Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

Follow

recursal 8

**Царква Прападобнай Параскевы Сербскай** — праваслаўны храм у вёсцы Балата Кобрынскага раёна Брэсцкай вобласці. Помнік драўлянага дойлідства з рысамі стылю класіцызму. Гісторыя -------- Пабудавана ў 1882 годзе з дрэва паводле праекта інжынера Фёдара Афанасьева (складзены ў 1880) на месцы старога храма. У 1879 годзе вяскоўцы сабралі 694 рублі, мясцовы памешчык А. М. Ган ахвяраваў дрэва і жалеза на дах. Будаўніцтва храма ажыццявілі селянін В. Гарбузаў з сям’ёй і мясцовыя жыхары. Архітэктура ----------- Аб’ёмна-прасторавая кампазіцыя ўключае кубападобны цэнтральны аб’ём з цыбулепадобнай галоўкай над стронкім чатырохсхільным дахам, памавугольную апсіду з бакавымі рызніцамі і тро’ярусную званіцу. Цэнтральны і два бакавыя ўваходы вылучаны адпаведна шасцю- і чатырохкалоннымі порцікамі пад двухсхільнымі дахамі. Фасады аздоблены прафіляванымі карнізамі, ліштвамі аконных праёмаў, гарызантальнай і вертыкальнай шалёўкай. ### Інтэр’ер У інтэр’еры драўляны трох’ярусны іканастас, створаны ў 1885 г. паводле праекта інжынера Аляксандра Рэмера. Абразы XVIII — XIX стагоддзяў: «Прападобная Параскева Пятніца», «Мікалай Цудатворац», «Ражджаство Хрыстова», «Ісус Хрыстос», «Сабор Маці Божай», «Архідыякан Сцяфан», «Свяціцель»; Евангелле 1780 г. Літаратура ---------- * Праваслаўныя храмы Беларусі / А. М. Кулагін, З. Э. Герасімовіч, У. П. Свентахоўскі. — Мн. БелЭн, 2007. * Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1984. — Брэсцкая вобласць. — 368 с. іл. — С. 253 Спасылкі -------- * Царква Прападобнай Параскевы Сербскай (Балата) на сайце Праваслаўная архітэктура Беларусі (бел.) * Царква Прападобнай Параскевы Сербскай (Балата) на сайце Radzima.org * Царква Прападобнай Параскевы Сербскай (Балата) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Царква Прападобнай Параскевы Сербскай (Балата) на сайце «Архіварта»

**GNU Privacy Guard**, **GnuPG**, **GPG** — вольная альтэрнатыва набору крыптаграфічнага ПЗ PGP пад ліцэнзіяй GNU General Public License. з’яўляецца часткай праекту GNU, атрымала гранты ад нямецкіх уладаў. GnuPG цалкам сумяшчальны са стандартам IETF OpenPGP. Бягучыя версіі GnuPG маюць магчымасць узаемадзейнічаць з PGP і іншымі OpenPGP-сумяшчальнымі сістэмамі ў рэжыме сумяшчальнасці. GnuPG дазваляе шыфраваць і падпісваць дадзеныя ў мэтах бяспечнага захоўвання і перадачы інфармацыі. Гісторыя -------- Першапачаткова GnuPG быў створаны Вернерам Кохам (ням.: Werner Koch). Версія 1.0.0 была выпушчана 7 верасня 1999 г. Нямецкае міністэрства Эканомікі і Тэхналогій прафінансавала развіццё дакументацыі і партаванне на АС Microsoft Windows у 2000 годзе. 1 жніўня 2006 года выйшла версія 1.4.5, а 13 лістапада 2006 года — версія 2.0. Галіны абедзвюх версій GnuPG будуць існаваць і распрацоўвацца асобна і паралельна. 6 снежня 2006 года выйшла абнаўленне 1.4.6, а 2 лютага 2007 года — абнаўленне 2.0.2. Асаблівасці GnuPG ----------------- * Поўная альтэрнатыва PGP. * Не выкарыстоўвае патэнтаваныя алгарытмы. * Распаўсюджваецца пад GNU General Public License. * Поўная рэалізацыя OpenPGP (RFC2440). * Расшыфроўка і аўтэнтыфікацыя паведамленняў, зашыфраваных пры дапамозе PGP 5, 6 и 7. * Падтрымка электроннага лічбавага подпісу з дапамогай алгарытмаў ElGamal, DSA, RSA і хэш-функцый MD5, SHA-1, RIPE-MD-160 і TIGER. * Праца з асіметрычным шыфраваннем ElGamal і RSA (даўжыня ключа з 1024 да 4096 біт) * Падтрымка блокавых алгарытмаў сіметрычнага шыфравання AES, 3DES, Blowfish, Twofish, CAST5, а таксама IDEA з дапамогай плагіна. * Лёгкая рэалізацыя новых алгарытмаў пры дапамозе дадатковых модуляў. * Падтрымка пратэрмінаваных ключоў і подпісаў. * Інтэграваная падтрымка HKP сервераў ключоў. Выкарыстанне GnuPG ------------------ GnuPG — ПЗ, якое часта ўсталёўваецца ў вольных АС, напрыклад: GNU/Linux, FreeBSD, OpenBSD і NetBSD. Нягледзячы на тое, што стандартным інтэрфейсам з’яўляецца камандны радок, існуюць розныя дадатковыя інтэрфейсы, напрыклад, GnuPG інтэграваны ў KMail і Evolution (графічныя кліенты электроннай пошты). Механізм плагінаў цалкам сумяшчальны са стандартам OpenPGP. Пры дапамозе пашырэння Enigmail GnuPG працуе ў паштовым кліенце Mozilla Thunderbird для шыфравання і аўтэнтыфікацыі паведамленняў. Таксама падтрымку GnuPG маюць кліенты The Bat! і Gnus. Для шыфравання і падпісвання электронных лістоў можна выкарыстоўваць GnuPG разам з любым паштовым кліентам, працуючым праз пратаколы POP3, IMAP4, SMTP пры дапамозе праграмы GPGRelay. Акрамя гэтага, карыстаючыся дадатковымі плагінамі GnuPG ці SecureIM, можна шыфраваць паведамленні праз GnuPG падчас карыстання кліентам сетак хуткіх паведамленняў Miranda IM. GnuPG падтрымліваецца Jabber-кліентамі Psi і Gajim. У 2005 годзе кампаніі G10 Code Intevation стварылі Gpg4win — праграмны набор, які ўключае GnuPG для Windows, WinPT, Gnu Privacy Assistant і плагіны GnuPG для правадніка Windows і Outlook. Гл. таксама ----------- * PGP Зноскі ------ 1. ↑ Gpg4win (англ.) Спасылкі -------- * Вэб-сайт GNU Privacy Guard * Вэб-сайт MacGPG * GnuPG для Windows * Старонка GnuPG Freshmeat * GPG and Mutt Архівавана 3 мая 2006. * Short two page tutorial on en/decrypting files using public keys

**Ху Сыхуэй** (кіт. спр. 忽思慧, піньінь *Hū Sihui* ,斯斯, ,斯斯斯) — мангольскі медык і дыетолаг пры дынастыі Юань ў Кітаі. Вядомы дзякуючы свайму складанню «Іньшань-чжэн'яа  (англ.) (бел.» («Найважнейшыя прынцыпы ежы і напояў»), якая стала класічным творам кітайскай медыцыны  (руск.) (бел. і кухні  (руск.) (бел.. У ім ён упершыню ў навуцы ясна заявіў пра тое, што шэраг хвароб прама звязаны з недастатковасцю карысных рэчываў пры харчаванні, і лечыцца правільным харчаваннем. Біяграфічныя звесткі -------------------- Амаль усё пэўнае, што нам вядома пра Ху Сыхуэя, запазычана з яго ўвядзення да яго кнігі. Мангол, чыноўнік палаты Сюаньхуэй-юань, Ху Сыхуэй з’явіўся пры двары каля 1315 года ў якасці лекара ўдовай імператрыцы-маці, затым стаў таксама адказваць за здароўе імператрыцы-жонкі, а затым атрымаў ранг галоўнага імператарскага лекара і быў прызначаны адказваць за харчаванне і напоі імператара і яго шматлікай сям’і ў гады Еньюй (1314—1320) праўлення Буянту-хана  (руск.) (бел.. Паводле падання, Буянту-хан (Аюрбарыбада, імператар Жэнь-цзун), правёўшы некалькі гадоў у паходах, захварэў ад напружання і пакутаваў ад вострых боляў у нырках. Агароднінны адвар, прапісаны Ху Сыхуэем, за тры месяцы вылечыў манарха, а неўзабаве зацяжарыла адна з наложніц хана. Ху Сыхуэй быў шчодра ўзнагароджаны імператарам. У 1330 годзе ён прадставіў да двара кнігу «Іньшань-чжэн'яа  (англ.) (бел.», якая падсумавала вопыт медыка, што адказвае за здароўе і працаздольнасць гаспадара, гэта значыць, па яго перакананні, апасродкавана за дабрабыт дзяржавы. Найважнейшыя прынцыпы --------------------- У «Іньшань-чжэн’яа» («Найважнейшыя прынцыпы ежы і напояў») Ху Сыхуэй выступае за ўмеранасць, дысцыпліну і разнастайнасць у ежы, гігіену і распарадак дня, важнасць спецыяльных дыет і ўстрымання ад спіртнога для цяжарных; падрабязна апісвае, як хваробы звязаны з дэфіцытам карысных рэчываў (зыходзячы з таго, што значная частка хвароб прычыняецца няправільным харчаваннем і лечыцца правільным харчаваннем), дае дыетычныя супрацьпаказанні для хворых і дзяцей, піша пра несумяшчальныя прадукты. Ён надае ўвагу таксама правільнаму захоўванню харчовых прадуктаў, правільнаму посуду і т. д. Рэцэпты і інгрэдыенты кнігі апісаны ў адпаведнасці з іх тэрапеўтычным дзеяннем (94 стравы, 35 супоў, 29 рэцэптаў ад старэння і іншыя, з ілюстрацыямі). Стравы рэкамендуецца вар’іраваць штодня, падпарадкоўваючы іх стану і сезоннасці. Кніга адлюстравала як паўночнакітайскія, так і значныя мангольскія, цюркскія і персідска-мусульманскія кулінарныя ўплывы, якія зацвердзіліся пры двары імперыі яшчэ ў часы Хубілая. У выніку яна прадстаўляе сабой адзін з найважнейшых дакументаў аб кухні Еўразійскага сярэднявечча. Спіс інгрэдыентаў складаецца з 230 артыкулаў з каментаром аб іх пажыўнасці і ўздзеянні і ўключае збожжа, мяса, рыбу, малюскаў, садавіну, гародніну. Напрыклад, аб сабачым мясе гаворыцца, што яно салёнае, не занадта надае сілы, нетаксічнае і супакойвае органы цзан; што вінаград надае сілы і ўмацоўвае характар; што залішняе ўжыванне апельсінаў шкодзіць печані. Менавіта ў працы Ху Сыхуэя ўпершыню апісана пекінская качка  (руск.) (бел.. Праца Ху Сыхуэя шырока выкарыстоўваўся не толькі пры двары позняй Юань, але і пры дынастыі Мін, якая, заняўшы ў 1368 годзе Пекін, стала камбінаваць родную для сябе кухню Паўднёвага Кітая з «мангалізаванай» (касмапалітычнай) кухняй юаньскага двара. Чжу Цыюй  (руск.) (бел. імператар Дайцзун (кіраваў у 1449—1457), уласнаручна напісаў прадмову да чарговага выдання кнігі Ху Сыхуэя. Бібліяграфія ------------ ### На кітайскай мове * 飮膳正要 Аўтар: 忽思慧 Выдавецтва: 发行北京市新华书店, 1985. * 千金食治 Аўтар: 忽思慧 Выдавецтва: 新华书店北京发行所发行, 1985. Усяго старонак: 176 * 饮膳正要 Аўтары: Husihui, 忽思慧, Bin Huang, 黄斌 Суаўтар 黄斌 Выдавецтва: 中国书店, 1993. * 飮膳正要 Аўтар: 忽思慧 / 忽思慧又名:和斯辉,元代蒙古族营养学家、医学家 / Выдавецтва: 新華書店上海發行所發行, 1990. ISBN 7532508307, 9787532508303 Усяго старонак: 324 ### На англійскай мове * Buell, Paul, Eugene Newton Anderson, Hu-ssu-hui. A soup for the Qan. Chinese Dietary Medicine. Kegan Paul International, 2000. 715 pages. ISBN 9780710305831 ### На японскай мове * 薬膳の原典飲膳正要 Аўтары: 忽思慧 Пераклад: 越智猛夫 Выдавецтва: 八坂書房, 1993. ISBN 4896946235, 9784896946239 Усяго старонак: 328 Зноскі ------ 1. ↑ Needham, Joseph. Poverties and Triumphs of the Chinese Scientific Tradition. \\ в сб. The «Racial» Economy of Science. Indiana University Press, 1993. ISBN 0253208106, 9780253208101 — стар. 41 пра тое, што Сыхуэй вопытным шляхам адкрыў vitamin deficiency deseases 2. ↑ **Unschuld, Paul Ulrich. Medicine in China: A History of Pharmaceutics. University of California Press, 1986. ISBN 0520050258, 9780520050259** стр. 213—214 3. ↑ Allsen, Thomas T. Culture and Conquest in Mongol Eurasia. Cambridge University Press, 2001. ISBN 052160270X, 9780521602709 стр. 130—131 4. ↑ Медицина эпох Цинь и Юань на сайте Шэнь-нун.ком, Integrated Chinese Medicine Holdings Ltd. 5. ↑ Beijing Duck Архівавана 14 верасня 2008. (Пекинская утка) на сайте Международного Китайского Совета по Языкам 6. ↑ Imperial Food in the Ming Dynasty на сайте China Internet Information Center Літаратура ---------- * 蒙古族科学家 Аўтары: 张继霞, Jixia Zhang, 巴拉吉尼玛, Balajinima. 全国少数民族优秀图书出版资金资助项目 Выдавецтва: 远方出版社, 2005. ISBN 7807231092, 9787807231097 * 飮膳正要新編 Аўтары: Y. C. Kong, 江潤祥, Sihui Hu, Xiuying Hu. Выдавецтва: 中文大學出版社, 2004. ISBN 9622018246, 9789622018242 Усяго старонак: 311 (аўтарская інтэрпрэтацыя кнігі Ху Сыхуэя) | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 123444780 · ISNI: 0000 0004 4457 9288 · LCCN: n82037818 · NTA: 329895680 · SUDOC: 261015567 · VIAF: 60421821 | |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Свята-Пакроўская царква. **Свята-Пакроўская царква** — праваслаўны храм у гонар Пакрова Прасвятой Багародзіцы ў в. Бушыкі Глыбоцкага раёна Віцебскай вобласці. Пабудавана ў другой палове 18 ст. на ўзгорку на ўскраіне вёскі з цэглы, пагост акаймаваны бутавай агароджай. Рэканструявана ў 19 ст. Архітэктура ----------- Від на царкву Пакрова Прасвятой Багародзіцы ў Залессі Царкоўным (Бушыках), 1928 год. Помнік архітэктуры барока і рэтраспектыўна-рускага стылю. Вырашана трохчасткавай аб’ёмна-прасторавай кампазіцыяй: двух’ярусная (васьмярык на чацверыку) шатровая прытвор-званіца, завершаная макаўкай. Прамавугольны ў плане аб’ём малітоўнай залы накрыты чатырохсхільным дахам, завершаным цыбулепадобным купалам на васьмігранным барабане. Фасады рытмічна расчлянёны арачнымі аконнымі праёмамі (пераплёты ў форме праваслаўнага крыжа) і парнымі пілястрамі ў прасценках, апярэзаны тонкапрафіляваным антаблементам. Арачны ўваходны праём аформлены кілепадобным перспектыўным парталам, з выявай Багародзіцы над ім. Літаратура ---------- * Праваслаўныя храмы Беларусі / А. М. Кулагін, З. Э. Герасімовіч, У. П. Свентахоўскі. — Мн. БелЭн, 2007. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Свята-Пакроўская царква (Бушыкі) на Вікісховішчы | * Свята-Пакроўская царква (Бушыкі) на сайце Radzima.org * Свята-Пакроўская царква (Бушыкі) на сайце Глобус Беларусі (руск.) *

**Ішталош-Кё** (**Ішталошко**; венг.: Istállós-kő) — гара ў Венгрыі на тэрыторыі медзье Хевеш. Мае вышыню 958,1 м над узроўнем мора, і з’яўляецца другой па вышыні гарой масіва Бюк і шостай па вышыні гарой Венгрыі. Да 2014 года яна лічылася самай высокай кропкай хрыбта, але паводле дадзеных апошніх даследаванняў вышыня гары Сільвашы-Кё склала 960,715 м, што трохі вышэй. З населеннага пункта Сілвашварад да гары і пячоры вядзе турыстычная сцежка даўжынёй некалькі сотняў метраў. Пячора Ішталош-Кё ----------------- Пячора Ішталош-Кё Вывучэннем пячоры Ішталош-Кё упершыню заняўся Паль Рашко ў 1911 годзе. Пячора з’яўляецца значным археалагічным помнікам, там былі выяўлены знаходкі ўзростам 30 000 — 40 000 гадоў, сярод якіх косткі пячорнага мядзведзя і бізона Bison latifrons, каменныя і касцяныя прылады працы, а таксама палеалітычны ачаг, які цяпер экспануецца ў Венгерскім нацыянальным музеі. У пячоры пазней праводзілі ракопкі Атакар Кадзік (1929) і Марыя Мотль (1938). Добра падрыхтаваныя раскопкі праводзіліся ў 1947 годзе, іх узначальваў Ласла Вертэш. На падставе археалагічнай стратыфікацыі і рэшткаў жывёл, даследчыкі пячоры вызначылі ўзрост трох культурных слаёў і характарыстыкі папуляцыі людзей, якія там жылі. Пячора атрымала статус ахоўваемай у 1944 годзе і асабліва ахоўваемай у 1982 годзе. Навейшыя раскопкі пачаліся ў 2000 годзе і іх узначаліў Арпад Рынгер. Важнасць пячоры звязана з выяўленнем там рэшткаў 66 розных відаў ледніковага перыяду, што робіць яе фауну самай багатай сярод арыньякскай фауны ў Еўропе; тры новых віды млекакормячых і дваццаць новых відаў птушак былі паісаны на аснове мікрафауны пячоры. Зноскі ------ 1. 1 2 Új csúcsa van a Bükknek **(нявызн.)**. Index (5 лютага 2014). Праверана 5 лютага 2014. 2. ↑ Az istállós-kői ősemberbarlang **(нявызн.)**. Літаратура ---------- * Vértes László: *Az istállóskői barlang aurignaci II. kultúrájának kormeghatározása*, 1959, Akadémiai Nyomda, Budapest * T. Dobosi Viola: *Bone finds from Istállós-kő Cave*, Praehistoria, 2002. 3. évf. 79-102. oldal * Adams, Brian: *New radiocarbon dates from Szeleta and Istállós-kő caves*, Hungary, Praehistoria, 2002. 3. évf. 53-55. oldal * Ringer Árpád: *The new image of Szeleta and Istállós-kő caves in the Bükk Mountains: a revision project between 1999—2002*, Praehistoria, 2002. 3. évf. 47-52. oldal Спасылкі -------- * Az Istállós-kő és környezetének térképe Архівавана 21 верасня 2013. * Istállóskői ősemberbarlang Szilvásvárad

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Веснік. **Якаў Ільіч Ве́снік** (Вясні́к; 19 жніўня 1894, Пінск, Расійская імперыя — 17 лістапада 1937) — заснавальнік і першы дырэктар «Крыварожсталі  (руск.) (бел.». Бацька Яўгена Весніка. Біяграфія --------- Нарадзіўся 19 жніўня 1894 года ў Пінску ў купецкай сям’і. У 19 гадоў, паспеўшы адслужыць у арміі, адправіўся ў Швейцарыю, дзе паступіў у Лазанскі ўніверсітэт. Скончыць яго не паспеў — пачалася сусветная вайна. У першы ж дзень вайны Якава вызначылі ў Каломенскі 119-ы пяхотны полк. У адным з баёў ва Усходняй Прусіі быў цяжка паранены. Пасля лячэння ў шпіталі адправіўся ў Петраград і, сам таго не ведаючы, наблізіўся да цэнтра маючых адбыцца рэвалюцыйных падзей. У дні Лютаўскай рэвалюцыі 23-гадовы Якаў Веснік узначальваў атрад чырвонагвардзейцаў, у ліпені 1917 года ён быў ужо камісарам пошты і тэлеграфа Выбаргскага раёна. Грамадзянская вайна. Служба ў РСЧА ---------------------------------- З першага дня арганізацыі Чырвонай Арміі Якаў Веснік — у яе шэрагах. Паслужны спіс члена Рэўваенсавета: * 8-я армія, РСЧА Паўднёвага фронту: — з 7 лістапада 1918 — 28 лістапада 1919 * 11-я армія, РСЧА: — з 27 мая — 31 жніўня 1920 15-я армія, РСЧА: — з 10 лістапада — 26 снежня 1920 * 11-я армія, РСЧА: — з 26 студзеня — 29 мая 1921 Рамантычная сямейная гісторыя ----------------------------- Адзін з самых важных момантаў свайго жыцця ён перажыў ужо на зыходзе грамадзянскай вайны ў лютым 1921 года на Тыфліскім фронце. Ваенная аперацыя за авалоданне Пойлінскім чыгуначным мостам ледзь не скончылася для Весніка трагічна — у баях ён быў цяжка паранены і цудам пазбег смерці. У гэтага драматычнага эпізоду ёсць і іншы, рамантычны бок. У Бакінскім шпіталі за цяжка параненым Якавам Веснікам старанна даглядала маладзенькая медсястра, чэшка па нацыянальнасці Яўгенія Немечак. Згодна сямейнаму паданню, калі стаяла пытанне: ампутаваць ці не Якаву абедзве нагі, яна прызналася яму ў каханні і паклялася, што, незалежна ад зыходу аперацыі, гатова быць з ім усё жыццё. Пасля лячэння яны пажаніліся. Мірны час --------- Пасля заканчэння грамадзянскай вайны былы ваенны камісар Якаў Веснік становіцца адным з вядучых кіраўнікоў мірнага будаўніцтва. Ён аднаўляў затопленыя Рыдэраўскія руднікі, працаваў віцэ-прэзідэнтам Амгандлю ў Нью-Ёрку і намеснікам старшыні гадлёвага прадстаўніцтва СССР у Швецыі. Быў галоўным інжынерам будаўніцтва нафтаправода ў Баку і начальнікам пракатных цэхаў «Магнітабуда». У Крывы Рог прыехаў летам 1931 года. У 1936 годзе дырэктар Крыварожскага металургічнага камбіната Я. І. Веснік быў абвінавачаны ў садзейнічанні контррэвалюцыянерам-трацкістам і выключаны з партыі, аднак за яго ўступілася Палітбюро і партбілет быў яму вернуты. Пасля загадкавай смерці Р. К. Арджанікідзэ (18 лютага) 1937 года рушыла ўслед расправа са сваякамі і знаёмымі наркама. Я. І. Веснік быў арыштаваны па сфабрыкаванай справе 10 ліпеня 1937 года, і ўжо 17 лістапада — расстраляны па сталінскіх спісах. Яго жонка была адпраўлена ў ссылку ў Казахстан, а сын, будучы вядомы акцёр Яўген Веснік, апынуўся пад пагрозай трапіць у дзіцячы дом. Сям’я ----- * Жонка — Яўгенія Эмануілаўна Веснік (народж. Немечак; 18 жніўня 1897 — 4 мая 1977), ураджэнка г. Жытомір Валынскай губерні. * Сын — акцёр Яўген Веснік (15 студзеня 1923 — 10 красавіка 2009) Узнагароды ---------- * Ордэн Чырвонага Сцяга (1921) * Ордэн Чырвонага Сцяга * Ордэн Чырвонага Сцяга Азербайджанскай ССР * Ордэн Леніна Ушанаванне памяці ----------------- * Спектакль «Чыстка», Крыварожскі тэатр імя Шаўчэнкі, пастаноўка Я. Я. Веснік. * Помнік каля будынка кіравання персаналам Крыварожсталі. * Вуліца ў Крывым Рогу. * Мемарыяльная дошка на доме ў Крывым Рогу, дзе жыў Якаў Веснік. * Помнік першаму дырэктару КМЗ Весніку Якаву Ільічу Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 Весник Яков Ильич // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 112. — 737 с. 2. ↑ Евгений Весник: «…Люблю пьяниц» **(нявызн.)**. Совершенно секретно. — «Правильно ударение в моей фамилии делать на втором слоге – Весник!»  Архівавана з першакрыніцы 20 студзеня 2013. Праверана 16 студзеня 2013. 3. ↑ Кривой Рог; Новостной портал 4. ↑ Документы РККА 5. ↑ Политбюро. Механизмы политической власти в 30-е годы Архівавана 3 чэрвеня 2013. (руск.) 6. ↑ 7. ↑ Сталинские списки Архівавана 29 кастрычніка 2013. (руск.) 8. ↑ Феномен Е. Весника (Материал Вести.ру) Архівавана 13 красавіка 2009. (руск.) 9. ↑ Памятник первому директору КМЗ Веснику Якову Ильичу (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Rodovid |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Бачыла. **Уладзімір Уладзіміравіч Бачыла** (нар.1960) — генерал-маёр міліцыі, былы кіраўнік Акадэміі МУС Рэспублікі Беларусь. Кандыдат юрыдычных навук, дацэнт. Біяграфія --------- Скончыў Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, Маскоўская вышэйшая школа міліцыі. Служыў ва Ўзброеных Сілах, працаваў у экспертна-крыміналістычнай групе на станцыі Мінск, затым у экспертна-крыміналістычным аддзяленні Беларускага УУС на транспарце. Пасля абароны дысертацыі ў 1994 годзе працаваў на кафедры аператыўнай працы і раскрыцця злачынстваў Акадэміі МУС, з 1999 да 2003 года ўзначальваў яе. У 2003—2004 гадах быў намеснікам начальніка Акадэміі МУС па вучэбнай рабоце, а з 2004 да 2010 года начальнікам упраўлення падрыхтоўкі кадраў. Зноскі ------ 1. ↑ Наше учреждение образования посетили представители МВД Республики Беларусь 2. ↑ Бачыла Уладзімір Уладзіміравіч | ⛭Начальнікі Акадэміі Міністэрства ўнутраных спраў Рэспублікі Беларусь | | --- | | * Уладзімір Умнягін (1958—1966) * Пётр Ляднёў (1966—1971) * Дзям’ян Гаўрыленка (1971—1976) * Міхаіл Зырын (1976—1987) * Уладзімір Савічаў (1987—1995) * Уладзімір Данько (1995—1999) * Віталь Апанасевіч (1999—2002) * Юрый Яфімчык (2002—2005) * Юрый Мелехавец (2005—2007) * Іван Сяргей (2008—2009) * Уладзімір Бачыла * Сяргей Дарошка (2019—2021) * Аляксандр Васільеў (з 2021) |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Свята-Георгіеўская царква. **Свята-Георгіеўская царква** — праваслаўны храм у в. Вардамічы Вілейскага раёна, Мінскай вобласці. Месціцца на паўднёва-усходняй ускраіне вёскі. Помнік народнага дойлідства. Гісторыя -------- Пабудавана з дрэва ў XIX ст. была асвечана ў імя святога велікамучаніка Георгія Перамаганосца. Дакладная дата пабудовы царквы ў вёсцы Вардамічы невядомая. Фундатарам будаўніцтва храма была мясцовая памешчыца, генеральша Ганна Сухоціна, пасля атрымання ў спадчыну маёнтка ад свайго дзядулі палкоўніка Караваева. Адбылося гэта ў 1847 годзе, а згодна інвентарызацыі 1886 г. у сяле Вардамічы пазначана наяўнасць царквы. Пасля Другой сусветнай вайны, пры савецкай уладзе, у 1960 годзе царква была зачынена і спустошана. З 1992 года, пасля распада СССР, пачалося адраджэнне храма ў вёсцы Вардамічы і за год царква была адноўлена. У верасні 1993 году агляд храма здзейсніў мітрапаліт Мінскі і Слуцкі Філарэт. У 2007 годзе былі выкрадзены пяць самых каштоўных абразоў, да гэтага часу пра іх месцазнаходжанне нічога не вядома. У 2014 г. храм адрэстаўраваны, але дагэтуль не асвячоны. З'яўляецца прыпісным да прыходу Святой Жывапачатнай Троіцы ў в. Даўгінава. Архітэктура ----------- Від з боку апсіды Вырашана прамавугольным зрубам пад двухсхільным дахам за вальмамі над 2-граннай апсідай, завершаным на фасадзе цыбулепадобным купалам на 4-гранным барабане. Уваход аформлены 2-слуповым ганкам пад двухсхільным пакрыццём, шчыт якога рытмічна спалучаецца з трохвугольным франтонам даху. Вертыкальна ашаляваныя фасады прарэзаны адзінарнымі і строенымі прамавугольнымі аконнымі праёмамі і ўмацаваны брусамі-сцяжкамі. Помнік па Ганне Сухоцінай Зноскі ------ 1. ↑ Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 8: Мінская вобласць, кн. 1 / рэдкал.: Т. У. Бялова (дырэктар) і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2010. С. 586. 2. ↑ Неизвестные преступники продолжают похищать иконы из культовых зданий в Минской области Архівавана 16 студзеня 2021. (руск.) // TUT.BY Дарога да царквы Літаратура ---------- * Праваслаўныя храмы Беларусі: энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4. * Памяць. Вілейскі раён. // — Мн.: БелТА. 2003. — 704 с. — (Гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі.). — 3000 экз. — ISBN 985-6302-56-0. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Свята-Георгіеўская царква (Вардамічы) * Свята-Георгіеўская царква (Вардамічы) на сайце Radzima.org * Свята-Георгіеўская царква (Вардамічы) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Свята-Георгіеўская царква (Вардамічы) Архівавана 27 верасня 2018. (руск.) на сайце Маладзечанскай епархіі | ⛭Даўгінаўскае благачынне | | --- | | Царква Пакрова Прасвятой Багародзіцы (Бубны) · Свята-Георгіеўская царква (Вардамічы) · Свята-Троіцкая царква (Даўгінава) · Царква ў імя Сарака Севастыйскіх мучанікаў (Кастыкі) · Свята-Петрапаўлаўская царква (Касута) · Свята-Раства-Багародзіцкая царква (Куранец) · Царква Сабора Беларускіх Святых (Любань) · Свята-Раства-Багародзіцкая царква (Мільча) · Свята-Духаўская царква (Рэчкі) | *

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Барадаўка. **Павел Рыгоравіч Барадаўка** (23 студзеня 1908, в. Асташова, Чашніцкі раён — 19 чэрвеня 1968) — поўны кавалер ордэна Славы. Біяграфія --------- Нарадзіўся 10 студзеня 1910 года ў вёсцы Асташова Расійскай іперыі, цяпер Чашніцкага раёна Віцебскай вобласці Беларусі ў сялянмкай сям’і. Беларус. Скончыў чатыры класы, працаваў у калгасе. Удзельнік вызвалення Заходняй Беларусі ў 1939 годзе і савецка-фінскай вайны 1939—1940 гадоў. У перыяд Вялікай Айчыннай вайны на фронце з 1941 года. Удзельнік Маскоўскай і Курскай бітваў, вызвалення Беларусі, Польшчы, баёў ва Усходняй Прусіі. Наводчык мінамёта Барадаўка вызначыўся падчас прарыву абароны праціўніка ля Рагачова 24 чэрвеня 1944 года падавіў два кулямёты. 30 чэрвеня 1944 года на паўночным захадзе ад горада Бабруйска Магілёўскай вобласці мінамётчык Барадаўка стральбой з адкрытай агнявой пазіцыі спрыяў прасоўванню наперад савецкіх стралковых падраздяленняў. Загадам па 217-й стралковай дывізіі № 091 ад 19 ліпеня 1944 года за мужнасць і адвагу праяўленыя ў баях чырвонаармеец Барадаўка Павел Рыгоравіч узнагароджаны ордэнам Славы 3-й ступені. Намеснік камандзіра мінамётнага разліка 740-га стралковага палка чырвонаармеец Павел Барадаўка 14 кастрычніка 1944 года ў раёне населеннага пункта Двур, размешчанага ў шасці кіламетрах на паўднёвы захад ад польскага горада Макаў Мазавецкі, падавіўшы супрацьтанкавую гармату ворага, забяспечыўшы паспяховыя дзеянні свайго падраздзялення. Загадам па 48-й арміі № 595 ад 27 кастрычніка 1944 года за мужнасць і адвагу праяўленыя ў баях чырвонаармеец Барадаўка Павел Рыгоравіч узнагароджаны ордэнам Славы 2-й ступені. 31 студзеня 1945 года намеснік камандзіра мінамётнага разліка 740-га стралковага палка сыровнаармеец Павел Барадаўка падчас бою каля населеннага пункту Балайнен, размешчанага ў дванаццаці кіламетрах паўночнее горада Найдэнбург, цяпер польскі горад Нідзіца, прыцэльным агнём з мінамёту падавіў тры два кулямёты, знішчыў свыш за дзесяць ворагаў. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 24 сакавіка 1945 года за ўзорнае выкананне заданняў камандавання ў баях з нямецка-варожымі захопнікамі чырвонаармеец Барадаўка Павел Рыгоравіч узнагароджаны ордэнам Славы 1-й ступені, стаўшы поўным кавалерам гэтага ордэна. У 1945 годзе старшына Барадаўка П. Р. быў дэмабілізаваны. Вярнуўся ў родную вёску, працаваў паляводам у саўгасе «Чашнікі» Віцебскай вобласці. Памер 19 чэрвеня 1968 года. Узнагароджаны ардэнамі Славы 3-х ступеняў, медалямі, у тым ліку медалем «За адвагу». Зноскі ------ 1. 1 2 Бородавка Павел Григорьевич // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 76-77. — 737 с. Літаратура ---------- * Кавалеры ордена Славы трёх степеней: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии Д. С. Сухоруков. — М.: Воениздат, 2000. — 703 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-203-01883-9. * Навечно в сердце народном. 3-е изд. доп. т испр. — Минск, 1984. * *Беляев И. Н. Сысоев А. Н.* Хроника солдатской славы. — Минск, 1970. * *Долготович Б. Д.* Кавалеры ордена Славы. — Минск, 2006. * *Лобода В. Ф.* Солдатская слава. Книга 1. — М. 1963. Спасылкі -------- * Павел Рыгоравіч Барадаўка на сайце «Героі краіны»

**81-я заходнеафрыканская дывізія** — каланіяльнае воінскае фарміраванне Узброеных сіл Вялікабрытаніі часоў Другой сусветнай вайны. Падраздзяленне ўдзельнічала ў Бірманскай кампаніі. Як адзначаў генерал-лейтэнант Уільям Слім, дывізія адзначылася выкарыстаннем насільшчыкаў для перакідання боепрыпасаў і цяжкага ўзбраення, а таксама вялікай колькасцю еўрапейцаў у асабістым складзе (50-60 чалавек на батальён). Гісторыя -------- Ініцыятарам стварэння дадзенай дывізіі быў генерал Джордж Гіфард, начальнік заходнеафрыканскага камандавання брытанскай арміі. Ён меў вялікі досвед работы з афрыканскімі войскамі і вельмі хацеў, каб яны прынялі ўдзел у баявых дзеяннях. Афіцыйна падраздзяленне сфарміравана 1 сакавіка 1943 года. Асновай новай дывізіі паслужылі Каралеўскія пагранічныя сілы Заходняй Афрыкі. Адна з брыгад (3-я заходнеафрыканская) і некалькі дапаможных падраздзяленняў, якія ўваходзілі ў склад фармавання, ужо ўдзельнічалі ў баях супраць італьянцаў ва Усходняй Афрыцы. Сімвалам дывізіі быў чорны павук на жоўтым фоне. Насякомае з’яўлялася адсылкай да Анансі, персанажу міфалогіі народа ашанці. 14 жніўня часці дывізіі прыбылі ў Брытанскую Індыю. Асноўныя сілы фарміравання прынялі ўдзел у другой Араканскай кампаніі з лютага па май 1944 года, дзейнічаючы ў даліне Каладан на флангу 15-га Індыйскага корпуса. У канцы сакавіка значныя японскія падмацаванні (у тым ліку частка войскаў Індыйскай нацыянальнай арміі) абышлі дывізію з флангу і вымусілі яе адступіць у даліну Калапанзін. У жніўні заходнеафрыканцы зноў увайшлі ў Каладан, прымусіўшы японцаў і калабарантаў адступіць. Затым часці дывізіі прасунулася ўніз па даліне і 28 студзеня 1945 года дасягнулі Мехаунга. 22 красавіка 1945 года заходнеафрыканцы выведзены ў тыл на адпачынак. 31 жніўня яны былі вернуты на радзіму, і 81-я дывізію расфармавалі. Камандзіры ---------- * Генерал-маёр Крыстафер Вулнер, з 3 сакавіка 1943 г. * Генерал-маёр Фрэдэрык Джозеф Лафтус-Татэнхэм, з 3 жніўня 1943 г. па 31 жніўня 1945 г. + за выключэннем: - 15—26 жніўня 1944 г. брыгадны генерал Э. Колінз. - 31 студзеня—2 сакавіка 1945 г. брыгадны генерал А. Крук. Склад ----- * 3-я пяхотная брыгада * 5-я пяхотная брыгада * 6-я пяхотная брыгада Фотаздымкі ---------- * Байцы 81-й дывізіі разам з індыйскімі салдатамі.Байцы 81-й дывізіі разам з індыйскімі салдатамі. * Лекары аперуюць параненага вайскоўца 81-й дывізіі ў Бірме, жнівень 1944 года.Лекары аперуюць параненага вайскоўца 81-й дывізіі ў Бірме, жнівень 1944 года. Гл. таксама ----------- * Гамбійскі полк Заўвагі ------- 1. ↑ Giffard, George. Operations in Burma and North-East India from 16th November, 1943 to 22nd June, 1944 **(нявызн.)**, *The London Gazette (Supplement)* (13 March 1951), стр. 1349. Праверана 21 December 2019. 2. ↑ Defeat into Victory, William Slim, Cassell, 1956 3. ↑ Joslen p. 436 4. 1 2 3 *Palmer*. 81 (West africa) infantry division 1943 - 1945 **(нявызн.)**. *British Military History*. Праверана 29 April 2022. 5. 1 2 3 Joslen 123-124 Літаратура ---------- * Luto, James (2013). *Fighting with the Fourteenth Army in Burma*. Pen and Sword Military. ISBN 978-1-78303-031-6. Спасылкі -------- * Burma Star organisation page * British Military History

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Кротаў. **Раман Цімафеевіч Кротаў** (1 студзеня 1923, в. Рэкта Слаўгарадскага раёна — 22 чэрвеня 1999, Пружаны, Брэсцкая вобласць) — поўны кавалер ордзена Славы. Біяграфія --------- Нарадзіўся 1 студзеня 1923 года ў вёсцы Рэкта, Слаўгарадскага раёна Магілёўскай вобласці ў сялянскай сям'і. Скончыў 7 класаў. працаваў на метэастанцыі. У першыя гады Вялікай Айчыннай вайны, апынуўшыся на часова акупаванай тэрыторыі Беларускай ССР, ваяваў у складзе 256-га партызанскага атрада. У Чырвонай Арміі і на франтах Вялікай Айчыннай вайны з кастрычніка 1943 года. Былы партызан ваяваў на 1-ым Украінскім, 1-ым Беларускім, 3-ім Украінскім франтах, вызначыўся ў баях за вызваленне Украіны, Польшчы, Венгрыі. Разведчык 117-й асобнай гвардзейскай разведвальнай роты чырвонаармеец Раман Кротаў 3 мая 1944 года падчас захопа вышыні на захадзе ад вёскі Сухаволя Бродаўскага раёна Львоўскай вобласці Украінскай ССР, вядучы астатніх байцоў, першым рынуўся на ворага і падчас бою у траншэі ворага знішчыў каля 10 праціўнікаў. Разведчык быў паранены, але не пакінуў захопленыя пазіцыі да падыходу стралковага падраздялення. Загадам па 121-й гвардзейскай стралковай дывізіі ад 6 мая 1944 года за мужнасць і адвагу праяўленыя ў баях гвардыі чырвонаармеец Кротаў Раман Цімафеевіч узнагароджаны ордэнам Славы 3-й ступені. 15 ліпеня 1944 года пры вызваленні населеннага пункта Стаянаў Львоўскай вобласці Украінскай ССР разведчык 117-й асобнай гвардзейскай разведвальнай роты гвардыі чырвонаармеец Раман Кротаў, знаходзячыся наперадзе баявых шэрагаў пяхоты, знішчыў з аўтамата двух варожых салдатаў а аднаго ўзяў у палон. Быў зноў паранены, але заставаўся ў страі да выканання пастаўленай задачы. Загадам па 13-й арміі ад 28 жніўня 1944 года за мужнасць і адвагу праяўленыя ў баях гвардыі чырвонаармеец Кротаў Раман Цімафеевіч узнагароджаны Ордэнам Славы 2-й ступені. Пасля другога ранення, выйшашы з госпіталю, гвардзеец разведчык Р. Ц. кротаў быў накіраваны для далейшага прахаджэння службы ў кавалерыю, дзе таксама паказаў сабе ўмелым воінам. Разведчык разведвальнага ўзвода 41-га гвардзейскага кавалерыйскага палка чырвонаармеец Раман Кротаў 14 сакавіка 1945 года каля венгерскага населенага пункта Надькавачы выявіў буйное скапленне танкаў і пяхоты ворага, падрыхтаваўшыхся да контратакі, і своечасова паведаміў аб гэтым камандаванню. Такім чынам, дзякуючы ўмелым дзеянням разведчыкаў, у тым ліку Рамана Кротава, намеры ворага былі сарваныя з вялікімі для няго стратамі у жывой сіле і баявой тэхніцы. Загадам па 11-й гвардзейскай кавалерыйскай дывізіі ад 26 сакавіка 1945 года за мужнасць і адвагу праяўленыя ў баях гвардыі чырвонаармеец кротаў Раман Цімафеевіч паўтрона ўзнагароджаны ордэнам Славы 3-й ступені. У 1945 годзе Р. Ц. Кротаў дэмабілізаваны. Жыў у горадзе Пружаны Брэсцкай вобласці. У 1956 годзе скончыў мінскі фінансавы тэхнікум. працаваў загадчыкам раённым фінансавым аддзелам Выканаўчага камітэта Пружанскага раённага Савета дэпутатаў працоўных. Член КПСС у 1957—1991 гадах. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 10 лістапада 1970 года за ўзорнае выкананне заданняў камандавання ў баях з нямецка-варожымі захопнікамі гвардыі старшына запасу Кротаў Раман Цімафеевіч пераўзнагароджаны Ордэнам Славы 1-й ступені, стаўшы поўным кавалерам ордэна Славы. Кавалер ордэна Славы трох ступеняў Р. Ц. Кротаў удзельнічаў у юбілейным Парадзе Перамогі 1985 года ў горадзе-герое Маскве. Памер 22 чэрвеня 1999 года. Пахаваны ў Пружанах Брэсцкай вобласці. Узнагароды ---------- * Ордэн Айчыннай вайны 1-й ступені; * Ордэн Славы 1-й, 2-й, 3-й ступені; * Ордэн «За службу Радзіме» 3-й ступені; * медалі. Зноскі ------ 1. ↑ т. 5. Биографический справочник. Мн: Издательство «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. 29 с. 2. 1 2 3 Раман Цімафеевіч Кротаў на сайце «Героі краіны» Літаратура ---------- * *Долготович Б. Д.* Кавалеры ордена Славы. Минск, 2006. * Кавалеры ордена Славы трёх степеней: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии Д. С. Сухоруков. — М.: Воениздат, 2000. — 703 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-203-01883-9. * Навечно в сердце народном. 3-е изд. доп. и испр. Минск, 1984. Спасылкі -------- * Раман Цімафеевіч Кротаў на сайце «Героі краіны»

**Людміла Антонаўна Сошнікава** (нар. 16 жніўня 1948, Жданаў , Данецкая вобласць, Украіна) — беларуская эканамістка, спецыяліст у галіне статыстыкі. Доктар эканамічных навук (2011), дацэнт (1986). Жонка Леаніда Яўгеньевіча Сошнікава (фізік, кандыдат фізіка-матэматычных навук, дацэнт Беларускага дзяржаўнага аграрнага тэхнічнага ўніверсітэта). Біяграфія --------- Скончыла Растоўскі дзяржаўны ўніверсітэт (спецыяльнасць «Эканамічная кібернетыка», 1971), Маскоўскі эканоміка-статыстычны інстытут (аспірантура, 1980), Беларускі дзяржаўны эканамічны ўніверсітэт (дактарантура, спецыяльнасць «Бухгалтарскі ўлік, статыстыка», 2008). Працавала на 11-ым Дзяржаўным падшыпнікавым заводзе (г. Мінск; 1971—1974, аддзел АСК, эканаміст), Беларускім дзяржаўным эканамічным універсітэце (з 1974, улікова-эканамічны факультэт, кафедра статыстыкі, прафесар). Навуковыя інтарэсы: статыстычныя метады аналізу даных; эканаметрыка; інфармацыйная сістэма статыстыкі. Узнагароды ---------- Ганаровыя граматы Міністэрства статыстыкі і аналізу Рэспублікі Беларусь (2008), Нацыянальнага статыстычнага камітэта Рэспублікі Беларусь (2013). Бібліяграфія ------------ * Теория и методология построения и анализа модифицированного межотраслевого баланса (эколого-экономический аспект) : диссертация … доктора экономических наук : 08.00.12 : защищена 26.05.2010 : утверждена 16.02.2011 / Сошникова Людмила Антоновна. ― Минск, 2010. * Теория и методология построения и анализа модифицированного межотраслевого баланса (эколого-экономический аспект) / Л. А. Сошникова. ― Минск, 2009. * Многомерный статистический анализ в экономике : учебное пособие для вузов / Л. А. Сошникова [и др.]. ― Москва, 1999. Зноскі ------ Спасылкі -------- * Сошникова Людмила Антоновна | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | БАП: 169930 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Бернардзінская вуліца. У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Савецкая вуліца. **Вуліца Савецкая** — вуліца ў гістарычным цэнтры Пінска. Забудова вул. Савецкай уключае дамы № 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 11, 13 — фрагмент жылой забудовы XIX — пачатку XX ст. з эклектычнымі рысамі. Цотны бок --------- Савецкая, 2 Дом № 2 — мураваны двухпавярховы будынак. Пабудаваны ў пачатку XX ст. На вуліцу выходзіць вузкім тарцовым фасадам. Сіметрычна-восевая кампазіцыя фасада падкрэслена ў цэнтры ўваходным рызалітам, завершаным фігурным атыкам з пінаклямі. Уваход вылучаныя лучковым франтонам. Пластыка фасаду ствараецца кутнімі лапаткамі, лучковымі клінападобнымі аркамі аконных праёмаў, прафіляваным карнізам з аркатурным фрызам. Уваход на другі паверх — з боку панадворку праз самастойную лесвічную клетку. У архітэктуры выкарыстаныя пластыка-арнаментальныя якасці цаглянай муроўкі. У будынку размешчанае гандлёвае прадпрыемства. Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Е000529шыфр 112Е000529 Дом № 4 — двухпавярховы будынак, выцягнуты ў глыбіню панадворку. На вуліцу выходзіць вузкім тарцовым фасадам, які аформлены лапаткамі, падаконнымі прафіляванымі паясамі, карнізамі простага профілю. Лесвічная клетка прыбудаваная да тарцовага дваровага фасада. Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Е000529шыфр 112Е000529 Савецкая, 6 Дом № 6 — мураваны двухпавярховы будынак з выцягнутым уздоўж вуліцы галоўным фасадам. Пабудаваны ў 1928 г. у стылі канструктывізму. На галоўным фасадзе вылучаецца плоскі ўваходны рызаліт з атыкавым завяршэннем і вёртыкальнай стужкай зашклёнай лесвічнай клеткі. Шырокія аконныя праёмы аб’яднаныя доўгімі балконамі і завяршальным магутным парапетам. Мае калідорную планіроўку з дзвюма міжпаверхавымі лесвіцамі. Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Е000529шыфр 112Е000529 Дом № 8 (на рагу вуліц Савецкай і Астроўскага) — мураваны двухпавярховы будынак пад пакатым двухсхільным дахам. Пабудаваны ў пачатку XX ст. Галоўным фасадам выцягнуты ўздоўж вуліцы. Фасады апрацаваныя багатым архітэктарскім і скульптурным дэкорам (раслінны арнамент, капітэлі, разеткі, руст, лапаткі, балясіны і інш.). Першы паверх расчлянёны прамавугольнымі аконнымі праёмамі і руставанымі лапаткамі, другі — дэкарыраваны пластычным, арнаментальна насычаным фрызам і ляпнымі ліштвамі. Будынак падзелены на две палавіны з самастойнымі ўваходамі і лесвіцамі. Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Е000529шыфр 112Е000529 Няцотны бок ----------- Савецкая, 3 Дом № 3 — аднапавярховы прамавугольны ў плане будынак з пластычным мансардавым дахам. Пабудаваны ў пачатку XX ст. Карніз аформлены сухарыкамі. Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Е000529шыфр 112Е000529 Дом № 5 — аднапавярховы будынак, выцягнуты ў глыбіню панадворку. Пабудаваны ў пачатку XX ст. На вуліцу выходзіць вузкім атынкаваным фасадам, які завершаны фігурным мансардавым шчытом з балконам у цэнтры. У пластычнай апрацоўцы выкарыстаныя кутнія лапаткі, руст, прафіляваныя карнізы з сухарыкамі. Капітальнымі сценамі і перагародкамі падзелены на кватэры, аб’яднаныя вакол лесвіцы, што вядзе на мансардавы паверх. Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Е000529шыфр 112Е000529 Дом № 7 — мураваны аднапавярховы складаны ў плане будынак, накрыты двухсхільным дахам. Пабудаваны ў пачатку XX ст. Вулічны фасад вырашаны плоскасна і расчлянёны лучковымі аконнымі праёмамі. У дэкоры выкарыстаныя прафіляваны карніз і кутнія лапаткі. Уваход з боку панадворку. У будынку размешчана дзяржаўная ўстанова «Тэрытарыяльны цэнтр сацыяльнага абслугоўвання насельніцтва г. Пінска». Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Е000529шыфр 112Е000529 Дом № 11 — складаны ў плане будынак, развіты ў глыбіню панадворку. Пабудаваны ў пачатку XX ст. Атынкаваны галоўны фасад сіметрычна-восевай кампазіцыі рытмічна расчлянёны лучковымі аконнымі праёмамі і філёнгамі. Вокны аформленыя ліштвамі і прафіляваным карнізам. Уваходы з панадворку і бакавых фасадаў. Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Е000529шыфр 112Е000529 Дом № 13 (на рагу вуліц Савецкай і Астроўскага) — мураваны двухпавярховы будынак, накрыты пакатым двухсхільным дахам. Пабудаваны ў канцы XIX ст. Фасады аформленыя карнізамі, філёнгамі, рустам. Лучковыя вокны аздобленыя фігурнымі ліштвамі з сандрыкамі. Дом выкарыстоўваецца гандлёвай установай, падзелены на гандлёвую і жылую часткі з самастойнымі ўваходамі. Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Е000529шыфр 112Е000529 Медыцынскія ўстановы -------------------- У д. № 42 змяшчаецца Пінскі міжраённы анкалагічны дыспансер. Зноскі ------ 1. ↑ 225716 2. ↑ ПИНСКИЙ МЕЖРАЙОННЫЙ ОНКОЛОГИЧЕСКИЙ ДИСПАНСЕР (руск.) Літаратура ---------- * Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мінск : Беларус. энцыкл. 1993.— 620 с.: іл. ISBN 5-85700-078-5. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Савецкая вуліца (Пінск) на Вікісховішчы | * Савецкая вуліца (Пінск) на сайце Глобус Беларусі (руск.) | ⛭Славутасці Пінска | | --- | | Раёны і кварталы | Гістарычны цэнтр Пінска | Герб ПінскаГерб Пінска | | Вуліцы і плошчы | вул. Леніна • вул. Савецкая | | Дамы і сядзібы | Палац Бутрымовічаў | | Грамадскія будынкі і збудаванні | Чыгуначная станцыя Пінск • Рачны вакзал • Палескі дзяржаўны ўніверсітэт | | Індустрыяльная спадчына | Запалкавая фабрыка ЗАТ «Пінскдрэў» | | Тэатры і музеі | Палескі драматычны тэатр • Музей беларускага Палесся | | Помнікі і мемарыялы | Помнік палешуку • Помнік хлебу • Помнік уюну •Помнік Веры Харужай • Помнік Івану Чуклаю • Помнік У. І. Леніну • Мемарыяльны комплекс «Партызанам Палесся» • Мемарыяльны комплекс вызваліцелям • Бронекатар БК-92 • «Тры штыкі» • Помнік воінам-інтэрнацыяналістам | | Храмы | | | | | --- | --- | | Дзейныя | Кафедральны касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар францысканцаў • Касцёл Карла Барамея • Свята-Варварынскі сабор • Пінскі Варварынскі манастыр • Свята-Фёдараўскі сабор | | Не дзейныя | Касцёл Святога Станіслава • Касцёл Маці Божай Балеснай • Касцёл Святога Дамініка • Кляштар бернардзінцаў • Кляштар кармелітаў • Кляштар марыявітак • Пінскі Богаяўленскі манастыр • Пінскі Лешчанскі манастыр • Царква Святога Хведара • Царква Святога Мікалая • Сінагога Вялікая • Капліца Святога Георгія | | | Некропалі | Могілкі на вуліцы Спакойнай | *

**Пятніцкая царква** — адна з чатырох вядомых цэркваў Бельчыцкага манастыра ў Полацку. Храм быў узведзены ў XII ст. Архітэктарам Пятніцкага храма, як і Барысаглебскай царквы, лічыцца майстар Іаан. Такое меркаванне грунтуецца на тым, што ў названых будынках выкарыстаны шэраг прыёмаў, якія знайшлі потым найбольш поўнае і завершанае ўвасабленне ў Спаса-Праабражэнскім саборы, аўтарам якога, што пацверджана летапіснымі крыніцамі, ён быў. Бельчыцкі Барысаглебскі манастыр на малюнку Івана Трутнева (1866). Злева Барысаглебская, справа — Пятніцкая царква, на пярэднім плане бачны падмуркі Вялікага сабора Пасля Першай сусветнай вайны на манастырскім двары размяшчаліся ваенныя склады. У гэты час Пятніцкая царква пачала трухлець. Сцены храма мясцовае насельніцтва разбірала на будматэрыялы. Царква была разбурана пасля 1920 г. У 1928 годзе вывучэнне Барысаглебскай і Пятніцкай цэркваў Барысаглебскага манастыра праводзіў І. М. Хозераў. Ён замаляваў фрагменты фрэскавага роспісу помнікаў. Архітэктура ----------- Рэшткі Пятніцкай царквы ў 1928 годзе Пятніцкая царква ў пач. XX ст. План царквы Храм уяўляў сабой бесслуповы аднанефавы будынак невялікіх памераў з бакамі плана ў 5,1—5,8 м, мела адну прамавугольную ў плане апсіду, прытвор з захаду, а таксама склеп, які размяшчаўся пад усім будынкам, акрамя алтарнай часткі, і быў, верагодна, усыпальніцай князя Барыса Усяславіча. Аб характары перакрыццяў і завяршэння царквы існуе некалькі версій. Паводле першай, зыходзячы з планіроўкі і адсутнасці апсід, храм меў корабавыя скляпенні і быў бяскупальным, паводле іншай — яго вянчаў купал на барабане. Сістэма кладкі сцен царквы з чырвонай плінфы на ружовым растворы цамянкі засноўвалася на чаргаванні ўтопленых і выступаючых радоў, што было традыцыйным для культавых будынкаў Полацкага княства таго часу. Нават пры невялікіх знешніх памерах храм меў манументальны выгляд, ясна выказаную слуповасць сілуэта, якую яму надавалі ніжэйшыя за асноўны аб'ём, апсіда і прытвор, падкрэслівалі плоскія вонкавыя лапаткі, вертыкалі аконных праёмаў, размешчаных у два ярусы. Зноскі ------ 1. ↑ Памяць : Гіст.-дакум. хроніка Полацка / Пад рэд. Г. П. Пашкова. — Мн.: БелЭн, 2002. — С. 72—73. 2. ↑ Штыхов, Г. В. София Ивана Хозерова // Родина 3. ↑ Лазука Б. А. Гісторыя беларускага мастацтва (у двух тамах). Том І. Мінск, «Беларусь», 2007, ст.37-38 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Пятніцкая царква Бельчыцкага манастыра | ⛭Бельчыцкі Барысаглебскі манастыр | | --- | | Храмы | Вялікі сабор · Пятніцкая царква · Барысаглебская царква · Храм-трыконх | | | Мясціны | Бельчыцы | | ⛭Полацкая школа дойлідства | | --- | | Полацк | * Сафійскі сабор * Княжацкі церам * Княжацкі храм * Царква на рове * Царква на стрэлцы Ніжняга замка * Бельчыцкі Барысаглебскі манастыр + Вялікі сабор + Пятніцкая царква + Барысаглебская царква + Храм-трыконх * Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр + Спаса-Праабражэнская царква + Храм-пахавальня полацкіх епіскапаў * Багародзіцкі манастыр | | Віцебск | Дабравешчанская царква | | Мінск | Замкавая царква | * Пятніцкая царква Бельчыцкага манастыра на сайце «Архіварта»

**Міхайлаўскія могілкі** — колішнія могілкі ў Полацку. Размяшчаліся на паўночным захадзе горада паміж Запалоццем і Пагіршчынай. Сваю назву яны атрымалі ад могілкавай царквы ў гонар Арханёла Міхаіла. Могілкі былі ўніяцкімі. Вядома, што драўляная царква стаяла тут ужо ў XVII ст. У 1811 г. была пабудаваная мураваная царква ў стылі барока. На пачатку XX ст. гэта былі найбольшыя хрысціянскія могілкі горада. У часе савецка-польскага супрацьстаяння ў верасні 1919 — маі 1920 года, калі горадам валодала Чырвоная Армія, а на Задзвінні стаялі польскія войскі, царква пацярпела ў выніку артылерыйскага абстрэлу. Акт № 10 павятовай камісіі па ахове помнікаў 04.08.1920 г. засведчыў наяўнасць у царкве абразоў часоў пабудовы. Пад царквой было сутарэнне, у якое ўвайсці можна было з царкоўнай залы. У ім меліся дзве нішы з разламанай замуроўкай. На правай нішы была драўляная дошка з надпісам, што тут пахаваны купец Ян Камковіч. Побач пахаванне маці Піліпа Кунцэвіча — Юліяны, памерлай у 1815 годзе. У левай нішы знойдзеныя рэшткі нейкага ўніяцкага святара, з прыкметамі бальзамавання. Абедзве магілы разрабаваныя, бо ў трунах назіралася парушэнне костак. Апрача таго, у царкве захоўваўся звон з Сафійскага сабора з надпісамі «roku 1715» i «Sw. Sophia». Свята-Міхайлаўская царква на могілках. 1918 Могілкі былі акружаныя ровам і валам, мелі шмат дрэваў, што надавала ім выгляд гаю. На гэтых могілках быў пахаваны эсэр Пётр Шалкоўскі, забіты 19 кастрычніка 1905 г. паліцыяй у часе дэманстрацыі на вул. Віцебскай, калі чытаў цароў маніфест аб палітычных свабодах і ўтварэнні Дзяржаўнай Думы. Магіла мела гранітны помнік і жалезную агароджу. Да паўночнай часткі могілак шчыльна падыходзілі вялікія вайсковыя могілкі, што ўтварыліся ў часе Першай сусветнай вайны, дзе было пахавана некалькі тысячаў салдат, якія памерлі ў полацкіх вайсковых шпіталях. Большасць магіл былі індывідуальныя і размешчаныя радамі. На крыжах былі шыльды з пазначэннем прозвішча, годнасці і вайсковай часці. Падчас пашырэння ў 1930-х гадах полацкага аэрадрома, што межаваў з могілкамі, улады ліквідавалі іх, высеклі гай, тэрыторыю выраўнялі. Папярэдне было абвешчана, што сваякі могуць перазахаваць рэшткі сваіх родных на іншых могілках, але такіх было мала. Царква была зруйнаваная разам з могілкамі і зраўнаваная з зямлёй. Аэрадром на месцы былых могілак існаваў з да 1970-х гадоў. У 1990-я гады на гэтай тэрыторыі сталі будаваць новы жылы мікрараён «Аэрадром». Дагэтуль у часе будаўнічых работ у гэтым раёне будаўнікі адкопваюць старыя пахаванні. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 Міхась Баўтовіч. Полацкія могілкі на сайце Radzima.org 2. 1 2 «Ходим по костям». В Полоцке в жилом микрорайоне нашли надгробия, которым более века Архівавана 5 жніўня 2020. 3. ↑ В Полоцке опять раскопали кладбище. 2015 Архівавана 12 жніўня 2020. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Кругер. **Я́нкель Мо́рдухавіч (Я́каў Ма́ркавіч) Кру́гер** (14 мая 1869, г. Мінск, Расійская імперыя — 19 сакавіка 1940, г. Мінск, БССР) — беларускі савецкі жывапісец яўрэйскага паходжання. Заслужаны дзеяч мастацтваў БССР (1939). Працаваў пераважна ў бытавым і партрэтным жанрах. Біяграфія --------- Малюнак Бернардзінскага касцёла ў Слуцку, зроблены ў 1921 годзе падчас этнаграфічнай экспедыцыі па Беларусі Нарадзіўся ў Мінску ў мяшчанскай сям’і рамесніка Мордуха Хаімавіча Кругера і яго жонкі Роды, у якой акрамя яго было яшчэ пяцёра дзяцей. Вучыўся ў мясцовым хедары і рамесным вучылішчы. Займаўся ў малявальнай школе М. І. Мурашкі  (руск.) (бел. ў Кіеве (1883—1886). Пасля заканчэння з адзнакай малявальнай школы Якаў спрабуе паступіць у Пецярбургскую Акадэмію мастацтваў, але яго як яўрэя не прынялі, спаслаўшыся на адсутнасць у яго права на жыхарства ў Пецярбургу, мастак вымушаны вярнуцца ў Мінск. Вучыўся ў прафесара Л. Горавіца ў Варшаве (1887—1888), у акадэміі Жуліяна ў Парыжы (1888-95), дзе займаўся па класе Бенжамена Канстана  (руск.) (бел.. Тым часам шмат працуе, піша карціны і падарожнічае па еўрапейскіх краінах, вывучаючы творы вялікіх майстроў. Пабываў у Лондане, Берліне, Бруселі. Неаднаразова дэманстраваў свае палотны на Парыжскіх выстаўках. Вярнуўся ў Расійскую імперыю Якаў Кругер у 1895 годзе. Вучыўся ў У. Макоўскага ў Пецярбургскай Акадэміі мастацтваў (1897—1900), куды яго прынялі пры актыўным садзейнічанні І. Рэпіна. Дыпломная карціна «На суд прафесара», выкананая ў жанры бытавога жывапісу, атрымала высокую ацэнку. У 1904 годзе пасля вяртання ў Мінск адкрыў там курсы малявання і жывапісу (з 1906 мастацкая школа). Шматлікія яго вучні сталі вядомымі мастакамі: Г. Фімянтоўскі, В. Руцай, І. Ахрэмчык, І. Мільчын, З. Азгур, Х. Суцін, М. Кікоін, М. Станюта. Падчас першай сусветнай вайны сям’я Кругераў была эвакуіравана ў Казань, дзе яна застаецца доўгі час. Якаў займаецца галоўным чынам выкладчыцкай працай. З 1921 года працаваў на рабфаку Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Восенню 1921 года ўваходзіў у склад арганізаванай Беларускім Дзяржаўным музеем этнаграфічнай экспедыцыі па наваколлях Слуцка разам з мастаком П. Гуткоўскім (кіраўнік), фалькларыстам і кампазітарам Уладзімірам Тэраўскім і інш. Працуючы на газету «Кастрычнік» у сельскагаспадарчай камуне «Новае жыццё», стварае цэлы цыкл прац з жыцця працаўнікоў. У 2-й палове 1930-х гг. Кругер пісаў партрэты І. Сталіна, К. Варашылава, М. Горкага, савецкіх военачальнікаў і партыйных дзеячаў, а таксама жанравыя карціны на тэмы працы. У 1927—1932 гадах — член Усебеларускага аб’яднання мастакоў. У 1939 годзе атрымаў ганаровае званне Заслужаны дзеяч мастацтваў БССР. Жыў у Мінску да канца сваіх дзён. Творчасць --------- Карціны Кругера адрозніваюцца дакладнасцю характарыстыкі, псіхалагічнай глыбінёй вобразаў. У ранніх партрэтах асноўная ўвага нададзена рысунку, у той час як жывапіс сухаваты, агульны каларыт — залацісты. Працаваў пераважна ў жанры партрэта: «Дзяўчынка ў чырвоным» (1890-я), «Аўтапартрэт у малінавым бераце» (1889), партрэты брата (1896), скрыпача Іегуды Жухавіцкага (1897), Я. Коласа (1923), Я. Купалы (1923). Сярод іншых работ: «На суд прафесара» (1900), «Пагром» (Каля 1905), «Паштальён» (1907), «Дзіцячая калонія» (1930), «Кавальскі цэх» (1937) і іншыя. У 1900-10 гг. Кругер стварае серыю карцін, якія адлюстроўваюць сцэны яўрэйскага побыту: «Хедар», «Яўрэйскі духоўны суд», «Перапісчык Торы», «За малітвай», «Талмудыст», «Яўрэй, які моліцца», «Каўказскі яўрэй», «Яўрэй з куфлем» і інш. У 1915 г. Кругер стварыў серыю карцін «Яўрэйскія абрады» (не захавалася). Напісаная па слядах рэвалюцыйных падзей карціна «Пагром» была знішчана паліцыяй. Кругер напісаў шэраг партрэтаў пісьменнікаў, паэтаў, навуковых, палітычных і грамадскіх дзеячаў Беларусі, якія адрозніваюцца інтымнасцю і дэмакратызмам вобразаў: Якуба Коласа, Янкі Купалы, Змітрака Бядулі, Саламона Міхоэлса і іншых. * Партрэты пэндзля Я. Кругера * Партрэт жонкі, 1907Партрэт жонкі, 1907 * Партрэт Пальміры МрачкоўскайПартрэт Пальміры Мрачкоўскай * Партрэт мінскага скрыпача Іегуды ЖухавіцкагаПартрэт мінскага скрыпача Іегуды Жухавіцкага * Дзяўчынка ў чырвонымДзяўчынка ў чырвоным * Партрэт Якуба КоласаПартрэт Якуба Коласа * Партрэт Янкі Купалы, 1923Партрэт Янкі Купалы, 1923 Аўтапартрэты Якава Кругера| | | | | | 1889 | 1899 | 1922 | 1931 | Зноскі ------ 1. 1 2 Кругер Яков Маркович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 2. ↑ Кругер Яков Маркович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 27 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 3. 1 2 Знiчкi Айчыны(недаступная спасылка) // Голас Радзімы Чацвер, 12 сакавіка, 2009 4. 1 2 3 4 5 6 7 Кругер Янкель Мордухович // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 335. — 737 с. 5. 1 2 3 4 5 6 7 8 Черняк М. Яков Кругер: «Я художник из Минска» // «Мишпоха» № 10 (2), 2001. 6. 1 2 3 Ціткоўскі І. Кругер Якаў Маркавіч (Кругер Янкель Мордухавіч) (02.05.1869—18.03.1940) // Мастакі Случчыны. — Слуцк: «Слуцкая ўзбуйненая друкарня», 2006. — 56 c. ISBN 985-6704-00-5 7. ↑ Мастак з Івянца 8. 1 2 3 4 Артыкул «*Кругер Яков*» у Электроннай яўрэйскай энцыклапедыі Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8). * Якаў Кругер. Постскрыптум. Новыя матэрыялы аб жыцці і творчасці мастака / Н. М. Усава // Музей XXI стагоддзя: актуальныя праблемы дзейнасці : навукова-практычная канферэнцыя, прысвечаная 65-годдзю з дня заснавання Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь, 9―11 лістапада 2004 года, Мінск. ― Мінск, 2008. (1Н//110981(039)) * Республика Беларусь : энциклопедия. [В 7 т.]. Т. 4. — Минск, 2007. * *Ярмоленка Г. М.* Кру́гер Янкель Мордухавіч (Якаў Маркавіч) // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 402. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. Спасылкі -------- * Якаў Кругер. "Першае месца ў яго творчасці, бясспрэчна, займае партрэт…". Да 150-годдзя з дня нараджэння мастака Архівавана 18 верасня 2020. * Кругер Якаў Маркавіч (Кругер Янкель Мордухавіч) (02.05.1869 −18.03.1940) * Яков Кругер: «Я — художник Минска» Архівавана 9 мая 2012. (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Кароткая яўрэйская | | Нарматыўны кантроль | GND: 141133376 · ISNI: 0000 0000 7781 5946 · LCCN: no2001053343 · VIAF: 102146936699113781344 · БАП: 129247 |

**Іван Аляксандравіч Сцебут** (12 лютага 1833, горад Вялікія Лукі, Пскоўская вобласць — 20 кастрычніка 1923) — рускі і беларускі вучоны-аграном, адзін з заснавальнікаў раслінаводства на Беларусі, прафесар (1860). Біяграфія --------- Скончыў Горы-Горацкі земляробчы інстытут (1854 цяпер Беларуская сельскагаспадарчая акадэмія). Пасля заканчэння інстытута пакінуты працаваць памочнікам упраўляючага вучэбнай фермай (1854—1858). У 1858 Міністэрствам дзяржаўнай маёмасці камандзіраваны за мяжу для падрыхтоўкі да прафесарскага звання. Быў слухачом ва ўніверсітэтах Германіі, Бельгіі, Англіі, Францыі. У 1860 годзе прызначаны прафесарам Горы-Горацкага земляробчага інстытута, вёў курс земляробства. Навукова-даследчая праца была звязана з Горы-горацкім вопытным полем, на якім ён заклаў шэраг вопытаў па вывучэнню севаабаротаў, вапнаванню і прымяненню ўгнаенняў, распрацаваў праект рэарганізацыі вопытнага поля ў вопытную сельскагаспадарчую станцыю. У 1865 абараніў магістрскую дысертацыю «Вапнаванне глебы». У 1865—1894 гадах прафесар Пятроўскай земляробчай лясной акадэміі ў Маскве, узначаліў першую ў Расіі кафедру раслінаводства. Праводзіў работу па падбору і агратэхніцы палявых культур, прымяненню ўгнаенняў. Удзельнік кангрэсаў і з’ездаў па сельскай гаспадарцы, кіраваў работай шматлікіх камітэтаў і камісій, выступаў з лекцыямі і дакладамі, арганізатар правядзення першых з’ездаў па сельскагаспадарчай вопытнай справе (1901, 1902). У 1898—1908 гадах старшыня Вучонага камітэта Міністэрства земляробства. Удзельнічаў у распрацоўцы Палажэння аб сельскагаспадарчых вопытных установах. Адзін з заснавальнікаў у Пецярбургу (1904) вышэйшых жаночых сельскагаспадарчых курсаў (Сцебутаўскія курсы). Заснавальнік і рэдактар журнала «Русское сельское хозяйство». Ушанаванне памяці ----------------- У 1959 устаноўлены бюст на тэрыторыі Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі. Яго імем названа адна з вуліц Горак. Навуковыя працы --------------- * Известкование почвы (1865). * Гипсовые почвы (1868). * Культура растений, ее основание и средства" (1869) * О возделывании подсолнечника в России (1870). * Возделывание льна (1872). * Статьи о русском сельском хозяйстве, его недостатках и мерах к его усовершенствованию, 1857—1882. — М.1883. * Сельскохозяйственное знание и сельскохозяйственное образование. — М.1870,1889. * Коллекции по культуре сахарной свекловицы (1892). * Возделывание хлебных зерновых растений (1893). * Об акклиматизации новых и малоизвестных растений в различных местностях России (1905). Зноскі ------ 1. 1 2 3 Стебут Иван Александрович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0251-2 (Т. 15).

**FN Model 1910** — самазарадны пісталет канструкцыі Джона М. Браўнінга, распрацаваны на замену пісталета Browning M1900 і выпускаўся бельгійскай Зброевай кампаніяй Fabrique Nationale d’Armes de Guerre (Нацыянальная фабрыка ваеннай зброі) у г. Эрсталь. Гісторыя -------- Пісталет быў распрацаваны для бельгійскай кампаніі Fabrique Nationale (FN) і кампаніі Кольт. Апошняя не праявіла цікавасці да гэтай мадэлі, і вытворчасць засяродзілася ў Бельгіі. Першапачаткова мадэль 1910 выпускалася пад патрон 7,65×17 мм, а з 1912 года і пад 9×17 мм. Мадэль прадавалася вельмі добра: колькасць асобнікаў, пабудаваных як для мадэляў 1910, так і для мадэляў 1922 года, склала больш за 700 000 штук кожная. Мадэль 1910 прадавалася на грамадзянскім рынку, мадэль 1922-у асноўным для вайскоўцам і паліцыі. Ён выкарыстоўваўся ў якасці службовага пісталета паліцыяй Заходняй Германіі да 1950-х гадоў і чыгуначнай паліцыяй да 1970-х гадоў. З падзеннем папулярнасці калібраў 7,65×17 мм і 9×17 мм ўпалі і продажу Browning 1910/1922. Вытворчасць спынілася ў 1976 годзе. Падчас Другой сусветнай вайны Вермахт захапіў у Бельгіі пэўную колькасць пісталетаў тып 1910, і пераназваў іх пісталетам **621 (б)**. Апісанне -------- Няпоўная разборка У 1922 годзе, па замове Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў, быў выпушчаны новы варыянт мадэлі 1910 з падоўжаным ствалом і дзяржальняй, якая змяшчае магазін большай ёмістасці, які атрымаў найменне FN Browning 1922. Яго магазін змяшчаў 9 патронаў 7,65×17 мм або 8 патронаў 9×17 мм. Мадэль 1922 г. складалася на ўзбраенні ў войсках некалькіх еўрапейскіх краін. Абодва варыянты пісталета былі шырока распаўсюджаныя ў якасці грамадзянскай, паліцэйскай і армейскай зброі, і карысталіся вялікай папулярнасцю ў Еўропе да канца Другой сусветнай вайны і нават пасля, а іх вытворчасць працягвалася аж да 1983 года ў розных варыянтах, у тым ліку з рэгуляванымі прыцэльнымі прыстасаваннямі. У Іспаніі, Кітаі і іншых краінах вырабляліся шматлікія копіі і пераймання, больш ці менш адпаведныя арыгіналу. Мадэль 1922 Вядомыя ўзоры ------------- * З пісталета Browning M1910, серыйны нумар 19074 пад патрон .380 ACP, Гаўрыла Прынцып застрэліў у Сараеве эрцгерцага Фердынанда, што стала падставай да Першай сусветнай вайны. Аднак паводле іншых звестак, пісталет быў выраблены пад патрон .32 ACP, што дагэтуль выклікае падставы для спрэчак. Пісталет № 19074, легальна набыты ў Бялградзе разам з трыма іншымі такімі ж "браўнінгамі «для арганізацыі"Чорная Рука", захоўваецца ў Венскім ваенна-гістарычным музеі. * З пісталета Browning M1910 6 мая 1932 года рускім эмігрантам Паўлам Гаргулавым быў застрэлены прэзідэнт Францыі Поль Думер. Пісталет знаходзіцца ў Музеі гістарычных калекцый паліцэйскай прэфектуры. * З пісталета падобнага тыпу 5 верасня 1935 года Карлам Вайссам быў застрэлены губернатар штата Луізіяна Х'юі Лонг. * Вядомая удзельніца камуністычнага нідэрландскага супраціву пад час Другой Сусветнай вайны Хані Шафт выкарыстоўвала мадэль M1922 (мадэфікацыя Browning M1910) падчас сваіх забойстваў . * 19 студзеня 2009 года, у Расіі, з пісталета такога тыпу было здзейснена гучнае забойства адваката Станіслава Маркелава і журналісткі Анастасіі Бабуравай. Спасылкі -------- 1. ↑ {{{загаловак}}}. — 2011. 2. ↑ {{{загаловак}}}. — 2004. — ISBN 1851094709. 3. ↑ {{{загаловак}}}. — 2014. — ISBN 978-0-19-939421-0. Архівавана 15 лютага 2017 года. 4. ↑ Huey Long Death Gun, Speechifying Statue, Baton Rouge, Louisiana **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 18 верасня 2016. Праверана 2 лютага 2017.

**Міхаіл Канстанцінавіч** (XIII ст.) — князь віцебскі. Імаверна, сын полацкага князя Канстанціна і малодшы брат яго невядомага на імя сына, магчыма, таксама полацкага князя. Міхаілу адрасаваны ліст ратманаў і «ўсіх гараджан» Рыгі з абвінавачваннямі ў непраўдзівым судзе над рыжскімі купцамі і прымусовых дзеяннях. Дакумент без даты, даследчыкі датуюць яго паміж 1271—1289 гадамі. Зноскі ------ Літаратура ---------- * *Борейша Ю.* О хронологии правления князей в Полоцке во второй половине XIII в. Несколько замечаний и уточнений в связи с новым изданием «Полоцких грамот». — Мн.: Энциклопедикс, 2018. — 152 с. илл.

**Баштай** (ням.: Bastei — *бастыён*) — фармацыя з пясчаных скал з назіральнай пляцоўкай у Саксонскай Швейцарыі на правым беразе ракі Эльба паміж курортам Ратэн і горадам Велен. Вышыня 305 м над узроўнем мора, скалы ўзвышаюцца над Эльбай на вышыню 194 метра. Баштай уваходзіць у лік самых наведвальных турыстычных славутасцей Саксонскай Швейцарыі. Частка прыроднага парка, які ўключае як Саксонскую Швейцарыю, так і Багемскую Швейцарыю (у Чэшскай Рэспубліцы). Папулярнае месца для скалалажання. Гісторыя -------- Сама назва паходзіць ад замка Найратан, які стаіць на скале нібы бастыён. Але сама назва «Баштай» узгадваецца ўпершыню толькі ў 1592 годзе ў рамках геадэзічнай экспедыцыі ў Саксоніі. Гэтыя скалы наведвалі шмат выбітных людзей. Мастак Каспар Давід Фрыдрых пасля наведвання гэтых месцаў напісаў вядомую карціну Felsenschlucht. З павелічэннем колькасці турыстаў у 1812 годзе з’явіліся дзве гандлёвыя крамы. Праз два гады на назіральнай пляцоўцы ўзвялі ахоўныя парэнчы. У 1826 хату для хованкі ад непагадзі наверсе скалы перабудавалі пад рэстаран. Пад назвай Basteibrücke з’явіўся драўляны мост, які звязвае Баштай са скаламі Steinschleuder і Neurathener Felsentor. У 1851 годзе драўляны мост быў заменены мастом з пяшчаніку. Ён мае даўжыню 76,5 м і перакрывае сваімі 7 дугамі глыбокую (40 м) цясніну з назвай Mardertelle. Аляксандр Скрабін падчас сваіх гастроляў па Германіі двойчы наведаў Баштай. Пад уражаннем гэтых наведванняў ім была напісана аднайменная прэлюдыя. Мост ---- Баштай знакаміты сваім мастом (ням.: Basteibrücke), якому ўжо больш за 200 гадоў. Першапачаткова быў пабудаваны з дрэва ў 1824 годзе. У 1851 ён быў заменены сучасным мастом з пяшчаніку. Мост — гістарычная славутасць, архітэктурны помнік. Гістарычны музей ---------------- Скульптуры выстаўлены для агляду ў музеях, якiя акружаюць Бельведэрскі палац: Музей Пія-Клімента, Музей К’ярамонці, Этрускі і Егіпецкі музеі. Музеі скульптур --------------- У 1973 годзе быў адкрыты Гістарычны музей. У яго калекцыі сабраны транспартныя сродкі, прадметы ўжытку, фатаграфіі, дакументы і іншыя экспанаты, якія ілюструюць доўгачасную гісторыю Ватыкана і рымскіх папаў. Зноскі ------ 1. ↑ GeoNames — 2005.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q830106'></a>

**Ліві́́йцы** (старажытнаег.: ) † — старажытны народ, што ў канцы 2 — першай палове 1 тысячагоддзяў да н. э. насяляў землі на захад ад Егіпта, а таксама ў самім Егіпце. Лівійцы ўдзельнічалі ва ўварванні ў Егіпет разам з народамі мора. Ад лівійцаў паходзяць XXII, XXIII і XXIV дынастыі фараонаў (945 — 720 гг. да н. э.). Раннія ўзгадкі -------------- У тэкстах Старога Царства і Сярэдняга Царства ўзгадваюцца плямёны *тжэхену* і *тжемеху*, што насялялі Заходнюю пустыню. У старажытнаегіпецкім мастацтве насельнікі захаду маляваліся як людзі з белай скурай, цёмнымі валасамі, часам са статкамі свойскай жывёлы. У перыяд Новага Царства малюнак аблічча змяніўся: прадстаўнікоў заходніх народаў апісвалі са светлым тварам, пышнымі бародамі, у вопратцы і галаўных уборах з пёраў бусла ці страуса. У час кіравання фараона Аменхатэпа III з’яўляецца апісанне заходняга племені *мешвеш* або *ма*. Сеці I вёў войны супраць заходніх плямён *тхухен*, якія не карысталіся лукам і стрэламі, хаваліся ад егіпцян у пячорах. У сучаснай літаратуры ўсе гэтыя плямёны часцяком называюцца лівійскімі, аднак гэтае атаясненне мае ўмоўны характар. Непасрэдна лівійцы (, *<rbw>* ці *<lby>*) як адзін з заходніх народаў з’яўляюцца ў егіпецкіх тэкстах часоў Рамсеса II. Гэты фараон пабудаваў сетку крэпасцяў на мяжы з Заходняй пустыняй. Але крэпасці служылі не толькі для абароны, але і ўзаемнага гандлю. Пра мірны характар узаемаадносін паміж егіпцянамі і заходнімі народамі таксама сведчаць археалагічныя раскопкі. Некаторыя вучоныя лічаць, што лівійцы здаўна кантактавалі з егіпцянамі і каланізавалі заходнюю частку дэльты Ніла. Мернептах, пераемнік Рамсеса II, сутыкнуўся з уварваннем лівійскага правадыра Марая. Ён прывёў у якасці саюзнікаў народы мора, але быў пераможаны. Ваяўнічых лівійцаў малявалі з падстрыжанымі валасамі на патыліцы, татуяваным целам. У адрозненні ад папярэднікаў яны карысталіся канямі, захопленымі фараонам у бітве. Большасць даследчыкаў мяркуе, што лівійцы па паходжанню былі звязаны з папярэднімі заходнімі плямёнамі і могуць з’яўляцца продкамі бербераў. Рамсес III быў вымушаны змагацца як супраць заходніх плямён, у тым ліку лівійцаў, так і супраць народаў мора. Прычым, гэтая барацьба мела паспяховы характар. З гэтага часу ўсе прадстаўнікі заходніх плямён маглі называцца ў егіпецкіх і іншаземных тэкстах лівійцамі. Лівійцы ў Егіпце ---------------- Барацьба з лівійцамі была адной з прычын заняпаду Новага Царства. У пераходны перыяд прадстаўнікі заходніх плямён захапілі дэльту Ніла, дзе лівійскія правадыры стварылі свае манархічныя дынастыі. Лівійцы таксама сяліліся на поўдзень ад дэльты, служылі ваеннымі наймітамі. Нашчадак правадыроў *мешвеш* Асаркон нават меў тытул фараона. Яго пляменнік Шэшонк I спачатку ўзначальваў егіпецкае войска, а потым таксама стаў фараонам і заснаваў XXII дынастыю. Ён, а таксама іншыя прадстаўнікі лівійскіх XXII, XIII і XIV дынастый імкнуліся выяўляць сябе прадаўжальнікамі старажытных егіпецкіх традыцый. Археолагамі не знойдзена значных прыкмет рассялення лівійцаў у Егіпце, што можа быць растлумачана імкненнем да асіміляцыі. Аднак прысутнасць лівійцаў адлюстравана ў пісьмовых крыніцах. У першай палове 1 тысячагоддзя да н. э. яны складалі своеасаблівую ваенную касту. Герадот паведамляў, што жыхары двух памежных гарадоў, якія захоўвалі лівійскую тоеснасць і родную мову, пакутвалі з-за рэлігійных звычаяў егіпцян, а таму звярнуліся да аракула Амона з патрэбай дазволіць ім харчавацца розным мясам, але атрымалі адказ, паколькі ўсе, хто жыве ў Егіпце, з’яўляюцца егіпцянамі. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Старажытныя лівійцы на Вікісховішчы | * How Did the Libyans Impact Ancient Egypt? * Ancient Man and His First Civilizations Архівавана 4 лютага 2019. Зноскі ------ 1. ↑ WILLIAM COONEY, Egypt's encounter with the West: Race, Culture and Identity 2. ↑ Военные походы Сети I Архівавана 20 ліпеня 2018. 3. ↑ Ancient Egyptians And Libyans Possibly Lived In Harmony During Ramses’ Reign Архівавана 4 жніўня 2020. 4. ↑ Тураев, Б. История древнего востока. Часть I. - Москва: Рипол Классик, 2013. С. 285 5. ↑ Гл: *Гаудио, А.* Цивилизации Сахары. Десять тысячелетий истории, культуры и торговли. / А. Гаудио. — М.: Наука, 1985 6. ↑ Гл.: *Kitchen, K. A.* The Third Intermediate Period in Egypt: 1100-650 BC (Aris and Phillips Classical Texts). / Kenneth A. Kitchen. — Liverpool University Press, 1996 7. ↑ The rise to power of the Libyans Архівавана 22 лютага 2019. 8. ↑ Герадот, II:18

**Вайна на мысе Бара** (англ.: Barra War) — ваенны канфлікт паміж Брытанскай імперыяй і Каралеўствам Ніумі на тэрыторыі сучаснай Гамбіі. Перадгісторыя ------------- У 1816 годзе брытанцы заснавалі на тэрыторыі сучаснай Гамбіі форт Батэрст (сучасны Банжул). Камандзір гарнізона Аляксандр Грант заявіў каралю Ніумі (Ніуміманса) Каліманцы Мане, што англічане не збіраюцца *«пазбаўляць яго ці яго народ якіх-небудзь іх правоў і прывілеяў»*. Нягледзячы на гэта, афіцэр адмовіўся плаціць афрыканцам мытную пошліну за захопленыя нявольніцкія караблі. У далейшым брытанскія гандляры і каланіяльныя адміністратары ўсё таксама адмаўляліся плаціць мытню Ніумімансе, спрабуючы ўсталяваць гандлёвую манаполію на рацэ Гамбія. У 1826 годзе брытанцы паспрабавалі пагрозай прымянення ваеннай сілы прымусіць Бурунгаі Сонка (новага кіраўніка Ніумі, які ўвайшоў на прастол у 1823 годзе пасля смерці свайго папярэдніка) саступіць участак зямлі шырынёй у мілю на паўночным беразе ракі, уключаючы мыс Бара. Раён стаў вядомы як «саступленая міля» (англ.: Ceded Mile). Тут каланізатары пабудавалі форт Булен, плацячы штомесячную плату каралеўству за карыстанне участкам. Пасля гэтага брытанскія гандляры і чыноўнікі ўзмацнілі свой уплыў у Гамбіі. У 1831 годзе яны паспрабавалі пасяліцца на Сабачым востраве. Мясцовыя плямёны выступілі супраць прыходу еўрапейцаў, таму губернатар прыпыніў штомесячную выплату Ніумі за валоданне «саступленай мілей». У жніўні 1831 года афрыканцы сілай выгналі пасяленцаў з мыса Бара, а кароль Бурункаі забараніў сваім падданым ездзіць у Батэрст. Ход падзей ---------- 22 жніўня 1831 года атрад Каралеўскага афрыканскага каланіяльнага корпуса пад кіраўніцтвам Энсіна Фірана ў складзе 22 дзеючых і 50 адстаўных салдат, а таксама хутка сфармаванага апалчэння быў адпраўлены на Бару. Брытанцы меркавалі за кошт ваеннай прысутнасці ўрэгуляваць сітуацыю, але гэта толькі пагоршыла становішча, што прывяло да сутыкненняў. Фіран быў вымушаны адступіць да форта Булен, які хутка атачылі ваяры Ніумі. На наступны дзень, страціўшы 23 чалавекі, брытанцы пакінулі форт і адступілі праз раку ў Батэрст. Пасля захопу Булена многія правадыры натхніліся і далучыліся да войска караля Бурунгаі Сонка. Некалькі тысяч узброеных тубыльцаў разбілі лагер усяго ў 5 кіламетрах (3 мілях) ад Батэрста. Віцэ-губернатар накіраваў тэрміновую дэпешу ў Сьера-Леонэ па дапамогу. У Гамбію былі адпраўлены сілы пад камандаваннем капітана Сцюарта ў складзе 1-га і 2-га атрадаў 1-га Вест-Індскага палка, апалчэння і Каралеўскага афрыканскага корпуса. Яны адплылі ў Гамбію разам з брыгам HMS *Plumper* і транспартным караблём *Parmilia*. 9 лістапада войскі прыбылі да месца прызначэння і выявілі, што форт Булен усё яшчэ знаходзіцца ў руках тубыльцаў, таму вырашылі адбіць мыс Бара, а не ісці ў Батэрст. 11 лістапада на мысе высадзіўся атрад Сцюарта, які складаўся з 451 байца. Высадку прыкрывалі агнём *«Plumper»* (пад камандаваннем лейтэнанта Крэзі), *«Parmilia»* і ўзброеная каланіяльная шхуна. Колькасць афрыканскіх сіл ацэньвалася ў 2500—3000 чалавек. Яны былі абаронены ад артылерыйскага агню акопамі і хованкай з высокай травы. Ваяры Ніумі адкрылі шквальны агонь па сілах Сцюарта. Аднак брытанцам удалося прарвацца. Па выніку бою, які доўжыўся гадзіну, тубыльцы былі выбіты са сваіх пазіцый. Каланізатары страцілі ў сутычцы двух чалавек забітымі, тры афіцэры і 47 салдат паранены. На працягу наступных некалькіх дзён брытанцы ўмацавалі форт Булен. На досвітку 17 лістапада англічане атакавалі Эсау. Набліжаючыся да горада, брытанцы сталі ў лінію. Папярэдне гарматы судна *«Plumper»* адкрылі агонь па частаколу. Штурм Эсау працягваўся пяць гадзін. Абаронцы вялі энергічны агонь у адказ са стралковай зброі і артылерыі. Брытанцы выпусцілі па горадзе ракеты, адна з якіх падпаліла дом. Апоўдні частка войск Ніумі пакінула Эсау, а неўзабаве пасля гэтага на правым флангу каланізатараў з’явіліся буйныя сілы праціўніка. Другі атрад абыходзіў іх левы фланг, відавочна, з намерам атакаваць варожы тыл. З-за недахопу боепрыпасаў і немагчымасці зламаць абарончы частакол англічане адступілі. Іх страты склалі 11 чалавек забітымі і 59 параненымі. Лейтэнант Лі з апалчэння Сьера-Леонэ і яшчэ пяць чалавек пазней памерлі ад ран. 7 снежня падпалкоўнік Хінгстан з Каралеўскага афрыканскага корпуса прыбыў з падмацаваннем і прыняў на сябе камандаванне брытанскімі войскамі. У сувязі з гэтым Бурунгаі выказаў жаданне пачаць перамовы. 4 студзеня 1832 года ў Булене быў складзены і падпісаны мірны дагавор. Наступствы ---------- Пасля вайны аўтарытэт Ніумімансы аслабеў. Частка каралеўства аддзялілася. На фоне дзяржаўнага крызісу ў краіне ўзмацніў свае пазіцыі іслам. Пазней паміж мусульманскімі мурабутамі і традыцыйнымі дзяржавамі Сенегамбіі выбухнуў канфлікт. Заўвагі ------- 1. 1 2 3 4 5 Mbaeyi, P. M. (June 1967). "The Barra-British War of 1831: A Reconsideration of its Origins and Importance". *Journal of the Historical Society of Nigeria*. **3** (4): 623–5. 2. ↑ Wright, Donald R. THE WORLD AND A VERY SMALL PLACE IN AFRICA A History of Globalization in Niumi, The Gambia. — 4th. — New York : Routledge, 2018. — P. 129. 3. 1 2 3 4 5 Ellis, A.B. The History of the First West India Regiment. — London : Chapman and Hall, 1885. — P. 179–183.

**Універсалглот** (Universalglot, Universal Glot, Universal-Sprache ці Universal) - праект міжнароднай дапаможнай мовы, які быў апублікаваны ў 1868 годзе ў горадзе Бар-ле-Дзюк і Парыжы Жанам Піра. Мова з'яўляецца апастэрыёрнай з дэталёва выпрацаванай структурай, простай марфалогіяй, створанай пад уплывам раманскіх і германскіх моў. Піра так сам вызначыў прынцыпы па якіх ён сканструяваў мову так: "Я выбраў з кожнай жывой мовы словы найбольш вядомыя і знаёмыя, і рабіў гэта перш за ўсё тады, калі вымаўленне з'яўляецца найбольш лёгкім. Лацінская мова дае найбольшую колькасць такіх словаў...". Не толькі карані былі ўзяты з натуральных моў, але таксама канчаткі і дэталі граматыкі, якія робяць мову падобную да еўраклонаў, але з германскімі элементамі. Асобныя элементы Універсалглота ўжо утрымлівалі добрыя ідэі, якія былі выкарыстаны ў настурных праектах моў, напрыклад, суфікс **in** для словаў вызначаючых жаночы пол: *son*-сын, *sonin*-дачка. Праект Піра не прыцягнуў увагі грамадства. Існуюць толькі асобныя апісанні мовы ў інтэрлінгвістычнай літаратуры. Марфалогія ---------- Назоўнікі і прыметнікі не змяняюцца па склонах і ліках. Дзеясловы змяняюцца згодна з часам, утвараючы пры дапамозе *-e* цяперашні час, *-ed* мінулы час, *-rai* будучы час: I pregate= я прашу; I pregated= я прасіў; I pregatrai= я папрашу; Інфінітыў утвараецца пры дапамозе -en (pregaten). Асабістыя займеннікі змяняюцца згодна са склонамі ў назоўным і вінавальным. Узоры тэкстаў ------------- * Men senior, i sendeevos un gramatik e un verbbibel de un nuov glot nomed Universal glot. In futur i scriptarai evos sempter in dit glot. I pregate evos responden ad me in dit self glot. Пераклад: Мой спадар, я дасылаю вам граматыку і слоўнік новай мовы пад назвай Універсалглот. У будучым я буду заўсёды пісаць да вас на гэтай мове. Прашу вас адказаць мне на гэтай мове. * Ben dai, Meni senior, i ese inkanted reinkontraen evos; I habe vided evos her in London, e ditdai nos finde enos in Skotland. Dikt me ex ke land vos ese. Un ex enos ese Ruser e du ese Italier e el quatli ese Deutsch; ma nos pote toti parlen insamel, den nos parle el Universal glot. Пераклад: Добры дзень, спадар, я ўзрадаваны зноў сустрэць вас; я бачыў вас ужо ў Лондане, а сёння сустракаю вас у Шатландыі. Скажыце мне, з якой вы краіны. Адзін з нас - рускі, два - італьянцы, а чацвёрты - немец; але мы ўсе можам размаўляць паміж сабой, таму што мы размаўляем на універсалглоце. | ⛭Штучныя мовы (спіс) | | --- | | Натуральная мова • Штучная мова • Планавая мова • Сацыялізаваная мова • Міжнародныя дапаможныя мовы • Апрыёрная мова • Апастэрыёрная мова • Гіпасхематычныя мовы • Гіперсхематычныя мовы • Універсальная мова • Схематызм*Інтэрлінгвістыка* | | Планавыя | ад’юванта • акцыдэнталь • Бэйсік-інгліш • будзінас • глоса • інтэрглоса • інтэрлінгва • космас • лаціна-сінэ-флексіонэ • lingua catolica • лінгва франка нова • міжславянская мова • раманід • словіа • універсалглот • універсаль • унітарыё • уропі • folkspraak | | Выдуманыя | баронн • Brithenig • вавілон 17 • венэдык • ларымін • надсат • навамоўе • speedtalk • Старэйшая Мова | | Філасофскіяі лагічныя | AUI • ыфкуіл • лінкас • лаглан • ложбан • такіпона • сона | | Планавыя | ро • сальрэсоль • эльюндзі | | Выдуманыя | аварын • адунаік • валарын • вестран • гаа'улдская • квэнья • клінган • кхуздул • на’ві • рамерыйскія • роханская·сіндарын • таліска • тэлерын · чорная мова • Мова Эльдараў | | Іерагліфічныя | локас • Злэнга • бліс | | Планавыя | валапюк • Lingua Ignota • іда • нэа • неўтраль • навіяль • АМО • эсперанціда • (прота-)эсперанта | | Выдуманыя | Атлантыйская мова • Боская мова • чатлана-пацакская | | Персоны | Дж. К. Браўн • Э. дэ Валь • А. М. Волкаў • О. Есперсен • Л. Заменгоф • А. Кірхгоф • Дж. Кіхада • А. В. Колегаў • Ю. Крыжаніч • С. Ланг • Ч. К. Огдэн • М. Окранд • Ота Юкіо • Дж. Пеана • Ж. Піро • Дж. Салманазар • А. Сапкоўскі • А. Сірайт • Ж. Сюдр • Дж. Р. Р. Толкін • П. Фромер • Хільдэгарда Бінгенская • М. Шлеер • Н. В. Юшманаў | | Арганізацыі | Акадэмія валапюка • Акадэмія інтэрлінгвы • Акадэмія эсперанта • Інстытут клінгана • Інстытут лаглана |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Бяроза (значэнні). **Бяро́за** (трансліт.: *Biaroza*; да 1940 г. Бяроза-Картузская, Картуз-Бяроза) — горад у Брэсцкай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Бярозаўскага раёна, на рацэ Ясельда. За 102 км ад Брэста, 6 км ад чыгуначнай станцыі Бяроза-Картузская на лініі Брэст — Баранавічы. Гісторыя -------- ### Вялікае Княства Літоўскае Упершыню згадваецца як вёска Слонімскага павета з 1477 года, калі Ян Гамшэй са сваёй жонкай Барбарай заснавалі тут касцёл Найсвяцейшай Тройцы. З 1521 года ў складзе Кобрынскага павета. У 1538 годзе касцёл перайшоў да новых гаспадароў, а менавіта: «*Ян і Ганна Гамшэі са Здзітава са сваім сынам Станіславам, а таксама дзецьмі апошняга Марцінам, Паўлам, Янам, Юрам са сваімі жонкамі ў Бярозе, нашчадкамі Гамшэяў, у 1537 годзе на алтары бярозаўскага касцёла імянным запісам, замацаваным пячаткай…*» «*…Бярозу, плошчу з агароджай, поле Рыбака, карчму з арэнднай платай даравалі і запісалі…*» На мяжы XV—XVI стагоддзяў Бяроза зрабілася асяродкам гандлю. Прывілей Жыгімонта Старога выдаў дазвол Мікалаю Гамшэю на правядзенне ў маёнтку штотыднёвых таргоў з пятніцы да суботы: «*Біў нам чалом дваранін наш пан Мікалай Гамшэй у тым, каб, па-першае, дазволіць яму ў маёнтку бярозаўскім мець таргі ў пятніцу, згодна ліста яго бабкі нябожчыцы — пані Віштарт, і, па-другое, біў нам чалом, каб гэты торг у Бярозе прадоўжыць да суботы і зацвердзіць на вякі*». У пачатку XVII стагоддзя Ян Паўлавіч Гамшэй прадаў Бярозу канцлеру вялікаму літоўскаму Льву Сапегу. У 1614 годзе яе набыў харунжы Марцін Німіра «*сам маёнтак з мястэчкам і ўсёй маёмасцю*». Але знаходзілася Бяроза ў руках М. Німіра нядоўга: ён не вылучаўся стараннасцю і гаспадарлівасцю, і неўзабаве пасля набыцця пазычыў мястэчка тутэйшым яўрэям. Збанкрутаванага М. Німіру з цяжкага становішча выратаваў у 1617 годзе Леў Сапега. Канцлер выкупляў яго распіскі, якія аддавалі ў заклад Бярозу. «*Маёмасць*, — пішацца ў дакуменце, — *належыць канцлеру і яму належаць прыбыткі, пакуль я* [Німіра] *не вярну яму 14 600 польскіх злотых*». Марцін Німіра не знайшоў гэтай сумы, пасля чаго ўжо ў 1617 годзе суд у Брэсце зацвердзіў акт продажу мясціны «*на вякі Льву Сапегу*», а менавіта «*маёнтак у Бярозе, землі, палі, само мястэчка Бярозу з усімі жыхарамі, з кірмашом, рэкі, азёры, млыны, бабровыя ўгоддзі на рацэ Ясельдзе*» за 24 000 польскіх злотых. Найперш, як перакананы каталік, Леў Сапега фундаваў у Бярозе касцёл. Неабходнасць заснавання новага касцёла абгрунтоўвалася тым, што з 1538 года мясцовы касцёл з навакольнымі землямі знаходзіўся ў руках кальвіністаў і заставаўся ў іх дзясяткі гадоў, бо калі ён зноў вярнуўся да каталікоў у 1600 годзе, то меў невялікі ўласны надзел і самастойна існаваць не мог. Леў Сапега дзеля выратавання ад банкруцтва касцёла ў 1620 годзе падараваў яму «*ў вёсцы Левашкі чатыры валокі, Траяноўшчынай называемыя*», якія паўторна былі замацаваны ў 1632 годзе. Акрамя заснавання новага касцёла, канцлер дазволіў мясцовым яўрэям у 1629 годзе збудаваць школу «*ў гэтым мястэчку Бярозе, у якім, збудаваўшы школу, маглі б спакойна праводзіць свае набажэнствы*». Побач з яўрэйскім малітоўным домам і касцёлам у Бярозе існавала ўніяцкая царква. Першыя звесткі пра яе месцяцца ў дакуменце 1618 года, у якім апісваюцца межы зямель касцёла, а таксама ідзе гаворка пра землі «*рускага папа з царквы*». Пасля смерці Льва Сапегі ў 1633 годзе Бяроза, згодна з тэстаментам, перайшла да яго старэйшага сына Яна Сапегі, маршалка Вялікага Княства Літоўскага, пасля смерці апошняга — да яго брата Казіміра Льва Сапегі. Казімір Леў Сапега, малодшы з двух сыноў славутага канцлера, быў перакананаым каталіком, ён фундаваў шэраг касцёлаў і кляштараў, сярод якіх быў картузскі кляштар у Бярозе. Закладка першага нарожнага каменя з вялікай урачыстасцю адбылася ў 1648 годзе, дзе прысутнічалі сам заснавальнік, а таксама біскуп луцкі Андрэй Гембінскі і рымскі нунцый ксёндз Ян дэ Торэс. Пераход бярозаўскага ўладання да картузаў быў надзвычайным момантам у гісторыі мястэчка, што перш за ўсё адлюстравалася ў падтрымцы новымі ўладальнікамі развіцця гандлю і рамёстваў. Асаблівую ўвагу надаваў кляштар дакладнасці вагаў на бярозаўскіх кірмашах. «*Жадаем мець дакладнасць і справядлівасць у вагах*, — піша ксёндз Хрысціян Бекерс, — *таму спецыяльна за кошт кляштара накіроўваем хадака ў сталічні горад Вялікага Княства Літоўскага Вільню, каб прынёс інфармацыю… колькі гарнцаў уваходзіць у віленскую бочку, каб потым ён мог важыць у нашым мястэчку Бярозе згодна віленскіх мераў пры продажы і пакупцы збожжа, напояў, піва, мёду і г. д.*». У кляштарнай хроніцы ад 1767 года сустракаецца павучэнне малазямельных сялян пра пажаданне займацца «*гандлем або рамяством, адпавядаючым мясцовым умовам, напрыклад, вырабам скураў і гэтак далей*». У 1665 г. у Ружанах памёр, а ў бярозаўскім картэзінскім касцёле пахаваны вялікі гетман ВКЛ і віленскі ваявода Павал Ян Сапега У 1679 годзе кляштар атрымаў ад караля і вялікага князя Яна Сабескага прывілей на кірмаш у свята Адшукання Святога Крыжа (паводле падання, кляштар заснавалі на месцы ў пушчы, дзе Леў Сапега знайшоў драўляны крыж у часе палявання), што спрыяла больш шырокім гандлёвым магчымасцям мястэчка. Акрамя кірмашу на Святую Тройцу, у Бярозе адбываліся таргі ў дзень праваслаўнага Прычашчэння. Старанні картузаў на паляпшэнне гаспадарчых спраў у Бярозе не здолелі прынесці вялікага выніку, мястэчка да сярэдзіны XIX стагоддзя было маленькім, небагатым населеным пунктам. Яно некалькі разоў гарэла, цярпела ад чумы. У 1706 годзе тут адбылася сустрэча расійскага цара Пятра I з каралём польскім і вялікім князем літоўскім Аўгустам II. У Вялікую Паўночную вайну ў канцы красавіка 1706 года каля Бярозы адбылася сутычка паміж расійскім і шведскімі войскамі. Апошнія пасля пераходу Ясельды занялі мястэчка і кляштар, якіх спалілі і разрабавалі. Шведы захапілі некалькі манахаў з кляштара, за якіх потым плацілі выкуп. Значэнне і статус Бярозы пад кіраўніцтвам картузаў не змянілася. Уладу ў мястэчку, згодна з загадам пракурора картузіі, выконваў кляштарны ўраднік. * Даўнія графічныя выявы Бярозы * Кляштар, XVIII ст.Кляштар, XVIII ст. * Абмеры XIX ст.Абмеры XIX ст. * Б. Падбельскі, 1861Б. Падбельскі, 1861 * Каляровая версіяКаляровая версія * Н. Орда, XIX ст.Н. Орда, XIX ст. * Іншая версіяІншая версія * Н. Орда, XIX ст.Н. Орда, XIX ст. * Іншая версіяІншая версія ### Пад расійскай уладай У 1795 годзе ў выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай Бяроза апынулася ў складзе Расійскай імперыі, у Пружанскім павеце Слонімскай, з 1797 Літоўскай, з 1801 Гродзенскай губерні. У 1-й пал. XIX ст. у мястэчку праводзіліся 8 рэгулярных кірмашоў, дзейнічалі 2 гарбарныя і суконная мануфактуры, працавалі 36 крамаў. Пасля здушэння вызваленчага паўстання (1830—1831) у 1832 годзе расійскія ўлады зачынілі кляштар картузаў за ўдзел манахаў у паўстаннях 1794 і 1831 гадоў. Інфраструктура кляштара, разам з мястэчкам, перайшла да Упраўлення Дзяржаўнай маёмасці Гродзенскай губерні. У перыяд 1860—1870-х гадоў паводле рашэння царскага ўрада значная частка будынкаў кляштара была разабрана. Цэгла пайшла на будову ваенных казармаў і праваслаўнай царквы ў Бярозе, медзяныя лісты з касцёла — у Гродна для даху праваслаўнай царквы. Станам на 1833 у Бярозе было 200 драўляных будынкаў, на 1897 — 5 цагляных і 1070 драўляных, працавалі мужчынская і жаночая народныя вучылішча, фельчарскі пункт, аптэка. Хуткаму росту мястэчку паспрыяла пракладзеная ў 1871 годзе праз Бярозу Маскоўска-Брэсцкая чыгунка. Як і ўся Беларусь, Бяроза з’яўлялася часткай «мяжы аселасці» і была заселена яўрэямі. У пачатку 30-х гадоў XX стагоддзя яўрэі складалі 53 % насельніцтва. * Мястэчка на старых здымках * Кляштар, агульны выглядКляштар, агульны выгляд * Кляштар, шпітальКляштар, шпіталь * Кляштар, каплічкаКляштар, каплічка * Кляштар, брамаКляштар, брама * Кляштар, фрагментКляштар, фрагмент * Руіны касцёлаРуіны касцёла * Новы касцёлНовы касцёл * ВуліцаВуліца ### Найноўшы час У Першую сусветную вайну ў 1916 годзе Бярозу занялі нямецкія войскі. У 1918 годзе мястэчка было абвешчана часткай Беларускай Народнай Рэспублікі, потым — БССР. 14 лютага 1919 года Бярозу заняла польскае войска. У польска-савецкую вайну мястэчка двойчы рабілася месцам буйных бітваў. Згодна з Рыжскім мірным дагаворам (1921) яно апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі. У 1934 годзе ў мурах былых расійскіх кашараў была арганізавана вязніца для палітычных зняволеных — украінскіх нацыяналістаў з АУН і камуністаў. У лагеры, якім кіраваў паліцэйскі інспектр з Познані Ян Грэфнер, трымалася да 800 вязняў. 1 красавіка 1939 года да мястэчка далучылі населены пункт з гміны Сялец — вёску Навасёлкі. У 1939 года ў складзе БССР. 15 студзеня 1940 годзе Бяроза стала цэнтрам новаўтворанага Бярозаўскага раёна і атрымала статус горада. Перад наступам Германіі на СССР бальшавікі стварылі тут базу ваеннай авіяцыі. На ёй дыслакаваліся 97-ы, 121-ы, 125-ы, 130-ы хуткасныя, 162-і рэзервовы, 207-ы і 212-ы далёкабамбардзіровачныя авіяпалкі, падрыхтаваныя да нападу на Германію. Таксама ў горадзе дыслакавалася 205-я матарызаваная дывізія 14-га механізаванага корпуса. 22 чэрвеня 1941 года, у першы дзень вайны з СССР, Бярозу занялі нямецкія войскі. 205-я матарызаваная дывізія сіламі аднаго палка сумесна з іншымі часцямі 14-га механізаванага корпуса нанесла контрудар да р. Мухавец у раёне Кобрына. Аднак, да зыходу дня пад напорам нямецкага наступлення вымушана была адысці і заняць абарону на р. Ясельда. Ужо ў пачатку ліпеня былі праведзены карныя аперацыі супраць партыйнага і камсамольскага актыву, арганізатараў і членаў калгасаў, сем’яў камандзіраў і палітработнікаў РСЧА, якія не паспелі эвакуіравацца. У часы нямецкай акупацыі тут існавала яўрэйскае гета. Нацысты ў створаным імі лагеры смерці загубілі 7 тыс. чалавек. Дзейнічала патрыятычнае падполле. Жыхары Бярозы рознымі спосабамі дапамагалі падпольным і партызанскім рухам раёна. Так, кладаўшчыкі базы «Нарыхтзбожжа», размешчанай у раёне чыгуначнай станцыі Бяроза-Картузская, М. М. Галенка і П. М. Жабрун, недагружаючы вагоны са збожжам, здолелі сэканоміць у 1943 годзе і перадаць партызанскім атрадам імя Дзімітрава і М. Ф. Гастэлы больш за 50 тон збожжа. 7 ліпеня 1944 года горад быў вызвалены ў ходзе Беларускай аперацыі 28-й арміяй 1-га Беларускага фронту. Пасля вайны ў Бярозе была адноўлена авіябаза, у раёне збудаваная гідраэлектрастанцыя. У 1995 годзе каля горада беларускія сілы супрацьпаветранай абароны збілі паветраны шар з двума амерыканскімі аэранаўтамі — удзельнікамі міжнароднай авіярэгаты. Насельніцтва ------------ * **XIX стагоддзе**: 1830 — 584 муж. з іх шляхты 6, духоўнага саслоўя 28, мяшчан-іўдзеяў 161, мяшчан-хрысціян і сялян 389; 1833 — 1,2 тыс. чал.; 1878 — 2 507 чал. (1 121 муж. і 1 386 жан.); 1897 — 6,2 тыс. чал. * **XX стагоддзе**: 1931 — 4,5 тыс. чал.; 23.06.1940 — 4,5 тыс. чал.; 1959 — 5,6 тыс. чал.; 1968 — 7,5 тыс. чал.; 1992 — 26 тыс. чал.; 1995 — 31 тыс. чал. * **XXI стагоддзе**: 2006 — 29,5 тыс. чал.; 2009 — 29 357 чал. (перапіс); 2016 — 29 408 чал.; 2017 — 29 451 чал. Эканоміка --------- Тушонка Бярозаўскага мясакансервавага камбіната[ru] * Бярозаўскі філіял ААТ «Савушкін прадукт» (былы Бярозаўскі сыраробны камбінат) — перапрацоўка малака, акрамя кансервавання, вытворчасць сыроў, масла жывёльнага, натуральнамалочнай прадукцыі, марожанага і іншых харчовых прадуктаў; * ААТ «Бярозабудматэрыялы» — вытворчасць пліткі керамічнай; * ААТ «Бярозаўскі камбінат сілікатных вырабаў» (юрыдычны адрас знаходзіцца за межамі горада, у Бярозаўскім сельсавеце) — вытворчасць сценавых блокаў з ячэістага бетону і блокаў ячэістага бетону для перагародак будынкаў; * ААТ «Цеплапрыбор» — выпускае наступную прадукцыю: вентылятары, электрарадыятар «Ясельда», катлы ацяпляльныя, нестандартызаванае абсталяванне, камплектуючыя да СЗК-8, лініі сартавання цвёрдых бытавых адходаў, гандлёвыя павільёны, кантэйнеры для смецця — 11 м³, машынкі для рэзкі даху; * ААТ «Бярозаўскі маторарамонтны завод» — ажыццяўляе капітальны рамонт трактарна-камбайнавых рухавікоў, вузлоў і дэталяў, выраб новых дэталяў; выраб крапежных метызных вырабаў, запасных частак да трактароў, запасных частак да сельгасмашын; * ДУП «Бярозатара» — вытворчасць упакоўкі з лёгкіх металаў — вечка металічнай СКО-1058; СКО-1-82; ПТ-51; * ААТ «Бярозаўскі мясакансервавы камбінат»; * ААТ «Бярозаўскі камбікормавы завод»; * Гасцініца «Ясельда». * Дом паляўнічага «Смалярка». Інфраструктура -------------- ### Адукацыя У Бярозе працуюць 3 сярэднія, музычная і дзіцяча-юнацкая спартыўная школы, 7 дашкольных устаноў. ### Медыцына Медыцынскія паслугі падаюць бальніца і паліклініка. ### Культура Дзейнічаюць Бярозаўскі гісторыка-краязнаўчы музей, дом культуры, кінатэатр, 2 бібліятэкі. Славутасці ---------- * Гістарычная забудова (кан. XIX ст. — пач. XX стагоддзяў; фрагменты) * Рэшткі былога кляштара картэзіянцаў (1648—1689): брама, агароджа з вежамі, будынак шпіталя — Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Г000133шыфр 112Г000133 * Петра-Паўлаўская царква (1772, перабудавана ў 2003) * Свята-Міхайлаўская царква (2007) * Касцёл Найсвяцейшай Тройцы (1998) * Казармы * Брацкая магіла (1941—1944), Камсамольскі сквер — Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Д000134шыфр 113Д000134 * Магіла ахвяр фашызму (1941—1944), на старых могілках па вул. Пушкіна — Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Д000135шыфр 113Д000135 ### Страчаная спадчына * Касцёл (1933) * Сінагога (XIX ст.) * Царква (1618; грэка-каталіцкая) * Рэшткі былога кляштара картэзіянцаў Рэшткі былога кляштара картэзіянцаў * Вуглавая вежа кляштараВуглавая вежа кляштара * Рэшткі касцёлаРэшткі касцёла * Адноўленая брама кляштараАдноўленая брама кляштара * Памяшканне лагернай адміністрацыі і памятны абеліск на месцы канцлагераПамяшканне лагернай адміністрацыі і памятны абеліск на месцы канцлагера * Свята-Петра-Паўлаўская царкваСвята-Петра-Паўлаўская царква * Свята-Міхайлаўская царкваСвята-Міхайлаўская царква * Касцёл Найсвяцейшай ТройцыКасцёл Найсвяцейшай Тройцы ### Нематэрыяльная спадчына 20 сакавіка 2023 года традыцыйнаму роспісу на шкле ў горадзе Бярозе, аграгарадку Спораве, аграгарадку Стрыгінь Бярозаўскага раёна і горадзе Пружаны, вёсцы Слабудка, вёсцы Новыя Засімавічы Пружанскага раёна быў нададзены статус нематэрыяльнай гісторыка-культурнай каштоўнасці Беларусі. Вядомыя асобы ------------- Асноўны артыкул: **Вядомыя асобы Бярозы** * Мікалай Аляксандравіч Дубоўскі (1933—2013) — беларускі пісьменнік, празаік. Нарадзіўся ў в. Самойлавічы, якая ўвайшла ў межы Бярозы. * Кадзя Маладоўская (1894—1975) — яўрэйская пісьменніца, паэтка, драматург, літаратурны крытык. * Сцяпан Купрыянавіч Мадалінскі (1927—1979) — Герой Сацыялістычнай Працы. Нарадзіўся ў в. Самойлавічы, якая ўвайшла ў межы Бярозы. Заўвагі ------- 1. ↑ GeoNames — 2005. Праверана 9 ліпеня 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q830106'></a> 2. ↑ Численность населения на 1 января 2023 г. и среднегодовая численность населения за 2022 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа — Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2023.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q6520738'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q117319279'></a> 3. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Брэсцкая вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2010.— 318 с. ISBN 978-985-458-198-9. (DJVU) 4. ↑ Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 24 marca 1939 r. o zmianie granic miasta Berezy Kartuskiej w powiecie prużańskim, województwie poleskim, Dz. U. Nr 27, poz. 178 (польск.) 5. 1 2 Я. В. Сяленя. Бяроза // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1994. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-142-0. С. 170. 6. ↑ Память: историко-документальная хроника Березовского района / Белорусская Советская Энциклопедия; Редкол.: И. П. Шамякин (главный редактор) и др. — Минск: Издательство «Белорусская Советская Энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1987. — 438, [1] с.: ил. цв. ил. портр. карты. — С. 115. 7. ↑ Память… — С. 120. 8. ↑ *Соркіна I.* Мястэчкі Беларусі ў канцы XVIII — першай палове XIX ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. С. 414. 9. ↑ Bereza-Kartuska // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna (польск.). — Warszawa, 1880. S. 140. 10. ↑ Береза Картузька // Енциклопедія українознавства  (укр.) (бел.. У 10-х томах. / Головний редактор Володимир Кубійович  (руск.) (бел.. — Париж, Нью-Йорк: «Молоде життя  (укр.) (бел.»-«НТШ  (руск.) (бел.»; 1954—1989, 1993—2000. 11. ↑ История // Березовский районный исполнительный комитет 12. ↑ Берёза // Большая советская энциклопедия, 3-е изд.: в 30 т. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1969—1978. 13. ↑ Перепись населения — 2009. Брестская область (руск.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь 14. ↑ Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2016 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2015 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (30 сакавіка 2016). Праверана 3 красавіка 2017. 15. ↑ Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2017 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2016 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (29 сакавіка 2017). Праверана 3 красавіка 2017. 16. ↑ Береза // к // Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 648 с. ISBN 978-985-11-0384-9 17. ↑ Традыцыйны роспіс па шкле і ткацтва «кажушком» атрымалі статус гісторыка-культурных каштоўнасцей **(нявызн.)**. heritage.gov.by (8 кастрычніка 2023). Літаратура ---------- * Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1994. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-142-0. * Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2. * *Соркіна I.* Мястэчкі Беларусі ў канцы XVIII — першай палове XIX ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7. * Bereza-Kartuska // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna (польск.). — Warszawa, 1880. — S. 140—141. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Бяроза** * Геаграфічныя звесткі па тэме **Бяроза** на OpenStreetMap * Бяроза (горад) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Бяроза — здымкі на Radzima.org * — блог Бярозы ў ЖЖ | ⛭**Бярозаўскі раён** | | --- | | | | | | | --- | --- | --- | | Гарады | Белаазёрск · **Бяроза** | | | Сельсаветы | Бярозаўскі с/с · Здзітаўскі с/с · Малецкі с/с · Міжлескі с/с · Першамайскі с/с · Пескаўскі с/с · Сакалоўскі с/с · Сігневіцкі с/с · Спораўскі с/с · Стрыгінскі с/с · Сялецкі с/с | | | | Былыя сельсаветы | | --- | | Белаазёрскі с/с · Боркаўскі с/с · Нарутавіцкі с/с | | | ⛭Брэсцкая вобласць | | --- | | Раёны | * Баранавіцкі * Брэсцкі * Бярозаўскі * Ганцавіцкі * Драгічынскі * Жабінкаўскі * Іванаўскі * Івацэвіцкі * Камянецкі * Кобрынскі * Лунінецкі * Ляхавіцкі * Маларыцкі * Пінскі * Пружанскі * Столінскі | Герб Брэсцкай вобласціГерб Брэсцкай вобласці | | Гарады | * Баранавічы1 * Белаазёрск * **Брэст**1 * Бяроза * Высокае * Ганцавічы * Давыд-Гарадок * Драгічын * Жабінка * Іванава * Івацэвічы * Каменец * Кобрын * Косава * Лунінец * Ляхавічы * Маларыта * Мікашэвічы * Пінск1 * Пружаны * Столін | | Пгт | * Антопаль * Гарадзішча * Дамачава * Лагішын * Ружаны * Рэчыца * Целяханы * Шарашова | | 1горад абласнога падпарадкавання | | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | VK | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Сучаснай Украіны | | Нарматыўны кантроль | BNF: 12291213s · LCCN: n88216058 · NKC: ge599006 · SUDOC: 031756026 · VIAF: 154144648637976834096 |

