Месія», яна была пастаўлена ў Дубліне). На мяжы 1750-х у кампазітара пагаршаецца зрок. 3 мая 1752 года яму беспаспяхова аперуе вочы доктар-шарлатан, які да таго апераваў Баха, які таксама пакутаваў ад катаракты. Хвароба Гендэля працягвае прагрэсаваць. У 1753 годзе настае поўная слепата. За некалькі дзён да смерці, 6 красавіка 1759 года, Гендэль дырыжаваў араторыяй «Месія». Падчас выканання сілы пакінулі яго, і праз некаторы час, 14 красавіка 1759 года, ён сканаў. Пахаваны ў Вэстмінстэрскім абацтве (Куток паэтаў). Творчасць --------- ### Творчая спадчына | | | --- | | Фрагмент рукапісу оперы «Tolomeo» | | Г. Ф. Гендэль. Скульптура працы Ж.-Ж. Сальмсон, усталяваная каля Музея мастацтваў у Рубо (Францыя) | | | | | | --- | --- | --- | | "| Мне было б прыкра, мілорд, калі б я дастаўляў людзям толькі задавальненне. Мая мэта — рабіць іх лепш…Гендэль у гутарцы з адным са сваіх прыхільнікаў | "| За сваё жыццё Гендэль напісаў каля 40 опер («Юлій Цэзар», «Рынальда» і г. д.), 32 араторыі, мноства царкоўных харалаў, арганных канцэртаў, камернай вакальнай і інструментальнай музыкі, а таксама шэраг твораў «папулярнага» характару (Water music, «Музыка для каралеўскіх феерверкаў», Concerti a due cori). #### Оперы * «Альміра» (Гамбург, 1705) * «Фларында» (1708) * «Радрыга» (1707) * «Агрыпіна» (Венецыя, 1709-1710) * «Рынальда» (Лондан, 1711) * «Il Pastor fido» (Лондан, 1712) * «Тэзей» (1713) * «Amadigi di Gaula» (1715) * «Acis and Galatea» (1718) * «Radamisto» (1720) * «Muzio Scevola» (1721) * «Floridante» (1721) * «Ottone, Re di Germania» (Лондан 1723) * «Flavio» (1723) * «Юлій Цэзар» (Лондан, 1724) * «Тамерлан» (1724) * «Rodelinda» (Лондан, 1725) * «Scipione» (1726) * «Alessandro» (1726) * «Admeto» (1727) * «Рычард Першы» (1727) * «Siroe» (1728) * «Tolomeo» (1728) * «Lotario» (1729) * «Partenope» (1730) * «Poro» (1731) * «Ezio» (1732) * «Sosarme» (1732) * «Orlando» (1733) * «Arianna in Creta» (1734) * «Oreste» (1734) * «Ariodante» (Лондан, 1735) * «Alcina» (Лондан, 1735) * «Atalanta» (1736) * «Arminio» (1737) * «Giustino» (1737) * «Berenice» (1737) * «Alessandro Severo» (1738) * «Faramondo» (1738) * «Serse» («Kserkses», Лондан, 1738) * «Giove in Argo» (1739) * «Imeneo» (1740) * «Deidamia» (1741) * «Semele» (1744) #### Араторыі * «La Resurrezione» (HWV 47, 1708) * «Аляксандр Першы» (Лондан, 1736) * «Saul» (Лондан, 1739) * «Ізраіль у Егіпце» («Israel in Egypt», Лондан, 1739) * «Месія» («Messiah», 1741, першае выкананне: Дублін, 1742) * «Самсон» (Лондан, 1743) * «Іўда Макавей» (Лондан, 1747) * «Jephtha» (Лондан, 1751) * «Belshazzar» * «Геркулес» #### Музыка для аркестра * «Музыка на вадзе» (1717) * 6 concerti grossi, Op3 (1734) * «Музыка для каралеўскіх феерверкаў» (1749) #### іншыя творы * «Dixit Dominus» (1707) * «Utrecht Te Deum» (1714) * Кантата «Acis and Galatea» (1721) * «Dettingen Te Deum» (1743) ### Ацэнка творчасці Помнік Г. Ф. Гендэлю ў Гале, на радзіме кампазітара Гендэль лічыцца найбуйнейшым, акрамя І. С. Баха, кампазітарам позняга барока і ранняга класіцызму. Ён стварыў новы музычны жанр — «англійскую араторыю», якая адрозніваецца ад італьянскай больш ўзнёслай мелодыкай і манументальнай аранжыроўкай. Моцарт лічыў Гендэля найбуйнейшым майстрам харавога пісьма. Гендэлю прыпісваюць стварэнне папулярнай музыкі, хоць ён кіраваў аркестрам на адкрытым паветры, і гэтыя выступы мог слухаць кожны. Прыкладамі «папулярнай» барочнай музыкі могуць служыць «Музыка на вадзе» (1717) і «Музыка для каралеўскага феерверка» (1749), якія ў сваім родзе не маюць роўных. Музыка Гендэля лёгкая і ў той жа час магутная, кіпіць жыццём і энергіяй. Яна таксама можа быць вельмі драматычнай, напрыклад у буйных арыях, такіх як Cara Sposa з оперы «Рынальда» (1711). Гендэль быў таксама майстрам ігры на аргане. Аматары музыкі ў Германіі, марылі пра дуэль Гендэля з Бахам ў арганным майстэрстве. Двойчы такую ​​сустрэчу спрабаваў зладзіць і сам І. С. Бах з дапамогай сына Вільгельма Фрыдэмана, аднак музыканты так і не сустрэліся. Як і многія іншыя кампазітары таго часу, Гендэль тварыў у т. зв. галантным стылі, які быў пераходным ад барока да класіцызму. У падобным стылі тварылі таксама Георг Філіп Тэлеман і сыны Баха, тады як сам Іаган Себасцьян заставаўся прыхільнікам чыстага барока. Пад канец жыцця Гендэль пазнаёміўся з К. В. Глюкам, які дзяліўся з кампазітарам планамі і ідэямі рэфармавання опернага мастацтва. Аднак, сваёй прыхільніцы Сюзан Цібер Гендэль сказаў, што Глюк разбірацца ў мастацтве кантрапункта гэтак жа як і яго кухар Густаў Вальц. Гендэль пры жыцці карыстаўся вялікай славай па ўсёй Еўропе. Брытанцы лічаць Гендэля гонарам сваёй нацыі разам з Генры Пёрселам. Па меркаванні П. І. Чайкоўскага: > > *«Гендэль быў непараўнальны майстар адносна ўмення распараджацца галасамі. Ніколькі не гвалтуючы харавыя вакальныя сродкі, ніколі не выходзячы з натуральных меж галасавых рэгістраў, ён здабываў з хору такія цудоўныя эфекты, якіх ніколі не дасягалі іншыя кампазітары…»*— Чайковский П. И. Музыкально-критические статьи. — М. 1953. — С. 85. > > Спадчына -------- ### Арганізацыі і выданні У 1856 годзе ў Лейпцыгу было створана Гендэлеўскае таварыства (англ.: Händel-Gesellschaft) па ініцыятыве Фрыдрыха Грызандэра[en] і Георга Готфрыда Гервінуса. З 1858 па 1903 год таварыства публікавала творы Гендэля (выдавецтва Брэйткопф і Хертэль). Напачатку Грызандэр самастойна выдаваў творы кампазітара, знаходзячыся ў сябе дома, а калі грошай бракавала, прадаваў гародніну і садавіну, выгадаваныя ў яго садзе. За 45 гадоў Гендэлеўскае таварыства выдала больш за сто тамоў сачыненняў кампазітара. Гэта выданне няпоўнае. У 1882—1939 гадах у Лондане існавала іншае Гендэлеўскае таварыства, мэтай якога было выкананне малавядомых твораў Гендэля, галоўным чынам харавых. Таварыства Галеўскае Выдавецтва Гендэля (англ.: Hallische Händel-Ausgabe) (Галеўскае Выдавецтва Гендэля, скарочана **HHA**), якое існуе з 1955 года, выдала больш поўны збор сачыненняў, зрабіўшы асноўны акцэнт на крытычнай ацэнцы творчасці: у прадмове да ўсіх тамоў гаворыцца, што выданне прызначана дзеля задавальнення навуковых і практычных патрэб. Найбольш вядомы каталог твораў Гендэля (Händel-Werke-Verzeichnis, скарочана **HWV**) быў апублікаваны нямецкім музыказнаўцам Берндам Базельтам[en] у 1978—1986 гадах у трох тамах. У выданне ўвайшлі ўсе творы, якім прыпісвалася аўтарства Гендэля, а таксама сачыненні, аўтарства якіх сумніўна. HWV таксама ўтрымлівае фактычную інфармацыю. Ушанаванне памяці ----------------- У гонар Гендэля названы кратар на Меркурыі. Гендэль у мастацтве ------------------- ### Фільмы, у якіх выкарыстана музыка кампазітара 1. 1961 — Вырыдыяна 2. 1967 — Гендэль і гангстары 3. 1975 — Бары Ліндан 4. 1985 — Жыццё Георга Фрыдрыха Гендэля 5. 1986 — Заход амерыканскай імперыі 6. 1988 — Небяспечныя сувязі 7. 1989 — Нетэрміновая вясна 8. 1992 — Арланда 9. 1994 — Фарынелі 10. 1994 — Вар'яцтва караля Георга 11. 1997 — Місіс Браўн 12. 1998 — Без твару 13. 1999 — Вячэра ў чатыры рукі 14. 2000 — Ватэль 15. 2002 — Забойная сіла, тэлесерыял 16. 2007 — Без цэнзуры 17. 2007 — Funny Games U.S. 18. 2009 — Антыхрыст 19. 2009 — Котачка 20. 2010 — Hors-champ: Les Violette (дакументальны кароткаметражны) ### Персанаж у фільмах 1. 1942 — Вялікі г-н Гендэль *(англ.: The Great Mr. Handel; рэж. Норман Уокер, Norman Walker; G.H.W. Productions Ltd. Independent Producers)* — ісп. Уілфрыд Лоўсан (Wilfrid Lawson) 2. 1985 — God Rot Tunbridge Wells! — ісп. Крыстафер Брэмвел *(Christopher Bramwell — юны Гендэль)*, Дэйв Грыфітс *(англ.: Dave Griffiths — Гендэль у сярэднім узросце)*, Трэвар Ховард (англ.: Trevor Howard) 3. 1985 — Гонар, выгада і задавальненне *(англ.: Honour, Profit & Pleasure; рэж. Ганна Амброўз, англ.: Anna Ambrose; Spectre Films)* — ісп. Сайман Калау (Simon Callow) 4. 1991 — Вячэра ў чатыры рукі *(катал.: Sopar a quatre mans; Тэлебачанне Каталоніі — TV3)* — ісп. Іаакім Кардона (Joaquim Cardona) 5. 1994 — Фарынелі — ісп. Ерун Крабэ 6. 1996 — Апошні шанец Гендэля *(Handel's Last Chance)* — ісп. Леон Поўнал (Leon Pownall) 7. 1999 — Вячэра ў чатыры рукі — ісп. Міхаіл Казакоў 8. 2009 — Гендэль *(ням.: Händel — Der Film; рэж. Ральф Плегер; NDR, Seelmannfilm; тэлевізійны)* — ісп. Маціяс Вібальк (ням.: Matthias Wiebalck) Заўвагі ------- ### Каментарыі 1. ↑ Цікава, што ў англійскіх крыніцах, у прыватнасці ў кнізе першага біёграфа кампазітара Джона Мейнуарынга (1760), указана няслушная дата — 1684. 2. ↑ Існуе памылковае меркаванне, што Гендэля запрасіў Фердынанда III Медычы[en], брат Джана Гастонэ, аднак тут паслядоўна даказваецца, што гэта быў менавіта Джан Гастонэ. 3. ↑ За пятнаццаць гадоў да гэтага ў Лондане сканаў найвядомы англійскі кампазітар эпохі барока Генры Пёрсел. Для Гендэля яго творчасць служыла арыенцірам, каб асвоіць англійскі стыль. 4. ↑ Карціна пэндзля мастака Эдуарда Жана Конрада Хамана (1819—1888). 5. ↑ Існуе таксама легенда, што Гендэль склаў «Музыку на вадзе» (напісана ў перыяд 1715—1717) менавіта ў гэты перыяд для таго, каб залагодзіць Георга I. (Mainwaring, 1760, pp. 90—91) 6. ↑ Італьянскіх кампазітараў таксама падтрымліваў прынц Уэльскі, які варагаваў з Георгам I. (Музыкальная энциклопедия. Том 1, 1974, з. 952) 7. ↑ Фрагмент антэма пасля стаў музычнай асновай для Гімна футбольнай Лігі чэмпіёнаў УЕФА ### Крыніцы 1. 1 2 Oxford Dictionary of National Biography / C. Matthew — Oxford: OUP, 2004.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17565097'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5145336'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q34217'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q217595'></a> 2. ↑ *Pas L. v.* Genealogics — 2003.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847329'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847326'></a> 3. 1 2 Halle — A Cradle of a European Composer (англ.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 2012-3-25. 4. ↑ Georg Händel (1622-97): the barber-surgeon father of George Frideric Handel (1685-1759). (англ.). British Society for the History of Medicine, Cambridge. Праверана 2012-3-11. 5. 1 2 Rolland 1916, p. 2. 6. 1 2 Rolland 1916, p. 4. 7. 1 2 3 4 5 Музыкальная энциклопедия. Т. 1 1973, с. 954. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFМузыкальная\_энциклопедия.\_Т.\_11973 (даведка) 8. ↑ Mainwaring 1760, p. 5. 9. ↑ *Chrysander, Friedrich*. G. F. Händel // Kindheit (ням.). Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 2012-3-11. 10. ↑ On the traces of Bach, Händel and Krieger (англ.). Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 2012-3-12. 11. 1 2 *Г. В. Крауклис*. Гендель Георг Фридрих **(нявызн.)**. Большая советская энциклопедия. Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 2012-3-11. 12. ↑ Rolland 1916, p. 6. 13. ↑ Rolland 1916, p. 9. 14. ↑ Rolland 1916, p. 12. 15. ↑ Mrs. Bray 1857, pp. 11–12. 16. ↑ Rolland 1916, p. 14. 17. 1 2 3 4 Музыкальная энциклопедия. Т. 1 1973, с. 951. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFМузыкальная\_энциклопедия.\_Т.\_11973 (даведка) 18. 1 2 3 The rough guide to opera 2002, p. 55. 19. ↑ Rolland 1916, p. 22. 20. ↑ Rolland 1916, p. 29. 21. ↑ Harris 2004, p. 38. 22. ↑ The rough guide to opera 2002, pp. 55–56. 23. ↑ Harris 2004, pp. 37–38. 24. ↑ Музыкальная энциклопедия. Т. 1 1973, с. 955. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFМузыкальная\_энциклопедия.\_Т.\_11973 (даведка) 25. ↑ Harris 2004, p. 37. 26. ↑ Rolland 1916, p. 39. 27. 1 2 Музыкальная энциклопедия. T. 1 1973, с. 952. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFМузыкальная\_энциклопедия.\_T.\_11973 (даведка) 28. 1 2 Burrows 1991, p. 3. 29. 1 2 *Ю. Евдокимова, Г. Маркези, Е. Цодоков*. Георг Фридрих Гендель (George Frideric Handel) **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 2012-3-17. 30. ↑ Rodrigo (англ.). handelhouse.org. Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 17 сакавіка 2012. 31. ↑ Rolland 1916, p. 44—45. 32. 1 2 3 The rough guide to opera 2002, p. 56. 33. ↑ Mainwaring 1760, p. 71. 34. ↑ Mainwaring 1760, p. 69. 35. ↑ Mainwaring 1760, p. 73. 36. ↑ Rolland 1916, p. 63. 37. ↑ Mainwaring 1760, p. 78. 38. 1 2 3 4 Interlude in Hanover (англ.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 2012-3-22. 39. ↑ Mainwaring 1760, pp. 85–86. 40. ↑ Rolland 1916, p. 66. 41. ↑ Rolland 1916, p. 67. 42. ↑ Rolland 1916, p. 69. 43. ↑ Brockes Contributions to the Musical Scene in Hamburg (англ.). Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 2012-4-4. 44. ↑ Handel in London (англ.). Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 2012-4-7. 45. ↑ *Chrysander, Friedrich*. Musikdirektor zu Cannons (ням.). Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 2012-4-7. 46. ↑ Rolland 1916, p. 78. 47. 1 2 3 4 5 Composer of Italian Operas (англ.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 14 красавіка 2012. 48. 1 2 Rolland 1916, p. 84. 49. ↑ Dean 2006, p. 239. 50. ↑ Rolland 1916, p. 88. 51. ↑ Dean 2006, p. 276-277. 52. ↑ Ромен Роллан. Портрет Генделя. — Собр. соч. в 20 томах. — Т. 17. — С. 196. 53. ↑ Händel-Werke-Verzeichnis (Catalogue HWV) Архівавана 11 лютага 2015. 54. ↑ Густаў Вальц — оперны спявак (бас), які супрацоўнічаў з Гендэлем 55. 1 2 Handel Editions/Catalogs (англ.). Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 2012-4-7. 56. ↑ The Handel Halle Edition (англ.). Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 2012-4-7. 57. ↑ Hors-champ: Les Violette на сайце «*Internet Movie Database*» (англ.) Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 5. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 5). * The New Grove Dictionary of Music and Musicians. V. 8. — London, 1980. * *John Mainwaring.* Memoirs of the life of...George Frederic Handel. — 1760. * *Грубер Р. И.* Гендель. Жизнь и творчество. — Л. 1935. * *Romain Rolland.* Гендель = Handel. — 1916. — 204 с. * *В. Д. Конен.* Гендель Г. Ф. // Музыкальная энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия (гл. ред. Ю. В. Келдыш), 1973. — Т. 1. — С. 951—957. — 1070 с. * *Matthew Boyden, Nick Kimberley.* George Frideric Handel // The rough guide to opera. — Rough Guides, 2002. — С. 55—70. — 735 с. — ISBN 9781858287492. * *Donald Burrows.* The Cambridge Companion to Handel. — Cambridge University Press, 1997. — 349 с. — ISBN 9780521456135. * *Donald Burrows.* Handel, Messiah. — Cambridge University Press, 1991. — 127 с. — ISBN 9780521376204. * *Mrs. Bray (Anna Eliza).* Handel: his life, personal and professional. — Ward, 1857. — 97 с. * *Ellen T. Harris.* Handel as Orpheus: voice and desire in the chamber cantatas. — Harvard University Press, 2004. — 430 с. — ISBN 9780674015982. * *Winton Dean.* Handel's Operas, 1726—1741. — Boydell Press, 2006. — 565 с. — ISBN 1843832682. * *Федосеев И. Г.* Оперы Генделя и Королевская академия музыки в Лондоне (1720—1728): Исследование. — Сударыня, 1996. — 160 с. — ISBN 5-88718-003-X. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | q: | Георг Фрыдрых Гендэль у Вікіцытатніку | | s: | Георг Фрыдрых Гендэль у Вікікрыніцах | | commons: | Георг Фрыдрых Гендэль на Вікісховішчы | * Сайт прысвечаны Гендэлю (італ.) * Клавірныя творы Гендэля, запісы на сайце ArtOfPiano.ru Архівавана 17 верасня 2010. * Гендэль. Абраныя сачыненні ў mp3 фармаце Архівавана 16 сакавіка 2010. * Георг Фрыдрых Гендэль: Ноты твораў на *International Music Score Library Project* * Н.Зейфас. Concerto grosso у творчасці Гендэля Архівавана 31 снежня 2014. * Георг Фрыдрых Гендэль на сайце «*Internet Movie Database*» (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook (англ.) | | Фота, відэа і аўдыё | Apple Music · Last.fm · Musopen · Musopen · Spotify | | Тэматычныя сайты | AllMusic · AlloCiné · Česko-Slovenská filmová databáze · Danish Film Database · Discogs · Filmportal · Internet Broadway Database · Internet Movie Database · International Music Score Library Project · MusicBrainz · Project Gutenberg · RKDartists | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Ларуса · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Музычны Рымана · Allgemeine Deutsche Biographie · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Dictionary of National Biography · Notable Names Database · Treccani · Universalis · Universalis · Оксфардскі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · gravsted.dk · WikiTree · Geni.com · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10085217 · BIBSYS: 90051292 · BNC: a11328216 · BNE: XX1108806, XX4681923 · BNF: 139873218 · CiNii: DA03739376 · CONOR: 9546339, 8376931 · GND: 118544489 · GTAA: 106886, 259857 · ICCU: CFIV041049 · ISNI: 0000 0001 2275 9702 · LCCN: n79129204 · LNB: 000034911 · NDL: 00442362 · NKC: jn19990003280 · NLA: 35167864 · NLG: 71409 · NLP: a0000001231652 · NSK: 000037446 · NTA: 068387032 · NUKAT: n97084155 · PTBNP: 99656 · LIBRIS: 206359 · SUDOC: 027271706 · VIAF: 5126950, 8931159248059304870007, 3719159248224904870006 · ULAN: 500449411 | |

**Эдвард (Нэд) Мадрэл** (мэнск.: , англ.: Edward "Ned" Maddrell; 1877 (?) 27 снежня 1974) — рыбак з вострава Мэн, апошні вядомы носьбіт зараз адроджанай мэнскай мовы. Пасля смерці Сэйдж Кінвіг у 1962 годзе Мадрэл застаўся адзіным жывым чалавекам, які мог сказаць, што гаворыць на мэнскай мове з дзяцінства (у той жа час налічвалася невялікая колькасць людзей, якія валодалі мэнскай як не роднай). Прамовы Мадрэла неаднаразова запісваліся для захавання звестак пра мэнскую мову. Гэтаму, ў прыватнасці, пасадзейнічаў кіраўнік урада Ірландыі Імон дэ Валера. Існуюць рознагалоссі наконт таго, ці трэба лічыць Мадрэла апошнім носьбітам мэнскай мовы. Магчыма, што асобныя з носьбітаў, якія перажылі Мадрэла, проста не былі вядомы. Акрамя таго, зараз існуе некаторая колькасць людзей, для якіх мэнская мова з’яўляецца роднай, але ўсе яны нарадзіліся ўжо пасля смерці Мадэла і гавораць на «новамэнскай мове». Спасылкі -------- * Language Dekline and Language Revival in the Isle of Man (англ.) (лекцыя Джорджа Бродэрыка ў Мэнскім музеі, Дуглас, востраў Мэн 28 лістапада 1996)

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Цюндзявіцкі. **Міхал Яхім Цюндзявіцкі** (польск.: Michał Ciundziewicki; 16 чэрвеня 1836 або 1839, Вільянова, Барысаўскі павет — 21 мая (2 чэрвеня) 1863, Мінск) — удзельнік паўстання 1863—1864 гадоў, першая ахвяра царскіх карнікаў. Біяграфія --------- З заможнай шляхецкай сям’і, сын Камілы з Багданавічаў (пам. 1862) і Мельхіёра Цюндзявіцкага (1790—1860), маршалка Барысаўскага павета і адстаўнога палкоўніка расійскай арміі, які ў вайну 1812 года служыў у расійскім войску і за мужнасць атрымаў залатую шаблю. Бацька валодаў маёнткам Вільянова ў Барысаўскім павеце. У сям’і было сямёр дзяцей, сярод іх у тым ліку: брат Эміль, які ажаніўся з Клацільдай з Шчытоў-Неміровічаў (іх дачка Сафія выйшла за Баляслава Цеханавецкага), сёстры Клемянціна, жонка Мечыслава Блаўдзевіча (іх дачка Марта выйшла за Ежы Здзіхоўскага), і Алімпія, жонка Іцнацыя Мянжынскага (іх дачка Ганна выйшла за графа Леана Жалтоўскага). Пляменнік Ганны Цюндзявіцкай з Прушынскіх. Пасля смерці бацькі Міхал Цюндзявіцкі быў пад апекай дзядзькі Севярына Багдановіча. Як і бацька, Міхал выбраў вайсковую кар’еру. Пасля кадэцкага корпуса ў званні харунжага паступіў на службу. У праходзіў службу ў чыне прапаршчыка ў наразной лёгкай № 3 батарэі 8-й Артылерыйскай брыгады ў Санкт-Пецярбургу. У войску Міхал увайшоў у рэвалюцыйную арганізацыю, па заданні якой пры канцы 1862 года ўзяў адпачынак і накіраваўся ў вандроўку па вёсках Мінскай і Віленскай губерняў — заклікаць сялян да паўстання. Пераапрануты ў кажух, аб’ехаў шмат мясцін. 18 лютага 1863 года ён наведаўся ў карчму каля вёскі Камень, дзе сабралася дужа народу на хрэсьбіны. Калі гаворка перайшла да тэмы ўзброенага выступлення, Цюндзявіцкі дастаў з кішэні брашуру на беларускай мове (хутчэй за ўсё «Мужыцкую праўду») і стаў яе гучна чытаць. Адзін з сялянаў выказаў сумнеў: маўляў, цар і так аддасць зямлю, навошта паўстанне. Міхал адказаў: | | | | | --- | --- | --- | | "| Хопіць таму цару валодаць нашай зямелькай. Трэба за яе грудзьмі стаць. Цяпер і нам, і вам дрэнна, панабудавалі канцылярый, вам плата вялікая. Трэба пра сябе падумаць, і памятайце, каб вы гатовы былі ваяваць… Што для нас значыць у Барысаве адна рота салдат? Мы іх шапкамі закідаем… Косы трэба рыхтаваць, завастрыўшы на абодва бакі. | "| Словы пачуў соцкі. Цюн­дзявіцкага арыштавалі і даставілі ў мінскую турму. Некалькі сялянаў пацвердзілі, што Міхал агітаваў іх. Падчас вобшуку знайшлі фота, на якім Цюндзявіцкі быў зняты ў крэсле з выявамі Пагоні і Арла ў фотамайстэрні Антона Прушынскага. Міхал не быў кіраўніком атрада, не ўдзельнічаў у сутычках, таму падставаў асудзіць яго на смерць не было. На момант арышту віленскім генерал-губернатарам быў Уладзімір Назімаў, які адрозніваўся большым лібералізмам, чым яго паслядоўнікі. Міхалу Цюндзявіцкаму быў вынесены прысуд, паводле якога ён быў разжалаваны ў радавыя і мусіў быць сасланы на Каўказ, аднак, Міхаіл Мураўёў, які замяніў Назімава на гэтай пасадзе, прынцыпова замяніў прысуд на расстрэл. Ён загадаў арыштаваць нават мінскага фатографа Прушынскага, у майстэрні якога быў зроблены здымак Цюндзявіцкага. Расстрэлам 21 мая (2 чэрвеня) 1863 года ў Мінску 23-­гадовага Міхала Цюндзявіцкага пачалася акцыя па запалохванні насельніцтва ў Беларусі. Цюндзявіцкага ж у прысутнасці натоўпу мінчукоў паставілі да слупа недалёка ад скрыжавання вуліц Серпухаўскай (сёння Валадарскага) і Захар’еўскай (праспект Незалежнасці), дзе сёння знаходзіцца паштамт. Калі агучылі прысуд, Міхал папрасіў, каб карнікі не завязвалі яму вачэй. За хвіліну да залпу ля ног Цюндзявіцкага ўпаў букет кветак, кінуты дзяўчынай з вёскі Палонная. Сведкай пакарання смерцю быў дзядзька Цюндзявіцкага Севярын Багдановіч, які пазней перадаў яго родным апошняе развітальнае пісьмо. З таго часу імя Міхал захоўваецца ў кожным пакаленні Цюндзявіцкіх, і стала радавым. Яго пахавалі на месцы пакарання. Мемуарыст Эдвард Паўловіч адзначаў: *«да магілы ішоў незлічоны натоўп усіх саслоўяў, веравызнанняў і нацыянальнасцей»*. Людзі былі *«збратаныя, але і перапісаныя шпіёнамі»*. Каб пазбегнуць ператварэння магілы ў мемарыял, цела перазахавалі ў невядомым месцы. Вацлаў Студніцкі, які перакладаў дакументы судовай канцылярыі, пісаў: | | | | | --- | --- | --- | | "| Rozstrzelany (…) za nie w swoim czasie stawienie się na służbę z przedtem udzielonego mu urlopu, rozjeżdżanie po gub. Mińskiej i Wileńskiej z celem niewiadomym, namowę włościan do powstania i sfotografowanie się, siedzącym na krześle z wyobrażeniem korony a pod nią herbu połączenia Litwy i Polski. | "| Недалёка ад месца забойства брат Міхала Аляксандр Цюндзявіцкі ў 1870 пабудуе дом. Памяць ------ Беларускі гісторык Адам Мальдзіс прапаноўваў усталяваць на месцы пакарання смерцю Міхала Цюндзявіцкага мемарыяльную дошку, аднак улады адмовілі яму. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 Першая і апошняя ахвяры Паўстання 2. ↑ Andrzej Rachuba (red.): *Dzieje rodziny Ciechanowieckich herbu Dąbrowa (XIV—XXI wiek)*. Warszawa: DiG, 2013, s. 394 3. 1 2 ДЕЛО ОБ УБИЙСТВЕ ПРИСТАВА ЛЯЦКОГО/ или Последние жертвы душителей восстания Архівавана 24 лютага 2020. 4. ↑ Витальд Ханецкий. «Цюндзявицкiя: род, якi пакiнуу глыбокi след на Барысаушчыне», ГБ, № 9 (126), 2009 г. Літаратура ---------- * *Rok 1863. Wyroki śmierci. Wydane pod redakcją Wacława Studnickiego nakładem i drukiem Ludwika Chomińskiego w Wilnie. Księgarnia Stow. Nauczycielstwa Polskiego. Tow. Wyd. «Ignis», Warszawa*, сс. 55 і 107. * Marek J. Minakowski, Ci wielcy Polacy to nasza rodzina, wyd. 3, Dr Minakowski Publikacje Elektroniczne, Kraków 2008, ISBN 83-918058-5-9. Спасылкі -------- * Міхал Цюндзявіцкі // Уладзімір Арлоў, Беларуская Салідарнасць * Wielcy.pl (польск.) | ?Міхал Цюндзявіцкі — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Ян Цюндзявіцкі[d] | | | | | | | | | | | | | | Павел Цюндзявіцкі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Эльяш Цюндзявіцкі[d] | | | | | Eufrozyna Biestrzykowska[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Кацярына са Шпакоўскіх[d] | | | | | | Мельхіёр Цюндзявіцкі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Міхал Ян Тышкевіч | | | | Міхал Цюндзявіцкі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ганна з Тышкевічаў[d] | | Феліцыян Тышкевіч | | | | | | | | Каміла з Багдановічаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Рэгіна з Лярскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl | | Нарматыўны кантроль | VIAF: 311736368 |

**Барыс Кляменцьевіч Тарле́цкі** (**Тэрлецкі**, **Цярлецкі**; 1890, г. Адэса — 1942) — беларускі геолаг. Адзін з найбуйнейшых геолагаў, які займаўся геалагічнымі даследаваннямі ў даваеннай Беларусі. З 1922 г. — прафесар, загадчык кафедры мінералогіі і геалогіі Беларускага дзяржаўнага інстытута сельскай гаспадаркі (у 1924—1925 гг. — Беларускі дзяржаўны інстытут сельскай і лясной гаспадаркі). Пасля зліцця інстытута з Горацкім сельскагаспадарчым інстытутам і ўтварэння Беларускай дзяржаўнай акадэміі сельскай гаспадаркі ў Горках звестак аб працы ў БССР няма. У 1930-1940-х гг. — у Ленінградзе, інжынер-геолаг Цэнтральнага навукова-даследчага геолага-разведачнага інстытута. Пражываў у доме па З'ездаўская лінія[ru], 29, кв. 20. Загінуў у час блакады Ленінграда ў студзені 1942. Пахаваны на Смаленскіх могілках. 1. ↑ Терлецкий Борис Клементьевич, 1890 г. р. **(нявызн.)**. *visz.nlr.ru*. Праверана 13 кастрычніка 2023.

**Псалтыр Харлі** (Брытанская бібліятэка, Harley MS 603) — ілюстраваны рукапіс другога і трэцяга дзесяцігоддзя XI стагоддзя, з больш познімі даданнямі. Гэта Лацінскі Псалтыр на пергаменце, памерамі 380 х 310 мм, верагодна, быў выраблены ў Крайст-Чэрч, Кентэрберы. Найбольш верагодным замоўцам гэтакай дарагой працы быў архіепіскап Кентэрберыйскі ў той час, магчыма, Этэльнот  (руск.) (бел. які быў асвечаны ў 1020 годзе і застаўся ў Кентэрберы да 1038 года. Апісанне -------- Псалом 108, f55v Мініяцюра Троіцы на першым фоліа Псалтыр Харлі — гэта самая ранняя з трох захаваных сярэднявечных копій каралінгскага Утрэхцкага Псалтыра, створанага каля 820 года, пазнейшыя асобнікі былі зроблены ў XII стагоддзі, гэта Псалтыр Эадвіна  (польск.) (бел. і Англа-Каталанскі Псалтыр  (англ.) (бел.. Ён утрымлівае больш за 100 каляровых малюнкаў пяром і размыўкай  (англ.) (бел. ва Утрэхцкім стылі, заканчваецца раптоўна на псалме 143:12, верагодна, з-за страты старонак, а не спынення арыгінальнай працы. Псалтыр асабліва цікавы тым, што быў напісаны ў тры этапы. Першая фаза, здаецца, была пачата з мэтай атрымання досыць дакладнай копіі ілюстрацый і макету Утрэхцкага Псалтыра, хоць гальская форма псалмоў у гэтай працы была заменена рымскай формай. Гэтая фаза ўключае ў сябе першую (ff.1-27) і трэцюю (ff.50-7) часткі манускрыпта і напісаны адным пісцом. Другая фаза стварэння прадставіла чацвёртую частку (ff.58-73), дзе той самы пісец, што і ў першай фазе, працягнуў пісаць псалмы, але заміж імітацыі макету Утрэхцкага Псалтыра, ён проста пакінуў прагалы для ілюстрацый у пачатку кожнага псалма. Мастак, які запаўняў прагалы, адхіліўся далей ад Утрэхцкага Псалтыра, а таксама выкарыстоўваў больш простыя кампазіцыі. Трэці этап рукапіса ахоплівае другую частку Псалтыра (ff.28-49), якая, як уяўляецца, была напісаная пазней пісцом Эдвігам Бэйсэнам  (англ.) (бел. хоць яго рука здаецца нібыта больш старой або нямоглай у параўнанні з працай, якую ён рабіў у 1018 годзе. Толькі два малюнка XI стагоддзя знойдзены ў гэтай частцы манускрыпта. Была выказана здагадка, што гэта частка была напісана, каб замяніць кавалак Псалтыра, які быў страчаны або пашкоджаны, паколькі яна запаўняе зазор паміж двума секцыямі, што выглядаюць ранейшымі паводле даты стварэння. Значэнне -------- Джэнет Бэкхаўс апісвала Псалтыр Харлі як «адзін з самых важных з усіх манускрыптаў Англіі, створаных да Заваявання». Зноскі ------ 1. 1 2 3 Backhouse, p. 75 2. ↑ Джэнет Бэкхаўс, 'The Harley Psalter', in *The Golden Age of Anglo-Saxon Art, 966—1066*, ed. Джэнет Бэкхаўс, D. H. Turner  (англ.) (бел. and Leslie Webster  (англ.) (бел. (London, 1984), pp. 74-75, p. 74 Літаратура ---------- * Holcomb, M. (2009). *Pen and Parchment : Drawing in the Middle Ages*. New York: The Metropolitan Museum of Art. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Псалтыр Харлі на Вікісховішчы | * British Library detailed record for the Harley Psalter, with images Архівавана 28 чэрвеня 2019. * Images of the Harley Psalter in the Warburg Institute Iconographic Database(недаступная спасылка) * *Layout* Архівавана 19 красавіка 2021. The layout in medieval psalters (Utrecht, Harley, Bury, Eadwine …) | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | BIBSYS: 90951632 · GND: 4424911-1 · LCCN: n95006732 · NKC: unn2016903759 · VIAF: 180325429 |

