Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

**Форт-Хейскі дзяржаўны ўніверсітэт** (англ.: Fort Hays State University) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая месціцца ў горадзе Хейс у штаце Канзас, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Вучэльня была заснавана ў 1902 годзе як Заходняе аддзяленне Канзасскай дзяржаўнай нармальнай школы, якая цяпер вядомая як Эмпарыйскі дзяржаўны ўніверсітэт. Першапачаткова навучальная ўстанова была размешчана на тэрыторыі форта Хейс, памежнай ваеннай заставы, якая была зачынена ў 1889 годзе. Вучэльня абслугоўвала патрэбы першых пасяленцаў у навучанні ў новым рэгіёне. Першы будынак кампуса бліжэй да горада Хейс быў завершаны ў 1904 годзе, у гэты час універсітэт пераехаў у сваё цяперашняе месца. Структура --------- * Каледж бізнесу і прадпрымальніцтва * Каледж мастацтваў, гуманітарных і сацыяльных навук * Каледж адукацыі * Каледж здароўя і паводніцкіх навук * Каледж прыродазнаўчых навук, тэхналогій і матэматыкі Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Канзас Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

**Наталі Земан Дэвіс** (англ.: Natalie Zemon Davis; Пусты шаблон {{ВД-Прэамбула}} ) -- амерыканска-канадская гісторык. Унесла значны ўклад у вывучэнне культуры Новага часу Заходняй Еўропы, гендарную гісторыю, мікрагісторыю. Доктар (1959), прафесарка Універсітэта Таронта, член Амерыканскага філасофскага таварыства (2011) і член-карэспандэнтка Брытанскай акадэміі. Лаўрэат прэміі Хольберга (2010). Нацыянальны гуманітарны медаль ЗША (2012). Біяграфія --------- Нарадзілася ў яўрэйскай сям'і. Скончыла Гарвардскі ўніверсітэт, абараніла доктарскую дысертацыю ў Мічыганскім універсітэце у 1959 годзе У часы распаўсюджвання макартызму Наталі і яе муж эмігравалі з ЗША ў Канаду і атрымалі канадскае грамадзянства. Выкладала ў Браўнаўскім універсітэце, Універсітэце Таронта, Каліфарнійскім універсітэце ў Берклі і Прынстанскім універсітэце. Прэзідэнт Амерыканскай гістарычнай асацыяцыі (1987). У 2010 годзе ўганаравана прэміяй Хольберга за «*мастацкі падыход у апісанні гістарычных падзей*». Таксама адзначана Toynbee-Preis[de] і Aby-Warburg-Preis[de] (абедзве -- у 2000). У шлюбе з матэматыкам Чандлерам Дэвісам (Chandler Davis[en]), маюць траіх дзяцей. Аўтар васьмі кніг. Асноўныя навуковыя інтарэсы -- культура Новага часу Заходняй Еўропы, гендэрная гісторыя, мікрагісторыя. Першыя і некаторыя пазнейшыя працы сфакусаваныя на Францыі XVI стагоддзя, напрыклад, "Абрады гвалту" (*The Rites of Violence: Religious Riot in Sixteenth-Century France*) і "Гісторыя і культура Францыі ранняга Новага часу" (*Society and Culture in Early Modern France: Eight Essays*). У 1982 годзе ў Францыі выйшаў фільм Вяртанне Марціна Гера (The Return of Martin Guerre[en]), кансультантам якога была Дэвіс. Па выніках працы над фільмам адначасова з ім выпусціла аднайменную кнігу на французскай мове, у 1983 годзе перакладзеную на англійскую, у цэнтры ўвагі гэтага працы — уяўленні пра чалавека ў французскіх сялян XVI стагоддзя. У 1995 годзе выйшла яе праца «*Дамы на абочыне. Тры жаночыя партрэты XVII стагоддзя*» (*Women on the Margins: Three Seventeenth-century Lives*), у якой на аснове мемуараў і лістоў трох жанчын XVII стагоддзя ўдакладнены ўяўленні пра ролю і месца жанчыны ў ранні Новы Час, пра нормы і забабоны ў грамадстве, пра іх уплыў на паводзіны жанчын і іх дзейнасць. Гераіні аповеда — Глікель з Хамельна (1646/47, Гамбург — 1712, Мец), Мары Гюяр дэ л'Інкарнасьён (1599, Тур -- 1672, Канада) і Марыя Сібіла Мерыян (1647, Франкфурт-на-Майне — 1717, Амстэрдам). Усе яны не належалі да вышэйшай арыстакратыі. Кожная прадстаўляла розныя рэлігійныя групы (Глікель — іўдзейка, паслядоўніца Шабтай Цві, Мары Гюяр -- манашка-каталічка, Марыя Сібіла Мерыян некаторы час была членам пратэстанцкай секты лабадыстаў) і, такім чынам, лепей адлюстроўвалі ўсё грамадства таго часу. Яны былі адукаванымі і неардынарнымі асобамі. Купчыха Глікель, якая кіравала справамі мужа пасля яго смерці, пакінула пасля сябе напісаныя для нашчадкаў мемуары, першы твор падобнага жанру аўтарства яўрэйскай жанчыны, у якіх павучальны складнік спалучаецца з духоўнымі перажываннямі. Мары Гюяр пастрыглася ў манашкі па загадзе "ўнутранага голасу", пакінула сына і пасля напісала для яго мемуары. Астатнюю частку жыцця яна правяла сярод канадскіх індзейцаў, якім прапаведавала хрысціянства. Марыя Сібіла Мерыян займалася энтамалогіяй і маляваннем, публікавала ўласныя кнігі, але затым з'ехала ў Сурынам, дзе працягнула вывучэнне насякомых. Асноўныя працы -------------- * Society and Culture in Early Modern France: Eight Essays. — Stanford, California: Stanford University Press, 1975. * The Return of Martin Guerre. — Cambridge, MA: Harvard University Press, 1983. * Frauen und Gesellschaft am Beginn der Neuzeit. — Berlin: Wagenbach, 1986. * Fiction in the Archives: Pardon Tales and their Tellers in Sixteenth Century France. — Stanford, California: Stanford University Press, 1987. * "Gender in the academy: women and learning from Plato to Princeton: an exhibition celebrating the 20th anniversary of undergraduate coeducation at Princeton University". — Princeton: Princeton University Library, 1990. * Renaissance and Enlightenment Paradoxes, co-edited with Arlette Farge. — Cambridge, MA: Belknap Press, 1993. Volume III of A History of Women in the West. * Women on the Margins: Three Seventeenth-century Lives. — Cambridge, MA: Harvard University Press, 1995. * A Life of Learning: Charles Homer Haskins Lecture for 1997. — New York: American Council of Learned Societies, 1997. * Remaking Imposters: From Martin Guerre to Sommersby, Egham, Surrey, UK. — Royal Holloway Publications Unit, 1997. * The Gift in Sixteenth-Century France. — University of Wisconsin Press, 2000. * Slaves on Screen: Film and Historical Vision. — Cambridge, MA: Harvard University Press, 2002. * Trickster Travels. — New York: Hill & Wang, 2006. * *Земон Дэвис Н.* Возвращение Мартена Герра. — М.: Прогресс, 1990. — 208 с. * *Земон Девис Н.* Дамы на обочине. Три женских портрета XVII века. — М.: Новое литературное обозрение, 1999. — 400 с. * *Земон Дэвис Н.* Обряды насилия // История и антропология. Междисциплинарные исследования на рубеже XX-XXI веков. — СПб.: Алетейя, 2006. — С. 111-162 * (в соавторстве) *Земон Дэвис Н.* Парадоксы эпохи Возрождения и Просвещения / Н. Земон Дэвис [и др.] — История женщин. В 5 томах. Том 3. — СПб.: Алетейя, 2008. — 560 с. 1. ↑ APS Member History **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 13 студзеня 2021. Праверана 23 снежня 2020. 2. 1 2 Американский лауреат премии Хольберга получит $785 тыс. **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 9 чэрвеня 2010. Праверана 4 лістапада 2011. 3. ↑ AHA Presidential Addresses: History's Two Bodies **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 20 кастрычніка 2011. Праверана 4 лістапада 2011. 4. 1 2 *Kupperman Karen Ordahl.* Women on the Margins: Three Seventeenth-Century Lives. By Natalie Zemon Davis. // The Journal of Modern History. Vol. 69, No. 4 (December 1997). — P. 804-805 Спасылкі -------- * *Наталья Дзуцева.* Натали Земон Дэвис. Дамы на обочине // Знамя. 2000. № 1. * *Александра Финогенова.* Натали Земон Девис. "Дамы на обочине. Три женских портрета XVII века" // Русский журнал. * *Лев Айзенштат.* Женский портрет в интерьере // Народ Книги в мире книг. 1999. № 23.

**Галіна Пятроўна Трыбунах** (нар. 15 верасня 1965, Гарадок Чачэрскага раёна Гомельскай вобласці) — беларускі аграрый, член Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 6-га склікання. Біяграфія --------- Скончыла Буда-Кашалёўскі аграрны каледж, Беларускую дзяржаўную сельскагаспадарчую акадэмію. Працавала рабочай калгаса «Сцяг камунізму» Чачэрскага раёна, падлікоўшчыцай Чачэрскага райаграпрамзабеспячэння, вучаніцай тынкоўшчыка-маляра Плюскай кааператыўнай дзяржаўнай будаўнічай арганізацыі Пскоўскай вобласці, сакратаром-машыністкай, загадчыкам склада Чачэрскай міжраённай перасоўнай механізаванай калоны № 118, спецыялістам першай катэгорыі па дыспетчарызацыі ўпраўлення сельскай гаспадаркі і харчавання Чачэрскага райвыканкама, інспектарам аддзела кадраў Чачэрскага раённага вытворчага аб’яднання «Сельгасхімія». Была сакратаром-машыністкай, галоўным спецыялістам па кадрах, дыспетчарызацыі ўпраўлення сельскай гаспадаркі і харчавання Чачэрскага райвыканкама. Дырэктар адкрытага акцыянернага таварыства «Звязда» Чачэрскага раёна. Выбіралася дэпутатам Гомельскага абласнога Савета дэпутатаў, Чачэрскага раённага і Залескага сельскага Саветаў дэпутатаў 27-га склікання, членам Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 6-га склікання. Зноскі ------ 1. ↑ Трыбунах Галіна Пятроўна Архівавана 18 жніўня 2020.

Пральня «Атлант» (2006 г. Мінск) **Пральная машына** (пральня) — машына для механічнага мыцця, паласкання і адціскання бялізны. Перамешванне бялізны і задзейнічанне раствору для жвавага кругавароту ажыццяўляецца вярчальным лопасцевым дыскам або барабанам. Дыск замацоўваецца ў дно або сценку бака і прыводзіцца ў рух электрарухавіком, які ўключаецца таймерам. Перфараваны барабан, у якім мыецца бялізна, адваротна круціцца ў пральным баку, запоўненым мыйным растворам. Віды: 1) малагабарытная пераносная без адціскання; 2) з ручным адцісканнем; 3) паўаўтаматычная 2-бакавая з дыскавым актыватарам раствору і цэнтрыфугай для адціскання; 4) аднабакавая барабанная; 5) аўтаматычная з праграмным кіраваннем. Побытавая звычайна змяшчае да 5 кг сухой бялізны. Камунальная — да 200 кг. З 2003 года мінскі завод «Атлант» пачаў выпуск пральных машын у Беларусі. Ручная пральня (2012 г. Чэхія) Распрацоўка ----------- Платныя пральні-аўтаматы (2004 г.) У студзені 1752 года англійскі «Джэнтэльменскі часопіс» змясціў выяву пральнай машыны. У 1766 годзе нямецкі доктар багаслоўя Якаб-Хрыстыян Шэфер  (ням.) (бел. (1718—1790) апублікаваў у Рэгенсбургу (Свяшчэнная Рымская імперыя; цяпер зямля Баварыя, Германія) дызайн «зручнай і высокавыніковай пральнай машыны». У 1782 годзе Генры Сіджыр атрымаў англійскі патэнт на пральню з вярчальным барабанам. У 1791 годзе ў Англіі выдалі патэнт на пральна-адціскальную машыну. У 1790-я гады Эдуард Бітэм паспяхова гандляваў «запатэнтаванымі пральнымі млынамі» ў Англіі. 28 сакавіка 1797 года Натаніел Брыгс са штата Нью-Гэмпшыр (ЗША) запатэнтаваў механізм для мыцця бялізны. У 1843 годзе Джон Торнбул  (англ.) (бел. з Сэнт-Джона (брытанская калонія Нью-Брансуік; цяпер Канада) запатэнтаваў «пральню адзення з адціскальнымі каткамі». У 1858 годзе Гамільтан Сміт з Пітсбурга (штат Пенсільванія, ЗША) запатэнтаваў вярчальную пральную машыну. У 1850-я гады ў Заходняй Еўропе і ЗША з’явілася пральнае машынабудаванне. 1 мая 1862 года Рычард Ленсдэйл з Пендлтана (графства Ланкашыр, Англія; цяпер графства Вялікі Манчэстэр) паказаў запатэнтаваную «вярчальную пральную машыну з каткамі для адціскання» на Міжнароднай выстаўцы  (англ.) (бел. ў Лондане. У красавіку 1884 года ў Нью-Ёрку (ЗША) з’явіліся платныя пральні-аўтаматы. У 1900 годзе немец Карл Мілі прыстасаваў для мыцця драўляную кадушку з лопасцямі. У лістападзе 1904 года ў Дэ-Мойне (штат Аява, ЗША) пачаўся продаж электрычных пральных машын. 11 мая 1909 года Олівер Вудра з Ньютана (акруга Джаспер, штат Аява, ЗША) атрымаў патэнт № 921195 на электрапральню. * Рэклама 1861 г. (Нью-Ёрк, ЗША)Рэклама 1861 г. (Нью-Ёрк, ЗША) * Рэклама 1869 г. (ЗША)Рэклама 1869 г. (ЗША) Зноскі ------ 1. ↑ Пральная машына // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах / гал.рэд. Генадзь Пятровіч Пашкоў. — Менск: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2001. — Т. 12. — С. 552. — 560 с. — ISBN 985-11-0198-2. 2. ↑ Дзве даты 28 сакавіка // *Звязда* : газета. — 28 сакавіка 2012. — № 59 (27174). — С. 8. — ISSN 1990-763x. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Пральная машына на Вікісховішчы | * Пральныя машыны(руск.), *ЗАТ «Атлант»* (2016). Праверана 21 верасня 2016.