**Сцю́арты** (першапачаткова шатл. гэл.: Stiùbhairt, англ.: Steward, Stewart, з XVI стагоддзя ўсталявалася афранцужанае напісанне англ.: Stuart) — дынастыя каралёў Шатландыі (у 1371—1651, 1660—1707 гг.), Англіі (у 1603—1649, 1660—1694, 1702—1707 гг.), Ірландыі (у 1603—1649, 1660—1694, 1702—1714 гг.) і Вялікабрытаніі (у 1707—1714 гг.). Радавы герб У Шатландыі ----------- Першым вядомым прадстаўніком роду Сцюартаў быў патомны сенешаль Алан Фіц-Флаад пры двары валадара Доля. Ён прыбыў у Брытанію неўзабаве пасля Нармандскага заваявання ў XI стагоддзі. У сувязі з чым меркаванні даследчыкаў адносна яго паходжання разыходзяцца — ён мог быць як брэтонцам, так і нармандцам. Алан быў прыхільнікам англійскага караля з Нармандскага дому Генрыха I, які дараваў яму зямельныя ўладанні ў Шропшыры. Адзін з яго сыноў, Уолтэр Фіц-Алан (памёр у 1177) у перыяд феадальнай анархіі ў Англіі падтрымліваў імператрыцу Мацільду і зблізіўся з шатландскім каралём Давідам I. Каля 1136 года Уолтэр перабраўся ў Шатландыю, дзе атрымаў шырокія ўладанні ў Рэнфрушыры, пажыццёвае пэрства і спадчынную пасаду Вярхоўнага сцюарда (аканома) шатландскага каралеўскага двара. Ад назвы пасады і пайшло фамільнае імя Сцюартаў. Шосты лорд-сцюарт Уолтэр Сцюарт (1293—1326) ажаніўся з Маджары, дачкой караля Роберта I Бруса. Іх сын Роберт II атрымаў у спадчыну шатландскую карону пасля смерці свайго бяздзетнага дзядзькі Давіда II з дынастыі Брусаў. Яго пераемнікамі былі Роберт III, Якаў I, Якаў II, Якаў III, Якаў IV і Якаў V. У Англіі -------- Дачка Якава V, Марыя Сцюарт, прэтэндавала на англійскі трон, быўшы праўнучкай Генрыха VII. Яе сын, Якаў VI, са спыненнем дынастыі Цюдараў у 1603 стаў каралём Англіі пад імем Якава I, аб’яднаўшы такім чынам англійскі і шатландскі прастолы (хоць афіцыйная унія адбылася толькі ў 1707 годзе). Яго пераемнікі, каралі Англіі і Шатландыі — Карл I (пакараны смерцю 1649), Карл II (закліканы 1660), Якаў II, ён жа Якаў VII як кароль Шатландыі (выгнаны 1688), Марыя II, якая валадарыла сумесна з мужам Вільгельмам Аранскім, таксама сваяком Сцюартаў, і сястра Марыі Ганна, пры якой было створана адзінае каралеўства Вялікабрытанія (1707). Пасля смерці Ганны ў 1714 годзе яе пераемнікам на брытанскім прастоле, паводле закона, які адхіляў каталікоў ад права на пераход у спадчыну прастола, стаў пратэстанцкі курфюрст Гановера Георг I, унук дачкі Якава I (VI), які заснаваў новую Гановерскую дынастыю. Тым часам сын Якава II, які жыў у эміграцыі на кантыненце, быў прызнаны Францыяй, Іспаніяй і Папам каралём пад імем Якава III, але яго спробы авалодаць прастолам скончыліся няўдачай (гл. таксама Якабіты). Дом Сцюартаў згас ў 1807 г. са смерцю ўнука Якава II, кардынала Генрыха Бенедыкта. * Тартан Сцюартаў з АпінаТартан Сцюартаў з Апіна * Тартан Сцюартаў з АталаТартан Сцюартаў з Атала * Тартан Сцюартаў з ГолуэяТартан Сцюартаў з Голуэя * Тартан Сцюартаў з Б'ютаТартан Сцюартаў з Б'юта Літаратура ---------- * *Конский П. А..* Стюарты // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сцюарты | Гісторыя Англіі | | --- | | * Дагістарычны перыяд * Рымская Брытанія * Сярэднявечча * Гептархія * Англасаксонскі перыяд * Каралеўства Англія * Нармандскае заваяванне * Вайна Пунсовай і Белай ружы * Цюдары * Рэфармацыя * Лізавецінская эпоха * Якавіянская эпоха * Рэвалюцыя * Эпоха Рэгенцтва * Віктарыянская эпоха | Coat of Arms of England | | ⛭≛ Дынастыі англійскіх каралёў | | --- | | Герб Анжуйскай дынастыіГерб Анжуйскай дынастыі | * Уэсекская + Кнютлінгі + Годвінсаны * Нармандская * Плантагенеты + Ланкастэры + Ёркі * Цюдары * Сцюарты * Аранская * Гановерская * Віндзорская | Ружа ЦюдораўРужа Цюдораў | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Treccani | | Нарматыўны кантроль | GND: 118756117 · LCCN: sh85129230 · LNB: 000071539 · NKC: jx20060403092 · VIAF: 127422607, 305068425, 17151776790918010992 |

**Грузіна-італьянскія адносіны** — двухбаковыя дыпламатычныя адносіны паміж Грузіяй і Італіяй, усталяваныя 11 мая 1992 года. Абедзве краіны з’яўляюцца паўнапраўнымі членамі Савета Еўропы. Гандлёва-эканамічныя сувязі --------------------------- Італія з’яўляецца дзясятым па маштабе тавараабароту гандлёвым партнёрам Грузіі. У 2016 годзе тавараабарот паміж краінамі дасягнуў адзнакі ў 335 млн дол. Грузінскі экспарт склаў $ 72 млн, а італьянскі — $263 млн. Культурная сфера ---------------- У 2006 годзе ў Тбілісі было заснавана аддзяленне Таварыства Дантэ Аліг’еры, мэтай якога з’яўляецца папулярызацыя італьянскай мовы і культуры ў Грузіі. У 2010 годзе ў Рыме ў парку Віла Баргезэ на алеі быў адкрыты помнік вядомаму грузінскаму паэту XII стагоддзя Шата Руставелі Канфлікт 2008 года ------------------ Падчас Паўднёваасецінскай вайны 2008 года, 8 жніўня, была апублікавана заява італьянскага ўрада, у якой гаварылася: > > «У цеснай каардынацыі са сваімі еўрапейскімі і атлантычнымі партнёрамі ўрад Італіі з сур’ёзнай занепакоенасцю сочыць за крызіснай сітуацыяй, якая склалася ў Паўднёвай Асеціі... Італія заклікае ўсе бакі неадкладна пакласці канец гвалту і спыніць ваенныя дзеянні. Італьянскі ўрад настойліва рэкамендуе аднавіць перамовы аб мірным урэгуляванні канфлікту з належнай павагай да суверэнітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці Грузіі». Пазней, 10 жніўня, міністры замежных спраў Францыі, Фінляндыі і Італіі запатрабавалі пачаць мірныя перамовы для ўрэгулявання сітуацыі на Каўказе. У інтэрв’ю ад 11 жніўня газеце La Stampa прадстаўнік італьянскага міністэрства замежных спраў распавёў аб удзеле Сільвіа Берлусконі, прэм’ер-міністра Італіі, у мірным працэсе па Паўднёвай Асеціі. Пазней сам Берлусконі заявіў, што ў гэтым канфлікце падтрымлівае Расію. Аднак Рым не прызнаў ні Паўднёвую Асеціі, ні Абхазіі. Заўвагі ------- 1. ↑ Грузия и Италия договорились об углублении отношений Архівавана 21 снежня 2018. — eadaily.com, 9 марта 2017 2. ↑ Грузия как надежный партнер — второй день визита президента Италии Архівавана 6 лістапада 2020. — newsgeorgia, 17 июля 2018 3. ↑ Differences emerge in Europe of a response to Georgia conflict, The International Herald Tribune, Katrin Bennhold August 12, 2008

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Свята-Раства-Багародзіцкая царква. **Свята-Раства-Багародзіцкая царква** — помнік драўлянага дойлідства. Пабудаваная ў 1718 годзе ў в. Дубенец Столінскага раёна. У 1729 г. памешчык Іван Колб-Сяліцкі ахвяраваў царкве 30 дзесяцін зямлі. Царква дзейнічае. Занесена ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь як аб'ект гісторыка-культурнай спадчыны рэспубліканскага значэння. Архітэктура ----------- Копія Смаленскай Божай Маці  (руск.) (бел. са Свята-Раства-Багародзіцкай царквы, XVI стагоддзе Ікона Іаана Хрысціцеля са Свята-Раства-Багародзіцкай царквы. 1-ая палавіна XVIII стагоддзя Адносіцца да ўсходнепалескай школы дойлідства. Мае рысы стылю барока. У XIX стагоддзі да бабінца прыбудаваная званіца (васьмярык на двух чацверыках), завершаная шатром складанай формы. Трохзрубны аб'ём глыбінна-прасторавай кампазіцыі складаецца з прамавугольнага бабінца і квадратных у плане нефа і алтара з рызніцай. Неф завершаны масіўным светлавым васьмерыковым барабанам, накрытым шматгранным купалам, дахі над алтаром, рызніцай і бабінцам вальмавыя. Сцены гарызантальна ашаляваныя, вокны прамавугольныя і з трохгранным завяршэннем. Інтэр'ер -------- У інтэр'еры парусы барабана аздобленыя размалёўкай. У малітоўную залу шырокімі прамавугольнымі прасветамі адкрываюцца прытвор і вылучаная драўляным іканастасам апсіда, гранёная частка якой з'яўляецца другой рызніцай. Больш высокая малітоўная зала перакрыта скляпеннем, абапёртым праз парусы на 4 слупы. Зноскі ------ Историко-статистическое описание Минской епархии, составленное ректором Минской духовной семинарии архимандритом Николаем. Спб. 1864. Літаратура ---------- * Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. * Праваслаўныя храмы Беларусі: энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Свята-Раства-Багародзіцкая царква (Дубенец) * Свята-Раства-Багародзіцкая царква (Дубенец) на сайце Radzima.org * Свята-Раства-Багародзіцкая царква (Дубенец) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Свята-Раства-Багародзіцкая царква (Дубенец) на сайце «Архіварта»

**Ваенна-прамысловы комплекс СССР** — сукупнасць усіх відаў ваеннай вытворчасці ў СССР. Гісторыя -------- Савецкі ВПК ствараўся ў 1920—1930-я гады на базе пабудаваных раней абаронных прадпрыемстваў. Як пастаянна дзеючая сістэма ўзаемасувязяў суб’ектаў эканамічнай і сацыяльна-палітычнай структуры сфармаваўся ў пасляваенныя гады, ва ўмовах Халоднай вайны. Найвышэйшы пік мілітарызацыі савецкай эканомікі прыйшоўся на гады Вялікай Айчыннай вайны. У другой палове 40-х і ў пачатку 50-х пачалося скарачэнне аб’ёмаў ваеннай вытворчасці, асабліва самалётаў і танкаў. Такая тэндэнцыя захавалася і ў наступныя гады, калі ўзмацніўся ўплыў М. Хрушчова ў вышэйшым кіраўніцтве. На мяжы 50-х і 60-х савецкія ўлады рэфармавалі ваенна-прамысловы сектар, што прывяло да дэцэнтралізацыі і ўсталявання сувязяў паміж абароннымі і грамадзянскімі прадпрыемствамі, пашырэнню геаграфічных і сацыяльных рамак савецкага ВПК. З 1964 года пачаўся адваротны працэс: узмацнена роля цэнтралізаванага планавага пачатку ў кіраванні, арганізавана кансалідацыя прадпрыемстваў ваеннага профілю ў цэнтралізаваныя бюракратычныя галіновыя міністэрствы. Эканамічная структура ВПК фактычна стала апорнай канструкцыяй усёй сацыяльна-эканамічнай сістэмы СССР. Па даных на канец 80-х гадоў, прадпрыемствы ВПК выраблялі 20-25% валавога ўнутранага прадукту (ВУП), паглынаючы ільвіную долю рэсурсаў краіны. У гэтым сектары былі сканцэнтраваны лепшыя навукова-тэхнічныя распрацоўкі і кадры: да 3/4 усіх навукова-даследчых і доследна-канструктарскіх работ. Прадпрыемствы абароннага комплексу выраблялі вялікую частку грамадзянскай прадукцыі. Да пачатку 80-х гадоў СССР стаў першым у свеце пастаўшчыком узбраенняў (па аб’ёме паставак), апярэдзіўшы ЗША. Савецкі ВПК выйшаў за рамкі адной дзяржавы, ператварыўшыся ў найважную сілу ў сусветнай эканоміцы і міжнародных адносінах. Напрамкі -------- Савецкія абаронныя прадпрыемствы выраблялі наступную прадукцыю: * **Ваенную авіяцыю**. Асноўныя цэнтры — Масква і Падмаскоўе. Найбольш вядомая прадукцыя — самалёты серый МіГ, Су, Ту, Як, Ан і верталёты серый Ка і Мі. * **Ракетна-касмічную тэхніку**. Асноўныя цэнтры — Масква, Падмаскоўе, Міяс і Жалезнагорск. Найбольш вядомая прадукцыя — балістычныя ракеты для «Топаль-М». * **Артылерыйскія сістэмы**. Асноўныя цэнтры — Валгаград, Перм, Екацерынбург, Падольск, Ніжні Ноўгарад. Найбольш вядомая прадукцыя — «Град», «Ураган», «Смерч». * **Стралковую зброю**. Асноўныя цэнтры — Іжэўск і Тула. Найбольш вядомая прадукцыя — Аўтамат Калашнікава. * **Бранятанкавая тэхніка**. Асноўныя цэнтры — Валгаград, Харкаў, Омск, Ніжні Тагіл, Арзамас. Найбольш вядомая прадукцыя — Т-72. * **Ваенныя караблі**. Асноўныя цэнтры — Санкт-Пецярбург, Ніжні Ноўгарад, Камсамольск-на-Амуры. * **Боепрыпасы**. Асноўныя цэнтры — Паволжа, Заходняя Сібір, Урал. Таксама выпускалася хімічная і ядзерная зброя. Заўвагі ------- 1. 1 2 3 4 Быстрова И. В. Военно-промышленный комплекс в экономике СССР в годы холодной войны. — М.: ИРИ РАН, 2000. — С. 3. — 359 с. 2. ↑ *Сидоров М. К.*. 5. Экономика России: 5.9. Военно-промышленный комплекс (ВПК) // Социально-экономическая регионика России **(нявызн.)** (HTML). *Учебник-атлас для студентов высших учебных заведений*. Институт открытого образования. Архівавана з першакрыніцы 6 ліпеня 2012. Літаратура ---------- * Быстрова И. В. Военно-промышленный комплекс в экономике СССР в годы холодной войны. — М.: ИРИ РАН, 2000. — С. 3. — 359 с.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Дзятлаў. **Алесь Дзятлаў** (*Аляксандр Мікалаевіч Дзятлаў*, нар.3 чэрвеня 1936, в. Туркі, Бабруйскі раён, Магілёўская вобласць) — беларускі пісьменнік. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і настаўніка. Жыў у Пятровічах, а з лета 1944 г. — на радзіме маці, у Плёсах, дзе бацьку прызначылі дырэктарам мясцовай школы. У 1959 г. скончыў аддзяленне журналістыкі БДУ. Працаваў у Глыбоцкай раённай газеце «Сцяг камунізму»(1959—1961), у «Чырвонай змене» (1961—1973). У 1973—1975 гг. член сцэнарна-рэдакцыйнай калегіі кінастудыі «Беларусьфільм». У 1975—1980 гг. карэспандэнт газеты «Звязда», з 1980 г. рэдактар аддзела навукі часопіса «Родная прырода». Творчасць --------- Друкуецца з 1956 г. У 1970-м годзе было надрукавана апавяданне ў газеце «Літаратура і мастацтва». Аўтар зборнікаў, аповесцяў і апавяданняў, нарысаў, фельетонаў, твораў для дзяцей. ### Творы * «Росы на паплаве» (1974) * «Белы месяц сакавік» (1977) * «Сляды» (1981) * «Начное неба ў ліпені» (1981) * «Вяртанне» (1987) * «У вераснёвы вечар» (1987) * «Парог» (1993) Зноскі ------ 1. ↑ Czech National Authority Database Праверана 22 жніўня 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> Літаратура ---------- * Дзятлаў Алесь//Белар. энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6.-Мн. 1998.-С. 165. * Дзятлаў Алесь//Энцыклапедыя літ-ры і мастацтва.-У 5 т. Т. 2.-С. 334—335. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | NKC: js20221159091 · VIAF: 4301154260609024480004 |

**Беларуская секцыя студэнтаў Горацкага сельскагаспадарчага інстытута** — грамадскае культурна-асветніцкае таварыства, якое існавала з сакавіка 1917 года да вясны 1924 года ў Горках. Да адкрыцця ў 1919 годзе Горацкага сельскагаспадарчага інстытута называлася **Беларуская секцыя вучняў горацкіх сельскагаспадарчых школ** (Беларускі вучнёўскі гурток у Горках). Гісторыя стварэння секцыі ------------------------- Пасля закрыцця ў 1863 годзе першай у Расіі вышэйшай агранамічнай школы — Горыгорацкага земляробчага інстытута ў Горках засталіся тры сельскагаспадарчыя ўстановы: каморніцка-агранамічнае, земляробчае і рамеснае вучылішчы. У верасні 1917 года тут з’явіўся гурток, які атрымаў назву «Беларуская секцыя вучняў Горацкіх сельскагаспадарчых школ». Яго статут быў зацверджаны Горацкім павятовым выканкамам і праводзіў працу пад кіраўніцтвам павятовага аддзела народнай адукацыі. Ініцыятарам стварэння секцыі былі Г. Гарэцкі, М. Ганчарык і інш. Яна працавала з верасня 1917 года па жнівень 1919 года. Калі ў Горках пачаў працаваць Горацкі сельскагаспадарчы інстытут секцыя атрымала новую назву «Беларуская секцыя студэнтаў Горацкага сельскагаспадарчага інстытута». 15 кастрычніка 1919 зацверджаны статут, паводле якога мела задачы «пашыраць свядомасць паміж беларусамі, знаёміць з літаратурай, тэатральнымі творамі, гісторыяй, культурным і эканамічным становішчам Беларусі і дапамагаць беларускаму нацыянальнаму руху захопліваць шырэйшыя народныя праслоі». Ініцыятары стварэння Г. Гарэцкі, С. Журык, Я. Чарняўскі. Пры секцыі заснаваны аддзелы: гістарычна-эканамічны, літаратурны, тэатральны, музычны, чыстага мастацтва. Праца секцыі ------------ Секцыя мела некалькі аддзелаў: гісторыка-эканамічны, літаратурны, па прапагандзе беларускай мовы, тэатральны, музычны, чыстага мастацтва і працавала па некалькіх напрамках. З іх галоўным было — знаёмства навучэнцаў вучылішчаў і навакольнага насельніцтва з беларускай мовай і літаратурай. Так, ў 1918 годзе была выдадзена лістоўка «Як чытаць па-беларуску». Клуб секцыі быў забяспечаны беларускай літаратурай. Ён атрымліваў газету «Дзянніца» і «Савецкую Беларусь», там праводзіліся лекцыі і гутаркі, на якія запрашалі прафесароў — беларусаў з Масквы. Тэатральны аддзел першым падрыхтаваў і паставіў п’есу Марка Крапіўніцкага «Пашыліся ў дурні». Удзельнік тэатральнага гуртка Міхась Ганчарык успамінаў, што «Гурткоўцы ведалі, што першая ў Горках пастаноўка на беларуская мове, да якой многія адносіліся адмоўна, павінна быць цудоўнай, бо толькі так можна было прыпыніць тых, хто крычаў, што ніякай беларускай мовы няма, ёсць толькі мыжуцкае маўленне рускай мовы. І тэатральны гурток прыкладаў вялікія намаганні, каб пастаноўка прайшла паспяхова». Затым сябры гуртка паставілі п’есы Уладзіслава Галубка «Ганка», «Апошняе спатканне», «Пісаравы імяніны», «Суд», Францішкі Аляхновіча, Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча і іншыя. Сын акадэміка АН БССР Г. І. Гарэцкага — акадэмік НАН Беларусі Радзім Гарэцкі ў кнізе «Браты Гарэцкія» пішаў, што ў час вучобы бацька «…асабліва актыўна ўдзельнічаў у працы тэатральнага аддзела, члены якога інсцэніравалі паэму „Тарас на Парнасе", ставілі п’есы Ф. Аляхновіча, У. Галубка, В. Дуніна-Марцінкевіча і інш. На паказах прысутнічала больш за 500 чалавек. У. Галубку спадабалася пастаноўка яго п’есы, і ён на памяць падараваў Гаўрыле два сваіх фотаздымкі з надпісам: „Г. Гарэцкаму на памяць — У. Галубок"». У мясцовую газету Гаўрыла пісаў рэцэнзіі, у прыватнасці, на спектакль «Манька» Ф. Аляхновіча, які паставіў Горацкі студэнцкі гурток. У той час Гаўрылу настолькі захапіў тэатр, што ён пачаў нават схіляцца да таго, каб стаць акцёрам". На пастаноўкі Горацкіх артыстаў ён друкаваў рэцэнзіі ў мясцовым друку . Члены тэатральнага аддзела інсцэніравалі паэму «Тарас на Парнасе», ставілі п’есы У. Галубка, В. Дунін-Марцінкевіча, Я. Купалы і іншых. Заснаваны беларускія драматычныя гурткі ў навакольных вёсках. Сябры секцыі выступалі перад сялянамі Горацкага павета па беларускім нацыянальным пытанні, наладжвалі культурныя і навуковыя мерапрыемствы. У 1918 годзе выдала лістоўку для сялян «Як чытаць па-беларуску», у 1919 займалася ўкладаннем беларускай тэрміналогіі па сельскай гаспадарцы, апрацоўкай і перакладам на беларускую мову сельскагаспадарчай літаратуры для сялян, у пачатку 1920-х гадоў сябры секцыі складалі «Беларускі батанічны слоўнік». У 1918—1920 гадах палітычная платформа секцыі ў асноўным супадала з платформай Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў. 8 красавіка 1920 года зарэгістравана ў Горацкім павятовым аддзеле народнай асветы, 8 ліпеня 1921 года — у кіраўніцтве інстытута. У 1918 годзе кантактавала з Беларускім нацыянальным камісарыятам, у 1920-я гады з Беларускім цэнтральным бюро пры Народным камісарыяце асветы РСФСР, з Інбелкультам. У 1920—1922 гадах супрацоўнічала з гурткамі «Беларуская моладзь» у Мінску, «Асвета» ў Магілёве, разам з Беларускай культурна-навуковай асацыяцыяй пры Пятроўскай сельскагаспадарчай акадэміі рыхтавала да друку часопіс «Беларускі гаспадар». Летам 1922 года прадстаўнікі секцыі ўдзельнічалі ў канферэнцыі пралетарскага студэнцтва БССР у Мінску. 3 1922 года старшыня секцыі М. Ганчарык, сакратар Я. Грушэўскі. Вясной 1923 года па заданні павятовага аддзела асветы распрацоўвала план-сетку па пераводзе некаторых школ Горацкага павета Смаленскай губерні на беларускую мову навучання. Супрацоўнічала з перыядычнымі выданнямі Горак, Мінска, Вільні. На працягу ўсяго існавання рабоце секцыі перашкаджалі рускія вялікадзяржаўныя шавіністы і асобы, якія варожа ставіліся да беларускага нацыянальнага адраджэння. Непрыхільную пазіцыю займалі мясцовыя партыйныя, камсамольскія і камуністычныя органы. Ранні перыяд дзейнасці секцыі адлюстраваў М. Гарэцкі ў аповесці «Дзве душы» ў вобразах Міколы Канцавога, Сухавея, Іры Сакавічанкі. Спыніла існаванне пасля далучэння Горацкага павета да БССР у 1924 годзе, бо паводле тагачаснага заканадаўства БССР дзейнасць створаных па нацыянальнай прыкмеце арганізацый не дазвалялася. Зноскі ------ 1. ↑ Ганчарык, М. Беларуская секцыя вучняў Горацкіх сельскагападарчых школ. Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Горацкага раёна. — Мн.: 1996. С.148 2. ↑ Гарэцкі, Радзім. Браты Гарэцкія.- Мн.: 2009. С.24 3. ↑ Белорусский спектакль «Манька» / Г. И. Горецкий // Известия Горецкого уездного исполнительного комитета. — 1918. — 11 дек. Літаратура ---------- * Васілеўскі, Ю. Р. Беларуская секцыя студэнтаў Горацкага сельскагаспадарчага інстытута / Ю. Р. Васілеўскі // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1: А — Беліца / Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1993. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-074-2. — С. 414. * Ганчарык, М. М. Успаміны. Беларуская секцыя вучняў Горацкага сельскагаспадарчых школ. «Памяць. Горацкі раён». — Горкі:1996. С.148. * Журык, Сцяпан. Культурна-асветная праца Беларускае Секцыі студэнтаў Горацкага сельскагаспадарчага інстытуту // Савецкая Беларусь. 1921, 19 чэрв.

**Свята-Успенская царква** — праваслаўны храм у в. Рабунь Вілейскага раёна Мінскай вобласці. Месціцца на паўднёвай ускраіне вёскі, пры храме маецца асобная званіца. **Афіцыйны адрас**: вул.Юбілейная, 3, в.Рабунь, Вілейскі раён, Мінская вобласць. Гісторыя -------- Царква ў 1902 годзе Пабудавана ў 1862 г. на сродкі казны, на месцы былой уніяцкай драўлянай царквы. Асвячоная ў 1863 годзе ў гонар Успення Прасвятой Багародзіцы. Будоўля вялася з бутавага каменю і цэглы, у стыле разынкавай муроўкі. Першапачаткова дах царквы быў драўляны, пакрыты гонтай, з чатырох бакоў былі разныя люкарні. На пачатку ХХ стагоддзя паўстала патрэба павелічэння будынка: колькасць вернікаў павялічвалася, і маленькая царква не магла змясціць усіх ахвотных. Падчас Першай сусветнай вайны на цвінтары Рабунскай царквы былі пахаваны ў брацкай магіле салдаты, што загінулі ў баях каля вёскі. За савецкім часам, у 1960 годзе царкву зачынілі, частку начыння выкінулі, а астатнюю вывезлі ў суседні храм у вёску Касуту. Пасля закрыцця Рабунскі храм спачатку быў пераабсталяваны ў школьную спартзалу, а пасля – у склад. Каля самой царквы была ўладкована валейбольная пляцоўка, а бутавая агароджа і званіца былі разабраныя. У 1990-м годзе царква была вернута вернікам і адноўлена. Усе царкоўныя рэчы былі вернуты з Касуты ў Рабунь, у тым ліку і старажытны абраз Божай Маці канца ХVIІ стагоддзя. Архітэктура ----------- Помнік архітэктуры рэтраспектыўна-рускага стылю. Складаецца з прытвора, малітоўнай залы, пяціграннай апсіды. Чатырохсхільны дах асноўнага аб'ёму завершаны цыбулепадобнай галоўкай. На фоне бутавай муроўкі вылучаны атынкаваныя вуглавыя лапаткі, аркатурны фрыз, ліштвы арачных аконных і трапецападобнага ўваходнага праёмаў. Унутры ў малітоўную залу шырокімі арачнымі прасветамі адкрываюцца прытвор і апсіда. Зноскі ------ 1. ↑ Рабунскаму храму 155 год Архівавана 4 лістапада 2017. // Шлях перамогі Літаратура ---------- * Праваслаўныя храмы Беларусі: энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4 Спасылкі -------- * Свята-Успенская царква (Рабунь) на сайце Праваслаўная архітэктура Беларусі (бел.) * Свята-Успенская царква (Рабунь) на сайце Radzima.org * Свята-Успенская царква (Рабунь) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Свята-Успенская царква (Рабунь)(недаступная спасылка) на сайце Маладзечанскай епархіі | ⛭Ільянскае благачынне | | --- | | Свята-Успенская царква (Вязынь) · Спаса-Праабражэнская царква (Забалацце) · Свята-Елісавецінская царква (Зацемень) · Свята-Ільінская царква (Ілья) · Свята-Мікалаеўская царква (Латыгаль) · Свята-Успенская царква (Паняцічы) · Свята-Георгіеўская царква (Партызанскі) · Свята-Успенская царква (Рабунь) · Свята-Мікалаеўская царква (Суднікі) | *

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Струк. **Міхаіл Сямёнавіч Струк** (11 лютага 1922, вёска Запясочча, Жыткавіцкі раён, Гомельская вобласць — 12 ліпеня 1975) — савецкі ваеннаслужачы, удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, поўны кавалер Ордэна Славы, разведчык 49-й асобнай разведвальнай роты 46-й стралковай дывізіі, яфрэйтар. Біяграфія --------- Нарадзіўся 17 студзеня 1922 года ў вёсцы Запясочча Жыткавіцкага раёна Гомельскай вобласці ў сям’і селяніна. Беларус. Член КПСС з 1956 года. Адукацыя 4 класы. Працаваў у калгасе. У Чырвонай Арміі з 1941 года. У баях Вялікай Айчыннай вайны з чэрвеня 1941 года. Змагаўся з акупантамі на Ленінградскім і 2-м Беларускім франтах. Асабліва вылучыўся ў баях на тэрыторыі Ленінградскай вобласці і ў Польшчы. Разведчык 49-й асобнай разведвальнай роты (46-я стралковая дывізія, 21-я армія, Ленінградскі фронт) радавы Струк на чале групы прыкрыцця ноччу 17 чэрвеня 1944 года ў горадзе Койвіста (цяпер Прыморск, Ленінградскай вобласці) удзельнічаў у захопе ў палон 4 варожых салдат. У баі забіў 5 пехацінцаў. Загадам па 46-й стралковай дывізіі ад 20 чэрвеня 1944 за мужнасць і адвагу, праяўленыя ў баях, чырвонаармеец Струк Міхаіл Пятровіч узнагароджаны ордэнам Славы 3-й ступені. 20 верасня 1944 года яфрэйтар Струк у складзе той жа роты, дывізіі (2-я ўдарная армія) з байцамі ў баях на поўнач ад г. Пылтсама (цяпер Пылтсамаа, Эстонія) здабыў каштоўныя звесткі аб праціўніку. У сутычцы з аўтамата знішчыў некалькі салдат, 2 узяў у палон асабіста, а ў складзе групы — 18. Загадам па 2-й ударнай арміі ад 12 кастрычніка 1944 года за мужнасць і адвагу, праяўленыя ў баях, яфрэйтар Струк Міхаіл Сямёнавіч узнагароджаны ордэнам Славы 2-й ступені. У студзені 1945 года на подступах да горада Цэханаў (Польшча) Струк у складзе той жа дывізіі, арміі (2-і Беларускі фронт) падабраўся да варожай агнявой кропкі, гранатамі знішчыў кулямёт, знішчыў 7 гітлераўцаў, 4 паланіў. У баі за Цэханаў першым атакаваў ворага, вядучы за сабой байцоў, забіў 6 салдат, 7 узяў у палон. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 24 сакавіка 1945 года за ўзорнае выкананне заданняў камандавання ў баях з нямецка-варожымі захопнікамі яфрэйтар Струк Міхаіл Сямёнавіч узнагароджаны ордэнам Славы 1-й ступені. У 1946 годзе дэмабілізаваны. Вярнуўся ў родную вёску. Быў брыгадзірам паляводчай брыгады. Памёр 12 ліпеня 1975 года. Узнагароджаны ордэнамі Славы 1-й, 2-й, 3-й ступені, медалямі. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ БелЭн 2002. 3. 1 2 3 4 Міхаіл Сямёнавіч Струк на сайце «Героі краіны» Літаратура ---------- * Струк Міхаіл Сямёнавіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 209. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). * *Беляев И. Н. Сысоев А. Н.* Хроника солдатской славы. — Минск, 1970. (руск.) * *Долготович Б. Д.* Кавалеры ордена Славы. — Минск, 2006. * Кавалеры ордена Славы трёх степеней: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии Д. С. Сухоруков. — М.: Воениздат, 2000. — 703 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-203-01883-9. * Навечно в сердце народном. 3-е изд. доп. и испр. — Минск, 1984. (руск.) * Кавалеры ордена Славы трёх степеней. Краткий биографический словарь. — М.: Военное изд-во, 2000. (руск.) Спасылкі -------- * Міхаіл Сямёнавіч Струк на сайце «Героі краіны» * Струк Михаил Семёнович (руск.)(Праверана 4 чэрвеня 2023) // Праект «Память народа» * Струк Михаил Семёнович (руск.)(Праверана 4 чэрвеня 2023) // Сайт Міністэрства абароны Расійскай Федэрацыі | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Героі краіны | | Нарматыўны кантроль | БАП: 141808 |

**Прафесійны саюз** (або **прафсаюз**) — гэта добраахвотнае грамадскае аб’яднанне, якая аб’ядноўвае грамадзян звязаных агульнымі інтарэсамі па роду дзейнасці, як у вытворчай, так і невытворчай сферах, для абароны працоўных, сацыяльна-эканамічных правоў і інтарэсаў. Першыя прафсаюзы пачалі з’яўляцца ў сярэдзіне XVIII стагоддзя ў Брытанскай імперыі. Яны называліся трэд-юніёнамі і аб’ядноўвалі рабочых баваўнянай прамысловасці. У 90-ых гадах XVIII стагоддзя ўтвараюцца прафсаюзы прадзільшчыкаў Ланкашыра, шарсцянікаў Ёркшыра і металістаў Шэфілда. У пачатку XIX стагоддзя прафсаюзы ўтвараюцца і ў іншых дзяржавах — у ЗША (прафсаюз працоўных-шаўцоў у Філадэльфіі), Францыі (клуб друкароў Парыжа), Прусіі (страхавыя касы ткачоў), Бельгіі (саюз капялюшнікаў), Іспаніі (таварыства ўзаемадапамогі ткачоў Барселоны), Італіі, Швейцарыі і Швецыі. Гісторыя -------- ### Беларусь Першыя прафсаюзы на тэрыторыі Беларусі з’явіліся ў канцы XIX стагоддзя. У 1894 годзе ўтварыўся прафсаюз шчаціншчыкаў, у 1898 годзе — прафсаюз гарбароў, які аб’ядноўваў працоўных Смаргоні, Ашмянаў, Беластока і Вільні. У 1901 годзе аформіўся прафсаюз друкароў у Гомелі, у 1904 годзе — прафсаюз гарбароў ў Віцебску, ў 1905 годзе — прафсаюз чыгуначнікаў, работнікаў пошт і тэлеграфаў, крэдытных і гандлёва-прамысловых устаноў практычна ва ўсіх гарадах Беларусі. Рэвалюцыя 1905 года ў Расійскай імперыі прывяла да росту колькасці прафсаюзаў і членаў прафсаюзаў на тэрыторыі сучаснай Беларусі. У 1906 годзе ўтварыліся першыя прафсаюзы настаўнікаў і сялян. У 1907 годзе на тэрыторыі сучаснай Беларусі дзейнічаў 101 прафсаюз, у якіх лічылася 14 533 члена. Да пачатку Першай сусветнай вайны практычна ўсе гэтыя прафсаюзы спынілі існаванне. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі пачаўся працэс «бальшавізацыі» беларускіх прафсаюзаў. Беларускія прафсаюзы былі падпарадкаваныя кіраўніцтву РСДРП(б). У ліпені 1920 года па прапанове савецкіх уладаў было створана Цэнтральнае бюро прафсаюзаў Беларусі, а праз некалькі дзён яно было пераўтворана ў Савет прафсаюзаў Беларусі. X з’езд РКП(б) ў 1921 годзе зацвердзіў задачу неабходнасці партыйнага кіраўніцтва над прафсаюзным рухам. У Беларусі арганізацыйнае афармленне прафсаюзнага руху ў адпаведнасці з рашэннямі X з’езда РКП(б) было завершана на Першым Усебеларускім з’ездзе прафсаюзаў у маі 1921 года. Паступова прафсаюзы ўсё больш укараняюцца ў сістэму дзяржаўнай улады і ім надаюць паўнамоцтвы, уласцівыя для выканаўчай улады, такія як арганізацыя культурнага вольнага часу рабочых і сацыяльнае страхаванне. Так, у 1937 годзе ў прафсаюзах знаходзілася 84,1 % усяго працаздольнага насельніцтва БССР. Вялікая Айчынная вайна цалкам разбурыла дзяржаўную сістэму прафсаюзаў у БССР. Для яе аднаўлення ўжо ў снежні 1944 года ЦК КП(б)Б выпусціла пастанову «Аб аднаўленні прафсаюзных арганізацый у БССР». У выніку гэтага, у 1946 годзе ў прафсаюзах БССР ужо ўваходзіла 64,4 % усяго працаздольнага насельніцтва БССР. Таксама працягваўся працэс цэнтралізацыі прафсаюзаў: у 1948 годзе міжраённая канферэнцыя прафсаюзаў БССР стварыла Беларускі рэспубліканскі савет прафесійных саюзаў, які аб’ядноўваў у сабе ўсе галіновыя прафсаюзы БССР. Гэта структура праіснавала да 1990 года. Прыналежнасць да прафсаюзаў у пасляваеннай БССР стала практычна абавязковай. Так, у 1980 годзе ў дзяржаўных прафсаюзах складалася 52,3 % усіх жыхароў БССР. Адначасова з гэтым, незалежныя ад дзяржавы прафсаюзы ствараць забаранялася. З пачаткам Перабудовы ў СССР становішча прафсаюзаў у Беларусі змянілася. Дэмакратызацыя савецкай дзяржавы і легалізацыя незалежных прафсаюзаў разам з абвастрэннем сацыяльна-эканамічнай сітуацыі ў СССР далі штуршок для развіцця незалежнага прафсаюзнага руху ў Беларусі. Так, у 1989 годзе пры садзейнічанні сябра Беларускага народнага фронту «Адраджэнне» Віктара Івашкевіча быў створаны аргкамітэт па стварэнні Працоўнага саюза Беларусі, які аб’ядноўваў працоўных Мінска, Барысава і Салігорска. У наступстве на базе аргкамітэта быў створаны першы незалежны ад савецкай улады Незалежны прафсаюз гарнякоў Беларусі, у якім аб’ядналіся салігорскія гарнякі, рабочыя з кар’ераў Мікашэвічаў, Рубы, Крычава, Петрыкаўскага керамзіту і Мінскага метрабуду. Паралельна рабочыя Мінска аб’ядноўваюцца ў Канфедэрацыю працы Беларусі на чале з Міхаілам Собалем і Свабодны прафсаюз Беларускі, які ўзначаліў Генадзь Быкаў. Беларускі рэспубліканскі савет прафсаюзаў у сваю чаргу ў 1990 годзе правёў свой 17-ы з’езд, на якім прыняў рашэнне дыстанцыявацца ад дзяржавы і перайменавацца ў Федэрацыю прафсаюзаў Беларусі. Таксама на тэрыторыі БССР пачаліся забастоўкі рабочых. У 1990 і 1991 гадах страйкавалі шахцёры ў Салігорску, у 1990 годзе забастоўка была аб’яўлена на заводзе «Гомсельмаш», у 1991 годзе забастоўкі перакінуліся на Мінск і Оршу. Пасля таго, як Беларусь атрымала незалежнасць, у рэспубліцы ўтварылася два асноўныя прафсаюзныя цэнтры — Федэрацыя прафсаюзаў Беларусі і Беларускі кангрэс дэмакратычных прафсаюзаў. ### Вялікабрытанія Брытанія з’яўлялася першай дзяржавай у свеце, дзе пачалі ўтварацца працоўныя саюзы. Яны называліся трэд-юніёнамі (ад англ. *trade* — прафесія, рамяство і *union* — саюз). На ранняй стадыі развіцця брытанскіх прафсаюзаў сярод працоўных Вялікабрытаніі асаблівай папулярнасцю карыстаўся рух лудзітаў. Аднак ужо ў 1790-ых гадах рух лудзітаў перарос у страйкавы рух. Страйкавалі ў асноўным рабочыя прадпрыемстваў тэкстыльнай прамысловасці і шахцёры. У гэты ж час пачаліся першыя спробы стварэння прафсаюзных цэнтраў. У 1799 годзе ўтварылася асацыяцыя ланкашырскіх ткачоў, якая аб’яднала 14 мясцовых прафсаюзаў і якая налічвала каля 10 тысяч сяброў. У ХIХ стагоддзі пачалі ўтварацца нацыянальныя прафсаюзныя цэнтры, напрыклад такія як *Вялікі нацыянальны саюз трэд-юніёнаў*, які быў створаны ў 1834 годзе, але спыніў сваё існаванне ўжо ў 1835 годзе. У 1830-х гадах Вялікабрытанію закрануў эканамічны крызіс. На яго фоне ўтварыўся новы масавы рух працоўнага класа — чартызм. Не гледзячы на тое, што ў выніку рух чартыстаў пацярпеў крах пасля еўрапейскіх рэвалюцый 1848 года, ён меў вялікае гістарычнае значэнне. Так, дзякуючы руху чартыстаў, у Англіі быў уведзены 10-гадзінны працоўны дзень і забаронена праца жанчын і дзяцей на шахтах. У 1868 годзе ў Манчэстэры быў створаны Брытанскі кангрэс трэд-юніёнаў (БКТ), які існуе да гэтага часу з’яўляецца асноўным каардынуючым органам прафсаюзнага руху Вялікабрытаніі. У ХХ стагоддзі прафсаюзы пачынаюць улівацца ў палітычнае жыццё Вялікабрытаніі. У 1900 годзе па ініцыятыве БКТ быў створаны *Камітэт працоўнага прадстаўніцтва*, які ў 1906 годзе стаў Лейбарысцкай партыяй. Дзейнасць Лейбарысцкай партыі да бягучага моманту цесна звязаная з БКТ. Англійскія прафсаюзы, акрамя барацьбы за правы працоўных, адыгралі вялікую ролю ў барацьбе за правы ЛГБТ. У 1984—1985 гадах, падчас страйку брытанскіх шахцёраў, брытанскай ЛГБТ-супольнасцю была створана ініцыятыва па збору грошаў для шахцёраў-страйкоўцаў — Lesbians and Gays Support the Miners. У выніку гэтай ініцыятывы групы шахцёраў пачалі падтрымліваць, ухваляць і ўдзельнічаць у розных прайдах па ўсёй Вялікабрытаніі. На канферэнцыі Лейбарысцкай партыі Вялікабрытаніі ў Борнмуце ў 1985 годзе ўпершыню была прынята рэзалюцыя аб падтрымцы партыяй правоў ЛГБТ, у значнай ступені дзякуючы галасам Нацыянальнага саюза гарнякоў, які і арганізоўваў забастоўкі шахцёраў. Зноскі ------ 1. ↑ *Панамароў Б.М.* На путях объединения и организации в класс // Международное рабочее движение (Вопросы истории и теории). — М.: Мысль, 1976. — Т. 1. — С. 220-221. — 668 с. 2. ↑ НПГБ: Сборник материалов по истории Независимого профсоюза горняков Беларуси. Довнар А. А. Ерошеня Р. В. Мн. «Зималето», 2011, 340 ст. — Архівавана 14 мая 2021. 3. ↑ *Аляксей Хадыка, Валянцін Голубеў.* Профсоюзы Беларуси: трансформация и перспективы. — Мн.: Фонд імя Фрыдрыха Эберта, 2003. — 105 с. 4. ↑ Тред-юніён Архівавана 8 мая 2021. // Вялікая расійская энцыклапедыя Літаратура ---------- * *Георгій Пятровіч Давідзюк.* Прафсаюзны рух, гісторыя, тэорыя і практыка = Профсоюзное движение, история, теория и практика. — 1999. — Мн.: МІПСА. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Кругасвет · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX525563 · BNF: 13318380j · GND: 4020872-2 · LCCN: sh85136516, sh2002006173 · NDL: 00569612 · NKC: ph115560, ph123684, ph115561 | |

**Яднота Літоўская** (польск.: Jednota Litewska) — евангелічна-рэфармацкая царква, якая існавала на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, а пасля падзелаў Рэчы Паспалітай — на тых тэрыторыях, якія ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі. У 1918 годзе, пасля аднаўлення незалежнасці Польшчы, яна была ператворана ў Ядноту Віленскую (Jednota Wileńska). Гісторыя -------- Галоўную сацыяльную базу кальвінізму складалі магнаты, а таксама шляхта і частка гараджан. Пачатак яму ў ВКЛ паклаў віленскі ваявода Мікалай Радзівіл Чорны, які ў 1553 годзе заснаваў у Берасці першы кальвінскі збор з друкарняй. У 1550-1570-я гг. кальвінізм прынялі Кішкі, Валовічы, Дарагастайскія, Хадкевічы, Саламярэцкія, Тышкевічы і іншыя магнацкія роды. У 1563 кальвінісцкая шляхта была ўраўнавана ў правах з каталіцкай і праваслаўнай. Большасць збораў знаходзілася ва ўладаннях феадалаў і ўтрымлівалася за іх кошт. У буйных гандлёвых і рамесных цэнтрах, такіх як Вільня, Віцебск, Менск, Полацк і інш. значную ролю ў кіраванні суполак адыгрывалі гараджане. Пры зборах існавалі шпіталі, школы, друкарні, дзе выдавалася літаратура на польскай і беларускай мовах. Кальвіністамі былі асветнікі Сымон Будны, Васіль Цяпінскі (пазней перайшлі на пазіцыі антытрынітарызму). У 1560-я гг. склалася арганізацыйная структура евангелічна-рэфармацкай царквы. Кальвіністы ВКЛ утварылі асобную Літоўскую правінцыю, якая падзялялася на 6 дыстрыктаў. Вышэйшым органам былі сіноды (правінцыяльныя, а ў дыстрыктах партыкулярныя), у іх рабоце ўдзельнічалі духоўныя і свецкія асобы. Паміж сінодамі кіраўніцтва ажыццяўляў суперінтэндант. Цэнтр правінцыі знаходзіўся ў Вільні. Дыстрыкты кіраваліся сіньёрамі. На чале асобных збораў стаяла духавенства (пастары, прапаведнікі або міністры) і выбраныя са свецкіх асоб старэйшыны (сіньёры, прэсвітары), важную ролю адыгрывалі патроны суполак. Прававой асновай быў падручнік дактрын і абрадаў для пратэстанцкіх міністраў «Agenda», які быў надрукаваны ў 1637 годзе ў Гданьску, і збор сінадальных пастаноў. У перыяд контррэфармацыі большасць кальвіністаў перайшла ў каталіцтва, тыя, што засталіся, абмяжоўваліся ў правах. Ваенныя ліхалецці XVII ст. негатыўна адбілася на сацыяльна-прававым стане пратэстантызму на беларускіх землях і моцна падарвалі матэрыяльна-эканамічную базу яго прыхільнікаў. Паводле падлікаў польскага даследчыка Т. Вояка, ваенныя падзеі сярэдзіны XVII ст. зменшылі колькасць пратэстанцкіх збораў у Польскім каралеўстве амаль у тры разы. У Княстве іх стала менш напалову. Былі спустошаны і занядбаны кальвінісцкія зборы ў Віцебску, Полацку, Менску, Слуцку і іншых гарадах. Візітацыя ў 1667 г. кальвінісцкіх збораў Беларускага дыстрыкта яго кіраўніком Крыштафам Жарнаўцом паказала, што не мае добрага будынку збор у Менску, на мяжы закрыцця кальвінісцкая школа ў Койданаве і мясцовая пратэстанцкая шляхта вымушана аддаваць сваіх дзяцей вучыцца да езуітаў у Менск. Змяншэнне колькасці пратэстантаў на беларускіх землях паскорана працягвалася да канца XVIII ст. Разам з тым евангелікі ВКЛ колькасна пераважалі над аднаверцамі Кароны і знаходзіліся ў значна лепшых умовах, бо антыпратэстанцкія соймавыя пастановы, якія агаворвалі грамадзянскі статус евангелікоў, на часам не распаўсюджваліся ВКЛ або рэалізоўваліся тут дастаткова своеасабліва. Так, у вырашэнні пытанняў аб вяртанні пратэстантам іх збораў у ВКЛ улічваліся такія аргументы, якія ніколі не маглі быць узяты пад увагу ў Кароне. Да згасання рэфармацыйнага руху на беларускіх землях вяло і ўзмацненне жорсткасці ў другой палове XVII ст. курсу дзяржаўнай рэлігійнай палітыкі Рэчы Паспалітай на скасаванне верацярпімасці. Соймавыя канстытуцыі 1658 г. і 1668 г. абвяшчалі каталіцкае веравызнанне дзяржаўным у Рэчы Паспалітай. Забараняўся пераход з каталіцызму ў іншыя канфесіі, некатолікам нельга было займаць урадавыя пасады. Сойм 1673 года зачыніў дысідэнтам дарогу ў шляхецтва. Аднак адрозненні ВКЛ ад Кароны ў палітычным, парламентарным, культурным і рэлігійным планах абумовілі на яго тэрыторыі больш спрыяльныя ўмовы для некатолікаў. Становішча пратэстантаў у ВКЛ з другой паловы XVII ст. амаль да канца XVIII ст. мела сваю спецыфіку і адрозненне ад астатняй Рэчы Паспалітай. У 1696 г. у Літоўскай кальвінісцкай правінцыі дзейнічаў 51 збор, у той час як у Вялікапольскай і Малапольскай правінцыях, узятых разам, — каля 22 збораў. Важную ролю адыгрываў і той факт, што на тэрыторыі Княства сетка каталіцкіх касцёлаў (асноўных прэтэндэнтаў на маёмасць, у тым ліку зямельныя ўладанні пратэстантаў, і на сферы іх уплыву) не была такой шчыльнай, як у Кароне. Істотнае значэнне для кальвіністаў Літоўскай евангелісцкай правінцыі мелі апошнія прадстаўнікі біржанскай галіны роду Радзівілаў. Магнаты фінансавалі будаўніцтва збораў, школ, шпіталяў у Слоніме, Слуцку, Кейданах. Пасля смерці Януша і Багуслава Радзівілаў функцыі абаронцы пратэстантаў Літвы, Жамойці, Белай Русі і Палесся (Слуцк, Копыль, Койданава, Навагрудак, Біржы, Заблудаў і інш.) перайшлі да дачкі Багуслава Караліны. Людвіка Караліна Радзівіл дапамагала наладжваць кантакты з уплывовымі ў ВКЛ і ў Рэчы Паспалітай асобамі пратэстанцкага веравызнання, з замежнымі прадстаўнікамі, фінансавала адкрыццё храмаў, школ, шпіталяў. Пасля смерці Людвікі Караліны, апякунства гэтымі землямі ўзяў на сябе другі муж Радзівілавай нойбургскі князь Карл Філіп. Ён, ужо як рэйнскі электар (паўднёвы захад Германіі), падтрымліваў уладанні жонкі, якія атрымалі назву «нойбургскія землі». Адной з вызначальных падзей у гісторыі рэлігійнага дысідэнцтва стала падпісанне ў 1660 г. Аліўскага міру, які прывёў да афармлення дысідэнцкага пытання як аб’екта міжнародных адносін. Заключаны паміж Рэччу Паспалітай і Швецыяй па выніках вайны 1655—1660 гг. гэты мір агаворваў прававы статус пратэстантаў Кароны і ВКЛ, а гарантам яго выканання абвяшчалася Прусія. Ратыфікацыя артыкулаў Аліўскай дамовы зафіксавала прававую, эканамічную і рэлігійную дыскрымінацыю пратэстантаў. Этапнай падзеяй у жыцці пратэстантаў Літоўскай правінцыі стала Паўночная вайна. На гэты раз пратэстанты Кароны і Княства абаронцам іх правоў выступіў шведскі кароль Карл XII. Саюзная дамова, якую ён заключыў у 1704 г. са Станіславам Ляшчынскім, утрымлівала 18-ты артыкул, які гарантаваў пратэстантам свабоду богаслужэння. У 1705 г. Карл XII выдаў універсал «Слаўнейшай эліце Вялікага княства Літоўскага», у якім абяцаў задаволіць патрабаванні ўсіх канфесій узамен на дапамогу ў вайне. Але ваенныя падзеі толькі ўзмацнілі антышведскія і антыдысідэнцкія настроі ў грамадстве Рэчы Паспалітай. Тым не менш пратэстанты ВКЛ не трацілі спадзяванняў атрымаць у барацьбе за свае правы моцную падтрымку з-за мяжы. Літоўскі рэфармацыйны сінод, на якім актыўную пазіцыю займалі прадстаўнікі беларускай пратэстанцкай шляхты у 1705 г. скардзіўся на прыгнёт за веру і прасіў дапамогі ў прускага манарха Фрыдрыха I. Апошні бачыў перспектыву ў аднаўленні пастановы 1599 г. якая прадугледжвала сумесныя дзеянні праваслаўных і пратэстантаў супраць каталіцызму ў абодвух яго абрадах, рымскім і грэчаскім. Надзвычай востра пытанне аб правах дысідэнтаў паўстала на «нямым сойме» 1717 г. дзе канфлікт караля з канфедэратамі вырашаўся за пасрэдніцтвам расійскага цара. У праекце пагаднення караля са шляхтай, так званым Варшаўскім трактаце, змяшчаўся артыкул аб значным абмежаванні рэлігійнай свабоды праваслаўных і пратэстантаў. Соймавая канстытуцыя 1717 г. уразіла пратэстантаў ВКЛ. Яны накіравалі да Пятра I просьбу аб дапамозе ўсім дысідэнтам Княства, да якіх, як спецыяльна падкрэслівалася ў тым прашэнні, належалі і прадстаўнікі грэчаскай веры. Евангеліцкае духавенства прапаноўвала расійскаму манарху запатрабаваць ад польскага караля і вялікага князя літоўскага Аўгуста II аднавіць усе адабраныя ў дысідэнтаў і неунітаў правы і прывілеі. Заручыўшыся падтрымкай суседніх дзяржаў і мясцовай уплывовай шляхты, пратэстанты спадзяваліся выправіць сітуацыю на сойме 1718 года, які праходзіў у Горадні. Супраць іх выступіў дастаткова моцны каталіцкі блок. У інструкцыях на гэты сойм паслы, напрыклад з Полацка, прывезлі пажаданні канчаткова пазбавіць пратэстантаў і праваслаўных грамадзянскіх правоў. *«Кожны тое бачыць і ведае, што ў дысідэнцкіх дзяржавах ніхто з католікоў як на вышэйшыя, так і на ніжэйшыя ўрадавыя пасады не дапускаецца, так і ў нашай каталіцкай краіне, згодна з канстытуцыяй аб ерытыках… дысідэнтаў на ганаровыя пасады не дапускаць…»*, — гаварылася ў той інструкцыі. На сойме быў блакіраваны голас А. Пятроўскага — пасла-кальвініста з ВКЛ. Засталіся праігнараванымі выказванні яшчэ шасці пратэстантаў. Нягледзячы на падтрымку з боку прускага і англійскага рэзідэнтаў, забяспечыць сабе раўнапраўе пратэстантам на гэтым сойме не ўдалося. Прускі кароль Фрыдрых Вільгельм I прыняў гэты факт да ведама і перад наступным соймам 1720 года асабіста звярнуўся да памочніка польскага караля Аўгуста II, з патрабаваннем абвясціць раўнапраўе католікаў і пратэстантаў. Кожная новая хваля каталіцкай рэакцыі, як правіла, актывізавала пратэстанцкія сілы. У 1720 г. прадстаўнікі Літоўскай кальвінісцкай правінцыі на афіцыйным узроўні звярнуліся да караля Аўгуста II з петыцыяй, дзе агаворвалася своеасаблівасць канфесійнай сітуацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім і яе адрозненне ад Кароннай. Яны нагадвалі аб раўнапраўі ўсіх хрысціянскіх вер, якое забяспечваў Статут ВКЛ 1588 года, патрабавалі не парушаць закон і не руйнаваць прававы парадак Княства. Прадставіць свае крыўды вальнаму сойму 1724 года пратэстанты Літоўскай правінцыі дэлегіравалі навагрудскага падстолія Яна Ваўка Ланеўскага і гродненскага падчашага Яна Стрыенскага. Паслы прадставілі сойму дакумент з 49 параграфаў-патрабаванняў аб забеспячэнні прававой, эканамічнай і рэлігійнай роўнасці. *«Забаранялася, — хаваць нябожчыкаў без дазволу мясцовага ксяндза, духавенства іх (кальвіністаў) не можа з хаты галавы высунуць, бо трапіць на знявагу або нават на небяспеку для жыцця… школы зачыняюць і не дазваляюць трымаць хатніх настаўнікаў, каб дзеці ішлі да іх (каталіцкіх) школ, а потым — да прыняцця каталіцызму; што нават на смертным ложы дысідэнтам спакою не даюць, з’яўляюцца езуіты, калі даведаюцца, што кальвініст або лютэранін памірае або цяжка хварэе, сілком даюць яму камунію і лічаць яго, такім чынам, за католіка…; нападаюць на бязвінных дысідэнтаў на дарогах і ў гарадах; не так даўно езуіты напалі на хату каменданта горада Слуцка, забралі адтуль двух дысідэнцкіх вучняў і завялі ў свой калегіум, там збілі…»* — гаварылая ў гэтым дакуменце. Але гэту петыцыю ўрад не ўдастоіў адказам. ### У складзе Расійскай імперыі Пасля далучэння зямель ВКЛ да Расійскай імперыі евангелічна-лютэранская і евангелічна-рэфармацкая цэрквы былі падначалены імператару і Генеральнай евангелічнай кансісторыі[ru] ў Санкт-Пецярбургу. Кальвіністы аб’ядналіся вакол Віленскага евангелічна-рэфармацкага Сінода (да 1840 — Літоўскі). Дыстрыкты ўзначальвалі суперінтэнданты, галоўныя духоўныя кіраўнікі над міністрамі (пастарамі), якіх яны назначалі, наглядалі за паводзінамі духавенства і рэвізавалі зборы. Справаводства ў рэфармацкай царкве ў канцы XVIII — першай палове XIX ст. вялося ў асноўным на польскай мове. Евангеліцка-рэфармацкая царква падпарадкоўвалася Літоўскаму евангеліцка-рэфармацкаму Сіноду (з 15 верасня 1840 г. ён быў перайменаваны ў Віленскі). На яго сходах, якія праходзілі раз у год, як правіла ў ліпені, збіраліся духоўныя і свецкія асобы з дваран-рэфарматаў. На працягу канца XVIII — першай паловы XIX ст. Сінод часцей за ўсё збіраўся ў Вільні. Паміж сходамі ўсе справы, акрамя судовых, вырашала Літоўская евангеліцка-рэфармацкая калегія ў Вільні. 24 чэрвеня 1831 г. быў зацверджаны штат Віленскай рэфармацкай калегіі з 17 асоб: свецкі прэзідэнт, віцэ-прэзідэнт духоўнага звання, тры духоўныя і тры свецкія куратары, генеральны сакратар, пратакаліст, рэгістратар, шэсць канцылярыстаў. Віленскі Сінод меў маёнткі і прыгонных, якія прыносілі яму даход. У сувязі з тым, што гэтыя маёнткі павінны былі пасля ўказа 1842 г. перайсці ў веданне Міністэрства дзяржаўных маёмасцяў, Віленская калегія 30 красавіка 1845 г. звярнулася да міністра ўнутраных спраў Л. А. Пярова з прашэннем, у якім паведамляла, што калегія знаходзіцца ў цяжкім стане, бо не мае дастаткова сродкаў на ўтрыманне духавенства, богаўгодных устаноў і Слуцкай гімназіі. Рэфармацкія вернікі былі ў асноўным дваранскага паходжання, але іх зборы былі беднымі, а колькасць прыхаджан невялікай. Так, у 1842 г. ва ўсёй Гродзенскай губерні было 287 рэфарматаў. 7 лістапада 1779 г. па дакладзе беларускага генерал-губернатара графа З. Р. Чарнышова, было выдзелена жалаванне духавенству рэфармацкага веравызнання ў г. Копысе у памеры 400 руб. у год. У 1810 г. у копыскім зборы было ўсяго 88 прыхаджан. Да збора была прыпісана в.Валасовічы з сялянамі, якую аддавалі ў арэнду за 400 руб. У 1846 г. у Слуцкім зборы было 75 прыхаджан і ў Загальскім — 61. Пратэстанцкая канфесія ў беларуска-літоўскіх губернях была нешматлікай, не аказвала ўплыву на грамадскае і палітычнае жыццё тэрыторыіі таму не сутыкаласяні з якімі рэлігійнымі забаронамі з боку царскага ўрада. У другой палове XIX — пачатку XX ст. пасяджэнні Сінода адбываліся толькі ў Вільні. На іх разглядаліся розныя пытанні: аб матэрыяльнымстане духавенства, назначэнні на пасады, адміністрацыйна-іерархічнай структуры і г.д. Па дадзеных Віленскай евангеліцка-рэфармацкай калегіі, у 1865 г. у Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай губернях было 17 цэркваў і 821 прыхаджанін. Па губернях гэтыя лічбыразмяркоўваліся наступным чынам: у Віленскай губерні — адна царква і 209 прыхаджан, у Гродзенскай — 5 і 241, у Мінскай — 10 і 353, Магілёўскай — 1 і 68 адпаведна. У Віленскай губерні існавала толькі адна галоўная (або прыходская) царква, што знаходзілася ў Вільні. У Гродзенскай губерні іх было пяць: тры галоўныя (Расна Брэсцкага, Непакойчыцы Кобрынскага, Ізабеліна Ваўкавыскага паветаў), адна прыпісная (Заблудава Брэсцкага павета) і адзін малітоўны дом. У Мінскай губерні было чатыры галоўныя царквы (Слуцк, Капыль Слуцкага, Койданава Мінскага, Асташына Навагрудскага паветаў), тры прыпісныя (в. Сямёнавічы і Пціч Ігуменскага, Загальск Бабруйскага паветаў) і тры малітоўныя дамы. Адна галоўная царква існавала ў Магілёўскай губерні (Копысь). На пачатку XX ст. становішча некалькі змянілася. Што тычыцца Віленскай і Магілёўскай губерняў, то там, як і раней, заставалася па адной рэфармацкай царкве. А вось у Гродзенскай і Мінскай іх стала менш. У 1905 г. у Гродзенскай губерні дзейнічала тры царквы (дзве галоўныя — у Ізабеліна і Непакойчыцах і адна прыпісная — у Расне). У Мінскай губерні дзве галоўныя (у Слуцку і Койданаве), дзве прыпісныя (у Асташыне і Сямёнавічах) і адзін малітоўны дом (у в. Кукавічы Слуцкага павета). Духавенства ----------- На Беларусі колькасць рэфармацкага духавенства была зусім мізэрнай. Так, у 1863 г. на ўсе чатыры губерні (акрамя Віцебскай) іх было 11 чалавек. У Віленскай губерні — адзін генерал-суперінтэндант (узначальваў Віленскі евангеліка-рэфармацкі Сінод) і два пастары, у Гродзенскай — адзін суперінтэндант (узначальваў Гродзенскі дыстрыкт), адзін віцэ-суперінтэндант, у Мінскай — адзін суперінтэндант (узначальваў Беларускі дыстрыкт), адзін віцэ-супер-інтэндант, два пастары, адзін лектар; у Магілёўскай — адзін лектар. У 1905 г. у гэтых чатырох губернях было толькі чатыры прадстаўнікі рэфармацкага духавенства (два ў Віленскай губерні — суперінтэндант і віцэ-суперінтэндант і па адным пастарыў Гродзенскай і Мінскай губернях). Іерархія -------- Іерархічная лесвіца рэфармацкага пасвячонага духавенства XIX — пачатку XX ст. выглядала наступным чынам: * генерал-суперінтэндант, * суперінтэндант, * віцэ-суперінтэндант, * пастар, * ад’юнкт-пастар, * дыякан, * лектар. ### Генералы-суперінтэнданты Генераламі-суперінтэндантамі з моманту заснавання гэтай пасады былі: * 1832—1845 — Аляксандр Анішэўскі (Aleksander Aniszewski); * 1845—1854 — Рафал Доўнар (Rafał Downar); * 1855—1857 — Міхал Рачынскі (Michał Reczyński); * 1857—1879 — Стэфан Ліпінскі (Stefan Lipiński); * 1880—1881 — Ян Мандзялёўскі (Jan Mandzelowski); * 1881—1891 — Канстанцін Мачульскі (Konstanty Moczulski); * 1891—1893 — Юзаф Главацкі (Józef Głowacki); * 1893—1902 — Анджэй Кадэр (Andrzej Kader); * 1902—1919 — Вільгельм Мяшкоўскі (Wilhelm Mieszkowski). Школьніцтва ----------- Дзеці рэфармацкага дваранства праходзілі навучанне ў Кейданскай (зачынена ў 1824 г.) і Слуцкай гімназіях. Колькасць вучняў-пратэстантаў у апошняй у 1840 г. была 48 чал. (з 280 чал. агульнай колькасці), у 1850 г. — 55 (з 253), у 1860 г. — 58 чал. (з 411). 29 жніўня 1850 г. беларускі суперінтэндант Ваноўскі на пасяджэнні Віленскай калегіі адзначыў, што забарона прымаць у Слуцкую гімназію вучняў падатнага стану пазбавіла многіх выхаванцаў-рэфарматаў магчымасці набыць неабходныя веды аб правілах сваёй веры. Ён прасіў калегію аб дазваленні прымаць такіх вучняў у першыя тры класы гімназіі, не дапускаючы іх у вышэйшыя. Сінод у канцы XVIII — першай палове XIX ст. мог накіроўваць вучняў, якія закончылі гімназію, на вучобу за мяжу: у Берлінскі, Франкфурцкі, Марбургскі, Гайдэльбергскі ўніверсітэты ў Германіі, Лейдэнскі і Франекерскі — у Галандыі, Эдынбургскі — у Шатландыі. Да 1844 г. існавалі тры стыпендыі Сінода ў Кёнігсбергскім універсітэце ў Прусіі. Яны былі заснаваны яшчэ ў канцы XVII ст. Людвікай Каралінай, маркграфіняй Брандэнбургскай з князёў Радзівілаў і складалі 3 тыс. талераў, забяспечаных маёнткамі ў Прусіі. Тэрытарыяльная структура ------------------------ У 1560-я гг. кальвінісцкая Літоўская правінцыя падзялялася на 6 дыстрыктаў: * Віленскі дыстрыкт складаўся з пратэстанцкіх абшчын Вільні, Трокаў, Ашмянаў, Ліды, Браслава і іншых гарадоў і мястэчак Беларусі і часткова Літвы. * Навагрудскі дыстрыкт — з абшчын Новагародка, Ваўкавыска, Мазыра, Рэчыцы і іншых прылягаючых да іх населеных пунктаў. * Рускі дыстрыкт (пазней — Беларускі з цэнтрам у Менску) — з абшчын Менска, Койданава, Полацка, Мсціслава, Оршы і інш. * Берасцейскі (Падляшскі) дыстрыкт — з абшчын Берасця, Пінска, Гродна, Слоніма і іх ваколіц. * Завілейскі дыстрыкт — з абшчын Вількаміра, Коўна, Упіты і інш. * Жамойцкі дыстрыкт — з абшчын Кейданаў, Шылува і інш. Буйнейшымі рэлігійнымі і культурна-асветнымі цэнтрамі беларуска-літоўскага кальвінізму былі Вільня і Кейданы, Каралявец (у суседняй Прусіі), Койданава і Слуцк. У пачатку XIX ст. (1815) евангеліцка-рэфармацкія зборы беларуска-літоўскіх губерняў уваходзілі ў дыстрыкты (акругі): * Занёманскі дыстрыкт (пазней Гродзенскі): Беліца, Ізабеліна, Непакойчыцы-Ямна, Асташын, Расна. У 1873 годзе далучаны да Беларускага дыстрыкта. * Беларускі дыстрыкт: Койданава, Мінск, Капыль, Копысь, Слуцк. У 1886 годзе часова далучаны да Віленскага, але знаходзіўся ў яго складзе аж да пачатку XX стагоддзя. * Віленскі дыстрыкт: Вільня, Новае Места, Дзявалтаў. * Жамойцкі дыстрыкт: Біржы, Кейданы, Кельмы, Попель, Радзівілішкі, Саламесць, Швабішкі. Крыніцы ------- 1. 1 2 *Ewa Cherner.* Słownik biograficzny duchownych ewangelicko-reformowanych: Jednota Litewska i Jednota Wileńska 1815-1939. — Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2017. — 451 с. — ISBN 978-83-7507-233-4. 2. 1 2 3 4 5 6 7 8 Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — С. 117-118. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2. 3. ↑ Дэвід Фрык. Цярпенне невыцерпнага: суіснаванне ў Вільні XVII стагоддзя // Палітычныя сфера, № 22-23 (2014—2015) — ISSN 1819-3625 4. ↑ Wojak T. Szkice z dziejów reformacji w Polsce XVI i XVII w. — Warszawa: Wyd. Zwiastun, 1977. — 180 s — s. 141 5. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Поляк Н. А.. Канфесійная сітуацыя на землях Беларусі ў канцы XVII — пачатку XVIII стст. на прыкладзе праваслаўных і пратэстантаў: прававыаспект. // Зборнік матэрыялаў міжнароднай навуковай канферэнцыі прысвечанай 75-ці годдзю доктара юрыдычных навук, прафесара Сокала Сцяпана Фёдаравіча 24-25.11.2017 г. Мінск-Гродна БІП — 2018—201 с. — С. 133—144 6. ↑ Tworek S. Materiały do dziejów kalwinizmu w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII w. // Odrodzenie i reformacja w Polsce. — 1969. — T. XIV. — S. 199—215 — s. 200 7. ↑ Kosman M. Litewska jednota ewangelicko-reformowana od połowy XVII do 1939 r. — Opole: Zakład Poligrafichny Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1986. — 146 s. — s. 34 8. ↑ Rachuba A. Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569—1763. — Warszawa: Wyd. Sejmowe, 2002. — 373 s. — s. 347 9. ↑ Kosman M. Reformacja i kontrreformacja w Wielkim księnstwie Litewskim w świetle propagandy wyznaniowej. — Wrocław, Warszawa, Krakόw, Gdańsk: Wyd. Polskiej Akademii Nauk, 1973. — 273 s. — s. 251 10. ↑ Litak S. Parafie w Rzeczypospolitej w XVI—XVIII wieku. Struktura, funkcje społeczno-relegijne i edukacyjne. — Lublin: wyd. KUL, 2004. — 515 s. — s. 60 11. ↑ Галоўны архіў старажытных актаў у Варшаве (AGAD), Архіў Радзівілаў, Фонд VIII, Акты, якія тычацца духавенства, Спр. 710. арк. 21 12. ↑ Мацук А. У. Радзівілы і справа аб «нойбургскіх уладаннях» (1730-1740-я гг.) // Беларускі гістарычны часопіс. Сер. гуманітар. навук.-2005. — № 3. — С. 15-21. — с. 18 13. ↑ Катлярчук А. Шведы ў гісторыі і культуры беларусаў. — Мн.: Энцыклапедыкс, 2002. — 272 с, — c. 106 14. ↑ Археографический сборник документов, относящихся к истории СевероЗападной Руси. — Вильня: Изд. О. В. Щербицкого, 1870. — Т. 8. — 468 с. — с. 250 15. ↑ Kosman M. Litewska jednota ewangelicko-reformowana od połowy XVII do 1939 r. — Opole: Zakład Poligrafichny Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1986. — 146 s — c. 6 16. ↑ Расійскі дзяржаўны архіў старажытных актаў у Маскве (РДАСА). Фонд 12, Справы аб Польшчы і Літве, Воп. 1. Спр. 55. арк. 1 зв. 17. ↑ Фонд 79, Адносіны Расіі з Польшчай,. Воп. 5. Спр. 28. арк. 1 зв. 18. ↑ Белоруссия в эпоху феодализма: Сб. док. и материалов: В 3 т.-Мн.: Изд. Академии наук, 1960. — Т. 2. — 559 с. — с. 364 19. ↑ Łukaszewicz J. Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwe. — Poznań: Druk. Orędownika na Garbarach, 1842. — T.1-2. — 414 s. — s. 332 20. ↑ Галоўны архіў старажытных актаў у Варшаве (AGAD), Архіў Радзівілаў, Фонд VIII, Акты, якія тычацца духавенства, Спр. 710. , арк. 18 21. ↑ Łukaszewicz J. Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwe. — Poznań: Druk. Orędownika na Garbarach, 1842. — T.1-2. — 414 s. — s. 356 22. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Канфесіі на Беларусі (к. XVIII — ХХ ст.) / В. В. Грыгор’ева, У. М. Завальнюк, У. І. Навіцкі, А. М. Філатава; Навук. рэд. У. І. Навіцкі.. — Мн.: ВП «Экаперспектыва», 1998. — 340 с. — ISBN 985-6102-17-0. 23. ↑ Cherner E. Słownik biograficzny duchownych ewangelicko-reformowanych…, s. 398. 24. 1 2 3 4 5 6 Грыцкевіч А. П. Дзейнасць Віленскага сінода рэфармацкіх абшчынаў у ВКЛ // Беларусіка «440 год рэфармацыі ў Беларусі»: Матэрыялы міжнар. навук. канф. — Мн.: Навука і тэхніка, 1995. — Вып. 4 — С. 357—366 — с. 359. 25. ↑ Augustyniak U. Testamenty ewangelików reformowanych w WKL. — Warszawa: Semper, 1992. — 249 s — s. 230. 26. 1 2 3 4 5 Cherner E. Słownik biograficzny duchownych ewangelicko-reformowanych…, s. 393.

**Свята-Успенская царква** — праваслаўны храм у в. Ручыца Вілейскага раёна Мінскай вобласці. Гісторыя -------- Агароджа У цэнтры вёскі. Пабудавана ў 1868 г. з цэглы. Акаймавана бутавай агароджай. Архітэктура ----------- Брама Помнік архітэктуры рэтраспектыўна-рускага стылю. Храм кананічнай чатырохчасткавай аб'ёмна-прасторавай кампазіцыі: магутная трох'ярусная (2 васьмерыкі на чацверыку) шатровая званіца, квадратная трапезная, кубападобная малітоўная зала, пяцігранная апсіда з невялікімі бакавымі рызніцамі. Высокі гранёны шацёр званіцы завершаны макаўкай і апяразаны ў аснаванні поясам какошнікаў. Чатырохсхільны дах асноўнага аб'ёму завершана цыбулепадобным купалам на васьмігранным барабане. Галоўны і бакавыя ўваходы вырашаны парталам з кілепадобнай аркай. Бакавыя фасады асноўнага аб'ёму расчлянёны 2 ярусамі лучковых аконных праёмаў у прафіляваных ліштвах. Атынкаваныя фасады дэкарыраваны ляпным фрызам, поясам сухарыкаў, вуглавымі лапаткамі. Інтэр'ер -------- У малітоўную залу, перакрытую плоскай столлю, шырокім арачным праёмам адкрываецца трапезная. Апсіда вылучана драўляным, упрыгожаным разьбой іканастасам. Літаратура ---------- * Праваслаўныя храмы Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4 Спасылкі -------- * Свята-Успенская царква (Ручыца) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Свята-Успенская царква (Ручыца) на сайце Radzima.org | ⛭Вілейскае благачынне | | --- | | Свята-Іаана-Прадцечанская царква (Бараўцы) · Царква Пакрова Прасвятой Багародзіцы (Вілейка) · Царква ў імя святой прападобнай Марыі Егіпецкай (Вілейка) · Царква Свяціцеля Ціхана (Вілейка) · Царква Святога Іосіфа (Іжа) · Свята-Ільінская царква (Нарач) · Свята-Успенская царква (Ручыца) · Свята-Успенская царква (Спягла) | *

**Беларускі Незалежны прафсаюз** (*Беларускі Незалежны прафсаюз гарнякоў, хімікаў, нафтаперапрацоўшчыкаў, энергетыкаў, транспартнікаў, будаўнікоў і іншых работнікаў, БНП*) — беларускі прафесійны саюз. Дэмакратычны прафсаюз, заснаваны 6 кастрычніка 1991 года як Незалежны прафсаюз гарнякоў Беларусі (НПГБ). 3 чэрвеня 1993 года на пазачарговым з’ездзе ў г. Салігорску НПГБ быў перайменаваны ў Беларускі Незалежны прафсаюз. Старшынёй прафсаюза з 20 красавіка 2019 года з’яўляецца Пазнякоў Максім Міхайлавіч. Найбольш буйныя суполкі — на прадпрыемствах нафтахіміі: ААТ «Беларуськалій» (Салігорск), ААТ «Нафтан» (Наваполацк), ААТ «Гродна Азот» (Гродна), ААТ «Белшына» (Бабруйск). Кіруючы орган — З’езд, які збіраецца раз на чатыры гады. Паміж з’ездамі прафсаюзам кіруе Рада прадстаўнікоў, выканаўчым органам прафсаюза з’яўляецца Выканаўчае бюро, якое складаецца з старшыні, віцэ-старшынь і сакратара-скарбніка прафсаюза. Мэты прафсаюза -------------- Асноўнай мэтай БНП з’яўляецца выяўленне, выраз, рэалізацыя і абарона правоў і прафесійных інтарэсаў работнікаў. Прадстаўляць і адстойваць інтарэсы работнікаў: — Членаў БНП у органах дзяржаўнай улады і органах кіравання, таксама ў судах; — Распрацоўваць і заключаць тарыфныя пагадненні на розных узроўнях па пытаннях паляпшэння ўмоваў працы і жыцця работнікаў, занятасці, заработнай платы, працягласці рабочага часу, аховы здароўя і ў далейшым патрабаваць іх выканання. Асноўныя задачы прафсаюза ------------------------- 1. Годная аплата працы. 2. Забеспячэнне бяспечных і здаровых умоў працы. 3. Садзейнічанне ў стварэнні пенсійных і медыцынскіх страхавых фондаў і ўвядзенне механізмаў дадатковага сацыяльнага страхавання. 4. Абарона правоў работнікаў у пытаннях занятасці, працоўнага часу, адпачынку і сацыяльных гарантый. 5. Рэгуляванне пытанняў працоўнага дагавора. 6. Прававая абарона членаў БНП. 7. Стварэнне і падтрымка: жаночай сеткі, моладзевай арганізацыі і арганізацыі ветэранаў вытворчасці. Гісторыя -------- ### Перадгісторыя стварэння НПГБ Гісторыя незалежнага прафсаюзнага руху Беларусі цесна звязана з рабочым рухам. За кропку адліку можна з упэўненасцю ўзяць 1989 год, калі прайшлі выступы шахцёраў у Салігорску. Першая хваля рабочага руху ў Салігорску паднялася ў 1989 годзе, тады там быў створаны клуб «Пошук», а пазней ў 1990 г. і незалежнае аб’яднанне «Рабочы саюз». Затым у горадзе сталі актыўна арганізоўвацца рабочыя камітэты і страйкамы. Рабочыя вылучылі палітычныя і эканамічныя патрабаванні: павышэнне заработнай платы, паляпшэнне ўмоў працы, ліквідацыя палітычнай манаполіі КПСС-КПБ. У канцы 1980-х гадоў працоўны рух фармаваўся ў першую чаргу ў шахцёрскіх рэгіёнах: Данецк ва Украіне; Кузбас, Кемерава, Маскоўская вобласць — у Расіі; Карганда ў Казахстане. У Беларусі такім цэнтрам стаў Салігорск. У гэты час ўтвараецца Незалежны прафсаюз гарнякоў СССР (НПГ СССР), які стаў ля вытокаў працоўнага і незалежнага прафсаюзнага руху ў Беларусі. У той час на Вытворчым аб’яднанні «Беларуськалій» быў вельмі нізкім узровень заработнай платы. Работнікі горнай галіны за катаржную працу атрымлівалі на парадак ніжэй, чым работнікі іншых прадпрыемстваў горада. Сярэдні заробак у гэтай галіне па Салігорску знаходзіўся на 6-м месцы. Пры гэтым працоўны дзень шахцёра часцяком ператвараўся ў 11-гадзінны, паколькі не ўлічваўся час, які затрачваецца на спуск у шахту і дастаўку да месца працы і назад. Да таго ж цалкам адсутнічала ўвага кіраўніцтва прадпрыемства да праблем шахцёраў, у тым ліку да самай галоўнай — забеспячэння бяспекі працы. Сярэдняя смяротнасць салігорскіх гарнякоў на вытворчасці складала ў сярэднім 49 гадоў.[*крыніца?*] #### Стварэнне НПГБ Устаноўчы сход Першаснай арганізацыі аб’яднання Незалежных прафсаюзаў гарнякоў (АНПГ) СССР. 27 сакавіка 1991 г. Днём нараджэння Незалежнага прафсаюза гарнякоў Беларусі (НПГБ) умоўна можна назваць 27 сакавіка 1991 года, калі была праведзена Ўстаноўчая канферэнцыя Салігорскай пярвічкі АНПГ СССР. Дэлегатаў на ўстаноўчай канферэнцыі было няшмат, усяго 16 чалавек. Не ўсе структуры прадпрыемства (рудаўпраўлення) былі ўцягнутыя ў працэс стварэння прафсаюзнай арганізацыі. Касцяк яе складалі толькі два рудаўпраўленні (3Ру і 4Ру). Але вельмі хутка ініцыятыву падхапілі рабочыя іншых падраздзяленняў прадпрыемства. Увосень 6 кастрычніка 1991 года праходзіць Устаноўчы з’езд Незалежнага прафсаюза гарнякоў Беларусі, на якім прымаецца Статут і абіраюцца прафсаюзныя органы кіравання. Першым старшынёй Незалежнага прафсаюза гарнякоў Беларусі абіраецца Юргевіч Іван Вацлававіч. Заснавальнікамі Незалежнага прафсаюзнага руху Беларусі трэба лічыць усіх сябраў НПГБ, якія першымі ўступілі ў прафсаюз. Але ідэолагамі і распрацоўшчыкамі першага дэмакратычнага прафсаюзу ў Беларусі сталі тры чалавекі: Іван Юргевіч, Васіль Юркін, Аляксандр Доўнар. ### Станаўленне прафсаюза У лютым 1992 года адбылася першая канферэнцыя Незалежнага прафсаюза гарнякоў ВА «Беларуськалій». Менавіта на канферэнцыі ўпершыню прафсаюз гарнякоў агучыў ініцыятыву ўступлення ў бестэрміновую працоўную спрэчку з наймальнікам і, у канчатковым выніку, прыняў рашэнне пачаць страйк. Патрабаванні, вылучаныя страйкоўцамі, уключалі павышэнне аплаты працы, сацыяльныя гарантыі, забеспячэнне годных умоваў працы. Забастоўка доўжылася 44 дні. Паралельна шахцёрамі і членамі іх сем’яў была абвешчаная галадоўка шахцёраў, якая працягвалася 18 дзён. Затым прафсаюзам быў арганізаваны пешы паход шахцёраў у Мінск. Акцыі апынуліся не марнымі. Незалежны прафсаюз атрымаў рэальную перамогу. У краіне ўпершыню было падпісана Тарыфнае пагадненне, у якім было адлюстравана палажэнне аб тым, што мінімальная зарплата павінна адпавядаць мінімальнаму спажывецкаму бюджэту. У красавіку 1992 года часовае пагадненне набыло статус нарматыўнага дакумента. Заработная плата на ВА «Беларуськалій» была павышана ў 3,4 разы. У 1993 г. была падпісана першая Калектыўная дамова з наймальнікам. На 1 гадзіну быў скарочаны працоўны дзень для шахцёраў. Адпачынак для тых, хто працуе пад зямлёй, быў павялічаны да 66 дзён. #### Ад НПГБ да БНП Пачынаючы з гэтага моманту, па ўсёй Беларусі ствараюцца першасныя арганізацыі Незалежнага прафсаюза: Магілёў, Віцебск, Гродна, Мазыр, Бабруйск, Мінск, Руба, Мікашэвічы, Орша, Салігорск — дзясяткі першасных арганізацый. У Незалежнага прафсаюза гарнякоў Беларусі ўступалі работнікі розных сфераў дзейнасці, ад транспартнікаў да настаўнікаў і медыкаў. Таму ў 1993 годзе, на III пазачарговым З’ездзе НПГБ было прынята рашэнне перайменаваць прафсаюз у Беларускі Незалежны прафсаюз гарнякоў, хімікаў, нафтаперапрацоўшчыкаў, энергетыкаў, транспартнікаў, будаўнікоў і іншых работнікаў (БНП). Акрамя таго, у гэтым жа годзе ствараецца Асацыяцыя прафсаюзаў Беларускага Кангрэса дэмакратычных прафсаюзаў (АП БКДП). Адным з заснавальнікаў гэтага альтэрнатыўнага прафцэнтра стаў Беларускі незалежны прафсаюз (БНП). У склад БКДП на той момант ўваходзілі Беларускі незалежны прафсаюз (БНП), Свабодны прафсаюз Беларускі (СПБ), Свабодны прафсаюз металістаў (СПМ), Прафсаюз педагогаў і Дэмакратычны прафсаюз транспартнікаў (ДПТ), у які ўваходзіў нацыянальны прафсаюз авіядыспетчараў. На працягу 1990-х актывісты БНП вялі бесперапынную барацьбу па адстойванні інтарэсаў не толькі сваіх членаў, але і ўсіх працоўных краіны, арганізуючы масавыя акцыі пратэсту. Гэта адыграла сваю ролю ў лёсе прафсаюза, асабліва пасля выбараў першага прэзідэнта Рэспублікі Беларусі ў 1994 годзе. У прафсаюзе было прынята рашэнне падтрымаць на выбарах лідара Беларускага Народнага Фронту «Адраджэньне» Зянона Пазняка. Вялікая колькасць актывістаў увайшла ў ініцыятыўныя групы З. Пазняка або С. Шушкевіча. Сцяг НПГБ (БНП) да 1995 года Першыя выбары прэзідэнта Беларусі прайшлі 23 чэрвеня і 10 ліпеня 1994 года. Фаварыт БНП Зянон Пазняк заняў трэцяе месца і набраў — 13,1 % галасоў. Перамогу ў другім туры атрымаў Аляксандр Лукашэнка. #### БНП у «няміласці» У жніўні 1995 года пачалася забастоўка гомельскіх кіроўцаў тралейбусаў, якія хутка знайшлі падтрымку ў тралейбусных дэпо сталіцы. 15 жніўня пачалася забастоўка ў тралейбусным дэпо № 1 у Мінску. Асноўным патрабаваннем была выплата заробку, які работнікам затрымлівалі ўжо тры тыдні. 17 жніўня кіроўцаў падтрымалі працаўнікі Мінскага метрапалітэна. На дзвярах Мінскага метрапалітэна з’явіліся таблічкі з паведамленнем, што станцыі зачыненыя па тэхнічных прычынах. У страйку прынялі ўдзел дэмакратычныя прафсаюзы. Л. Мархотка, А. Доўнар, І. Юргевіч, С. Шушкевіч, В. Сапронаў на сустрэчы ў Салігорску, 13 кастрычніка 1993 г. 19 жніўня ўнутраныя войскі ачапілі штаб-кватэры Свабоднага прафсаюза Беларусі, якія выступалі арганізатарамі страйку. У падтрымку СПБ выступілі ўсе дэмакратычныя прафсаюзы Беларусі. Сябры НПГ ВА «Беларуськалій» з Салігорску абяцалі, што ў выпадку спробаў расправы з страйкоўцамі «выступяць з акцыямі пратэсту, аж да абвяшчэння папераджальнага страйку». Нягледзячы на гэта, былі арыштаваныя тры прафсаюзныя лідары і звольнена 58 работнікаў сталічнай падземкі. Аляксандр Лукашэнка крытыкаваў МУС за тое, што з страйкоўцамі метрапалітэну залішне цырымоняцца. З гэтага моманту ўсе дэмакратычныя прафсаюзы, якія ўваходзілі ў БКДП, сталі разглядацца палітычным рэжымам Беларусі як апазіцыйныя структуры. У сувязі з пагаршэннем здароўя 18 лютага 1995 года ў адстаўку сыходзіць першы лідар і натхняльнік БНП Іван Вацлававіч Юргевіч. Выконваючым абавязкі старшыні БНП абраны Бабаед Віктар Сяргеевіч, а 29-30 чэрвеня 1995 г. на з’ездзе яго абіраюць старшынёй прафсаюза. Адносіны прафсаюза з уладамі працягваюць пагаршацца. 17 кастрычніка 1996 г. актывісты БНП вырашылі паўтарыць пешы паход з Салігорску на Мінск, як у 1992 годзе. Асноўныя патрабаванні чыталіся на плакатах, якія трымалі ў руках удзельнікі шэсця: «Пенсіянерам годную і своечасовую пенсію!», «Беспрацоўным — пасобіе на жыццё, а не на выміранне!», «Лекарам і настаўнікам — годны заробак, а не жабрацкае пасобіе!». Аднак кіраўніцтва прафсаюза адразу ж было затрымана пры выхадзе з горада і аштрафавана. Па шляху руху калоны ўдзельнікі затрымліваліся прадстаўнікамі міліцыі розных РАУС. Так, затрыманні адбываліся ў Салігорскім, Слуцкім і Ўздзенскім раёнах. У выніку «руплівай» працы прадстаўнікоў міліцыі да Мінска дайшоў толькі адзін з удзельнікаў калоны. У Салігорску 4 кастрычніка 1998 г. 600 членаў БНП прайшліся па горадзе, нагадаўшы ўладам аб пачатку 1990-х. Роўна праз месяц, 4 лістапада, на стадыёне «Будаўнік» прафсаюзы сабралі 3000 пратэстуючых. Для 100-тысячнага горада гэта стала самай масавай акцыяй пратэсту. У гадавіну чарнобыльскай трагедыі, 26 красавіка 1997 года, некалькі актывістаў разам з намеснікам старшыні НПГ Аляксандрам Каралёвым арганізуюць велапрабег пад лозунгам: «Не — сацыяльнаму Чарнобылю!». У лістападзе 1998 г. актывісты НПГ ВА «Беларуськалій» арганізавалі трэці паход на Мінск, у гэты раз — «Паход за шахтёрскай пенсіяй». Па аналогіі з 1996 годам, людзей затрымлівалі супрацоўнікі мясцовых РАУС, у аддзяленнях іх прыніжалі, абшуквалі і распраналі. Калі гарнякі дайшлі да Мінска, усю групу шахцёраў атачыў АМАП і затрымаў паўторна. Праз пэўны адрэзак часу, пасля акцыі, пенсія для забойнай групы была павялічана ў 2 разы. У чэрвені 1999 г. праходзіць V-ы чарговы з’езд БНП. Старшынёй паўторна абіраецца Віктар Бабаед. ### Барацьба за выжыванне Афіцыйны сцяг БНП з 1995 годаАфіцыйны сцяг БНП з 1995 года Чарговыя выбары прэзідэнта Беларусі, якія прайшлі 9 верасня 2001 года, зноў паўплывалі на становішча справаў у БНП. У гэты раз актывісты і лідары прафсаюза не так заўзята прымалі ўдзел у перадвыбарчай кампаніі. Прычынай таму стала тое, што на чале ўсіх апазыцыйных сілаў у краіне была вылучана адзіная кандыдатура на пасаду прэзідэнта, дзейны лідар Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі — Уладзіміра Ганчарыка. Па сутнасці, галоўны канкурэнт БКДП на прафсаюзным полі Беларусі. У.Ганчарык прайграў выбары А. Лукашэнкі, набраўшы — 15,65 % галасоў. Улады не забыліся пра падтрымку У.Ганчарыка прафсаюзамі. У бліжэйшы час была абмежаваная магчымасць збору прафсаюзных узносаў безнаяўным шляхам. У Снежні 2001 года, Савет Міністраў РБ сваёй Пастановай № 1804 аб мерах па абароне правоў членаў прафсаюзаў распарадзіўся адмяніць сістэму безнаяўнага ўтрымання прафсаюзных унёскаў з заработнай платы. Прафсаюзам давялося збіраць ўнёскі ўручную. Натуральна гэта скараціла лік сродкаў, што паступалі ў бюджэт БНП, а ў выніку скарацілася і колькасць сябраў прафсаюза. Да таго ж, з гэтага моманту ў незалежных прафсаюзаў з’явіўся новы вораг — ФПБ, якая падпарадкавалася прэзыдэнту Лукашэнку на пазачарговым IV з’ездзе ФПБ і абралі сабе ў старшыні Леаніда Козіка. Л. Козік быў абраны старшынёй ФПБ летам 2002 года. Да гэтага ён займаў шэраг кіруючых пастоў ў органах беларускай улады і Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі, працаваў намеснікам кіраўніка Адміністрацыі прэзідэнта, не маючы ніякіх адносін да прафсаюзаў. Атрымаўшы ў шэраг ворагаў яшчэ і 4-мільённую Федэрацыю прафсаюзаў Беларусі, справы ў арганізацыі значна пагоршыліся. Да фінансавых праблемаў дадаліся праблемы ціску на сябраў прафсаюза. На прадпрыемствах з’яўляюцца ідэалагічныя аддзелы. З работнікамі, што ўваходзяць у «неафіцыйныя» прафсаюзы, пачалі праводзіць «прафілактычныя» гутаркі, караць за ўдзел у прафсаюзных акцыях, угаворваць выходзіць з Незалежнага прафсаюза, падкупляць пасадамі і разрадамі. Сваю ролю ў якасці меры ўздзеяння адыграла «пагалоўная кантрактызацыя» работнікаў. З непажаданымі работнікамі папросту не працягнулі кароткачасовыя працоўныя кантракты. У выніку колькасць арганізацыі пачала скарачацца. З 12 000 сябраў прафсаюза ў 1999 годзе, у 2007 яна ўжо складала 7 000 сябраў прафсаюза. 15 кастрычніка 2002 г. у адстаўку падаў старшыня БНП Віктар Бабаед. З яго слоў, ён не бачыў больш да сябе даверу сябраў Рады прадстаўнікоў. Акрамя таго, пагоршылася эканамічная сітуацыя: не было сродкаў на ўтрыманне офісаў. Выконваючым абавязкі старшыні Беларускага Незалежнага прафсаюза абіраецца сакратар-скарбнік Зімін Мікалай Васільевіч. Даходзіла да таго, што Н. В. Зімін з свайго шахцёрскага заробку аплачваў камунальныя плацяжы прафсаюзнага офіса, працягваючы працаваць у забоі на 4 РУ ААТ «Беларуськалій». VI з’ездам БНП, які адбыўся ў Мінску 15 лютага 2003 года, старшынёй прафсаюза абіраюць намесніка старшыні НПГ ВА «Беларуськалій» — Корабава Васіля Сямёнавіча. Нягледзячы на тое, што спыніла сваё дзеянне Пастанова Саўміна РБ № 1804, сітуацыя ў прафсаюзе была катастрафічная. БНП у Салігорску адмаўлялі ў арэндзе офіса. У 2004 годзе офіс тройчы пераязджаў. У штаце наёмных супрацоўнікаў офіса засталіся толькі пара чалавек. Правядзенне пікету на стадыёне «Будаўнік» (г. Салігорск) супраць ціску на прафактывістаў ТАА «Дэльта-стыль» З 15 па 24 красавіка 2004 года Беларусь наведала Камісія Міжнароднай арганізацыі працы. Яшчэ ў 2000 годзе ў МАП была пададзена скарга, ініцыяваная АСМ, АПК, РЭП і БКДП ў дачыненні да парушэнняў прафсаюзных правоў у Рэспубліцы Беларусь. Дадзенае расследаванне праходзіла ў рамках справы № 2090 — аб парушэнні Урадам Рэспублікі Беларусь прынцыпаў свабоды аб’яднанняў. Падчас візіту была арганізавана інтэнсіўная праграма гутарак з прафсаюзнымі работнікамі і членамі прафсаюзаў, а таксама з іншымі арганізацыямі працоўных і працадаўцаў ў краіне. Разгледзеўшы скаргу, кіраўніцтва МАП вынесла беларускаму ўраду спіс рэкамендацый. У 2005 годзе з падпісных каталогаў і з сеткі распаўсюду перыёдыкі «Белсаюздрук» была выдаленая газета «Салідарнасць», што ўдарыла па яе распаўсюджванню, і адпаведна па акупальнасці. Было прынята рашэнне прыпыніць яе выпуск. З гэтага часу быў створаны сайт «Салідарнасць», які працуе да гэтага часу. 14 сакавіка 2007 г. у Салігорску прайшоў VII з’езд БНП. На ім былі адзначаны асноўныя праблемы з якімі сутыкаецца прафсаюз: арэнда памяшканняў для прафсаюзаў, пагалоўная кароткатэрміновая кантрактная сістэма. Старшынёй быў пераабраны Корабаў Васіль Сямёнавіч, які ў сваім выступе адзначыў не сяброўскія дзеянні «братняга», па міжнароднай арганізацыі ICEM, «Белхімпрафсаюза», які разам з уладамі «паводзяць сябе не па-партнёрску». Асноўнай праблемай прафсаюза заставалася яго малая колькасць, 7000 членаў, на той момант. Акрамя ціску на сяброў ўжо створаных першасных арганізацый, было немагчыма стварыць і новыя арганізацыі. Таму прыкладам з’яўляецца першасная арганізацыя ТАА «Дэльта-стыль» у Салігорску, калі 101 работнік ўступілі ў БНП і вырашылі стварыць сваю прафсаюзную арганізацыю. Адміністрацыя прадпрыемства адмовілася выдзяляць памяшканне для офіса арганізацыі, без якога іх рэгістрацыя ў мясцовых органах улады была не магчымая. Пярвічка тройчы атрымала адмову ад Салігорскага райвыканкаму ў рэгістрацыі. Наймальнік адмовіў і ў пералічэнні прафсаюзных унёскаў, парушыўшы Закон РБ «Аб Прафесійных саюзах», што пацвердзіў Салігорскі раённы суд. Пасля таго, як справа прыняла агалоску на ўзроўні ўсёй краіны, кіраўніцтвам прадпрыемства быў выдадзены загад аб ліквідацыі ТАА «Дэльта-стыль», а работніцы пераведзены на іншае швейнае прадпрыемства «Купалінка». #### Сыход у цень З 2010 года БНП цалкам сыходзіць з палітычнага поля. Перад прэзідэнцкімі выбарамі 2010 года, кіраўніцтва БНП прыняло пазіцыю няўдзелу ў перадвыбарных кампаніях. «Нам яшчэ трэба расці. А сёння ўдзел у прэзідэнцкай кампаніі для нас проста немагчыма. Незалежныя прафсаюзы і так вінавацяць у палітыканстве … А калі мы сапраўды паўдзельнічаем у палітычнай кампаніі, нам будзе вельмі кепска», — адзначыў тады старшыня БНП Васіль Корабаў. Нам. старшыні НПГ Аляксандр Каралёў яшчэ больш канкрэтна падкрэсліў пазіцыю прафсаюза па гэтым пытанні: «Прафсаюз павінен займацца жыццём чалавечым, асноўнае — гэта ахова працы і даход работніка. Таму звязваць прафсаюз з палітычнымі кампаніямі — неразумна». З 2010 года Незалежны прафсаюз фактычна больш не прымае ўдзелу ў вулічных пратэстах у якасці арганізатара. Заяўкі БНП на правядзенне акцый папросту адхіляюцца мясцовымі ўладамі. Апошняя праведзеная акцыя пратэсту арганізаваная БНП адбылася 20 лістапада 2010 г. на Салігорскім стадыёне «Будаўнік». Пікет быў заяўлены ў падтрымку сябраў прафсаюза ТАА «Дэльта-стыль». У ім узялі ўдзел каля 10 чалавек. Гэты дзень, на прадпрыемстве «Дэльта-стыль» быў абвешчаны працоўным, нягледзячы на тое, што гэта была субота, каб работніцы прадпрыемства не прынялі ўдзел у пікеце. У 2010 годзе «Белхімпрафсаюз» і кіраўніцтва канцэрна «Белнафтахім» ў таямніцы ад БНП падпісваюць Тарыфнае пагадненне. На шэрагу прадпрыемстваў першасным арганізацыям БНП адмаўляюць у працы Камісій па фарміраванню і падпісанню калектыўных дамоваў. Незалежны прафсаюз папросту ігнаруюць. #### Змяненне тактыкі На думку некаторых актывістаў БНП, большай ступені з Салігорску і Мазыра, сітуацыя ў прафсаюзе пагаршалася не толькі з-за вонкавага ціску, але і з-за няправільнага кіравання самім прафсаюзам. Таму 16 красавіка 2011 г. у Салігорску праходзіць чарговы VIII з’езд БНП, на якім старшынёй абіраецца Зімін Мікалай Васільевіч. У гэтым жа годзе ў лістападзе праходзіць ўрачыстае мерапрыемства прысвечанае 20-годдзю прафсаюза. Усплёск актыўнасці выпаў на 2012 год. 600 работнікаў мікашэвіцкага прадпрыемства РУВП «Граніт» выйшлі з ФПБ «па прычыне нездавальняючай працы прафкама і нізкай заработнай платы». 24 снежня 2011 года па ініцыятыве гранітаздабытчыкаў у Мікашэвічах адбылася сустрэча з прадстаўнікамі БНП, на чале з яго старшынёй М.Зіміным. Каля 200 чалавек выказалі жаданне перайсці ў незалежны прафсаюз. Быў праведзены Ўстаноўчы сход па стварэнню першаснай прафсаюзнай арганізацыі. Аднак працаўнікі сутыкнуліся з той жа праблемай, што і работніцы «Дэльта-стыль» — адмова ў памяшканні наймальнікам і адмова ў рэгістрацыі арганізацыі мясцовымі ўладамі. Канферэнцыя НПГ ААТ «Беларуськалій» Барацьба за права мець на прадпрыемстве першасную арганізацыю працягвалася больш за год. За гэты час усе актывісты БНП на «Граніце» былі альбо звольненыя, альбо самі звольніліся з прадпрыемства. Кіроўца «БелАЗа», лідар пярвічкі Алег Стахаевіч быў пазбаўлены пасведчання кіроўцы і звольнены з прадпрыемства, праз некалькі месяцаў пасля таго, як быў абраны старшынёй пяршоўкі. Нягледзячы на салідарнасць з прафактывістамі ў Беларусі, так і міжнародную падтрымку, арганізацыя БНП на «Граніце» усё ж не змагла існаваць. Кіраўніцтва БНП у асобе яе лідара М. В. Зіміна так пракаментавалі сітуацыю: «З упэўненасцю можна сказаць, што ў нашай краіне дзейнічае дазвольны парадак стварэння арганізацый». Пасля падзей на «Граніце» і «Дэльта-стыль» у прафсаюзе вырашылі змяніць тактыку і займацца ўмацаваннем ўжо створаных у БНП структур. На працягу апошніх пяці гадоў у прафсаюзе распрацоўваюцца і зацвярджаюцца стратэгіі развіцця БНП. Былі створаны тры напрамкі для больш эфектыўнай працы з членамі прафсаюза: жаночы, моладзевы і ветэранскі напрамкі. Актыўна праводзіцца навучанне і падрыхтоўка прафактыва. Прадстаўнікі БНП прымаюць удзел у міжнародных мерапрыемствах. Большасць першасных арганізацый, дзякуючы міжнароднаму ціску, вярнуліся ў рамкі працэсу па заключэнню каллектыўных дамоваў. Узаемаадносіны паміж прафсаюзам і органамі ўлады перайшлі ў ранг афіцыйнай перапіскі. БНП пастаянна накіроўвае ў Міністэрства працы і сацыяльнай абароны, Адміністрацыю прэзідэнта ці Саўмін: звароты, лісты і адкрытыя заявы, як гэта было ў перыяд правядзення ў Беларусі пенсійнай рэформы. Актыў першасных арганізацый перыядычна прымае ўдзел у зборы подпісаў. Нягледзячы на тое, што БНП імкнецца не прымаць актыўнага ўдзелу ў палітычным жыцці Беларусі і імкнецца весці канструктыўны дыялог з органамі ўлады, колькасць прафсаюза працягвае падаць і прафсаюз губляе свой уплыў. На сённяшні дзень БНП аб’ядноўвае пяць першасных арганізацый. Каля 80 % сяброў прафсаюза аб’яднаныя ў першаснай арганізацыі працаўнікоў ААТ «Беларуськалій» БНП. Агульная колькасць прафсаюза на 2018 год — 6062 сябраў прафсаюза. БНП — адзіны з незалежных прафсаюзаў, які прайшоў праз перыяд прэсінгу з боку ўладаў 2001—2013 гг. не ператварыўшыся ў маргінальную арганізацыю. Нягледзячы на ўсе цяжкасці і перыпетыі сучаснай гісторыі Беларусі, Беларускі Незалежны прафсаюз па сённяшні дзень застаецца самым шматлікім прафсаюзам у лагеры дэмакратычнага прафсаюзнага руху Рэспублікі Беларусь. ### Забарона дзейнасці 19 ліпеня 2022 года Вярхоўны суд Рэспублікі Беларусь спыніў дзейнасць прафсаюза па прычыне таго, што кіраўніцтва і шэраг членаў прафсаюза прымала ўдзел у так званай «дэструктыўнай дзейнасці, масавых мерапрыемствах, якія парушалі грамадскі парадак, распаўсюджвалі інфармацыйную прадукцыю экстрэмісцкага зместу». Сяброўства ---------- Сябрамі БНП могуць быць усе грамадзяне Рэспублікі Беларусь, замежныя грамадзяне, асобы без грамадзянства, якія дасягнулі пятнаццацігадовага ўзросту, якія працуюць, або з’яўляюцца навучэнцамі або студэнтамі. Акрамя таго, такая частка грамадства як пенсіянеры, хатнія гаспадыні, інваліды працы і беспрацоўныя, пакінуўшы працу па ўважлівых прычынах, могуць знаходзіцца на ўліку ў сваіх першасных арганізацыях. Яны падаюць заявы ў першасныя арганізацыі па апошнім месцы працы і становяцца на ўлік у БНП. Не могуць быць сябрамі прафсаюза: наймальнікі і асобы, надзеленыя правам прыёму і звальнення, якія ажыццяўляюць функцыі найму і звальнення. Асобы, якія былі выключаныя з Незалежнага прафсаюза за парушэнне палажэнняў Статута БНП. Станам на снежань 2017 года БНП складаўся з 6068 членаў прафсаюза. Структура --------- Беларускі Незалежны прафсаюз на сённяшні дзень складаецца з пяці першасных арганізацый, размешчаных у пяці абласцях Рэспублікі Беларусь: * Першасная прафсаюзная арганізацыя работнікаў ААТ «Беларуськалій» БНП (г. Салігорск) * Першасная арганізацыя БНП ААТ «Мазырскі НПЗ» (г. Мазыр) * Першасная арганізацыя ААТ «Нафтан» (г. Наваполацк) * Першасная арганізацыя БНП ААТ «Гродна Азот» (г. Гродна) * Першасная прафсаюзная арганізацыя работнікаў ААТ «Белшына» БНП (г. Бабруйск) * Рэгіянальная арганізацыя БНП г. Наваполацка Існуюць таксама тры напрамкі членаў прафсаюза: жаночы, моладзевы і ветэранскі. Сродкі масавай інфармацыі ------------------------- З 1991 года па 2005 год друкаваным органам БНП была газета «Салідарнасць». У 2005 годзе газета спыніла сваё паўнавартаснае выданне. Сення прафсаюз мае свой вэбсайт і суполкі ў сацыяльных сетках. Лідары арганізацыі ------------------ | дата абрання | пасада | старшыня прафсаюза | колькасць тэрмінаў | | --- | --- | --- | --- | | 6 кастрычніка 1991 | Старшыня НПГБ, (з 1993 г. БНП) | Юргевіч Іван Вацлававіч | адзін | | 30 чэрвеня 1995 | Старшыня БНП | Бабаед Віктар Сяргеевіч | два няпоўных | | 15 кастрычніка 2002 | Выконваючы абавязкі старшыні БНП | Зімін Мікалай Васільевіч | - | | 15 лютага 2003 | Старшыня БНП | Корабаў Васілій Сямёнавіч | два | | 16 красавіка 2011 | Старшыня БНП | Зімін Мікалай Васільевіч | два | | 20 красавіка 2019 | Старшыня БНП | Пазнякоў Максім Міхайлавіч | адзін | Крыніцы ------- 1. ↑ По искам Генерального прокурора прекращена деятельность так называемых независимых профсоюзов (руск.). *Официальный telegram-канал Генеральной прокуратуры Беларуси* (19 ліпеня 2022). Праверана 20 ліпеня 2022. Спасылкі -------- * Прафсаюзны рух Беларусі ў 1990—2004 гг. / БНП * ДАСЛЕДЧЫ ПРАЕКТ / Першасная арганізацыя Беларускага незалежнага прафсаюзу РУП ПА «Беларуськалій» — Незалежны прафсаюз гарнякоў (г. Салігорск) * Закон Рэспублікі Беларусь ад 1992/04/22 № 1605-XII «Аб прафесійных саюзах» па стане на 5 снежня 2007 года.