Гарадніца ў 1789 годзе на малюнку А. Тота **Гарадніца** — гістарычны раён Гродна, створаны па ініцыятыве Антонія Тызенгаўза ў 1765—1785 у вёсцы Гарадніца (цяпер цэнтральная частка горада), з мэтай стварэння новага культурна-прамысловага цэнтра на 1500 жыхароў (архітэктар І. Мёзер (1765—1774), Дж. Сака (1774—1785)). Гісторыя -------- У 1765 надворны падскарбі літоўскі і староста гродзенскі Антоній Тызенгаўз, па даручэнню караля Рэчы Паспалітай Станіслава Аўгуста Панятоўскага прыняў кіраванне Гродзенскімі каралеўскімі эканоміямі. У перыяд з 1765 па 1785, у Гродна, Тызенгаўз перабудаваў прадмесце Гарадніца і фактычна зрабіў з яго новы адміністрацыйны, культурны і прамысловы цэнтр, які ўключаў шэраг будынкаў разнастайнага прызначэння. Замена дробнай рамеснай вытворчасці на мануфактуры спрыяла павышэнню фінансавай стабільнасці Гродзенскай эканоміі, што дазваляла запрашаць вядомых навукоўцаў з розных краін Еўропы. Большая частка Гарадніцы была разбурана падчас першай і другой сусветных войн або падчас рэканструкцый горада. Комплекс -------- Уключала 85 будынкаў рознага тыпу, якія грунтаваліся вакол пляцовак, вуліц і завулкаў. Пры забудове ўпершыню ў гісторыі градабудаўніцтва Беларусі былі выкарыстаны новыя метады праектавання і будаўніцтва, выкананы высокі тэмпы будаўнічых прац. Забудова складалася з 3 асобных рэгулярна спланаваных зон: адміністрацыйна-культурнай, вучэбнай, прамысловай, якія мясціліся адпаведна ў заходняй, цэнтральнай і ўсходняй частках Гарадніцы. Тэрыторыя Гарадніцы абмежавана вуліцамі Віленскай, Ажэшкі, 17 Верасня, Астроўскага, Пушкіна і Міцкевіча. Галоўная планіровачная воссю раёна з'яўляецца вуліца Ажэшкі (былая Раскоша, Мураўёўская, Садовая), а кампазіцыйным цэнтрам — плошча Тызенгаўза (былая Тэатральная, Дварцовая, Вольнасці). ### Адміністрацыйна-культурная зона Палац Тызенгаўза. Адміністрацыйна-культурная зона — найбольш захаваўшаяся частка забудовы (6 збудаванняў). У яе ўваходзілі палац Тызенгаўза, дом віцэ-адміністратара і склад, будынак тэатра, дом лясной адміністрацыі і лямус. #### Палац Тызенгаўза Абмерны чарцёж палаца Тызенгаўза Асноўны артыкул: **Гродзенскі палац Тызенгаўза** Гродзенскі палац Тызенгаўза быў пабудаваны ў 1760—1770-я гады ў Гродне (архітэктары І. Г. Мёзер, Дж. Сака, мастакі П.Гежыдовіч, А.Грушэцкі). З пачатку 19 стагоддзя быў рэзідэнцыяй губернатара. Разбураны ў 1915 годзе. #### Дом віцэ-адміністратара Дом віцэ-адміністратара Будынак пабудаваны як дом віцэ-адміністратара. Мае рысы барока і класіцызму, 2-павярховы, пабудаваны з цагліны, пакрыты вальмавым дахам. Галоўны, заходні і ўсходнія фасады аформленыя шырокімі лапаткамі, філёнгамі і нішамі, па баках раскрапаваныя плоскімі рызалітамі. Верхні паверх аддзелены карнізным поясам і багата дэкараваны. Аконныя праёмы прамавугольныя. Першапачатковая планіроўка і строй інтэр’ераў не захаваліся. Сёння ў будынку размяшчаецца Гродзенскі дзяржаўны архіў. #### Тэатр Асноўны артыкул: **Тэатр Антонія Тызенгаўза** Прыгонны тэатр, заснаваны Антоніем Тызенгаўзам, працаваў у Гродне ў 1769—1780 гадах. Будынак тэатра збудаваны ў апошняй чвэрці XVIII стагоддзя архітэктарамі Д. Сака і І. Мёзерам. Будынак тэатра рамантавалі і перабудоўвалі на працягу XIX стагоддзя. Ён стаў як бы працягам палаца Тызенгаўза — злучалася з яго левым крылом крытым пераходам. З 1984 года тут размяшчаецца Гродзенскі абласны тэатр лялек. #### Дом лясной адміністрацыі Будынак двухпавярховы з мансардай, прамавугольны ў плане. Вальмавы дах з мансардамі на тарцовых фасадах з’яўляецца асноўным элементам кампазіцыі. Цэнтральныя часткі падоўжных фасадаў вылучаны неглыбокімі рызалітамі. Сцены атынкаваныя, завершаныя карнізам. Паверхі падзелены цягай. Вокны прамавугольныя. Унутраная планіроўка калідорная, пакоі размешчаны па перыметры будынка. На падрыхтаваным каля 1780 года плане Гарадніцы будынак знаходзіўся на задворках тэатральнай (Крывой) афіцыны ў паўночнай частцы забудовы і меў выконваць фунцыю стаеннай афіцыны. На плане будынак № 654 быў названы «oficyną drzewniczowską», таму гісторык беларускай архітэктуры А. Д. Квітніцкая аскрэсліла яе «будынакам лясной адміністрацыі». #### Лямус Асноўны артыкул: **Лямус на Гарадніцы** ### Вучэбная зона У вучэбную зону ўваходзілі батанічны сад (сёння на яго месцы парк імя Жылібера), будынак медыцынскай школы. #### Батанічны сад #### Медыцынская школа Для школы быў пабудаваны каменны сіметрычны будынак у стылі позняга барока. Цэнтральная 3-павярховая частка завершаная вальмавым дахам. Галоўны фасад раскрапаваны на вуглах 2 вялікімі кантаванымі эркерамі, якія раней былі накрытыя стуленымі ўвагнутымі купаламі. Фасады ўпрыгожаныя ордэрнай пластыкай, 2 ніжніх паверху эркераў аб'яднаныя пілястрамі. Да асноўнага аб'ёму па баках прымыкаюць 1-павярховыя прыбудовы. Планіроўка калідорная, у цэнтральнай частцы з аднабаковым, у прыбудовах з двухбаковым размяшчэннем памяшканняў. Будынак часткова перабудаваны ў канцы 19 ст. Існавала школа ў 1775-1781. Яе кіраўніком быў французскі прыродазнавец, хірург, анатом Ж. Э. Жылібер. Пры школе існавалі шпіталь, анатамічны кабінет, заалагічны музей, бібліятэка, батанічны сад, заалагічны парк. У школе праводзіўся пачатковы курс мед. навучання, сумешчаны з вывучэннем агульнаадукацыйных прадметаў. У шматлікіх літаратурных крыніцах атрымала распаўсюджванне і сустракаецца другое значэнне школы - акадэмія. У 1781 перакладзеная ў Вільню, дзе на яе базе створаны медыцынскі факультэт універсітэта. ### Прамысловая зона Прамысловая зона складалася з будынкаў мануфактур: суконных, зброевых, фарбавальных і інш. (не захаваліся) і 20 тыпавых жылых дамоў (захаваўся толькі адзін). ### Мануфактуры ### Жылыя дамы Гл. таксама ----------- * Крывая афіцына Зноскі ------ 1. ↑ *склад. В.Я. Абламскі, І.М. Чарняўскі, Ю.А. Барысюк.* Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь. — Мн.: БЕЛТА, 2009. — 684 с. — ISBN 978-985-6828-35-8. 2. ↑ Будынак лясной адміністрацыі на Гарадніцы (плошчы Тызенгаза 4б) (абноўлена) Архівавана 16 мая 2011. Літаратура ---------- * T. Korzon, Dzieje wewnętrzne Polski za Stanisława Augusta, t. 2, Krakow-Warszawa 1897, s. 245-258. t. 4, Krakow-Warszawa,1897, s. 250-286. * Е. Квитницкая, Строительство Тизенгауза в Гродно, "Архитектурное наследство", 1958, № 11, с. 21-42. * В. Калнин, Городница - городской ансамбль XVIII в. "Стрoительство и архитектура Белоруссии", 1988, № 4, с. 34-36. * Расійскі дзяржаўны ваенна-гістарычны архіў, Ф. 846 воп. 16 спр. 21872, 21873. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх | Гістарычныя раёны Гродна | | --- | | * Стары горад * Гарадніца * Замкавая гара * Занёманскае прадмесце * Каложа * Новы Свет * Нямецкі рынак * Падол |

**Гарадзенская унія** (15 кастрычніка 1432) — палітычны акт дзяржаўнага саюза Польшчы і ВКЛ, падпісаны ў Гродне ў выніку нарад Гарадзенскага сойма. Высокімі бакамі дагавора выступілі польскі кароль Ягайла і нядаўна абраны з падтрымкай Польшчы вялікі князь літоўскі Жыгімонт. Унія была складзена ва ўмовах грамадзянскай вайны, нядаўняй гвалтоўнага звяржэння вялікага князя Свідрыгайлы, і фактычнага падзелу ВКЛ на дзве часткі — пераважна каталіцкую Літву і пераважна праваслаўную Русь пад княжаннем Свідрыгайлы (Вялікае княства Рускае) Адносіны дзвюх дзяржаў асноўваліся на ўмовах Віленска-Радамскай уніі (1401), і іх вызначэнне шмат у чым даслоўна паўтарала адпаведны тэкст 1401 года. ВКЛ прызнавалася спадчыннай уласнасцю Ягайлы і патомкаў, а значыць, і польскай Кароны. Вялікі князь адносна польскага караля захоўваў такі самы статус, як і ў папярэдніх падобных актах, і абавязваўся клятвай на верную пажыццёвую службу Кароне, як сам, так і яго дзеці. Вялікі князь мусіў выбірацца шляхтай і панамі абедзвюх дзяржаў. Упершыню быў асобна вылучаны тытул *найвышэйшага князя*, які захоўваў у дынастычным уладанні польскі кароль. Жыгімонт прызнаваўся вялікім князем, і атрымліваў вялікакняжацкія ўладанні ў распараджэнне да скону, і ў такіх самых межах, як раней Вітаўт; пасля смерці Жыгімонта ўсе гэтыя землі, а таксама і тыя, якія ён бы здабыў, мусілі б вярнуцца да Кароны, з выключэннем яго вотчын, якія перайшлі б да сыноў, а з іх рук, у выпадку беспатомнага скону, таксама вярталіся б да Кароны. Таксама Жыгімонт абяцаў, што ані сам, ані яго патомкі не будуць дабівацца каралеўскага стальца. Падолле цалкам вярталася ў склад Польшчы, а Валынь (Луцк, Уладзімір і інш.) дадавалася да асабістых уладанняў Жыгімонта. Усе саюзы і дагаворы, раней складзеныя Свідрыгайлам, і якія былі б «на шкоду каралеўству», разрываліся. Сведкамі і гарантамі выканання Жыгімонтам умоў уніі выступілі літоўскія арыстакраты, паміж імі: віленскі епіскап Мацей, луцкі епіскап Андрэй, князі Аляксандр і Іван Уладзіміравічы, Сямён Іванавіч, Фёдар Карыбутавіч, кашталян віленскі Крысцін Осцік, стараста жмудскі Міхал Кезгайла, Ян Яўнут, Румбольд і іншыя. Фактычна, нягледзячы на пэўныя саступкі літоўскім панам, напрыклад, дапушчэнне іх да выбараў вялікага князя, унія стала трыумфам польскай інкарпарацыйнай палітыкі — княства зводзілася да статуса польскага лена. Зноскі ------ 1. ↑ Acta Unji Polska z Litwą, Krakow, 1932, s. 81. Раней Ігнат Даніловіч, выдаючы апісанне таго ж дакумента, прачытаў гэта месца як «Аляксандр Іван Уладзіміравіч», што прывяло да адпаведнай памылкі ў залежных ад Даніловіча даследваннях, у прыватнасці, у Лявіцкага. 2. ↑ Гісторыя Беларусі, Т.2, С.159. Літаратура ---------- * Anatol Lewicki. Powstanie Świdrygiełły. Ustęp z dziejów Unii Litwy z Koroną. — Kraków : Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1892. С. 152—154. * Гісторыя Беларусі : У 6 т. / В. Вяргей, І. Ганецкая, М. Гурын і інш.; Рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) і інш. — Мн.: ВП «Экаперспектыва», 2000. — Т. 2. — ISBN 985-6598-19-2. | Польска-літоўскія уніі | | --- | | * Крэўская (1385) * Віленска-Радамская (1401) * Гарадзельская (1413) * Гарадзенская (1432) * Кракаўска-Віленская (1499) * Мельніцкая (1501) * Люблінская (1569) |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Серада (значэнні). **Серада́** — дзень тыдня паміж аўторкам і чацвяргом. Яго назва ў беларускай мове, як і ў некаторых іншых (напр. нямецкай), паказвае на палажэнне дня пасярэдзіне працоўнага тыдня. У Старажытным Рыме гэты дзень быў прысвечаны Меркурыю, што захавалася ў раманскіх назвах гэтага дня (фр.: mercredi). У паўночных германцаў Меркурыю адпавядаў Одзін, ад гэтага паходзяць англійская і галандская назвы. | Тыдзень | | --- | | * Панядзелак * Аўторак * Серада * Чацвер * Пятніца * Субота * Нядзеля | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Britannica (онлайн) · Brockhaus | | Нарматыўны кантроль | GND: 4275826-9 |

**Прыродазнаўчая секцыя** — секцыя Інбелкульта, якая створана 7 сакавіка 1924 года. Спачатку называлася *прыродазнаўча-геаграфічнай*, з 1925 — *прыродазнаўчай*. Мела 6 падсекцый. *Геолага-глебазнаўчая падсекцыя* падрыхтавала план навуковых даследаванняў па геалогіі і глебазнаўству Беларусі, які выконвала камісія Інбелкульта па вывучэнню прыродных прадукцыйных сіл Беларусі (КППС), складала тэрміналагічны слоўнік па глебазнаўству. У 1925—28 арганізавала геалагічныя экспедыцыі пад кіраўніцтвам Б. К. Тарлецкага, М. Ф. Бліадухі і Ф. В. Лунгерсгаўзена, якія даследавалі тэрыторыі Мінскага, Слуцкага, Бабруйскага і паўднёва-заходняй часткі Барысаўскага раёнаў. На базе падсекцыі ў 1927 у складзе Інбелкульта арганізаваны Інстытут геалагічных навук. *Хімічная падсекцыя* апрацоўвала хімічную тэрміналогію, было зроблена 60 аналізаў геалагічных парод Беларусі. *Заалагічная падсекцыя* вывучала фаўну Беларусі, вяла работы па стварэнню краявога музея, па апрацоўцы заалагічнай тэрміналогіі, рэдагавала падручнікі па заалогіі, склала спіс заалагічных помнікаў Беларусі. На аснове экспедыцыйных матэрыялаў былі складзены карты рассялення розных відаў жывёл, распрацаваны рэкамендацыі па развядзенню і выкарыстанню пушных звяроў, птушак, рыб і інш. *Батанічная падсекцыя* ў 1925—1928 арганізавала 3 геабатанічныя экспедыцыі, у час якіх была абследавана амаль уся тэрыторыя рэспублікі. Была складзена геабатанічная карта БССР. У даследаванне прыроды значны ўклад унеслі працы Г. М. Высоцкага па дэндралогіі (паклалі пачатак распрацоўцы навуковай тапалагічнай класіфікацыі лясоў), С. Д. Георгіеўскага па біялогіі лясных парод поўдня Беларусі («Дрэвавая і хмызняковыя пароды, якія растуць у Беларусі», 1925), В. Г. Касаткіна па флоры лугоў і балот («Комплекснасць глебавага і расліннага покрыва пясчана-балотных раёнаў Мінскага Палесся», 1925), М. М. Гайдукова па водарасцях, У. П. Савіча па грыбах і лішайніках. Секцыя арганізоўвала мерапрыемствы па зберажэнню садоў, паркаў і інш. дрэвавых насаджэнняў, якія мелі дэкаратыўна-мастацкае і навуковае значэнне, склала першы спіс помнікаў прыроды Беларусі (23 аб’екты). *Геаграфічная падсекцыя* збірала матэрыялы для беларускага геаграфічнага слоўніка, апрацавала і падрыхтавала да друку школьную карту Беларусі, рэдагавала геаграфічныя карты для школьных падручнікаў. *Падсекцыя фізікі, матэматыкі, метэаралогіі* вяла навуковыя даследаванні крыніц Беларусі. Пры падсекцыі дзейнічала феналагічнае бюро. У 1926—27 прыродазнаўчая секцыя рэарганізавана на падсекцыі неарганічнай і арганічнай прыроды. 3 секцыі вылучылася Геаграфічная камісія. У 1928 створаны Аддзел прыроды і гаспадаркі, у які ўвайшла прыродазнаўчая секцыя, што ўключала Інстытут геалагічных навук, кафедры глебазнаўства, батанікі, геаграфіі, антрапалогіі, Прыродазнаўчы музей Інбелкульта, Цэнтральную хімічную лабараторыю, лабараторыю эксперыментальнай біялогіі, Вялікалятчанскі батанічны сад, цэнтральную феналагічную камісію. 3 1924 у сістэме Інбелкульта заснавана Цэнтральнае бюро краязнаўства, якое стала цэнтрам па стварэнню мясцовых краязнаўчых арганізацый (акруговыя і раённыя таварыствы, краязнаўчыя гурткі пры школах, сельсаветах, хатах-чытальнях і інш. устанповах), выдавала часопіс «Наш край». У 1927 структура Інбелкульта была зменена. Ён меў: 2 аддзелы (гуманітарных павук, прыроды і гаспадаркі), шэраг прыродазнаўчых кафедр, у т. л. глебазнаўства, батанікі (з батанічнай камісіяй і батанічным садам каля Віцебска), заалогіі (з заалагічным музеем), геаграфіі (з камісіямі геаграфіі і картаграфіі, па складанню геаграфічнага слоўніка Беларусі), хіміі, антрапалогіі (з лабараторыяй вышэйшай нервовай дзейнасці і антрапалагічным кабінетам), біялогіі (з лабараторыяй эксперыментальнай біялогіі); геалагічны інстытут (з секцыяй рэгіянальнай геалогіі); камісіі, у т. л. па вывучэнню прыродных прадукцыйных сіл Беларусі. У сістэму Інбелкульта ўваходзілі таксама навуковае таварыства па вывучэнню Беларусі (пры Бел. с.-г. акадэміі), бібліятэка, друкарня. 13.10.1928 ЦВК і СНК БССР прыняў пастанову аб рэарганізацыі Інбелкульта ў Беларускую Акадэмію навук. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 *М. I. Галенчык, Дз. П. Бяляцкі.* Інстытут беларускай культуры // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 2. Гатня — Катынь / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1983. — 522 с. — 10 000 экз. Літаратура ---------- * *М. I. Галенчык, Дз. П. Бяляцкі.* Інстытут беларускай культуры // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 2. Гатня — Катынь / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1983. — 522 с. — 10 000 экз.

**Другі аддзел Генеральнага штаба** (да 1928), затым **Галоўнага штаба Войска Польскага** (польск.: Oddział II Sztabu Generalnego/Głównego Wojska Polskiego), або **«Двуйка»** (польск.: Dwójka) — польская ваенная разведка ў 1918—1939 гадах. Аддзел разведкі пры гэтым называлі «афензіва», а контрразведкі — «дэфензіва». Заўвагі ------- 1. ↑ В. К. БЫЛИНИН, А. А. ЗДАНОВИЧ, В. И. КОРОТАЕВ "Организация «Прометей» и «прометейское» движение в планах польской разведки по развалу России/СССР" Спасылкі -------- * The Guardians of Europe: Polish secret services protect the borders of the European UnionАрхівавана 2 ліпеня 2007. * *Regina Czarnecka.* Oddział II Sztabu Głównego w latach 1921—1939, w: Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 28, 2006

**Вайсковыя могілкі польскіх жаўнераў** у г. п. Крывічы (Мядзельскі раён, Мінская вобласць, Беларусь) — воінскае пахаванне № 6859 «Воінскія могілкі польскіх салдат», размешчанае ў паўночнай частцы могілак *«Катлянка»*. На магілах устаноўлены бетонныя крыжы з прозвішчамі і імёнамі на польскай мове салдат, якія загінулі ў гады савецка-польскай вайны. Колькасць пахаваных — 83 вайскоўцы. У цэнтры могілак ёсць абеліск, на якім высечаны надпіс: «BOHATERSKIM • OBROŃCOM • OJCZYZNY • 1918—1920» (*«Гераічным абаронцам Радзімы»*). Заўвагі ------- 1. ↑ Пракаповіч І.М. Край беларускага сэрца — Мядзельшчына. — Мн. 2017. — С. 526. 2. ↑ Центральный государственный архив Литвы. — Ф.154, оп. 1, д.2255. 3. ↑ Lewkowska A. Lewkowski J. Walczak W. Zabytkowe cmentarze na Kresach Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej. Województwo wileńskie na obszarze Republiki Białoruś. — Warszawa — Wydawn. DiG. — 2007. Спасылкі -------- * Krzywicze. Polski cmentarz wojenny. * Łucja J. Co to ma wspólnego z patriotyzmem. Listy do ''Wyborczej''// wyborcza.pl — 27 sierpnia 2010

Меркаваны абшар раёна Гарэлае Балота (паводле плана 1910 г.).Меркаваны абшар раёна Гарэлае Балота (паводле плана 1910 г.). **Гаралае Балота** — гістарычны раён Гомеля, на месцы якога зараз знаходзіцца вуліца Перамогі. Тут было сапраўднае балота з густымі зараснікамі балотных раслін і хмызняку. Па балоце людзі ездзілі на лодках, выкарыстоўваючы яго як сродак зносін паміж маленькімі крывымі вулачкамі. Галоўнай сярод іх была Паштовая. Дакладныя межы раёна акрэсліць праблематычна, бо ў краязнаўчых апісаннях пачатку ХХ ст. яны не ўказваліся. Аднак з улікам іншай назвы раёна — Палескі пераезд — і асаблівасцямі размяшчэння ўласна балота (планы Гомеля 1910, 1913 гг.) можна меркаваць, што ён знаходзіўся ў акрэсе вул. Палескай, адрэзках вул. Магілёўскай, Паштовай, Генеральскай, Вакзальнай і ўчастка Лібава-Роменскай чыгункі ад вакзала да Палескага пераезда. Апроч іх да раёна адносіліся вул. Паваротная (Гусеўская), Веткаўская, Балотная, Безыменная, адрэзкі вул. Рагачоўскай, Артылерыйскай, Гімназічнай, Мінскай, Лібаўскай і завул. Слясарны. Гісторыя -------- У XIX — пачатку XX стагоддзя Гарэлае Балота было сапраўдным балотам, назва якога фіксуецца не пазней за 1838 г. Але ў дагістарычныя для горада часы на яго месцы было вялікае возера — верагодны пасляледніковы вадаём. Пясчаныя асадкавыя пароды, прынесеныя ў апошнюю ледавіковую эпоху, лёгка вымываліся некалькімі ручаямі або невялікімі рэчкамі, якія выцякалі з возера. 3 цягам часу рэчышчы гэтых вадатокаў ператварыліся ў значныя яры, асабліва глыбокія і крутыя на схілах высокага правага берага ракі Сож. У 1911 г. мясцовасць вызначалася як «прыстойна распланаваная» і забудаваная добрымі дамамі, у некаторых з якіх мелася тэлефонная сувязь, але на вуліцах панавала жудасная гразь, вялікія лужыны гнілой вады не знікалі з некаторых вуліц нават улетку. Уласна балота, як і стаўленне дя яго жыхароў раёна, каларытна апісваліся краязнаўцамі канца ХІХ — пачатку ХХ ст. Апісанне 1884 г. > > > Адным бокам горад прылягае да смярдзючага балота, якое мае ці не вярсту ў перыметры, дзе, што ў сухмень, што ў дождж, заўсёдна пануюць шкодныя выпарэнні; але цэлыя статкі свіней знаходзяць там сабе цудоўную купальню. > *Арыгінальны тэкст* (польск.)   > > *Z jednej strony miasto przytyka do cuchnącego błota, mającego blizko wiorstę w obwodzie, gdzie, czy to posucha, czy deszcz, wiecznie panują szkodliwe wyziewy; za to całe stado świń znajduje tam rozkoszną dla siebie kąpiel.* > > > Апісанне 1911 г.: > > > Тут жа, амаль у цэнтры горада, шырокае «гарэлае балота» густа парасло хмызняком, асакой, трыснягом. У ім купаюцца свінні, качкі, гусі, бабы палошчуць бялізну, дзятва ловіць чарапах! Абывацелі так ужо зрадніліся са сваім балотам, так прызвычаіліся да спеву жаб, што калі б *«Гарэлае балота»* высахла, яны абавязкова пашкадавалі б аб ім. > *Арыгінальны тэкст* (руск.)   > > *Тут же, почти в центре города, обширное «горелое болото» густо поросло кустарником, осокой, тростником. В нем купаются свиньи, утки, гуси, бабы полощут белье, ребята ловят черепах! Обыватели так уже сроднились со своим болотом, так привыкли к пению лягушек, что если бы* «Горелое болото» *высохло, они непременно пожалели бы его.* > > > Нягледзячы на тое, што на планах Гомеля 1910 і 1913 гадоў паўднёва-ўсходні канец балота ўпісваецца ў кут вул. Мінскай і Гімназічнай, яно часам перасягала гэтую адзнаку і праяўлялася нават на скрыжаванні вул. Генеральскай з Гімназічнай: у чэрвені 1911 года, без увагі на спёку звыш за +30 °C, там стаяла балота, дарма што распараджэннем гарадской управы мясціну адмыслова закладалі лазой. Станам на 1913 год у меркаваным абшары раёна знаходзіліся таварная станцыя, фанеры завод Генахава і Хазанава, маслабойня Яшпана і Гурвіча, мукамольня З. Б. Пеўзнера ( з «узорнай паравой хлебапякарняй» і хлебнай крамай пры ёй), будынкі 2-га рускага грамадскага сходу (*«общественного собрания»*) і яўрэйскага малітоўнага дома «Рош-Піно». У час Першай сусветнай вайны на базе фанернага завода Генахава размясціўся эвакуіраваны ў Гомель Варшаўскі гарадскі арсенал. У перыяд Вялікай Айчынай вайны з’яўлялася месцам звоза падбітай тэхнікі. Пасля вайны было высушана і на яго месцы пабудаваны вуліца Перамогі (сёння — праспект Перамогі; часткова супадае з колішняй вул. Паштовай) і вакзал. Галерэя ------- * Гарэлае балота ў ваколіцах Гомеля, 1838 г.Гарэлае балота ў ваколіцах Гомеля, 1838 г. * Прывакзальны пляц, 1920 г. За будынкам справа ішоў завулак, які вёў да балота.Прывакзальны пляц, 1920 г. За будынкам справа ішоў завулак, які вёў да балота. * Вул. Веткаўская, 2020 г.Вул. Веткаўская, 2020 г. * Вул. Артылерыйская, 2020 г.Вул. Артылерыйская, 2020 г. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Жудро, Ф. А. Город Гомель (Могилевской губ.) : с 68 автотипиями / сост. Ф. А. Жудро, И. А. Сербов, и Д. И. Довгялло. — Вильна : Сев.-Зап. отд. Имп. Русского географического о-ва, 1911. — С. 10. 2. 1 2 Гомель. План города на 1910 г. 3. 1 2 3 Схематический план гор. Гомеля с пригородом за линией железн. дороги и предм. Белицей [на 1913 г.] / Состав. Г. Ханин и А. Месин-Поляков. 4. ↑ Карта окрестностей местечка Гомеля снятая глазомерно в 1838 году. 5. 1 2 Полесская жизнь. — 1911. — 11 января. — С. 4. 6. ↑ Z. P. Z Polesia homelskiego // Kraj. — 1884. — 2 (14) września. — S. 13. 7. ↑ Оздоровление города // Полесская жизнь. — 1911. — 22 июня. — С. 3. 8. ↑ Мятліцкая, В. М. На паграніччы эпох і дзяржаў. Старонкі гісторыі Гомеля (1917—1918) / Валянціна Мятліцкая. — Гомель : Барк, 2021. — С. 35. Спасылкі -------- * В Гомеле под улицей Победы осталось озеро Ледникового периода Архівавана 17 жніўня 2016. (руск.) | ⛭Гістарычныя раёны Гомеля | | --- | | Другая палова XVI стагоддзя | * Палуеўшчына * Глазінінская зямля | Герб Гомеля | | XVIII стагоддзе | * Сусалаўшчына * Чачэрскае прадмесце * Рэчыцкае падвалле | | Канец XIX стагоддзя | * Палац * Амерыка * Гарэлае Балота * Каўказ * Кагальны роў * Спасава слабада * Свісток * Вал | | Першая палова XX стагоддзя | * Новая Беліца * Залінія * Новыя Планы * Лібаўскі гарадок * Земпасад (Чырвоны Кастрычнік) * Манастырок * Басава гара * Любны | | Пасляваенны час | * Старая Валатава * Валатава * Верхняе Брылёва * Ніжняе Брылёва * Будзёнаўскі * Ляшчынец * Новая Мільча * Падгорная * Прудок * Чырвоны Кастрычнік * Масцішча * Паўлава * Сонечны * Спутнік Міра * Старая Мільча * Стары Аэрадром * Ціценкі * Чапаева * Якубоўка * Мельнікаў Луг | | XXI стагоддзе | * Чырвоны Маяк * Хутар * Давыдаўка * Касцюкоўка | | **Катэгорыя:Гомель** |

«**Ірына**» (балг.: Ирина) — мастацкі фільм 2018 года рэжысёркі Надзеі Косевай[d]. Фільм быў прадстаўлены ў асноўнай конкурснай праграме ігравога кіно 25-га Мінскага міжнароднага кінафестывалю «Лістапад». Сюжэт ----- Ірына жыве ў невялікім балгарскім мястэчку і падзарабляе афіцыянткай у кафэ. У дзень, калі яе са скандалам выганяюць з працы, з яе мужам адбываецца няшчасны выпадак. Сям’я Ірыны аказваецца на мяжы галечы. Каб неяк звесці канцы з канцамі, маладая жанчына вырашае стаць сурагатнай маці. Сваркі, бунт, адчай і новае жыццё, якое расце ўнутры, становяцца часткай яе няпростага існавання. Але выпрабаванні, якія выпалі на долю Ірыны, навучаць яе дараваць і любіць. Акцёрскі склад -------------- * Марціна Апосталава * Хрыста Ушэў * Ірыні Жамбонас * Касіэл Ноа Ашэр * Красімір Докаў Узнагароды ---------- Паводле інфармацыі сайта «*Internet Movie Database*» фільм быў адзначаны 16 кінаўзнагародамі і яшчэ 7 намінацыямі. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 Праверана 2 сакавіка 2020. 2. ↑ Internet Movie Database — 1990.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q37312'></a> 3. ↑ Irina (2018) — IMDb (англ.). Сайт «*Internet Movie Database*». Праверана 22 кастрычніка 2021. 4. 1 2 Ірына  (бел.). Сайт кінафестывалю «*Лістапад*». Праверана 22 кастрычніка 2021. 5. ↑ Irina — Awards (англ.). Сайт «*Internet Movie Database*». Праверана 22 кастрычніка 2021. Спасылкі -------- * Ірына на сайце «*Internet Movie Database*» (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | FilmAffinity · Internet Movie Database |

**«Рух»** — беларускі футбольны клуб з Брэста, заснаваны ў 2016 годзе, належаў бізнесмену Аляксандру Зайцаву  (руск.) (бел.. У 2020—2021 гадах выступаў у Вышэйшай лізе чэмпіянату Беларусі. Гісторыя -------- Створаны ў 2016 годзе на базе клуба заўзятараў брэсцкага «Дынама». Першапачаткова аматарскі клуб у 2017 годзе заявіўся ў чэмпіянат Брэсцкай вобласці, у гэты час у каманду сталі прыцягвацца ў асноўным выхаванцы і былыя дублёры брэсцкага «Дынама». У лістападзе 2017 года стала вядома, што «Рух» стаў фарм-клубам «Дынама» і на наступны сезон заявіцца ў Другую лігу чэмпіянату Беларусі, а галоўным трэнерам стане вядомы беларускі футбаліст і трэнер Андрэй Зыгмантовіч. У сезоне 2018 склад каманды ў асноўным склалі былыя дублёры «Дынама», якія паспелі згуляць у рознх лігах беларускага чэмпіянату. Ад самага пачатку каманда ўпэўнена ішла ўверсе табліцы, доўгі час змагалася за першы радок з «Крумкачамі», і толькі па выніках апошняга тура «Рух» забяспечыў перамогу ў лізе. У сезоне 2019 «Рух» перастаў быць фарм-клубам «Дынама» і стаў самастойнай камандай, што давала яму права ў выпадку поспехаў прэтэндаваць на выхад у Вышэйшую лігу. Тым не меней, уладальнік «Дынама» Аляксандр Зайцаў працягваў падтрымліваць «Рух». Каманда добра ўкамлектавалася, запрасіўшы ігракоў з вопытам выступленняў на высокім узроўні, і лічылася ў пачатку сезона адным з фаварытаў у барацьбе за высокія месцы. Аднак, выступленне атрымалася нестабільным — буйныя перамогі чаргаваліся з нічыімі, і «Рух» хутка выпаў з барацьбы за лідарства ў табліцы, хоць і знаходзіўся ў першай палове. Другую палову сезона «Рух» правёў больш упэўнена, і ў выніку доўгага суперніцтва з гомельскім «Лакаматывам» заняў трэці радок, які даў права на стыкавыя матчы за месца ў Вышэйшай лізе. Атрымаўшы ў стыкавых матчах перамогу над магілёўскім «Дняпром» (2:1, 1:2, па пенальці 5:4), «Рух» выйшаў у элітны дывізіён. У Вышэйшай лізе «Рух» зрабіў стаўку на маладых ігракоў, якіх падтрымлівалі некалькі вопытных выканаўцаў. Галоўным трэнерам стаў Аляксандр Сяднёў, з якім каманда гуляла ў атакуючы футбол, у выніку ў сезоне 2020 падзяліла трэцяе месца ў Вышэйшай лізе па колькасці забітых мячоў. «Рух» адразу здолеў замацавацца ў элітным дывізіёне, амаль увесь час трымаўся ў сярэдзіне табліцы і скончыў сезон на 8 месцы. У пачатку 2021 года Аляксандр Зайцаў пакінуў брэсцкае «Дынама» і сканцэнтраваўся на «Руху», куды перайшла большасць дынамаўскіх ігракоў. Клуб ставіў высокія мэты, і нягледзячы на дрэнны старт хутка стаў прэтэндаваць на прызавыя месцы, аднак барацьба з мінскім «Дынама» і «Гомелем» скончылася не на карысць брэсцкай каманды, якая фінішавала пятай. У пачатку 2022 года клуб зрабіў курс на амаладжэнне. Каманду пакінулі амаль усе асноўныя выканаўцы, замест іх свой шанец атрымалі маладыя ігракі, якія вярнуліся з арэнд у іншых клубах. «Рух» рыхтаваўся да Вышэйшай лігі, але 28 лютага ў сувязі з увядзеннем заходнімі краінамі санкцый супраць Расіі і пагаршэннем фінансавай сітуацыі адмовіўся ад удзелу ў Вышэйшай лізе і перайшоў у Другую лігу, дзе планаваў выступаць маладымі выхаванцамі. 6 красавіка 2022 года стала вядома, што «Рух» не згуляе і ў Другой лізе. З 30 траўня 2022 года ТАА ФК "Рух" знаходзіцца ў працэсе ліквідацыі па рашэнні ўласніка. ### Эмблемы * Гісторыя эмблем «Руха» * Эмблема «Руха» ў 2019—2019 гадахЭмблема «Руха» ў 2019—2019 гадах * Эмблема «Руха» з 2020 годаЭмблема «Руха» з 2020 года Статыстыка выступленняў ----------------------- ### Чэмпіянат і Кубак Беларусі | Сезон | Ліга | М | Г | В | Н | П | Галы | Ачкі | Кубак | Заўвагі | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | 2017 | Чэмпіянат Брэсцкай вобласці (Д4), Заходняя зона | **2** | 14 | 10 | 1 | 3 | 53–22 | **31** | | Выхад у фінальны этап | | Фінальны этап | **2** | 2 | 9 | 2 | 3 | 39–21 | **29** | | | 2018 | Другая (Д3) | **1** | 28 | 23 | 4 | 1 | 87–16 | **73** | | Выхад у Першую лігу | | 2019 | Першая (Д2) | **3** | 28 | 15 | 11 | 2 | 65–26 | **56** | 1/16 фіналу | | | Пераходныя матчы1 | | 2 | 1 | 0 | 1 | 3–3 | | Выхад у Вышэйшую лігу | | 2020 | Вышэйшая (Д1) | **8** | 30 | 11 | 11 | 8 | 57–38 | **44** | 1/8 фіналу | | | 2021 | Вышэйшая (Д1) | **5** | 30 | 16 | 10 | 4 | 52–28 | **58** | 1/8 фіналу | Зняцце са спаборніцтваў | | * 1 Пераходныя матчы за месца ў Вышэйшай лізе супраць «Дняпра» (Магілёў), 12-й каманды Вышэйшай лігі 2019 (2:1, 1:2, пен. 5:4). Галоўныя трэнеры ---------------- * Андрэй Чалмадзееў (2016—2017) * Андрэй Зыгмантовіч (лістапад 2017 — верасень 2019) * Андрэй Чалмадзееў (в. а. у верасні — снежні 2019) * Аляксандр Сяднёў (снежань 2019 — снежань 2020) * Кірыл Альшэўскі (студзень — жнівень 2021) * Вячаслаў Грыгараў (в. а. у жніўні — снежні 2021; са снежня 2021) Зноскі ------ 1. ↑ Кайко, Сяргей (2021-02-05). "Капскі збіраецца на сход Няўжо без гэтага не ўратаваць БАТЭ". *Новы Час* (5 (713)): 11. ISSN 2218-2144. брэсцкі «Рух» — клуб праўладнага бізнесоўца Аляксандра Зайцава 2. ↑ В 2018 году фарм-клуб брестского «Динамо» «Рух» выступит во второй лиге 3. ↑ "Рух" снялся с высшей лиги 4. ↑ Рух» снялся с розыгрыша второй лиги (BubnOFF Live) 5. ↑ Футбольны "Рух" знаходзіцца ў працэсе ліквідацыі. 6. ↑ football.by 7. ↑ football.by Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт Архівавана 8 снежня 2019. (руск.) * Футбольный клуб Рух стал фарм-клубом Динамо-Брест Архівавана 26 лютага 2018. (руск.) * Профіль на сайце *globalsportsarchive.com* (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Фота, відэа і аўдыё | Instagram | | Тэматычныя сайты | teams.by · Transfermarkt · worldfootball.net |