Лукомская ДРЭС Беларусь не валодае значнымі ўласнымі паліўна-энергетычнымі рэсурсамі (ПЭР). За кошт уласных ПЭР пакрываецца толькі 15 % патрэб краіны (2007), астатнія 85 % імпартуюцца — у асноўным з Расіі. Характэрна высокая канцэнтрацыя выпрацоўкі электраэнергіі: на 11 найбольш буйных электрастанцыях цяпер выпрацоўваецца 95 % агульнага аб’ёму электраэнергіі. Агульная магутнасць электрастанцый складае каля 10 ГВт, больш за 97 % электраэнергіі выпрацоўваецца на ЦЭС.. У 2017 з 34,5 млрд квт\*гадз выпрацаванай электрычнасці 405 млн.квт\*гадз было атрымана на ГЭС, 97 — на ветравых, 89 — на сонечных устаноўках. На канец 2019 запланавана адкрыццё першага блока Беларускай АЭС. Гісторыя -------- Электраэнергетыка Беларусі адлічвае сваё існаванне з 1889 г. калі была адкрыта невялікая (1,2 тыс. кВт) электрастанцыя ў Добрушы на мясцовай папяровай фабрыцы, катлы якой працавалі на вугалі і дровах. Агульная магутнасць усіх электрастанцый Беларусі ў 1913 г. склала толькі 5,3 тыс. кВт, што дазваляла атрымліваць 3 млн кВт\*г электраэнергіі. Гэтай колькасці энергіі ледзь хапала на асвятленне цэнтральных вуліц буйных па тым часе гарадоў і працу некалькіх невялікіх кінатэатраў. У прамысловасці электрычнасць амаль не выкарыстоўвалася. Арэхаўск. Беларуская ДРЭС У адпаведнасці з планам ГОЭЛРО ў першую чаргу аднавілі сваю працу электрастанцыі ў Мінску, Віцебску, Гомелі, Бабруйску. Самымі буйнымі электрастанцыямі (у 1920-х гг.) былі Мінская (3 тыс. кВт) і Добрушская (1,6 тыс. кВт). У 1927 г. на Асінаўскіх балотах каля Оршы пачалося будаўніцтва Беларускай ДРЭС — першай буйной электрастанцыі ў Беларусі, якая ў 1940 г. дасягнула сваёй праектнай магутнасці — 34 тыс. кВт. Ад гэтай станцыі па лініях электраперадач атрымалі танную і ўстойлівую энергію такія гарады, як Віцебск, Магілёў, Орша, Шклоў. У гады Вялікай Айчыннай вайны электраэнергетыка Беларусі была зноў амаль цалкам знішчана. Асноўныя магутнасці сучаснай беларускай энергетыкі былі створаны ў 1960-х — 1970-х гг. Тады ж была завершана электрыфікацыя сельскай мясцовасці. У 1980-я пад Мінскам пачалося будаўніцтва АЭС, але пася Чарнобыльскай катастрофы яна была дабудавана як ЦЭС. Другая хваля інтарэса да энергіі атама ўзнікла ў сярэдзіне 2000-х і вылілася ў будаўніцтва Беларускай АЭС у горадзе Астравец. У 2010-х былі пабудаваны найбуйнейшыя беларускія ГЭС: Гродзенская (2012), Віцебская (2016) і Полацкая (2017). На гэтае ж дзесяцігоддзе прыпаде пачатак адносна хуткага развіцця альтарнатыўнай энергетыкі — сонечнай і ветравой. У наш час агульная магутнасць электрастанцый Беларусі складае больш за 8 млн кВт, а вытворчасць электраэнергіі — 34,5 млрд кВт\*г. На долю Віцебскай вобласці і г. Мінска прыходзіцца амаль 2/3 усёй электраэнергіі, якая выпрацоўваецца ў краіне. Цеплаэнергетыка --------------- Асноўны артыкул: **Цеплавая энергетыка Беларусі** Мінская ЦЭЦ-2 на вуліцы Аранская У Беларусі электраэнергетыка складаецца практычна з электрастанцый аднаго тыпу — цеплавых. Гэта дзяржаўныя раённыя электрастанцыі (ДРЭС) і цеплаэлектрацэнтралі (ЦЭЦ). ДРЭС выпрацоўваюць толькі электрычную энергію, ЦЭЦ — электрычную і цеплавую. Амаль палова вытворчасці электраэнергіі прыходзіцца на ЦЭЦ. Да 70-х гг. ХХ ст. галоўнымі відамі паліва на электрастанцыях Беларусі былі торф і вугаль, у наш час практычна ўсе вялікія цеплавыя электрастанцыі ў якасці паліва выкарыстоўваюць прыродны газ. Ўвод БелАЭС дазволіць зэканоміць каля 5 млрд куб.м прыроднага газу, адпаведна, знізіць долю выкаплёвага паліва ў вытворчасці электраэнергіі з 95 % да 60 %. Для забеспячэння патрэб насельніцтва ў малых гарадах і пасёлках створаны мініЦЭС, на якіх усё больш ужываным становіцца раззнастайнае мясцовае паліва (біягаз, пілавінне), доля якога ўжо нанова дасягнула 30 %. Доля торфу ў энергабалансе Беларусі ўпала на парадак і ў цяперашні час складае каля 2-3 %, а ў мясцовых відах паліва — каля 15 %. Тарфяное паліва выкарыстоўваюць Жодзінская ЦЭЦ, Пружанская міні-ЦЭЦ, Бабруйская ЦЭЦ-1. Самая буйная электрастанцыя Беларусі — Лукомская ДРЭС (г. Новалукомль), 2890 МВт.. Яна забяспечвае 60 % выпрацоўкі электраэнергіі ў летні перыяд і 40 % у зімовы. Другая па велічыні ДРЭС — Бярозаўская ў Белаазёрску, 950 МВт. Ужо 90 гадоў працягвае сваю нястомную працу Беларуская ДРЭС ў пасёлку Арэхаўск — першынец вялікай савецкай энергетыкі; з 1986 яна працуе на мазуце, з 1999 — на прыродным газе. Сярод цеплаэлектрацэнтралей найбольшую магутнасць маюць Мінская ЦЭЦ-4 і Наваполацкая ЦЭЦ (1035 і 505 МВт адпаведна). Гідраэнегетыка -------------- Асноўны артыкул: **Гідраэнергетыка Беларусі** У рэспубліцы маюцца і гідраўлічныя электрастанцыі (ГЭС). Акрамя цеплавых электрастанцый, у Беларусі дзейнічаюць звыш 30 невялікіх гідраэлектрастанцый. Найбольшыя з іх — Віцебская ГЭС (40 МВт) і Полацкая ГЭС (22 МВт), што сталі першынцамі ў каскадзе на Заходняй Дзвіне. Гродзенская ГЭС (17 МВт) на р. Нёман, Асіповіцкая (2,2 МВт) на р. Свіслач і Чыгірынская (1,5 МВт) на р. Друць. Да 2020 г. плануецца давесці сумарную магутнасць гідраэлектрастанцый да 200 МВт. Раўнінны характар тэрыторыі і спакойны характар плыні рэк у шырокіх далінах (за выключэннем Заходняй Дзвіны і яе прытокаў) — чыннікі, што абумовілі слабы гідрапатэнцыял Беларусі. Атамная энергетыка ------------------ Асноўны артыкул: **Атамная энергетыка Беларусі** Будуецца Беларуская АЭС пад горадам Астравец непадалёк ад мяжы з Літвой. АЭС будзе мець два рэактары агульнай магутнасцю 2300 МВт. Запуск першага энергаблока БелАЭС запланаваны на канец ліпеня 2019 года, вывад блока на праектную магутнасць 1200 МВт адбудзецца ў снежні таго ж года. З пускам АЭС Беларусь павінна ператварыцца ў нета-экспарцёра электраэнергіі. Ўвод БелАЭС дазволіць зэканоміць каля 5 млрд куб.м прыроднага газу, адпаведна, знізіць долю выкаплёвага паліва ў вытворчасці электраэнергіі з 95 % да 60 %. Альтэрнатыўная энергетыка ------------------------- Вядзецца работа, накіраваная на выкарыстанне аднаўляльных (альтэрнатыўных) крыніц электрычнасці. У 2007 годзе была прынята дырэктыва № 3 «Аб прыярытэтных напрамках умацавання эканамічнай бяспекі дзяржавы». У ёй гаварылася аб неабходнасці максімальна магчымага ўключэння ў паліўны баланс краіны ўласных аднаўляльных крыніц энергіі. Першыя з іх — энергія ветру і сонца. Асабліва інтэнсіўнае развіццё альтэрнатыўнай энегетыкі пачалося ў другой палове 2010-х. Да 2016 рэй вяла ветравая энергетыка, у 2016 ініцыятыву перахапіла сонечная. Станам на 2022 год у энергетычным балансе электрычнай энергіі доля аднаўляльных крыніц энергіі ўсяго 1,5 %. З уводам у эксплуатацыю Беларускай АЭС цікавасць да аднаўляльных крыніц энергіі знізілася. Так, у 2022 годзе быў прыняты закон, які прыпыняе прымяненне павышаючых каэфіцыентаў да тарыфаў на электрычную энергію з аднаўляльных крыніц энергіі. ### Ветравая Асноўны артыкул: **Ветравая энергетыка Беларусі** У краіне ўжо вызначаны 1640 пунктаў, дзе можна паставіць ветраэнергетычныя ўстаноўкі, хаця хуткасць ветру над тэрыторыяй Беларусі складае ў сярэднім не больш за 3,5—5 м/с, а для эканамічнай выгады ветракоў яна павінна дасягаць 7—12 м/с. Найлепшыя для ветраэнергетыкі ўмовы назіраюцца на ўзвышшах: Наваградскім, Ашмянскім, Мінскім, Аршанскім. Да 2010-х адзінкавыя ўстаноўкі ўжо дзейнічалі у Мінскай і Гродзенскай абласцях. На 2017 год найбуйнейшым ветраэнергетычным аб’ектам з’яўляецца Наваградскі ветрапарк, што належыць філіялу РУП «Гроднаэнерга» Лідскія энергетычныя сеткі. Першая ветраўстаноўка з’явілася тут каля вёскі Грабнікі ў 2011 годзе. Вятрак паказаў добрыя вынікі. У 2016 годзе непадалёк завяршылі ўстаноўку адразу 5 падобных установак кітайскай кампаніі «HEAG». Стварэнне ветрапарка абышлося дзяржаве ў 13 мільёнаў даляраў. Штогадовая выпрацоўка электраэнергіі складае каля 22 млн квт\*гадз. Такі аб’ём згенераванай энергіі дазваляе зэканоміць 4,5 млн кубічных метраў газу ў год (700 000—800 000 даляраў). Станцыю абслугоўваюць 10 сертыфікаваных супрацоўнікаў «Гроднаэнерга». Паводле прагнозаў, да 2020 года энергетычная магутнасць ветраўстановак складзе 289 МВт з выпрацоўкай да 500 млн кВт\*г. Да 2030-га — меркавана 500 МВт. ### Сонечная Асноўны артыкул: **Гелеаэнергетыка Беларусі** Другая крыніца нетрадыцыйнай энергіі — сонечная энергія. Аднак для Беларусі яна будзе абыходзіцца значна даражэй, чым гідраўлічная. Сёння сонечная энергетыка стаіць на роўных з ветравой — на кожны від прыходзіцца каля 0,3 % агульнай выпрацоўкі электраэнергіі, што з’яўляецца мізэрнымі лічбамі, асабліва на фоне еўрапейскіх краін. Тым не менш, у 2014—2017 гадах аб’ёмы атрыманай за кошт сонца электраэнергіі ўзраслі ў 45 разоў — з 2 да амаль 90 млн кВт\*гадз. Згодна з дзяржаўнай праграмай «Энергазберажэнне», да 2020 года ў краіне плануецца будаўніцтва не менш за 250 МВт сонечных электрастанцый. Мякруючы па ўсім, гэта праграма будзе нават перавыканана. На люты 2019 года найбуйнейшымі аб’ектамі сонечнай энергетыкі Беларусі з’яўляюцца (у храналагічным парадку, які пакуль што супадае з парадкам узрастання магутнасці): * Мядзельская ферма (за 500 м ад трасы Вільнюс — Полацк, 5,7 МВт). * Брагінская ферма (Солар ІІ); пабудаваная ў 2016 кампаніяй «Вэлком» (18,5 МВт), кошт праекта — 24 млн еўра * Рэчыцкая ферма; магутнасць 55 МВт, плошча 115 га, 218 тыс.сонечных панэляў; замоўцам з’яўляецца кампанія «Беларуснафта», адкрытая ў 2017 годзе. Дала раёну 60 працоўных месцаў. У 2019 годзе чакалася адкрыццё найбуйнейшай сонечнай фермы ад кампаніі «Солар Лэнд» плошчай 220 га магутнасцю 109 мВт у Чэрыкаўскім раёне. Такім чынам, відавочна размяшчэнне фермаў на паўднёвым усходзе краіны, дзе найбольшая колькасць сонечных дзён. Аднак з-за розных абставін яна адкрылася толькі ў канцы 2021 года. ### Біягазавая энергетыка У Мінскай вобласці ўжо працуюць біяэнергетычныя ўстаноўкі ў Снове (2 МВт) і Лані (1,2 МВт), а ў Гомельскай вобласці — Хойніцкая ЦЭЦ (0,5 МВт) на рапсавым масле. Біягазавая энергетыка ў Беларусі пачыналася з эсперыментальных комплексаў: БГЭК тыпу КОБАС-1 (1992, Камянецкі раён), БГЭК у Кобрынскім раёне і БГЭК у Бялыніцкім раёне. У сярэдзіне 2000-х гадоў былі ўведзены ў эксплуатацыю біягазавыя энергетычныя комплексы: * БГЭК ААТ «Гомельская птушкафабрыка» вызначанай магутнасцю 330 кВт. * БГЭК РСУП "Племптушказавод «Беларускі» ў Мінскім раёне каля Заслаўя, вызначанай магутнасцю 340 кВт. * БГЭК РУСП "Селекцыйна-гібрыдны цэнтр «Заходні» ў Брэсцкім раёне (20 км ад Брэста), вызначанай магутнасцю 500 кВт. Гадавая выпрацоўка электраэнергіі 3,7 млн кВт\*г, цеплавай энергіі — 4,8 кВт\*г штогод, што складае ~25 % патрэбы ў энергарэсурсах РУСП "Селекцыйна-гібрыдны цэнтр «Заходні». Кошт БГЭК склаў 6,7 млрд руб. (12.2007). Пляцоўка БГЭК размешчана каля буйнейшага жывёлагадоўчага комплексу (70 тыс. галоў свінняў) Брэсцкай вобласці. Складаецца з трох метатанкаў. Тады ж былі запланаваныя наступныя комплексы: * БГЭК РУСП «Белавежскі» (2008—2009, 1050 кВт) * БГЭК СВК «Лань-Нясвіж» (2008—2009; 375 кВт) * БГЭК РУП «Гідролізны завод» (2009; 1,1 тыс. т.у.т.) * Брэсцкі БГЭК (2009—2010) * Баранавіцкі БГЭК (2008—2009; 500 кВт) * БГЭК РСУП "Агракамбінат "Юбілейны" (2009—2010; 640 кВт; 800 т.у.т.) * Слонімскі БГЭК (2008—2009; 714 кВт) * БГЭК КУП «Пінскі мясакамбінат» (2009—2010; 130 кВт) * БГЭК СВК "Агракамбінат «Сноў» (2009—2010; 580 кВт) * БГЭК СВК «Дацішкі» (2009—2010; 480 кВт) * БГЭК СВК «Кастрычнік-Гродна» (2008—2010) Гл. таксама ----------- * Паліўна-энергетычны комплекс Беларусі * Газатранспартная сістэма Беларусі Зноскі ------ 1. ↑ Архівавана 30 мая 2015. 2. ↑ Промышленность Республики Беларусь. Статистический сборник. — Мн.: Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2018. — С. 146. 3. 1 2 4. ↑ 5. ↑ 6. ↑ Архівавана 30 ліпеня 2018. 7. ↑ 8. ↑ 9. ↑ Стратегии развития… 2011—2015 годы. 10. ↑ 11. ↑ 12. ↑ Архівавана 2 мая 2019. 13. ↑ 14. ↑ 15. ↑ *Олеся Глухова*. Энергия будущего. Крупнейшая солнечная электростанция Беларуси построена в Чериковском районе (руск.). *Cherikovnews.by*. 2022-03-30. Праверана 16 лістапада 2022. 16. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Пастанаўленне СМ РБ 31.8.2007 № 1122 «Аб мерапрыемствах па реалізацыі Дырэктывы Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 14.6.2007 № 3» 17. ↑ Пералік праектаў, планаваных да рэалізацыі ў рамках Дзяржаўнай праграмы інавацыйнага развіцця Рэспублікі Беларусь на 2007—2010 гады: Мінсельгасхарч // Указ прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 26.3.2007 № 136. Літаратура ---------- * Геаграфія Беларусі: вучэб. дапам. для 10-га кл. устаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. мовай навучання / М. М. Брылеўскі, Г. С. Смалякоў; пер. з рус. мовы Н. М. Брылеўскай, В. Л. Смаляковай. — 3-е выд. перапрац. — Мінск: Нар. асвета, 2012. — 303 с.: іл. ISBN 978-985-03-1787-2 * Стратегии развития энергетического потенциала Республики Беларусь на 2011—2015 годы. * Авимова К. Энергия с фермы // Белорусский Рынок № 9(744), 5-12 марта 2007 | Прамысловасць Беларусі | | --- | | Здабываючая · Вытворчая | | Паліўна-энергетычныкомплекс | | | | | --- | --- | | Паліўная прамысловасць | * Біягазавая * Вугальная * Газавая * Геатэрмальная * Нафтавая * Тарфяная | | Энергетыка | * Атамная * Ветравая * Вугальная * Гелеаэнергетыка * Гідраэнергетыка * Цеплавая | | | Хімічны комплекс | | | | | --- | --- | | Хімічная прамысловасць | * Горна-хімічная * Асноўная хімія * Кіслата * Соль * Мінеральныя ўгнаенні * Сінтэтычныя валокны * Бытавая хімія * Лакафарбавая прамысловасць | | Нафтахімічны комплекс | * Нафтавая * Нафтаздабыўная * Нафтаперапрацоўчая прамысловасць * Шынная прамысловасць * Гума-асбеставая | | Газахімічны комплекс | * Газаперапрацоўчая прамысловасць | | Іншае | * Хіміка-фармацэўтычная | | | Горная прамысловасць | | | | | --- | --- | | Горна-хімічная | * Калійная * Соль * Фасфатная | | Няруднаяіндустрыяльна-сыравінная | * Вапняковая * Гіпсавая * Гранітная * Даламітавая * Мелавая * Цагляная | | Гідрамінеральная | * Пітныя воды * Прамысловыя воды | | | Металургічная | * Чорная металургія (Трубавая прамысловасць) * Каляровая металургія | | Машынабудаванне і металаапрацоўка | | | | | --- | --- | | Цяжкае | * Металургічнае * Энергетыка | | Транспартнае | * Аўтамабільнае * Чыгуначнае * Авіяцыйная (Авіярамонт) * Суднабудаванне (Суднарамонт) * Трактарнае | | Агульнае | * Будаўнічае і камунальнае * Сельскагаспадарчае * Хімічнае * Нафтовае * Лесапрамысловае | | Сярэдняе | * Станкабудаванне * Лёгкая прамысловасць * Харчовая прамысловасць * Побытавае | | Дакладнае | * Прыборабудаванне * Радыётэхніка і электроннае * Электратэхнічнае * Робататэхніка * Інструментальнае * Ракетна-касмічнае | | Іншае | * Металаапрацоўка * Абаронна-прамысловы комплекс | | | Хімічная | | | | | --- | --- | | Лесанарыхтоўчая | * Лесанарыхтоўчая | | Дрэваапрацоўчая | * Лесапільная * Фанерная * Мэблевая * Драўляныя будаўнічыя матэрыялы * Запалкавая | | Цэлюлозна-папяровая | * Цэлюлозна-папяровая | | Лесахімічная | * Лесахімічная | | | Лёгкая | | | | | --- | --- | | Тэкстыльная | * Бавоўна * Шэрсць * Лён * Шаўковая | | Іншыя | * Трыкатаж * Швейная * Гарбарная * Абутак * Скурганантарэйная * Футра | | | Харчовая | * Мукамольна-крупяная * Цукровая * Хлебапякарная * Тлушчавая * Мясная * Малочная * Сыраробная * Кандытарская * Плодаагароднінная * Рыбная * Кансервавая * Алкагольная * Спіртавая * Піваварная і безалкагольных напояў * Тытунёвая * Саляная * Алейна-тлушчавая * Макаронная * Вінаробная | | Будаўнічых матэрыялаў | * Цэментная * Жалезабетонная * Сценавыя матэрыялы * Неметалічныя будаўнічыя матэрыялы * Цеплаізаляцыйныя матэрыялы * Керамічная | | Іншыя галіны | * Шкляная * Фарфорава-фаянсавая | | ⛭Эканоміка Беларусі | | --- | | Статыстыка | ВУП • Даходы насельніцтва • Працоўныя рэсурсы • Вытворчасць працы • Занятасць і беспрацоўе • Эканамічнае раянаванне • Бюджэт | | Галіны | Прамысловасць • Энергетыка • Транспарт • Сельская гаспадарка • Турызм • Сувязь | | Фінансы | Беларускі рубель • Падатковая сістэма • Банкаўская сістэма • Крэдытаванне • Фондавы рынак • Інвестыцыі • Замежныя інвестыцыі • Страхавы рынак | | Гандаль | Аптовы • Рознічны • Знешні | | Гісторыя | 1990-я гады • 2000-я гады • 2010-я гады • 2020-я гады | | Рэформы | Прыватызацыя | | Крызісы | 2011 • Эканамічныя санкцыі (2021) | | Рэзервы і даўгі | Знешні доўг | | Спецыяльныя эканамічныя зоны | Брэст • Віцебск • Гомель-Ратон • Гроднаінвест • Магілёў • Мінск | | ⛭Беларусь у тэмах | | --- | | Гісторыя | * Бронзавы век * Старажытная гісторыя * Кіеўская Русь + Полацкае княства + Тураўскае княства * Вялікае Княства Літоўскае * Рэч Паспалітая * Расійская імперыя + ✯ Паўночна-Заходні край * Заходняя вобласць * БНР * БССР + ССРБ + Літбел * Рэспубліка Беларусь | | | Палітыка | * Канстытуцыя * Прэзідэнт * Урад * Парламент * Палітычныя партыі * Знешняя палітыка * Унутраная палітыка * Выбары | | Геаграфія | * Прыродныя ўмовы * Рэльеф * Геалогія * Вадаёмы * Флора * Фаўна * Азёры * Адміністрацыйны падзел * Раёны * Сельсаветы * ≛ Гарады + Сталіца + *Гістарычныя сталіцы* * Пасёлкі гарадскога тыпу * Аграгарадкі | | Грамадстваі сімвалы | * Насельніцтва + Беларусы * Мовы + Беларуская - *«Наркамаўка»* - *Тарашкевіца* - *Трасянка* + Руская - *Руская мова ў Беларусі* - *Русіфікацыя Беларусі* * Паланізацыя Беларусі * Спорт * Адукацыя * Навука * Рэлігія * Свабода слова * ≛ Узнагароды + ✰ Герой Беларусі * Герб * ✰ Сцяг * Гімн * ✰✰ Бела-чырвона-белы сцяг * ✰ Герб «Пагоня» * Штандар Прэзідэнта * Узброеныя сілы * СМІ * Тэлебачанне * IT-сфера * Правы чалавека * ✯ Краязнаўства | | Эканоміка | * Валюта * Нацыянальны банк * Сельская гаспадарка * Турызм і адпачынак + ≛ Сусветная спадчына * Транспартная сістэма * Энергетыка * Газатранспартная сістэма * Суднабудаўніцтва * Гандаль * Жыллёвае будаўніцтва * Сувязь * Пошта * Інтэрнэт | | Культура | * ✯ Адзежа * Архітэктура * Выяўленчае мастацтва * Скульптура * Кіно + Беларусьфільм + Спіс фільмаў * Літаратура + ✯✰ Дзіцячая літаратура + ✰ Беларускае фэнтэзі * Музеі * Музыка + конкурс песні Еўрабачанне * Святы * Славутасці * ✰ Танцы * Традыцыі * Тэатры * Бібліятэкі | | Партал «Беларусь» | | ⛭Краіны Еўропы: Энергетыка | | --- | | * Азербайджан¹ * Албанія * Андора * Аўстрыя * Балгарыя * Беларусь * Бельгія * Боснія і Герцагавіна * Ватыкан * Венгрыя * Вялікабрытанія * Германія * Грузія * Грэцыя * Данія * Ірландыя * Ісландыя * Іспанія * Італія * Казахстан² * Кіпр¹ * Латвія * Літва * Ліхтэнштэйн * Люксембург * Малдова * Мальта * Манака * Нарвегія * Нідэрланды * Партугалія * Паўночная Македонія * Польшча * Расія² * Румынія * Сан-Марына * Сербія * Славакія * Славенія * Турцыя² * Украіна * Фінляндыя * Францыя * Харватыя * Чарнагорыя * Чэхія * Швейцарыя * Швецыя * Эстонія | | Залежныя тэрыторыі | | * Азорскія астравы * Аландскія астравы * Гернсі * Гібралтар * Джэрсі * Востраў Мэн * Фарэрскія астравы * Шпіцберген * Ян-Маен | | Непрызнаныя і часткова прызнаныя дзяржавы | | * Абхазія¹ * Косава * Паўднёвая Асеція¹ * Прыднястроўе | | ¹ Часткова або цалкам у Азіі, у залежнасці ад праведзенай мяжы (en) ² У асноўным у Азіі |

**Адраджэнне моў** (моўнае адраджэнне, таксама ажыўленне, ці аднаўленне моў) — працэс, які можа мець два значэнні: * 1) аднаўленне канчаткова вымерлай мовы (гэта значыць такой, у якой не засталося ніводнага носьбіта) і ператварэнне яе ў жывую мову, якую выкарыстоўваюць падчас размоў хаця б невялікая група людзей; * 2) замаруджванне працэса вымірання яшчэ жывой, але знікаючай мовы, у ідэале так, каб колькасць яе носьбітаў не памяншалася, але павялічвалася і ў канцы канцоў дасягнула б такога ўзроўня, калі дзяля захавання мовы не патрабуецца асаблівых намаганняў. Найбольш вядомы і удалы прыклад **першага** тыпа — іўрыт — поўнасцю адроджананая з мовы, якая вымерла два тысячагоддзі таму і якая захавалася толькі ў кніжным выглядзе, і якая стала дзяржаўнай мовай і роднай для некалькіх мільёнаў чалавек. Іншыя прыклады значна меней удалыя: корнская, мэнская мовы. Вядомы таксама спробы выкарыстання старажытных моў для вусных зносін, але якія звычайна не маюць мэты стварэння стабільнай групы носьбітаў: старажытнаанглійская, пруская мовы, санскрыт. Сярод прыкладаў другога тыпа: ірландская мова, гэльская, маньчжурская, асобныя індзейскія мовы (у прыватнасці маках). Падчас адраджэння першага, а зрэдку і другога тыпа, зыходная моўная сістэма відазмяняецца, як у сферы вымаўлення (мову засвойваюць людзі з роднымі мовамі, якія маюць іншыя фанетычныя сістэмы), так і ў сферы лексікі (шмат слоў не захавалася ці не існавала раней). Марфалогія і сінтаксіс падвяргаюцца меншым зменам. Зноскі ------ 1. ↑ Гилад Цукерман (Ghil'ad Zuckermann) (2020). *Revivalistics: From the Genesis of Israeli to Language Reclamation in Australia and Beyond*, Oxford University Press. ISBN 9780199812790 / ISBN 9780199812776