**Трасуха** — старадаўні парна-масавы беларускі народны танец, які, на думку К. Галяйзоўскага, з’яўляўся правобразам полькі. Назва ----- Трасавіцы са св. Сісініем  (руск.) (бел. чатырма евангелістамі і арханёлам Міхаілам. Лубок  (руск.) (бел. Мяркуецца, што назва танца цягнецца з часоў Старажытнай Русі, калі дванаццать сясцёр-пляскавіц штомесяц прымалі ўдзел у абрадах культу багіні Мокаш і веснавых святых Лады  (руск.) (бел. і Лелі  (руск.) (бел.. Як лічыў вядомы даследчык славянскай старажытнасці Б. А. Рыбакоў, у народнай памяці гэтыя сёстры трансфармаваліся, зліўшыся з русалкамі-берагінямі. З-за сваёй туманна-воднай сутнасці яны ператварыліся ў трынаццаць ліхаманак  (руск.) (бел. — сталі «трасавіцамі-плясавіцамі». Вось ад слова *трасавіца* і пайшла назва тыпавога беларускага танца, які пазней пад моцным уплывам полькі стаў сучаснай «Трасухай». Харэаграфія ----------- Музычны памер 2/4. К. Галяйзоўскі ў канцы 30-х гадоў XX стагоддзя пры адборы матэрыялу для Дэкады беларускага мастацтва убачыў і апісаў «Трасуху», якая складалася з 12 самастойных танцавальных эпізодаў, якія выконвалі па чарзе 12 дзяўчат. Адна з іх была ў вобразе кульгавай і сагнутай старой і капіявала яе рухі. Сола чаргаваліся з масавымі прыпляскамі. П. В. Шэйн запісаў варыянт «Трасухі», у якім праглядвае кампазіцыя старажытнага двухшарэнгавага карагода. З прыходам у Беларусь полькі ў сярэдзіне XIX стагоддзя сфармаваўся гібрыд полькі і «Трасухі», які аб’яднаў кручэнне полькі і патрэсванне верхняй часткай корпуса з традыцыйнага танца. Нягледзячы на існаванне мноства варыянтаў «Трасухі», у іх заўсёды прысутнічае гэта характэрнае патрэсванне рукамі, плячыма ці корпусам, якое дазваляе адразу пазнаць гэты танец. Паэт адзначыў гэта такім радком: «Нават сівай барадзе не сядзіцца, як плячамі павядзе маладзіца». Нагамі выконваюцца тэхнічна складаныя спружыністыя рухі. Танец можа выконвацца і сола, і парамі. У культуры ---------- Беларуская «Трасуха» часта апісвалася этнографамі. Вось як апісвае танец «Трасучка» ці «Пацяруха» П. Шпілеўскі, які назіраў яго ў в. Сіняўка: | | | | | --- | --- | --- | | "| Звычайна становяцца дзве пары дзяўчат і хлопцаў: пакланіўшыся адзін аднаму, пара дзяўчат, трасучыся ўсім целам і размахваючы рукамі, на пятках вытварае розныя па і потым сапраўды плыве насустрач пары хлопцаў, якія, у сваю чаргу, тупаюць наскамі ботаў, неяк скоса, з-пад казырка пазіраючы на папярэдніх дам; калі сыдуцца дзве пары, пляснуць адзін аднаму над вухам у далонькі і паасобку разыходзяцца ў розныя бакі, тупаючы нагамі і прыгаворваючы: «Вух я, ды вух я!». Потым групуюцца ўсе пары разам і, пераплятаючыся рукамі, робяць кругі то ў адзін, то ў іншы бок; нарэшце, раскланьваюцца адзін з адным і хаваюцца ў натоўпе, як бы чакаючы выкліку або новага запрашэння з боку хлопцаў. | "| «Трасуха» разам з «Лявоніхай» набылі такую ​​вядомасць і папулярнасць за межамі краіны, што сталі своеасаблівымі знакамі нацыянальнага харэаграфічнага мастацтва. Польцы-трасусе прысвечана песня «Полька беларуская» Ігара Лучанка i Леаніда Дранько-Майсюка. Зноскі ------ 1. ↑ Белорусская ССР, краткая энциклопедия: Население. Язык. Этнография. Фольклор. Искусство. Архитектура. — Мн.: БелСЭ, 1981. — С. 394. 2. 1 2 3 4 5 6 Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя / Рэд.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1989. 3. 1 2 3 4 5 6 7 8 Чурко Ю. М. Вянок беларускіх танцаў. — Мн.: Беларусь, 1994. — 88 с. ISBN 5-33801097-8 4. ↑ Голейзовский К. Я. Образы русской народной хореографии. — М.: Искусство, 1964. 5. ↑ Б. А. Рыбаков. Язычество древней Руси. — М.: София, Гелиос, 2001. — ISBN 5-220-00452-2, 5-344-00092-8 6. 1 2 Полька-трасуха Архівавана 30 верасня 2013. (руск.) 7. ↑ Падарожжа па Палессі і Беларускім краі. Спб. 1858. С. 42. 8. ↑ Полька беларуская Спасылкі -------- * Харэаграфія танца Архівавана 30 верасня 2013. (руск.)

**Хрысціна Баўместэр** (12 жніўня 1904, Джакарта —10 студзеня 1971, Парыж) — галандска-французскі жывапісец-абстракцыяніст, сюррэаліст. Біяграфія --------- Баўместэр нарадзілася ў Батавіі, тагачаснай сталіцы галандскай каланіяльнай Інданезіі. Пераехаўшы ў Еўропу ў маладым узросце, Баўместэр вучылася ў «École des Beaux Arts» у Гаазе з 1922 па 1924 год. У 1935 годзе яна пераехала ў Парыж і паступіла ў «Académie de la Grande Chaumière». Менавіта там Баўместэр пазнаёмілася і неўзабаве выйшла замуж за мастака Анры Геца. Першая персанальная выстава Баўместэр у Францыі адбылася ў «Galerie Bonaparte». Яе працы часта выстаўляліся на групавых выставах разам з такімі мастакамі, як Ханс Хартунг, Кандзінскім і Віера да Сілва. Баўместэр і Гет пераехалі ў Ніцу ў пачатку Другой сусветнай вайны, дзе яны абодва ўдзельнічалі ў Супраціве, дапамагаючы ствараць падробленыя паперы. Працягвалася цесная сувязь пары з супольнасцю мастакоў, у тым ліку супрацоўніцтва з Раулем Юбакам і Крысціянам Датрэмонам. Падчас вайны Баўместэр таксама завязала цеснае сяброўства з мастаком Франсісам Пікабіа. Баўместэр і Гец вярнуліся ў Парыж у 1945 годзе. У 1946 годзе Баўместэр была тэмай кароткаметражнага фільма Алена Рэнэ, які дакументаваў стварэнне карціны. У 1949 годзе разам са сваім мужам яна атрымала грамадзянства Францыі. У 1962 годзе пераклала на французскую мову кнігу Кандзінскага «Кропка і лінія да плоскасці». Зноскі ------ 1. 1 2 RKDartists Праверана 23 жніўня 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a> 2. ↑ Christine Annie or Anna Christina Boumeester // Benezit Dictionary of Artists — OUP, 2006. — ISBN 978-0-19-977378-7 Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q217595'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q24255573'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1547776'></a> 3. ↑ Christine Goetz — 2009.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1868372'></a> | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | RKDartists | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 148426947 · BPN: 11613441 · CiNii: DA08903772 · GND: 118936050 · ISNI: 0000 0001 0814 3645 · LCCN: n82110019 · NLA: 35020689 · SUDOC: 028223586 · VIAF: 39649976 · ULAN: 500001715 | |

**Радыелагічная зброя** — зброя масавага знішчэння, дзеянне якой заснавана на баявым выкарыстанні іанізавальнага выпраменьвання радыеактыўных матэрыялаў. Дзеянне радыелагічнай зброі можна параўнаць з дзеяннем радыеактыўных рэчываў, якія ўзнікаюць пры аварыях на АЭС з выкідам радыеактыўных рэчываў або выбухам ядзерных боепрыпасаў. Пры прымяненні такой зброі забруджваецца навакольнае асяроддзе і ўзнікаюць шкодныя наступствы для жывёл (гл. прамяневая хвароба) і раслін. Самы просты прыклад радыелагічнай зброі — гэта так званая «*брудная бомба*», якая ўяўляе сабой кантэйнер з радыеактыўным ізатопам (ізатопамі) і зарада выбуховага рэчыва. Пры падрыве зарада выбуховага рэчыва кантэйнер з ізатопамі разбураецца, і радыеактыўнае рэчыва распыляецца ўдарнай хваляй на вялікай плошчы. Асноўнай крыніцай матрыялаў для стварэння радыелагічнай зброі, у тым ліку і «бруднай бомбы», з’яўляюцца адходы, якія ўтвараюцца падчас працы ядзерных рэактараў, але магчымы і наўмысны падрыў абсталяваня неваеннага прызначэння, дзе выкарыстоўваюцца радыеактыўныя матэрыялы. Ваеннае прымяненне радыелагічнай зброі можа ажыццяўляцца з дапамогай авіяцыйных распыляльніках, авіябомбаў, беспілотных лятальных апаратаў, артылерыйскіх снарадаў і іншых боепрыпасаў. Радыялагічная зброя можа выкарыстоўваць не толькі гатовыя радыеізатопы, але і тыя, што ўтвараюцца ў момант дэтанацыі ядзернай або тэрмаядзернай бомбы. Пад уздзеяннем нейтронаў, якія ўтвараюцца пры выбуху такой бомбы, некаторыя рэчывы, такія як кобальт і тантал, могуць ператварацца ў надзвычай радыеактыўныя ізатопы. Такі варыянт радыелагічнай зброі ў ангельскай літаратуры часта называецца «*Salted bomb*». Не гледзячы на тое, што некаторыя краіны (напрыклад СССР у 1953—1958 гадах) займаліся распрацоўкай і выпрабоўваннямі радыелагічнай зброі, у наш час асобных тыпаў боепрыпасаў, якія б стаялі ўзбраенні войскаў дзяржаў, па афіцыйных дадзеных не існуе. Прычына ў тым, што такая зброя не мае неадкладнага паражальнага эфекту (светлавога выпраменьвання, ударнай хвалі і іншых выглядаў уздзеяння традыцыйнай ядзернай зброі) і, такім чынам, мала карысная ў баявых умовах. Напрыклад, выкарыстанне «бруднай бомбы» прывядзе да радыяцыйнага заражэння глебы, вады і ўзнікнення прамянёвай хваробы (і з’яўлення мутацый жывел і раслін) на вялікіх тэрыторыях. Ачыстка гэтых тэрыторый будзе займаць працяглы час, есць верагоднасць апраменьвання сваіх салдат. Усё гэта не з’яўляецца жаданым вынікам, асабліва калі вайна вядзецца дзеля заваявання тэрыторыі і атрыманні матэрыяльнай выгады ад вайны. Таму ў сучаснасці дадзены тып зброі ў асноўным выкарыстоўваецца як элемент запалохвання. Літаратура ---------- * Ковтуненко О. П. Богучарський В. В. Слюсар В. І. Федоров П. М. Зброя на нетрадиційних принципах дії (стан, тенденції, принципи дії та захист від неї). — Полтава: ПВІЗ. — 2006. — 248 с * Kirby R. Radiological Weapons: America’s Cold War Experience. — 2020.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Алексютовіч. **Канстанцін Андрэ­евіч Алексютовіч** (20 мая 1884, в. Бахаравічы, Пухавіцкі раён — 26 лютага 1943, Самарканд) — беларускі харэограф , балетмайстар . Біяграфія --------- К. Алексютовіч скончыў Пецярбургскае тэатральнае вучылішча ў 1906 годзе. У пачатку кар'еры харэографа выкладаў пластыку і танцы ў Аляксееўскай жаночай гімназіі Я. Д. Рэйман. У 1920 годзе у Мінску адкрыўся БДТ-1, пры ім была створана невялікая балетная трупа пад кіраўніцтвам К. А. Алексютовіча. На гэтай пасадзе балетмайстар працаваў да 1928 года. За гэты час ім былі пастаўленыя танцы, карагоды, гульні, абрадавыя сцэны ў драматычных спектаклях («На Купалле» М. Чарота, «Машэка», «Кастусь Каліноўскі», «Каваль-ваявода» Е. Міровіча, «Панскі гайдук» Н. Бываеўскага, «Вяселле» В. Гарбацэвіча і інш.). Адначасова з працай у БДТ-1 Алексютовіч супрацоўнічаў з У. Галубком у БДТ-3. Кіраваў аматарскімі калектывамі, у тым ліку першым беларускім самадзейным харэаграфічным калектывам — Ансамблем танца Мінскага клуба КІМ (1926—1930). У 1930—1937 гадах К. Алексютовіч працуе балетмайстарам Беларускага ТРАМа і Беларускага тэатра юнага гледача, у 1937—1941 г. галоўным балетмайстарам Ансамбля беларускай народнай песні і танца Беларускай філармоніі. У час Вялікай Айчыннай вайны К. Алексютовіч трапіў у Самарканд, дзе працаваў балетмайстарам абласнога ўзбекскага музычна-драматычнага тэатра. Творчасць --------- Алексютовіч працягнуў папулярызацыю беларускіх народных танцаў, пачатую І. Буйніцкім. Канстанцін Андрэевіч высока цаніў працу сваіх папярэднікаў. У сваёй творчасці ён не адрываўся ад народнага мастацтва, гэта дало яму магчымасць адрадзіць вялікую колькасць забытых танцаў. Ён сцэнічна ўдасканаліў і ўзбагаціў народны танец яркім арнаментальных узорам, распрацаваў новыя, блізкія народным, тэхнічныя элементы рухаў, стварыў шэраг полек, круцёлак, якія арганічна ўвайшлі ў лексіку народнага беларускага танца. К. Алексютовіч захоўваў у кожным танцы народны каларыт, характар вобразу. Балетмайстар аранжыраваў фальклорны матэрыял і вяртаў яго народу ва ўзбагачаным выглядзе. Ён стварыў сцэнічныя варыянты шматлікіх беларускіх танцаў. У тым ліку стварыў танец «Бульба», сцэнічныя варыянты танцаў «Лявоніха», «Крыжачок», «Мяцеліца», «Мікіта», «Таўкачыкі», «Бычок», «Кола», «Юрачка», «Верабей», «Лянок», «Шастак», «Галубец», «Казачок» і інш. а таксама шэрага кадрыляў, карагодаў, гульняў. ### «Лявоніха» Асноўны артыкул: **Лявоніха** «Лявоніха», якую паставіў К. Алексютовіч, выконвалася на дэкадзе беларускага мастацтва ў Маскве ў 1940 годзе. М. С. Галаванаў  (руск.) (бел. так ахарактарызаваў яе: | | | | | --- | --- | --- | | "| «Лявоніха», пастаўленая тав. Алексютовічам, можа быць аднесена да лепшых узораў нацыянальнага танцавальнага мастацтва | "| ### Крыжачок Асноўны артыкул: **Крыжачок** Балетмайстар адыграў бачную ролю ў развіцці гэтага танца. Ён узбагаціў яго новымі элементамі руху, унёс разнастайнасць у малюнак, увёў сольнае выкананне, змяніў тэмп, пасля эмацыйнай завязкі ідзе павольная лірычная сольная частка, якую выконваюць адна або дзве пары. Астатнія танцуючыя служаць фонам, яны як бы акампануюць салістам. Заключная частка носіць вясёлы, задзірысты характар ​​і адрозніваецца на рэдкасць маляўнічым малюнкам, які хутка змяняецца. ### «Бульба» Асноўны артыкул: **Бульба, танец** На раннім этапе развіцця беларускага народнай танцавальнай творчасці танца пад назвай «Бульба» не існавала. К. Алексютовіча зацікавілі тэкст і мелодыя песні «Бульба». Уражаны іх арыгінальнасцю, эмацыйнасцю, балетмайстар узяўся за пастаноўку «Бульбы». Стварэнне танца ставіцца да 1926-27 гг. Ён быў падрыхтаваны і ўпершыню пастаўлены моладзевым ансамблем танца пры Клубе камсамола ў Мінску. Танец, створаны на фальклорным матэрыяле, увабраў у сябе народную мелодыю, тэкст і народныя танцавальныя рухі, гэта дапамагло яму стаць папулярным, заваяваць любоў народа. ### «Юрачкі» Ю. Чурко адзначала, што ў Алексютовіча гэты танец ужо не паўгульня, не паўхаравод. Пастаноўка яго наўскрозь танцавальная. Элементы гульні падпарадкаваны ў ім развіццю харэаграфічнага дзеяння. Пластычная мелодыя танца ўвесь час развіваецца, рухаючы сюжэт і ведучы да фінальнай кульмінацыі. Пастаноўка Алексютовіча доўгія гады заставалася традыцыйнай, як у прафесійных, так і ў самадзейных калектывах. ### «Мікіта» У пастаноўцы Алексютовіча танец набыў дваякую трактоўку. У першым варыянце з агульнага ліку танцуючых вылучаецца саліст — Мікіта, у другім — юнакі па чарзе выконваюць ролю Мікіты. ### Сцэнічны танец К. Алексютовіч з’яўляецца пастаноўшчыкам першых балетных пастановак на беларускай прафесійнай сцэне «Капелія» Л. Дэліба (паводле казкі Гофмана «Пясочны чалавек»), «Зачарава­ны лес» Р. Дрыга, «Фея лялек» Ё. Баера  (англ.) (бел. беларускага аднаактавага спектаклю «Помста сябровак» на ўласнае лібрэта з музыкай, падабранай Л. Маркевічам. К. Алексютовіч унёс значны ўклад у развіццё беларускага сцэнічнага танца, праявіў глыбокае веданне харэаграфічнага фальклору і разуменне тэатральнай спецыфікі. У спектаклі «На Купалле» ён вырашыў харэаграфічную частку спектакля ў народным духу, у плане фальклорных скокаў. Так, з дзявочымі купальскімі карагодамі пераклікаліся пластычныя танцы русалак у сцэне сноў. У народныя танцы харэограф дадаваў класічныя элементы, ён паставіў русалак «на пальцы» ў карагодзе. У 1922 годзе К. А. Алексютовіч разпрацаваў на фальклорным матэрыяле танец «Верабей» для спектакля «Машэка» па п’есе Е. Міровіча. Танец быў зроблены ў гульнявым плане, галоўную ролю ў танцы выконваў Г. Ю. Грыгоніс. У гэтым жа спектакле ў танцы ражаных былі ўключаны элементы народнага танца «Журавель». Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Алексютович Константин Андреевич // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 19. — 737 с. 2. ↑ В поисках утраченного Архівавана 8 чэрвеня 2012. (руск.) 3. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 *Алексютович Л. К.* Белорусские народные танцы, хороводы, игры / Под ред. М. Я. Гринблата. — Мн.: Вышейш. школа, 1978. — 528 с.. 4. ↑ *Голованов Н. С.* Заметки о музыкальной культуре Белоруссии // «Советская Белоруссия». — 26 мая. — 1940. 5. ↑ *Чурко Ю.* Белорусский сценический танец. — С. 18-19.. 6. ↑ «Эклектычны» абанемент 7. ↑ Начало белорусского советского балетного театра (руск.) Літаратура ---------- * *Л. К. Алексютович.* Балетмейстер Константин Алексютович. — Беларусь, 1984. — 111 с. * Календарыюм // «Czasopis» № 05'2009

Асноўны артыкул: **Найміцтва ў Афрыцы пасля 1960 года** **Найміцтва ў былых савецкіх рэспубліках** стала следствам цяжкага эканамічнага становішча і скарачэнняў узброеных сіл пасля распаду СССР, што прывяло да выезду часткі ваенных спецыялістаў на заробкі за мяжу, у тым ліку ў зоны баявых дзеянняў афрыканскага кантынента. Найбольш шматлікімі сярод усіх з’яўляліся групы «салдат удачы» з Расіі, Украіны, Беларусі. Агляд ----- Як адзначаў вядомы французскі найміт Боб Дэнар, пасля падзення сацблока велізарная колькасць вайскоўцаў была выкінута з арміі. Многія воінскія часці расфарміроўвалі, а спецыялістаў звальнялі на пенсію. Некаторыя сыходзілі самі з-за нізкіх заробкаў. Не ўсе змаглі прыстасавацца да «грамадзянцы», таму частка звольненых пайшла ў найміты. Уладзімір Міголь, былы лётчык 339-га ваенна-транспартнага авіяпалка, успамінаў, што яго, прафесійнага авіятара з вопытам работы ў Афганістане і іншых краінах, адправілі на пенсію яшчэ ў 38 гадоў. Ён спрабаваў уладкавацца па сваёй спецыяльнасці на радзіме, але знайсці нічога не змог, а зусім сыходзіць са сферы не жадаў. Разам са сваім былым калегам Анатолем Курачкіным яму давялося з’ехаць за мяжу, у прыватнасці, у Судан. Афрыка стала галоўным месцам для замежных падзаробкаў. Прыток спецыялістаў з былога СССР спарадзіў падзенне цэн на паслугі наймітаў, паколькі тыя прасілі куды менш, чым выхадцы з краін Захаду. Так, напрыклад, са слоў Дэнара, калі брытанец браў чатыры тысячы долараў, то яго канкурэнт згаджаўся на дзве. У 2001 годзе расійская газета «Собеседник» пісала, што цяпер *«англічан, немцаў і французаў адціскаюць прафесійныя вайскоўцы з Расіі, Украіны, Беларусі, гатовыя працаваць за сціплую плату»*. Меўся попыт на спецыялістаў па эксплуатацыі ваеннай тэхнікі, асабліва савецкай, якой на кантыненце было досыць шмат, бо афрыканцы не былі добра падрыхтаваны для яе выкарыстання. Беларускі ваенны аглядальнік Аляксандр Алесін сярод найбольш запатрабаваных называў лётчыкаў, спецыялістаў па тэхнічным абслугоўванні, штабных афіцэраў і спецыялістаў спецаперацый. Дэнар высока ацаніў дзейнасць ураджэнцаў постсавецкіх рэспублік у ролі «дзікіх гусей». Аднак, як лічыў найміт, у іх былі недахопы — дрэннае веданне замежных моў, у асаблівасці англійскай і французскай, і адсутнасць спецыяльных кантор, якія б адпраўлялі навучаныя групы ў Афрыку (прабіраліся ў асноўным адзіночкі). У канфліктах ------------ Асноўныя артыкулы: **Найміты ў Анголе**, **Найміты ў Сьера-Леонэ**, **Белыя найміты ў Конга** і **Замежныя найміты ў Лівіі** Гл. таксама: Група расійскіх ваенных спецыялістаў у Эфіопіі, Удзел украінцаў у эфіопа-эрытрэйскай вайне, Беларускія найміты ў Кот-д’Івуары і Беларусы ў лівійскім канфлікце Падчас грамадзянскай вайны ў Заіры ў 1997 годзе прэзідэнт Мабуту Сесе Сека стварыў спецыяльнае карнае падраздзяленне з адстаўных спецназаўцаў з Расіі, Украіны і былой Югаславіі. Усяго — не менш за 200 чалавек. Ім у асноўным даручалі вядзенне контрпартызанскіх акцый. Увосень 1998 года з’явіліся першыя паведамленні аб удзеле грамадзян Расіі і Украіны ў вайне ў Анголе. Яны пілатавалі ўдарныя верталёты Мі-24, штурмавікі Су-25, знішчальнікі МіГ-21 і МіГ-23, франтавыя бамбардзіроўшчыкі Су-24 і транспартнікі. Замежнікі таксама ўдзельнічалі ў супрацьпаветранай абароне, збіваючы з ПЗРК авіяцыю праціўніка. Спецыялісты з СНД служылі як ва ўрадавай арміі МПЛА, так і ў паўстанцаў УНІТА. Па даных газеты «Собеседник», толькі з восені 1998 года па лета 1999 года было збіта не менш за 8 расійскіх транспартных самалётаў тыпу Ан-12 і Ан-26, ад 24 да 30 авіятараў трапілі ў рукі партызан. Усяго ў канфлікце, паводле інфармацыі выдання «Версия», зафіксаваны ўдзел не менш за 400 наёмных лётчыкаў на баку ўрадавых сіл і амаль столькі ж – на баку паўстанцаў з УНІТА. З іх загінулі не менш за сотню чалавек. У 2000 годзе Служба бяспекі Украіны апублікавала дакумент, які сведчыць аб тым, што за год яны як мінімум 150 разоў удзельнічалі ў прамых баявых сутыкненнях, а таксама ў паветраных баях адзін супраць аднаго. Характэрна, што для ваенных лётчыкаў не было сакрэтам з кім змагаюцца. З лета таго ж года ўраджэнцы былога Саюза дзейнічалі ў зоне эфіопа-эрытрэйскага канфлікту. Тут яны таксама змагаліся па абодва бока, пераважна ў ВПС, СПА, разведцы і артылерыі. Баявыя дзеянні адзначыліся паветраным супрацьстаяннем паміж расійскімі і ўкраінскімі лётчыкамі, у сувязі з чым Аляксандр Мішын, сузаснавальнік Цэнтра даследавання Афрыкі, назваў гэтыя падзеі *«першай расійска-ўкраінскай вайной»*. Агульная колькасць замежнага кантынгенту, па даных выдання «Независимая газета», складала некалькі сотняў чалавек. Акрамя ўкраінцаў і расіянаў, у «гарачай кропцы» заўважаны беларускія авіятары і балгарскія тэхнікі. На 1999 год ва ўрадавых войсках Сьера-Леонэ змагаліся ад 200 да каля паўтары тысячы наймітаў з постсавецкай прасторы. На баку іх праціўнікаў з Аб’яднанага рэвалюцыйнага фронту ваявалі некалькі сотняў адстаўных афіцэраў украінскай арміі. Зрэшты, былыя ўкраінскія вайскоўцы дзейнічалі ваенспецамі і ва ўрадавых баявых злучэннях. З канца 1999 — пачатку 2000 года грамадзяне постсавецкіх рэспублік грунтаваліся на аэрадромах Гома і Букаву на ўсходзе Дэмакратычнай Рэспублікі Конга. У снежні 2006 года пацярпеў крушэнне кангалезскі Су-25, пілот якога, найміт з Беларусі Ліхоткін, загінуў. У чэрвені 2007 года ўпаў іншы Су-25, на якім загінуў украінец Маргатаў. У лютым 2017 года ў раёне Рутшуру баевікі-тутсі збілі два верталёты Мі-24. У складзе экіпажа знаходзіліся грузіны і беларусы. Усе яны выжылі, але атрымалі траўмы. Адзін з грамадзян Грузіі трапіў у палон і праз некалькі месяцаў загінуў. У 2004 годзе, у сувязі з інцыдэнтам у Буаке, усплыла інфармацыя аб прысутнасці ў Кот-д’Івуары наёмных пілотаў з Беларусі. У 2011 годзе беларускія ваенспецы і найміты, у тым ліку былыя байцы 334-га ААСпП, былі заўважаны ў Лівіі, дзе аказвалі дапамогу ўрадавай арміі Муамара Кадафі ў барацьбе з паўстанцамі і замежнай інтэрвенцыяй. Яны займаліся падрыхтоўкай лівійскіх сілавікоў, рамонтам і эксплуатацыяй ваеннай тэхнікі, дзейнічалі ў ролі саветнікаў і снайпераў. Па некаторых звестках, у краіне маглі знаходзіцца таксама спецыялісты з Украіны, Расіі і Казахстана. Група Вагнера ------------- Асноўны артыкул: **Дзейнасць ПВК «Вагнер» у Афрыцы** Гл. таксама: Дзейнасць ПВК «Вагнер» у ЦАР і Дзейнасць ПВК «Вагнер» у Лівіі З 2018 года сярод наймітаў нарасцілі сваю прысутнасць супрацоўнікі расійскай ПВК «Вагнер». Фарміраванне ў самыя кароткія тэрміны зарэкамендавала сябе самым надзейным партнёрам у сферы бяспекі для ўрадаў на кантыненце, выцесніўшы Францыю. ПВК таксама аказала істотную канкурэнцыю беларускім ваенным спецыялістам. Гл. таксама ----------- * Савецкія спецыялісты за мяжой * Ваенныя спецыялісты Беларусі Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 *Георгий Зотов.* Дикие гуси : Откровения легендарного "солдата удачи" Боба Денара // Известия : газета. — 3 ноября 2001. 2. 1 2 3 4 5 6 *Владимир Воронов, Павел Мороз.* Слуги смерти: Русские наёмники в Африке // Собеседник : газета. — 28 мая 2001. 3. 1 2 3 Эксперт: В Ливии могут воевать белорусские летчики, штабисты и снайперы 4. 1 2 Почему белорусские летчики работают и гибнут в Африке? (Фото) 5. ↑ Русские наёмники — от Африки до Сирии **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 16 мая 2022. Праверана 16 красавіка 2022. 6. 1 2 3 *Георгий Филин*. Гусь в лампасах : Бывшие российские военные признаны лучшими в мире наёмниками // Версия : газета. — 13 декабря 2014. 7. 1 2 *Михаил Жирохов.* Война в воздухе на Африканском Роге // Уголок неба : авиационная энциклопедия. — 2004. 8. ↑ *Ростислав Буняк.* Война Эфиопии и Эритреи: первая российско-украинская Архівавана 26 кастрычніка 2020. // Факты ICTV : информационный портал. — 14 апреля 2016. 9. ↑ Алексей Андреев. АФРИКАНСКИЙ РОГ: ЗАТИШЬЕ ПЕРЕД БУРЕЙ Архівавана 14 красавіка 2022. // Независимая газета : газета. — 29 марта 2000. 10. ↑ Ремонт и модернизация штурмовиков Су-25 ДРК в Барановичах Архівавана 4 красавіка 2019. (30 октября 2018) 11. ↑ *Stijn Mitzer and Joost Oliemans.* Ivory Coast’s Su-25s — The Sharks Won’t Bite Again // Oryxspioenkop : website of defense analytics and military operations research. — 31 March 2021. 12. ↑ На стороне Каддафи воюют белорусские партизаны // Комсомольская правда : газета. — 6 апреля 2011. 13. ↑ *Андрей Дихтяренко, Павел Холодов.* Наемники «ЧВК Вагнера» ‒ в Африке. Что они там делают? // Радио Свобода, 3 мая 2018. 14. ↑ *Justin Ling.* Why Africa welcomed the Wagner Group // UnHerd, 18 May 2023 15. ↑ *Егор Лебедок.* Белорусское военное присутствие в Африке // Thinktanks.by : сайт белорусских исследований. — 7 февраля 2021. Літаратура ---------- * *Владимир Воронов, Павел Мороз.* Слуги смерти: Русские наёмники в Африке // Собеседник : газета. — 28 мая 2001. * *Георгий Зотов.* Дикие гуси : Откровения легендарного "солдата удачи" Боба Денара // Известия : газета. — 3 ноября 2001. * *Георгий Филин.* Гусь в лампасах : Бывшие российские военные признаны лучшими в мире наёмниками // Версия : газета. — 13 декабря 2014. | ⛭Найміты з былога СССР у Афрыцы | | --- | | асноўны артыкул: Наёмніцтва ў Афрыцы пасля 1960 года | | Групы | | | | | --- | --- | | Па краінах | Ангола Найміты ў Анголе • Сьера-Леонэ Найміты ў Сьера-Леонэ • Сьера-Леонэ Верталётная эскадрылля EO • Дэмакратычная Рэспубліка Конга Белыя найміты ў Конга • Дэмакратычная Рэспубліка Конга Белы легіён • Лівія Замежныя найміты ў Лівіі | | Па нацыянальнасці | Расія Расіяне ў Эфіопіі • Расія Дзейнасць ПВК «Вагнер» (у ЦАР • у Лівіі) • Украіна Украінцы ў Эрытрэі і Эфіопіі • Беларусь Беларусы ў Кот-д’Івуары • Беларусь Беларусы ў Лівіі | | Іншыя | Авіяцыйныя спецыялісты | | | Інцыдэнты | Паланенне экіпажа Сапожнікава (1997) • Паветраныя баі (1999) • Інцыдэнт у Буаке (2004) • Катастрофа ў Рутшуру (2017) | | Постаці | Я. І. Янакаў • Ю. Л. Сушкін • В. М. Качура |

**Канаеў** (каз.: Қонаев; да мая 2022 года — **Капшагай**, або **Капчагай**) — горад у Казахстане, з 8 чэрвеня 2022 года адміністрацыйны цэнтр Алмацінскай вобласці ў яе новых межах (пасля вылучэння са складу дадзенай вобласці новаўтворанай Жэтысускай вобласці). Размешчаны на поўдні краіны, на беразе ракі Ілі. У горадзе ёсць пляжы на беразе вадасховішча і найбуйнейшая ў краіне ігральная зона. Этымалогія назвы ---------------- Першапачатковае найменне будучага горада — **Новаілійск**. Назва паказвала на тое, што ў новы пасёлак былі пераселены жыхары пасёлка **Ілі** (быў заснаваны як **Ілійскі выселак**, пазней называўся **Ілійск**, затым у 1938 годзе быў ператвораны ў рабочы пасёлак і перайменаваны ў Ілі; часам лічыцца, што зыходнай назвай населенага пункта было **Ілібалык**, літара. «Ілійская рыба»), які павінен быў быць затоплены водамі новага вадасховішча. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета Казахскай ССР ад 9 ліпеня 1970 года Новаілійск быў перайменаваны ў Капчагай. Казахская назва *Капчагай* перакладаецца як «вузкая цясніна» або «сціснутая зямля». 3 мая 2022 года горад быў перайменаваны ў *Канаеў* (каз.: Қонаев) у памяць аб Дзінмухамедэ Кунаеве, першым сакратары ЦК Кампартыі Казахстана, фактычным кіраўніку Казахскай ССР з 1960 па 1986 год. Геаграфія --------- Размешчаны на беразе Капчагайскага вадасховішча, на рацэ Ілі каля скрыжавання яе чыгункай, за 56 км на поўнач ад Алма-Аты. Гісторыя -------- Гісторыя развіцця і ўзнікнення горада звязана з пачаткам будаўніцтва Капчагайскай ГЭС. На месцы будаўніцтва вадасховішча першапачаткова быў размешчаны пасёлак Ілі, больш за 5 000 чалавек былі пераселены ў новы пасёлак Новаілійск, пасёлак Жэтыген і ў зноў створаны рыбалавецкі калгас, цяпер сяло Арна. 29 верасня 1969 года ў 4 гадзіны 15 хвілін мясцовага часу была перакрыта рака Ілі. 26 снежня гэтага ж года пачаўся першы этап запаўнення вадасховішча. Увесну 1970 года пасёлак Ілі сышоў на дно вадасховішча. 9 ліпеня 1970 года ўказам Прэзідыума Вярхоўнага Савета Казахскай ССР пасёлак аднесены да катэгорыі гарадоў абласнога падпарадкавання, і яму было прысвоена назва Капчагай. За гады савецкай улады ўгорадзе і яго ваколіцах створана прамысловая інфраструктура, уступілі ў строй заводы: фарфоравы, жалезабетонных канструкцый, высокадакладных прыбораў; элеватар, хлебазаводы, маслазаводы, рыбаапрацоўчы комплекс. У канцы 1980-х гадоў у горадзе дыслакаваўся 751-ы асобны інжынерна-сапёрны батальён УС СССР. З распадам СССР дзяржаўныя заводы і прадпрыемствы былі прададзены дзяржавай па праграме прыватызацыі ў прыватныя рукі і пасля спынілі існаванне. У 1998 годзе ў падпарадкаванне гарадскога акімата ўвайшлі вёскі Зарэчны і Шэнгельды разам з сельскімі акругамі. З сярэдзіны 2000-х гадоў узбярэжжа Капчагайскага вадасховішча, якое з’яўляецца водаахоўнай зонай, пачало актыўна забудоўвацца пад прыватныя міні-матэлі і кафэ, бясплатных грамадскіх пляжаў для адпачынку практычна не засталося. З-за забудовы прыбярэжнай водаахоўнай зоны адбылося забруджванне вод каналізацыйнымі адходамі. У 2007 годзе прыняты закон «Аб ігральным бізнесе», па якім казіно і залы гульнявых аўтаматаў падлягалі размяшчэнню ў Алмацінскай вобласці на ўзбярэжжы Капшагайскага вадасховішча і ў Шчучынскім раёне Акмалінскай вобласці. 16 сакавіка 2022 года прэзідэнт Касым-Жамарт Такаеў заявіў, што падтрымлівае перайменаванне Капшагая ў Канаеў. Таксама было прапанавана зрабіць яго новым цэнтрам Алмацінскай вобласці, ад якой аддзеліцца Жэтысуская вобласць з абласным цэнтрам у Талдыкаргане. 3 мая 2022 года Прэзідэнт падпісаў указ аб перайменаванні горада. Таксама 3 мая 2022 года выйшаў указ аб пераносе адміністрацыйнага (абласнога) цэнтра Алмацінскай вобласці з горада Талдыкарган у Канаеў. Указ уведзены ў дзеянне 8 чэрвеня 2022 года. Інфраструктура -------------- У горадзе знаходзяцца Капчагайская ГЭС, прамысловыя прадпрыемствы: «Капчагайский фарфор», «Мостострой-Капчагай», «Рыбпром», «ACRYLATE», «Polimermetall-T», «Zhersu Metal», «Knauf Gips», «Аян» у тым ліку некалькі сумесных прадпрыемстваў. Сферу забаў прадстаўляюць казахстанска-італьянскі комплекс «Капчагайскі аквапарк». і ігральная зона «Капчагай». Транспарт --------- Цягнікі, якія праходзяць праз горад Конаеў: | # | Цягнікі | # | Цягнікі | | --- | --- | --- | --- | | 1 | Алма-Ата — Семей | 2 | Алма-Ата — Паўладар | | 3 | Ташкент — Новасібірск | 4 | Кызыларда — Семей | | 5 | Бішкек — Новасібірск | 6 | Алма-Ата — Урумчы | | 7 | Алма-Ата — Усць-Каменагорск | 8 | Алма-Ата — Сары-Эзэк | | 9 | Алма-Ата — Новасібірск | 10 | Алма-Ата — Дастык | Заўвагі ------- 1. ↑ 2. ↑ В. В. БартольдРаботы по исторической географии 2002 3. ↑ ҚАПШАҒАЙ ҚАЛАЙ САЛЫНДЫ? **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2022. Праверана 6 мая 2022. 4. 1 2 3 4 Капшагай // Казахстан. Национальная энциклопедия (руск.). — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. III. — ISBN 9965-9746-4-0. 5. 1 2 О переименовании города Капшагая Алматинской области в город Қонаев **(нявызн.)**. akorda.kz (3 мая 2022). Архівавана з першакрыніцы 3 мая 2022. Праверана 3 мая 2022. 6. ↑ Lost-Вегас: Капчагай, которого мы не увидим — Аналитический интернет-журнал Vласть (руск.). vlast.kz. Архівавана з першакрыніцы 6 жніўня 2018. Праверана 6 жніўня 2018. 7. ↑ О некоторых вопросах административно-территориального устройства Республики Казахстан — Официальный сайт Президента Республики Казахстан (руск.). *Akorda.kz*. Архівавана з першакрыніцы 4 мая 2022. Праверана 4 мая 2022. 8. ↑ Игровые регионы Казахстана как частичка Вегаса в степи **(нявызн.)**. *KZ Gaming Congress* (26 лютага 2016). Архівавана з першакрыніцы 15 снежня 2019. Праверана 15 снежня 2019. Спасылкі -------- * Капчагай — история одной прогулки… * Городской сайт | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | LCCN: n2001119723 · VIAF: 128033601 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Гарэцкая. У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Чарняўская. У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з імем Леаніла. **Леаніла Усцінаўна Чарняўская (Гарэцкая)** (16 лістапада 1893, вёска Таргуны, Докшыцкі раён, Віцебская вобласць — 26 верасня 1976) — беларускі празаік, перакладчык, педагог, жонка класiка беларускай лiтаратуры Максiма Гарэцкага. Біяграфія --------- Нарадзілася ў сялянскай сям'і 16 лістапада 1893 года. Скончыла Марыінскае вышэйшае вучылішча ў Вільні (1910). З 1911 да 1918 гг. працавала настаўніцай пачатковай школы ў сяле Залессе на Дзісеншчыне. У 1919—1923 гг. выкладала беларускую мову ў Віленскай беларускай гімназіі, а ў кастрычніку 1923 года разам з мужам, пісьменнікам Максімам Гарэцкім, прыехала ў Мінск. Затым жыла ў Горках Магілёўскай вобласці. У 1932 годзе пераехала ў Кіраў (былая Вятка), куды быў высланы муж, працавала выхавацельніцай у дзіцячым садзе, потым жыла ў гарадскім пасёлку Пясочня (цяпер г. Кіраў Калужскай вобласці), у Ленінградзе (з 1947 года). Памерла 26 верасня 1976 года. Творчасць --------- Першая праца выйшла ў 1919 годзе — зборнік «Дзяціныя гульні» (Вільня). Першае апавяданне «Мікітка» апублікавала ў 1921 годзе (газета «Наша думка», Вільня). Аўтар чытанкі «Родны край» для 1, 2, 3, 4 года навучання (1919, перавыдавалася да 1936 года). Выйшлі кнігі прозы «Апавяданні», «Валуй — камісар часоў Кераншчыны», «Падарожніца», «Бяздзетуха» (усе ў 1930), «Апавяданні» (1983), кнігі для дзяцей «Варка» (1928), «Кот Знайдзён» (1929), «Андрэйка» (1930), «Перамога» (1932), «Лявонка» (1932), «Сталёвы конь» (1933), «Жук» (1960), «Казёл Мэка і Кудла» (1979). Пераклала на беларускую мову аповесці В.Забайкальскага «Маленькія чырвонаармейцы» (1931), А.Іркутава «Пан Бергер падае ў адстаўку» (1931), Я.Хазіна «Барабаншчык рэвалюцыі» (1932), «Апавяданні старога матроса» С.Заяіцкага (1930), «Рэха» Э.Ажэшкі (Вільня, 1919), «Гісторыю аднаго мядзведзя» Э.Сэтана-Томпсана (1927), «Бунт Моці-Гёджа» Р.Кіплінга (1927), «Прыгоды Фрыдрыха Крона ў Сярэдняй Эўропе. Расстрэл рабочай моладзі ў Радожыне» Г.Краўса (1932), «Тыля Уленшпігеля» Ш. дэ Кастэра (1934), а для чытанкі «Родны край» — урыўкі з твораў А.Чэхава, А.Серафімовіча, У.Гаршына, Г.Караленкі, Д.Маміна-Сібірака і інш. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Леаніла Усцінаўна Чарняўская // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1992—1995. * Леаніла Усцінаўна Чарняўская. Кароткі даведнік.Пісьменнікі савецкай Беларусі.-Мн.: 1984. С.361-362. * Леаніла Усцінаўна Чарняўская.Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва.Т.1.-Мн.: 1984. С. 533. * Азгур,З. То, что помнится. - Мн.: 1984. С.29-30. * Брыль, Янка. Пасля лемантара. У кн.: Сёння і памяць. -Мн.: 1985. С. 182, 188-189. * Гарэцкая, Галіна. Пра маю маці – Леанілу Чарняўскую// Чарняўская, Леаніла.Казёл Мэка і Кудла. - Мн.: 1979. С.122-126. * Гарэцкая, Галіна. Пра маці // ЛіМ. 1983. 18 ліст. * Гарэцкая, Галіна. Наша сям’я // Максім Гарэцкі. Успаміны. Артыкулы. Дакументы. – Мн.: 1984. С. 21-59. * Кенька, М. Талант дабрыні. - Лім. 1984. 11 мая. * Ліўшыц, Уладзімір. Жанчына вялікага сэрца і мужнасці.// Раскопкі вакол Горацкага "Парнаса".- Горкі: 2001. С. 147-154. * Шушкевіч,С.П. Душой с родным краем.- Лім. 1968. 22 ліст. * Хорсун, С.Шчырасцю светляцца словы.- Полымя. 1983. №12. С.210-211. Спасылкі -------- * Дасаева, Таццяна. Максім Гарэцкі і Леаніла Чарняўская. Гісторыя кахання. * Чарняўская Леаніла. Біяграфія. * Ліушыц, Уладзімір. Жанчына вялікага сэрца і мужнасці. * Гарбацкі, Уладіслаў. Леаніла Чарняўская: "У новы век і праўда новая"

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Будынак былога дваранскага сходу. **Будынак былога дваранскага сходу і гасцініцы «Парыж»** — будынак у цэнтры г. Мсціслава Магілёўскай вобласці. Размешчаны па адрасе вул. Першамайская, 15, на рагу з Пралетарскай. Пабудаваны ў канцы XIX — пачатку XX ст. з цэглы. Цяпер выкарыстоўваецца як жылы. Помнік эклектычнай архітэктуры. Будынак у пачатку XX стагоддзя Архітэктура ----------- Двухпавярховы Г-падобны ў плане будынак з высокім цокалем, накрыты двухсхільным дахам, які ўтварае з 2 бакоў трохвугольныя франтоны. Паўпадвал аддзелены ад асноўнага аб’ёму карнізам. Сцены першага паверха члянёны паўцыркульнымі вокнамі, другога — лучковымі. Пад дахам па перыметры будынка праходзіць карніз з сухарыкамі. Планіроўка ўнутранай прасторы калідорна-анфіладная. Літаратура ---------- * Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Магілёўская вобласць. — 408 с. іл. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Будынак былога дваранскага сходу і гасцініцы «Парыж» * Будынак былога дваранскага сходу і гасцініцы «Парыж» на сайце «Архіварта»

**Grupo Santander** — буйнейшая фінансава-крэдытная група ў Іспаніі і Еўразоне з рыначнай капіталізацыяй каля 80 мільярдаў еўра і актывамі звыш 1 трыльёна еўра. Фінансавыя інстытуты кампаніі ёсць практычна ва ўсіх краінах Цэнтральнай Еўропы і ў Лацінскай Амерыцы. Ключавой структурай групы з’яўляецца Banco Santander — буйнейшы банк Іспаніі і, станам на верасень 2010 года, буйнейшы паводле капіталізацыі банк еўразоны. Штаб-кватэра — у горадзе Сантандэры (Кантабрыя). Гісторыя -------- Сучасная банкаўская група з’яўляецца вынікам шматлікіх зліццяў і паглынанняў. Сваю гісторыю Grupo Santander вядзе з 1857 года, калі быў заснаваны Banco Santander. У верасні 2007 года група абвясціла аб сваім тытульным спонсарстве галоўнага футбольнага турніру ў Паўднёвай Амерыцы — Кубка Лібертадорэс, пачынаючы з 2008 года. Раней турнір спансіравала японская Toyota. Зліцці і паглынанні ------------------- Толькі на працягу 1985—2010 гадоў група выдаткавала на паглынанні 70 мільярдаў долараў У 2004 годзе Santander набыла буйнейшы брытанскі банк Abbey і стала дзясятым па вялічыні банкам у свеце. У ліпені 2010 года банк набыў у шведскага банка SEB за 555 мільёнаў еўра 173 аддзяленні ў Германіі, а ў жніўні таго ж года набыў у Вялікабрытаніі 318 аддзяленняў у Royal Bank of Scotland і выкупіў аўтакрэдыты на суму 4,3 мільярда долараў ў HSBC. Штаб-кватэра ў Сантандэры У верасні 2010 года Santander абвясціў аб пакупцы ў Allied Irish Banks (AIB) 70 % долі ў капітале польскага Bank Zachodni WBK (пятага па памеру актываў у краіне) за 4,2 мільярда еўра. Уласнікі і кіраўніцтва ---------------------- Старшыня савета дырэктароў — Эміліо Бацін (*Emilio Botin*), галоўны ўпраўляючы — Альфрэда Саэнц Абад (*Alfredo Sáenz Abad*). Спонсарства ----------- Лагатыпы Santander на балідзе Ferrari Santander выступае ў якасці тытульнага спонсара Гран-пры Кітая, Гран-пры Іспаніі, Гран-пры Германіі, Гран-пры Вялікабрытаніі, а таксама з’яўляецца партнёрам такіх каманд, як McLaren і Scuderia Ferrari у Формуле-1. Зноскі ------ 1. 1 2 3 *Татьяна Бочкарева*. Неистовый Сантандер // Ведомости, 13.09.2010, № 171 (2869). 2. ↑ *Joe Brennan? Charles Penty*. Santander to Buy Alliched Irish Stake in Bank Zachodni(недаступная спасылка) // blomberg.com Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт групы

**Царква Свяціцеля Ціхана, Патрыярха Усерасійскага** у г. Вілейка, Мінскай вобласці, па вуліцы Валынца, 13. Месціцца на паўночным ускрайку горада, на месцы былога фальварка Гарадзішча, ля скрыжавання выезду на Куранец. Гісторыя -------- У пачатку 1990-х гадоў адзіны ў горадзе праваслаўны прыход святой Марыі Егіпецкай ужо не ўмяшчаў ўсіх жадаючых. Таму ў 1994 годзе група маладых віляйчан звярнулася да мітрапаліта Філарэта з просьбай аб будаўніцтве ў Вілейцы яшчэ адной святыні. З утварэннем прыхода, у 1995 г. пачалася будоўля новай царквы з цэглы ў стылі старажытнарускага дойлідства. Заканчэнне будўніцтва і асвячэнне храма адбылося 9 кастрычніка 1997 г. З восені 2000 г. пачаты роспіс інтэр’ера царквы. Летам 2003 г. быў усталяваны і асвечаны трох’ярусны іканастас. Да дня Святой Троіцы 2016 г. усталяваны паклонны крыж, і ў тым жа годзе над галоўным уваходам прыбудавана званіца. Архітэктура ----------- Паклонны крыж Званіца Вырашана ў стылізаваных формах старажытнарускага царкоўнага дойлідства. Кампактны прамавугольны аб’ём з паўкруглай апсідай. Вертыкальная выцягнутасць аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі падкрэслена высокім цыліндрычным светлавым барабанам пад шлемападобным купалам, узведзеным над сяродкрыжжам бачковых дахаў. Такім жа дахам накрыты невялікі прытвор. Плоскасныя арачна завершаныя фасады расчлянёны высокімі і вузкімі арачнымі ваконнымі праёмамі і бледамі, апяразаны аркатурнымі фрызамі. Збудаванне ўяўляе сабою двух’ярусны храм крыжападобнай формы. З алтарнай часткі царквы размешчана паўкруглая апсіда. Вокны, дзвярныя праёмы і нішы выкананы ў выцягнутай паўцыркульнай форме. Фасады ўпрыгожаны паўкруглымі аркавымі франтонамі і аркатурным поясам. Таксама дэкаруюць фасады фальш-вокны. Інтэр’ер -------- Прадстаўлены ў стрыманым выглядзе, упрыгожаны фрэскамі (мастак Б. Б. Цітовіч) і абразамі. Літаратура ---------- * Праваслаўныя храмы Беларусі / А. М. Кулагін, З. Э. Герасімовіч, У. П. Свентахоўскі. — Мн. БелЭн, 2007. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Царква Свяціцеля Ціхана (Вілейка) * Царква Свяціцеля Ціхана (Вілейка) на сайце Праваслаўная архітэктура Беларусі (бел.) * Царква Свяціцеля Ціхана (Вілейка) на сайце Глобус Беларусі (руск.) | ⛭Вілейскае благачынне | | --- | | Свята-Іаана-Прадцечанская царква (Бараўцы) · Царква Пакрова Прасвятой Багародзіцы (Вілейка) · Царква ў імя святой прападобнай Марыі Егіпецкай (Вілейка) · Царква Свяціцеля Ціхана (Вілейка) · Царква Святога Іосіфа (Іжа) · Свята-Ільінская царква (Нарач) · Свята-Успенская царква (Ручыца) · Свята-Успенская царква (Спягла) | *

Раён Дэрбі, у якім праходзілі сустрэчы **Філасофскае таварыства Дэрбі** (англ.: Derby Philosophical Society) — Джэнтэльменскі клуб у Дэрбі, заснаваны ў 1783 годзе Эразмам Дарвінам. Клуб меў шмат выдатных членаў і iнiцыiраваў адкрыццё першай агульнай бібліятэкі ў Дэрбі, якая была адкрыта для пэўных колаў публікі. Гісторыя -------- Клубы і грамадскія таварыствы былі вельмі ўласцівы грамадскаму жыццю геаргіанскай Брытаніі. Многія востра цікавіліся навукай ці, як гэта называлася, натурфіласофіяй, што моцна спрыяла развіццю і распаўсюджванню ідэй еўрапейскага Асветніцтва. Некаторыя з таварыстваў былі неафіцыйнымі гурткамі, але іншыя з’яўляліся высокаарганізаванымі таварыствамі з правіламі і абмежаваннямі, і часам нават са сваімі ўласнымі памяшканнямі і будынкамі. Аднак толькі нешматлікія нажылі мастацкі кніжны збор, навуковыя прылады або натуральныя экспанаты, як тое праз набыццё, так і праз атрыманне ў спадчыну. Філасофскае таварыства Дэрбі мела сярод сваіх сяброў такіх асоб, як Джон Вайтхерст, па сумяшчальніцтве ўплывовы член Бірмінгемскага таварыства «Lunar Society» да свайго пераезду ў Лондан ў 1775 годзе. Таварыства арганізавала сустрэчы па меншай меры да 1779 года, хоць іншыя клубы і гурткі існавалі ў горадзе і да яго ўтварэння. Іншымі знаёмымі Джона Вайтхерста былі выдатны мастак Джозеф Райт, яго сябар Пітэр Перэз Бурдэт і свяшчэннік Джошуа Уінтэр з Царквы Усіх Святых. Філасофскае таварыства Дэрбі было заснавана ў 1783 годзе Эразмам Дарвінам і групай ягоных паплечнікаў, адразу пасля таго, як ён пераехаў з Лічфілда ў Дэрбі і кароткага перыяду, у які ён жыў са сваёй новай жонкай Элізабет. Клуб быў урачыста адкрыты ў 1784 годзе ў доме Дарвіна на Фул-стрыт. Ён звярнуўся да членаў са словамі, у якіх ён распавёў пра свае надзеі на развіццё таварыства, якое ўключала ў сябе набыццё бібліятэкі і стварэнне публікацый. Мяркуецца, што ён таксама спадзяваўся правесці сумесныя пасяджэння з «лунацікамі», членамі Бірмінгемскага «Lunar Society». У таварыства было некалькі мэт, тым не менш, клуб стварыў значную калекцыю кніг і меў мноства гасцей, звесткі аб некаторых з іх захаваліся ў дакументах. Таварыства арганізоўвала сустрэчы на ​​Кінгс Хэд Ін (King's Head Inn) непадалёку ад дома Дарвіна на Фул-стрыт, дом 3. Колькасць членаў заснавальнікаў у розных крыніцах вагаецца ад сямі-васьмі да дзесяці чалавек (Рычард Фрэнч, Снэйд, доктар Джон Холіс Пігат, доктар Джон Берыдж, доктар Эразм Дарвін, Томас Гісбарн, містар Фокс і Уільям Страт). Зрэшты, Гісбарн і Снэйд не жылі ў Дэрбі, таму застаецца роўна сем плюс Эразм Дарвін, дзейнасць якога стала галоўнай прычынай існавання клуба. Дакументацыя філасофскага таварыства існуе, але часта яна адсылае да людзей толькі па прозвішчах, што ўскладняе ідэнтыфікацыю асобы, якая наведвала гурток. Задача клуба ўключала публічныя сустрэчы, аднак у яго членаў існавала і мноства іншых інтарэсаў, як у Дарвіна, звязанага з медыцынай. Пазней членамі з’яўляліся: Джозіян Веджвуд , Уільям Пікерынг, Чарлз Хоўп, Пітэр Кромптан, Эразм Дарвін-малодшы, Роберт Дарвін, Рычард Ліпер і Генры Хадлі, містар Хадээн, містар Фоўлер, містар Джонсан, Сачверэл Поўл, Уільям Дзюсберы, Роберт Бэйдж і Рычард Архдэйл. Каля паловы складу былі дактарамі, як Уільям Брукс Джонсан; аднак сярод іншых былі вельмі ўплывовыя людзі (сэр Роберт Вілмат, інжынер Джэдэдзіах[*няпэўнае слова*] Страт, паэт і джэнтэльмен сэр Брук Бутбі, хімік Чарлз Сільвестр, землеўладальнікі Чарлз Гант, Д'Эвес Кок і Томас Эванс. Кромптан, Ліпер і Чарлз Хоўп пазней сталі мэрамі Дэрбі. Пасля смерці Эразма Дарвіна ў 1803 годзе на месца прэзідэнта клуба прэтэндавалі Уільям Страт і Рычард Фрэнч. Мясцовы школьны настаўнік і філосаф Уільям Джордж Спенсер быў сакратаром таварыства з 1815 года і яго сын, філосаф Герберт Спенсер, натхняўся літаратурнай і навуковай культурай Дэрбі. Падчас праўлення таварыствам Эразм Дарвін жыў у доме на Фул-стрыт у Дэрбі. Нягледзячы на тое, што гэты дом быў знесены, на яго месцы ў 2002 годзе была ўстаноўлена мемарыяльная таблічка ў гонар грамадскага ўкладу Дарвіна ў публічнае жыццё горада Дэрбі. У 1858 годзе філасофскае таварыства Дэрбі пераехала ў раён Вардвік горада Дэрбі і аб’ядналася з Музеем і мастацкай галерэяй Дэрбі. Зноскі ------ 1. 1 2 3 The membership of Derby Philosophical Society, RP Sturges, p215-23, Midland history, Birminghan University, accessed 1 January 2009 2. 1 2 3 Musson, Albert Edward, & Eric Robinson, *Science and Technology in the Industrial Revolution* (Manchester University Press, 1969, ISBN 0-7190-0370-9) pp. 162—163; Paul Elliott, *The Derby Philosophers; Science and Culture in British Urban Society, 1700—1850* (Manchester University Press, 2009) 3. ↑ Science in the Enlightenment, William E. Burns, 2003, ISBN 1-57607-886-8, accessed 1 January 2009 4. ↑ Libraries Bookplate Archive, Paul Elliott, The Devonshire collection, accessed 1 January 2008 5. ↑ Map of Derby showing key points Архівавана 6 кастрычніка 2011. accessed 3 January 2009 6. 1 2 The Genius of Erasmus Darwin, Christopher Upham Murray Smith, Robert Arnott, 2005, ISBN 0-7546-3671-2, accessed 2 January 2009 7. ↑ Elliott, P. (1999). "Abraham Bennet F.R.S. (1749-1799): a provincial electrician in eighteenth-century England" (PDF). *Notes and Records of the Royal Society of London*. **53** (1): 59–78. Архівавана з арыгінала (PDF) 27 сакавіка 2020. Праверана 9 чэрвеня 2011. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка) Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 27 сакавіка 2020. Праверана 9 чэрвеня 2011.Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 27 сакавіка 2020. Праверана 9 чэрвеня 2011. 8. ↑ Newsletter of the Geological Curators Club Архівавана 16 ліпеня 2011. Vol 1, No. 8, 1976, accessed 3 January 2009 | ⛭Музей і мастацкая галерэя Дэрбі | | --- | | Мастакі | * Уільям Джон Кофі * Клуб замалёвак Дэрбі * Джордж Хальцэндорф * Альфрэд Джон Кін * Дэвід Пейн * Рональд Поўп * Самуэль Рэйнер * Томас Сміт * Луіза Рэйнер * Эрнст Таўнсенд * Эрнст Эліс Кларк * Джордж Цёрнер * Генры Ларк Прат * Гаральд Грыслі * Фрэнсіс Легат Шантры * Уільям Лакін Цёрнер * Джозеф Райт з Дэрбі | | Геалогія | * Эшфардскі чорны мармур * Джон Фарэй * Матлакіт * Джон Мэйв * Уайт Уотсан * Джон Уайтхёрст * Уільям Марцін | | Ваенная гісторыя | * 9-ы/12-ы каралеўскія ўланы * Уільям Гоўт * Роберт Келс * Фрэнсіс Актавіўс Грэнфел * Дэвід Спенс | | Прыродазнаўства | * Алентанскі бегемот * Коднарскі замак * Крэсвельская культура * The King of Rome * Уільям Хант Пэйнтэр * Джозеф Уайтэкер * Уільям Рычардсан Лінтан | | Карціны | | | | | --- | --- | | Джозеф Райт | * Філосаф, які тлумачыць мадэль Сонечнай сістэмы * Індзейская ўдава * Рамэа і Джульета: сцэна ў грабніцы * Алхімік, які адкрывае фосфар * Магіла Вергілія * Кузня * Міраван * Чалавек, які закопвае норы * Філосаф пры святле каганца * Томас і Ганна Бароу * Палонны * Палонны кароль | Генерал Джонсан ратуе параненага французскага афіцэра ад тамагаўка паўночнаамерыканскага індзейца * A Prospect of Derby | | Фарфор | * Фарфоравая фабрыка Чэлсі * Derby porcelain * Royal Crown Derby * Пінкстанскі фарфор * Уільям Білінгслі * Уільям Дзьюсбэры * Андрэ Планшэ * Білі Уотэрс | | Гістарычная Брытанія | * Рымская крэпасць парка Стрэта * Дэрвентыя * Хенсанскі выцесаны човен * Кальцавое рымскае паселішча Дэрбі * Ікнілдская дарога * The Street * The Long Lane * Курганныя могілкі Хіт Вуд | | Навука і інжынерыя | * Atlas Coelestis * Бенджамін Вальямі * Сонечны гадзіннік «Уайтхёрст і сын» | | Іншае | | | | | --- | --- | | Арганізацыі | * Філасофскае таварыства Дэрбі * Выстаўка ў Дэрбі, 1839 * Andrew Handyside and Company * British Rail Research Division * Маскі Татануа | | Асобы | * Алькмунд з Дэрбі * Пітэр Перэз Бурдэт * Д’Эўэс Коўк * Дэніэл Коўк * Уільям Кэвендзіш * Джэймс Фергусан * Рычард Ніл Фрыман * Альфрэд Эдуард Гудзі * Джордж Харпур Кру * Левелін Фрэдэрык Уільям Джуіт * Джон Ломбэ * Уільям Мандзі * Джозеф Пікфард * Вашынгтон Шырлі * Джордж Соракалд * Джозеф Стрэт * Рычард Аркрайт * Рычард Аркрайт малодшы | QRpedia | | * **Музей індустрыі Дэрбі** + **Фабрыка Ломбэ** * **Дом-музей Пікфарда** * **Царква Святога Алькмунда** |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Мартынюк. **Міхаі́л Міро́навіч Мартыню́к** (20 снежня 1925, Ліхачы, Пружанскі павет Палескага ваяводства, Другая Рэч Паспалітая — 16 верасня 2017, Масква, Расія) — савецкі і расійскі навуковец. Доктар фізіка-матэматычных навук, заслужаны прафесар Расійскага ўніверсітэта дружбы народаў. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сялянскай сям’і Мірона Мікалаевіча Мартынюка, быў старэйшым у сям’і з яшчэ шасцю дзецьмі. З 1933 года навучаўся ў Ліхацкай польскай школе, з 1938 — у пружанскай гімназіі імя Адама Міцкевіча, пасля прыходу Саветаў перайшоў у сярэднюю школу № 2 і ўвесну 1941 года скончыў 7 класаў. З пачаткам ВАВ Ліхачы былі акупаваныя нацыстамі. 17 ліпеня 1942 года Міхалаў бацька быў расстраляны немцамі з усімі мужчынамі вёскі ў пакаранне за напад партызанаў на паліцэйскі ўчастак, сам Міхась уратаваўся толькі дзякуючы веданню нямецкай мовы. Пасля сканчэння акупацыі служыў у зенітным артылерыйскім палку і працаваў настаўнікам нямецкай мовы ў мясцовай школе. У 1947 скончыў Пружанскае педагагічнае вучылішча, навучаўся завочна ў Беларускім дзяржаўным універсітэце, працаваў настаўнікам у вёсках Краснае, Руднікі, мястэчку Малечы, горадзе Івацэвічы. У 1955 годзе пераехаў у Маскву, дзе выкладаў у электратэхнічным тэхнікуме. У 1959 годзе паступіў у аспірантуру Маскоўскага абласнога педінстытута[ru]. З 1963 года выкладаў фізіку ва ўніверсітэце дружбы народаў імя Патрыса Люмумбы. Прафесар кафедры дастасоўнай фізікі, заслужаны прафесар універсітэта. Аўтар больш як 120 навуковых прац і навучальных дапаможнікаў, у тым ліку двух манаграфій. Зноскі ------ 1. ↑ Martyniuk et al. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFMartyniuk2006Мартынюк5 (даведка) 2. 1 2 *Дарья Грекулова.* По следам воспоминаний // *Дружба*. — Российский университет дружбы народов, 30 июня 2010. — № 12 (1386). — С. 4. Архівавана з першакрыніцы 27 снежня 2015. 3. 1 2 3 *Зялевіч, Алена*. Адданы сын навукі: 16 верасня не стала Міхаіла Міронавіча Мартынюка **(нявызн.)**. Раённыя будні (26 кастрычніка 2017). 4. ↑ *Юрый Зялевіч.* Вышэй крыжоў і ордэнаў узнагарода — вучні вашы… // *«Раённыя будні»*. — 5 кастрычніка 2002. — С. 3. 5. ↑ Заслуженные профессора Университета (руск.). *Главная / О РУДН / Кадровый состав*. Российский университет дружбы народов. Праверана 23 снежня 2015. Літаратура ---------- * *Михаил Мартынюк.* Зигзаги жизни: Автобиографическая повесть; Трудный путь в науку. — М.: Издательство Российского университета дружбы народов, 2006. — 221 с. — ISBN 9785209009597. Спасылкі -------- * Каталог кніг Міхаіла Мартынюка (руск.) * Патэнты Міхаіла Мартынюка (руск.)

**Застадо́льскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Сенненскага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Застадолле. Утвораны 20 жніўня 1924 года ў складзе Сенненскага раёна Віцебскай акругі БССР. Пасля скасавання акруговай сістэмы 26 ліпеня 1930 года ў Сенненскім раёне БССР. З 12 лютага 1935 года ў складзе Багушэўскага раёна БССР, з 20 лютага 1938 года — Віцебскай вобласці. З 20 студзеня 1960 года ў складзе Сенненскага раёна. 20 мая 1960 года скасаваны, тэрыторыя далучана да Забараўскага (4 населеныя пункты: вёскі Кругляны, Марцінаўка, Ходараўка і Цеплякі) і Машканскага (4 населеныя пункты: вёскі Бікава, Госмірава, Застадолле і Парнева) сельсаветаў. На момант скасавання ў склад сельсавета ўваходзілі 8 населеных пунктаў. Зноскі ------ 1. ↑ Рашэнне выканаўчага камітэта Віцебскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 20 мая 1960 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1960, № 16. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