**Гродзенскі тралейбус** – сістэма тралейбусных ліній у горадзе Гродна, якая пачала дзейнічаць 10 лістапада 1974 года паміж ГВА «Азот» і Савецкай плошчай. Зараз у Гродне 17 тралейбусных маршрутаў. Агульная працягласць адзіночнай тралейбуснай лініі каля 80 кіламетраў. Парк, у асноўным, складаецца з аднасекцыйных тралейбусаў завода імя Урыцкага (Энгельс) і завода «Белкамунмаш» (Мінск). Перавозіцца ў сярэднім каля 80 мільёнаў пасажыраў у год. Гісторыя -------- Аб пуску тралейбуса абласная газета пісала: «Тралейбус дапамагае вырашыць транспартную праблему, надасць нашаму 160-тысячнаму гораду больш значны сучасны выгляд, акультурыць вуліцы, аздаровіць паветра ...». 5 лістапада 1974 году на Савецкай плошчы кіроўца першага класа П. К. Бублей уключыў ланцуг кіравання тралейбуса з надпісам «Піянерскі». Першым маршрутам на першым тралейбусе ў шлях адправіліся будаўнікі першых ліній з будкіравання № 64 трэста № 11 ( «Белэлектрамантаж»), байцы будатрада імя Салаўёва медінстытута, якія ўзводзілі першыя корпуса тралейбуснага ўпраўлення, рэканструяваўшыя старадаўнія вулачкі Кірава і Карла Маркса, прыбраўшыя паветраннае павуцінне электраліній, змантаваўшыя кабельныя і кантактныя сеткі, і школьнікі, якія сабралі металалом для першага гродзенскага тралейбуса, і першыя кіроўца на чале з першым начальнікам тралейбуснага ўпраўлення А. П. Смірновым. Развіццё тралейбуса адбывалася хуткімі тэмпамі. У 1976 году створана другая чарга тралейбусных ліній. Адкрыты 2-гі і 3-ці маршруты працягласцю 16,2 і 17 кіламетраў. У 1977 годзе здадзена ў эксплуатацыю 10,8 км кантактнай сеткі і адкрыты 4-йы маршрут працягласцю 22,3 км. У 1978 годзе адкрыты 5-ы і 6-ы маршруты. У наступныя гады колькасць маршрутаў вырасла да 20. ### Апошнія змены 2002 — Маршрут № 7 падоўжаны да Дзевятоўка. 2002 — Адкрыты прыпыначны пункт «вуліца Маладзёжная». 2003 — Адкрыты маршрут № 4 «ААТ "Гродна Хімвалакно"- плошча Дзекабрыстаў» (з заездам на вуліцу Маладзёжную). 2004 — Маршрут № 4 працягнуты да канцавога прыпынку «Фолюш» без заезду на вуліцу Маладзёжную. 2006 — Пуск тралейбуса па Румлёўскаму масту, адкрыты маршрут № 6 «ААТ "Гродна Хімвалакно"- вуліца Астроўскага». 2008 — Маршрут № 4 замест "ААТ «Гродна Химволокно» ідзе па Румлёўскаму масту на "ААТ «Гродна Азот». 2008 — Пуск тралейбуса па вуліцы Дубко (у адзін бок), падаўжэнне маршруту № 6 да вуліцы Брыкеля. 2009 — Адкрыты маршрут № 5 "ААТ "Гродна Хімвалакно» - "ААТ "Гродна Азот" (праз Румлёўскі мост). 2012 — Адкрыты маршрут № 14 "Будаўнічы ліцэй» - БЛК. 2012 — Маршруты 1В, 3В, 9В і 11В ператвораныя адпаведна ў 13, 15, 16 і 17. 2012 — Маршрут №14 працягнуты да КБМа. 2013 — Маршрут №13 падоўжаны з вул. Маладзёжнай да вул. Перамоганоснай, маршрут 15 - з Фартоў да Фолюша. 2014 — 18 кастрычніка адкрыта другая лінія па вуліцы Дубко. У сувязі з чым маршруты №№: 6, 14 падоўжаныя да Дзевятоўкі і курсіруюць у абодвух напрамках па вул. Дубко. Маршрут №17 стаў курсіраваць у абодвух напрамках па вул. Дубко і далей варта на вул. Астроўскага. 2016 - Адкрыты маршруты №18 "КБМ - вул. Маладзёжная" і №19 "Дзевятоўка - вул. Перамоганосная". 2017 - Адкрыты маршрут №20 "Дзевятоўка - Вішнявец", на якім выкарыстоўваюцца бескантактныя тралейбусы. На частках маршрута кантактныя сеткі адсутнічаюць. Перспектывы ----------- * Плануецца правесці лінію да Паўднёвага рынку, пусціць туды прыкладна 5 маршрутаў. * У перспектыве можа быць пабудаваная лінія да абласной бальніцы ў Пышках * Тралейбусы могуць пусціць па вуліцы Кабяка. * Плануецца пусціць тралейбусы да будуецца на поўдні горада мікрараёну Альшанка. * Уздоўж новага адрэзка дарогі па вуліцы Курчатава устаноўлены апоры для кантактнай сеткі, у будучым тут пойдзе тралейбус. * Ёсць планы пусціць тралейбус на чыгуначны вакзал праз вуліцу Брыкеля, пракласці лінію па вуліцы Акульнай. * Электратранспарт ў планах з'явіцца на падоўжанай вуліцы Астроўскага, ён пройдзе вакол заапарка. Маршруты -------- | Маршрут | Канцавыя прыпынкіА | Б | Рэжым працы ў будні | Асаблівасці маршруту | | --- | --- | --- | --- | | **1** | **ААТ «Гродна Азот»** | ↔ | **Фолюш** | | Праз Стары мост, Цэнтр | | **2** | **ААТ «Гродна Азот»** | ↔ | **Камбінат будаўнічых матэрыялаў** | | \* | | **3** | **ААТ «Гродна Азот»** | ↔ | **Фарты** | | \* | | **4** | **ААТ «Гродна Азот»** | ↔ | **Фолюш** | | Праз Румлёўскі мост | | **6** | **ААТ «Гродна Хімвалакно»** | ↔ | **Дзевятоўка** | | Праз Румлёўскі мост, Цэнтр, \*, \*\*\* | | **7** | **Палітэхнічны каледж** | ↔ | **Дзевятоўка** | | Праз Стары мост, Цэнтр, \*, \*\* | | **8** | **ААТ «Гродна Хімвалакно»** | ↔ | **Камбінат будаўнічых матэрыялаў** | | | | **9** | **ААТ «Гродна Хімвалакно»** | ↔ | **РУП «БелТАПАЗ»** | | \*, \*\* | | **10** | **Дзевятоўка** | ↔ | **Фолюш** | | | | **11** | **ААТ «Гродна Азот»** | ↔ | **Дзевятоўка** | | \* | | **12** | **ААТ «Гродна Хімвалакно»** | ↔ | **Дзевятоўка** | | Праз Новы мост, Фарты | | **13** | **вуліца Перамоганосная** | ↔ | **Фолюш** | | \* | | **14** | **Палітэхнічны каледж** | ↔ | **Дзевятоўка** | | Праз Новы мост, Фарты, вул.Дубко | | **15** | **вуліца Маладзёжная** | ↔ | **Фолюш** | | \* | | **18** | Камбінат будаўнічых матэрыялаў | ↔ | **вуліца Маладзёжная** | | Праз вул. Дубко | | **19** | **Дзевятоўка** | ↔ | **вуліца Перамоганосная** | | Праз вул. Дубко | | **20** | **Дзевятоўка** | ↔ | **Вішнявец** | З 5.30 па 23.52 | | | **21** | **Альшанка** | ↔ | **КПП №14 «Гродна Азот»** | | | | **22** | **Альшанка** | ↔ | **ГЦ «Карона»** | | | | **23** | **Гроднажылбуд** | ↔ | **вуліца Саяпіна** | | | | [\*] —з прычыны асаблівасцяў забудовы гістарычнага цэнтра Гродна, маршруты № 2,3,6,7,9,11,15,17 курсуюць па вуліцах Астроўскага, Дзяржынскага, плошчы Леніна, Сацыялістычнай, Карла Маркса, а ў зваротным напрамку - па вуліцы Кірава, Савецкай плошчы , Кастрычніцкай, Вялікай Траецкай, Віленскай. [\*\*] — маршруты № 7 і № 9 на прыпынку «вуліца Маладзёжная» курсіруюць у абодва напрамкі. У сувязі з гэтым на лабавым шкле машын дадзеных маршрутаў ўсталяваная шыльда з указаннем канчатковага пункта накіравання. Зноскі ------ 1. ↑ Пачаў працу новы маршрут № 14 2. ↑ Змяняецца шлях руху тралейбусных маршрутаў №№ 6, 14, 17 3. ↑ У 2012 годзе ў Гродна да рынку «Паўднёвы» і ў Пышкі пусцяць новыя маршруты тралейбусаў Архівавана 8 мая 2019. | ⛭Грамадскі транспарт у Беларусі | | --- | | Метро | Мінскі метрапалітэн | | Трамвай | Віцебскі трамвай • Мінскі трамвай • Мазырскі трамвай • Наваполацкі трамвай | | Тралейбус | Бабруйскі тралейбус • Брэсцкі тралейбус • Віцебскі тралейбус • Гомельскі тралейбус • Гродзенскі тралейбус • Мінскі тралейбус • Магілёўскі тралейбус | | ⛭Тралейбусныя сістэмы Беларусі | | --- | | Дзеючыя | Бабруйскі тралейбус • Брэсцкі тралейбус • Віцебскі тралейбус • Гомельскі тралейбус • Гродзенскі тралейбус • Мінскі тралейбус • Магілёўскі тралейбус | | Закрытыя | Косінскі тралейбус • Сноўскі тралейбус | | Праектуемыя і плануемыя | Баранавіцкі тралейбус |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Калечыц. **Іна Леанідаўна Калечыц** (нар. 28 мая 1973, Бабруйск) — кандыдат гістарычных навук, эпіграфіст. Біяграфія --------- Нарадзілася ў сям’і ваеннаслужачага. Скончыла БДПУ імя М. Танка (1995) па спецыяльнасці «Руская мова і літаратура». Працавала выхавальніцай у мінскай СШ № 91. З 2002 года вядучы лабарант кафедры дапаможных гістарычных дысцыплін і методыкі выкладання гісторыі гістарычнага факультэта БДПУ. Скончыла аспірантуру па спецыяльнасці «Айчынная гісторыя» (2007), абараніла кандыдацкую дысертацыю «Эпіграфічныя помнікі Х-ХІV стст. на тэрыторыі Беларусі: класіфікацыя, змест, спецыфіка» (2009). З 2007 года працуе выкладчыкам, з 2011 — дацэнтам кафедры дапаможных гістарычных дысцыплін і методыкі выкладання гісторыі гістарычнага факультэта Беларускага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта імя Максіма Танка. Навукова-даследчыцкая дзейнасць ------------------------------- Спецыяліст у галіне эпіграфікі Беларусі. Сфера навуковых зацікаўленняў — дапаможныя гістарычныя дысцыпліны, крыніцазнаўства, эпіграфіка. Сярод даследаванняў І. Калечыц атрыбуцыя пячаткі з Полацка (як пячаткі Ефрасінні Полацкай, май 2015) і пячаткі з Лаўрышава (як пячаткі Лаўрышаўскага манастыра, верасень 2015). Аўтар звыш за 50 навуковых публікацый. Сям’я ----- Была ў шлюбе з Дзмітрыем Калечыцам, намеснікам Старшыні Праўлення Нацыянальнага банка Рэспублікі Беларусь, сынам вядомага беларускага археолага Алены Генадзеўны Калечыц. Асноўныя публікацыі ------------------- * Дапаможныя гістарычныя дысцыпліны: вучэб.-метад. дапам. — Мінск, 2009; * Эпіграфіка Беларусі X—XIV стст. — Мінск, 2011; * Практикум по вспомогательным историческим дисциплинам: палеография, геральдика, хронология, ономастика: пособие для студентов пед. вузов. — Минск, 2012. Зноскі ------ 1. ↑ Археологическое исследование Лавришевского монастыря // bspu.by. 2015.09.15. — Дата доступу: 26.10.2015. (руск.) Спасылкі -------- * Профіль Архівавана 23 верасня 2016. на сайце гістарычнага факультэта БДПУ імя М. Танка. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0003 8122 0138 · NUKAT: n2013122192 · VIAF: 260416528 |

З'ява збліжэння ў двух круглых медных правадах. Відаць размеркаванне шчыльнасці току. Ток амплітуднай сілай 10 А і частатой 20 кГц цячэ ў процілеглых напрамках. Дыяметр дроту 2 мм, адлегласць паміж іх цэнтрамі 3 мм. *Эфект* **блізкасці** - з'ява, якая ўзнікае ў сістэме з двух і больш праваднікоў, па якіх праходзіць пераменны ток. Часцей за ўсё гэта адбываецца разам з эпідэрмальныя з'явай. Дзякуючы ўзаемадзеянню паміж праваднікамі змяняецца размеркаванне шчыльнасці току. Калі токі, якія цякуць у суседніх правадах, маюць процілеглы накірунак, то носьбіты току прыцягваюцца (збліжаюцца) а шчыльнасць току ўзрастае ў найбольш блізкіх адзін да аднаго частках правадоў. Калі токі ў правадах маюць аднолькавы кірунак, зарады адштурхваюцца і шчыльнасць току найбольшая ў тых частках правадоў, якія найбольш аддалены адзін ад аднаго. З'ява блізкасці ўплывае на эфектыўнае супраціўленне кабеляў пераменнаму току і, такім чынам, на страты магутнасці, якія адбываюцца ў іх. Прычына з'явы ------------- Механізм утварэння феномену падобны да механізму ўтварэння скінападобнага феномену. У скін-эфекце феномене бягучага току стварае магнітнае поле, якое затым уплывае на яго размеркаванне. У з'яве блізкасці магнітнае поле, якое ствараецца адным провадам, уплывае на размеркаванне току провада, размешчанага побач з ім . Феномен блізкасці - шчыльнасць току ў дзвюх паралельных плоскіх пласцінах, у якіх токі цякуць у процілеглых кірунках Магнітнае поле, якое ствараецца провадам з токам, падпарадкоўваецца закону магнітнай дыфузіі ў адпаведнасці з ураўненнямі Максвела . Гэта поле пранікае ў провад, які яго стварае, а таксама ў правады, размешчаныя паблізу (у межах уздзеяння магнітнага поля) на глыбіню, якая называецца глыбінёй пранікнення, вызначанай формулай  : {\displaystyle \delta ={\sqrt {\frac {1}{\pi f\mu \sigma }}},} Дзе: {\displaystyle f} - частата току, {\displaystyle \mu } – магнітная пранікальнасць (абсалютная), {\displaystyle \sigma } – электраправоднасць кабеля (адваротная ўдзельнаму супраціўленню). З'ява збліжэння ў плоскіх пласцінах ----------------------------------- З'ява блізкасці ў чатырох паралельных правадах з токам, які цячэ ў адным кірунку іЗ'ява блізкасці можа быць апісана матэматычна на прыкладзе двух правадоў у выглядзе плоскіх пласцін шырынёй {\displaystyle w1=w2=w} бясконцай даўжыні і таўшчыні {\displaystyle d1=d2=d} аддаленыя адзін ад аднаго на адлегласць {\displaystyle 2\cdot s} (таўшчыня ў напрамку **x**, даўжыня ў напрамку **y** і шырыня ў напрамку **z** дэкартавай сістэмы каардынат). Калі ў пласцінах цякуць токі з аднолькавымі амплітудамі {\displaystyle J\_{m}} і супрацьлеглыя напрамкі (адпаведна **{\displaystyle y}** і **{\displaystyle -y}** ), то размеркаванне току ў гэтых правадах можна апісаць ураўненнем: {\displaystyle J\left({x}\right)=\pm {\frac {k}{w}}\cdot J\_{m}\cdot {\frac {\vert \cosh k\left({s+d\pm x}\right)\vert }{\sinh kd}},} Дзе: {\displaystyle k={\frac {1}{\delta }}\left({1+j}\right).} Феномен блізкасці ў шматправадных сістэмах ------------------------------------------ З'ява блізкасці ў сістэме кааксіяльнага кабеля (бачная 1/4 папярочнага перасеку) - размеркаванне шчыльнасці току. Калі ток цячэ толькі ў вонкавым правадніку, найбольшая яго шчыльнасць прыпадае на вонкавы бок. Калі ва ўнутраным правадніку ток цячэ ў процілеглым кірунку, ток у вонкавым правадніку будзе рухацца да ўнутранай сценкі У выпадку сістэмы з некалькімі праваднікамі ўзаемадзеянне будзе адбывацца паміж кожнай парай праваднікоў, для чаго магнітнае поле, створанае адным з праваднікоў, будзе ахопліваць другі праваднік. Прыкладам з'явы шматправаднага скін-эфекту з'яўляецца пучок кабеляў (ізаляваных або неізаляваных). З'ява блізкасці адбываецца паміж усімі кабелямі. Калі ток цячэ ў адным кірунку ва ўсіх кабелях пучка, то з-за эфекту блізкасці токі суседніх пучкоў будуць адштурхоўвацца адзін ад аднаго і, як следства, найбольшая шчыльнасць току будзе ў вонкавых правадах, таму што яны будуць ўзаемадзейнічаюць з іншымі кабелямі толькі аднабакова. Гэта з'ява таксама адносіцца да кабеляў тыпу літцэндрат. Каб забяспечыць раўнамернае размеркаванне току ў тарцы, у такім кабелі павінны быць належным чынам пераплецены, каб кожная жыла знаходзілася ў кожным магчымым становішчы адпаведна даўжыні. Гэта гарантуе, што эквівалентнае супраціўленне кожнай жылы аднолькавае, што раўнамерна размяркоўвае ток. Эфект блізкасці з токамі, якія цякуць у адным кірунку Эфект блізкасці з токамі, якія цякуць у процілеглых кірунках З'ява блізкасці ў канцэнтрычных сістэмах ---------------------------------------- З'яўленне з'явы блізкасці ў кааксіяльных сістэмах вельмі цікава. Калі ў кабелі цячэ высокачашчынны ток, то з-за скін-эфекту найбольшая шчыльнасць току будзе ў вонкавай частцы кабеля. Але калі ў нутры яго размяшчана жыла з токам ідучым у процілеглым кірунку, то гэта прывядзе да перамяшчэння току ад знешняй часткі да ўнутранай з-за эфекту блізкасці. Гэта з'ява назіраецца ў некаторых сілавых трансфарматараў. У выніку можа адбыцца значнае змяненне не толькі супраціўлення сістэмы, але і індуктыўнасці . Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ 3. ↑ 4. ↑

**«Пратаколы сіёнскіх мудрацоў»** — падроблены дакумент, створаны з антысеміцкімі мэтамі, у якім нібыта выкладзены планы яўрэяў па ўсталяванні сусветнага панавання і разбурэнні хрысціянскага свету. Упершыню апублікаваны на рускай мове ў 1903 годзе як справаздача пра таемныя сходы сіяністаў у Базелі пад назвай «Пратаколы сходаў сіёнскіх мудрацоў». Тэкст «Пратаколаў» стаў падставай для антысемітаў пачатку XX стагоддзя ў абвінавачванні яўрэяў і адыграў важную ролю ў абгрунтаванні тэорыі «жыдамасонскай змовы». Падробленасць «пратаколаў» была адзначана ў друку і незалежных расследаваннях неўзабаве пасля публікацыі і ў сучаснай навуцы лічыцца даказанай. Разам з тым і ў цяперашні час ёсць шматлікія прыхільнікі думкі пра сапраўднасць тэксту «пратаколаў». За сваю гісторыю дакумент перавыдаваўся шматмільённымі тыражамі і быў перакладзены на многія мовы свету. Заўвагі ------- 1. ↑ Protocols of the Learned Elders of Zion // Britannica 2. ↑ Лакер 1999, с. 68. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛакер1999 (даведка) 3. ↑ Расследование П. А. Столыпина, 1905 г. — см. Бурцев Доказанный подлог(недаступная спасылка)(недаступная спасылка) 4. ↑ Публікацыя артыкула The truth about «The Protocols» : a literary forgery ў Таймс, 1921 г. 5. ↑ (англ.) United States Congress, Senate. Committee on the Judiciary. *Protocols of the Elders of Zion*: a fabricated «historic» documen t. A report prepared by the Subcommittee to Investigate the Administration of the Internal Security Act and Other Internal Security Laws (Washington, U.S. Govt. Printing Office, 1964)

Велікодная кавалькада. 2009. Старажытны звычай лужыцкіх сербаў. **Велікодная кавалькада** (*Язда з крыжом*, *Крыжэр’е*, *Остэррайтэн*; в.-луж.: Křižerjo, Jutrowne jěchanje, ням.: Osterreiten) — велікодная конная працэсія — старажытны звычай лужыцкіх сербаў, якія жывуць у Саксоніі і Брандэнбургу. Абрад праводзіцца ў каталіцкай Верхняй Лужыцы, у раёне паміж гарадамі Баўтцэн, Хойерсверда і Каменц. З канца 1990-х гадоў традыцыя аднавілася і ў лютэранскай Ніжняй Лужыцы ў раёне горада Любенаў. Таксама праводзіцца ў Острыцы і ў манастыры Марыенталь. У ходзе дадзенай рэлігійнай працэсіі мужчыны з харугвамі і іншымі рэлігійнымі атрыбутамі (крыжы, статуі) конна адпраўляюцца ў суседнюю вёску ці некалькі вёсак з весткай аб уваскрасенні Хрыста. Гісторыя -------- Упершыню аб велікодным конным шэсці было згадана ў 1541 годзе. Яно праходзіла між мястэчкам Віціхенаў і вёскай Ральбіц. Сваімі каранямі абрад ідзе ў дахрысціянскі час да старажытнай традыцыі мясцовага сялянскага насельніцтва ранняй вясной аб’язджаць вакол сваіх надзелаў зямлі, здзяйсняючы тым самым рытуал выгнання з палёў злых духаў зімы. Як і шмат якія іншыя абрады, гэты абрад з цягам часу набыў новае значэнне, але і ў пачатку XXI стагоддзя можна назіраць карціну, напрыклад, у раёне Остра, калі раніцай, яшчэ да пачатку традыцыйнага коннага шэсця, мясцовыя мужчыны паасобку на конях аб’язджаюць вакол сваіх палёў. Адначасова ў дарозе можа знаходзіцца некалькі працэсій. Колькасць удзельнікаў з цягам часу значна вагалася: так, у 1974 годзе ў шэсцях прымалі ўдзел 487 вершнікаў, а да 2007 года іх колькасць была ўжо каля 1700. Парадак правядзення ------------------- У велікодную нядзелю перад пачаткам шэсця ў царкве паселішча, у якім збіраюцца вершнікі, праводзіцца багаслужэнне, падчас якога яны атрымліваюць благаславенне, пасля чаго і адпраўляюцца ў дарогу. Мужчыны апранутыя ў чорныя фракі, на галавах цыліндры. Наперадзе працэссіі знаходзяцца вершнікі з харугвамі, статуямі Хрыста і крыжамі. Як правіла, арганізуецца сустрэчнае шэсце, таму адначасова магчыма назіраць некалькі працэсій. Маршруты працэсій, у кожную з каторых можа ўваходзіць да сотні вершнікаў, не павінны перасякацца, паколькі, паводле павер’я, гэта можа прынесці няшчасце. Па дарозе вершнікі пяюць традыцыйныя велікодныя песні на лужыцкай, зрэдку на нямецкай ці лацінскай мовах. У кожным населеным пункце, які знаходзіцца на шляху, працэсія абавязкова пад’язджае да царквы, а калі яе няма, праязджае праз цэнтральную плошчу паселішча. Пасля прыбыцця ў пункт прызначэння вершнікі атрымліваюць велікодныя пачастункі. Перад ад’ездам працэсіі дамоў у царкве ці на могілках адбываецца багаслужэнне, у канцы якога святар благаслаўляе вершнікаў на зваротны шлях. З 1983 года па завяршэнні велікодных святкаванняў у аўторак у царкве святой Кацярыны ў Ральбіцах адбываецца сучаснае ўрачыстае багаслужэнне ўсіх удзельнікаў коннай працэсіі. Гл. таксама ----------- * Янаўская кавалькада * Язда каралёў * Вялікдзень (народная традыцыя) * Царынныя песні Літаратура ---------- * Schorch, Marén: «Rituelle und symbolische Inszenierung von Zugehörigkeit. Das sorbische Osterreiten in der Oberlausitz», in: Herbert Willems (Hrsg.): Theatralisierung der Gesellschaft. Band 1: Soziologische Theorie und Zeitdiagnose, Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften, 2009, S. 331—354. (ням.) Спасылкі -------- * Інфармацыя на www.sterreiten.de (ням.) | ⛭Вялікдзень | | --- | | Хрысціянства | Тлусты чацвер • Папяльцовая серада • Вербная нядзеля • Страсны тыдзень (Вялікі панядзелак • Вялікі аўторак • Вялікая серада • Вялікі чацвер • Вялікая пятніца • Вялікая субота • Велікодная нядзеля) • Велікодны панядзелак • Пасхальны Трыдуўм • Велікодныя набажэнствы • Эмаўс • Божае Ягня • Пасха • Крыжовы шлях • Вялікі пост • Тайная вячэра • Рэзурэкцыя • Уваскрасенне • Літургія Мукі Пана • Плач Ераміі • Страсці Хрыстовыя • Oremus et pro perfidis Judaeis | Adoracja Dziecięcia - Fra Angelico | | Фальклорныясімвалы | Заяц • Кураня • Баран • Артас | | Традыцыі | Тлусты аўторак • Пахаванне журу і селядца • Велікодная кавалькада • Біткі | | Атрыбуты | Пісанка • Велiкодныя пальмы • Куліч • Святочная паштоўка |

**Сьюзан Франсія** (англ.: Susan Francia; нар. 8 лістапада 1982, Сегед, Венгрыя), уроджаная **Жужанна Францыя** (венг.: Zsuzsanna Francia) — амерыканскі вяслярка венгерскага паходжання, якая выступала за зборную ЗША па акадэмічным веславанні ў перыяд 2005—2014 гадоў. Двухразовая алімпійская чэмпіёнка, пяціразовая чэмпіёнка свету, пераможца многіх рэгат нацыянальнага і міжнароднага значэння. Біяграфія --------- Дачка амерыканскага біяхіміка венгерскага паходжання Каталін Карыко і яе мужа Бела Франсія. У двухгадовым узросце пераехала на пастаяннае жыхарства ў ЗША, дзяцінства правяла ў горадзе Абінгтан (штат Пенсільванія). Вучылася ў мясцовай старэйшай школе, затым паступіла ў Пенсільванскі ўніверсітэт, дзе ў 2004 годзе атрымала ступені бакалаўра і магістра ў галіне крыміналогіі і сацыялогіі. Займацца акадэмічным веславаннем пачала ў 2001 годзе падчас вучобы ва ўніверсітэце, была членам ва ўніверсітэцкім вяслярным клубе, рэгулярна прымала ўдзел у розных студэнцкіх спаборніцтвах. Пазней праходзіла падрыхтоўку ў вяслярным трэніровачным цэнтры Злучаных Штатаў у Прынстане. Дэбютавала на міжнароднай арэне ў сезоне 2005 года, калі ўвайшла ў асноўны склад амерыканскай нацыянальнай зборнай і выступіла на некалькіх буйных рэгатах, у прыватнасці ў васьмёрках выйграла бронзавы медаль на этапе Кубка свету ў Мюнхене, заняла чацвёртае месца на сусветным першынстве ў Гіфу. У 2006 годзе ў васьмёрках атрымала перамогу на чэмпіянаце свету ў Ітане. У 2007 годзе ў той жа дысцыпліне перамагла на этапе Кубка свету ў Люцэрне і на сусветным першынстве ў Мюнхене. Дзякуючы чарадзе удалых выступленняў атрымала права абараняць гонар краіны на летніх Алімпійскіх гульнях 2008 года ў Пекіне. Разам з камандай, куды таксама ўвайшлі вясляркі Элеанор Логан, Ліндсэй Шуп, Ганна Гудейл, Ганна Камінс, Эрын Кафара, Кэралайн Лінд, Кэрын Дэвіс і рулявая Мэры Уіпл, атрымала перамогу ў васьмёрках, перасягнуўшы лодкі з Нідэрландаў і Румыніі, якія ішлі побач, амаль на дзве секунды — тым самым заваявала залаты алімпійскі медаль. Пасля Пекінскай Алімпіяды Франсія засталася ў складзе вяслярнай каманды ЗША на яшчэ адзін алімпійскі цыкл і працягнула прымаць удзел у найбуйнейшых міжнародных рэгатах. У 2009 годзе на сусветным першынстве ў Познані яна двойчы падымалася на п’едэстал гонару: выйграла залатыя медалі ў рулявых васьмёрках і бязрульных двойках. У 2010 годзе адзначылася перамогай у васьмёрках на этапе Кубка свету ў Люцэрне, а ў бязрульных двойках атрымала бронзу на чэмпіянаце свету ў Карапіры — прапусціла наперад толькі экіпажы з Новай Зеландыі і Вялікабрытаніі. У 2011 годзе ў васьмёрках перамагла на сусветным першынстве ў Бледзе, стаўшы такім чынам пяціразовай чэмпіёнкай свету па акадэмічным веславанні. Знаходзячыся ў ліку лідараў амерыканскай нацыянальнай зборнай, паспяхова прайшла адбор на Алімпійскія Гульні 2012 года ў Лондане. У васьмёрках сумесна з Элеанор Логан, Эрын Кафара, Эстэр Лофгрэн, Тэйлар Рытцэль, Меган Мусніцкі, Кэралайн Лінд, Кэрын Дэвіс і рулявой Мэры Уіпл заняла першае месца ў фінале, абагнаўшы бліжэйшых пераследніц з Канады больш чым на секунду, і дадала ў паслужны спіс яшчэ адзін залаты алімпійскі медаль. У 2013 годзе вырашыла паспрабаваць сябе ў парных лодках, аднак нейкіх істотных поспехаў тут не дамаглася — у фінале чэмпіянату свету ў Чхунджу ў заліку парных чацвёрак прыйшла да фінішу толькі пятай. На сусветным першынстве 2014 года ў Амстэрдаме заваявала срэбраны медаль у ворных бязрульных чацвёрках, саступіўшы на фінішы новазеландскім спартсменкам. Па заканчэнні гэтага сезона прыняла рашэнне завяршыць спартыўную кар’еру. Пасля занялася трэнерскай дзейнасцю, праявіла сябе як прамоўца-натхняльнік. Зноскі ------ 1. ↑ Susan Francia **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *United States Olympic Committee* (2008). Архівавана з першакрыніцы 15 жніўня 2008. Праверана 17 жніўня 2008. 2. ↑ Susan Francia bio **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *NBC*. Архівавана з першакрыніцы 16 жніўня 2008. Праверана 17 жніўня 2008. 3. ↑ Женская восьмерка из США победила в гребле на Олимпиаде в Лондоне **(нявызн.)**. Р-Спорт (2 жніўня 2012). Праверана 12 сакавіка 2019. Спасылка -------- * *С’юзан Франсія — алімпійская статыстыка на сайце* Sports-Reference.com *(англ.)* * С’юзан Франсія — профіль на сайце FISA (англ.) * С’юзан Франсія (англ.) — старонка на сайце Міжнароднага алімпійскага камітэту

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Макараў. **Уладзімір Васілевіч Макараў** (21 лістапада 1928, Цвер, РСФСР — 2019) — мовазнавец, спецыяліст у галіне раманскага мовазнаўства. Доктар філалагічных навук (1973), прафесар (1974). Біяграфія --------- Нарадзіўся 21 лістапада 1928 года ў горадзе Цвер ў сям’і рабочага. У 1949 году скончыў аддзяленне французскай мовы факультэта замежных моў Калінінскага дзяржаўнага педагагічнага інстытута імя М. І. Калініна. У 1954 годзе абараніў кандыдацкую дысертацыю на тэму «Прафесійна-вытворчая лексіка ў раманах Э. Золя». У 1959 годзе яму было прысвоена вучонае званне дацэнта кафедры французскай мовы. Для больш глыбокага вывучэння малдаўскай (румынскай) мовы ў 1962 годзе разам з сям’ёй пераязджае на месца жыхарства ў горад Бельцы (Малдаўская ССР). Тут на працягу двух гадоў працуе ў якасці загадчыка кафедры французскай мовы на факультэце замежных моў Бельскага дзяржаўнага педагагічнага інстытута імя Алека Русо. У 1964 годзе запрошаны на працу ў якасці прарэктара па навуковай рабоце ў Мінскі дзяржаўны педагагічны інстытут замежных моў, дзе сумяшчаў працу прарэктара з загадваннем кафедры іспанскай мовы і з арганізацыяй факультэта іспанскай мовы. У 1973 годзе абараніў доктарскую дысертацыю на тэму «Да праблемы лексіка-семантычнай дыферэнцыяцыі раманскіх моў» ў Маскоўскім дзяржаўным універсітэце імя М. В. Ламаносава. У 1974 годзе яму было прысвоена вучонае званне прафесара кафедры «Лексікалогія іспанскай мовы» МДПІ. У 1974 годзе пераходзіць на працу прафесарам кафедры замежных моў у Мінскі дзяржаўны педагагічны інстытут. З 1978 па 1984 гады працуе Пастаянным прадстаўніком Беларускай ССР пры Арганізацыі Аб’яднаных Нацый па пытаннях адукацы, навукі і культуры пры ЮНЕСКА (Парыж, Францыя), працягваючы займацца навуковай працай. У 1984 годзе працуе прафесарам на кафедры «Агульнае і славянскае мовазнаўства» у Беларускім дзяржаўным універсітэце імя У. І. Леніна. У 1988 годзе абраны загадчыкам кафедры рускай мовы як замежнай БДУ. У 1990 годзе ўпершыню ў Беларусі праходзяць выбары рэктараў ВНУ калектывамі студэнтаў і выкладчыкаў, і на пасаду рэктара МДПІ быў абраны Уладзімір Васільевіч Макараў. За час працы ім быў створаны вучоны савет па абароне доктарскіх дысертацый, актывізавана работа па падрыхтоўцы навуковых кадраў, арганізуюцца стажыроўкі выкладчыкаў інстытута за мяжой. У 1993 годзе інстытуту прысвойваецца статус універсітэта з перайменаваннем ў Мінскі дзяржаўны лінгвістычны універсітэт (МДЛУ). У 1995 годзе ў сувязі са сканчэннем тэрміну абрання на пост рэктара прызначаецца на пасаду прафесара кафедры лексікалогіі французскай мовы факультэта французскай мовы МДЛУ. У 2013 годзе завяршае працоўную дзейнасць у сувязі з выхадам на пенсію, а ў 2018 годзе па запрашэнні рэктарата МДЛУ аднаўляе працу па кіраўніцтву дыпломамі і дысертацыямі студэнтаў, магістрантаў і аспірантаў. Зноскі ------ 1. ↑ Літаратура ---------- * Макараў Уладзімір Васілевіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. — 544 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10). * *Марусенко М. А.* МАКАРОВ ВЛАДИМИР ВАСИЛЬЕВИЧ (1928—2019) // Древняя и Новая Романия. — 23. — Санкт-Петербургский государственный университет, 2019. — С. 6-9.