Дыяграма месцазнаходжання падстраўнікавай залозы адносна іншых блізкіх органаў **Рак падстраўнікавай залозы (РПЗ)** з’яўляецца, калі клеткі ў падстраўнікавай залозе (падстраўніцы), жалезістым органе за страўнікам, пачынаюць безкантрольна памнажацца і ўтвараюць масу. Гэтыя ракавыя клеткі здольныя распаўсюджвацца ў іншыя органы цела. Існуе шэраг відаў РПЗ. Найбольш распаўсюджаны — адэнакарцынома падстраўнікавай залозы, ён складае каля 90 % выпадкаў. Панятак «рак падстраўнікавай залозы» часам выкарыстоўваецца для абазначэння толькі гэтага тыпу. Гэтыя адэнакарцыномы з’яўляюцца ў той частцы падстраўнікавай залозы, якая вырабляе стрававальныя ферменты. Некалькі іншых відаў рака, якія ў сукупнасці ўяўляюць большасць не-аденакарцыном, таксама могуць пачынацца з тых самых клетак. Адзін ці два адсоткі выпадкаў РПЗ складаюць нейраэндакрынныя пухліны, якія ўзнікаюць з клетак, якія выпрацоўваюць гармоны падстраўнікавай залозы. Звычайна яны менш агрэсіўныя, чым адэнакарцынома падстраўнікавай залозы. Прыкметамі і сімптомамі найбольш распаўсюджанай формы РПЗ могуць быць пажаўцелая скура, болі ў жываце і спіне, невытлумачальная страта вагі, кал светлага колеру, цёмная мача і страта апетыту. Звычайна на ранніх стадыях захворвання няма заўважных сімптомаў, а спецыфічныя сімптомы, па якіх можна зрабіць здагадку аб РПЗ, звычайна не развіваюцца да часу, калі хвароба ўжо развілася да прасунутай стадыі. У многіх выпадках дыягназ РПЗ ўстанаўліваецца, калі пухліна ўжо распаўсюдзілася на іншыя органы цела. РПЗ звычайна дыягнастуецца спалучэннем медыцынскіх метадаў візуалізацыі (напрыклад ультрагукавая і камп’ютарная тамаграфія), аналізу крыві і даследаваннем тканкавых узораў (біяпсія). Хвароба дзеліцца на стадыі: ад ранняй (I стадыя) да позняй (стадыя IV). Скрынінг - масавае папераджальнае абследаванне насельніцтва - не быў прызнаны эфектыўным. РПЗ рэдка сустракаецца ва ўзросце да 40 гадоў, і больш за палову выпадкаў адэнакарцыномы падстраўнікавай залозы сустракаецца ў асоб старэйшых за 70 гадоў. Фактары рызыкі РПЗ ўключаюць паленне тытуню, атлусценне, дыябет і некаторыя рэдкія генетычныя захворванні. Каля 25 % выпадкаў звязана з паленнем, а 5-10 % звязана з спадчыннымі генамі. Рызыка захварэць на РПЗ ніжэй як сярод тых, хто не паліць, так і ў людзей, якія падтрымліваюць здаровую вагу і абмяжоўваюць спажыванне чырвонага і апрацаванага мяса. Рызыка захварэць у тых, хто паліць, змяншаецца пасля кідання палення і становіцца прыблізна аднолькавай з сярэднім паказнікам для ўсяго насельніцтва пасля 20 гадоў. РПЗ лечыцца хірургічным шляхам, прамянёвай тэрапіяй, хіміятэрапіяй, паліятыўнай тэрапіяй і іх камбінацыямі. Варыянты лячэння збольшага залежаць на стадыі рака. Хірургія — адзіны метад, які можа вылечыць адэнакарцыному падстраўнікавай залозы. Ён таксама ўжываецца для паляпшэння якасці жыцця, калі выздараўленне немагчыма. Барацьба з болем і лекі для паляпшэння стрававання часам неабходныя для хворых на РПЗ. Ранняя паліятыўная дапамога рэкамендуецца нават тым, хто праходзіць лячэнне з мэтай выздараўлення, але не практыкуецца ў Беларусі. РПЗ можа распаўсюджвацца на іншыя органы. Звычайна адэнакарцынома падстраўнікавай залозы спачатку распаўсюджваецца ў найбліжэйшыя пасакавыя вузлы, а потым у печань альбо ў брухавінавую паражніну, тоўстую кішку ці лёгкія. РПЗ рэдка распаўсюджваецца ў косткі ці мозг. РПЗ можа быць другасным ракам, які распаўсюдзіўся з іншых частак цела. Гэта здараецца рэдка, толькі каля 2 % РПЗ з’яўляюцца другаснымі. На сённяшні дзень рак ныркі з’яўляецца найбольш распаўсюджаным ракам, які выклікае другасны РПЗ, за ім ідуць рак простай кішкі, скуры, малочнай залозы і лёгкіх. У выпадках другаснага РПЗ хірургічнае ўмяшанне можа быць праводзіцца на падстраўнікавай залозе з мэтай ацалення альбо аблягчэння сімптомаў. У 2015 годзе РПЗ усіх тыпаў прывёў да 411 600 смерцяў у свеце. РПЗ — пятая па частаце прычына смерці ад раку ў Вялікабрытаніі і трэцяя па распаўсюджанасці ў ЗША. Захворванне сустракаецца часцей за ўсё ў развітых краінах, дзе было зафіксавана каля 70 % новых выпадкаў у 2012 годзе. Адэнакарцынома падстраўнікавай залозы звычайна мае вельмі кепскі прагноз на выздараўленне: пасля афірматыўнага дыягназу 25 % людзей жывуць цягам году, 5 % пражываюць пяць гадоў. Для захворванняў, дыягнаставаных на ранніх стадыях, верагоднасць выжывання цягам пяці гадоў павялічваецца да прыблізна 20 %. Нейраэндакрынны рак мае лепшы прагноз: пасля афірматыўнага дыягназу 65 % дыягнаставаных жывуць пяць гадоў; гэты паказнік значна розніцца ў залежнасці ад тыпу пухліны. Тыпы ---- Шматлікія тыпы РПЗ можна падзяліць на дзве агульныя групы. Пераважная большасць выпадкаў (каля 95 %) сустракаецца ў той частцы падстраўнікавай залозы, якая выпрацоўвае стрававальныя ферменты, вядомыя як экзакрынны вытвор (сакрэт). Існуе некалькі падтыпаў экзакрынных ракаў падстраўнікавай залозы, іх дыягностыка і лячэнне маюць шмат агульнага. Нязначная меншасць ракавых пухлін, якія ўзнікаюць у гармонастваральнай (эндакрыннай) тканцы падстраўнікавай залозы, маюць розныя клінічныя характарыстыкі і называюцца нейраэндакрынными карцыномамі (пухлінамі) падстраўнікавай залозы. Абедзве групы сустракаюцца галоўным чынам, але не выключна, у людзей, старэйшых за 40 гадоў, і крыху часцей — у мужчын, аднак некаторыя рэдкія падтыпы сустракаюцца часцей у жанчын або дзяцей. ### Экзакрынныя карцыномы У экзакрыннай групе пераважае адэнакарцынома падстраўнікавай залозы — найбольш распаўсюджаны тып (каля 85 %) РПЗ. Амаль усе яны пачынаюцца ў пратоках падстраўнікавай залозы як пратокавая адэнакарцынома. Гэта пры тым, што тканка, з якой карцынома ўзнікае — эпітэлій пратокі падстраўнікавай залозы — складае менш за 10 % аб’ёму клетак падстраўнікавай залозы, бо ўяўляе сабой толькі пратоку (разгалінаваная, капілярная сістэма пратокаў, якая выходзіць навонкі залозы) унутры падстраўнікавай залозы. Гэты рак бярэ пачатак у пратоках, якія выносяць вытворы (напрыклад, ферменты і бікарбанат) навонкі падстраўнікавай залозы. Каля 60-70 % адэнакарцыном сустракаецца ў галоўцы падстраўнікавай залозы. Наступны па распаўсюджанасці тып, ацынарнаклеткавая карцынома падстраўнікавай залозы, узнікае ў кластарах клетак, якія выпрацоўваюць ферменты, і складае 5 % экзакрынных РПЗ. Як і «функцыянуючыя» эндакрынныя ракі, апісаныя ніжэй, ацынарнаклеткавая карцыномы здольныя выклікаць празмерны выраб пэўных малекул, у дадзеным выпадку — стрававальных ферментаў, якія могуць праяўляць сябе ў такіх сімптомах, як сып на скуры і боль у суставах. На цыстаадэнакарцыномы прыпадае 1 % РПЗ, і яны маюць лепшы прагноз, чым іншыя экзакрынныя тыпы. Панкрэатабластома з’яўляецца рэдкай формай. Збольшага яна сустракаецца ў дзіцячым узросце і мае адносна добры прагноз. Солідная псеўдапапілярная карцынома — рэдкае добраакрэсленае новаўтварэнне, які ў асноўным сустракаецца ў маладых жанчын і звычайна мае вельмі добры прагноз. Муцынозныя кістозныя неаплазіі (новаўтварэнні; MCNs) — гэта шырокая група пухлін падстраўнікавай залозы, якія маюць розны злаякасны патэнцыял. Яны выяўляюцца з усё большай хуткасцю, бо камп’ютарная тамаграфія становіцца больш магутнай і даступнай. Абмеркаванне найлепных шляхоў іх ацэнкі і лячэння актыўна працягваецца з улікам таго, што многія з іх — дабраякасныя. ### Нейраэндакрынныя карцыномы Нязначная прапорцыя пухлін узнікае ў іншых частках падстраўнікавай залозы; у асноўным гэта нейраэндакрынныя пухліны падстраўнікавай залозы. Нейраэндакрынныя пухліны — гэта тып шматлікіх дабраякасных і злаякасных пухлін, якія ўзнікаюць з нейраэндакрынных клетак арганізма, што адказваюць за ўзаемадзеянне нервовай і эндакрыннай сістэм. Яны могуць з’яўляцца ў большасці органаў цела, у тым ліку падстраўнікавай залозе, аднак злаякасныя тыпы лічацца рэдкімі. Сярод нейраэндакрынных пухлін падстраўнікавай залозы адрозніваюць «функцыянуючыя» і «нефункцыянуючыя» тыпы — у залежнасці ад выпрацоўкі гармонаў. Функцыянуючыя пухліны вылучаюць у кроў гармоны, напрыклад інсулін, гастрын і глюкагон, часта ў вялікіх колькасцях, што выклікае сур’ёзныя сімптомы, такія як нізкі ўзровень цукру ў крыві, што дазваляе выяўляць гэтыя пухліны параўнальна рана. Найбольш распаўсюджаныя нейраэндакрынныя пухліны падстраўнікавай залозы — інсуліномы і гастрыномы, названыя ў сувязі з гармонамі, якія яны вылучаюць. Нефункцыянуючыя тыпы не вылучаюць гармоны ў колькасці, дастатковай для з’яўлення відавочных клінічных сімптомаў. Па гэтай прычыне нефункцыянуючыя нейраэндакрынныя пухліны падстраўнікавай залозы часта дыягнастуюцца толькі пасля таго, як рак распаўсюдзіўся на іншыя часткі цела. Як і з іншымі нейраэндакрыннымі пухлінамі, гісторыя тэрміналогіі і класіфікацыі нейраэндакрынных пухлін падстраўнікавай залозы складаная. Нейраэндакрынныя пухліны падстраўнікавай залозы часам называюць «ракам астраўковых клетак», хоць цяпер ужо вядома, што яны на самой справе не ўзнікаюць з астраўковых клетак, як лічылася раней. Прыкметы і сімптомы ------------------- Чалавек з жаўтухайЖаўтуха можа быць сімптомам рака з-за блакавання пухлінай жоўцевых пратокаў падстраўнікавай залозы Паколькі рак падстраўнікавай залозы на ранніх стадыях часта не выклікае выразных сімптомаў, хвароба звычайна не дыягнастуецца, пакуль пухліна не распаўсюдзілася па-за межы самой падстраўнікавай залозы. Гэта адна з асноўных прычын высокай смяротнасці ад РПЗ. Выключэннем з’яўляюцца функцыянуючыя нейраэндакрынныя пухліны, дзе празмерная прадукцыя актыўных гармонаў можа выклікаць заўважныя сімптомы, якія залежаць ад тыпу гармона. Захворванне рэдка дыягнастуецца да 40-гадовага ўзросту. Звычайнымі сімптомамі адэнакарцыномы падстраўнікавай залозы, якія ўзнікаюць да дыягназу, з’яўляюцца: * Боль у верхняй частцы жывата ці спіны, часта распаўсюджваецца ад жывата на спіну. Месца болю можа быць індыкатарам таго, у якой частцы падстраўнікавай залозы знаходзіцца пухліна. Боль можа ўзмацняцца ўначы, прагрэсаваць з часам да вельмі моцнага і няспыннага. Боль можна крыху суцішацца, калі нахіляцца ўперад. У Вялікабрытаніі каля паловы новых выпадкаў РПЗ дыягнастуюцца пасля звароту па хуткую дапамогу з-за болю ці жаўтухі. У прыблізна дзвюх трацін людзей боль у жываце з’яўляецца асноўным сімптомам, 46 % РПЗ суправаджаецца жаўтухай, у 13 % выпадкаў жаўтуха не суправаджаецца болем. * Жаўтуха, пажаўценне вачэй або скуры, якія суправаджаюцца болем альбо без яго, у спалучэнні з пацямнелай мачой. Гэтыя сімптомы могуць сведчыць пра тое, што рак у галоўцы падстраўнікавай залозы перакрывае агульную жоўцевую пратоку, якая праходзіць праз падстраўнікавую залозу. * Невытлумачальная страта вагі — з-за страты апетыту або страты экзакрыннай функцыі, што вядзе да недастатковага стрававання. * Пухліна можа сціскаць суседнія органы, парушаючы стрававальныя працэсы і абцяжарваючы апаражненне страўніка, што можа выклікаць млоснасць і адчуванне запоўненасці. Неперастрававаныя тлушчы прыводзяць да непрыемнага на пах, поўнага тлушчу кала, які цяжка змываецца ў прыбіральні. Таксама часта здараецца зацвердзь (запор). * Як мінімум 50 % людзей з адэнакарцыномай падстраўнікавай залозы маюць дыябет на момант дыягназу. Даўні дыябет з’яўляецца вядомым фактарам рызыкі развіцця РПЗ, але і сам рак можа быць прычынай дыябету; таму з’яўленне дыябету можа лічыцца ранняй прыкметай РПЗ. У людзей, старэйшых за 50 гадоў, якія захварэлі на цукровы дыябет, рызыка развіцця адэнакарцыномы падстраўнікавай залозы на працягу наступных трох гадоў у восем разоў большая за сярэднюю, але ў далейшым адносная рызыка змяншаецца. * Іншыя распаўсюджаныя праявы хваробы ўключаюць: слабасць і стому; сухасць у роце; праблемы са сном; і адчувальная брухавінавая маса. ### Іншыя высновы * Сіндром Трусо, пры якім згусткі крыві адвольна ўтвараюцца ў партальных крывяносных сасудах, у глыбокіх венах канцавінаў або ў павярхоўных венах у любым месцы цела, можа быць звязаны з РПЗ і сустракаецца прыблізна ў 10 % выпадкаў. * Ад 10 да 20 % выпадкаў РПЗ суправаджаецца клінічнай дэпрэсіяй, якая можа замінаць аптымальнаму лячэнню. Дэпрэсія часам заўважаецца яшчэ перад дыягназаваннем рака, што дае падставы меркаваць, што яна можа быць біялагічна звязана з РПЗ. Фактары рызыкі -------------- Фактары рызыкі развіцця адэнакарцыномы падстраўнікавай залозы ўключаюць: * Рызыка развіцця РПЗ павялічваецца з узростам. Большасць выпадкаў здараецца пасля 65 гадоў, а выпадкі да 40 гадоў — рэдкасць. Хвароба крыху часцей сустракаецца ў мужчын, чым у жанчын. * Паленне цыгарэт — найлепш даказаны фактар рызыкі развіцця РПЗ. Пры доўгатэрміновым паленні рызыка прыкладна падвойваецца і павялічваецца з колькасцю спажываных цыгарэт і працягласцю гісторыі палення. Пасля адмовы ад палення рызыка паволі зніжаецца і пасля прыблізна 20 гадоў вяртаецца да ўзроўню тых, хто не паліць. * Атлусценне: ІМЦ большы за 35 павялічвае адносную рызыка прыблізна ўдвая. * Сямейная гісторыя: 5-10 % выпадкаў РПЗ маюць спадчынны кампанент у людзей з сямейнай гісторыя РПЗ. Рызыка значна ўзмацняецца, калі РПЗ меў месца ў найбліжэйшых крэўных сваякоў, але менш значна, калі РПЗ меў месца ва ўзросце да 50 гадоў. Большасць генаў, звязаных з развіццём РПЗ, не былі ідэнтыфікаваны. Спадчынны панкрэатыт павялічвае на 30-40 % рызыку развіцця РПЗ на працягу жыцця да ўзросту 70 гадоў. * Узаемасувязь РПЗ устаноўлена з наступнымі іншымі рэдкімі спадчыннымі сіндромамі: сіндром Пейца-Джэгера, абумоўлены мутацыямі гена-супрэсара пухлін STK11 (вельмі рэдкі, але вельмі істотны фактар рызыкі); сіндром дыспластычнага невуса (FAMMM-PC) з-за мутацый у гене-супрэсары пухлін CDKN2A; аўтасомная рэцэсіўная атаксія тэлеангіэктазія і аўтасомная дамінантная мутацыя гена BRCA2 і гена PALB2; спадчынны непаліпозны рак тоўстай кішкі (сіндром Лінча); і сямейны адэноматозны паліпоз. Нейраэндакрынныя карцыномы асацыююцца з множнымі эндакрыннымі неаплазмамі тыпу 1 (MEN1) і сіндромам фон Гіппеля — Ліндаў * Хранічны панкрэатыт стварае амаль патройную рызыку і, як і пры дыябеце, новы панкрэатыт можа быць сімптомам пухліны. Рызыка развіцця РПЗ у асоб з сямейным панкрэатытам асабліва высокі. * Цукровы дыябет з’яўляецца фактарам рызыкі развіцця РПЗ і, як адзначана ў раздзеле Прыкметы і сімптомы, новавыяўлены дыябет можа быць ранняй прыкметай захворвання. У людзей, якія пражылі з дыягназам цукровага дыябету 2-га тыпу больш за дзесяць гадоў, рызыка развіцця РПЗ павялічваецца на 50 % у параўнанні з асобамі без дыябету. * Няма выразных доказаў, што пэўныя віды ежы (у адрозненне ад атлусцення) павялічваюць рызыку развіцця РПЗ. Ёсць некаторыя падставы меркаваць, што апрацаванае мяса, чырвонае мяса і мяса, прыгатаванае пры вельмі высокіх тэмпературах (смажанне, грыль, шашлыкі) асацыюецца з нязначным павелічэннем рызыкі. ### Алкаголь Празмернае ўжыванне алкаголю з’яўляецца асноўнай прычынай хранічнага панкрэатыту, што, у сваю чаргу, стварае схільнасць да РПЗ. Вялікая колькасць праведзеных даследаванняў, аднак, не змаглі адназначна даказаць, што спажыванне алкаголю з’яўляецца непасрэдным фактарам рызыкі развіцця РПЗ. У цэлым, асацыяцыя з ужываннем алкаголя стабільна слабая, а большасць даследаванняў не выявілі ніякай узаемасувязі, пры гэтым паленне з’яўляецца значным змешвальным фактарам. Больш пэўныя доказы сувязі РПЗ з алкаголем ёсць у дачыненні да ўжывання яго ў вялікіх колькасцях — прынамсі, шэсць напояў у дзень.. Паталагічная фізіялогія ----------------------- ### Перадракавы стан Прынята лічыць, што экзакрынныя карцыномы ўзнікаюць з некалькіх відаў перадракавых паражэнняў у падстраўнікавай залозе. Гэтыя паражэнні не заўсёды прагрэсуюць у рак. Усё большая іх колькасць выяўляецца як пабочны прадукт больш частага выкарыстання КТ дзеля іншых мэтаў, і не ўсе яны патрабуюць лячэння. Акрамя сэрозных цыстадэном падстраўнікавай залозы (SCNs), якія амаль заўсёды дабраякасныя, распазнаюцца чатыры віды перадракавых паражэнняў: * *Унутраэпітэліяльныя неаплазіі* (IENs) падстраўнікавай залозы з’яўляюцца мікраскапічнымі парушэннямі ў падстраўнікавай залозе і часта сустракаюцца пры ўскрыцці цела людзей, якія не мелі дыягнаставанага рака. Гэтыя паражэнні могуць прагрэсаваць ад нізкай да высокай стадыі, а затым і да пухліны. У больш за 90 % выпадкаў на ўсіх стадыях выялены дэфектыўны ген KRAS, а ў выпадках 2-й і 3-й стадый з узрастаючай частатой сустракаюцца дэфекты яшчэ трох генаў: CDKN2A (p16), p53 і SMAD4. * *Унутрапратокавыя папілярныя муцынозныя неаплазіі* (IPMNs) — макраскапічныя паражэнні, якія сустракаюцца прыблізна ў 2 % дарослых людзей. Гэты адсотак павялічваецца да прыблізна 10 % ва ўзросце 70 гадоў. Гэтыя паражэнні маюць каля 25 % рызыкі паратварыцца ў інвазіўный рак. Яны могуць мець мутацыі генаў KRAS (у прыблізна 40-65 % выпадкаў) і ў альфа-субадзінцы GNAS Gs і RNF43, і ўплываць на сігнальны шлях Wnt. Нават калі гэтыя неаплазіі выдаляюцца хірургічным чынам, захоўваецца значна павышаная рызыка развіцця РПЗ ў далейшым. * *Муцынозныя кістозныя неаплазіі* (MCNs) падстраўнікавай залозы у асноўным сустракаюцца ў жанчын і могуць заставацца дабраякаснымі ці пераўтварацца ў рак. Калі гэтыя паражэнні становяцца вялікімі, выклікаюць сімптомы або набываюць падазроныя прыкметы, іх звычайна можна паспяхова выдаліць хірургічным чынам. * *Унутрапратокавыя тубулапапілярныя неаплазіі* былі вызначаны СААЗ ў асобны від у 2010 годзе. Яны складаюць ад 1 да 3 % усіх неаплазій падстраўнікавай залозы. Сярэдні ўзрост на момант пастаноўкі дыягназа складае 61 год, а вядомы дыяпазон — ад 35 да 78 гадоў. Каля 50 % гэтых паражэнняў становяцца інвазіўными. Дыягностыка асноўваецца на гісталогіі, бо гэтыя паражэнні вельмі цяжка адрозніць ад іншых паражэнняў паводле клінічных і рэнтгеналагічных прыкметаў. ### Інвазіўны рак Генетычныя з'явы пры пратокавай адэнакарцыноме добра апісаныя, і зроблена поўнае секвенаванне экзома самых распаўсюджаных відаў пухлін. Вядома, што чатыры гены мутуюць у большасці выпадкаў адэнакарцыном: KRAS (у 95 % выпадкаў), CDKN2A (таксама 95 %), TP53 (75 %) і SMAD4 (55 %). У апошнім выпадку прагноз развіцця хваробы асабліва кепскі. Мутацыі і дэлецыі SWI/SNF сустракаюцца прыблізна ў 10–15 % адэнакарцыном. Генетычныя змены ў шэрагу іншых тыпаў РПЗ і перадракавых паражэнняў таксама даследаваны. Транскрыптомны аналіз і секвенаванне мРНК найбольш распаўсюджаных формаў РПЗ выявілі, што 75 % генаў чалавека экспрэсуюцца ў пухлінах, а прыблізна 200 генаў больш выразна экспрэсуюцца ў РПЗ у параўнанні з іншымі тыпамі пухлін. ### Нейраэндакрынныя карцыномы Гены, з якімі часта адбываюцца мутацыі пры нейраэндакрынных карцыномах, адрозніваюцца ад генаў пры экзакрынным РПЗ. Напрыклад, мутацый KRAS звычайна не назіраецца. Замест гэтага спадчынныя мутацыі гена MEN1 прыводзяць да сіндрома MEN1, пры якім першасныя пухліны ўзнікаюць у дзвюх і больш эндакрынных залозах. У прыблізна 40–70 % людзей, народжаных з мутацыяй MEN1, у выніку развіваюцца нейраэндакрынныя карцыномы. Іншыя гены, з якімі часта адбываюцца мутацыі, уключаюць DAXX, mTOR і ATRX. Дыягностыка ----------- Сімптомы аденокарцыномы падстраўнікавай залозы звычайна не праяўляюцца на ранніх стадыях захворвання, і самі па сабе яны не з'яўляюцца ўнікальнымі для гэтай хваробы. Сімптомы адрозніваюцца ў залежнасці ад месцазнаходжання рака ў падстраўнікавай залозе, у якой звычайна выдзяляюць (злева направа на большасці дыяграм) тоўстую галоўку, шыю і звужанае цела, якое заканчваецца ў хвасце. Незалежна ад месцазнаходжання пухліны, найбольш распаўсюджаным сімптомам з'яўляецца невытлумачальная страта вагі, якая можа быць вялікай значнай. Ад 35 % да 47 % людзей з дыягназам хваробы жаляцца на млоснасць, ваніты або пачуццё слабасці. Пухліны ў галоўцы падстраўнікавай залозы звычайна таксама выклікаюць жаўтуху, боль, страту апетыту, цёмную мачу і светлы кал. Пухліны ў целе і хвасце звычайна таксама выклікаюць боль. Прызнакамі РПЗ могуць быць атыповы дыябет 2-га тыпу, які цяжка кантраляваць; нядаўняе і невытлумачальнае запалення крывяносных сасудаў, выкліканае згусткамі крыві (тромбафлебіт) - т.зв. сімптом злаякаснасці Трусо (не блытаць з сімптомам латэнтнай тэтаніі Трусо); альбо папярэдняе абвастрэнне панкрэатыту. Лекар можа западозрыць РПЗ, калі ўзнікненне дыябету ў чалавека старэйшага за 50 гадоў, суправаджаецца тыповымі сімптомамі: невытлумачальнай стратай вагі, пастаяннымі болямі ў жываце і спіне, нястраўнасцю, ванітамі або тлушчам у кале. Жаўтуха, якая суправаджаецца бязбольна набрыняным жаўцяком (т.зв. сімптом Курвуазье), таксама можа даць нагоду для падазрэнняў і дапамагчы адрозніць РПЗ ад камянёў у жаўцяку. Такія метады медыцынскіай візуалізацыі, як камп'ютарная тамаграфія (КТ) і эндасанаграфія, выкарыстоўваюцца як для пацверджання дыягназу, так і для прыняцця рашэння аб магчымасці выдалення пухліны хірургічным шляхам - аб ейнай "рэзектабельнасці". На кантрасным КТ, РПЗ звычайна паказвае паступовае павелічэнне паглынання радыёкантрасту, а не хуткае вымыванне, як пры звычайнай падстраўнікавай залозе, альбо запаволенае вымыванне, як пры хранічным панкрэатыце. Таксама могуць выкарыстоўвацца магнітна-рэзанансная тамаграфія (МРТ) і пазітронна-эмісійная тамаграфія (ПЭТ), а ў некаторых выпадках магнітна-рэзанансная халангіяпанкрэатаграфя можа быць карыснай. Ультрагукавое абследаванне брухавінавай паражніны менш адчувальнае і можа прапусціць невялікія пухліны, але яно можа выявіць рак, які распаўсюдзіўся ў печань, і назапашванне вадкасці ў брухавінавай паражніне - асцыт. Яно можа быць выкарыстана для хуткага і недарагога першаснага абследавання да іншых метадаў. Тонкаіголкавая аспірацыйная пункцыйная біяпсія (ТАПБ), часта - з дапамогай эндасанаграфіі, выкарыстоўваецца там, дзе існуе няпэўнасць у дыягназе. Гісталагічная дыягностыка, аднак, неабавязковая для прыняцця рашэння аб выдаленні пухліны хірургічным шляхам. Функцыянальныя тэсты печані могуць паказаць спалучэнне вынікаў, якія сведчаць аб абструкцыі жоўцевай пратокі: падвышаны ўзровень кан'югаванага білірубіну, гама-глутамілтрансферазу і лужнай фасфатазы. Пухлінны маркер СА19-9 (вугляводны антыген 19,9) часта падвышаецца пры РПЗ. Яму, аднак, бракуе адчувальнасці і спецыфічнасці, не ў апошнюю чаргу таму, што ў 5 % людзей адсутнічае антыген Люіса (а) і яны не могуць выпрацоўваць CA19-9. Маркер мае адчувальнасць 80 % і спецыфічнасць - 73 % для выяўленні адэнакарцыномы падстраўнікавай залозы. Ян выкарыстоўваецца для назірання ўжо вядомых выпадкаў, а не для дыягностыкі. ### Гісталогія Найбольш распаўсюджанай форме РПЗ - адэнакарцыноме - уласцівыя ўмераныя і слаба дыферэнцыраваныя залозныя структуры пры мікраскопным даследванні. Звычайна назіраецца значная дэсмаплазія або з'яўленне шчыльнай фібрознай стромы або структурнай тканкі, якая складаецца з цэлага шэрагу тыпаў клетак (у тым ліку - міяфібрабласты, макрафагі, лімфацыты і мастацыты) і дэпанаваных матэрыялаў (напрыклад, калаген 1-га тыпу і гіялуронавая кіслата). Гэта стварае пухліннае мікраасяроддзе, беднае на крывяносныя сасуды (гіпаваскулярнасць) і кіслароду (гіпаксія пухліны). Лічыцца, што гэта замінае прэпаратам хіміятэрапіі дасягнуць пухліны і з'яўляецца адным з фактараў, якія робяць лячэнне РПЗ асабліва складаным. | Тып раку | Адносная частата захворвання | Мікраграфія | Імунагістахімічныя маркеры | Імунагістахімічныя маркеры | Генетычныя змены | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Пратокавая адэнакарцынома | 90 % | Залозы і дэсмаплазія | | * Абярантны p53 * страта SMAD4 * MUC1 * MSLN * CA19-9 | * p53 * SMAD4 * KRAS * p16 | | ацынарнаклеткавая карцынома падстраўнікавай залозы | Ад 1 % да 2 % | Грануляваны выгляд | | * Трыпсін * Хіматрыпсін * Ліпаза | * p53 * SMAD4 * APC * ARID1A * GNAS | | Адэнасквамозная карцынома | Ад 1 % да 4 % | Спалучэнне залозападобных клетак і плоскаклеткавых эпітэліяльных клетак | | Пазітыўныя на: * CK5/6 * CK7 * p63 Негатыўныя на:* CK20 * p16 * p53 | * KRAS * p53 | | Нейраэндакрынныя пухліны падстраўнікавай залозы | 5 % | Множныя гнёзды пухлінавых клетак | Gastrinoma | * Хромагранін * Сінаптафезін | * MEN1 * DAXX/ATRX | | Перадракавыя паражэнні для параўнання: | | Унутрапратокавая папілярная муцынозная неаплазія (IPMN) | 3 % | Муцынозныя эпітэліяльныя клеткі. Рост у пратоках падстраўнікавай залозы. | | * MUC5AC | * KRAS * GNAS | Групаванне па стадыях --------------------- ### Экзакрынныя карцыномы Стадыя РПЗ звычайна вызначаецца пасля КТ. Найбольш распаўсюджанай сістэмай вызначэння стадыі РПЗ з'яўляецца сістэма, распрацаваная Амерыканскім сумесным камітэтам па раку (AJCC) сумесна з Саюзам міжнароднага кантролю над ракам (UICC). Сістэма AJCC-UICC вызначае чатыры асноўныя стадыі: ад ранняй да запушчанай хваробы, згодна з TNM класіфікацыяй: памер першаснай пухліны (**T**umor size), распаўсюджванне ў рэгіянальныя лімфатычныя вузлы (spread to lymph **N**odes) і наяўнасць аддаленых метастазаў (**M**etastasis). Каб дапамагчы з рашэннем аб лячэнні, новаўтварэнні падзяляюцца на тры шырокія катэгорыі - у залежнасці ад таго, ці хірургічнае выдаленне пухліны ўяўляецца магчымым. Пухліны ацэньваюцца як "рэзектабельныя", "памежна-рэзектабельныя", альбо "неаперабельныя". Калі захворванне яшчэ знаходзіцца на ранняй стадыі (I і II стадыі ў класіфікацыі AJCC-UICC) і не пашырылася на буйныя крывяносныя сасуды ці аддаленыя органы, такія як пячонка ці лёгкія, можа праводзіцца хірургічная рэзекцыя пухліны, калі пацыент згодны і фізічна моцны для гэтай складанай аперацыі. Сістэма ацэнкі па стадыях AJCC-UICC дазваляе адрозніваць сярод пухлін III стадыі тыя, што з'яўляюцца "памежна-рэзектабельнымі" - дзе хірургічнае ўмяшанне тэхнічна магчыма, бо чэраўны ствол і верхняя брыжаечная артэрыя не закрануты, - ад "неаперабельных" з-за большага лакальнага развіцця захворвання. З пункту гледжання больш падрабязнай класіфікацыі TNM, гэтыя дзве групы адпавядаюць адпаведна Т3 і Т4. Папярочны разрэз печані чалавека, зроблены пры ўскрыцці, паказвае шматлікія метастазы бледнага колеру, якія развіліся з адэнакарцыномы ў падстраўнікавай залозе. Калі адэнакарцыномы пашыраюцца на важныя крывяныя і лімфатычныя вузлы і нервы, якія праходзяць блізка да падстраўнікавай залозы, гэта значна ўскладняе хірургічнае выдаленне РПЗ. Тыповымі ўчасткамі метастатычнага распаўсюджвання РПЗ - у 50% і больш запушчаных захворванняў, калі яны пераходзяць у IV стадыю, - з'яўляюцца печань, брухавінавая паражніна і лёгкія. Яны рэдка распаўсюджваецца ў косткі ці мозг. ### Нейраэндакрынныя карцыномы У класіфікацыі пухлін стрававальнай сістэмы СААЗ 2010 г. нейраэндакрынныя пухліны падстраўнікавай залозы класіфікуюцца паводле трох катэгорый у залежнасці ад ступені іх клеткавай дыферэнцыяцыі (ад "NET G1" да слаба дыферэнцыраванай "NET G3"). Нацыянальная комлексная анкалагічная сетка ЗША рэкамендуе выкарыстоўваць тую ж самую сістэму вызначэння стадый AJCC-UICC, што і для адэнакарцыномы падстраўнікавай залозы. Пры выкарыстанні гэтай схемы паэтапныя вызначэнні для нейраэндакрынных карцыном адрозніваюцца ад вызнчэнняў для экзакрынных пухнін. Іншую сістэму TNM для нейраэндакрынных карцыном прапанавала Еўрапейскае таварыства нейраэндакрынных пухлін. Прафілактыка і скрынінг ----------------------- Разам з адмовай ад палення, Амерыканскае анкалагічнае таварыства рэкамендуе падтрымліваць здаровую вагу і спажываць большую колькасць садавіны, гародніны і цэльназерневых прадуктаў, і змяншаць спажыванне чырвонага і апрацаванага мяса (аднак прамых паслядоўных доказаў, што такія змены ў дыеце могуць прадухіліць або зменшыць рызыку РПЗ, няма). У 2014 г. сістэматычнае даследванне-агляд паказала, што ёсць дастаткова доказаў таму, што спажыванне цытрусавых і куркумы змяншае рызыку РПЗ і, магчыма, ёсць станоўчы эфект ад цэльназерневых прадуктаў, фоліевай кіслаты, селену і нясмажанай рыбы. Па стане на 2019 г. скрынінг вялікіх груп насельніцтва не лічыцца эфектыўным, а можа быць шкодным. Разам з тым, новыя метады і скрынінг строга вызначаных мэтавых груп праходзіць ацэнку. Рэгулярнае абследаванне з дапамогай эндаскапічнага УГД і МРТ або КТ рэкамендуецца асобам з падвышанай рызыкай, абумоўленай спадчыннай генетыкай. Лячэнне ------- ### Экзакрынныя карцыномы Ключавой ацэнкай, якая праводзіцца пасля дыягностыкі, з'яўляецца вызначэнне магчымасці хірургічнага выдалення пухліны (гл. Групаванне па стадыях), паколькі гэта адзіны спосаб вылячэння ад РПЗ. Магчымасць выканання хірургічнай рэзекцыі залежыць ад таго, наколькі рак распаўсюдзіўся. Дакладнае месцазнаходжанне пухліны таксама з'яўляецца важным фактарам. КТ можа паказаць, як яна звязана з асноўнымі крывяноснымі сасудамі, якія праходзяць побач з падстраўніцы. Таксама трэба браць пад увагу агульны стан здароўя чалавека. Сталы ўзрост сам па сабе не з'яўляецца перашкодай для хірургічнага лячэння. Хіміятэрапія і, у меншай ступені, прамянёвая тэрапія, прапануюцца большасці пацыентаў, незалежна ад магчымасці хірургічнага ўмяшання. Пажадана, каб лячэнне РПЗ выконвала міждысцыплінарная група, якая складаецца з спецыялістаў у некалькіх аспектах анкалогіі. Таму лячэнне лепш праводзіць у буйных шпіаталях . #### Хірургічнае лячэнне Хірургічная аперацыя з мэтай лячэння магчыма толькі прыблізна ў адной пятай (20 %) новых выпадкаў РПЗ. Нягледзячы на тое, што КТ дапамагае прыняць рашэнне, на практыцы не заўсёды можна папярэдне вызначыць, ці пухліну атрымаецца выдаліць цалкам (ейная «рэзектабельнасць»), і толькі падчас аперацыі становіцца відавочным, што паспяховае выдаленне пухліны без пашкоджання іншых жыццёва важных тканак немагчыма. Магчымасць хірургічнай рэзекцыі залежыць ад розных фактараў, напрыклад, дакладная ступень мясцовага анатамічнага прылягання да вянозных і артэрыяльных крывяносных сасудаў альбо іх ахоп пухлінай, ступень наяўнай хірургічнай экспертызы і вынікі ўважлівай ацэнкі прагназаванага пасляаперацыйнага аднаўлення. Узрост пацыента сам па сабе не з’яўляецца прычынай не праводзіць хірургічнае лячэнне, але яго агульны стан павінен адпавядаць патрабаванням цяжкай аперацыі. Адна з асаблівасцей, якая бярэцца пад увагу, — гэта наяўнасць (яна заахвочваецца) або адсутнасць (што з’яўляецца перашкодай) празрыстага пласта тлушчу паміж пухлінай і сасудамі. Традыцыйна робіцца ацэнка блізкасці пухліны да асноўных вянозных і артэрыяльных сасудаў з пункту гледжання «нахілення» (вызначаецца як дакрананне пухлінай не больш чым да паловы акружнасці крывяноснага сасуда без тлушчу паміж імі), «абвалоквання» (калі пухліна ахоплівае большую частку акружнасці сасуда) альбо поўны ахоп сасуда:22. У некаторых выпадках рэзекцыя можа быць магчымай, нават калі пухліна ахоплівае часткі крывяносных сасудаў, асабліва калі магчымая папярэдняя неаад'ювантная тэрапія з выкарыстаннем хіміятэрапіі:36 і (або) прамянёвай тэрапіі.:29–30 Нават калі аперацыя прайшла паспяхова, ракавыя клеткі часта выяўляюцца на ўскрайках выдаленай тканіны, калі патолагаанатам даследуе іх мікраскапічна. Мікраскапічнае даследванне робіцца заўсёды, і пацыенту аддаюцца яго вынікі ў выглядзе заключэння і «шкельцаў». Наяўнасць пухлінавых клетак сведчыць пра тое, што рак не быў цалкам выдалены. Акрамя таго, стволавыя клеткі рака звычайна не выяўляюцца мікраскапічна. Яны могуць працягваць развівацца і распаўсюджвацца. Можа праводзіцца даследчая лапараскапія — невялікая хірургічная працэдура з дапамогай камеры, — каб атрымаць больш дакладнае ўяўленне пра вынік галоўнай аперацыі. Для лячэння выпадкаў, калі пухліна пашкодзіла галоўку падстраўнікавай залозы, звычайна ўжываецца працэдура Уіпла. Гэта цяжкая хірургічная аперацыя, якая ўключае выдаленне разам галоўкі падстраўнікавай залозы і выгіна дванаццаціперснай кішкі (панкрэатадуадэнактамія або панкрэатадуадэнтальная рэзекцыя), стварэнне абводнага шляху для ежы са страўніка ў тонкую кішку (гастра-ейнастамія) і прымацаванне пятлі тонкай кішкі да пузырнай пратокі для адводу жоўці (халецыста-ейнастамія). Працэдуру Уіпла можна праводзіць толькі ў тым выпадку, калі чалавек здольны вытрымаць сур’ёзную хірургічную аперацыю і калі пухліна лакалізавана — не распаўсюдзілася ў мясцовыя структуры і не метастазавала. Па гэтай прычыне працэдура робіцца ў нязначнай колькасці выпадкаў РПЗ. Рак хваста падстраўнікавай залозы можна рэзекаваць пры дапамозе працэдуры, вядомай як дыстальная рэзекцыя падстраўнікавай залозы, якая часта таксама ўключае выдаленне селязёнкі. У нашы дні гэта часта можна зрабіць з выкарыстаннем малаінвазіўнай хірургіі. Нягледзячы на тое, што лячэбная хірургія больш не суправаджаецца вельмі высокім ўзроўнем смяротнасці, што мела месца да 1980-х гадоў, значная прапорцыя пацыентаў (каля 30-45 %) мусіць атрымліваць лячэнне ад пасляаперацыйных хваробаў, якія не выкліканы самім ракам. Найбольш распаўсюджаным ускладненнем хірургічнага ўмяшання з’яўляецца цяжкасць апаражнення страўніка. Пэўныя абмежаваныя хірургічныя працэдуры могуць ужывацца для аблягчэння сімптомаў (гл. *Паліятыўная дапамога*), напрыклад, калі рак пранікае ў або сціскае дванаццаціперсную кішку ці тоўстую кішку. У такіх выпадках шунтаванне можа пераадолець абструкцыю і палепшыць якасць жыцця, хоць і не прывядзе да вылячэння. #### Хіміятэрапія Пасля перыяду аднаўлення ад аднаго да двух месяцаў пасля аперацыі прапануеца ад'ювантная хіміятэрапія кальцыя фалінатам, гемцытабінам, капецытабінам або 5-фторурацылам, калі чалавек знаходзіцца ў дастаткова добрым стане. У людзей, якім лячэбнае (радыкальнае) хірургічнае лячэнне па пасуе, хіміятэрапія можа выкарыстоўвацца для падаўжэння жыцця або паляпшэння яго якасці. У выпадках, якія лічацца "пагранічнымі", прад хірургічным умяшаннемм можа выкарыстоўвацца неаад'ювантная хіміятэрапія або хіміяпрамянёвая тэрапію (гл. *Дыягностыка*) з мэтай змяншэння пухліны да ўзроўню, калі аперацыя можа быць карыснай. У іншых выпадках неаад'ювантная тэрапія застаецца спрэчным пытаннем, бо адкладае аперацыю на пазнейшы тэрмін. У Беларусі стандартнымі формамі хіміятэрапіі пры РПЗ з'яўляюцца кальцыя фалінат, гемцытабін, капецытабін і схемы GEMCAR і FOLFIRINOX. У ЗША гемцытабін быў зацверджаны для ўжытку Упраўленнем па санітарным наглядзе за якасцю харчовых прадуктаў і лекаў (FDA) у 1997 годзе пасля таго, як клінічнае даследаванне паказала паляпшэнне якасці жыцця і пяцітыднёвае павялічэнне сярэдняй працягласці жыцця ў пацыентаў на позніх стадыях РПЗ. Хіміятэрапія з выкарыстаннем аднаго гемцытабіну была стандартам цягам прыблізна дзясяцігоддзя, бо шэраг даследванняў, якія выпрабоўвалі яго ў спалучэнні з іншымі прэпаратамі, не прадэманстравалі істотна лепшых вынікаў. Аднак было ўстаноўлена, што камбінацыя гемцытабіну з эрлацінібам нязначна павялічвае выжывальнасць. У выніку FDA дазволіў выкарыстоўваць пры РПЗ эрлацініб у 2005 г. Схема хіміятэрапіі FOLFIRINOX, якая складаецца з чатырох прэпаратаў, была прызнана больш эфектыўнай, чым гемцытабін, але яна выклікае значныя пабочныя эфекты, таму падыходзіць толькі пацыентам з добрай вынослівасцю. Гэта тычыцца і наб-паклітаксэла, які FDA дазволіў для выкарыстання ў камбінацыі з гемцытабінам пры РПЗ у 2013 г. Пад канец 2013 г. FOLFIRINOX і камбінацыя наб-паклітаксэла з гемцытабінам лічыліся добрым выбарам для тых, хто здольны пераносіць пабочныя эфекты, а гемцытабін заставаўся найбольш эфектыўным варыянтам для тых, хто не. Шматлікія даследванні варыянтаў хіміятэрапіі ў апошнія гады павячылі працягласць жыцця з РПЗ толькі на некалькі месяцаў. #### Хіміяпрамянёвая тэрапія У Беларусі ўжываецца ад'ювантная (дапаможная) хіміяпрамянёвая тэрапія: камбінацыя 5-фторурацыла і дыстанцыйнай прамянёвай тэрапіі. У выпадку хірургічнага лячэння ад'ювантная хіміяпрамянёвая тэрапія праводзіцца праз 6-8 тыдняў пасля аперацыі. Роля прамянёвай тэрапіі як ад'ювантнага (дапаможнага) лячэння пасля патэнцыяльна вылячальнай хірургіі была прадметам дыскусій з 1980-х гадоў. Еўрапейскае таварыства медыцынскай анкалогіі рэкамендуе выкарыстоўваць ад'ювантную прамянёвую тэрапію толькі выпадку клінічных выпрабаванняў [52]. У ЗША больш ахвотна прымяняюць ад'ювантную прамянёвую тэрапію. Прамянёвая тэрапія можа прымяняцца для зменшэння пухліны да рэзектабельнага стану, але яе выкарыстанне пры неаперабельных пухлінах застаецца спрэчным. З 1980-х гадоў шматлікія клінічныя выпрабаванні так і не паказалі адназначна на мэтазгоднасць прымянення прамянёвай тэрапіі ў выпадку РПЗ. ### Нейраэндакрынныя карцыномы Лячэнне нейраэндакрынныя карцыном, у тым ліку яго менш распаўсюджаных злаякасных тыпаў, можа ўключаць шэраг метадаў. Некаторыя невялікія пухліны дыяметрам менш за 1 см, якія выпадкова ідэнтыфікуюцца падчас, напрыклад, КТ, могуць заставацца пад назіраннем. Рашэнне залежыць ад ацэнкі рызыкі хірургічнага ўмяшання, на якую ўплывае месца пухліны і наяўнасць медыцынскіх ускладненняў. Тып хірургічнага ўмяшання залежыць ад размяшчэння пухліны і ступені распаўсюджвання ў лімфатычныя вузлы. Пухліны, якія цалкам знаходзяцца ў падстраўнікавай залозе (лакалізаваныя пухліны) альбо з абмежаванымі метастазамі, напрыклад у печань, могуць быць выдалены хірургічным шляхам. Пры лакалізаваных пухлінах хірургічная працэдура можа быць значна меншай, чым апісаныя вышэй віды хірургічнага ўмяшання, якія выкарыстоўваюцца пры лячэнні адэнокарцыномы падстраўнікавай залозы. У выпадку больш прасунутай пухліны хірургічныя працэдуры падобныя на тыя, што і пры экзакрыннай пухліне. Дыяпазон магчымых вынікаў вельмі шырокі: некаторыя тыпы нейраэндакрынных карцыном маюць вельмі высокую ступень выжывання пасля аперацыі, а іншыя маюць дрэнны прагноз. Паколькі нейраэндакрынныя карцыномы сустракаюцца рэдка, лячэнне павінна праводзіцца ў спецыялізаваным цэнтры. Трансплантацыя печані можа быць пажаданай у некаторых выпадках метастазаў у печань. Прамянёвая тэрапія можа выкарыстоўваецца ў некаторых выпадках, калі ўз'яўляецца боль, напрыклад, з-за пашырэння метастазаў ў косткі. Некаторыя нейраэндакрынныя карцыномы паглынаюць пэўныя пептыды альбо гармоны, і гэтыя пухліны могуць рэагаваць на прамянёвую тэрапію радыёактыўна пазначанымі пептыдамі або гармонамі, такімі як іёбенгуан (ёд-131-MIBG). Таксама могуць выкарыстоўвацца радыёчастотная абляцыя (RFA), крыяабляцыя і эмбалізацыя пячоначнай артэрыі. ### Паліятыўнае лячэнне Паліятыўнае лячэнне - гэта медыцынская дапамога, накіраваная на лячэнне сімптомаў цяжкіх захворванняў, такіх як рак, і паляпшэнне якасці жыцця. Паколькі адэнакарцынома падстраўнікавай залозы звычайна дыягнастуецца пасля таго, як яна перайшла ў запушчаную стадыю, паліятыўная дапамога для аблягчэння сімптомаў часта з'яўляецца адзіным магчымым метадам лячэння. Паліятыўная дапамога скіраваная не на лячэнне асноўнага рака, а на лячэнні такіх сімптомаў, як боль або млоснасць. Боль можа ўтаймоўвацца лекамі, напрыклад апіоідамі, альбо пры дапамозе такіх працэдурных умяшанняў, як правадніковай анастэзіі на сонечным спляценні (CPB). Гэта працэдура змяняе альбо, у залежнасці ад тэхнікі, якая прымяняецца, разбурае нервы, якія перадаюць боль з жывата. CPB - бяспечны і эфектыўны спосаб паменшыць боль. Ён звычайна зніжае неабходнасць апіоідных болесуцяшальнікаў, якія маюць значныя негатыўныя пабочныя эфекты. Іншыя сімптомы або ўскладненні, якія лечацца з дапамогай паліятыўнай хірургіі, з'яўляюцца блакаванне пухлінай кішачніка або жоўцевых параток. У апошнім выпадку, які сустракаецца больш чым у палове выпадкаў РПЗ, невялікая металічная трубка - стэнт - усталёўваецца з дапамогай эндаскопа дзеля дрэнавання праток [29]. Паліятыўнае лячэнне таксама можа прымяняцца для лячэнні дэпрэсіі, якая з'яўляецца частым наступствам дыягназа РПЗ. І хірургічнае ўмяшанне, і запушчаныя неаперабельныя пухліны часта прыводзяць да парушэнняў у стрававальнай сістэме з-за экзакрыннай недастатковасці. Іх можна лячыць прыёмам панкрэатыну, які змяшчае ферменты падстраўнікавай залозы. Яго найлепш прымаць разам з ежай. Цяжкасці з апаражненнем страўніка (затрымка апаражнення страўніка) сустракаюцца часта і могуць стаць сур'ёзнай праблемай, якая патрабуе шпіталізацыю. Лячэнне можа мець розныя падыходы, у тым ліку зандаванне страўніка, і прэпараты, напрыклад інгібітары пратоннай помпы (альбо антаганісты Н2), якія таксама зніжаюць выпрацоўку страўнікавай кіслаты. Вынікі ------ Вынікі дыягностыкі і лячэння РПЗ у Беларусі| Паказнік | 2011 | 2016 | | --- | --- | --- | | Колькасць выяўленых выпадкаў | 992 | 1083 | | Дыягназ пастаўлены на I стадыі захворвання (%) | 6,6 | 3,9 | | Дыягназ пастаўлены на II стадыі захворвання (%) | 27,1 | 20,3 | | Дыягназ пастаўлены на III стадыі захворвання (%) | 24,7 | 19,9 | | Дыягназ пастаўлены на IV стадыі захворвання (%) | 41,6 | 55,9 | | Пражылі менш за год з моманту дыягназавання | 78,2 | 72,2 | Адэнакарцынома падстраўнікавай залозы і іншыя менш распаўсюджаныя экзакрынныя пухліны маюць вельмі дрэнны прагноз, бо звычайна яны дыягнастуюцца на позняй стадыі, калі рак ужо развіўся лакальна альбо распаўсюдзіўся ў іншыя часткі цела. Вынікі значна лепшыя ў выпадку нейраэндакрынных карцыном: многія з іх дабраякасныя і цалкам без клінічных сімптомаў. Нават тыя выпадкі, якія не паддаюцца лячэнню з дапамогай хірургічнага ўмяшання, у 16% маюць сярэдні ўзровень выжывальнасці пяць гадоў, хоць прагноз значна адрозніваецца ў залежнасці ад тыпу пухліны. Шматлікія выпрабаванні, якія параўноўвалі розныя рэжымы хіміятэрапіі ў дачыненні да лакальна распаўсюджаных і метастатычных адэнакарцыном падстраўнікавай залозы, што разам складаюць больш за 80% выпадкаў РПЗ, дазволілі павялічыць час выжывання ўсяго на год. Агульная пяцігадовая выжывальнасць пры РПЗ у ЗША павялічылася з 2% выпадкаў, дыягнаставаных у 1975–1977 гадах, да 4% выпадкаў, дыягназаваных у 1987–1989 гадах, і да 6% - у 2003–2009 гадах. Менш чым у 20% выпадкаў адэнакарцыномы падстраўнікавай залозы з дыягназам лакалізаванага і невялікага росту (менш за 2 см на стадыі Т1) амерыканскія пацыенты жывуць даўжэй за пяць гадоў. Блізу 1500 генаў маюць дачыненне да наступстваў адэнакарцыномы падстраўнікавай залозы. Сюды ўваходзяць як неспрыяльныя гены, дзе высокая экспрэсія стасуецца з кепскім вынікам, напрыклад C-Met і MUC-1, так і спрыяльныя гены, дзе высокая экспрэсія стасуецца з лепшай выжывальнасцю, напрыклад фактар транскрыпцыі PELP1. Пашыранасць ----------- У Беларусі блізу 1000 выпадкаў РПЗ дыягнастуецца штогод. У 2015 годзе РПЗ усіх відаў стаў прычынай 411 600 смерцяў ва ўсім свеце. Хоць на яго долю прыпадае толькі 2,5% новых выпадкаў, анкалагічных захворванняў, РПЗ прыводзіць да 6% выпадкаў смерці ад раку штогод. Гэта сёмая прычына смерці ад раку ва ўсім свеце. РПЗ з'яўляецца пятай па частаце прычынай смерці ад ранкалагічных захворванняў у Вялікабрытаніі [15] і трэцяй - у ЗША [16]. Большасць выпадкаў РПЗ дыягнастуецца ў развітых краінах. У ЗША хвароба часцей сустракаецца ў мужчын, чым у жанчын, але розніца ў паказчыках за апошнія дзясяцігоддзі зменшылася, што можа тлумачыцца большай колькасцю жанчын, якія паляць. ЗША, Цэнтральная і Усходняя Еўропа, а таксама Аргенціна і Уругвай маюць высокі паказчык рызыкі захварэць на РПЗ. Гісторыя -------- ### Выяўленне і дыягностыка Найранейшае выяўленне РПЗ прыпісваецца італьянскаму навукоўцу 18 стагоддзя Джавані Батысце Марганьі, бацьку сучаснай анатамічнай паталогіі, які сцвярджаў, што выявіў некалькі выпадкаў рака ў падстраўнікавай залозе. Многія лекары XVIII і XIX стагоддзяў скептычна паставіліся да існавання хваробы з-за падобнага выгляду панкрэатыту. Некаторыя выпадкі былі апублікаваны ў 1820-1830-х гадах, а поўны гістапаталагічны дыягназ быў зроблены амерыканскім лекарам і хірургам Джэйкабам Мендэс да Коста, які таксама сумняваўся ў грунтоўнасці інтэрпрэтацый Марганьі. К 20-му стагоддзю рак галоўкі падстраўнікавай залозы стаў агульнапрынятым дыягназам. Адносна нейраэндакрынных карцыном, верагоднасць рака астраўковых клетак была першапачаткова выказана ў 1888 г. Першы выпадак гіперінсулінізму з-за пухліны гэтага тыпу быў зарэгістраваны ў 1927 г. Выяўленне нейраэндакрынных карцыном, якія не сакрэтуюць інсулін, звычайна прыпісваецца амерыканскім хірургам Р.