**Ураўне́нні Ма́ксвела** — сістэма ўраўненняў у дыферэнцыяльнай або інтэгральнай форме, якія апісваюць электрамагнітнае поле і яго сувязь з электрычнымі зарадамі і токамі ў вакууме і суцэльных асяроддзях. Разам з выразам для сілы Лорэнца, што задае меру ўздзеяння электрамагнітнага поля на зараджаныя часціцы, ураўненні Максвела ўтвараюць поўную сістэму ўраўненняў класічнай электрадынамікі, якую часам называюць *ураўненнямі Максвела — Лорэнца*. Ураўненні, сфармуляваныя Джэймсам Клеркам Максвелам на аснове назапашаных к сярэдзіне XIX стагоддзя эксперыментальных вынікаў, адыгралі ключавую ролю ў развіцці ўяўленняў тэарэтычнай фізікі і аказалі моцны, у некаторых выпадках вырашальны, уплыў не толькі на ўсе вобласці фізікі, непасрэдна звязаныя з электрамагнетызмам, але і на многія пазнейшыя фундаментальныя тэорыі, прадмет якіх не зводзіўся да электрамагнетызму (адным з самых яскравых прыкладаў тут можа служыць спецыяльная тэорыя адноснасці). Гісторыя -------- Джэймс Клерк Максвел Ураўненні, сфармуляваныя Джэймсам Клеркам Максвелам, узніклі на аснове шэрага важных эксперыментальных адкрыццяў пачатку XIX стагоддзя. У 1820 годзе Ганс Хрысціян Эрстэд выявіў, што гальванічны ток, які прапускаецца праз провад, прымушае адхіляцца магнітную стрэлку компаса. Гэта адкрыццё прыцягнула шырокую ўвагу навукоўцаў таго часу. У тым жа 1820 Біё і Савар эксперыментальна знайшлі выраз для спароджанай токам магнітнай індукцыі (закон Біё — Савара), і Андрэ Мары Ампер выявіў, што ўзаемадзеянне на адлегласці ўзнікае таксама паміж двума праваднікамі, па якіх прапускаецца ток. Ампер ўвёў тэрмін «электрадынамічны» і выказаў гіпотэзу, што прыродны магнетызм звязаны з існаваннем у магнітах кругавых токаў. Уплыў току на магніт, выяўлены Эрстэдам, прывёў Майкла Фарадэя да ідэі аб тым, што павінен існаваць і адваротны ўплыў магніта на токі. Пасля працяглых эксперыментаў, ў 1831 годзе, Фарадэй адкрыў, што магніт, які перамяшчаецца каля правадніка, спараджае ў правадніку электрычны ток. Гэта з'ява была названа электрамагнітнай індукцыяй. Фарадэй увёў паняцце «поля сіл» — пэўнага асяроддзя, якое знаходзіцца паміж зарадамі і токамі. Яго разважанні насілі якасны характар, але яны аказалі вялікі ўплыў на даследаванні Максвела. Пасля адкрыццяў Фарадэя стала ясна, што старыя мадэлі электрамагнетызму (Ампера, Пуасона і інш.) няпоўныя. Неўзабаве з'явілася тэорыя Вебера, заснаваная на дальнадзеянні. Аднак на той момант уся фізіка, акрамя тэорыі прыцягнення, мела справу толькі з блізкадзеючымі сіламі (оптыка, тэрмадынаміка, механіка суцэльных асяроддзяў і інш.). Гаус, Рыман і шэраг іншых навукоўцаў выказвалі здагадкі, што святло мае электрамагнітную прыроду, так што тэорыя электрамагнітных з'яў таксама павінна быць блізкадзеючай. Гэты прынцып стаў істотнай асаблівасцю тэорыі Максвела. У сваім знакамітым «Трактаце аб электрычнасці і магнетызме» (1873) Максвел пісаў: > > Прыступаючы да вывучэння працы Фарадэя, я выявіў, што яго метад разумення з'яў таксама быў матэматычным, хоць і не прадстаўленым у форме звычайных матэматычных знакаў. Я таксама знайшоў, што гэты метад можна выказаць у звычайнай матэматычнай форме і такім чынам параўнаць з метадамі прафесійных матэматыкаў. > > > Замяняючы фарадэеўскі тэрмін «поле сіл» на паняцце «напружанасць поля», Максвел зрабіў яго ключавым аб'ектам сваёй тэорыі: > > Калі мы прымем гэта асяроддзе ў якасці гіпотэзы, я лічу, што яно павінна займаць выдатнае месца ў нашых даследаваннях, і што нам варта было б паспрабаваць сканструяваць рацыянальнае ўяўленне аб ўсіх дэталях яго дзеяння, што і было маёй пастаяннай мэтай у гэтым трактаце. > > > Падобная электрадынамічнае асяроддзе стала абсалютна новым паняццем для ньютанаўскай фізікі. Апошняя вывучала ўзаемадзеянне паміж сабой матэрыяльных цел. Максвел жа запісаў ураўненні, якім павінна падпарадкоўвацца асяроддзе, якое вызначае ўзаемадзеянне зарадаў і токаў і існуе нават у іх адсутнасць. Электрычны ток стварае магнітную індукцыю (закон Ампера) Аналізуючы вядомыя эксперыменты, Максвел атрымаў сістэму ўраўненняў для электрычнага і магнітнага палёў. У 1855 годзе ў сваім самым першым артыкуле «Аб фарадэевых сілавых лініях» («On Faraday's Lines of Force») ён упершыню запісаў у дыферэнцыяльнай форме сістэму ўраўненняў электрадынамікі, але не ўводзячы яшчэ ток зрушэння. Такая сістэма ўраўненняў апісвала ўсе вядомыя на той час эксперыментальныя дадзеныя, але не дазваляла звязаць паміж сабой зарады і токі і прадказаць электрамагнітныя хвалі. Упершыню ток зрушэння быў ​​уведзены Максвелам у працы «Аб фізічных сілавых лініях» («On Physical Lines of Force»), якая складаецца з чатырох частак і была апублікавана ў 1861-1862 гадах. Абагульняючы закон Ампера, Максвел ўводзіць ток зрушэння, імаверна, каб звязаць токі і зарады ўраўненнем непарыўнасці, якое ўжо было вядома для іншых фізічных велічынь. Такім чынам, у гэтым артыкуле фактычна была завершана фармулёўка поўнай сістэмы ўраўненняў электрадынамікі. У артыкуле 1864 «Дынамічная тэорыя электрамагнітнага поля» («A dynamical theory of the electromagnetic field») разгледжана сфармуляваная раней сістэма ўраўненняў з 20 скалярных ураўненняў для 20 скалярных невядомых. У гэтым артыкуле Максвел ўпершыню сфармуляваў паняцце электрамагнітнага поля як фізічнай рэальнасці, якая мае ўласную энергію і канечны час распаўсюджвання, які і вызначае з'яву запазнення ​​электрамагнітнага ўзаемадзеяння. Пераменны паток магнітнага поля стварае электрычнае поле (закон Фарадэя) Аказалася, што не толькі ток, але электрычнае поле, якое змяняецца з часам, (ток зрушэння) спараджае магнітнае поле. У сваю чаргу, згодна з законам Фарадэя, пераменнае магнітнае поле зноў спараджае электрычнае. У выніку, у пустой прасторы можа распаўсюджвацца электрамагнітная хваля. З ураўненняў Максвела вынікала, што яе хуткасць роўная хуткасці святла, таму Максвел зрабіў выснову аб электрамагнітнай прыродзе святла. Частка фізікаў выступіла супраць тэорыі Максвела (асабліва шмат пярэчанняў выклікала канцэпцыя току зрушэння). Гельмгольц прапанаваў сваю тэорыю, кампрамісную ў адносінах да мадэлей Вебера і Максвела, і даручыў свайму вучню Генрыху Герцу правесці яе эксперыментальную праверку. Аднак вопыты Герца адназначна пацвердзілі слушнасць тэорыі Максвел Максвел не ўжываў вектарных абазначэнняў і запісваў свае ўраўненні ў досыць грувасткім кампанентным выглядзе. У сваім трактаце ён, акрамя таго, часткова выкарыстаў кватэрніённую фармулёўку. Сучасная форма ўраўненняў Максвела з'явілася каля 1884 пасля работ Хэвісайда, Герца і Гібса. Яны не толькі перапісалі сістэму Максвела ў вектарным выглядзе, але і сіметрызавалі яе, перафармуляваўшы ў тэрмінах поля і пазбавіўшыся ад электрычнага і магнітнага патэнцыялаў, істотных у тэорыі Максвела, бо лічылі, што гэтыя функцыі з'яўляюцца толькі непатрэбнымі дапаможнымі матэматычнымі абстракцыямі. Цікава, што сучасная фізіка падтрымлівае Максвела, але не падзяляе негатыўнае стаўленне яго ранніх паслядоўнікаў да патэнцыялаў. Электрамагнітны патэнцыял выконвае важную ролю ў квантавай фізіцы і праяўляецца як фізічна вымяраемая велічыня ў некаторых эксперыментах, напрыклад, у эфекце Ааронава — Бома. Сістэма ўраўнанняў у фармулёўцы Герца і Хэвісайда некаторы час называлася ўраўненнямі Герца — Хэвісайда. Эйнштэйн у класічным артыкуле «Да электрадынамікі цел у руху» назваў іх ураўненнямі Максвела — Герца. Часам у літаратуры сустракаецца таксама назва ўраўненні Максвела — Хэвісайда. Ураўненні Максвела адыгралі важную ролю пры ўзнікненні спецыяльнай тэорыі адноснасці (СТА). Джозэф Лармор (1900) і незалежна ад яго Хендрык Лорэнц (1904 год) знайшлі пераўтварэнні каардынат, часу і электрамагнітных палёў, якія пакідаюць ўраўненні Максвелла інварыянтнымі пры пераходзе ад адной інерцыяльнай сістэмы адліку да іншай. Гэтыя пераўтварэнні адрозніваліся ад пераўтварэнняў Галілея класічнай механікі і, з падачы Анры Пуанкарэ, сталі называцца пераўтварэннямі Лорэнца. Яны сталі матэматычным падмуркам спецыяльнай тэорыі адноснасці. Распаўсюджванне электрамагнітных хваль з хуткасцю святла першапачаткова тлумачылася як ўзбурэнне (хваляванне) некаторага асяроддзя, так званага эфіру. Рабіліся шматлікія спробы выявіць рух Зямлі адносна эфіру, аднак яны нязменна давалі адмоўны вынік. Таму Анры Пуанкарэ выказаў гіпотэзу аб прынцыповай немагчымасці выявіць падобны рух (прынцып адноснасці). Яму ж належыць пастулат аб незалежнасці хуткасці святла ад хуткасці яго крыніцы і вывад (разам з Лорэнцам), зыходзячы са сфармуляванага так прынцыпу адноснасці, дакладнага выгляду пераўтварэнняў Лорэнца (пры гэтым былі паказаны і групавыя ўласцівасці гэтых пераўтварэнняў). Гэтыя дзве гіпотэзы (пастулаты) ляглі і ў аснову артыкула Альберта Эйнштэйна (1905 год). З іх дапамогай ён таксама вывеў пераўтварэнні Лорэнца і зацвердзіў іх агульнафізічны сэнс, асабліва падкрэсліўшы магчымасць іх прымянення для пераходу з любой інерцыяльных сістэм адліку ў любую іншую інерцыяльную. Гэта праца фактычна адзначыла сабой пабудову спецыяльнай тэорыі адноснасці. У СТА пераўтварэнні Лорэнца адлюстроўваюць агульныя ўласцівасці прасторы і часу, а мадэль эфіру аказваецца непатрэбнай. Электрамагнітныя палі з'яўляюцца самастойнымі аб'ектамі, існуючымі нароўні з матэрыяльнымі часціцамі. Класічная электрадынаміка, заснаваная на ўраўненнях Максвелла, ляжыць у аснове шматлікіх прыкладанняў электра- і радыётэхнікі, ЗВЧ і оптыкі. На сённяшні дзень не выяўлена ні аднаго эфекту, які патрабаваў бы перайначвання ўраўненняў. Яны аказваюцца дастасавальнымі і ў квантавай механіцы, калі разглядаецца рух, напрыклад, зараджаных часціц ў знешніх электрамагнітных палях. Таму ўраўненні Максвелла з'яўляюцца асновай мікраскапічнага апісання электрамагнітных уласцівасцей рэчыва. Ураўненні Максвелла запатрабаваныя таксама ў астрафізіцы і касмалогіі, бо многія планеты і зоркі маюць магнітнае поле. Магнітнае поле вызначае, у прыватнасці, ўласцівасці такіх аб'ектаў, як пульсары і квазары. На сучасным узроўні разумення ўсё фундаментальныя часціцы з'яўляюцца квантавымі ўзбуджэннямі («квантамі») розных палёў. Напрыклад, фатон — гэта квант электрамагнітнага поля, а электрон — квант спінарнага поля. Таму палявы падыход, прапанаваны Фарадэем і істотна развіты Максвелам, з'яўляецца асновай сучаснай фізікі фундаментальных часціц, у тым ліку яе стандартнай мадэлі. Гістарычна трохі раней ён адыграў важную ролю ў з'яўленні квантавай механікі ў фармулёўцы Шродзінгера і наогул адкрыцці квантавых ураўненняў, якія апісваюць рух часціц, у тым ліку і рэлятывісцкіх (ураўненне Клейна — Гордана, ураўненне Дзірака), хоць першапачаткова аналогія з ураўненнямі Максвела тут бачылася хутчэй толькі ў агульнай ідэі, тады як пасля аказалася, што яе можна разумець як больш канкрэтную і дэталёвую (як гэта апісана вышэй). Таксама палявы падыход, які у цэлым узыходзіць да Фарадэя і Максвела, стаў цэнтральным ў тэорыі гравітацыі (у тым ліку ў АТА). Запіс ураўненняў Максвела і сістэмы адзінак ------------------------------------------- Запіс большасці ўраўненняў у фізіцы не залежыць ад выбару сістэмы адзінак. Аднак у электрадынаміцы гэта не так. У залежнасці ад выбару сістэмы адзінак ва ўраўненнях Максвела ўзнікаюць розныя каэфіцыенты (канстанты). Міжнародная сістэма адзінак (СІ) з'яўляецца стандартам у тэхніцы і выкладанні, аднак спрэчкі сярод фізікаў аб яе перавагах і недахопах у параўнанні з сіметрычнай гаусавай сістэмай адзінак (СГС) не сціхаюць. Перавага сістэмы СГС ў электрадынаміцы заключаецца ў тым, што ўсе палі ў ёй маюць адну размернасць, а ўраўненні, на думку многіх навукоўцаў, запісваюцца прасцей і натуральней. Таму СГС працягвае прымяняцца ў навуковых публікацыях па электрадынаміцы і ў выкладанні тэарэтычнай фізікі, напрыклад, у курсе тэарэтычнай фізікі Ландау і Ліфшыца. Але для ўжывання на практыцы многія прынятыя ў СГС адзінкі вымярэння нязручныя, бо ці не маюць назвы, як безразмерныя, ці вызначаны неадназначна і адрозніваюцца ў розных пашырэннях сістэмы СГС. Сістэма ж СІ стандартызавана і лепш самаўзгоднена, на гэтай сістэме пабудавана ўся сучасная метралогія. Акрамя таго, сістэма СІ звычайна выкарыстоўваецца ў курсах агульнай фізікі. У сувязі з гэтым усе суадносіны, калі яны па-рознаму запісваюцца ў сістэмах СІ і СГС, далей прыводзяцца ў двух варыянтах. Часам (напрыклад, у «Фейнманаўскіх лекцыях па фізіцы», а таксама ў сучаснай квантавай тэорыі поля) ужываецца сістэма адзінак, у якой хуткасць святла, электрычная і магнітная пастаянная прымаюцца за адзінку ({\displaystyle c=\varepsilon \_{0}=\mu \_{0}=1}). У такой сістэме ўраўненні Максвела запісваюцца наогул без каэфіцыентаў, усе палі маюць аднолькавую размернасць, а ўсе патэнцыялы — сваю аднолькавую. Такая сістэма асабліва зручная ў каварыянтнай чатырохмернай фармулёўцы законаў электрадынамікі праз 4-патэнцыял і 4-тэнзар электрамагнітнага поля. Дыферэнцыяльная форма --------------------- Ураўненні Максвела прадстаўляюць сабой у вектарным запісе сістэму з чатырох ураўненняў, якая зводзіцца ў кампанентным прадстаўленні да васьмі (два вектарныя ураўненні ўтрымліваюць па тры кампаненты кожнае, плюс два скалярныя) лінейных дыферэнцыяльных ураўненняў ў частковых вытворных першага парадку для 12 кампанент чатырох вектарных функцый ({\displaystyle \mathbf {D} ,\;\mathbf {E} ,\;\mathbf {H} ,\;\mathbf {B} }): | Назва | СГС | СІ | Прыкладнае апісанне словамі | | --- | --- | --- | --- | | Закон Гауса | {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {D} =4\pi \rho } | {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {D} =\rho } | Электрычны зарад з'яўляецца крыніцай электрычнай індукцыі. | | Закон Гауса для магнітнага поля | {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {B} =0} | {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {B} =0} | Не існуе магнітных зарадаў. | | Закон індукцыі Фарадэя | {\displaystyle \nabla \times \mathbf {E} =-{\frac {1}{c}}\,{\frac {\partial \mathbf {B} }{\partial t}}} | {\displaystyle \nabla \times \mathbf {E} =-{\frac {\partial \mathbf {B} }{\partial t}}} | Змяненне магнітнай індукцыі спараджае віхравое электрычнае поле. | | Тэарэма аб цыркуляцыі магнітнага поля | {\displaystyle \nabla \times \mathbf {H} ={\frac {4\pi }{c}}\mathbf {j} +{\frac {1}{c}}{\frac {\partial \mathbf {D} }{\partial t}}} | {\displaystyle \nabla \times \mathbf {H} =\mathbf {j} +{\frac {\partial \mathbf {D} }{\partial t}}} | Электрычны ток і змяненне электрычнай індукцыі спараджаюць віхравое магнітнае поле. | Тоўстым шрыфтам у далейшым абазначаюцца вектарныя велічыні, курсівам — скалярныя. Уведзеныя абазначэнні: * {\displaystyle \rho \ } — шчыльнасць старонняга электрычнага зараду (у адзінках СІ — Кл/м³); * {\displaystyle \mathbf {j} } — шчыльнасць электрычнага току (шчыльнасць току праводнасці) (у адзінках СІ — А/м²); у найпрасцейшым выпадку — калі ток спараджаецца адным тыпам носьбітаў зараду, яна выражаецца проста як {\displaystyle \mathbf {j} =\mathbf {u} \rho \_{1}}, дзе {\displaystyle \mathbf {u} } — (сярэдняя) хуткасць руху гэтых носьбітаў у наваколлі дадзенага пункта, {\displaystyle \rho \_{1}} — шчыльнасць зараду гэтага тыпу носьбітаў (яна ў агульным выпадку не супадае з {\displaystyle \rho }); у агульным выпадку гэта выраз трэба усярэдніць па розных тыпах носьбітаў; * {\displaystyle c\,} — хуткасць святла ў вакууме (299792458 м/с); * {\displaystyle \mathbf {E} } — напружанасць электрычнага поля (у адзінках СІ — В/м); * {\displaystyle \mathbf {H} } — напружанасць магнітнага поля (у адзінках СІ — А/м); * {\displaystyle \mathbf {D} } — электрычная індукцыя (у адзінках СІ — Кл/м²); * {\displaystyle \mathbf {B} } — магнітная індукцыя (у адзінках СІ — Тл = Вб/м² = кг•с−2•А−1); * {\displaystyle \nabla } — дыферэнцыяльны аператар набла, які ў дэкартавых каардынатах (*x*, *y*, *z*) мае выгляд: {\displaystyle \nabla :=\left({\frac {\partial }{\partial x}},{\frac {\partial }{\partial y}},{\frac {\partial }{\partial z}}\right),} пры гэтым: * {\displaystyle \nabla \times \mathbf {E} \equiv \mathrm {rot} \,\mathbf {E} } азначае ротар вектара, * {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {E} \equiv \mathrm {div} \,\mathbf {E} } азначае дывергенцыю вектара. Прыведзеныя вышэй ураўненні Максвела не ўтвараюць яшчэ поўнай сістэмы ўраўненняў электрамагнітнага поля, бо яны не ўтрымліваюць уласцівасцей асяроддзя, у яком узбуджана электрамагнітнае поле. Суадносіны, якія звязваюць велічыні {\displaystyle \mathbf {E} }, {\displaystyle \mathbf {B} }, {\displaystyle \mathbf {D} }, {\displaystyle \mathbf {H} } і {\displaystyle \mathbf {j} } і ўлічваюць індывідуальныя ўласцівасці асяроддзя, называюцца матэрыяльнымі ўраўненнямі. Інтэгральная форма ------------------ Пры дапамозе формул Астраградскага — Гауса і Стокса дыферэнцыяльным ураўненням Максвела можна надаць форму інтэгральных ураўненняў: | Назва | СГС | СІ | Прыкладнае апісанне словамі | | --- | --- | --- | --- | | Закон Гауса | {\displaystyle \oint \_{s}\mathbf {D} \cdot d\mathbf {s} =4\pi Q} | {\displaystyle \oint \_{s}\mathbf {D} \cdot d\mathbf {s} =Q} | Паток электрычнай індукцыі праз замкнёную паверхню {\displaystyle s} прапарцыянальны велічыні свабоднага зараду, які знаходзіцца ў акружаным паверхняю {\displaystyle s} аб'ёме {\displaystyle v.} | | Закон Гауса для магнітнага поля | {\displaystyle \oint \_{s}\mathbf {B} \cdot d\mathbf {s} =0} | {\displaystyle \oint \_{s}\mathbf {B} \cdot d\mathbf {s} =0} | Паток магнітнай індукцыі праз замкнёную паверхню роўны нулю (магнітныя зарады не існуюць). | | Закон індукцыі Фарадэя | {\displaystyle \oint \_{l}\mathbf {E} \cdot d\mathbf {l} =} {\displaystyle -{\frac {1}{c}}{\frac {d}{dt}}\int \_{s}\mathbf {B} \cdot d\mathbf {s} } | {\displaystyle \oint \_{l}\mathbf {E} \cdot d\mathbf {l} =} {\displaystyle -{\frac {d}{dt}}\int \_{s}\mathbf {B} \cdot d\mathbf {s} } | Змяненне патоку магнітнай індукцыі праз незамкнёную паверхню {\displaystyle s,} узятае з адваротным знакам, прапарцыянальнае цыркуляцыі электрычнага поля на замкнёным контуры {\displaystyle l}, які з'яўляецца мяжой паверхні {\displaystyle s}. | | Тэарэма аб цыркуляцыі магнітнага поля | {\displaystyle \oint \_{l}\mathbf {H} \cdot d\mathbf {l} =} {\displaystyle {\frac {4\pi }{c}}I+{\frac {1}{c}}{\frac {d}{dt}}\int \_{s}\mathbf {D} \cdot d\mathbf {s} } | {\displaystyle \oint \_{l}\mathbf {H} \cdot d\mathbf {l} =} {\displaystyle I+{\frac {d}{dt}}\int \_{s}\mathbf {D} \cdot d\mathbf {s} } | Поўны электрычны ток свабодных зарадаў і змяненне патоку электрычнай індукцыі праз незамкнёную паверхню {\displaystyle s,} узятыя ў суме, прапарцыянальныя цыркуляцыі магнітнага поля на замкнёным контуры {\displaystyle l}, які з'яўляецца мяжой паверхні {\displaystyle s}. | Паток электрычнага поля праз замкнёную паверхню Уведзеныя абазначэнні: * {\displaystyle s\ } — двухмерная замкнёная ў выпадку тэарэмы Гауса паверхня, якая абмяжоўвае аб'ём {\displaystyle v\ }, і адкрытая паверхня ў выпадку законаў Фарадэя і Ампера — Максвелла (яе мяжой з'яўляецца замкнёны контур {\displaystyle l\ }). * {\displaystyle Q=\int \_{v}\rho \,dv\ } — электрычны зарад, заключаны ў абмежаваным паверхняй {\displaystyle s\ } аб'ёме {\displaystyle v\ } (у адзінках СІ — Кл); * {\displaystyle I=\int \_{s}\mathbf {j} \cdot d\mathbf {s} \ } — электрычны ток, які праходзіць праз паверхню {\displaystyle s\ } (у адзінках СІ — А). Пры інтэграванні па замкнёнай паверхні вектар элемента плошчы {\displaystyle d\mathbf {s} } накіраваны з аб'ёму вонкі. Арыентацыя {\displaystyle d\mathbf {s} } пры інтэграванні па незамкнутай паверхні вызначаецца напрамкам правага вінта, які «ўкручваецца» пры павароце ў кірунку абыходу контурнага інтэграла па {\displaystyle d\mathbf {l} }. Апісанне законаў Максвела словамі, напрыклад, закона Фарадэя, нясе адбітак традыцыі, бо спачатку пры кантралюемым змяненні магнітнага патоку рэгістравалася ўзнікненне электрычнага поля (дакладней электрарухальнай сілы). У агульным выпадку ва ўраўненнях Максвела (як у дыферэнцыяльнай, так і ў інтэгральнай форме) вектарныя функцыі {\displaystyle \mathbf {E} ,\mathbf {B} ,\mathbf {D} ,\mathbf {H} } з'яўляюцца раўнапраўнымі невядомымі велічынямі, якiя вызначаюцца ў выніку рашэння ўраўненняў. Cіла Лорэнца ------------ Асноўны артыкул: **Сіла Лорэнца** Пры рашэнні ўраўненняў Максвела размеркаванні зарадаў {\displaystyle \rho \,} і токаў {\displaystyle \mathbf {j} } часта лічацца зададзенымі. З улікам межавых умоў і матэрыяльных ураўненняў гэта дазваляе вызначыць напружанасць электрычнага поля {\displaystyle \mathbf {E} } і магнітную індукцыю {\displaystyle \mathbf {B} }, якія, у сваю чаргу, вызначаюць сілу, якая дзейнічае на пробны зарад {\displaystyle q\,}, што рухаецца з хуткасцю {\displaystyle \mathbf {u} }. Гэтая сіла называецца *сілай Лорэнца*: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \mathbf {F} =q\,\mathbf {E} +{\frac {q}{c}}\,[\mathbf {u} \times \mathbf {B} ]} | {\displaystyle \mathbf {F} =q\,\mathbf {E} +q\,[\mathbf {u} \times \mathbf {B} ]} | Электрычны складнік сілы накіраваны па электрычнаму полю (калі {\displaystyle q>0\,}), а магнітны — перпендыкулярны хуткасці зарада і магнітнай індукцыі. Упершыню выраз для сілы, якая дзейнічае на зарад у магнітным полі (электрычная кампанента была вядомая), атрымаў ў 1889 годзе Хэвісайд за тры гады да Хендрыка Лорэнца, які вывеў выраз для гэтай сілы ў 1892 годзе. У больш складаных сітуацыях у класічнай і квантавай фізіцы ў выпадку, калі пад дзеяннем электрамагнітных палёў свабодныя зарады перамяшчаюцца і змяняюць значэнні палёў, неабходна рашэнне самаўзгодненай сістэмы з ураўненняў Максвелла і ўраўненняў руху, якія ўключаюць сілы Лорэнца. Атрыманне дакладнага аналітычнага рашэння такой поўнай сістэмы звычайна спалучана з вялікімі цяжкасцямі. Размерныя канстанты ва ўраўненнях Максвела ------------------------------------------ У гаусавай сістэме адзінак СГС усе палі маюць аднолькавую размернасць, і ва ўраўненнях Максвела фігуруе адзіная фундаментальная канстанта {\displaystyle c\,}, якая мае размернасць хуткасці і цяпер называецца хуткасцю святла (іменна роўнасць гэтай канстанты хуткасці распаўсюджвання святла дала Максвелу падставы для гіпотэзы аб электрамагнітнай прыродзе святла). У сістэме адзінак СІ, каб звязаць электрычную індукцыю і напружанасць электрычнага поля ў вакууме, уводзіцца электрычная пастаянная {\displaystyle \varepsilon \_{0}}: {\displaystyle \mathbf {D} =\varepsilon \_{0}\mathbf {E} .} Магнітная пастаянная {\displaystyle \mu \_{0}\,} з'яўляецца такім жа каэфіцыентам прапарцыянальнасці для магнітнага поля ў *вакууме*: {\displaystyle \mathbf {B} =\mu \_{0}\mathbf {H} } Назвы *электрычная пастаянная* і *магнітная пастаянная* зараз стандартызаваныя. Раней для гэтых велічынь таксама выкарыстоўваліся, адпаведна, назвы дыэлектрычная і магнітная пранікальнасці вакууму. Хуткасць электрамагнітнага выпраменьвання ў вакууме (хуткасць святла) у СІ ўзнікае пры вывадзе хвалевага ўраўнення: {\displaystyle c={\frac {1}{\sqrt {\varepsilon \_{0}\mu \_{0}}}}.} У сістэме адзінак СІ, у якасці *дакладных* размерных канстант вызначаны хуткасць святла ў вакууме {\displaystyle c\ } і магнітная пастаянная {\displaystyle \mu \_{0}\ }. Праз іх выражаецца электрычная пастаянная {\displaystyle \varepsilon \_{0}}. Прынятыя значэнні хуткасці святла, электрычнай і магнітнай пастаянных прыведзены ў табліцы: | Сімвал | Назва | Лікавае значэнне | Адзінкі вымярэння СІ | | --- | --- | --- | --- | | | {\displaystyle c\ } | Пастаянная хуткасці святла | {\displaystyle 299\;792\;458} (дакладна) | м/с | | {\displaystyle \mu \_{0}=4\pi \times 10^{-7}\ } | Магнітная пастаянная | {\displaystyle 1{,}256\;637\;06\dots \times 10^{-6}} | Гн/м | | {\displaystyle \varepsilon \_{0}=1/(\mu \_{0}c^{2})} | Электрычная пастаянная | {\displaystyle 8{,}854\;187\;82\dots \times 10^{-12}} | Ф/м | Часам ўводзіцца велічыня, так званае «хвалевае супраціўленне», або «імпеданс» вакууму: {\displaystyle Z\_{0}={\sqrt {\frac {\mu \_{0}}{\varepsilon \_{0}}}}=\mu \_{0}c=119,916\;983\;2\;\pi \approx 376,730\;313\;461\;77\approx 120\pi } Ом. *Прыбліжанае* значэнне для {\displaystyle Z\_{0}\ } атрымліваецца, калі для хуткасці святла прыняць значэнне {\displaystyle c=3\cdot 10^{8}} м/c. У сістэме СГС {\displaystyle Z\_{0}=1\ }. Гэта велічыня мае сэнс адносіны амплітуд напружанасцей электрычнага і магнітнага палёў плоскай электрамагнітнай хвалі ў вакууме. Ураўненні Максвела ў асяроддзі ------------------------------ Каб атрымаць поўную сістэму ўраўненняў электрадынамікі, да сістэмы ўраўненняў Максвела неабходна дадаць матэрыяльныя ўраўненні, якія звязваюць велічыні {\displaystyle \mathbf {j} }, {\displaystyle \mathbf {H} }, {\displaystyle \mathbf {D} }, {\displaystyle \mathbf {E} }, {\displaystyle \mathbf {B} }, у якіх улічаныя індывідуальныя ўласцівасці асяроддзя. Спосаб атрымання матэрыяльных ураўненняў даюць малекулярныя тэорыі палярызацыі, намагнічанасць і электраправоднасці асяроддзя, якія выкарыстоўваюць ідэалізаваныя мадэлі асяроддзя. Прымяняючы да іх ураўненні класічнай або квантавай механікі, а таксама метады статыстычнай фізікі, можна ўстанавіць сувязь паміж вектарамі {\displaystyle \mathbf {j} }, {\displaystyle \mathbf {H} }, {\displaystyle \mathbf {D} } з аднаго боку і {\displaystyle \mathbf {E} }, {\displaystyle \mathbf {B} } з іншага боку. ### Звязаныя зарады і токі *Злева:* Сукупнасць мікраскапічных дыполяў у асяроддзі ўтварае адзін макраскапічны дыпольны момант і эквівалентная двум зараджаным з процілеглым знакам пласцінам на мяжы. Пры гэтым унутры асяроддзя ўсё зарады скампенсаваныя; *Справа:* Сукупнасць мікраскапічных цыркулярных токаў у асяроддзі эквівалентная макраскапічнаму току, які цыркулюе ўздоўж мяжы. Пры гэтым унутры асяроддзя ўсё токі скампенсаваныя. Пры прыкладанні электрычнага поля да дыэлектрычнага матэрыялу кожная з яго малекул ператвараецца ў мікраскапічны дыполь. Пры гэтым дадатныя ядры атамаў трохі ссоўваюцца ў кірунку поля, а электронныя абалонкі ў процілеглым кірунку. Акрамя гэтага, малекулы некаторых рэчываў першапачаткова маюць дыпольны момант. Дыпольныя малекулы імкнуцца арыентавацца ў кірунку поля. Гэты эфект завецца палярызацыяй дыэлектрыкаў. Такое зрушэнне звязаных зарадаў малекул ў аб'ёме эквівалентнае з'яўленню некаторага размеркавання зарадаў на паверхні, хоць усе малекулы, уцягнутыя ў працэс палярызацыі застаюцца нейтральнымі (гл. малюнак). Падобным чынам адбываецца і магнітная палярызацыя (намагнічванне) у матэрыялах, у якіх атамы і малекулы маюць магнітныя моманты, звязаныя са спінам і арбітальным момантам ядраў і электронаў. Вуглавыя моманты атамаў можна прадставіць у выглядзе цыркулярных токаў. На мяжы матэрыялу сукупнасць такіх мікраскапічных токаў эквівалентная макраскапічным токам, якія цыркулююць ўздоўж паверхні, нягледзячы на тое, што рух зарадаў ў асобных магнітных дыполях адбываецца толькі ў мікрамаштабе (звязаныя токі). Разгледжаныя мадэлі паказваюць, што хоць вонкавае электрамагнітнае поле дзейнічае на асобныя атамы і малекулы, яго паводзіны ў многіх выпадках можна разглядаць спрошчана ў макраскапічным маштабе, ігнаруючы дэталі мікраскапічнай карціны. У асяроддзі вонкавыя электрычныя і магнітныя палі выклікаюць палярызацыю і намагнічванне рэчыва, якія макраскапічна апісваюцца адпаведна вектарам палярызацыі {\displaystyle \mathbf {P} } і вектарам намагнічанасці {\displaystyle \mathbf {M} } рэчыва, а на мікраўзроўні абумоўлены з'яўленнем звязаных зарадаў {\displaystyle \rho \_{b}\ } і токаў {\displaystyle \mathbf {j} \_{b}}. У выніку поле ў асяроддзі аказваецца сумай знешніх палёў і палёў, выкліканых звязанымі зарадамі і токамі. | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \rho \_{b}=-\nabla \cdot \mathbf {P} } {\displaystyle \mathbf {j} \_{b}=c\nabla \times \mathbf {M} +{\frac {\partial \mathbf {P} }{\partial t}}} | {\displaystyle \rho \_{b}=-\nabla \cdot \mathbf {P} } {\displaystyle \mathbf {j} \_{b}=\nabla \times \mathbf {M} +{\frac {\partial \mathbf {P} }{\partial t}}} | Палярызацыя {\displaystyle \mathbf {P} } і намагнічанасць рэчыва {\displaystyle \mathbf {M} } звязаны з вектарамі напружанасці і індукцыі электрычнага і магнітнага поля наступнымі суадносінамі: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \mathbf {D} =\mathbf {E} +4\pi \mathbf {P} } {\displaystyle \mathbf {B} =\mathbf {H} +4\pi \mathbf {M} } | {\displaystyle \mathbf {D} =\varepsilon \_{0}\mathbf {E} +\mathbf {P} } {\displaystyle \mathbf {B} =\mu \_{0}(\mathbf {H} +\mathbf {M} )} | Таму, выражаючы вектары {\displaystyle \mathbf {D} } і {\displaystyle \mathbf {H} } праз {\displaystyle \mathbf {E} }, {\displaystyle \mathbf {B} }, {\displaystyle \rho \_{b}\ } і {\displaystyle \mathbf {j} \_{b}}, можна атрымаць матэматычна эквівалентную сістэму ўраўненняў Максвела: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {E} =4\pi [\rho \_{f}+\rho \_{b}]} | {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {E} ={\frac {1}{\varepsilon \_{0}}}[\rho \_{f}+\rho \_{b}]} | | {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {B} =0} | {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {B} =0} | | {\displaystyle \nabla \times \mathbf {E} =-{\frac {1}{c}}\,{\frac {\partial \mathbf {B} }{\partial t}}} | {\displaystyle \nabla \times \mathbf {E} =-{\frac {\partial \mathbf {B} }{\partial t}}} | | {\displaystyle \nabla \times \mathbf {B} ={\frac {4\pi }{c}}[\mathbf {j} \_{b}+\mathbf {j} \_{f}]+{\frac {1}{c}}{\frac {\partial \mathbf {E} }{\partial t}}} | {\displaystyle \nabla \times \mathbf {B} =\mu \_{0}[\mathbf {j} \_{b}+\mathbf {j} \_{f}]+{\frac {1}{c^{2}}}{\frac {\partial \mathbf {E} }{\partial t}}} | Індэксам {\displaystyle f\ } тут пазначаны свабодныя зарады і токі. Ураўненні Максвела ў такой форме з'яўляюцца фундаментальнымі, у тым сэнсе, што яны не залежаць ад мадэлі электрамагнітнай будовы рэчыва. Падзел зарадаў і токаў на свабодныя і звязаныя дазваляе «схаваць» у {\displaystyle \rho \_{b}\ }, {\displaystyle \mathbf {j} \_{b}}, а затым у {\displaystyle \mathbf {P} ,\mathbf {M} } і, такім чынам, у {\displaystyle \mathbf {D} ,\mathbf {B} } складаны мікраскапічны характар ​​электрамагнітнага поля ў асяроддзі. ### Матэрыяльныя ўраўненні Матэрыяльныя ўраўненні ўстанаўліваюць сувязь паміж {\displaystyle \mathbf {D} ,\mathbf {H} } і {\displaystyle \mathbf {E} ,\mathbf {B} }. Пры гэтым улічваюцца індывідуальныя ўласцівасці асяроддзя. На практыцы ў матэрыяльных ураўненнях звычайна выкарыстоўваюцца эксперыментальна вызначаныя каэфіцыенты (залежныя ў агульным выпадку ад частаты электрамагнітнага поля), якія сабраны ў розных даведніках фізічных велічынь. * У слабых электрамагнітных палях, якія параўнальна павольна змяняюцца ў прасторы і ў часе, у выпадку ізатропных, неферамагнітных і несегнетаэлектрычных асяроддзяў справядліва прыбліжэнне, у якім палярызавальнасць і намагнічанасць лінейна залежаць ад прыкладзеных палёў: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \mathbf {P} =\chi \_{e}\mathbf {E} } {\displaystyle \mathbf {M} =\chi \_{m}\mathbf {H} } | {\displaystyle \mathbf {P} =\varepsilon \_{0}\chi \_{e}\mathbf {E} } {\displaystyle \mathbf {M} =\chi \_{m}\mathbf {H} ,} | дзе ўведзеныя безразмерныя канстанты: {\displaystyle \chi \_{e}\ } — дыэлектрычная ўспрымальнасць і {\displaystyle \chi \_{m}\ } — магнітная ўспрымальнасць рэчыва (у сістэме адзінак СІ гэтыя канстанты ў {\displaystyle 4\pi \ } разоў большыя, чым у гаусавай сістэме СГС). Адпаведна, матэрыяльныя ўраўненні для электрычнай і магнітнай індукцыі запісваюцца ў наступным выглядзе: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \mathbf {D} =\varepsilon \mathbf {E} =(1+4\pi \chi \_{e})\mathbf {E} } {\displaystyle \mathbf {B} =\mu \mathbf {H} =(1+4\pi \chi \_{m})\mathbf {H} } | {\displaystyle \mathbf {D} =\varepsilon \_{0}\varepsilon \mathbf {E} =\varepsilon \_{0}(1+\chi \_{e})\mathbf {E} } {\displaystyle \mathbf {B} =\mu \_{0}\mu \mathbf {H} =\mu \_{0}(1+\chi \_{m})\mathbf {H} ,} | дзе {\displaystyle \varepsilon \ } — адносная дыэлектрычная пранікальнасць, {\displaystyle \mu \ } — адносная магнітная пранікальнасць. Размерныя велічыні {\displaystyle \varepsilon \_{0}\varepsilon } (у адзінках СІ — Ф/м) і {\displaystyle \mu \_{0}\mu } (у адзінках СІ — Гн/м), якія ўзнікаюць у сістэме СІ, называюцца *абсалютная дыэлектрычная пранікальнасць* і *абсалютная магнітная пранікальнасць* адпаведна. * У правадніках існуе сувязь паміж шчыльнасцю току і напружанасцю электрычнага поля, якая у добрым прыбліжэнні выражаецца законам Ома: {\displaystyle \mathbf {j} =\sigma \mathbf {E} ,} дзе {\displaystyle \sigma } — удзельная праводнасць асяроддзя (у адзінках СІ — Ом−1•м−1). * У анізатропным асяроддзі {\displaystyle \varepsilon }, {\displaystyle \mu } і {\displaystyle \sigma } з'яўляюцца тэнзарамі {\displaystyle {\hat {\varepsilon }}}, {\displaystyle {\hat {\mu }}} і {\displaystyle {\hat {\sigma }}}. У сістэме каардынат галоўных восей іх можна апісаць дыяганальнымі матрыцамі. У гэтым выпадку, сувязь паміж напружанасцямі палёў і індукцыямі мае розныя каэфіцыенты па кожнай каардынаце. Напрыклад, у сістэме СІ: {\displaystyle {\begin{array}{lll}D\_{x}=\varepsilon \_{0}\varepsilon \_{xx}\,E\_{x},~~~~~&D\_{y}=\varepsilon \_{0}\varepsilon \_{yy}\,E\_{y},~~~~~&D\_{z}=\varepsilon \_{0}\varepsilon \_{zz}\,E\_{z},\\[3mm]B\_{x}=\mu \_{0}\mu \_{xx}\,H\_{x},~~~~~&B\_{y}=\mu \_{0}\mu \_{yy}\,H\_{y},~~~~~&B\_{z}=\mu \_{0}\mu \_{zz}\,H\_{z}.\end{array}}} * Хоць для шырокага класа рэчываў лінейнае прыбліжэнне для слабых палёў выконваецца з высокай дакладнасцю, у агульным выпадку залежнасць паміж {\displaystyle \mathbf {D} ,\mathbf {H} } і {\displaystyle \mathbf {E} ,\mathbf {B} } можа быць нелінейнай. У гэтым выпадку пранікальнасці асяроддзя не з'яўляюцца пастаяннымі, а залежаць ад велічыні поля ў дадзенай кропцы. Акрамя таго, больш складаная сувязь паміж {\displaystyle \mathbf {D} ,\mathbf {H} } і {\displaystyle \mathbf {E} ,\mathbf {B} } назіраецца ў асяроддзях з прасторавай або часавай дысперсіямі. У выпадку прасторавай дысперсіі токі і зарады ў дадзенай кропцы прасторы залежаць ад велічыні поля не толькі ў той жа кропцы, але і ў суседніх кропках. У выпадку часавай дысперсіі палярызацыя і намагнічанасць асяроддзя не вызначаюцца толькі велічынёй поля ў дадзены момант часу, а залежаць таксама ад велічыні палёў у папярэднія моманты часу. У самым агульным выпадку нелінейных і неаднародных асяроддзяў з дысперсіяй, матэрыяльныя ўраўненні ў сістэме СІ прымаюць інтэгральны выгляд: {\displaystyle \mathbf {P} (\mathbf {r} ,t)=\varepsilon \_{0}\int \_{v}\!\int \limits \_{-\infty }^{t}{\hat {\chi }}\_{e}(\mathbf {r} ,\mathbf {r} ',t-t',\mathbf {E} ,\mathbf {H} )\,\mathbf {E} (\mathbf {r} ',t')\,dt'd^{3}\mathbf {r} ';} {\displaystyle \mathbf {M} (\mathbf {r} ,t)=\int \_{v}\!\int \limits \_{-\infty }^{t}{\hat {\chi }}\_{m}(\mathbf {r} ,\mathbf {r} ',t-t',\mathbf {E} ,\mathbf {H} )\,\mathbf {H} (\mathbf {r} ',t')\,dt'd^{3}\mathbf {r} '.}. Аналагічныя ўраўненні атрымліваюцца ў гаусавай сістэме СГС (калі фармальна прыняць {\displaystyle \varepsilon \_{0}=1}). ### Ураўненні ў ізатропных і аднародных асяроддзях без дысперсіі У ізатропных і аднародных асяроддзях без дысперсіі ўраўненні Максвела прымаюць наступны выгляд: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {E} =4\pi \,{\frac {\rho }{\varepsilon }}} {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {B} =0} {\displaystyle \nabla \times \mathbf {E} =-{\frac {1}{c}}{\frac {\partial \mathbf {B} }{\partial t}}} {\displaystyle \nabla \times \mathbf {B} ={\frac {4\pi }{c}}\,\mu \,\mathbf {j} +{\frac {\varepsilon \mu }{c}}{\frac {\partial \mathbf {E} }{\partial t}}} | {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {E} ={\frac {\rho }{\varepsilon \varepsilon \_{0}}}} {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {B} =0} {\displaystyle \nabla \times \mathbf {E} =-{\frac {\partial \mathbf {B} }{\partial t}}} {\displaystyle \nabla \times \mathbf {B} ={\mu \mu \_{0}}\mathbf {j} +{\frac {\varepsilon \mu }{c^{2}}}{\frac {\partial \mathbf {E} }{\partial t}}} | У аптычным дыяпазоне частот замест дыэлектрычнай пранікальнасці {\displaystyle \varepsilon } выкарыстоўваецца паказчык праламлення {\displaystyle n={\sqrt {\varepsilon \mu }}}, які паказвае адрозненне хуткасці распаўсюджвання монахраматычнай светлавой хвалі ў асяроддзі ад хуткасці святла ў вакууме. Пры гэтым ў аптычным дыяпазоне дыэлектрычная пранікальнасць звычайна прыкметна меншая чым на нізкіх частотах, а магнітная пранікальнасць большасці аптычных асяроддзяў практычна роўная адзінцы. Паказчык праламлення большасці празрыстых матэрыялаў складае ад 1 да 2, дасягаючы 5 у некаторых паўправаднікоў. У вакууме і дыэлектрычная, і магнітная пранікальнасці роўныя адзінцы: {\displaystyle \varepsilon =\mu =1}. Ураўненні Максвелла ў лінейным асяроддзі з'яўляюцца лінейнымі адносна палёў {\displaystyle (\mathbf {E} ,\mathbf {B} )} і свабодных зарадаў і токаў {\displaystyle (\rho ,\mathbf {j} )}, таму справядлівы прынцып суперпазіцыі: > > Калі размеркавані зарадаў і токаў{\displaystyle (\rho \_{1},\mathbf {j} \_{1})} ствараюць электрамагнітнае поле з кампанентамі{\displaystyle (\mathbf {E} \_{1},\mathbf {B} \_{1})}, а іншыя размеркаванні {\displaystyle (\rho \_{2},\mathbf {j} \_{2})} ствараюць, адпаведна, поле {\displaystyle (\mathbf {E} \_{2},\mathbf {B} \_{2})}, то сумарнае поле, якое ствараецца крыніцамі {\displaystyle (\rho \_{1}+\rho \_{2},\mathbf {j} \_{1}+\mathbf {j} \_{2})}, будзе роўнае {\displaystyle (\mathbf {E} \_{1}+\mathbf {E} \_{2},\mathbf {B} \_{1}+\mathbf {B} \_{2})}. > > > Пры распаўсюджванні электрамагнітных палёў у лінейным асяроддзі пры адсутнасці зарадаў і токаў сума любых асобных рашэнняў ураўненняў Максвела таксама будзе іх рашэннем. ### Межавыя ўмовы У многіх выпадках неаднароднае асяроддзе можна прадставіць у выглядзе сукупнасці кавалкава-непарыўных аднародных абласцей, раздзеленых бесканечна тонкімі межамі. Пры гэтым можна рашаць ураўненні Максвела ў кожнай вобласці асобна, а пасля «сшыць» атрыманыя рашэнні на межах. У прыватнасці, пры разглядзе рашэння ў канечным аб'ёме неабходна ўлічваць ўмовы на межах аб'ёму з навакольнай бясконцай прасторай. Межавыя ўмовы атрымліваюцца з ураўненняў Максвела гранічным пераходам. Для гэтага прасцей за ўсё скарыстаць ураўненні Максвелла ў інтэгральнай форме. Выбіраючы ў другой пары ўраўненняў контур інтэгравання ў выглядзе прамавугольнай рамкі бясконца малой вышыні так, каб рамка перасякала мяжу падзелу двух асяроддзяў, можна атрымаць наступную сувязь паміж кампанентамі поля ў дзвюх абласцях, якія прымыкаюць да мяжы: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle (\mathbf {E} \_{1}-\mathbf {E} \_{2})\times \mathbf {n} \_{1-2}=\mathbf {0} }, {\displaystyle (\mathbf {H} \_{1}-\mathbf {H} \_{2})\times \mathbf {n} \_{1-2}={\frac {4\pi }{c}}\mathbf {j} \_{s}}, | {\displaystyle (\mathbf {E} \_{1}-\mathbf {E} \_{2})\times \mathbf {n} \_{1-2}=\mathbf {0} }, {\displaystyle (\mathbf {H} \_{1}-\mathbf {H} \_{2})\times \mathbf {n} \_{1-2}=\mathbf {j} \_{s}}, | дзе {\displaystyle \mathbf {n} \_{1-2}} — адзінкавы вектар нармалі да паверхні, які накіраваны з асяроддзя 1 у асяроддзе 2 і мае размернасць, адваротную даўжыні, {\displaystyle \mathbf {j} \_{s}} — шчыльнасць паверхневых *свабодных* токаў уздоўж мяжы (гэта значыць не уключаючы *звязаных токаў* намагнічвання, якія складваюцца на мяжы асяроддзя з мікраскапічных малекулярных і іншых падобных токаў). Першую межавую ўмову можна вытлумачыць як непарыўнасць на мяжы абласцей тангенцыяльных кампанент напружанасцей электрычнага поля (з другой вынікае, што тангенцыяльныя кампаненты напружанасці магнітнага поля непарыўныя толькі пры адсутнасці паверхневых токаў на мяжы). Аналагічным чынам, выбіраючы вобласць інтэгравання ў першай пары інтэгральных ураўненняў у выглядзе цыліндра бясконца малой вышыні, які перасякае мяжу падзелу так, што яго ўтваральныя перпендыкулярныя мяжы падзелу, можна атрымаць: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle (\mathbf {D} \_{1}-\mathbf {D} \_{2})\cdot \mathbf {n} \_{1-2}=-4\pi \rho \_{s}}, {\displaystyle (\mathbf {B} \_{1}-\mathbf {B} \_{2})\cdot \mathbf {n} \_{1-2}=0}, | {\displaystyle (\mathbf {D} \_{1}-\mathbf {D} \_{2})\cdot \mathbf {n} \_{1-2}=-\rho \_{s}}, {\displaystyle (\mathbf {B} \_{1}-\mathbf {B} \_{2})\cdot \mathbf {n} \_{1-2}=0}, | дзе {\displaystyle \rho \_{s}\ } — паверхневая шчыльнасць свабодных зарадаў (гэта значыць, што яна не ўключае ў сябе звязаных зарадаў, якія ўзнікаюць на мяжы асяроддзя з-за дыэлектрычнай палярызацыі самога асяроддзя). Гэтыя межавыя ўмовы паказваюць непарыўнасць нармальнай кампаненты вектару магнітнай індукцыі (нармальная кампанента электрычнай індукцыі непарыўная толькі пры адсутнасці на мяжы паверхневых зарадаў). З ураўнення непарыўнасці можна атрымаць межавую ўмову для токаў: {\displaystyle (\mathbf {j} \_{1}-\mathbf {j} \_{2})\cdot \mathbf {n} \_{1-2}={\frac {\partial }{\partial t}}\rho \_{s}}, Важным асобным выпадкам з'яўляецца мяжа падзелу дыэлектрыка і ідэальнага правадніка. А раз ідэальны праваднік мае бесканечную праводнасць, электрычнае поле ўнутры яго роўнае нулю (інакш яно спараджала б бесканечную шчыльнасць току). Тады ў агульным выпадку зменных палёў з ураўненняў Максвела вынікае, што і магнітнае поле ў правадніку роўнае нулю. У выніку тангенцыяльная кампанента электрычнага і нармальная магнітнага поля на мяжы з ідэальным правадніком роўныя нулю: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \mathbf {E} \_{1}\times \mathbf {n} \_{1-2}=\mathbf {0} }, {\displaystyle \mathbf {H} \_{1}\times \mathbf {n} \_{1-2}={\frac {4\pi }{c}}\mathbf {j} \_{s}}, {\displaystyle \mathbf {D} \_{1}\cdot \mathbf {n} \_{1-2}=-4\pi \rho \_{s}}, {\displaystyle \mathbf {B} \_{1}\cdot \mathbf {n} \_{1-2}=0}, | {\displaystyle \mathbf {E} \_{1}\times \mathbf {n} \_{1-2}=\mathbf {0} }, {\displaystyle \mathbf {H} \_{1}\times \mathbf {n} \_{1-2}=\mathbf {j} \_{s}}, {\displaystyle \mathbf {D} \_{1}\cdot \mathbf {n} \_{1-2}=-\rho \_{s}}, {\displaystyle \mathbf {B} \_{1}\cdot \mathbf {n} \_{1-2}=0}, | Законы захавання ---------------- Ураўненні Максвела ўтрымліваюць у сабе законы захавання зараду і энергіі электрамагнітнага поля. ### Ураўненне непарыўнасці Крыніцы палёў ({\displaystyle \rho ,~\mathbf {j} }) не могуць быць зададзены адвольным чынам. Прымяняючы аперацыю дывергенцыі да чацвёртага ўраўнення (закон Ампера-Максвела) і выкарыстоўваючы першае ўраўненне (закон Гаўса), можна атрымаць ураўненне непарыўнасці для зарадаў і токаў: {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {j} +{\frac {\partial \rho }{\partial t}}=0.} *Вывад ураўнення непарыўнасці*   Дывергенцыя ад ротара роўная нулю, таму для чацвёртага ўраўнення Максвела (Закон Ампера-Максвела) у сістэме СІ маем: {\displaystyle 0=\nabla \cdot [\nabla \times \mathbf {H} ]=\nabla \cdot \mathbf {j} +{\frac {\partial \nabla \cdot \mathbf {D} }{\partial t}}=\nabla \cdot \mathbf {j} +{\frac {\partial \rho }{\partial t}},} дзе ў апошняй роўнасці падстаўлена першае ўраўненне (Закон Гауса). Гэта ўраўненне пры дапамозе інтэгральнай тэарэмы Астраградскага — Гауса можна запісаць у наступным выглядзе: {\displaystyle \oint \_{s}\mathbf {j} \cdot d\mathbf {s} =-{\frac {d}{dt}}\int \_{v}\rho \,dv.} У левай частцы ўраўнення знаходзіцца поўны ток, што працякае праз замкнёную паверхню {\displaystyle s\ }. У правай частцы — змяненне з часам зараду ўнутры аб'ёму {\displaystyle v\ }. Такім чынам, змяненне зараду ўнутры аб'ёму магчыма толькі пры яго прытоку або адтоку праз паверхню {\displaystyle s\ }, якая абмяжоўвае аб'ём. Ураўненне непарыўнасці, раўназначнае закону захавання зараду, выходзіць далёка за межы класічнай электрадынамікі, застаючыся справядлівым і ў квантавай тэорыі. Таму гэта ўраўненне само па сабе можа быць паложана ў аснову электрамагнітнай тэорыі. Тады, напрыклад, ток зрушэння (вытворная па часе электрычнага поля) павінен абавязкова прысутнічаць у законе Ампера. З ураўненняў Максвелла для ротараў і ўраўнення непарыўнасці з дакладнасцю да адвольных функцый, незалежных ад часу, вынікаюць законы Гауса для электрычнага і магнітнага палёў. ### Закон захавання энергіі Гл. таксама: Тэарэма Пойнтынга Калі дамножыць трэцяе ўраўненне Максвела ў дыферэнцыяльнай форме (закон Фарадэя) скалярна на {\displaystyle \mathbf {H} }, а чацвёртае (закон Ампера — Максвела) — на {\displaystyle -\mathbf {E} } і скласці вынікі, можна атрымаць тэарэму Пойнтынга: {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {S} +{\frac {\partial }{\partial t}}\left(w\_{E}+w\_{H}\right)=-\mathbf {E} \mathbf {j} ,} дзе | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \mathbf {S} ={\frac {c}{4\pi }}\mathbf {E} \times \mathbf {H} } {\displaystyle w\_{E}={\frac {1}{8\pi }}\,\mathbf {E} \cdot \mathbf {D} } {\displaystyle w\_{H}={\frac {1}{8\pi }}\,\mathbf {H} \cdot \mathbf {B} } | {\displaystyle \mathbf {S} =\mathbf {E} \times \mathbf {H} } {\displaystyle w\_{E}={\frac {1}{2}}\,\mathbf {E} \cdot \mathbf {D} } {\displaystyle w\_{H}={\frac {1}{2}}\,\mathbf {H} \cdot \mathbf {B} } | *Вывад тэарэмы Пойнтынга*   Пры дапамозе трэцяга і чацвёртага ўраўнення Максвела ў дыферэнцыяльнай форме, у сістэме СІ можна атрымаць: {\displaystyle \mathbf {E} \cdot [\nabla \times \mathbf {H} ]=\mathbf {E} \mathbf {j} +\mathbf {E} \cdot {\frac {\partial \mathbf {D} }{\partial t}},~~~~~~~~~~~~~\mathbf {H} \cdot [\nabla \times \mathbf {E} ]=-\mathbf {H} \cdot {\frac {\partial \mathbf {B} }{\partial t}}.} Розніца левых частак ураўненняў згортваецца па наступнай формуле вектарнага аналізу (вытворная здабытку): {\displaystyle \nabla \cdot [\mathbf {E} \times \mathbf {H} ]=\mathbf {H} \cdot [\nabla \times \mathbf {E} ]-\mathbf {E} \cdot [\nabla \times \mathbf {H} ].} У лінейных, але, магчыма, неізатропных асяроддзях, паміж напружаннямі і індукцыямі існуе лінейная сувязь. Напрыклад, для электрычнага поля {\displaystyle \mathbf {D} =\varepsilon \_{0}\,{\hat {\varepsilon }}\cdot \mathbf {E} }. Калі {\displaystyle {\hat {\varepsilon }}} — сіметрычная матрыца, якая не залежыць ад часу, то: {\displaystyle \mathbf {E} \cdot {\frac {\partial \mathbf {D} }{\partial t}}=\varepsilon \_{0}\,\mathbf {E} \cdot {\hat {\varepsilon }}\cdot {\frac {\partial \mathbf {E} }{\partial t}}={\frac {\varepsilon \_{0}}{2}}\,{\frac {\partial (\mathbf {E} \cdot {\hat {\varepsilon }}\cdot \mathbf {E} )}{\partial t}}={\frac {1}{2}}{\frac {\partial (\mathbf {E} \cdot \mathbf {D} )}{\partial t}}.} Аналагічна для магнітнага поля. Вектар {\displaystyle \mathbf {S} } называецца вектарам Пойнтынга (вектарам шчыльнасці патоку электрамагнітнай энергіі) і вызначае колькасць электрамагнітнай энергіі, якая пераносіцца праз адзінку плошчы ў адзінку часу. Інтэграл вектара Пойнтынга па сячэнні хвалі, якая распаўсюджваецца, вызначае яе моц. Важна адзначыць, што, як упершыню паказаў Хэвісайд, фізічны сэнс патоку энергіі мае толькі бязвіхравая частка вектара Пойнтынга. Віхравая частка, дывергенцыя якой роўная нулю, не звязана з пераносам энергіі. Заўважым, што Хэвісайд атрымаў выраз для закона захавання незалежна ад Пойнтынга. У рускамоўнай літаратуры вектар Пойнтынга часта называецца таксама «вектарам Умава — Пойнтынга». Велічыні {\displaystyle w\_{E}\ } і {\displaystyle w\_{H}\ } вызначаюць аб'ёмныя шчыльнасці энергіі, адпаведна, электрычнага і магнітнага палёў. Пры адсутнасці токаў і звязаных з імі страт тэарэма Пойнтынга з'яўляецца ўраўненнем непарыўнасці для энергіі электрамагнітнага поля. Праінтеграваўшы яго ў гэтым выпадку па некаторым замкнёным аб'ёме і скарыстаўшы тэарэму Астраградскага — Гауса, можна атрымаць закон захавання энергіі для электрамагнітнага поля: {\displaystyle \oint \_{s}\mathbf {S} \cdot d\mathbf {s} +{\frac {d}{dt}}\int \_{v}(w\_{E}+w\_{H})\,dv=0.} Гэта ўраўненне паказвае, што пры адсутнасці ўнутраных страт змяненне энергіі электрамагнітнага поля ў аб'ёме адбываецца толькі за кошт магутнасці электрамагнітнага выпраменьвання, што пераносіцца праз мяжу гэтага аб'ёму. Вектар Пойнтынга звязаны з імпульсам электрамагнітнага поля: {\displaystyle \mathbf {p} ={\frac {1}{c^{2}}}\int \mathbf {S} \,dv,} дзе інтэграванне праводзіцца па ўсёй прасторы. Электрамагнітная хваля, паглынаючыся або адлюстроўваючыся ад некаторай паверхні, перадае ёй частку свайго імпульсу, што праяўляецца ў форме светлавога ціску. Эксперыментальна гэты эфект ўпершыню назіраўся П. Н. Лебедзевым ў 1899 годзе. Патэнцыялы ---------- ### Скалярныя і вектарныя патэнцыялы Закон Фарадэя і закон Гауса для магнітнай індукцыі выконваюцца тоесна, калі электрычнае і магнітнае палі выразіць праз *скалярны* {\displaystyle \varphi } і *вектарны* {\displaystyle \mathbf {A} } патэнцыялы: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \mathbf {E} =-\nabla \varphi -{\frac {1}{c}}\,{\frac {\partial \mathbf {A} }{\partial t}}} {\displaystyle \mathbf {B} =\nabla \times \mathbf {A} } | {\displaystyle \mathbf {E} =-\nabla \varphi -{\frac {\partial \mathbf {A} }{\partial t}}} {\displaystyle \mathbf {B} =\nabla \times \mathbf {A} } | *Доказ*   Калі магнітнае поле роўнае ротару вектарнага патэнцыялу, то дывергенцыя аўтаматычна роўная нулю: {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {B} =\nabla \cdot [\nabla \times \mathbf {A} ]=[\nabla \times \nabla ]\cdot \mathbf {A} =0.} Падстаўляючы выраз для напружанасці электрычнага поля ў закон Фарадэя, напрыклад, у сістэме СІ, атрымліваем: {\displaystyle \nabla \times \mathbf {E} =\nabla \times \left(-\nabla \varphi -{\frac {\partial \mathbf {A} }{\partial t}}\right)=-\nabla \times {\frac {\partial \mathbf {A} }{\partial t}}=-{\frac {\partial \mathbf {B} }{\partial t}}.} Пры дадзеных электрычным {\displaystyle \mathbf {E} } і магнітным {\displaystyle \mathbf {B} } палях, скалярны і вектарны патэнцыялы вызначаны неадназначна. Калі {\displaystyle \psi \ } — адвольная функцыя каардынат і часу, то наступнае пераўтварэнне не зменіць значэнне палёў: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \mathbf {A} \rightarrow \mathbf {A} +\nabla \psi } {\displaystyle \varphi \rightarrow \varphi -{\frac {1}{c}}\,{\frac {\partial \psi }{\partial t}}} | {\displaystyle \mathbf {A} \rightarrow \mathbf {A} +\nabla \psi } {\displaystyle \varphi \rightarrow \varphi -{\frac {\partial \psi }{\partial t}}.} | Падобныя пераўтварэнні іграюць важную ролю ў квантавай электрадынаміцы і ляжаць у аснове лакальнай калібравальнай сіметрыі электрамагнітнага ўзаемадзеяння. Лакальная калібравальная сіметрыя ўводзіць залежнасць ад каардынат і часу ў фазу глабальнай калібравальнай сіметрыі, якая, у сілу тэарэмы Нётэр, прыводзіць да закона захавання зараду. Неадназначнасць вызначэння патэнцыялаў аказваецца зручнай для накладання на іх дадатковых умоў, так званай каліброўкі. Дзякуючы гэтаму, ўраўненні электрадынамікі прымаюць прасцейшы выгляд. Разгледзім, напрыклад, ураўненні Максвелла ў аднародных і ізатропных асяроддзях з дыэлектрычнай ({\displaystyle \varepsilon }) і магнітнай ({\displaystyle \mu \ }) пранікальнасцямі. Для дадзеных {\displaystyle \varphi } і {\displaystyle \mathbf {A} } заўсёды можна падабраць такую ​​функцыю {\displaystyle f}, каб выконвалася *калібравальная ўмова Лорэнца*: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {A} +{\frac {\varepsilon \mu }{c}}\,{\frac {\partial \varphi }{\partial t}}=0} | {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {A} +{\frac {\varepsilon \mu }{c^{2}}}\,{\frac {\partial \varphi }{\partial t}}=0.} | У гэтым выпадку тыя ўраўненні Максвела, што засталіся, ў аднародных і ізатропных асяроддзях можна запісаць у наступным выглядзе: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \square \phi =-4\pi \,{\frac {\rho }{\varepsilon }}} {\displaystyle \square \mathbf {A} =-{\frac {4\pi }{c}}\,\mu \,\mathbf {j} } | {\displaystyle \square \phi =-{\frac {\rho }{\varepsilon \varepsilon \_{0}}}} {\displaystyle \square \mathbf {A} =-\mu \mu \_{0}\,\mathbf {j} ,} | дзе {\displaystyle \square } — аператар Д'Аламбера, які і ў сістэме СГС, і ў сістэме СІ мае выгляд: {\displaystyle \square =\Delta -{\frac {\varepsilon \mu }{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}}{\partial t^{2}}}.} Такім чынам, 8 ураўненняў Максвела для кампанент электрамагнітнага поля (2 вектарныя і 2 скалярныя) пры дапамозе патэнцыялаў можна звесці да 4 ураўненняў (скалярнага для {\displaystyle \varphi } і вектарнага для {\displaystyle \mathbf {A} }). Рашэнні гэтых ураўненняў для кропкавага зараду, які рухаецца адвольным чынам, называюцца патэнцыяламі Ліенара — Віхерта. Можна ўвесці і іншыя каліброўкі. Так, для рашэння шэрагу задач зручнай аказваецца кулонаўская каліброўка: {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {A} =0} У гэтым выпадку: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \Delta \phi =-4\pi \,{\frac {\rho }{\varepsilon }}} {\displaystyle \square \mathbf {A} =-{\frac {4\pi }{c}}\,\mu \,\mathbf {j} \_{\bot }} | {\displaystyle \Delta \phi =-{\frac {\rho }{\varepsilon \varepsilon \_{0}}}} {\displaystyle \square \mathbf {A} =-\mu \mu \_{0}\,\mathbf {j} \_{\bot },} | , дзе {\displaystyle \mathbf {j} \_{\bot }} — саленаідальная частка току ({\displaystyle \nabla \mathbf {\cdot } {j}\_{\bot }=0}). Першае ўраўненне апісвае імгненнае (без запазнення) дзеянне кулонаўскай сілы, бо кулонаўская каліброўка неінварыянтная адносна пераўтварэнняў Лорэнца. Пры гэтым энергію кулонаўскага ўзаемадзеяння можна аддзяліць ад астатніх узаемадзеянняў, што спрашчае квантаванне поля ў гамільтанавым фармалізме. Вектарны патэнцыял іграе вялікую ролю ў электрадынаміцы і ў квантавай тэорыі поля, аднак для даследавання працэсаў распаўсюджвання электрамагнітных хваль пры адсутнасці токаў і зарадаў яго ўвядзенне часта не прыводзіць да спрашчэння сістэмы, а зводзіцца да простай замены вектараў электрычнага і магнітнага поля на іншы аналагічны вектар, які апісваецца тымі ж ураўненнямі. Так, для гарманічных палёў вектарны патэнцыял будзе проста прапарцыянальны электрычнаму полю (скалярны патэнцыял пры гэтым можна прыняць роўным нулю). ### Вектары Герца * У 1887 годзе Генрых Герц прапанаваў замест непасрэднага рашэння **ўраўненняў Максвела** для двух вектарных функцый электрычнага і магнітнага палёў або скалярнага і вектарнага патэнцыялаў перайсці да новай адзінай вектарнай функцыі, якая цяпер носіць назву *электрычнага вектара Герца* {\displaystyle {\mathbf {\Pi } }^{e}} і дазваляе ў некаторых выпадках спрасціць рашэнне электрадынамічных задач, зводзячы іх да рашэння скалярнага хвалевага ўраўнення. | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \varphi =-\nabla \cdot \mathbf {\Pi } ^{e},} {\displaystyle \mathbf {A} ={\frac {\varepsilon \mu }{c}}{\frac {\partial \mathbf {\Pi } ^{e}}{\partial t}},} | {\displaystyle \varphi =-\nabla \cdot \mathbf {\Pi } ^{e},} {\displaystyle \mathbf {A} ={\frac {\varepsilon \mu }{c^{2}}}{\frac {\partial \mathbf {\Pi } ^{e}}{\partial t}},} | | {\displaystyle \mathbf {E} ^{e}=\nabla (\nabla \cdot \mathbf {\Pi } ^{e})-{\frac {\mu \varepsilon }{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}\mathbf {\Pi } ^{e}}{\partial t^{2}}},} {\displaystyle \mathbf {B} ^{e}={\frac {\mu \varepsilon }{c}}\nabla \times {\frac {\partial \mathbf {\Pi } ^{e}}{\partial t}}.} | {\displaystyle \mathbf {E} ^{e}=\nabla (\nabla \cdot \mathbf {\Pi } ^{e})-{\frac {\mu \varepsilon }{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}\mathbf {\Pi } ^{e}}{\partial t^{2}}},} {\displaystyle \mathbf {B} ^{e}={\frac {\mu \varepsilon }{c^{2}}}\nabla \times {\frac {\partial \mathbf {\Pi } ^{e}}{\partial t}}.} | Заўважым, што скалярны {\displaystyle \varphi } і вектарны {\displaystyle \mathbf {A} } патэнцыялы, выражаныя праз вектар Герца, аўтаматычна задавальняюць калібравальнай умове Лорэнца. Вектар Герца ўлічвае ўсе палі, звязаныя са свабоднымі зарадамі і іх токамі. Падстаўляючы выразы для палёў праз электрычны вектар у два апошнія ўраўненні Максвела, можна атрымаць: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \Delta \mathbf {\Pi } ^{e}-{\frac {\varepsilon \mu }{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}{\mathbf {\Pi } ^{e}}}{\partial t^{2}}}=-{\frac {4\pi }{\varepsilon }}\mathbf {P} \_{f},} {\displaystyle \Delta \mathbf {\Pi } ^{e}-{\frac {\mu }{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}{\mathbf {\Pi } ^{e}}}{\partial t^{2}}}=-{\frac {4\pi }{\varepsilon }}\left[\mathbf {P} +\mathbf {P} \_{f}\right].} | {\displaystyle \Delta \mathbf {\Pi } ^{e}-{\frac {\varepsilon \mu }{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}{\mathbf {\Pi } ^{e}}}{\partial t^{2}}}=-{\frac {1}{\varepsilon \varepsilon \_{0}}}\mathbf {P} \_{f},} {\displaystyle \Delta \mathbf {\Pi } ^{e}-{\frac {\mu }{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}{\mathbf {\Pi } ^{e}}}{\partial t^{2}}}=-{\frac {1}{\varepsilon \varepsilon \_{0}}}\left[\mathbf {P} +\mathbf {P} \_{f}\right].} | Тут уведзены вектар палярызацыі свабодных зарадаў і токаў: {\displaystyle \mathbf {j} \_{f}={\frac {\partial }{\partial t}}{\mathbf {P} }\_{f},~~~~~~~~~~~~~~~~\rho \_{f}=-\nabla \cdot {\mathbf {P} }\_{f},} (пры гэтым ураўненне непарыўнасці для зараду выконваецца аўтаматычна). Такім чынам, электрычны вектар Герца вызначаецца хвалевымі ўраўненнямі, у правай частцы якіх стаіць палярызавальнасць, абумоўленая свабоднымі, альбо свабоднымі і звязанымі зарадамі, г. зн. электрычнымі дыпольнымі момантамі. * У 1901 годзе парны электрычнаму вектару Герца магнітны вектар, які таксама традыцыйна называюць іменем Герца, увёў італьянскі фізік Аўгуста Рыгі. | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \varphi =0,} {\displaystyle \mathbf {A} =\nabla \times \mathbf {\Pi } ^{m},} | {\displaystyle \varphi =0,} {\displaystyle \mathbf {A} ={\frac {1}{c}}\nabla \times \mathbf {\Pi } ^{m},} | | {\displaystyle \mathbf {D} ^{m}=-{\frac {\varepsilon \mu }{c}}\nabla \times {\frac {\partial \mathbf {\Pi } ^{m}}{\partial t}},} {\displaystyle \mathbf {H} ^{m}=\nabla \times [\nabla \times \mathbf {\Pi } ^{m}].} | {\displaystyle \mathbf {D} ^{m}=-{\frac {\varepsilon \mu }{c^{2}}}\nabla \times {\frac {\partial \mathbf {\Pi } ^{m}}{\partial t}},} {\displaystyle \mathbf {H} ^{m}=\nabla \times [\nabla \times \mathbf {\Pi } ^{m}].} | А раз палі, якія апісваюцца магнітным вектарам Герца, не залежаць ад свабодных зарадаў і токаў, а магнітныя манаполі не выяўлены, то патэнцыялы задавальняюць каліброўцы Лорэнца ў выраджаным выглядзе — так званай кулонаўскай каліброўцы ({\displaystyle \varphi =0}, {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {A} =0}). Аналагічным чынам можна атрымаць ураўненні для магнітнага патэнцыялу Герца, падстаўляючы выражаныя праз яго палі ў трэцяе і чацвёртае ўраўненні Максвела без току: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \Delta \mathbf {\Pi } ^{m}-{\frac {\varepsilon \mu }{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}{\mathbf {\Pi } ^{m}}}{\partial t^{2}}}=0,} {\displaystyle \Delta \mathbf {\Pi } ^{m}-{\frac {\varepsilon }{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}{\mathbf {\Pi } ^{m}}}{\partial t^{2}}}=-{\frac {4\pi }{\mu }}\mathbf {M} .} | {\displaystyle \Delta \mathbf {\Pi } ^{m}-{\frac {\varepsilon \mu }{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}{\mathbf {\Pi } ^{m}}}{\partial t^{2}}}=0,} {\displaystyle \Delta \mathbf {\Pi } ^{m}-{\frac {\varepsilon }{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}{\mathbf {\Pi } ^{m}}}{\partial t^{2}}}=-{\frac {1}{\mu }}\mathbf {M} .} | Дзеянне вонкавых магнітных палёў, звязаных са знешнімі крыніцамі, можна ўлічыць, па аналогіі з электрычным вектарам Герца, увядзеннем у правыя часткі дадатковай магнітнай палярызацыі {\displaystyle \mathbf {M} \_{f}}. Такім чынам, вылучаецца два тыпы электрамагнітных палёў, якія выражаюцца праз электрычны і магнітны патэнцыялы Герца, а адвольнае поле можна прадставіць у выглядзе сумы такіх палёў. Палі, якія выражаюцца праз электрычны вектар Герца, носяць назву палёў электрычнага тыпу або папярочна-магнітных (TM) палёў, бо магнітнае поле для іх артаганальнае кірунку вектара Герца. Адпаведна, палі, якія выражаюцца праз магнітны вектар Герца, называюць палямі магнітнага тыпу або папярочна-электрычнымі палямі (TЕ), электрычнае поле ў якіх артаганальнае спараджаючаму вектару Герца. Палі TM можна прадставіць як палі, якія спараджаюцца размеркаванымі ў прасторы электрычнымі дыполямі, а палі TE, адпаведна, магнітнымі. Вектарныя патэнцыялы Герца, у сваю чаргу, у многіх выпадках можна выразіць праз скалярныя патэнцыялы. ### Патэнцыялы Дэбая У электрадынаміцы шырока выкарыстоўваюцца скалярныя патэнцыялы, прапанаваныя Дэбаем. Хвалевае ўраўненне ўяўляе сабой сістэму трох звязаных скалярных ураўненняў, якія распадаюцца на тры скалярных ураўненні Гельмгольца толькі ў дэкартавай сістэме каардынат. Дзеля зручнасці пошуку рашэнняў, адпаведных межавым ўмовам, пажадана выбіраць каардынатныя сістэмы, каардынатныя паверхні якіх блізкія або супадаюць з паверхнямі меж. Адзін з падыходаў да рашэння вектарнага ўраўнення Гельмгольца заключаецца ва ўвядзенні скалярных функцый {\displaystyle \psi \,}, якія задавальняюць скалярнае хвалевае ўраўненне Гельмгольца, і праз якія затым можна выразіць вектарныя палі: {\displaystyle \nabla ^{2}{\psi }+k^{2}\psi =0.} {\displaystyle {\mathbf {M} }\_{\psi }=\nabla \times ({\mathbf {f} }\psi ),} {\displaystyle {\mathbf {N} }\_{\psi }={\frac {1}{k}}\nabla \times \nabla \times ({\mathbf {f} }\psi ),} {\displaystyle {\mathbf {L} }\_{\psi }=\nabla \psi .} Тут {\displaystyle \mathbf {f} } — некаторая вектарная функцыя каардынат. Вектар {\displaystyle {\mathbf {L} }\_{\psi }}, апісвае патэнцыяльную частку поля і яго можна прыняць роўным нулю пры адсутнасці свабодных зарадаў. Калі для некаторай артаганальнай каардынатнай сістэмы існуе функцыя {\displaystyle {\mathbf {f} }({\mathbf {r} })}, прапарцыянальная каардынатнаму вектару, то адвольнае вектарнае поле, якое адпавядае вектарнаму ўраўненню Гельмгольца ў гэтай сістэме, можна прадставіць у выглядзе сумы вектарных функцый, прапарцыянальных вектарам {\displaystyle {\mathbf {M} }\_{\psi }} і {\displaystyle {\mathbf {N} }\_{\psi }}. Як вынікае з ураўненняў Максвела, электрычнаму полю, прапарцыянальнаму {\displaystyle {\mathbf {M} }\_{\psi }}, адпавядае магнітнае поле тыпу {\displaystyle {\mathbf {N} }\_{\psi }} і наадварот. Пры гэтым вектарныя патэнцыялы {\displaystyle {\mathbf {f} }\psi } адпавядаюць вектарам Герца. У гэтым выпадку поле, прапарцыянальнае {\displaystyle {\mathbf {M} }\_{\psi }}, нармальнае вектару {\displaystyle {\mathbf {f} }}, таму яго кампаненты з'яўляюцца тангенцыяльнымі да адпаведнай {\displaystyle {\mathbf {f} }} каардынатнай паверхні. Калі межы ў задачы, што рашаецца, супадаюць з адной з такіх каардынатных паверхняў, то задавальненне межавых ўмоў істотна спрашчаецца. Такое прадстаўленне магчыма толькі для абмежавага мноства артаганальных каардынатных сістэм. У дэкартавай сістэме каардынат у якасці вектара {\displaystyle {\mathbf {f} }} можа выступаць любы каардынатны вектар. Адпаведныя рашэнні ўяўляюць сабой плоскія хвалі. Для цыліндрычнай сістэмы каардынат {\displaystyle {\mathbf {f} }={\mathbf {i} }\_{z}}, для сферычнай {\displaystyle {\mathbf {f} }={\mathbf {r} }}. Акрамя таго, такое прадстаўленне магчыма ў канічнай, а таксама адносна восі {\displaystyle z} ў парабалічнай і эліптычнай цыліндрычных сістэмах каардынат. ### Вектары Рымана — Зільберштэйна Калі ўвесці камплексны вектар Рымана — Зільберштэйна {\displaystyle \mathbf {F} } і камплексна спалучаны яму вектар {\displaystyle \mathbf {F} ^{\*}}: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \mathbf {F} ={\frac {1}{\sqrt {8\pi }}}\left[{\sqrt {\epsilon }}\mathbf {E} +i{\sqrt {\mu }}\mathbf {H} \right],} | {\displaystyle \mathbf {F} ={\frac {1}{\sqrt {2}}}\left[{\sqrt {\varepsilon \varepsilon \_{0}}}\mathbf {E} +i{\sqrt {\mu \mu \_{0}}}\mathbf {H} \right],} | то ўраўненні Максвелла зводзяцца да двух: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {F} ={\sqrt {\frac {2\pi }{\varepsilon }}}\rho ,} {\displaystyle \nabla \times \mathbf {F} =i{\sqrt {2\pi \mu }}\mathbf {j} +i{\frac {\sqrt {\varepsilon \mu }}{c}}{\frac {\partial \mathbf {F} }{\partial t}}.} | {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {F} ={\sqrt {\frac {1}{2\varepsilon \varepsilon \_{0}}}}\rho ,} {\displaystyle \nabla \times \mathbf {F} =i{\sqrt {\frac {\mu \mu \_{0}}{2}}}\mathbf {j} +i{\frac {\sqrt {\varepsilon \mu }}{c}}{\frac {\partial \mathbf {F} }{\partial t}}.} | Пры адсутнасці іншых зарадаў і токаў застаецца толькі другое ўраўненне (першае з-за роўнасці дывергенцыі ротара нулю ў гэтым выпадку задавальняецца аўтаматычна з дакладнасцю да незалежнай ад часу кампаненты): {\displaystyle \nabla \times \mathbf {F} =i{\frac {\sqrt {\varepsilon \mu }}{c}}{\frac {\partial \mathbf {F} }{\partial t}}.} У адрозненне ад хвалевага ўраўнення, якое атрымліваецца ў гэтым выпадку для вектараў поля або патэнцыялу, апошняе вектарнае дыферэнцыяльнае ўраўненне мае першы, а не другі парадак і таму ў шэрагу выпадкаў можа быць прасцейшым для рашэння. Для гарманічнага поля з залежнасцю {\displaystyle \mathbf {F} =\mathbf {F} ^{\pm }e^{\pm i\omega t}} вектар {\displaystyle \mathbf {F} } з'яўляецца уласным вектарам аператара ротара: {\displaystyle \nabla \times \mathbf {F} ^{\pm }=\mp k\mathbf {F} ^{\pm }.} Пры выбранай нарміроўцы {\displaystyle \mathbf {F} } мае сэнс камплекснай амплітуды электрамагнітнага поля, а яго квадрат модуля {\displaystyle w=|\mathbf {F} |^{2}\equiv \mathbf {F} ^{\*}\mathbf {F} =w\_{E}+w\_{H}} мае сэнс шчыльнасці энергіі поля. Вектар Пойнтынга: {\displaystyle \mathbf {S} =-{\frac {ic}{\sqrt {\varepsilon \mu }}}{\mathbf {F} }^{\*}\times {\mathbf {F} }.} Вектары {\displaystyle \mathbf {F} } і {\displaystyle \mathbf {F} ^{\*}} можна інтэрпрэтаваць як хвалевыя функцыі цыркулярна палярызаваных фатонаў. Каварыянтная фармулёўка ----------------------- З сучаснага пункту гледжання, чатырохмерная каварыянтная фармулёўка электрадынамікі, і ў прыватнасці — запіс ураўненняў Максвела ў такім выглядзе, з'яўляецца фізічна найбольш фундаментальнай. Практычна яна прыводзіць, акрамя відавочнай каварыянтнасці, да значна большай кампактнасці ўраўненняў, а значыць пэўнай прыгажосці і ў шэрагу выпадкаў зручнасці, і больш арганічна і прама ўключае ў сябе адзінства электрамагнітнага поля. Пад каварыянтнай фармулёўкай разумеюць два прама і непасрэдна звязаныя варыянты, якія, аднак, адрозніваюцца: Лорэнц-каварыянтная фармулёўка ў плоскай прасторы-часе Мінкоўскага і агульнакаварыянтная фармулёўка для агульнага выпадку скрыўлення прасторы-часу (якая звычайна разглядаецца ў кантэксце агульнай тэорыі адноснасці). Другі варыянт адрозніваецца ад першага тым, што метрыка прасторы-часу ў ім не сталая (што можа азначаць як прысутнасць гравітацыі, так і проста выкарыстанне шырэйшага класа каардынат, напрыклад, адпаведных неінерцыяльным сістэмам адліку), і шмат у чым зводзіцца да замены звычайных вытворных па (чатырохмерных) каардынатах на каварыянтныя вытворныя (у значнай частцы выпадкаў гэта зводзіцца да механічнай замены першых на другія). Акрамя іншага, другі варыянт дазваляе даследаваць узаемадзеянне электрамагнітнага поля з гравітацыяй. * Ніжэй спачатку разгледжаны (як больш просты) першы варыянт — варыянт лорэнц-каварыянтнай фармулёўкі ў плоскай прасторы-часе. ### Чатырохмерныя вектары Пры каварыянтным запісе ўраўненняў электрадынамікі ажыццяўляецца пераход ад трохмерных вектараў і скаляраў да чатырохмерных вектараў (4-вектары). Незалежна ад сістэмы адзінак, чатырохмерныя каардынаты (4-вектар каардынат, у кампаненты якога ўваходзяць час і трохмерныя прасторавыя каардынаты), вытворная па гэтых каардынатах (4-вытворная) і шчыльнасць току вызначаюцца наступным чынам: {\displaystyle x^{\alpha }=(ct,~\mathbf {r} )=(ct,x,y,z),} {\displaystyle \partial \_{\alpha }={\frac {\partial }{\partial x^{\alpha }}}={\Bigl (}{\frac {1}{c}}\,{\frac {\partial }{\partial t}},~\nabla {\Bigr )}={\Bigl (}{\frac {1}{c}}\,{\frac {\partial }{\partial t}},{\frac {\partial }{\partial x}},{\frac {\partial }{\partial y}},{\frac {\partial }{\partial z}}{\Bigr )},} {\displaystyle j^{\alpha }=\rho {\frac {dx^{\alpha }}{dt}}=(c\rho ,~\mathbf {j} )=(c\rho ,j\_{x},j\_{y},j\_{z}).} Індэкс 4-вектара прымае значэнні {\displaystyle \alpha =0,1,2,3\ }. У кампанентным запісе вектара спачатку ідзе нулявая кампанента, затым — прасторавыя. Напрыклад, час роўны {\displaystyle t=x^{0}/c\ }, а шчыльнасць зараду {\displaystyle \rho =j^{0}/c\ }. У выніку гэтых азначэнняў, закон захавання зараду ў каварыянтнай форме прымае наступны выгляд: {\displaystyle \partial \_{\alpha }j^{\alpha }=0.} Тут выкарыстоўваецца наступнае правіла (правіла Эйнштэйна): калі індэкс паўтараецца, то ў формуле маецца на ўвазе сумаванне ад 0 да 3. *Прыклад*   Прыведзенае вышэй ураўненне з'яўляецца кампактным запісам ураўнення непарыўнасці: {\displaystyle \partial \_{0}j^{0}+\partial \_{1}j^{1}+\partial \_{2}j^{2}+\partial \_{3}j^{3}={\frac {\partial \rho }{\partial t}}+\nabla \mathbf {j} =0.} Увядзем 4-вектар патэнцыялу, які мае ў сістэмах СГС і СІ наступныя кампаненты: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle A^{\alpha }=(\varphi ,~~\mathbf {A} )} {\displaystyle A\_{\alpha }=(\varphi ,-\mathbf {A} )} | {\displaystyle A^{\alpha }=(\varphi /c,~~\mathbf {A} )} {\displaystyle A\_{\alpha }=(\varphi /c,-\mathbf {A} )} | Пры каварыянтным запісе мае значэнне, дзе стаіць індэкс у 4-вектара. Калі індэкс знаходзіцца ўнізе, то такі вектар называецца каварыянтным вектарам (або кавектарам), і яго прасторавыя кампаненты маюць адваротны знак у параўнанні з кампанентамі 4-вектара. Узняцце і апусканне індэксаў праводзіцца пры дапамозе метрычнага тэнзара {\displaystyle A\_{\alpha }=g\_{\alpha \beta }A^{\beta }\ }, які ў чатырохмернай прасторы Мінкоўскага мае дыяганальны выгляд з сігнатурай:{\displaystyle g\_{\alpha \beta }=g^{\alpha \beta }={\rm {diag}}(1,-1,-1,-1)\ }. З дапамогай такога вызначэння 4-вектара патэнцыялу, калібравальную ўмову Лорэнца ў каварыянтнай форме можна запісаць наступным чынам: {\displaystyle \partial \_{\alpha }A^{\alpha }=0.} Калі гэта ўмова выконваецца, то ўраўненні Максвела для патэнцыялаў у вакууме пры наяўнасці зарадаў і токаў прымаюць выгляд: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \partial ^{2}A^{\alpha }={\frac {4\pi }{c}}\,j^{\alpha }} | {\displaystyle \partial ^{2}A^{\alpha }=\mu \_{0}\,j^{\alpha }}, | дзе {\displaystyle \partial ^{2}} — аператар Даламбера з адваротным знакам: {\displaystyle \partial ^{2}=\partial \_{\alpha }\partial ^{\alpha }=-\square ={\frac {1}{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}}{\partial t^{2}}}-\Delta .} Нулявая кампанента ўраўненняў Максвела для 4-вектара патэнцыялу адпавядае ўраўненню для {\displaystyle \varphi }, а прасторавая — для {\displaystyle \mathbf {A} }. ### Тэнзар электрамагнітнага поля Вызначым каварыянтны тэнзар электрамагнітнага поля пры дапамозе вытворнай ад 4-вектара патэнцыялу: {\displaystyle F\_{\alpha \beta }=\partial \_{\alpha }A\_{\beta }-\partial \_{\beta }A\_{\alpha }.} Яўна гэты антысіметрычны тэнзар ({\displaystyle F\_{\alpha \beta }=-F\_{\beta \alpha }\ }) можна прадставіць у наступным выглядзе: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle F\_{\alpha \beta }=\left({\begin{matrix}0&E\_{x}&E\_{y}&E\_{z}\\-E\_{x}&0&-B\_{z}&B\_{y}\\-E\_{y}&B\_{z}&0&-B\_{x}\\-E\_{z}&-B\_{y}&B\_{x}&0\end{matrix}}\right),} | {\displaystyle F\_{\alpha \beta }=\left({\begin{matrix}0&E\_{x}/c&E\_{y}/c&E\_{z}/c\\-E\_{x}/c&0&-B\_{z}&B\_{y}\\-E\_{y}/c&B\_{z}&0&-B\_{x}\\-E\_{z}/c&-B\_{y}&B\_{x}&0\end{matrix}}\right).} | Часавыя кампаненты тэнзара складаюцца з кампанент напружанасці электрычнага поля, а прасторавыя — магнітнага, што можна запісаць наступным чынам: {\displaystyle F\_{\alpha \beta }=(\mathbf {E} ,\mathbf {B} )}. У тэнзары электрамагнітнага поля з верхнімі індэксамі змяняецца знак у нулявых кампанент (гэта значыць перад кампанентамі электрычнага поля): {\displaystyle F^{\alpha \beta }=(-\mathbf {E} ,\mathbf {B} )}. Выкарыстоўваючы азначэнне тэнзара электрамагнітнага поля, нескладана праверыць выкананне наступнай тоеснасці: {\displaystyle \partial \_{\alpha }F\_{\beta \gamma }+\partial \_{\beta }F\_{\gamma \alpha }+\partial \_{\gamma }F\_{\alpha \beta }=0.} Яго можна перапісаць ў кампактнейшым выглядзе, увёўшы дуальны тэнзар электрамагнітнага поля: {\displaystyle \partial \_{\alpha }{\tilde {F}}^{\alpha \beta }=0,\qquad {\tilde {F}}^{\alpha \beta }={\frac {1}{2}}\epsilon ^{\alpha \beta \gamma \delta }\,F\_{\gamma \delta },} дзе {\displaystyle \epsilon ^{\alpha \beta \gamma \delta }\ } — антысіметрычны сімвал Леві-Чывіты ({\displaystyle \epsilon ^{0123}=1\ }). Гэта ўраўненне з'яўляецца каварыянтным запісам закона Гауса для магнітнага поля і закона электрамагнітнай індукцыі Фарадэя. Кампаненты дуальнага тэнзара {\displaystyle {\tilde {F}}\_{\alpha \beta }} атрымліваюцца з тэнзара {\displaystyle F\_{\alpha \beta }\,}, у выніку перастаноўкі электрычнага і магнітнага палёў: {\displaystyle {\tilde {F}}\_{\alpha \beta }=(\mathbf {B} ,-\mathbf {E} )}, {\displaystyle {\tilde {F}}^{\alpha \beta }=(-\mathbf {B} ,-\mathbf {E} )}. Поўная сістэма ўраўненняў Максвела ў каварыянтнай форме мае выгляд: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \partial \_{\alpha }{\tilde {F}}^{\alpha \beta }=0} {\displaystyle \partial \_{\alpha }F^{\alpha \beta }={\frac {4\pi }{c}}j^{\beta },} | {\displaystyle \partial \_{\alpha }{\tilde {F}}^{\alpha \beta }=0} {\displaystyle \partial \_{\alpha }F^{\alpha \beta }=\mu \_{0}\,j^{\beta }.} | Па індэксу {\displaystyle \alpha \ }, які ўваходзіць у формулу двойчы, праводзіцца сумаванне ад 0 да 3, а ў правай частцы другога ўраўнення знаходзіцца 4-вектар току. Нулявая кампанента гэтага ўраўнення адпавядае закону Гауса, а прасторавыя — закону Ампера — Максвела. Пры дапамозе тэнзара электрамагнітнага поля можна атрымаць законы пераўтварэнняў кампанент электрычнага і магнітнага палёў пры іх вымярэнні адносна розных інерцыяльных сістэм адліку: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle E'\_{y}=\gamma \,\left(E\_{y}-{u \over c}\,B\_{z}\right),~~~E'\_{z}=\gamma \,\left(E\_{z}+{u \over c}\,B\_{y}\right),} {\displaystyle B'\_{y}=\gamma \,\left(B\_{y}+{u \over c}\,E\_{z}\right),~~~B'\_{z}=\gamma \,\left(B\_{z}-{u \over c}\,E\_{y}\right),} | {\displaystyle E'\_{y}=\gamma \,(E\_{y}-u\,B\_{z}),~~~E'\_{z}=\gamma \,(E\_{z}+u\,B\_{y}),} {\displaystyle B'\_{y}=\gamma \,\left(B\_{y}+{u \over c^{2}}\,E\_{z}\right),~~B'\_{z}=\gamma \,\left(B\_{z}-{u \over c^{2}}\,E\_{y}\right),} | дзе «штрыхаваныя» велічыні вымяраюцца адносна сістэмы адліку, якая рухаецца ўздоўж восі {\displaystyle x\,}, з хуткасцю {\displaystyle u\,}, адносна сістэмы, у якой вымяраюцца «не штрыхаваныя» кампаненты палёў, а {\displaystyle \gamma =1/{\sqrt {1-u^{2}/c^{2}}}} — множнік ​​Лорэнца. Кампаненты палёў уздоўж напрамку адноснага руху інерцыяльных сістэм адліку застаюцца нязменнымі: {\displaystyle E'\_{x}=E\_{x},~~B'\_{x}=B\_{x}}. Ураўненні Максвела ў вакууме інварыянтныя адносна пераўтварэнняў Лорэнца. Гэта паслужыла адным са штуршкоў да стварэння спецыяльнай тэорыі адноснасці. Электрычнае і магнітнае палі розным чынам змяняюцца пры інверсіі восей прасторавай сістэмы каардынат. Электрычнае поле з'яўляецца палярным вектарам, а магнітнае — аксіяльным вектарам. Можна пабудаваць дзве інварыянтныя адносна пераўтварэнняў Лорэнца велічыні: {\displaystyle F\_{\alpha \beta }F^{\alpha \beta }=\mathrm {inv} \qquad \varepsilon ^{\alpha \beta \gamma \delta }F\_{\alpha \beta }F\_{\gamma \delta }=\mathrm {inv} .} Першы інварыянт з'яўляецца скалярам, а другі — псеўдаскалярам, гэта значыць змяняе свой ​​знак пры інверсіі каардынатных восей. ### Лагранжыян Дзеянне {\displaystyle S\ } і лагранжыян (функцыя Лагранжа) {\displaystyle L\ } для пробнага зараду, які рухаецца ў вонкавым электрамагнітным полі ў сістэме СГС і СІ маюць выгляд: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle S=\int (-mc\,ds~-~{\frac {q}{c}}\,A\_{\alpha }\,dx^{\alpha })} {\displaystyle L=-mc^{2}{\sqrt {1-{\frac {\mathbf {u^{2}} }{c^{2}}}}}+{\frac {q}{c}}\,\mathbf {A} \cdot \mathbf {u} -q\varphi } | {\displaystyle S=\int (-mc\,ds~-~q\,A\_{\alpha }\,dx^{\alpha })} {\displaystyle L=-mc^{2}{\sqrt {1-{\frac {\mathbf {u^{2}} }{c^{2}}}}}+q\,\mathbf {A} \cdot \mathbf {u} -q\varphi } | дзе: * {\displaystyle m\ } — маса часціцы (у адзінках СІ — кг); * {\displaystyle \mathbf {u} } — яе хуткасць (у адзінках СІ — м/с); * {\displaystyle q\ } — зарад часціцы (у адзінках СІ — Кл); * {\displaystyle ds={\sqrt {dx\_{\alpha }dx^{\alpha }}}} — 4-х інтэрвал. Ураўненні руху зараду пад уздзеяннем сілы Лорэнца ў каварыянтным запісе маюць выгляд: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle mc{\frac {d^{2}x^{\alpha }}{ds^{2}}}={\frac {q}{c}}\,F^{\alpha \beta }\,{\frac {dx\_{\beta }}{ds}}} | {\displaystyle mc{\frac {d^{2}x^{\alpha }}{ds^{2}}}=q\,F^{\alpha \beta }\,{\frac {dx\_{\beta }}{ds}}.} | Ураўненні Максвела атрымліваюцца з прынцыпу найменшага дзеяння, у якім дынамічнымі зменнымі з'яўляюцца 4-х патэнцыялы электрамагнітнага поля {\displaystyle A^{\alpha }\ }. Пры гэтым выкарыстоўваецца наступны каварыянтны выраз для дзеяння: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle S=-{\frac {1}{16\pi c}}\int F\_{\alpha \beta }F^{\alpha \beta }\,d^{4}x-{\frac {1}{c^{2}}}\int A\_{\alpha }\,j^{\alpha }\,d^{4}x} | {\displaystyle S=-{\frac {1}{4\mu \_{0}}}\int F\_{\alpha \beta }F^{\alpha \beta }\,d^{4}x-\int A\_{\alpha }\,j^{\alpha }\,d^{4}x,} | дзе інтэграванне ажыццяўляецца па інварыянтным 4-аб'ёме {\displaystyle d^{4}x=c\,dt\,dv}. ### Запіс пры дапамозе дыферэнцыяльных форм Асноўны артыкул: **Дыферэнцыяльныя формы ў электрамагнетызме** Ураўненні Максвела ў каварыянтнай форме, як і вектарнае прадстаўленне ў трохмернай прасторы, можна запісаць у «бязіндэкснай форме». Для гэтага ўводзіцца аперацыя вонкавага здабытку {\displaystyle \wedge }, якая мае ўласцівасць антысіметрычнасці {\displaystyle \mathrm {d} x^{\alpha }\wedge \mathrm {d} x^{\beta }=-\mathrm {d} x^{\beta }\wedge \mathrm {d} x^{\alpha }}. Вонкавы здабытак дазваляе запісваць згорнутыя па ўсіх індэксах выразы з антысіметрычнымі тэнзарамі, такімі як {\displaystyle F\_{\alpha \beta }\ }. Пры гэтым узнікаюць аб'екты, якія называюцца дыферэнцыяльнымі формамі (ці проста формамі). 1-форма патэнцыялу поля вызначаецца наступным чынам (па індэксу {\displaystyle \alpha \ } — сума ад 0 да 3): {\displaystyle \mathrm {A} =A\_{\alpha }\mathrm {d} x^{\alpha }\ .} З 1-формы, пры дапамозе аперацыі вокавага дыферэнцыявання {\displaystyle \mathrm {d} \ }, атрымліваецца 2-форма электрамагнітнага поля (ці 2-форма Фарадэя): {\displaystyle \mathrm {F} =\mathrm {d} \,\mathrm {A} =\mathrm {d} A\_{\alpha }\wedge \mathrm {d} x^{\alpha }=\partial \_{\beta }A\_{\alpha }~\mathrm {d} x^{\beta }\wedge \mathrm {d} x^{\alpha }={\frac {1}{2}}F\_{\alpha \beta }~\mathrm {d} x^{\alpha }\wedge \mathrm {d} x^{\beta }.} Аперацыя вонкавага дыферэнцыявання мае ўласцівасць {\displaystyle \mathrm {d} ^{2}=0\ }, што прыводзіць да закона Гауса для магнітнага поля і закону Фарадэя: {\displaystyle \mathrm {d} \,\mathrm {F} =\mathrm {d} ^{2}\,\mathrm {A} ={\frac {1}{2}}\,\partial \_{\gamma }F\_{\alpha \beta }\,\mathrm {d} x^{\gamma }\wedge \mathrm {d} x^{\alpha }\wedge \mathrm {d} x^{\beta }={\frac {1}{6}}\,(\partial \_{\gamma }F\_{\alpha \beta }+\partial \_{\alpha }F\_{\beta \gamma }+\partial \_{\beta }F\_{\gamma \alpha })~\mathrm {d} x^{\alpha }\wedge \mathrm {d} x^{\beta }\wedge \mathrm {d} x^{\gamma }=0.} Для запісу астатніх ураўненняў Максвела ўводзіцца дуальная да {\displaystyle \mathrm {F} \ } 2-форма {\displaystyle ^{\*}\mathrm {F} \ }, якая таксама называецца 2-формай Максвела: {\displaystyle ~^{\*}\mathrm {F} ={\frac {1}{2}}\,{\tilde {F}}\_{\alpha \beta }~\mathrm {d} x^{\alpha }\wedge \mathrm {d} x^{\beta }={\frac {1}{4}}\,F^{\alpha \beta }\,\epsilon \_{\alpha \beta \gamma \delta }~\mathrm {d} x^{\gamma }\wedge \mathrm {d} x^{\delta },} і 3-форма току: {\displaystyle ^{\*}\mathrm {J} =-{\frac {1}{3!}}\,j^{\alpha }\,\epsilon \_{\alpha \beta \gamma \delta }~\mathrm {d} x^{\beta }\wedge \mathrm {d} x^{\gamma }\wedge \mathrm {d} x^{\delta },} дзе {\displaystyle \epsilon \_{\alpha \beta \gamma \delta }\ } — абсалютны антысіметрычны сімвал Леві-Чывіты ({\displaystyle \epsilon \_{0123}=-1\ }). Згортка з сімвалам Леві-Чывіты вонкавага здабытку дыферэнцыялаў называецца аператарам зоркі Ходжа. У гэтых абазначэннях ураўненні Максвелла ў сістэмах СГС і СІ прымаюць наступны выгляд: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \mathrm {d} \,\mathrm {F} =0,} {\displaystyle \mathrm {d} ^{\*}\mathrm {F} ={\frac {4\pi }{c}}\,^{\*}\mathrm {J} ,} | {\displaystyle \mathrm {d} \,\mathrm {F} =0,} {\displaystyle \mathrm {d} ^{\*}\mathrm {F} =\mu \_{0}\,^{\*}\mathrm {J} .} | *Доказ*   Каб паказаць эквівалентнасць гэтых ураўненняў ураўненням Максвела, неабходна запісаць іх у трохмернай вектарнай форме. У гэтым выпадку, у сістэме СГС, ток і 2-форма Максвела маюць выгляд: {\displaystyle ^{\*}\mathrm {J} =c\rho \mathrm {d} v-\mathbf {j} \mathrm {d} \mathbf {s} \wedge \mathrm {d} t\,c,~~~~~~~~~~~~~~~~~^{\*}\mathrm {F} =\mathbf {E} \mathrm {d} \mathbf {s} -\mathbf {B} \mathrm {d} \mathbf {r} \wedge \mathrm {d} t\,c,} дзе {\displaystyle \mathrm {d} v=\mathrm {d} x\wedge \mathrm {d} y\wedge \mathrm {d} z} — трохмерны аб'ём, а {\displaystyle \mathrm {d} \mathbf {s} =(\mathrm {d} y\wedge \mathrm {d} z,~\mathrm {d} z\wedge \mathrm {d} x,\mathrm {d} x\wedge \mathrm {d} y)} — вектар плошчы паверхні ў трохмернай прасторы. А раз: {\displaystyle \mathrm {d} ^{\*}\mathrm {F} =(\nabla \mathbf {E} )\mathrm {d} v+{\Bigl (}{\frac {1}{c}}{\frac {\partial \mathbf {E} }{\partial t}}-\nabla \times \mathbf {B} {\Bigr )}\mathrm {d} \mathbf {s} \wedge \mathrm {d} t\,c.} то, з улікам ураўненняў Максвела ў дыферэнцыяльнай форме, атрымаем {\displaystyle ^{\*}\mathrm {J} \ }. З улікам тоеснасці {\displaystyle \mathrm {d} ^{2}=0\ }, апошняе ўраўненне Максвела, запісанае пры дапамозе дыферэнцыяльных форм, адразу прыводзіць да ураўнення непарыўнасці (закону захавання зараду) : {\displaystyle \mathrm {d} ^{\*}\mathrm {J} =0\ .} У такой форме ўраўненні Максвела застаюцца справядлівымі і на адвольнай 4-мернай мнагастайнасці, напрыклад, у скрыўленнай прасторы-часе агульнай тэорыі адноснасці. У гэтым выпадку, у суадносінах дадаткова з'яўляецца вызначнік метрычнага тэнзара {\displaystyle g}. Напрыклад, для току і вонкавага дыферэнцыявання: {\displaystyle ^{\*}\mathrm {J} =-{\frac {1}{3!}}\,j^{\alpha }{\sqrt {-g}}\,\epsilon \_{\alpha \beta \gamma \delta }~\mathrm {d} x^{\beta }\wedge \mathrm {d} x^{\gamma }\wedge \mathrm {d} x^{\delta },~~~~~~~~~~~~~~\mathrm {d} ^{\*}\mathrm {F} ={\frac {1}{4}}\,F\_{~~;\alpha }^{\alpha \beta }{\sqrt {-g}}\,\epsilon \_{\beta \gamma \delta \eta }~\mathrm {d} x^{\gamma }\wedge \mathrm {d} x^{\delta }\wedge \mathrm {d} x^{\eta }.} ### Агульнакаварыянтны запіс у кампанентах На адвольнай 4-мернай мнагастайнасці, гэта значыць, у агульным выпадку яна можа ўключаць і прастору-час ненулявое крывізны (а таксама адвольных чатырохмерных каардынат, уключаючы выпадкі неінерцыяльных сістэм адліку) электрадынаміка можа быць сфармулявана і ў звычайных індэксных абазначэннях. У асноўным рэцэпт пераходу ад выпадку нулявой крывізны прасторы-часу і лорэнцавых сістэм адліку ў ім, падрабязна апісанага вышэй, да агульнага выпадку заключаецца ў замене звычайных вытворных па каардынатах на каварыянтныя вытворныя, ўлік таго, што метрыка ў гэтым выпадку не сталая і не мае спецыяльнага лорэнцавага выгляду (гэта значыць практычна адвольная), а таксама пры інтэграванні — напрыклад, пры запісе дзеяння — ўлік таго, што метрыка ўваходзіць у элемент аб'ёму (праз множнік {\displaystyle {\sqrt {-g}}} — корань з мінус вызначніка метрыкі). Спінарная фармулёўка -------------------- Ураўненні Максвелла можна запісаць у спінарнай форме: {\displaystyle \partial \_{\lambda {\dot {\sigma }}}f\_{\dot {\mu }}^{\dot {\sigma }}+\partial \_{{\dot {\mu }}\sigma }f\_{\lambda }^{\sigma }=2s\_{{\dot {\lambda }}\mu }}, {\displaystyle \partial \_{\lambda {\dot {\sigma }}}f\_{\dot {\mu }}^{\dot {\sigma }}-\partial \_{{\dot {\mu }}\sigma }f\_{\lambda }^{\sigma }=0}, дзе спінар другога рангу {\displaystyle f} вызначаецца ўраўненнем {\displaystyle f\_{\lambda \mu }={\frac {1}{2}}(\partial \_{\lambda {\dot {\sigma }}}\varphi \_{\mu }^{\dot {\sigma }}+\partial \_{\mu \sigma }\varphi \_{\sigma }^{\dot {\sigma }})}, {\displaystyle \varphi \_{\mu \nu }} — чатырохмерны патэнцыял у форме спінара другога рангу, {\displaystyle \partial \_{\mu \nu }} — аператар чатырохмернага градыента ў спінарнай форме, {\displaystyle s\_{\mu \nu }} — шчыльнасць току ў спінарнай форме. Спектральнае прадстаўленне -------------------------- У электрадынаміцы вялікае значэнне маюць гарманічныя ваганні. Такія палі можна прадставіць у выглядзе: {\displaystyle \mathbf {E} (\mathbf {r} ,t)={\frac {1}{2}}\left[{\tilde {\mathbf {E} }}(\mathbf {r} )e^{-i\omega t}+{\mbox{c. c.}}\right]=\Re [{\tilde {\mathbf {E} }}(\mathbf {r} )e^{-i\omega t}],} {\displaystyle \mathbf {H} (\mathbf {r} ,t)={\frac {1}{2}}\left[{\tilde {\mathbf {H} }}(\mathbf {r} )e^{-i\omega t}+{\mbox{c. c.}}\right]=\Re [{\tilde {\mathbf {H} }}(\mathbf {r} )e^{-i\omega t}].} дзе {\displaystyle \omega \ } — частата ваганняў поля. Пазначэнне «c. c.» азначае камплекснае спалучэнне папярэдняга складніка. У некаторых работах каэфіцыент 1⁄2 у азначэнні гарманічных амплітуд не выкарыстоўваецца, што прыводзіць да адпаведнай мадыфікацыі ўсіх выразаў, якія залежаць ад гэтага азначэння. У літаратуры таксама часта сустракаецца выбар адваротнага знака ў камплекснай экспаненце. Разгледжаны тут варыянт адпавядае прынятаму ў квантавай тэорыі ў прадстаўленні Шродзінгера. Усярэдненыя за перыяд шчыльнасці энергіі электрычнага і магнітнага поля роўныя, адпаведна: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \mathbf {S} ={\frac {c}{16\pi }}\left[{{\tilde {\mathbf {E} }}^{\*}}\times {\tilde {\mathbf {H} }}+{\tilde {\mathbf {E} }}\times {{\tilde {\mathbf {H} }}^{\*}}\right],} {\displaystyle \langle w\_{E}\rangle ={\frac {\tilde {\varepsilon }}{16\pi }}\,|{\tilde {\mathbf {E} }}|^{2},} {\displaystyle \langle w\_{H}\rangle ={\frac {\tilde {\mu }}{16\pi }}\,|{\tilde {\mathbf {H} }}|^{2}.} | {\displaystyle \mathbf {S} ={\frac {1}{4}}\left[{\mathbf {E} ^{\*}}\times {\tilde {\mathbf {H} }}+{\tilde {\mathbf {E} }}\times {{\tilde {\mathbf {H} }}^{\*}}\right],} {\displaystyle \langle w\_{E}\rangle ={\frac {\varepsilon \_{0}{\tilde {\varepsilon }}|{\tilde {\mathbf {E} }}|^{2}}{4}},} {\displaystyle \langle w\_{H}\rangle ={\frac {\mu \_{0}{\tilde {\mu }}|{\tilde {\mathbf {H} }}|^{2}}{4}}.} | Выкарыстоўваючы пераўтварэнне Фур'е, на гарманічныя ваганні можна раскласці палі з адвольнай часовай залежнасцю. {\displaystyle \mathbf {E} (r,t)=\int \limits \_{-\infty }^{\infty }\!{\tilde {\mathbf {E} }}(\mathbf {r} ,\omega )e^{-i\omega t}{\frac {d\omega }{2\pi }},} {\displaystyle \mathbf {H} (r,t)=\int \limits \_{-\infty }^{\infty }\!{\tilde {\mathbf {H} }}(\mathbf {r} ,\omega )e^{-i\omega t}{\frac {d\omega }{2\pi }}.} Пераход да спектральных кампанент дазваляе засяродзіцца на каардынатнай залежнасці палёў. Ураўненні Максвела для спектральных кампанент у аднародных асяроддзях пры гэтым прымаюць выгляд: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \nabla \cdot {\tilde {\mathbf {E} }}={\frac {4\pi {\tilde {\rho }}}{\tilde {\varepsilon }}},} | {\displaystyle \nabla \cdot {\tilde {\mathbf {E} }}={\frac {\tilde {\rho }}{\varepsilon \_{0}{\tilde {\varepsilon }}}},} | | {\displaystyle \nabla \cdot {\tilde {\mathbf {B} }}=0,} | {\displaystyle \nabla \cdot {\tilde {\mathbf {B} }}=0,} | | {\displaystyle \nabla \times {\tilde {\mathbf {E} }}=i{\frac {\omega }{c}}{\tilde {\mathbf {B} }},} | {\displaystyle \nabla \times {\tilde {\mathbf {E} }}=i\omega {\tilde {\mathbf {B} }},} | | {\displaystyle \nabla \times {\tilde {\mathbf {B} }}=-i{\tilde {\varepsilon }}{\tilde {\mu }}{\frac {\omega }{c}}\left[1+i{\frac {4\pi {\tilde {\sigma }}}{\omega {\tilde {\varepsilon }}}}\right]{\tilde {\mathbf {E} }}.} | {\displaystyle \nabla \times {\tilde {\mathbf {B} }}=-i{\tilde {\varepsilon }}{\tilde {\mu }}{\frac {\omega }{c^{2}}}\left[1+i{\frac {\tilde {\sigma }}{\omega \varepsilon \_{0}{\tilde {\varepsilon }}}}\right]{\tilde {\mathbf {E} }}.} | Дыэлектрычная і магнітная пранікальнасці асяроддзя ў спектральным прадстаўленні звязаны з успрымальнасцямі матэрыяльных ураўненняў у інтэгральным прадстаўленні Фур'е-пераўтварэннем: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle {\tilde {\varepsilon }}(\omega )=1+4\pi \int \limits \_{-\infty }^{\infty }\!\chi \_{e}(\tau )e^{i\omega \tau }d\tau ,} {\displaystyle {\tilde {\mu }}(\omega )=1+4\pi \int \limits \_{-\infty }^{\infty }\!\chi \_{m}(\tau )e^{i\omega \tau }d\tau .} | {\displaystyle {\tilde {\varepsilon }}(\omega )=1+\int \limits \_{-\infty }^{\infty }\!\chi \_{e}(\tau )e^{i\omega \tau }d\tau ,} {\displaystyle {\tilde {\mu }}(\omega )=1+\int \limits \_{-\infty }^{\infty }\!\chi \_{m}(\tau )e^{i\omega \tau }d\tau .} | Ураўненні без свабодных зарадаў і токаў --------------------------------------- Пры адсутнасці свабодных зарадаў і токаў {\displaystyle \rho =0\,}, {\displaystyle \mathbf {j} =0}, у ізатропных і аднародных асяроддзях без дысперсіі ўраўненні Максвела прымаюць наступны выгляд: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {E} =0,~~~~~~~~~~~~~~~\nabla \cdot \mathbf {B} =0,} {\displaystyle \nabla \times \mathbf {E} =-{\frac {1}{c}}{\frac {\partial \mathbf {B} }{\partial t}},~~~~~~\nabla \times \mathbf {B} ={\frac {\varepsilon \mu }{c}}{\frac {\partial \mathbf {E} }{\partial t}},} | {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {E} =0,~~~~~~~~~~~~~\nabla \cdot \mathbf {B} =0,} {\displaystyle \nabla \times \mathbf {E} =-{\frac {\partial \mathbf {B} }{\partial t}},~~~~~~\nabla \times \mathbf {B} ={\frac {\varepsilon \mu }{c^{2}}}{\frac {\partial \mathbf {E} }{\partial t}}.} | Рашэннямі гэтых ураўненняў з'яўляецца напружанасць электрычнага поля {\displaystyle \mathbf {E} } і магнітная індукцыя {\displaystyle \mathbf {B} }. Дыэлектрычная {\displaystyle \varepsilon } і магнітная {\displaystyle \mu } пранікальнасці вызначаюцца ўласцівасцямі асяроддзя. Для вакууму {\displaystyle \varepsilon =1}, {\displaystyle \mu =1\,}. ### Хвалевае ўраўненне Ураўненні Максвела з'яўляюцца дыферэнцыяльнымі ўраўненнямі першага парадку па каардынатах і часу. Аднак у другой пары ў кожнае ўраўненне ўваходзяць абедзве невядомыя вектарныя функцыі {\displaystyle \mathbf {E} } і {\displaystyle \mathbf {B} }. Пры адсутнасці зарадаў і токаў можна перайсці да ўраўненняў другога парадку, кожнае з якіх залежыць толькі ад аднаго, электрычнага або магнітнага поля: {\displaystyle \Delta \mathbf {E} -{\frac {\varepsilon \mu }{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}\mathbf {E} }{\partial t^{2}}}=0,~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~\Delta \mathbf {B} -{\frac {\varepsilon \mu }{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}\mathbf {B} }{\partial t^{2}}}=0.} Такія ўраўненні называюцца хвалевымі. *Вывад хвалевага ўраўнення*   Бяром ротар ад закона Фарадэя, і выкарыстоўваючы закон Ампера-Максвела, атрымліваем (у сістэме СІ): {\displaystyle \nabla \times [\nabla \times \mathbf {E} ]=\nabla \times \left(-{\frac {\partial \mathbf {B} }{\partial t}}\right)=-{\frac {\partial }{\partial t}}[\nabla \times \mathbf {B} ]=-{\frac {\varepsilon \mu }{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}\mathbf {E} }{\partial t^{2}}}.} З іншага боку, раскрываючы двайны вектарны здабытак, маем: {\displaystyle \nabla \times [\nabla \times \mathbf {E} ]=\nabla \,(\nabla \cdot \mathbf {E} )-\Delta \mathbf {E} =-\Delta \mathbf {E} ,} бо дывергенцыя электрычнага поля ў вакууме роўная нулю. Прыраўноўваючы гэтыя два выразы, атрымліваем хвалевае ўраўненне для электрычнага поля. Аналагічна атрымліваецца хвалевае ўраўненне для магнітнага поля. У лорэнцаўскай каліброўцы пры адсутнасці зарадаў і токаў хвалевае ўраўненне задавальняюць таксама вектарны і скалярны патэнцыялы: {\displaystyle \Delta \varphi -{\frac {\varepsilon \mu }{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}\varphi }{\partial t^{2}}}=0,~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~\Delta \mathbf {A} -{\frac {\varepsilon \mu }{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}\mathbf {A} }{\partial t^{2}}}=0.} Велічыня {\displaystyle c/{\sqrt {\varepsilon \mu }}}, якая ўваходзіць у хвалевыя ўраўненні, вызначае хуткасць распаўсюджвання электрамагнітных палёў у асяроддзі. Яе максімальнае значэнне {\displaystyle c} дасягаецца ў вакууме, калі {\displaystyle \varepsilon =1} і {\displaystyle \mu =1\,}. ### Ураўненне Гельмгольца Няхай {\displaystyle \omega } — кругавая частата гарманічнага сігналу і залежнасць ад часу выбрана ў выглядзе {\displaystyle e^{-i\omega t}\,}. Пры адсутнасці электрычных зарадаў у асяроддзі, ураўненне Гельмгольца прымае выгляд: {\displaystyle \Delta \mathbf {E} +k^{2}\mathbf {E} =0,~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~\Delta \mathbf {B} +k^{2}\mathbf {B} =0,} дзе {\displaystyle k^{2}=\mu \varepsilon {\frac {\omega ^{2}}{c^{2}}}}. Некаторыя дакладныя рашэнні --------------------------- ### Поле кропкавага зарада ў руху Калі зарад рухаецца з пастаяннай хуткасцю {\displaystyle \mathbf {u} }, то вакол яго ўзнікае магнітнае поле {\displaystyle \mathbf {B} }, а напружанасць электрычнага перастае быць сферычна сіметрычнай: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \mathbf {E} ={\frac {Q}{\varepsilon }}\,{\frac {\mathbf {r} }{r^{3}}}\,{\frac {1-u^{2}/c^{2}}{(1-[\mathbf {n} \times \mathbf {u} ]^{2}/c^{2})^{3/2}}}} {\displaystyle \mathbf {B} ={\frac {\varepsilon \mu }{c}}\,[\mathbf {u} \times \mathbf {E} ]} | {\displaystyle \mathbf {E} ={\frac {Q}{4\pi \varepsilon \varepsilon \_{0}}}\,{\frac {\mathbf {r} }{r^{3}}}\,{\frac {1-u^{2}/c^{2}}{(1-[\mathbf {n} \times \mathbf {u} ]^{2}/c^{2})^{3/2}}}} {\displaystyle \mathbf {B} ={\frac {\varepsilon \mu }{c^{2}}}\,[\mathbf {u} \times \mathbf {E} ]} | Адзінкавы вектар {\displaystyle \mathbf {n} =\mathbf {r} /r} накіраваны ад зарада да кропкі вымярэння напружанасці поля. {\displaystyle r\,} — модуль вектара {\displaystyle \mathbf {r} }. Няхай {\displaystyle \theta \,} — вугал паміж вектарамі {\displaystyle \mathbf {u} } і {\displaystyle \mathbf {n} }, тады {\displaystyle [\mathbf {n} \times \mathbf {u} ]^{2}=u^{2}\sin ^{2}\theta }. Пры фіксаванай адлегласці ад зараду напружанасць электрычнага поля мінімальная ў кропках, якія знаходзяцца на лініі руху зараду. Максімальнае значэнне дасягаецца ў плоскасці, якая праходзіць праз зарад перпендыкулярна яго хуткасці. Магнітная індукцыя, па ўласцівасці вектарнага здабытку, перпендыкулярная хуткасці і электрычнаму полю. Раз зарад рухаецца, то ў фіксаванай кропцы прасторы электрычнае і магнітнае палі змяняюцца з часам. Яны задавальняюць ураўненні Максвела з шчыльнасцю зараду і току, прапарцыянальных дэльта-функцыі Дзірака: {\displaystyle \rho (\mathbf {r} )=Q\delta (\mathbf {r} -\mathbf {r} \_{0}),~~~~~~~~~~~\mathbf {j} (\mathbf {r} )=\mathbf {u} \,\rho (\mathbf {r} )} дзе {\displaystyle \mathbf {r} \_{0}} — бягучае становішча зараду. На пробны зарад {\displaystyle q\,}, які рухаецца ў той жа сістэме адліку, дзейнічае сіла Лорэнца. Яна можа быць атрымана пры дапамозе пераўтварэнняў Лорэнца з закона Кулона і прынцыпу інварыянтавасці зараду. У гэтым сэнсе магнітнае поле па сваёй прыродзе з'яўляецца рэлятывісцкім эфектам. Калі кропкавы зарад рухаецца з паскарэннем, то поле, што ствараецца ім, залежыць не толькі ад хуткасці, але і ад паскарэння. Складнік поля, які залежыць ад паскарэння, адпавядае выпраменьванню электрамагнітнай хвалі. ### Плоскія электрамагнітныя хвалі * Дапусцім, што напружанасць электрычнага поля і магнітная індукцыя з'яўляюцца адвольнымі функцыямі наступнай камбінацыі каардынат і часу: {\displaystyle \mathbf {E} (\mathbf {r} ,t)=\mathbf {E} {\Bigl (}\mathbf {n} \mathbf {r} -{\frac {c}{\sqrt {\varepsilon \mu }}}t{\Bigr )},~~~~~~~~~~~~~~~\mathbf {B} (\mathbf {r} ,t)=\mathbf {B} {\Bigl (}\mathbf {n} \mathbf {r} -{\frac {c}{\sqrt {\varepsilon \mu }}}t{\Bigr )},} дзе {\displaystyle \mathbf {n} } — некаторы пастаянны вектар. У гэтым выпадку {\displaystyle \mathbf {E} } і {\displaystyle \mathbf {B} } задавальняюць ураўненні Максвела пры адсутнасці зарадаў і токаў, калі паміж імі існуе наступная сувязь: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle \mathbf {B} ={\sqrt {\varepsilon \mu }}\,[\mathbf {n} \times \mathbf {E} ]} | {\displaystyle \mathbf {B} ={\frac {\sqrt {\varepsilon \mu }}{c}}\,[\mathbf {n} \times \mathbf {E} ]} | і яны перпендыкулярныя вектару {\displaystyle \mathbf {n} }, які павінен быць адзінкавым: {\displaystyle \mathbf {n} \mathbf {E} =0,~~~~~~~~~~~~~~~\mathbf {n} \mathbf {B} =0,~~~~~~~~~~~~~~~\mathbf {n} ^{2}=1.} *Вывад рашэння для плоскай хвалі*   Калі напружанасць электрычнага поля залежыць ад каардынат і часу ў выглядзе наступнай іх камбінацыі {\displaystyle u=\mathbf {n} \mathbf {r} -ct/{\sqrt {\varepsilon \mu }}}, то для вытворнай {\displaystyle j\ }-тай кампаненты вектара {\displaystyle \mathbf {E} } па {\displaystyle i\ }-тай каардынаце і часу можна запісаць: {\displaystyle \nabla \_{i}E\_{j}={\frac {\partial E\_{j}}{\partial r\_{i}}}={\frac {dE\_{j}}{du}}\,{\frac {\partial u}{\partial r\_{i}}}=n\_{i}E\_{j},~~~~~~~~~~~~~~~~{\frac {\partial E\_{j}}{\partial t}}=-{\frac {c}{\sqrt {\varepsilon \mu }}}{\frac {dE\_{j}}{du}},} і аналагічна для магнітнай індукцыі. Таму ўраўненні Максвелла пры адсутнасці зарадаў і токаў прымаюць выгляд (сістэма СІ): {\displaystyle {\frac {d(\mathbf {n} \mathbf {E} )}{du}}=0,~~~~~~~~{\frac {d(\mathbf {n} \mathbf {B} )}{du}}=0,~~~~~~~~{\frac {d}{du}}{\bigl (}[\mathbf {n} \times \mathbf {E} ]-{\frac {c}{\sqrt {\varepsilon \mu }}}\mathbf {B} {\bigr )}=0,~~~~~~~~{\frac {d}{du}}{\bigl (}[\mathbf {n} \times \mathbf {B} ]+{\frac {\sqrt {\varepsilon \mu }}{c}}\mathbf {E} {\bigr )}=0.} Інтэгруючы гэтыя суадносіны па {\displaystyle u\,}, і апускаючы канстанты інтэгравання, якія адпавядаюць пастаянным палям, атрымліваем: {\displaystyle \mathbf {n} \mathbf {E} =0,~~~~~~~~~\mathbf {n} \mathbf {B} =0,~~~~~~~~~\mathbf {B} ={\frac {\sqrt {\varepsilon \mu }}{c}}\,[\mathbf {n} \times \mathbf {E} ],~~~~~~~~~\mathbf {E} =-{\frac {c}{\sqrt {\varepsilon \mu }}}\,[\mathbf {n} \times \mathbf {B} ].} Падстаўляючы чацвёртае ўраўненне ў трэцяе, атрымліваем {\displaystyle \mathbf {n} ^{2}=1}. Фізічны сэнс рашэння ў выглядзе плоскай хвалі заключаецца ў наступным. Выберам вось {\displaystyle z\ } дэкартавай сістэмы каардынат так, каб вектар {\displaystyle \mathbf {n} } быў накіраваны ўздоўж яе. Тады электрычныя і магнітныя палі хвалі залежаць ад каардынаты {\displaystyle z\ } і часу {\displaystyle t\ } наступным чынам: {\displaystyle \mathbf {E} (z,t)=\mathbf {E} {\Bigl (}z-{\frac {c}{\sqrt {\varepsilon \mu }}}t{\Bigr )},~~~~~~~~~~~~~~~\mathbf {B} (z,t)=\mathbf {B} {\Bigl (}z-{\frac {c}{\sqrt {\varepsilon \mu }}}t{\Bigr )},} Дапусцім, што ў пачатковы момант часу {\displaystyle t=0\ } напружанасць поля з'яўляецца адвольнай вектарнай функцыяй {\displaystyle z\ }. З цягам часу гэта функцыя будзе зрушвацца ў прасторы ўздоўж восі {\displaystyle z\ } з хуткасцю {\displaystyle c/{\sqrt {\varepsilon \mu }}}. У электрамагнітнай хвалі ў агульным выпадку напружанасць поля можа быць адвольнай неперыядычнай функцыяй {\displaystyle u=\mathbf {n} \mathbf {r} -ct/{\sqrt {\varepsilon \mu }}}. Напрыклад, рашэнне ў выглядзе плоскай хвалі можа апісваць электрамагнітны імпульс, лакалізаваны ўздоўж напрамку руху. У плоскасці, перпендыкулярнай {\displaystyle \mathbf {n} }, электрамагнітныя палі не змяняюцца, што азначае, што ў гэтай плоскасці плоская хваля не абмежавана і мае плоскі фазавы фронт (іменна таму хваля называецца **плоскай**). Электрычнае і магнітнае палі пры распаўсюджванні плоскай хвалі ўвесь час застаюцца перпендыкулярнымі вектару {\displaystyle \mathbf {n} }, таму такія хвалі называюць «папярочнымі» або «трансверсальнымі». Вектары {\displaystyle \mathbf {E} } і {\displaystyle \mathbf {B} }, па ўласцівасці вектарнага здабытку, таксама перпендыкулярныя адзін аднаму. {\displaystyle \bullet } Шчыльнасці энергіі электрычнага і магнітнага поля ў плоскай хвалі роўныя адна адной: | СГС | СІ | | --- | --- | | {\displaystyle w\_{E}=w\_{H}={\frac {\varepsilon }{8\pi }}\,\mathbf {E} ^{2}} | {\displaystyle w\_{E}=w\_{H}={\frac {\varepsilon \varepsilon \_{0}}{2}}\,\mathbf {E} ^{2}} | Вектар Пойнтынга (шчыльнасць патоку энергіі), незалежна ад сістэмы адзінак, звязаны з поўнай шчыльнасцю энергіі наступным чынам: {\displaystyle \mathbf {S} ={\frac {c}{\sqrt {\varepsilon \mu }}}\,\mathbf {n} \,(w\_{E}+w\_{H}).} Гэтыя суадносіны адпавядаюць ураўненням сувязі імпульсу і энергіі для бязмасавай часціцы ў рэлятывісцкай тэорыі. Аднак хуткасць {\displaystyle c/{\sqrt {\varepsilon \mu }}} ў асяроддзі меншая, чым хуткасць святла ў вакууме {\displaystyle c\,}. Цыркулярна і лінейна палярызаваная плоская электрамагнітная хваля Плоскія і папярочныя хвалі з'яўляюцца матэматычнымі абстракцыямі. Рэальныя хвалі канечнай апертуры з-за эфекту дыфракцыі можна лічыць плоскімі і папярочнымі толькі ў некаторым прыбліжэнні. {\displaystyle \bullet } Важны асобны выпадак рашэння ў выглядзе плоскіх хваль узнікае, калі напружанасці палёў з'яўляюцца гарманічнымі перыядычнымі функцыямі. Выберам каардынатную вось {\displaystyle z\,}, уздоўж хвалевага вектара {\displaystyle \mathbf {k} }. Тады вектар электрычнага поля (як, зрэшты, і магнітнага) будзе ляжаць у плоскасці {\displaystyle (x,y)\,}, г. зн. {\displaystyle \mathbf {E} =(E\_{x},E\_{y},0)}. Калі па кожнай праекцыі ў гэтай плоскасці электрычнае поле здзяйсняе перыядычныя ваганні, то такую ​​хвалю называюць монахраматычнай плоскай хваляй: {\displaystyle E\_{x}=a\,\cos(\omega t-\mathbf {k} \mathbf {r} +\phi \_{1}),~~~~~~~~~~~~~~~~~~~E\_{y}=b\,\cos(\omega t-\mathbf {k} \mathbf {r} +\phi \_{2}).} Параўнанне з агульным рашэннем для плоскай хвалі прыводзіць да наступнай сувязі паміж вектарам {\displaystyle \mathbf {k} } і канстантай {\displaystyle \omega \,}, якая называецца ўраўненнем дысперсіі: {\displaystyle \mathbf {k} =\mathbf {n} \,{\frac {\sqrt {\varepsilon \mu }}{c}}\,\omega ,~~~~~~~~~~~~~\mathbf {k} ^{2}={\frac {\varepsilon \mu }{c^{2}}}\,\omega ^{2}.} У гэтым выпадку, вектар {\displaystyle \mathbf {k} } называецца хвалевым вектарам, а {\displaystyle \omega \,} — кругавой частатой монахраматычнай электрамагнітнай хвалі. Модуль хвалевага вектара і кругавая частата звязаны з даўжынёй хвалі {\displaystyle \lambda \,} і яе частатой {\displaystyle \nu \,} наступным чынам: {\displaystyle k={\frac {2\pi }{\lambda }},~~~~~~~~~\omega =2\pi \nu ,~~~~~~~~~~~\lambda \nu ={\frac {c}{\sqrt {\varepsilon \mu }}}.} Канстанты {\displaystyle \phi \_{1}\,} і {\displaystyle \phi \_{2}\,} з'яўляюцца зрухамі фазы, а {\displaystyle a\,} і {\displaystyle b\,} — амплітудамі ваганняў уздоўж кожнай восі. У фіксаванай кропцы прасторы ({\displaystyle \mathbf {k} \mathbf {r} =\mathrm {const} }) вектар электрычнага поля, у агульным выпадку, апісвае ў плоскасці {\displaystyle (x,y)\ } эліпс, таму такія хвалі называюцца эліптычна палярызаванымі. Іх асобным выпадкам з'яўляюцца хвалі, палярызаваныя па крузе. Выраджаны ў прамую эліпс адпавядае ваганням напружанасці поля ўздоўж адной прамой у плоскасці {\displaystyle (x,y)\ }. Такія хвалі называюцца лінейна палярызаванымі. Аналагічная сітуацыя з вектарам магнітнай індукцыі, які ўвесь час перпендыкулярны напружанасці электрычнага поля. Сувязь з іншымі тэорыямі ------------------------ Ураўненні Максвела цалкам сумяшчальныя з прынцыпамі спецыяльнай тэорыі адноснасці. Яны таксама дастасавальныя пры мікраскапічным апісанні рэчыва, калі зараджаныя часціцы падпарадкоўваюцца прынцыпам квантавай механікі, а электрамагнітнае поле застаецца класічным (не квантавым). У гэтым выпадку квантавыя аб'екты (напрыклад, электроны) апісваюцца ўраўненнем Шродзінгера або ўраўненнем Дзірака, аднак патэнцыялы электрамагнітнага ўзаемадзеяння ў гэтых ураўненнях вызначаюцца класічнымі ўраўненнямі Максвела. Тым не менш, існуюць з'явы, для апісання якіх патрэбна больш паслядоўнае аб'яднанне палявога падыходу Фарадэя — Максвелла з прынцыпамі квантавай механікі. Яно ажыццяўляецца пры дапамозе метадаў квантавай тэорыі поля ў квантавай электрадынаміцы. У гэтым выпадку форма ўраўненняў Максвела (лагранжыян) застаецца нязменнай, аднак палі становяцца аператарамі, а ўраўненні Максвелла — аператарнымі ўраўненнямі Гейзенберга. Рашэнне падобных ураўненняў прыводзіць да з'яўлення новых эфектаў, якія адсутнічаюць у класічнай тэорыі поля. Гэтыя эфекты істотныя, у прыватнасці, у наступных фізічных сітуацыях: * Звышмоцныя палі ({\displaystyle E\sim m\_{e}^{2}c^{3}/e\hbar }≈1.32×1018 В/м, дзе {\displaystyle m\_{e}\ } — маса электрона, {\displaystyle e\ } — яго зарад, {\displaystyle \hbar } — пастаянная Планка) — работа такога поля на комптанаўскай даўжыні хвалі электрона роўная па парадку велічыні энергіі спакою электрона, што прыводзіць да самаадвольнай генерацыі электрон-пазітронных пар з вакууму (эфект Швінгера). У выніку ўзнікае эфектыўнае ўзаемадзеянне фатонаў, якое адсутнічае ў класічнай электрадынаміцы і прыводзіць да эфектыўнай змены лагранжыяна поля (напрыклад, на нізкаэнергетычнай граніцы поле апісваецца лагранжыянам Гейзенберга — Эйлера). * Звышслабыя палі, з энергіяй {\displaystyle \sim \hbar \omega }, дзе {\displaystyle \omega \ } — частата поля (гл. формула Планка). У гэтым выпадку становяцца прыкметнымі асобныя кванты электрамагнітнага поля — фатоны. * Для апісання эфектаў паглынання і выпускання святла атамамі і малекуламі. * Для апісання некласічных, напрыклад, сціснутых станаў поля. * На малых адлегласцях, параўнальных з комптанаўскай даўжынёй хвалі электрона, {\displaystyle \lambda \_{e}=\hbar /m\_{e}c} ≈ 3,86×10−13 м, калі ў выніку вакуумных эфектаў мадыфікуецца, напрыклад, закон Кулона. Аксіяматычны падыход -------------------- Гістарычна ўраўненні Максвела ўзніклі ў выніку абагульнення розных эксперыментальных адкрыццяў. Аднак з аксіяматычнага пункту гледжання іх можна атрымаць пры дапамозе наступнай паслядоўнасці крокаў: * Пастуліруюцца: + закон Кулона (сіла {\displaystyle \mathbf {F} }, якая дзейнічае на пробны зарад {\displaystyle q\,}, з боку нерухомага зарада {\displaystyle Q\,}); + інварыянтнасць зараду ў розных інерцыяльных сістэмах адліку; + прынцып суперпазіцыі. * Пры дапамозе пераўтварэнняў Лорэнца атрымліваецца значэнне для вектара сілы {\displaystyle \mathbf {F} }, якая дзейнічае на пробны зарад, з боку зарада {\displaystyle Q\,}, які раўнамерна рухаецца з хуткасцю {\displaystyle \mathbf {u} }. Атрыманае значэнне супадае з сілай Лорэнца. * Дывергенцыя і ротар, вылічаныя ад электрычнага ({\displaystyle \mathbf {E} }) і магнітнага ({\displaystyle \mathbf {B} }) складнікаў сілы, даюць ураўненні Максвела для кропкавага зарада. З дапамогай прынцыпу суперпазіцыі яны запісваюцца для адвольнага размеркавання зарадаў і токаў. У заключэнне пастуліруецца прыдатнасць гэтых ураўненняў і да паскоранага руху зарадаў. Другі падыход заснаваны на лагранжавым фармалізме. Пры гэтым пастуліруецца, што электрамагнітнае поле апісваецца лінейным узаемадзеяннем чатырохмернага патэнцыялу {\displaystyle A^{\alpha }\,}, з чатырох-вектарам электрычнага току {\displaystyle j^{\alpha }\,}, а свабодны лагранжыян прапарцыянальны інварыянтнай згортцы квадрата тэнзара электрамагнітнага поля {\displaystyle F^{\alpha \beta }\,}. Як у першым, так і ў другім падыходзе лічацца ўстаноўленымі прынцыпы тэорыі адноснасці. Хоць гістарычна яна ўзнікла на аснове ўраўненняў Максвела і другога пастулата Эйнштэйна, вядомы узыходзячы да работ Ігнатоўскага, Франка і Ротэ аксіяматычны спосаб пабудовы СТА, які не выкарыстоўвае пастулата аб інварыянтнай хуткасці святла і ўраўненняў Максвела. У абодвух аксіяматычных падыходах атрымліваюцца ўраўненні Максвела ў вакууме пры наяўнасцi свабодных зарадаў. Пашырэнне гэтых ураўненняў на электрадынаміку суцэльных асяроддзяў патрабуе далейшага прыцягнення розных мадэльных уяўленняў аб структуры рэчыва. Адзінасць рашэнняў ураўненняў Максвела -------------------------------------- Ураўненні Максвела з'яўляюцца дыферэнцыяльнымі ўраўненнямі ў частковых вытворных. Таму для іх рашэння неабходна задаць пачатковыя і межавыя ўмовы. Пры фіксаваных функцыях шчыльнасці зарада і току для нестацыянарных палёў рашэнне будзе адзінае. Гэты факт фармулюецца ў выглядзе тэарэмы: > > Калі напружанасці электрычнага і магнітнага палёў зададзены ў пачатковы момант часу {\displaystyle t=0} у кожнай кропцы некаторай вобласці прасторы {\displaystyle v} і на працягу ўсяго часу {\displaystyle t\geq 0} зададзены тангенцыяльныя (датычныя) складнікі напружанасці электрычнага або магнітнага поля на мяжы гэтай вобласці {\displaystyle s}, то існуе адзінае рашэнне ўраўненняў Максвела. > > > *Доказ*   Няхай электрычная і магнітная індукцыі звязаны з напружанасцямі палёў пры дапамозе наступных матэрыяльных ураўненняў: {\displaystyle \mathbf {D} (\mathbf {r} ,t)={\hat {\varepsilon }}(\mathbf {r} )\cdot \mathbf {E} (\mathbf {r} ,t),~~~~~~~~~~~~~~~~~\mathbf {B} (\mathbf {r} ,t)={\hat {\mu }}(\mathbf {r} )\cdot \mathbf {H} (\mathbf {r} ,t),} дзе {\displaystyle {\hat {\varepsilon }}(\mathbf {r} )} і {\displaystyle {\hat {\mu }}(\mathbf {r} )} — дадатна вызначаныя, сіметрычныя, стацыянарныя матрыцы. Калі пры дадзеных пачатковых і межавых умовах існуюць два розныя рашэнні, то наступныя велічыні будуць адрознівацца ад нуля: {\displaystyle \mathbf {e} (\mathbf {r} ,t)=\mathbf {E} \_{2}(\mathbf {r} ,t)-\mathbf {E} \_{1}(\mathbf {r} ,t),~~~~~~~~~~~~~~~~~\mathbf {h} (\mathbf {r} ,t)=\mathbf {H} \_{2}(\mathbf {r} ,t)-\mathbf {H} \_{1}(\mathbf {r} ,t),} дзе індэксам пазначаны нумар рашэння. А раз пачатковыя і межавыя ўмовы зададзены (аднолькавыя для абодвух магчымых рашэнняў), то: {\displaystyle \mathbf {e} (\mathbf {r} ,0)=\mathbf {h} (\mathbf {r} ,0)=0,~~~~~~~~~~~~~~~[\mathbf {e} \_{\tau }(\mathbf {r} ,t)\cup \mathbf {h} \_{\tau }(\mathbf {r} ,t)]{\Big |}\_{s}=0.} Першыя суадносіны адпавядаюць пачатковым умовам, а другія — межавым умовам на паверхні {\displaystyle s}, дзе {\displaystyle \mathbf {e} =\mathbf {e} \_{n}+\mathbf {e} \_{\tau }}. (Індэкс {\displaystyle n} — нармальны складнік да паверхні, а {\displaystyle \tau } — датычная. Аналагічна для {\displaystyle \mathbf {h} }). Падстаноўка функцый {\displaystyle \mathbf {e} (\mathbf {r} ,t)} і {\displaystyle \mathbf {h} (\mathbf {r} ,t)} ва ўраўненні Максвела для ротараў прыводзіць да наступных ўраўненняў: {\displaystyle k\,\nabla \times \mathbf {e} =-{\frac {\partial ({\hat {\mu }}\cdot \mathbf {h} )}{\partial t}},~~~~~~~~~~~~~~~~~k\,\nabla \times \mathbf {h} ={\frac {\partial ({\hat {\varepsilon }}\cdot \mathbf {e} )}{\partial t}},} дзе каэфіцыент {\displaystyle k} роўны {\displaystyle c} ў сістэме СГС і адзінцы ў сістэме СІ. Калі адно з рознасных палёў {\displaystyle \mathbf {e} } або {\displaystyle \mathbf {h} } роўна нулю, то ў сілу нулявых пачатковых умоў, адпаведна, з першага або другога ўраўнення вынікае роўнасць нулю нявызначанага рознаснага поля, адпаведна, {\displaystyle \mathbf {h} } або {\displaystyle \mathbf {e} }, і адзінасць ў гэтых прыватных выпадках даказаная. Дапусцім, што не роўныя нулю абодва рознасныя палі. Калі першае ўраўненне дамножыць на {\displaystyle \mathbf {h} }, а другое на {\displaystyle \mathbf {e} }, і адняць адно ад другога, атрымаецца наступны выраз: {\displaystyle -2k\,\nabla \cdot (\mathbf {e} \times \mathbf {h} )={\frac {\partial (\mathbf {e} \cdot {\hat {\varepsilon }}\cdot \mathbf {e} )}{\partial t}}+{\frac {\partial (\mathbf {h} \cdot {\hat {\mu }}\cdot \mathbf {h} )}{\partial t}}.} Гэты выраз можна праінтэграваць па аб'ёме {\displaystyle v}, і прымяніць тэарэму Гауса: {\displaystyle -2k\oint \_{s}[\mathbf {e} \times \mathbf {h} ]\,d\mathbf {s} ={\frac {d}{dt}}\int \_{v}(\mathbf {e} \cdot {\hat {\varepsilon }}\cdot \mathbf {e} +\mathbf {h} \cdot {\hat {\mu }}\cdot \mathbf {h} )\,dv.} Тангенцыяльныя (датычныя) да паверхні {\displaystyle s} кампаненты вектараў {\displaystyle \mathbf {e} \_{\tau }} або \{\displaystyle \mathbf {h} \_{\tau }} пры любым {\displaystyle t\geq 0} роўныя нулю (межавыя ўмовы), таму роўны нулю і інтэграл па паверхні. Такім чынам: {\displaystyle {\frac {d}{dt}}\int \_{v}(\mathbf {e} \cdot {\hat {\varepsilon }}\cdot \mathbf {e} +\mathbf {h} \cdot {\hat {\mu }}\cdot \mathbf {h} )\,dv=0.} Атрыманыя суадносіны інтэгруюцца па часе. А раз у пачатковы момант часу {\displaystyle t=0} функцыі {\displaystyle \mathbf {e} (\mathbf {r} ,0)=\mathbf {h} (\mathbf {r} ,0)=0}, то канстанта інтэгравання роўная нулю, і пры любым {\displaystyle t}: {\displaystyle \int \_{v}(\mathbf {e} \cdot {\hat {\varepsilon }}\cdot \mathbf {e} +\mathbf {h} \cdot {\hat {\mu }}\cdot \mathbf {h} )\,dv=0.} Падінтэгральная функцыя з'яўляецца дадатна вызначанай (заўсёды большая або роўная нулю). Інтэграл ад такой функцыі роўны нулю толькі ў тым выпадку, калі падінтэгральная функцыя тоесна роўная нулю. Такім чынам, у любы момант часу ўнутры аб'ёму {\displaystyle \mathbf {e} (\mathbf {r} ,t)=0} і {\displaystyle \mathbf {h} (\mathbf {r} ,t)=0}. Таму рашэнні супадаюць. Для адзінасці рашэння ўраўненняў Максвела замест задання тангенцыяльных кампанент поля можна патрэбаваць выканання на мяжы ўмовы імпеданснага тыпу {\displaystyle \left(\mathbf {E} \_{\tau }-Z[\mathbf {n} \times \mathbf {H} ]\right){\Big |}\_{s}=0,} дзе імпеданс {\displaystyle Z} выбраны так, каб выключыць прыток энергіі звонку. Такая ўмова дазваляе сфармуляваць тэарэму адзінасці і ў неабмежаваным выпадку, пры гэтым імпедансная ўмова ператвараецца ва ўмову выпраменьвання Зомерфельда на бесканечнасці. Для гарманічных ў часе працэсаў адзінасць рашэння задачы без пачатковых умоў забяспечваецца як заўгодна малым паглынаннем энергіі ўнутры аб'ёму {\displaystyle v} ці яе ўцечкай праз паверхню {\displaystyle s} (якія выключаюць уласныя ваганні на рэчаісных рэзанансных частотах). У стацыянарных задачах электрастатыкі і магнітастатыкі адзінае рашэнне для сталых палёў вызначаецца толькі межавымі ўмовамі. Лікавае рашэнне ўраўненняў Максвела ----------------------------------- З развіццём вылічальнай тэхнікі стала магчымым развязваць многія задачы электрадынамікі лікавымі метадамі, якія дазваляюць вызначыць размеркаванне электрамагнітнага поля пры зададзеных пачатковых і межавых умовах, выкарыстоўваючы алгарытмы, заснаваныя на ўраўненнях Максвела. Асноўнымі метадамі з'яўляюцца праекцыйныя, у якіх рашэнне праецыруецца на які-небудзь зручны функцыянальны базіс, і дыскрэтызацыйныя — вобласць прасторы разбіваецца на мноства малых канечных абласцей. * У праекцыйным метадзе Бубнова — Галёркіна рашэнне межавой задачы разглядаецца ў выглядзе прыбліжанага канечнага разлажэння па базісных функцыях. Пасля падстаноўкі раскладання ў зыходныя ўраўненні з улікам патрабавання артаганальнасці невязкі, якая атрымліваецца, абраным базісным функцыям атрымліваецца сістэма лінейных ураўненняў для каэфіцыентаў раскладання. Для камп’ютарных разлікаў часцей прымяняюцца больш універсальныя дыскрэтызацыйныя метады: * Метад канечных элементаў (FEM), які выкарыстоўваецца для рашэння шырокага класа задач, што зводзяцца да ўраўненняў ў частковых вытворных. У тэорыі электрамагнетызму часцей выкарыстоўваецца для разліку задач электрастатыкі, магнітастатыкі, распаўсюджвання хваль і квазістацыянарных з'яў. У метадзе канечных элементаў вобласць прасторы, у якой шукаецца рашэнне, разбіваецца на вялікую колькасць простых дыскрэтных элементаў, звычайна, але не абавязкова, трохвугольнай (у двухмерным выпадку) або тэтраэдрычнай формы (у трохмерным выпадку). Форма і шчыльнасць элементаў прыстасоўваюцца да патрабаванняў задачы. Паводзіны асобных элементаў разглядаюцца як вынік лінейнага ўзаемадзеяння суседніх вузлоў рашоткі разбіцця пад дзеяннем знешніх сіл і апісваюцца матрычнымі ўраўненнямі. Рашэнне задачы зводзіцца, такім чынам, да рашэння разрэджаных сістэм вялікага ліку лінейных матрычных ураўненняў. Метад рэалізаваны ў многіх камерцыйных і свабодных праграмных пакетах (гл. артыкул Метад канечных элементаў). * Метад канечных рознасцей ў часавай вобласці (FDTD) для знаходжання часавых і спектральных залежнасцей быў распрацаваны спецыяльна для рашэння ўраўненняў Максвела, у якіх змена электрычнага і магнітнага поля ў часе залежыць ад змены, адпаведна, магнітнага і электрычнага поля ў прасторы. У рамках гэтага метаду вобласць прасторы і часавы прамежак падвяргаюцца раўнамернай дыскрэтызацыі з заданнем пачатковых умоў. Атрыманыя з ураўненняў Максвела канечна-рознасныя ўраўненні развязваюцца ў кожны наступны момант часавай сеткі, пакуль не будзе атрымана рашэнне пастаўленай задачы на ўсём патрэбным часавым прамежку. Крыніцы ------- 1. ↑ Эрстэд Г. Х. «Вопыты, якія адносяцца да дзеяння электрычнага канфлікту на магнітную стрэлку» 2. ↑ J.-B. Biot and F. Savart, Note sur le Magnétisme de la pile de Volta. — Annales Chim. Phys. — vol. 15. — pp. 222—223 (1820) 3. ↑ *Марио Льоцци.* История физики. — М.: Мир. — С. 253-257. — 464 с. 4. ↑ *Максвелл Дж.К.* Избранные сочинения по теории электромагнитного поля. — М.: ГИТТЛ, 1952. — С. 349. — 687 с. 5. ↑ *Максвелл Дж.К.* Избранные сочинения по теории электромагнитного поля. — М.: ГИТТЛ, 1952. — С. 632. — 687 с. 6. ↑ *Максвелл Дж. К.* «О фарадеевых силовых линиях» у кнізе Максвелл Дж. К. Избранные сочинения по теории электромагнитного поля. — М.: ГИТТЛ, 1952. — С. 11—88. — 687 с. 7. ↑ *Maxwell J. C.* On Faraday's Lines of Force // *Transactions of the Cambridge Philosophical Society*. — 1856. — Т. 10. — № 1. — С. 155—229. 8. 1 2 3 *Шапиро И. С.* К истории открытия уравнений Максвелла // *УФН*. — 1972. — Т. 108. — № 2. — С. 319-333. 9. ↑ Максвелл Дж. К. «О физических силовых линиях» у кнізе Максвелл Дж. К. Избранные сочинения по теории электромагнитного поля. — М.: ГИТТЛ, 1952. — С. 107—177. — 687 с. 10. ↑ *Maxwell J. C.* On Physical Lines of Force // *Philosophical Magazine* : Ser. 4. — 1861,1862. — Т. 11,13. — С. 161—175, 281—291, 338—347; 12—23, 85—95. 11. ↑ Максвелл Дж. К. «Динамическая теория электромагнитного поля» ў кнізе Максвелл Дж. К. Избранные сочинения по теории электромагнитного поля. — М.: ГИТТЛ, 1952. — С. 251—316. — 687 с. 12. ↑ Maxwell J. C. (1865). "A dynamical theory of the electromagnetic field" (PDF). *Philosophical Transactions of the Royal Society of London*. **155**: 459–512. 13. ↑ *Maxwell J. C.* A Treatise on Electricity And Magnetism, 1873 14. ↑ Paul J. Nahin (2002). *Oliver Heaviside: the life, work, and times of an electrical genius of the Victorian age*. JHU Press. pp. 108–112. ISBN 9780801869099. 15. ↑ Aharonov, Y; Bohm, D (1959). "Significance of electromagnetic potentials in quantum theory". *Physical Review*. **115**: 485–491. doi:10.1103/PhysRev.115.485.`{{cite journal}}`: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 16. ↑ *Nahin P. J.* Oliver Heaviside: the life, work, and times of an electrical genius of the Victorian age. — JHU Press. — pp. 108—112. — ISBN 978-0-8018-6909-9 17. 1 2 *Einstein A.* Zur Elektrodynamik bewegter Körper Ann Phys. — 1905. — Bd 17. — S. 891. Пераклад на рускую мову: *Эйнштейн А.* К электродинамике движущихся тел 18. ↑ Myron Evans (2001). *Modern nonlinear optics*. John Wiley and Sons. p. 240. ISBN 9780471389316. 19. ↑ *Larmor J.* Aether and matter. — Cambridge. — 1900. — p. 162—193. 20. ↑ *Lorentz H. A.* Electromagnetic Phenomena in a System Moving with any Velocity Smaller than that of Light. — Amst. Proc. — V. 6. — P. 809; 1904. — V. 12. — P. 986. 21. ↑ *Poincare H.* Sur la dynainique de l’electron. — Comptes Rendues, Acad. Sci. — Paris. — 1905. — V. 140. — P. 1504. 22. ↑ Паули В. Теория Относительности. — М.: Наука. — С. 13-17. 23. ↑ Выключэннем сталі эксперыменты Мілера на гары Маунт Вільсан. У далейшым паўтор гэтых эксперыментаў іншымі даследчыкамі на больш дакладнай апаратуры эфекту не выявіў. Гл. Паўтарэнні вопыту Майкельсона 24. ↑ Берестецкий, В. Б. Лифшиц, Е. М. Питаевский, Л. П. Квантовая электродинамика. — Издание 4-е, исправленное. — М.: Физматлит, 2002. — 720 с. — («Теоретическая физика», том IV). — ISBN 5-9221-0058-0 25. ↑ *Л. Б. Окунь.* Приложение I // Физика элементарных частиц. — М.: Наука, 1984. 26. ↑ *Д. В. Сивухин* О международной системе физических величин(руск.) // *УФН*. — 1979. — Т. 129. — № 10. — С. 335. 27. ↑ *С. Г. Каршенбойм* Фундаментальные физические константы: роль в физике и метрологии и рекомендованные значения(руск.) // *УФН*. — 2005. — Т. 175. — № 3. — С. 271. 28. ↑ Яны змяшчаюць дывергенцыі вектарных палёў, якія з'яўляюцца скалярамі. 29. ↑ Напрыклад, у правадніку звычайна прысутнічаюць носьбіты зараду як мінімум двух тыпаў рознага знака, таму сумарная шчыльнасць зараду ў правадніку можа раўняцца нулю, а ток, тым не менш, можа быць (і тады яго шчыльнасць будзе ненулявая). 30. ↑ *Болотовский Б. М.* Оливер Хевисайд. — М.: Наука, 1985. — С. 43-44. — 260 с. Архівавана 27 верасня 2007. 31. ↑ O. Haviside, «On the Electromagnetic Effects due to the Motion of Electrification through a Dielectric», Phil.Mag. S.5 **27**, p. 324, 1889. 32. ↑ Карцев В. П. «Приключения великих уравнений», М.: Знание, 1986. 33. ↑ Mohr, Peter J.; Taylor, Barry N.; Newell, David B. (2008). CODATA Recommended Values of the Fundamental Physical Constants: 2006. Rev. Mod. Phys. 80: 633—730. doi:10.1103/RevModPhys.80.633. 34. ↑ Значэнні фізічных пастаянных 35. ↑ Напрыклад, Таблицы физических величин / акад. И. К. Кикоин. — М.: Атомиздат, 1976. 36. ↑ Refractive index database 37. ↑ Стрэттон Дж. А. Теория электромагнетизма. — М.-Л.: ГИТТЛ, 1948. — С. 42-45. — 539 с. — 8000 экз. 38. ↑ Ландау, Л. Д. Лифшиц, Е. М. Теория поля. — Издание 7-е, исправленное. — М.: Наука, 1988. — С. 112-113. — («Теоретическая физика», том II). — ISBN 5-02-014420-7 39. ↑ Ландау, Л. Д. Лифшиц, Е. М. Теория поля. — Издание 7-е, исправленное. — М.: Наука, 1988. — С. 69-76,95-96. — («Теоретическая физика», том II). — ISBN 5-02-014420-7 40. ↑ Стрэттон Дж. А. Теория электромагнетизма. — М.-Л.: ГИТТЛ, 1948. — С. 34-35. — 539 с. — 8000 экз. 41. 1 2 Ландау, Л. Д. Лифшиц, Е. М. Теория поля. — Издание 7-е, исправленное. — М.: Наука, 1988. — С. 215-218. — («Теоретическая физика», том II). — ISBN 5-02-014420-7 42. ↑ *Гинзбург В. Л.* Теоретическая физика и астрофизика. — М.: Наука, 1981. — 12 с. 43. ↑ Стрэттон Дж. А. Теория электромагнетизма. — М.-Л.: ГИТТЛ, 1948. — С. 37-40. — 539 с. — 8000 экз. 44. ↑ *Essex E. A.* Hertz vector potentials of electromagnetic theory. — American Journal of Physics. — 45. — 1977. — 1099—1101. 45. ↑ A. Nisbet, «Hertzian electromagnetic potentials and associated gauge transformations», Proc. of the Royal Soc. of London. Ser. A. 231, #1185, 250—263, 1955. 46. ↑ *P. Debye* Der Lichtdruck auf Kugeln von beliebigem Material(ням.) // *Annalen der Physik*. — 1909. — Т. 30. — С. 57—136. 47. ↑ Стрэттон Дж. А. Теория электромагнетизма. — М.-Л.: ГИТТЛ, 1948. — С. 345-348. — 539 с. — 8000 экз. 48. ↑ *R. Janaswamy* A note on the {TE/TM} decomposition of electromagnetic fields in three dimensional homogeneous space(англ.) // *IEEE Transactions on Antennas and Propagation*. — 2004. — Т. 52. — С. 2474—2476. 49. ↑ *L. Silberstein* Electromagnetische Grundgleichungen in bivectorieller Behandlung(ням.) // *Annalen der Physik*. — 1907. — Т. 22. 50. 1 2 *I. Bialynicky-Birula* Photon wave function(англ.) // *Progress in Optics*. — 1996. — Т. 36. — С. 245—294. 51. ↑ Стрэттон Дж. А. Теория электромагнетизма. — М.-Л.: ГИТТЛ, 1948. — С. 40—42. — 539 с. — 8000 экз. 52. ↑ Тут і ніжэй выкарыстоўваюцца найбольш ужывальныя ў сучаснай літаратуры пагадненні (аб нумарацыі каардынат, сігнатуры метрыкі т.п.), якія наогул кажучы могуць быць выбраны і трохі іначай, што сустракаецца ў літаратуры. 53. ↑ Ландау, Л. Д. Лифшиц, Е. М. Теория поля. — Издание 7-е, исправленное. — М.: Наука, 1988. — С. 88-90. — («Теоретическая физика», том II). — ISBN 5-02-014420-7 54. ↑ Müller-Kirsten H. J. W. Electrodynamics: An Introduction Including Quantum Effects. — Singapore: World Scientific, 2004. — P. 398,399. — 522 p. — ISBN 981-238-807-9 55. ↑ Müller-Kirsten H. J. W. Electrodynamics: An Introduction Including Quantum Effects. — Singapore: World Scientific, 2004. — P. 399. — 522 p. — ISBN 981-238-807-9 56. ↑ Ландау, Л. Д. Лифшиц, Е. М. Теория поля. — Издание 7-е, исправленное. — М.: Наука, 1988. — С. 90-91. — («Теоретическая физика», том II). — ISBN 5-02-014420-7 57. ↑ Müller-Kirsten H. J. W. Electrodynamics: An Introduction Including Quantum Effects. — Singapore: World Scientific, 2004. — P. 403. — 522 p. — ISBN 981-238-807-9 58. ↑ Ландау, Л. Д. Лифшиц, Е. М. Теория поля. — Издание 7-е, исправленное. — М.: Наука, 1988. — С. 70-73. — («Теоретическая физика», том II). — ISBN 5-02-014420-7 59. 1 2 Müller-Kirsten H. J. W. Electrodynamics: An Introduction Including Quantum Effects. — Singapore: World Scientific, 2004. — P. 428. — 522 p. — ISBN 981-238-807-9 60. ↑ Ландау, Л. Д. Лифшиц, Е. М. Теория поля. — Издание 7-е, исправленное. — М.: Наука, 1988. — С. 102. — («Теоретическая физика», том II). — ISBN 5-02-014420-7 61. ↑ *Болибрух А. А.* Уравнения Максвелла и дифференциальные формы, МЦНМО, 2002. 62. ↑ Мизнер Ч. Торн К. Уилер Дж. Гравитация. — М.: Мир, 1977. — Т. 1. — С. 195,196. — 474 с. 63. ↑ Мизнер Ч. Торн К. Уилер Дж. Гравитация. — М.: Мир, 1977. — Т. 1. — С. 153-155. — 474 с. 64. ↑ Ван дер Варден Б.Л. Метод теории групп в квантовой механике, М. Едиториал УРСС, 2004, ISBN 5-354-00700-3 65. ↑ Румер Ю.Б. Спинорный анализ, М. НКТП, 104 стр. 66. ↑ Ландау, Л. Д. Лифшиц, Е. М. Теория поля. — Издание 7-е, исправленное. — М.: Наука, 1988. — С. 128-130. — («Теоретическая физика», том II). — ISBN 5-02-014420-7 67. ↑ Берклеевский курс физики. Том 2. Парселл Э. Электричество и магнетизм. — М.: Наука, 1971. 68. ↑ *Schwinger J.* On gauge invariance and vacuum polarization(англ.) // *Phys. Rev. Lett.*. — 1951. — Т. 82. — С. 664. 69. ↑ *Heisenberg W. Euler H.* Folgerungen aus der Dlracschen Theorie des Positrons(ням.) // *Z. Phys.*. — 1936. — Т. 98. — С. 714. 70. ↑ А. В. Белинский, А. С. Чиркин *Ураўненні Максвела* — артыкул з Фізічнай энцыклапедыі 71. ↑ Парселл Э. Берклеевский курс физики. — М.: Наука. — Т. II. Электричество и магнетизм. — С. 149-181. 72. ↑ Ландау, Л. Д. Лифшиц, Е. М. Теория поля. — Издание 7-е, исправленное. — М.: Наука, 1988. — 512 с. — («Теоретическая физика», том II). — ISBN 5-02-014420-7 73. ↑ *von W. v. Ignatowsky* «Einige allgemeine Bemerkungen zum Relativitätsprinzip» Verh. d. Deutsch. Phys. Ges. 12, 788-96, 1910 (рускі пераклад Архівавана 2 ліпеня 2017.) 74. ↑ *von Philipp Frank* und *Hermann Rothe* «Über die Transformation der Raumzeitkoordinaten von ruhenden auf bewegte Systeme» Ann. der Physik, Ser. 4, Vol. 34, No. 5, 1911, pp. 825—855 (рускі пераклад Архівавана 29 жніўня 2014.) 75. ↑ Стрэттон Дж. А. Теория электромагнетизма. — М.-Л.: ГИТТЛ, 1948. — С. 429-430. — 539 с. — 8000 экз. 76. ↑ *Никольский В. В. Никольская Т. И.* Электродинамика и распространение радиоволн. М.: Наука, 1989. — C. 128—130 77. ↑ X. L. Zhou «On independence, completeness of Maxwell’s equations and uniqueness theorems in electromagnetics» Progress In Electromagnetics Research, PIER 64, 117—134, **2006** pdf Архівавана 2 чэрвеня 2010. 78. ↑ Chew W. C. Jin J. Michielssen E. Song J. (2001). *Fast and Efficient Algorithms in Computational Electromagnetics*. Artech House. ISBN 1-58053-152-0.`{{cite book}}`: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 79. ↑ *Никольский В. В. Никольская Т. И.* Электродинамика и распространение радиоволн. М.: Наука, 1989. — C. 416—436 80. ↑ *Сильвестер П. и Феррари Р.* Метод конечных элементов для радиоинженеров и инженеров-электриков. — М.: Мир, 1986. — 336 с. 81. ↑ Monk, P. (2003). *Finite Element Methods for Maxwell's Equations*. Clarendon Press, Oxford. 82. ↑ Taflove A. and Hagness S. C. (2005). *Computational Electrodynamics: The Finite-Difference Time-Domain Method*. Artech House. 83. ↑ Jin, J. (2002). *The Finite Element Method in Electromagnetics* (2nd ed.). Wiley-IEEE Press. ISBN 0-47143-818-9. Заўвагі ------- 1. 1 2 Калі свабодныя магнітныя манаполі будуць эксперыментальна выяўлены, то ў закон Гауса для магнітнага поля трэба будзе ўвесці шчыльнасці магнітных зарадаў, а ў закон індукцыі Фарадэя — шчыльнасці іх токаў. Гл. таксама ----------- * Электрадынаміка * Квантавая электрадынаміка * Джэймс Клерк Максвел * Тэорыя Янга — Мілса * Закон электрамагнітнай індукцыі Фарадэя Літаратура ---------- Лагатып ВікіцытатнікаЛагатып Вікіцытатніка У Вікікрыніцах ёсць тэксты па тэме **Ураўненні Максвела** Гістарычныя публікацыі * *Максвелл Дж. К.* Статьи и речи. — М.: Наука, 1968. — 423 с. * *Maxwell J. C.* A dynamical theory of the electromagnetic field // *Philosophical Transactions of the Royal Society of London*. — 1865. — Т. 155. — С. 459—512. * *Maxwell J. C.*, A Treatise on Electricity And Magnetism — Volume 1 — 1873 — Posner Memorial Collection — Carnegie Mellon University * *Maxwell J. C.*, A Treatise on Electricity And Magnetism — Volume 2 — 1873 — Posner Memorial Collection — Carnegie Mellon University * *Maxwell J. C.* On Physical Lines of Force // *Philosophical Magazine* : Ser. 4. — 1861,1862. — Т. 11,13. — С. 161—175, 281—291, 338—347; 12—23, 85—95. * *Maxwell J. C.* On Faraday's Lines of Force // *Transactions of the Cambridge Philosophical Society*. — 1856. — Т. 10. — № 1. — С. 155—229. Гісторыя развіцця * *Болотовский Б. М.* Оливер Хевисайд. — М.: Наука, 1985. — 260 с. * *Карцев В. П.* Максвелл (Жизнь замечательных людей). — М.: Молодая гвардия, 1976. — 336 с. * *Карцев В. П.* Приключения великих уравнений. — М. 1986. — 288 с. * *Шапиро И. С.* К истории открытия уравнений Максвелла // *УФН*. — 1972. — Т. 108. — № 2. — С. 319-333. * *Купер Л.* Физика для всех. т.1 = *Leon N. Cooper* An Introduction to the Meaning and Structure of Phisics, 1968,1970. — М.: Мир, 1973. Агульныя курсы фізікі * *Астахов А. В. Широков Ю. М.* Курс физики, Т. II, Электромагнитное поле. — М.: Наука, 1980. — 360 с. * *Баскаков С. И.* Основы электродинамики. — М.: Сов. радио, 1973. — 248 с. * *Калашников С. Г.* Электричество (Общий курс физики, т. 2).. — М.: Физматлит, 6-е изд. 2003. — 624 с. — ISBN 5-9221-0312-1. * *Матвеев А. Н.* Электричество и магнетизм. — М.: Высшая школа, 1983. * *Никольский В. В. Никольская Т. И.* Электродинамика и распространение радиоволн. М.: Наука, 1989. * *Пеннер Д. И. Угаров В. А.* Электродинамика и специальная теория относительности. М.: Просвещение, 1980. * *Парселл Э.* Электричество и магнетизм. Берклеевский курс физики. Том 2. М.: Наука, 1971. * *Тоннела М. А.* Основы электромагнетизма и теории относительности. М.: ИЛ, 1962. * *Фейнман Р. Лейтон Р. Сэндс М.* Фейнмановские лекции по физике. Том 5. Электричество и магнетизм. М.: Мир, 1965 * *Фейнман Р. Лейтон Р. Сэндс М.* Фейнмановские лекции по физике. Том 6. Электродинамика. М.: Мир, 1966 Курсы тэарэтычнай фізікі * *Баранов А. М. Овчинников С. Г. Золотов О. А. Паклин Н. Н. Титов Л. С.* Теоретическая физика: Электродинамика. Электродинамика сплошных сред. Учебное пособие по курсу «Электродинамика и основы электродинамики сплошных сред» // СФУ, Красноярск, 2008. — 198 с. * *Джексон Дж.* Классическая электродинамика. — М.: Мир, 1965. * *Ландау Л. Д. Лифшиц Е. М.* Теория поля (Теоретическая физика, т. II). — М.: Физматлит, 2003. — 536 с. — ISBN 5-9221-0056-4. * *Ландау Л. Д. Лифшиц Е. М.* Электродинамика сплошных сред (Теоретическая физика, т. VIII). — М.: Физматлит, 2005. — 656 с. — ISBN 5-9221-0123-4. * *Батыгин В. В. Топтыгин И. Н.* Современная электродинамика. Часть 1. Микроскопическая теория. — М.: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», 2005. — 736 с. — ISBN 5-93972-492-2. * *Топтыгин И. Н.* Современная электродинамика. Часть 2. Теория электромагнитных явлений в веществе. — М.: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», 2005. — 848 с. — ISBN 5-93972-493-0. * *Тамм И. Е.* Основы теории электричества. — М.: Наука, 1989. * *Фущич В. И. Никитин А. Г.* Симметрия уравнений Максвелла. — Киев: Наук. думка, 1983. — C. 200. * *Болибрух А. А.* Уравнения Максвелла и дифференциальные формы. — МЦНМО, 2002. Рашэнні ўраўненняў Максвела * *Баландин М. Ю. Шурина Э. П.* Векторный метод конечных элементов: Учебное пособие. — Новосибирск: НГТУ, 2001. — 69 с. * *Вайнштейн Л. А.* Электромагнитные волны. — М.: Радио и связь, 1988. * *Вонсовский С. В.* Магнетизм. Магнитные свойства диа-, пара-, ферро-, антиферро-, и ферримагнетиков. — М.: Наука, 1971. * *Гинзбург В. Л.* Распространение электромагнитных волн в плазме. — 2-е изд. — М.: Наука, 1967. * *Сильвестер П. и Феррари Р.* Метод конечных элементов для радиоинженеров и инженеров-электриков. — М.: Мир, 1986. — 336 с. Спасылкі -------- * Уравнения Максвелла (Научный портал «Элементы большой науки») | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | BNF: 12043257h · GND: 4221398-8 · LCCN: sh85082387 · Microsoft: 59282198 · NKC: ph218895 |