**Помнік Свабодзе** (балг.: Паметникът на Свободата) — балгарскі помнік у горадзе Русэ, спраектаваны ў пачатку 20 стагоддзя італьянцам Арнольда Дзокі і балгарынам Георгіям Кіселінчэвым. Помнік з'яўляецца сімвалам горада Русэ і намаляваны на яго гербе. Апісанне -------- Кампазіцыя пірамідальнай формы. Статуя наверсе прадстаўляе жаночую фігуру, якая трымае меч і паказвае рукой туды, адкуль прышлі рускія войскі ў 1877 годзе. Адзін з двух бронзавых львоў разрывае кайданы, што сімвалізуюць турэцкую няволю, а другі трымае меч і шчыт Свабоды. На п'едэстале паказаныя рэльефы са сцэнамі ўдзелу апалчэнцаў у баях. На пастаменце напісана: «Барацьбітам і апалчэнцам, што ўдзельнічалі ў Вызваленні Балгарыі ў 1876 — 1877 гадах». Ззаду ў аснавання ўсталяваны дзве гарматы. Праектаванне і адкрыццё ----------------------- Дата адкрыцця помніка дакладна невядома — называюць 1906, 1908 і 1909 гады на падставе розных крыніц (у тым ліку і Энцыклапедыі выяўленчых мастацтваў Балгарыі). Вядомы толькі дзень — 11 жніўня. Кніга «Помнік рэвалюцыянерам у Русэ» ўказвае на 1909 год. Дакладна вядома, што першы камень быў закладзены ў 1890 годзе ў Парке моладзі ў прысутнасці мітрапаліта Рыгора і князя Фердынанда I. Стойча Райчаў Кефсізаў, мясцовы прадпрымальнік і рэвалюцыянер, заключыў у 1895 годзе кантракт на ўсталяванне помніка за 65 тысяч леваў. Але неўзабавае кошт помніка ўзрос да 150 тысяч леваў, і пагэтаму яму прыйшлося прыцягваць ахвяраванні на розных дабрачынных балях. Браты Іван і Стэфан Сімяонавы далі яшчэ 50 000 леваў. Згодна з першапачатковым праектам, помнік павінен быў мець на вяршыні выяву рускага цара Аляксандра II, а таксама дзве статуі балгарскіх рэвалюцыянераў са стрэльбамі каля аснавання. Але ў 1907 годзе ўлады Русэ вырашылі паказаць жанчыну як сімвал свабоды, паколькі помнік Аляксандру II ужо стаяў у Сафіі і быў адкрыты ў тым жа годзе (прычым яго аўтарам таксама быў Арнольда Дзокі). Дату адкрыцця павінен быў абраць Фердынанад I, які стаў царом пасля Аб'яднання Балгарыі але ён не даў ніякага адказа, і ўлады абралі для адкрыцця помніка 11 жніўня — гадавіну бітвы за Шыпку  (руск.) (бел.. Цырымонія пачалася трымя днямі раней, на ёй прысутнічала мноства ўдзельнікаў вайны супраць Турцыі (у тым ліку Райна Георгіева  (руск.) (бел.) і афіцыйных асоб (прэм'ер-міністр Аляксандр Малінаў  (руск.) (бел. міністры юстыціі і замежных спраў, военачальнікі, вышэйшыя саны Балгарскай праваслаўнай царквы і рускі консул). Фердынанд I адправіў толькі свайго прадстаўніка ў сувязі з цяжкімі адносінамі з Расіяй. Неўзабаве гарадскія ўлады і ветэранская арганізацыя вырашылі перанесці помнік у гарадскі сад, які меў жалезную агароджу і закрываўся на ноч — а менавіта на плошчу князя Барыса, дзе раней былі турэцкія могілкі (цяпер яна носіць назву *Плошча Свабоды*). Зноскі ------ 1. ↑ Тзавелла, Христофор. «Дневник на костурския войвода Лазар Киселинчев», София, 2003, стр. 187 Літаратура ---------- * Лебикян, Хачик (2002). Archaik Bulgarian: О пълченския памятникъ въ Руссе. ISBN 978-954-9906-48-6. Спасылкі -------- * 360 градусова виртуална панорама от плошчад «Свобода» * Страница на общината Архівавана 28 верасня 2007. * Уеб каера от плошчад «Свобода»

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Расна. **Ра́сна** (трансліт.: *Rasna*, руск.: Рясно) — аграгарадок у Дрыбінскім раёне Магілёўскай вобласці Беларусі, на рацэ Вербаўцы, адміністрацыйны цэнтр аднайменнага сельсавета. Расна — даўні павятовы горад, пазней — мястэчка гістарычнай Мсціслаўшчыны. Знаходзіцца за 15 км на паўднёвы ўсход ад Дрыбіна, за 12 км ад чыгуначнай станцыі Цёмны Лес (лінія Орша — Крычаў), на скрыжаванні аўтамабільных дарог Магілёў — Мсціслаў і Дрыбін — Доўгавічы. Насельніцтва на 2018 год — 756 чалавек. Гісторыя -------- ### Вялікае Княства Літоўскае Паводле адной з версій, назва паселішча паходзіць ад стараславянскага прыметніка «расны», што азначала «урадлівы», «багаты» і ўзнікла ў сувязі з дзейнасцю рамеснікаў і купцоў, занятак якіх прыносіў добры прыбытак. На думку В. А. Жучкевіча, тапонім з’яўляецца мясцовай назвай расліны расіцы. Расна ўпершыню згадваецца ў XIV стагоддзі як горад, які ў 1335 годзе быў спалены па загадзе маскоўскага князя Івана Каліты ў помсту ліцвінам за нападзенне на Наваторжскую воласць. У 1430 годзе паселішча значылася сярод уладанняў вялікага князя літоўскага Свідрыгайлы, а ў 1499 годзе Аляксандр Ягелончык перадаў Расну мсціслаўскаму князю Міхалу Жаслаўскаму. 30 сакавіка 1507 года князь разам са сваёй жонкай Ульянай фундаваў тут драўляную праваслаўную царкву Святога Фёдара, якую перадаў святару Цімафею *«з зямлёю, пашняю і бортняю»*. У 1508 годзе Расна становіцца павятовым горадам Мсціслаўскага княства, які ў выніку адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы 1565—1566 гадоў увайшоў ў склад Мсціслаўскага ваяводства. На той час у ім рэгулярна праводзіліся кірмашы, пражывалі рамеснікі 27 спецыяльнасцяў: ганчары, збройнікі, ткачы, гарбары і іншыя. Месцазнаходжанне горада на мяжы з Маскоўскім княствам прывяло да таго, што ў XVI—XVII стагоддзях пасяленне неаднаразова падвяргалася нападам і разбурэнням у ходзе ваенных дзеянняў паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Рускім царствам. Так, у 1535 годзе маскоўскія войскі пад камандаваннем Васіля Шуйскага захапілі і спалілі Расну, а падчас Лівонскай вайны рускія часткі двойчы разбуралі паселішча. 16 лістапада 1655 года, у ходзе Трынаццацігадовай вайны, расійскія жаўнеры разрабавалі горад і ўзялі ў палон 10 рамеснікаў, частка жыхароў загінула. Замак ў Расне на той час меў важнае абарончае значэнне. У час Паўночнай вайны ўлетку 1706 года ў горадзе знаходзілася расійская кавалерыя Праабражэнскага і Сямёнаўскага палкоў. 17 ліпеня 1708 года Расну наведаў Пётр І, які прыехаў на агляд войска, пасля чаго накіраваўся ў Чавусы. У другой палове XVIII стагоддзя горад перайшоў у валоданне да шляхецкага роду Пацеяў, якія заснавалі ў Расне езуіцкую місію, пры якой адкрылася школа і місіянерскі дом, пачаў дзейнічаць касцёл. Згадваецца ў 1756 годзе як горад, уласнасць вялікага князя, з езуіцкай місіяй (з касцёлам і кляштарам), сінагогай, царквой, шпіталём, Старым і Новым рынкамі ў Мсціслаўскім ваяводстве ВКЛ. ### Пад уладай Расійскай імперыі Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 годзе Расна апынулася ў складзе Расійскай імперыі, у Чавускім павеце Магілёўскай губерні. Праз год у паселішчы была ліквідавана езуіцкая місія, а мясцовы касцёл пераведзены ў шэраг парафіяльных. Па звестках 1784 года, статус горада быў паніжаны да мястэчка, у якім меліся 65 двароў, царква, касцёл і школа. Жыхары займаліся земляробствам, кузнецкім, партняжным, ганчарным промысламі, побач знаходзілася сяльцо Расна з панскім домам. Да 1784 года мястэчка належала Аляксандру Міхалу Пацею, пасля яго адмовы прынесці прысягу Кацярыне ІІ перайшло ў дзяржаўную ўласнасць. У 1791 годзе Расна была пажалавана ў пажыццёвае ўладанне Марыі Прыклонскай, потым у розныя гады належала М. Ф. Ельяшэвічу (1848), Л. Стахоўскаму, А. А. Спыткову (з 1870). У 1830 годзе ў мястэчку была ўзведзена царква Святога Мікалая, пры якой у 1838 годзе адкрылася народнае вучылішча. У 1845 годзе ў Расне заснавалі сукнавальню, працаваў млын. На 1846 год у мястэчку было 63 двары, на 1861 год — 93 драўляныя будынкі, дзейнічалі царква (драўляная), касцёл (мураваны) і сінагога, працавалі 2 малітоўныя школы. З 1861 года Расна — цэнтр воласці, у самім мястэчку налічваліся 93 двары, царква, касцёл (пабудаваны ў 1818 г.), сінагога, 2 малітоўныя школы. Падчас нацыянальна-вызваленчага паўстання 1863—1864 гадоў аддзел Людвіка Звяждоўскага раніцай 26 красавіка 1863 года заняў мястэчка і спаліў справы царскай паліцыі. 30 сакавіка аддзел быў акружаны і разбіты, а некаторыя вяскоўцы за дапамогу паўстанцам пасаджаны ў магілёўскую турму. Станам на 1882 год, у Расне існавалі вадзяны млын, сукнавальня, крупадзёрка, маслабойня, крама і карчма. Паводле вынікаў перапісу 1897 года, тут было 137 двароў, 2 конныя крупадзёркі, вадзяны млын з сукнавальняй, паштова-тэлеграфная кантора, царква, касцёл, сінагога, царкоўна-прыходская школа, 3 яўрэйскія малітоўныя дамы, багадзельня, 39 крамаў, 2 карчмы. У 1909 годзе ў мястэчку налічвалася 320 будынкаў. Праз Расну праходзіла паштовая дарога з Магілёва ў Мсціслаў. У 1910 годзе ў Расне быў знойдзены схаваны ў 1653 г. манетны скарб. Ён быў прадстаўлены манетамі агульнай колькасцю ў 871 адзінку (грошы, 1,5-грашовікі, 6-грашовікі, орты, расійскія капейкі, дукаты, талеры, траякі і іншыя). Манеты былі выраблены са срэбра, золата і білону (нізкапробнага срэбра). ### Найноўшы час 25 сакавіка 1918 года згодна з Трэцяй Устаўной граматай Расна абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 года паводле пастановы I з’езду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Гомельскай губерні БССР. 16 студзеня вёска разам з іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі апынулася ў складзе Смаленскай губерні РСФСР, але ў выніку першага ўзбуйнення БССР 1924 года, Расну вярнулі Беларусі. 17 ліпеня таго ж года яна зрабілася цэнтрам раёна Калінінскай акругі і аднайменнага сельсавета. Пасля скасавання Расненскага раёна паселішча 25 ліпеня 1931 г. адыйшло да Мсціслаўскага раёна, 12 лютага 1935 г. — да Дрыбінскага. У міжваенны час у Расне дзейнічалі крэдытнае таварыства, сінагога, дзіцячы сад, хата-чытальня, пракатны пункт сельгасмашын, медычны пункт з бальніцай, народны дом, бібліятэка, школа, ветэрынарны пункт, рынак. У 1928 годзе была адчынена шавецкая майстэрня арцелі «Серп і молат», арганізаваны арцелі возчыкаў, будаўнікоў, краўцоў («Чырвоная ігла»), пабудаваны масларобчы завод, у 1930 г. — бровар. Істотнай падзеяй для жыхароў мястэчка стаў прыезд народнага паэта Беларусі Якуба Коласа ў сакавіку 1925 года, які прачытаў сваю новую паэму «Сымон-музыка». Падчас Другой сусветнай вайны вёска знаходзілася пад нямецкай акупацыяй. Адразу было арганізавана яўрэйскае гета. 3 сакавіка 1942 года каля 600 яўрэяў было забіта. У час вайны было спалена 109 двароў. Пасля вайны паселішча было адбудавана, адчынены дзіцячы дом, адноўлены спіртзавод і адкормачны пункт для жывёл. У 1959 годзе вёска была далучана да Горацкага раёна, аднак у сувязі з аднаўленнем Дрыбінскага раёна ў 1989 г. была выключана з яго склада. У 1990 годзе для перасяленцаў з тэрыторый, забруджаных у выніку аварыі на Чарнобыльскай АЭС ў вёсцы былі пабудаваны жылыя дамы. З 20 траўня 2001 года ў вёсцы працуе сельскагаспадарчае прадпрыемства «Запаветы Леніна». 29 снежня 2009 года Расне быў нададзены статус аграгарадка. На цяперашні час у Расне працуюць сярэдняя і дапаможная школы, дашкольная ўстанова, бальніца, паліклініка, дом культуры, бібліятэка, аптэка, пошта, лясніцтва. Насельніцтва ------------ * **XVIII стагоддзе**: 1784 год — 218 чал. 65 двароў. * **XIX стагоддзе**: 1810 год — 369 чал. 90 дымоў у *мястэчку Расне* і 31 чал. 10 дымоў з 390 дзесяцінамі зямлі ў *паселішчы езуітаў Расне*; 1846 год — 311 чал. 63 двары; 1861 год — 638 чал. 93 двары; 1888 год — 818 чал. (404 муж. і 414 жан.), у тым ліку 169 праваслаўных, 8 каталікоў, 1 пратэстант, 640 іўдэяў; 1897 год — 931 чал. у *мястэчку Расне*, 24 чал. у *сядзібе святара Расне* і 44 чал. у *фальварку Расне*, 137 двароў. * **XX стагоддзе**: 1909 год — 1336 чал. 320 будынкаў; 1925 год — 1438 чал. 311 двароў; 1940 год — 986 чал. 216 двароў; 1985 год — 651 чал. 216 двароў; 1998 год — 996 чал. 342 двары;1999 год — 857 чал. 339 двароў. * **XXI стагоддзе**: 2001 год — 1008 чал. 326 двароў; 2007 год — 905 чал.; 2009 год — 764 чал.; 2018 год — 756 чал. Славутасці ---------- Касцёл Святога Казіміра * Касцёл Святога Казіміра (1812—1819 г. мураваны) — помнік архітэктуры класіцызму, гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі. * Комплекс былой сядзібы Спытковых (сядзібны дом, бровар, вадзяны млын (разбураны у 2019 годзе), гаспадарчыя пабудовы, канец XIX ст. мураваная) — помнік архітэктуры неакласіцызму, гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі. * Будынак колішняй царквы Святога Мікалая (1887—1891 г. мураваная) — помнік архітэктуры рэтраспектыўна-рускага стылю, перабудавана ў інтэрнат. * Свята-Троіцкая царква (пач. XXI ст. мураваная). * Яўрэйскія могілкі. Вядомыя ўраджэнцы ----------------- * Уладзімір Пятровіч Бутрамееў (нар. 1953) — беларускі пісьменнік, драматург. * Барыс Казанаў (нар. 1938) — беларускі і расійскі пісьменнік, сцэнарыст. * Арон Кац (нар. 1953) — удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, генерал-маёр Савецкай Арміі. * Сяргей Пятровіч Папкоў (нар. 1957) — беларускі дзяржаўны дзеяч, міністр сувязі і інфарматызацыі Рэспублікі Беларусь. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Прошел День Ряснянского сельского Совета (руск.). Дрыбін. Навіны горада. (4 ліпеня 2018). Праверана 16.07.2019. 2. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Магілёўская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2007. — 406 с. — ISBN 978-985-458-159-0. (DJVU) 3. 1 2 3 *Жыгамонт Ю. У.*. Вёска Расна, дзе ў мінулым стагоддзі гналі чысты спірт пры любой уладзе  (бел.)(недаступная спасылка). СТБ (19 мая 2010). Архівавана з першакрыніцы 28 красавіка 2018. Праверана 16.07.2019. 4. ↑ *Жучкевич В. А.* Краткий топонимический словарь Белоруссии. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. с.331 5. 1 2 Край у часы Вялікага Княства Літоўкага (1230-1569гг.)  (бел.). Магілёўская абласная бібліятэка (7 лістапада 2011). Праверана 16.07.2019. 6. ↑ LVIA, f. 525, ap. 8, b. 745, l. 34. 7. 1 2 3 4 5 6 7 8 Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1: А — Беліца / Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1993. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-074-2. с.110 8. ↑ [ Павал Чумакоў. Гісторыя Расны. // Radzima.org 9. ↑ Перечень наименований географических объектов, изменивших род объекта Архівавана 31 жніўня 2021. 10. ↑ Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 5, кн. 1. Магілёўская вобласць / рэдкал.: Г. П. Пашкоў (дырэктар) і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2008. с. 614. 11. 1 2 Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 5, кн. 1. Магілёўская вобласць / рэдкал.: Г. П. Пашкоў (дырэктар) і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2008. с. 613. 12. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. с. 357. Літаратура ---------- * Расна // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13). * Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 5, кн. 1. Магілёўская вобласць / рэдкал.: Г. П. Пашкоў (дырэктар) і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2008. — 728 с.: іл. — 2 000 экз. — ISBN 978-985-11-0409-9. * *Жучкевич В. А.* Краткий топонимический словарь Белоруссии. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. * Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1: А — Беліца / Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1993. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-074-2. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Расна (Дрыбінскі раён) * аграгарадок Расна на Radzima.org | ⛭**Расненскі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Расна | | Вёскі | * Бабінкі * Баброва * Горлава * Дубраўка * Заполле * Затоны 1 * Затоны 2 * Заходы * Зубаўка * Каменка * Каменская Горка * Крычаватка * Навасёлкі * Немерка * Прылепаўка * Пяскі * Робцы * Тугальдава * Чарнарэчка |

**Дзявочая вежа** (азерб.: Qız Qalası — Кыз-каласы, Гыз-галасы) — старажытная абарончая пабудова ў прыбрэжнай частцы «Старога горада» Ічэры-шэхер. З’яўляецца адным з важнейшых кампанентаў прыморскага *«фасада»* Баку. Яе суровы масіў узвышаецца ў прыбрэжнай частцы феадальнага горада — Крэпасці, Ічэры-шэхер. Вежа стаіць на скале, часткова абліцаванай гладка часаным камянём і абароненай крапасной сцяной з сістэмай паўкруглых выступаў, якія паднімаюцца ад падножжа амаль да самай вяршыні. Гісторыя -------- Назва помніка «Гыз каласы» звязана, верагодна, з тым, што вежа ніколі не была захоплена ворагам. Гравюра 1630 года Эю Кемпфера. Дата пабудовы Дзявочай вежы невядома. Хоць у верхнюю частку вежы справа ад увахода ўманціравана каменная пліта з двухрадковым куфічным надпісам. Надпіс кажа: «губбе (купал, звод) Масуда ібн-Давуда». Доўгі час, зыходзячы з гэтага надпісу, вежу датавалі XII стагоддзем, але гэтая пліта відавочна з’явілася на вежы пазней, бо яна выпадкова і неахайна прымацавана да кладкі, не над галоўным уваходам, а недзе збоку, на вышыні 14 метраў ад зямлі. Хутчэй за ўсё, гэта надмагільная пліта, якой падчас рамонту залажылі акно ў вежы, ці на ёй — імя майстра, які рамантаваў будынак. Падчас агляду можна заўважыць, што на гэтым месцы была квадратная ніша ці акно. Пасля ўсталявання пліты ў верхнюю частку нішы быў устаўлены выпадковы камень, а шчыліны замазаны растворам. Тое, што на месцы пліты было акно, ускосна падцвяржаецца і яго месцапалажэннем — ніша знаходзілася амаль на адным узроўні з галоўным акном вежы, але на супрацьлеглым ад яго боку. Вежа будавалася ў два этапы: першы адносіцца да даісламскай эры, а надпіс належыць да больш позняга часу, верагодна, XII стагоддзя. У XVIII—XIX стагоддзях Дзявочая вежа выкарыстоўвалася як маяк. Маяк пачаў свяціць 13 чэрвеня 1858 года, а раней над вежай уздымаўся крапасны сцяг. Пазней, з-за росту горада, агні маяка на вежы сталі злівацца з начнымі агнямі горада, і ў 1907 годзе маяк быў перанесены на востраў Наргін. Дзявочая вежа неаднаразова рэстаўравалася. Падчас рамонту, праведзенага ў сярэдзіне XIX стагоддзя рускім ваенным ведамствам, з вяршыні вежы зніклі машыкулі (зубцы), прызначаныя для абароны. Апошні раз вежа рэстаўравалася ў 1960-ых гадах. У 1964 годзе Дзявочая вежа стала музеем, а ў 2000 годзе ўключана ў спіс аб’ектаў Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Будынак ------- План вежы У ХІІ стагоддзі Дзявочая вежа ўвайшла ў абарончую сістэму Баку цытадэллю Бакінскай крэпасці — адной з самых магутных крэпасцяў Шырваншахаў. Але пазнейшыя даследаванні Дзявочай вежы абверглі ўсе здагадкі аб яе абарончым прызначэнні. Па сваёй форме, па ўнутраным уладкаванні, па месцы знаходжання яна не адпавядала абарончым мэтам. Наглядным прыкладам гэтага з’яўляецца размяшчэнне вокнаў: іх усяго некалькі ва ўсёй вежы, і знаходзяцца яны не на паверхах, а ўздоўж лесвіцы і глядзяць не ўніз, а ўверх. Акрамя таго, празмерна малой з’яўляецца плошча даха, дзе немагчыма размяшчэнне зброі. У вежы адсутнічае пастаянная сувязь паміж першым і астатнімі паверхамі. Ад першага паверха ўверх вяла не пастаянная лесвіца, а часовая, якую магчыма было прыбраць, пасля чаго абаронцы вежы фактычна самі б сябе замуравалі на верхніх паверхах. Гэта пацвярджае першапачатковае меркаванне аб рэлігійным прызначэнні Дзявочай вежы. Яна цалкам магла быць зарааастрыйскай «**вежай маўчання**», узведзенай пры Сасанідах, ці нават раней (калі з’яўляецца праўдзівым згадваемае раней паданне аб пакаранні святога Варфаламея). Плоскімі каменнымі купаламі ўнутраны аб’ём вежы падзелены на 8 ярусаў, злучаных вінтавымі лесвіцамі і асветленых шчыляпадобнымі вакенцамі, якія знаходзяцца з поўдня ад выступа. У вежы маглі знаходзіцца 200 чалавек, іх забяспечваў вадой глыбокі калодзеж. Сваімі памерамі (вышыня 30 метраў) і таўшчынёй сценаў (5 м каля аснавання і 4 м уверсе) Дзявочая вежа значна перавышае замкі Апшэрона. Не сустракае аналогій і яе таямнічы выступ, які не быў ні контрфорсам, ні тайніком, ні «шпорай» для адбівання каменных ядраў. Сродкі абароны, верагодна, засяроджваліся на верхняй пляцоўцы, характар архітэктуры якой дакументальна не ўсталяваны. Незвычайнай з’яўляецца і рабрыстая паверхня корпуса, утвораная чаргаваннем выступаючых і ўтопленых радоў кладкі. Апісанні Дзявочай вежы, датуемые пачаткам ХХ стагоддзя і раней, не згадваюць аб ярусах. * Унутры вежы * Легенды ------- Сцэна з балета Дзявочая вежа, сюжэт якога быў заснаваны на легендзе Аб узнікненні Дзявочай вежы існуе шмат легенд. Большасць з іх звязаная са словам «Дзяўчына». Паводле адной з легенд шах спрабаваў выдаць дачку за чалавека, якога яна не кахала. Спрабуючы пазбавіць сябе ад такой долі і адгаварыць бацьку, дзяўчына папрасіла шаха пабудаваць вежу і пачакаць, пакуль будаўніцтва не будзе завершана. Да моманта заканчэння будаўніцтва цар не змяніў свайго рашэння, і тады дзяўчына ўзышла на вежу і адтуль кінулася ў мора. Пасля гэтага камень, аб які царэўна разбілася, назвалі «Камянём нявінніцы», і дзяўчыны, будучы нявестамі, прыносілі да яго кветкі. Існуе і іншы варыянт легенды: пасля таго, як яна кінулася ў мора, яе каханы адпомсціў за яе, забіўшы цара, але неўзабаве даведаўся, што русалкі выратавалі дзяўчыну. Праз нейкі час закаханыя змаглі знайсці адзін аднаго і ажаніцца. Згодна з паданнем, каля Дзявочай вежы быў пакараны смерцю святы Варфаламей, адзін з дванаццаці апосталаў Ісуса Хрыста. На тэрыторыі Баку Варфаламей з’явіўся ў І стагоддзі, прапаведуючы хрысціянства сярод паганскіх плямёнаў. Але вучэнне Варфаламея было адрынута, і яго забілі каля сценаў Дзявочай вежы. Падчас раскопак каля дзявочай вежы былі знойдзены рэшткі старажытнага храма, які атаясамліваецца з базілікай, узведзенай над месцам гібелі апостала. Дзявочая вежа ў культуры ------------------------ У 1923 годзе вядомы азербайджанскі драматург Джафар Джабралы напісаў паэму пад назвай «Дзявочая вежа». У наступным годзе на экране выйшаў першы савецкі фільм, зняты ў Азербайджане, які быў заснаваны на сюжэце легенды. Дзявочай вежы прысвечаны і першы азербайджанскі балет, створаны Афрасіябам Бадалбейлі ў 1940 годзе. Сімвалу горада Баку прысвяціў верш Расул Рза. Дзявочую вежу магчыма сустрэць на карцінах вядомых мастакоў. * Дзявочая вежа ў карцінах А. Багалюбава * * * * З 2010 года з мэтай папулярызацыі Дзявочай вежы адбываецца міжнародны фестываль мастацтва «Дзявочая вежа», у межах якога мастакі з розных краін упрыгожваюць макеты вежы. ### Дзявочая вежа на паштовых марках Дзявочай вежы прысвечаны маркі СССР і Азербайджана * Дзявочая вежа на паштовых марках * * * * Гл. таксама ----------- * Азербайджан * Архітэктура Азербайджана * Баку * Апшэрон * Сімвалы Азербайджана Зноскі ------ 1. ↑ Walled City of Baku with the Shirvanshahs Palacwe and Maiden Tower] (англ.). Афіцыйны сайт ЮНЕСКА (26 кастрычніка 2000). Архівавана з першакрыніцы 22 сакавіка 2012. Праверана 27 сакавіка 2015. 2. ↑ Варфоломей // Православная энциклопедия. — М: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2003. — Т. VI. — С. 706-711. — 753 с. — 39 000 экз. — ISBN 5-895-72-010-2. Літаратура ---------- * Дзявочая вежа // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6). * *Бретаницкий Л. С. Веймарн Б. в.* Искусство Азербайджана IV - XVIII веков / Редактор И. А. Шкирич. — Москва: Искусство, 1976. — 272 с. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Дзявочая вежа (Баку) на Вікісховішчы | * «Маі падарожжы за межы Бамбея» Джывагджы Джамшыдзі Модзі | ⛭Баку ў тэмах | | --- | | Сімвалы | Герб Баку | Герб БакуГерб Баку | | Геаграфія | Апшэронскі паўвостраў • Каспійскае мора • Бакінская бухта • Бакінскі архіпелаг | | Праспекты і плошчы | Вуліца 28 мая • Вуліца Алмас Ільдырыма • Вуліца Ібрагімпашы Дадашава • Вулиця Істыглаліят • Вуліца Нізамі • Вуліца Пушкіна • Вуліца Рашыда Бейбутава • Праспект Нафтавікоў • Тбіліскі праспект • Бакінскі прыморскі бульвар | | Будынка агульнага прызначэння | Стары горад • Азербайджанская нацыянальная бібліятэка • Нацыянальная акадэмія навук Азербайджана • Азербайджанская дзяржаўная філармонія • Культурны цэнтр Гейдара Аліева • Бакінскі заапарк • Дом ўрада Азербайджана • Мілі Меджліс Азербайджана • Бакінская фондавая біржа • Бакінскі крыштальны зала • Палымяныя Вежы | | Музеі | Азербайджанскі дзяржаўны музей дывана і народнага прыкладнога мастацтва імя Ляціфа Керымава • Азербайджанскі дзяржаўны музей мастацтваў імя Рустама Мустафаева • Азербайджанскі дзяржаўны музей музычнай культуры‎ • Ацешгях • Бакінскі музей сучаснага мастацтва • Віла Петролеа • Дзявочая вежа • Музей гісторыі Азербайджана • Музей незалежнасці • Музей Азербайджанскай літаратуры імя Нізамі Гянджаві • Музей мініяцюрных кніг • Рынай • Палац Шырваншахаў | | Тэатры | Азербайджанскі дзяржаўны акадэмічны драматычны тэатр • Азербайджанскі дзяржаўны рускі драматычны тэатр імя Самеда Вургуна • Тэатр лялек імя А. Шаіга • Азербайджанскі дзяржаўны тэатр юнага гледача • Азербайджанскі тэатр оперы і балета | | Філармонія | Азербайджанскі дзяржаўны аркестр народных інструментаў · Азербайджанскі дзяржаўны сімфанічны аркестр імя Узеіра Гаджыбекава | | Вышэйшыя навучальныя ўстановы | Азербайджанская дзяржаўная марская акадэмія • Азербайджанская дзяржаўная нафтавая акадэмія • Азербайджанскі дзяржаўны эканамічны ўніверсітэт • Азербайджанская медыцынскі ўніверсітэт • Азербайджанская тэхнічны ўніверсітэт • Бакінская музычная акадэмія • Бакінскі дзяржаўны ўніверсітэт • Універсітэт «Хазар» | | Рэлігійныя аб'екты | Мячэць Бібі-Эйбат • Мячэць Мухамеда • Мечеть Тезепір • Мячэць Шахідаў • Мячэць Джума • Палацавая мячэць • Кафедральны сабор Аляксандра-Неўскі † • Кафедральны сабор Святых Жонак-міраносіц • Царква Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Дзевы Марыі • Царква Збавіцеля • Ацешгях | | Транспарт | Бакінскі міжнародны аэрапорт імя Гейдара Аліева • Баку-Пасажырская • Бакінскі метрапалітэн • Бакінскі трамвай † • Бакінскі тралейбус † • Паромная пераправа Баку — Туркменбашы | | Манументы | Алея шахідаў • Алея ганаровага пахавання • Помнік Мірза Алекпер Сабіра • Помнік Нізамі • Помнік Тарасу Шаўчэнку | | Спартыўныя ўстановы | 8-ы км • Бакінская тэнісная акадэмія • Бакінскі Алімпійскі стадыён • Рэспубліканскі стадыён імя Тофіка Бахрамава • Футбольная акадэмія Азербайджана • Шафа | | Іншае | Бакінская гарадская дума † • Шаларская вада | | Сусветная спадчына ЮНЕСКА ў Азербайджане | | --- | | * Габустан * Дзявочая вежа ў Баку * Палацавая мячэць у Баку * Палац шэкінскіх ханаў * Палац Шырваншахаў | |

**Язэп Язэпавіч Сайкоўскі** (псеўданім **Юзя Шчупак**; 1890, Радашковічы — 1936, там жа) — беларускі паэт, публіцыст, дзяяч прыкладнога мастацтва. Паходзіў са збяднелай шляхты-аднадворцаў герба Гжымала. Бацька — муляр. Скончыў тры класы царкоўна-парафіяльнага вучылішча ў Радашковічах. Працаваў мулярам. Выконваў мазаічныя работы ў Радашковічах, Івянцы, Заслаўі, Мінску, Красным. Арганізатар і пастаноўшчык аматарскіх беларускіх спектакляў у родным горадзе, сам быў у іх акцёрам («Міхалка» Далецкіх, Купалава «Паўлінка» і інш.). Упершыню выступіў у друку з вершам «Весела, смела…» у «Нашай ніве» ў 1908 годзе. Друкаваў вершы ў 1908-12 гадах. Аўтар нататак аб культурных падзеях. Вершы перакладаў на ўкраінскую мову Мікіта Шапавал, яго сучаснік. Біяграфію даследаваў Генадзь Каханоўскі. Літаратура ---------- * Беларускія пісьменнікі: слоўнік. Том 6. 1995. Ст. 415 * Каханоўскі Г. Артыст і паэт // ЛіМ. 1969. 21 лют. * Каханоўскі Г. Адчыніся, таямніца часу. Мн. 1984. Спасылкі -------- * Бачив я пташку у клітці

**Алена Васільеўна Глінская** (руск.: Елена Васильевна Глинская; каля 1508 — 4 красавіка 1538, паводле іншых звестак 13.4.1538) — вялікая княгіня Маскоўская, другая жонка маскоўскага вялікага князя Васіля Іванавіча, маці Івана Грознага, кіраўніца дзяржавы ў час яго маленства (1533-38). Біяграфія --------- ### Паходжанне Дачка князя Васіля Львовіча з літоўскага роду Глінскіх і яго жонкі Ганны Якшыч  (руск.) (бел. якая была родам з Сербіі. Глінскія, вядомыя па дакументах з 1437, лічылі, што паходзяць ад татарскага цемніка  (руск.) (бел. Мамая, унукі якога нібыта атрымалі ў надзел гарадок Глінск. Дзядзька Алены, князь Міхаіл Львовіч, быў буйным дзяржаўным дзеячам вялікага княства Літоўскага. Пасля паразы бунту Глінскіх бег разам з сваякамі ў Маскву. Сярод бежанцаў была і юная Алена. ### Шлюб Васіль III уводзіць у палац нявесту сваю, Алену Глінскую. Карціна Клаўдзія Лебедзева  (руск.) (бел. У 1526 годзе Алена Глінская была абраная нявестай вялікага князя Васіля III, які развёўся з першай жонкай  (руск.) (бел. з прычыны адсутнасці ў яе дзяцей. Алена нарадзіла Васілю дваіх сыноў — Івана і Юрыя  (руск.) (бел.. У 1533 годзе яна заўдавела. ### Праўленне | **Маскоўскія князі (1276—1598)** | | --- | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Даніл Аляксандравіч | | | --- | | | | Юрый Данілавіч | | Іван Каліта | | | --- | | | | Сямён Горды | | Іван II Красны | | | --- | | | | Дзмітрый Данскі | | | --- | | | | Васіль I | | | --- | | | | Васіль II Цёмны | | | --- | | | | Іван III | | | --- | | | | Васіль III, жонка Алена Васільеўна | | | --- | | | | Іван IV Грозны | | | --- | | | | Фёдар Іванавіч | | | | | | | Юрый Дзмітрыевіч Звенігародскі | | | --- | | | | Васіль Касы | | Дзмітрый Юр’евіч Шамяка | | | | | | | Пасля смерці свайго мужа ў снежні 1533 Алена Васільеўна фактычна здзейсніла пераварот, адхіліўшы ад улады назначаных апошняй воляй яе мужа семярых апекуноў (рэгентаў), у тым ліку роднага брата мужа  (руск.) (бел. і свайго дзядзьку, і зрабілася кіраўніцай Вялікага Княства Маскоўскага. Такім чынам, яна стала першай пасля вялікай княгіні Вольгі (калі не лічыць Соф’ю Вітаўтаўну, улада якой у шматлікіх рускіх землях па-за Маскоўскага княства была фармальнай) кіраўніцай адзінай рускай дзяржавы. Не карысталася сімпатыямі баяр, як жанчына не маскоўскіх, а еўрапейскіх нораваў і выхавання. Бліжэйшым саюзнікам Алены быў яе жанаты фаварыт, князь Целяпнёў-Аўчына-Абаленскі  (руск.) (бел.. Гэтая сувязь і ў асаблівасці задавацкія паводзіны каханка княгіні выклікалі незадавальненне ў баяраў. За выраз гэтых настрояў князь Міхаіл Глінскі быў пасаджаны пляменніцай ў турму. І дзядзька, і два браты мужа памерлі ў турме ад голаду. У гады яе праўлення рускае войска атрымала шэраг бліскучых перамог, у тым ліку ў час руска-літоўскай вайны 1534-37. У 1536 дабілася ад польскага караля Жыгімонта І выгаднага для Расіі міра; Швецыю абавязала не дапамагаць Лівонскаму ордэну і ВКЛ. Яе ўрад праводзіў палітыку цэнтралізацыі дзяржавы. Найбольш важным момантам у праўленні Алены Глінскай з’яўляецца правядзенне грашовай рэформы  (руск.) (бел. (пачата ў 1535 годзе). Яна фактычна ўвяла ў Маскоўскім княстве адзіную валюту. Гэта была сярэбраная дзяньга  (руск.) (бел. вагой 0,34 г. Гэта быў важкі крок для стабілізацыі эканомікі дзяржавы. Пры Алене Глінскай была выбудаваная Кітайгародская сцяна  (руск.) (бел.. Смерць і пахаванне ------------------ Памерла ў 1538 годзе, існуе версія аб яе атручанні Шуйскімі, што пацвярджаецца апошнімі даследаваннямі. Дадзеныя даследавання яе парэшткаў паказваюць на меркаваную прычыну смерці — атручэнне ядам (ртуць). Але факт атручвання да гэтага часу не прызнаны гісторыкамі як бясспрэчны і не выклікаючы сумненняў. Пахаваная ў Вазнясенскім жаночым манастыры  (руск.) (бел. ў маскоўскім Крамлі. Знешнасць --------- Праведзеная па чэрапе рэканструкцыя знешнасці Алены Глінскай высвяціла яе даліхакефалічны  (руск.) (бел. тыпаж (характэрны і для прыбалтаў і паўночных рускіх, і для сербаў, з якіх была яе маці). Твар княгіні адрозніваўся мяккімі рысамі. Яна была даволі высокага для жанчын таго часу росту — каля 165 см і гарманічна складзеная. У Алены была рэдкая анамалія: на адзін паяснічны пазванок  (руск.) (бел. больш. У пахаванні таксама захаваліся рэшткі валасоў рудога, як чырвоная медзь, колеру, што тлумачыць рудыя валасы Івана Грознага, якія пагалоска памылкова прыпісала яго нібыта незаконнанароджанасці. Кінаўвасабленні --------------- * Фільм «Іван Грозны  (руск.) (бел.», рэжысёр Сяргей Эйзенштэйн — Ада Войцік  (руск.) (бел. * Тэлесерыял «Іван Грозны  (руск.) (бел.», рэжысёр Андрэй Эшпай  (руск.) (бел. — Зоя Кайданоўская  (руск.) (бел. Зноскі ------ 1. ↑ Find a Grave — 1996. Праверана 30 жніўня 2019.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q63056'></a> 2. ↑ *(unspecified title)* Праверана 7 жніўня 2020. 3. ↑ *С. Середонин* Иоанн IV Васильевич Грозный // *Русский биографический словарь* — СПб.: 1897. — Т. 8. — С. 229–271.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q15079384'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21175479'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1960551'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q20894166'></a> 4. ↑ Дата смерці паказваецца паводле артыкулу Глинские(недаступная спасылка) ў ВСЭ 5. 1 2 3 4 5 Глинские // Елена Васильевна // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 151. — 737 с. 6. ↑ Елена Глинская // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. 7. ↑ Сігізмунд Герберштэйн. Записки о Московии. (руск.) 8. ↑ Martin, Medieval Russia, 331; Pushkareva, Women in Russian History, 65-67. 9. ↑ Женщины Кремлевских подземелий / АиФ Москва, выпуск 37 (375) от 13 сентября 2000 г. (руск.) 10. ↑ Вокруг Света | Журнал | Олицетворение средних веков (руск.) 11. ↑ Тайны женского некрополя в московском кремле // *Российские вести*. — № (35) 1885 (10 - 16 октября 2007). Літаратура ---------- * *Богуславский В. В. Бурминов В. В.* Русь рюриковичей. Иллюстрированный исторический словарь; * *Шикман А. П.* Деятели отечественной истории. Биографический справочник.— М. 1997.; * *Вольдемар Балязин.* Занимательная история России.— М. 2001; * *Кобрин В. Б.* Иван Грозный.— М. 1989.— С. 17—23; * *Соловьев С. М.* История России с древнейших времен.— М. 1960.— Кн. III. Т. 6. * *Стрилецкий Иван*. Великая княгиня Руси — украинка Елена Глинская. — К.: Альтерпрес, 2009. — 160 с. Спасылкі -------- * Елена Глинская // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. * *Татьяна Панова.* Олицетворение средних веков // *Вокруг Света*. — 2006. — № 3 (2786), Март. | ?Алена Васільеўна Глінская — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Іван Аляксандравіч Глінскі[d] | | | | | | | | | | | | | | Васіль Львовіч Глінскі | | Леў Барысавіч Глінскі[d] | | Барыс Іванавіч Глінскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Анастасія Астрожская[d] | | | | Алена Васільеўна Глінская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Стэфан Якшыч[d] | | Якша Брэжычыч[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ганна Якшыч[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Міліца Бельмушавіч[d] | | Miloš Belmužević[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Britannica (онлайн) | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · WikiTree · WeRelate · Sejm-Wielki.pl · Rodovid | | Нарматыўны кантроль | GND: 1180055578 · LCCN: no2019039688 · VIAF: 6135155226764184490000 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Орса. **Аляксандр Язэпавіч Орса** (24 ліпеня 1896, в. Нягневічы, Навагрудскі павет, Мінская губерня (цяпер Навагрудскі раён Гродзенскай вобласці) — 2 лістапада 1959, Нью-Ёрк) — беларускі грамадска-палітычны і культурны дзеяч, педагог. Біяграфія --------- Скончыў гарадское вучылішча (1913) і настаўніцкія курсы (1915) у Навагрудку, сярэднюю школу пры Украінскім педагагічным інстытуце (1923) і прыродазнаўчы факультэт Карлава ўніверсітэта ў Празе. У Першую сусветную вайну на Заходнім фронце, радавы 1-й кавалерыйскай дывізіі. Пасля вяртання ў Заходнюю Беларусь выкладаў прыродазнаўства ў Навагрудскай беларускай гімназіі (1929—1934), працаваў у польскай пачатковай школе (1934—1939), сярэдняй школе (1939), педагагічным вучылішчы (1940—1941). У 1941 годзе, падчас Другой сусветнай вайны, быў выбраны настаўнікамі на пасаду акруговага школьнага інспектара Навагрудскай акругі. Прымаў удзел у Другім Усебеларускім кангрэсе. У 1944 г. выехаў у Германію, быў дырэктарам Беларускай гімназіі імя Янкі Купала ў Рэгенсбургу (Міхельсдорф). З 1949 г. у Нью-Ёрку (ЗША). Адзін з заснавальнікаў і сяброў Беларуска-амерыканскага задзіночання, стваральнік у Нью-Ёрку першай парафіі Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, ініцыятар стварэння і заснавальнік Беларускага інстытута навукі і мастацва ў Нью-Ёрку, арганізатар першых беларускіх школ у Нью-Ёрку. Уваходзіў ва ўрад БНР у эміграцыі (міністр асветы). Рэдагаваў падручнікі для сярэдніх эмігранцкіх беларускіх школ. Пахаваны на Беларусіх могілках у Іст-Брансуіку, штат Нью-Джэрсі. Сям’я ----- У сям’і педагогаў Аляксандра і Наталлі Орсаў нарадзіліся дочкі Галіна і Ала. З лета 1944 года разам з бацькамі яны апынуліся на эміграцыі. Галіна Орса (1930 — 1984) — беларуская грамадска-культурная дзяячка, педагог. Ала Орса-Рамана (нар. 1936, Навагрудак) — грамадскі і культурны дзеяч беларускай дыяспары ў ЗША, амерыканскі вучоны-хімік. Доктар хімічных навук (1967). Зноскі ------ 1. ↑ .Картотека бюро учета потерь в Первой мировой войне. 2529-О, л. 1241. 2. ↑ Чэмер, Андрэй. Наваградзкая беларуская гімназія / Андрэй Чэмер. — Вільнюс : Savarenas, 1997. — 135 с : іл. ; 20 см — ISBN 9986-749-04-2. С. 30 3. ↑ РАДАЎНІЦА НА ЧУЖЫНЕ Літаратура ---------- * Дзьве страты: Паўліна Івашкевіч (маці Антона Адамовіча), Аляксандар Орса // «Бацькаўшчына», № 42 (478), 15 ліст. 1959. — С. 4; * Др. Аляксандар Орса. (На 25-я ўгодкі сьмерці) // «Беларус», № 323, ліст. 1984. — С. 4; * На 10-ыя ўгодкі сьмерці Аляксандра Орсы // «Беларус», № 150, кастр. 1969. — С. 3; * Ляднёва А. Орса // БЭ ў 18 т. Т. 11. Мн. 2000; * Сумная гадавіна. (Др. Аляксандар Орса) // «Бацькаўшчына», № 46—47 (530—531), 27 ліст. 1960. — С. 3. * Чэмер, Андрэй. Наваградзкая беларуская гімназія / Андрэй Чэмер. — Вільнюс : Savarenas, 1997. — 135 с : іл. ; 20 см — ISBN 9986-749-04-2. С. 30