М. Золінгеру і Э. Элісану. Іх імёнамі быў названы сіндром Золінгера-Элісана пасля таго, як яны выявілі існаванне гастрынапрадукуючых пухлін падстраўнікавай залозы, апісаных у 1955 г. у справаздачы аб двух выпадках незвычайна цяжкіх пептычных язваў. У 2010 годзе СААЗ рэкамендавала змяніць назву эндакрыннымхпухліна на нейраэндакрынныя. ### Хірургічнае лячэнне Першая вядомая частковая панкрэатыкадуадэнэктамія была зроблена італьянскім хірургам Алесандра Кадзівіла ў 1898 г. але пацыент пражыў толькі 18 дзён і памёр ад ускладненняў. Раннія аперацыі былі непаспяховыя збольшага з-за памылковага пераканання, што пацыенты памруць, калі спыніцца плыня падстраўнікавых сокаў і каді будзе выдалена дванаццаціперсная кішка. Пазней таксама памылкова меркавалі, што пратока падстраўнікавай залозы можа быць проста перарвана без сур'ёзных негатыўных наступстваў. У 1907–1908 гадах пасля некалькіх няўдалых аперацый іншых хірургаў французскія лекары правялі эксперыментальныя працэдуры на трупах. У Брэславе ў 1912 г. нямецкі хірург Вальтэр Каўш упершыню выдаліў разам вялікія часткі дванаццаціперснай кішкі і падстраўнікавай залозы. У 1918 г. падчас аперацый на сабаках было прадэманстравана, што істота выжывае нават пасля поўнага выдалення дванаццаціперснай кішкі, але пра такія вынікі ў хірургіі чалавека не паведамлялася да 1935 г. калі амерыканскі хірург Ален Уіпл апублікаваў вынікі трох аперацый, зробленых у Калумбійскім прэзбітарыянскім шпіталі ў Нью-Ёрку. Дванаццаціперсная кішка была выдалена толькі ў аднаго з пацыентаў, але ён пражыў два гады і памёр ад метастазаў у печані. Першая аперацыя была незапланаванай, бо рак быў выяўлены падчас аперацыі. Поспех працэдуры Уіпла вызначыў кірунак хірургічнага лячэння РПЗ, але аперацыя заставалася цяжкай і небяспечнай многія дзясяцігоддзі. Уіпл апублікаваў некалькі ўдакладненняў сваёй працэдуры, у тым ліку першае поўнае выдаленне дванаццаціперснай кішкі ў 1940 г. але ў суме ён зрабіў толькі 37 аперацый. Выяўленне ў канцы 1930-х гадоўролі вітаміна К у прадухіленні крывацёку пры жаўтусе і ўдасканаленне практыкі пералівання крыві значна палепшылі шанец пасляаперацыйнага выжывання, аднак яшчэ ў 1970-ха гадах каля 25% пацыентаў не выходзілі з лякарні жывымі пасля выдалення РПЗ. У 1970-я гады група амерыканскіх хірургаў заклікала адмовіцца ад працэдуры з-за ейнай небяспекі. З тых часоў вынікі лячэння ў буйных лякарнях значна палепшыліся, і смяротнасць ад аперацыі цяпер часта складае менш за 4%. У 2006 г. быў апублікаваны даклад аб серыі з 1000 панкрэатэктамій (поўных панкрэатыкадуадэнэктамій), якія былі праведзены хірургам шпіталя Джонса Хопкінса ў перыяд з 1969 па 2003 г. Хуткасць гэтых аперацый пастаянна ўзрастала: з 8,8 гадзін (медыяльны паказчык) у 1970-х да 5,5 гадзін - у 2000-х, а смяротнасць на працягу 30 дзён альбо да выскі з лякарні склала толькі 1%. Іншая серыя з 2050 аперацый у Масачусецкай агульнапрофільнай лякарні ў Бостане (ЗША) у перыяд з 1941 па 2011 гг. паказала аналагічнае паляпшэння вынікаў хірургічнага лячэння. Кірункі даследванняў -------------------- Даследаванні ранніх стадый РПЗ уключаюць генетыку пухлін і ранняе выяўленне, лячэнне на розных стадыях рака, хірургічныя стратэгіі і таргетныя метады лячэння, такія як затарможванне фактараў росту, імунная тэрапія і вакцыны. Ключавым пытаннем з'яўляецца час і паслядоўнасць з'яў па меры развіцця хваробы, у прыватнасці, роля дыябету, а таксама, як і калі хвароба распаўсюджваецца. Веданне таго, што новы дыябет можа быць ранняй прыкметай РПЗ, можа садзейнічаць своечасовай дыягностыцы і прафілактыцы, калі атрымаецца вынайсці дзейсную стратэгію скрынінга. Даследванне "Еўрапейскі рэестра спадчыннага панкрэатыту і сямейнага РПЗ" (EUROPAC) накіравана на вызначэнне таго, ці рэгулярны скрынінг людзей, якія маюць сямейную гісторыю захворвання, можа быць эфектыўным. Цяпер праходзіць ацэнку магчымасць ужывання лапараскапіі замест працэдуры Уіпла, асабліва з пункту гледжання часу аднаўлення пацыента пасля аперацыі. Незваротная электрапарацыя - адносна новая методыка абляцыі, якая можа дазволіць пераводзіць стан РПЗ на больш раннюю стадыю і падоўжыць выжывальнасць у людзей з лакальна-распаўсюджаным захворваннем, асабліва пры пухлінах, блізіх да панкрэатычных сасудаў, што дазволіла б пазбегнуць пашкоджання сасудаў. Робяцца намаганні па распрацоўцы новых лекаў, у тым ліку скіраваных на малекулярныя механізмы ўзнікнення рака, стваловыя клеткі і распаўсюд клетак. Іншы падыход прадугледжвае выкарыстанне імунатэрапіі, напрыклад, анкалітычных вірусаў. Роля галектынаў у механізмах мікраасяроддзя пухліны таксама вывучаецца. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Disease Ontology — 2016. Праверана 15 мая 2019.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q4117183'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5282129'></a> 2. ↑ What is Cancer? Defining Cancer **(нявызн.)**. National Cancer Institute, National Institutes of Health (7 сакавіка 2014). Архівавана з першакрыніцы 25 June 2014. Праверана 5 December 2014. 3. 1 2 3 4 5 Unless otherwise specified in boxes, reference is: Pishvaian MJ, Brody JR (2017). "Therapeutic Implications of Molecular Subtyping for Pancreatic Cancer". *Oncology (Williston Park)*. **31** (3): 159–66, 168. PMID 28299752. 4. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 *Stewart, B.W. and Wild, C.P. (Eds.).* World Cancer Report 2014 [World Health Organization]. — Lyon: International Agency for Research on Cancer, 2014. — Раздзел 5, 7. — ISBN 978-92-832-0443-5. 5. 1 2 3 4 5 Pancreatic Cancer Treatment (PDQ®) Patient Version **(нявызн.)**. *National Cancer Institute*. National Institutes of Health (17 красавіка 2014). Архівавана з першакрыніцы 5 July 2014. Праверана 8 June 2014. 6. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 Ryan, David P.; Hong, Theodore S.; Bardeesy, Nabeel (11 September 2014). "Pancreatic Adenocarcinoma". *New England Journal of Medicine*. **371** (11): 1039–1049. doi:10.1056/NEJMra1404198. PMID 25207767. 7. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Bond-Smith, G.; Banga, N.; Hammond, T. M.; Imber, C. J. (16 May 2012). "Pancreatic adenocarcinoma". *BMJ*. **344** (may16 1): e2476. doi:10.1136/bmj.e2476. PMID 22592847. 8. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Wolfgang CL, Herman JM, Laheru DA, Klein AP, Erdek MA, Fishman EK, Hruban RH (September 2013). "Recent progress in pancreatic cancer". *CA: A Cancer Journal for Clinicians*. **63** (5): 318–348. doi:10.3322/caac.21190. PMC 3769458. PMID 23856911. 9. 1 2 3 4 5 6 7 8 Vincent A, Herman J, Schulick R, Hruban RH, Goggins M (Жнівень 2011). "Pancreatic cancer" (PDF). *Lancet*. **378** (9791): 607–620. doi:10.1016/S0140-6736(10)62307-0. PMC 3062508. PMID 21620466. Архівавана з арыгінала (PDF) 12 студзеня 2015. Архівавана 12 студзеня 2015. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 12 студзеня 2015. Праверана 11 ліпеня 2020. 10. ↑ Draft Recommendation Statement: Pancreatic Cancer: Screening – US Preventive Services Task Force **(нявызн.)**. *www.uspreventiveservicestaskforce.org*. Праверана 11 February 2019. 11. ↑ Can pancreatic cancer be prevented? **(нявызн.)**. *American Cancer Society* (11 чэрвеня 2014). Архівавана з першакрыніцы 13 November 2014. Праверана 13 November 2014. 12. ↑ Bardou M, Le Ray I (December 2013). "Treatment of pancreatic cancer: A narrative review of cost-effectiveness studies". *Best Practice & Research. Clinical Gastroenterology*. **27** (6): 881–892. doi:10.1016/j.bpg.2013.09.006. PMID 24182608. 13. 1 2 "Chapter 15; Pancreas" (PDF). *Manual for Staging of Cancer* (2nd ed.). American Joint Committee on Cancer. cc. 95–98. Архівавана (PDF) з арыгінала 29 Лістапад 2014. See p. 95 for citation regarding «… lesser degree of involvement of bones and brain and other anatomical sites.» 14. ↑ Sperti C, Moletta L, Patanè G (15 October 2014). "Metastatic tumors to the pancreas: The role of surgery". *World Journal of Gastrointestinal Oncology*. **6** (10): 381–392. doi:10.4251/wjgo.v6.i10.381. PMC 4197429. PMID 25320654. 15. 1 2 GBD 2015 Mortality and Causes of Death, Collaborators. (8 October 2016). "Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015". *Lancet*. **388** (10053): 1459–1544. doi:10.1016/s0140-6736(16)31012-1. PMC 5388903. PMID 27733281. `{{cite journal}}`: `|first1=` мае агульную назву (даведка) 16. ↑ Cancer facts and figures – Why we exist – Pancreatic Cancer Research Fund **(нявызн.)**. *www.pcrf.org.uk*. Праверана 5 April 2019. 17. ↑ Pancreatic Cancer – Cancer Stat Facts (англ.). *SEER*. Праверана 4 April 2019. 18. 1 2 Pancreatic Cancer Treatment (PDQ®) Health Professional Version **(нявызн.)**. *National Cancer Institute*. National Institutes of Health (21 лютага 2014). Архівавана з першакрыніцы 22 October 2014. Праверана 24 November 2014. «The highest cure rate occurs if the tumor is truly localized to the pancreas; however, this stage of disease accounts for less than 20 % of cases. In cases with localized disease and small cancers (<2 cm) with no lymph node metastases and no extension beyond the capsule of the pancreas, complete surgical resection is still associated with a low actuarial five-year survival rate of 18 % to 24 %.» 19. ↑ Harris, RE (2013). "Epidemiology of pancreatic cancer". *Epidemiology of Chronic Disease*. Jones & Bartlett. cc. 181–190. ISBN 978-0-7637-8047-0. Архівавана з арыгінала 24 чэрвеня 2016. 20. 1 2 3 4 5 Oberg, K.; Knigge, U.; Kwekkeboom, D.; Perren, A.; ESMO Guidelines Working, Group. (20 September 2012). "Neuroendocrine gastro-entero-pancreatic tumors: ESMO Clinical Practice Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up". *Annals of Oncology*. **23** (suppl 7): vii124–vii130. doi:10.1093/annonc/mds295. PMID 22997445. (Table 5 outlines the proposed TNM staging system for PanNETs.) 21. ↑ *Handbook of Pancreatic Cancer*. New York: Springer. 2009. c. 288. ISBN 978-0-387-77497-8. Архівавана з арыгінала 10 September 2017. Праверана 12 June 2016. 22. 1 2 Govindan R (2011). *DeVita, Hellman, and Rosenberg's Cancer: Cancer: Principles & Practice of Oncology* (9th ed.). Lippincott Williams & Wilkins. Chapter 35: Cancer of the Pancreas: Surgical Management. ISBN 978-1-4511-0545-2. Online edition, with updates to 2014 23. 1 2 3 Tobias JS, Hochhauser D (2014). *Cancer and its Management* (7th ed.). c. 297. ISBN 978-1-118-46871-5. 24. ↑ Types of Pancreas Tumors **(нявызн.)**. *The Sol Goldman Pancreas Cancer Research Center*. Johns Hopkins Medicine (9 кастрычніка 2012). Архівавана з першакрыніцы 8 October 2014. Праверана 18 November 2014. 25. ↑ Farrell JJ, Fernández-del Castillo C (June 2013). "Pancreatic cystic neoplasms: management and unanswered questions". *Gastroenterology*. **144** (6): 1303–1315. doi:10.1053/j.gastro.2013.01.073. PMID 23622140. 26. 1 2 3 The PanNET denomination is in line with WHO guidelines for the classification of tumors of the digestive system WHO classification of tumours of the digestive system – NLM Catalog – NCBI **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 9 September 2017. Праверана 7 September 2017. published in 2010. Historically, PanNETs have also been referred to by a variety of terms, and are still commonly called «pancreatic endocrine tumors». See: Klimstra, David S.; Modlin, Irvin R.; Coppola, Domenico; Lloyd, Ricardo V.; Suster, Saul (August 2010). "The Pathologic Classification of Neuroendocrine Tumors". *Pancreas*. **39** (6): 707–712. doi:10.1097/MPA.0b013e3181ec124e. PMID 20664470. 27. 1 2 3 4 Burns WR, Edil BH (March 2012). "Neuroendocrine pancreatic tumors: guidelines for management and update". *Current Treatment Options in Oncology*. **13** (1): 24–34. doi:10.1007/s11864-011-0172-2. PMID 22198808. 28. ↑ The Medical Subject Headings indexing system refers to «islet cell carcinoma», which is subdivided into gastrinoma, glucagonoma, somatostatinoma and VIPoma. See: 2014 MeSH tree at «Pancreatic Neoplasms [C04.588.322.475]» Архівавана 19 сакавіка 2016 года. 16 October 2014 29. 1 2 3 Islet Cell Tumors of the Pancreas / Endocrine Neoplasms of the Pancreas **(нявызн.)**. *The Sol Goldman Pancreas Cancer Research Center*. Johns Hopkins Medicine (9 кастрычніка 2012). Архівавана з першакрыніцы 5 January 2015. Праверана 5 January 2015. 30. 1 2 Alberts, SR; Goldberg, RM (2009). "Chapter 9: Gastrointestinal tract cancers". In Casciato, DA; Territo, MC (рэд-ры). *Manual of clinical oncology*. Lippincott Williams & Wilkins. cc. 188–236. ISBN 978-0-7817-6884-9. 31. 1 2 3 Pannala R, Basu A, Petersen GM, Chari ST (January 2009). "New-onset diabetes: a potential clue to the early diagnosis of pancreatic cancer". *The Lancet. Oncology*. **10** (1): 88–95. doi:10.1016/S1470-2045(08)70337-1. PMC 2795483. PMID 19111249. 32. ↑ Causes of pancreatic cancer **(нявызн.)**. *NHS Choices*. National Health Service, England (7 кастрычніка 2014). Архівавана з першакрыніцы 6 November 2014. Праверана 5 December 2014. 33. ↑ Bosetti C, Lucenteforte E, Silverman DT, Petersen G, Bracci PM, Ji BT, Negri E, Li D, Risch HA, Olson SH, Gallinger S, Miller AB, Bueno-de-Mesquita HB, Talamini R, Polesel J, Ghadirian P, Baghurst PA, Zatonski W, Fontham E, Bamlet WR, Holly EA, Bertuccio P, Gao YT, Hassan M, Yu H, Kurtz RC, Cotterchio M, Su J, Maisonneuve P, Duell EJ, Boffetta P, La Vecchia C (July 2012). "Cigarette smoking and pancreatic cancer: an analysis from the International Pancreatic Cancer Case-Control Consortium (Panc4)". *Annals of Oncology*. **23** (7): 1880–1888. doi:10.1093/annonc/mdr541. PMC 3387822. PMID 22104574. 34. ↑ Peters, ML; Tseng, JF; Miksad, RA (31 March 2016). "Genetic Testing in Pancreatic Ductal Adenocarcinoma: Implications for Prevention and Treatment". *Clinical Therapeutics*. **38** (7): 1622–1635. doi:10.1016/j.clinthera.2016.03.006. PMID 27041411. 35. 1 2 3 Reznik R, Hendifar AE, Tuli R (2014). "Genetic determinants and potential therapeutic targets for pancreatic adenocarcinoma". *Front Physiol*. **5**: 87. doi:10.3389/fphys.2014.00087. PMC 3939680. PMID 24624093. 36. 1 2 Cancer Facts and Figures 2014 **(нявызн.)**. *American Cancer Society*. Архівавана з першакрыніцы 18 December 2014. Праверана 5 January 2015. p. 19, «Though evidence is still accumulating, consumption of red or processed meat, or meat cooked at very high temperatures, may slightly increase risk.» 37. ↑ Larsson SC, Wolk A (студзеня 2012). "Red and processed meat consumption and risk of pancreatic cancer: meta-analysis of prospective studies". *Br J Cancer*. **106** (3): 603–607. doi:10.1038/bjc.2011.585. PMC 3273353. PMID 22240790. 38. 1 2 Pericleous M, Rossi RE, Mandair D, Whyand T, Caplin ME (January 2014). "Nutrition and pancreatic cancer". *Anticancer Research*. **34** (1): 9–21. PMID 24403441. 39. ↑ Delpu Y, Hanoun N, Lulka H, Sicard F, Selves J, Buscail L, Torrisani J, Cordelier P (2011). "Genetic and epigenetic alterations in pancreatic carcinogenesis". *Curr Genomics*. **12** (1): 15–24. doi:10.2174/138920211794520132. PMC 3129039. PMID 21886451. 40. ↑ Rooney, Sarah L.; Shi, Jiaqi (October 2016). "Intraductal Tubulopapillary Neoplasm of the Pancreas: An Update From a Pathologist's Perspective". *Archives of Pathology & Laboratory Medicine*. **140** (10): 1068–1073. doi:10.5858/arpa.2016-0207-RA. PMID 27684978. 41. 1 2 The human pathology proteome in pancreatic cancer – The Human Protein Atlas **(нявызн.)**. *www.proteinatlas.org*. Праверана 28 September 2017. 42. 1 2 Uhlen, Mathias; Zhang, Cheng; Lee, Sunjae; Sjöstedt, Evelina; Fagerberg, Linn; Bidkhori, Gholamreza; Benfeitas, Rui; Arif, Muhammad; Liu, Zhengtao (18 August 2017). "A pathology atlas of the human cancer transcriptome". *Science* [англійская]. **357** (6352): eaan2507. doi:10.1126/science.aan2507. ISSN 0036-8075. PMID 28818916. 43. ↑ Lewis MA, Yao JC (February 2014). "Molecular pathology and genetics of gastrointestinal neuroendocrine tumours". *Current Opinion in Endocrinology, Diabetes and Obesity*. **21** (1): 22–27. doi:10.1097/MED.0000000000000033. PMID 24310147. 44. ↑ Thakker, Rajesh V.; Newey, Paul J.; Walls, Gerard V.; Bilezikian, John; Dralle, Henning; Ebeling, Peter R.; Melmed, Shlomo; Sakurai, Akihiro; Tonelli, Francesco; Brandi, Maria Luisa; Endocrine, Society. (1 September 2012). "Clinical Practice Guidelines for Multiple Endocrine Neoplasia Type 1 (MEN1)". *The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism*. **97** (9): 2990–3011. doi:10.1210/jc.2012-1230. PMID 22723327. 45. 1 2 3 4 5 De La Cruz MS, Young AP, Ruffin MT (April 2014). "Diagnosis and management of pancreatic cancer". *Am Fam Physician*. **89** (8): 626–632. PMID 24784121. 46. ↑ Fitzgerald, J. Edward F.; White, Matthew J.; Lobo, Dileep N. (4 February 2009). "Courvoisier's Gallbladder: Law or Sign?". *World Journal of Surgery*. **33** (4): 886–891. doi:10.1007/s00268-008-9908-y. PMID 19190960. 47. ↑ Piraka, Cyrus; Scheiman, James M. (September 2011). "New diagnostic imaging modalities for pancreatic disease". *Current Opinion in Gastroenterology*. **27** (5): 475–480. doi:10.1097/MOG.0b013e328349e30c. PMID 21743318. 48. 1 2 3 Seufferlein T, Bachet JB, Van Cutsem E, Rougier P (October 2012). "Pancreatic adenocarcinoma: ESMO-ESDO Clinical Practice Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up". *Annals of Oncology*. 23 Suppl 7: vii33–40. doi:10.1093/annonc/mds224. PMID 22997452. 49. ↑ Skafida, Evangelia; Grammatoglou, Xanthippi; Glava, Chryssoula; Zissis, Dimitrios; Paschalidis, Nikolaos; Katsamagkou, Eleftheria; Firfiris, Nikolaos; Vasilakaki, Thivi (2010). "Adenosquamous carcinoma of the pancreas: a case report". *Cases Journal*. **3** (1). doi:10.1186/1757-1626-3-41. ISSN 1757-1626. 50. ↑ *Diana Agostini-Vulaj*. Pancreas - Exocrine tumors / carcinomas - Intraductal papillary mucinous neoplasm (IPMN) **(нявызн.)**. *Pathology Outlines*. Topic Completed: 1 July 2018. Revised: 9 March 2020 51. ↑ Adsay, Volkan; Mino-Kenudson, Mari; Furukawa, Toru; Basturk, Olca; Zamboni, Giuseppe; Marchegiani, Giovanni; Bassi, Claudio; Salvia, Roberto; Malleo, Giuseppe; Paiella, Salvatore; Wolfgang, Christopher L.; Matthaei, Hanno; Offerhaus, G. Johan; Adham, Mustapha; Bruno, Marco J.; Reid, Michelle D.; Krasinskas, Alyssa; Klöppel, Günter; Ohike, Nobuyuki; Tajiri, Takuma; Jang, Kee-Taek; Roa, Juan Carlos; Allen, Peter; Castillo, Carlos Fernández-del; Jang, Jin-Young; Klimstra, David S.; Hruban, Ralph H. (2016). "Pathologic Evaluation and Reporting of Intraductal Papillary Mucinous Neoplasms of the Pancreas and Other Tumoral Intraepithelial Neoplasms of Pancreatobiliary Tract". *Annals of Surgery*. **263** (1): 162–177. doi:10.1097/SLA.0000000000001173. ISSN 0003-4932. PMC 4568174. PMID 25775066. 52. ↑ Cascinu, S.; Falconi, M.; Valentini, V.; Jelic, S.; ESMO Guidelines Working, Group. (16 June 2010). "Pancreatic cancer: ESMO Clinical Practice Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up". *Annals of Oncology*. **21** (Supplement 5): v55–v58. doi:10.1093/annonc/mdq165. PMID 20555103. 53. 1 2 Staging of pancreatic cancer **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *American Cancer Society* (11 чэрвеня 2014). Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2020. Праверана 29 September 2014. 54. ↑ Zyromski, Nicholas J.; Nakeeb, Attila; Lillemoe, Keith D. (2010). Silberman, Howard; Silberman, Allan W. (рэд-ры). *Principles and practice of surgical oncology : multidisciplinary approach to difficult problems* (online ed.). Philadelphia: Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins. Chapter 35. ISBN 978-0-7817-6546-6. Архівавана з арыгінала 6 February 2015. Праверана 3 November 2014.`{{cite book}}`: Папярэджанні CS1: бот: невядомы статус арыгінальнага URL (link) Архівавана 6 лютага 2015. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 6 лютага 2015. Праверана 7 жніўня 2020. 55. 1 2 3 4 Neuroendocrine tumors, NCCN Guidelines Version 1.2015 **(нявызн.)**. National Comprehensive Cancer Network, Inc. NCCN) (11 лістапада 2014). Праверана 25 December 2014. 56. ↑ National Cancer Institute. Pancreatic Neuroendocrine Tumors (Islet Cell Tumors) Treatment (PDQ®) Incidence and Mortality Archived copy **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 4 January 2015. Праверана 29 December 2014. 57. ↑ Diet and activity factors that affect risks for certain cancers: Pancreatic cancer section **(нявызн.)**. *American Cancer Society* (20 жніўня 2012). Архівавана з першакрыніцы 4 November 2014. Праверана 4 November 2014. 58. ↑ Owens DK, Davidson KW, Krist AH, Barry MJ, Cabana M, Caughey AB, et al. (August 2019). "Screening for Pancreatic Cancer: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement". *JAMA*. **322** (5): 438–444. doi:10.1001/jama.2019.10232. PMID 31386141. 59. ↑ He XY, Yuan YZ (August 2014). "Advances in pancreatic cancer research: moving towards early detection". *World Journal of Gastroenterology*. **20** (32): 11241–8. doi:10.3748/wjg.v20.i32.11241. PMC 4145762. PMID 25170208. 60. 1 2 Okano K, Suzuki Y (August 2014). "Strategies for early detection of resectable pancreatic cancer". *World Journal of Gastroenterology*. **20** (32): 11230–40. doi:10.3748/wjg.v20.i32.11230. PMC 4145761. PMID 25170207. 61. ↑ Goggins M, Overbeek KA, Brand R, Syngal S, Del Chiaro M, Bartsch DK, et al. (January 2020). "Management of patients with increased risk for familial pancreatic cancer: updated recommendations from the International Cancer of the Pancreas Screening (CAPS) Consortium". *Gut*. **69** (1): 7–17. doi:10.1136/gutjnl-2019-319352. PMC 7295005. PMID 31672839. 62. ↑ Gurusamy KS, Kumar S, Davidson BR, Fusai G (February 2014). "Resection versus other treatments for locally advanced pancreatic cancer". *The Cochrane Database of Systematic Reviews*. **2** (2): CD010244. doi:10.1002/14651858.CD010244.pub2. PMID 24578248. 63. 1 2 Mollberg N, Rahbari NN, Koch M, Hartwig W, Hoeger Y, Büchler MW, Weitz J (December 2011). "Arterial resection during pancreatectomy for pancreatic cancer: a systematic review and meta-analysis". *Annals of Surgery*. **254** (6): 882–93. doi:10.1097/SLA.0b013e31823ac299. PMID 22064622. S2CID 42685174. 64. 1 2 3 Pancreatic adenocarcinoma. NCCN Guidelines Version 1.2015 **(нявызн.)**. *NCCN Guidelines*. National Comprehensive Cancer Network, Inc. (4 снежня 2014). Праверана 26 December 2014. 65. ↑ Alamo JM, Marín LM, Suarez G, Bernal C, Serrano J, Barrera L, et al. (October 2014). "Improving outcomes in pancreatic cancer: key points in perioperative management". *World Journal of Gastroenterology*. **20** (39): 14237–45. doi:10.3748/wjg.v20.i39.14237. PMC 4202352. PMID 25339810. 66. ↑ Lopez NE, Prendergast C, Lowy AM (August 2014). "Borderline resectable pancreatic cancer: definitions and management". *World Journal of Gastroenterology*. **20** (31): 10740–51. doi:10.3748/wjg.v20.i31.10740. PMC 4138454. PMID 25152577. 67. ↑ Polistina F, Di Natale G, Bonciarelli G, Ambrosino G, Frego M (July 2014). "Neoadjuvant strategies for pancreatic cancer". *World Journal of Gastroenterology*. **20** (28): 9374–83. doi:10.3748/wjg.v20.i28.9374 (неактыўны 2020-08-23). PMC 4110569. PMID 25071332.`{{cite journal}}`: Папярэджанні CS1: неактыўны DOI з жнівень 2020 (link) 68. ↑ Gillen S, Schuster T, Meyer Zum Büschenfelde C, Friess H, Kleeff J (April 2010). "Preoperative/neoadjuvant therapy in pancreatic cancer: a systematic review and meta-analysis of response and resection percentages". *PLOS Medicine*. **7** (4): e1000267. doi:10.1371/journal.pmed.1000267. PMC 2857873. PMID 20422030. 69. ↑ Christians KK, Evans DB (June 2015). "Additional support for neoadjuvant therapy in the management of pancreatic cancer". *Annals of Surgical Oncology*. **22** (6): 1755–8. doi:10.1245/s10434-014-4307-0. PMID 25519932. 70. ↑ Tsvetkova EV, Asmis TR (August 2014). "Role of neoadjuvant therapy in the management of pancreatic cancer: is the era of biomarker-directed therapy here?". *Current Oncology*. **21** (4): e650-7. doi:10.3747/co.21.2006. PMC 4117630. PMID 25089113. 71. ↑ Zhan HX, Xu JW, Wu D, Zhang TP, Hu SY (February 2015). "Pancreatic cancer stem cells: new insight into a stubborn disease". *Cancer Letters*. **357** (2): 429–37. doi:10.1016/j.canlet.2014.12.004. PMID 25499079. 72. 1 2 Tanase CP, Neagu AI, Necula LG, Mambet C, Enciu AM, Calenic B, et al. (August 2014). "Cancer stem cells: involvement in pancreatic cancer pathogenesis and perspectives on cancer therapeutics". *World Journal of Gastroenterology*. **20** (31): 10790–801. doi:10.3748/wjg.v20.i31.10790. PMC 4138459. PMID 25152582. 73. ↑ Allen VB, Gurusamy KS, Takwoingi Y, Kalia A, Davidson BR (July 2016). "Diagnostic accuracy of laparoscopy following computed tomography (CT) scanning for assessing the resectability with curative intent in pancreatic and periampullary cancer". *The Cochrane Database of Systematic Reviews*. **7**: CD009323. doi:10.1002/14651858.CD009323.pub3. PMC 6458011. PMID 27383694. 74. 1 2 3 4 *Министерство здравоохранения* Республики Беларусь*. Клинический протокол «Алгоритмы диагностики и лечения злокачественных новообразований» (руск.) (PDF) 151-60 (6 ліпеня 2018). Праверана 31.01.2021.* 75. ↑ Heinemann V, Haas M, Boeck S (October 2013). "Neoadjuvant treatment of borderline resectable and non-resectable pancreatic cancer". *Annals of Oncology*. **24** (10): 2484–92. doi:10.1093/annonc/mdt239. PMID 23852311. 76. 1 2 3 Thota R, Pauff JM, Berlin JD (January 2014). "Treatment of metastatic pancreatic adenocarcinoma: a review". *Oncology*. **28** (1): 70–74. PMID 24683721. 77. ↑ Cancer Drug Information: FDA Approval for Erlotinib Hydrochloride **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *National Cancer Institute*. National Institutes of Health (3 ліпеня 2013). Архівавана з першакрыніцы 29 лістапада 2014. Праверана 5 December 2014. 78. ↑ Borazanci E, Von Hoff DD (September 2014). "Nab-paclitaxel and gemcitabine for the treatment of patients with metastatic pancreatic cancer". *Expert Review of Gastroenterology & Hepatology*. **8** (7): 739–47. doi:10.1586/17474124.2014.925799. PMID 24882381. S2CID 31633898. 79. ↑ Falconi M, Bartsch DK, Eriksson B, Klöppel G, Lopes JM, O'Connor JM, et al. (2012). "ENETS Consensus Guidelines for the management of patients with digestive neuroendocrine neoplasms of the digestive system: well-differentiated pancreatic non-functioning tumors". *Neuroendocrinology*. **95** (2): 120–34. doi:10.1159/000335587. PMID 22261872. S2CID 6985904. 80. ↑ Jensen RT, Cadiot G, Brandi ML, de Herder WW, Kaltsas G, Komminoth P, et al. (2012). "ENETS Consensus Guidelines for the management of patients with digestive neuroendocrine neoplasms: functional pancreatic endocrine tumor syndromes". *Neuroendocrinology*. **95** (2): 98–119. doi:10.1159/000335591. PMC 3701449. PMID 22261919. 81. ↑ Pavel M, Baudin E, Couvelard A, Krenning E, Öberg K, Steinmüller T, et al. (2012). "ENETS Consensus Guidelines for the management of patients with liver and other distant metastases from neuroendocrine neoplasms of foregut, midgut, hindgut, and unknown primary". *Neuroendocrinology*. **95** (2): 157–76. doi:10.1159/000335597. PMID 22262022. S2CID 2097604. 82. ↑ Rossi RE, Massironi S, Conte D, Peracchi M (January 2014). "Therapy for metastatic pancreatic neuroendocrine tumors". *Annals of Translational Medicine*. **2** (1): 8. doi:10.3978/j.issn.2305-5839.2013.03.01. PMC 4200651. PMID 25332984. 83. ↑ Gulenchyn KY, Yao X, Asa SL, Singh S, Law C (May 2012). "Radionuclide therapy in neuroendocrine tumours: a systematic review". *Clinical Oncology*. **24** (4): 294–308. doi:10.1016/j.clon.2011.12.003. PMID 22221516. 84. ↑ Vinik AI (November 2014). "Advances in diagnosis and treatment of pancreatic neuroendocrine tumors". *Endocrine Practice*. **20** (11): 1222–30. doi:10.4158/EP14373.RA. PMID 25297671. 85. ↑ Kwekkeboom DJ, de Herder WW, van Eijck CH, Kam BL, van Essen M, Teunissen JJ, Krenning EP (March 2010). "Peptide receptor radionuclide therapy in patients with gastroenteropancreatic neuroendocrine tumors". *Seminars in Nuclear Medicine*. **40** (2): 78–88. doi:10.1053/j.semnuclmed.2009.10.004. PMID 20113677. 86. ↑ Bodei L, Cremonesi M, Kidd M, Grana CM, Severi S, Modlin IM, Paganelli G (August 2014). "Peptide receptor radionuclide therapy for advanced neuroendocrine tumors". *Thoracic Surgery Clinics*. **24** (3): 333–49. doi:10.1016/j.thorsurg.2014.04.005. hdl:11392/2378236. PMID 25065935. 87. ↑ Castellano D, Grande E, Valle J, Capdevila J, Reidy-Lagunes D, O'Connor JM, Raymond E (June 2015). "Expert consensus for the management of advanced or metastatic pancreatic neuroendocrine and carcinoid tumors". *Cancer Chemotherapy and Pharmacology*. **75** (6): 1099–114. doi:10.1007/s00280-014-2642-2. PMID 25480314. S2CID 39434924. 88. ↑ Singh S, Dey C, Kennecke H, Kocha W, Maroun J, Metrakos P, et al. (August 2015). "Consensus Recommendations for the Diagnosis and Management of Pancreatic Neuroendocrine Tumors: Guidelines from a Canadian National Expert Group". *Annals of Surgical Oncology*. **22** (8): 2685–99. doi:10.1245/s10434-014-4145-0. PMID 25366583. S2CID 8129133. 89. ↑ Palliative or Supportive Care **(нявызн.)**. American Cancer Society (9 кастрычніка 2014). Архівавана з першакрыніцы 21 August 2014. Праверана 20 August 2014. 90. ↑ Buanes TA (August 2014). "Pancreatic cancer-improved care achievable". *World Journal of Gastroenterology*. **20** (30): 10405–18. doi:10.3748/wjg.v20.i30.10405. PMC 4130847. PMID 25132756. 91. ↑ If treatment for pancreatic cancer stops working **(нявызн.)**. American Cancer Society (11 чэрвеня 2014). Архівавана з першакрыніцы 22 October 2014. Праверана 20 August 2014. 92. ↑ Arcidiacono PG, Calori G, Carrara S, McNicol ED, Testoni PA (March 2011). Arcidiacono PG (рэд.). "Celiac plexus block for pancreatic cancer pain in adults". *The Cochrane Database of Systematic Reviews* (3): CD007519. doi:10.1002/14651858.CD007519.pub2. PMC 6464722. PMID 21412903. 93. ↑ Cancer Facts and Figures 2014 **(нявызн.)**. *American Cancer Society*. Архівавана з першакрыніцы 18 December 2014. Праверана 5 January 2015. Table, p. 18, rates adjusted for normal life expectancy 94. ↑ *Министерство здравоохранения Республики Беларусь*. Клинический протокол «Алгоритмы диагностики и лечения злокачественных новообразований» **(нявызн.)** (PDF) 151 (6 ліпеня 2018). Праверана 30 студзеня 2021. 95. ↑ Jemal A, Siegel R, Ward E, Murray T, Xu J, Thun MJ (2007). "Cancer statistics, 2007". *Ca*. **57** (1): 43–66. doi:10.3322/canjclin.57.1.43. PMID 17237035. S2CID 22305510. 96. 1 2 Busnardo AC, DiDio LJ, Tidrick RT, Thomford NR (November 1983). "History of the pancreas". *American Journal of Surgery*. **146** (5): 539–50. doi:10.1016/0002-9610(83)90286-6. PMID 6356946. 97. 1 2 3 4 Are C, Dhir M, Ravipati L (June 2011). "History of pancreaticoduodenectomy: early misconceptions, initial milestones and the pioneers". *HPB*. **13** (6): 377–84. doi:10.1111/j.1477-2574.2011.00305.x. PMC 3103093. PMID 21609369. 98. 1 2 Cameron JL, Riall TS, Coleman J, Belcher KA (July 2006). "One thousand consecutive pancreaticoduodenectomies". *Annals of Surgery*. **244** (1): 10–5. doi:10.1097/01.sla.0000217673.04165.ea. PMC 1570590. PMID 16794383. 99. ↑ Fernández-del Castillo C, Morales-Oyarvide V, McGrath D, Wargo JA, Ferrone CR, Thayer SP, et al. (September 2012). "Evolution of the Whipple procedure at the Massachusetts General Hospital". *Surgery*. **152** (3 Suppl 1): S56-63. doi:10.1016/j.surg.2012.05.022. PMC 3806095. PMID 22770961. 100. 1 2 3 What's new in pancreatic cancer research and treatment? **(нявызн.)**. *American Cancer Society* (9 кастрычніка 2019). Праверана 2 May 2019. 101. ↑ Pancreatic cancer research **(нявызн.)**. *Cancer Research UK*. Архівавана з першакрыніцы 18 February 2014. Праверана 17 July 2014. 102. ↑ Australian Pancreatic Genome Initiative **(нявызн.)**. Garvan Institute. Архівавана з першакрыніцы 26 July 2014. Праверана 17 July 2014. 103. ↑ Biankin AV, Waddell N, Kassahn KS, Gingras MC, Muthuswamy LB, Johns AL, et al. (November 2012). "Pancreatic cancer genomes reveal aberrations in axon guidance pathway genes". *Nature*. **491** (7424): 399–405. Bibcode:2012Natur.491..399.. doi:10.1038/nature11547. PMC 3530898. PMID 23103869. 104. ↑ Graham JS, Jamieson NB, Rulach R, Grimmond SM, Chang DK, Biankin AV (September 2015). "Pancreatic cancer genomics: where can the science take us?". *Clinical Genetics*. **88** (3): 213–9. doi:10.1111/cge.12536. PMID 25388820. S2CID 26414866. 105. ↑ Zhang C, Yang G, Ling Y, Chen G, Zhou T (December 2014). "The early diagnosis of pancreatic cancer and diabetes: what's the relationship?". *Journal of Gastrointestinal Oncology*. **5** (6): 481–8. doi:10.3978/j.issn.2078-6891.2014.055. PMC 4226830. PMID 25436129. 106. ↑ Bruenderman EH, Martin RC (March 2015). "High-risk population in sporadic pancreatic adenocarcinoma: guidelines for screening". *The Journal of Surgical Research*. **194** (1): 212–9. doi:10.1016/j.jss.2014.06.046. PMC 4559279. PMID 25479908. 107. ↑ About EUROPAC **(нявызн.)**. *European Registry of Hereditary Pancreatitis and Familial Pancreatic Cancer (EUROPAC)*. University of Liverpool. Архівавана з першакрыніцы 26 July 2014. Праверана 17 July 2014. 108. ↑ Subar D, Gobardhan PD, Gayet B (February 2014). "Laparoscopic pancreatic surgery: An overview of the literature and experiences of a single center". *Best Practice & Research. Clinical Gastroenterology*. **28** (1): 123–32. doi:10.1016/j.bpg.2013.11.011. PMID 24485260. 109. ↑ Weiss MJ, Wolfgang CL (2013). "Irreversible electroporation: a novel pancreatic cancer therapy". *Current Problems in Cancer*. **37** (5): 262–5. doi:10.1016/j.currproblcancer.2013.10.002. PMID 24331180. 110. ↑ Moir J, White SA, French JJ, Littler P, Manas DM (December 2014). "Systematic review of irreversible electroporation in the treatment of advanced pancreatic cancer". *European Journal of Surgical Oncology*. **40** (12): 1598–604. doi:10.1016/j.ejso.2014.08.480. PMID 25307210. 111. ↑ Kleger A, Perkhofer L, Seufferlein T (July 2014). "Smarter drugs emerging in pancreatic cancer therapy". *Annals of Oncology*. **25** (7): 1260–1270. doi:10.1093/annonc/mdu013. PMID 24631947. 112. 1 2 Tang SC, Chen YC (Жнівень 2014). "Novel therapeutic targets for pancreatic cancer". *World Journal of Gastroenterology*. **20** (31): 10825–44. doi:10.3748/wjg.v20.i31.10825. PMC 4138462. PMID 25152585. 113. ↑ Rossi ML, Rehman AA, Gondi CS (August 2014). "Therapeutic options for the management of pancreatic cancer". *World Journal of Gastroenterology*. **20** (32): 11142–59. doi:10.3748/wjg.v20.i32.11142. PMC 4145755. PMID 25170201. 114. ↑ Ady JW, Heffner J, Klein E, Fong Y (2014). "Oncolytic viral therapy for pancreatic cancer: current research and future directions". *Oncolytic Virotherapy*. **3**: 35–46. doi:10.2147/OV.S53858. PMC 4918362. PMID 27512661. 115. ↑ Ren B, Cui M, Yang G, Wang H, Feng M, You L, Zhao Y (July 2018). "Tumor microenvironment participates in metastasis of pancreatic cancer". *Molecular Cancer*. **17** (1): 108. doi:10.1186/s12943-018-0858-1. PMC 6065152. PMID 30060755. Спасылкі -------- * Клинический протокол «Алгоритмы диагностики и лечения злокачественных новообразований» (стар. 151-60) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Britannica (онлайн) · Britannica (онлайн) | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 4004728-3 · LCCN: sh2010009939 · LNB: 000324032 · Microsoft: 2778153235, 2910178383, 2911109727 · NDL: 00571649 · NKC: ph258285 | |