**Філатэлісты́чная су́месь** — сукупнасць вялікай колькасці несартаваных або часткова сартаваных паштовых марак, іншага філатэлістычнага матэрыялу, якая мае агульную ўпакоўку і выстаўленая для аптовага продажу філатэлістам. Як правіла, прадавец пры гэтым пазначае яе вагу нета і/або прыблізную колькасць адзінак тавару. У англамоўнай літаратуры пазначаецца **кілава́р**, **кі́ла-тава́р**, **кілава́рны тава́р**, **ма́ркі ў сто́ку** (англ.: kiloware, kilo ware, boxlot, stamp mixture, bulk mixture, stock of stamps). Камерцыйны сэнс --------------- Кілавар з румынскіх марак. Звычайна філатэлістычная сумесь выстаўляецца на продаж філатэлістычнымі дылерамі, маштабы дзейнасці якіх робяць камерцыйна нявыгадным дэталёвы разбор усяго філматэрыялу — пры гэтым яны загадзя могуць даволі дакладна разлічыць кошт для дробнааптовага продажу з улікам свайго інтарэсу на аснове ацэнкі імавернасці знаходжання ў тавары пастаўшчыкоў больш-менш каштоўных аб’ектаў, якія патрабуюць большай увагі. Крытэрый апошніх — каталожная цана больш за адзін долар ЗША (як правіла, такія маркі складаюць не больш за 3-5 % усёй сумесі). У большасці выпадкаў дылеру выгадней прадаваць тавар максімальна хутка — у тым ліку не разабраным, перакладаючы ўсю або большую частку такой працы на пакупнікоў-калекцыянераў, — бо пераважная большасць марак з часам значна падае ў цане. Шматгадовы вядучы сайта «*Junior Philatelists*» Кен Сцюарт (англ.: Ken Stewart) піша пра гэта так: | | | | | --- | --- | --- | | « | Калі Вы шукаеце новыя паштовыя выпускі, чакаючы, што яны падаражаюць, забудзьцеся пра гэта. Велізарная большасць іх згубіць каштоўнасць. Каталожныя цэны на новыя маркі звычайна ўдвая перавышаюць іх намінальны кошт, што дазваляе дылерам прадаваць свой тавар па цэнах ніжэй за ўстаноўленыя і ўсё яшчэ рабіць грошы. | » | Для калекцыянераў пакупка марак у філатэлістычных сумесях мае перавагі праз камбінацыю некалькіх фактараў: * Вельмі нізкая цана за асобнік, часам адзін-два цэнты ці менш. Па падліках філатэлістычнага выдання «*Linn's Stamp News*», маркі ў сумесях пераважна прадаюцца за 5 % ад той цаны, якую яны мелі бы ў філатэлістычнай краме, калі б іх прадавалі паасобку. Фактар цаны становіцца асабліва важным, калі калекцыянер — пачатковец, мае вялікую колькасць вольнага часу або від ці тэма яго калекцыі не мае на мэце збіранне поўных серый; * Тое, што для дылера з’яўляецца руціннай нявыгаднай працай, — сарціроўка сумесей, — для філатэліста часта поўнае спецыфічных эмоцый; * Калекцыянер усё жа мае невялікую імавернасць набыць і знайсці ў сумесях штосьці камерцыйна каштоўнае; * Як правіла, калі адваротнае не агаворваецца, калекцыянер атрымлівае самыя свежыя паштовыя маркі, якія прадаюцца толькі ў паштовых аддзяленнях — звычайна такія маркі, пакуль іх наклады яшчэ не вельмі распаўсюдзіліся па альбомах усіх жадаючых, як было ўжо сказана вышэй, каштуюць даражэй, чым, напрыклад, маркі мінулага года; * На дадатковым разборы сумесей ды давядзенні матэрыялу да стадыі набораў або аркушаў узгаднення часам таксама можна зарабіць праз перапродаж іншым філатэлістам. У гэтым выпадку такі пакупнік становіцца дэ-факта субпадрадчыкам дылера, хаця апошні можа гэтага і не ведаць. Віды і паходжанне ----------------- ### Першасная сарціроўка Вялікая частка філатэлістычных сумесей прадаецца ўвогуле без сарціроўкі. Першасная сарціроўка мае пад сабой групоўку аб’ектаў па відзе — гэта могуць быць: * Цэлыя рэчы («*маркі-на-паперы*», *on-paper) —* часта пад *on-paper* маецца на ўвазе *on-piece*; * Выразкі («*маркі-на-кавалках*», *on-piece*) — звычайна, але не заўсёды, *on-piece* прадугледжвае захаванне поўнага адбітка паштовага штэмпеля — калі не, то пішацца аб *close-cut, «караткастрыжанай»* сумесі; * Гашаныя маркі («*маркі-без-паперы*», *off-paper* або *used stamps*); * Або, зрэдку, нягашаныя маркі (*mint stamps*). У сваю чаргу, сумесі з выразак падзяляюцца на «*аднапапяровыя*» і «*дзвюхпапяровыя*» (*on single* або *on double paper*). У першым выпадку ад канверта пакідаюць толькі кавалак з аднаго яго, пярэдняга, боку, а ў другім — з абодвух, прыхопліваючы і бок з клапанам. Зразумела, што сумесь другога роду патрабуе менш працы нажніцамі і больш тэхналагічная, але яна пры аднолькавай вазе змяшчае прыкладна ўдвая менш марак, чым сумесь першага, а філатэліст набывае, адпаведна, удвая болей макулатуры. З іншага боку, «*дзвюхпапяровая*» сумесь паказвае, што яе элементам надавалася менш увагі з боку дылера, а, значыць, у ёй большая імавернасць знаходжання каштоўных асобнікаў. Набываючы сумесь якогасьці з першых двух варыянтаў (*on-paper* або *on-piece*), філатэліст-пакупнік пасля сарціроўкі сумесі адмочвае маркі ад паперы, сушыць іх і змяшчае ў сваю калекцыю і абменны фонд. У некаторых выпадках (напрыклад, пры цікавых гашэннях) ён пакідае падобные аб’екты, як ёсць. Маркі трэцяга і чацвёртага варыянтаў (*used stamps* або *mint stamps*) пасля ўважлівага агляду іх стану і адбракоўкі ўжо гатовыя для змяшчэння ў калекцыю. Як правіла, дылеру прасцей заўважыць і адсеяць пашкоджаныя асобнікі, калі ён фарміруе сумесь «*без паперы*», таму прынята лічыць, што ў такой сумесі іх працэнт ніжэйшы. Звычайна сам характар крыніцы ўжо мае пад сабой тую ці іншую першасную сарціроўку сумесей і даводзіцца дылерам да ведама патэнцыйных пакупнікоў. Так, вылучаюць: * **Місіянерскія сумесі** (*mission kiloware, mission mixtures, charity mixtures*). Крыніца іх паходжання — розныя царкоўныя, рэлігійныя, місіянерскія, дабрачынныя, грамадскія арганізацыі, таварыствы, секты. Іх члены і валанцёры абходзяць дзясяткі і сотні офісаў кампаній і фірмаў, збіраючы ў якасці ахвяравання ў іх персаналу выкарыстаныя падчас дзелавой перапіскі канверты, паштоўкі, спам з маркамі. Некаторыя падобныя некамерцыйныя арганізацыі (НКА) вядуць і актыўнае ўласнае ліставанне, вынікам якога становяцца такія жа цэлыя рэчы. Валанцёры робяць з іх выразкі або аддзяляюць ад іх маркі, фарміруюць філатэлістычную сумесь і прадаюць яе дылерам; * **Банкаўскія сумесі** (*bank kiloware, bank mixtures, office mixtures*). Фарміруюцца падобным чынам, але без пасрэдніцтва некамерцыйных арганізацый-збіральнікаў. Як правіла, банкі ды іншыя фінансавыя ўстановы маюць настолькі вялікі аб’ём перапіскі, што для філатэлістычных дылераў з’яўляецца сэнс дамаўляцца аб аптовым выкупе цэлых рэчаў непасрэдна і на рэгулярнай аснове. На філатэлістычным рынку банкаўскія сумесі каштуюць больш, чым місіянерскія, з прычыны большай аднароднасці матэрыялу, значнай колькасці марак высокіх наміналаў (*high face values*), характэрных для бізнес-перапіскі, і значнай долі цэлых рэчаў замежнага паходжання. Варта ўлічваць, што, паколькі ў наш час банкі ды падобныя бізнес-структуры амаль цалкам перайшлі на франкіроўку карэспандэнцыі з дапамогай франкатыпаў, назва сумесі цяпер не больш, чым метафара, даніна традыцыі; * **«*Дамашнія*» сумесі** (*homemade kiloware, homemade mixtures*). Вынік падобнай жа дзейнасці, якая ажыццяўляецца прыватнай асобай, найчасцей падлеткам ці пенсіянерам, які мае шмат свабоднага часу для такой падпрацоўкі. Звычайна праца па зборы сумесей адбываецца без утварэння юрыдычнай асобы, часам толькі зрэдку, а фарміраваннем тавару чалавек займаецца наўпрост дома. «*Дамашнія*» сумесі па змоўчванні прадугледжваюць крыху большую ўвагу вытворцы да сваёй прадукцыі і, адпаведна, меншую колькасць браку — марак з заломамі, надрывамі, наліплым брудам і інш.; * **Выпадковыя сумесі** (*loose kiloware, loose stamps, space filler mixture*) — неразабраныя сумесі вельмі вялікай колькасці заведама трэцясортнага не новага філматэрыялу агульнай вагой у некалькі кілаграмаў. Яны з’яўляюцца вынікам змешвання марак ад розных пастаўшчыкоў, а іх прывабнасць для калекцыянераў як раз у вазе — яна з’яўляецца пэўнай гарантыяй таго, што дылер не праглядзеў змесціва нават бегла, і, значыць, мог пакінуць у такой сумесі дзясятак-іншы каштоўных экспанатаў. Зрэшты, часта дылеры фарміруюць падобныя сумесі як раз з «*адвалаў*» пасля першаснага прагляду матэрыялу ад кожнага свайго пастаўшчыка, аб чым шчыра і папярэджваюць. Фактычна філатэлістычныя дылеры такім чынам гарантуюць толькі адно: што на кожным кавалку чагосьці прысутнічае нейкая марка, не абавязкова паштовая і не абавязкова ў цэлым стане. Думка аб тым, што для арганізацый-ахвярадаўцаў у падобнай дзейнасці адсутнічае камерцыйны разлік, з’яўляецца памылковай. Як правіла, дарэнне адбываецца ў абмен на дакументальнае пасведчанне, якое завяраецца прадстаўніком НКА, аб характары і, галоўнае, ацэначнай суме ахвяраванага. Падобныя пасведчанні ў далейшым дазваляюць кампаніі зменшыць падатковую нагрузку, бо дабрачыннасць у многіх дзяржавах не абкладаецца падаткамі. Таму даручэнне сакратару не выкідаць непатрэбную карэспандэнцыю, а назапашваць яе ў вялікіх мяхах ці каробках і перыядычна перадаваць іх у дар валанцёрам з НКА, нясе карысць. ### Другасная сарціроўка Як правіла, пры продажы філатэлістычнай сумесі дылер пазначае, праглядзеў ён яе ці не. Першае значыць, што ён, хутчэй за ўсё, адабраў з сумесі большую частку асобнікаў, якія падаліся яму каштоўнымі (такую сумесь часта называюць *checked* або *picked mixture*). У другім выпадку дылер кваліфікуе тавар як *unchecked/unpicked* — г. зн. без адбору, «*як ёсць*». Другасная сарціроўка значыць, што значная частка працы ўжо зроблена. Такія сумесі ў цэлым называюцца «*прагледжанымі ўручную*» (*handchecked* або *handpicked mixture*). Іх перавагі: * Адлоў амаль усіх дублікатаў і моцна пашкоджаных асобнікаў; * Сарціроўка па памеры і паўнаколернасці — як правіла, стандартныя маркі, у адрозненне ад камемарацыйных, друкуюцца ў адну фарбу і маюць меншы памер. Камемаратыў цэніцца вышэй; * Адбор марак па краінах або групах краін. Такія сумесі, хаця таксама прадаюцца на вагу, каштуюць значна даражэй за папярэднія. Звычайна яны маюць больш дробную расфасоўку, да паловы кілаграма. У іх знаходзіцца матэрыял больш высокай якасці, але «*неспадзяванак*» ва ўручную адабраных сумесях ужо не знайсці. ### Канчатковая сарціроўка Набор са ста розных гашаных паштовых марак Мальты ў папяровым канверце (Валета, Мальта, 2001 г. цана — 2,5 мальтыйскія ліры). На гэтым этапе адбываецца ператварэнне кілавару ў наборы марак (*selection, selected stamps, sorted stamp selection, stamp packets*). Пасля тонкай сарціроўкі (*fine sorting*) філатэлістычны матэрыял практычна заўсёды прадаецца меншымі порцыямі (≈2—3 унцыі) і ўжо не на вагу, а па дакладнай колькасці асобнікаў у тым ці іншым наборы — бо колькасць становіцца вядомай у выніку разбору і менавіта яна цікавіць філатэлістаў-пакупнікоў. Найбольш распаўсюджанымі з’яўляюцца наборы па 50, 100, 200, 300 і 500 марак. Часам яны бываюць меншымі (ад 5—10), ёсць і большыя мега-ўпакоўкі (іх калі-нікалі называюць *king-size pack*) — 1, 3, 5 і нават 10 тысяч штук. Агульная прыкмета ўсіх набораў — вытворца падбірае маркі па пэўнай прыкмеце і гарантуе пэўны стан тавару. Найчасцей пры продажы дылеры звяртаюць увагу пакупнікоў на наступныя характарыстыкі набораў: * Краіну або групу краін; * Год (гады) выпуску (гл. таксама артыкул «*Гадавы набор, філатэлія*»); * Пэўная тэма, матыў; * Адсутнасць дублікатаў (звычайна пішуць *all different*); * Адсутнасць непаштовых эмісій — службовых, фіскальных, дабрачынных ды ім падобных марак, віньетак і ярлыкоў; * Наяўнасць таго ці іншага працэнта камемарацыйных марак; * Адсутнасць непаўнацэнных асобнікаў; * Адсутнасць марак з фіктыўнымі гашэннямі (CTO) і/або «*дзюн*» — выпускаў аравійскіх княстваў канца 1960-х гадоў, прызнаных Міжнароднай федэрацыяй філатэліі непажаданымі праз іх гіганцкія наклады (*no CTO’s* і/або *no dunes*); * Характар і стан гашэнняў. Наяўнасць поўнага штэмпеля (*bulls-eye cancel,* або *socked on the nose —* гашэнне «*бычынае вока*», або «*ўдар па носе [меркаванага партрэта на марцы]*») ці, наадварот, «*лёгкае гашэнне*» (*light cancel*), якое закранае толькі вугал маркі. У залежнасці ад віду філатэлістычнай калекцыі, для яе ўласніка будзе мець перавагу той ці іншы тып набораў. Упакоўка і гандаль ------------------ Перавязаныя папяровымі стужкамі паштовыя маркі Трэцяга рэйха і Аўстрыі. ### Упакоўка Калі філатэлістычныя сумесі, якія прайшлі першыя апісаныя стадыі апрацоўкі, прадаюцца на вагу ў мяхах ці каробках, то наборы марак, як правіла, упакоўваюцца ў запячатаныя канверты ці пакеты з паперы або калькі (*glassine*) рознага памеру, у залежнасці ад колькасці марак. У большасці выпадкаў такія пакеты маюць празрыстае акенца з плёнкі або цалкам вырабляюцца з празрыстага матэрыялу — каб пакупнік мог бачыць змесціва. Менш распаўсюджаным, але ўсё яшчэ папулярным варыянтам, з’яўляецца продаж сумесей і набораў звязкамі (*bundle kiloware, bundleware*). Часта такімі перавязанымі папяровымі ці шаўковымі стужкамі пачкамі прадаюць аднолькавыя маркі ці серыі, што маюць аднолькавы фармат. Звязкі часам дасягаюць 50—300 асобнікаў і, як правіла, яны зручныя для дробных філатэлістычных дылераў, якія імкнуцца напоўніць свае крамы асартыментам. Звязкі паштовых марак Брытанскай Індыі. Спосаб захоўвання і продажу марак звязкамі быў асабліва папулярны ў класічны перыяд развіцця філатэліі (г. зн. да XX ст.), калі большасць марак была беззубцовай, а альбомы для марак і клясеры яшчэ не былі распаўсюджаныя. Вядома, напрыклад, што Імператар Усерасійскі Аляксандр III і пісьменнік Антон Чэхаў захоўвалі свае вялікія калекцыі паштовых марак менавіта ў такім выглядзе — перавязанымі стужкамі пачкамі, складзенымі ў каробкі. У далейшым гэты спосаб страціў папулярнасць, бо стужкі часта пашкоджваюць зубцы марак, маркі датыкаюцца адна да адной, што цягне за сабой пэўную рызыку іх псавання. Таксама разглядаць калекцыю ў такім выглядзе не вельмі зручна: прыходзіцца кожны раз развязваць пачкі, а потым нанова іх фарміраваць. Яшчэ адзін спосаб упакоўкі набораў марак — аркушы ўзгаднення. Аб’екты, як правіла, групуюцца па краінах, тэматыцы, матывах, храналогіі ці любой іншай прыкмеце і раўнамерна размяркоўваюцца па аркушы — так, каб можна было ўважліва разглядзець кожны. Від аркушаў узгаднення звычайна альбомны, фарматам A4, A3 або прамежкавым між імі. Матэрыял — шчыльная папера, кардон ці пластык, колер фону — роўны, найчасцей чорны, але бывае і светлы. Філатэлістычныя аб’екты запіхваюцца ў празрыстыя кішэнькі або (асабліва да 1970-х — 1980-х гадоў) прымацоўваюцца да аркуша з дапамогай асаблівых налепак. З адзіночных аркушаў могуць рабіцца брашуры для зручнасці іх транспарціроўкі (перасылкі) і вывучэння змесціва пакупніком. Звычайна сукупнасць такіх аркушаў называюць «*сшыткам*». Асаблівы від такіх брашур з аркушаў з маркамі (як правіла, загадзя пагашанымі) быў распаўсюджаны ў былым Савецкім Саюзе: Цэнтральнае філатэлістычнае агенцтва «*Саюздрук*» увяло ў практыку выпуск тэматычных падборак марак на аркушах-брашурах фарматам, блізкім да A4. Такія сшыткі выпускаліся накладамі па 10—50 тысяч асобнікаў. Невялікія жа тэматычныя наборы паштовых марак (па 7—15 штук), як правіла, распаўсюджваліся ў празрыстых або непразрыстых пакеціках з мастацкім чынам аформленымі ўкладышамі. Некаторыя дылеры, якія маюць дастатковы аб’ём продажу, вырабляюць аркушы прамысловым чынам, звычайна з пластыку ці пластмасы. Калі-нікалі такія ці да іх падобныя аркушы называюць планшэтамі для марак або штат-картамі. Як правіла, у іх прадугледжваецца і другі элемент: празрысты з аднаго боку абарончы кажух, куды змяшчаецца ўласна аркуш з празрыстымі жа кішэнькамі. Нягледзячы на тое, што такія аркушы па сутнасці шматразовыя, яны перадаюцца пакупніку разам з таварам. У гэтым выпадку адначасова вырашаецца і праблема наяўнасці ў яго канверта для змяшчэння і транспарціроўкі пакупак. ### Продаж Найбольш тыповы прадавец філатэлістычных сумесей — небуйны дылер, уладальнік крамы карысных дробязей (*dime store*). У той час, як большасць такіх абслугоўвае кліентаў свайго раёна ці горада, буйнейшыя дылеры пашыраюць продаж, ствараюць сеткі профільных крам, выходзячы за межы роднага рэгіёна. Часам дылеры для прываблівання пакупнікоў фарміруюць спецыяльныя ўзоры сумесей (*samples*), каб іх якасць магчыма было вызначыць, не рызыкуючы вялікімі грашыма. Прадаўцы, якія адаптаваліся да інтэрнэту, ствараюць вэб-сайты, на якіх філатэлістычны матэрыял прапаноўваецца рэзідэнтам любой краіны свету, а таксама выстаўляюць тавар на інтэрнэт-аўкцыёнах (напрыклад, на EBay) у якасці лотаў (і ў гэтым выпадку філсумесь звычайна называецца *бокслот*). Фунт ці палову кілаграма марак «*місіянерскай сумесі*» звычайна можна прадаць дылеру за 0,5—1,5 долара. Сам ён выстаўляе гэта на рынак па 3—5 долараў. Дзесяць фунтаў марак «*на паперы*» — 35—40 долараў. Праходжанне кожнага з апісаных этапаў сарціроўкі павялічвае цану прадукту ў 2—5 разоў. Цана адсартаваных набораў моцна залежыць ад параметраў, па якіх маркі, што ўваходзяць у іх, былі адабраныя, і можа адрознівацца ад аналагічных у разы і нават дзясяткі разоў. Напрыклад, фунт гашаных марак Германіі звычайна каштуе каля 15 долараў, а Люксембурга — каля 40. ### Пакупка Некаторыя філатэлістычныя выданні на рэгулярнай аснове праводзяць кантрольныя закупкі і разбор сумесей ад розных дылераў і публікуюць вынікі з параўнаннем патрачаных на пакупку сумесей грошай з патэнцыяльным коштам марак, якія былі ў сумесях, уключаючы працэнт дублікатаў, пашкоджаных асобнікаў і інш. Напрыклад, «*Linn's Stamp News*» шмат гадоў вядзе спецыяльную рубрыку «*Філатэлія на кухонным стале*» («*Kitchen Table Philately*»). Аднак, напрыклад, Кен Сцюарт (*Ken Stewart*) папярэджвае: > > > Калонка ў *Linn’s* па сумесях — добрае месца для пачатку [знаёмства з гэтым рынкам]. Але памятайце, што *Linn’s* не збіраецца выходзіць і гаварыць, што Вам не варта набываць сумесі ў дылера *Х*, бо гэта рабаванне. Чаму? Таму што дылер *Х* — рэкламадавец *Linn’s*. > > > > *Арыгінальны тэкст* (англ.)   > > > The column in Linn's on mixtures is a good place to start, but remember, Linn's is not going to come out and say you should not buy from dealer X because it is a rip-off. Why, because dealer X is an advertiser in Linn's. > > > > Увогуле рэкамендацыі пакупніку сумесей мала адрозніваюцца ад звычайных парад спажыўцу, які ўступае ў рыначныя адносіны з прадаўцом. Важна разумець, часам дылер не паведамляе поўную інфармацыю аб тавары з мэтай больш простага і хуткага продажу. Акрамя гэтага, трэба разумець, што ў шэрагу выпадкаў дылеры працягваюць называць наборы, якія прайшлі сарціроўку, «*кілаварам*» ці «*мікстурамі*», таму перад пакупкай варта ўдакладняць, што менавіта мае на ўвазе прадавец і ці адпавядаюць параметры набораў заяўленаму. Варта звярнуць увагу і на тое, што дылеры ў сваіх рэкламных інтэрнэт-аб’явах часта выкарыстоўваюць для ілюстрацыі тыповыя выявы з фотабанкаў, таму атрыманы ад іх па пошце заказ можа моцна адрознівацца ад створанага ў рэкламе вобраза. Пры разборы філатэлістычных сумесей і высвятленні цэн на набытыя маркі па каталогах не варта ўспрымаць апошнія як аферту — гэта ўсяго толькі ацэнка, якая фарміруецца кампаніямі-мейджарамі. Рэальная цана рынку, даступнага радавому філатэлісту, можа аказацца і, хутчэй за ўсё, акажацца значна ніжэйшай (у сярэднім 10—15 %, максімум 20 % ад пазначанай у каталогах цаны). Гэта звязана з нізкай ліквіднасцю філатэлістычнага рынку і невялікай колькасцю яго ўдзельнікаў, асабліва па-за буйнымі гарадамі і развітымі краінамі. Гл. таксама ----------- * Аркуш узгаднення (філатэлія) * Выразка (філатэлія) * Гадавы набор (філатэлія) * Гашэнне (пошта) * Філатэлістычны дылер * Філатэлістычныя матэрыялы Заўвагі ------- 1. ↑ Першапачаткова ў краінах Еўропы, у кілаграмах, адсюль тэрмін *kiloware* — кілавар. У наш час большая частка сумесей прадаецца таксама на вагу — у фунтах і унцыях (ЗША, Вялікабрытанія, іх былыя калоніі) або ў кілаграмах і сотнях грамаў (Еўропа, астатні свет). 2. ↑ Сцюарт, К. Buying Stamps — Kiloware and Mixtures Архівавана 11 верасня 2017. — артыкул на junior-philatelists.com. (англ.)(Праверана 17 снежня 2008) 3. ↑ Miller, R. Mixtures, packets, lots: what’s the difference? Архівавана 15 снежня 2008. — Linn's Stamp News, 10 мая 2004 года. (Праверана 17 снежня 2008) 4. ↑ Клуг, Дж. «What stamps to buy and where to buy them» Архівавана 24 чэрвеня 2008. — Linn’s Stamp News, 3 верасня 2001 года. (Праверана 17 снежня 2008) 5. ↑ Miller, R. Mixtures, packets, lots: what’s the difference? Архівавана 15 снежня 2008. — Linn’s Stamp News, 10 мая 2004 года. (Праверана 17 снежня 2008) 6. 1 2 Кірылава, А. «Филателия» (ч. I) — артыкул на сайце «Lib.Ru: Сервер „Заграница"». (руск.) (Праверана 17 снежня 2008) 7. ↑ З артыкула Архівавана 14 кастрычніка 2008. Арлова на сайце Цэнтральнай гарадской публічнай бібліятэкі Таганрога. Архівавана 14 кастрычніка 2008.(Праверана 17 снежня 2008) 8. ↑ Гл. прыклад(недаступная спасылка) планшэта для марак на сайце філатэлістычнага дылера «Стандарт-коллекция». (Праверана 17 снежня 2008) 9. ↑ Гл. узор штат-карты на сайце «Немецкая марка». (Праверана 17 снежня 2008) 10. ↑ «Things to look for when buying stamp kiloware»(недаступная спасылка) — артыкул карыстальніка *fanfreluche* на сайце «Qassia» Архівавана 3 лістапада 2008. (англ.) (Праверана 17 снежня 2008) Літаратура ---------- Кнігі * Большой филателистический словарь / Под общ. ред. Н. И. Владинца и В. А. Якобса. — М.: Радио и связь, 1988. — 320 с. — ISBN 5-256-00175-2. (См. *Оптовая дешёвая смесь*.)(Праверана 6 лістапада 2008) * *Cabeen R. McP.*[en] Standard Handbook of Stamp Collecting / Collectors Club of Chicago Committee on Publications. — New York, NY, USA: Thomas Y. Crowell, 1979. — P. 8, 9. — ISBN 0-690-01773-1. (англ.)(Праверана 6 лістапада 2008) * *Sutton R. J.* Энциклопедия коллекционера почтовых марок = The Stamp Collector’s Encyclopaedia / Revised by K. W. Anthony. — 6th ed. — L.: Stanley Paul, 1966. — P. 166. — 390 p. — ISBN 0-517-08024-9. (англ.)(Праверана 21 лістапада 2009) * *Wood K. A.* This is Philately: Encyclopedia, Vol. 2, G—P. — Albany: Van Dahl Publications, 1982. — P. 463—464. — ISBN 0-934466-03-3. (англ.) Перыёдыка * *Коростылёва И.* В поисках «кукушкиного яйца» // «D`». — 2008. — № 12 (51). — 23 июня — 7 июля.(Праверана 6 лістапада 2008) * Рынок ценных бумажек: надо держать марку(недаступная спасылка) // CEO. — 2008. — № 9. Опубликовано онлайн 16 сентября 2008 года.(Праверана 6 лістапада 2008) * Храните деньги в кляссерах // Антиквариат, предметы искусства и коллекционирования. — 2002. — № 1.(Праверана 6 лістапада 2008) Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | П: | Партал **«Філатэлія»** | | wikt: | філатэлістычны ў Вікіслоўніку | | commons: | Філатэлістычная сумесь на Вікісховішчы | * «Филателия» (ч. I) — статья Е. В. Кирилловой на сайте «Lib.Ru: Сервер „Заграница"» (Праверана 6 лістапада 2008) * «А. П. Чехов и филателия» Архівавана 14 кастрычніка 2008. — статья Г. Н. Орлова, председателя Общества филателистов Таганрога, на сайте Архівавана 14 кастрычніка 2008. (Праверана 6 лістапада 2008) * Статьи Кена Стюарта (*Ken Stewart*) на сайте «Junior Philatelists» Архівавана 11 верасня 2017. (англ.): + «Buying Stamps — Kiloware and Mixtures» Архівавана 11 верасня 2017. (Праверана 6 лістапада 2008) + «Buying Stamps — New Issues» Архівавана 11 верасня 2017. (Праверана 6 лістапада 2008) * Сайт «Linn's Stamp News» (англ.): + «Stamp mixtures, packets add to collections» Архівавана 9 красавіка 2006. — статья Майкла Баадке (*Michael Baadke*) от 12 октября 1998 года (Праверана 6 лістапада 2008) + «What stamps to buy and where to buy them» Архівавана 24 чэрвеня 2008. — статья Джанет Клуг (*Janet Klug*) от 3 сентября 2001 года (Праверана 6 лістапада 2008) + «Buying and sorting stamps in box lots is fun» Архівавана 16 кастрычніка 2011. — статья Джанет Клуг (*Janet Klug*) от 15 ноября 2004 года (Праверана 17 снежня 2008) + «Mixtures, packets, lots: what’s the difference?» Архівавана 15 снежня 2008. — статья Рика Миллера (*Rick Miller*) от 10 мая 2004 года. (Праверана 17 снежня 2008) * «Things to look for when buying stamp kiloware»(недаступная спасылка) — статья пользователя *fanfreluche* на сайте «Qassia» Архівавана 3 лістапада 2008. (англ.) (Праверана 6 лістапада 2008) * Kiloware (англ.). *Glossary of Stamp Collecting Terms — K*. AskPhil; Collectors Club of Chicago. Архівавана з першакрыніцы 30 студзеня 2012. Праверана 26 снежня 2010. * «Glossary» Архівавана 3 снежня 2008. на сайте «Vista Stamps» (англ.) (См. *Kiloware*.) (Праверана 6 лістапада 2008) | ⛭Філатэлія | | --- | | Асноўныяпаняцці | * Амнібусны выпуск * Аркуш узгаднення * Выразка * Знак паштовай аплаты + ✰ Міжнародны адказны купон + Паштовы блок + Паштовая марка + Правізорый + Франкатып * Класіфікацыя * Купон * Манкаліст * Маркафілія * Марачны аркуш * Наддрукоўка * Разнавіднасць * Рарытэт (Ферарытэт) * Спецыяльнае гашэнне * Спецыяльны паштовы штэмпель * Сувенірны аркуш * Сумесны выпуск * Філакартыя * Філатэліст * Філатэлістычная выстаўка * Філатэлістычная геаграфія * ✰ Філатэлістычная сумесь * Філатэлістычная экспертыза * Экспертны знак * Філатэлістычны дылер | | | Суцэльныя іцэлыя рэчы | * Аднабаковая паштовая картка з арыгінальнай маркай * Канверт * Канверт першага дня * Канверт з арыгінальнай маркай * Картмаксімум * Катастрофная пошта * Маркіраваная паштовая картка * Маркіраваны канверт * Маркіраваны паштовы сувенір * Мастацкі маркіраваны канверт * Паштовая картка * Паштовы аркуш * Паштоўка * Пісьмо апошняга дня * Службовы канверт * Суправаджальны адрас * Суцэльная рэч * Цэлая рэч | | Аксесуары | * Альбом для марак * Зубцамер * Клемташ * Клясер * Лупа * Марачная налепка * Пінцэт | | Звязаныятэмы | * Паштовыя маркі * Пошта * Паліграфія | | * **Выстаўкі** * **Гісторыя пошты** * ***Партал:Філатэлія*** |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Мінск (значэнні). **«Мінск»** — гасцініца ў Мінску, размешчаная на паўночна-ўсходнім боку плошчы Незалежнасці, па адрасе праспект Незалежнасці, 11. Гісторыя -------- У пачатку ХХ стагоддзя на месцы гасцініцы «Мінск» знаходзіліяся невялікі дом Шапіра (рог Захар’еўскай і Каломенскай вуліц, 37/5), у якім размяшчалася гасцініца «Нова-Берлін» (архітэктар Курвуазье) на 9 нумароў, якая належалая некаму Гордану, і дом Пераца з майстэрняй і крамай абутку М. Я. Фрыдлянда, які скупляў рамесныя вырабы збяднелых шаўцоў. Гасцініца «Мінск» пабудавана ў 1958 г. (архіт. Г. Баданаў) з цэглы. Будынак размяшчаўся на праспекце і плошчы імя Леніна, меў 6 паверхаў і 265 нумароў на 447 месцаў. Гасцінічны комплекс быў адным з найбольш добраўпарадкаваных і камфартабельных устаноў падобнага тыпу, паколькі ў кожным нумары быў прадугледжаны поўны санвузел, тэлефон, тэлевізар, у будынку знаходзіліся рэстаран, кафэ, кругласутачны буфет. Другі корпус быў пабудаваны і пачаў функцыянаваць у 1969 годзе, меў 7 паверхаў (адзін тэхнічны) і 105 нумароў на 324 месцы. Ва ўсіх нумарах — тэлефон, тэлевізар, поўны санвузел (акрамя пяці нумароў). На шостым паверсе размяшчаўся рэстаран, на першым — кафэ, на чатырох паверхах — буфеты. У 1991 годзе была праведзена рэканструкцыя нумароў корпуса № 1. У 1995 годзе гасцінічны комплекс «Мінск» увайшоў у структуру Кіраўніцтва справамі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, а ў 2001 годзе быў унесены ў дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь. У сакавіку 2001 года пачалася рэканструкцыя гасцінічнага комплексу «Мінск», якая доўжылася да снежня 2002 года. 18 снежня 2002 года камітэт стандартызацыі, метралогіі і сертыфікацыі пры Савеце міністраў Рэспублікі Беларусь сумесна з Міністэрствам спорту і турызму прысвоілі гасцініцы катэгорыю «4 зоркі». 20 снежня 2002 года адбылося афіцыйнае адкрыццё гатэля пасля рэканструкцыі з удзелам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь Аляксандра Лукашэнкі. 2 снежня 2021 года гасцініца ўвайшла ў чорны спіс Еўрасаюза. 20 снежня «Мінск» ў свой санкцыйны спіс уключыла Швейцарыя. 22 снежня да адпаведнага пакета санкцый ЕС далучыліся Албанія, Ісландыя, Ліхтэнштэйн, Нарвегія, Паўночная Македонія, Сербія, Чарнагорыя. Архітэктура ----------- Уяўляе сабой шасціпавярховы Г-падобны ў плане будынак. Фасады вырашаны ў простых лаканічных формах. Пластычную выразнасць надаюць лоджыі на 5—6-м паверхах. Уваход вылучаны асіметрычна размешчаным арачным парталам на вышыню 1—3-га паверхаў, дэкарыраваным архівольтам. Будынак пастаўлены на масіўным гранітным цокалі, сцены завершаны карнізам спрошчанага профілю. На 3—6-м паверхах размешчаны жылыя нумары на 1—2 месцы, на 1-м і 2-м — вестыбюль з прасторным холам, рэстаран, кафэ, службовыя і дапаможныя памяшканні. Корпус 1969 года У 1969 г. прыбудаваны дадатковы шасціпавярховы Г-падобны ў плане корпус (архіт. Г. Сысоеў. Дз. Кудраўцаў, С. Мусінскі). Кампазіцыя фасадаў заснавана на чляненні гарызантальных і вертыкальных жалезабетонных рэбраў, галоўны ўваход вылучаны вынасным казырком. У скверы перад будынкам гасцініцы ў 1977 г. з боку вуліцы Свярдлова пабудаваны фантан «Юнацтва». Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 История отеля Архівавана 30 мая 2018. 2. ↑ Участок проспекта Независимости от пл. Независимости до пересечения с Комсомольской Архівавана 7 сакавіка 2018. 3. ↑ ЕС прыняў пяты пакет санкцый супраць Беларусі ў сувязі з міграцыйным крызісам **(нявызн.)**. *Наша Ніва* (2 снежня 2021). Праверана 23 снежня 2021. 4. ↑ Searching for subjects of sanctions 5. ↑ Яшчэ некалькі еўрапейскіх краін далучыліся да пятага санкцыйнага пакета Еўразвязу, у тым ліку прарасійская Сербія **(нявызн.)**. *Наша Ніва* (23 снежня 2021). Праверана 23 снежня 2021. 6. ↑ Declaration by the High Representative on behalf of the European Union on the alignment of certain countries concerning restrictive measures in view of the situation in Belarus (англ.). Савет Еўрапейскага саюза (22 снежня 2021). Праверана 23 снежня 2021. Літаратура ---------- * 158б.  // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1988. — Мінск. — 333 с.: іл. — ISBN 5-85700-006-8. | ⛭Ансамбль плошчы Незалежнасці | | --- | | Праспект Незалежнасці | | Будынкі і збудаванні | * ГЦ «Сталіца» * Дом урада * ✯ Касцёл Святога Сымона і Святой Алены * Дом Абрампольскага * Дом Уніхоўскага * Гасцініца «Мінск» * Галоўны паштамт * Будынак Мінгарвыканкама (Мінгарвыканкам) * Будынак Кіраўніцтва Мінскага метрапалітэна * Галоўны корпус БДУ (БДУ) * Галоўны корпус БДПУ імя Максіма Танка (БДПУ імя М. Танка) | Плошча Незалежнасці | | Помнікі | * У. Л. Леніну * Звон Нагасакі * Помнік Архангелу Міхаілу * Помнік Яну Паўлу II1 * Помнік У. С. Амельянюку * Дойлід | | Іншае | Станцыя метро «Плошча Леніна» | | 1плануецца | Спасылкі -------- * Мінск (гасцініца) на сайце «Архіварта»

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Навасельскі сельсавет. **Навасе́льскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Сенненскага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Новае Сяло. Утвораны 20 жніўня 1924 года ў складзе Багушэўскага раёна Аршанскай акругі БССР. Пасля скасавання акруговай сістэмы 26 ліпеня 1930 года ў Багушэўскім раёне БССР. З 8 ліпеня 1931 года сельсавет у складзе Сенненскага раёна, з 12 лютага 1935 года — у складзе адноўленага Багушэўскага раёна БССР, з 20 лютага 1938 года — Віцебскай вобласці. З 20 студзеня 1960 года сельсавет у складзе Сенненскага раёна. 20 мая 1960 года скасаваны, тэрыторыя ўвайшла ў склад зноў утворанага Багушэўскага сельсавета. Зноскі ------ 1. ↑ Рашэнне выканаўчага камітэта Віцебскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 20 мая 1960 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1960, № 16. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

**Хеўрон**, **Хеброн** (араб. الخليل‎‎, *эль-Халіль* — сябр або любімец божы, іўр.: חֶבְרוֹן — Хеўрон) — горад на Заходнім беразе, які з'яўляецца часткай Палесцінскай аўтаноміі. Гэта адзін са старажытных гарадоў паўднёвай Палесціны, размешчаны ў 31 км на паўднёвы захад ад Іерусаліма ў гістарычнай зямлі Ханаанскай. У дадзены момант Хеўрон знаходзіцца пад ваенным кантролем Ізраілю. Насельніцтва горада складае 166 тыс. палесцінцаў і 700-800 ізраільскіх перасяленцаў. Хеўрон лічыцца святым месцам сярод іудзеяў, хрысціян і мусульман, бо паводле Бібліі тут пахаваныя прарокі Аўраам, Ісак і Якуб, а таксама іх жонкі. Гісторыя -------- Паводле працы Іосіфа Флавія «Аб іўдзейскай вайне», гісторыя горада налічвае каля 4500 гадоў (на кан. 20 ст.). Да заваявання хеўронскай урадлівай раўніны яўрэямі тут жыло племя енакіяў, якое выцесніў Халебам і яго нашчадкі. Будучы цар Давыд застаў Хеўрон у руках моцнага і ваяўнічага роду халебітаў, з якімі ён увайшоў у сяброўства і з іх дапамогай стаў царом над усёй тэрыторыяй паўднёвай Палесціны. На працягу 7 гадоў Хеўрон быў сталіцай Давыда, які пасля гібелі цара Саула перанёс сваю рэзідэнцыю ў Іерусалім. У часы валадарства Раваама Хеўрон быў адным з важнейшых добра ўмацаваных гарадоў Палесціны. Пасля вавілонскага палону яго зноў занялі яўрэі, а потым горад трапіў пад уладу ідумеяў. У 164 да н.э. Іуда Макавей вызваліў Хеўрон ад ідумеяў. У часы валадарства ў Палесціне крыжаносцаў горад служыў рэзідэнцыяй епіскапа (1167—1187). Хрысціяне і мусульмане лічаць Хеўрон свяшчэнным горадам, сюды ідуць шматлікія паломнікі на пакланенне да грабніцы патрыярхаў і прарокаў. Зноскі ------ 1. 1 2 Скарына Ф. Творы:... С. 144—145. Літаратура ---------- * *Скарына Ф.* Творы: Прадмовы, сказанні, пасляслоўі, акафісты, пасхалія / Уступ. арт. падрыхт. тэкстаў, камент. слоўнік А. Ф. Коршунава, паказальнікі А. Ф. Коршунава, В. А. Чамярыцкага. — Мн.: Навука і тэхніка, 1990. — С. 144-145. — 207 с.: іл. ISBN 5-343-00151-3. | Flag of Israel Буйныя гарады Ізраіля | | --- | | 500,000+ | Іерусалім | | 150,000-500,000 | Тэль-Авіў · Хайфа · Рышон-ле-Цыён · Ашдод · Петах-Тыква · Беэр-Шэва · Нетанія · Хеўрон · Халон · Бней-Брак | | 50,000-150,000 | Рамат-Ган · Бат-Ям · Ашкелон · Рэхавот · Герцлія · Кфар-Сава · Хадэра · Бейт-Шэмеш · Раанана · Мадыін-Макабім-Рэўт · Лод · Назарэт · Рамла · Нагарыя · Гіватаім · Кір’ят-Ата · Ум-эль-Фахм |

     Тэрыторыі Індыі і Пакістана, дзе ўрду з'яўляецца афіцыйнай або адной з афіцыйных моў **Урду́** (саманазва: اُردُو, вымаўл. [ˈʊrd̪uː] таксама вядомы як **Лашкары** саманазва: **لشکری**) — стандартызаваны варыянт мовы хіндустані, гістарычна звязаны з культурай мусульманскага насельніцтва паўвострава Індастан, адна з літаратурных моў рэгіёна. За выключэннем спецыфічнай лексікі ўрду з'яўляецца ўзаемназразумелай з іншай літаратурным варыянтам мовы хіндустані — хіндзі. Урду і хіндзі маюць амаль ідэнтычную марфалагічную і сінтаксічную структуру. З агульным улікам хіндзі і ўрду носьбіты абедзвюх літаратурных моў складаюць чацвёртую ў свеце супольнасць носьбітаў, саступаючы толькі кітайскай, англійскай і іспанскай мовам. Пачынаючы з канца перыяду Вялікіх Маголаў у ХІХ ст. розныя дыялектныя формы хіндустані набываюць статус лінгва-франка ў большай частцы Паўднёвай Азіі. У цяперашні час літаратурная ўрду з'яўляецца адной з дзяржаўных моў Пакістана (поруч з англійскай) і мовай міжнацыянальных зносін у краіне. Акрамя таго, мова знаходзіцца ў спісе 23 афіцыйных моў Індыі і мае афіцыйны статус у шасці штатах гэтай краіны. Як і літаратурная хіндзі, урду з'яўляецца адным з літаратурных варыянтаў мовы хіндустані. Абодзве нормы заснаваныя на дыялекце кхары-болі — гістарычна прэстыжным дыялекце хіндустані, распаўсюджаным найперш у наваколлях Дэлі. Генетычна хіндустані адносіцца да моў цэнтральнай зоны, якая ўваходзіць у склад індаарыйскай групы індаіранскай галіны індаеўрапейскай сям'і моў. Гісторыя -------- Асноўны артыкул: **Хіндустані** Этымалогія слова *урду́* звязваецца з цюркскім *ordu*. Падобную этымалогію ў беларускай мове таксама мае тэрмін «арда́». Этымалогія назвы *урду* таксама выводзіцца з персідскага زبانِ اُردُوئے معلّٰى ([zəbaːn eː ʊrd̪u eː moəllaː]) — «мова арыстакратычнага двара». Паходжанне ўрду звязана з гаворкамі кхарыболі мовы хіндустані, якая, у сваю чаргу, непасрэдна паходзіць ад сярэднеіндыйскіхbeen форм маўлення, вядомых пад тэрмінам *апабхранша*. Такое ж паходжанне маюць усе сучасныя мовы індаарыйскай групы моў. Ад узнікнення Дэлійскага султаната і Імперыі Вялікіх Маголаў і да ўсталявання брытанскага кіравання на тэрыторыі Індастана хіндустані з'яўлялася літаратурнай мовай як індуістаў, так і мусульман рэгіёна. І тыя, і другія запісвалі мову хіндустані персідскім варыянтам арабскага пісьма. У гэтую эпоху мову называлі пераважна *хіндзі*, *хіндаві*, *дэхлаві* (г.зн. гаворка горада Дэлі). Пры праўленні Вялікіх Маголаў афіцыйнай мовай была персідская. У 1837 годзе яна страчвае гэты статус, на змену ёй у якасці моў справаводства зацвярджаюцца ўрду і англійская мова. Тое, што асноўная мова краіны, запісваецца цяпер арабіцай, стала прычынаю незадаволенасці індуістаў паўночнага захаду Індыі, якія даказвалі, што мова павінна запісвацца ўласнаіндыйскім пісьмом — дэванагары. У выніку, індуісты пачалі ўжываць свой варыянт хіндустані — хіндзі, які стаў афіцыйным у штаце Біхар у 1881 годзе. Ад гэтага часу ўзнікла юрыдычнае раздзяленне моў урду (для мусульман) і хіндзі (для індуістаў), якое канчаткова аформілася з падзелам Брытанскай Індыіberu на ўласна Індыю, дзе афіцыйны статус набыла літаратурная мова хіндзі з выкарыстаннем дэванагары, і Пакістан, у якім усталявалася ідэалогія пабудовы дзяржавы мусульман былой Брытанскай Індыі, а афіцыйны статус атрымала літаратурная ўрду з выкарыстаннем арабскага пісьма. На працягу існавання незалежнага Пакістана ў якасці літаратурнага стандарту ўрду ўсталявалася норма са значным персідскім уплывам. Сярод дзеячаў пакістанскага руху, якія былі зацікаўленыя ў стварэнні дзяржавы на аснове мусульманскіх тэрыторый Брытанскай Індыі, урду атрымала папулярнасць як магчымая будучая міжэтнічная мова для мусульман Індастана з розным этнічным паходжаннем. Аднак рух, які ставіў на мэце аб'яднанне індыйскіх мусульман пры дапамозе адзінай мовы, пачаў афармляцца з падзеннем Вялікіх Маголаў ужо ў сярэдзіне ХІХ ст. Так, у падтрымку пазіцый урду выступаў інтэлектуал Саід Ахмад-ханberu, які абараняў пазіцыі ўрду ва ўсіх галінах грамадства паўночнай Індыі, але ўрэшце быў вымушаны звузіць уласныя ідэі да прыняцця ўрду толькі як мовы мусульман рэгіёна. У 1920-х гадах Махатма Гандзі, які ў пэўныя часы выступаў супраць ідэі незалежнага Пакістана, выступаў з намаганнямі аднаўлення ідэі адзінай мовы хіндустані, што ўрэшце было адрынута ідэолагамі пакістанскага руху, якія нефармальна здолелі зацвердзіць урду як сімвал руху за дзяржаву мусульман Індастана. Прадпрымаліся спробы «ачысціць» урду і хіндзі ад запазычанняў санскрыцкага і персідскага паходжання адпаведна. Тым не менш, пры засваенні прафесійнай лексікі ва ўрду працягваецца шырокае выкарыстанне арабскай мовы і фарсі, а ў хіндзі — санскрыту, ад чаго літаратурныя мовы захоўваюць моцны іншамоўны ўплыў. У новай і навейшай гісторыі прыкметны ўплыў на ўрду аказвае англійская мова, якая з'яўляецца ў цяперашні час асноўнай міжнароднай мовай свету і адной з дзяржаўных моў Пакістана ды Індыі. ### Развіццё літаратуры Развіццё літаратуры на ўрду пачынаецца з параўнальна позняга часу і мае шэраг асаблівасцей, звязаных з колішнім прэстыжным статусам персідскай мовы, якая на паўночным Індастане некалі была мовай двара манархаў-мусульман. Гістарычныя сувязі і функцыі ўрду абумоўлівалі пашырэнне ў літаратуры на ўрду перакладаў мусульманскіх рэлігійных тэкстаў і арабскіх ды персідскіх класічных прац. У параўнанні з іншымі мовамі рэгіёна, рэлігійная ісламская тэматыка прадстаўлена ў літаратуры на ўрду намнога шырэй. Гэта тлумачыцца статусам урду як лінгва-франка мусульманскага насельніцтва Індастана. Цікава адзначыць, што на мове ўрду была напісана кніга Лал Кітабbeen — папулярны ў Паўночнай Індыі астралагічны трактат, складзены ў эпоху шырокага распаўсюджання ўрду ў сярод брахманаў рэгіёна (XVIII ст.) У свецкай прозе на ўрду атрымалі вялікую папулярнасць празаічныя творы ў жанры казкі або апавядання (М. Прэмчандberu, С. Хасан Мантоberu, Р. Сінгх Бедзі, К. Чандарberu, К. Хайдэрbeen, І. Чугхтай, Х. Абасberu, А. Надзім Касміbeen). З канца мінулага стагоддзя пачынаецца творчасць у жанры рамана, які абапіраецца галоўным чынам на англійскія літаратурныя традыцыі. Звычайна кожны традыцыйны жанр мае ўласнае найменне ў мове, не будучы пазычанымі з іншых моў. Урду мае багатую, добра распрацаваную паэтычную традыцыю. Паэзія на мове урду традыцыйна падзяляецца на два вялікія жанры — *газэль* (абстрактная тэматыка) і *назм* (апавяданне або сатыра), апошні ўключае жанры панегірыка, элегіі і паэмы. Кожны з жанраў таксама мае традыцыйныя назвы. У жанры панегірыка развіўся жанр *нат* — паэзіі, складзенай у гонар Мухамада. Творы *нат* могуць прымаць розныя формы, але часцей пішуцца ў форме газэліberu. Мова натаў можа вар'іравацца па насычанасці персідскай лексікай. А. Рэза Хан Барэлвіbeen складаў наты, у якіх у кожнай страфе спалучаліся тэксты на арабскай, персідскай мовах, афіцыйнай урду і гутарковай хіндзі. Акрамя названых жанраў, значнае месца ў літаратуры ўрду займаюць творы на тэму шанавання ісламскіх мучанікаў. У літаратурнай традыцыі урду большасць паэтаў бярэ сабе літаратурны псеўданім, які можа быць як выдуманым, так і часткай уласнага імені. Пры ўпамінанні паэта псеўданім прынята ставіць у канцы пасля сапраўднага імені. Самым вядомым паэтам на мове ўрду лічыцца Мухамад Ікбал, які пісаў у першай палавіне ХХ ст. Ён прадстаўляў погляды мусульман Індастана, і лічыцца «духоўным бацькам» Пакістана. Лінгвагеаграфія --------------- Колькасць носьбітаў урду вагаецца ад 60 да 70 млн чал. у залежнасці ад звестак і прынцыпаў ацэньвання. Згодна з перапісам 2001 года ў Індыі пражывае прыблізна 52 млн носьбітаў урду; каля 10 млн жыве ў Пакістане (перапіс 1998 года). Вялікія супольнасці носьбітаў урду (некалькі соцень тыс. чал.) прадстаўленыя дыяспарай, асабліва ў Вялікабрытаніі, Саудаўскай Аравіі, ЗША і Бангладэшы. У Бангладэшы ўрду вядомая пераважна пад назвай *біхары* (такую ж назву носіць група моў (мова)been у складзе ўсходніх індаарыйскіх моў, распаўсюджаная ў асноўным Біхары і навакольных землях). З-за цяжкасцей у адрозніванні носьбітаў урду і хіндзі ў Індыі і Пакістане, а таксама ў ацэнцы колькасці людзей, для якіх урду — другая мова, ацэненая колькасць гаворачых няпэўная і спрэчная. ### Афіцыйны статус Трохмоўны ўказальнік у Дэлі, урду — уверсе. Урду — нацыянальная мова і адна з дзвюх афіцыйных моў Пакістана (разам з англійскай). Менш чым для 10 % насельніцтва Пакістана ўрду з'яўляецца роднай мовай. Тым не менш, у той ці іншай ступені мову разумее большасць насельніцтва краіны, і яна выконвае ролю мовы міжэтнічных зносін. Урду з'яўляецца абавязковым прадметам для выкладання ў сярэдніх школах краіны незалежна ад мовы навучання. Гэта прывяло да таго, што нярэдка людзі ўмеюць чытаць і пісаць на мове ўрду, а на роднай — не. Такое становішча прыводзіць узаемнага ўплыву мясцовых пакістанскіх моў і ўрду. У Індыі ўрду з'яўляецца адной з 23 федэральна прызнаных моў краіны і мае афіцыйны статус у штатах Андхра-Прадэш, Джаму і Кашмір, Карнатака, Махараштра, Утар-Прадэш і Заходняя Бенгалія. Урду выкарыстоўваецца як мова выкладання ў некаторых школах, а таксама выкладаецца разам з арабскай мовай у індыйскіх медрэсэ (мусульманскія духоўныя вучылішчы). У Індыі налічваецца больш за 3000 урдумоўных публікацый, у тым ліку 405 штодзённых газетных выданняў. Значнасць урду ў мусульманскім свеце даволі высокая: так, у Меццы і Медзіне, рэлігійных цэнтрах ісламу, інфармацыйныя вывескі, як правіла, прадубляваныя на ўрду. Дыялекталогія ------------- У мове ўрду традыцыйна вылучаецца некалькі дыялектаў, сярод якіх дакхініbeen і рэкхтаbeen, а таксама сучасная размоўная ўрду, заснаваная на кхарыболіbeen — гаворцы Дэлійскіх наваколляў. Дыялекты дакхіні распаўсюджаныя на поўдні Індыі (Дэканскае пласкагор’е). Яны адрозніваюцца ад стандартнай урду асаблівым спалучэннем лексікі арабскага, персідскага, цюркскага паходжання, а таксама запазычанняў з моў маратхі і конкані. Пакістанскі варыянт урду паступова аддаляецца ад індыйскіх форм урду, увабраўшы ў сябе мноства запазычаных слоў, прыказак і фанетычных асаблівасцей з мясцовых пакістанскіх моў, такіх як пушту, панджабі, белуджская, сіндхі. Акрамя таго, з гістарычных прычын, гаворкі ўрду ў Пакістане зведалі большы ўплыў персідскай і арабскай моў. Да таго ж, у якасці асобнага дыялекту часам разглядаецца *рэкхта*, мова паэзіі ўрдуbeen, на якой пісалі многія знакамітыя паэты. Лінгвістычная характарыстыка ---------------------------- ### Фанетыка Асноўны артыкул: **Фанетыка хіндустані** Гукавы лад літаратурнай урду мала адрозніваецца фаналогіі літаратурнай хіндзі. Таму ў мовазнаўчых працах фанетыка ўрду разглядаецца ў рамках гукавога ладу хіндустані. У хіндустані налічваецца 10 галосных. Сярод зычных 28 фанем захаваліся са старажытнаіндыйскага перыяду, 2 гукі ўзніклі пазней у пэўных пазіцыях, і яшчэ 7 трапілі ў мову разам з запазычанымі словамі. ### Лексіка Базавы лексічны фонд урду, як у хіндзі і іншых індаарыйскіх мовах, складае лексіка індаарыйскага паходжання. Культурныя сувязі і роля ўрду сталі прычынай асаблівага пранікнення ў лексіку мовы лексем персідскага і арабскага паходжання, прытым значная частка апошніх засвойвалася пры пасрэдніцтве персідскае мовы, што аказала ўплыў на семантыку і фанетыку дадзеных лексем. Іншыя пласты запазычанняў складаюць лексемы цюркскага (у прыватнасці, чагатайскага паходжання — з колішняй літаратурнай цюркскай мовы Цэнтральнай Азіі) і партугальскага паходжання, з Новага часу пашырылася роля англійскай мовы. Сінонімы рознай этымалогіі могуць выступаць пры выкарыстанні розных функцыянальных стыляў мовы (напрыклад, پانی *pānī* — пры размоўным стылі, آب *āb* — у мастацкім, абодва значэнні — «вада»; першае мае індаарыйскае паходжанне, другое — персідскае). Як правіла, выкарыстанне лексем персідскага і арабскага паходжання характэрна для спецыфічных стыляў маўлення, у прыватнасці, мастацкага. Ступені ветлівасці Спрадвечныя або шырокаўжываныя лексемы могуць таксама мець сінонімы, выкарыстанне якіх замацавана ў адпаведнасці з ступенню ветлівасці ў маўленні. Напрыклад, выраз *us kī ammī* «ягоная маці» можа замяняцца на *us kī wālidah* пры большай ступені ветлівасці, *us kī wālidah-yi muḥtarmah* (яшчэ большая ступень ветлівасці) або *us kī māṉ* (грубае). Падобныя адценні ветлівасці маюць таксама часціцы са значэннем «так», «не», а таксама шэраг дзеясловаў. Выбар сінонімаў у маўленні можа залежаць ад рэлігійнай прыналежнасці гаворачага. ### Граматыка Асноўны артыкул: **Граматыка хіндустані** Марфалагічныя і сінтаксічныя адрозненні паміж урду і хіндзі мінімальныя, таму ў многіх тыпалагічных даследаваннях гэтыя пытанні разглядаюцца ў рамках марфалогіі і сінтаксісу ўсяе мовы хіндустані. Сінтаксіс Асноўны парадак слоў у сказе мае выгляд схемы SOV — дзейнік-дапаўненне-выказнік, перавагі правага ці левага галінавання няма (сустракаюцца абодва віды). Тым не менш, парадак слоў у сказе адносна свабодны, і існуюць канструкцыі, якія выходзяць за рамкі схемы SOV. Замацаваны характар маюць ускоснае дапаўненне (знаходзіцца перад прамым), прыметнікі-азначэнні (стаяць перад азначаемым назоўнікам), прыслоўе (размяшчаецца перад азначаемым прыметнікам), адмоўныя і пытальныя маркеры *nahī̃*, *na*, *mat* (ідуць перад дзеясловам; калі ёсць абодва, першым стаіць пытальны). Валоданне адлюстроўваецца пры дапамозе маркера *kā*, паслялога *ke pās* і дзеяслова *honā*. Аб'екты валодання дзеляцца на дзве катэгорыі: у адну ўваходзяць людзі (напрыклад, члены сям'і) і часткі цела, у другую — большасць неадушаўлёных прадметаў і абстрактных паняццяў, жывёлы і некаторыя асобы (напрыклад, рабы). Для назоўнікаў першай катэгорыі ўжываецца маркер *kā*, які ставіцца пасля «ўладальніка» перад дапаўненнем (*Shiv kī tīn ā̃khẽ hain* «У Шывы тры вокі»); калі ролю «ўладальніка» выконвае асабовы займеннік, валоданне перадаецца прыналежным займеннікам у адпаведнай форме. Для аб'ектаў другой катэгорыі выкарыстоўваецца канструкцыя з *ke pās* (*Mohan ke pās ek bukkarī he* «У Махана адна каза»). ### Адрозненні ўрду і хіндзі Літаратурная ўрду часта супрацьпастаўляецца літаратурнай мове хіндзі. Акрамя рэлігійнага падтэксту, асноўныя адрозненні паміж урду і хіндзі заключаюцца ў пісьмовай норме (арабскае пісьмо ва ўрду, дэванагары ў хіндзі) і спецыялізаванай лексіцы: крыніцаю для падобнай лексікі ва ўрду служыць арабская і персідская мовы, у хіндзі гэту ролю выконвае ў асноўным санскрыт. Тым не менш, абедзве мовы маюць вялікую колькасць арабізмаў, персізмаў і санскрытызмаў. Большая частка лінгвістаў цяпер разглядае ўрду і хіндзі як дзве часткі адной плюрыцэнтрычнай мовы — хіндустані, адрозненні між якімі галоўным чынам ляжаць на сацыялінгвістычным узроўні. Некаторая частка мовазнаўцаў адносіць урду і хіндзі да асобных моў. На размоўным узроўні ўрду і хіндзі праяўляюць высокую ступень узаемназразумеласці, якая скарачаецца ў галінах выкарыстання спецыялізаванай лексікі. У аматарскай палеміцы часта сцвярджаецца пра асобны характар урду і хіндзі, што часткова тлумачыцца рэлігійнай афарбоўкай дзвюх літаратурных стандартаў з часоў падзелу Брытанскай Індыі і працяглай рэлігійнай напружанасцю. У граматыцы Акрамя сацыялінгвістычных, пісьмовых і часткова лексічных адрозненняў ад хіндзі, урду мае невялікую колькасць асаблівасцей у марфалогіі. Напрыклад, ва ўскосных формах для ўрду, акрамя традыцыйнай *cāhi'e*, уласцівая форма *cāhi'ẽ*; большая разнастайнасць у выкарыстанні інфінітываў (у хіндзі інфінітыў звычайна ўжываецца ў якасці дапаўнення, дапасоўваючыся з граматычным дзейнікам дзеяслова). Адзначаецца таксама абавязковае выкарыстанне ва ўрду суфікса *-kar* у складаназалежных сказах, тады як у хіндзі ён можа выпадаць (хіндзі *unko dekh ham ro paṛe*, але урду *un ko dekh kar ham ro paṛe* «убачыўшы яго, мы расплакаліся»). Да адметнасцей урду (у параўнанні з хіндзі) таксама адносіцца шырокае выкарыстанне *ізафетаberu* (канструкцыя з двух назоўнікаў, калі апошні стаіць у родным склоне і азначае першы), шэраг прыслоўяў і прыслоўных зваротаў, адрозненне роду ў некаторых назоўнікаў. Указальныя займеннікі ў літаратурнай хіндзі не супадаюць з урду (хіндзі — *yah* «гэта», *ye* «гэтыя», *vah* «тое», *ve* «тыя»; урду — *ye* «гэта, гэтыя», *vo* «тое, тыя»), аднак з урду супадаюць указальныя займеннікі размоўнай хіндзі. У фаналогіі Сярод фаналагічных адрозненняў вылучаецца розны лёс запазычаных з персідскай мовы гукаў /q, x, ɣ/, якія, хоць і прысутнічаюць у хіндзі, часта замяняюцца там гукамі /k, kʰ, ɡ/ адпаведна. Іншым адрозненнем лічыцца замена запазычаных фанем /f, z, ʃ/ на /pʰ, dʒ, s/ у некаторых носьбітаў хіндзі (як правіла, з сельскіх мясцовасцей), але падобная практыка лічыцца ненарматыўнай. Тады як носьбіты ўрду, незалежна ад статусу і адукацыі, вымаўляюць гэтыя гукі правільна. Паводле Р. Шміт для хіндзі характэрныя ініцыяльныя /kɾ, kʃ, st̪, sʋ, ʃɾ, sn, nj/ і фінальныя /t̪ʋ, ʃʋ, nj, lj, ɾʋ, dʒj, ɾj/, тады як для ўрду — араба-персідскія фінальныя /ft̪, ɾf, mt̪, mɾ, ms, kl, t̪l, bl, sl, t̪m, lm, ɦm, ɦɾ/. Пісьменнасць ------------ Алфавіт урду (шрыфт насталік) с назвамі літар на дэванагары і лацініцы. Гістарычна ўрду запісвалася некалькімі пісьмёнамі, цяпер найбольш распаўсюджаным з'яўляецца пісьменнасць на аснове арабскага пісьма. Алфавіт урду Урду запісваецца справа-налева разнавіднасцю персідскага алфавіта, які ў сваю чаргу быў створаны на аснове арабскага пісьма. У адрозненне ад большасці іншых моў, якія выкарыстоўваюць арабскую пісьменнасць, ва ўрду выкарыстоўваецца даволі архаічны і рэдкі шрыфт насталік, распрацаваны ў персідскай каліграфіі. Насталік вядомы сваёй складанасцю для тэхнічнага набору тэкстаў: так, да канца 1980-х гадоў урдумоўныя газеты амаль поўнасцю складаліся ўласнаручна спецыяльнымі майстрамі каліграфіі. У горадзе Чэнаі (штат Тамілнад) дагэтуль выдаецца штодзённая рукапісная газета *Мусальманberu* (урду: مسلمان — бел.: мусульманін). Кайтхі Урду таксама некалі запісвалася пісьмом кайтхіberu, якое часта разглядаюць як скорапісны варыянт дэванагары. У часы брытанскага кіравання Індыяй моцна персіянізаваная форма ўрду выкарыстоўвалася як мова брытанскай адміністрацыі ў Авадхуbeen, Біхары, Бенгаліі і т.зв. Паўночна-Заходніх правінцыяхberu. Да другой палавіны 19-га стагоддзя афіцыйныя дакументы запісваліся персідскім пісьмом. У 1880 годзе Эшлі Эдэнberu, лейтэнант-губернатар Бенгаліі, адмяніў выкарыстанне персідскага алфавіта ў адміністрацыях Бенгаліі і Біхара і ўстанавіў выключнае выкарыстанне пісьма кайтхі, якое ў той час параўнальна шырока ўжывалася для запісу як урду, так і хіндзі. Цяпер кайтхі практычна не выкарыстоўваецца для запісу ўрду ў Пакістане, у Індыі ўжыванне гэтага пісьма значна скарацілася. Дэванагары З адносна нядаўняга часу для запісу ўрду ў Індыі, найперш у перыядычных урду-моўных выданнях, выкарыстоўваецца пісьмо дэванагары. Выкарыстанне гэтага пісьма дае большы ахоп чытачоў. Запісы дэванагары на мове ўрду, у параўнанні з хіндзі, маюць адметныя асаблівасці арфаграфіі. Сярод арфаграфічных новаўвядзенняў адзначаецца выкарыстанне этымалагічнай перадачы араба-персідскіх запазычанняў. Напрыклад, прымяненне знака अ (у дэванагары *a*) для перадачы араба-персідскага ع (*‘ain*), што супярэчыць арфаграфіі хіндзі. Лацініца У пэўных галінах пісьмовых зносін пры запісе ўрду можа выкарыстоўвацца лацінскі алфавіт. Выпадкі выкарыстання лацініцы ў мове адзначаліся ў часы Брытанскай Індыі. Цяпер лацініца зноў набывае папулярнасць у асяроддзі інтэрнэт-зносін. Сярод прычын — адсутнасць ведаў некаторых пакістанскіх мігрантаў па арабскім пісьме, а таксама патрэба выкарыстання агульнай пісьменнасці пры зносінах між індыйскімі ды пакістанскімі носьбітамі мовы, якія карыстаюцца рознымі відамі пісьма (гл. вышэй). Раманізаваная ўрду (урду з пісьмом на аснове лацініцы) захоўвае значнасць сярод хрысціян Пакістана і паўночнай Індыі. Урду была асноўнай роднай мовай хрысціян у паўночнай частцы Брытанскай Індыі і дагэтуль ужываецца хрысціянамі гэтых абласцей. Лацінская версія пісьменнасці ўрду выкарыстана ў выданні ўрдумоўнай Бібліі (Біблейскае Таварыства Індыі) і кніг рэлігійных спеваў. Аднак, выкарыстанне раманізаванай урду скарачаецца з-за пашырэння хіндзі і англійскай мовы. Сістэмы раманізацыі Існуе некалькі сістэм раманізацыі (перадачы ўласных назваў лацінскім алфавітам з мэтаю засваення мовамі, якія выкарыстоўваюць лацінскі алфавіт). Найбольш ужывальнымі з іх з'яўляюцца раманізацыя ALA-LCbeen мовы ўрду і т.зв. урду-хіндустанская раманізацыя Удзіна—Бегумаbeen. Апошняя зацверджана ў 1992 годзе на Першай міжнароднай канфэрэнцыі па ўрду і абапіраецца на вопыт ранейшых брытанскіх мовазнаўчых даследаванняў XVIII—ХІХ стагоддзяў (каледж Форт-Уільямаberu, Дж. Б. Гілкрыстberu) і вылучаецца найперш узаемнаадназназнай адпаведнасцю транслітарацыі сімвалам арыгінальнага пісьма ўрду-хіндустані, лепшай перадачай галосных гукаў у параўнанні з пісьменнасцю ўрду і ужываннем сімвалаў у рамках фармата ASCII, што дазваляе пазбягаць тэхнічных праблем пры наборы тэксту. Узор тэксту На прыкладзе артыкула 1 Усеагульнай Дэкларацыі правоў чалавека. * Араба-персідская пісьменнасць: **دفعہ ۱:** تمام انسان آزاد اور حقوق و عزت کے اعتبار سے برابر پیدا ہوئے ہیں۔ انہیں ضمیر اور عقل ودیعت ہوئی ہے۔ اس لئے انہیں ایک دوسرے کے ساتھ بهائی چارے کا سلوک کرنا چاہئے۔ * Транслітарацыя ALA-LC: **Dafʿah 1:** Tamām insān āzād aur ḥuqūq o-ʿizzat ke iʿtibār se barābar paidā hūʾe haiṉ. Unheṉ ẓamīr aur ʿaql wadīʿat hūʾī hai. Is liʾe unheṉ ek dūsre ke sāth bhāʾī chāre kā sulūk karnā chāhiʾe. * Міжнародны фанетычны алфавіт: **d̪əfɑ eːk:** t̪əmɑːm ɪnsɑːn ɑːzɑːd̪ ɔːr hʊquːq oː-ɪzzət̪ keː eːt̪ɪbɑːr seː bərɑːbər pɛːd̪ɑ ɦueː ɦɛ̃ː. ʊnɦẽː zəmiːr ɔːr əql ʋəd̪iːət̪ hui hɛː. ɪs lieː ʊnɦẽː eːk d̪uːsreː keː sɑːt̪ʰ bʱaːi t͡ʃɑːreː kɑ sʊluːk kərnɑ t͡ʃɑːɦie * Пераклад: **Артыкул 1:** Усе людзі нараджаюцца свабоднымі і роўнымі ў сваёй годнасці і правах. Яны надзелены розумам і сумленнем і павінны ставіцца адзін да аднаго ў духу братэрства. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ *Keith Brown.* Hindustani // Encyclopedia of Language and Linguistics. — 2 ed. — Elsevier, 2005. — ISBN 0-08-044299-4. 3. ↑ *Peter Austin.* One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost. — University of California Press, 2008. — 288 с. 4. ↑ *Colin P. Masica.* The Indo-Aryan languages. — Cambridge Language Surveys. — Cambridge: Cambridge University Press, 1993. — С. 466. 5. ↑ *R. Upadhyay.* Urdu Controversy — is dividing the nation further. — South Asia Analysis Group, 2003. Архівавана 11 сакавіка 2007. 6. ↑ Urdu // Ethnologue (англ.) 7. ↑ *Елизаренкова Т. Я.* Индоарийские языки. — М. 1981. — С. 144-169. — (Сравнительно-историческое изучение языков разных семей. Современное состояние и проблемы). 8. ↑ Архіўная копія (англ.)(недаступная спасылка). Geo Tau Aisay (17 сакавіка 2014). Архівавана з першакрыніцы 25 красавіка 2015. Праверана 18 студзеня 2015. 9. ↑ Masica (1991:110) 10. ↑ Shapiro (2003:271) 11. ↑ Hindi/Urdu Language Instruction **(нявызн.)**(недаступная спасылка). University of California, Davis. Архівавана з першакрыніцы 3 студзеня 2015. Праверана 3 Jan 2015. 12. ↑ Ethnologue Report for Hindi **(нявызн.)**. Ethnologue. Праверана 26 February 2008. 13. ↑ Some notes on Hindi and Urdu // *The Annual of Urdu studies*. — 1996. — № 11. — С. 203-208. 14. ↑ *C. M. Naim.* Introductory Urdu, Volume I.. — Third Edition. — South Asia language & Area Center, University of Chicago, 1999. 15. 1 2 *Shapiro, M.C.* A Primer of Modern Standard Hindi. — Motilal Banarsidass, 1989. 16. 1 2 Masica (1991:92) 17. ↑ Schmidt (2003:293) 18. ↑ India: The Last Handwritten Newspaper in the World // *GlobalVoices*. — 2012. 19. ↑ King, 1994. 20. ↑ Ahmad, R. 2006. «Voices people write: Examining Urdu in Devanagari» Архівавана 14 чэрвеня 2007.. Літаратура ---------- * Урду мова // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 16: Трыпалі — Хвіліна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 16. — С. 252. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0263-6 (Т. 16). * *Зограф Г. А.* Урду // Лингвистический энциклопедический словарь. — М.: «Советская энциклопедия», 1990. — С. 538—539. * *Зограф Г. А. Мазурова Ю. В.* Урду язык // Языки мира: Новые индоарийские языки. — М.: Academia, 2011. — С. 131—139. — ISBN 978-5-87444-394-8. * *Asher, R. E.* The Encyclopedia of language and linguistics. — Oxford: Pergamon Press, 1994. — ISBN 0-08-035943-4. * *Bhatia, Tej K.; Koul Ashok.* Colloquial Urdu: The Complete Course for Beginners. — London: Routledge, 2000. — ISBN 0-415-13540-0. * *Dua, Hans R.* Hindi-Urdu as a pluricentric language / M. G. Clyne. — Pluricentric languages: Differing norms in different nations. — Berlin: Mouton de Gruyter, 1992. — ISBN 3-11-012855-1. * *Durrani, Attash, Dr.* Pakistani Urdu. — Islamabad: National Language Authority, 2008. * *Hassan, Nazir; Omkar N. Koul.* Urdu Phonetic Reader. — Mysore: Central Institute of Indian Languages, 1980. * *Khan, M. H.* V // Urdu / T. A. Sebeok. — Current trends in linguistics. — The Hague: Mouton, 1969. * *King, Christopher R.* One Language, Two Scripts: The Hindi Movement in Nineteenth Century North India. — Bombay: Oxford University Press, 1994. * *Koul, Ashok K.* Urdu Script and Vocabulary. — Delhi: Indian Institute of Language Studies, 2008. * *Masica, Colin.* The Indo-Aryan Languages. — Cambridge: Cambridge University Press, 1991. — ISBN 978-0-521-29944-2. * *McGregor, Ronald Stuart.* Outline of Hindi Grammar. — third ed. — Oxford: Clarendon Press, 1995. — ISBN 0-19-870008-3. * *Schmidt, Ruth Laila.* Urdu / Cardona, George; Jain, Dhanesh. — The Indo-Aryan Languages. — Routledge, 2003. — ISBN 978-0-415-77294-5. * *Shapiro, Michael C.* Hindi / Cardona, George; Jain, Dhanesh. — The Indo-Aryan Languages. — Routledge, 2003. — ISBN 978-0-415-77294-5. Спасылкі -------- Вікіпедыя Вікіпедыя мае **раздзел**, напісаны ***на ўрду*** * Урду // Этналог (англ.) * Спасылкі на некаторыя матэрыялы па мове ўрду Архівавана 5 красавіка 2020. (англ.), theurdulanguage.com * Канвертар араба-персідскае пісьменнасці ўрду Архівавана 18 ліпеня 2014. (англ.), Forum Pakistan | ⛭Індаарыйскія мовы | | --- | | Старажытнаіндыйскія мовы | * старажытнаіндыйская мова + ведыйская мова + санскрыт | | Сярэднеіндыйскія мовы | пракрыты (палі) | | Новаіндыйскія мовы | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Заходнія | | | | | --- | --- | | паўночная група | * сіндхі * лахнда * усходні панджабі | | заходняя група | * гуджараці * раджастхані | | цэнтральная група | заходні хіндзі | | | Усходнія | | | | | --- | --- | | усходняя група | * бенгальская мова * асамская мова * усходні хіндзі * біхары * одыя | | паўднёвая група | маратхі | | | | ⛭ Афіцыйныя мовы Індыі | | --- | | На федэральным узроўні | англійская **·** хіндзі | | На ўзроўні штатаў | асамская **·** бенгальская **·** бода **·** догры **·** гуджараці **·** канада **·** кашміры **·** конкані **·** майтхілі **·** малаялам **·** маніпуры **·** маратхі **·** непалі **·** одыя **·** панджабі **·** санскрыт **·** санталі **·** сіндхі **·** тамільская **·** тэлугу **·** хіндзі **·** урду **·** раджастхані | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Кругасвет · Britannica (онлайн) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | BNE: XX536300 · BNF: 126492241 · GND: 4062117-0 · LCCN: sh85141343 · NKC: ph156684 |

**Кіева-брацкая школа** — адна з брацкіх школ ва Украіне ў XVII стагоддзі, заснаваная ў 1615 г. Кіеўскім брацтвам. Гісторыя -------- ### Перадумовы стварэння У XVI стагоддзі хвалі пратэстанцкай Рэфармацыі, а потым каталіцкай Контррэфармацыі, якія наплылі на Рэч Паспалітую, у склад якой уваходзіла вялікая частка тэрыторыі сучаснай Украіны, істотна ўскладнілі жыццё праваслаўных хрысціян. Адным з выклікаў для Праваслаўнай Царквы стаў новы падыход да адукацыі. З аднаго боку, католікі–езуіты, а з іншага — пратэстанты адкрывалі ў Рэчы Паспалітай агульнадаступныя школы, у якіх выкарыстоўваліся найновыя педагагічныя методыкі. Праваслаўныя ж нічога не маглі ім проціпаставіць, бо ў той час у іх яшчэ не сфармавалася ўласная адукацыйная традыцыя. Адной з першых спроб вырашыць гэтую задачу была ініцыятыва князя Васіля Астрожскага. У 1576 г. ён адкрыў у сваім радавым маёнтку ў Астрозе грэка-славянскую школу, якую сучаснікі клікалі нават Астрожскай акадэміяй. Аднак галоўную ролю ў станаўленні сістэмы школьнага ўтварэння ва Украіне згуляў брацкі рух. Менавіта праваслаўныя брацтвы, якія ствараліся ва ўкраінскіх, беларускіх і літоўскіх гарадах, сталі заснавальнікамі сеткі народных школ. У 1585 г. была адкрыта брацкая школа ў Вільні, а ў наступным годзе пачала дзейнічаць Львоўская школа, якая стала першай брацкай школай на ўкраінскіх землях. Да пачатку XVII ст. на тэрыторыі Рэчы Паспалітай было ўжо каля трыццаці такіх школ. Кіеў, старажытная сталіца Русі, што знаходзіўся пад канец XVI ст. у культурным і эканамічным заняпадзе, пэўны час быў у баку ад гэтага руху. Пасля абвяшчэння Брэсцкай уніі (1596) Кіеў хоць і застаўся без праваслаўнага мітрапаліта, і сабор Святой Сафіі стаў кафедрай грэка-каталіцкіх іерархаў, але паступова адбывалася актывізацыя культурнага і царкоўнага жыцця ў Кіеве. Гэты горад, аддалены ад польска-літоўскіх палітычных цэнтраў, быў прывабнейшым для праваслаўнага насельніцтва, заўважную ролю ў гэтай памежнай зоне стала выконваць казацтва. Казакі выяўлялі зацікаўленасць у царкоўных справах і з часам сталі выступаць галоўнымі абаронцамі Праваслаўя. Духоўнае і культурнае адраджэнне Кіева злучана з імем архімандрыта Елісея Плецянецкага  (укр.) (бел. які ў 1599 г. стаў ігуменам Кіева-Пячэрскай Лаўры. Ён заснаваў Лаўраўскую друкарню, а таксама сабраў у Кіеве круг навуковых прапаведнікаў, перакладчыкаў, іканапісцаў і друкароў. ### Заснаванне Прынята лічыць, што Брацкая школа ў Кіеве была заснавана ў 1615 годзе, калі тут быў уладкаваны Кіева-Брацкі ў гонар Богаз'яўлення манастыр  (укр.) (бел.. Некаторыя гісторыкі XIX ст. лічылі магчымым існаванні брацкай навучальнай установы яшчэ з канца XVI стагоддзя, калі Кіеў наведаў Канстанцінопальскі патрыярх Ерамія II  (руск.) (бел.. Па гэтай гіпотэзе, патрыярх Ерамія або па дарозе ў Маскву (1588), або па дарозе назад (1589) наведваў Кіеў і тут выдаў грамату з дазволам адкрыць школу пры Богаяўленскай царкве на Падоле. | | | | | --- | --- | --- | | "| И Первосвятитель Восточной церкви, на одном концѣ Россіи утвердившій Патріаршій престолъ и давшій её перваго Патріарха, на другомъ положилъ своимъ благословеніемъ основный камень училищу, тогда четвертому въ Кіевской Православной Митрополіи, но нынѣ по древности первому въ нашем отечествѣ. | "| | | | | | --- | --- | --- | | "| ... на обратномъ пути изъ Москвы въ 1589 году посѣтилъ Кіевъ и в это время далъ благословеніе завести въ семъ городѣ высшее училище (подобное Острожскому, Львовскому и Виленскому) при знатнѣйшей тогда изъ кіевскихъ русскихъ школъ, находившейся у Богоявленской церкви, ... но когда Богоявленская школа сія сгорѣла, то жена Маршалка Мозырскаго, Анна Гугулевичевна, отдала подъ школы свой домъ со всею усадьбою и пристройками, находившійся на мѣстѣ нынѣшняго братскаго монастыря. | "| Аднак гэта гіпотэза, што ўзыходзіць да гістарычных запісак 2-й паловы XVIII ст. пасля была прызнана няслушнай. Дакладна заснаванне брацкай школы ў Кіеве злучана з імем Гальшкі Гулевічаўны (Гулевіч), удавы мазырскага маршалка С. В. Лозкі. 14 кастрычніка 1615 года яна падпісала грамату пра перадачу пляцоўкі зямлі на Падоле з усімі на ім будынкамі і прыбыткамі для стварэння манастыра, школы і «гасціннага дому для праваслаўных вандроўнікаў духоўнага звання». Ужо на наступны дзень тут пасяліліся манахі на чале з Ісаем Капінскім, а праз некалькі тыдняў пры манастыры адкрылася школа. Для апекі аб ёй неўзабаве, у 1616 годзе, было створана і Кіеўскае брацтва. ### Навучанне Пра навучальную праграму Кіеўскай школы ў першыя гады яе існавання захаваліся толькі адрывістыя звесткі. Відавочна, як і ў іншых брацкіх школах, тут выкладалі граматыку, асновы праваслаўнага веравучэння; славянскую, грэцкую, лацінскую і польскую мовы, і асновы рыторыкі. Але напэўна не ўсе мовы вывучаліся аднолькава; у тагачасных запісах сустакаецца таксама назва "славе́нская". Школа дзялілася на асобныя класы, якія самі насілі назву школ. Школа была ўсесаслоўнай, прымаліся як дзеці духавенства, так і шляхцічы, мяшчане і казакі. Першым рэктарам школы быў Іоў Барэцкі (1615?—1618). Пазней рэктарамі былі: Мялецій Сматрыцкі (1619—1620), Касьян Саковіч (1620—1624), Спірыдон Собаль (1626—1628), Фама Яўлевіч (1628—1632), Тарасій Земка (1632). Значнаму ўмацаванню Брацкай школы спрыяла матэрыяльная падтрымка і заступніцтва гетмана П. К. Сагайдачнага, які да сваёй смерці (1622) быў галоўным фундатарам брацтва. З тэкстаў вершаў, складзеных рэктарам Брацкай школы Касіянам (Калістам) Саковічам на пахаванне Сагайдачнага, вядомы імёны 20 вучняў школы. Гэта была, мабыць, першая фіксацыя колькасці выхаванцаў школы. Смерць галоўнага заступніка брацтва ўскладніла матэрыяльнае становішча як манастыра, гэтак і школы.. У 20-х гг. XVII ст. Кіеўская школа становіцца галоўным праваслаўным вучылішчам у Рэчы Паспалітай. У ёй выкладаюць некаторыя настаўнікі з Львоўскай брацкай школы і іншых навучальных устаноў. Верагодна, сярод выкладчыкаў школы ў той час былі і грэкі. Так, 3 (13) чэрвеня 1620 г. Патрыярх Канстанцінопальскі Кірыл Лукарыс выдаў грамату аб прызначэнні афонскага іераманаха Іосіфа сваім протасінкелам і загадаў яму прыбыць «для навукі і зацвярджэння веры ў Кіеў, і ў Галіч, і на Львоў, і на ўсю Белую Русь». У 1630 г. у Кіеве лютавала эпідэмія згубнай пошасці, што прымусіла рэктара Фаму Яўлевіча часова зачыніць школу. Восенню 1630 г. рэктар разам з часткай вучняў школы выехаў за тры вярсты ад Кіева ў в. Юрь'еўка, дзе жыў мітрапаліт Іоў (Барэцкі). Толькі ў студзені 1631 г. заняткі аднавіліся, тым не менш пасля эпідэміі матэрыяльнае становішча школы было цяжкім. ### Суадносіны і аб'яднанне з Лаўраўскай школай У тыя ж часы, у 1625 годзе ў Кіеўска-Пячэрскую лаўру прыбыў знакаміты сваім паходжаннем і асабістымі заслугамі ў вайсковай службе Рэчы Паспалітай, ваявода земляў Малдаўскіх, дбайны прыхільнік праваслаўнай веры Пётр Магіла. Атрымаўшы ў 1626 годзе сан архімандрыта Кіева-Пячэрскай лаўры, а разам з тым і значныя гадавыя прыбыткі, з ухвалы кіеўскага духавенства ён адправіў некалькі здольных юнакоў у Львоўскую школу, Рымскую і іншыя акадэміі, што славіліся тады. Імкнучыся адкрыць у Пячэрскім манастыры навучальную ўстанову з перадавой на той час сістэмай навучання, архімандрыт Пётр не знайшоў, аднак, падтрымкі ў мітрапаліта Іовы (Барэцкага), які баяўся магчымага каталіцкага ўплыву і непажаданай канкурэнцыі Брацкай школе. У завяшчанні мітрапаліт (Ɨ сакавік 1631) запатрабаваў не адкрываць у Кіеве іншай праваслаўнай школы, акрамя Брацкай. Тым не менш пасля скону мітрапаліта П. Магіла прыступіў да рэалізацыі свайго плана. 15 (25) чэрвеня 1631 г. у Львове ён падпісаў дамову з настаўнікамі Львоўскай брацкай школы Ісаяй (Трафімавіч-Казлоўскі) і Сільвестрам (Косаў) аб іх пераездзе ў Кіеў для выкладання ў школе Пячэрскага манастыра. Таксама вярнуліся праз 4 гады пасланыя раней на вучобу і П. Магіла з бласлаўлення таго ж Канстанцінопальскага патрыярха Кірыла Лукарыса восенню 1631 г. адкрыў пры Лаўраўскім шпітальным манастыры вучэльню (ці «гімназіум») для дзяцей праваслаўных на ўзор вядучых школ таго часу — езуіцкіх калегіумаў. Іераманах Ісая (Трафімавіч-Казлоўскі) стаў рэктарам, а манах Сільвестр (Косаў) - прэфектам. Выкладанне ў ёй вялося на латыні і польскай мове, навучалася больш за 100 вучняў. Адкрыццё ў Кіеве яшчэ адной школы прывяло да канфлікта паміж архімандрытам П. Магілай і Кіеўскім брацтвам, які абвінаваціў яго ў парушэнні завяшчання мітрапаліта Іовы. Канфлікт узмацняўся і тым, што кіяўляне былі вельмі незадаволены лаціна-польскім характарам Лаўраўскай школы і яе больш высокім узроўнем адукацыі. Яны таксама бачылі ў ёй канкурэнта Кіеўска-брацкай школе. | | | | | --- | --- | --- | | "| Судя по содержанію новаго училища, и особенно по достоинству его наставниковъ и попечительности объ немъ его главного покровителя, всего вѣрнѣе можно было ожидать, что училище Братское будетъ оставлено даже прежними своими питомцами, и, прібрѣтая мало новыхъ, падетъ неминуемо. | "| Прадстаўнікі вышэйшага саслоўя (удзельнікі Кіеўскага брацтва) і казацтва ўзнялі пытанне аб аб'яднанні Кіеўскай брацкай і Лаўраўскай школ, іх падтрымаў новы мітрапаліт Ісая Капінскі. Пятру Магіле абяцалі: | | | | | --- | --- | --- | | "| ... титул старшага брата въ Богоявленскомъ братствѣ, опекуна-смотрителя и защитника Братского училища; а всѣ вмѣстѣ преклоняли его на свою сторону ... и тѣм еще, что оно утверждено уже граматами Патрірха Феофана, ... и грамотою Польскаго Короля. Прошѣнія имѣли успѣх. Могила согласился на условія, принял (1631 г. Марта 11) предложенный ему титулъ, вписалъ имя свое въ списокъ новосотавившегося братства, и съ тѣх поръ начались непрервныя благодѣянія его какъ-бы усыновленному имъ училищу, продолжавшіяся до конца его жизни. | "| Было таксама вырашана, што школа павінна знаходзіцца не ў Лаўры, а ў Брацкім манастыры. Рэктарам калегіі стаў ігумен Ісаія (Трафімовіч-Казлоўскі) (Фама Яўлевіч у лютым 1632 г. пакінуў Кіеў, працягнуўшы педагагічную дзейнасць у Магілёве). Большасць тых, хто перш выказваў незадаволенасць стварэннем школы ў Пячэрскім манастыры, былі задаволены дасягнутым пагадненнем. 5 студзеня 1632 г. рашэнне пра аб'яднанне школ зацвердзіў мітрапаліт Ісаія (Капінскі), запатрабаваўшы пры гэтым, каб за набажэнствам у Брацкім манастыры паміналася яго імя. Дадзеная мера павінна была падкрэсліць, што аб'яднаная школа знаходзіцца ў яго юрысдыкцыі. 17 сакавіка 1632 г. гетман І. Д. Петражыцкі-Кулеш ад асобы Войска Запарожскага адправіў архімандрыту Пятру ліст, у якім абяцаў падтрымку і заступніцтва з боку казацтва ў ладзе школы. Кіева-брацкая школа Новая аб'яднаная школа была арганізавана на прынцыпах, раней пакладзеных у аснову дзейнасці Лаўраўскай школы: яны былі арыентаваныя на езуіцкі школьны статут Ratio Studiorum  (англ.) (бел.. Такім чынам у праваслаўным асяроддзі Кіева паўстаў новы, прагрэсіўны тып навучальнай установы — **калегія (калегіум)**. Яна была абвешчана правапераемніцай Кіеўскай Акадэміі, заснаванай Яраславам Мудрым. У гонар заслуг Пятра Магілы, пасля яго смерці ў 1647 годзе, стала звацца Кіева-Магілянскай калегіяй. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 КИЕВО-МОГИЛЯНСКАЯ АКАДЕМИЯ (руск.) // Православная Энциклопедия 2. 1 2 Історія Київської духовної академії (укр.) // Офіційний веб-сайт Київської духовної академії і семінарії 3. ↑ «Исторія Кіевской академіи» соч. воспитанника ея іеромонаха Макарія Булгакова СПб, 1843 стар. 10-11 (руск.) 4. ↑ «Описаніе кіевософійскаго собора и кіевской іеархіи» Кіевъ, Типографія Кіевопечерской Лавры, 1825 (руск.) 5. ↑ «Исторія Кіевской духовной академіи». Вып. 1. періодъ до-могилянскій С.Голубева Кіевъ – 1886. – 367 (руск.) стар. 119 6. ↑ «Исторія Кіевской духовной академіи». Вып. 1. періодъ до-могилянскій С.Голубева Кіевъ – 1886. – 367 (руск.) стар. 123 7. ↑ Стефан Васильович Лозка - Индекс потомака (серб.) // Родовид 8. ↑ «Исторія Кіевской академіи» соч. воспитанника ея іеромонаха Макарія Булгакова СПб, 1843 стар. 15 (руск.) 9. ↑ КИЕВСКАЯ ДУХОВНАЯ АКАДЕМИЯ (руск.) // «Древо» Открытая православная энциклопедия 10. 1 2 «От первых киевских школ до Университета Святого Владимира» Татьяна Низамова 2016 - с.129 (руск.) 11. ↑ «Исторія Кіевской академіи» соч. воспитанника ея іеромонаха Макарія Булгакова СПб, 1843 стар. 37 (руск.) 12. ↑ «Исторія Кіевской академіи» соч. воспитанника ея іеромонаха Макарія Булгакова СПб, 1843 стар. 38 (руск.) 13. ↑ КИЕВО-БРАТСКИЙ В ЧЕСТЬ БОГОЯВЛЕНИЯ МУЖСКОЙ МОНАСТЫРЬ (руск.) // Православная энциклопедия Гл. таксама ----------- * Кіева-Магілянская калегія * Кіеўская духоўная акадэмія Літаратура ---------- * «Описаніе кіевософійскаго собора и кіевской іеархіи» Кіевъ, Типографія Кіевопечерской Лавры, 1825 (руск.) * «Исторія Кіевской академіи» соч. воспитанника ея іеромонаха Макарія Булгакова СПб, 1843 (руск.) * «Исторія Кіевской духовной академіи». Вып. 1. періодъ до-могилянскій С.Голубева Кіевъ – 1886. – 367 (руск.) Спасылкі -------- * Сайт Кіеўскай духоўнай акадэміі і семінарыі (укр.) * Сайт Кіеўскай праваслаўнай богаслоўскай акадэміі (укр.)