Бэз звычайны (*Syringa vulgaris*) Класіфікацыя жыццёвых формаў кустоў паводле І. Р. Серабракова **Куст**, або **кустоўе**, або **хмыз**, або **хмызняк** — жыццёвая форма дрэвавых раслін, якая ў адрозненне ад дрэва разгаліноўваецца каля паверхні глебы. Галоўны ствол маюць маладыя расліны, потым ён губляецца сярод новых стволікаў, якія ўтвараюцца са спячых пупышак каля асновы парасткаў. Вышыня кустоў 0,8—6 м, працягласць жыцця — да некалькіх соцень гадоў. Пашыраны ва ўсіх раслінных зонах. У лясах умеранага пояса звычайна ўтвараюць падлесак. Форму кустоў могуць набываць дрэвы ў неспрыяльных кліматычных і глебава-прыродных умовах. Паводле класіфікацыі жыццёвых формаў К. Раункіера, кусты адносяцца да фанерафітаў. Часцей за ўсё кусты размяшчаюцца на мяжы лясоў (хмызняковы стэп, лесатундра). У лясах звычайна ўтварае падлесак. Многія кусты лекавыя (напр. бузіна, каліна, шыпшына), харчовыя (напр. агрэст, барбарыс, ляшчына, парэчкі), дэкаратыўныя (напр. бружмель, брызгліна, жарновец) расліны. Літаратура ---------- * Куст // БЭ ў 18 т. Т. 9. Мн. 1999. Гл. таксама ----------- * Дрэва * Кусцік * Паўкуст * Паўкусцік * Трава * Ліяна Літаратура ---------- * Лесная энциклопедия: В 2-х т./ Гл.ред. Воробьев Г. И.; Ред.кол.: Анучин Н. А. Атрохин В. Г. Виноградов В. Н. и др. — М.: Сов. энциклопедия, 1985. * *Серебряков И. Г.* Экологическая морфология растений. Жизненные формы покрытосеменных и хвойных. — М.: Высшая школа, 1962. * Энциклопедия лесного хозяйства: в 2 х томах. — М.: ВНИИЛМ, 2006. | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Giant Bomb | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · У. Даля · Britannica (онлайн) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4057974-8 · LCCN: sh85122148 · Microsoft: 2778091200 · NDL: 00564850 · NKC: ph114906 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Пятровіч. **Янка Нёманскі**, сапр.: **Іван Андрэевіч Пятровіч** (31 сакавіка (12 красавіка) 1890, в. Шчорсы Навагрудскага пав. цяпер Навагрудскі раён — 30 кастрычніка 1937, Мінск, НКУС; Псеўданімы: *Нёманскі*, *Нёманский*; Крыптанімы: *І. П.*, *И. П.*, *Я. Н-скі*) — беларускі празаік, публіцыст, эканаміст, грамадскі дзеяч. Біяграфія --------- Скончыў Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю (1909); у 1915—1916 і 1918 гадах вучыўся на гісторыка-філалагічным факультэце Петраградскага ўніверсітэта. У 1916 годзе мабілізаваны ў армію, накіраваны ў школу прапаршчыкаў. У 1918 годзе загадчык выдавецкага аддзела Беларускага нацыянальнага камісарыята. У 1918—1919 гадах разам з Ц. Гартным выдаваў газету «Дзянніца», дзе з 1918 года пачаў друкаваць публіцыстычныя творы. У 1919—1921 гадах у Чырвонай Арміі. З 1922 года жыў у Мінску; працаваў у планава-эканамічных органах. Намеснік старшыні Дзяржплана БССР. У 1927—1932 гадах член праўлення літаратурнага аб’яднання «Полымя». Член Інбелкульта. Акадэмік БелАН з 1928 года. У 1929—1931 гадах неадменны сакратар БелАН. З 1931 года загадчык аддзела эканомікі НДІ прамысловасці. З 1931 па 1932 год — дырэктар Інстытута эканомікі БелАН. У 1933—1936 гадах узначальваў кафедру фінансавых дысцыплін у Беларускім дзяржаўным інстытуце народнай гаспадаркі. Пражываў у Трэцім Доме Саветаў па вуліцы Горкага, д. 21/52, кв. 25. Арыштаваны 26 красавіка 1937 года ва ўласнай кватэры. Асуджаны тройкай НКУС 29 кастрычніка 1937 года ў 10.00 як «член нацыянал-фашысцкай арганізацыі» да ВМП з кан­фіскацыяй маёмасці. Расстраляны. Рэабілітаваны ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР 16 сакавіка 1957 года. Сям’я ----- 4 лістапада 1937 у Мінску па адрасе: вул. 11 ліпеня, д. 18/7, кв. 2 арыштавана старшы эканаміст Наркамата лясной гаспадаркі БССР, маці траіх дзяцей Глафіра Дзмітрыеўна Пятровіч (н. 26.4.1892 у г. Нараўчат Пензенскай губерні, цяпер райцэнтр Пензенскай вобл. Расія; атрымала вышэйшую адукацыю), жонка Янкі Нёманскага. 28.11.1937 асобай нарадай пры НКУС асуджана як «член сям’і расстралянага ворага народа» і «саўдзельніца ягоных контррэвалюцыйных злачынстваў» да 8 гадоў ППК. 24.1.1938 прыбыла з Оршы ў Акмолінскае аддзяленне Карагандзінскага канцлагера НКУС Казахскай ССР. Вызвалена 25.11.1945. Пасля вызвалення жыла ў Віцебску ў дачкі Лідзіі. Неаднаразова звярталася ў АН БССР і КДБ з прашэннем прызначыць ёй пенсію за беспадстаўна рэпрэсаванага мужа, але адказу не дачакалася. Рэабілітавана трыбуналам БВА 6.3.1956. Асабовая справа П. № 6643-с знаходзіцца ў архіве КДБ Беларусі. 15.11.1937 у Мінску арыштаваны навучэнец Мінскага дарожна-механічнага тэхнікума Андрэй Іванавіч Пятровіч (н. 10.7.1922 у Ноўгарадзе, Расія), сын Янкі Нёманскага і Глафіры Пятровіч. 28.11.1937 «тройкай» НКУС асуджаны як «член сям’і ворага народа» да 5 гадоў ППК. Этапаваны ў Паўночна-Уральскі канцлагер НКУС Свярдлоўскай вобл. Загінуў у зняволенні ў 15 гадоў. Рэабілі­таваны 9.5.1956 трыбуналам БВА. Асабовая справа П. № 6594-с з фотаздымкам захоўваецца ў архіве КДБ Беларусі. Творчасць --------- Дэбютаваў апавяданнем «Над Кроманню» ў 1922 годзе (часопіс «Полымя»). На працягу 1928—1930 гадоў пісаў раман «Драпежнікі», які застаўся няскончаным (рукапіс 2-й часткі быў спалены супрацоўнікамі НКУС пасля арышту). Бібліяграфія ------------ * К культурна-прасветным задачам Беларусі // Зажынкі. Масква, 1918. С. 99-108. * Нацыянальныя задачы Беларусі // Там жа. С. 136-145. * На зломе: Апавяданні. Мн. 1925. * Творы. Мн. 1984. Зноскі ------ 1. 1 2 3 НЁМАНСКІ Янка // Ахвяры і карнікі : [аб палітычных рэпрэсіях 1937―1938 гадоў] / Леанід Маракоў. — Мінск, 2007. — 439 с. Літаратура ---------- * Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 5: М — Пуд / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1999. — С. 324. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0141-9. * Культура Беларусі: энцыклапедыя / рэдкал.: Т. У. Бялова (гал. рэд.) [і інш.]. — Мн.: Беларус. Энцыкл. імя П. Броўкі. — Т. 6. — С. 84. — 3 000 экз. — ISBN 978-985-11-0495-2. * Нёманскі Янка // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1994. — Т. 4. Лазарук — Перкін. — С. 387. — 524 с.; іл.. — ISBN 5-85700-153-6. * Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 2 / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Смаленск, 2003. * *Строева Т.* Адзін з пачынальнікаў // ЛіМ. 1980, 4 крас. * *Хомчанка В.* Абавязак памяці // ЛіМ. 1985, 15 ліст. * *Савік Л.* Янка Нёманскі // Гісторыя беларускай літаратуры XX стагоддзя : у 4 т. / НАН Беларусі, Аддзяленне гуманітарных навук і мастацтваў, Інстытут літаратуры імя Я. Купалы. — Мінск, 1999. — Т. 2. — С. 615—631. * *Платонаў Р.* Лёсы. — Мн. 1998. * Нёманскі Янка (сапр. Пятровіч Іван Андрэевіч) // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 536—537. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | s: | Янка Нёманскі ў Вікікрыніцах | | commons: | Янка Нёманскі на Вікісховішчы | * Янка Нёманскі: Прычынай чалавечай трагедыі ў Беларусі з’яўляецца адсутнасць сваёй інтэлігенцыі * Петрович Иван Андреевич (Янка Нёманский) Архівавана 31 жніўня 2021. // Возвращенные имена: Сотрудники АН Беларуси, пострадавшие в период сталин. репрессий / сост. и авт. предисл. Н. В. Токарев; под ред. А. С. Махнача. — Мн.: Навука i тэхнiка, 1992. — С. 84-86. — 120 с. — 1 000 экз. — ISBN 5-343-01246-9. * Янка Нёманскі ў базе даных «История белорусской науки в лицах» Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (руск.) * Біябібліяграфічны паказальнік у рэпазіторыі Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (руск.) * Расстраляныя літаратары. Янка Нёманскі, акадэмік зь лірычнай душой, забіты за «шкодніцтва» // Радыё Свабода, 23 кастрычніка 2017 | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | БАП: 128715 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Каханоўскі. **Генадзь Аляксандравіч Каханоўскі** (8 студзеня 1936, в. Дамашы, Маладзечанскі раён — 15 студзеня 1994, г. Маладзечна, Маладзечанскі раён) — беларускі гісторык, археолаг, краязнавец, фалькларыст, літаратуразнавец. Біяграфія --------- З 1959 года ўдзельнічаў у раскопках у Крыме і Беларусі (пераважна на Міншчыне). Скончыў Маскоўскі педагагічны інстытут (1963). 3 1964 — супрацоўнік, намеснік дырэктара і дырэктар Мінскага абласнога краязнаўчага музея ў Маладзечне. У 1979 годзе абараніў кандыдацкую па тэме «Станаўленне археалогіі і гістарычнага краязнаўства Беларусі ў эпоху феадалізму», з 1981 — старшы навуковы супрацоўнік Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі, з 1991 — старшы навуковы супрацоўнік, загадчык аддзела Нацыянальнага навукова-асветніцкага цэнтра імя Ф. Скарыны. Ініцыятар стварэння і першы старшыня Беларускага краязнаўчага таварыства (1989). Доктар гістарычных навук (1992). Даследаваў гісторыю археалогіі, музейнай справы, краязнаўства, пытанні аховы помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Выступаў у друку пад псеўданімамі Габрук, Верасень, Г. Гак. Аўтар літаратурна-краязнаўчых нарысаў пра Я. Купалу, М. Багдановіча, Я. Баршчэўскага, А. Гурыновіча, Ф. Тапчэўскага, М. Чарота, гісторыка-эканамічных нарысаў «Вілейка» (1974), «Маладзечна» (1988) і інш. Адзін з аўтараў помніка «Дарозе» ў в. Мясата на Маладзечаншчыне. Уклад у развіццё Мінскага абласнога краязнаўчага музея ------------------------------------------------------ Працуючы з 1964 па 1982 год спачатку навуковым супрацоўнікам, а затым намеснікам дырэктара па навуковай працы і дырэктарам Мінскага абласнога краязнаўчага музея, Г. А. Каханоўскі сабраў і перадаў у фонд музея 279 прадметаў музейнага значэння. Працуючы навуковым работнікам Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору НАН Беларусі, Каханоўскі перадаў музею яшчэ 9 знакавых прадметаў. У музейнай калекцыі захоўваецца шэраг каштоўных і рэдкіх кніг Заходняй Беларусі, надрукаваных у Вільні, і набытых музеем, дзякуючы Генадзю Аляксандравічу, з якіх у Беларусі маюцца толькі адзінкавыя экзэмпляры. Сярод кніг, здадзеных ім, у музейным фондзе захоўваюцца і кнігі беларускіх паэтаў і пісьменнікаў, як правіла, з дароўным надпісам аўтара: Уладзіслава Сыракомля «Паэзія», т. 3, 7 (Варшава, 1872), «Выбраныя творы» т. 4 (Варшава, 1890), кніга «Виленские новости» (Вільня, 1862), Ніла Гілевіча «Як я вучыўся Жыць» (1974), «Хай зорыць дзень» (з А. Разанавым пераклад з балг. 1976), Генрыха Далідовіча «Маладыя гады» (1979), Васіля Зуёнка «Сяліба» (1973), «Час Вяртання» (1981), Міколы Корзуна «Зоркі на танках» (1982), Эміліі Кунавіч «Шэры гусь» (1976), Альберта Паўловіча «Выбарнае» (1976), Аляксея Пяткевіча «Сюжэты. Кампазіцыя. Характар: Аб прозе Кузьмы Чорнага» (1981), Максіма Танка «Вершы, паэма 1930—1945» (1978), Івана Шуцько «Чужая хатка» (1958), «Дзіма хоча быць героем» (1965), Дыяны Чаркасавай «Старое? Новае? Вечнае!»(1976), Эдуарда Ярашэвіча «Практыка ў Вербічах» (1975), кніга, прысвечаная касмічнаму палёту У. Кавалёнка «140 суток в космосе» (1981) і інш. Усе свае выпушчаныя кнігі Г. А. Каханоўскі перадаў на захаванне ў музей. Генадзь Аляксандравіч ўвёў ва ўжытак адкрытыя і выяўленыя ў беларускіх архівах, бібліятэках, музеях невядомыя раней гістарычныя дакументы, працы, адкрыцця (Грамату Даленгу-Хадакоўскаму, рукапісы Тэадора Нарбута, Адама Кіркора, Уладзіміра Завітневіча і інш.). Вярнуў сучаснікам і будучым пакаленням невядомыя і забытыя імёны знакамітых беларусаў-пісьменнікаў Івана Філіпава (сапр. Нялепка Язэп Піліпавіч), Язэпа Шпэта, Юзю Шчупака (сапр. Сайкоўскі Язэп Язэпавіч) і інш. Знайшоў маляўнічы куточак Маладзечаншчыны — вёску Ракуцёўшчыну, у якой улетку 1911 года пражываў і тварыў М. Багдановіч, дзе ён упершыню сустрэўся з роднай беларускай стыхіяй. Дзякуючы яму нам шмат што стала вядома пра даследчыкаў беларускай навукі, культуры, літаратуры: Адама Кіркора, Тодара Нарбута, Яўстафія і Канстанціна Тышкевічаў, Яна Баршчэўскага, Тамаша Зана, Яна Чачота, В. Дуніна-Марцінкевіча і інш. Вельмі рэдкай рэччу, рарытэтам, упрыгожаннем музейнага фонду з'яўляецца знойдзеная і перададзеная Генадзем Аляксандравічам «Грамата Віленскага універсітэта Зарыану Даленгу-Хадакоўскаму» (сапр. Адам Чарноцкі, вядомы беларускі археолаг, фалькларыст, этнограф, славяназнавец) са зваротам да дзяржаўных устаноў і прыватных асоб Расійскай імперыі і іншых краін аб аказанні яму дапамогі ў зборы помнікаў старажытнасці славянскіх народаў. Напісаная ў 1818 годзе на лацінскай, рускай і польскай мове, «Грамата» з'яўляецца першым вядомым у Беларусі адкрытым лістом, які даў дазвол на археалагічныя раскопкі. Дзякуючы намаганням Генадзя Аляксандравіча, у 1968 годзе фонд Мінскага абласнога краязнаўчага музея папоўніўся сапраўдным шаўковым залататканым слуцкім поясам, які паступіў з Масквы (акт № 658 ад 1968/11/27 г.), з Дзяржаўнага гістарычнага музея. У Дзяржаўны гістарычны музей паступіў у 1905 з збораў музея П. І. Шчукіна. Пояс мае памеры 244×29,5 см. Агульны яго фон залаты з палосамі трох розных малюнкаў сіняга, зялёнага, срэбнага і ружовага колераў. Як вядома ў 1385 годзе пасля заключэння Вялікім Княствам Літоўскім Крэўскай уніі з Польшчай ўладальнікі іншых зямель падпісвалі лісты вялікага князя літоўскага Ягайлы, які адначасова стаў і Польскім каралём, на «веранае паслушэнства». Такі прысяжны ліст, датаваны 16 снежнем 1388 года, падпісаў у Маладзечне і накіраваў у Вільню Ягайлу князь Дзмітрый Альгердавіч, у якім упершыню ў гістарычных крыніцах узнадваецца Маладзечна. Сёння краязнаўчы музей стараннямі Генадзя Аляксандравіча мае копію спісу (19 ст.) названага ліста. Дзякуючы менавіта гэтаму дакументу, стаў вядомы час заснавання Маладзечна. Цікавымі знаходкамі Генадзя Аляксандравіча з'яўляюцца: * Уборы ксяндза Адама Станкевіча — вядомага беларускага грамадска-палітычнага дзеяча, выдаўца, гісторыка, публіцыста, літаратуразнаўца. * Скарб манет, у тым ліку з выявай «Пагоні», вырабленых на Брэсцкім, Ковенскім, Малбарскім (Польшча) манетных дварах у 1648—1668 гг. Знойдзеных у вёсцы Дарахі; * Зуб двурогага валасатага насарога, датуемы 130—10 тыс. гадоў да нашай эры, знойдзены ў Маладзечне * Археалагічная калекцыя керамічнага посуду (рэшткі) XIV—XVI стст. знойдзеныя ў вёсцы Маркава * Фрагмент кафлі з Маладзечанскага замчышча XVI—XVII ст. * Фрагмент тканіны (палова 19 стагоддзя) для андарака, якая мае цікавы малюнак чырвонага, зялёнага, фіялетавага колераў. Значную цікавасць уяўляе пісьмо Б. Тарашкевіча сваім родным, напісанае ў 1931 годзе з Гродзенскай турмы лацінскімі літарамі на беларускай мове і прызначэнне Б. Тарашкевіча з 01.09.1922 года дырэктарам Віленскай беларускай гімназіі, зробленае (на польскай мове) у Варашаве Міністрам народнай адукацыі Польшчы. Аб гаротным жыцці беларускага сялянствам сведчыць купчая на зямлю ад 4 сакавіка 1909 года заключаная паміж дваранкай і селянінам засц. Масцішча Вілейскага павета Кісялём Г. М. Прыцягваюць да сябе вялікую ўвагу царкоўныя дакументы: * Сведчанні аб адсутнасці перашкодаў для шлюбу; * Падпіскі аб абавязку не пераследаваць супруга за веру пры ўступленні ў шлюб праваслаўных з каталікамі * Падпіскі каталікоў пры уступленні ў шлюб з праваслаўнымі аб хрышчэнні і выхаванні дзяцей у праваслаўнай веры. Безумоўна каштоўнымі экспанатамі з'яўляюцца: * Фотаздымкі выпускнікоў Маладзечанскай настаўніцкай семінарыі * Фотаздымак Валянціна Таўлая з супрацоўнікамі газеты «Уперад» (1940) * Насценны знак «Сеймік Маладзечанскі 303» (на польскай мове 1932), які сведчыў аб месцы пражывання члена сейміках (сеймік — з'езд шляхты павета або ваяводства Польшчы, які выбіраў дэпутатаў у сойм, кандыдатаў у зямельныя суды і трыбунал) * Шкатулка з зямлёй з Мамаева кургана з надпісам: "Працоўным Маладзечна ў Дзень 30-годдзю разгрому акружнай групоўкі нямецкая-фашысцкіх захопнікаў пад Сталінградам, Дзе стаялі насмерць воіны 3-га Гвардзейскага Сталінградскага механізаванага корпуса пад камандаваннем генерал-лейтэнант В. Ц. Абухава ", які вызваляў і Маладзечна. Так сама дзякуючы Генадзю Каханоўская, у музеі з'явілася і скрыпка з сядзібы Агінскіх (пакуль дакладна невядома, ці прыналежыла яна менавіта Міхалу Клеафасу). Унікальныя калекцыі часопісаў перыяду 1926—1939 гг. («Наш шлях», «Студэнцкая думка», «Шлях моладзі», «Заранка» папулярны ў той час часопіс «Крывіч» газет «Беларуская справа» і «Народная справа», якія выходзілі ў 1926 годзе ў Вільні з-за цэнзуры то пад адным, то пад іншай назвай, кніг, выдадзеных у Вільні ў 1939 годзе. Супрацоўнікі дзяржаўнага літаратурнага музея лічаць маладзечанскія калекцыі унікальнымі, паколькі гэтыя выданні захаваліся ў Беларусі толькі ў некалькіх асобніках. Таксама Г. А. Каханоўскі знайшоў для маладзечанскага музея унікальную фатаграфію першай пастаноўкі Купалаўскай «Паўлінкі», архіў Паўліны Медзёлкі з яе дзённікавых запісаў. Апошні з пералічанага Генадзь Каханоўскі адшукаў у Будслаўскім сельсавеце на Мядзельшчыне, на радзіме актрысы. Акрамя гэтага Генадзь Аляксандравіч здабыў для музея рэчы Героя Савецкага Саюза генерала Кузьмы Мікітавіча Галіцкага у гонар якога названая адна з вуліц у горадзе Маладзечна. Разам з тым, Генадзь Аляксандравіч з'яўляецца адным з аўтараў помнікаў: подзвігу экіпажа капітана Селязнёва Ф. А. каля вёскі Дамашы, на брацкай магіле лётчыкаў экіпажа Андрыякіна М. С. у вёсцы Краснае, каля гасцініцы Маладзечна і на месцы разгрому ў 1812 годзе французскага корпуса маршала Віктара пад Маладзечнам, М. Багдановічу ў Ракуцёўшчыне, С. Рак-Міхайлоўскаму ў Максімаўцы, паўстанцам 1863—1864 гадах, у Плябані, мемарыяльнай дошкі Б. Тарашкевіча ў Радашковічах. Бібліяграфія ------------ * Адчыніся, таямніца часу. Мн. 1984; * Археалогія і гістарычнае краязнаўства Беларусі ў XVI—XIX стст. Мн. 1984; * Повязь часоў. Мн. 1985; * Беларуская фалькларыстыка: Эпоха феадалізму. Мн. 1989 (разам з Л. Малаш, К. Цвіркам); * Прадвесне навукі. Мн. 1990; * Руплівец нашай старасветчыны: Яўстах Тышкевіч. Мн. 1991 (разам з А. Каханоўскім); * А сэрца ўсё імкне да бацькоўскага краю…: 3 біяграфіі М. Багдановіча. Мн. 1991; * Мемуарная літаратура і краязнаўства //«Рэгіянальная газета», 7 студзеня 2000 г. № 1 (246), 4 лютага 2000 г. № 5 (250). Зноскі ------ 1. 1 2 3 Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 2. ↑ Сяргей Чыгрын. «Генадзь Каханоўскі — краязнавец» //«Рэгіянальная газета», 7 студзеня 2000 г. № 1 (246) Літаратура ---------- * Гужалоўскі, А. А. Гісторыя музейнай справы Беларусі: вучэб. — метад. дапам./А. А. Гужалоўскі.—Мінск: БДУ, 2012. — 303 с. elib.bsu.by/bitstream/123456789/57488/1/Guzhalovsky.pdf * Каханоўскі, Г. А. Повязь часоў / Г. А. Каханоўскі. — Мінск : Полымя, 1985. — 110 с. * Даклад навуковага супрацоўніка Мінскага абласнога краязнаўчага музея Баброўскага Б. В. на навукова-краязнаўчай канферэнцыі «Г.А Каханоўскі і яго час». | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | GND: 1051951526 · ISNI: 0000 0000 8332 5185 · NKC: js20211112215 · NUKAT: n2009166494 · VIAF: 308742506 |

**Сядзібна-паркавы комплекс Ежы Іваноўскага** — помнік драўлянага дойлідства пачатку XX стагоддзя ў вёсцы Галавічполе (Шчучынскі раён Гродзенскай вобласці). Знаходзіцца на паўднёвай ускраіне вёскі. Сядзібны дом па наступных уладальніках часта называюць «**домам Валеяк**» або **Валейкаў**, а таксама скажона «**домам Вадэйкаў**». Гісторыя -------- Сядзібны дом пабудаваны ў 1935 годзе Пры тым, што гэтую пабудову называюць «домам Вадэйкаў», насамрэч дом пабудаваў Ежы Іваноўскі. Менавіта ён у 1930 годзе ўспадкаваў палову Галавічполя, а Валейкам тым часам належала другая палова. Пасля Ежы Іваноўскі на месцы згарэлага старога драўлянага, пабудаваў новы дом. А спраектаваў яго беларускі архітэктар Лявон Вітан-Дубейкаўскі. Адначасова з пабудовай дома Ежы Іваноўскі пасадзіў новы сад на 10 га, імаверна, з тых часоў недалёка ад дома захавалася і афіцына. У савецкія часы дом стаў школьным інтэрнатам, а затым стаў уладаннем парафіі касцёла ў Старых Васілішках. Выкарыстоўваецца як каталіцкая капліца Святога Казіміра. Архітэктура ----------- Сядзібны дом у 1935 годзе Помнік архітэктуры закапанскага стылю. Яго складаную архітэктурна-пластычную кампазіцыю фарміруюць высокі мансардавы дах цэнтральнага прамавугольнага ў плане зруба, вальмавыя перакрыцці вуглавых алькежаў і мезанінаў. Вынасы пакрыццяў над фасадамі трымаюцца разнымі бэлькамі-кранштэйнамі. Элемент асіметрыі ў аб’ёмную кампазіцыю ўносяць 4-слуповы ганак з трохвугольным франтонам і вуглавая лоджыя. Неашаляваныя сцены прарублены прамавугольнымі аконнымі праёмамі розных памераў. Але, вядома,што архітэктар будынка Лявон Іванавіч Дубейкаўскі ў той час распрацоўваў так званы "беларускі" стыль і магчыма трэба лічыць, што гэты будынак трэба пабудаваны ў гэтым архітэктурным стылі. Гл. таксама ----------- * Сядзібна-паркавы комплекс Іваноўскіх (Галавічполе) Зноскі ------ 1. ↑ Невядомая спадчына: дом Іваноўскіх у Галавічполі пабудаваны па праекце архітэктара Лявона Вітан-Дубейкаўскага  (бел.). *Наша Ніва*. Праверана 8 кастрычніка 2023. Літаратура ---------- * Каталіцкія храмы Беларусі: Энцыкл. даведнік / А. М. Кулагін; фатограф А. Л. Дыбоўскі. — 2-е выд.. — Мн.: БелЭн, 2008. — 488 с. — ISBN 978-985-11-0395-5. — С. 81 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сядзібна-паркавы комплекс Ежы Іваноўскага (Галавічполе) * Сядзібна-паркавы комплекс Ежы Іваноўскага (Галавічполе) на сайце Radzima.org * Сядзібна-паркавы комплекс Ежы Іваноўскага (Галавічполе) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * *Леанід Лаўрэш*. Pawet: Дом Юрыя Іваноўскага ў Галавічполі, пабудаваны па праекце архітэктара Лявона Вітан-Дубейкаўскага **(нявызн.)**. *pawet.net*. Праверана 8 кастрычніка 2023. * *Леанід Лаўрэш*. Pawet: Іваноўскія і Валейкі **(нявызн.)**. *pawet.net*. Праверана 8 кастрычніка 2023. * *Леанід Лаўрэш*. Pawet: Лябёдка Іваноўскіх. Дакументальная аповесць **(нявызн.)**. *pawet.net*. Праверана 8 кастрычніка 2023. *

**Эпані́м** (стар.-грэч.: ἐπώνῠμος — той, хто даў імя; лац.: heros eponimus) — бажаство, рэальны ці легендарны чалавек ці герой, у гонар якога атрымаў сваё імя які-небудзь геаграфічны аб’ект (горад, рака, гара, месяцавы кратар і г.д. напрыклад, Пелей, сын Эака — эпанім гары Пелія, ці Архамен — эпанім аднайменнага горада), народ, племя ці часавы прамежак (напрыклад, год). Эпанім (у навуцы) — назва з’явы (напрыклад, хваробы), паняцця, структуры ці метаду паводле імя чалавека, які выявіў ці апісаў іх (ацёк Квінке, закон Вакернагеля  (руск.) (бел. сімвал Кронекера і да т.п.). Эпанімамі таксама называюць любыя імёны ўласныя, якія сталі імёнамі намінальнымі. Літаратура ---------- * Рязанцев В. Д. Имена и названия: Словарь эпонимов: имена собственные, перешедшие в названия; образование терминов и понятий; происхождение имен нарицательных; слова, употребляемые в переносном смысле — М.: Современник, 1998. * Губин В. Н. Эпонимы в кардиологии, ангиологии и ревматологии: Справочник. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Pauly-Wissowa | | Нарматыўны кантроль | GND: 4152557-7 · LCCN: sh85044474 · Microsoft: 2777534962 · NKC: ph314802 |

Кафедральны сабор Трэнта **Кафедральны сабор св. Вігілія** (Сattedrale di San Vigilio) – галоўны касцёл горада Трэнта, на поўначы Італіі. Змешчаны на Кафедральнай плошчы (Piazza del Duomo), збудаванай у гонар святога заступніка Трэнта — св. Вігілія, на месцы яго магілы, дзе некалі быў паганскі храм. Пачаткова сабор меў выгляд рымскай базілікі памерамі 14х45 метраў, збудаванай у антычным стылі, з апсідай, звернутай на ўсход. Біскуп Ульрых II (Uldarico II) (1022-1055), вырашыў зрабіць рэканструкцыю гэтай старой рымскай базілікі. Пры ім будынак быў значна пашыраны, у ім з’явіліся тры нефы, апсіды якіх былі пабудаваны на падмурку рымскай пабудовы. На ўзроўні старой базілікі былі змешчаны магілы значных жыхароў горада. Альтэман (Altemanno) (1124-1149), зрабіў рэканструкцыю магіл (у такім выглядзе яны знаходзяцца і сёння), дадаў да касцёла новыя памяшканні і разам са справай Ульрыха ІІ, выдалялі элементы класічнай забудовы. Біскуп Федэріко Ванга (Federico Vanga) (1207-1218) вырашыў рэканструяваць гэтую базіліку, пачынаючы з фундаменту, і дзеля гэтага запрасіў лепшых майстроў сваёй справы, на чале з Адамо д’Ароньё (Adamo d’Arogno). Рэканструкцыя пачалася ў 1212 г. але пасля смерці Федэрыка Вангі ў Святой зямлі, рэканструкцыя апынулася ў крызісе. Рэканструкцыя касцёла вялася на ўласныя сродкі і ахвяраванні грамадзян горада. У 1236 г. памёр Адамо д’Ароньё і яго справу працягнуў сын – Энріка ді Фоно д’Ароньё (Enrico di Fono d’Arogno), але будаўніцтва значна запаволілася з-за недахопу сродкаў. Пад канец ХIII ст. з’явілася вялікая ружа, які жыхары назвалі "кола фартуны" (ruota della fortuna). З 1305 па 1307 гг. Эджыліё ды Кампіёнэ (Egilio da Campione) кіраваў усімі працамі, і дабудаваў паўднёвую частку касцёла і ніжэйшую частку калакольні. З 1321 года, сын Эджыліё, Баніна да Кампіёнэ (Bonino da Campione), скончыў усі разоны і дадаў да касцёла элементы готыкі. У 1628 г. пад кіраўніцтвам Джузэпэ Альберці (Giuseppe Alberti), была даданая капліца Распяцця на Крыжы, збудаваная ў стылі барока. Касцёл святога Віджылія з’яўляецца выдатным помнікам мураванага дойлідства. У гэтым касцёле змешаныя чатыры стылі: антычным, рэнесанс, готыка і барока. Пасля правядзення археалагічных раскопак, падмурак касцёла быў пераўтвораны ў музей (Museo Diocesano Tridentino), у якім праводзіцца выстава рэшткаў старой рымскай базілікі (Basilica paleocristiana) і могілкаў значных жыхароў горада. Спасылкі -------- * * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Сабор Святога Вігілія** * La Cattedrale di San Vigilio Архівавана 28 кастрычніка 2007. - Архідыяцэзiя Трэнта * Duomo di Trento - Аддзел па турызму ў Трэнта i Монтэ-Бадонэ