**Культура Аскала** — археалагічная культура эпохі мезаліту на тэрыторыі Фінляндыі. Культура бярэ назву ад воласці Аскала ў правінцыі Усіма. Знойдзеныя прадметы выкананы з кварца — гэта скрабкі, шыла і інш. Вырабы маюць грубую форму з дробнай рэтушшу. Датыроўка культуры заснавана на знаходках і на меркаваным размяшчэнні берагавой лініі ў мезалітычны перыяд. На думку шэрагу археолагаў, культура Аскала была мясцовай разнавіднасцю нарвежскай культуры Комса; на думку іншых — культуры Суомус’ярві, якая дамінавала ў Фінляндыі ў эпоху мезаліту. Літаратура ---------- * *Sten-och bronsålderns ABC* (1991) Гл. таксама ----------- * sv:Ville Luho | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская |

**Міхаіл Іванавіч Мароз** (1895, г. Капыль — 1947) — дзяржаўны дзеяч БССР. Пасля заканчэння Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі працаваў у вясковай школе. 3 1916 года ў арміі. Удзельнік Кастрычніцкага ўзброенага паўстання 1917 года ў Петраградзе. У 1918—1919 гадах супрацоўнік бежанскага аддзела Беларускага нацыянальнага камісарыята, дэлегат Усерасійскага з’езда бежанцаў з Беларусі, які праходзіў у ліпені 1918 года ў Маскве. 3 красавіка 1919 года выкладчык Камуністычнага ўніверсітэта ў Гомелі, старшыня Мінскага акруговага камітэта КП(б)Б. 3 1922 года паўнамоцны прадстаўнік БССР у РСФСР, старшыня Цэнтральнага бюро беларускага пралетарскага студэнцкага зямляцтва, загадчык беларускага сектара Камуністычнага ўніверсітэта нацыянальных меншасцей Захаду імя Ю. Мархлеўскага ў Маскве. У 1924 годзе загадчык Беларускага дзяржаўнага выдавецтва ў Менску. 3 1926 года кіраўнік спраў СНК БССР, старшыня камісіі Інбелкульта па ахове помнікаў, член прэзідыума гісторыка-археалагічнай секцыі Інбелкульта. Пазней на іншых савецкіх і гаспадарчых пасадах. Член ЦВК БССР у 1921—1927, у 1927—1929 гадах - кандыдат у члены. 3 лістпада 1937 года арыштаваны органамі НКУС БССР, 3 снежня 1940 прыгавораны да зняволення ў папраўча-працоўны лагер, дзе і памёр. ЭА.Карніловіч.