**Уільям Кірбі** (англ.: William Kirby; 19 верасня 1759, Вітнэсгем — 4 ліпеня 1850) — англійскі энтамолаг, ганаровы прэзідэнт Лонданскага каралеўскага энтамалагічнага таварыства. Біяграфія --------- Адзін з заснавальнікаў энтамалогіі нарадзіўся 19 верасня 1759 года ў Вітнэсгеме, (каля Іпсўічу, Суфалк, Англія). Яго дзедам быў англійскі тапограф Джон Кірбі, а стрыечнай сястрой — пісьменніца Сара Трымер  (англ.) (бел.. Сярод яго сяброў, з якімі ён здзяйсняў сумесныя экскурсіі на прыроду, былі натураліст Чарлз Сатан, энтамолаг Томас Маршам  (англ.) (бел. батанік Сэр Уільям Джэксан Гукер і іншыя. Памёр святаром у Баргеме ў 1850. Працы ----- Напісаў «Monographia apium Angliae» (Іпсўіч, 1802, 2 т.; манаграфія аб пчолах Англіі), «Introduction to Entomology» (сумесна з Уільямам Спенсам, 3 т. 1815—1826; у дарэвалюцыйнай Расіі выйшла пад назвай *Кэрби и Спэнсъ «/Общая/ Естественная история насекомыхъ …»*). Таксанамія ---------- Від жукоў-вусачоў Agapanthia kirbyi (Gyllenhal, 1817) названы ў яго гонар. Зноскі ------ 1. ↑ Праверана 27 красавіка 2019. 2. ↑ Freeman et al. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFFreeman1852Freeman1 (даведка) 3. ↑ Monographia Apium Angliae **(нявызн.)**. Праверана 3 кастрычніка 2014. Літаратура ---------- * *J. Freeman.* Life of The Rev William Kirby, MA, FRS, FLS, &c. — London: Longman Green Brown & Longmans, 1852. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Уільям Кірбі

**Лабэншчына**, *Лабеншчына* — археалагічны помнік, гарадзішча культуры позняй штрыхаванай керамікі каля в. Лабэншчына (Мінскі раён). Гарадзішча датуецца канцом I-га тысячагоддзя да н. э.—III ст. н. э. За 0,4 км на захад ад вёскі, на левым беразе ручая Крыніца (левы прыток р. Свіслачы), на стрэлцы доўгага мыса, утворанага 2 ярамі і поймай ручая. Пляцоўка — авальнай формы, памерамі 42х68 м, вышынёй 12—14 м. З усходняга напольнага боку 3 дугападобныя валы і 2 равы, з паўночна-заходняга — 2 валы і роў. Вышыня знешніх валоў 0,5—0,7 м, унутранага ўсходняга — 2,2 м. Адкрыў у 1926 годзе А. Дз. Каваленя. У 1927 годзе А. М. Ляўданскі заклаў траншэю 1х62 м, у якой выявіў рэшткі печы-домніцы, шматлікія абломкі штрыхаванай керамікі, жалезныя вырабы (шылы, нажы, сярпы, шпількі), гліняныя прасліцы. У 1950—1952 гадах А. Р. Мітрафанаў даследаваў 900 м2. Вызначана, што на пачатковай стадыі існавання паселішча было слаба ўмацаваным, паўднёвыя і ўсходнія часткі пляцоўкі выкарыстоўваліся для пражывання. На рубяжы эр паселішча загінула ў пажары, пасля чаго было істотна перабудавана: пляцоўка пашыралася за кошт скідання культурнага слоя на схілы, з'явіліся драўляна-земляныя ўмацаванні. Выяўлены рэшткі 5 наземных жытлаў слупавой кансрукцыі. Два з іх, лепшай захаванасці, мелі памеры 4,5х9,5 м і 4х8,3 м. Ацяпляліся ачагамі круглай або авальнай формы, абкладзенымі па краях гліняным валікам ці камянямі. Памеры ачагоў 0,9х1,35—1,1х1,4 м. У ніжніх гарызонтах культурнага слоя пераважаў гаршкападобны посуд з высокім прамым, адагнутым вонкі венчыкам, круглым ці плоскім дном. Яго паверхня цалкам пакрыта беспарадкавай штрыхоўкай, на шыйцы ў шэрагу выпадкаў маюцца ямкавыя ўцісканні. У верхніх адкладах культурнага слоя дамінавалі рабрыстыя гаршчкі, тыповыя для культуры позняй штрыхаванай керамікі. для іх характэрна вертыкальная ці дыяганальная штрыхоўка ніжэй рабра пасудзіны, арнаментацыя ў выглядзе вертыкальных альбо гарызантальных зашчыпаў, ямкавых і пазногцевых уцісканняў на рабры, пракрэсленых ліній на венчыку. Выяўлены жалезныя нажы (9 штук: 3 цэлых і 6 абломкаў), шылы, сякеры і сякерападобныя прылады працы, наканечнікі кап'я і дроціка, шпора. Дэталі касцюма прадстаўлены спражкамі і посахападобнымі ўпількамі. Сярод упрыгажэнняў — бронзавыя трапеца- і вочкападобныя падвескі, скроневыя кольцы, пярсцёнкі, гліняныя пацеркі, амулеты з іклаў мядзведзя. Вырабы з косці сустракаюцца рэдка (сякерка з рога лася, шпількі, грэбень з цыркулярным арнаментам на спінцы). Прысутнічаюць шматлікія і разнастайныя гліняныя прасліцы, частка з якіх арнаментавана; грузікі дзякава тыпу з гліны і тыглі. Наканечнік пояса з бронзы адносіцца да сярэдзіны — 2-й паловы I тысячагоддзя. Літаратура ---------- * Егарэйчанка, А. А. Лабэншчына / А. А. Егарэйчанка // Археалогія Беларусі: энцыклапедыя: у 2 т. / [складальнік Ю. У. Каласоўскі; рэдкалегія: Т. У. Бялова (гал. рэд.) і інш.]. Т. 2: Л — Я. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2009. — 492, [1] c. — С. 5. — ISBN 978-985-11-0354-2. * Митрофанов, А. Г. Железный век средней Белоруссии: VII—VI вв. до н. э. — VIII в.н.э. / А. Г. Митрофанов; Академия наук Белорусской ССР, Институт истории; [Науч. ред. Г. В. Штыхов]. — Мн.: Наука и техника, 1978. — 159, [1] с. Спасылкі -------- * Лабэншчына (археалагічны помнік) на сайце «Архіварта»

**Зыгмунт Баніфацевіч Крупскі** (руск.: Зыгмунт Бонифатьевич Крупский, польск.: Zygmunt Krupski; 2 мая 1883 — каля 1940) — дваранін-землеўласнік, культурны, гаспадарчы і дзяржаўны дзеяч Расійскай імперыі і Польшчы. Бурмістр Нясвіжа (упамінаецца ў 1926 г.). Апошні прыватны ўласнік маёнтка Мяцявічы. Біяграфія --------- Нарадзіўся 2 мая 1883 года ў фамільным маёнтку Мяцявічы Пагосцкай воласці Слуцкага павета Мінскай губерні ў сям’і сярэднезаможнага беларускага двараніна-католіка Баніфацыя Урбанавіча Крупскага (1822—1903) і яго жонкі Стэфаніі Фларыянаўны Свіды (1841—1896) і пазней быў хрышчаны ў каталіцтва. Належаў да сярэднезаможнага каталіцкага шляхецкага (дваранскага) роду Крупскіх гербу «Корчак». Сядзіба Крупскіх у маёнтку Мяцявічы. Фота раней 1917 г. Па ўспамінах старажылаў, Зыгмунт Крупскі жыў вельмі багата ў маёнтку Мяцявічы, які ён атрымаў у спадчыну ад бацькі. У другой палове XIX ст. памер маёнтка складаў каля 120 валок, а станам на 1914 год — 734 дзесяціны. У яго была пышная стайня, більярдная. Да яго часта прыязджала шмат гасцей. Пры маёнтку знаходзіўся выдатна абсталяваны спіртзавод. Пасля таго як у 1920 годзе Рабоча-сялянская Чырвоная армія разбіла польскае войска ў Мінскай губерні, Зыгмунт Крупскі з’ехаў у Польшчу. Пасля Рыжскага мірнага дагавору (1921) маёнтак Мяцявічы апынуўся ў БССР і быў нацыяналізаваны савецкай уладай (уся гаспадарка засталася ў спраўным выглядзе). Сядзібны дом і гаспадарчыя пабудовы ў Мяцявічах не захаваліся да нашага часу. Будынак спіртзавода быў разабраны ў 1990-2000-х гг. Адзіным напамінам аб сядзібе цяпер з’яўляюцца рэшткі сядзібнага парку. У Польшчы Зыгмунт Крупскі ўладкаваўся на дзяржаўную службу. Жыў у Нясвіжы. У 1926 годзе ўпамінаецца як бурмістр Нясвіжа. Пасля ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР арыштаваны НКУС БССР у красавіку 1940 года у Нясвіжы, а 9 мая 1940 года быў адпраўлены з Нясвіжа ў Мінск, дзе, верагодна, і быў расстраляны. * Крупскія, Аколавы і Сяраўскія ў Мяцявічах. Фота раней 1917 г.Крупскія, Аколавы і Сяраўскія ў Мяцявічах. Фота раней 1917 г. * Крупскія, Аколавы і Сяраўскія ў Мяцявічах. Фота раней 1917 г.Крупскія, Аколавы і Сяраўскія ў Мяцявічах. Фота раней 1917 г. * Крупскія, Аколавы і Сяраўскія ў Мяцявічах. Фота раней 1917 г.Крупскія, Аколавы і Сяраўскія ў Мяцявічах. Фота раней 1917 г. * Крупскія, Аколавы і Сяраўскія ў Мяцявічах. Фота раней 1917 г.Крупскія, Аколавы і Сяраўскія ў Мяцявічах. Фота раней 1917 г. * Крупскія, Аколавы і Сяраўскія ў Мяцявічах. Фота раней 1917 г.Крупскія, Аколавы і Сяраўскія ў Мяцявічах. Фота раней 1917 г. Сям’я ----- Жонка з 1907 года — Аліна Янаўна Відацкая (07.12.1889, Янопаль — 09.06.1978, Ольштын), дачка Яна Янавіча Відацкага (1861—1892) і Сафіі-Марыі Марцінаўны Карказовіч (1864—1841). Дзеці: 1. Яніна Зыгмунтаўна Крупская (1908—1974). Муж: Альгерд Пашкевіч (1909—2004). Шлюб у 1920 г. 2. Стэфанія Зыгмунтаўна Крупская (03.10.1909, Мяцявічы — 24.03.1999, Ольштын). Муж: Уладзімір Мадэставіч Сумоўскі (24.12.1893, Жытомір — 09.10.1951, Ольштын). Шлюб у 1934 г. 3. Раман Зыгмунтавіч Крупскі (1911—1982). Жонка: Яніна Вансоўская (1918—1996). Шлюб у 1953 г. Пляменнік — Чэслаў Урбанавіч Крупскі (1889—1939/1940), член палітычнай групоўкі «віленскіх кансерватараў» і соймавы пасол V кадэнцыі (1938—1939) Польшчы ад баранавіцкай выбарчай акругі. Зноскі ------ 1. ↑ *Taurogiński, B.* Z dziejów Nieświeża / B. Taurogiński. — Warszawa, 1937. — S. 260. 2. ↑ Nad Świsłoczą — kalendarz miński informacyjny na 1914 rok, стр.77. 3. ↑ *Taurogiński, B.* Z dziejów Nieświeża / B. Taurogiński. — Warszawa, 1937. — S. 260. Літаратура ---------- * «Nad Świsłoczą»: kalendarz miński informacyjny na rok 1914 / pod redakcją W. Dworzaczka. — Wilno : Znicz, 1914. — 130 s. * *Taurogiński, B.* Z dziejów Nieświeża / B. Taurogiński. — Warszawa : Archiwum Ordynacji Nieświeżskiej, Drukarnia Bagatela, 1937. — 420 s. Спасылкі -------- * Бонифаций Урбанович Крупский // nasledie-sluck.by * Zygmunt Krupski h. Korczak // geni.com * Zygmunt Krupski // Rekonstrukcja białoruskiej listy katyńskiej. K-P. * Zygmunt Krupski // ogrodywspomnien.pl * Lista śmierci // naszdziennik.pl * Krupski // sejm-wielki.pl | ?Зыгмунт Баніфацевіч Крупскі — продкі | | --- | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | | | Зыгмунт Баніфацевіч Крупскі | | Баніфацый Урбанавіч Крупскі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

**Пажарнае дэпо** — помнік архітэктуры, размешчаны ў Бабруйску. Гісторыя -------- 15 ліпеня 1903 года пры вялікім збегу народа была асвечана пляцоўка ў завулку, які атрымаў назву Пажарны. На ёй распачалося будаўніцтва новага пажарнага дэпо. У гонар гэтай падзеі нават былі спецыяльныя памятныя значкі са срэбра і каляровай эмалі. На адным баку напісаны дэвіз пажарных тых гадоў: «Богу хвала, слава цару, бліжняга абарона». З іншага боку: «Бабруйск. 15 ліпеня 1903 года. Асвячэнне, закладка новага дэпо». Вага значка была 16,5 грамаў. Сродкі на будаўніцтва збіралі з усяго горада: і ад заможных гараджан, і ад простага люда. Ужо праз год будаўніцтва было скончана. Усю гісторыю існавання будынка на першым паверсе ў ім змяшчалася выключна пажарная станцыя. На другім паверсе спачатку быў уладкаваны тэатр (арандатар Фрыдлянд). Пазней там быў канцэртны зал, дзе выступалі славутыя гастралёры, у тым ліку Мамант Дальскі  (руск.) (бел. браты Адэльгейм  (руск.) (бел. і Мітрафан Іванаў-Казельскі  (руск.) (бел.. Сіламі супрацоўнікаў у будынку створана мастацкая галерэя-музей «Пажарная справа» — адзіны ў Беларусі мастацкі музей, прысвечаны гэтай тэматыцы. Зноскі ------ 1. ↑ Библиографический указатель «Знакомые улицы, забытые названия». Вып. 1. — Бобруйск, 2003. 2. 1 2 3 Пожарный переулок (руск.) 3. ↑ Художественная галерея, пожарное депо (руск.) Спасылкі -------- * Пажарнае дэпо (Бабруйск) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * История пожарного дела Бобруйска (руск.) *

**Уладзімір Казіміравіч Шылейка** (сапраўднае імя **Вальдэмар-Георг-Ганна-Марыя Казіміравіч Шылейка**, 2 [14] лютага 1891, Пецяргоф — 5 кастрычніка 1930, Масква) — рускі усходазнавец, паэт і перакладчык, другі муж Ганны Ахматавай, член Імператарскай праваслаўнага палестынскага таларыства, прафесар. Біяграфія --------- Вольдемар Шылейка нарадзіўся 2 (14) лютага 1891 года ў Пецяргофе. Старэйшы сын у сям’і, у якой было пяцёра дзяцей. Бацька, Казімір Данатавіч Шылейка, — адстаўны паручнік, потым чыноўнік (стацкі саветнік), два гады вывучаў археалогію ў Пецярбургскім археалагічным інстытуце і, магчыма, спрыяў захапленню сына Усходам. Валодзя пачаў самастойна вывучаць старажытнаяўрэйскую мову з сямі гадоў. У гімназіі, якую скончыў з залатым медалём ў 1909 годзе, вывучыў старажытнагрэчаскую і латынь, вёў навуковую перапіску з Брытанскім музеем. З 1909 года вучыўся ў Пецярбургскім універсітэце, аднак праз два гады яго вучоба перапынілася: В. К. Шылейка захварэў на сухоты. Да 1913 годзе ён паправіўся і вярнуўся ва ўніверсітэт. Вывучаў ассириологию пад кіраўніцтвам П. К. Какоўцава і Б. А. Тураева. Перапісваўся з вядучымі ўсходазнаўцам свету (Франсуа Цюро-Данжэнам і іншымі), друкаваўся ў еўрапейскіх навуковых часопісах. Акрамя навуковай дзейнасці, Шылейка пісаў вершы (блізкія да паэтыкі акмеізму), публікаваўся ў расійскіх літаратурных часопісах. Невыпадкова самымі знакамітымі яго перакладамі зрабіліся пераклады шумерскай і акадскай паэзіі. З 1913 года быў жанаты з дачкой адстаўнога штабс-капітана Сафііяй Аляксандраўнай Краеўскай (1880—1942, Ленінград), мастачкай, выкладчыцай малявання ў Каломенскай жаночай гімназіі. У 1918 годзе ўзяў шлюб з паэтэсай Ганнай Андрэеўнай Ахматавай, стаўшы яе другім мужам (пасля М. С. Гумілёва). Шлюб доўжыўся каля пяці гадоў, да 1922 года (афіцыйна скасаваны рашэннем народнага суда Крапоткінскаяга ўчастка Хамоўніцкага раёна Масквы ад 8 чэрвеня 1926 года). Пасля растання Ахматава і Шылейка падтрымлівалі перапіску да самай смерці апошняга. Пасля разводу з Ганнай Андрэеўнай Вальдэмар Казіміравіч ажаніўся з Верай Канстаўцінаўнай Андрэевай (1888—1974). У 1927 годзе ў іх нарадзіўся сын Аляксей, у будучыні прафесар, загадчык кафедры электронікі ў МІІТ, блізкі сябар братоў Стругацкіх. Аляксей Вальдэмаравіч Шылейка ў супрацоўніцтве з жонкай Тамарай Іванаўнай на працягу многіх гадоў актыўна займаўся творчай спадчынай бацькі, складаннем архіва (у прыватнасці, выратаваннем рукапісы «Асірыйска-вавілонскі эпас»), падрыхтоўкай публікацый. З 1919 да 1929 года працаваў у Петраградскім (Ленінградскім) дзяржаўным універсітэце, дзе супрацоўнічаў з А. П. Рыфціным і акадэмікам В. В. Струвэ, затым пераехаў у Маскву. Памёр 5 кастрычніка 1930 года ад сухот, не дажыўшы да 40 гадоў. Пахаваны на Увядзенскіх могілках. Зноскі ------

**Адміністрацыйны будынак** — будынак у г. Горкі, размешчаны па вул. Крупскай, 3. Помнік эклектычнай архітэктуры. Пабудаваны у канцы 19 ст. з цэглы. Цяпер тут размяшчаецца Горацкі раённы гісторыка-этнаграфічны музей. Архітэктура ----------- Аднапавярховы Г-падобны ў плане будынак пакрыты вальмавым дахам, пад якім праходзіць шматслойны карніз з лякальнай цэглы. Галоўны фасад сіметрычны, з неглыбокімі рызалітамі па баках, дзе размешчаны ўваходы. Кожны з уваходаў вылучаны 2 канеліраванымі паўкалонамі з карынфскімі капітэлямі. Над высокім ганкамі здоблены казыркі на фігурных чыгунных кранштэйнах. Над рызалітамі і ў цэнтры атыкавыя сценкі, дэкарыраваны лепкай у выглядзе лісцяў аканта і вазамі па баках. Высокія лучковыя аконныя праёмы ў цэнтры акаймаваны паўкалонкамі з канелюрамі і іаначнымі капітэлямі. Замковыя камяні ў ліштвах аздоблены лісцямі аканта. Сістэма планіроўкі калідорная з двухбаковым размяшчэннем памяшканяў. Літаратура ---------- * 867.  // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Магілёўская вобласць. — 408 с. іл. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх Адміністрацыйны будынак па вуліцы Крупскай, 3 (Горкі) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Адміністрацыйны будынак па вуліцы Крупскай, 3 (Горкі) на сайце «Архіварта»

**«Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях»** (польск.: Szlachcic Zawalnia, czyli Białoruś w fantastycznych opowiadaniach) — няскончаны празаічны зборнік Яна Баршчэўскага, выдададзены ў 1844—1846 гадах у чатырох кнігах. Аўтарская прадмова датуецца 8 верасня 1844 года, горад Санкт-Пецярбург. На беларускай мове твор упершыню выйшаў у 1990 годзе ў перакладзе Міколы Хаўстовіча. Змест і праблематыка -------------------- У «Шляхціцы Завальні» пісьменнік закранае ўсё кола пытанняў, звязаных з беларускай нацыянальнай думкай. Ім робіцца спроба геаграфічнага апісання краю, яго гісторыі і эканамічнага стану. З большай паўнатою Ян Баршчэўскі падае своеасаблівасці нацыянальнага характару беларуса, яго светапогляду і прыгажосць душы. Пры дапамозе сістэмы вобразаў-сімвалаў выказваецца асноўная думка кнігі: Беларусь — гэта край, які мае сваю гісторыю; гэта край, мінулае якога было куды шчаслівейшае, чым сённяшні дзень; край, насельніцтва якога — асобны народ, які можа й павінен жыць паводле законаў ды традыцый сваіх продкаў. Беларусам трэба толькі ўспомніць сваё слаўнае мінулае, тых, хто загінуў за волю ды незалежнасць Бацькаўшчыны; каб іх сэрцы прасякліся мужнасцю, гонарам за сваіх продкаў, што дасць ім адвагу ісці сваім шляхам. Найбольш яскрава ідэю кнігі выяўляе сімвалічны вобраз Плачкі. Пераасэнсаваўшы галоўны вобраз «Трэнасу» М. Сматрыцкага, пісьменнік надае яму значэнне галоўнага ідэйнага стрыжня твора, што звязвае разрозненыя апавяданні-прытчы ў цэласны малюнак. Толькі згадаўшы пра яе ў першым томіку (чатыры першыя апавяданні), Я. Баршчэўскі робіць Плачку цэнтральным вобразам ва ўсіх астатніх. Яе бачаць толькі ў Беларусі, на месцах знакамітых бітваў, на могілках, дзе пахаваны славутыя героі. Яна прыносіць сюды кветкі, плача па сваіх дзецях, якія — трэба думаць — або загінулі, або ім яна не можа «даверыць таямніцу свайго сэрца». Просты люд з прычыны сваёй неадукаванасці, а шляхта ды паны з-за сваёй неразумнасці ды палахлівасці не могуць зразумець Плачку. А гэта з’яўляецца прычынаю яе слёз. Забытая амаль усімі Плачка-Беларусь мусіць апрануць сялянскі строй, бо вышэйшыя класы беларускага грамадства адвярнуліся ад яе. Паны і шляхта нічога не хочуць ведаць пра Плачку, пагардліва глядзяць на сялянскую сірату. Наадварот, яны звязваюцца з Чарнакніжнікам, аддаюць свой край пад уладу Белай Сарокі, гаспадыні Паўночнай краіны (алегарычны вобраз Кацярыны II), а самі ў вобліку мядзведзяў вартуюць яе багацці. Малюнак, створаны Я. Баршчэўскім, адпавядаў рэальнаму стану нацыянальнага жыцця ў Беларусі. Нацыянальна свядомых людзей былі толькі адзінкі. Але яны былі, і пісьменнік верыць ў лепшае будучае свайго краю, спадзяецца, што паны і шляхта павернуцца да мясцовых праблемаў, мясцовага жыцця, традыцыяй. Ёсць ужо людзі (Сын Буры, Пакутны Дух), якія ведаюць, хто такая Плачка, сваёй дзейнасцю імкнуцца пашыраць веды пра яе. Шляхціц Завальня ды асобныя яго госці таксама разумеюць Плачку. Кніга Я. Баршчэўскага, напісаная на польскай мове, накіравана да адукаваных землякоў, якія не ведаюць роднае мовы, пагарджаюць ды адцураліся ад яе. А выракшыся свайго народа, чалавек не можа ведаць яго традыцый, звычаяў, яго душу, не можа зразумець яго філасофію. Такія людзі звысока, з пагардаю глядзяць на ўсё сваё; яны не ведаюць свайго ды не прызнаюць за ім аніякае вартасці. Ян Баршчэўскі ж сваім творам імкнуўся пазнаёміць суайчыннікаў з уяўленнямі простага люду, з філасофіяй яго паняццяў. Пісьменнік спрабуе давесці, што народ, які стварыў такую высокамастацкую, паэтычную культуру, заслугоўвае іншых адносінаў да сябе. Кампазіцыйна «Шляхціц Завальня» складаецца з трыццаці васьмі частак: апавяданняў-прыпавесцей, устаўных навел, лірычных адступленняў і ўспамінаў, звязаных паміж сабой асобай слухача і каментатара апавяданняў шляхціца Завальні. Літаратар Альгерд Бахарэвіч параўноўвае творчасць Баршчэўскага з братамі Грым: | | | | | --- | --- | --- | | "| Па сваім значэнні Баршчэўскі — браты Грымы белліту, прычым і Вільгельм і Якаб у адной асобе. Ад Якаба ў яго ўся этнаграфія, ад Вільгельма — чараўніцтва: казкі, пачвары, прыгоды. | "| Змест ----- * Нарыс паўночнае Беларусі * Шляхціц Завальня * Апавяданне першае. Пра чарнакніжніка і пра цмока, што вылупіўся з яйка, знесенага пеўнем * Апавяданне другое. Зухаватыя ўчынкі * Апавяданне трэцяе. Вужыная карона * Апавяданне чацвёртае. Ваўкалак * Успаміны пра наведванне роднага краю * Полацак * Рыбак Лодзька * Кавалёва Аўгіня * Апавяданне пятае. Радзімы знак на вуснах * Сляпы Францішак * Апавяданне шостае. Плачка * Сын Буры * Бура * Арганісты з Расонаў * Апавяданне сёмае. Вогненныя духі * Куцця * Думкі самотніка * Госці ў хаце Завальні * Твардоўскі і вучань * Апавяданне восьмае. Белая Сарока * Апавяданне дзявятае. Пакутны дух * Вечар перад Новым годам * Апавяданне дзясятае. Жабер-трава * Яснасць на небе * Таварыш на падарожжы * Рада Выданні ------- * Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях / Ян Баршчэўскі. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1990. Заўвагі ------- 1. ↑ Гісторыя беларускай літаратуры 1998, с. 169. 2. ↑ Хаўстовіч 1999. 3. ↑ Бахарэвіч А. Гамбурскі рахунак Бахарэвіча. — Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2012. Экранізацыі ----------- * «Шляхтич Завальня, или Беларусь в фантастических рассказах». Беларусьфільм. Рэжысёр Віктар Тураў. (1994) Літаратура ---------- * Гісторыя беларускай літаратуры: XIX — пач. XX ст.: Падруч. для філ. фак. пед ВНУ / Т. Э. Багдановіч, У. В. Гніламёдаў, Л. С. Голубева і інш; Пад агул. рэд. М. А. Лазарука, А. А. Семяновіча. — 2-е выд. дапрац. — Мн.: Выш. шк. 1998. * *Раюк, А. Р.* «Народ лесу»: абагульнены этнастэрэатып аб беларусах і Беларусі канца XVIII — пачатку XX ст. / А. Р. Раюк // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А. І. Лакотка. — Мінск : Права і эканоміка, 2021. — Вып. 30. — С. 295—301. * *Хаўстовіч М.* Нараджэнне беларушчыны // XIX стагоддзе. Навукова-літаратурны альманах. Кніга першая. — Мн.: БДУ, 1999. Спасылкі -------- * knihi.com

**Сіхем**, **Сіхар** (іўр.: שכם «плячо») — горад, які згадваецца ў Бібліі. Цяпер Сіхем асацыюецца з Наблусам (археалагічныя раскопкі Тэл-Балата). Месца старажытнага Сіхема таксама звязана з традыцыйным месцам Грабніцы Іосіфа (Кніга Ісуса Навіна 24:32) і Студняй Якава, вядомай сустрэчай Ісуса Хрыста і самаранкі. Мясцовасць, дзе размяшчаўся Сіхем, у 1839 годзе Пра сам Сіхем вядома, што ён існаваў у Самарыі некалькі тысячагоддзяў паміж гарамі Гарызім і Гевал на поўнач ад Вефіля і Сілома. Мясцовасць была багата арашонай і мела шмат абрыкосамі, персікамі, гранатамі, слівамі, ружамі і міртамі. Аднак, у II ці III стагоддзі ён быў пакінуты жыхарамі. З распаўсюджваннем хрысціянства ў Самарыі тут былі пабудаваны хрысціянскія храмы, а з VI стагоддзя тут размяшчалася біскупства. Побач рымлянамі быў пабудаваны горад *Неапаль Флавія*, назва якога пазней арабізавалась у Наблус. Пры раскопках у Сіхеме (1913—1914 гг, 1926—1933 гг. і з 1957 года) выяўлены рэшткі абарончых умацаванняў, акропаль і разваліны храма. Толькі праз стагоддзе пасля пачатку раскопак, у 2012 годзе, археалагічны парк быў адкрыты публіцы. Зноскі ------ 1. ↑ GeoNames — 2005. Праверана 7 красавіка 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q830106'></a> 2. ↑ ЭСБЕ. Сихем 3. ↑ Подошли к концу 100-летние раскопки упомянутого в библии города Сихем **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 17 студзеня 2014. Праверана 27 лістапада 2019. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сіхем * Сихем // Библейская энциклопедия архимандрита Никифора. — М. 1891—1892.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. МДУ. **Магілёўскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Аркадзя Куляшова** — беларуская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая знаходзіцца ў Магілёве. Гісторыя -------- ### Магілёўскі настаўніцкі інстытут У пачатку ХХ стагоддзя ў беларускіх губернях адчуваўся востры недахоп кваліфікаваных настаўнікаў. Ва ўмовах хуткага пашырэння сеткі пачатковых школ і слабаразвітай сістэмы падрыхтоўкі педагагічных кадраў Віленскі настаўніцкі інстытут не мог забяспечыць патрэбы краю. Магілёўскія губернскія і гарадскія ўлады з 1909 года рабілі пэўныя захады дзеля таго, каб дамагчыся адкрыцця інстытута ў горадзе. Летам 1913 г. было канчаткова вырашана адкрыць 1 ліпеня 1913 г. у г. Магілёве настаўніцкі інстытут «з гарадскім пры ім вучылішчам». Магілёў стаў другім, пасля Віцебска, горадам на тэрыторыі сучаснай Беларусі, у якім пачаў дзейнічаць настаўніцкі інстытут. Першым дырэктарам быў стацкі саветнік, кандыдат багаслоўя У. М. Тычынін. Урачыстае адкрыццё інстытута адбылося 1 кастрычніка 1913 года. У той жа дзень Педагагічны Савет інстытута адгукнуўся «асабліва сардэчнай спагадай» на прапанову дырэктара прысвоіць інстытуту назву «Раманаўскі» ў гонар кіруючага дому Раманавых. Але вышэйстаячыя органы Міністэрства народнай асветы прызналі хадайніцтва назвы такім ганаровым званнем інстытута заўчасным. Дом, у якім размяшчаўся інстытут. Цяпер вуліца Вароўскага, 39 Інстытут размясціўся ў арандаваным двухпавярховым будынку дома стацкага саветніка Рыгора Мікалаевіча Гартынскага па вуліцы Быхаўскай, 22 (сёння вул. Вароўскага). Першы выпуск у колькасці 33 чалавек адбыўся ў 1916 годзе. Гарадскія ўлады адразу выдзелілі пад будаўніцтва інстытута ўчастак зямлі, які пасля павелічэння яго тэрыторыі меў плошчу 255,3 квадратных сажань. Ен займаў амаль квартал, паміж вуліцамі Нова-Базарнай, Капітанаўскай, Інжынернай (недалёка ад ваеннай царквы, сёння прыблізна ў раёне завода «Строммашына»). Участак быў выдзелены бясплатна, на ўмовах, што на працягу трох гадоў вучэбнае ведамства прыступіць да будаўніцтва. Быў распрацаваны праект будынка інстытута, які Міністэрства зацвердзіла ў сакавіку 1914 г. Але неўзабаве пачалася Першая сусветная вайна, i будаўніцтва так і не пачалося. Рыхтаваў настаўнікаў для вышэйшых пачатковых вучылішч і лічыўся сярэдняй навучальнай установай з трохгадовым тэрмінам навучання. Пры ім было створана двухкласнае гарадское вучылішча. У інстытут прымаліся асобы мужчынскага полу праваслаўнага веравызнання ад 16 да 25 гадоў з сярэдняй адукацыяй. У гады Першай сусветнай вайны інстытут меў цяжкасці з наборам студэнтаў і памяшканнем. Частка калектыву была мабілізавана на фронт. Тым не менш, інстытут працягваў рыхтаваць настаўнікаў. Першы выпуск у колькасці 33 чалавек адбыўся ў 1916 годзе. У інстытуце ў той час працавала 8 выкладчыкаў. Сфарміраваны пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. Часовы ўрад ужо летам дазволіў прымаць у настаўніцкія інстытуты асоб як мужчынскага, так і жаночага полу. Набор 1917 г. прайшоў па адпрацаванай раней схеме. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі ў студзені 1918 г. заняткі ў інстытуце аднавіліся. Але ў сакавіку горад быў заняты польскімі ўзброенымі фарміраваннямі, якіх у маі змянілі германскія войскі. Цяпер адміністрацыя інстытута прасіла дазволу і ўзгадняла свае рашэнні з акупацыйнымі ўладамі. Пасля ўступлення ў Магілёў 31 кастрычніка 1918 г. войск Чырвонай Арміі і пераходу ўлады да губернскага рэвалюцыйнага камітэта дзейнасць інстытута каардынавалася ўжо з органамі савецкай улады. Дзякуючы велізарным намаганням, самаадданай працы супрацоўнікаў, інстытут не прыпыніў сваёй дзейнасці ні ў рэвалюцыйных умовах 1917 г. ні ў час грамадзянскай вайны. ### Магілёўскі педагагічны інстытут Рэвалюцыя прывяла да кардынальных пераўтварэнняў у грамадстве, у тым ліку і ў сферы адукацыі. У адпаведнасці з пастановай Усерасійскага з’езда дэлегатаў настаўніцкіх інстытутаў Магілёўскі настаўніцкі інстытут у снежні 1918 года быў пераўтвораны ў Магілёўскі педагагічны інстытут, ён атрымаў статус вышэйшай навучальнай установы з чатырохгадовым тэрмінам навучання. У склад яе супрацоўнікаў увайшлі лепшыя выкладчыкі навучальных устаноў Магілёва, таксама былі запрошаны спецыялісты з іншых гарадоў Расіі, у тым ліку і сталічных. Інстытут меў 3 аддзяленні і рыхтаваў настаўнікаў школ І і ІІ ступеняў, а таксама работнікаў дашкольных устаноў. Настаўнікаў для школ другой ступені вучылі на фізіка-матэматычным, сацыяльна-гістарычным, біялагічным, літаратурнамастацкім і геаграфічным цыклах. Кіраўніцтва інстытута ў 1919 г. прыняло абгрунтаваную, але, відавочна, не разлічаную на ўмовы грамадзянскай вайны праграму развіцця новай установы. Вучэбную і выхаваўчыю работу вялі каля 40 выкладчыкаў. У гады грамадзянскай вайны і пасляваеннай разрухі заняткі вяліся ў вячэрні час. У 1919 г. інстытуту перадалі будынак былой Марыінскай жаночай гімназіі. ### Магілёўскі інстытут народнай адукацыі У Маскве ў 1919 годзе была зацверджана чарговая рэарганізацыя: педагагічныя інстытуты пераўтвараліся ў інстытуты народнай адукацыі з больш шырокім профілем выпускаемых спецыялістаў. Яны ў залежнасці ад матэрыяльнай базы, патрэбнасці рэгіёнаў, наяўнасці выкладчыцкіх кадраў маглі мець да пяці аддзелаў і таксама адносіліся да вышэйшых навучальных устаноў. Усяго на Беларусі на базе педагагічных інстытутаў былі створаны тры такія ўстановы: у Магілёве, Віцебску і Менску. У кастрычніку 1919 года інстытут быў адкрыты з чатырма аддзеламі: 1) дашкольным, 2) па падрыхтоўцы выкладчыкаў для школ І ступені, 3) па падрыхтоўцы выкладчыкаў для школ ІІ ступені, 4) па падрыхтоўцы інструктараў працоўных працэсаў. Ва ўмовах грамадзянскай вайны калектыў інстытута «увесь час змагаўся з велізарнымі, часта непераадольнымі перашкодамі». Сярод паступіўшых студэнтаў была «маса асоб без усялякай падрыхтоўкі». З-за цяжкасцяў жыцця ў прыфрантавым горадзе, бядотнага матэрыяльнага стану, сацыяльнай няпэўнасці і іншых прычын назіралася вялікая цякучасць кадраў. Летам 1921 года вучэбны працэс нармалізаваўся, умацавалася матэрыяльная база. Менавіта ў гэты час пачалася чарговая рэарганізацыя ў сістэме народнай адукацыі: інстытуты народнай адукацыі пераўтвараліся або ў практычныя інстытуты, або ў педагагічныя тэхнікумы. У Менску, як цэнтры краю, планавалася стварыць педфак, а ў Гомелі, як цэнтры губерні, — практычны інстытут, у Магілёве, як павятовым горадзе, — педтэхнікум. Перспектыва пераўтварэння інстытута ў тэхнікум не задавальняла ні выкладчыкаў, ні студэнтаў. Савет інстытута прызнаў магчымым і неабходным існаванне практычнага інстытута ў Магілёве, інфармаваў аб гэтым цэнтральныя ўлады, запрашаў дэлегата «цэнтра» ў Магілёў для азнаямлення з сітуацыяй на месцы. Каля 200 студэнтаў напісалі заявы з просьбай перавесці іх у практычны інстытут народнай адукацыі. ### Магілёўскі практычны інстытут народнай адукацыі і закрыццё На пасяджэнні яго Савета 3 кастрычніка 1921 г. у адпаведнасці з рашэннем Галоўпрафадукацыі, з улікам таго, што інстытут мае *«лепшыя ў губерні выкладчыцкія кадры»*, было абвешчана аб адкрыцці Магілёўскага практычнага інстытута народнай адукацыі. Практычныя інстытуты, як новая форма падрыхтоўкі кваліфікаваных кадраў, заставаліся вышэйшымі навучальнымі ўстановамі і падпарадкоўваліся цэнтральным уладам у Маскве. Мэтай іх дзейнасці была падрыхтоўка «на навуковай аснове і адпаведных тэхнічных, прыродазнаўчых, педагагічных і эканамічных дысцыплін высокакваліфікаваных практычных дзеячаў», неабходных канкрэтнаму рэгіёну. Адметнасцю іх вучэбных планаў стала шырокае прымяненне практычных, лабараторных работ і практыкі студэнтаў. З заканчэннем грамадзянскай вайны становішча не палепшылася. Востры фінансавы, сацыяльна-эканамічны крызіс, высокія тэмпы інфляцыі паставілі многія інстытуты на мяжу выжывання. Дзяржава была не ў стане ўтрымліваць вялікую колькасць ВНУ. У ліпені 1923 г. СНК СССР прыняў дэкрэт «Аб закрыцці і рэарганізацыі некаторых вышэйшых навучальных устаноў». Да новага навучальнага года Магілёўскі інстытут перадаў сваю матэрыяльную базу Магілёўскаму педтэхнікуму. Туды была пераведзена частка выкладчыкаў, студэнты падрыхтоўчага аддзялення і першага курса. Старшакурснікі атрымалі магчымасць працягнуць вучобу на педагагічным факультэце Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. ### Магілёўскі дзяржаўны педагагічны інстытут Развіццё школьнай сеткі і рост колькасці навучальных устаноў запатрабаваў ужо ў канцы 1920-х гг. тэрміновага паляпшэння сістэмы падрыхтоўкі педагагічных кадраў. У 1930 г. было прынята рашэнне аб аднаўленні педінстытутаў у Магілёве і Віцебску, стварэнні яго ў Гомелі. У адпаведнасці з пастановай 1 кастрычніка 1930 г. распачаў дзейнасць і Магілёўскі дзяржаўны педагагічны інстытут у складзе гісторыка-эканамічнага і літаратурна-лінгвістычнага аддзяленняў. Да восені 1932 г. Магілёўскаму педагагічнаму інстытуту было прысвоена імя буйнейшага савецкага гісторыка М. М. Пакроўскага, які памёр восенню таго года. У сярэдзіне 1930-х гг. у савецкай гістарычнай навуцы пачаўся пераход ад інтэрнацыяналістычнай да савецкай дзяржаўна-патрыятычнай канцэпцыі. У афіцыйнай прапагандзе пачалося ўсхваленне асобных перыядаў расійскага мінулага. Пасмяротна Пакроўскі быў абвінавачаны ў «антымарксізме і ачарненні гісторыі Расіі». Пасля крытычнага выступлення Сталіна ў 1936 г. пачалася кампанія крытыкі поглядаў нябожчыка. У 1934 г. было прынята рашэнне аб пераўтварэнні аддзяленняў інстытута ў профільныя факультэты з чатырохгадовым тэрмінам навучання: гістарычны, геаграфічны, мовы і літаратуры (рускае і беларускае аддзяленні). З 1934 г. выкладчыкі і студэнты пачалі геаграфічнае, гістарычнае і фальклорнае вывучэнне Магілёўскага рэгіёна. Да 1935 годзе ўсім грамадзянам СССР, якія скончылі сярэднюю школу і здалі іспыты, было дадзена права паступлення ў ВНУ незалежна ад іх сацыяльнага паходжання, праз гэта толькі на дзённым аддзяленні колькасць студэнтаў вырасла да 800 чалавек. У гэтым. Стыпендыя цяпер таксама залежала ад поспехаў у вучобе, а не паходжання. У наступным годзе пры інстытуце былі арганізаваны аднагадовыя курсы для падрыхтоўкі настаўнікаў (5 — 7 класаў). Выключэнні з партыі, звальненні з працы і арышты гісторыкаў прывялі да таго, што ў Магілёўскім педінстытуце ў 1935 востра не хапала, а ў 1936—1938 гг. практычна не засталося сваіх лектараў-гісторыкаў. Неўкамплектаванасць кадрамі прыводзіла да зрыву заняткаў, вычыткі лекцый іншагароднімі, у тым ліку ленінградскімі, выкладчыкамі. З-за знішчэння «шкодніцкіх кніг ворагаў народа» востра не хапала гістарычнай літаратуры. Да таго ж шэраг лекцыйных гістарычных курсаў, якія раней вычыталі так званыя «ворагі народа», перачытваўся нанава. У пачатку першай паловы 1937 года з назвы знікла імя Пакроўскага. У 1937 г. пры педагагічным ствараецца настаўніцкі інстытут з двухгадовым тэрмінам навучання, які рыхтаваў настаўнікаў для няпоўнай сярэдняй школы, а ў наступным годзе была адкрыта аспірантура. Напачатку 1940-х гг. на дзённым і завочным аддзяленнях навучалася больш за 2 тысячы студэнтаў. Побач з вучэбным корпусам быў пабудаваны інтэрнат, мелася вялікая бібліятэка, спартыўная зала і стралковы цір, добра абсталяваныя кабінеты і лабараторыі. У 1940 г. было вырашана ўрачыста адсвяткаваць дзесяцігоддзе педагагічнага інстытута. Бюро Магілёўскага гарадскога камітэта партыі на сваім пасяджэнні 29 мая 1940 г. заслухаўшы даклад дырэктара МПІ Кірылава, пастанавіла падтрымаць меркаванне партарганізацыі і студэнтаў педінстытута прасіць Вярхоўны Савет БССР прысвоіць яму імя вядомага вучонага, даследчыка Арктыкі І. Д. Папаніна. Прэзідыум Вярхоўнага Савета Беларускай ССР 23 чэрвеня 1940 года прыняў адпаведны ўказ. ### Вайна і пасляваеннае адраджэнне У пачатку Вялікай Айчыннай вайны Магілёўскі педагагічны і настаўніцкі інстытуты планавалася эвакуіраваць на Урал у г. Чалябінск. Але вывезці калектыў і абсталяванне не ўдалося. На час нямецкай акупацыі і заняткі ў інстытуце прыпыніліся. Многія выкладчыкі і студэнты змагаліся супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў, навучальны корпус інстытута быў спалены. Пасля вызвалення Магілёва ў адпаведнасці з пастановай № 423 Савета Народных Камісараў Беларускай ССР ад 24 ліпеня 1944 г. інстытут пачынаў нанава сваю дзейнасць у складзе гістарычнага, мовы і літаратуры і геаграфічнага факультэтаў. Адраджэнне адбывалася ў вельмі складаных умовах. Перададзеныя будынкі былі ў гады вайны моцна пашкоджаны і патрабавалі рамонту. Не хапала абсталявання, падручнікаў, кадраў. Тым не менш, 16 лістапада рэгулярныя заняткі аднавіліся. Да канца 1950-х гадоў з назвы паступова знікла імя Папаніна. За першыя дзесяць пасляваенных гадоў інстытут падрыхтаваў 3500 настаўнікаў. У ім працавалі факультэты фізіка-матэматычны, мовы і літаратуры, гістарычны і геаграфічны. У 1958 г. быў адкрыты факультэт педагогікі і методыкі пачатковага навучання. У 1959 г. завершана будаўніцтва інтэрната са сталовай па вул. Ленінскай, 33. У 1971 г. пабудаваны новы вучэбны корпус, сталовая і спартыўны комплекс, а пазней і новы інтэрнат па вул. Касманаўтаў. У 1978 годзе інстытут адзначыў сваё 60-годдзе, яму было прысвоена імя народнага паэта БССР, ураджэнца Магілёўшчыны Аркадзя Куляшова. З гэтага часу ўстанова афіцыйна пачала называцца «Магілёўскі дзяржаўны педагагічны інстытут імя А. А. Куляшова». З 1980 г. у інстытуце былі створаны факультэты дашкольнага выхавання, зараз — педагогікі і псіхалогіі дзяцінства, пачатковай ваеннай падрыхтоўкі і фізічнага выхавання, у 1990 г. — біялагічны, цяпер — прыродазнаўства, у 1997 г. — факультэт даўніверсітжцкай падрыхтоўкі і прафарыентацыі. У снежні 1991 г. пасля шматгадовага перапынку, зноў была адкрыта аспірантура. У 1996 г. выйшаў першы нумар уласнага перыядычнага выдання «Педагог», якое праз год пачало называцца «Універсітэцкі веснік». ### Магілёўскі дзяржаўны ўніверсітэт імя А. А. Куляшова 30 чэрвеня 1997 г. педагагічны інстытут пераўтвораны ў Магілёўскі дзяржаўны ўніверсітэт імя А. А. Куляшова. Пасля атрымання новага статусу навучальная ўстанова, якая доўгі час была поліпедагагічнай, пачала падрыхтоўку спецыялістаў і для іншых галіні. З 1998 года друкуецца навуковы і метадычны часопіс «Веснік МДУ імя А. А. Куляшова». У гэтым жа годзе адкрыты факультэты эканомікі і права, замежных моў. Пры універсітэце з 2000 г. дзейнічае інстытут павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі кадраў. У 2015 годзе створаны гісторыка-філалагічны факультэт і факультэт матэматыкі і прыродазнаўства. У 2018 годзе Магілёўскі дзяржаўны ўніверсітэт імя А. А. Куляшова адзначае 105-годдзе. Структура --------- ### Факультэты Вучэбны корпус № 1 * Факультэт замежных моў * Гісторыка-філалагічны факультэт * Факультэт матэматыкі і прыродазнаўства * Факультэт пачатковай і музычнай адукацыі * Факультэт педагогікі і псіхалогіі дзяцінства * Факультэт фізічнага выхавання * Факультэт эканомікі і права ### Інстытуты * Інстытут павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі ### Каледжы * Сацыяльна-гуманітарны каледж * Горацкі педагагічны каледж Навуковая дзейнасць ------------------- Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 22 красавіка 2020 г. № 136 «Аб занясенні на Рэспубліканскую дошку Гонару пераможцаў спаборніцтва за 2019 год» сярод навуковых арганізацый МДУ імя А. А. Куляшова прызнаны адным з пераможцаў. У 2019 годзе супрацоўнікамі ўніверсітэта апублікаваныя 551 артыкул у навуковых выданнях, у тым ліку ў рэцэнзуемых навуковых часопісах і выданнях — 138, кніжных выданнях — 106, у тым ліку манаграфій — 8. У Расійскі індэкс навуковага цытавання ўваходзіць 11 167 адзінак, з іх у 2019 годзе ўвайшло 937; у Web of Science ўключана 116 адзінак, з іх у 2019 г. — 8; у Scopus — 132 адзінкі, з іх у 2019 г. — 12. Універсітэт ажыццяўляе падрыхтоўку навуковых работнікаў вышэйшай кваліфікацыі ў аспірантуры па 10 спецыяльнасцях. Колькасць аспірантаў на канец 2019 г. склала 44 чалавекі. Загадам Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь 2017/06/26 № 447 ва ўніверсітэце адкрыта падрыхтоўка па спецыяльнасці 07.00.02 «Айчынная гісторыя» гістарычнай галіны навукі для рэалізацыі адукацыйнай праграмы дактарантуры. У адпаведнасці з загадам Вышэйшай атэстацыйнай камісіі Рэспублікі Беларусь № 206 ад 2017/10/02 г. пры ўніверсітэце створаны савет па абароне дысертацый К 02.03.01, якому дазволена праводзіць абароны дысертацый на атрыманне вучонай ступені кандыдата навук па спецыяльнасці 07.00.02 — айчынная гісторыя (гістарычныя навукі). У 2019 годзе ў дадзеным савеце былі абароненыя 3 дысертацыйныя работы на суісканне вучонай ступені кандыдата гістарычных навук. Абараніла ў савеце дысертацыю Я. А. Рыер, якая стала лаўрэатам конкурсу ВАК Рэспублікі Беларусь 2019 года на найлепшую кандыдацкую дысертацыю ў намінацыі «гуманітарныя навукі» (дысертацыя «Кіраўнік і грамадства на беларускіх землях у XIII — першай трэці XV стст .: асноўныя механізмы палітагенеза, легітымізацыі і сакралізацыі ўлады», навуковы кіраўнік — І. А. Марзалюк, доктар гістарычных навук, прафесар, член-карэспандэнт НАН Беларусі, старшыня Пастаяннай камісіі па адукацыі, культуры і навуцы Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь). У 2019 годзе ў МДУ імя А. А. Куляшова выконвалася 18 заданняў у 6 ДПНД: «Фундаментальныя і прыкладныя навукі — медыцына» (1 заданне), «Фатоніка, опта- і мікраэлектроніка» (2 задання), «Фізічнае матэрыялазнаўства, новыя матэрыялы і тэхналогіі» (1 заданне), «Прыродакарыстанне і экалогія» (1 заданне), « Канвергенцыя — 2020» (2 задання), «Эканоміка і гуманітарнае развіццё беларускага грамадства» (11 заданняў). Акрамя таго, у 2019 годзе ўніверсітэт выконваў 5 праектаў БРФФД, 6 грантаў Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь, 1 грант МДУ імя А. А. Куляшова. Атрыманыя важныя вынікі ў галіне прародазнаўчых навук, у галіне сацыяльна-эканамічных і грамадскіх навук, у галіне гуманітарных навук. У навучальны працэс ўстановы адукацыі «Магілёўскі дзяржаўны ўніверсітэт імя А. А. Куляшова», іншых устаноў адукацыі рознага ўзроўню у 2019 годзе ўкаранёна 257 распрацовак. У 2019 годзе ажыццяўлялася ўкараненне навуковых распрацовак у навучальны працэс ўстаноў адукацыі рознага ўзроўню (257 распрацовак), сацыяльную сферу, вытворчасць, выканана 8 дамоў на аказанне паслуг. 6 выкладчыкаў МДУ імя А. А. Куляшова з’яўляюцца кансультантамі інавацыйных праектаў, якія ўключаны ў загад Міністра адукацыі Рэспублікі Беларусь ад 2019/07/30 г. № 617 «Аб арганізацыі эксперыментальнай і інавацыйнай дзейнасці ў 2019/2020 навучальным годзе». Кожны з праектаў ахоплівае ад 6 да 36 устаноў адукацыі. Міжнародная навуковая дзейнасць універсітэта ажыццяўляецца ў рамках міжнародных праектаў БРФФД-РФФД з ФДБАУ ВА «Бранскі дзяржаўны ўніверсітэт імя акадэміка І. Г. Пятроўскага», ФДБАУ ВА «Санкт-Пецярбургскі дзяржаўны Ўніверсітэт», Федэральным навукова-даследчым цэнтрам «Крышталаграфія і фатоніка» РАН. Універсітэт рэгулярна арганізоўвае міжнародныя навуковыя канферэнцыі, у якіх прымаюць удзел вучоныя краін блізкага і далёкага замежжа. У 2019 годзе ва ўніверсітэце праведзена 15 міжнародных канферэнцый. Супрацоўнікі ўніверсітэта прынялі ўдзел з дакладамі ў шматлікіх навуковых мерапрыемствах, на якіх было прадстаўлена 1034 даклады. З мэтай прасоўвання інавацыйнай прадукцыі на замежныя рынкі распрацоўкі навукоўцаў універсітэта ў 2019 годзе дэманстраваліся на міжнародных выстаўках. Рэктары ------- * (1913—1918) — Уладзімір Мікалаевіч Тычынін * (1918—1923) — Яўген Іосіфавіч Бычкоў * (1935—1938) — Фядот Мікалаевіч Казакоў * (1939—1941) — Міхаіл Канстанцінавіч Кірылаў * (1944—1945) — Уладзімір Іванавіч Хома * (1946—1948) — Міхаіл Канстанцінавіч Кірылаў * (1948—1955) — Ніканор Зіноўевіч Назаранка * (1955—1960) — Фёдар Восіпавіч Папоў * (1960—1971) — Іван Пятровіч Ларчанка * (1971—1994) — Яўген Паўлавіч Кудрашоў * (1994—2001) — Міхаіл Аляксандравіч Аўласевіч * (2001—2003) — Аляксандр Міхайлавіч Радзькоў * (2003—2017) — Канстанцін Міхайлавіч Бандарэнка * (з 2017) — Дзяніс Уладзіміравіч Дук Абвінавачванні ў палітычных рэпрэсіях супраць студэнтаў ------------------------------------------------------- Паводле справаздачы, падрыхтаванай Польскім фондам свабоды і дэмакратыі, Канстанцін Бандарэнка, рэктар універсітэта, адлічаў студэнтаў за іх палітычную дзейнасць. Выпускнікі ---------- * Уладзімір Васілевіч Амелькін — доктар фізіка-матэматычных навук, прафесар. * Святлана Мікалаеўна Баітава — алімпійская чэмпіёнка 1988 года ў камандным першынстве, чэмпіёнка свету, неаднаразовая чэмпіёнка СССР, заслужаны майстар спорту СССР. * Міхаіл Гапеевіч Булахаў — доктар філалагічных навук, прафесар, заслужаны дзеяч навукі БССР, лаўрэат прэміі Савета Міністраў СССР. * Валянцін Цярэнцьевіч Борух — доктар фізіка-матэматычных навук. * Валеры Васілевіч Баранчыкаў — заслужаны настаўнік Рэспублікі Беларусь. * Леанід Мацвеевіч Баркоўскі — доктар фізіка-матэматычных навук, прафесар, член Амерыканскага аптычнага грамадства (OSA), карэспандэнт Міжнароднага саюза радыёфізікаў. * Аляксандр Іванавіч Болсун — кандыдат фізіка-матэматычных навук, дацэнт, сябра Беларускага фізічнага таварыства. * Дзмітрый Якаўлевіч Бугаёў — кандыдат філалагічных навук, прафесар, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларускай ССР імя Якуба Коласа, член Саюза пісьменнікаў СССР, член Беларускага ПЭН — цэнтра. * Браніслаў Аляксандравіч Зубкоўскі — беларускі пісьменнік, краязнавец. * Міхаіл Васілевіч Зімянін — савецкі партыйны дзеяч, сакратар ЦК КПСС, Надзвычайны і Паўнамоцны пасол СССР, дэпутат Савета Нацыянальнасцяў Вярхоўнага Савета СССР 2-3 і 7-11 скліканняў ад РСФСР. * Анатоль Мікалаевіч Канапелька — паэт, перакладчык, педагог, літаратуразнаўца, член Саюза беларускіх пісьменнікаў і Беларускага ПЭН-цэнтра. * Ніна Васілеўна Каменская — доктар гістарычных навук, прафесар, член- карэспандэнт Акадэміі навук Беларускай ССР. * Уладзімір Яўгенавіч Кухараў — беларускі дзяржаўны дзеяч * Уладзімір Маісеевіч Ліўшыц — кандыдат філасофскіх навук, дацэнт, член беларускага Саюза пісьменнікаў, Саюза журналістаў Рэспублікі Беларусь,Міжнароднага Саюза пісьменнікаў «Новы сучаснік», акадэмік грамадскай Міжнароднай акадэміі сацыяльных тэхналогій. * Леанід Паўлавіч Ліпінскі — доктар гістарычных навук, прафесар. * Аляксандр Рыгоравіч Лукашэнка — Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь. * Ігар Аляксандравіч Марзалюк — доктар гістарычных навук, прафесар. * Уладзімір Фёдаравіч Мацвяйчук — былы міністр культуры Беларусі (2004—2009). * Сяргей Валянцінавіч Новікаў — беларускі біятланіст, сярэбраны прызёр Алімпійскіх гульняў 2010 года ў індывідуальнай гонцы, трохразовы чэмпіён зімовай універсіядзе, двухразовы чэмпіён Еўропы, заслужаны майстар спорту Рэспублікі Беларусь. * Аляксандр Эдуардавіч Плятнёў — педагог, аўтар навукова-папулярных, навучальных і даведачных кніг, лаўрэат Усерасійскага фестывалю педагагічных ідэй «Адкрыты ўрок −2007», прэміі імя С. І. Вавілава, шостага конкурсу метадычных распрацовак педагагічных работнікаў Рэспублікі Беларусь «Адкрыты ўрок», стыпендыят Міжнароднага Алфёраўскага фонду падтрымкі адукацыі і навукі. * Аляксандр Міхайлавіч Радзькоў — доктар педагагічных навук, прафесар, заслужаны дзеяч навукі Рэспублікі Беларусь, былы міністр адукацыі Беларусі. * Якаў Рыгоравіч Рыер — доктар гістарычных навук, прафесар. * Алег Уладзіміравіч Салтук — паэт і перакладчык, член Саюза беларускіх пісьменнікаў, лаўрэат літаратурных прэмій Ленінскага камсамола Віцебшчыны, імя Уладзіміра Караткевіча, часопіса «Маладосць», «Сузор’е муз». * Анка Упала — беларуская пісьменніца. * Дар’я Чульцова — беларуская журналістка, палітычная зняволеная. * Ігар Іванавіч Шклярэўскі — паэт, старшыня Саюза расійскіх пісьменнікаў, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі СССР, Дзяржаўнай Пушкінскай прэміі Расіі. * Уладзімір Дзям’янавіч Ягораў — старшыня КДБ Рэспублікі Беларусь (1994—1995). Выкладчыкі ---------- * Алесь Макарэвіч * Аляксандр Рыгоравіч Агееў * Мікалай Максімавіч Раганоўскі (нар. 1942) — прафесар кафедры методыкі выкладання матэматыкі факультэта матэматыкі і прыродазнаўства. * Сяргей Іванавіч Сідор (1937—1998) — беларускі географ. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Гісторыя Магілёўскага дзяржаўнага універсітэта (1913—1940 гг.): дакументы і матэрыялы / аўт.-склад.: А. Р. Агееў, К. М. Бандарэнка, В. П. Клімковіч; пад агульн. рэд. К. М. Бандарэнкі. — Магілёў: МДУ імя А. А. Куляшова, 2008. — 216 с. ISBN 978-985-480-500-9. 2. 1 2 3 4 5 6 7 8 Магілёўскі дзяржаўны ўніверсітэт імя А. А. Куляшова 3. ↑ 105 ГАДОЎ ПАДРЫХТОЎКІ АДМЫСЛОЎЦАЎ ДЛЯ ГРАМАДСТВА І КРАЇНЫ Ў МДУ ІМЯ А. А. КУЛЯШОВА. Агееў Аляксандр Рыгоравіч 4. ↑ Агееў А. Р. ДА ГІСТОРЫІ АДКРЫЦЦЯ НАСТАЎНІЦКАГА ІНСТЫТУТА У г. МАГІЛЁВЕ. 5. ↑ Беларуская сістэма рэпрэсій. Пераследнікі і іх ахвяры = Białoruski system represji. Prześladowcy i ich ofiary / pod redakcją dr Dariusza Zalewskiego, Marka Bućko  (польск.) (бел. Michała Kurkiewicza i Tomasza Pisuli. — Warszawa: Fundacja Wolność i Demokracja, 2007. — С. 42. — 72 с. Архівавана 3 снежня 2013. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя. У 18 т. Т. 9. — Мінск, 1999. * Республика Беларусь: энциклопедия. [В 7 т.]. Т. 5. — Минск, 2007. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Магілёўскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Аркадзя Куляшова на Вікісховішчы | * Афіцыйны сайт МДУ імя Куляшова | ⛭Магілёўскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Аркадзя Куляшова | | --- | | Факультэты | Факультэт замежных моў · Гісторыка-філалагічны факультэт · Факультэт матэматыкі і прыродазнаўства · Факультэт пачатковай і музычнай адукацыі · Факультэт педагогікі і псіхалогіі дзяцінства · Факультэт фізічнага выхавання · Факультэт эканомікі і права | | Інстытуты | Інстытут павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі | | Сярэднія навучальныя ўстановы | Сацыяльна-гуманітарны каледж · Горацкі педагагічны каледж | | Іншае | Інтэрнат № 1 · Галоўны корпус · Будынак настаўніцкага інстытута | | ⛭Рэктары Магілёўскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Аркадзя Куляшова | | --- | | Уладзімір Мікалаевіч Тычынін (1913—1918)  · Яўген Іосіфавіч Бычкоў (1918—1923)  · Фядот Мікалаевіч Казакоў (1935—1938)  · Міхаіл Канстанцінавіч Кірылаў (1939—1941)  · Уладзімір Іванавіч Хома (1944—1945)  · Міхаіл Канстанцінавіч Кірылаў (1946—1948)  · Ніканор Зіноўевіч Назаранка (1948—1955)  · Фёдар Восіпавіч Папоў (1955—1960)  · Іван Пятровіч Ларчанка (1960—1971)  · Яўген Паўлавіч Кудрашоў (1971—1994)  · Міхаіл Аляксандравіч Аўласевіч (1994—2001)  · Аляксандр Міхайлавіч Радзькоў (2001—2003)  · Канстанцін Міхайлавіч Бандарэнка (2003—2017) · Дзяніс Уладзіміравіч Дук (з 2017) | | ⛭Установы вышэйшай адукацыі Беларусі | | --- | | Класічныя | * Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт * Баранавіцкі дзяржаўны ўніверсітэт * Брэсцкі дзяржаўны ўніверсітэт * Віцебскі дзяржаўны ўніверсітэт * Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт * Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт * Магілёўскі дзяржаўны ўніверсітэт * Палескі дзяржаўны ўніверсітэт * Полацкі дзяржаўны ўніверсітэт | | Кіравання | * Акадэмія кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь * Інстытут парламентарызму і прадпрымальніцтва (недзярж.) * Мінскі інавацыйны ўніверсітэт (недзярж.) * Міжнародны інстытут кіравання і прадпрымальніцтва (недзярж.) | | Сілавыя | * Акадэмія МУС Рэспублікі Беларусь * Магілёўскі інстытут МУС Рэспублікі Беларусь * Ваенная акадэмія Рэспублікі Беларусь * Універсітэт грамадзянскай абароны МНС Рэспублікі Беларусь (Мінск) * Універсітэта грамадзянскай абароны МНС Рэспублікі Беларусь (Гомель) * Інстытут пагранічнай службы Рэспублікі Беларусь * Акадэмія нацыянальнай бяспекі Рэспублікі Беларусь | | Тэхнічныя | * Беларускі нацыянальны тэхнічны ўніверсітэт * Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт інфарматыкі і радыёэлектронікі * Брэсцкі дзяржаўны тэхнічны ўніверсітэт * Гомельскі дзяржаўны тэхнічны ўніверсітэт імя П. В. Сухога * Беларуска-Расійскі ўніверсітэт * Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт транспарту | | Тэхналагічныя | * Беларускі дзяржаўны тэхналагічны ўніверсітэт * Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт харчовых і хімічных тэхналогій * Віцебскі дзяржаўны тэхналагічны ўніверсітэт | | Эканамічныя | * Беларускі дзяржаўны эканамічны ўніверсітэт * Беларускі гандлёва-эканамічны ўніверсітэт спажывецкай кааперацыі * Інстытут прадпрымальніцкай дзейнасці (недзярж.) | | Медыцынскія | * Беларускі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт * Віцебскі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт * Гомельскі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт * Гродзенскі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт * Беларуская медыцынская акадэмія паслядыпломнай адукацыі | | Сельскагаспадарчыя | * Беларуская дзяржаўная сельскагаспадарчая акадэмія * Беларускі дзяржаўны аграрны тэхнічны ўніверсітэт * Гродзенскі дзяржаўны аграрны ўніверсітэт | | Мастацкія | * Беларуская дзяржаўная акадэмія мастацтваў * Беларуская дзяржаўная акадэмія музыкі * Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт культуры і мастацтваў | | Педагагічныя | * Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт * Мазырскі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт | | Вузкапрофільныя | * Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт фізічнай культуры * БІП — Універсітэт права і сацыяльна-інфармацыйных тэхналогій (недзярж.) * Інстытут сучасных ведаў імя А. М. Шырокава (недзярж.) * Міжнародны ўніверсітэт «МІПСА» (недзярж.) * Мінскі дзяржаўны лінгвістычны ўніверсітэт * Віцебская дзяржаўная акадэмія ветэрынарнай медыцыны * Беларуская дзяржаўная акадэмія сувязі * Беларуская дзяржаўная акадэмія авіяцыі | | За межамі Беларусі | Еўрапейскі гуманітарны ўніверсітэт (недзярж.) | | Закрытыя | * Аршанскі настаўніцкі інстытут * Бабруйскі настаўніцкі інстытут * Бабруйскі недзяржаўны інстытут кіравання (недзярж.) * Баранавіцкі настаўніцкі інстытут * Беларускі інстытут міжнародных адносін (недзярж.) * Беларускі камерцыйны інстытут кіравання (недзярж.) * Беларускі недзяржаўны інстытут кіравання, фінансаў і эканомікі (недзярж.) * Беластоцкі дзяржаўны педагагічны інстытут * Вышэйшая камуністычная сельскагаспадарчая школа Беларусі імя У. І. Леніна * Гуманітарны недзяржаўны інстытут у Брэсце (недзярж.) * Жаночы інстытут «Энвіла» (недзярж.) * Камуністычны інстытут журналістыкі імя С. М. Кірава * Камуністычны ўніверсітэт Беларусі імя У. І. Леніна * Магілёўскі недзяржаўны фінансава-эканамічны інстытут (недзярж.) * Маладзечанскі настаўніцкі інстытут * Мінская вышэйшая партыйная школа * Мінскае вышэйшае ваеннае інжынернае вучылішча * Мінскае вышэйшае ваенна-палітычнае агульнавайсковае вучылішча * Мінскі настаўніцкі інстытут нацыянальных меншасцей * Міжнародны гуманітарна-эканамічны інстытут (недзярж.) * Міжнародны інстытут менеджменту «МІМ-Беларусь» (недзярж.) * Недзяржаўны інстытут дзелавога адміністравання (недзярж.) * Недзяржаўны сацыяльна-эканамічны інстытут (недзярж.) * Пінскі настаўніцкі інстытут * Польскі адкрыты ўніверсітэт імя Тадэвуша Касцюшкі ў Брэсце (недзярж.) * Польскі народны ўніверсітэт у Брэсце (недзярж.) * Польскі народны ўніверсітэт у Мінску (недзярж.) * Полацкі педагагічны інстытут * Рагачоўскі настаўніцкі інстытут * Усходнееўрапейскі інстытут бізнесу і права (недзярж.) * Эканоміка-лінгвістычны ўніверсітэт (недзярж.) * Яўрэйскі ўніверсітэт | | Іншае | * Маскоўскі дзяржаўны ўніверсітэт эканомікі, статыстыкі і інфарматыкі (філіял) * Расійскі дзяржаўны сацыяльны ўніверсітэт (філіял) * Інстытут падрыхтоўкі навуковых кадраў НАН Беларусі | | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | VK · Facebook · X | | Фота, відэа і аўдыё | YouTube | | Нарматыўны кантроль | LCCN: nr2002034066 · SUDOC: 139981403 · VIAF: 149991997 |

**Hasta La Fillsta** — беларускі гурт, які выконвае альтэрнатыўны рок. Заснаваны ў 1996 годзе. Першапачаткова выконваў песні на англійскай мове, цяпер на беларускай і рускай мовах. Гісторыя -------- ### Стварэнне Гурт узнік у 1996 годзе. Калектыў складаўся з трох хлопцаў і адной дзяўчынкі: гітарыст, басіст, барабаншчык і вакалістка — Сяргей Канановіч, Кастусь Калеснікаў, Зміцер Харытановіч і Крысціна Мендзелеева  (бел. (тар.)) (бел.. Гурт гучна заявіў пра сябе ўжо праз месяц пасля стварэння, стаў лаўрэатам фестывалю альтэрнатыўнай музыкі «Уступи дорогу», які правадзіўся фондам Сораса  (руск.) (бел.. У гэтым складзе гурт перамог на рок-фэсце «Басовішча’97». У 1997 годзе вакалістка гурта Крысціна Мендзелеева на Рок-каранацыі атрымала званне «Рок-князёўна’97», абышоў Вераніку Круглову. З лістапада 1998 па 1999 у гурце таксама граў басіст Улад Плюшчаў. У 1999 годзе яркая вакалістка гурта Крысціна Мендзелеева з’ехала вучыцца ў Бельгію і гурт на доўгі час распаўся: пасля вучобы вакалістка засталася ў Бельгіі займацца кінематаграфіяй, а хлопцы пачалі граць у іншых калектывах. ### Адраджэнне Праз дзесяць год пасля распаду асноўны склад гурта вырашыў зноў сабрацца пад канец 2009 года, заявіў аб гэтым на «Еўрарадыё». Для запісу першых пяці песень запрасілі чатырох новых вакалістаў (Аляксандр Памідораў, Маша Яр, Саша Ракавец і Вольга Самусік), даручыў кожнаму свае кампазіцыі. У складзе гурта вакалісткай засталася Вольга Самусік, якая раней спявала ў гуртах «Tarpach» і «žygimont VAZA». Вольга Самусік таксама атрымала тытул «Рок-князёўна» ў 2007 годзе. Неўзабаве ўбачыў свет першы прэзентацыйны трэк з каляднага інтэрнэт-рэлізу «Праўда» на словы Францішка Багушэвіча (вакалісты Саша Ракавец і Аляксандр Памідораў). Першы канцэрт пасля ўз’яднання, які музыкі падрыхтавалі да «Свята герояў», адбыўся 23 лютага 2010 года. Гурт выканаў новыя песні, якія ўвайшлі ў інтэрнэт-рэліз, а таксама некалькі старых хітоў. Канцэрт адбыўся ў кавярні «Jolly Roger Café», Мінск. У чэрвені 2010 года гурт прыняў удзел у праграме «Зорны рынг» тэлеканала СТБ. У 2012 годзе сумесна з Палінай Рэспублікай гурт запісаў два сінгла: «Як ты», «Гадзіннік». Дыскаграфія ----------- * Demo (1996) * № 1 EP (2010) * Як ты (сумесны сінгл з Палінай Рэспублікай, 2012) * Гадзіннік (сумесны сінгл з Палінай Рэспублікай, 2012) * Место подписи (трыб’ют Neuro Dubel, 2013), трэк «Можно жить» Склад ----- ### Першапачатковы * Хрысціна Мендзелеева  (бел. (тар.)) (бел. — вакал * Кастусь Калеснікаў — бас-гітара (з 1996 г. па кастрычнік 1998 г.) * Сяргей Канановіч — гітара * Улад Плюшчаў — бас-гітара (з лістапада 1998 г. па 1999 г.) * Зміцер Харытановіч — барабаны ### Бягучы склад * Сяргей Канановіч — гітара (таксама і ў «Крамбамбуля», «Zet»; бас ў «Pomidor/OFF») * Улад Плюшчаў — бас-гітара (таксама і ў «Крамбамбуля», «Zet») * Зміцер Харытановіч — барабаны (таксама і ў «Rainstorm» (ААЭ), «Dr. Jack» (Беларусь — ААЭ), «Pomidor/OFF»). Зноскі ------ 1. ↑ "СЕМЬ ДНЕЙ ИСТОРИИ :: БЕЛОРУССКОГО РОК-Н-РОЛЛА". *Музыкальная газета* [руская] (7). 2006. Архівавана з арыгінала 2020-09-11. Праверана 2020-09-11. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|dead-url=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка) 2. ↑ Hasta la fillsta вяртаецца на сцэну адразу з чатырма вядомымі вакалістамі / Еўрапейскае радыё для Беларусі 3. ↑ Hasta La Fillsta сьпела на словы першага айчыннага рэпэра / Тузін Гітоў 4. ↑ «Свята герояў» от IQ48, ZM99 и Hasta La Fillsta / Ultra-music.com 5. ↑ *Чернухо, Александр*. Полина Республика и Hasta la Fillsta презентуют песню «Як ты» (руск.). Ultra-music.com (16 красавіка 2012). Архівавана з першакрыніцы 12 мая 2017. Праверана 29 снежня 2018. 6. ↑ *Чернухо, Александр*. Паліна Рэспубліка і Hasta La Fillsta запісалі другі сумесны сінгл  (бел.). Ultra-music.com (26 верасня 2012). Архівавана з першакрыніцы 16 чэрвеня 2013. Праверана 29 снежня 2018. 7. ↑ Трибьют Нейро Дюбель. Место подписи. (2013) Літаратура ---------- * *Д.П.* «HASTA LA FILLSTA» // Энцыклапедыя беларускай папулярнай музыкі (бел.) / уклад. Дз. Падбярэзскі і інш. — Мінск: Зміцер Колас, 2008. — С. 323. — 368 с. — 2 000 экз. — ISBN 978-985-6783-42-8. Спасылкі -------- * «Hasta La Fillsta»: «Усё-такі за 10 гадоў мы сталі граць лепш»

**VSK-100BP** — беларускі аўтамат тыпу «Бул-пап» калібра 7,62x39 мм, распрацаваная кампаніяй «Белспецзнештэхніка» на базе АКМ. Вырабляецца ААТ «Кідма тэк». У 2017 годзе ДВТУП «Белспецзнештэхніка» з даччыным прадпрыемствам ТАА «БСЗТ — новыя тэхналогіі» пачалі работы па стварэнні ў Беларусі вытворчасцей стралковай зброі і боепрыпасаў. Адным з новых распрацовак стаў карабін (аўтамат) VSK-100BP. Запуск вытворчасці пачаўся ў студзені 2020 года. Камплектуючыя да зброі вырабляюць у Мінску, а сама зборка праходзіць у вёсцы Станькава пад Дзяржынскам. Патроны 7,62x39 мм, прызначаныя для аўтамата, таксама вырабляюцца ў Беларусі, а менавіта ў Оршы. У лістападзе 2020 года завяршыліся палявыя выпрабаванні стралковай зброі і боепрыпасаў. На працягу некалькіх тыдняў на базе 19-й асобнай механізаванай брыгады Паўночна-Заходняга аператыўна камандавання па спецыяльнай методыцы правяраліся аўтаматы VSK-100, VSK-100BP (булпап), патроны калібра 7,62х39, 9х19, а таксама пісталет ПВ-17. VSP-100BP карацей, з ім зручней працаваць у памяшканнях і калідорах. Ствол менш падкідвае, таму паляпшаюцца дакладнасць і кучнасць — прыкладна ў 1,5 разы. Рычаг работы з зараджаннем зброі паменшыўся. Хутчэй змяняецца магазін, перакручваецца затвор амаль на дзве секунды менш, чым у звычайнага АК. Гл. таксама ----------- * SMAR-100BPM Зноскі ------ 1. ↑ Белорусские пистолеты и автоматы, патроны к ним, авиационные ракеты и современная бронетехника. Лукашенко посетил объекты ВПК в Оршанском районе Спасылкі -------- * Револьвер для ФСБ и необычный калашников: что посмотреть на выставке MILEX-2019Архівавана 26 лютага 2021. // TUT.BY, 16 мая 2019 * РЕПОРТАЖ: Карабины идут на экспорт: как в Беларуси производят стрелковое оружие // БЕЛТА, 18 января 2020 * В Беларуси прошли испытания нового стрелкового оружия // СБ. Беларусь сегодня, 26 ноября 2020

**Сястра Тона** — партрэт жанчыны албанскага мастака Кола Ідрамена, намаляваны ў 1883 годзе. Карціна з'яўляецца часткай калекцыі Нацыянальнай галерэі мастацтваў Албаніі . Яе называюць «албанскай Мона Лізай». На партрэце адлюстравана сястра мастака Тона. Карціна стала адным з найвялікшых дасягненняў мастака і лічыцца першым псіхалагічным партрэтам албанскага мастацтва часоў нацыянальнага Адраджэння. Мадэль апранутая ў традыцыйныя для скутарской дзяўчыны касцюм, як падкрэслівае яе сарамлівасць і духоўную чысціню. Зноскі ------ 1. ↑ Kur kur Kol Idromeno pikturonte «Motrën Tone» Архівавана 11 красавіка 2016. 2. ↑ Kolë Idromeno (1860—1939) Архівавана 8 красавіка 2016. 3. ↑ Halilaj Valbona, Un artista sconosciuto: Kolë Idromeno Tili.it, ALBATROS

**Зоран Ліліч** (сербск.: Зоран Лилић / Zoran Lilić; нар. 27 жніўня 1953) - югаслаўскі і сербскі дзяржаўны і палітычны дзеяч, другі прэзідэнт Саюзнай Рэспублікі Югаславіі з 25 чэрвеня 1993 па 25 чэрвеня 1997 года. Самы малады прэзідэнт у гісторыі югаслаўскай дзяржавы. Біяграфія --------- Сын ганчара і хатняй гаспадыні, у 70-х гадах скончыў тэхналагічны факультэт Бялградскага ўніверсітэта, а ў 1983 годзе стаў дырэктарам завода ў Ракавіцы. У 1980-х гадах у палітычнай сферы падтрымаў набіраючага сілу Слабадана Мілошавіча. Як прыхільнік сацыялістаў у снежні 1992 года быў абраны ў Народную скупшчыну Рэспублікі Сербія, узначаліў фракцыю Сацыялістычнай партыі Сербіі і ў студзені 1993 года стаў старшынёй Народнай скупшчыны. На гэтай пасадзе падтрымліваў Мілошавіча ў барацьбе з апазіцыяй. Пасля зрушэння з пасады прэзідэнта Саюзнай Рэспублікі Югаславіі Дабрыцы Чосіча парламент абраў наступным прэзідэнтам Ліліча. Літаратура ---------- * Довгялло М. С. Политическая история зарубежных славянских стран новейшего времени: справочник. Минск. 2006. * Бывший президент Югославии Зоран Лилич отправился в Гаагу, где выступит свидетелем на процессе трибунала против Слободана Милошевича// РИА Новости

**Міжнароднае ваеннае супрацоўніцтва Рэспублікі Беларусь** — сумесная ваенная дзейнасць Беларусі і яе Узброеных сіл з іншымі дзяржавамі. Пытаннямі дадзенай сферы займаецца Дэпартамент міжнароднага ваеннага супрацоўніцтва Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь. Згодна з канцэпцыяй міжнароднага ваеннага супрацоўніцтва МА РБ ад 10 лістапада 2010, яно ажыццяўляецца ў ваенна-палітычнай, ваеннай, ваенна-тэхнічнай і іншых галінах. Першае ахоплівае пытанні, звязаныя з ваенна-палітычнымі аспектамі забеспячэння ваеннай бяспекі дзяржавы і міжнароднай бяспекі. Другое ўяўляе дзейнасць па сумеснаму рашэнню ўласна ваенных праблем у сферы забеспячэння нацыянальнай і міжнароднай бяспекі. Пад апошнім маецца на ўвазе распрацоўка, вытворчасць, пастаўка ўзбраенняў і ваеннай тэхнікі, а таксама выкананне работ і аказанне паслуг ваенна-тэхнічнага прызначэння. Напрамкі -------- *Падрабязней гл. таксама*: ***Ваеннае супрацоўніцтва Беларусі і Расіі***, ***Беларусь і НАТА***, ***Ваеннае супрацоўніцтва Беларусі і Венесуэлы***, ***Ваеннае супрацоўніцтва Беларусі і Азербайджана*** Ваеннай дактрынай 2016 года прыярытэтнымі напрамкамі ў міжнародным ваенным супрацоўніцтве названы Саюзная дзяржава з Расіяй, АДКБ і СНД. З Расіяй ваеннае супрацоўніцтва развіваецца больш актыўна. Яно грунтуецца на ўзаемных намаганнях бакоў па падтрыманні неабходнага ваеннага патэнцыялу дзвюх дзяржаў, арганізацыі і ажыццяўлення сумесных мер па прадухіленні ваеннай пагрозы і адбіцці магчымай агрэсіі на агульнай абароннай прасторы. Краіны сыходзяцца ў неабходнасці далейшага развіцця і ўдасканалення рэгіянальнай групоўкі войск (РГВ), якая функцыянуе з 2000 года. За гэты час праведзена серыя вучэнняў і трэніровак, падчас якіх вырашаны задачы аператыўнай сумяшчальнасці беларускага і расійскага элементаў РГВ, вызначаны аптымальны баявы склад групоўкі, створаны ўсе неабходныя сістэмы. Важным крокам па ўмацаванні абароннага патэнцыялу Саюзнай дзяржавы стала стварэнне і далейшае развіццё адзінай рэгіянальнай сістэмы СПА. Штогод праводзяцца тактычныя вучэнні падраздзяленняў ВПС і войскаў СПА Беларусі з баявой стральбой на расійскіх палігонах. Беларусь надае асаблівую ўвагу развіццю супрацоўніцтва на пляцоўцы АДКБ і ўспрымае арганізацыю ў якасці гаранта міжнароднай і рэгіянальнай бяспекі, стабільнасці, а таксама абароны на калектыўнай аснове незалежнасці, тэрытарыяльнай цэласнасці і суверэнітэту. Важным момантам стала выкананне краінай неабходных унутрыдзяржаўных працэдур для ўступлення ў сілу міжнародных дагавораў у дачыненні да сіл і сродкаў сістэмы калектыўнай бяспекі арганізацыі. У той жа час, нягледзячы на складаныя палітычныя ўзаемаадносіны з краінамі Захаду, кантакты з НАТА характарызуюцца як «партнёрскія». Сувязі з Паўночнаатлантычным альянсам скіраваны на пашырэнне супрацоўніцтва з заходнімі дзяржавамі ў ваеннай сферы. Найбольш значнымі мерапрыемствамі сталі ўдзел кіруючага складу Узброеных Сіл у пасяджэннях, канферэнцыях і сімпозіумах Савета еўраатлантычнага сапрацоўніцтва і праграмы НАТА «Партнёрства дзеля міру», у якую Беларусь уступіла ў 1995 годзе. Акрамя гэтага, беларускія прадстаўнікі праходзілі навучанне на спецыялізаваных і лінгвістычных курсах НАТА. Найбольш актыўны дыялог быў пабудаваны з ваеннымі ведамствамі Германіі, Літвы, Польшчы і Турцыі. Па міратворчым кірунку ключавым партнёрам Беларусі выступае Італія. У рамках двухбаковага супрацоўніцтва з Украінай праведзены сумесныя трэніроўкі дзяжурных сіл па пытаннях супрацьпаветранай абароны, рабочыя сустрэчы па абмене вопытам у галіне будаўніцтва ваенна-паветраных сіл і міратворчай дзейнасці пад эгідай ААН. Ва Усходняй і Паўднёва-Усходняй Азіі найбольш важнымі партнёрамі краіны традыцыйна з’яўляюцца Кітай і В’етнам. Асновай узаемаадносін з першым сталі абмен візітамі ваенных дэлегацый высока ўзроўню, сумесная баявая падрыхтоўка войск, кантакты ў галіне ваеннай адукацыі, удасканаленне двухбаковай нарматыўна-прававой базы супрацоўніцтва, супрацоўніцтва ў гуманітарнай сферы. З другім галоўным напрамкамі развіцця ваеннага супрацоўніцтва з’яўляліся ўзаемныя візіты прадстаўнікоў узброеных сіл, навучанне вайскоўцаў і супрацоўніцтва ў культурнай сферы. У Блізкаўсходнім рэгіёне істотна актывізавалася супрацоўніцтва з ААЭ і Катарам. У Афрыцы асноўным партнёрам лічыцца Судан, які з’яўляецца самым доўгачасовым пакупніком беларускай ваеннай прадукцыі. З Беларуссю маецца шырокі вопыт сумеснага ваенна-тэхнічнага супрацоўніцтва. У 2008—2013 гадах у Паўднёвай Амерыцы найбольш моцныя адносіны склаліся з Венесуэлай. Сілавікі дзвюх краін праводзілі розныя мерапрыемствы, у тым ліку сумесныя трэніроўкі, семінары, сустрэчы, абмен вопытам у сферы барацьбы з тэрарызмам. Актыўна развівалася супрацоўніцтва ў ваенна-тэхнічнай сферы, а беларускія ваенныя спецыялісты займаліся стварэннем адзінай сістэмы СПА і РЭБ для Узброеных Сіл Венесуэлы. Ваенна-тэхнічнае супрацоўніцтва ------------------------------- Асноўны артыкул: **Міжнароднае ваенна-тэхнічнае супрацоўніцтва Беларусі** У развіцці ваенна-тэхнічнага супрацоўніцтва Рэспублікі Беларусь з замежнымі краінамі дырэктар ТАА «БСВТ—Новыя тэхналогіі» Алег Сільвановіч вылучыў тры этапы, якія характарызуюцца розным змястоўным напаўненнем і прыярытэтнымі напрамкамі, што выкарыстоўваліся для рэалізацыі адпаведных мерапрыемстваў арганізацыйна-кіраўнічымі формамі: * **Этап станаўлення** (1991—2003) адрозніваецца беспрэцэдэнтнай інтэнсіўнасцю, насычанасцю знешнепалітычных кантактаў, двух- і шматбаковымі сустрэчамі і пагадненнямі, што тлумачыцца як логікай станаўлення дзяржаўнага суверэнітэту, так і вымушанай неабходнасцю ва ўмовах неабходнасці фармуляваць асноўныя напрамкі і прыярытэты ўнутранай і знешняй палітыкі, што заканамерна часцяком прыводзіла да непаслядоўнасці, супярэчлівасці прадпрымаемых элітамі дзеянняў; * **Этап упарадкавання і стабілізацыі** (2003—2018) азнаменаваў замацаванне, развіццё і прымнажэнне дасягненняў беларускага ВПК савецкага перыяду, стабілізацыю сітуацыі ў профільнай галіне, што дазволіла адначасова прыцягнуць перспектыўныя навуковыя і кіраўніцкія кадры, актывізаваць распрацоўку і ўкараненне інавацыйных тэхналогій на прадпрыемствах, у навукова-даследчых інстытутах і канструктарскіх бюро, пачаць экспарт адукацыйных і навуковых паслуг. Таксама істотна ўмацаваўся і дыверсіфікаваўся па рэгіёнах і кірунках эканамічны складальнік міжнароднага ваенна-тэхнічнага супрацоўніцтва краіны ў выглядзе канкрэтных кантрактаў з новымі заказчыкамі; * **Этап інавацыйнага прарыву** (з 2018 па цяперашні час) характарызуецца канчатковым пераходам ад рэалізацыі запасаў узбраенняў савецкай эпохі да выпуску і пастаўцы заказчыкам якасна новай прадукцыі, які апынуўся магчымым пасля пачатку распрацоўкі замест разрозненых сродкаў ужо паўнавартасных сістэм узбраення. У 2016 годзе экспарт прадукцыі ваеннага прызначэння ажыццяўляўся ў 60 краін, у 2017 — у 69 краін, а ў 2018 годзе — у 76 краін свету, што складала 110% у адносінах да 2017 года. Тады пастаўкі склалі прыкладна адзін мільярд долараў. Паводле звестак Стакгольмскага інстытута даследаванняў праблем міру (SIPRI), за 2016—2020 гады краіна заняла 19 месца ў спісе сусветных экспарцёраў зброі з аб’ёмам паставак 0,3% ад сусветнага. У параўнанні з узроўнем 2011—2015 гадоў, калі Беларусь займала 18-ю пазіцыю ў шведскім рэйтынгу, ён знізіўся на 34%. Аснову экспарту склалі сістэмы РЭБ і СПА і камплектуючыя да ваеннай тэхнікі<. Галоўным пакупніком стала Расія. Так, у 2018 годзе тавараабарот Мінска і Масквы ў ваеннай сферы склаў 600 мільёнаў долараў, а экспарт з краіны перавысіў расійскі імпарт. Буйныя партыі ажыццяўляліся ў Азербайджан, Судан, М’янму, Анголу, Нігерыю і В’етнам. Сярод ключавых пакупнікоў былі таксама Казахстан, Кітай, Лаос, Інданезія, Бангладэш, Індыя, ААЭ і Уганда. Такія краіны як Сербія, Балгарыя і Славакія рэгулярна закуплялі беларускія боепрыпасы. Ваенна-прамысловыя прадпрыемствы Рэспублікі Беларусь таксама займаюцца распрацоўкай ваеннай прадукцыі з іншымі дзяржавамі. Так, у пачатку 2000-х беларускі 140-ы рамонтны завод разам са славацкімі прадпрыемствамі «Метапол» і «ZTS Dubnica» распрацаваў мадыфікацыі БТР-70 і БМП-1 — Кобра-К і Кобра-С. Пазней украінскім канструктарскім бюро «Луч» сумесна з УП «Тэтраэдр» быў створаны ЗРК Т38 «Стылет», з ААТ «Пеленг» — СТРК «Шэршань» (таксама ўдзельнічала беларускае ЗАТ «SRP») і «Скіф» У сваю чаргу расійскі ВПК супрацоўнічае са 120-ю беларускімі заводамі і канструктарскімі бюро па 1600 відах ваенна-тэхнічнай прадукцыі. Супрацоўніцтва менавіта ў ваеннай сферы лічыцца найбольш паспяховым напрамкам узаемадзеяння дзвюх краін. Адным з паспяховых прыкладаў кааперацыі з’яўляецца мадыфікаваная версія ЗРК «Бук» — «Бук-М2» на базе колавага шасі Мінскага завода колавых цягачоў. Раней гэтыя ж шасі выкарыстоўваліся пры мадэрнізацыі расійскіх ЗРК «Тор». Ваенныя спецыялісты ------------------- Асноўны артыкул: **Ваенныя спецыялісты Беларусі** Узброеныя Сілы Рэспублікі Беларусь накіроўвалі сваіх ваенных спецыялістаў у такія краіны як Кот-д’Івуар, Венесуэла, Лівія, Емен і Дэмакратычная Рэспубліка Конга, дзейнічаючы як афіцыйна, так і ўтойліва. У сябе на радзіме яны раней займаліся падрыхтоўкай вайскоўцаў з Нігерыі. Звычайна ў краіне рэдка распаўсюджваюцца аб падобнага роду дзейнасці, асабліва ў дзяржаўных СМІ, а пасяджэнне парламента Беларусі па пытанні накіравання ваенных саветнікаў у тую ці іншую дзяржаву ажыццяўляецца ў закрытым рэжыме. Афіцыйна мелі месца ваенныя місіі ў Венесуэле (акрамя СМІ, пра яе казаў і Прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка), Лівіі (факт наяўнасці кантынгенту ваенных спецыялістаў у даваенны перыяд пацвердзіў саветнік пасольства Беларусі ў Трыпалі Георгій Грамыка, але адмаўляўся які-небудзь удзел у баявых дзеяннях) і Емене (пацвердзілі прадстаўнік МЗС Андрэй Савіных і кіраўнік Дзяржкамваенпрама Сяргей Гурулёў), а таксама кампанія па падрыхтоўцы і навучанню нігерыйскіх ваеннаслужачых (апублікаваныя фатаграфіі «Цэнтра спецыяльнай падрыхтоўкі»). У іншых выпадках урад краіны часцяком адмаўляе або наогул ніяк не каментуе падобнага роду інфармацыю. Гл. таксама ----------- * Ваенная палітыка Беларусі Зноскі ------ 1. ↑ *В. С. Григорьев, Е. Е. Кондаков.* ВОЕ́ННОЕ СОТРУ́ДНИЧЕСТВО Архівавана 2 чэрвеня 2021. // Большая российская энциклопедия 2. 1 2 3 4 5 6 Міжнароднае ваеннае супрацоўніцтва на афіцыйным сайце Мінабароны РБ Архівавана 24 снежня 2021. 3. 1 2 Военная доктрина 2016 года на сайте министерства обороны Архівавана 3 мая 2021. 4. ↑ Военное сотрудничество Российской Федерации и Республики Беларусь (сайт российского посольства в Беларуси) 5. ↑ Военное сотрудничество в рамках ОДКБ Архівавана 26 снежня 2021. 6. ↑ Денис Бурковский. Беларусь планирует увеличить число миротворцев за рубежом. Разобрались, куда они могут поехать Архівавана 13 мая 2021. // TUT.BY, 24 ноября 2020 7. ↑ Белорусско-китайское военное сотрудничество – настоящее и перспективы **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 25 верасня 2021. Праверана 25 верасня 2021. 8. ↑ Беларусь – Вьетнам: положительная динамика сотрудничества Архівавана 25 верасня 2021. 9. ↑ Завоюет ли Беларусь позиции на глобальных рынках оружия? 10. ↑ *Сильванович О. В.* Международное военно-техническое сотрудничество Беларуси: современное состояние и перспективы Архівавана 25 снежня 2021. // Журнал международного права и международных отношений : журнал. — Международное общественное объединение по научно-исследовательским и информационно-образовательным программам "Развитие", 2019. — № № 1-2.. 11. ↑ Беларусь в 2018 году продала оружия более чем на миллиард долларов // Sputnik, 7 февраля 2019 12. ↑ SIPRI: Беларусь на 19 месте по продажам оружия в мире Архівавана 26 верасня 2021. // Thinktanks.by, 16 марта 2021. 13. ↑ Беларусь вошла в список крупнейших мировых экспортеров оружия Архівавана 9 лютага 2020. // TUT.BY, 21 февраля 2017 14. ↑ Белорусские системы РЭБ {поставленные из ОАЭ} выводят из строя турецкие дроны над Ливией // Aviapro, 27 июня 2020 15. ↑ Посадить американский беспилотник Ирану помогли белорусские технологии? Архівавана 28 сакавіка 2019. (15 декабря 2011) 16. ↑ Белорусский экспорт вооружений растет: главный покупатель — Россия Архівавана 25 верасня 2021. (14 марта 2019) 17. ↑ Беларусь вошла в топ-20 мировых экспортеров оружия(недаступная спасылка) // Комсомольская правда, 1 февраля 2018 18. ↑ Торговля оружием и будущее Беларуси (5 марта 2011) 19. ↑ Оружие не берут. Из-за чего Лукашенко согласился на интеграцию с Россией Архівавана 4 лютага 2022. 20. ↑ «Полонезы» для Баку, «Кайманы» для Африки. Что производит и с кем торгует оборонка Беларуси 21. ↑ Кобра-К и Кобра -С - 140 Ремонтный завод Архівавана 26 верасня 2021. 22. ↑ Зенитный ракетный комплекс Т38 "Стилет" 23. ↑ Противотанковый ракетный комплекс (ПТРК) "Шершень" 24. ↑ Украина рассчитывает на увеличение экспортных поставок ПТРК «Скиф» // ЦАМТО от 15 декабря 2010 25. ↑ Володькин А. А. *Вооруженные силы Беларуси: внутреннее развитие и международное взаимодействие // Белорусский ежегодник : журнал. — Сайт экспертного сообщества Беларуси «Наше мнение», 2011.* 26. ↑ Минск помог Каракасу создать систему ПВО, но не может добиться оплаты счетов | naviny.by Архівавана 29 лістапада 2020. 27. ↑ Лукашенко заявил, что Белоруссия разрабатывала для Венесуэлы план обороны 28. ↑ На стороне Каддафи воюют белорусские партизаны(недаступная спасылка) — Комсомольская правда, 6 апреля 2011 29. ↑ Два белоруса стали жертвами нападения в Йемене: один убит, второй в критическом состоянии Архівавана 23 красавіка 2021. // TUT.BY, 26 ноября 2013 30. ↑ Военные, которые пострадали в Йемене, работали по белорусскому контракту Архівавана 20 студзеня 2019. // TUT.BY (27 ноября 2013) 31. ↑ Нигерийские солдаты проходят специальную подготовку в Беларуси для борьбы с боевиками в дельте Нигера Архівавана 16 ліпеня 2018. - Центр специальной подготовки Республики Беларусь Літаратура ---------- * *Володькин А. А.* Вооруженные силы Беларуси: внутреннее развитие и международное взаимодействие // Белорусский ежегодник : журнал. — Сайт экспертного сообщества Беларуси «Наше мнение», 2011. * *Сильванович О. В.* Международное военно-техническое сотрудничество Беларуси: современное состояние и перспективы Архівавана 25 снежня 2021. // Журнал международного права и международных отношений : журнал. — Международное общественное объединение по научно-исследовательским и информационно-образовательным программам "Развитие", 2019. — № № 1-2. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь Архівавана 19 мая 2021. * Афіцыйны сайт Дзяржаўнага ваенна-прамысловага камітэта Рэспублікі Беларусь Архівавана 25 верасня 2021.