**Фёдар Іосіфавіч Вольфсан** (13 лістапада 1907 — 26 красавіка 1989) — савецкі навуковец, доктар геолага-мінералагічных навук, прафесар, першаадкрывальнік уранавых радовішчаў. Біяграфія --------- Нарадзіўся 13 лістапада 1907 года ў в. Сідаравічы Магілёўскага павета Магілёўскай губерні ў яўрэйскай сялянскай сям’і. Атрымаў сярэднюю адукацыю (1924). Працаваў у гаспадарцы бацькоў і адначасова вёў заняткі ў хаце-чытальні, складаўся ў камітэце сялянскай беднаты. Па камсамольскім кірунку паступіў на геолагаразведачны факультэт Ленінградскага горнага інстытута. Пасля яго заканчэння (1930) пакінуты ў аспірантуру. Адразу выехаў ад Геалагічнага камітэта ў якасці начальніка стацыянарнай Такелійскай геолагавыведнай партыі. У 1931 годзе сумесна са штатам партыі пераведзены ў Сярэдазразведку, ў 1932 годзе перайшоў у штат Галоўгорхімпрама, працаваў на рудніку галоўным геолагам і тэхнічным кіраўніком. У канцы 1932 года па запрашэнні акадэмікаў А. Я. Ферсмана і Дз. І. Шчарбакова паступіў у аспірантуру Ламаносаўскага інстытута Акадэміі навук СССР. У 1933—1938 гадах кіраўнік пошукавага атрада сярэднеазіяцкай экспедыцыі АН СССР і групы Мугаджарскай экспедыцыі. За гэты перыяд адкрыты радовішчы металаў: Наўгарзанскае флюарытавае, Лашкерэкскае і Гаўскае поліметалічныя, Кансайскія залатарудныя і некалькі іншых. У 1935 годзе абараніў кандыдацкую дысертацыю на тэму «Такелийское полиметаллическое месторождение». У 1938—1944 гадах займаўся вывучэннем структур поліметалічных радовішчаў Цэнтральнага Казахстана, Алтая і Паўночнага Каўказа, у 1945—1950 гадах — геалагічных структур рэдкаметальных радовішчаў Сярэдняй Азіі. У 1946 годзе абараніў доктарскую дысертацыю. У 1948—1950 гадах дырэктар Геалагічнай станцыі АН СССР. Адначасова з 1938 года выкладаў у Маскоўскім інстытуце каляровых металаў і золата імя М. І. Калініна (МІКМіЗ). У 1952—1955 гадах яго штатны прафесар кафедры карысных выкапняў, чытаў курс «Рудныя радовішча і структуры рудных радовішчаў». У гэты ж перыяд праводзіў навуковыя даследаванні на Каўказе і Усходнім Забайкаллі па дамове з прамысловымі арганізацыямі. З 1955 года зноў працаваў у ІГЕМ АН СССР, у 1959 годзе прызначаны на пасаду начальніка Экспедыцыі № 1 СССР (Лабараторыя радыёгеалогіі), якой кіраваў да 1987 года. Адначасова вёў педагагічную дзейнасць у МІКМіЗе (да 1963 года), у Маскоўскім геолагаразведачным інстытуце і Універсітэце дружбы народаў (да 1988). Зноскі ------ Літаратура ---------- * Геологи Академии в годы Великой Отечественной войны. — Природа, 1974, No 5 °C, с. 48—57. Спасылкі -------- * АВТОБИОГРАФИЯ Вольфсон Файтель (Федор) Иосифович * Книга нашей памяти. ВОЛЬФСОН Ф. И. (1907—1989) * К 110-летию со дня рождения Ф. И. Вольфсона * Ф. И. ВОЛЬФСОН – УЧЕНЫЙ, ПЕДАГОГ, ПАТРИОТ

Югаслаўскія партызаны ў Чарнагорыі, 1941—1945 гады Камандзір партызанскага атрада знаёміць байцоў са зброяй. Смаленская вобласць, 23 жніўня 1941 года **Партызан** (ад італ.: Partigiano — прыхільнік пэўнай грамадскай групы, партыі) — асоба, якая вядзе ўзброеную барацьбу на тэрыторыі, акупаванай праціўнікам або кантраляванай супрацьлеглымі палітычнымі сіламі, з ужываннем метадаў партызанскай вайны; удзельнік партызанскага атрада. Слова «партызан» ужываецца пераважна як агульная назва удзельнікаў недзяржаўных ваенных аб’яднанняў, якія не ўваходзяць у склад рэгулярнай арміі (або рэгулярных вайсковых адзінак, якія дзейнічаюць незалежна ад асноўных сіл), — ваенных атрадаў, якія складаюцца з прыхільнікаў пэўных палітычных (уладных) колаў або грамадскіх сіл дадзенай краіны і якія выкарыстоўваюць падтрымку мясцовага насельніцтва. Неафіцыйны, нефармальны характар гэтых атрадаў часцей за ўсё звязаны з тым, што іх мэтай з’яўляецца барацьба супраць існуючай у краіне ўлады (палітычнага або ваеннага рэжыму), або акупацыйнага рэжыму варожай краіны; пры гэтым пераважна ваенным шляхам, метадамі партызанскай вайны ў тыле праціўніка — дыверсіі, тэрор, узброеныя сутыкненні з сіламі паліцыі, рэгулярнай арміі, мясцовай адміністрацыі і г. д. з выкарыстаннем замаскіраваных перамяшчэнняў па тэрыторыі і пазбяганнем франтальных сутыкненняў з пераўзыходзячымі сіламі праціўніка. Партызанскія атрады і тактыка партызанскай вайны ў тыле праціўніка шырока ўжывалася падчас шматлікіх войнаў і лакальных канфліктаў. Партызанскі рух з’яўляецца праявай народнай вайны супраць вайсковых падраздзяленняў і адміністрацыі, якія насельніцтва лічыць чужымі і акупацыйнымі. Партызанскія сілы могуць выкарыстоўвацца ў ходзе рэгулярнай вайны для дэзарганізацыі тылу праціўніка. У Расіі і СССР партызанскія злучэнні адыгралі значную ролю ў разгроме захопнікаў у ходзе Айчыннай вайны 1812 года і Вялікай Айчыннай вайны, у працэсе Першай сусветнай вайны, у гады Грамадзянскай вайны і інтэрвенцыі, у ходзе барацьбы з контррэвалюцыяй на тэрыторыі краіны і за яе межамі (групы Актыўнай выведкі ў Польшчы, дарадцы партызанскіх фарміраванняў у Кітаі і Іспаніі). Выкарыстоўваліся пры вырашэнні задач стрымання забеспячэння варожых падраздзяленняў, зніжэння іх баявога духу, знішчэння разрозненых груп праціўніка, адміністрацыйнага і ідэалагічнага кантролю за мясцовым насельніцтвам. Пры гэтым практыкавалася як забеспячэнне ваеннымі матэрыяламі і спецыялістамі стыхійна ўтвораных баявых груп (самаарганізацыя насельніцтва, акружаныя групы вайскоўцаў), так і закід на акупаваную (кантраляваную праціўнікам) тэрыторыю арганізатарскіх груп і рэгулярных баявых падраздзяленняў, частак і злучэнняў. Партызаны і партызанскія злучэнні як вайсковыя фармаванні маюць спрэчны афіцыйны міжнародны прававы статус, але згодна з міжнародным правам пры паланенні могуць трапляць у статус ваеннапалонных пры пэўных, не заўсёды дакладна вызначаных умовах. Статусам камбатанта (які змагаецца) у агульным выпадку, паводле звычаяў вядзення вайны, валодаюць людзі, якія маюць відавочна адрозныя знакі (напрыклад, пагоны). Ужыванне тэрміна ў розны час ---------------------------- У сувязі са станоўчай афарбоўкай слова «партызан», якое азначае свайго народнага змагара, гэта слова не ўжываецца ў дачыненні да варагуючых узброеных груповак розных плыняў і сепаратыстаў, нягледзячы на тое, што яны часта выкарыстоўваюць партызанскія метады дыверсійнай, канспіратыўнай і ідэалагічнай дзейнасці. Для іх вызначэння выкарыстоўваюцца тэрміны «бандыты», «тэрарыстычная групоўка», «незаконныя ўзброеныя фармаванні» або «ўзброеная апазіцыя». У СССР у 1930-я гады склалася практыка ўжывання слова «партызан» (таксама «чырвоны партызан») у значэнні «той, хто раней удзельнічаў у партызанскіх дзеяннях у Грамадзянскай вайне на баку Чырвонай Арміі». Слова мела станоўчую эмацыйную афарбоўку і з’яўлялася часткай сацыяльнага статусу чалавека. Адлюстраванне гэтага словаўжывання прысутнічае ў шматлікіх кінатворах той эпохі (напрыклад, у фільме «Аэраград  (руск.) (бел.»). На працягу і адразу пасля Вялікай Айчыннай вайны адпаведнае словаўжыванне таксама замацавалася ў дачыненні да ўсіх, хто удзельнічаў у партызанскіх дзеяннях, незалежна ад іх бягучага статусу. Гл. таксама ----------- * Партызанская вайна * Партызанскі рэйд * Партызаны ў Айчыннай вайне 1812 года * Савецкі партызанскі рух (1941—1944) * Дзень партызанаў і падпольшчыкаў * Дзень партызанскай славы * Эрнэста Чэ Гевара * Сертыфікат Патрыёта * «Прыморскія партызаны» (2010) Зноскі ------ 1. ↑ «Партизан» в словарях русского языка — Яндекс. Словари(недаступная спасылка) 2. ↑ Большой юридический словарь. Статья «Партизаны»(недаступная спасылка) Архівавана 12 снежня 2009. Спасылкі -------- * Вус Н. А. Есть бессмертие в смерти такой / Н. А. Вус // История Змиевского края. — Змиев. — 29.10.2016. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) · Treccani | | Нарматыўны кантроль | BNF: 13605026h · GND: 4044782-0 · LCCN: sh85057696 · NKC: ph1119033, ph559247 |

***Orchis anthropophora*** - від кветкавых раслін сямейства архідныя (*Orchidaceae*). Назва ----- У англійскай мове называецца "мужчынская архідэя" (англ.: man orchid). Батанічнае апісанне ------------------- Жоўтыя кветкі расліны падобныя на чалавечыя фігуры, а верхняя частка кветкі ўтварае »шлем". Распаўсюджанне і асяроддзе пражывання ------------------------------------- Расце ў Міжземнамор'і і Турцыі. У апошні час месцы росту значна скараціліся. Галерэя ------- * Знешні выгляд * Кветкі * Разетка Літаратура ---------- * Mick Lavelle ``An Illustrated Identifier and Encyclopedia of Wild Flowers and Flora: An authoritative guide to more than 750 wild flowers of the world`` // Hermes House, 2006—256 p. — P. 116 ISBN 10: 1846810213 ISBN 13: 9781846810213

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Ражанскі. **Фелікс Ражанскі** (польск.: Feliks Różański; 1838, Бераставіца, Гродзенскі павет  — пасля 1903) — беларускі паэт, мемуарыст, удзельнік рэвалюцыйнага руху 1860-х гг. Біяграфія --------- Паходзіў са шляхецкага роду Ражанскіх герба «Порай». Нарадзіўся ў 1838 г. у Бераставіцы Гродзенскага павета. Пачатковую адукацыю атрымаў у мясцовай прыхадской школе (настаўнік Мацвей Гірэнь), потым вучыўся ў Беластоцкай гімназіі. Служыў як афіцэр Ваўкавыскага і Бельскага аддзелаў межавых спраў. Быў каморнікам, займаўся вызначэннем межаў і вымярэннем зямельных участкаў Ваўкавыскага і Бельскага паветаў, рабіў здымкі мясцовасці. У пачатку 1860-х гг. кіраваў хатняй маёмасцю графа Касакоўскага (1795—1872). Першыя сустрэчы Ражанскага з К. Каліноўскім маглі адбыцца ў 1861 г. у Беластоку, дзе праходзіў службу Ф. Ражанскі. У 1861 г. увайшоў у Гродзенскую рэвалюцыйную арганізацыю К. Каліноўскага. Удзельнічаў у выданні і распаўсюджванні газеты «Мужыцкая праўда», вёў агітацыю сярод сялян. У 1863 г. у паўстанцкіх атрадах В. Урублеўскага, які кіраваў Сакольскім, Беластоцкім, Бельскім паветамі. Ю. Бялыня Халадзецкі паведамляе пра 11 стычак 1863 г. у якіх удзельнічаў Фелікс Ражанскі, у тым ліку і пад Міхалінам (14 мая, Гродзенскі павет, зараз Бераставіцкі р-н). Пасля паўстання эміграваў у Кракаў, дзе ажаніўся. Выязджаў у Парыж і выдаў там кнігу на польскай мове «Аб свавольніцтвах люду сялянскага ў Польшчы» (1863 г.). У кнізе ўказваў на слабыя бакі студзеньскага маніфеста, абвешчанага ў Варшаве, узгадваў рэвалюцыйныя падзеі 1863 г. У 1890-х гг. арэндаваў маёнткі ў Галіцыі (Заходняя Украіна), дзе і пражываў да канца жыцця. Творчасць --------- Аўтар паўстанцкіх песень на беларускай мове «Гэй-га разам, хлопцы…», «Ах ты, мая чарнаброва…» (апубл. ў 1865 г. былым паўстанцам І. Арамовічам) і інш. успамінаў «3 Гродзенскага ваяводства» (1903), якія з’яўляюцца каштоўнай крыніцай па гісторыі рэвалюцыйнага руху 1860-х г. на Гродзеншчьше, утрымліваюць важныя факты з біяграфіі К. Каліноўскага. Паэтычную спадчыну Ф. Ражанскага апублікаваў Ігнацій Арамовіч, настаўнік Беластоцкай гімназіі і ўдзельнік паўстання, у кнізе «Летуценні: дзённік аб руху партызанскім у ваяводстве Гродзенскім у 1863—1864 гг.». Памяць ------ У гонар Фелікса Ражанскага названая вуліца ў Вялікай Бераставіцы. Творы ----- * Aramowicz, I. Marzenia: pamiętnik o ruchu partyzanckim w województwie grodzieńskiem, w 1863 i 1864 r. / przez Ignacego Aramowicza. — [S. l.]: [S. n.], 1865. — [4], 84 s. — S. 21—23. * Z województwa Grodzieńskiego // W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego, 1863—1903. — Lwów: Komitet Wydawniczy, 1903. — [8], 558 s. * Гродзенская арганізацыя // Каліноўскі, К. За нашую вольнасць: Творы, дакументы / Кастусь Каліноўскі; Уклад. прадм. паслясл. і камент. Г. Кісялева; Навук. рэд. Я. Янушкевіч. — Мн.: Беларускі кнігазбор, 1999. — 459, [1] с. 2 л. іл. — (Беларускі кнігазбор. Серыя 2, Гісторыка-літаратурныя помнікі). — ISBN 985-6318-41-6. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 Герой паўстання з Вялікай Бераставіцы. Андрэй Втарушын, настаўнік Бераставіцкай ДШМ Літаратура ---------- * *Кісялёў, Г.* Ражанскі Фелікс / Генадзь Кісялёў // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая. — Мн.: БелЭн, 2001. — 591 с.: іл. — С. 83. — ISBN 985-11-0214-8. * *Кісялёў Г. В.* Ражанскі Фелікс // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — С. 249. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13). * *Смирнов, А. Ф.* Восстание 1863 года в Литве и Белоруссии / А. Ф. Смирнов; АН СССР, Институт истории. — М.: Изд-во АН СССР, 1963. — 392 с. * *Янушкевіч, І.* Невядомая песня // Літаратура і мастацтва. — 1977. — № . — 29 ліпеня. Лагатып ВікіцытатнікаЛагатып Вікіцытатніка У Вікікрыніцах ёсць тэксты па тэме **Фелікс Ражанскі**

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Сіняк. **Сіняк** (укр.: Синяк) — горны масіў Вулканічнага хрыбта Усходніх Карпат у Закарпацкай вобласці Украіны. Ляжыць на правабярэжжы ракі Латарыцы. Цягнецца на 18-20 км з захаду на ўсход, на 22 км з поўначы на поўдзень. Абсалютныя вышыні 900—1000 м, адносныя перавышэнні на далінамі рэк 300—850 м. Найвышэйшая вяршыня — Дунаўка (1018 м). У геалагічнай будове масіва ўдзельнічаюць эфузіўныя (андэзіты, андэзіта-базальты, дацыты) і флішавыя (пескавікі, сланцы) пароды. Грэбянёвыя паверхні хрыбтоў пераважна вострыя, лакальна купалападобныя, расчлянёныя далінамі рэчак і ярамі. Схілы крутыя, прамыя і пукатыя, з густой эразійнай сеткай. Здараюцца апоўзні, селі, паводкі. Даліны рэк Вызныцы, Абавы, Матэковай, Пыні V-падобныя і каньёнападобныя. Пераважаюць нізкагорныя мясцовасці з дубова-букавымі (да вышыні 600 м) і букавымі лясамі з невялікім дамешкам хвойных парод. Развіта земляробства і агародніцтва. Прыродныя лячэбныя мінеральныя воды выкарыстоўваюцца на кліматычных бальнеалагічных курортах «Сыняк» і «Карпаты». Літаратура ---------- * *Ковальчук І. П.* Синяк // Географічна енциклопедія України: [в 3 т.] / редкол.: О. М. Маринич (відповід. ред.) та ін. Т. 3. — К.: Українська енциклопедія ім. М. П. Бажана, 1993. (укр.)

**Белару́ская сацыялісты́чная грамада́** *(БСГ)* — беларуская нацыянальная палітычная партыя леванародніцкага кірунку, першая беларуская палітычная партыя. Заснаванне ---------- Створана ў канцы 1902 года пад назвай Беларуская рэвалюцыйная грамада (БРГ) на аснове гурткоў беларускай студэнцкай і вучнёўскай моладзі ў Мінску, Вільні, Пецярбургу пры актыўным удзеле сяброў Польскай партыі сацыялістычнай (ППС)  (руск.) (бел.. Стваральнікі і кіраўнікі: браты Іван і Антон Луцкевічы, А. С. Пашкевіч (Цётка), А. Л. Бурбіс, К. Кастравіцкі (Карусь Каганец), В. Л. Іваноўскі і іншыя. Апроч іх, у розны час членамі БРГ/БСГ былі: Б. Зяменцкі, Ф. Сцяцкевіч, С. Лянкоўскі, А. Уласаў, Э. Ястржэмбскі, Ф. Умястоўскі (Дзядзька Пранук), Генрых Умястоўскі, В. Веняковіч, Бжазоўскі. Першы з’езд (1902) і праграма партыі ------------------------------------ Пачаткова БРГ не мела ўласнай праграмы. Першая адозва выдадзена ў 1902 на гектографе па-польску пад назвай «Вы, напэўна, бачылі беднага сялянскага замучанага каня». На 1-м з’ездзе (Вільня, 1903 г.) БРГ была прынятая праграма, падобная праграме Польскай партыі сацыялістычнай (ППС)  (руск.) (бел.; у праграме БРГ характарызавала сябе як арганізацыю «беларускага працавітага народа». Сваёй канчатковай мэтай абвясціла знішчэнне капіталістычнага ладу і пераход у грамадскую ўласнасць зямлі, сродкаў вытворчасці, бліжэйшай задачай — звяржэнне самадзяржаўя ў Расіі. У нацыянальным пытанні формай забеспячэння нацыянальнай свабоды прызнавала незалежную дэмакратычную рэспубліку. БРГ выступала за прамое, агульнае, роўнае выбарчае права з тайным галасаваннем, народнага заканадаўства, раўнапраўя ўсіх людзей незалежна ад полу, нацыянальнасці і веравызнання, свабоду слова, друку, сходаў, забастовак, 8-гадзінны рабочы дзень, бясплатную медыцынскую дапамогу. У аграрным пытанні праграма прадугледжвала скасаванне прыватнай зямельнай уласнасці, абвяшчала права кожнага чалавека на апрацоўку зямлі сваімі рукамі. У праграме спалучаўся рэвалюцыйны дэмакратызм з народніцкім (сялянскім) сацыялізмам. Дакладны час перайменавання БРГ у БСГ не высветлены (па адных звестках у 1903 г. па другіх — у 1906 г.). У 1903—1904 гг. БСГ узаемадзейнічала з Польскай сацыялістычнай партыяй (ППС), Партыяй сацыялістаў-рэвалюцыянераў (ПСР), Літоўскай сацыял-дэмакратычнай партыяй, выдавала разам з імі нелегальную літаратуру. З канца 1905 г. у Мінску дзейнічала падпольная друкарня БСГ. У рэвалюцыю 1905—1907 гг. у Расійскай імперыі БСГ дзейнічала сярод сялян і сельскіх рабочых у паветах Мінскай, Віленскай і Гродзенскай губернях, арганізавала шэраг палітычных сходак і мітынгаў у вёсках, удзельнічала ў правядзенні сялянскіх забастовак. У 1905 БСГ быў створаны «Беларускі сялянскі саюз», арганізаваныя баявыя дружыны. У Мінску і Вільні ўтвораныя I і II краёвыя камітэты БСГ, выдадзены рад адкрытых пісьмаў з песняй «Чырвоны знак», адозваў і лістовак па-беларуску, у т.л. з вершамі А. Пашкевіч (Цёткі). Другі з’езд (1906) і праграма партыі ------------------------------------ Улётка Беларускай сацыялістычнай грамады, паміж 1905—1907 гг. У пачатку студзеня 1906 г. у Мінску адбыўся 2-і з’езд БСГ, які пераглядзеў праграму партыі, прыняў статут партыі і выбраў цэнтральны камітэт партыі ў складзе Івана і Антона Луцкевічаў, Аляксандра Бурбіса і Вацлава Іваноўскага. У праграме з’езд захаваў канчатковую мэту дзейнасці БСГ (змена капіталістычнага ладу сацыялістычным) і бліжэйшую задачу (звяржэнне самаўладдзя разам з пралетарыятам усёй Расіі). Асноўныя змены ў праграме партыі тычыліся азначэння характару партыі, нацыянальнага і аграрнага пытанняў. Грамада аб’явіла сябе партыяй працоўнай беднаты Беларусі без адрознення нацыянальнасцей: Грамада заяўляла сябе не як нацыянальна беларуская партыя (як у праграме 1903 г.), а інтэрнацыянальнай партыяй. З’езд выказаўся за ператварэнне Расійскай імперыі ў Расійскую федэратыўную дэмакратычную рэспубліку са свабодным самавызначэнем і культурна-нацыянальнай аўтаноміяй ўсіх яе народаў (у тым ліку — беларусаў). Пра стварэнне асобнай і суверэннай беларускай дзяржавы не мовілася. Для Беларусі і Літвы праграма патрабавала ўвесці супольную тэрытарыяльную аўтаномію з соймам у Вільні, з прадстаўленнем культурна-нацыянальнай аўтаноміі для нацыянальных меншасцяў края. У аграрным пытанні партыя адмовілася ад эсэраўскай ідэі нацыяналізацыі зямлі і ўвядзення ўраўняльнага землекарыстання па працоўнай норме, а зацвердзіла ў сваёй праграме патрабаванне муніцыпалізацыі ўсёй зямлі, што поўнасцю супадала з аграрнай праграмай расійскіх меншавікоў. Муніцыпалізацыя зямлі прадугледжвала скасаванне прыватнай уласнасці на зямлю, перавод усёй зямлі (дзяржаўнай, удзельнай, памешчыцкай, царкоўнай і сялянскай) у абласныя зямельныя фонды, а самі фонды павінны былі перайсці ў распараджэнне органаў абласнога самакіравання. Праграмай прадугледжвалася, што ўсе жадаючыя асабіста працаваць на зямлі атрымаюць зямлю з зямельных фондаў на правах пажыццёвай арэнды з выплатаю зямельнай рэнты (падатку) на карысць краю. Ажыццяўленне ўсіх палітычных і сацыяльных пераўтварэнняў з’езд звязваў з рэвалюцыйным звяржэннем расійскага самаўладдзя і скліканнем Устаноўчага сойма ў Вільні на аснове ўсеагульнага, роўнага, прамога і тайнага выбарчага права. Асноўным аб’ектам дзейнасці БСГ было беларускае сялянства. Яе ўплыў на гарадскіх рабочых, за выключэннем Мінска і Вільні, быў нязначны. Перыёдыка партыі ---------------- Першым друкаваным органам БСГ і першым легальным перыядычным выданнем на беларускай мове стала газета «Наша доля» (1-ы нумар выйшаў 14 верасня 1906 г.). Газета мела рэвалюцыйна-дэмакратычны характар, таму з 6 яе нумароў 5 былі канфіскаваны, а № 7 забаронены і раскіданы ў наборы. У лістападзе 1906 г. БСГ пачала выдаваць новую легальную газету на беларускай мове «Наша ніва». Арыентацыя на культурную і асветніцкую дзейнасць (1907) ------------------------------------------------------- Ва ўмовах наступу рэакцыі нелегальная дзейнасць грамады спынена. З 2-й паловы 1907 г. лідары БСГ засяроддзілі сваю дзейнасць на выданні газеты «Наша ніва», якая стала ідэолагам і арганізатарам беларускага нацыянальна-культурнага руху, разгарнула на сваіх старонках прапаганду нацыянальнай свядомасці, ідэі нацыянальна-культурнага адзінства беларусаў, дамагалася прызнання самастоцнасці беларускай нацыі, змагалася за ўвядзенне беларускай мовы ў школе, царкве і касцёле. У часы Першай сусветнай вайны ----------------------------- У Першую сусветную вайну на акупіраванай немцамі тэрыторыі дзейнічала створаная членамі БСГ Беларуская сацыял-дэмакратычная работніцкая група. Дзейнасць пасля Лютаўскай рэвалюцыі ў Расіі (1917) -------------------------------------------------- На неакупіраванай тэрыторыі БСГ аднавіла сваю дзейнасць у Петраградзе ў пачатку сакавіка 1917 г. на сходзе 30 былых членаў гэтай партыі, што апынуліся там як бежанцы. Яе палітычны курс у новай гістарычнай сітуацыі адлюстроўваў інтарэсы і настроі сярэдніх слаёў насельніцтва, якія былі зацікаўлены ў ажыццяўленні дэмакратычных пераўтварэнняў. 25 сакавіка 1917 г. пачала работу канферэнцыя БСГ у Мінску, на якой члены партыі выступіла ў падтрымку Часовага ўрада, выставіла патрабаванне аўтаноміі Беларусі ў складзе федэратыўнай Расійскай рэспублікі, выказалася за агульнанародную ўласнасць на зямлю, 8-гадзінны рабочы дзень. Была прынята рэзалюцыю аб аднаўленні дзейнасці партыі на Беларусі. 26 сакавіка канференцыя аб’явіла сябе З’ездам нацыянальных партый і арганізацый. У выніку працы з’езда ў Мінску з’явіўся палітычны цэнтр у форме Беларускага нацыянальнага камітэта (БНК), які адводзіў сабе ролю часовага агульнакраёвага органа ўлады, прызванага забяспечыць абвяшчэнне Беларусі як аўтаномнай дзяржаўна-палітычнай адзінкі ў складзе Расійскай федэратыўнай дэмакратычнай рэспублікі. БСГ атрымала 10 месцаў у камітэце. Грамада пашырала свой уплыў сярод інтэлігенцыі, сялян, гараджан, бежанцаў, ваеннаслужачых, рабочых; яе арганізацыі ўзніклі ў Мінску, Бабруйску, Слуцку, Віцебску, Гомелі, Петраградзе, Маскве і іншых. Да сярэдзіны 1917 БСГ налічвала каля 5000 членаў і спачуваючых, у маі — чэрвені 1917 выдавала газету «Грамада», мела прадстаўнікоў у Саветах рабочых і салдацкіх дэпутатаў і гарадскіх думаў Мінска, Петраградзе, Бабруйска. У чэрвені 1917 г. канферэнцыя БСГ выбрала часовы ЦК, у які ўвайшлі П. А. Бадунова, А. Л. Бурбіс, Я. Я. Варонка, К. С. Дуж-Душэўскі, З. Х. Жылуновіч, У. М. Ігнатоўскі, Я. Колас, А. А. Смоліч. БСГ займала кіруючае становішча ў Цэнтральнай радзе беларускіх арганізацый, Вялікай беларускай радзе, актыўна ўдзельнічала ў скліканні Усебеларускага з’езда 1917 г. У кастрычніку 1917 БСГ налічвала каля 10 тысяч членаў. Аднак у ёй нарасталі ўнутраныя супярэчнасці паміж прыхільнікамі рэфармісцкага шляху і тымі, хто быў гатовы перайсці на леварадыкальныя пазіцыі, блізкія да бальшавісцкіх. Падзел партыі і заняпад ----------------------- У верасні 1917 г. частка левага крыла БСГ вылучалася і ўтварыла аранізацыю бальшавіцкага кірунку — Беларускую сацыял-дэмакратычную рабочую партыю. У пачатку 1918 г. адбыўся раскол БСГ. Прыхільнікі стварэння самастойнай беларускай дзяржавы прынялі ўдзел у абвяшчэнні Беларускай Народнай Рэспублікі. Петраградская і Маскоўская арганізацыі сталі на шлях утварэння беларускай дзяржаўнасці на савецкай аснове. Да лета 1918 г. БСГ распалася на Беларускую сацыял-дэмакратычную партыю, Беларускую партыю сацыялістаў-рэвалюцыянераў і Беларускую партыю сацыялістаў-федэралістаў. Выхадцы з левага крыла БСГ удзельнічалі ў рабоце Беларускага нацыянальнага камісарыята, некаторыя ўступілі ў беларускія секцыі РКП(б). На пачатку 1919 г. у Вільні пэўны час дзейнічала Левая фракцыя Беларускай сацыялістычнай грамады. Пераемнікі ---------- Пераемніцай традыцый БСГ з 1991 г. стала Беларуская сацыял-дэмакратычная грамада. Зноскі ------ 1. ↑ 2. 1 2 3 4 5 Турук. Белорусское движение. М. 1921. 3. ↑ Сярод расійскіх партый было некалькі падыходаў да вырашэння аграрнага пытання ў Расіі: 1) расійскія канстытуцыйныя дэмакраты (кадэты) выступалі за частковую канфіскацыю прыватных і дзяржаўных зямель за ўмеранае ўзнагароджанне; 2) расійскія сацыялісты-рэвалюцыянеры (эсэры) выступалі за поўную канфіскацыю ўсіх зямлі ў грамадскі фонд без кампенсацыі былым уласнікам і бясплатную перадачу зямлі сялянам-земляробам па ўраўняльнай працоўнай норме; 3) расійскія бальшавікі выступалі за канфіскацыю ўсёй зямлі без кампенсацыі былым уласнікам і перадачу яе ва ўласнасць дзяржавы (нацыяналізацыю), якая б аддавала зямлю сялянам у бязвыплатнае карыстанне; 4) расійскія меншавікі выступалі за канфіскацыю ўсёй зямлі без кампенсацыі былым уласнікам і перадачу зямлі органам мясцовага самакіравання, якія б здавалі яе сялянам у арэнду (муніцыпалізацыя зямлі). Гл.: История России. XX век: в 2-х т. / отв.ред. А. Б. Зубов. — Москва, 2009. — Т. I. — С. 122, 214. Літаратура ---------- * История России. XX век: в 2-х т. / отв.ред. А. Б. Зубов. — Москва : АСТ, 2009. — Т. I. 1894—1939 гг. — 1024 с. * *Унучак, А. У.* «Наша ніва» і беларускі нацыянальны рух (1906—1915 гг.) / А. У. Унучак. — Мінск : Беларуская навука, 2008. — 186 с. Спасылкі -------- * *Сідарэвіч, А.* Да гісторыі Беларускай Сацыялістычнай Грамады: агляд крыніцаў — Частка 1 Архівавана 10 жніўня 2010. Частка 2 Архівавана 10 жніўня 2010. Частка 3 Архівавана 10 жніўня 2010. * *Сідарэвіч, А.* Да гісторыі Беларускае Сацыялістычнае Грамады: «новыя» дакумэнты Архівавана 28 лістапада 2009. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) | | Нарматыўны кантроль | GND: 1214437982 |

**Палу́та (Пелаге́я) Алякса́ндраўна Бадуно́ва** (7 верасня 1885, Навабеліца, Гомель — 29 лістапада 1938, НКУС, Менск) — дзяячка беларускага нацыянальнага руху, настаўніца. З 1917 года сябра ЦК БСГ, з 1918 года адна з лідараў БПСР; у 1919 годзе ўвайшла ў Раду Беларускай Народнай Рэспублікі. Неаднаразова арыштоўвалася польскімі ўладамі. У лістападзе 1925 года пераехала ў БССР. У 1937 годзе абвінавачаная ў антысавецкай дзейнасці і арыштаваная, асуджаная на 10 гадоў лагераў. У 1938 годзе прыгавораная да расстрэлу. Біяграфія --------- Нарадзілася ў мястэчку Навабеліца (цяпер — адзін з раёнаў Гомеля). Бацька, Аляксандр Восіпавіч, арандаваў невялікі маёнтак, што і было асноўным прыбыткам сям'і, у якой гадавалася сямёра дзяцей — два сыны і пяць дачок. Палута скончыла двухкласнае вучылішча ў Буйнічах каля Магілёва, пасля якога здала экзамены на званне хатняй настаўніцы рускай мовы і геаграфіі. Ад 1905 года пачала працаваць у школах Гомельскага павета. У 1914—1917 гадах вучылася на вышэйшых гісторыка-літаратурных курсах у Петраградзе, вывучала літаратуру, гісторыю і геаграфію. Была абрана курсісткамі ў Петраградскі Савет рабочых і сялянскіх дэпутатаў. Пэўна, там пазнаёмілася з дэпутатам З. Жылуновічам, далучылася (магчыма, пад яго ўплывам) да Беларускай сацыялістычнай грамады (БСГ). У чэрвені 1917 года была абрана сябрам ЦК БСГ. У ліпені газета «Вольная Беларусь» паведамляла аб яе паездцы ў Буда-Кашалёва і Гомель, дзе яна вяла партыйную працу. З 5 жніўня 1917 года — член рэвізійнай камісіі Цэнтральнай Рады беларускіх арганізацый у Мінску. У жніўні 1917 Бадунова была ў ліку аднавіцеляў Беларускага настаўніцкага саюзу. Пэўны час (да 3.3.1918) яна загадвала беларускай школай № 20. Брала ўдзел у працы І Усебеларускага з'езда. 21 лютага 1918 года ўвайшла ў Народны сакратарыят БНР, заняла пасаду народнага сакратара апекі. стала народным сакратаром апекі ў першым Урадзе Беларусі. Як народны сакратар, яна падпісала Акт 25 Сакавіка. Пасля таго, як дзеячы БНР (Я. Лёсік, Я. Варонка, Р. Скірмунт ды інш.) адправілі тэлеграму Вільгельму ІІ, левай часткай Грамады П. Бадунова была адклікана з пасады народнага сакратара. 1.5.1918 разам з Т. Грыбам яна заявіла аб стварэнні ў складзе Рады БНР асобнай фракцыі сацыялістаў-рэвалюцыянэраў і стала такім чынам сузаснавальніцай Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (БПСР), сакратар ЦК партыі. У той самы дзень яна ўвайшла ў Бежанскую камісію Рады, а ў жніўні стала старшынёю Камісіі нацыянальнага яднання. Удзельнічала ў адкрыцці беларускіх дзіцячых прытулкаў і школ. Старшыня арганізаванага ў Менску 4 мая 1918 года Беларускага жаночага дабрачыннага таварыства «Цётка». 12 лістапада 1919 года абраная намеснікам старшыні Народнай Рады БНР. Эсэры сталі на шлях збройнай барацьбы з польскімі акупантамі. І гэтую барацьбу яны вырашылі весці ў саюзе з бальшавікамі. 20 лістапада 1919 П. Бадунова выказвалася супраць кабінету А. Луцкевіча. 13 снежня на арганізацыйным пасяджэнні яна зачытала дэклярацыю пра тое, што Рада БНР парывае сувязь з буржуазіяй, скідае буржуазны ўрад, стварае новы, рэвалюцыйны, на чале з В. Ластоўскім ды сыходзіць у падполле. На гэтым пасяджэнні яе абралі намесніцай старшыні Рады БНР. Адразу ж палякі пачалі арышты эсэраў (у т.л. В. Ластоўскі, Я. Мамонька), але П. Бадунову яны схапілі толькі ў лютым 1920. Трымалі ў турме яе нядоўга. Апынуўшыся на волі, яна перайшла Бярэзіну і накіравалася ў Смаленск. Не знайшоўшы агульнай мовы з кіраўніцтвам бальшавікоў Літвы і Беларусі, паехала ў Маскву. У красавіку 1920 года, як прадстаўнік БПСР, вяла перамовы з ЦК РКП(б) у Маскве. У канцы траўня 1920 аб сваёй паездцы ў Маскву П. Бадунова дакладвала ў Рызе Прэзідыуму Рады БНР і Радзе Міністраў. 31.5.1920 яна падпісала рэзалюцыі канфэрэнцыі сябраў БПСР аб даверы палітыцы кабінету В. Ластоўскага і міністра замежных спраў БНР Я. Ладнова. У тыя самыя дні яна брала ўдзел у працы арганізацыйнага бюро дзеля склікання Дзяржаўнай нарады ў Рызе і ў канфэрэнцыі беларускіх дзяржаўных і грамадскіх дзеячаў. П. Бадунову і Я. Бялевіча спрабавалі далучыць да Надзвычайнай місіі БНР у Маскву, якую ўзначальваў В. Захарка, але маскоўскі ўрад не даў ім акрэдытацыю. Да таго ж здароўе Бадуновай было істотна падарвана, і ёй давялося прайсці курс лячэння на курорце на Рыжскім узмор’і. У Менск Бадунова вярнулася да 6.11.1920. Яна далучылася да працы эсэраўскага Беларускага работніцкага клубу. На з'ездзе БПСР 25 снежня 1920 года адстойвала палітычную лінію лавіравання ў адносінах да савецкай улады, лічачы магчымай трансфармацыю БССР у суверэнную нацыянальную дзяржаву. Дэлегаты абралі Бадунову сябрам Цэнтральнага Камітэту БПСР. Уначы з 16 на 17 лютага 1921 года, перад заключэннем Рыжскага трактату, у час акцыі па прымусовай «ліквідацыі БПСР» Палута разам з іншымі сябрамі партыі была арыштаваная бальшавікамі. Ёй, кіраўніцы правай плыні партыі эсэраў, інкрымінавалася сувязь з падпольнымі арганізацыямі ў Віцебскай, Смаленскай, Гомельскай губернях, а таксама з арганізацыямі па іншы бок савецка-польскага фронту. У час знаходжання пад арыштам значна пагоршыўся стан яе здароўя. 16 жніўня 1921 года яна была вызвалена. Партрэт Палуты Бадуновай. *Мастак Язэп Драздовіч. 1923* Уначы на новы 1923 год нелегальна перайшла польскую граніцу і накіравалася ў Вільню. Недзе праз месяц была арыштаваная польскай жандармерыяй з мэтай высвятлення асобы і вяртання ў СССР. Толькі ў жніўні яе вызвалілі з-пад арышту з патрабаваннем неадкладна пакінуць тэрыторыю Польшчы. Але да таго як пакінуць Польшчу, Палута паспела сустрэцца і выступіць перад дзеячамі беларускага нацыянальнага руху ў Вільні, Данцыгу, цудам пазбегнуўшы затрымання. У 1923—1925 гадах жыла ў Празе. Тут паступіла ва Украінскі вышэйшы педагагічны інстытут імя М. Драгаманава. Але праз цяжкі стан здароўя, частыя захворванні вучоба была перапыненая. Моцным ударам для Бадуновай стала навіна аб ліквідацыі БПСР, гэта рашэнне было прынятае з'ездам партыі, што адбыўся ў кастрычніку 1924 у Менску. Пачалі праяўляцца нервова-псіхічныя захворванні. Прыхільніца В. Ластоўскага, яна выступіла супраць кабінету А. Цвікевіча. Разам з Я. Мамонькам 14.10.1923 яна запатрабавала склікаць Прэзідыум Рады БНР і вырашыць пытанне аб урадзе, аднак П. Крачэўскі і В. Захарка згоды на тое не далі. І тады Т. Грыб, П. Бадунова і Я. Мамонька апублікавалі «Извещение» Бюро ЦК партыі сацыялістаў-рэвалюцыянэраў пра тое, што ўрад БНР і Рада не існуюць. Гэты дакумент выклікаў негатыўную рэакцыю сярод эсэраў. У 1923 годзе ўрад БССР абвясціў амністыю дзеячам беларускага руху, якія не змагаліся са зброяй у руках. Гэта ўсё суправаджалася палітыкай беларусізацыі, узбуйненнем тэрыторыі БССР, пераходам да НЭПа. Чарговы раз даверыўшыся бальшавікам, недзе ў сярэдзіне 1925 года пачалі масава вяртацца эмігранты. У студзені 1925 года Палута вярнулася ў БССР. Наступныя пяць гадоў жыла ў сваёй сястры Марыі ў Менску, спрабавала наладзіць супрацоўніцтва з Інстытутам беларускай культуры. Першая хваля рэпрэсій супраць беларускай інтэлігенцыі, што пачалася ў 1930 годзе, Палуту не закранула, магчыма быў улічаны стан яе здароўя. У 1930 годзе вярнулася ў Гомель. Працавала настаўніцай у навабеліцкай школе, на курсах беларусазнаўства ў Гомелі. Жыла на ўтрыманні брата Аляксандра. Апынуўшыся ў цяжкім становішчы, Бадунова ў 1932 хацела выехаць з СССР, ды ёй не далі дазволу. Улетку 1937 года пачалася новая хваля рэпрэсій. 3 верасня 1937 года Палута была арыштавана. 30 лістапада 1937 «асобая тройка» НКУС БССР вынесла прысуд — 10 гадоў папраўча-рабочых лагераў. Бадунову вінавацілі ў тым, што яна разам з іншымі былымі эсэрамі ўзначаліла падпольны ЦК БПСР. 25 мая 1938 года асобай нарадай НКУС прыгавораная да вышэйшай меры пакарання. Расстраляная 29 лістапада 1938 у Менску. Рэабілітаваная 21 чэрвеня 1989 года паводле пастановы Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР па прычыне адсутнасці складу злачынства. Сям'я ----- Анатоль Сідарэвіч піша, што Палута Бадунова была закаханая ў свайго таварыша па партыі Тамаша Грыба і, не з'яўляючыся яго жонкаю, іншы раз пісалася як Бадунова-Грыб. Дзяцей не мела. Ушанаванне памяці ----------------- Памятны крыж у Курапатах Месца пахавання невядомае. Гомельскія грамадскія актывісты звярнуліся да ўладаў з просьбай пераназваць вуліцу балгарскага камуніста Дзімітрава, на якой жыла Палута Бадунова, у яе гонар. Разам са зваротам было перададзена 200 подпісаў гамельчукоў. Просьба не была задаволена. У 2012 годзе была знятая дакументальна-мастацкая стужка пра Палуту Бадунову «Палута Бадунова — успомніць і не забыць», рэжысёр Валерый Мазынскі. Ідэя зрабіць фільм належыць гамельчукам, у прыватнасці — журналістцы і гісторыку Ларысе Шчыраковай. Яна пачала сама здымаць яго паводле кніжкі Валянціны Лебедзевай, а потым звярнуліся да Валерыя Мазынскага. Галоўную ролю выканала гомельская сяброўка Беларускай асацыяцыі журналістаў Ларыса Шчыракова. У кінастужцы таксама зняліся грамадскія актывісты з Гомеля. Чэшскі эпізод з жыцця Палуты здымаўся ў Чэхіі — у сярэдняй Чэхіі, у Мысліборыцах, у старым замку. Таксама здымкі праходзілі ў Карлавым універсітэце. Прэм'ера фільма адбылася ўвосень 2012 года на тэлеканале «Белсат». Зноскі ------ 1. 1 2 *Анатоль Сідарэвіч.* Яны былі першыя. Палута Бадунова // Радыё Свабода, 01 кастрычніка 2017 2. ↑ У Гомелі можа з'явіцца вуліца ў гонар міністра БНР Архівавана 27 лютага 2009. (руск.) 3. ↑ Іх імёнамі названы вуліцы горада Архівавана 7 кастрычніка 2018.//arche.by 4. ↑ Валерый Мазынскі здымае фільм пра беларускую "жалезную лэдзі" **(нявызн.)**. barysau.by (25 красавіка 2012).(недаступная спасылка) 5. ↑ Увосень - прэм'ера фільму пра беларускую жалезную лэдзі **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Навіны*. Белсат (25 красавіка 2012). Архівавана з першакрыніцы 4 чэрвеня 2012. Праверана 20 верасня 2015. Літаратура ---------- * *Бадунова П.* Творы. — Вільня: Gudų kultūros draugija Lietuvoje, 2018. — 125 с. — (Гендарная БНР). — ISBN 978-9955-578-19-2. (бел.), (руск.) * *Лебедзева В.* Пуцявінамі змагання і пакут: Палута Бадунова. — Мн.: Тэхналогія, 2004. ISBN 985-458-094-6. * *Лебедзева В.* Пакліканая свабодай: нарыс жыцця і дзейнасці Палуты Бадуновай. — Гомель: На правах рукапісу, 2018. — 80 с. іл. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Палута Аляксандраўна Бадунова * Валянціна Лебедзева. Палута Бадунова — палітык і жанчына * Валянціна Лебедзева. Пуцявінамі змагання і пакутаў: Палута Бадунова. * БАДУНОВА Палута // Адраджэнцы Беларусі * «Жаночы подпіс пад Актам незалежнасьці стаіць толькі ў беларусаў» // Радыё Свабода, 13 сакавіка 2018 * Да #БНР100 выйшла кніга пра «жалезную лэдзі» беларускага руху Палуту Бадунову // Радыё Свабода, 23 сакавіка 2018 * Палута Бадунова — першая жанчына-пісьменьніца Беларускай Народнай Рэспублікі // Радыё Свабода, 20 кастрычніка 2018