**Шэнь Юэ** (кіт.: 沈月; нар. 27 лютага 1997, Вуган, Хунань, Кітай) — кітайская акторка, спявачка і мадэль. Яна вядомая па сваіх ролях у тэлесерыялах «Каханне такое прыгожае» (2017), «Сад знічак» (2018) і «Ты мне вельмі падабаешся» (2020). Дзяцінства і адукацыя --------------------- Шэнь Юэ нарадзілася ў мястэчку Вуган (горад Шааянь, правінцыя Хунань, Кітай). У 2014 годзе яна пачала вывучаць журналістыку і камунікацыі ў Хунаньскам педагагічным універсітэце. Яна таксама нейкі час была стажорам на Хунаньскам спадарожнікавым тэлебачанні. На другім курсе каледжа яе сябар-фатограф выклаў у сетку яе фатаграфію, якая прыцягнула ўвагу яе будучага агенцтва. Потым Шэнь была абраная для ўдзелу ў рэаліці-шоу *Summer Sweetie*, якое транслявалася з дапамогай Hunan Broadcasting System, а пазней стала стажорам у шоу *Happy Camp*. Кар'ера ------- ### Пачатак акцёрскай дзейнасці Шэнь Юэ дэбютавала ў якасці акторкі ў кітайскім тэлесерыяле «Восеньскае ўраджайнае паўстанне» у 2017 годзе, пасля чаго стала акторкай другога плана ў навукова-фантастычным камедыйным серыяле «Толькі наперад, Абу!». У тым жа годзе Шэнь атрымала галоўную ролю ва ўніверсітэцкай рамантычнай драме «Каханне такое прыгожае», заснаванай на рамане Чжаа Гангана «Да нашай маленькай прыгажуні», які быў выпушчаны на Tencent Video 9 лістапада 2017 года. Пасля гэтага праекта папулярнасць акторкі пачала расці. ### 2018—наш час: рост папулярнасці У 2018 годзе Шэнь Юэ зыграла Дон Шаньцай, галоўную жаночую ролю у тэлесерыяле «Сад знічак», рымейке тайваньскага серыяла 2001 года. Драма стала хітом сярод гледачоў паўднёва-азіятскага рэгіёна і стала першым праектам, які прынёс акторке славу па-за межамі яе краіны. Пазней Шэнь узяла ўдзел у шоу з музычным выступам, *Phanta City*, разам з яе калегамі па серыяле: Дыланам Ванам, Дарэнам Чэнам, Конарам Лонам ды Цэзарам Ву. Тады ж яна таксама з'явілася на шоу *The Inn 2* разам з калегай па «Саду знічак» Дыланам Ванам. У 2019 годзе яна выступіла на штогадовым вясновым фестывалі CCTV Gala, выканаўшы скетч «Office's Story (办公室的故事)» разам з іншымі артыстамі. Шэнь Юэ з Чэн Дулінь таксама атрымалі ролі ў тэлесерыяле «Іншая я», аснаваным на фільме «Роднасная душа» (2016). У 2020 годзе Шэнь Юэ знялася ў рамантычнай камедыі «Ты мне вельмі падабаешся» разам з Джэры Янам. У 2021 годзе Шэнь Юэ разам з Джасперам Лю знялася ў рамантычнай камедыйнай драме «Карысць майго таленту», якая з'яўляецца рымейкам карэйскай драмы 2018 года «Уборка з запалам». Акторка дэбютавала на вялікім экране ў фільме «Майстар Ін'ян», які выйшаў у лютым 2021 года. У жніўні Шэнь Юэ атрымала ролю ў падлеткавай камедыі «Будзь сабою», дзе яна зыграла ўпартую дзяўчыну-свавольніцу. Зноскі ------ 1. ↑ zh:沈月：《小美好》演完后 我好像真变成了陈小希 (кіт.)(недаступная спасылка). *Tencent* (24 лістапада 2017). Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2018. Праверана 27 верасня 2022. 2. ↑ zh:沈月大二湖南台实习旧照曝光 清纯可爱笑容甜美 (кіт.). *Sina* (7 лістапада 2018). 3. ↑ zh:《致我们单纯的小美好》开播 女主沈月狂吸粉 (кіт.). *Netease* (9 лістапада 2017). 4. ↑ Yee, Yip Wai. Meet the new F4 and Shancai in the 2018 Meteor Garden TV reboot **(нявызн.)**, *The Straits Times* (10 лістапада 2017). 5. ↑ 新版《流星花园》亮相 "杉菜"沈月不惧与大S比 (кіт.). *Netease* (9 лістапада 2017). 6. ↑ zh:《流星花园》海外热播好评不断 沈月王鹤棣戏里戏外受关注 (кіт.). *Netease* (10 жніўня 2018). 7. ↑ zh:《亲爱的·客栈2》沈月加盟欢乐多 齐心应对停水危机 (кіт.). *ifeng* (2 лістапада 2018). 8. ↑ zh:沈月上班族装扮亮相春晚 脚踩"恨天高"成亮点 (кіт.). *Sina* (5 лютага 2018). 9. ↑ zh:陈都灵沈月出演剧版《七月与安生》 (кіт.)(недаступная спасылка). *Mtime* (7 мая 2018). Архівавана з першакрыніцы 23 лістапада 2019. Праверана 27 верасня 2022. 10. ↑ 刘以豪新剧《我亲爱的小洁癖》开机 携手沈月演绎都市励志爱情喜剧 (кіт.). *Sohu* (1 чэрвеня 2020). 11. ↑ 陈坤&周迅奇幻新片《侍神令》曝预告 (кіт.)(недаступная спасылка). *Mtime* (7 жніўня 2020). Архівавана з першакрыніцы 27 верасня 2020. Праверана 27 верасня 2022.