**РСК «Багамол»** — беларускі рабатызаваны супрацьтанкавы комплекс, распрацаваны кампаніяй «Белспецзнештэхніка — Новыя тэхналогіі». Гісторыя -------- У 2010-х гадах для Беларусі, у сувязі з актывізацыяй падазронай дзейнасці НАТА на польскай тэрыторыі і стварэннем новай механізаванай дывізіі УС Польшчы непасрэдна ля межаў краіны, узрасла неабходнасць процітанкавых сродкаў. Следствам гэтага стала з’яўленне праекта «Багамол». Распрацоўка РСК вялася групай канструктараў пад кіраўніцтвам Андрэя Анісімава ў кампаніі «Белспецзнештэхніка (БСЗТ) — Новыя тэхналогіі», даччыным прадпрыемстве «Белспецзнештэхнікі». Машына зроблена з нуля без якіх-небудзь запазычанняў. 20 мая 2017 года на выставе MILEX-2017 адбыўся першы публічны паказ апарата. Характарыстыкі -------------- Маса комплексу з поўнай баявой загрузкай і поўнымі бакамі складае 1850 кг. Кут агляду апарата — 360 градусаў. Максімальная далёкасць паразы мэтаў у аўтаматызаваным рэжыме складае 4000 м. Кругласутачная сістэма выяўлення дазваляе ў пасіўным рэжыме выявіць наземныя мэты памерам 2х2 м на далёкасці да 5000 м, а мэта тыпу «роставая фігура» — да 2000 м. Апісанне -------- РСК стаіць на гусенічным міні-шасі. Працуе на дызельным рухавіку і электрагенератары. Электрацяга дазваляе машыне дзейнічаць бясшумна дастаткова доўга, і пры гэтым апарат застаецца халодным. «Багамол» здольны перасоўвацца па перасечанай мясцовасці. Абсталяваны наборам оптыка-электронных сістэм. У «Багамоле» ўтрымліваюцца элементы штучнага інтэлекту (нейрасеткавыя інтэрфейсы). Абсталяванне робата можа разглядзець нават добра замаскіраваную мэту, а затым, сабраўшы неабходную інфармацыю, тут жа перадаць яе аператару, які будзе прымаць рашэнне. Само кіраванне вядзецца з дапамогай квадракоптара. Максімальная дыстанцыя паміж аператарам і РСК — 10 кіламетраў. РСК, у залежнасці ад пажаданняў заказчыка, абсталёўваецца розным узбраеннем. У прыватнасці, могуць прымяняцца ракеты класа «Шэршань» з лазернай сістэмай навядзення, а таксама «Фагот», «Конкурс» і «Метыс» альбо з радыёкаманднай сістэмай кіравання, альбо з правадной. Зноскі ------ 1. 1 2 Откусит ли белорусский «Богомол» голову польским «Леопардам» // ВПК.name, 26 июля 2018 2. 1 2 Белоруссия создала противотанкового робота "Богомол" массой почти две тонны // ТАСС, 20 мая 2017 3. 1 2 3 Впервые на параде представят белорусскую новинку - бронебойный робот "Богомол" Архівавана 29 снежня 2021. // Белтерадиокомпания, 3 июля 2018 | ⛭Беспілотныя апараты Беларусі | | --- | | Наземныя апараты | Берсерк • Багамол • Вістл • Belarus А3523і | | Лятальныя апараты | Беркут (АГАТ) • Беркут (Індэла) • Буравеснік МБ • Бусел • Грыф-1 • Індэла-6 • Індэла-9 • Індэла Інскай • Квадра • Кондар • Маскіт • Стэрх-БМ • Формула • Хантэр • Чыбіс |

**Будынкі Навукова-вытворчага аб’яднання «Цэнтр»** пабудаваныя ў 1985—1988 гадах у заходняй частцы Мінска на скрыжаванні вуліц Шаранговіча (№ 19) і Алібегава (зараз Максіма Гарэцкага) па праекце архітэктараў інстытута «Белпрампраект» І. Боўта, Э. Бацян, А. Ганчарова. Архітэктура ----------- У комплекс уваходзяць вытворчы корпус, эксперыментальна-даследчая станцыя, інжынерна-лабараторны корпус са зблакаваным з ім будынкам сталоўкі. Аб’ёмна-планіровачная структура комплексу пабудавана з улікам горадабудаўнічай значнасці ўчастка будаўніцтва, размешчанага на скрыжаванні дзвюх магістралей бесперапыннага руху і з перападам вышынь рэльефу да 12 м, а таксама неабходнасці забяспечыць тэхналагічнымі сувязямі складаную вытворчасць. У сувязі з гэтым вызначана існуючая расстаноўка карпусоў. Кампазіцыйнае ядро забудовы — інжынерна-лабараторны корпус, які ўяўляе сабой сяміпавярховы квадратны ў плане аб’ём з унутраным дваром. Ніжнія паверхі корпуса часткова падняты на апоры, каб забяспечыць праветрыванне ўнутранага двара і звязаць яго з перадзаводскай зонай. Корпус вырашаны ў буйных манументальных формах, вуглы акцэнтаваныя вежамі, дзе размешчаныя вертыкальныя камунікацыі. Нясучыя і агараджальныя канструкцыі будынкаў выкананыя са зборнага жалезабетону і цэглы. Спалучэнне белых сценавых панелей з чырвонымі ўстаўкамі з цэглы ўзбагачаюць архітэктуру комплексу. Літаратура ---------- * *А. Б. Марозава.* Мінскага навукова-вытворчага аб’яднання «Цэнтр» будынкі // Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5.

Вытворчасць на заводзе аўтамабіляў Tesla Inc. **Прамысловая вытворчасць** — вытворчасць тавараў з выкарыстаннем машыннага абсталявання, інструментаў працы, і з прыцягненнем рабочай сілы з мэтай хімічнай або біялагічнай апрацоўкі. Прамысловая вытворчасць па сутнасці з’яўляецца другасным сектарам эканомікі. Тэрмін можа абазначаць шырокі спектр чалавечай дзейнасці, пачынаючы ад рамяства і заканчваючы высокімі тэхналогіямі, але часцей за ўсё ён ужываецца да прамысловага прадукту, які вырабляецца ў вялікай колькасці з сыравіны з першаснага сектара эканомікі. Такія тавары могуць быць прададзеныя іншым вытворцам для вытворчасці іншых больш складаных вырабаў, як то самалётаў, побытавай тэхнікі, мэбляў, спартыўнага інвентара або аўтамабіляў, ці распаўсюджвацца праз трэці сектар эканомікі канчатковым карыстальнікам і спажыўцам, звычайна праз аптавікоў, якія ў па чарзе прадуюць прадукцыю раздробным гандлярам ці сеткам, праз ​​якія ў сваю чаргу індывідуальныя пакупнікі потым набываюць гэты тавар. Вытворчая інжынерыя ці вытворчы працэс з’яўляецца сукупнасцю крокаў, праз якія сыравіна ператвараецца ў канчатковы прадукт. Працэс вытворчасці пачынаецца з распрацоўкі дызайну прадукту і спецыфікацыі матэрыялаў, з якіх будзе вырабляцца прадукт. Затым гэтыя матэрыялы мадыфікуюцца ў працэсе вытворчасці, каб у выніку стаць часткай гатовай прадукцыі. Сучасная вытворчасць уключае ўсе прамежкавыя працэсы, неабходныя дзеля вытворчасці і інтэграцыі паміж сабой кампанентаў прадукту. Вытворчы сектар цесна звязаны з інжынернай справай і прамысловым дызайнам. Сярод буйных вытворцаў у свеце вылучаюцца General Motors, General Electric, Procter & Gamble, Boeing, Fiat Chrysler Automobiles, Volkswagen Group, Siemens, Airbus, Michelin, Unilever, Toyota, Yamaha, Panasonic, LG, Samsung, Tata Motors ды іншыя. Зноскі ------ 1. ↑ «Manufacturing». Investopedia. Спасылкі -------- * Manufacturing Sector. National Occupational Research Agenda. (англ.) * Evidences of Metal Manufacturing History. Metal Working Suppliers. (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) · Сучаснай Украіны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX551573 · BNF: 124265053 · GND: 4127067-8 · LCCN: sh97001369 · Microsoft: 175700187 · NKC: ph116698 | |

MILEX-2019 **MILEX** (руск.: Минская оборонная выставка / Минский салон оборонной промышленности; бел.: Мінская абаронная выстава / Мінскі салон абароннай прамысловасці; англ.: Minsk Defence Exhibition / Minsk Defense Industry Salon) — рэгулярная міжнародная выстава ўзбраенняў і ваеннай тэхнікі, якая праводзіцца ў Мінску адзін раз у два гады. Гісторыя -------- MILEX на рэгулярнай аснове праходзіць раз у два гады пачынаючы з 2001-га. Тады выстава сабрала 119 удзельнікаў, і з яе экспазіцыяй азнаёміліся звыш за 10 тысяч наведвальнікаў. Пачынаючы з 3-й выставы MILEX-2005 адным з яе арганізатараў выступае Дзяржкамваенпрам. З гэтага ж года Дзяржкамваенпрам арганізуе і праводзіць у рамках дзелавой праграмы мерапрыемства Міжнародную навуковую канферэнцыю па ваенна-тэхнічных праблемах, праблемах абароны і бяспекі, выкарыстанні тэхналогій двайнога прымянення. Тады ж, 18 мая 2005 года, на 227-м агульнавайсковым палігоне Барысаўскі для гасцей, удзельнікаў і журналістаў адбыўся дэманстрацыйны паказ тэхнікі, экспануемай на MILEX-2005. Тут прайшла дэманстрацыя баявых магчымасцяў комплексу сродкаў кіравання падраздзяленнем стралкоў-зенітчыкаў «Шлем» (ДНВА «АГАТ»), баявой машыны пяхоты БМП-2, абсталяванай прыцэльным комплексам «Рубеж-М» вытворчасці ААТ «Пеленг», а таксама магчымасці аўтацягнікоў МЗКЦ-74295 у счэпцы з паўпрычэпам МЗКЦ-93783 па пагрузцы і разгрузцы танкаў Т-72 (Мінскі завод колавых цягачоў). Акрамя таго, былі паказаны магчымасці баявога прымянення мадэрнізаванага самалёта Су-27УБМ (558-ы АРЗ) па наземных цэлях лазернай карэктуемай авіяцыйнай бомбай КАБ-500Л і некіравальнымі авіяцыйнымі ракетамі С-8ОФ. У 2017 годзе выставу наведалі 47 афіцыйных дэлегацый з 30 краін свету, а таксама больш за 200 дэлегацый дзелавых колаў з 48 краін свету. У 2019 годзе тут было звыш за 70 тысяч чалавек, у тым ліку больш за 20 тысяч спецыялістаў, якія працуюць у галіне абароны. На MILEX пабывалі прадстаўнічыя замежныя дэлегацыі больш чым з 47 дзяржаў. Ход работы выставы асвятлялі 200 інфармагенцтваў, тэлеканалаў і радыёстанцый Рэспублікі Беларусь і краін СНД. Характарыстыка -------------- Арганізатарамі мерапрыемства выступаюць Дзяржаўны ваенна-прамысловы камітэт, Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь, а таксама нацыянальны выставачны цэнтр «Белэкспа». Афіцыйнымі партнёрамі MILEX сталі аб’яднанне выставачных кампаній «Бізон» і ДВТУП «Белспецзнештэхніка». Галоўнымі мэтамі выставы з’яўляюцца *«шырокае прадстаўленне прадукцыі беларускай абароннай прамысловасці, азнаямленне з новымі распрацоўкамі ў галіне высокіх тэхналогій, дэманстрацыя магчымасцяў прадпрыемстваў, якія займаюцца мадэрнізацыяй, рамонтам баявой тэхнікі і якія аказваюць паслугі Узброеным Сілам»*. Асноўныя напрамкі экспазіцыі мерапрыемства сталі бранятанкавая тэхніка, ракетнае, артылерыйскае і стралковае ўзбраенне, сістэмы СПА малога і сярэдняга радыусу дзеяння, высокатэхналагічнае абсталяванне і сістэмы, боепрыпасы і спецхімія, палігонная вымяральная апаратура і абсталяванне, оптыка-электроннае абсталяванне і сістэмы, тэхніка і сродкі радыяцыйнай, хімічнай і біялагічнай абароны, тэхнічныя сродкі і сістэмы забеспячэння войскаў, інфармацыйныя сістэмы і сістэмы абароны інфармацыі, транспартныя сродкі (аўтамабілі, цягачы), авіяцыя і ракетна-касмічныя комплексы, аэракасмічныя тэхналогіі, пілатажна-навігацыйныя комплексы і сістэмы аўтаматычнага кіравання, тэхніка і тэхналогіі падвойнага прызначэння, дарожныя, будаўнічыя і грузапад’ёмныя сродкі і механізмы, мадэрнізацыя і рамонт баявой тэхнікі і ўзбраення, абсталяванне і тэхналогіі ўтылізацыі ўзбраення, ваеннай тэхнікі і боепрыпасаў, ваенныя ВНУ і навучальныя цэнтры, ваенная навукова-даследчая база, ваенная медыцына, а таксама абмундзіраванне, адзенне і спецыяльныя прыналежнасці. Удзельнікі ---------- Удзельнікамі выставы з’яўляліся або з’яўляюцца наступныя прадпрыемствы: * 140-ы рамонтны завод * 2566-ы завод па рамонце радыёэлектронных ўзбраенняў * 2ТС Інжырынг * 558-ы авіяцыйны рамонтны завод * EDePro Company * Авіятэхсістэмы * АГАТ * Актуальныя рашэнні бяспекі * Алмаз-Антэй * Армаком-Цэнтр * Атамтэх * Белзнешпрамсэрвіс * Белінсофт * Белома * Белснабпрам * Белспецзнештэхніка * Белтэх Аптранікс * Белтэхэкспарт * Вундэркабель * Дысплей (канструктарскае бюро) * Завод дакладнай электрамеханікі * КБ Радар * Мінатор-Сэрвіс * Мінскі завод колавых цягачоў * Уралвагонзавод * ОКБ ТСП * Пеленг * Перадавая тэкстыльшчыца * Іванаўскі парашутны завод «Палёт» * Расабаронэкспарт * Техманш Акрамя таго, актыўнымі ўдзельнікамі з’яўляюцца Ваенная акадэмія Рэспублікі Беларусь, ваенна-медыцынскі факультэт БДМУ, ваенна-інфармацыйнае агенцтва «Ваяр» і выдавецкі дом «Нацыянальная абарона». Зноскі ------ 1. 1 2 3 История выставки на официальном сайте 2. 1 2 О выставке MILEX-2021 на официальном сайте 3. 1 2 Участники на официальном сайте Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме MILEX * Новости по теме: MILEX // СБ. Беларусь Сегодня * Владимир Чехута. MILEX-2019 без секретов // Грузовик Пресс, 07-2019

Эстрада ў цэнтральным парку Калінінграда **Эстрада** (ад фр.: estrade: «*падмосткі*, *памост*») — першапачаткова разнавіднасць падмосткаў для выступленняў. Зараз гэты тэрвін таксама азначае від сцэнічнага мастацтва малых формаў пераважна папулярна-забаўляльнага напрамка, такіх, як спеў, танец, цырк на сцэне, ілюзіянізму, размоўны жанр, пародыя, клаўнада. Артыстаў, якія выступаюць у эстрадным жанры, называюць артыстамі эстрады, эстраднымі артыстамі. Як від культурна-эканамічнай дзейнасці эстрада з'яўляецца састаўной часткай шоў-бізнэсу. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Сучаснай Украіны |

**«Дрыгва»** — беларускі паганскі фольк-метал гурт. Ён вылучаецца сваім гучаннем, у якім сумешваюцца мілагучнасць традыцыйных інструментаў з жорсткасцю гітарных рыфаў. У асобных колах гурт лічыцца легендарным і адным з найвыдатнейшых прадстаўнікоў паганскай сцэны. Песні гурту выключна на беларускай мове. Гурт існуе 2006—2014 гг. і з 2017 па сённяшні дзень. Удзельнікі ---------- ### Пры запісе «Кола часу» * Віталь Беразоўскі — вакал, бас-гітара, тэксты * Аляксей Сцяцюк — музыка, гітара * Уладзімір — барабаны * Максім Аляксеў — клавішы ### Пры запісе «Сын магутнага рода» * Віталь Беразоўскі — вакал, тэксты * Аляксей Сцяцюк — музыка, гітара * Аляксандр — бас-гітара * Ау́тар, кампазитар - Сяргей Міхайлавіч Зайцаў ### Пры запісе «Ланцугі мінулых стагоддзяў» * Віталь Беразоўскі — вакал, бас-гітара, тэксты * Аляксей Сцяцюк — кампазітар, гітара, флейта, клавішы ### Пры запісе «Вогнепаклоннік» (на хвілю напісання артыкула) * Віталь Беразоўскі — вакал, бас-гітара, тэксты * Аляксей Сцяцюк — гук, музыка * Аляксандр Талкачоў — бас-гітара * Віталь Ляўчук — барабаны Гісторыя гурту -------------- Ідэя стварэння гурту «Дрыгва» нарадзілася ў 2006 ў горадзе Магілёў. Першыя рэпетыцыі адбыліся ўвесну таго ж года. Першапачатковы састаў налічваў 4-х музыкаў (рытм, сола, ударныя, бас/вакал), пазней у гурце з’явіўся клавішнік. Тады быў запісаны першы дема-матэрыял з 5 песень. З самага пачатку існавання гурту ў яго была праблема з саставам, які часта мяняўся і быў нестабільны, але ў 2009 годзе выдаецца дэмаальбом «*Кола Часу»*, які быў выдадзены ў цыфравым фармаце. У 2010 г. выдаецца дэбютны альбом «Сын магутнага рода» лэйбламі «Graillight Productions» и «First Line Records Division». У 2010—2011 гадах выдаюцца сумесныя сінглы са «Сваргой». У 2012 г. выдецца міні-альбом «Ланцугі мінулых стагоддзяў». 27 сакавіка 2014 года гурт абвесціў на афіцыяльнай суполцы пра свой распад. Але 3 чэрвеня 2017 года выдаецца сінгл «Паляванне» разам з каверам песні гурту «Apraxia». У тым жа годзе выдаецца сінгл «Крывавая гамарня». У 2019 годзе выходзіць сінгл «Вогнепаклоннік*».* Усе песні «Дрыгвы» былі запісаныя ў хатняй студыі Аляксея «*DRYGVA Studio».* Творчасць --------- ### Альбомы #### Сын магутнага рода (2010) У прэс-рэлізе было напісана наступнае: > Калектыў робіць спробу ўнесці ў Вашу сучасную штодзённую звычайнасць частку вельмі каштоўных драбкоў спрадвечнай духоўнай ісціны, узмацніць любоў да Бацькаўшчыны, уваскрэсіць светлую памяць Прашчуроў. Моцнае гучанне дадаюць меладычныя гукі народных музыкальных інструментаў і беларускамоўная лірыка. Прахалода вялікасных лясоў, песні вятроў, бляск рэк і азёр, які зачароўвае, у кожнай песні захопяць ваша уразуменне і ўнясуць у старажытныя часы. > > 1. Прадказанне 2. Шлях валхвоў 3. Мацi вужоў 4. Сын магутнага Рода 5. Заклік 6. Пад сцягам Пяруна 7. Подых вайны 8. Навальніца 9. Калі загінеш у баі 10. Святочная 11. Старажытная Беларусь 12. Цяжкія крокі 13. Купальская ахвяра #### Вайдэлот (2020) 1. Вогнепаклоннік 2. Варагі 3. Кругі на вадзе 4. Барабан 5. Брацтва 6. Калі прыйдзе світанак 7. Сонца заходзіць 8. Вайдэлот ### Міні-альбомы #### Кола часу (2009) 1. Старажытная Беларусь 2. Цяжкія крокі 3. Купальская ахвяра 4. Правадыр (бонус) #### Ланцугі мінулых стагоддзяў (2012) 1. Непахіснасць роднага краю 2. Вясна **В пасти новой войны & Вольница (У пашчы новай вайны & Вольніца, 2013)** Па сутнасці перавыданне дзвюх сумесных сінглаў з «Сварга». ### Сінглы #### В пасти новой войны (У пашчы новай вайны, 2010) Сінгл быў прадстаўлены ў афіцыяльнай суполцы 2 верасня, у працы над ім прыймаў удзел гурт «Сварга». #### Вольница (Вольніца, 2011) Сінгл быў выдадзены 22 траўня пры ўдзеле гурту «Сварга». #### Паляванне (2017) Сінгл, які быў выдадзены 3 чэрвеня, разам з каверам «Кліч Маці-Прыроды» на Apraxia. #### Крывавая гамарня (2017) Сінгл, які быў выдадзены 20 кастрычніка. #### Вогнепаклоннік (2019) Сінгл, які быў выдадзены 11 чэрвеня. Спасылкі -------- * Афіцыйная суполка ў сацыяльнай сетцы «У Кантакце» * Інтэрв’ю за 2010 год * Артыкул пра гурт Архівавана 25 жніўня 2019. * Пра дэбютны альбом * Рэцэнзія на «Сын магутнага рода» * Інфармацыя пра «Кола часу» * Інфармацыя пра «Сын магутнага рода» * Інфармацыя пра «Ланцугі мінулых стагоддзяў» * Творчасць гурту * Пра распад гурту ў 2014 годзе Архівавана 25 жніўня 2019. * Пра вяртанне «Дрыгвы» Архівавана 25 жніўня 2019. * Фотарэпартаж з Фэста Вясновага Раўнадзенства (2018 год) | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | VK |

**The Lonely Island** (бел.: Самотны Востраў), **TLI** — трупа амерыканскіх комікаў, якая займаецца музычнымі пародыямі. Паўсталі ў Берклі, штат Каліфорнія, зараз працуюць і жывуць у Нью-Ёрку. Атрымалі першую вядомасць па паступленні ва ўніверсітэт, дзе хлопцы рабілі паспяховыя сярод моладзі камедыйныя скетчы, затым да іх рэпертуару далучыліся невялічкія музычныя пародыі і кароткаметражныя камедыі. З 2005 года супрацоўнічалі з вядомай на амерыканскім тэлебачанні праграмай Saturday Night Live. У 2009 годзе выйшаў іх першы альбом пад назвай Incredibad. Склад ----- * Аківа Шафер * Ёрма Таконэ * Эндзі Сэмберг Дыскаграфія ----------- * 2009 — Incredibad Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт (англ.)

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Прозар. **Юзаф Прозар** (польск.: Józef Prozor; 14 сакавіка 1723, Бобцін у Жамойці — 22 кастрычніка 1788) — дзяржаўны і ваенны дзеяч Вялікага Княства Літоўскага. Біяграфія --------- Прадстаўнік шляхецкага роду Прозараў уласнага герба. Сын Станіслава Прозара і Ружы Сыруць. Юзаф Прозар атрымаў адукацыю ў рыцарскай акадэміі ў Люневілі, якую ён скончыў у 1741 годзе. Ён атрымаў патэнт паручніка герцагства Латарынгіі. Маёр (1751), оберст-лейтэнант (1756), генерал-маёр (1762). Пасол на соймы Ковенскага павета ў 1756 і 1758 гадах. У 1764 годзе Юзаф Прозар стаў членам генеральнай канфедэрацыі Вялікага Княства Літоўскага. У 1764 годзе ён быў выбраны паслом (дэпутатам) ад Ковенскага павета на канвакацыйны і каранацыйны соймы. Член скарбовага дэпартамента Пастаяннай рады з 1777 года. Падстароста ковенскі, войскі ковенскі (1755), староста ковенскі з 1762 года, маршалак Трыбунала ВКЛ у 1782 годзе, кашталян віцебскі ў 1774—1781 гадах, ваявода віцебскі ў 1781—1787 гадах. Соймавы суддзя ў 1784 і 1786 гадах. На Падзельным сойме 1773—1775 гадоў[pl] Юзаф Прозар быў прызначаны членам скарбовай камісіі Вялікага Княства Літоўскага. Царква ў Дудзічах. 1909 Сядзібны дом у Дудзічах Касцёл у Сігневічах У маёнтку Дудзічы Менскага ваяводства адкрыў школу, пабудаваў уніяцкую царкву, палац, у Сігневічах Берасцейскага ваяводства — касцёл, шпіталь і школу. Памёр 22 кастрычніка 1788 года, пахаваны ў Сігневіцкім касцёле. Узнагароды ---------- Ён быў узнагароджаны Ордэнам Святога Станіслава (1775) і ордэнам Белага арла (1785). Сям’я ----- Францішак Смуглевіч. «Партрэт сям’і Прозар». 1789, Нацыянальны музей у Варшаве. У цэнтры медальён з партрэтам віцебскага ваяводы Юзафа Прозара, побач злева сын Караль прамаўляе верш Францішка Карпінскага, прысвечаны нябожчыку, па другі бок партрэта сярэдні сын Ігнацы і жонка Людвіка Канстанцыя, каля яе старэйшая дачка Юзэфа, злева малодшая Марыяна, крайні злева Францішак Букаты, побач малодшы сын Юзафа Антоній. У першым шлюбе з Феліцыянай з Неміровічаў-Шчытоў, дачкой кашталяна мсціслаўскага Юзафа Неміровіча-Шчыта і Петранелы Схаластыкі з Валадковічаў. Дзеці ад першага шлюбу: * Караль; * Ігнацы Каятан; * Антоній; * Петранела; * Марыяна. Пасля заўчаснай смерці Феліцыяны (пам. 1766) Юзаф Прозар другі раз ажаніўся ў 1767 годзе з Аляксандры Заранек. Дзеці ад другога шлюбу: * Барбара; * Ружа. Трэці раз ажаніўся з Марыянай з Халецкіх, ад шлюбу з якой дзяцей не меў. З ініцыятывы і на замову сваякоў мастак Францішак Смуглевіч напісаў карціну «Сям’я Прозараў», пад якой быў змешчаны тэкст Францішка Карпінскага ў памяць памерлага Ю. Прозара (захоўваецца ў Нацыянальным музеі ў Варшаве). Зноскі ------ 1. ↑ Józef Prozor 2. ↑ Józef Prozor h. własnego // Internetowy Polski Słownik Biograficzny<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q96022943'></a> 3. ↑ Гісторыя і краязнаўства роднага краю — Сігневіцкі яслі-сад—сярэдняя школа Бярозаўскага раёна (бел.) Літаратура ---------- * Прозары // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2. * Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705—2008, 2008. * Polski Słownik Biograficzny t. 28 s. 532 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Юзаф Прозар | ?Юзаф Прозар — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Станіслаў Прозар[d] | | | | | | | | | | | | | Юзаф Прозар | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ружа з Сіруцяў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | WikiTree · IPSB: jozef-prozor-h-wlasnego · Sejm-Wielki.pl · Geni.com | | Нарматыўны кантроль | VIAF: 4967151778221918130005 |

**Пумпеу Фабра-і-Пок** (катал.: Pompeu Fabra i Poch; 20 лютага 1868, Грас, зараз квартал Барселоны — 25 снежня 1948, Прад) — каталонскі лінгвіст, адыграў адметную ролю ў вызначэнні нарматываў сучаснай каталонскай мовы. Імем Пумпеу Фабры названа адна з вышэйшых навучальных устаноў Барселоны. Дзяцінства ---------- Пумпеу Фабра нарадзіўся ў 1868 годзе і правёў сваё дзяцінства ў квартале Ла-Салут былога мястэчка Граса, які цяпер з'яўляецца адным з кварталаў Барселоны. З дванаццаці братоў і сясцёр Пумпеу быў самым малодшым (у дзяцінстве памерлі 10 яго братоў, застаўся толькі ён і дзве яго сястры). Калі Пумпеу было пяць гадоў, у Іспаніі была абвешчана Рэспубліка, і яго бацька, які быў рэспубліканцам, быў абраны мэрам роднага горада Пумпеу Фабры. Сталасць -------- Хоць Пумпеу Фабра сваёй спецыяльнасцю абраў інжынерную справу, падчас вучобы ён зацікавіўся філалогіяй, якая стала яго хобі. У 1891 годзе на іспанскай мове ў выдавецтве «Л'Авенс» ён апублікаваў працу «Эсэ па граматыцы сучаснай каталонскай мовы» (ісп.: Ensayo de gramática de catalán moderno), у якім упершыню, карыстаючыся навуковай метадалогіяй, была апісана сучасная гутарковая каталонская мова, уключаючы яе транскрыпцыю. Разам з Хаакімам Казас-і-Карбо і Хауме Маса-і-Турэнтсам Пумпеу Фабра на працягу пэўнага часу працаваў у часопісе «Л'Авенс» і пісаў артыкулы па філалогіі. Гэтая праца стала першай сур'ёзнай спробай сістэматызаваць сучасную каталонскую мову, выклікала шырокую палеміку, і стала асновай для наступнай «нармалізацыі» мовы (вызначэнне агульнапрынятых правіл і норм). З 1902 да 1912 Пумпеу Фабра жыў у горадзе Більбаа, дзе ён працаваў на пасадзе кіраўніка кафедры хіміі «Школы інжынерных навук», аднак увесь вольны час ён прысвячаў філалогіі і каталонскай мове. У 1906 годзе Пумпеу Фабра прыняў удзел у I Міжнародным кангрэсе па каталонскай мове, а менавіта — у працы секцыі правапісу. Зарэкамендаваў сябе як адзін з лепшых спецыялістаў у гэтай сферы. Пасля заканчэння кангрэса Пумпеу Фабра было прапанавана стварыць Секцыю філалогіі ў толькі што створаным «Інстытуце каталонскіх даследаванняў»; пасля ён быў прызначаны кіраўніком кафедры універсітэцкіх студый. У 1912 годзе Пумпеу Фабра выдае «Граматыку каталонскай мовы» (кат. Gramática de la lengua catalana), за год былі створаны «Нормы правапісу каталонскай мовы» (кат. Normes ortogràfiques). Правапіс, прапанаваны Фабра, выклікала супярэчлівыя ацэнкі. Самымі важнымі прынцыпамі свайго правапісу Фабра вызначыў магчымасць рознага вымаўлення слоў у адпаведнасці з дыялектам, хто гаворыць і напісанне слоў зыходзячы з этымалогіі слова. У 1917 годзе быў выдадзены «Арфаграфічны слоўнік каталонскай мовы» (кат. Diccionari ortogràfic). Стварэнне норм каталонскай мовы ------------------------------- У 1918 Фабра выдаў «Граматыку каталонскай мовы» (кат. Gramàtica catalana), а ў 1932 годзе — «Агульны слоўнік каталонскай мовы» (кат. Diccionari general de la llengua catalana), які вядомы грамадскасці як «Слоўнік Фабра» або проста «Фабра». У тым жа годзе выдаецца школьны «Курс сярэдняй цяжкасці граматыкі каталонскай мовы» (кат. Curs mitjà de gramàtica catalana). Апошняе выданне было апублікавана паўторна ў 1968 годзе пад назвай «Уводзіны ў граматыку каталонскай мовы» (кат. Introducció a la gramàtica catalana). У 1924 годзе выходзяць «Філалагічныя разважанні» (кат. Converses filològiques), у якіх Пумпеу Фабра выкладае свой ​​пункт гледжання на ідэаматыку каталонскай мовы. Сярод прынцыпаў, якія былі выкарыстаныя Фабра пры стварэнні сваіх слоўнікаў, можна назваць наступныя: * выключэнне архаічных і дыялектных форм, * як мага менш запазычанняў з замежных моў, * выкарыстанне слоў лацінскага і грэчаскага паходжання, асабліва ў галіне тэхнічнай тэрміналогіі. Эміграцыя --------- З-за падзей Грамадзянскай вайны ў Іспаніі Пумпеу Фабра быў вымушаны з'ехаць з Каталоніі. Ён перайшоў мяжу паміж Іспаніяй і Францыяй 31 студзеня 1939 года. Некаторы час навуковец жыў у Парыжы, Манпелье, Перпіньяне і, нарэшце, у мястэчку Прад, дзе і памёр 25 снежня 1948 года. У апошнія гады свайго жыцця, нягледзячы на неспрыяльныя ўмовы, ён працягваў працаваць, у прыватнасці завяршыўшы новае выданне «Граматыкі каталонскай мовы» (катал.: Gramàtica catalana), якое было выпушчана пасля яго смерці ў 1956 годзе Хуанам Курумінасам. Пахаваны ў муніцыпалітэце Прад ў французскім дэпартаменце Усходнія Пірэнеі (Паўночная Каталонія). Кнігі ----- Маналіт, які стаіць на плошчы Лесепс ў Барселоне ў гонар Пумпеу Фабры * *Tractat de ortografia catalana* (1904) * *Qüestions de gramàtica catalana* (1911) * *La coordinació i la subordinació en els documents de la cancilleria catalana durant el segle XIV* (1926) * *Diccionari ortogràfic abreujat* (1926) * *La conjugació dels verbs en català* (1927) * *Diccionari ortogràfic: precedit d'una exposició de l'ortografia catalana* (1931) * *El català literari* (1932) Зноскі ------ 1. ↑ Diccionario biográfico español — Real Academia de la Historia, 2011.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q41705771'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2720582'></a> 2. 1 2 Pompeu Fabra Poch // Enciclopèdia de l'esport català — Grup Enciclopèdia, 2012.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q23759491'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q18696256'></a> 3. ↑ 4. ↑ Pompeu Fabra i Poch // Gran Enciclopèdia Catalana — Grup Enciclopèdia, 1968.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q18696256'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2664168'></a> 5. ↑ Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Пумпеу Фабра**

Шарль-Нікаля Кашэн (Малодшы). Прадстаўленне камедыі-балета «Прынцэса Наварская» з нагоды шлюбу дафіна Людовіка  (руск.) (бел. і інфанты Марыі Тэрэзы Рафаэлы Іспанскай  (руск.) (бел. 23 лютага 1745 года **Камедыя-балет** (фр.: Comédie-ballet) — тэатральны жанр, які аб’ядноўваў дыялог, танец, пантаміму, спевы і інструментальную музыку. Быў пашыраны ў Францыі з 17 стагоддзя, на Беларусі з 18 стагоддзя. Гісторыя -------- Стваральнікам жанру лічыцца Мальер, які аб’яднаў камедыю з упадабаным выглядам прыдворных забавак — балетам. Балетныя элементы маглі быць часткай дзеяння або ўключацца ў яго ў выглядзе самастойных дывертысментаў. Камедыйныя сцэны выконваліся пры гэтым акцёрамі, членамі трупы Мальера, а балетныя — аматарамі з ліку прыдворнай шляхты, у тым ліку самога караля і прынцаў. Асноўная інтрыга перадавалася праз дыялогі, аднак у спектакль, які ўяўляў сабой сінтэз некалькіх відаў мастацтваў, маглі таксама ўключацца вакальныя нумары. Разам з кампазітарамі Ж.-Б. Люлі, М. А. Шарпанцье, балетмайстрам П. Башанам і дэкаратарам К. Вігарані  (англ.) (бел. Мальер ажыццявіў пастаноўку сваіх камедый-балетаў: «Дакучныя  (руск.) (бел.» (1661), «Шлюб па прымусу  (руск.) (бел.» (1664), «Прынцэса Эліды  (руск.) (бел.» (1664), «Лекаванне каханнем  (руск.) (бел.» (1665), «Камічная пастараль  (руск.) (бел.» (1666—1667), «Сіцыліец, або Любоў-жывапісец» (1666—1667), «Жорж Дандэн  (руск.) (бел.» (1668), «Спадар дэ Пурсаньяк  (руск.) (бел.» (1669), «Мешчанін у дваранах  (руск.) (бел.» (1670), «Цудоўныя каханкі  (руск.) (бел.» (1670), «Графіня д’Эскарбаньяс» (1671), «Псіхея  (руск.) (бел.» (1671), «Прытворнахворы  (руск.) (бел.» (1673). Жанр аказаў значны ўплыў на наступнае развіццё французскага музычнага тэатра, з’явіўшыся важным этапам на шляху да «музычных трагедый» (*tragedies lyriques*) Ж.-Б. Люлі, камічнай оперы 18 стагоддзя і пантамімнага балета Ж. Ж. Навера. На Беларусі ----------- Першыя паказы камедый-балетаў на Беларусі пачаліся з 1749 года ў Нясвіжскім тэатры Радзівілаў («Убачанае не мінае» Ф. У. Радзівіл, перапрацоўка «Цудоўных каханкаў» Мальера). Камедыі-балеты былі састаўной часткай камедый і фарсаў Мальера, пастаўленных у Нясвіжы («Лекар па прымусу», 1750; «Сганарэль» і «Мешчанін у дваранах», абодва 1751; «Маскарыль», 1752; «Жорж Дандэн», 1757), Навагрудку («Прытворнахворы», 1761). Блізкая да камедыі-балета камедыя М. Цяцерскага «Шлюб, пастаўлены дагары нагамі штучкамі Арлекіна» (Забельскі школьны тэатр, паміж 1790—1791). Зноскі ------ 1. 1 2 Мокульский 1956, с. 639. 2. ↑ Комедия-балет **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Большая российская энциклопедия*. Архівавана з першакрыніцы 27 кастрычніка 2020. Праверана 5 студзеня 2022. 3. ↑ *M. Elizabeth C. Bartlet*. Comédie-ballet (opera) (англ.). *Grove Music Online*. Літаратура ---------- * Камедыя-балет // Тэатральная Беларусь: энцыклапедыя : у 2 т. / рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш.]. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2002. — Т. 1. — 565 с. — 4 000 экз. — ISBN 985-11-0255-5. * Комедия-балет // Балет. Энциклопедия / Ю. Н. Григорович. — М.: Советская энциклопедия, 1981. — С. 259. * Комедия-балет // Театральная энциклопедия / П. А. Марков. — М: Советская энциклопедия, 1964. — Т. III. * Комедия-балет / Красовская В. М. // Гондольера — Корсов. — М. : Советская энциклопедия : Советский композитор, 1974. — (Энциклопедии. Словари. Справочники : Музыкальная энциклопедия : [в 6 т.] / гл. ред. Ю. В. Келдыш; 1973—1982). * *Мокульский С. С.* Французский театр // История западного театра / Г. Н. Бояджиев. — М: Искусство, 1956. — Т. 1. — С. 535—661.

**«Моўны дапаможнік для зносін з беларускімі сялянамі»** (ням.: Sprachhelfer für die Verständigung mit weißruthenischen Landarbeitern) — нямецка-беларускі размоўнік, складзены ў межах серыі «Дапаможнік для разумення» (ням.: Sprachhelfer für die Verständigung). З’яўляецца апошняй кнігай серыі, а таксама найбольшай у серыі. Выданне ------- Выхаду ў свет нямецка-беларускага варыянта кнігі было прысвечанае паведамленне рэдакцыі берлінскай газеты «Беларускі работнік» ад 16 красавіка 1944 г. (нядзельны выпуск). На старонках газеты з’явілася нататка: > Выйшаў з друку і ёсьць у продажы ў большай колькасці невялікі Нямецка-беларускі слоўнік, апрацаваны Гансам Лёе. Слоўнік мае 50 балонак друку і можа служыць як дапаможнік, асабліва карысны для работнікаў сельскае гаспадаркі. Адзін экзэмпляр без перасылкі каштуе 70 фэнігаў. Пры гуртовых заказах гэткая скідка: ад 10 экз. – 65 фэн. ад 100 экз. – 60 фэн. ад 1000 экз. – 55 фэн. > > Паводле Юрыя Туронка, кніга выйшла ў 1944 годзе, аднак на самой кнізе пазначаны 1942, што таксама пацвярджае адпаведны бібліяграфічны даведнік «Gesamtverzeichnis des deutschsprachigen Schrifttums 1911–1965». Афармленне ---------- Кніга прызначалася, з аднаго боку, для нямецкіх сялян і гаспадароў, а з другога – замежнікаў. Каб спрасціць карыстанне слоўнікам, загалоўкі ўкладзены адразу на дзвюх мовах. Перакладны даведнік маленькага фармату і сваімі памерамі нагадвае сучасныя кішэнныя слоўнікі. Кожная старонка лексікону падзелена на тры калонкі. У першай з іх пададзенае нямецкае рэестравае слова, у другой – беларускі адпаведнік, запісаны кірыліцай, і ў трэцяй – беларускі эквівалент на нямецкай лацінцы. Калонкі раздзеленыя паміж сабой тлустымі вертыкальнымі лініямі. Змест ----- Перакладны даведнік складаецца з дзвюх частак. У першай з іх словы згрупаваныя вакол 23 тэм, у другой – лексічны матэрыял разбіты на 8 тэм. На 50 старонках слоўніка даецца пераклад 1173 рэестравых слоў, у склад якіх уключаны і пераклад загалоўкаў. Задача распрацаваць слоўнік, які быў бы карысным дапаможнікам пры кантактах з сельскімі працаўнікамі, абумовіла лексічны склад даведніка. Найбольш багата прадстаўлена ў ім сельскагаспадарчая лексіка. Словы і выразы гэтай групы фіксуюцца ў такіх раздзелах лексікону, як «Сельская гаспадарка», «Жывёла», «У хлеве», «У садзе», «У лесе», «У полі», «Прыладзьдзе», «Пладаводства», «Гародніцтва». Для ваеннапалонных распрацаваны тэматычны раздзел «Жыццё ў лягеры». У корпус размоўніка ўключаны найбольш ужывальныя адзінкі этыкету. Словы і выразы гэтай лексічнай групы аб’яднаны ў раздзелы «Прыбыцьцё», «Важнейшыя пытаньні», «Агульныя выражэньні». У групу «Чалавек і хваробы» ўвайшлі назвы частак цела чалавека, яго ўнутраных органаў, найменні хвароб. Назвы дзён тыдня, месяцаў, пор года знайшлі адлюстраванне ў групе «Поры года». Тэма «Пагода» падзелена на дзве часткі: у першай перакладаюцца асобныя словы, а ў другой – найбольш частотныя выразы з гэтымі словамі. Група «Месца забавы» прысвечана перакладу назваў розных месцаў адпачынку. Нямецкія рэестравыя словы размешчаныя ў лексіконе не ў алфавітным парадку, а паводле сэнсавых сувязяў слоў. Паколькі слоўнік у першую чаргу скіраваны на тое, каб дапамагчы пры дыялогу, у кнігу ўключаныя, акрамя асобных слоў, словазлучэнні і сказы. Аўтар пераклаў на беларускую мову 232 сказы. Адсутнічаюць граматычная і стылістычная характарыстыкі слоў. У беларускіх словах, якія маюць больш чым адзін склад, пазначаныя націскі. Сінонімы пададзены ў беларускай частцы лексікону толькі ў тых выпадках, калі рэестравая адзінка – таксама рад сінонімаў. Выданне мае пэўную колькасць хібаў, сярод якіх літаральнасць у перадачы нямецкіх рэестравых слоў, часам няўдалы пераклад. Прыклад тэксту -------------- Прыклад тэксту: > *Wie heißt du? – Як ты называеся? – Jak ty nasywájessja?* > > > *Wie ist dein Beruf? – Які твой занятак? – Jaki twoj sanjátak?* > > > *Antworte ja oder nein! – Адкажы, так або не! – Adkashý,  tak abo nje!* > > Цікавыя факты ------------- * Асобнік «Моўнага дапаможніка для зносін з беларускімі сялянамі» захоўваецца ў кніжні імя Францішка Скарыны ў Лондане. Зноскі ------ 1. 1 2 *Вадзім Шклярык.* Працы па мовазнаўстве ў фондах Беларускай бібліятэкі і музея імя Францішка Скарыны ў Лондане (бел.) // *philology.by*. — 2017/08/10. 2. ↑ *Кацярына Любецкая.* ГІСТОРЫЯ НЯМЕЦКА-БЕЛАРУСКАЙ ЛЕКСІКАГРАФІІ XX-XXI стст. (бел.). — 2010. Спасылкі -------- * *Кацярына Любецкая.* ГІСТОРЫЯ НЯМЕЦКА-БЕЛАРУСКАЙ ЛЕКСІКАГРАФІІ XX-XXI стст. (бел.). — 2010. * *Кацярына Любецкая.* Моўны дапаможнік для ўзаемаразумення з беларускімі сельскагаспадарчымі працаўнікамі ад Ганса Лёе (бел.) // *Кантакты і дыялогі*. — С. 27 — 28. * Нямецкі размоўнік (здымак двух старонак)

**Барысаўшчынскі (Чарняўскі) металургічны завод царскага двара**, прадпрыемства, якое працавала ў 1854—1880 у маёнтку Барысаўшчына каля вёскі Чарняўка (зараз Барысаўскі раён). Бронзавы медаль Усерасійскай прамысловай выстаўкі ў Маскве (1870). Сыравінай былі мясцовыя балотныя руды, з якіх на драўняным вугалі выплаўлялі чыгун, пудлінгавае, паласавое шыннае, круглае, квадратнае і доўгае жалеза, адлівалі і будавалі машыны, у тым ліку паравыя. Працавалі 437 рабочых (1867). Выплаўка чыгуну дасягала 120 тыс. пудоў (1867?), апроч таго, штогод выплаўлялі па 20—72 тыс. пудоў жалеза і сталі. Лтаратура --------- * *М. Болбас*. Удастоены вышэйшых узнагарод // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. — № 3. — Мн.: Полымя, 1988. — ISSN 0131-2669. С.28,29.

**Самарскі метрапалітэн** — пяты па ўводу ў эксплуатацыю ў Расіі, другі ў Прыволжскай федэральнай акрузе, дванаццаты на постсавецкай прасторы. Адзін з відаў гарадскога пасажырскага транспарту Самары. Да 1992 года - Куйбышаўскі метрапалітэн, з кастрычніка 2013 года мае імя А. А. Расоўскага. Самарскі метрапалітен складаецца з 1-й лініі і 10-ці станцый | * Г * Р * П *Першая лінія* | | --- | | умоўныя абазначэнні | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | Алабінская | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | Расійская | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | Маскоўская | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | Гагарынская | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | Спартыўная | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | Савецкая | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | Пабеда | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | Безымянка | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | Кіраўская | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | | | ЦЧ-1 «Кіраўскае» | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | | | Юнгарадок | | Гісторыя -------- Куйбышаўскі аблвыканкам упершыню выдаў інстытуту «Метрагіпратранс» заданне на распрацоўку тэхніка-эканамічнага абгрунтавання мэтазгоднасці будаўніцтва метрапалітэна ў горадзе Куйбышаве ў верасні 1968 года. У 1977 годзе Міністэрства шляхоў зносін СССР зацвердзіла тэхніка-эканамічнае абгрунтаванне на праектаванне і будаўніцтва першай чаргі метрапалітэна ў Куйбышаве. Савет Міністраў СССР таксама дазволіў прыступіць да распрацоўкі тэхнічнага праекта Куйбышаўскага метрапалітэна. Складанне было даручана «Метрагіпратрансу», а распрацоўка працоўнай дакументацыі - яго філіялу - «Горькаўметрапраекту». У 1978 годзе, Куйбышаўскі трэст інжынерна-будаўнічых пошукаў вырабіў неабходныя для праектавання інжынерна-геалагічныя пошукі на трасе першай чаргі метро. Было прасвідравана ў агульнай складанасці 6700 пагонных метраў разведачных свідравін. У гэтым жа годзе Савет Міністраў СССР сваім распараджэннем дазволіў прыступіць да падрыхтоўчых работ па будаўніцтве метрапалітэна і вылучыў на гэта сродкі. 9 студзеня 1979 года Міністэрствам шляхоў зносін СССР выдадзены загад № 101 «Аб арганізацыі Дырэкцыі па будаўніцтве Куйбышаўскага метрапалітэна». Начальнікам Дырэкцыі прызначаны Карпуленка Ф. Н. галоўным інжынерам Нахрын В. Ф. якая да 1987 года самастойна ажыццяўляла функцыі заказчыка, а пасля арганізацыі Упраўлення метрапалітэна ўвайшла ў яго склад як структурнае падраздзяленне. 23 мая 1980 года Савет Міністраў СССР зацвердзіў тэхнічны праект будаўніцтва першай чаргі метро працягласцю 17,32 кіламетраў. Для будаўніцтва метрапалітэна загадам у Куйбышаве быў арганізаваны тунэльны атрад № 30. Забітая першая паля на будаўніцтве станцыі «Кіраўская», на трасе метро выняты першы кубаметр грунта. Пачаты работы па будаўніцтве перагона па вул. Нова-Садовая, у раёне скрыжавання з пр. Леніна, затым гэтыя тунэлі былі закансерваваны. У 1981 годзе быў змантаваны першы праходчы шчыт, брыгадай праходчыкаў пройдзены першыя метры тунэлю на перагоне паміж станцыямі «Безымянка» і «Кіраўская». У наступным годзе пачалосб будаўніцтва станцыі «Безымянка». Таксама ў 1982 годзе ў адпаведнасці з рашэннем бюро абкама КПСС і аблвыканкама створаны штаб па будаўніцтве комплексу аб'ектаў метрапалітэна. У 1983 годзе пачалося будаўніцтва станцыі «Перамога», электрадэпо, інжынернага корпуса кіравання метрапалітэна, праходка тунэляў адкрытым спосабам паміж станцыямі «Безымянка», «Перамога», «Савецкая». У 1986 годзе ўведзены ў эксплуатацыю шпаломонтажный цэх, і пачалася кладка пастаянных чыгуначных шляхоў у тунэлі паміж станцыямі «Безымянка» і «Перамога», а таксама разгарнулася будаўніцтва станцыі «Юнгарадок». У лістападзе 1987 года па пускавому участку метро прайшоў першы цягнік. 25 снежня быў адпісаны Акт дзяржаўнай камісіі аб прыёме ў эксплуатацыю першага ўчастка Куйбышаўскага метрапалітэна працягласцю 4,5 кіламетра ў складзе 4 станцый, электрадэпо і іншых аб'ектаў. Першы цягнік з удзельнікамі будаўніцтва метро правялі машыністы-інструктары В. Каюкоў, С. Пісарэнка (г. Мінск), машыніст В. Уланаў. У 1987 годзе пачалося будаўніцтва станцыі «Савецкая», а на станцыі «Спартыўная» быў завершаны мантаж жалезабетонных канструкцый аднаго з вестыбюляў, прыступілі да праходцы тунэляў паміж станцыямі «Праспект Гагарына» і «Спартыўная» і ў напрамку ад станцыі «Праспект Гагарына» да станцыі «Праспект К.Маркса» (пасля - «Маскоўская»). У 1989 годзе была завершана праходка тунэляў другога пускавога ўчастка да станцыі «Гагарынскай». Падрыхтавана пад аздабленне станцыя «Спартыўная». Таксама у гэтым годзе здадзена пад мантаж абсталявання трансфарматарная падстанцыя на станцыі «Савецкая». У ліпені 1990 пачаліся работы па абсталяванні пляцовак, вынасу камунікацый з месца будаўніцтва станцый «Маскоўская» і «Расійская». У 1991 годзе пасля распаду СССР Куйбашаўскі метрапалітэн быў пераіменаваны ў Самарскі метрапалітэн. Да канца года быў адкапаны катлаван станцыі «Маскоўская», пачаты работы па ўзвядзенню станцыі. 25 сакавіка 1993 года ўведзена ў эксплуатацыю станцыя «Спартыўная» з перагонам да станцыі «Савецкая». Рух на ўчастку паміж станцыямі «Перамога» і «Спартыўная» ажыццяўлялася адным складам «чоўнавым» спосабам па 2-му шляху. Працягласць дзеючай лініі павялічылася на 1,44 км, пасажырапаток узрос на 12-15 тыс. чалавек у дзень. 30 снежня была ўведзена ў эксплуатацыю станцыя «Гагарынская». З уводам станцыі пачаўся рух па схеме на ўсім участку «Юнгарадок-Гагарынская». У 2002 годзе адноўлена будаўніцтва станцыі «Расійская». 27 снежня ўведзена ў эксплуатацыю станцыя «Маскоўская». Яна будавалася 12 гадоў. У лютым 2007 года аачалася праходка тунэляў да станцыі «Алабінская». 26 снежня адкрыта 9-я станцыя метрапалітэна «Расейская». Будаўніцтва прызнана спецыялістамі Падліковай палаты РФ самым эканамічным у краіне. У траўні 2008 года пачалася праходка тунэля да станцыі «Алабінская». Завершана у жніўні. 1 лютага 2015 года ўведзена ў эксплуатацыю станцыя метрапалітэна «Алабінская». Зноскі ------ 1. ↑ История Самарского метрополитена | ⛭Метрапалітэны Расіі | | --- | | Дзеючыя | Масква • Санкт-Пецярбург • Ніжні Ноўгарад • Новасібірск • Самара • Екацярынбург • Казань • Валгаград (метратрам) | Сцяг Расіі | | Будуемыя | Омск • Чалябінск • Краснаярск | | Праектуемыя і плануемыя | Растоў-на-Доне • Варонеж (лёгкае метро) • Ульянаўск (лёгкае метро) • Саратаў • Уфа (наземнае метро) | | Адкладзеныя | Уфа |

**«Устава на валокі»** — інструкцыя распрацаваная ў 1557 годзе ў Вялікім Княстве Літоўскім, паводле ўмоў якой праводзілася аграрная рэформа («памера валочная» або «валочная памера») і перагляд (рэвізія) пераўтварэнняў, зробленых па пачатковым этапе рэформы ў адпаведнасці з ранейшымі ўставамі, выдадзенымі для асобных уладанняў. Перадумовы ---------- Да сярэдзіны 16 стагоддзя ў ВКЛ захоўваліся даўнейшыя архаічныя, традыцыйныя сістэмы сялянскага землекарыстання і абкладання сялян павіннасцямі. Старыя сістэмы не ўлічвалі ўсе актуальныя для 16 ст. гаспадарчыя рэсурсы і магчымасці зямельных угоддзяў, што памяншала магчымыя даходы ўласнікаў гэтых угоддзяў — дзяржавы і феадалаў. Гэта абумовіла рэарганізацыю старых сістэм шляхам вымярэння зямлі на валокі (30 моргаў, або 21,36 га), вызначэння якасці глебы і ўвядзення валокі ў якасці асноўнай адзінкі абкладання ў дзяржаве. Правядзенне ----------- Упершыню аграрную рэформу ў сваіх уладаннях (Давыд-Гарадок, Пінск, Клецк і некаторыя іншыя) у 1540 — пачатку 1550-ых гадоў правяла Бона Сфорца, жонка караля і вялікага князя Жыгімонта Старога. У кожным уладанні рэформа праводзілася на аснове спецыяльных інструкцый (Устаў). Амаль адначасова паводле асобнай Уставы пачала праводзіцца рэформа ў гаспадарскіх уладаннях яе сына Жыгімонта Аўгуста. Да 1557 года рэформа была завершана ў многіх гаспадарскіх уладаннях заходняй часткі ВКЛ. Але яе прынцыпы і іх рэалізацыя былі прызнаны незадавальняючымі. У 1557 годзе была распрацавана новая інструкцыя — «Устава на валокі», на аснове якой пачалася суцэльная рэвізія, г. зн. перагляд папярэдняй памеры. «Устава на валокі», па сутнасці, стала новай памерай. Гэтая другая памера была скончана ў 1568 годзе і ахапіла ўсе гаспадарскія ўладанні заходняй часткі ВКЛ. У 1560 годзе была праведзена аграрная рэформа ў гаспадарскіх Падняпроўскіх («рускіх») валасцях. Тут яна праводзілася на аснове спецыяльнай уставы, якая ўлічвала сацыяльна-эканамічныя асаблівасці гэтага рэгіёна. У гаспадарскіх уладаннях Падзвіння аграрная рэформа не праводзілася, таму што яна ў ходзе Лівонскай вайны (1558—1583) стала арэнай актыўных ваенных дзеянняў. Валочная памера ў гаспадарскіх уладаннях Усходняй Беларусі пачалася ў канцы XVI ст. У гаспадарскіх уладаннях зямля вымяралася на валокі не па 30 моргаў, а па 33 (23,5 га), а іншы раз і больш. Нягледзячы на тое, што сяляне маглі атрымаць па валоцы, яны звычайна бралі толькі па паўвалокі зямлі на гаспадарку. Усе валокі вёскі ў залежнасці ад канкрэтных умоў па характару галоўных павіннасцей размяркоўваліся на «цяглыя», «асадныя» і «вольныя» (для сялян-слуг, якія вызваляліся ад спецыфічных павіннасцей, сялян іншых катэгорый). Мяркуючы па даных рэестраў валочнай памеры, у гаспадарскіх маёнтках пераважалі асадныя, або чыншавыя, валокі, што сведчыць аб выключна шырокім распаўсюджванні ў гэтых уладаннях грашовай рэнты. З кожнай валокі зямлі былі ўстаноўлены дакладна вызначаныя віды і нормы павіннасцей. Віды галоўных і іншых павіннасцей залежалі ад павіннаснага характару валок, а нормы — ад якасці зямлі. Яна дыферэнцыравалася на чатыры катэгорыі: «добрая», «сярэдняя», «дрэнная» і «вельмі дрэнная». Гэта значыць, што ўпершыню ўлічвалася розная эфектыўнасць працы на землях рознай якасці. Такім чынам, агульны памер павіннасцей таксама ўпершыню быў абумоўлены як памерам надзелу, так і якасцю зямлі. Галоўнай павіннасцю з асаднай валокі была «асада» — плацяжы грашамі — па 30 грошаў. Разам з галоўнай асадныя сяляне абавязаны былі выконваць і іншыя асноўныя павіннасці: плаціць па 12 грошаў за талокі і па 10 грошаў за «гвалты», г. зн. тэрміновыя работы ў надзвычайных выпадках (пажары, паводкі і да т. п.). Вартасць гэтых асноўных павіннасцей у грашовым выражэнні складала 52 грошы. Галоўнай павіннасцю з цяглай валокі была паншчына па два дні на тыдзень на працягу 49 тыдняў. Замест шасці дзён паншчыны на працягу трох тыдняў зімовых і вясновых рэлігійных святаў цяглыя сяляне абавязаны былі выконваць чатыры дні талок улетку. Значыць, яны хадзілі на працу ў фальварак 102 дні на год. Агульная вартасць асноўных павіннасцей у грашовым выражэнні складала, напрыклад, з асаднай валокі добрай зямлі 106 грошаў, сярэдняй — 97, дрэннай — 83 і вельмі дрэннай — 66. Апроч асноўных, сяляне абавязаны былі выконваць і шэраг дадатковых павіннасцей: скошваць фальварачныя сенажаці, перавозіць грузы, будаваць, рамантаваць і вартаваць панскія, двары і г. д. Рэарганізацыя ў 1560 годзе сістэмы землекарыстання і абкладання сялянства павіннасцямі ў гаспадарскіх Падняпроўскіх валасцях заключалася ў вымярэнні ворыва на «службы» — участкі на 30 салянак (бочак) высеву зерневых, што адпавядае 30 моргам, або валоцы зямлі. Служба была ўведзена замест дыма ў якасці новай адзінкі абкладання. Пры гэтым вызначалася і якасць зямлі кожнай службы: «добрая», «сярэдняя» і «дрэнная». Адну службу зямлі бралі, як правіла, дзве сялянскія гаспадаркі. Адначасова таксама высвятлялася наяўнасць сенажацяў (у вазах сена), рыбалоўных і паляўнічых угоддзяў. Удакладняліся і апісваліся знешнія межы ўсіх зямель вёсак. За карыстанне службамі і іншымі ўгоддзямі былі ўстаноўлены дакладна вызначаныя віды і нормы павіннасцей. Нормы іх былі дыферэнцыраваны ў залежнасці ад якасці зямлі, плошчы сенажацяў і наяўнасці прамысловых угоддзяў і велічыні прыбыткаў з апошніх. Нормы галоўнай павіннасці — плацяжу грашамі са службы — былі наступнымі: 60 грошаў — з добрай зямлі, 50 — з сярэдняй і 40 — з дрэннай. Іншыя асноўныя павіннасці складалі бочку збожжа і бочку аўса, 4 пенязі (0,4 гроша) за воз сена, 20 або 25 грошаў за пуд (медніцу) мёду (у залежнасці ад велічыні мясцовых мер). У якасці дадатковых сяляне выконвалі шэраг павіннасцей натурай і грашамі на карысць розных прадстаўнікоў дзяржаўнай адміністрацыі (ураднікаў). Па вышэйвыказаных прычынах, агульныя памеры плацяжоў сялян са служб у розных вёсках не былі аднолькавымі. Такім чынам, адным з важных вынікаў аграрнай рэформы ў гаспадарскіх Падняпроўскіх валасцях было канчаткова пераўтварэнне сялян-даннікаў у сялян-чыншавікоў. Гэта таксама ўскосна сведчыць аб значнай ролі сувязей гаспадарак такіх сялян з унутраным рынкам. Істотныя змены ў сістэме землекарыстання і абкладання сялян адбыліся ў тых маёнтках свецкіх і духоўных феадалаў, у якіх была праведзена валочная памера. Пры значным у цэлым падабенстве відаў і нормаў асноўных павіннасцей з валокі зямлі ў розных уладаннях яны ўсё ж многімі дэталямі прыкметна адрозніваліся ад адпаведных устанаўленняў Уставы на валокі 1557 г. Так, напрыклад, нормы паншчыны вызначаліся ад 2 да 5 дзён на тыдзень, чыншу — ад 20 да 50 грошаў, асады — ад 60 да 120 грошаў, талок — ад адсутнасці да 12 дзён на год. Аграрная рэформа галоўным чынам у выніку ўвядзення больш поўнага і дакладнага ўліку і абкладання асноўных рэсурсаў сялянскай гаспадаркі прывяла да значнага павелічэння даходаў феадалаў за кошт далейшага ўзмацнення эксплуатацыі сялянства. Асноўныя прынцыпы землекарыстання і абкладання сялянства, якія былі ўведзены аграрнай рэформай, вызначылі істотныя рысы аграрнага ладу Беларусі на працягу далейшых двухсот гадоў яго развіцця. Тым самым яна паклала пачатак новаму этапу эвалюцыі сістэмы феадальнай эксплуатацыі беларускага сялянства. Лагатып ВікіцытатнікаЛагатып Вікіцытатніка У Вікікрыніцах ёсць тэксты па тэме **Устава на валокі**

**Давід Джошуа Азрыэлі** (англ.: David Joshua Azrieli, іўр.: דוד עזריאלי; 10 мая 1922, Макаў — 9 ліпеня 2014) — канадскі і ізраільскі архітэктар, будаўнік, забудоўшчык і філантроп. Біяграфія --------- Давід Азрылевіч нарадзіўся ў Польшчы, у яўрэйскай сям’і. Падчас Другой сусветнай вайны яго бацькі загінулі ў лагерах смерці, але яму ўдалося бегчы ў СССР. Ва Узбекістане ён уступіў у армію Андэрса, служыў у Іране, адкуль, прыкінуўшыся глуханямым арабам, перабраўся ў Ірак, а затым, з дапамогай Мошэ Даяна  (руск.) (бел. і Энца Серэні  (англ.) (бел. у 1942 годзе быў перапраўлены ў падмандатную Палесціну разам з грузам зброі. Вывучаў архітэктуру ў Хайфскім Тэхніёне  (укр.) (бел. ў 1943—1946 гадах. У гэтыя гады ён даведаўся, што пасля вайны з усёй яго сям’і ў жывых застаўся толькі яго брат. Ваяваў у араба-ізраільскай вайне ў 1948 годзе, быў паранены ў баях за Латрун  (руск.) (бел. і прарыў блакады  (руск.) (бел. абложанага  (англ.) (бел. Іерусаліма. Іміграваў у Манрэаль, Канада, у 1954 годзе, і заснаваў там сваю будаўнічую фірму. Праектаваў спачатку невялікія жыллёвыя дуплексы, затым перайшоў да будаўніцтва шматпавярховых жылых дамоў, і канчаткова — гандлёвых цэнтраў. Ва ўзросце 75 гадоў атрымаў дыплом архітэктара ва ўніверсітэце Carleton. Праектаваў і будаваў гандлёвыя цэнтры, вышынныя офісы і жылыя будынкі ў Канадзе, ЗША, і Ізраілі. Філантрапічная дзейнасць Азрыэлі ажыццяўляецца з дапамогай «Фонду Азрыэлі», заснаванага ў 1989 годзе. Фонд падтрымлівае шырокі спектр ініцыятыў і праграм у галіне адукацыі, архітэктуры, мастацтва, даследавання Халакосту, навуковых і медыцынскіх даследаванняў. У рамках праграмы Яўрэйскага нацыянальнага фонду па азеляненні і развіцці Негева ў лютым 2014 года адкрыўся парк Азрыэлі ў Сдэроце?!, які быў створаны дзякуючы ахвяраванням фонду. Давід Азрыэлі прысутнічаў на адкрыцці парку і выказаў упэўненасць у тым, што парк стане выдатным месцам адпачынку для жыхароў горада . Гл. таксама ----------- * Цэнтр Азрыэлі  (руск.) (бел. Зноскі ------ 1. 1 2 *Bibliothèque nationale de France* data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011. Праверана 10 кастрычніка 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19938912'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563'></a> 2. ↑ выгрузка даных Freebase — Google.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q95'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q648625'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q15241312'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1453477'></a> 3. ↑ Скончался старейшина израильского бизнеса Давид Азриэли **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 14 ліпеня 2014. 4. ↑ Умер Давид Азриэли (англ.) **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 12 ліпеня 2014. 5. ↑ Бизнесмен Давид Азриэли скончался в возрасте 92 лет (іўрыт) **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 12 ліпеня 2014. 6. 1 2 Давид Азриэли, канадско-израильский пионер-создатель торговых центров, скончался в возрасте 92 лет (англ.) **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 12 ліпеня 2014. 7. ↑ Новый парк для жителей Сдерота **(нявызн.)**. Портал strana.co.il (21 лютага 2014). Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 12 июля 2014. Спасылкі -------- * David Azrieli & family * Фонд Азріэлі, афіцыйны вэб-сайт | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 14412052b · GND: 123528879 · ISNI: 0000 0001 0896 4638 · LCCN: n98027009 · NUKAT: n2004036604 · SUDOC: 223773808 · VIAF: 46975821 | |

**Габо́н** (фр.: Gabon), **Габо́нская Рэспу́бліка** (фр.: République gabonaise) — дзяржава на заходнім узбярэжжы Атлантычнага акіяна ў Цэнтральнай Афрыцы. Тэрыторыя — 267,7 тыс. кв. км. Насельніцтва — амаль 2 млн чалавек. Сталіца — Лібрэвіль. Нацыянальнае свята — Дзень незалежнасці (17 жніўня 1960). Дзяржаўная мова — французская. Грашовая адзінка — франк фінансавай супольнасці краін Цэнтральнай Афрыкі — КФА. Вялікія запасы мінеральных рэсурсаў дазволілі Габону стаць адной з самых багатых краін Трапічнай Афрыкі паводле ВУП на душу насельніцва. Этымалогія ---------- Ад партугальскага «Gabão», што азначае «плашч з капюшонам»; такую назву партугальскія мараплаўцы далі эстуарыю ракі Мбе праз яго спецыфічную форму. Геаграфічнае становішча ----------------------- Амаль пасярэдзіне перасякаецца лініяй экватара. На поўдні і ўсходзе мяжуе з Конга, на поўначы — з Камерунам, на паўночным захадзе — з Экватарыяльнай Гвінеяй. Дзве апошніх мяжы — каланіяльная спадчына — праходзяць па паралелях і мерыдыянах. На захадзе абмываецца Гвінейскім залівам Атлантычнага акіяна. Берагавую лінію краіны на дзве часткі падзяляе мыс Лопес. На поўдзень ад яго берагі просталінейныя, плоскія, з мелкаводнымі лагунамі. На поўнач ад мыса берагавая лінія мае больш складаныя абрысы, тут размешчаны зручныя бухты — эстуарыі рэк Прырода ------- рака Агавэ Заходнюю частку краіны займае прыбярэжная нізіна шырынёй ад 20 да 300 км, цэнтральную і ўсходнюю — паўднёвыя прыступкі Паўднёва-Гвінейскага ўзвышша: горы Шаю і Крыштальныя горы з сярэднімі вышынямі 600-800 метраў. Горы складзены часткова крышталічнымі пародамі, часткова — карбанатамі, што прыводзіць да ачаговага распаўсюджання карставых з’яваў. На тэрыторыі Габона выдзелены тры раёны карсту, многія пячоры не адкрытыя дагэтуль. Тоўшчы асадкавых парод прыбярэжнай нізіны ўтрымліваюць багатыя нафтай. У Франсвільскім прагіне на ўсход ад гор Шаю маюцца значныя запасы марганцавых і ўранавых руд. Становішча на экватары абумовіла экватарыяльны тып клімату з невялікай гадавой амплітудай тэмператур і значнай колькасцю ападкаў, на поўдні і ўсходзе з’яўляецца непрацяглы сухі сезон, а на паўднёвым усходзе, на плато Батэке — дык нават і працяглы. Буйнейшая рака Габона — Агавэ, даўжынёй 1200 км. Вільготныя экватарыяльныя лясы займаюць каля 80 % тэрыторыі Габона. На ўсходзе маюцца ўчасткі саван, саваны цэнтральнай часткі краіны другасныя. Унікальныя мангравыя экасістэмы ўбярэжжа Гвінейскага заліва. Асабліва значныя плошчы мангравых лясоў у эстуарыі ракі Муні на мяжы з Экватарыяльнай Гвінеяй. У 2002 годзе на 10 % тэрыторыі Габона была створана Нацыянальная сістэма паркаў, што аб’ядноўвае 13 нацыянальных паркаў. Па паказчыку долі прыродаахоўных тэрыторый Габон — адзін з сусветных лідараў. У Габоне пражывае буйнейшая ў свеце папуляцыя гарылаў. Гісторыя -------- Першымі жыхарамі габонскай зямлі былі пігмеі. Яны жылі невялікімі групамі ў трапічных лясах, асноўнымі іх заняткамі былі паляванне і збіральніцтва. У X—XIII стст. пачалася міграцыя плямёнаў банту да ўзбярэжжа Атлантычнага акіяна. На ўсходзе і поўдні Габона рассялілася племя тэке, на поўначы — племя мпонгвэ. У XIX ст. ў Габон прыйшло племя фанг, якое, адцяснуўшы ранейшых жыхароў, стала самай шматлікай этнічнай групай краіны. Да з'яўлення еўрапейцаў мясцовае насельніцтва жыло першабытна-абшчынным ладам і не мела нават зародкаў дзяржаўнасці. ### Каланіяльны перыяд У 1472 г. партугальскі капітан Руй Сікейра першым з еўрапейцаў наведаў узбярэжжа Габона, яму ж краіна абавязана сваёй назвай. У XVII—XVIII стст. у Габон сталі прыплываць галандцы, французы, іспанцы. Яны абменьвалі свае тавары (соль, крэмневыя стрэльбы, порах, бусы, алкагольныя напоі і інш.) на слановую косць, эбеновое дрэва, воск, мёд, пальмавы алей. У прыбярэжных раёнах ствараліся гандлёвыя факторыі і каталіцкія місіі. У пачатку XVIII ст. на ўзбярэжжы паўстала каралеўства Арунгу, што стала буйным пастаўшчыком рабоў і праіснавала да свайго распаду ў 1873 г. У сярэдзіне XIX ст. ў рэгіёне ўзмацніліся пазіцыі Францыі. У 1849 г. французы захапілі партугальскі карабель гандляроў рабамі, і вызваленыя французамі афрыканцы заснавалі паселішча Лібрэвіль, цяперашнюю сталіцу Габона. У канцы стагоддзя пачалося пранікненне французаў ва ўнутраныя раёны краіны. У 1880 г. П’ер дэ Браза заснаваў горад Франсвіль на ўсходзе сучаснага Габона. Каланізатары стварылі плантацыйную гаспадарку і транспартную інфраструктуры, пачалі распрацоўку карысных выкапняў. Падчас Другой сусветнай вайны каланіяльныя ўлады вырашылі падпарадкоўвацца Вішысцкаму ўраду і на тэрыторыі краіны адбыліся баі паміж мясцовымі ўзброенымі сіламі і корпусам Шарля дэ Голя. У 1946—1958 гг. Габон меў статус «заморскай тэрыторыі» Францыя з выбарнай Тэрытарыяльнай асамблеяй і прадстаўніцтвам ў французскім парламенце. У лістападзе 1958 г. Габон стаў самакіраванай аўтаноміяй у складзе Французскага Супольнасці. ### Перыяд незалежнасці Амар Бонга і прэзідэнт Бразіліі Лулу да Сілва 17 жніўня 1960 г. Габон аб'явіў незалежнасць. У 1961 г. на ўсеагульных выбарах на пасаду прэзідэнта быў абраны экс-прэм'ер-міністр, лідар Габонскага дэмакратычнага блока Леон Мба. Першы прэзідэнт спрабаваў нейтралізаваць апазіцыю, уключыўшы ў склад урада кіраўніка партыі Габонскі дэмакратычны і сацыяльны саюз (ГДСС) Жана-Ілера Абаму. Гэтая мера не прынесла жаданага выніку, і ў 1963 Ж.-І. Абам быў выведзены са складу ўрада. У 1964 прэзідэнт Л. Мба распусціў парламент і заклікаў да правядзення новых выбараў, у той час войска здзейсніла спробу дзяржаўнага перавароту. Адхілены ад улады Л. Мба быў адноўлены на пасадзе прэзідэнта дзякуючы ўмяшанню французскіх войскаў, якія дзейнічалі ў адпаведнасці з вайсковай дамовай паміж Габон і Францыяй 1961 г. Абам быў арыштаваны за ўдзел у перавароце. Пазней ў 1964 г. адбыліся парламенцкія выбары, па выніках якіх ГДБ атрымаў большасць мандатаў у парламенце, а Л. Мба захаваў за сабой пасаду прэзідэнта. Пасля смерці Л. Мба ў 1967 г. прэзідэнтам Габона стаў былы віцэ-прэзідэнт Бонга Андзімба. У наступным годзе ён увёў аднапартыйную сістэму, адзінай кіруючай партыяй стала створаная ім Габонская дэмакратычная партыя (ГДП). У 1973 г. Бонга быў пераабраны на чарговы 7-ы тэрмін. Тады ж ён перайшоў з каталіцтва ў іслам і стаў называцца Амарам Бонга. У 1970-я гады эканоміка Габона хутка развівалася. У 1979 і 1986 А. Бонга Андзімба быў пераабраны на 7-ы тэрмін. Пад вялікім унутраным і знешнім ціскам (у краіну былі пасланыя французскія войскі з мэтай падтрымкі ўлады) паклаў канец аднапартыйнай сістэме ў 1990 г. і дазволіў правесці шматпартыйныя і альтэрнатыўныя прэзідэнцкія выбары. У 1991 г. была прынята новая Канстытуцыя. У 1993, 1998 і ў лістападзе 2005 г. Бонга Андзімба зноў абіраўся на пасаду прэзідэнта краіны. Пасля смерці дыктатара Габон стаў больш дэмакратычнай краінай. У 2009 г. Алі бен Бонга Андзімба выйграў прэзідэнцкія выбары, а ў жніўні 2016 г. перамог на новых выбарах. Апазіцыя, чыйго кандыдата Жана Пінга прэзідэнт абышоў менш чым на 6 тыс. галасоў, вынікі выбараў не прызнала, заявіўшы пра фальсіфікацыі, пасля чаго ў Лібрэвілі прайшлі масавыя беспарадкі, падчас якіх быў спалены будынак парламента. Аднак Канстытуцыйны суд Габона прызнаў перамогу Алі бен Бонга Андзімбы, і ў канцы верасня 2016 г. ён зноў быў абвешчаны кіраўніком дзяржавы. У студзені 2019 г. была здзейснена спроба дзяржаўнага пераварота ваеннымі з «Патрыятычнага руху вайскоўцаў і спецслужбаў Габона». Дзяржаўны лад ------------- Габон — унітарная прэзідэнцкая рэспубліка. Дзейнічае Канстытуцыя 1991, у якой замацаваныя палітычны плюралізм і прынцып падзелу ўлад. Пасля смерці Амара Бонга ў барацьбе за пост прэзідэнта дэмакратычным шляхам перамог яго сын — Алі бен Бонга Андзімба. Маецца пост віцэ-прэзідэнта. Парламент двухпалатны, верхняя палата — Сенат (91 дэпутат, старшыня Рэне Радэмбіна Коніке) абіраецца непрамым галасаваннем органамі мясцовай улады на 6 гадоў; ніжняя — Нацыянальны сход (120 дэпутатаў, старшыня Гі Ндзуба Ндама) абіраецца прамым усеагульным галасаваннем тэрмінам на 5 гадоў. Урад прызначаецца прэзідэнтам і складаецца з 41 члена. Прэм'ер-міністр — Эмануэль Ісозе-Нгадэт (2018). У Габоне налічваецца каля 25 палітычных партый і 3 буйных прафаб'яднання. Вядучай палітычнай сілай з'яўляецца кіруючая Габонская дэмакратычная партыя (ГДП), заснаваная ў 1968. Найболей буйныя апазіцыйныя рухі (іх дзейнасць легалізаваная з 1990) — Вышэйшы савет супраціву (ВСС), які аб'яднаў 9 партый, Саюз габонскага народа (СГН, старшыня — П. Мамбунду), і Нацыянальнае аб'яднанне лесасекаў (НАЛ). Адміністрацыйна Габон падзелены на 9 правінцый. Насельніцтва ------------ Полава-ўзроставая піраміда, 2017 Натуральны прырост насельніцтва — 1,92 % (2017). У апошнія гады падвысіліся паказчыкі смяротнасці і захворвання СНІДам (3,6 % у 2016 годзе, 16 месца ў свеце). Этнічны склад: каля 50 плямёнаў і нацыянальных груп, у асноўным, народнасці банту. Найболей шматлікія — фанг, або пангве, (каля 40 %), бануну, пуну, сангу (каля 30 %), а таксама балеле, бакота, мпонгвэ, у лясістай мясцовасці пражываюць качавыя плямёны пігмеяў. У краіне налічваецца 170 тыс. іншаземцаў, у т.л. 15 тыс. еўрапейцаў, галоўным чынам французаў (6 тыс.). Рэлігія: 80 % насельніцтва вызнае хрысціянства (пераважная большасць — каталікі), 10 % — іслам, распаўсюджаныя таксама мясцовыя анімістычныя вераванні. Нешматлікае насельніцва размешчана нераўнамерна. Большасць габонцаў жыве на атлантычным узбярэжжы, трэцяя частка — у сталічнай агламерацыі Лібрэвіля (707 тысяч чалавек у 2015). Прыродныя ўмовы не спрыялі шырокаму сельскагаспадарчаму асваенню тэрыторыі, таму Габон адносіцца да высакаурбанізаваных краін свету — 87,6 % у 2017 Эканоміка --------- Габон багаты прыроднымі рэсурсамі, эканоміка мае пераважна сыравінную арыентацыю. ВУП на душу насельніцтва — каля 20000 долараў — у Габоне адзін з найбольшых у трапічнай Афрыцы. Тым не менш, даходы размяркоўваюцца нераўнамерна: 20 % насельніцтва валодаюць 90 % даходаў, а трэцяя частка насельніцтва жыве за рысай беднасці (2010). Вельмі выскокі ўзровень беспрацоўя, асабліва сярод моладзі (да 25 гадоў працаўладкавацца не могуць не менш за 60 %). Лібрэвіль — сталіца і найбуйнейшы эканамічны цэнтр Адносная эканамічная стабільнасць забяспечваецца за кошт экспарту прадукцыі здабыўных галін прамысловасці. Вядучы сектар — нафтавы (84 % ад агульнага аб'ёму экспарту ў валютным злічэнні і 46 % бюджэтных паступленняў). Пік здабычы нафты прыйшоўся на 1997 год (370 тыс. барэляў у дзень). Сёння (2016) здабываюць каля 220 тыс. барэляў у дзень, або 11,4 млн т. дзве траціны здабычы прыходзіцца на кампаніі «Таталь-Габон» і «Шэл-Габон». У 2016 годзе Габон вярнуўся ў АПЕК, куды ўваходзіў у 1975-1994. Паводле некаторых прагнозаў, запасы нафты вычарпаюцца ўжо ў 2025 годзе. Тым не менш, толькі ў канцы 2010-х Габон пачаў распрацоўваць праграму постнафтавай эканомікі. Габону належыць 2-ое месца ў свеце па здабычы марганцавай руды (яе экспарт складае больш за 3,25 млн т. на год). Разведаныя запасы уранутрымліваючых руд — 40 тыс. тон. Маюцца радовішчы жалезнай руды, барыту, тальку, волава, свінцу, ніобію, малібдэну, тытану, фасфату, золата, алмазаў. Прамысловыя запасы каштоўных парод драўніны ацэньваюцца ў 4 млрд куб. м. (штогадовы экспарт — 1,8 млн кубаметраў). Сярод галін апрацоўчай прамысловасці развітыя толькі лёгкая і харчовая. Больш за 70 % электраэнергіі вырабляецца на ГЭС Сельская гаспадарка развіта слаба (5 % ВУП). Вырошчваюцца кава і какава, цукровы трыснёг, алейная пальма, унутраныя патрэбы ў харчаванні за кошт уласнай вытворчасці забяспечваюцца на 8—10 %, прадукты імпартуюцца. Працягласць аўтадарожнай сеткі складае парадку 8 тыс. км. Асноўны марскі порт — Порт-Жанціль, праз які ажыццяўляецца экспарт нафты. Чыгункі практычна адсутнічаюць. Міжнародныя аэрапорты знаходзяцца ў Лібрэвілі, Порт-Жанцілі і Франсвілі. Культура -------- Дзяржаўная радыётрансляцыйная сетка і мясцовае вяшчанне працуюць кругласутачна на французскай і мясцовых мовах. Маецца некалькі нацыянальных тэлевізійных каналаў. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ 3. ↑ 4. 1 2 3 Архівавана 10 снежня 2016. 5. ↑ 6. ↑ Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 4. — 480 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 4). | ⛭Габон паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Габон»** | | Франкафонія | | --- | | * Албанія * Андора * Арменія * Бельгія + Французская супольнасць Бельгіі * Бенін * Балгарыя * Буркіна-Фасо * Бурундзі * Вануату * В’етнам * Габон * Гаіці * Гана1 * Гвінея * Гвінея-Бісау * Грэцыя * Джыбуці * Дамініка * Егіпет * Каба-Вердэ * Камбоджа * Камерун * Канада + Нью-Брансуік + Квебек * Кіпр1 * Каморы * Дэмакратычная Рэспубліка Конга * Рэспубліка Конга * Кот-д’Івуар * Лаос * Ліван * Люксембург * Маўрыкій * Маўрытанія * Мадагаскар * Малі * Марока * Малдова * Манака * Нігер * Паўночная Македонія * Руанда * Румынія * Сан-Тамэ і Прынсіпі * Сейшэльскія Астравы * Сенегал * Сент-Люсія * Тога * Туніс * Францыя + Французская Гвіяна + Гвадэлупа + Марцініка + Сен-П’ер і Мікелон * Цэнтральнаафрыканская Рэспубліка * Чад * Швейцарыя * Экватарыяльная Гвінея | Сцяг Франкафоніі | | 1Асацыяваны член | | Сцяг Афрыканскага саюза Афрыканскі Саюз | | --- | | * Алжыр * Ангола * Батсвана * Бенін * Буркіна-Фасо * Бурундзі * Габон * Гамбія * Гана * Гвінея\* * Гвінея-Бісау * Джыбуці * Дэмакратычная Рэспубліка Конга * Егіпет * Замбія * Зімбабвэ * Каба-Вердэ * Камерун * Каморскія Астравы * Кенія * Кот-д’Івуар * Лесота * Ліберыя * Лівія * Мадагаскар * Мазамбік * Малаві * Малі\* * Маўрыкій * Маўрытанія * Намібія * Нігер * Нігерыя * Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка * Паўднёвы Судан * Руанда * Рэспубліка Конга * Самалі * Сан-Тамэ і Прынсіпі * САДР * Сейшэльскія Астравы * Сенегал * Судан * Сьера-Леонэ * Танзанія * Тога * Туніс * Уганда * Цэнтральнаафрыканская Рэспубліка * Чад * Экватарыяльная Гвінея * Эрытрэя * Эсваціні * Эфіопія | | \* Членства прыпынена | | Арганізацыя ісламскага супрацоўніцтва | | --- | | * ААЭ * Азербайджан * Албанія * Алжыр * Аман * Афганістан * Бангладэш * Бахрэйн * Бенін * Бруней * Буркіна-Фасо * Габон * Гамбія * Гаяна * Гвінея * Гвінея-Бісау * Джыбуці * Егіпет * Емен * Іарданія * ✯ Інданезія * Ірак * Іран * Казахстан * Камерун * Каморы * Катар * Кот-д’Івуар * Кувейт * Кыргызстан * Ліван * Лівія * Мазамбік * Малайзія * Малі * Мальдывы * Марока * Маўрытанія * Нігер * Нігерыя * Пакістан * Палесціна * Самалі * Саудаўская Аравія * Сенегал * Сірыя * Судан * Сурынам * Сьера-Леонэ * Таджыкістан * Тога * Туніс * Туркменістан * Турцыя * Уганда * Узбекістан * Чад Дзяржавы-назіральнікі Боснія і Герцагавіна Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка Расія Тайланд Мусульманскія арганізацыі і абшчыны — назіральнікі Нацыянальна-вызваленчы фронт маро Паўночны Кіпр Міжнародныя арганізацыі — назіральнікі Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва Арганізацыя Аб’яднаных Нацый Афрыканскі саюз Ліга арабскіх дзяржаў Рух недалучэння |

**Мікалай Слупскі** (1616—1693) — рэлігійны дзеяч Вялікага Княства Літоўскага. Біскуп-суфраган віленскі (з 1669). Біяграфія --------- У 1649 зрабіўся канонікам Віленскай капітулы, пазней атрымаў ад Папы Рымскага прызначэнне біскупа-суфрагана віленскага. У 1671 абраны біскупам віленскім, аднак кароль і вялікі князь Міхал Карыбут Вішнявецкі прызначыў на гэтую пасаду Мікалая Стэфана Паца. 21 чэрвеня 1678 асвяціў кутні камень Касцёла Святога Францішка Ксаверыя ў Гродна. Кансэкраваў шэраг касцёлаў на тэрыторыі сучаснай Беларусі: Слонім (бернардзінак, 30 жніўня 1671), Канстанцінава (1671), Касцёл Яна Хрысціцеля ў Камаях (1673), Свір (1680). Партрэт біскупа Мікалая Слупскага (1677) — апошняя створаная ў Глуску гравюра майстра Аляксандра Тарасевіча. Зноскі ------ 1. ↑ Ян Кучынскі. Кафедральная базіліка Св. Францішка Ксаверыя ў Гродна (фара) // «Слова Жыцця», 2 кастрычніка 2010. 2. ↑ Жывапіс. Скульптура. Графіка. **(нявызн.)**. Магілёўская бібліятэка. Праверана 9 красавіка 2011. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Мікалай Слупскі

**Дзень Рэспублікі** (хіндзі: गणतंत्र दिवस, англ.: Republic Day) — нацыянальнае свята Індыі, якое адзначае прыняцце Канстытуцыі Індыі і пераход краіны ад статусу брытанскага дамініёна да рэспублікі 26 студзеня 1950 года. Канстытуцыя была прынятая Устаноўчым сходам Індыі 26 лістапада 1949 года, але акт аб незалежнасці быў прыняты 26 студзеня 1950 года. Дата 26 студзеня была абрана для гэтай мэты, таму што ў гэты дзень у 1930 годзе Дэкларацыя незалежнасці Індыі (Пурна Сварадж) была абвешчана Індыйскім нацыянальным кангрэсам. Гэта адно з трох нацыянальных святаў у Індыі, два іншыя — Дзень Незалежнасці і Гандзі Джаянці (Дзень нараджэння Гандзі). Галоўны госць парада на Дзень Рэспублікі ---------------------------------------- Краіны, якія былі запрошаны ў якасці галоўных гасцей на парадзе ў гонар Дня Рэспублікі. Былая Югаславія (двойчы запрашалі) не пазначана на карцеКраіны, якія былі запрошаны ў якасці галоўных гасцей на парадзе ў гонар Дня Рэспублікі. Былая Югаславія (двойчы запрашалі) не пазначана на карце      5 разоў (Францыя)      4 разы (Бутан)      3 разы (Расія / СССР, Маўрыкій)      2 разы (Бразілія, Інданезія, Непал, Нігерыя, Пакістан, Шры Ланка, Вялікабрытанія)      1 раз      0 разоў Пачынаючы з 1950 года Індыя прымае кіраўніка дзяржавы ці ўрада іншай краіны ў якасці ганаровага госця падчас святкавання Дня Рэспублікі ў Нью-Дэлі. У 1950—1954 гадах Дзень Рэспублікі святкаваўся ў розных месцах (Нацыянальны стадыён, Кінгсуэй, Чырвоны форт і Рамліла Майдан). Парад у яго цяперашнім выглядзе арганізуецца на Раджпатху пачынаючы з 1955 года. Краіна, якую запрашаюць у якасці ганаровага госця, выбіраецца пасля абмеркавання стратэгічных, эканамічных і палітычных інтарэсаў індыйскай дзяржавы. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дзень Рэспублікі (Індыя) * Indian Independence Act 1947

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Барычэўскі. **Іван Пятровіч Барычэўскі** (таксама **Тарнава-Барычэўскі**; 1810, Мінская губерня — 24 чэрвеня (5 жніўня) 1887, Выбарг) — археолаг, гісторык і этнограф. Даследчык гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям'і святара Мінскай епархіі. У 1829 г. скончыў Мінскую духоўную семінарыю, у 1833 г. — Кіеўскую духоўную акадэмію са ступенню старэйшага кандыдата. У 1833—1835 гг. — выкладчык славеснасці ў Арлоўскай семінарыі. У 1835 годзе звольніўся з духоўнага звання. У 1835—1838 гг. служыў у дэпартаменце шляхоў зносін і публічных будынкаў, у 1838—1839 гг. — у дэпартаменце дзяржаўных маёмасцей, у 1839—1841 гг. — у інспектарскім дэпартаменце ваеннага міністэрства. З 1841 г. — у Галоўным упраўленні шляхоў зносін (з 1865 г. — Міністэрства шляхоў зносін Расійскай імперыі): чыноўнік асаблівых даручэнняў, дырэктар канцылярыі (1860—1887), член савета міністэрства (у 1870-я гг.). Навуковая дзейнасць ------------------- З 1837 друкаваўся ў «Часопісе Міністэрства народнай асветы» («Журнал Министерства народного просвещения»), найбольш значнымі лічацца артыкулы: * Сказание Адольфа Лизека о посольстве императора римского Леопольда к великому царю Московскому Алексею Михайловичу в 1675 году // Журн. м-ва народного просвещения. — 1837. — Ч. 16; * О русской летописи в Литве, называемой Хроникою Быховца // ib. — 1838. — Ч. 19; * Первое путешествие англичан в Россию в 1553 году // ib. — 1838. — Ч. 20; * Извлечение из сказаний Я. Рейтенфельса о состоянии России при царе Алексее Михайловиче // ib. — 1839. — Ч. 23; * Мекленбургские древности // ib. — 1839. — Ч. 24. У 1840—1841 гг. выдадзена першая яго вялікая праца: «Аповесці і паданні славянскага племені», працягам якога былі «Народныя славянскія апавяданні»; ў абедзвюх працах змяшчалася нямала ўпершыню публікуемага матэрыялу. Нягледзячы на некаторыя хібы ў адборы, падачы матэрыялу і рэдагаванні народных тэкстаў, зборнікі адыгралі станоўчую ролю, упершыню пазнаёміўшы рускага чытача са славянскай народнай паэзіяй. Адным з першых звярнуўся да вывучэння гісторыі і старажытнасцей літоўска-рускай стараны, і напісаў дзве шырокіх працы: «Даследаванне аб паходжанні, назве і мове літоўскага народа» і «Праваслаўе і руская народнасць у Літве», а таксама шэраг артыкулаў: * Сведения о древних литовцах // Журн. м-ва народного просвещения. — 1844. — Ч. 42; * Отрывок из литовско-русской истории // ib. — 1845. — Ч. 48. Рэдагаваў пяты том «Актов, относящихся к истории Западной России». У 1840-х гг. ў аглядзе «Губернскіх ведамасцяў» зрабіў мноства каштоўных выняткаў па розных пытаннях: па гісторыі дыяцэзій і іерархаў, па апісанні манастыроў, па гісторыі і старажытнасці, па мовазнаўстве, па гісторыі кнігадрукавання ў Расіі, па гістарычнай геаграфіі, статыстыцы, этнаграфіі. Пасля 1860 г. апублікаваў толькі тры працы: * Известия о древних памятниках, находящихся в ведомстве главного управления путей сообщения и публичных зданий // Известия Императорского Археологического Общества. — 1861. — Т. 3, № 4; * Киевские пещеры; * рэцэнзія на: Покутье в археологическом отношении. Исследование А. Г. Киркора; (см. «Избранные труды» ниже). Многія працы выйшлі ў выданнях «Сын Отечества», «Журнал Главного Управления Путей Сообщения», «Северное Обозрение», «Военно-Энциклопедический Словарь», «Маяк», «С.-Петербургские Ведомости», «Христианское Чтение» і іншых выданнях. Друкаваўся таксама пад псеўданімамі: *Бор—ский, И.; Боричевский, Иван; Васильев, В.; И. Б.* Зноскі ------ 1. 1 2 Боричевский Евгений Иванович // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 75. — 737 с. 2. ↑ 1. Масанов И. Ф. Словарь псевдонимов русских писателей, ученых и общественных деятелей: В 4 т. — Т. 4. — М. 1960. — С. 465. 2. РНБ. Генеральный алфавитный каталог. 3. ЭНИ «Словарь псевдонимов» : Имена **(нявызн.)**. Фундаментальная электронная библиотека. Архівавана з першакрыніцы 14 снежня 2012. Праверана 19 кастрычніка 2012. Спасылкі -------- * Боричевский Иван Петрович // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. * Иван Петрович Боричевский-Тарнава **(нявызн.)**. Биографии людей, известных личностей. О жизни знаменитостей. Архівавана з першакрыніцы 14 снежня 2012. Праверана 19 кастрычніка 2012. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Рускі біяграфічны | | Нарматыўны кантроль | LCCN: no2018050879 · VIAF: 6786151778230918130007 |

Пажар Масквы на палатне А. Ф. Смірнова (1813) | Вайна 1812 года | | --- | | * Гродна * Мір * Экау * Салтанаўка * Астроўна * Кобрын * Гарадзечна * Клясціцы * Смаленск * Полацк (1) * Валуціна гара * Барадзіно * Звянігарад * Мезатэне * Таруціна * Малаяраславец * Полацк (2) * Чашнікі * Вязьма * Віцебск * Ляхава * Смаляны * Ваўкавыск * Красны * Бярэзіна * Праследаванне + Плешчаніцы + Маладзечна --- * Партызанская вайна * Апалчэнне * Акупацыя Масквы | **Акупацыя Масквы** французскай арміяй пад камандаваннем імператара Напалеона працягвалася трохі больш за месяц, з 2 (14) верасня па 8 (20) кастрычніка 1812 года, і стала пераломным момантам вайны 1812 года. За час акупацыі горад быў разрабаваны і спустошаны пажарам, прычыны якога выклікаюць спрэчкі ў гісторыкаў. У апошні раз перад гэтым Масква была занята польска-літоўскімі войскамі роўна за 200 гадоў да гэтага. Перадгісторыя ------------- Асноўны артыкул: **Вайсковая рада ў Філях** Пасля Барадзінскай бітвы, у якой расійскае войска панесла цяжкія страты, галоўнакамандуючы Міхаіл Кутузаў загадаў 27 жніўня (8 верасня) 1812 год адступіць па Маскоўскім напрамку да Мажайска з цвёрдым намерам захаваць войска. Удзень 1 (13) верасня 1812 года ў падмаскоўнай вёсцы Філі адбылася вайсковая рада аб планах далейшых дзеянняў. Нягледзячы на тое, што большасць генералаў, і ў першую чаргу генерал Лявонцій Бенігсен, выказалася за тое, каб даць Напалеону новую генеральную бітву ля сцен Масквы, Кутузаў, зыходзячы з галоўнага задання — захавання войска — абарваў паседжанне вайсковай рады і загадаў адступаць, здаўшы Маскву французам. Ацаніўшы цяжкі і небяспечны стан расійскага войску, якое расцягнулася па Маскве, было абцяжарана вялікім лікам параненых і шматлікімі абозамі, а таксама не мела магчымасці доўга ўтрымваць непрыяцеля на яе подступах, камандуючы расійскім ар’ергардам генерал ад інфантэрыі М. А. Міларадавіч вырашыў уступіць у перамовы з камандуючым французскім авангардам маршалам Мёратам. З гэтай мэтай Міларадавіч паслаў да Мюрата штабс-ротмістра лейб-гвардыі Гусарскага палка Ф. В. Акінфава з запіскай за подпісам дзяжурнага генерала Галоўнага штаба рускага войска палкоўніка П. С. Кайсарава, у якой гаварылася: *«Пакінутыя ў Маскве параненыя аддадзены гуманнасці французскіх войскаў»*. На словах жа Міларадавіч загадваў ад яго імя перадаць Мюрату, што | | | | | --- | --- | --- | | "| Калі французы хочуць заняць Маскву цэлаю, то павінны, не наступаючы моцна, даць нам спакойна выйсці з яе з артылерыяй і абозам; інакш генерал Міларадавіч перад Масквою і ў Маскве будзе біцца да апошняга чалавека і, заміж Масквы, пакіне разваліны. | "| У заданне Акінфава таксама ўваходзіла як мага даўжэй заставацца ў лагеры непрыяцеля, каб выйграць час. Раніцай 2 (14) верасня Акінфаў з трубачом з канвою Міларадавіча пад’ехаў да непрыяцельскага перадавога ланцуга якраз у той час калі аднавілася стральба і Мюрат ужо аддаў сваёй конніцы загад атакаваць рускія пазіцыі. Палкоўнік 1-га конна-егерскага палка К. Л. Э. дэ Вільнёў, які выехаў у ланцуг па сігнале трубача, правёў Акінфава да камандзіра 2-га кавалерыйскага корпуса генерала Себасцьяні. Апошні прапанаваў сам перадаць ліст Мюрату, аднак Акінфаў заявіў, што яму даручана не толькі асабіста ўручыць ліст неапалітанскаму каралю, але і перадаць нешта яму на словах. Тады Себасцьяні усё ж распарадзіўся правесці рускіх парламенцёраў да Мюрата. Прачытаўшы запіску, Мюрат запярэчыў: *«Дарма даручаць хворых і параненых велікадушнасці французскіх войскаў; французы ў палонных непрыяцелях не бачаць ужо ворагаў»*. У адказ жа на патрабаванне Міларадавіча, ён сказаў, што наступ можа быць спынены толькі пасля адпаведнага на тое загаду самога Напалеона, пасля чаго даў указанне свайму ад’ютанту праводзіць Акінфава да французскага імператара. Аднак, калі Акінфаў з трубачом праехалі каля 200 крокаў, Мюрат нечакана распарадзіўся вярнуць расійскіх парламенцёраў і заявіў Акінфаву, што *«жадаючы захаваць Маскву»* ён прымае ўмовы Міларадавіча і будзе прасоўвацца *«так ціха»*, як дагодна рускім, але з той умовай, што б французскія войскі маглі заняць горад у той жа дзень. Апроч гэтага, падчас дыялогу Мюрат папрасіў Акінфава, як выхадца Масквы, угаварыць жыхароў горада захоўваць спакой, гарантуючы, што ім не будзе прычынена ніякай шкоды і не будзе ўзята ніякая кантрыбуцыя. Вялікая армія пачала ўваходзіць у Маскву 2 (14) верасня ў другой палове дня, па-сутнасці, ідучы па пятах расійскага войска, якое Маскву пакідала. Здаралася, што кавалерыя з французскага авангарда змешвалася з казакамі рускага ар’ергарда, пры гэтым не толькі не выяўляючы адзін да аднаго варожых адносін, але і часам дэманструючы ўзаемную павагу. Уваход французаў у Маскву ------------------------- Перад Масквою. Чаканне дэпутацыі баяраў. Напалеон на Паклоннай гары. Верашчагін (1891—1892) 2 (14) верасня 1812 года ў аўторак у 2 гадзіны дня Напалеон прыбыў на Паклонную гару, якая была на адлегласці ад Масквы (у яе межах на 1812 год) на 3 вёрсты. Там па дырэктыве неапалітанскага караля Мюрата быў пастроены ў баявы парадак авангард французскіх войскаў. Тут Напалеон цягам паўгадзіны чакаў, а потым, не ўбачыўшы з боку Масквы ніякіх дзеянняў суперніка, загадаў стрэлам з гарматы даць сігнал да далейшага руху французскіх войскаў на Маскву. Конніца і артылерыя на конях скакалі ва ўвесь апор, а пяхота бегла. Дасягнуўшы прыблізна праз чвэрць гадзіны Дарагамілаўскай заставы, Напалеон спешыўся ў Камер-Калежскага вала і пачаткаў паходжваць узад і наперад, чакаючы з Масквы дэлегацыі ці вынасу гарадскіх ключоў. Пяхота і артылерыя пад музыку стала ўваходзіць у горад. Праз хвілін дзесяць чакання да Напалеона падышоў малады чалавек у сінім шынялі і круглым капелюшы і, пагаварыўшы трохі хвілін з Напалеонам, увайшоў у заставу. На думку сведкі Ф. І. Карбялецкага, гэты малады чалавек паведаміў французскаму імператару, што расійскае войска і жыхары пакінулі горад. Гэта вестка, што пашырылася сярод французаў, спачатку выклікала ў іх неўразуменне, якое з цягам часу перарасло ў маркоту і засмучэнне. Выйшаў з раўнавагі і Напалеон. Тым часам французскія войскі сталі падзяляцца перад падыходам да Дарагамілаўскай заставы на дзве часткі і абыходзіць уздоўж Камер-Калежскага вала Маскву справа і злева, каб уступаць у горад праз іншыя заставы. Праз гадзіну, прахопячыся, Напалеон сеў на каня і заехаў у Маскву. За ім рушыла ўслед конніца, да гэтага якая не ўступала ў Маскву. Праехаўшы Дарагамілаўскую Ямскую слабаду і дасягнуўшы берага Масквы-ракі, Напалеон спыніўся. Тым часам авангард пераправіўся за Маскву-раку, пяхота і артылерыя сталі пераходзіць раку па мосце, а конніца стала перапраўляцца ўброд. Пасля пераправы праз раку войска стала разбівацца на дробныя атрады, займаючы каравулы па беразе ракі, па галоўных вуліцах і завулках горада. Уваход французаў у Маскву. Французскі лубок Вуліцы горада былі пустэльныя. Перад Напалеонам на адлегласці ста сажняў ехалі два эскадроны коннай гвардыі. Світа Напалеона была вельмі шматлікай. Кідалася ў вочы розніца паміж стракатасцю і багаццем убрання мундзіраў людзей, якія атачалі Напалеона і прастатой убрання мундзіра самога імператара. На Арбаце Напалеон убачыў толькі гаспадара аптэкі з сям’ёй і параненага французскага генерала, які знаходзіўся ў іх на пастоі. Дасягнуўшы Баравіцкай брамы Крамля, Напалеон, гледзячы на крамлёўскія сцены, сказаў з насмешкай: «*Voilà de fières murailles!*» Обер-шталмайстар Арман дэ Каленкур, які знаходзіўся пры асобе імператара, пісаў: > > > У Крамлі, гэтак жа як і ў большасці прыватных асабнякоў, усё знаходзілася на месцы: нават гадзіннік ішоў, нібы ўладальнікі заставаліся дома. Горад без жыхароў быў агорнуты змрочным маўчаннем. Цягам усяго нашага працяглага пераезду мы не сустрэлі ніводнага мясцовага жыхара; армія займала пазіцыі ў наваколлі; некаторыя корпусы былі змесцаваны ў жаўнернях. А трэцяй гадзіне гадзіны імператар сеў на каня, аб’ехаў Крэмль, быў у Выхаваўчым доме, наведаў два найважныя масты і вярнуўся ў Крэмль, дзе ён уладкаваўся ў парадных пакоях імператара Аляксандра. > > > Пасля, як пісалі сучаснікі тых падзей, бачачы нянавісць і грэбаванне да сябе з боку і рускага ўрада, і рускага народа, якія вырашылі лепш саступіць яму старажытную сваю сталіцу, чым схіліцца перад ім, Напалеон загадаў, пры дастаўленні ў Крэмль харчоў, замест коней ужываць для гэтага рускіх абодвух полаў, не разбіраючы ні стану, ні гадоў. Па ацэнцы гісторыка А. Марціна, масквічы ў цэлым, аднак, аддалі перавагу не прымаць акупацыю, а бегчы з горада. Да пачатку 1812 года, паводле даных паліцыі, у Маскве налічвалася. Падчас акупацыі, паводле яе справаздачы, у сталіцы заставалася ўсяго каля 6200 мірных жыхароў, то бок 2,3 % ад даваеннага насельніцтва горада. Па думцы У Н. Зямцова ў акупаванай Маскве заставалася больш за 10 тыс. жыхароў. Апроч гэтага, у ёй заставаліся таксама ад 10 до 15 тыс. рускіх параненых і хворых салдат. Падчас акупацыі пачасціліся выпадкі марадзёрства з боку французскага войска і мясцовага насельніцтва, перш выкліканыя жаданнем пажывіцца (у прыватнасці, слугі і прыгонныя рабавалі гаспадарскія хаты), пасля — імкненнем выжыць ва ўмовах голаду. Здараліся і забойствы вайскоўцамі грамадзянскага насельніцтва. Згвалтаванняў практычна не было, бо масквічкі, якія засталіся ў горадзе, пакутуючы ад голаду, нябытнасці жытла і пастаяннага гвалту, галоўным чынам ішлі на кантакт з вайскоўцамі дабраахвотна. Уласна французы часта разглядаліся мясцовым насельніцтвам як найменш схільная да п’янства і рабаванняў частка напалеонаўскага войску, у адрозненне ад прадстаўнікоў іншых этнасаў. На думку шэрагу масквічоў, французскае камандаванне спрабавала змагацца з парушэннямі вайсковай дысцыпліны, хоць і не атрымала поспех у гэтым. Аднак пад уплывам урадавай прапаганды, што паказвала французаў нязбожнікамі, і вестак пра апаганенне мясцовых святыняў мясцовае насельніцтва часам звала французаў «паганцамі» ці нават «басурманамі». Маскоўскі пажар --------------- Асноўны артыкул: **Маскоўскі пажар (1812)** Запалены Крэмль У момант уваходу французаў у Маскву 2 (14) верасня 1812 года ў розных месцах горада ажыццяўляліся падпалы. Французы былі ўпэўнены, што Масква падпальваецца па загадзе маскоўскага губернатара — графа Растапчына. У ноч з 3 (15) верасня на 4 (16) верасня паўстаў наймоцны вецер, які доўжыўся, не слабеючы, больш сутак. Полымя пажару ахапіла цэнтр блізу Крамля, Замаскварэчча, Салянку, агонь ахапіў амаль адначасна самыя аддаленыя адзін ад аднаго месцы горада. Пажар доўжыўся да 6 (18) верасня і знішчыў вялікую частку Масквы. До 400 гараджанаў з найнізкіх саслоўяў былі расстраляны французскім вайскова-палявым судом па падозранні ў падпалах. На Напалеона пажар вырабіў змрочнае ўражанне. Па сведчаннях , ён казаў: «*Якое жудаснае відовішча! Гэта яны самі! Столькі палацаў! Які неверагодны развязак! Што за людзі! Гэта скіфы!*» Да ночы 4 (16) верасня пажар узмацніўся гэтак, што раніцай 4 (16) верасня Напалеон быў змушаны пакінуць Крэмль, пераехаўшы ў Пятроўскі шляхавы палац. Граф Сегюр пісаў: > > > «*Мы былі аточаны цэлым морам полымя; яно пагражала ўсім брамам, што вядуць з Крамля. Першыя спробы выйсці з яго былі няўдалыя. Нарэшце знойдзена было пад гарой выйсце да Масквы-ракі. Напалеон выйшаў праз яго з Крамля са сваёй світай і старой гвардыяй. Падыдучы бліжэй да пажару, мы не развязваліся ўвайсці ў гэтыя хвалі агнявога мора. Тыя, якія паспелі трохі пазнаёміцца з горадам, не пазнавалі вуліц, што знікалі ў дыме і развалінах. Аднак жа трэба было вырашыцца, бо з кожным імгненнем пажар узмацняўся ўсё больш і больш вакол нас. Моцны жар паліў нашы вочы, але мы не маглі зачыніць іх і павінны былі пільна глядзець наперад. Задушлівае паветра, гарачы попел і полымя спіралі наша дыханне, кароткае, сухое, сціснутае, што душыцца дымам. Мы абпальвалі рукі, імкнучыся абараніць твар ад страшнага жару, і скідалі з сябе іскры, што абсыпалі і прапальвалі адзенне*». > > > Напалеон са світай праехаў па палаючым Арбаце да Масквы-ракі, далей, як пісаў акадэмік Тарле, ён рухаўся адносна бяспечным маршрутам уздоўж яе берага. Знаходжанне Напалеона ў Маскве ------------------------------ Вяртанне Напалеона ў Крэмль з Пятроўскага палаца 6 (18) верасня Напалеон вярнуўся ў Крэмль. З Масквы ён працягваў кіраваць сваёй імперыяй: падпісваў дэкрэты, указы, прызначэнні, перасоўванні, узнагароды, звальненні службоўцаў і дастойнікаў. Пасля свайго вяртання ў Крэмль французскі імператар прыняў рашэнне, пра якое ён заявіў голасна, застацца на зімовых кватэрах у Маскве, якая, як ён меркаваў у той момант, нават у яе цяперашнім стане дае яму больш прыстасаваных будынкаў, больш рэсурсаў і больш сродкаў, чым кожнае іншае месца. Ён загадаў у адпаведнасці з гэтым прывесці Крэмль і манастыры, атачальныя горад, у стан, прыдатны для абароны, а таксама загадаў вырабіць рэкагнасцыраванне наваколля Масквы, каб распрацаваць сістэму абароны ў зімовы час. Для кіравання горадам у доме канцлера Н. П. Румянцава на Марасейцы, 17 быў адкрыты орган самакіравання — Маскоўскі муніцыпалітэт. Інтэндант Лесэпс даручыў мясцоваму купцу Дзюлану падабраць яго чальцоў з ліку мяшчанства і купецтва, якое засталося ў горадзе. Цягам 30 дзён сваёй чыннасці муніцыпалітэт з 25 чалавек займаўся пошукам харчу ў наваколлі горада, дапамогай немаетным, выратаваннем запаленых храмаў. Паколькі чальцы муніцыпалітэта працавалі ў ім прымусова, пасля сыходу Напалеона з горада амаль ніхто з іх не панёс кары за калабарацыянізм. Расстрэл падпальнікаў Масквы французамі. Верашчагін (1898) Для забеспячэння парадку ў горадзе 12 кастрычніка 1812 года французы стварылі муніцыпальную паліцыю — фр.: police génèral. Сам Напалеон амаль кожны дзень аб’язджаў розныя раёны горада і наведваў атачальныя яго манастыры. У тым ліку Напалеон наведаў Выхаваўчы дом і гутарыў з яго начальнікам генерал-маёрам Туталміным. На просьбу Туталміна аб дазволе напісаць рапарт аб стане выхаванцаў імператрыцы Марыі Напалеон не толькі дазволіў, але раптам нечакана дадаў: «*Я прашу Вас пры гэтым напісаць імператару Аляксандру, якога я шаную па-ранейшаму, што я хачу міру*». У той жа дзень, 18 верасня, Напалеон загадаў прапусціць праз французскія вартаўнічыя пасты службоўца Выхаваўчага дома, з якім Туталмін паслаў свой рапарт у Санкт-Пецярбург. Усяго Напалеон зрабіў тры спробы давесці да цара пра свае міралюбныя намеры, але гэтак і не атрымаў на іх адказу. У прыватнасці ён паспрабаваў перадаць такую прапанову праз багатага рускага абшарніка Івана Якаўлева — бацьку Аляксандра Герцэна, які быў змушаны застацца ў Маскве з малагадовым сынам і яго маткай падчас займання Масквы Напалеонам. Апошнюю спробу Напалеон распачаў 4 кастрычніка, калі ён паслаў у лагер Кутузава (ля Таруціна) маркіза Лорыстана, былога амбасадара у Расіі перад самай вайной. Некаторыя савецкія гісторыкі (напрыклад, Я. Тарле) меркавалі, што ў якасці апошняга сродку ўплыву на рускага цара Напалеон меў планы вызвалення ад прыгоннай залежнасці сялян, чаго больш за ўсё асцерагалася рускае дваранства; акупацыя і сама па сабе выклікала некаторы падрыў устоянай сацыяльнай структуры (вядомы выпадкі, калі прыгонныя заяўлялі сваім абшарнікам, якія асабліва збіраліся бегчы, што больш не лічаць сябе злучанымі абавязаннямі ў адносінах да іх). Блюзнерства ----------- Стайня ва Успенскім саборы Падчас знаходжання ў Маскве французы асабліва не цырымоніліся з рускімі святынямі, у шэрагу храмаў былі ўладкаваны стайні. Калі аконнымі рамамі палілі печкі, пад столлю будынкаў звілі гнёзды птушкі. У некаторых цэрквах былі ўладкаваны плавільныя горны для пераплаўлення залатога і срэбнага начыння. Пасля вяртання расійцаў Успенскі сабор Маскоўскага Крамля давялося апячатаць, каб натоўп не бачыў учыненага ўсярэдзіне бясчынства: > > Я быў ахоплены жахам, знойдучы гэты шанаваны храм пастаўленым дагары нагамі нязбожнасцю распушчанай салдатчыны, які пашкадавала нават полымя, і пераканаўся, што стан, у якім ён знаходзіўся, трэба было схаваць ад позіркаў народа. Мошчы святых былі знявечаны, іх магільні напоўнены брудам; упрыгожанні з магільняў сарваны. Абразы, што ўпрыгожвалі царкву, былі папэцканы і парасколваны.— А. Х. Бенкендорф > > Іншы мемуарыст адзначае, што чуткі пра блюзнерскія дзеянні французаў у дачыненні праваслаўных святыняў былі перабольшаны пагалоскай, бо «вялікая частка сабораў, манастыроў і цэркваў былі пераўтвораны ў гвардзейскія жаўнерні» і «апроч гвардыі ніхто не мог увайсці пры Напалеоне ў Крэмль». Найболей шанаваныя святыні атрымалася схаваць перад пакіданнем горада: «У Чудавым манастыры не заставалася ракі св. Аляксея, яна была вынесена і схавана расійскай набожнасцю, гэтак жа як моцы св. царэвіча Дзімітрыя, і я знайшоў у магільні яго толькі адну бавоўну». А. А. Шахаўскі прыводзіць адзіны выпадак наўмыснай абразы пачуццяў праваслаўных вернікаў: «у алтар Казанскага сабора усцягнуты быў мёртвы конь і пакладзены на месца выкінутага пасада». Пакіданне Напалеонам Масквы --------------------------- Кватэра маршала Даву у Чудавам манастыры 6 (18) кастрычніка 1812 года Напалеону стала зразумела бесперспектыўнасць заключэння мірных пагадненняў з Расіяй і немагчымасць забеспячэння харчам раскватараваных у Маскве і наваколлі французскіх войскаў, з прычыны актыўнага супраціву спробам наладзіць забеспячэнне французскага войска як з боку расійскай арміі, гэтак і з боку грамадзянскага насельніцтва. Пасля гэтага Напалеон прыняў рашэнне пакінуць Маскву. Да прыняцця такога рашэння французскага імператара таксама падпіхнула рэзкае пагаршэлае надвор’е з раннімі замаразкамі. Прычыны, па якіх Напалеон адмовіўся ад сваіх выточных планаў правесці зіму ў Маскве, выклікаюць спрэчкі сярод гісторыкаў. Апроч праблем з фуражоўкамі і цёплым адзеннем, турботу імператара выклікалі марадзёрства і п’янства войска, яго агульны разлад пры адсутнасці рэальных баявых перспектыў. У такім стане ён не мог весці вайскоўцаў на сталіцу імперыі — Санкт-Пецярбург. 18 кастрычніка адбылося сутыкненне часткі арміі Кутузава з часткамі французскага войска, якімі камандаваў Мюрат, якія стаялі ў назіральнай пазіцыі на рацэ Чарнішне перад Таруціным, дзе знаходзілася стаўка Кутузава. Напад быў ажыццёўлены генералам Бенігсенам насуперак волі Кутузава. Гэтае сутыкненне завярнулася ў бітву, што атрымала пазней назву Таруцінскі бой, і скончылася тым, што Мюрат быў адкінуты за сяло Спас-Купля. Гэты эпізод паказаў Напалеону, што Кутузаў пасля Барадзіна ўзмацніўся, і можна было чакаць далейшых ініцыятыў расійскай арміі. Напалеон пакідае Крэмль Напалеон аддаў загад маршалу Марцье, прызначанаму ім маскоўскім генерал-губернатарам, перад канчатковым сыходам з Масквы падпаліць крамы з віном, жаўнерні і ўсе публічныя будынкі ў горадзе, за выняткам Выхаваўчага дома, падпаліць крамлёўскі палац і пакласці порах пад крамлёўскія сцены. Выбух Крамля павінны быў рушыць услед за выхадам апошніх французскіх войскаў з горада. 19 кастрычніка на загад Напалеона армія з Масквы рушыла па Старой Калужскай дарозе. У Маскве заставаўся толькі корпус маршала Марцье. Спачатку Напалеон меў намер напасці на расійскую армію і, разграміўшы яе, трапіць у неспустошаныя вайной раёны краіны, каб забяспечыць харчам і фуражом сваё войска. Першы свой прыпынак нанач Напалеон зрабіў у сяле Троіцк на беразе ракі Дзясны. Тут цягам некалькіх дзён знаходзілася яго галоўная кватэра. Знаходзячыся тут, ён адмовіўся ад свайго выточнага плана — напасці на Кутузава, бо ў гэтым выпадку яму трэба было вытрымаць бітву, падобную Барадзінскай, з яшчэ больш невыразнымі перспектывамі на перамогу, чым у Барадзіно. Але нават калі б новая бітва і скончылася для Напалеона перамогай, яна ўжо не магла змяніць галоўнага: пакідання ім Масквы. Напалеон прадбачыў уражанне, якое зробіць у Еўропе яго сыход з Масквы, і баяўся гэтага ўражання. Напалеон вырашыў павярнуць са Старой Калужскай дарогі направа, абысці месцаванне расійскай арміі, выйсці на Бараўскую дарогу, прайсці некранутымі вайной месцамі па Калужскай губерні на паўднёвы захад, рухаючыся да Смаленска. Ён меў намер, спакойна дойдучы праз Малаяраславец і Калугу да Смаленска, перазімаваць ці ў Смаленску, ці ў Вільні, і надалей працягнуць вайну з Расіяй. Падрыў Крамля ------------- Пры падрыве званіцы Іван Вялікі ад яе адваліліся ўсе найпознія прыбудовы «Я пакінуў Маскву, загадаўшы падарваць Крэмль», — пісаў 10 кастрычніка Напалеон жонцы. Напярэдадні ўвечар ён паслаў са сваёй галоўнай кватэры ў сяле Троіцк маршалу Марцье загад канчаткова пакінуць Маскву і неадкладна далучыцца са сваім корпусам да арміі, а перад выступам падарваць Крэмль. Гэты загад быў выкананы толькі часткова, бо ў мітусні раптоўнага выступу ў Марцье не хапіла часу як след заняцца гэтай справай. Дашчэнту была знішчана толькі Вадаўзводная вежа, моцна пацярпелі вежы Мікольская, 1-я Безназоўная і Пятроўская, таксама крамлёўская сцяна і частка арсенала. Ад выбуху абгарэла Гранавітая палата. Як не без падкалупства адзначалі сучаснікі, пры спробе падарваць самы высокі будынак Масквы, званіцу Іван Вялікі, сама яна засталася цэлай, у адрозненне ад найпозніх прыбудоў: > > Велізарная прыбудова да Івана Вялікага, адарваная выбухам, абрынулася поплеч яго і на яго падножжа, а ён стаяў гэтак жа велічна, як толькі што збудаваны Барысам Гадуновым для прахарчавання працаўнікоў у галодны час, быццам насміхаючыся з бясплоднаю лютасцю барбарства XIX стагоддзя. Вяртанне рускіх --------------- Рабаванне пакінутай жыхарамі Масквы Пасля пакідання Масквы французамі першым у горад уступіў кавалерыйскі авангард расійскай арміі пад камандаваннем А. Х. Бенкендорфа (чый начальнік Вінцынгеродэ да таго часу быў запалонены маршалам Марцье). Бенкендорф 14 (26) кастрычніка пісаў М. С. Варанцову: > > > Мы ўступілі ў Маскву вечарам 11-га чысла. Горад быў аддадзены на раскраданне сялянам, якіх сцяклося вялікае мноства, і ўсе п’яныя; казакі і іх старшыны давяршалі разгром. Увойдучы ў горад з гусарамі і лейб-казакамі, я злічыў абавязкам неадкладна прыняць на сябе начальства над паліцэйскімі часткамі няшчаснай сталіцы: людзі забівалі адзін аднаго на вуліцах, падпальвалі хаты. Нарэшце ўсё аціхла, і агонь патушаны. Мне давялося вытрымаць некалькі сапраўдных бітваў. > > > Пра тое, што расійскае войска знайшло ў горадзе натоўпы сялян, якія займаліся п’янствам, рабаваннем і вандалізмам, паведамляюць і іншыя мемуарысты. Вось, да прыкладу, сведчанне А. А. Шахаўскога: > > > Падмаскоўныя сяляне, вядома, самыя паквольныя і цямлівыя, але затое самыя распусныя і карысталюбныя ва ўсёй Расіі, запэўнячыся ў выхадзе непрыяцеля з Масквы і спадзяючыся на мітусню нашага ўступу, прыехалі на вазах, каб захапіць недарабаванае, але гр. Бенкендорф разлічыў інакш і загадаў узваліць на іх возы целы і падліну і вывесці за горад, на зручныя для пахаванняў ці вынішчэння месцы, чым пазбавіў Маскву ад заразы, жыхароў яе ад сялянскага рабавання, а сялян ад граху. > > > Маскоўскі обер-паліцмайстар Івашкін у данясенні Растапчыну ад 16 кастрычніка ацаняе колькасць вывезеных з вуліц Масквы трупаў у 11 959, конскіх — у 12 546. Па вяртанні ў горад Растапчын распарадзіўся не рабіць маёмаснага перадзелу і пакінуць нарабаванае дабро тым, у чые рукі яно трапіла, абмежаваўшыся кампенсацыямі пацярпелым. Даведаўшыся пра гэту дырэктыву, народ кінуўся на нядзельны рынак ля Сухаравай вежы: «У першую ж нядзелю горы нарабаванай маёмасці загацілі велізарную плошчу, і лінула Масква на нязнаны рынак!» (Гіляроўскі). У імператарскім маніфесце ад 30 жніўня 1814 года была абвешчана амністыя за большасць злачынстваў, здзейсненых падчас напалеонаўскага ўварвання. Гл. таксама ----------- * Вайна і мір — раман утрымвае карціны акупаванай французамі Масквы * Напалеон у Расіі (Верашчагін) — цыкл карцін, што паказваюць у тым ліку і знаходжанне французаў у Маскве Зноскі ------ 1. ↑ *Chuquet A.* Lettres de 1812 (фр.). — P.: Éd. Honoré Champion, 1911. — Sér. 1. — P. 31. *Арыгінальны тэкст* (фр.)   *«Les blessés restés à Moscou sont recommandés à l'humanité des troupes françaises».* 2. 1 2 3 Папоў 2009, с. 634—635. 3. 1 2 3 4 Зямцоў 2010, с. 7—8. 4. ↑ *Cerrini di Monte Varchi C. F.* Die Feldzüge der Sachsen, in den Jahren 1812 und 1813 (ням.). — Dresden: Arnold, 1821. — S. 388. 5. ↑ 1812 год у дзённіках, запісках і ўспамінах сучаснікаў: Матэрыялы Вайскова-навуковага архіва Галоўнага штаба / Склад. У. І. Харкевіч. — Вільня: Тип. Штаба Вілен. вайск. окр. 1900. — С. 206—208. 6. ↑ Зямцоў 2015, с. 233. 7. ↑ Зямцоў 2016, с. 224. 8. ↑ Сын отечества, историческій и политическій журналъ. Часть седьмая. Санктпетербургъ, въ типографіи Ф. Дрехслера, 1813. З. 109. 9. 1 2 Напалеон у Маскве — шпацыры па Маскве Архівавана 8 верасня 2018.. 10. ↑ Напалеон у Расіі вачамі рускіх. М.: Захараў, 2004. З. 161. 11. ↑ Martin 2002, p. 473. 12. ↑ Зямцоў 2015, с. 244. 13. ↑ Зямцоў 2018, с. 78—79. 14. 1 2 3 4 Martin 2002. 15. ↑ Зямцоў У. Н. Напалеон і пажар Масквы 16. ↑ Пажар у Маскве 17. 1 2 С. А. Цеплякоў «Масква ў 1812 годзе» 18. ↑ Бенкендорф А. Х. Запіскі 19. 1 2 3 4 5 Шахаўскі А. А. Першыя дні ў спаленай Маскве. Верасень і кастрычнік 1812 г. Па запісках кн. А. А. Шахаўскога // Пажар Масквы. Па ўспамінах і запісках сучаснікаў: Ч. 2. — Масква: Адукацыя, 1911. З. 95, 99. 20. ↑ Бенкендорф А. Х. Запіскі 21. ↑ С. В. Бахрушын. Масква ў 1812 годзе. Выд. Императорскаго общества исторіи и древностей россійских при Московском университетѣ, 1913. С. 26. Літаратура ---------- * *Земцов В. Н.* 1812 год. Пожар Москвы (руск.). — М.: Книга, 2010. — 138 с. — (200-летие Отечественной войны 1812 г.). — ISBN 978-5-91899-013-1. * *Земцов В. Н.* Москва при Наполеоне: социальный опыт кросскультурного диалога(руск.) // *Quaestio Rossica*. — Екатеринбург: УрФУ им. Б. Н. Ельцина, 2016. — Т. 4. — № 3. — С. 217—234. — ISSN 2311-911X. * *Земцов В. Н.* Наполеон в Москве (руск.). — М.: Медиа-книга, 2014. — 323 с. — (200-летие Отечественной войны 1812 г.). — ISBN 978-5-91899-071-1. * *Земцов В. Н.* Наполеон в России: социокультурная история войны и оккупации (руск.). — М.: РОССПЭН, 2018. — 431 с. — (Эпоха 1812 года). — ISBN 978-5-8243-2221-7. * *Земцов В. Н.* Судьба русских раненых, оставленных в Москве в 1812 г. // Бородино и освободительные походы русской армии 1813—1814 годов: Материалы Международной научной конференции (руск.) / Сост. А. В. Горбунов. — Министерство культуры РФ. — Бородино: Бородинский военно-исторический музей-заповедник, 2015. — С. 225—250. — ISBN 978-5-904363-13-0. * *Попов А. Н.* Французы в Москве в 1812 году // Отечественная война 1812 года (руск.) / сост. предисл. примеч. С. А. Никитина. — М.: Минувшее, 2009. — Т. 2: Нашествие Наполеона на Россию. — С. 625—807. — (Русская историческая библиотека). — ISBN 978-5-902073-70-3. * *Martin A. M.* The Response of the Population of Moscow to the Napoleonic Occupation of 1812 // The Military and Society in Russia: 1450—1917 (англ.) / Ed. by E. Lohr, M. Poe. — 2nd ed. — Leiden—Boston—Köln: Brill, 2002. — С. 469—489. — 550 с. — (History of Warfare, ISSN 1385-7827, Vol. 14). — ISBN 978-90-04-12273-4.