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Луцэвіч. **Алег Вікенцьевіч Луцэвіч** (16 красавіка 1924, в. Дубраўка, ў Пухавіцкім раёне — 18 ліпеня 2015, Мінск) — беларускі мастак-графік, педагог. Член Беларускага саюза мастакоў (1960). Брат Эмануіла Луцэвіча, беларускага вучонага, доктара медыцынскіх навук. Біяграфія --------- Перад пачаткам Вялікай Айчыннай вайны жыў у Пухавічах, дзе і застаўся ў акупацыі. Паўтара года наладжваў сувязі з падполлем і партызанамі. Вясной 1943 года пайшоў у партызанскі атрад імя Суворава 2-й Мінскай брыгады, які дзейнічаў у навакольных лясах. З ліпеня 1944 года стаў адным з першых супрацоўнікаў Беларускага дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Выкладаў малюнак у Мінскам мастацкім вучылішчы. Зноскі ------ 1. ↑ *АРТХИВ*. Олег Викентьевич Луцевич (руск.) Спасылкі -------- * *Мінскі кур'ер*. «Красавіцкія юбіляры» * *ONT.by*. Олег Луцевич: «Меня оставили в Минске и направили в Союз художников. Потому что командир отряда знал, что, значит, я рисую портреты своих друзей». (руск.)

**Небраскаўскі ўніверсітэт у Керні** (англ.: University of Nebraska at Kearney) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая месціцца ў горадзе Керні ў штаце Небраска, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Ён быў заснаваны ў 1905 годзе як Небраскаўская дзяржаўная нармальная школа ў Керні. Першыя заняткі вучэльня правяла восенню 1905 года. У 1921 годзе назва ўстановы была зменена на Небраскаўскі дзяржаўны педагагічны каледж. У 1963 годзе ён стаў Кернійскім дзяржаўным каледжам. Каледж стаў Небраскаўскім ўніверсітэтам у Керні 1 ліпеня 1991 года. Структура --------- * Каледж мастацтваў і навук * Каледж бізнесу і тэхналогій * Каледж адукацыі Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Небраска Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

**Устойлівая адзі́нка** — асноўны аб’ект вывучэння фразеалогіі, устойлівае спалучэнне словаў, якое мае пэўныя дадатковыя якасці. Пры вызначэнні тэрміна *ўстойлівая адзінка* прапануюцца самыя розныя мовазнаўчыя крытэрыі, але большасць існуючых канцэпцый арыентуецца пры гэтым на пералічэнне катэгарыяльных якасцей гэтай адзінкі, якія зводзяцца да наступных: неаднаслоўнасць; ідыяматычнасць; наяўнасць комплексу экспрэсіўных характарыстык; устойлівасць; у сінтаксічнай структуры сказа фразеалагізмы могуць замяшчаць словы; прыказкі па пабудове нагадваюць сказ. У вузкім сэнсе сінонімам *устойлівай адзінкі* стала найменне фразеалагізм. У шырэйшым сэнсе, да ўстойлівых адзінак адносяцца як фразеалагізмы, так i прыказкi. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2776169825 |

**Арцырыя аголеная** (*Arcyria denudata*) — від міксаміцэтаў сямейства *Arcyriaceae*. Апісанне -------- Прадстаўляе сабой цыліндрычныя або амаль трубчастыя целы вышынёй каля 2 міліметраў і ўнутраным радыусам паўміліметра, хоць у момант максімальнай спеласці яны могуць дасягаць 6 міліметраў у вышыню. Мае чырванаваты колер, падобны на цагляны, з тэндэнцыямі да ружовых адценняў, сцябло такога ж колеру і дыяметр у спелым стане 1,5 міліметра. Асяроддзе пражывання -------------------- Яны растуць на кары і мёртвых ствалах дрэў у перыяд з вясны да восені, аддаючы перавагу лісцяным пародам, хоць яго таксама можна знайсці на іншых відах. Ядомасць -------- Від не класіфікуецца як ядомы, хоць яго прыём не выклікае захворвання. Зноскі ------ Спасылкі -------- * Arcyria denudata (L.) Wettst. 1886 | | | | --- | --- | | ⚙️   Таксанамія | GBIF · iNaturalist · IRMNG · NCBI |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Віславух. **Мары́я Віславу́х** з дому **Боўфалаў** (польск.: Maria Wysłouch; 1858 — 20 сакавіка 1905, Львоў) — польская настаўніца, грамадская дзяячка, выдавец. Біяграфія --------- Паходзіла са збяднелай шляхецкай сям’і, пазбаўленай маёнтку за ўдзел бацькі ў паўстанне 1863—1864 гадоў. Па смерці бацькі сям’і пераехала ў Віцебск, а адтуль у Пскоў. Марыя навучалася ў Пецярбургу на вышэйшых курсаў для жанчын, па сканчэнні якіх працавала настаўніцай у Варшаве. Выйшаўшы за Баляслава Віславуха, пераехала ў Львоў, дзе разам з мужам пасвяцілася стварэнню незалежніцкай сялянскай партыі. Ад 1889 разам выдавалі двухтыднёвік «Przyjaciel Ludu». 21 мая 1890 Віславухі стварылі Таварыства сяброў асветы, якое займалася арганізацыяй вясковых чытальняў, лекцый і гутарак. У 1882—1899 гадах стварылі ў вёсках каля 300 бібліятэка і 100 чытальняў. Адначасна Марыя ўдзельнічала і ў эмансіпацыйным руху: адкрывала жаночыя чытальні, таварыствы асветы, змагалася за роўныя правы працы і заробкі для жанчын. Была адной з ініцыятарак жаночага з’езда 15 жніўня 1899 года ў Закапаным. Выдавала часопісы для сялянак. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1987. * Ś. p. Maria Wysłouchowa // *Nowości Illustrowane*. — Т. nr 14. — С. 8, 9. Спасылкі -------- * Публікацыі Марыі Віславух у бібліятэцы Polona

**Бёюк-Зіра** (азерб.: Böyük Zirə) — адзін з астравоў Бакінскага архіпелага ў Каспійскім моры. Уваходзіць у склад Азербайджана. Плошча - 1,2 км². Геаграфія --------- Востраў Бёюк-Зіра месціцца ў Бакінскай бухце ў 8,9 км на поўдзень ад гарадской набярэжнай. Выцягнуты з захаду на ўсход на 3 км, з поўначы на поўдзень — на 140 м - 620 м. Узбярэжжа скалістае, часткова ў атачэнні камяністых і пясчаных пляжаў. Паўночна-заходні край вострава высокі. Найвышэйшы пункт — 37 м. Сталых крыніц пітной вады няма. Прырода ------- Зараснікі ксерафітных раслін маюцца на ўзвышанай частцы вострава Бёюк-Зіра. Жывёльны свет бедны, прадстаўлены рэдкімі паўзунамі, птушкамі і казуркамі. Гісторыя -------- Назва вострава Бёюк-Зіра складаецца з двух слоў — азерб.: Böyük ("вялікі") і перс.: جزیره ("востраў"). У 1719 г. Пётр I даў яму назву Нарген, паколькі Бёюк-Зіра нагадаў яму аднайменны востраў у Фінскім заліве. Старая назва была вернута ў 1991 г. з набыццём незалежнасці Азербайджана. 11 снежня 1884 г. на паўночным узбярэжжы быў усталяваны маяк. У 1941 г. ён быў узарваны, каб прадухіліць магчымыя бамбёжкі Баку з боку нямецкай авіяцыі, якая магла арыентавацца на святло маяка. Узноўлены ў 1958 г. Падчас I Сусветнай вайны на востраве знаходзілася 10 тысяч турэцкіх ваеннапалонных, захопленых пры наступленні расійскіх войск ва Усходняй Анатоліі. Большасць з іх загінула. У гады сталінскіх рэпрэсій Бёюк-Зіра з'яўляўся месцам растрэлаў і катаванняў. Пасля 1991 г. востраў Бёюк-Зіра знаходзіцца ў распараджэнні ваеннага ведамства Азербайджана. На поўдзень ад вострава створаны падводныя ўмацаванні для абароны Баку. У 2011 г. быў прэзентаваны праект стварэння на Бёюк-Зіра турыстычна-забаўляльнай зоны. Спасылкі -------- * Baku guide Архівавана 18 кастрычніка 2016. * Zira Island (Nargin) Project (Baku Bay, Azerbaijan)- Zirə Adası layihəsi * Остров Беюк Зиря – новая «Жемчужина Азербайджана»

     1. Украінскі шчыт      2. Ковельскі выступ      3. Валына-Падольская пліта      4. Карпацкая складкавая вобласць      5. Заходне-Еўрапейская платформа      6. Дняпроўска-Данецкая ўпадзіна      7. Варонежскі масіў      8. Данецкая складкавая вобласць      9. Прычарнаморская ўпадзіна      10. Скіфская пліта      11. Крымская складкавая вобласць **Прычарнаморская ўпадзіна** — структура ў паўднёвай частцы Усходне-Еўрапейскай платформы; на поўначы мяжуе з Украінскім шчытом, на поўдні мяжа яе ідзе пад узровень Чорнага і Азоўскага мораў. Прычарнаморская ўпадзіна з'яўляецца платформавай структураю, крышталічны фундамент якой апушчаны на розную, як правіла значную, глыбіню. Паверхня яго нахілена з поўначы на поўдзень, ад Украінскага шчыта ў бок Чорнага мора. Дакембрыйскі асадкава-метамарфічны комплекс залягае каля Перекопскага перашыйку на глыбіні звыш 2000 м, каля Адэсы — 1600 м. Гэта параўнальна маладая накладзеная структура. Асадкі, што напаўняюць упадзіну, ляжаць на дакембрыйскіх і эпігерцынскіх блоках, падзеленых шэрагам грабенападобных дэпрэсій, дзе фундамент апушчаны да глыбіні 10000 м. З асадкавых парод найбольшай магутнасці дасягаюць неагенавыя адклады. Паверхня тэрыторыі нізінная, з шырокімі рачнымі далінамі, ліманамі (гл. Прычарнаморская нізіна). Літаратура ---------- * Мала гірнича енциклопедія. В 3-х т. / За ред. В. С. Білецького. — Донецьк: Донбас, 2004. — ISBN 966-7804-14-3.

**Андрэй Рамашэўскі** (нар. 18 ліпеня 1970, г. Мінск, Беларусь) — старшыня Цэнтральнага Каардынацыйнага Камітэта, адзін з заснавальнікаў «Партыі аматараў піва», удзельнік шматлікіх палітычных перформансаў пачатку 90-х, палітычны зняволены. Біяграфія --------- Андрэй Рамашэўскі нарадзіўся ў Мінску 18 ліпеня 1970 г. Пасля школы вучыўся ў РТІ, потым на хімічным факультэце БДУ. Меў кантакты з асяродкам вядомага ў другой палове 80-х гг. дыскусійнага клуба «Сучаснік» пад кіраўніцтвам філосафа Льва Крывіцкага. Супрацоўнічаў з Cацыял-дэмакратычным саюзам Л. Крывіцкага. 30 кастрычніка 1988 г. А. Рамашэўскі ўдзельнічаў у Мітынгу-рэквіеме «Дзяды», які быў жорстка разагнаны супрацоўнікамі міліцыі з прымяненнем спецсродкаў. А. Рамашэўскі быў сябрам Дэмакратычнага саюзу В. Навадворскай — партыі ліберальных антыкамуністаў. 24-25 чэрвеня 1989 г. прымаў удзел у якасці госця ва ўстаноўчым з’ездзе БНФ у Вільнюсе. На пачатку 90-х удзельнічаў у антымілітарысцкіх акцыях пратэсту на Плошчы Незалежнасці (тады пл. Леніна) ў Мінску. Быў сябрам міжнароднай міжпартыйнай Транснацыянальнай радыкальнай партыі Partito radicale. Каардынаваў рух антыпрагібіцыянізму ў Беларусі — леварадыкальны рух за адмову мэтазгоднасці забаронаў у заканадаўстве, рэлігіі і грамадскай маралі, у тым ліку і адмову забароны на ўжыванне ўсіх відаў наркотыкаў. Супрацоўнічаў з першымі беларускімі дэмакратычнымі выданнямі на пачатку 90-х, газетай «Беларуская трыбуна», працаваў адказным сакратаром у газеце *Навіны БНФ «Адраджэньне»*. у 1990—1991 гг. працаваў у газеце «Свабода». Меў творчую мянушку Борман. А. Рамашэўскі — удзельнік пратэстаў каля Парламента Літвы супраць увядзення савецкіх войск у Вільнюсе у студзені 1991 г. падчас барацьбы літоўскага народа за незалежнасць. У 1993 г. быў адным з заснавальнікаў «Партыі аматараў піва», партыі альтэрнатыўнага тыпу ліберальна-дэмакратычнага накірунку. Члены партыі былі ў асноўным з мінскага творчага асяродку. У партыю ўваходзілі рок-музыкант Лявон Вольскі, мастак і паэт Міхал Анемпадыстаў, рок-музыкант і дызайнер Сяргей Скрыпнічэнка, пісьменнік і журналіст Севярын Квяткоўскі, дэпутат Вярхоўнага Савету РБ Лявон Тарасенка і іншыя. Партыя была створана прыкладна ў адзін час з падобнымі партыямі ў суседніх з Беларуссю краінах: * Польская партыя аматараў піва (Польшча), створаная ў 1991 г. удзельнічала ў выбарах 1991 г. у Польшчы, мела 16 месцаў у парламенце. * Украінская партыя аматараў піва (Украіна) зарэгістравана ў 1992 г. * Партыя аматараў піва (Расія) зарэгістравана ў 1994 г. Партыя прызнавала «прыярытэт праў чалавека над правамі дзяржавы і агульначалавечых каштоўнасцяў над ідэалагічнымі ўстаноўкамі». Дзейнасць партыі была часова прыпыненая рашэннем Цэнтральнага Каардынацыйнага Камітэта ПАП у 1996 г. У 1997 г. была зачынена рашэннем Міністэрства Юстыцыі РБ. А. Рамашэўскі быў кандыдатам у дэпутаты ў Парламенцкіх выбарах у Беларусі ў 1995 г. **Храналогія пераследу** 14 траўня 1995 г. адбыўся Рэферэндум ў Беларусі па зменах Канстытуцыі РБ, статусу рускай мовы, дзяржаўнай сімволікі і эканамічнай інтэграцыі з Расіяй. 24 траўня 1995 г. была праведзеная адна з першых пры прэзідэнцтве А. Лукашэнкі акцый пратэсту супраць змены сімволікі, у якой удзельнічаў і А. Рамашэўскі. У ёй удзельнічалі моладзевыя актывісты, анархісты і студэнты. Яны хадзілі вакол будынка адміністрацыі прэзідэнта з закладзенымі за галаву рукамі, сімвалізуючы паліцэйскую краіну, іранічна спявалі гімн БССР і трымалі нахіленым долу чырвона-зялёны сцяг, які пасля быў вывешаны на грамадскую прыбіральню ў Аляксандраўскім скверы. Пад канец акцыі сцяг быў падраны на шматкі. Акцыя была разагнана міліцыяй, было арыштавана каля 20 чалавек, у тым ліку і А. Рамашэўскі. Амаль праз год, 29 красавіка 1996 г. праз тры дні пасля разагнанага ўладамі «Чарнобыльскага Шляху-96», на хвалі рэпрэсій, якія разгарнуліся пасля Чарнобыльскага шляху, А. Рамашэўскі быў арыштаваны за ўдзел у акцыі пратэста 24 мая 1995 г. Ён быў абвінавачаны ў «здзеку над дзяржаўнай сімволікай», нягледзячы на тое, што падраны сцяг быў старога ўзору часоў БССР. Тры месяцы А. Рамашэўскі правёў у СІЗА-1 у Мінску. 1 ліпеня 1996 г. абвясціў галадоўку пратэста. 19 ліпеня 1996 г. судом Ленінскага раёна Мінска прызнаны вінаватым па ч. 2 арт. 201 КК РБ (злоснае хуліганства) і асуджаны на 2 гады пазбаўлення волі ўмоўна з адтэрміноўкай на 1 год. Прысуд вынес суддзя Н. В. Курыловіч. А. Рамашэўскага вызвалілі ў зале суда. 26-27 лістапада 1996 г. браў удзел у Першым з’ездзе беларускіх нацыяналістаў у Віцебску. З’езд, ініцыяваны беларускім паэтам Славамірам Адамовічам, праходзіў у мастацкай галерэі, а затым у майстэрні мастака Алеся Пушкіна. З’езд быў разагнаны міліцыяй. Удзельнікі з’езда ўсклалі вянок да помніка У. Караткевіча. Каля помніка былі арыштаваныя некалькі актывістаў. У выніку А. Рамашэўскі быў асуджаны на 10 сутак, А. Пушкін на 15 сутак, С. Адамовіч на 10 сутак адміністрацыйнага арышту. У 1997 г. А. Рамашэўскі пакінуў Беларусь і атрымаў палітычны прытулак у Чэхіі. Удзельнічае ў грамадскім жыцці беларусаў Чэхіі. Працуе адміністратарам вэб-сайта інфармацыйнага часопіса Belarusian Review. Сябра Рады суполкі «Скарына». 20-21 кастрычніка 2017 г. удзельнічаў кандыдатам у выбарах у парламент Чэхіі ад Пірацкай партыі Чэхіі. Партыя мае фракцыю ў парламенце Чэхіі, выступае за свабоду інфармацыі ў інтэрнэце, абарону прыватнага жыцця карыстальнікаў інтэрнэту, рэформу патэнтнай сістэмы. Жанаты. Жонка Люцыя. Трое сыноў: Якуб, Радаван, Рафаэль, Францішак і дачка Тамара. У мастацтве ----------- Мастак Алесь Пушкін. Партрэт Бормана. Зноскі ------ 1. ↑ Лев Владимирович Кривицкий 2. ↑ Архівавана 18 лютага 2018. Декларация ДС 3. ↑ 4. ↑ Топ 5 самых дурацких политических партий 5. ↑ Архівавана 19 верасня 2016. 6. ↑ 7. ↑ ПАРТЫЯ АМАТАРАЎ ПІВА 8. ↑ Архівавана 19 мая 2015. Рацыянальнасць нацыянальнай сімволікі 9. ↑ Как менялся «Чернобыльский шлях». 1996—2014 10. ↑ 11. ↑ 12. ↑ Архівавана 21 лютага 2018. Як стваральнік беларускай Партыі аматараў піва пераехаў жыць у чэскую вёску і стаў піратам 13. ↑ ПИРАТСКИЕ ПАРТИИ: МИРОВЫЕ ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ 14. ↑ Літаратура ---------- *Севярын Квяткоўскі.* Фрашкі да пляшкі. — Менск, 2007 — С. 20. *Вячаслаў Ракіцкі.* Сто адрасоў свабоды. — Радыё Свабода, 2011. — С. 196—198, 221—222. Спасылкі -------- * * Архівавана 25 студзеня 2017. * Архівавана 19 мая 2015. * * * * *

**Сцягі зямель Аўстрыі** ўяўляюць сабой прамавугольныя палотнішча, раздзеленыя палосамі асноўных колераў адпаведнай зямлі. Сцягі з выявай герба з'яўляюцца афіцыйнымі сімваламі зямель Аўстрыі і выкарыстоўваюцца толькі ўрадавымі органамі зямель (Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга ням.: Dienstflagge). У адрозненні ад гэтых сцягаў жыхары зямель могуць выкарыстоўваць грамадзянскія сцягі зямель (Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга ням.: Landesflagge), якія адрозніваюцца ад афіцыйных сцягаў адсутнасцю герба. Некаорыя сцягі без выявы греба вельмі падобныя, як напрыклад сцягі Ціроля і Верхняй Аўстрыі. Сцягі часта выкарыстоўваюцца ў вертыкальных варыянтах. Спіс ---- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Бургенланда | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Бургенланда | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Вены | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Вены | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Верхняй Аўстрыі | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Верхняй Аўстрыі | | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Зальцбурга | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Зальцбурга | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Карынціі | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Карынціі | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Ніжняй Аўстрыі | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Ніжняй Аўстрыі | | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Форарльберга | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Форарльберга | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Ціроля | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Ціроля | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Штырыі | Маленькі чорна-белы вексілалагічны сімвал або піктаграма, якае паказвае розныя выкарыстанні сцяга Сцяг Штырыі | Гл. таксама ----------- * Сцяг Аўстрыі Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Сцягі зямель Аўстрыі на Вікісховішчы | * Гербы зямель Аўстрыі

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Палякі. **Палякі** — этнаграфічная група рускіх, расселеная пасля 1763 на Алтаі па рацэ Уба і часткова ў Забайкаллі. Палякі былі нашчадкамі рускіх старавераў з Калужскай, Тульскай, Разанскай, Арлоўскай губерняў, якія перасялілася спачатку ў Рэч Паспалітую (у раёнах Старадуба, Веткі, Дабранкі, Гомеля, Дарогабужа), а адтуль у канцы XVII стагоддзя пераселеных у адміністрацыйным парадку ў Сібір. Палякі на працягу двух стагоддзяў гадоў падтрымлівалі толькі ўнутрысямейныя шлюбныя сувязі, пазбягаючы ўступаць у шлюб з прадстаўнікамі іншых сібірскіх этнасаў. Крыніцы ------- 1. ↑

  Калона караля ЖыгімонтаКалонаСтатуя караляПаваленая статуя ў 1945 годзе **Калона караля Жыгімонта** (польск.: Kolumna Zygmunta III Wazy, Kolumna Zygmuntowska) — помнік каралю Жыгімонту III на плошчы перад Каралеўскім палацам у Варшаве. Гісторыя -------- Калона была ўстаноўлена ў 1643—1644 гадах у якасці дара караля Уладзіслава IV у гонар яго бацькі, па праекце Аўгустына Лочы і Канстанціна Тэнкала. Статуя была створана Клементэ Молі і адлітая з бронзы каралеўскім ліцейнікам Даніілам Тымам. Статуя адлюстроўвае караля ў рыцарскіх даспехах. У правай руцэ трымае крывую шаблю, левай рукой абапіраецца на крыж. Ствол калоны, першапачаткова выраблены з мяккага кангламерату, быў у 1885—1887 гадах заменены ствалом з граніту. Падчас Варшаўскага Паўстання калона была павалена. Яна была адноўленая ў 1949 годзе (адсутнічыя элементы узнавіў скульптар Юзаф Газы). Быў выраблены новы ствол з граніту, пастаўленага стшэгомскім кар’ерам у Сілезіі. Надпіс на калоне: | | | | | --- | --- | --- | | "| Жыгімонт III, у сілу свабодных абранняў польскі кароль, у сілу спадчыны, пераемнасці і закона — кароль Швецыі, улюбёны мірам і славай, першы сярод каралёў, у вайне і перамогах, нікому не саступаючы, узяў у палон маскоўскіх начальнікаў, захапіў сталіцу і землі Маскву, разграміўшы войска, вярнуўшы Смаленск, разбіў уладу Турцыі пад Хотынам, кіраваў сорак чатыры гады | "| Зноскі ------ 1. ↑ H. Sygietyńska, *Kamień w architekturze i rzeźbie Warszawy*, с. 105. 2. ↑ J.Górski, *Warszawa w latach 1944—1949. Odbudowa*, с. 420. Літаратура ---------- * Górski J. *Warszawa w latach 1944–1949. Odbudowa*, Warszawa 1988. ISBN 9788301033224. * Sygietyńska H. *Kamień w architekturze i rzeźbie Warszawy*, Warszawa 1978. Спасылкі -------- * * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Калона Жыгімонта III Вазы**

**Золтан Лаціновіч** (венг.: Latinovits Zoltán, 9 верасня 1931 — 4 чэрвеня 1976) — венгерскі акцёр тэатра і кіно. Жыццё і творчасць ----------------- Золтан Лаціновіч нарадзіўся ў заможнай сталічнай сям’і. Бацькі расталіся неўзабаве пасля нараджэння сына. Атрымаў архітэктурную адукацыю, займаўся жывапісам, увогуле быў шырока адораным і адукаваным чалавекам. Дэбютаваў у кіно ў 1959 годзе. Здымаўся ў найбуйнейшых айчынных і еўрапейскіх кінарэжысёраў (Хуан Антоніа Бардэм, Міклаш Янча, Золтан Хусарык, Андраш Ковач[en], Зольтан Фабры). На мяжы 1960—1970-х гадоў быў адным з самых папулярных кінаакцёраў Венгрыі. Вядомы таксама выкананнем вершаў Эндрэ Адзі і Атылы Ёжэфа. Скончыў жыццё самагубствам, кінуўшыся пад цягнік. Крыніцы ------- Літаратура ---------- * Кино: Энциклопедический словарь / Гл. ред. С. И. Юткевич — Москва, «Советская энциклопедия», 1987. — с. 228—229 * Якубович О. Золтан Латинович, в сборнике Актёры зарубежного кино. Выпуск 9. — М. 1975. — с. 125—143 * Hegyi B. Latinovits: legenda, valóság, emlékezet. Budapest: Gondolat, 1983 * Ablonczy L. Latinovits Zoltán tekintete: dokumentumok, tűnődések, beszélgetések. Budapest: Minerva, 1987 * Szigethy G. Latinovits: jelenetek egy színész életéből. Budapest: Gabo Kiadó, 1999 Спасылкі -------- * Золтан Лаціновіч на сайце «*Internet Movie Database*» (англ.)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Less (значэнні). **less** — кансольная праграма ў UNIX-падобных сістэмах, якая ўжываецца для прагляду (але не змянення) змесціва тэкставых файлаў на экране. Паказвае файл з магчымасцю пракруткі. Less — удасканаленне ўтыліты more. Магчыма і адваротная пракрутка. У адрозненні ад vi (які таксама можна ўжываць для прагляду файлаў), less не мае патрэбы ў чытанні ўсяго файла перад стартам і вынікова хутчэй працуе з буйнымі файламі. Сінтаксіс каманды: ``` less [параметры] <імя\_файла> ``` less можна выклікаць з параметрамі, якія змяняюць паводзіны, напрыклад, колькасць радкоў для адлюстравання аднаго экрана. Гэтыя параметры могуць вар'іравацца ў разных Unix сістэмах. У той час, калі less адлюстроўвае файл, можна выкарыстоўваць разнастайныя каманды навігацыі. Гэтыя каманды базуюцца на камандах з more і vi узятыя разам. Таксама магчымы пошук у файле. Па змоўчванню, less адлюстроўвае змест стандартнага вываду. Калі вывад перанакіроўваецца на іншы тэрмінал, напрыклад pipe з іншай каманды, less паводзіць сябе як cat. less быў напісаны *Mark Nudelman* (англ.) і зараз уключаны ў праект GNU. Гэта каманда уключана ў шматлікія Unix сістэмы. Спасылкі -------- * Афіцыйная хатняя старонка (англ.) * Дапаможная man-старонка (англ.) Зноскі ------ 1. ↑ Downloading less Праверана 31 снежня 2017. | ⛭Стандартныя праграмы UNIX (усе праграмы) | | --- | | Файлавыя сістэмы | chroot · dd · df · fdisk · fsck · mkisofs · mkswap · mount · umount · rehash | | Файлы і каталогі | cat · chattr · cd · chmod · chown · chgrp · cksum · cmp · cp · diff · du · file · fuser · ln · ls · lsof · mkdir · mv · od · pwd · rm · rmdir · split · touch | | Працэсы | at · cron · exit · kill · killall · nice · nohup · pgrep · pidof · pkill · ps · renice · sleep · time · top · wait · watch | | Карыстальнікі | env · finger · id · last · logname · mesg · passwd · su · sudo · uptime · w · wall · who · whoami · write | | Сетка | ftp · host · ifconfig · netcat · netstat · nmap · nslookup · ping · rlogin · SSH · traceroute · wget | | Тэксты | AWK · comm · cut · ed · ex · expand · unexpand · fmt · head · iconv · join · less · more · paste · pr · sed · sort · tac · tail · tr · uniq · wc · xargs | | Камандны радок | alias · basename · bash · bind · dirname · echo · expr · false · printf · test · true · unset | | Пошук | find · grep · strings · whereis · which | | Рознае | banner · bc · cal · date · help · lp · man · Xhistory · size · tee · uname · yes · reboot |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Фабры. **Зо́льтан Фа́бры** (венг.: Zoltán Fábri; 15 кастрычніка 1917, Будапешт — 23 жніўня 1994, Будапешт) — венгерскі кінарэжысёр, сцэнарыст. Народны артыст Венгрыі (1965). Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Венгрыі 1953, 1955, 1970. Біяграфія --------- Магіла Зольтана Фабры на могілкі Фаркашрэці ў Будапешце. Рыхтаваўся стаць мастаком, вучыўся ў Інстытуце выяўленчых мастацтваў, затым у Будапешцкай тэатральнай акадэміі, якую скончыў у 1941 годзе. У 1941—1944 гадах акцёр і рэжысёр Нацыянальнага тэатра, у 1949 кіраўнік тэатра юнага гледача ў Будапешце. У 1952 годзе дэбютаваў як кінарэжысёр (фільм «Бура»). Творчасць --------- Ствараў разнастайныя па жанрах і стылях фільмы, у якіх разглядаў асобу ў сувязі з гістарычным і сацыяльным асяродкам: «Карусель» (1956), «Спадар настаўнік Ганібал» (1956, прыз Міжнароднага кінафестывалю ў Карлавых Варах), «Ганна Эйдэш» (1958), «Два таймы ў пекле» (1961), «Дваццаць гадзін» (1965, прызы міжнародных кінафестываляў у Маскве, Венецыі), «Пасля сезона» (1966, прыз Міжнароднага кінафестывалю ў Венецыі), «Пятая пячатка» (1976, галоўны прыз Міжнароднага кінафестывалю ў Маскве), «Венгры» (1978), «Рэквіем» (1982), «Прыходзьце на мае імяніны» (1984) і інш. Выступаў як сааўтар сцэнарыяў і мастак сваце фільмаў, тэатральны сцэнограф, кніжны графік. Яго творчасці прысвечаны фільм «Зольтан Фабры» (1980). Зноскі ------ Літаратура ---------- * Фабры Зольтан. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 16: Трыпалі — Хвіліна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 16. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0263-6 (т. 16). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Зольтан Фабры | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | AllMovie · AlloCiné · Česko-Slovenská filmová databáze · Danish Film Database · Internet Movie Database · КиноПоиск | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая расійская (старая версія) · Brockhaus | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · gravsted.dk | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90848536 · BNF: 146785742 · CiNii: DA14133749 · GND: 119310198 · ISNI: 0000 0000 8187 210X · LCCN: n82107851 · LNB: 000297907 · NKC: jn20000700512 · NTA: 241640695 · NSZL: 000000001234 · NUKAT: n2011166415 · SUDOC: 113727372 · VIAF: 118138704 | |

**Уладзімір Рыгоравіч Ванееў** (6 жніўня 1896, в. Шчыпічоўшчына, Вяцкая губерня — 12 кастрычніка 1941, Вязьма) — савецкі функцыянер. Кіраваў арганізацыяй савецкага падполля і партызанскага руху ў Беларускай ССР за часамі Другой сусветнай вайны. Біяграфія --------- За часамі Першай сусветнай вайны ў 1915 годзе патрапіў на вайну, ваяваў на Заходнім фронце. У войску далучыўся да камуністычнага руху. У лютым 1917 года пад Бабруйскам даведаўся аб перамозе Лютаўскай рэвалюцыі. Вёў сярод салдат актыўную прапаганду ідэй бальшавізму. У пачатку 1918 года ўступіў у РКП(б), удзельнічаў у грамадзянскай вайне. У 1921 годзе вярнуўся ў родную вёску і арганізаваў там камуністычную ячэйку з парабкаў і беднаты. Быў абраны старшынёй Кацельніцкага гарсавета. Паступіў у Прамысловую акадэмію ў Маскве, але скончыць навучанне не паспеў, у 1933 годзе яго прызначылі начальнікам палітычнага аддзела саўгаса ў Заходне-Сібірскім краі. Член ЦВК СССР у 1927—1929 гадах. У 1937 годзе паводле распараджэння ЦК ВКП(б) прызначаны на пасаду старшыні Менскага гарадскога савета. Дэпутат Вярхоўнага Савета СССР з 1937 года. Кіруе будаўніцтвам абарончых рубяжоў і ваенных прадпрыемстваў. 28 ліпеня 1938 года прызначаны на пасаду народнага камісара гандлю БССР, з сакавіка 1939 намеснік старшыні СНК БССР. З сакавіка 1941 года — сакратар ЦК КП(б)Б. Займаўся мабілізацыяй ваеннаслужачых, арганізацыяй эвакуацыі насельніцтва, вывазам у тыл дакументаў, матэрыяльных каштоўнасцяў і абсталявання. Адступіў з Мінска перад прыходам нямецкіх войскаў, працягваў дзейнасць Магілёве, Віцебску, Гомелі. Ванееў кіраваў арганізацыяй партызанскага руху на тэрыторыі Беларускай ССР. Паводле яго загаду ў тыл праціўніка былі адпраўленыя будучыя буйныя арганізатары і кіраўнікі партызанскага руху: Васіль Корж, Ціхан Бумажкоў, Фёдар Маркаў, Мінай Шмыроў, Аляксей Кляшчоў і многія іншыя. 23 ліпеня 1941 года быў прызначаны брыгадным камісарам, членам Ваеннага савета 19-й арміі  (руск.) (бел. Заходняга фронту, удзельнічаў у абарончых баях пад Віцебскам, Смаленскам, Вязьмай. Трапіў у акружэнне. Пры прарыве акружэння быў на чале адной з ударных груп. 12 кастрычніка 1941 года загінуў у баі. Узнагароды ---------- 16 верасня 1943 года за заслугі ў арганізацыі партызанскага руху ў Беларусі, гераізм і мужнасць, праяўленыя ў барацьбе з ворагам, Уладзімір Ванееў пасмяротна быў узнагароджаны ордэнам Леніна. Памяць ------ Імем Уладзіміра Ванеева названы вуліца і плошча ў Мінску. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 Ванеев Владимир Григорьевич // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 100. — 737 с. 2. ↑ Інфармацыйнае паведамленне аб пасяджэнні першай сэссіі Вярхоўнага Савета БССР 1-га склікання 28 ліпеня 1938 года // *Звязда*. — 1938. — № 174. — С. 1. 3. ↑ «Партией призванный», С.Родионов (руск.) 4. ↑ Улица Ванеева на Официальный интернет-портале Минского горисполкома Архівавана 22 ліпеня 2015. (руск.) Спасылкі -------- * Памятная старонка на сайце Беларускага Дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай Айчыннай Вайны Архівавана 22 красавіка 2012. (руск.) * Артыкул пра У. Р. Ванеева Архівавана 19 снежня 2017. ў газеце Минский Курьер (руск.)