     Яніславіцкая культура     Каморніцкая культура     Грэнская культура     Кундская культура     Кудлаеўская культура     Бутаўская культура **Кундская культура** — мезалітычныя культура VIII—V тысячагоддзяў да нашай эры, распаўсюджаная на тэрыторыі ўсходняй Прыбалтыкі ад Польшчы да Ленінградскай вобласці і паўднёвай Фінляндыі. Развілася на базе свідэрскай культуры і пазней эвалюцыянавала ў нарвенскую культуру. Пуліскае паселішча кундскай культуры лічыцца следам старажытнага знаходжання чалавека на тэрыторыі Эстоніі. Кундская культура названа ў гонар эстонскага горада Кунда (знаходзіцца прыблізна за 110 кіламетраў на ўсход ад Таліна), недалёка ад якога было знойдзена першае шырока вывучанае паселішча на гары Ламмасмяэ і ў навакольным тарфяніку. На тэрыторыі Беларусі вядома тры паселішчы, два ў Полацкім раёне і адно — у Верхнядзвінскім. Прылады кундскай культуры Прадстаўнікі культуры часта выкарыстоўвалі для вытворчасці інструментаў і зброі рогі і косткі, што было абумоўлена рэдкімі радовішчамі крэменю ў рэгіёне. Мёртвых хавалі ў выпрамленым палажэнні ў адзіночку ці групамі (часам у некалькі ярусаў), часта пасыпалі трупы вохрай і клалі да іх прылады працы. Выказваюцца здагадкі, што носьбіты гэтай культуры мелі гаплагрупу N1c. Як і позняя свідэрская культура, кундская культура пазней пашыраецца на паўночны ўсход і ўсход, што вызначылі прыродныя ўмовы і сыход у гэтым напрамку паўночных аленяў. Комплексы, уласцівыя кундскай культуры, знаходзяць ля Анежскага возера, а яшчэ больш на поўнач фіксуюцца постсвідэрскія комплексы на рэках Каме і Пячоры. Зноскі ------ 1. ↑ Каменный век Восточной Прибалтики Архівавана 13 студзеня 2004. 2. 1 2 3 Сярэдні каменны век (мезаліт). Засяленне краю плямёнамі паляўнічых, рыбакоў і збіральнікаў // Гісторыя Беларусі: у 6 т. — Т. 1: Старажытная Беларусь. — Мінск: Экаперспектыва, 2007. — С. 32-33 3. ↑ Haplogroup N (Y-DNA) 4. ↑ A. Girininkas. Baltų kultūros ištakos II. Klaipėda, 2011. С. 76. Спасылкі -------- * Развіццё прыроднага асяроддзя і культурна-храналагічнае дзяленне мезаліту лясной зоны Усходняй Еўропы | ⛭Археалагічныя культуры Беларусі | | --- | | Палеаліт | * Арэнсбургская * Арыньякская * Валкушанская * Грэнская * Ліпская * Расецінская * Свідэрская | | Мезаліт | * Бутаўская * Днепра-дзяснінская * Каморніцкая * Кудлаеўская * Кундская * Лінгбі * Сожская * Пясочнароўская * Яніславіцкая | | Неаліт | * Верхнедняпроўская * Тыповай грабеньчата-ямкавай керамікі * Дзяснінская * Нарвенская * Днепра-данецкая * Нёманская * Паўночнабеларуская * Прыпяцка-нёманская * Усвяцкая | | Энеаліт | * Лейкападобных кубкаў * Шарападобных амфар * Шнуравой керамікі | | Бронзавы век | * Сосніцкая * Стшыжоўская * Сярэднедняпроўская * Тшцінецкая * Шматвалікавай керамікі | | Жалезны век | * Банцараўская * Вельбарская * Дзякоўская * Днепра-дзвінская * Зарубінецкая * Заходнябалцкая * Заходнябалцкіх курганоў * Кіеўская * Лужыцкая * Мілаградская * Паморская * Пшэворская * Штрыхаванай керамікі * Юхнаўская | | Ранняе сярэднявечча | * Калочынская * Лука-райкавецкая * Полацка-смаленскіх доўгіх курганоў * Пражская * Ранніх доўгіх курганоў * Роменская * Усходнелітоўскіх курганоў | | **Заўвага:** археалагічныя культуры ніжэй сістэматызаваны паводле *пачатку існавання* на тэрыторыі Беларусі. Больш поўную храналогію глядзіце ў адпаведных артыкулах ці ў артыкуле Старажытная гісторыя Беларусі |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Амельяновіч. **Алесь Амельяновіч** (30 верасня 1928 — 9 верасня 2002) — дзеяч беларускага нацыянальнага супраціву, сябра пастаўскай групы беларускай моладзевай падпольнай паваеннай арганізацыі Саюз беларускіх патрыётаў (СБП). Біяграфія --------- Нарадзіўся 30 верасня 1928 г. у сялянскай сям’і ў в. Гулі Пастаўскага павета (Віленскае ваяводства, Польская Рэспубліка). Бацька ў 1940 г. браў удзел у стварэнні калгасу, а падчас нямецкай акупацыі падаў петыцыю, каб забраць зямлю назад. За гэта ў 1944 г. пасля вяртання саветаў бацька Алеся быў арыштаваны, пасля чаго загінуў у 1948 г. у лагеры ў Кемераўскай вобласці. Пачатковую адукацыю Алесь Амельяновіч атрымаў у польскай школе ў в. Слабада. Пра гэта ён успамінаў так: «Сярод вяскоўцаў вельмі цанілася адукацыя. Як не цяжка было, але кожная сям’я імкнулася калі не ўсім, то аднаму-двум дзецям даць больш-менш прыстойную па тых мерках адукацыю. Але ўсё ішло ў ход, каб нас апалячыць. Усё ў нашай Слабадзкой школе выкладалася па-польску. Нам забаранялася ў школьных сценах размаўляць па-свойму». Пасля акупацыі Чырвонай Арміяй у 1940 г пайшоў у той жа вёсцы ўжо ў савецкую школу: «Не скажу, што школа ў той час была сапраўды нацыянальная. Хоць былі настаўнікі, шчырыя беларусы, якія выкладалі прадметы па-беларуску». Да пачатка вайны скончыў 5 класаў, а пасля прыходу немцаў яшчэ два года вучыўся ў Кабыльніцкай школе. У верасні 1943 г. паступіў у настаўніцкую семінарыю ў Паставах, дзе быў залічаны ў Саюз беларускай моладзі. Алесь Амельяновіч успамінаў: «Саюз Беларускай Моладзі стаўся для нас толькі свойскім, патрыятычным аб’яднаннем, дзе нас вучылі любіць Беларусь, родную зямлю. У нас толькі-толькі закладаліся асновы нацыянальнай самасвядомасці, самапавагі. Ужо з гэтай прычыны мы проста не былі прыдатныя, каб стаць носьбітамі якога б там ні было нацыянальнага эгаізму, тым болей такой яго скрайняй формы, як фашызм». Пасля адыходу немцаў у Паставах 1 верасня 1944 г. адчыняецца педагагічная навучальня, а паколькі Алесь Амельяновіч ужо навучаўся ў семінарыі, то яго туды залічылі на другі курс. Аднак на гэты раз прыход саветаў толькі пагоршыў нацыянальную сітуацыю, таму ў навучальні была створана падпольная моладзевая суполка «За Беларусь». У 1946 г. Алесь Амельяновіч далучаецца да арганізацыі, а пазней яна уліваецца да Саюза беларускіх патрыётаў. Пра гэта сам Алесь Амельяновіч пісаў так: «8 сакавіка на кватэры нашай аднакурсніцы Ніны Асіненкі, куды мяне запрасіў Мікола Асіненка, я даведаўся, што ў педнавучальні створаная нелегальная моладзевая арганізацыя. Мэты яе — бараніць родную мову, культуру, нацыянальныя традыцыі, самабытнасць». Аднак прысягу прыняць не паспеў, на сходах арганізацыі прысутнічаў толькі два разы, а па сканчэнню педнавучальні паехаў працаваць настаўнікам у школу ў в. Сваткі Мядзельскага раёна паводле накіравання і больш з арганізацыяй не кантактаваў. Далей планаваў паступіць у ВНУ на завочнае аддзяленне. У лютым 1947 года савецкая ўлада пачала арышты сябраў СБП: у давер да сябраў пастаўскай групы ўвайшоў афіцэр МДБ Алег Стахоўскі, які выдаваў сябе за ўдзельніка антысавецкай арганізацыі і падштурхоўваў да тэрарызму, а сама канспірацыя арганізацыі была слабай. Алесь Амельяновіч быў арыштаваны на працоўным месцы савецкімі карнымі органамі 26 лютага 1947 года, засуджаны Мінскім ваенным трыбуналам паводле арт. 63-I, 76 КК БССР на 10 гадоў лагероў з пазбаўленнем праў на пяць год. Пасля перасылачных турмаў трапіў на капальні золата Бадайбінскага раёна Іркуцкай вобласці. Алесь Амельяновіч успамінаў: «Здабытчыкі золата карысталіся ў ГУЛАГу крыху большай увагай, чымся іншыя зняволеныя. Нам нават паёк стараліся даваць лепшай каларыйнасці. Падтрымлівалі нашу працаздольнасць. Але праца на прыіску была не толькі цяжкай, але і небяспечнай. Пасля выбуху ў забоі патрывожаная парода магла неспадзявана абрынуцца пад сілай свайго цяжару». З 1949 г. пераведзены ў «Берлаг» Магаданскай вобласці, дзе працаваў на рудніку імя Матросава. Выйшаў на волю 10 чэрвеня 1954 г. але яшчэ 3 года мусіў адбываць высылку. Скончыў Магаданскі горны тэхнікум, філія якога дзейнічала ў пасёлку Усьць-Амчак. Неаднаразова беспаспяхова звяртаўся да ўладаў каб дазволілі вярнуцца на радзіму. Нейкі час працаваў электраслесарам на прыіску імя Цімашэнкі і Гастэлы. У 1957 г. атрымаў дазвол на выезд у Беларусь, разам з жонкай Фаінай Філіпавай пераехаў у Вілейку. Да выхаду на пенсію ў 1994 г. працаваў на Вілейскім рэмонтным заводзе. Рэабілітаваны У 1990-х г. Браў актыўны ўдзел у напісанні артыкулу ўспамінаў у кнізе «Гарт. Успаміны пра Саюз Беларускіх Патрыётаў». Памёр 9 верасня 2002 г. у Вілейцы. Пахаваны на вілейскіх могілках. Зноскі ------ 1. ↑ Біяграфія Алеся Амельяновіча Літаратура ---------- * ANH, F-3 * VERITAS No 1. Бюлетэнь БГА «Ветэраны Адраджэньня» * Гарт. Саюз Беларускіх Патрыётаў. Мн. 1997. С. 20, 245—273, 340. * Антысавецкія рухі ў Беларусі. 1944—1956. Даведнік, — Мінск, 1999. ISBN 985-6374-07-3. Спасылкі -------- * VERITAS No 1. Бюлетэнь БГА «Ветэраны Адраджэньня» Гл. таксама ----------- * Саюз беларускіх патрыётаў

Лейкападобны кубак **Культура лейкападобных кубкаў** (ням.: Trichter(-rand-)becherkultur) — археалагічная культура неалітычных і энеалітычных плямён, якія ў IV — III-м тысячагоддзях да н.э. жылі на тэрыторыі Паўночнай і Цэнтральнай Еўропы, сучаснай Польшчы, паўночна-заходняй часткі Украіны і (на познім этапе) паўднёва-заходняй часткі Беларусі. Назва па наяўнасці ў кераміцы кубкаў з лейкападобнай (канічнай) шыйкай. Тэрыторыя рассялення -------------------- Культура лейкападобных кубкаў ўзнікла на аснове сярэднееўрапейскіх мезалітычных культур пры ўдзеле культур дунайскага кола. Вылучаюцца 4 асноўныя этапы развіцця: ранні, класічны, позні і пазнейшы. У сярэдзіне IV-га тыс. да н.э. пачаўся перыяд дэзінтэграцыі і шматлінейнага развіцця культуры, які скончыўся знікненнем яе ў 2-й палове III-га тыс. да н.э. На позніх этапах развіцця распаўсюджвалася ва ўсходніх, паўднёва-ўсходніх накірунках, дасягнуўшы Усходняй Еўропы, дзе яна прысутнічала ў форме асобных паселішчаў, а таксама сінтэзаваных культурных элементаў у складзе мясцовых неалітычных культур (нёманскай, нарвенскай, усвяцкай, днепра-данецкай і інш.). Ва ўсходняй частцы арэала (Валынь і Брэстчына) помнікі культуры лейкападобных кубкаў з'явіліся ў сярэднім неаліце (3,5 — 2,5 тыс. гадоў да н.э.). Іх уплыў на мясцовыя неалітычныя культуры Палесся прасочваецца да вусця Прыпяці (Цытылле Маларыцкага, Пішча Любомльскага раёна, Мнёва Чарнагаўскага раёнаў і інш.). Паселішчы сустракаюцца паміж вярхоўямі Заходняга Буга, Днястра і Прыпяці з цэнтрам на Валынскім узвышшы, элементы — у Панямонні, усходняй Прыбалтыцы і, напэўна, у Падзвінні. У Верхнім Панямонні ўплывы культуры выяўлены на лысагорскім этапе нёманскай культуры. Асобныя знаходкі з характэрнымі для культуры лейкападобных кубкаў прыкметамі адзначаліся на Ясельдзе (Носкі, Моталь), у нізоўях Тур’і (Серахавічы, Грылкі, Вулька Качынская). Вядома каля 50 паселішчаў, якія даследавалі А. Н. Цынкалоўскі, Ю. М. Захарук, Н. А. Пелешчышын. На думку некаторых вучоных, плямёны культуры лейкападобных кубкаў маюць дачыненне да этнагенезу старажытных германцаў. Паселішчы, жытлы і гаспадарчыя пабудовы --------------------------------------- Адзначаюцца сталыя паселішчы вялікіх памераў на ўзвышаных і мысападобных участках берагоў каля шырокіх рачных далін, у т.л. ўмацаваныя валамі, равамі, драўлянымі агароджамі і інш. а таксама невялікія часовыя стаянкі на пясчаных пагорках. Жытлы — невялікія прамавугольныя ў плане зямлянкі, паўзямлянкі і наземныя пабудовы слупавой канструкцыі сярэднім памерам 5х4 м. Будавалі таксама вялікія жытлы даўжынёй да 80 м з некалькімі памяшканнямі даўжынёй да 3 м кожнае. Унутры жытлаў размяшчаліся глінабітныя агнішчы, побач — гаспадарчыя ямы з абмазанымі глінай сценкамі дыяметрам 1,2 м. Матэрыяльная культура і гаспадарчая дзейнасць --------------------------------------------- Насельніцтва займалася аселым земляробствам (пшаніца, ячмень, радзей жыта, авёс, проса, гарох, чачавіца, лён і інш.), жывёлагадоўляй (разводзіла буйную і дробную рагатую жывёлу, свіней і інш.), паляваннем. Знаходзілася на стадыі патрыярхату. Глеба апрацоўвалася драўлянымі і рагавымі матыкамі, напэўна, раламі з выкарыстаннем валоў у якасці цяглавой сілы. Сярод посуду — шматлікія тыпы амфар з вушкамі, кубкі, гаршкі, чарпакі з высокай фігурнай ручкай і інш. якія рабіліся з дамешкамі пяску і шамоту ў цесце, старанна загладжваліся і раўнамерна абпальваліся. Аздабленне складалася з адбіткаў лінейнага штампа, шнуравых арнаментаў, пракрэсленых ліній, пальцавых зашчыпаў, рэльефных выступаў і інш. На шыйках многіх пасудзін утвараўся «каўнерык». Рабіліся гліняныя прасліцы (канічнай і біканічнай форм, з ямкавым, шнуравым і іншым арнаментамі), грузікі цыліндрычнай формы, рытуальныя сякеркі. З гліны выраблялі таксама прасліцы, грузікі, рытуальныя сякеркі. Для крамянёвай вытворчасці характэрны тэхніка зняцця доўгіх пласцін, выраб прышліфаваных сякер, долатаў, скрабкоў і сярпоў на пласцінах, нажоў, трохвугольных наканечнікаў стрэл і інш. Насельніцтва асвоіла шахтавую здабычу высакаякаснай крамянёвай сыравіны, распаўсюджвала некаторыя катэгорыі вырабаў на вялікай адлегласці. Ужывалі каменныя зерняцёркі, шліфавальныя пліткі, старанна зашліфаваныя каменныя свідраваныя сякеры (у т.л. з гузаватым абухом, патоўшчанай сярэдняй і шырокай лязовай часткамі), якія часта выкарыстоўваліся ў якасці прадуктаў абмену. Ва ўжытак уваходзілі вырабы з медзі (прылады працы і ўпрыгажэнні), у т.л. мясцовай вытворчасці. Пахавальны абрад ---------------- Асноўны пахавальны абрад — трупапалажэнне ў выпрастаным стане на спіне. Сустракаюцца пахаванні з крэмацыяй. Пахаванні здзяйсняліся ў грунтавых могільніках, таксама ў мегалітычных грабніцах памерам да 130х15х3 м, зрэдку пад курганнымі насыпамі. Літаратура ---------- * Becker C.J. The introduction of farming into Northern Europe // Cahiers d'histoire mondiale. — 1955. — Vol. 2. — № 4. — P. * Kosko A. Szmyt M. Problem wschodniej rubieży kultur nneolitycznych Niżu Środkowoeuropejskiego: VI—III tys. BC // Wspólnota dziedzictwa kulturowego ziem Białorusi i Polski / red. A. Kośko. — Warszawa, 2004. * Obuchowski, W. Zabytki krzemienne i kamienne od paleolitu do wczesnej epoki żelaza z terenów Białorusi w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie / Wiktor Obuchowski; [tł. W. Obuchowski]; Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego. — Warszawa: PMA, OODA, 2003. — 207 s.: il. mapy. — ISBN 83-917894-4-6. * Jażdżewski K. Kultura pucharów lejkowatych w Polsce zachodniej i środkowej. — Poznań, 1936. — (Biblioteka Prehistoryczna, Tom 2). * Археалогія Беларусі: у 4 т. / НАН Беларусі, Ін-т гісторыі. Т. 1: Каменны і бронзавы вякі / [Э. М. Зайкоўскі і інш.; рэдкал.: М. В. Біч (старшыня) і інш.]. — Мінск: Беларуская навука, 1997. — 422, [1] с.: іл. — ISBN 985-08-0088-7. * Археология Прикарпатья, Волыни и Закарпатья: (Энеолит, бронза и раннее железо) / АН УССР, Ин-т общественных наук; Отв. ред. А. П. Черныш. — М.: [Б. и.], 1990. — 184, [3] с.: ил. — ISBN 5-12-001515-8. * Археология Украинской ССР. Том 1. — Киев, 1985. * Захарук Ю. Н. До питання про співвідношення і зв'язки між культурою лійчастого посуду та трипільською культурою // Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині. Випуск 2. — Київ, 1959. * Захарук Ю. Н. Новые исследования культуры воронковидных сосудов в Польше // Вестник древней истории. — 1956. — № 1. — С. * Захарук Ю. Н. Поселение культуры воронковидных сосудов на Волыни // Краткие сообщения о докладах и полевых исследованиях Института истории материальной культуры (КСИИМК). — 1957. — Выпуск 67. — С. * Исаенко, В. Ф. Неолит Припятского Полесья / В. Ф. Исаенко; АН БССР, Ин-т истории. — Мн.: Наука и техника, 1976. — 128 с. 2 отд. л. черт. * Крывальцэвіч, М. М. Беларускае Палессе ў перыяд пераходу ад неаліту да эпохі бронзы: праблемы і перспектывы археалагічнага вывучэння / М. М. Крывальцэвіч // Wspólnota dziedzictwa kulturowego ziem Białorusi i Polski / red. A. Kośko. — Warszawa, 2004. — S. 137—162. * Крывальцэвіч, М. М. Лейкападобных кубкаў культура / М. М. Крывальцэвіч // Археалогія Беларусі: энцыклапедыя: у 2 т. / [склад. Ю. У. Каласоўскі; рэдкал.: Т. У. Бялова (гал. рэд.) і інш.]. Т. 2: Л — Я. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2009. — 492, [1] c. — С. 11. — ISBN 978-985-11-0354-2. * Стародавне населення Прикарпаття і Волині (доба первіснообщиного ладу). — Київ, 1974. * Чарняўскі, М. М. Неаліт Беларускага Панямоння / М. М. Чарняўскі; АН БССР, Ін-т гісторыі; Нав. рэд. Д. Я. Цялегін. — Мінск: Навука і тэхніка, 1979. — 142 с.: іл. | ⛭Археалагічныя культуры Беларусі | | --- | | Палеаліт | * Арэнсбургская * Арыньякская * Валкушанская * Грэнская * Ліпская * Расецінская * Свідэрская | | Мезаліт | * Бутаўская * Днепра-дзяснінская * Каморніцкая * Кудлаеўская * Кундская * Лінгбі * Сожская * Пясочнароўская * Яніславіцкая | | Неаліт | * Верхнедняпроўская * Тыповай грабеньчата-ямкавай керамікі * Дзяснінская * Нарвенская * Днепра-данецкая * Нёманская * Паўночнабеларуская * Прыпяцка-нёманская * Усвяцкая | | Энеаліт | * Лейкападобных кубкаў * Шарападобных амфар * Шнуравой керамікі | | Бронзавы век | * Сосніцкая * Стшыжоўская * Сярэднедняпроўская * Тшцінецкая * Шматвалікавай керамікі | | Жалезны век | * Банцараўская * Вельбарская * Дзякоўская * Днепра-дзвінская * Зарубінецкая * Заходнябалцкая * Заходнябалцкіх курганоў * Кіеўская * Лужыцкая * Мілаградская * Паморская * Пшэворская * Штрыхаванай керамікі * Юхнаўская | | Ранняе сярэднявечча | * Калочынская * Лука-райкавецкая * Полацка-смаленскіх доўгіх курганоў * Пражская * Ранніх доўгіх курганоў * Роменская * Усходнелітоўскіх курганоў | | **Заўвага:** археалагічныя культуры ніжэй сістэматызаваны паводле *пачатку існавання* на тэрыторыі Беларусі. Больш поўную храналогію глядзіце ў адпаведных артыкулах ці ў артыкуле Старажытная гісторыя Беларусі |

**Белару́ская культу́рна-навуко́вая асацыя́цыя** *пры Пятроўскай сельскагаспадарчай акадэміі*. Існавала з 14 лістапада 1920 да вясны 1923 года ў Маскве. Заснавана студэнтамі-беларусамі. Мэтамі асацыяцыі былі спрыянне культурна-гаспадарчаму адраджэнню Беларусі, вывучэнне розных галін гаспадаркі, арганізацыя навукова-даследчых экспедыцый па Беларусі, навуковая і культурная падрыхтоўка беларускіх студэнтаў для будучай працы ў БССР. У 1923 годзе аб’ядноўвала больш за 200 сяброў. Мела секцыі: жывёлагадоўлі, доследаў над раслінамі, пчалярства, лесазнаўства, меліярацыі, статыстыкі і дынамікі гаспадаркі Беларусі; існавалі агранамічны гурток, хор і драматычная студыя. Сябры асацыяцыі ўдзельнічалі ў працы акадэмічнага гуртка па вывучэнні Смаленскай губерні. У зборы і апрацоўцы матэрыялаў па гаспадарцы Беларусі дапамагалі прафесары A. А. Калантар, М. Аганоўскі, а таксама Я. У. Самойлаў, А. Смоліч, А. Л. Бурбіс. Летам 1922 года сябры асацыяцыі ўдзельнічалі ў экспедыцыі Наркамзема Беларусі па вывучэнні вытворчых сіл Меншчыны і Мазыршчыны. Члены асацыяцыі былі прыхільнікамі канцэпцыі эканамічнага развіцця «Беларусь — Чырвоная Данія» і рабілі ўласныя спробы вырашыць праблемы інтэнсіфікацыі сельскай гаспадаркі. Асацыяцыя выдала брашуры-справаздачы за 1921 і 1922 гады, навуковы зборнік-альманах з артыкуламі прафесараў В. Р. Вільямса, А. Д. Дубаха і іншых. Разам з Бюро беларускіх студэнцкіх арганізацый у Маскве выдала літаратурна-навуковы альманах «Маладая Беларусь» (1922). Рыхтаваўся да друку альбом «Нявывучаная Беларусь», спецыяльныя навуковыя зборнікі, часопіс «Беларускі гаспадар» (1923, са студэнтамі Горацкага сельскагаспадарчага інстытута). Праводзілася таксама культурніцкая дзейнасць, збор беларускага фальклору. З сябрамі асацыяцыі сустракаліся A. Р. Чарвякоў, паўнамоцны прадстаўнік БССР у РСФСР М. Мароз і іншыя. З вясны 1922 года дзейнасць асацыяцыі выклікала крытыку і абвінавачанні ў «*навуковым ухілізме*», «*нацыянал-шавінізме*» і «*апалітычнасці*». З гэтай прычыны ў верасні 1922 года тагачасны старшыня асацыяцыі Гаўрыла Гарэцкі быў часова затрыманы органамі АДПУ. Вясною 1923 года ў Маскве пачалі стварацца альтэрнатыўныя беларускія пралетарскія зямляцтвы і асацыяцыя вымушана была спыніць сваё існаванне. З шэрагаў асацыяцыі выйшлі вядомыя вучоныя: геолаг Г. І. Гарэцкі, эканаміст С. А. Ждановіч, глебазнавец П. П. Рагавой і іншыя. Старшыні асацыяцыі ------------------ * Гаўрыла Гарэцкі (1920 — лістапад 1922) * Павел Жук (лістапад 1922 — вясна 1923) Літаратура ---------- * *Ю. Р. Васілеўскі.* Беларуская культурна-навуковая асацыяцыя // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 2: Аршыца — Беларусцы / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 2. — С. 413—414. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0061-7 (т. 2). * *Васілеўскі, Ю. Р.* Беларуская культурна-навуковая асацыяцыя / Ю. Р. Васілеўскі // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1: А — Беліца / Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1993. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-074-2. — С. 376—377.