**Валянціна Сямёнаўна Вачынская** (12 студзеня 1922, в. Бацюты, зараз Падляскае ваяводства — 16 лютага 1985) — Герой Сацыялістычнай Працы (1972). З 1949 года ў калгасе «Расія» Гродзенскага раёна: палявод, з 1957 года загадчыца вытворчым участкам, з 1976 года брыгадзір паляводчай брыгады вучэбна-вопытнай гаспадаркі «Прынёманскі» Гродзенскага сельскагаспадарчага інстытута. Званне Героя прысвоена за поспехі ў павелічэнні вытворчасці і продажу дзяржаве прадуктаў земляробства. Дэпутат Вярхоўнага Савета БССР у 1963-1971 гадах. Узнагароды ---------- Узнагароджана двума ордэнамі Леніна (1960, 1972), ордэнам «Знак Пашаны» (1957). Памяць ------ Імем В. С. Вачынскай названая вуліца ў вёсцы Путрышкі Гродзенскага раёна. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Вачинская Валентина Семёновна // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 106. — 737 с. 2. 1 2 Валянціна Сямёнаўна Вачынская на сайце «Героі краіны» Спасылкі -------- * Валянціна Сямёнаўна Вачынская на сайце «Героі краіны»

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Карпечанка. **Міхаіл Аляксеевіч Карпе́чанка** (14 лістапада 1959, в. Болін — 12 красавіка 2021, Бялынічы) — беларускі пісьменнік, журналіст, краязнавец. Біяграфія --------- Скончыў у 1975 годзе Наваельненскую сярэднюю школу, у 1978 годзе Барысаўскае ПТВ № 62 будаўнікоў, у 1985 годзе філфак БДУ. У 1999 годзе праходзіў стажыроўку ў Еўрапейскім інстытуце журналістыкі ў Лінчэпінгу (Швецыя). Працаваў на новабудоўлях гарадоў Маладзечна і Мінска, карэспандэнтам рэдакцыі Чэрыкаўскай раённай газеты. Сябра Саюза журналістаў Беларусі. Старшыня рады грамадскага аб’яднання «Бялыніцкае краязнаўчае таварыства». Жыў у Бялынічах. Памёр 14 красавіка 2021 года. Творчасць --------- У друку выступае з 1980 г. Першыя творы змясціў на старонках Краснапольскай раённай газеты «Чырвоны сцяг», у газетах «Беларускі універсітэт», «Чырвоая змена», часопісах «Маладосць», «Падарожнік», і іншых перыядычных выданнях Беларусі. Зараз працуе намеснікам рэдактара бялыніцкай райгазеты «Зара над Друццю». Аўтар п’ес: «Канвеер» (пастаўлена ў 1995 г.; тэатральная студыя «Валянцін» Магілёўскага гарадскога цэнтру адпачынку і вольнага часу; рэжысёр Валянцін Ермаловіч), «Першы пацалунак» (1998, там жа), «На парозе блакітнай вясны» (1998, там жа), «…І ёй захацелася жыць…» (1998, там жа), «Дачка волі» (2001, там жа), «Дождж для дваіх» і іншых; прыпавесці «Перуноў Дуб з Крывяліцкага бору», апавяданняў і нарысаў, гумарэсак, прыкладам, «Апошні стрэл Забалоцкага», «Дэзерцір», «Круг маны», «Па той бок Балтыкі», «Аб чым шуміць кавыль — трава?…», «На скрыжаванні болю і надзеі», іншых публіцыстычных, краязнаўчых артыкулаў. Выдаў зборнік п’ес «Дачка волі» ("Бібліятэчка часопіса «Маладосць», 2001), краязнаўчых нарысаў «Галоўчын» («Пейто», Мн. 2001), кнігу «Вочы гісторыі» (Магілёў, 2002), з’яўляецца складальнікам і рэдактарам кнігі «Гукі мінуўшчыны», адным з аўтараў паэтычнага зборніка сяброў літаратурнага аб’яднання «Узлёт» Белдзяржуніверсітэта «Вусны» («Юнацтва», Мн. 1986). Падрыхтаваў да друку кнігу нарысаў «На скрыжаванні болю і надзеі». Узнагароды ---------- Лаўрэат спецыяльнай прэміі Бялыніцкага райвыканкама імя В. К. Бялыніцкага-Бірулі, прэміі Магілеўскага аблвыканкама «Чалавек года-2010», узнагароджаны ганаровым знакам «Выдатнік друку Беларусі». Бібліяграфія ------------ * Карпечанка М. Дачка волі. — Мінск: Маладосць. — 2001 * Лабаноўскі Л. Непераможная Рагнеда // Чырвоны сцяг. — 2002. — 20 сак. — С. 3. * Карпечанка, М. Кінасцэнарыст Оскар Курганаў: [аб вядомым журналісце і пісьменніку, які нарадзіўся ў 1907 годзе ў Бялынічах] / Міхась Карпечанка // Зара над Друццю. — 2013. — 6 ліпеня. — С. 3. * Лабаноўскі Л. Землякі: гісторыя Краснапольшчыны ў асобах. — Мазыр, 2004. — С. 246—251. * Шаладонаў, І. У засені шчырага слова: [агляд аповесці «Дэзерцір» М. Карпечанкі] / Ігар Шаладонаў // Полымя. — 2013. — № 10. — С. 136—147. ### Творы * Карпечанка, М. Дэзерцір: [аповесць] / Міхась Карпечанка // Маладосць. — 2012. — № 2. — С. 36—69. * Карпечанка, М. Святая прастата: [урывак з апавядання] / Міхась Карпечанка // Зара над Друццю. — 2013. — 24 красав. — С. 6. * Карпечанка, М. На трэцім годзе бяды: [урывак з апавядання] / Міхась Карпечанка // Зара над Друццю. — 2013. — 22 мая. — С. 6. * Карпечанка, М. Нярускі: [апавяданне] / Міхась Карпечанка // Маладосць. — 2013. — № 6. — С. 41—51. * Міхась Карпечанка: [успаміны] // Скрозь «Маладосць»: Не самая сумная кніжка пра грошы, чорны шакалад, пісьменнікаў і літаратуру / уклад. Святлана Дзянісава. — Мінск: Выдавецкі дом «Звязда», 2013.- С.127-129. Зноскі ------ 1. ↑ Ад каранавіруса памёр пісьменнік з Бялынічаў Міхаіл Карпечанка Спасылкі -------- * Карпечанка Міхаіл Аляксеевіч (1959)

**Хаало** (в’етн.: Hỏa Lò, Вогненная печ) — былая турма, а цяпер музей і турыстычны аб’ект у Ханоі (В’етнам). Пабудавана французскімі каланіяльнымі ўладамі ў 1896 годзе для ўтрымання в’етнамскіх палітвязняў — праціўнікаў каланіялізму. Першапачатковая французскае назва турмы была **Maison Centrale**. Падчас вайны ў В’етнаме Хаало выкарыстоўвалася паўночнав’етнамскімі ўладамі для ўтрымання палонных амерыканскіх пілотаў, якія далі ёй мянушку **«Ханой Хілтан»** (англ.: Hanoi Hilton). Самым вядомым былым зняволеным турмы з’яўляўся будучы амерыканскі палітык Джон Макейн. Гісторыя -------- Турма «Maison Centrale» была пабудавана французскімі каланіяльнымі ўладамі ў 1896 годзе. Была прызначана для ўтрымання каля 450 палітычных зняволеных — праціўнікаў французскага каланіяльнага рэжыму ў Індакітаі. У 1954 годхе, пасля заканчэння Першай Індакітайскай вайны, сыходу французаў з Індакітая і стварэнні двух незалежных в’етнамскіх дзяржаў, турма перайшла пад кантроль Дэмакратычная Рэспубліка В’етнам. Яна была названая «Хаало» па назве вуліцы, на якой размяшчалася. У жніўні 1964 года авіяцыя ЗША здзейсніла першы налёт на Дэмакратычную Рэспубліку В’етнам. Было збіта два самалёты і ўзяты ў палон малодшы лейтэнант Эверэт Альварэс, які і стаў першым амерыканцам у Хаало. Пасля пачатку рэгулярных бамбардзіровак у 1965 годзе ў турму пачалі прыбываць іншыя лётчыкі. Паколькі ЗША і Паўночны В’етнам фармальна не знаходзіліся ў стане вайны, паўночнав’етнамскія ўлады аддавалі перавагу называць палонных амерыканцаў злачынцамі і спачатку ўтрымлівалі іх у турме для крымінальнікаў замест спецыяльнага лагера ваеннапалонных. Пазней амерыканцаў сталі размяркоўваць па іншых турмах і лагерах у розных раёнах краіны, але некаторая частка заўсёды ўтрымлівалася ў Хаало. Найбольш вядомымі вязнямі турмы былі Дуглас Пітэрсан (у 1997 стаў першым амерыканскім паслом у В’етнаме пасля аднаўлення дыпламатычных адносін паміж дзвюма краінамі), Джэймс Стокдэйл, Робі Рыснер, Джон Макейн. З-за цяжкіх умоў утрымання амерыканскія лётчыкі далі Хаало іранічную мянушку «Ханой Хілтан», па аналогіі з вядомымі гатэлямі сеткі Hilton Hotels. У 1972 годзе турму наведала вядомая актрыса і актывістка антываеннага руху Джэйн Фонда, якая пасля заявіла, што палонныя амерыканцы ўтрымліваюцца ў добрых умовах. Асноўны артыкул: **Катаванні амерыканскіх ваеннапалонных у Паўночным В’етнаме** У гэты ж час зафіксаваны шэраг правапарушэнняў з боку наглядчыкаў і катаванняў амерыканскіх палонных. У 1990-я гады турма была амаль поўнасцю знесена. На яе тэрыторыі было пабудавана некалькі камерцыйных будынкаў, уключаючы 25-павярховы жылы дом. Захаваўся толькі вартавы будынак, які знаходзіўся ля ўваходу. Тут размешчаны музей гісторыі Хаало. У 1999 годзе ў Ханоі была адкрыта пяцізоркавая гасцініца сеткі «Хілтан», якая атрымала назву «Ханой Хілтан Опера». Адлюстраванне ў культуры ------------------------ * «Любячы і ваюючы» (1987) — амерыканскі мастацкі фільм па кнізе былога зняволенага турмы Хаало Джэймса Стокдэйла. * «Ханой Хілтан» (1987) — амерыканскі мастацкі фільм, зняты па ўспамінах былых зняволеных турмы Хаало. Галерэя ------- * Палітычныя зняволеныя — в’етнамскія паўстанцы ў Maison Centrale. Рэканструкцыя.Палітычныя зняволеныя — в’етнамскія паўстанцы ў Maison Centrale. Рэканструкцыя. * Турма Хаало, 1973 год.Турма Хаало, 1973 год. * Турыстычная група былых ваеннапалонных ля ўваходу ў музей, 2007 год.Турыстычная група былых ваеннапалонных ля ўваходу ў музей, 2007 год. Гл. таксама ----------- * Бангкванг Зноскі ------ 1. 1 2 Maison Centrale — 1000 Years Thang Long (VietNamPlus) **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 16 ліпеня 2013. Праверана 12 ліпеня 2013. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Ханой Хілтан** * Hanoi Hilton (англ.) | ⛭Вайна ў В’етнаме | | --- | | Падзеі | | | | | --- | --- | | 1955—1965 | Апбак • Танкінскі заліў • Танкінская рэзалюцыя • «Пранізлівая страла» • Гатэль Brinks • Біньзя • «Палаючае дзіда» | | 1965—1973 | «Дугавая лямпа» • «Грымоты» • «Зорнае святло» • Я-Дранг • Лангтан • «Этлбара» • «Бола» • «Сідар-Фолс» • «Джанкшэн-Сіці» • «Папай» • База «Голд» • Вышыні • Кантхіен • Дакто • База «Бёрт» • Кхешань • Тэт (1) • Кхамдык • Міні-Тэт • Анбаа • Хюэ • Тэт (2) • «Меню» • Вышыня «Гамбургер» • Камбоджа • «Lam Son 719» • База «Мэры-Эн» • Вялікдзень • «Кішэнныя грошы» • «Індывідуальны кравец» • «Паўабаронца» • «Паўабаронца II» • Парыжскае пагадненне | | 1973—1975 | «Вяртанне дадому» • Вясна • «Дзіцячы пад’ёмнік» • Таншанят • «Парывісты вецер» • Сайгон | | | Бакі | Злучаныя Штаты Амерыкі Узброеныя Сілы ЗША (MACV • MACV-SOG • Tiger Force • Праект 100 000) • Сцяг Паўднёвага В'етнама Узброеныя сілы Рэспублікі В’етнам • Паўднёвая Карэя Паўднёвакарэйскі кантынгент • Сцяг Камбоджы Свабодныя кхмеры • Сцяг В'етнама В’етнамская народная армія (ЦУПВ) • Сцяг В'етконга В’етконг (ЧРУРПВ) • Сцяг СССР Савецкі кантынгент • Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка Паўночнакарэйскія лётчыкі • Сцяг Кампучыі (1975-1979) Чырвоныя кхмеры • Сцяг Лаоса Патэт Лаа • АФВПН | | Тактыка і стратэгія | Партызанская вайна • Праграма «Фенікс» • Экалагічная вайна (Блю • Оранж • Грын • Пінк • Пурпур • Уайт) • Знайсці і знішчыць • Дывановыя бамбардзіроўкі • В’етнамізацыя | | Ваенныя злачынствы | Аперацыя «Работнік ранча» • Інцыдэнт на вышыні 192 • Масавае забойства ў Біньхоа • Масавае забойства ў Дакшон • Масавае забойства ў Хюэ • ✰ ✰ Масавае забойства ў Сангмі • Масавае забойства ў Хамі • Катаванні амерыканскіх ваеннапалонных у Паўночным В’етнаме • Праблема пакінутых амерыканскіх ваеннапалонных у В’етнаме • Палёты смерці • Лай Дайхан | | Лакацыі | Сцежка Ха Шы Міна • Пашча Дракона • Ваенная зона C • Ваенная зона D • Кандаа • Ханой Хілтан • Тунэлі Куці • Жалезны трохвугольнік • Дэмілітарызаваная зона • Лінія Макнамары | | Транспартныя здарэнні | Катастрофа C-130 у Кхамдыку • Катастрофа Convair 880 пад Плейку • Катастрофа C-5 пад Таншанятам • Інцыдэнт з «Маягуэс» | | Гл. таксама | Людскія страты • Амерыканскія ваеннапалонныя • Палкоўнік Тун • Грамадзянская вайна ў Лаосе • Грамадзянская вайна ў Камбоджы • Знішчыць горад, каб выратаваць яго |

**Вайна за незалежнасць Эрытрэі** — узброены канфлікт паміж Эфіопіяй і паўстанцкімі групоўкамі Эрытрэі. Сітуацыя -------- У пачатку 1950-х гадоў па рашэнні Генасамблеі ААН былая італьянская калонія Эрытрэя была ўключана на федэратыўных пачатках у склад Эфіопскай імперыі. У 1962 годзе федэрацыя скасавана. Ва ўмовах панавання народа амхара пачалася цэнтралізацыя. Мелі месца прыгнёт іншых этнічных груп і насаджэнне амхарскай мовы. Нават пераход улады ад манархіі да марксісцка-ленінскай групоўцы афіцэраў «Дэрг» у 1974 годзе нічога не змяніў: прадстаўнікі амхара захавалі сваё вяршэнства. У 1991 годзе, пасля шматгадовай грамадзянскай вайны, краінай пачала кіраваць кааліцыя «Рэвалюцыйна-дэмакратычны фронт эфіопскіх народаў». У аснове сепаратызму ў Эрытрэі ляжалі мінулае краіны, яе больш высокі ўзровень развіцця ў параўнанні з большасцю іншых правінцый імперыі, традыцыі палітычнай барацьбы, набытыя ў ходзе пасляваенны час, этнаканфесійная дыскрымінацыя насельніцтва ў часы валадарання Хайле Селасіе I, грэбаванне з боку імператарскай адміністрацыі духоўнымі і матэрыяльнымі каштоўнасцямі народаў краю, нежаданне эрытрэйскай эліт дзяліцца сваімі даходамі, традыцыйнае феадальнае непадпарадкаванне вярхоўнай улады імператара, псіхалагічныя фактары (напрыклад, пачуццё перавагі часткі жыхароў Эрытрэі над астатнімі народамі імперыі), сацыяльна-палітычныя праблемы (забарона выдання многіх газет і часопісаў, роспуск з сярэдзіны 50-х гадоў прафсаюзаў, партый і іншых грамадскіх арганізацый, нявырашанасць аграрнага пытання), рост этнапалітычнай свядомасці асобных народаў правінцыі і іншае. Шырокае абурэнне ў Эрытрэі выклікала палітыка Хайле Селасіе, накіраваная на згортванне дзейнасці аўтаномных інстытутаў (мясцовага ўрада і Асамблеі) і іх ліквідацыя, а таксама скасаванне свабод і законаў, уключаючы эрытрэйскай Канстытуцыі, уведзеных яшчэ да ўз’яднання Эрытрэі і Эфіопіі. Штуршком для вайны паслужыла скасаванне аўтаномнага статусу Эрытрэі і поўная яе інтэграцыя ў рамках Эфіопскай імперыі на правах звычайнай правінцыі. Паўстанцкі рух -------------- У 1961 годзе супраць цэнтральнага ўрада пачаў баявыя дзеянні Фронт вызвалення Эрытрэі (ФВЭ), маючы вельмі слабую ваенную арганізацыю, але да 1965 года яна была значна ўмацавана. Структурна ўзброеныя фарміраванні дзяліліся на чатыры зоны адказнасці. Аднак, па сутнасці, яны складаліся з амаль не падпарадкоўваемых цэнтральным камандам аўтаномных партызанскіх атрадаў. Іх камандзіры дзейнічалі ў інтарэсах пэўных этнічных груп. Таксама востра стаяла праблема ўзаемаадносін мусульман і хрысціян. Для недапушчэння міжканфесійных канфліктаў спецыяльна для апошніх была створана пятая аператыўная зона, якая ўключала правінцыю Хамасен разам са сталіцай Асмэрай. Гэта прынцыпова змяніла сітуацыю. Калі раней канфлікт разглядаўся як традыцыйная для гэтага рэгіёна вайна з мусульманскімі паўстанцамі, і для барацьбы з імі прыцягваліся паўвайсковыя часці і паліцыя, то зараз пад сумнеў ставілася «хрысціянскае адзінства» Эрытрэі і Эфіопіі. У 1967 годзе для барацьбы з баевікамі была прыцягнута цэлая армейская дывізія. Супраціў партызан апынуўся слабым і дрэнна скаардынаваным. Паражэнні з аднаго боку прывялі да цэнтралізацыі камандавання, з другога, выклікалі раскол ФВЭ. У наступным пачнецца жорсткая міжфракцыйная вайна. Яе вынікам стала з’яўленне Народнага Фронту вызвалення Эрытрэі (НФВЭ), які абвясціў сябе марксісцка-ленінскай арганізацыяй. Да 1965 года нелегальна дзейнічаў яшчэ Эрытрэйскі вызваленчы рух (ЭВД) — арганізацыя, створаная ў 1958 годзе. Групоўка ставіла перад сабой мэту дамагчыся паўторнага разгляду ў ААН эрытрэйскага пытання, але яна была знішчана ФВЭ. Крызісная сітуацыя ў Эрытрэі аказала прыкметны ўплыў на ўсе бакі жыццядзейнасці эфіопскай дзяржавы. Вайна спрыяла росту сепаратысцкіх настрояў сярод насельніцтва іншых раёнаў імперыі, незадаволенасці ў 2-й дывізіі эфіопскай арміі, раскватараванай у зоне баявых дзеянняў, значнага пагаршэння эканамічнага становішча краіны і паслаблення дзяржаўных фінансаў. Эрытрэйская праблема прыкметна ўплывала на ўзаемаадносіны Эфіопіі са многімі афрыканскімі і азіяцкімі краінамі. Шэраг з іх аказваў матэрыяльную і маральную дапамогу баевікам. Падзеі ў Эрытрэі выявілі глыбокі крызіс абсалютысцка-манархічнага ўрада і падрывалі яго асновы. У маі 1976 года была апублікавана праграма палітачнага ўрэгулявання ў Эрытрэі на аснове аўтаноміі, але ў рамках адзінай дзяржавы, што не задавальняла сепаратыстаў. Яны паспрабавалі выкарыстаць выкліканае падзеннем манархіі аслабленне праціўніка і рушылі свае атрады да Асмэра, дзе ў верасні 1974 года разбілі свае лагеры ў прамой бачнасці горада. Але наступны месяц баевікі ФВЭ патрацілі на сутыкненні паміж сабой, пакуль, нарэшце, саступіўшы просьбам штодзённых дэлегацый з Асмэры і бліжэйшых вёсак спыніць канфрантацыю, не пераступілі да перамоваў, адзіным рэзультатам якіх стала сумесная часткова паспяховая атака эрытрэйскай сталіцы ў канцы студзеня 1975 года. У студзені 1977 года паўстанцкія франты пачалі магутнае наступленне. У выніку ў іх рукі патрапілі ўсе гарады Эрытрэі, акрамя Асмэры і партоў Масауа і Асэб. Пасля 1978 года ўлады накіравалі ў мяцежны край 100-тысячную групоўку. Паўстанцы зноў сталі дзейнічаць асобна, таму УС Эфіопіі хутка разграмілі атрады баевікоў. Сепаратысты адступілі на захад, а ў жніўні 1981 года іх выбілі ў Судан. Аднак у 1984 годзе НФВЭ распачаў рашучую атаку супраць эфіопскіх войск. Завяршэнне ---------- На момант завяршэння вайны баявыя дзеянні забралі 225 тысяч жыццяў. Па пагадненню сепаратыстаў з урадам у красавіку 1993 года ў Эрытрэі быў праведзены рэферэндум, па выніках якога краіна афіцыйна была абвешчана незалежнай. Прыкметна, што прадстаўнiкi народнасці тыграі, складаючы аснову кіруючых эфіопскіх колаў, апынуліся у новай дзяржаве этнічнай большасцю. Некаторы час адносіны паміж краінамі былі самымі дружалюбнымі, аднак хутка ўсё змянілася. У 1998—2000 гадах пачалася вайна за кантроль над спрэчнымі памежнымі тэрыторыямі. Падзеі пачаліся з уварвання эрытрэйскай арміі на эфіопскую тэрыторыю, чаму папярэднічаў інцыдэнт у пагранічным пасёлку. Баі з пераменным поспехам вяліся пераважна ў памежжы. Па выніку супрацьстаяння бакі заключылі мірнае пагадненне і адклалі вырашэнне спрэчкі на нявызначаны тэрмін для разгляду справы ў міжнародным арбітражы, які абавязаў краіны падзяліць спрэчную тэрыторыю прыкладна пароўну. Тэрытарыяльнае пытанне было канчаткова закрыта толькі са зменай улады ў Эфіопіі і перадачы праблемных участкаў эрытрэйцам. Гл. таксама ----------- * Эфіопа-эрытрэйскі пагранічны канфлікт Заўвагі ------- 1. 1 2 FOREIGN RELATIONS OF THE UNITED STATES, 1969–1976, VOLUME E–5, PART 1, DOCUMENTS ON SUB-SAHARAN AFRICA, 1969–1972 **(нявызн.)**. Public Domain *Артыкул змяшчае тэкст з гэтай крыніцы, якая знаходзіцца ў грамадскім набытку.* 2. ↑ TOTAL WAR IN ERITREA, 1978-84 **(нявызн.)**. 3. ↑ Eritrea (01/06) **(нявызн.)**. *U.S. Department of State*. 4. ↑ TOTAL WAR IN ERITREA, 1978-84 **(нявызн.)**. 5. 1 2 3 4 *Cousin, Tracey L.*. Eritrean and Ethiopian Civil War **(нявызн.)**. *ICE Case Studies*. Архівавана з першакрыніцы 11 September 2007. Праверана 3 верасня 2007. 6. 1 2 3 Пискунова, 2006, с. 149-150 7. ↑ *Ethiopia: land of slavery & brutality* (PDF). League of Nations. 1935. pp. 2–5. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 6 кастрычніка 2021. Праверана 6 лістапада 2022.Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 6 кастрычніка 2021. Праверана 6 лістапада 2022. 8. 1 2 *Михаил Магид.* Гражданская война в Эфиопии может взорвать Африку // Ведомости : газета. — 26 января 2021. 9. 1 2 Г. В. Цыпкин, В. С. Ягья 1989, p. 201. 10. 1 2 Коновалов 2012, p. 38. 11. 1 2 Г. В. Цыпкин, В. С. Ягья 1989, p. 200. 12. ↑ Коновалов 2012, p. 39. 13. ↑ Eritrea **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 31 кастрычніка 2009. Праверана 25 жніўня 2006. 14. ↑ *А. Иванович.* ЭФИОПИЯ - ЭРИТРЕЯ: УРОКИ ВОЗДУШНОЙ ВОЙНЫ // Авиация и время : журнал. — 2009. — № 4. — стр. 40—46. Літаратура ---------- * Коновалов, И.П. (2012). *Африканские войны современности*. Пушкино: Центр стратегической конъюнктуры. p. 98. ISBN 978-5-906233-01-1. * Г. В. Цыпкин, В. С. Ягья (1989). *История Эфиопии в новое и новейшее время.—* (PDF). Москва: Наука: Главная редакция восточной литературы. p. 405. ISBN 5-02-016620-0. * *Наталья Пискунова.* Две стороны одного конфликта : Эфиопия и Эритрея в противостоянии 1998—2000 годов // *Космополис* : часопіс. — Весна 2006. — № 1(15). — С. 148—154. Спасылкі -------- * Война за независимость Эритреи 1961—1993 * Война за независимость Эритреи * Операция Фенкиль (1990 г.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 7693062-2 · LCCN: sh85044646 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Зянюк. **Адольф Зянюк** (1895, Сухаволя, Сакольскі павет, зараз у Польшчы — 1938) — беларускі грамадскі дзеяч. Уваходзіў у Гродзенскі гурток беларускай моладзі, з восені 1913 быў старшынёй гуртка. У гуртку ўдзельнічаў у спектаклях, пісаў апавяданні. Скончыўшы гімназію ў Гродне, працягваў навучанне на юрыдычным факультэце Санкт-Пецярбургскага ўніверсітэта. Належаў да Пецярбургскага гуртка беларускіх студэнтаў. У 1916 мабілізаваны на фронт. Скончыў у Кіеве ваеннае вучылішча. На пачатку 1920-х вучыўся ў Віленскім універсітэце, быў сябрам Беларускага студэнцкага саюза, рэдактарам «Студэнцкай думкі». З 1928 прызначаны кіраўніком беларускага аддзелу пры Віленскім радыё, дзе кожны тыдзень чытаў беларускія лекцыі. Працаваў суддзёй на Палессі, у Вільні, дзе і памёр. Зноскі ------ Літаратура ---------- * З успамінаў Баляслава Грабінскага (1899—1991) / падрыхтоўка да друку А.Смаленчука // Горад Святога Губерта: зборнік краязнаўчых артыкулаў. Вып. 6. — Гродна, 2012. * *Мастыка А.* Беларускі студэнцкі саюз Віленскага універсітэта Стэфана Баторыя ў беларускім нацыянальным руху ў Вільні (1919-1939): бакалаўрская праца / Мастыка Андрэй; навук. кіраўнік праф. А. Смалянчук; Еўрапейскі гуманітарны універсітэт. — Вільня, 2009.

**Сенненскі замак** — колішні замак у горадзе Сянне Віцебскай вобласці. Знаходзіўся на тэрыторыі, дзе зараз размешчаны фізкультурна-аздараўленчы комплекс. Замак знаходзіўся на шляхах ваенных сутычак паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай. Падчас Паўночнай вайны быў разбураны. Апісанне -------- Пабудаваны ў 1573 годзе Дзмітрыем Сапегам і высіўся на ўзгорку, які гараджане называлі Замкавай гарой. Абапал узвышша быў выкапаны роў, запоўнены вадой, што паступала з рэчкі. Цераз роў быў перакінуты пад’ёмны мост, на гары знаходзіўся двухпавярховы дом-палац. Аб збудаванні І. Слюнькоў піша ў кнізе «Архітэктура Верхняга Падняпроўя»: ``` «Замак Сянно, заснаваны Дзмітраком Сапегам, уяўляе з сябе комплекс, падобны класічнаму ўзору ў трактатах XVI—XVII стст. „палаццаінфортэцца", дзе палацавыя збудаванні самі па сабе былі пазбаўлены абарончых функцый, але абводзіліся сістэмай фартыфікацыйных збудаванняў. Сенненскі панскі дом з двума флігелямі займаў сіметрычнае становішча на квадратнай плошчы 80х80 м, абведзены па перыметры глыбокім ровам, запоўненым вадой. Двума мастамі ўздоўж папярэчнай асі замак з аднаго боку быў звязаны з выраўненым берагам возера, з другога — з жывапісным берагам става, штучна створанага на рэчцы, што ўпадае ў возера. Планіровачная сувязь замка з пасадам трымалася з дапамогай вуліцы-моста, якая ішла ад вугла Замкавай плошчы да рынку». ``` У часы Паўночнай вайны 1700—1721 гадах шведскія войскі з абозу генерала Левенгаўпта ішлі з Рыгі да Чарэі на злучэнне з войскамі караля Карла XII разрабавалі і разбурылі замак Сянно. Пасля вайны замак не быў аднаўлёны. Замкавая гара была зруйнавана пра будаванне дарогі на Касцёлку і з яе зямлі рабіць падсыпку. Неабходнасць у такой дарозе ўзнікла пасля таго, як з’явілася чыгуначная станцыя Багушэўская ў 1903 годзе і патрэбы злучэння яе з дарогай з Сянно. Галерэя ------- * * * Зноскі ------ 1. ↑ Замак Сянно. Сенненскі раён, г. Сянно Літаратура ---------- * Березюк, Е. Князья, гусары, гренадеры, а также разрушенные замки Беларуси оживают в работах сенненских школьников / Е. Березюк // Рэспубліка. — 2009. — 10 лют. — С. 4. * Замак Сянно // Экскурсія да вытокаў г. Сянно: краязнаўчы маршрут па раённым цэнтры Віцебскай вобласці / распрац. В. В. Бандарэвіча. — Віцебск, 2000. — С. 58-61. * Замак Сянно // Экскурсія да вытокаў горада Сянно : краязнаўчыя нарысы / В. В. Бандарэвіч. — Мінск : Литература и искусство, 2008. — С. 45-49. * Яўгенаў, А. Хто мы, адкуль мы? / А. Яўгенаў // Голас Сенненшчыны. — 2017. — 26 жн. — С. 1, 3. | ⛭Замкі Беларусі | | --- | | Дзяржаўныя | | | | | --- | --- | | Захаваныя | * ✯ Стары замак у Гродне * Новы замак у Гродне * Камянецкая вежа * Лідскі | | Рэшткі | * Крэўскі * Навагрудскі | | Разбураныя | * Аршанскі * Глыбоцкі * Гомельскі * Дрысенскі * Копыскі * Ляхавіцкі * Мышскі * Мядзельскі * Рагачоўскі * Радунскі * Стрэшынскі * Чачэрскі | | | | Прыватныя | | | | | --- | --- | | Захаваныя | * Быхаўскі * Любчанскі * ✯✰ Мірскі * ✯ Нясвіжскі | | Рэшткі | * Гальшанскі * Геранёнскі * Смальянскі | | Разбураныя | * Глускі * Горвальскі * Горскі * Друцкі * Жаберскі * Жлобінскі * Іказненскі * Сенненскі | |

Капліца ў Форце Рос **Форт Рос** (руск.: Форт Росс, англ.: Fort Ross) — былая руская крэпасць на заходнім каліфарнійскім беразе ЗША, у 80 км на поўнач ад Сан-Францыска. Заснавана Руска-амерыканскай кампаніяй для промысла і гандлю пушнінай. Функцыянавала з 1812 па 1841 годы. У цяперашні час з'яўляецца музеем пад адкрытым небам, належыць штату Каліфорнія, абвешчана ў ЗША аб'ектам гістарычнай каштоўнасці нацыянальнага значэння. Гісторыя -------- ### Расійская калонія #### Заснаванне Аляксандр Баранаў Рашэнне аб стварэнні крэпасці і рускага паселішча ў Каліфорніі прыняў А. А. Баранаў. Каб знайсці месца для паселішча, былі распачаты дзве экспедыцыі пад кіраўніцтвам службоўца Руска-амерыканскай кампаніі лейтэнанта Івана Кускова 1808—1809 і 1811 гадоў. Кускоў звярнуў увагу на плато ў 30 км на поўнач ад заліва Румянцава (зараз заліў Бадэга), аддзеленае ад астатняй мясцовасці глыбокімі цяснінамі і акружанае страявым лесам і пашамі. У дзесяці кіламетрах працякала рака, названая ім Славянкай (цяпер Рашэн-Рывер, *перакладаецца як Руская Рака*). Тут вясной 1812 года Кускоў з 25 рускімі каланістамі і 90 алеўтамі заснаваў умацаванае паселішча, названае 30 жніўня (11 верасня) Росс. Хоць на гэтыя тэрыторыі прад'яўлялі правы іспанцы, тэрыторыі практычна не былі імі каланізаваныя. Іх непасрэднымі гаспадарамі выступалі індзейцы племя кашайя-пома, у якіх зямля пад Росам і была набыта за тры коўдры, тры пары штаноў, дзве сякеры, тры матыгі, некалькі нітак бусаў. Рос быў самай паўднёвай рускай калоніяй у Паўночнай Амерыцы і ствараўся як сельскагаспадарчае паселішча, прызначанае для забеспячэння Аляскі прадуктамі харчавання. У першыя гады кампанія таксама надавала ўвагу развіццю ў Росе гандлю пушнінай, аднак асновай яго эканомікі стала сельская гаспадарка і дробная прамысловасць. #### Узаемаадносіны з іспанцамі Хата Кускова Хоць іспанцы і лічылі Каліфорнію сваёй, Руска-амерыканская кампанія паказвала на тое, што мяжа іх уладанняў да поўначы ад Сан-Францыска не вызначана, а мясцовыя індзейцы іспанцам непадуладныя. Міністр замежных спраў Іспаніі Хасэ Луянд не жадаў псаваць адносіны з Расіяй і даў указанне віцэ-каралю Новай Іспаніі «выявіць крайнюю далікатнасць, каб дамагчыся ліквідацыі рускага паселішча без шкоды для дружалюбных адносін паміж дзвюма краінамі». У 1816 годзе ў Сан-Францыска прайшлі перамовы Ота Яўстаф'евіча Кацэбу і губернатара Верхняй Каліфорніі Пабла Вісентэ дэ Сола, на якіх апошні закрануў пытанне крэпасці Рос. Кацэбу выклікаў Кускова, які заявіў, што заснаваў паселішча па загадзе начальства і пакінуць яго можа толькі па загадзе. Быў падпісаны пратакол з пазіцыямі бакоў, які адправілі ў Санкт-Пецярбург, дзе справу замялі. Усвядоміўшы бесперспектыўнасць процідзеяння рускім, дэ Сола паскорыў іспанскую каланізацыю Каліфорніі. Узніклая ў 1821 годзе Мексіка таксама зрабіла некалькі спроб дыпламатычнымі метадамі выгнаць рускіх з Роса, аднак усе яны скончыліся тым жа, чым і ў 1816 годзе. Руска-амерыканская кампанія, ў сваю чаргу, спрабавала дамагчыся ад МЗСа імперыі актыўнага ўздзеяння на мексіканскія ўлады з мэтай прызнання і ўсталявання межаў калоніі, аднак міністэрства нязменна ёй адмаўляла, спасылаючыся на адсутнасць дыпламатычных адносін з новай краінай. У 1835 Ф. П. Урангель быў накіраваны кампаніяй у Мехіка з мэтай заключэння гандлёвай дамовы і вывучэння пазіцыі мексіканскіх улад па пытанні Роса. Урангель знайшоў, што Мексіка пагадзіцца саступіць Рос узамен афіцыйнага яе прызнання Расіяй. Ён спрабаваў схіліць Мікалая I да прызнання незалежнасці Мексікі, аднак той адказаў адмовай. Хоць статус Роса заставаўся нявызначаным, з мексіканцамі вёўся цесны гандаль, чаму спрыяла значнае тэхналагічнае і эканамічнае развіццё рускай калоніі. #### Узаемаадносіны з індзейцамі Калодзеж, сцены і паўднёва-заходні блакгаўз Індзейцы прыцягваліся да працы ў паселішчы з самага пачатка яго існавання. Іх праца спачатку была наёмнай, рускія плацілі за яго мукой, мясам і вопраткай, давалі жыллё. Пасля сталі практыкавацца «прыгоны» на працы і адносіны з туземцамі пагоршыліся. Тым не менш паміж індзейцамі і рускімі, у адрозненне ад іншых каліфарнійскіх асаднікаў, адзначаецца практычна поўная адсутнасць узброеных сутыкненняў. Праз індзейцаў Руска-амерыканская кампанія спрабавала таксама легетымізаваць свае ўладанні ў Каліфорніі. У 1817 Л. А. Гагемейсцер наведаў калонію Рос і сустрэўся з правадырамі навакольных індзейскіх плямёнаў. Ён выказаў падзяку за саступку зямлі, уручыў ім падарункі, а правадыра, на землях племені якога стаяла крэпасць, узнагародзіў медалем «Саюзныя Расіі». Пад пратаколам гутаркі падпісаліся толькі прадстаўнікі рускага боку: Ляонцій Гагейместер, Іван Кускоў, камісіянер РАК Кірыл Хлебнікаў і інш. На гэты дакумент Руска-амерыканская кампанія пазней часта спасылалася як на дамову, у прыватнасці, у ім паведамляецца, што правадыры «вельмі задаволеныя займаннем гэтага месца рускімі, што яны жывуць зараз у бяспецы ад іншых індзейцаў, якія перш рабілі на іх напады — што бяспека тая пачалася толькі ад часу засялення». За ўвесь час існавання крэпасці ёй ні разу не пагражалі знешнія ворагі. #### Эканоміка Канторы Форт Роса Менавіта ў Форт Россе з'явіліся першыя ў Каліфорніі ветракі і суднабудаўнічыя верфі, фруктовыя сады і вінаграднікі. Акрамя гэтага рускія каланісты ўпершыню прывезлі ў Каліфорнію шматлікія дасягненні еўрапейскай цывілізацыі, напрыклад аконнае шкло. У 1837—1840 Ягор Чорных вёў першыя ў Каліфорніі сістэматычныя назіранні за надвор'ем. Земляробства, дзеля якога калонія і засноўвалася, не было асабліва прадуктыўным у Росе. Большага поспеху дасягнула жывёлагадоўля: у канцы 1830-х тут было 1700 галоваў буйнога рагатага ската, 940 канёў і мулаў і 900 авечак. Штогод выраблялася больш 800 кг воўны, якая ішла на экспарт. Рамеснікі калоніі выраблялі мэблю, дзверы, рамы, чарапіцу з секвоі, тэлегі, калёсы, бочкі, «каляскі аб двух калёсах», вытваралі скуры (у Новаархангельск іх кожны год пастаўлялася 70—90 штук), апрацоўвалі жалеза і медзь. Будаваліся судны, некаторыя з якіх прадаваліся іспанцам, якія не мелі да таго часу тут ніводнага карабля. У 1816—1824 пабудаваны 3 брыга і адна шхуна водазмяшчэннем да 200 т кожная, аднак затым караблебудаванне набыло значна меншыя маштабы. Фруктовы сад Роса быў створаны ўжо ў 1814 годзе пасадкай персікавых дрэў. У 1817 пасаджаная вінаградная лаза. Да 1841, паводле дакументаў, складзеных пры продажы форта, сад займаў 2-3 акра і ўключаў 207 яблычных, 29 персікавых, 10 грушавых, 8 вішнёвых і 10 дрэў айвы. Да 1830-х гадоў у наваколлі было заснавана тры рускіх ранча: * Ранча Пятра Кастраміцінава на паўднёвым беразе ракі Славянка. Было найбуйным з трох і ўключала ў сябе вялікі набор будынкаў: гаспадарская хата, хата для індзейскіх працаўнікоў, малатарня, свіран, пякарня, кузня, лазні, загон для ската, тытунёвы склад, вінны погрэб. Асновай гаспадаркі была вырошчванне пшаніцы. * Ранча Ягора Чорных. Размяшчалася ў глыбіні мацерыка далей усяго ад крэпасці, на ёй вырошчвалася гародніна, садавіна, пшаніца. На ранча таксама выраблялася віно. * Ранча Васіля Хлебнікава знаходзілася ў некалькіх кіламетрах да ўсходу ад заліва Румянцава (Бадэга). Найблізкая да форта зручная гавань знаходзілася ў заліве Бадэга амаль у 30 км на поўдзень, дзе быў пабудаваны порт Румянцаў. У ім тавары перагружаліся на невялікія судны і транспартаваліся да крэпасці. #### Насельніцтва Форт Рос у 1828 годзе У 1828 насельніцтва калоніі складала 60 рускіх, 80 алеутаў і 80 мясцовых індзейцаў. Да 1836 насельніцтва ўзрасло да 260 чалавек, вялікая частка якіх жыла на берагах рэчкі Славянкі. Насельніцтва было шматнацыянальным: тут жылі рускія (у розны час ад 50 да 100 чалавек), прывезеныя з Аляскі алеуты (50-125 чалавек), крэолы (да 1/3 усяго насельніцтва), індзейцы суседніх плямёнаў, якуты, фіны, шведы і нават палінезійцы. Шматлікія індзейцы і алеуты былі хрышчоныя і добра валодалі рускай мовай. Рускае насельніцтва было прадстаўлена ў асноўным мужчынамі, якія падпісалі з Руска-амерыканскай кампаніяй сямігадовы кантракт. Рускіх жанчын у калоніі практычна не было, таму асабліва былі распаўсюджаныя змяшаныя шлюбы. У 1825 складаўся план куплі для Роса 25 сем'яў прыгонных, якім была бы па прыбыцці ў Амерыку дадзеная воля. Ён, аднак, быў адпрэчаны міністрам замежных спраў Карлам Несельродэ. #### Начальнікі форта * Іван Аляксандравіч Кускоў (1812—1821) * Карл Юхан фон Шміт (Карл Іванавіч Шміт, 1821—1824) * Павел Іванавіч Шэліхаў (1824—1830) * Пётр Сцяпанавіч Кастраміцінаў (1830—1838) * Аляксандр Гаўрылавіч Ротчаў (1838—1841). ### Продаж форта Увесь час свайго існавання калонія была стратнай для Руска-амерыканскай кампаніі. Да сярэдзіны 1830-х мясцовая папуляцыя пушных звяроў моцна скарацілася, так што гандаль пушнінай амаль перапыніўся. Пасля дамовы адміністрацыі Руска-амерыканскай кампаніі ў Новаархангельску (цяпер Сітка) і Кампаніі Гудзонова заліва ў форце Ванкувер патрэба ў пастаўках харчавання з Форт Роса адпала, а яго міжнародны статус так і не быў вызначаны. У 1839 года Руска-амерыканская кампанія прыняла рашэнне пакінуць Рос і прадаць яго. Кампанія Гудзонова заліва не зацікавілася прапанаванай ёй здзелкай. Урад Мексікі, які працягваў лічыць зямлю пад Росам сваёй, не пажадаў плаціць за яе, чакаючы што рускія проста закінуць калонію. Нарэшце ў 1841 годзе Рос быў прададзены за $30 000 грамадзяніну Мексікі швейцарскага паходжання Джону Сацеру, заснавальніку паселішча Новая Гельвецыя, які валодаў амаль 200 км² землі ў яе наваколлях. У якасці аплаты Сацер пастаўляў на Аляску пшаніцу. ### Пасля продажу Джон Сацер Сацер ніколі не жыў у Форт Росе, прызначаючы туды наёмных кіраўнікоў. Апошнім кіраўніком быў Вільям Бенітц (*William Benitz*), які потым стаў арандаваць Форт у Сацера. Ён у некалькі раз павялічыў стары рускі сад, пашырыў хату Ротчава (усе прыбудовы былі выдалены ў 1926 годзе), дзе і жыў з 1846 года, пабудаваў прычал. У 1867 Бенітц падзяліў свае ўладанні на дзве часткі і прадаў іх розным пакупнікам. Форт адышоў да Джэймса Дзіксана (*James Dixon*). У 1873 Джордж Кол (*George W. Call*) выкупіў Форт за $35 000 і пасяліўся тут з сям'ёй, ператварыўшы яго ў невялікі інтэнсіўна выкарыстоўваўшыся порт. Тады жа былая руская калонія пачынае прыцягваць першых турыстаў. У 1903 Кол прадаў Форт Каліфарнійскай лізе гістарычных аб'ектаў (*California Historical Landmarks League*), якая ў 1906 перапрадала яго штату Каліфорнія. Усяго праз месяц адбылося моцнае землетрасенне, якое разбурыла Форт. Да 1916 ён быў адноўлены з выкарыстаннем дэталяў арыгінальных будынкаў, якія захаваліся. 5 кастрычніка 1970 у Форце адбыўся пажар, які цалкам знішчыў капліцу, рэканструяваную ў 1973. Праз некалькі месяцаў пасля гэтага згарэла страха хаты Ротчава. У цяперашні час лік наведвальнікаў Форт Роса складае 150 000 штогод. Архітэктура ----------- Хата Аляксандра Ротчава Форт акружаны квадратам бярвеністых сценаў, зробленых з секвоі, у процілеглых іх кутах знаходзяцца дзве васьмівугольныя вежы — паўднёва-ўсходні і паўночна-заходні блакгаўзы. Форт меў артылерыю — 12 гармат. У самім цэнтры ўмацаванай плошчы знаходзіцца калодзеж. На паўднёвай сцяне размешчаны галоўны ўваход, апроч яго варота меліся на ўсходняй сцяне. У Форце размешчаны: * Капліца Святой Троіцы (1825) у паўночна-ўсходнім куту форта, узведзеная на месцы невялікай званіцы і прыбудаваная да ўмацаванняў. У капліцы нерэгулярна праводзяцца праваслаўныя багаслужэнні. * Хата Івана Кускова (існавала ўжо ў 1820) — служыла рэзідэнцыяй усім начальнікам форта, акрамя Ротчава. У адной з пакояў хаты знаходзіўся арсенал. * Хата Аляксандра Ротчава (1836) — адзіны ў Форце арыгінальны будынак, які захаваўся (XIX стагоддзе). Па сведчанні аднаго з госцяў, у хаце знаходзілася багатая бібліятэка і стаяла фартэпіяна. * Кантора Усярэдзіне Форта знаходзіліся гандлёвая хата, казармы і склады, якія да нашых дзён не захаваліся. За сценамі размяшчаліся жылыя хаты і іншыя гаспадарчыя пабудовы: 2 ветрака, жывёльныя двары, пякарня, лазні і інш. На схілах узгоркаў вакол крэпасці распасціраліся сельскагаспадарчыя ўгоддзі. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Форт Рос * Официальный сайт * *Майнічава А. Ю.* Форт Рос у гістарыяграфіі ЗША Архівавана 5 красавіка 2013. * Форт Рос в Энцыклапедыі расійска-амерыканскіх адносін * Форт Рос + Барацьба за міжнароднае прызнанне * Fort Ross Interpretive Association Home Page + Fort Ross History на сайце *Fort Ross Interpretive Association* * History of Fort Ross * History of Fort Ross на сайте parks.sonoma.net * Fort Ross chronology Зноскі ------ 1. ↑ Матэрыялы сайта *Fort Ross Interpretive Association* 2. ↑ Назва «Форт Рос» была дадзена амерыканцамі ў сярэдзіне XIX стагоддзя, у рускіх дакументах ён зваўся крэпасцю Рос, паселішчам Рос, калоніяй Рос, але не фортам 3. ↑ Министр иностранных дел Испании Хосе Луйанд вице-королю Новой Испании Ф. М. Кальехе, 4 лютага 1814 // Россия и Мексика в первой половине XIX века. М. 1989. С. 11 — 12. 4. ↑ Акт, подписанный Российско — американской компанией с индейскими вождями, 22 сентября 1817 Архівавана 25 верасня 2009. // Россия и Мексика в первой половине XIX века. С. 28 — 29. 5. ↑ Farming And Ranching At Fort Ross 6. ↑ Запіскі Кірыла Хлебнікава, 1817—1832 7. ↑ У некалькіх кіламетрах ад Новай Гельвецыі яго сын Джон Сацер-малодшы ў пачатку Залатой ліхаманкі пабудуе Сакрамента. Зараз месца размяшчэння Новай Гельвецыі знаходзіцца ў межах горада Сакрамента

**Выпраменьванне Хокінга** — гіпатэтычны працэс выпускання разнастайных элементарных часціц, пераважна фатонаў, чорнай дзірой. Эфект прадказаны тэарэтычна Стывенам Хокінгам ў 1974 годзе. Працы Хокінга папярэднічаў яго візіт у Маскву ў 1973 годзе, дзе ён сустракаўся з савецкімі навукоўцамі Якавам Зяльдовічам і Аляксеем Старабінскім. Яны прадэманстравалі Хокінгу, што ў адпаведнасці з прынцыпам нявызначанасці квантавай механікі чорныя дзіркі, якія верцяцца, павінны спараджаць і выпраменьваць часціцы. Выпарэнне чорных дзірак ----------------------- Выпарэнне чорнай дзіркі — квантавы працэс. Справа ў тым, што паняцце аб чорнай дзірцы як аб’екце, які нічога не выпраменьвае, а можа толькі паглынаць матэрыю, справядлівае да таго часу, пакуль не ўлічваюцца квантавыя эфекты. У квантавай жа механіцы, дзякуючы тунэляванню, з’яўляецца магчымасць пераадольваць патэнцыяльныя бар’еры, непераадольныя для неквантавай сістэмы. Сцвярджэнне, што канчатковы стан чорнай дзіркі стацыянарны, дакладна толькі ў рамках звычайнай, не квантавай тэорыі прыцягнення. Квантавыя эфекты вядуць да таго, што насамрэч чорная дзірка павінна бесперапынна выпраменьваць, губляючы пры гэтым сваю энергію. У выпадку чорнай дзіркі сітуацыя выглядае наступным чынам. У квантавай тэорыі поля фізічны вакуум напоўнены флуктуацыямі розных палёў, які пастаянна нараджаюцца і знікаюць (можна сказаць і «віртуальнымі часціцамі»). У поле знешніх сіл дынаміка гэтых флуктуацый мяняецца, і калі сілы дастаткова вялікія, прама з вакууму могуць нараджацца пары часціца-антычасціца. Такія працэсы адбываюцца і зблізку (але ўсё ж звонку) гарызонту падзей чорнай дзіркі. Пры гэтым магчымы выпадак, калі поўная энергія антычасціцы аказваецца адмоўнай, а поўная энергія часціцы — дадатнай. Падаючы ў чорную дзірку, антычасціца памяншае яе поўную энергію спакою, а значыць, і масу, у той час як часціца аказваецца здольнай паляцець у бесканечнасць. Для аддаленага назіральніка гэта выглядае як выпраменьванне чорнай дзіркі. Важным з’яўляецца не толькі факт выпраменьвання, але і тое, што гэтае выпраменьванне мае цеплавы спектр (для безмасавых часціц). Гэта значыць, што выпраменьванню паблізу гарызонту падзей чорнай дзіркі можна супаставіць пэўную тэмпературу {\displaystyle T\_{BH}={\hbar \,c^{3} \over 8\pi k\,GM},} дзе {\displaystyle \hbar } — пастаянная Планка, падзеленая на {\displaystyle 2\pi }, *c* — скорасць святла ў вакууме, *k* — пастаянная Больцмана, *G* — гравітацыйная пастаянная, і, нарэшце, *M* — маса чорнай дзіркі. Пры гэтым не толькі спектр выпраменьвання (размеркаванне яго па частотах), але і больш тонкія яго характарыстыкі (напрыклад, усе карэляцыйныя функцыі) дакладна такія ж, як у выпраменьвання чорнага цела. Развіваючы тэорыю, можна пабудаваць і поўную тэрмадынаміку чорных дзірак. Аднак такі падыход да чорнай дзіркі аказваецца ўнутрана супярэчлівым і прыводзіць да праблемы знікнення інфармацыі ў чорнай дзіры. Прычынай гэтага з’яўляецца адсутнасць паспяховай тэорыі квантавай гравітацыі. Існаванне выпраменьвання Хокінга прадказваецца не ўсімі квантавымі тэорыямі і аспрэчваецца шэрагам даследчыкаў. Выяўленне --------- Кропку ў спрэчцы аб існаванні эфекту павінны былі б паставіць назіранні, аднак тэмпературы вядомых астраномам чорных дзірак занадта малыя, каб выпраменьванне ад іх можна было б зафіксаваць — масы дзірак занадта вялікія. Таму да гэтага часу эфект не пацверджаны назіраннямі. Згодна з АТА, пры утварэнні Сусвету маглі б нараджацца першасныя чорныя дзіркі, некаторыя з якіх (з пачатковай масай 1012 кг) павінны былі б заканчваць выпарацца ў наш час. Так як інтэнсіўнасць выпарэння расце з памяншэннем памеру чорнай дзіркі, то апошнія стадыі павінны быць па сутнасці выбухам чорнай дзіркі. Пакуль такіх выбухаў зарэгістравана не было. Цікавыя факты ------------- * Выпраменьванне Хокінга — галоўны аргумент навукоўцаў адносна распаду (выпарэння) невялікіх чорных дзюр, якія тэарэтычна могуць узнікнуць у ходзе эксперыментаў на ВАК. * На гэтым эфекце заснавана ідэя сінгулярнага рэактара — прылады для атрымання энергіі з чорнай дзіркі за кошт выпраменьвання Хокінга. Гл. таксама ----------- * Эфект Унру Зноскі ------ 1. ↑ S. W. Hawking. *Particle Creation by Black Holes* Comm. Math. Phys. **43** (1975) 199—220. 2. ↑ *Stephen Hawking.* A Brief History of Time. — 1988. 3. ↑ Adam D. Helfer. *Do black holes radiate?* Rept. Prog. Phys. **66** (2003) 943—1008; arXiv:gr-qc/0304042v1. 4. ↑ V. A. Belinski. *On the existence of black hole evaporation yet again* Phys. Lett. A **354** (2006) 249—257; arXiv:gr-qc/0607137. 5. ↑ Квантовые черные дыры. Физика. В МИРЕ НАУКИ 6. ↑ Адказы прафесара універсітэцкага каледжа Лондана Джонатана Батэрворса на пытанні чытачоў bbcrussian.com аб Вялікім адронным калайдары **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 1 лістапада 2010. Праверана 6 жніўня 2013. 7. ↑ *L. Crane* Possible Implications of the Quantum Theory of Gravity(англ.). — 1994. Літаратура ---------- * *Hawking S. W.* Black hole explosions? // *Nature*. — 1974. — Vol. 248. — P. 30—31. * *Hawking S. W.* Particle creation by black holes // *Communications in Mathematical Physics*. — 1975. — Vol. 43. — P. 199—220. * *Brout R. Massar S. Parentani R. Spindel Ph.* A primer for black hole quantum physics // *Physics Reports*. — 1995. — Vol. 260. — P. 329—446. * *Helfer A. D.* Do black holes radiate? // *Reports on Progress in Physics*. — 2003. — Vol. 66. — P. 943—1008. * *Robertson S. J.* The theory of Hawking radiation in laboratory analogues // *J. Phys. B: At. Mol. Opt. Phys*. — 2012. — Vol. 45. — P. 163001. | ⛭Чорныя дзіркі | | --- | | Тыпы | * Шварцшыльда * Якая круціцца * Зараджаная * Зараджаная і круціцца * Экстрэмальная * Віртуальная | | | Памеры | * Планкаўская * Электронная * Зорнай масы * Сярэдняй масы * Звышмасіўныя * Квазар + Актыўныя ядра галактык + Лацэрціда + Вялікая група квазараў | | Утварэнне | * Зорная эвалюцыя * Калапс * Нейтронная зорка * Кваркавая зорка * Прэонная зорка * Мяжа Опенгеймера — Волкава * ✰ Белы карлік * Звышновая зорка * Гіперновая зорка * Гама-ўсплеск | | Уласцівасці | * Тэрмадынаміка чорных дзірак * Гравітацыйны радыус * Адносіны M–сігма * Гарызонт падзей * Квазіперыядычныя асцыляцыі * Фатонная сфера * Эргасфера * Выпраменьванне Хокінга * Працэс Пенроўза * Працэс Блэнфарда — Знаека * Акрэцыя Бондзі * Спагеціфікацыя * Гравітацыйная лінза * Знікненне інфармацыі ў чорнай дзірцы | | Мадэлі | * Гравітацыйная сінгулярнасць + Тэарэма аб сінгулярнасцях Пенроўза — Хокінга * Пярвічная чорная дзірка * Гравастар * Цёмная зорка * Зорка цёмнай энергіі * Чорная зорка * Вечна калапсуючая магнітасфера * Фазбол * Белая дзірка * Голая сінгулярнасць * Кольца сінгулярнасці * Параметр Імірдзі * Мембранная парадыгма * Кугельбліц * Кратовая нара * Квазізорка | | Теорыі | * Тэарэмы аб адсутнасці валасоў * Інфармацыйны парадокс * Прынцып касмічнай цэнзуры * Несінгулярныя мадэлі чорных дзірак * Галаграфічны прынцып * Камплементарнасць чорных дзірак | | Дакладныя рашэнні ў АТА | * Шварцшыльда * Кера * Райснэра — Нордстрёма * Кера — Ньюмена * Дакладнае рашэнне чорнай дзіркі | | Звязаныя тэмы | * Спіс чорных дзірак + Спіс квазараў * Хроніка фізікі чорных дзірак * RXTE * Гіперкампактная зорная сістэма * Сінгулярны рэактар | | Катэгорыя:Чорныя дзіркі |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Свята-Пакроўская царква. **Свята-Пакроўская царква** — праваслаўны храм у вёсцы Лазовіца Клімавіцкага раёна Магілёўскай вобласці. Знаходзіцца ў цэнтры вёскі. Гісторыя -------- Вядома з XVIII стагоддзя як уніяцкая царква Пакрова Святой Багародзіцы, якая за часамі Расійскай імперыі была пераведзена ў праваслаўную. Папярэдні храм быў пабудаваны да 1861 года з дрэва. На месцы былога храма ў пачатку XX стагоддзя была ўзведзена драўляная Свята-Пакроўская царква, рэшткі якой захаваліся да гэтага часу. Прыход уваходзіў у склад 3-га Клімавіцкага благачыння Магілёўскай епархіі. На цвінтары знаходзяцца руіны склепа, у якім былі пахаваны настаяцелі царквы. Ад яго да храма пракладзены падземны ход. Пасля прыходу савецкай улады царква была зачынена. У Другую сусветную вайну яна зноў адкрылася. У 1950-я гады ў будынку размясцілася збожжасховішча мясцовага калгаса «Камінтэрн». З 1953 года ў званіцы храма знаходзілася сельская бібліятэка, якая ў 1955 годзе была прызнана лепшай у БССР. У 1962—1964 гадах ніжні паверх царквы займалі бібліятэка і сельскі клуб. З 1964 года будынак не выкарыстоўваўся. Хаця будынак знаходзіцца ў паўзруйнаваным стане, на рэлігійныя святы ў яго прыязджае святар і адпраўляе набажэнствы. У 2019 годзе стараста вёскі Аляксандр Кірыенка хадайнічаў перад Міхаілам Русым аб рамонце даха царквы. Па яго словах, жыхары самі гатовы ўдзельнічаць у рамонце. Архітэктура ----------- Помнік народнага дойдідства. Трохчасткавую аб’ёмна-прасторавую кампазіцыю фарміруюць кубападобныя ў плане зрубы — бабінца, малітоўнай залы і апсіды, накрытыя агульным дахам. Сцены былі гарызантальна ашаляваны, расчлянёны высока размешчанымі прамавугольнымі аконнымі праёмамі. Інтэр’ер зальны, з плоскай падшыўной столлю. Зноскі ------ 1. 1 2 Гісторыка-культурная спадчына Клімавіцкага раёна (руск.). Клімавіцкі раённы выканаўчы камітэт. Праверана 29 ліпеня 2020. 2. 1 2 3 *Юрый Жыгамонт.*. Новае падарожжа Жыгамонта ў Лазовіцу ў Клімавіцкім раёне — каталіцкую цытадэль на ўсходзе Беларусі  (бел.). Наша ніва (27 ліпеня 2019). Праверана 29 ліпеня 2020. 3. ↑ Міхаіл Русы правёў прыём грамадзян у Касцюковічах  (бел.). Белтэлерадыёкампанія (24 кастрычніка 2019). Праверана 30 ліпеня 2020. Літаратура ---------- * Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Магілёўская вобласць. — 408 с. іл. — С. 238—239. * Праваслаўныя храмы на Беларусі: Энцыкл. даведнік / А. М. Кулагін; маст. І. І. Бокі. — 2-е выд. — Мінск: БелЭн, 2001. — 328 с. — ISBN 985-11-0190-7. — С. 109. * Праваслаўныя храмы Беларусі: энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Свята-Пакроўская царква (Лазовіца) * Свята-Пакроўская царква (Лазовіца) на сайце Radzima.org * Свята-Пакроўская царква (Лазовіца) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Свята-Пакроўская царква (Лазовіца) на сайце «Архіварта»

**Клі́нтан Ры́чард До́кінз** (англ.: Clinton Richard Dawkins; 26 сакавіка 1941, Найробі, Кенія) — англійскі этолаг, эвалюцыйны біёлаг, вучоны і папулярызатар навукі, заслужаны супрацоўнік Нью-Коледжа  (англ.) (бел.. З 1995 па 2008 працаваў прафесарам Оксфардскага ўніверсітэта ў складзе Саймананскага Прафесарата Папулярызацыі Навукі  (англ.) (бел.. Докінз стаў вядомы ў 1976 годзе, калі выйшла ў свет яго кніга «Эгаістычны ген», якая ў папулярнай форме асвятляла погляд на эвалюцыю з пазіцыі генетыкі, у якой быў уведзены ў лексікон тэрмін «мем» і прапанаваны новы навуковы кірунак — «меметыка». У 1982 годзе ён зрабіў значны ўнёсак у паняцце эвалюцыі, напісаўшы кнігу «Пашыраны фенатып», у якой выклаў ідэю, што фенатыпічныя эфекты гена не абмежаваны арганізмам асобіны і могуць распаўсюджвацца на асяроддзе пражывання, уключаючы арганізмы іншых асобін. Докінз — атэіст, віцэ-прэзідэнт Брытанскай гуманістычнай асацыяцыі, член руху Brights. Добра вядомы як крытык крэацыянізму і разумнага намеру. У сваёй кнізе 1986 года *«Сляпы гадзіншчык»*, Докінз аспрэчвае аналогію з гадзіншчыкам  (англ.) (бел. — крэацыянісцкі аргумент на карысць існавання звышнатуральнага стваральніка, які базуецца на тым, што чалавек, як і гадзіннік, з’яўляецца складаным аб’ектам, а значыць, таксама павінен мець стваральніка. У сваёй кнізе Докінз паказвае, што ў якасці «творцы» назіраемых людзьмі складаных арганізмаў выступае *сляпы* працэс эвалюцыі. З таго часу ён напісаў некалькі навукова-папулярных кніг, шмат разоў з’яўляўся на радыё і тэлебачанні і ўдзельнічаў у шматлікіх дыскусіях, пераважна на гэтую тэму. У сваёй кнізе 2006 года *«Бог як ілюзія»* Докінз асвячае мноства праблем, якія адносяцца да рэлігіі і, у прыватнасці, сцвярджае, што верагоднасць існавання якога-небудзь звышнатуральнага творцы вельмі малая, а рэлігійная вера — гэта ілюзія. Падрабязныя адказы на гэту крытыку далi прафесар Оксфардскага ўніверсітэта Алiстэр Макграт i доктар хiмii Універсітэта каралевы Вікторыі ў Велінгтоне Джонатан Сарфацi ў шэрагу кніг, сярод якіх «Докінз як ілюзія», «Беспадстаўнасць тэорыі эвалюцыі» і «Найвялікшая містыфікацыя. Абвяржэнне поглядаў Докінза на эвалюцыю» (*The Greatest Hoax on Earth? Refuting Dawkins on Evolution*, 2010). Біяграфія --------- Рычард Докінз нарадзіўся ў Найробі, Кенія. Яго бацька, Клінтан Джон Докінз (1915—2010), быў грамадзянскім сельскагаспадарчым чыноўнікам у Брытанскай каланіяльнай службе ў Ньясалэндзе (цяпер Малаві). У Докінза ёсць малодшая сястра. Яго бацька быў прызваны ў якасці Каралеўскага Афрыканскага Стралка падчас другой сусветнай вайны і вярнуўся ў Англію ў 1949 годзе, калі Рычарду было восем гадоў. Яго бацька атрымаў у спадчыну Нортан Парк, які з загараднага маёнтка быў пераўтвораны ім у ферму. Яго бацькі цікавіліся натуральнымі навукамі і стараліся адказваць на пытанні Рычарда з выкарыстаннем навуковай тэрміналогіі. Докінз апісвае сваё дзяцінства як тыпова англіканскае. Хаця ён пачаў адчуваць сумненні ў існаванні Бога, калі яму было дзевяць гадоў, на той момант тэлеаганічны аргумент здаваўся яму пераканаўчым і ён працягваў лічыць сябе хрысціянінам. У больш познім юнацтве ён прыйшоў да высновы, што эвалюцыя з’яўляецца больш поўным і пераканаўчым тлумачэннем складанасці жыцця, і перастаў верыць у Бога. Докінз вывучаў заалогію ў Коледжы Баліал, Оксфард, дзе яго кіраўніком быў уладальнік нобелеўскай прэміі Нікалаас Тінберген. Пасля заканчэння каледжа ў 1962 годзе ён працягнуў вучыцца пад кіраўніцтвам Тінбергена і да 1966 года атрымаў ступень доктара філасофіі. Тінбенген займаўся даследаванням паводзін жывёл, у прыватнасці інстынкту, навучэння і прыняцця рашэнняў. Работы Докінза таго часу таксама закраналі праблемы прыняцця рашэнняў жывёламі. З 1967 па 1969 ён быў старэйшым выкладчыкам заалогіі ў Каліфарнійскім ўніверсітэце ў Берклі. У той перыяд студэнты і выкладчыкі ўніверсітэта былі ўцягнуты ў пратэсты супраць В’етнамскай вайны, і Докінз таксама прыняў удзел у антываенных дэманстрацыях. Ён вярнуўся ў Оксфардскі ўніверсітэт у 1970 годзе, дзе заняў пасаду старэйшага выкладчыка, а з 1990 годзе — прафесара заалогіі. У 1995 годзе ён быў прызначаны на пасаду прафесара Сімані, заснаваную Чарльзам Сімані з мэтай папулярызацыі навукі ў якой-небудзь навуковай галіне. У 2008 годзе Докінз сышоў з пасады прафесара. ### Асабістае жыццё 16 жніўня 1967 года Докінз ажаніўся з этолагам Мэрыян Стэмп, яны развяліся ў 1984 годзе. У тым жа годзе ён ажаніўся з Іў Барэм. У 1984 годзе ў іх нарадзілася дачка Джульета Эма Докінз. Докінз таксама расстаўся з Барэм, у 1999 годзе яна памерла з-за рака. У 1992 годзе ён ажаніўся з Лалай Уорд. З ёй ён пазнаёміўся праз іх агульнага сябра Дугласа Адамса, з якім яна працавала над серыялам Доктар Хто. Эвалюцыйная біялогія -------------------- Докінз у 2008 годзе У сваіх творах Докінз развівае генацэнтрычны погляд на эвалюцыю. Гэту пазіцыю ён апісвае ў сваіх кнігах «Эгаістычны ген» і «Пашыраны фенатып». Як этолаг, які вывучае паводзіны жывёл у натуральным адборы, ён прасоўвае ідэю, што ген з’яўляецца ключавой адзінкай адбору ў эвалюцыі. Докінз скептычна адносіцца да неадаптатыўных працэсаў у эвалюцыі і адбору на ўзроўнях «вышэй» за гены. У асаблівасці ён скептычна адносіцца да мэтазгоднасці ўжывання групавога адбору для разумення феномена альтруізма. На першы погляд такія паводзіны здаюцца эвалюцыйным парадоксам, паколькі яны спалучаюцца з выдаткаваннем каштоўных рэсурсаў і, такім чынам, памяньшаюць прыстасаванасць арганізма. Шмат хто інтэрпрэтаваў гэта як аспект групавога адбору: асобіны абіраюць такую стратэгію паводзін, якая дапамагае выжыць не толькі ім, але і папуляцыі і віду цалкам. Брытанскі біёлаг Уільям Дональд Гамільтан прапанаваў выкарыстоўваць генацэнтрычны падыход для тлумачэння альтруізма — асобіны вядуць сябе так у адносінах да сваіх блізкіх, паколькі тыя валодаюць вялікай колькасцю агульных з імі генаў. Падобным чынам Роберт Трыверс, выкарыстоўваючы падыход генацэнтрычнай мадэлі, распрацаваў тэорыю ўзаемнага альтруізму, дзе арганізм дзейнічае на карысць іншага арганізма ў чаканні будучай выгады. Докінз папулярызаваў і развіў гэтыя ідэі ў «Эгаістычным гене». Крытыкі падыходу Докінза мяркуюць, што разглядаць ген як адзінку адбору — асобнага выпадка ў якім асобіна альбо пакідае патомкаў, альбо не — памылкова, паколькі ген лепш падыходзіць для ролі адзінкі эвалюцыі — доўгачасовых змен у частаце алеляў у папуляцыі. Часта таксама выказваецца меркаванне, што гены не здольныя выжыць паасобку, а павінны дзейнічаць узгоднена ў адным арганізме, і, адпаведна, не могуць лічыцца асобнай «адзінкай». У «Пашыраным фенатыпе» Докінз піша, што ў выніку генетычнай рэкамбінацыі палавога размнажэння з кропкі гледжання асобнага гена ўсе астатнія гены асобіны з’яўляюцца часткай асяроддзя, да якой ён адаптуецца. Меркаванне аб крэацыянізме -------------------------- Докінз з’яўляецца значным крытыкам крэацыянізму — рэлігійнага пераканання, што сусвет і чалавек былі створаны богам. Ён апісвае пазіцыю младазямельнага крэацыянізму, якія сцвяржаюць, што Зямлі ўсяго некалькі тысяч гадоў, як «недарэчную, хлусню, якая звужае розум». У сваёй кніге «Сляпы гадзіншчык» Докінз крытыкуе аналогію гадзіншчыка, тэлеалагічны аргумент на карысць крэацыянізму, апісаны тэолагам Уільямам Пэйлі у 1802 годзе. Аргумент Пэйлі зводзіцца да таго, што калі гадзіннік занадта складаны, каб узнікнуць выпадкова, то і жывыя істоты, якія з’яўляюцца яшчэ больш складанымі, павінны быць кім-небудь створаны знарок. Пазіцыя Докінза зводзіцца да таго, што натуральны адбор у поўнай ступені тлумачыць уяўную практычнасць і складанасць біялагічнай разнастайнасці, і нават калі праводзіць аналогію з гадзіншчыкам, то толькі з бяздушным, неразважным і сляпым. У 1986 годзе ён разам з Мейнардам Смітам прыняў удзел у дэбатах з младазямельнымі крэацыяністамі Эдгарам Эндрусам і Артурам Уайлдэрам-Смітам. У асноўным жа Докінз прытрымліваецца парады Сцівена Гулда не ўступаць у публічныя дыскусіі з крэацыяністамі, паколькі яны не баяцца быць абвегрнутымі ў спрэчцы — для іх з’яўляецца важнай увага, якую даюць ім падобныя мерапрыемствы. Докінз таксама з’яўляецца лютым праціўнікам уключэння канцэпцыі разумнай задумы ў праграму адукацыі, апісваючы яе як «увогуле не навуковую, а рэлігійную спрэчку». У кніге «Самае грандыёзнае шоу на Зямлі» Докінз робіць спробу абвяржэння крэацыянізму з кропкі гледжання эканомікі, параўноўваючы тэорыі крэацыяністаў з планавай эканомікай, а прынцыпы эвалюцыі — з законамі свабоднага рынку. Адказ на гэту крытыку даў доктар хіміі Джонатан Сарфацi ў шэрагу кніг, сярод якіх «Безгрунтоўнасць тэорыі эвалюцыі» і «Найвялікшая містыфікацыя». Атэізм і рацыяналізм -------------------- Докінз шырока вядомы як атэіст і крытык рэлігіі. Яго часта характэрызуюць як красамоўнага, ваяўнічага рацыяналіста і нават як «галоўнага атэіста Вялікабрытаніі». У 1996 годзе, калі яго запыталі, аб якой вядомасці ён жадае, як вучонага ці ваяўнічага атэіста, ён адказаў: «Бертран Расэл назваў сябе палкім скептыкам. Я б абраў гэта, хаця і цэлю занадта высока». Докінз лічыць, што разуменне эвалюцыі прывяло яго да атэізму, і што рэлігія несумяшчальная з навукай. У кнізе «Сляпы гадзіншчык» ён піша: | | | --- | | Да Дарвіна атэіст, які прытрымліваўся логікі Юма, мог бы сказаць: «Я не маю тлумачэння біялагічнай складанасці жыцця. Я здольны толькі вывесці, што Бог не з’яўляецца пераканаўчым тлумачэннем, і такім чынам нам застаецца толькі чакаць і спадзявацца, што хто-небудь прапануе што-небудзь лепшае». Хаця гэтая пазіцыя і з’яўляецца лагічна абаснаванай, яна магла пакінуць пачуццё незадавальнення. Адкрыцці Дарвіна дазволілі атэістам мець больш цэласную пазіцыю. *Арыгінальны тэкст* (англ.)   *An atheist before Darwin could have said, following Hume: I have no explanation for complex biological design. All I know is that God isn't, so we must wait and hope that somebody comes up with a better one." I can't help feeling that such a position, though logically sound, would have left one feeling pretty unsatisfied, and that although atheism might have been logically tenable before Darwin, Darwin made it possible to be an intellectually fulfilled atheist.* | У эсэ 1991 года «Вірусы розума» ён выказаў меркаванне, што тэорыя мемаў можа дапамагчы ў тлумачэнні феномена рэлігійнай веры і асобных рыс рэлігій, такіх як паняцце аб пакаранні, якое чакае няверуючых. Згодна з Докінзам, вера, не заснаваная на доказах, з’яўляецца адной з галоўных бед у свеце. Докінз вядомы сваім непрыняццем рэлігійнага экстрэмізму, пачынаючы з ісламістскіх тэрарыстаў, і канчаючы хрысціянскімі фундаменталістамі. Акрамя гэтага ён таксама ўступаў у дыскусіі з больш ліберальнымі веруючымі і рэлігійнымі вучонымі, уключаючы Кенэта Мілера, і тэолагамі Алістэрам Мак-Гратам і Рычардам Харызам. Нягледзячы на гэта, Докінз апісвае сябе як культурнага хрысціяніна, і нават з уласцівым яму пачуццём гумару прапаноўваў слоган «Атэісты за Ісуса Хрыста». Докінз асабліва стаў вядомы пасля публікацыі яго кнігі «Бог як ілюзія» ў 2006 годзе, продажы якой перавысілі ўсе яго папярэднія творы. Шмат хто ўбачыў у гэтым поспеху адзнаку змены культурнага духу эпохі, які супаў з ростам папулярнасці атэістычнай літаратуры. Сярод іншых аб кнізе станоўча адазваліся нобелеўскія лаўрэаты Харальд Крота і Джэймс Уотсан, а таксама псіхолаг Сцівен Артур Пінкер. Докінз і Эрыян Шэрын на адкрыцці Атэістычнай рэкламнай кампаніі на аўтобусах У студзені 2006 года Докінз стаў вядучым дакументальнага фільма «Корань усіх бедаў?», дзе ён звярнуў увагу на адмоўны ўплыў рэлігіі на грамадства. Сам Докінз быў супраць такой назвы, паколькі лічыў, што рэлігія не павінна лічыцца коранем *усіх* бедаў. Крытыкі адзначылі тое, што у перадачы надаецца шмат увагі маргінальным фігурам і экстрэмістам, і што стыль Докінза не спрыяе яго мэце і падобны да падыходу рэлігійных фндаменталістаў больш, чым да халоднага аналітычнага падыходу сапраўднай навукі. Докінз абвергнуў гэтыя абвінавачванні, зазначыўшы, што час, які удзяляецца ў эфіры памяркоўнай рэлігіі, ужо з’яўляецца дастатковай супрацьвагай экстрэмістам, якія прадстаўленыя ў перадачы. Ён таксама адзначыў, што погляды, якія ў памяркоўным грамадстве лічацца экстрэмісцкімі, у кансерватыўным грамадстве могуць палічыць агульнапрынятымі. У кастрычніку 2008 года Докінз афіцыйна падтрымаў Атэістычную рэкламную кампанію на аўтобусах. Праект быў створаны журналісткай The Guardian Эрыян Шэрын пад кіраўніцтвам Брытанскай гуманістычнай асацыяцыі і быў накіраваны на збор сродкаў на размяшчэнне атэістычных слоганаў на аўтобусах Лондана. Першапачаткова ставілася мэта сабраць £ 5500, і Докінз паабяцаў ахвяраваць столькі ж, але кампанія мела вялізарныя поспехі — у першыя чатыры дні было сабрана больш за £ 100000. У студзені 2009 года былі запушчаныя аўтобусы са слоганам «Верагодней за ўсё, бога няма. Хопіць хвалявацца, атрымлівай асалоду ад жыцця». У адказ на выказванні, што такія пытанні ляжаць за межамі навукі, Докінз пацікавіўся, якімі ведамі валодаюць тэолагі аб касмалагічных пытаннях, якія недасягальныя для вучоных. Таксама Докінз пісаў, што ёсць істотная розніца паміж верай, якую людзі гатовы абараняць пры дапамозе логікі і доказаў, і верай, якая заснавана толькі на традыцыях, аўтарытэце і адкравеннях. Як прыклад «правільных» веруючых вучоных ён прывёў Джона Полкінхорна і Фрэнсіса Колінза, але адзначыў, што іх вера ў асобныя моманты хрысціянскай рэлігіі да гэтага часу выклікае ў яго непаразуменне. Крытыка ------- Антырэлігійныя творы Докінза (кніга *«Бог як ілюзія»* і некалькі дакументальных фільмаў на BBC) шмат разоў падвяргаліся крытыцы з боку асобных біёлагаў (К. Міллер, Ф. Коллінз, Д. С. Уілсан), багасловаў (А. Макграт, Р. Харыс), філосафаў (А. Плацінга, Э. Кені, Т. Нагель, М. Р’юз) і публіцыстаў. Іншыя вобласці -------------- З’яўляючыся прафесарам, які займаецца папулярызацыяй навукі, Докінз быў крытыкам псеўданавукі і нетрадыцыйнай медыцыны. У сваёй кнізе «Расплятаючы вясёлку» ён разглядае меркаванне Джона Кітса аб тым, што Ньютан, патлумачыўшы вясёлку, прыменшыў яе прыгажосць, і прыводзіць довады за супрацьлеглае меркаванне. Ён мяркуе, што космас, міліярды гадоў эвалюцыі і мікраскапічныя механізмы біялогіі і спадчыннасці нясуць у сабе больш прыгажосці і цудаў, чым міфы і псеўданавука. Докінз напісаў прадмову для кнігі Джона Даймана «Snake Oil», прысвечанай абвяржэнню нетрадыцыйнай медыцыны, у якім вывеў, што нетрадыцыйная медыцына нясе шкоду хаця б тым, што зводзіць людзей ад больш дзейсных метадаў лячэння і дае людзям няправільныя надзеі. Докінз лічыць, што няма нетрадыцыйнай медыцыны: ёсць толькі медыцына, якая дзейнічае, і якая не. Докінз выказваў занепакоенасць ростам насельніцтва планеты і пытаннямі перанасялення. У «Эгаістычным гене» ён закранае пытанне росту колькасці насельніцтва, прыводзячы ў прыклад Лацінскую Амерыку, папуляцыя якой на той момант падвойвалася кожныя 40 гадоў. Ён крытыкуе каталіцкі падыход да планавання сям’і, сцвярджаючы, што ўладары, якія забараняюць кантрацэпцыю і выступаюць за натуральныя метады кантролю насельніцтва, атрымаюць такі метад у выглядзе голаду. З’яўляючыся прыхільнікам праекта «Вялікія малпы», Докінз напісаў артыкул для кнігі *Great Ape Project*, рэдактарамі якой былі Паола Кавальеры і Пітэр Сігнер. У дакументальным фільме «Ворагі розума» Докінз разглядае небяспеку, якая, згодна з яго меркаваннем, нясе адмову ад крытычнага мыслення і ад тлумачэнняў, заснаваных на навуковых доказах. Ён, у прыватнасці, прыводзіць у прыклад астралогію, спірытуалізм, лазаходніцтва, нетрадцыйную медыцыну, гамеапатыю, а таксама расказвае аб тым, як інтэрнэт можа служыць сродкам для распаўсюджвання рэлігійнай нянавісці і канспіралагічных тэорый. Прадаўжаючы супрацоўніцтва з каналам Channel 4, Докінз прыняў удзел у тэлевізійным навуковым серыяле *The Genius of Britain* разам з такімі вучонымі, як Сцівен Хокінг, Джэймс Дайсан, Пол Нерс, Джым Аль-Халілі. Серыял быў прысвечаны асноўным навуковым адкрыццям у гісторыі Брытаніі і быў паказаны ў чэрвені 2010 года. У 2011 годзе Докінз далучыўся да прафесарыяту Новага гуманітарнага каледжа — прыватнага ўніверсітэта ў Лондане, заснаванага Энтані Грэйлінгам, які адкрыўся восенню 2012 года. У 2014—2015 гадах удзельнічаў у запісе восьмага студыйнага альбома фінскага метал-гурта Nightwish пад назвай *Endless Forms Most Beautiful*. Узнагароды і прызнанне ---------------------- Рычард Докінз мае ступень доктара навук (D.Sc.), якая была прысуджана яму ў Оксфардскім універсітэце. Таксама ён мае ганаровыя ступені ўніверсітэтаў Хадэрсфілда, Вестмінстэра, Дарэмскага, універсітэтаў Халла, Антверпена, Абердзіна, Валенсіі, Свабоднага ўніверсітэта Брусэля, Адкрытага ўніверсітэта. У 1987 годзе за кнігу «Сляпы гадзіншчык» Докінз быў удастоены ўзнагароды Каралеўскага літаратурнага таварыства і Літаратурнай узнагароды газеты Los Angeles Times. Таксама быў узнагароджаны срэбным медалём Заалагічнага таварыства Лондана (1989), прэміяй Майкла Фарадэя, узнагародай Амерыканскай гуманістычнай асацыяцыі «Гуманіст года» (1996), узнагародай Кістлера (2001) і іншымі. У 2012 годзе вучоныя, якія вывучаюць рыб у Шры-Ланцы, прапанавалі назваць у гонар Докінза новы род Dawkinsia  (англ.) (бел.. У гонар Рычарда Докінза названы астэроід (8331) Докінз. У 2013 годзе Рычард Докінз быў прызнаны брытанскім часопісам *Prospect* галоўным інтэлектуалам сусветнага ўзроўню. Гл. таксама ----------- * Докінз як ілюзія * Паўднёвы парк — Наперад, Бог, наперад * Паходжанне відаў * Эвалюцыя * Эвалюцыйнае вучэнне * Атэізм Зноскі ------ 1. ↑ Internet Movie Database — 1990. Праверана 16 кастрычніка 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q37312'></a> 2. ↑ *Lundy D. R.* Professor Clinton Richard Dawkins // The Peerage Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> 3. 1 2 3 4 Праверана 26 сакавіка 2015. 4. ↑ Праверана 15 лютага 2017. 5. ↑ 6. 1 2 *Lundy D. R.* The Peerage<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> 7. ↑ *(unspecified title)* Праверана 7 жніўня 2020. 8. 1 2 3 4 5 6 Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 9. ↑ 10. ↑ Ridley, Mark (2007). *Richard Dawkins^ how a Sciencist Changed the Way We Think : Reflektions by Sciencists, Writers, andPhilosofers*. Oxford University Press. c. 228. ISBN 0-19-921466-2. Extract of page 228(недаступная спасылка) 11. ↑ Emeritus and Honorary Fellows Архівавана 5 сакавіка 2012. of New College, Oxford 12. ↑ Previous holders of The Simonyi Profesorship **(нявызн.)**. The University of Oxford. Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2012. 13. ↑ Dawkins, Richard (2006). *The God Delusion*. Transworld Publisher. c. 5. `{{cite book}}`: Тэкст "isbn-0-593-05548-9" ігнараваны (даведка) 14. ↑ *The Greatest Hoax on Earth? Refuting Dawkins on Evolution*, 2010, Creation Book Publishers ISBN 1-921643-06-4 (Даступна ў перакладзе на рускую мову: *Величайшая Мистификация: Опровержение взглядов Докинза на эволюцию,* ISBN 978-966-491-171-6) Архівавана 25 сакавіка 2019. 15. ↑ Richard Dawkins: Durriculum vitae **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 23 красавіка 2008. Праверана 23 студзеня 2016. 16. ↑ richard Dawkins: The foibles of faith **(нявызн.)**(недаступная спасылка). BBC News (12 кастрычніка 2001). Архівавана з першакрыніцы 4 лютага 2012. Праверана 23 студзеня 2016. 17. ↑ ThirdWay **(нявызн.)**.(недаступная спасылка) 18. ↑ Rewolutionary Evolutionst **(нявызн.)**. Wired. Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. 19. ↑ Richard Dawkins. 'Beilief' interview **(нявызн.)**(недаступная спасылка). BBC (22 кастрычніка 2009). Архівавана з першакрыніцы 29 сакавіка 2018. Праверана 23 студзеня 2016. 20. ↑ Harry Potter fails to cast spell over Professor Richard Dawkins **(нявызн.)**(недаступная спасылка). The Telegraph (24 кастрычніка 2008). Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. Праверана 23 студзеня 2016. 21. ↑ THE DIARY: there are happy and sad songs to be sung **(нявызн.)** (21 сакавіка 1999). Архівавана з першакрыніцы 3 чэрвеня 2012. 22. ↑ doctor Zoo **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 3 чэрвеня 2012. Праверана 23 студзеня 2016. 23. ↑ Докінз, Рычард (1999). *Пашыраны фенатып*. Oxfordshire: Oxford University Press. стар. 4 24. ↑ Роберт Трыверс (1972). "The evolution of reciprocal altruism". *quarerly Review of Biology*. doi:10.1081/E-ELIS3-120044418. 25. ↑ Эрнст Майр (2000), Што ёсць эвалюцыя. Basic Books 26. ↑ A sciencist's view **(нявызн.)**. The Guardian (9 сакавіка 2002). Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. Праверана 24 студзеня 2016. 27. ↑ One side can be wrong **(нявызн.)** (1 верасня 2015). Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. Праверана 24 студзеня 2016. 28. ↑ Ричард Докинз. «Самое грандиозное шоу на Земле»(недаступная спасылка), журнал «Эсквайр», 2012 г. 29. ↑ Bass, Thomas A. (1994). *Reinventing the vfuture: Conversations with the World's Leading Sciencist*. Addison Wesley. c. 118. `{{cite book}}`: Невядомы параметр `|issbn=` ігнараваны (даведка)(недаступная спасылка) 30. ↑ [http;//www.ft.com/cms/s/0/d29981c6-c1c6-11df-9d90-00144feab49a.html tieless guys should get knotted pronto] // Financial Times 31. ↑ Richard Dawkins: You Ask The Questions Special **(нявызн.)**. The Independent (4 снежня 2006). Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. Праверана 30 студзеня 2016. 32. ↑ [url:// The Problem with God: interview with Richard Dawkins] **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. Праверана 19 студзеня 2022. 33. ↑ Докінз, Рычард (1986). *Сляпы гадзіншчык*. New York: Norton. c. 6. ISBN 0-393-31570-3. 34. ↑ Dawkins: I'm a cultural Christian **(нявызн.)**. BBC News (10 снежня 2007). Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. Праверана 30 студзеня 2016. 35. ↑ Atheist for Jesus **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. Праверана 30 студзеня 2016. 36. ↑ The God Delusion **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. Праверана 30 студзеня 2016. 37. ↑ Howard Jakobson: Nothing like an unimaginative sciencist to get non-believers running back to God **(нявызн.)**. Independent (21 студзеня 2006). Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. Праверана 30 студзеня 2016. 38. ↑ What a lazy way to argue against God **(нявызн.)**.(недаступная спасылка) 39. ↑ Diary - Richard Dawkins **(нявызн.)**. New Statesman (30 студзеня 2006). Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. Праверана 30 студзеня 2016. 40. ↑ All aboard the atheist bus campaign **(нявызн.)**. Guardian (21 кастрычніка 2008). Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. Праверана 30 студзеня 2016. 41. ↑ When Religion Steps on Science's Turf **(нявызн.)**. 42. ↑ God vs. Science **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Time (5 лістапада 2006). Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. Праверана 28 лютага 2016. 43. ↑ Skeptic.com^ eskeptic - why Richard Dawkins is Wrong about Religion **(нявызн.)**(недаступная спасылка) (4 ліпеня 2007). Архівавана з першакрыніцы 6 лютага 2012. Праверана 28 лютага 2016. 44. ↑ *Dawkins, Richard*. The Root of All Evil? **(нявызн.)** (2006). Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. 45. ↑ *alvin Plantinga*. The Dawkins confusion - Naturalism ad absurdum **(нявызн.)**. *Books & Culture, a christian Rewiew* (2007). Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. Праверана 28 лютага 2016. 46. ↑ Kenny, Anthony (2007). "Knowledge, Belief, and Faith". *Philosophy*. **82** (03): 381–397. doi:10.1017/S0031819107000010. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|month=` ігнараваны (даведка) 47. ↑ Nagel, Thomas. The Fear of Religion **(нявызн.)**, *The New Republic* .(недаступная спасылка) 48. ↑ *Michael ruse*. Richard Dawkins *The God Delusion* **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Chikago Journals* (December 2007). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2013. Праверана 28 лютага 2016. 49. ↑ *Докінз Р.* Расплятаючы вясёлку = Unweawing the Rainbow. — Penguin, 1998. — P. 4-7. — ISBN 0-618-05673-4. 50. ↑ *Дайманд Д.* Snake Oil and Other Preoccupations. — Vintage, 2001. — ISBN 0-099-42833-4. 51. ↑ *Докінз Р.* Служка дзябла = A Devil's Chaplain. — Houghton Mifflin, 2003. — P. 58. — ISBN 0-618-33540-4. 52. ↑ *Докінз Р.* Эгаістычны ген = The Selfish Gene. — 2. — Oxford university Press, 1989. — P. 213. — ISBN 0-19-286092-5. 53. ↑ The Great Ape Project: Equalithy beyond humanity / edited by Paola Cavalieri and Peter Singer. — Fourth Estate, 1993. — ISBN 0-312-11818-X. 54. ↑ The enemies of Reason **(нявызн.)**. // Channel 4. Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. Праверана 6 лютага 2016. 55. ↑ Genius of Britain **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. Праверана 7 лютага 2016. 56. ↑ В Лондоне появился конкурент Оксфорда и Кембриджа **(нявызн.)**. lenta.ru. Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. 57. ↑ nightwish - Reveal New album title, cover Art and more (англ.). // Matal Storm (22 снежня 2014). Архівавана з першакрыніцы 22 снежня 2014. Праверана 7 лютага 2016. 58. ↑ Profesor richard Dawkins **(нявызн.)**. // The Simonyi Professorship. Архівавана з першакрыніцы 27 снежня 2012. Праверана 7 лютага 2016. 59. ↑ Sri Lancans name new type of fich after Richard Dawkins **(нявызн.)**. // The Telegraf (16 ліпеня 2012). Архівавана з першакрыніцы 27 снежня 2012. Праверана 7 лютага 2016. 60. ↑ Dawkins Named World's Top Thinker **(нявызн.)**. // Prospect magazine (24 красавіка 2013). Літаратура ---------- * *Гирц А.* Новые атеистические подходы в когнитивной науке о религии // *Государство, религия, Церковь в России и за рубежом*. — М.: РАНХиГС, 2013. — С. 77-109. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт Р. Докінза. * Фонд Рычарда Докінза(недаступная спасылка). * Рускамоўны партал аб Р. Докінзе. * Артыкулы Р. Докинза у біблиятэке часопіса «Скепсис»(недаступная спасылка). * *Dawkins R.* Growning up en ethology Архівавана 4 снежня 2013. (англ.), аўтабіяграфічны артыкул | ⛭Рычард Докінз | | --- | | Публікацыі | * Эгаістычны ген (1976) * Пашыраны фенатып (1982) * Вірусы мозгу (1993) * Сляпы гадзіншчык (1986) * Рака, якая цячэ з раю (1995) * Узыходзячы на пік неверагоднага (1996) * Расплятаючы вясёлку (1998) * Служка дзябла (2003) * Апавяданне продка (2004) * Бог як ілюзія (2006) * Самае грандыёзнае шоу на Зямлі: Доказы эвалюцыі (2009) * Магія рэальнасці (2011) * Густ да цудаў (2013) | | Дакументальныяфільмы | * Nice Guys finish First (1987) * Growing Up in the Universe (1991) * Корань усіх бедаў? (2006) * Ворагі розуму (2007) * Геній Чарлза Дарвіна (2008) * Пагроза рэлігійных школаў * Секс, смерць і сэнс жыцця (2012) * Няверуючыя (2013) | | Крытыка | * Бог Докінза: Гены, мемы і сэнс жыцця * Анёл Дарвіна * Памылковы погляд Докінза | | Гл. таксама | * Меметыка * Боінг-747 да палёту гатовы * Рычард Докінз: як адзін навуковец змяніў наш лад думак * The Oxford Book of Modern Science Writing * Докінз супраць Гулда * Фонд Рычарда Докінза ў падтрымку розума і навукі | | ?Рычард Докінз — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Clinton George Augustus Dawkins[d] | | | | | | | | | | | | | | Francis Henry Dawkins[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Marianne Jane Robarts[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Clinton George Evelyn Dawkins[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | George Cressener Tufnell[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Alice Tufnell[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Gratiana Fanny Hughes[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Clinton John Dawkins[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Edward Smythies[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Arthur Smythies[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Рычард Докінз | | | | | | | | | Elizabeth March Phillipps[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Frances Enid Smythies[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Col. Henry Southcote Aston[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Jean Mary Vyvyan Ladner[d] | | Alan Wilfred Ladner[d] | | | Gertrude Frances Morse Aston[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Catharina Johanna Maria Faure[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · X | | Фота, відэа і аўдыё | YouTube | | Тэматычныя сайты | academia.edu · Scopus · Discogs · Internet Movie Database · MusicBrainz · Internet Speculative Fiction Database · The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Treccani | | Генеалогія і некрапалістыка | WikiTree · Geni.com · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90184153 · BNC: a10964113 · BNE: XX902365 · BNF: 118988507 · CiNii: DA00775329 · CONOR: 11342691 · EGAXA: vtls002678719 · GND: 120434059 · GTAA: 92078 · ICCU: CFIV029023 · ISNI: 0000 0001 2120 8079 · LCCN: n81074298 · LNB: 000160161 · NDL: 00437404 · NKC: jn20000601285 · NLA: 35664391 · NLG: 279061 · NLP: a0000002023210 · NSK: 000200542 · NTA: 068649770 · NUKAT: n94004691 · PTBNP: 67921 · LIBRIS: 183517 · SUDOC: 026814358 · VIAF: 12307054 | |