**Сектазнаўства** — міждысцыплінарнае вучэнне, якое займаецца вывучэннем сект, іх арганізацыйнай структуры, спосабаў вярбоўкі і ўтрыманні новых членаў. Першыя навукова-тэарэтычныя асновы сектазнаўства былі распрацаваны каталіцкімі багасловамі яшчэ ў Сярэднявеччы. У Расіі і іншых краінах былога СССР шырокае вывучэнне сект пачалося з пачатку 1990-х гадоў, калі шмат якія секты развярнулі сваю дзейнасць на тэрыторыі СНД. Тэорыю сучаснага сектазнаўства ў Расіі распрацаваў вядомы багаслоў і гісторык А. Л. Дворкін. Гл. таксама ----------- * Парахрысціянскія секты * Камерцыйныя культы Спасылкі -------- * *Дворкин А. Л.* Сектоведение. Тоталитарные секты. Опыт систематического исследования

Вігвам пенабскот, крыты карою. Канада **Вігва́м** (з алган.: *wīkwām*, літаральна «жытло»), таксама вядмы як **ве́ту** (з мовы вампаноаг: *wetu*, «дом») і **вікія́п** (з месквакі: *wikiyapi*, «хаціна») — аднакамернае жытло паўночнаамерыканскіх індзейцаў купалападобнай формы. Першапачаткова алганкіны называлі так розныя па тыпу хаціны, у тым ліку доўгія дамы з бярвення. З XVII ст. еўрапейскія каланісты ўжывалі гэта паняцце для ўсіх жылых будынкаў лясных індзейцаў усходняга ўзбярэжжа Паўночнай Амерыкі. Толькі ў XIX ст. калі адбылася навуковая сістэматызацыя, назва **вігвам** замацавалася за пэўным па форме тыпам жытла. Гісторыя -------- Каталіцкая капліца ў форме вігвама на востраве Макінак Відавочна, вігвам — адзін з найстаражытнейшых тыпаў жытла. Вігвамападобныя будынкі выяўлены археолагамі нават на тэрыторыі Еўропы (каля 11 000 гадоў таму). Даследаванне стаянак палеаіндзейцаў паказвае, што яны таксама карысталіся круглявымі хацінамі са слупом у цэнтры. Алганкіны, што ў XVII ст. насялялі лясную зону ўсходняга ўзбярэжжа і Вялікіх азёр Паўночнай Амерыкі, выкарыстоўвалі слова *wīkwām* адносна любога тыпу жытла, прычым яны будавалі самыя розныя па форме хаціны з розных матэрыялаў. Каркасныя пабудовы ў форме купалу, дзе сцены адначасова з’яўляліся дахам, былі шырока распаўсюджаны ў плямён, што былі вымушаны сезонна перамяшчацца па пэўнай тэрыторыі, паколькі адначасова займаліся паляваннем і земляробствам. Нават тыя плямёны, што пад уздзеяннем еўрапейцаў пачыналі весці аселы лад жыцця, захоўвалі тыповую купалападобную канструкцыю, хаця стацыянарныя вігвамы патрабавалі лепшага ацяплення і часам — ваеннага ўмацавання. Пасля з’яўлення ў XVII ст. французскіх і англійскіх паселішчаў у Паўночнай Амерыцы іх жыхары таксама выкарыстоўвалі жытлы, падобныя на індзейскія. Англійскія вігвамы ўзгадваюцца пры апісанні калоніі Масачусецкага заліва. Да пачатку XX ст. змены ў ладзе жыцця прывялі да распаўсюджання еўрапейскіх тыпаў жытла сярод індзейцаў. Аднак нават у нашы дні вігвамы ўзводзяць як часовае сезоннае жытло паляўнічых у Канадзе, для рытуальных мэтаў або ў якасці забавы пры абслугоўванні турыстаў. Канструкцыя ----------- Для ўзвядзення вігвамаў выбіралася пляцоўка з роўнай паверхняй звычайна ў форме кола або авалу. Далей ладзіўся каркас з драўляных жэрдак. У лясной зоне паўночнага ўсходу Паўночнай Амерыкі выбіраліся маладыя гнуткія дрэвы да 5 м у даўжыню. На Вялікіх раўнінах вікіяпы будавалі з галін вярбы. Жэрдкі згіналі ў форме аркі і замацоўвалі па краях пляцоўкі. У некаторых выпадках жэрдкі звязваліся над цэнтрам пляцоўкі. Для захавання планіроўкі ў час будоўлі ў цэнтры пляцоўкі ставілася прамое бервяно, над якім счаплялі каркас. Для ўстойлівасці да вертыкальных жэрдак прымацоўваліся больш тонкія, што ішлі паралельна зямлі. Жэрдкі счапляліся адна да адной з дапамогай палосак лубу і карэння хвоі. Купалападобная форма павінна была абараніць жытло ад частых атмасферных ападкаў. Падрыхтаваны каркас пакрывалі карою, скурамі дзікіх жывёл, саламянымі і лісцянымі матамі, якія сшываліся разам для воданепранікальнасці. Знутры для ацяплення таксама выкарыстоўваліся саламяныя маты. У адрозненне ад знешніх, яны дэкараваліся. Падлогу пакрывалі хваёвымі галінамі, у зімовы перыяд — яшчэ і скурамі. Агмень уяўляў сабою яміну, вакол якой ладзілі земляную платформу. Галерэя ------- * Будоўля вігвама, 1863 г.Будоўля вігвама, 1863 г. * Хаціна аджыбвэ, 1846 г.Хаціна аджыбвэ, 1846 г. * Вігвам мікмак, 1873 г.Вігвам мікмак, 1873 г. * Вікіяп апачы, 1903 г.Вікіяп апачы, 1903 г. * Сучасная рэканструкцыя вігвама алганкінаў XVII ст.Сучасная рэканструкцыя вігвама алганкінаў XVII ст. Гл. таксама ----------- * Тыпі * Хоган * Пуэбліта * Іглу * Будан * Юрта * Чум * Палатка * Шацёр Зноскі ------ 1. ↑ Wigwam 2. ↑ Wampanoag homes 3. ↑ Wickiup 4. ↑ Archaeologists discover Britain's oldest home 5. ↑ Robert F. Maslowski, The Kanawha Valley and its Prehistoric People Архівавана 1 красавіка 2003. 6. ↑ Mary C. Beaudry, Documentary Archaeology in the New World, p. 129. 7. ↑ Гл.: George Francis Dow, Every Day Life in the Massachusetts Bay Colony Спасылкі -------- * Энцыклапедыя Канады * Энцыклапедыя: факты, інфармацыя, малюнкі * Як будаваліся вігвамы Архівавана 11 лютага 2017. * Дамы індзейцаў | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Канадская · Britannica (11-th) |

Часопіс Узвышша № 1 **«Узвышша»** (*Беларускае літаратурна-мастацкае згуртаванне «Узвышша»*) — аб'яднанне беларускіх пісьменнікаў, якое існавала з 26.5.1926 па снежань 1931. Было заснаванае групай былых сяброў літаб'яднання «Маладняк» (гл.далей: гісторыя, праграма). Члены аб'яднання: К. Чорны (старшыня), К. Крапіва (намеснік старшыні), А. Бабарэка (сакратар), З. Бядуля, П. Глебка, С. Дарожны, У. Дубоўка, М. Лужанін, Я. Пушча, В. Шашалевіч, Т. Кляшторны, Ф. Купцэвіч, Л. Калюга, А. Мрый (А. Шашалевіч), К. Кундзіш (К. М. Якаўчык), А. Адамовіч, Ю. Віцьбіч. Аб'яднанне выдавала літаратурны часопіс «Узвышша» (1927—1930), зборнікі творчасці сваіх сяброў. Праграма -------- На ідэйна-мастацкую платформу аб'яднання зрабіла станоўчае ўздзеянне літаратурная група «Перавал», якое працавала ў Маскве і выставіла лозунг барацьбы за высокую эстэтычную культуру творчасці. У праграмна-палемічным дакуменце «Камунікат беларускага літаратурна-мастацкага аб'яднання „Узвышша"» (1926) стваральнікі абвяргалі спробы сваіх літаратурных праціўнікаў дыскрэдытаваць новую літаратурную арганізацыю, беспадстаўна абвінавачваць яе ў ідэалізме, эстэцтве, «ліквідатарстве» i дробна-буржуазнай ідэалогіі. На думку заснавальнікаў, агульнаасветніцкі i палітычна-прапагандысцкі кірунак літаратурнай арганізацыі, непазбежны «ў кругабезе агітацыі за развіццё беларускай культуры», траціў сваю мэтазгоднасць, бо час патрабаваў дыферэнцыяцыі i выразнай спецыялізацыі — «палітасвета для палітасветных устаноў, літаратурныя згуртаванні ― для развіцця літаратуры», што, аднак, не выключала «актыўнага ўдзелу ў грамадскім жыцці кожнага з пісьменнікаў». Ідэйная платформа аб'яднання была абвешчаная ў праграмнай заяве (тэзісах) «Ад беларуска літататурна-мастацкага згуртавання „Узвышша"» (1927). Заява ўключала крытычны аналіз становішча тагачаснай беларускай літаратуры (спадчыны яе заснавальтнікаў Я. Купалы, Я. Коласа, М. Багдановіча і іншых, творчасць маладых пісьменнікаў, якія недаацэньвалі або зусім не прызнавалі літаратурную традыцыю, і не ўзнялі літаратуру на новы мастацкі ўзровень), крытыку «маладнякізму», як літаратурна-асветніцкага кірунку. Дасягнуць вяршыні нацыянальнай літаратуры, на думку членаў «Узвышша», магчыма было шляхам вучобы i выхавання талентаў, пераадолення эпігонскіх тэндэнцый i стварэння арыгінальнай школы літаратурнага мастацтва праз развіццё высокай культуры мовы, арганічнае спалучэнне рэалістычных традыцый са смелым наватарствам (шырокае выкарыстанне мастацкай сімволікі, «канцэнтраваная вобразнасць», нацыянальна-спецыфічная тэматыка i жанравасць, цэласнасць i канцэптуальнасць творча-мастацкага мыслення, разнастайнасць форм i стыляў). Актыўна-пераўтваральная пазіцыя літаратуры да жыцця абазначалася паняццем «аквітызм», што сімвалізавала працэсы сацыяльна-эканамічнага i духоўнага адраджэння беларускага народа ва ўмовах сацыялістычнага будаўніцтва, азначала рухомасць, зменлівасць жыцця і літаратуры. У артыкулах А. Бабарэкі «З літаратурных нататак», «Максім Багдановіч у літаратурных ацэнках», «Аб разуменні мастацкай творчасці і аб некаторых пытаннях у вывучэнні беларускай літаратуры» (усе ― 1927), У. Дубоўкі «Пра літаратурную мову» i «Рыфма ў беларускай народнай творчасці» (1927), К. Чорнага «Небеларуская мова ў беларускай літаратуры» (1928), «Перад другім дзесяцігоддзем» (1928), «Публіцыстычныя нататкі» (1929), Я. Пушчы «Кніга лірыкі як мастацкае цэлае» (1927), «За стыль эпохі» (1929), у рэцэнзіях на творы Я. Коласа, З. Бядулі, К. Чорнага i інш. выявіліся асноўныя прынцыпы ўзвышаўскай праграмы ў дачыненні да канкрэтных пытанняў літаратурнай творчасці і спецыфічныя для гэтага аб'яднання асаблівасці крытыкі (спалучэнне агульнафіласофскага, сацыялагічнага і эстэтычнага аналізу творчасці, арыентацыя на смелы мастацкі эксперымент, пастаноўка на першы план майстэрства і таленту, пэўны ўплыў канструктывісцкіх ідэй). Ацэнкі ------ Праграма аб'яднання трапіла пад крытыку, часта нядобразычлівую і тэндэнцыйную, з боку тагачасных аб'яднанняў «Полымя», «Маладняк» і «БелАПП», была рэалізавана толькі часткова, і паўплывала пераважна на крытыку і публіцыстыку (пераадоленне сацыялагічных спрашчэнняў), прозу (наватарскія пошукі К. Чорнага, З. Бядулі і інш.), сатыру (К. Крапіва) і эпічную паэзію (паэмы У. Дубоўкі), у меншай супені ― на лірыку і драматургію. У дзейнасці аб'яднання сустракаліся неаб'ектыўныя стаўленні да «маладнякоўцаў», недаацэнка зробленага імі. Не былі паслядоўнымі адносіны да фальклору: народная творчасць асобныя пісьменнікі разглядалі як паўфабрыкат, будаўнічы матэрыял, не заўсёды ўлічвалі яе самастойную эстэтычную вартасць. Савецкая крытыка 1930-х — пач.1950-х гг. цалкам адмаўляла значэнне «Узвышша» ў станаўленні беларускай савецкай літаратуры, адносіла аб'яднанне да варожых сацыялізму арганізацый; уклад аб'яднання ў развіццё літаратуры, мастацкай культуры i эстэтычнай думкі Беларусі быў аб'ектыўна ацэнены ў савецкім літаратуразнаўстве толькі ў 2-й пал. 1950-х — 1960-я гг. Гісторыя -------- У гісторыі дзейнасці аб'яднання вылучаюцца 3 этапы. На 1-м этапе (май 1926 — снеж. 1929) аформілася ідэйна-эстэтычнае аблічча «Узвышша». Ідэя-праект (стварэнне невялікай групы таленавітых пісьменнікаў, павышэнне эстэтычнай якасці мастацкай творчасці, крытыка арганізацыйнай структуры «Маладняка») была абгрунтавана А. Бабарэкам на пасяджэнні Цэнтральнага бюро «Маладняка» (26.5.1926), дзе разглядалася заява пра выхад са складу гэтага аб'яднання. Заснавальнікі «Узвышша» — былыя сябры літаб'яднання «Маладняк» А. Бабарэка, У. Дубоўка, К. Крапіва, Я. Пушча, К. Чорны — не пагаджаліся з пралеткультаўскімі тэндэнцыямі ў «Маладняку», якія выявіліся ў недаацэнцы мастацкай спадчыны, тэорыі «калектыўнай творчасці», што вяло да занядбання літаратурнага майстэрства i прафесійнай падрыхтоўкі. На другім этапе (студзень―кастрычнік 1930) у выніку нападак вульгарна-сацыялагічнай крытыкі аб'яднанне прыняло «Пастанову літаратурна-мастацкага згуртавання „Узвышша" пра палітычныя памылкі ў літаратурна-публіцыстычнай творчасці» (1930), у якой адзначаюцца недакладныя фармулёўкі ў асобных артыкулах Дубоўкі, Купцэвіча, Чорнага і інш. перабольшанне нацыянальнага моманту ў літаратуры, недаацэнка грамадскай працы; прызнаюцца «ідэйныя памылкі» ў паэмах «І пурпуровых ветразяў узвівы» У. Дубоўкі, «Калі асядае муць» Т. Кляшторнага, «Случчына» Лужаніна, у цыкле вершаў «Лісты да сабакі» Я. Пушчы. У артыкуле «Пралетарскім шляхам» кіраўнікі «Узвышша» былі вымушаны адмовіцца ад «нашаніўскіх традыцый старэйшага пакалення пісьменнікаў», абяцалі разгарнуць самакрытыку, глыбей засвоіць асноўныя палажэнні марксізму-ленінізму, пераадолець у сваёй свядомасці «дробнабуржуазную сялянскую хістную псіхалогію», уключыцца ў барацьбу за калектывізацыю вёскі і ўзгадняць літаратурную дзейнасць з працай грамадскіх арганізацый. Адначасова адзначалася, што «Узвышша» дало «шэраг выдатных мастацкіх твораў, блізкіх пралетарыяту». На 3-м этапе (1931) агульны сход аб'яднання (снежань 1931) прыняў рашэнне аб яго ліквідацыі. Зноскі ------ 1. ↑ Юрка Віцьбіч называецца сябрам аб'яднання ў інфармацыйных дадатках да Ю. Віцьбіч (Стукаліч). Антыбальшавіцкія паўстаньні і партызанская барацьба на Беларусі. У выд. Л. Юрэвіча.. 2. ↑ Паводле думкі сяброў «Узвышша», «маладнякізм» ва ўмовах пераходу ад ваеннага камнуізму да НЭПу ўступіў у паласу ідэйна-творчага крызісу, што выразілася ў перавазе абстрактна-агітацыйнай лірыкі, застоі ў эпічным і драматычным жанрах, ва ўзнікненні ў «маладнякізме» розных плыняў: «бурапеннай» творчасці, пратакольна-дыдактычнага апісальніцтва і, нарэшце, канструктыўнай плыні «ўзвышэнства», прадстаўнікі якой імкнуліся да стварэння культурна-мастацкіх каштоўнасцей шляхам творчага засваення здабыткаў мастацкай спадчыны і паглыбленага вывучэння сучаснага жыцця. (Конан 1987) 3. ↑ Паводле (Конан 1987). Літаратура ---------- * *У. Конан.* «Узвышша» // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2001. — С. 568. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0214-8. * *У. Конан.* Узвышша // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-і т. / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1987. — Т. 5. Скамарохі — Яшчур. — С. 346—347. — 703 с. — 10 000 экз. * Пшыркоў Ю. С. Беларуская савецкая проза. — Мн. 1960; * Конан У. М. Развіццё эстэтычнай думкі ў Беларусі (1917—1934 гг.). — Мн. 1968; * Мушынскі М. І. Беларуская крытыка i літаратуразнаўства. 20—30-я гады. — Мн. 1975. * Чыгрын І. П. Крокі: проза «Узвышша». — Мн. 1989. Спасылкі -------- * Архіў нумароў «Узвышша» на «ПрайдзіСвеце»

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Забалацце. **За́балацце** (трансліт.: *Zabalaccie*, руск.: Заболотье) — аграгарадок у Мсціслаўскім раёне Магілёўскай вобласці. Размешчана на р. Мяртвіцы. Уваходзіць у склад Ходасаўскага сельсавета. Да 22 лютага 2012 года вёска ўваходзіла ў склад Забалацкага сельсавета. Назва ----- Назва паходзіць ад знаходжанне вёскі «за балотам» адносна нейкага іншага аб'екта. Гісторыя -------- Згадваецца ў 1758 годзе як вёска ў Мсціслаўскім ваяводстве ВКЛ. У 1777 годзе сяло ў Чэрыкаўскім павеце Магілёўскай губерні. У 1858 годзе 163 рэвізскія душы. У 1897 годзе ў Беліцкай воласці Чэрыкаўскага павета, 104 двары, 642 жыхары, быў піцейны дом. У пачатку XX стагоддзя адкрыта школы граматы, у якой у 1905 годзе навучалася 60 хлопчыкаў, 2 дзяўчынкі. У 1905 годзе побач з Забалаццем (тады 146 двароў, 645 жыхароў была яшчэ адна аднайменная вёска (11 двароў, 35 жыхароў), у той жа воласці. Савецкая ўлада ўстаноўлена ў студзені 1918 года. Дзейнічала працоўная школа першай ступені, у якой у 1925 годзе быў 71 вучань. З 1924 года цэнтр Забалацкі сельсавета Расненскага раёна Калінінскай акругі. У 1925 годзе адкрыта хата-чытальня. У 1931 годзе ў вёсцы Забалацце-1 калгас «Чырвоны ўсход» (40 гаспадарак, 301 га ворыва), у вёсцы Забалацце-2 — калгас «Чырвоная рунь», конная крупарушка. Абслугоўвала калгасы Ходасаўская МТС імя Тэльмана. У 1940 годзе да вёскі далучаны пасёлкі Жолаб, Малькаўка, хутары Мохава, Рошча, Украіна. У Вялікую Айчыннаю вайну з 14 ліпеня 1941 года да 30 верасня 1943 года была акупіравана гітлераўцамі. Паблізу вёскі ў час вайны дзейнічаў партызанскі атрад «Чапай» 13-й партызанскай брыгады. Мікратапонімы ------------- * **Цагельня** — невялікае месца ў лесе, дзе раней стаяў цагельны завод, пазней быў разбураны. * **Баргутаў Лес** -- лес як ісці з вёскі Чорная Сасна на вёску Прыбярэжжа. Да Кастрычніцкай рэвалюцыі ў гэтым месцы жыў чалавек на імя Баргут, быццам, ён вакол свайго дому лес і пасадзіў. * **Лес Каміншчына** — назва паходзіць ад прозвішча памешчыка Камінскага. Зямля Камінскага пачыналася ад Маслёнкаў, сядзіба была каля цяперашняй вёскі Ходасы-2, сядзібны дом стаяў на ўзгорку, вакол быў парк засаджаны кветкамі, асабліва шмат было акацый. Камінскі быў сярэдняга росту, добра апрануты, у заўсёды да бляску начышчаных ботах. У «Мікалаеўскую вайну» па вёсках хадзілі ўпаўнаважаныя і збіралі адзенне для салдат. Зайшлі і да Камінскага, а ён быццам адмовіў і адказаў: «Наш Міколка так збяднеў, што адзенне не мае для салдат». За гэтыя словы Камінскага закавалі ў кайданы і пагналі пехатою на Магілёў, больш пра яго ніхто не чуў. Сучасны выгляд -------------- Сучасная вёска Забалацце складалася шляхам зліцця некалькіх вёсак — Забалацце-1, Забалацце-2, Рошча, Барсукі і шэрагу хутароў. На паўночным захадзе ад вёскі працякае рака Мяртвіца. Генеральны план забудовы распрацаваны ў 1984 годзе. Вёска падзелена на дзве зоны — сядзібную і вытворчую. У сядзібную зону уваходзяць жылая забудова і грамадскі цэнтр, які склаўся на пашыраным участку галоўнай вуліцы — уездзе з боку шашы Магілёў-Мсціслаў. Пашырэнне вуліцы ўтварае плошчу, дзе ўзведзены будынак канторы саўгаса. Побач 1-павярховы цагляны будынак сельсавета. Насупраць канторы саўгаса узведзены 4-кватэрны жылы дом. Побач будынкі сталовай, комплексна-прыёмнага пункта бытавога абслугоўвання насельніцтва і лазня. У зону грамадскага цэнтра ўключаецца таксама 1-павярховы цагельны будынак бібліятэкі, 2-павярховы панэльны дом дзіцячага саду-ясляў, драўляныя будынкі 8-гадовай школы, магазіна, клуба. Жылая зона складаецца ў асноўным з індывідуальных драўляных дамоў з прысядзібнымі ўчасткамі. Новае будаўніцтва намечана весці ў паўднёва-заходнім кірунку, дзе ўжо пабудавана 20 цагляных 1-павярховых дамоў. Вытворчая зона размешчана ў цэнтральнай, паўночнай і паўночна-ўсходняй частках вёскі. Ва ўшанаванне памяці 216 землякоў — савецкіх воінаў і партызан, якія загінулі у Вялікую Айчынную вайну, у 1968 годзе устаноўлены помнік — скульптура воіна. Насельніцтва ------------ * 1858 г. — 163 рэвізскія душы * 1897 г. — 104 двары, 642 жыхары * 1905 г. — 146 двароў, 645 жыхароў; у другой вёсцы — 11 двароў, 35 жыхароў * 1997 г. — 408 жыхароў, 162 двары * 2012 г. — 350 жыхароў * 2013 г. — 344 жыхары * 2014 г. — 351 жыхар * 2015 г. — 330 жыхароў * 2016 г. — 319 жыхароў Вядомыя асобы ------------- * **Мікалай Станіслававіч Мураўёў** — ураджэнец вёскі, воін-інтэрнацыяналіст Афганістана. Пасмяротна узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі. Галерэя ------- * * Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Магілёўская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2007. — 406 с. — ISBN 978-985-458-159-0. (DJVU) 2. ↑ «Об изменении административно-территориального устройства некоторых административно-территориальных единиц Могилевской области». Решение Могилевского областного Совета депутатов от 22 февраля 2012 г. № 14-10 Архівавана 18 мая 2021. (руск.) 3. ↑ НГАБ, ф. 1731, воп. 1, спр. 35, с. 342. 4. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Забалацце (Мсціслаўскі раён) | ⛭**Ходасаўскі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Ходасы | | Аграгарадкі | Забалацце | | Вёскі | Бескаўка · Бязводзічы · Бялынец · Васількова · Ваўкаўцы · Кісялёўка · Краснае · Лыкінка · Міхайлава · Пабеда · Прыбярэжжа · Пятрыгі · Пячкавіцкі ільнозавод · Пячкавічы · Ракітанка · Старынка · Сычоўка · Усполле · Чорная Сасна · Шэйкі · Юшкавічы · Ясьманава |

Малюнак 1883 г. **Ілавары**, або **ісуа** (малаял.: ഈഴവർ) — прадстаўнікі недатыкальнай касты ў Керале. Паводле паданняў, ілавары паходзяць са Шры-Ланкі і з’яўляюцца першымі распаўсюджвальнікамі культуры какосавай пальмы на поўдні Індыі. Відавочна, у мінулым былі ваенізаванай супольнасцю, таму маюць некаторыя традыцыі, падобныя з наярскімі. Іх сацыяльна-рэлігійны ранг даволі нізкі. Ілавараў прылічаюць да «людзей без варны» або далітаў. Лічыцца, што ў мінулым ілавары займаліся зборам какосаў, вытворчасцю алкагольных напояў, працавалі як наёмныя рабочыя або нават рабы. Але ў XIX ст. большасць з іх была дробнымі памешчыкамі і арандатарамі, займалася некаторымі рамёствамі, аказвала медыцынскія і ваенныя паслугі. Дзякуючы высокаму ўзроўню пісьменнасці некаторыя ілавары рабілі кар’еру пры дварах мясцовых манархаў або ў брытанскай адміністрацыі. У адрозненне ад астатніх малаялі, ілавары трымаюцца адліку сваяцтва і перадачы спадчыны па мужчынскай лініі. Іх культура знакаміта маляўнічымі святамі, танцавальным і песенным мастацтвам, ваеннымі адзінаборствамі, лекаваннем. Літаратура ---------- * *Sadasivan, S. N.* A Social History of India. — New Delhi, 2000. ISBN 81-7648-170-X

**Ваямпі** (саманазва: *Wayãpi*, літаральна «стральцы») — індзейскі народ Паўднёвай Амерыкі. Жывуць на поўдні Французскай Гвіяны і ў бразільскім штаце Амапа. Агульная колькасць (2021 г.) — 1800 чалавек. Гісторыя -------- Ваямпі размаўляюць на мове, якая адносіцца да галіны тупі—гуарані. У мінулым яны насялялі ніжнюю плынь ракі Шынгу. У XVIII ст. па запыту партугальскіх місіянераў-езуітаў ваямпі рушылі на поўнач, каб змагацца з французамі, аднак паміж 1780 г. і 1815 г. апынуліся ў ізаляцыі ад еўрапейцаў. Яна была перарвана толькі ў 1940-я гг. у Французскай Гвіяне і ў 1970-я гг. у Бразіліі. У нашы дні ваямпі падзяляюцца на 4 тэрытарыяльныя групы. 1 з іх існуе на поўдні Французскай Гвіяны, 3 — на захадзе Амапы. Культура -------- Ваямпі займаюцца падсечна-агнявым земляробствам. Вырошчваюць кукурузу, маніёк, батат, трыснёг для атрымання валокнаў, бананы і г. д. Мужчыны выпальваюць лясныя надзелы, астатні клопат пра ўраджай кладзецца на жанчын. Мужчыны таксама палююць і ловяць рыбу. Жанчыны займаюцца збіральніцтвам. Толькі 1 з груп ваямпі ў Амапе ўдзельнічае ў здабычы золата і такім чынам мае сталае дачыненне да грашовай эканомікі. Тым не меней, усе групы ваямпі злучаны ў гандлёвую сетку, створаную індзейцамі-карыбамі. Яна заснавана на абмене карыснымі рэчамі. Так, за еўрапейскія тавары і лодкі ваямпі расплачваюцца бавоўнай, паляўнічымі сабакамі і ўпрыгожваннямі з пер’я. Гандляры *yepe* звычайна маюць сваяцкія або сяброўскія сувязі з індзейскімі абшчынамі і дзякуючы гэтаму атрымоўваюць ільготы. Дзякуючы абмену еўрапейскія тавары даволі хутка выціскаюць традыцыйныя рамесныя выбары. Паляўнічыя ахвотна карыстаюцца агнястрэльнай зброяй. Лукі і стрэлы захоўваюцца толькі для здабычы рыбы. Згодна з паданнямі ваямпі, да перасялення яны жылі ў буйных вёсках на чале з вялікімі правадырамі. Бліжэй да нашага часу экстэнсіўныя формы забеспячэння вымусілі іх часта мяняць месца жыхарства, шукаць болей урадлівыя глебы і багатыя лясы. У выніку на змену сталым буйным вёскам прыйшлі малыя мабільныя паселішчы, у якіх дамінуе 1 пашыраная сям'я на чале са старэйшым мужчынам. Пад яго ўладай знаходзяцца сем’і зяцёў і сыноў. Звычайна такія паселішчы не маюць пэўнага плана, але іх цэнтрам лічыцца пляц за агароджай *okara*. У кожнай хаціне жыве 1 малая нуклеарная сям’я. Акрамя таго, будуюць некалькі гаспадарчых хацін для захоўвання прыпасаў і прыгатавання ежы. Традыцыйныя жытлы *oka* ўзводзяцца на па́лях. Дахі крыюцца сухім пальмавым лісцем. Родаў як асобных сацыяльных груп не захавалася. Ваямпі вылучаюць блізкіх сваякоў *yanewãku*, жыхароў свайго паселішча *eletã lang*, астатнія з’яўляюцца чужынцамі *ãm k*. Шлюбы імкнуцца заключаць са стрыечнымі братамі і сёстрамі без асаблівых цырымоній. Калі ў паселішчы дзяўчын шлюбнага ўзросту болей, чым хлопцаў, дазваляюцца шлюбы з мужчынамі з вонкавага свету, але так, каб зяць перасяліўся ў паселішча жонкі. Пэўны перыяд (часам ён цягнецца некалькі гадоў) такі зяць мае статус жаніха, займаецца забеспячэннем сям’і нявесты рыбай або дзічынай. Звычайна пасля заключэння сталага шлюбу маладая жонка пераязджае ў дом бацькоў мужа. Праз некалькі гадоў яны будуюць сваё асобнае жытло. Палігінія сустракаецца рэдка, але ўспрымаецца з павагай. Сучасныя дзеці-ваямпі маюць магчымасць наведваць школы, але навучанне адбываецца на французскай і партугальскай мовах. Выключэнне складаюць місіянерскія школы ў Амапе, дзе таксама выкарыстоўваецца родная мова. Ваямпі практыкуюць супольныя піры. Яны арганізуюцца сталымі мужчынамі і суправаджаюцца шчодрымі падарункамі ўдзельнікам. Такім чынам мужчына-арганізатар мае магчымасць падвысіць свой сацыяльны і палітычны статус. Канкурэнцыя знутры аднаго паселішча часам прыводзіць да раз’яднанасці і канфліктаў паміж сваякамі. У мінулым пасля смерці чальца сям’і яго маёмасць хавалі разам з ім або спальвалі. У нашы дні яна перадаецца блізкім сваякам. Ваямпі маюць багаты фальклор, пераказваюць старажытныя міфы і гістарычныя паданні. Святы суправаджаюцца музыкай і танцамі. Рэлігія ------- Ваямпі лічаць, што сусвет і чалавечае грамадства былі створаны вялікім богам *Yaneya*. Ён падзяліў сусвет на 4 часткі. У вышэйшых 2 частках жывуць багі і духі. Трэцяя частка аддана чалавецтву. Ніжэйшая — вялікім ляніўцам, якія ўсведамляюць сябе людзьмі. Чалавечы сусвет пабудаваны на хісткай раўнавазе, таму людзі павінны паважаць прыроду і ніколі не забіваць занадта шмат звяроў ці рыбы, а таксама не збіраць занадта шмат лясных прадуктаў, інакш за гэта чакае помста. Арганізатарам рэлігійных рытуалаў з’яўляецца шаман *paye*. Дзякуючы тытунёваму соку, раслінным галюцынагенам і бразготкам ён змяняе стан сваёй свядомасці, «вандруе» па іншых сусветах, мае зносіны з духамі. Шаман імкнецца падпарадкаваць духі прыроды, а людзей, вінаватых у злоўжываннях, пакараць з дапамогай табу. Падлеткі, хлопчыкі і дзяўчаты, праходзяць абавязковы рытуал ініцыяцыі, або «змены скуры», калі да скуры прыкладваюць мурашак. Памерлых хаваюць у аддаленых мясцінах і ніколі не наведваюць іх магільню, паколькі духі мёртвых людзей разглядаюцца як небяспечныя. З 1980-х гг. распаўсюджваецца хрысціянства, практыкуюцца некаторыя хрысціянскія абрады накшталт хрышчэння. Зноскі ------ 1. ↑ Wayampi, Amapari Спасылкі -------- * Wajãpi — Indigenous Peoples in Brazil * Wayampi Language and the Wayampi Indian Tribe * Wayãpi — Encyclopedia.com * Isolation in small populations of Wayampi Amerindians promotes endemicity and homogenisation of their faecal virome, but its distribution is not entirely random

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Лабзоў. **Карл Васілевіч Лабзоў** (25 лістапада 1934, Менск) — беларускі архітэктар. Біяграфія --------- Скончыў у 1959 годзе Мінскі архітэктурна-будаўнічы тэхнікум. Беларускі політэхнічны інстытут у 1968 г. Працаваў у Мінскпраекце, з 1977 года — галоўны архітэктар аддзела ДПІ-12 Мінлегпрама СССР. Член Саюза архітэктараў СССР з 1972 года. Пражываў у Мінску. Творчасць --------- Асноўныя працы (у аўтарскім калектыве): аблваенкамат (1975), глядзельная зала рэспубліканскага ДК прафтэхадукацыі па вул. Фабрыцыуса, 5 (1977), 9-павярховыя жылыя дамы па вул. Каржанеўскага (1976), Кавальскай, у мікрараёне Аэрадромная-1 (1981) у Мінску, льнозавод у Панявежысе ЛітССР і ПТВ у Таліне (1983), Бабруйская трыкатажная (1985), Магілёўская даследча-эксперыментальная і швейная (1986) фабрыкі, рэканструкцыя Полацкай швейнай фабрыкі (1987). Зноскі ------ Літаратура ---------- * Лобзов Карл Васильевич // Архитекторы Советской Белоруссии: Биогр. справочник / Союз архитекторов БССР; Сост. В. И. Аникин и др.. — Мн.: Беларусь, 1991. — 262 с. — ISBN 5-338-00611-1. (руск.)