Категория:Государства и территории, основанные в 2004 году Категория:Государства и территории, исчезнувшие в 2021 году **Ісламская Рэспубліка Афганістан** (дары: جمهوری اسلامی افغانستان, пушту: د افغانستان اسلامي جمهوریت ) — дзяржава, якая існавала з 26 студзеня 2004 года па 15 жніўня 2021 года. Насельніцтва (ацэнка 2019) — 32,226 млн чалавек, тэрыторыя — 652 864 км². Сталіца — Кабул. Дзяржаўныя мовы — дары і пушту. Унітарная дзяржава, прэзідэнцкая рэспубліка. 29 верасня 2014 года пост прэзідэнта заняў Ашраф Гані Ахмадзай, які падаў у адстаўку 15 жніўня 2021 года. 17 жніўня абавязкі кіраўніка дзяржавы ўзяў на сябе віцэ-прэзідэнт Амрула Салех. Межавала з Іранам на захадзе, Пакістанам — на поўдні і ўсходзе, Туркменістанам, Узбекістанам і Таджыкістанам — на поўначы, КНР — ў самай ўсходняй частцы краіны, з Індыяй (дакладней, аспрэчванай Індыяй, КНР і Пакістанам тэрыторыяй Кашмірам) на ўсходзе. 15 жніўня 2021 года тэрарыстычны ісламісцкі рух «Талібан» узяў тэрыторыю Афганістана пад кантроль, фактычна ліквідаваўшы Ісламскую Рэспубліку Афганістан. Гісторыя -------- Пасля падзення рэжыму талібаў была абвешчана Ісламская Рэспубліка Афганістан. У снежні 2001 года на Бонскай канферэнцыі афганскіх палітычных дзеячаў Хамід Карзай быў пастаўлены на чале пераходнай адміністрацыі Афганістана. У чэрвені 2002 года Лоя-джырга (Вышэйшы савет, у які ўваходзяць лідары ўсіх народаў, плямёнаў і груповак Афганістана) абрала яго часовым прэзідэнтам краіны. У 2004 годзе была прынята новая Канстытуцыя і праведзены першыя прэзідэнцкія выбары, на якіх перамог Хамід Карзай. 20 жніўня 2009 года ў краіне прайшлі чарговыя прэзідэнцкія выбары, перамогу на якіх зноў атрымаў Хамід Карзай. Кіраўніком краіны ў 2014 годзе стаў Ашраф Гані. У краіне ўсё яшчэ працягваецца грамадзянская вайна, але ўжо з удзелам Міжнародных сіл садзейнічання бяспекі ў Афганістане (ISAF). Паводле звестак Thomson Reuters Foundation, які апублікаваў у студзені 2019 года рэйтынг самых небяспечных для жанчын краін свету, Афганістан займае другую пазіцыю ў спісе дзяржаў з найбольшай колькасцю рызык для жанчыны ў плане аховы здароўя, доступу да эканамічных рэсурсаў, звычайнага жыцця, сексуальнага гвалту, гандлю людзьмі. На думку спецыяльнага прадстаўніка Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі па Афганістане Заміра Кабулава, урад Ісламскай Рэспублікі Афганістан быў марыянеткавым. #### Пачатак грамадзянскай вайны Пачынаючы з 1 мая 2021 года, у сувязі з абвяшчэннем аб канчатковым сыходзе амерыканскіх войскаў з краіны, баевікамі тэрарыстычнай арганізацыі «Талібан» пачалася актыўная наступальная аперацыя супраць урадавых сіл Афганістана. Урад Афганістана пачаў імкліва губляць кантроль над тэрыторыяй краіны. На пачатак жніўня афганскія Талібы захапілі і ўтрымлівалі 200 раённых цэнтраў з 417, а да сярэдзіны жніўня ўжо большую частку тэрыторый Афганістана, уключаючы 2/3 сталіц правінцый. 15 жніўня 2021 года «Талібан» абвясціў аб поўным захопе тэрыторыі Афганістана. Прэзідэнт Афганістана Ашраф Гані пагадзіўся сысці ў адстаўку і збег з краіны. 17 жніўня віцэ-прэзідэнт Афганістана Амрула Салех заявіў, што знаходзіцца ў краіне, абвясціў сябе выконваючым абавязкі прэзідэнта Афганістана і паабяцаў працягнуць супраціў Талібану. ### Дыпламатычныя прадстаўніцтвы Прадстаўнік Афганістана пры ААН прызначаецца ўладамі ІРА па стане на люты 2022 года. Таксама пад сцягам ІРА працуюць пасольствы Афганістана ва многіх краінах свету. Дзяржаўныя сімвалы ------------------ ### Сцяг Сцяг Афганістана. Гэты сцяг быў прыняты ў 2004 годзе. Выява сцяга ўяўляе сабой вертыкальны чорна-чырвона-зялёны Трыкалор, у цэнтры якога (пасярэдзіне чырвонай паласы) намаляваная дзяржаўная эмблема Афганістана. Чорны колер сімвалізуе гістарычнае мінулае — барацьбу з брытанскімі каланізатарамі, чырвоны — кроў, пралітую за свабоду, зялёны — традыцыйны колер іслама. Прапорцыі сцяга — 7:10. ### Герб Герб Афганістана. Герб (нацыянальная эмблема) Афганістана існуе з моманту ўтварэння дзяржавы. Выява герба ўяўляе сабой мячэць з мінбарам, апраўленую каласамі. Да мячэці прыстаўлены два сцяга Афганістана. Зверху намаляваная асветленая прамянямі сонца Шахада — ісламскі сімвал веры, пад якім размешчаны такбір (надпіс «Алах вялікі»). Пад мячэццю — дата 1298 год, што па ісламскім календары адпавядае 1919 году, калі краіна здабыла незалежнасць. Герб таксама намаляваны на сцягу Афганістана. ### Гімн Гімн Афганістана быў прыняты ў маі 2006 года. Словы гімна выконваюцца на мове пушту і ўтрымліваюць у сабе такбір (словы «Алах вялікі»), а таксама пералік усіх народаў, якія насяляюць Афганістан. Дзяржаўна-палітычны лад ----------------------- ### Дзяржаўны лад Згодна Канстытуцыі 2004 года, Афганістан з’яшляецца ісламскай рэспублікай з прэзідэнцкай формай кіравання. #### Кіраўнік дзяржавы Прэзідэнт Ашраф Гані. Прэзідэнт з’яўляцца Вярхоўным галоўнакамандуючым узброенымі сіламі краіны, фармаваў урад, абіраўся (не больш чым на два тэрміны запар) на чатыры гады ўсеагульным таемным галасаваннем. У 2009 годзе, ва ўмовах замежнай акупацыі, прэзідэнтам Афганістана быў абраны Хамід Карзай. У верасні 2014 прэзідэнтам Афганістана абраны Ашраф Гані Ахмадзай. Ён быў пераабраны на выбарах 2018 года. #### Выканаўчая ўлада Кіраўніком урада з’яўляўся прэзідэнт, які прызначаў з адабрэння Парламента членаў кабінета. У падпарадкаванні ўрада — бюджэт, законапраекты, нарматывы, інструкцыі і г.д. у складзе ўрада знаходзіліся 27 чалавек. #### Заканадаўчая ўлада Парламент Афганістана ў 2006 годзе. Вышэйшым органам заканадаўчай улады з’яўляўся Парламент (у Афганістане ён называецца *Маджлес-е мелі*, які складаўся з верхняй (*Мішрану джырга*) і ніжняй (*Валесі джырга*) палат. Верхняя палата складалася з 249 дэпутатаў, якія выбіраюцца шляхам прамых усеагульных і таемных выбараў на чатырохгадовы тэрмін. #### Судовая сістэма У Афганістане судовая сістэма з’яўлялася незалежнай галіной дзяржаўнай улады. У цяперашні час, у рамках выканання Бонскіх пагадненняў 2001 года, Афганістан часова вярнуўся да судовай сістэмы 1964 года, у якой традыцыйнае шарыяцкае права спалучаецца з элементамі еўрапейскіх прававых сістэм. Хоць у ёй няма выразных указанняў адносна ролі шарыяту, у ёй адзначана, што законы не павінны супярэчыць асноўным прынцыпам іслама. #### Лойя Джырга (Вышэйшы савет) У структуры вышэйшых органаў дзяржаўнага кіравання ёсць таксама традыцыйны орган прадстаўнічай улады — Лойя-джырга («Вялікі сход», «Вышэйшы савет»), у склад якога ўваходзяць члены абедзвюх палат парламента і старшыні правінцыйных і акруговых саветаў. ### Праваахоўныя органы Паліцэйскія падраздзяленні на парадзе. Органы правапарадку прадстаўлены Афганскай нацыянальнай паліцыяй, якая ў 2010 годзе налічвала каля 90 000 чалавек. З прычыны грамадзянскай вайны паліцэйскія функцыі выконвалі вайсковыя падраздзяленні. Карупцыя і непісьменнасць сярод супрацоўнікаў заставалася на высокім узроўні. Паліцэйскія падраздзяленні рыхтаваліся інструктарамі з краін НАТА. ### Унутраная і знешняя палітыка Прэзідэнт Афганістана Ашраф Гані і прэм’ер-міністр Індыі Нарэндра Модзі. У канцы 2001 года Савет Бяспекі Арганізацыі Аб’яднаных Нацый санкцыянаваў стварэнне міжнародных сіл садзейнічання бяспекі (ІСАФ). Гэта падраздзяленні ў складзе войскаў НАТА, якія ўдзельнічаюць у аказанні дапамогі ўраду прэзідэнта Хаміда Карзая, а таксама аднаўленню ключавой інфраструктуры ў краіне. У 2005 годзе ЗША і Афганістан падпісалі стратэгічнае пагадненне аб партнёрстве абедзвюх дзяржаў і доўгатэрміновых адносінах. Некалькі мільярдаў долараў былі выдаткаваны міжнароднай супольнасцю для аднаўлення краіны. Адміністрацыйны падзел ---------------------- Карта адміністрацыйнага падзелу Афганістана. Афганістан з’яўляўся **унітарнай дзяржавай** і адміністрацыйна дзеліўся на 34 правінцыі (вілаят, velāyat), якія, у сваю чаргу, дзеляцца на раёны. Узброеныя сілы -------------- Узброеныя сілы Ісламскай Рэспублікі Афганістан былі фактычна створаны нанова пры дапамозе інструктараў ЗША і НАТА. Па стане на студзень 2010 года, колькасць узброеных сіл складала 108 000 чалавек. Узброеныя сілы Ісламскай Рэспублікі Афганістан падзяляюцца на Афганскую нацыянальную армію (АНА) і Ваенна-паветраныя сілы Афганістана (раней — Нацыянальны паветраны корпус Афганскай нацыянальнай арміі). Арганізацыйна УС ІРА складаюцца з корпуса, якія падзяляюцца на брыгады і батальёны. Таксама, у склад УС ІРА ўваходзіць Корпус камандас. Узбраенні УС ІРА скзаладецца з цяжкай тэхнікі, у асноўным, вытворчасці СССР, якая дасталася ў спадчыну ад УС ДРА: БМП-1, БТР-60, БТР-80, танк Т-55, Т-62, а таксама ЗША: баявыя машыны пяхоты M-113 і Humvee. Ваенна-паветраныя сілы Афганістана прадстаўлены Нацыянальным паветраным корпусам Афганістана. На ўзбраенні складаюцца, у асноўным, верталёты савецкай вытворчасці: Мі-8, Мі-17, Мі-24, а таксама чэхаславацкі навучальныя Самалёты L-39. Зноскі ------ 1. ↑ Estimated Populatiuon of Afghanistan 2019-20 **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 9 чэрвеня 2020. Праверана 30 чэрвеня 2022. 2. ↑ Вице-президент счел себя главой Афганистана и призвал к войне с талибами (руск.). *РБК*. Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2021. Праверана 18 жніўня 2021. 3. ↑ Afghanistan Election Data **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 11 верасня 2010. Праверана 27 снежня 2010. 4. ↑ EXCLUSIVE — India most dangerous country for women with sexual violence rife — global poll **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 19 жніўня 2021. Праверана 16 жніўня 2021. 5. ↑ Кабулов: талибы более договороспособны, чем марионеточное правительство Афганистана **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 19 жніўня 2021. Праверана 20 жніўня 2021. 6. ↑ «Марионетка. Правил плохо и закончил позорно», — в России сравнили президента Афганистана и талибов. **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2021. Праверана 20 жніўня 2021. 7. ↑ «Талибан» объявил о захвате всей территории Афганистана (руск.). *РБК*. Архівавана з першакрыніцы 15 жніўня 2021. Праверана 15 жніўня 2021. 8. ↑ Президент Афганистана согласился уйти в отставку — РИА Новости, 15.08.2021 **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 15 жніўня 2021. Праверана 16 жніўня 2021. 9. ↑ В посольстве РФ сообщили о побеге Гани из президентского дворца **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 15 жніўня 2021. Праверана 16 жніўня 2021. 10. ↑ Виртуальная республика Афганистан **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 16 чэрвеня 2022. Праверана 16 чэрвеня 2022. 11. ↑ «ArmyTimes.com» — More than 100,000 new Afghan forces by December **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 студзеня 2022. Праверана 16 жніўня 2021. 12. ↑ Afghan army and police forces must grow much larger | Washington Examiner **(нявызн.)**(недаступная спасылка — *гісторыя* ).

**Гульнявая прыстаўка** (для кішэнных сістэм больш карэктны варыянт **гульнявая кансоль**) — спецыялізаваная электронная прылада, распрацаваная і створаная для відэагульняў. Найбольш папулярнай прыладай вываду з’яўляецца тэлевізар ці, часам, камп’ютарны манітор — таму такія прылады завуць прыстаўкамі, бо яны прыстаўляюцца да незалежнай прылады адлюстравання. Партатыўныя (кішэнныя) гульнявыя сістэмы маюць уласную ўбудаваную прыладу адлюстравання (ні да чаго не прыстаўляецца). Першапачаткова гульнявыя прыстаўкі адрозніваліся ад персанальных камп’ютараў па шэрагу важных прыкметаў — яны прапаноўвалі ўжыванне тэлевізара ў якасці асноўнай прылады адлюстравання і не падтрымлівалі большасць стандартных перыферыйных прылад, створаных для персанальных камп’ютараў — такіх як клавіятура ці мадэм. Да нядаўніх часоў амаль усе прадаваныя прыстаўкі прызначаліся для запуску ўласніцкіх гульняў, якія распаўсюджваліся на ўмовах адсутнасці падтрымкі іншых прыставак. Аднак, з цягам развіцця гульнявых прыставак, розніца паміж імі і персанальнымі камп’ютарамі стала паступова сцірацца — некаторыя прыстаўкі могуць дазволіць далучэнне клавіятуры, цвёрдага дыску і нават запуск на іх аперацыйнай сістэмы Linux ці xBSD. Схемы і праграмнае забеспячэнне некаторых прыставак могуць распаўсюджвацца, пад вольнымі ліцэнзіямі. Рынак гульнявых прыставак пачынаўся з параўнальна простых электронных тэлевізійных гульнявых сістэм, такіх як Pong, развіўшыся ў нашыя дні ў моцныя шматфункцыянальныя гульнявыя сістэмы. Пакаленні гульнявых прыставак ----------------------------- Пералічаны найбольш вядомыя прадстаўнікі пакаленняў. ### 1-е пакаленне Асноўны артыкул: **Першае пакаленне гульнявых сістэм** The Magnavox Odyssey была першай гульнявой кансоллю, прэзентавана ў 1972. Першыя хатнія гульнявыя сістэмы (1972—1980 года). ### 2-е пакаленне Асноўны артыкул: **Другое пакаленне гульнявых сістэм** The Atari 2600 стала самай папулярнай гульнявой прыстаўкай другога пакалення. Раннія 8-бітныя прыстаўкі з гульнямі на картрыджах (1979—1983 года). ### 3-е пакаленне Асноўны артыкул: **Трэцяе пакаленне гульнявых сістэм** Гульнявая кансоль NES набыла папулярнасць пасля крызісу 1983 года. Эпоха 8-бітных гульнявых сістэм (1985—1990 года). * Nintendo Entertainment System (Famicom), вядомую ў СНД па яе тайваньскаму клону Dendy. * Sega Master System * Atari 7800 * Amstrad GX4000 ### 4-е пакаленне Асноўны артыкул: **Чацвёртае пакаленне гульнявых сістэм** Эпоха 16-бітных гульнявых прыставак (1986—1993 года). * PC Engine * Sega Mega Drive/Genesis (1988) * Super Nintendo Entertainment System * Neo-Geo. ### 5-е пакаленне Асноўны артыкул: **Пятае пакаленне гульнявых сістэм** 32- і 64-бітныя гульнявыя сістэмы (1993—1999 года). * Panasonic 3DO (1993) * Atari Jaguar * Sega Saturn (1995) * PlayStation (1994) * Nintendo 64 (1996) ### 6-е пакаленне Асноўны артыкул: **Шостае пакаленне гульнявых сістэм** * Sega Dreamcast (1999) * Sony PlayStation 2 (2000) і адноўленая версія 2004 года. * Nintendo GameCube (2001) * Microsoft Xbox (2001) ### 7-е пакаленне Асноўны артыкул: **Сёмае пакаленне гульнявых сістэм** Перыяд: 2005 год — с. ч. Новыя фарматы носьбітаў (HD DVD, Blu ray), бесправодныя гульнявыя кантролеры, магчымасць IR-трэкінгу і выкарыстання рухаў для кіравання гульнёй. Падтрымка далучэння ў Інтэрнэт. * Xbox 360 (2005) * PlayStation 3 (2006) * Nintendo Wii (2006) ### 8-е пакаленне Асноўны артыкул: **Восьмае пакаленне гульнявых сістэм** Перыяд: 2011 год — с. ч. * Nintendo 3DS (2011) * PlayStation Vita (2012) * Nintendo Wii U (2012) * PlayStation 4 (2013) * Xbox One (2013) * Nintendo Switch (2017) Уладкаванне прыстаўкі --------------------- Звычайна гульнявая прыстаўка складаецца з некалькіх асноўных элементаў: * **Асноўны блок** — корпус прыстаўкі, да якога далучаюцца яе астатнія элементы. Унутры корпуса змяшчаецца мацярынская плата, на якой усталяваны шэраг мікрасхем, уключаючы АЗП, ПЗП і цэнтральны працэсар, змяшчаецца порт картрыдж ці прывад аптычных дыскаў. * **Блок сілкавання** — далучаецца да бытавой сеткі пераменнага тока і сілкуе прыстаўку пастаянным токам. У некаторых варыянтах блок сілкавання ўбудаваны ў корпус прыстаўкі. * **Аўдыё-відэа кабель,** а таксама высокачастотны «антэнны» кабель для далучэння наўпрост да антэннага раздыма тэлевізара — перадае выяву з прыстаўкі на тэлевізар. * **Гульнявыя кантролеры** — прылада уводу інфармацыі (джойстык, гэймпад, руль, клавіятура, мыш і г. д.), дазваляе гульцу кіраваць прыстаўкай і аб'ектамі на экране. * **Носьбіт даных** — большасць гульнявых прыставак працуе з гульнямі, запісанымі на знешнім носьбіце, якім звычайна з'яўляецца картрыдж ці аптычны дыск, раней нават ужываліся дыскеты. * **Картка памяці** — некаторыя прыстаўкі ўжываюць здымныя карткі памяці, на якія запісваюцца файлы, напрыклад, стан гульні. Віды носьбітаў даных -------------------- ### Картрыдж Картрыджы для гульнявых сістэм уяўляюць сабой друкаваную плату, змешчаную ў пластыкавы корпус. С аднаго боку корпусу знаходзіцца раздым для далучэння да прыстаўкі. На друкаванай плаце змяшчаецца ПЗП, у якой запісана гульня. У многіх картрыджах акрамя ПЗП маюцца іншыя кампаненты, якія могуць павялічыць магчымасці прыстаўкі, напрыклад, дадатковае АЗП ці сапрацэсар. Картрыджы былі першымі носьбітамі інфармацыі для гульнявых прыставак і самымі папулярнымі аж да 1995 года. ### Карткі памяці Некаторыя прыстаўкі, напрыклад Sega Master System і PC Engine выкарыстоўвалі разнастайныя віды картак памяці для захоўвання стану гульняў. Картка ўяўляла сабой спрошчаны і паменшаны картрыдж, у якім не маглі ўсталёўвацца якія-небудзь кампаненты акрамя ПЗП. ### Магнітныя носьбіты Працяглы час бытавыя камп’ютары ўжывалі магнітныя носьбіты інфармацыі: магнітныя стужкі (напрыклад, звычайныя аўдыёкасеты) і дыскеты. Значны ўклад у іх папулярнасць уносіла магчымасць перазапісу носьбіта на той жа прыладзе, на якой адбываецца яго чытанне. У гульнявых прыстаўках магнітныя носьбіты выкарыстоўваліся рэдка. Для першых мадэляў NES гульні распаўсюджваліся менаваіта на дыскетах уласнага прапрыетарнага фармату. ### Аптычныя носьбіты Пераход на аптычныя носьбіты (кампакт-дыскі) пачаўся першай палове 1990-х. Нягледзячы на тое, што загрузка гульняў з дыскаў патрабавала больш часу, чым пры ўжыванні картрыджаў, дыскі былі значна танней у вытворчасці і мелі большы аб'ём даных для захоўвання. Адна з першых прыставак, якая выкарыстоўвала дыскі, — Amiga CD32, выпушчаная ў верасні 1993 года. На пачатку XXI стагоддзя большая частка масавых прыставак ужывала аптычныя носьбіты: CD-ROM, DVD-ROM і іншыя. Наступнае пакаленне гульнявых сістэм перайшло на больш ёмкія стандарты: PlayStation 3 выкарыстоўвала Blu-ray, Xbox 360 — двухслойныя DVD (DVD-DL) і HD-DVD (з дапамогай знешняй прылады). У PlayStation Portable выкарыстоўваецца ўласны тып дыскаў - UMD. ### Інтэрнэт Тры асноўныя кансолі 7-га пакалення (Xbox 360, PlayStation 3 і Wii) падтрымліваюць які-небудзь варыянт распаўсюджвання гульняў праз сеціва Інтэрнэт. Сэрвісы: Microsoft Xbox Live (Xbox Live Arcade, Xbox Live Marketplace), Sony PlayStation Network (PSN), Nintendo Virtual Console, WiiWare. Савецкія гульнявыя прыстаўкі ---------------------------- Савецкія гульнявыя прыстаўкі выпускаліся ў 1980—1990-е гады ў серыі «Электроніка», якая выраблялася заводамі, што знаходзіліся на тэрыторыі Расіі і Беларусі. Тыражы прыставак былі недастатковымі, аднак гульні мелі вялікую папулярнасць і адразу сталі дэфіцытам. Большасць гульняў у той ці іншай ступені паўтаралі замежныя распрацоўкі, таму маглі мець поспех толькі пры закрытых межах. Пасля распаду СССР савецкі рынак стаў актыўна насычацца замежнымі прыстаўкамі і іх клонамі, першай з якіх была 8-бітная прыстаўка «Dendy» (кітайскі аналаг NES), з даступным коштам, агрэсіўную рэкламу якой фірма Steepler няспынна круціла па цэнтральным тэлебачанні. ### Тэлевізійныя прыстаўкі Першая савецкая гульнявая прыстаўка − «Палестра-02». За ёй з'явіліся «Электроника Экси Видео 01» (5 гульняў) і «Электроника Экси Видео 02», якая выраблялася ў пачатку 1980-х гадоў («Экситон», г. Паўлаўскі Пасад), далучалася да тэлевізара і дазваляла гуляць у сем гульняў (з чорна-белай графікай): * Тэніс, Футбол, Сквош, Трэніроўка, Футбол з гандзікапам, Стральба-1, Стральба-2. Да прыстаўкі, акрамя тэлевізара, далучаліся два джойстыка і светлавы пісталет. Гэтай жа фірмай вырабляліся чатыры варыянта прыстаўкі «Электроника Видеоспорт»: «Видеоспорт», «Видеоспорт-2», «Видеоспорт-М», «Видеоспорт-3». Спіс замежных гульнявых прыставак --------------------------------- Ніжэй падаецца спіс замежных гульнявых прыставак, структураваны па эпохах. Эпохі названы па дамінуючай пазнацы, якая вызначыла эпоху (нават калі не ўсе прыстаўкі падпадаюць пад гэтую пазнаку). У спіс таксама уключаны кішэнныя гульнявыя сістэмы, якія звычайна з'яўляюцца прыладамі, па магчымасцях параўнальнымі з папярэднім пакаленнем поўнафарматных гульнявых прыставак. Напрыклад, магчымасці і архітэктура PlayStation Portable бліжэй да PlayStation 2 чым да PlayStation 3. Асноўны артыкул: **Спіс гульнявых прыставак** Гл. таксама ----------- * Кансольная гульня * Партатыўная гульнявыя сістэма * Эмулятар гульнявой прыстаўкі Зноскі ------ 1. ↑ An x86 PlayStation 4 could signal a sea-change in the console industry | Ars Technica | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская | | Нарматыўны кантроль | GND: 4509575-9 · NKC: ph455366 | | ⛭Асноўныя гульнявыя прыстаўкі па пакаленнях | | --- | | 1-е | Magnavox Odyssey · Coleco Telstar · Pong | | 2-е | Fairchild Channel F · RCA Studio II · Atari 2600 · Odyssey? · Intellivision · Arcadia 2001 · Atari 5200 · ColecoVision · Vectrex · SG-1000 | | 3-е | Nintendo Entertainment System · Master System · Atari 7800 | | 4-е | TurboGrafx-16 · Mega Drive · SNES · Neo-Geo · CD-i | | 5-е | Amiga CD32 · 3DO · Jaguar · Saturn · Playdia · PlayStation · PC-FX · Nintendo 64 · Pippin | | 6-е | Dreamcast · PlayStation 2 · GameCube · Game Boy Advance · Xbox | | 7-е | Xbox 360 · PlayStation 3 · Wii · PlayStation Portable Go · PlayStation Portable · Nintendo DS · Zeebo | | 8-е | Wii U · PlayStation 4 · Xbox One · Nintendo 3DS · PlayStation Vita · Steam Machines · OUYA | | 9-е | PlayStation 5 · Xbox Series X and Series S · Nintendo Switch | | ⛭Класы камп’ютараў | | --- | | Паводле выканальных задач | * Універсальныя * Спецыялізаваныя | | Паводле ўяўлення даных | * Аналагавыя * Гібрыдныя * Лічбавыя | | Паводле сістэмы злічэння | * Двайковыя * Трайковыя * Дзесятковыя | | Паводле рабочага асяроддзя | * Квантавы * Аптычны * Электронны * Біакамп’ютар * Механічны + Пнеўматычны + Гідраўлічны | | Паводле прызначэння | * Настольны + Сервер + Рабочая станцыя + Персанальны + Хатні + Манаблокі + Гульнявая прыстаўка + Медыацэнтр * Інтэрнэт-прылада + Нэтбук + Планшэтны камп’ютар + Планшэтны нэтбук + Нэттоп * Кансольны камп’ютар | | Суперкамп’ютары | * Міні + Суперміні * Персанальны * Мэйнфрэйм | | Малыя і мабільныя | * Мікра * Мабільная інтэрнэт-прылада * КПК * Ноўтбук * Субноўтбук + Ультрабук + Нэтбук + Смартбук * Планшэтны камп’ютар * Электронная кніга * Смартфон * Handheld PC * Slate PC * UMPC * Партатыўная гульнёвая сістэма * Тэрмінал + Мабільны * Насімы * Электронны перакладчык * Калькулятар | | Іншыя | * Разумны пыл * Нанакамп’ютар |

Машаны лес. Ліпічанская пушча, Мастоўскі раён, Беларусь **Мяшаны лес** характарызуецца змешваннем хвойных і лісцевых дрэвавых парод. Зоны мяшаных лясоў умераных паясоў Паўночнага і Паўднёвага паўшар’яў характарызуюцца перавагай ландшафтаў мяшаных лясоў (часам разглядаюцца як падзоны ў складзе адзінай лясной зоны ўмераных паясоў). Мяшаныя лясы найбольш пашыраны ў Еўропе, Паўднёвай і Паўночнай Амерыцы, трапляюцца ў Новай Зеландыі, Тасманіі. У Еўразіі мяшаныя лясы распаўсюджаныя ў паўднёвай частцы Скандынавіі, на тэрыторыі Усходне-Еўрапейскай раўніны (краіны Балтыі, на большай частцы Беларусі, Нечарназем’е Расіі), Заходне-Сібірскай раўніны, на Далёкім Усходзе, у Карпатах, на Каўказе, ва ўмераным поясе гор Паўднёва-Усходняй Азіі. У Паўночнай Амерыцы распаўсюджаныя ў Апалачах, Каліфорніі, ля Вялікіх азёр. На поўдзень ад зоны мяшаных лясоў ідуць шыракалістыя лясы або лесастэпы, а з поўначы — тайга. У зоне мяшаных лясоў, як правіла, цёплае лета і адносна халодная і доўгая зіма. У Паўночным паўшар’і сярэднія тэмпературы студзеня ад −5 да −14 °C, сярэдняя тэмпература ліпеня да 20 °C. Гадавая сума атмасферных ападкаў у гэтай зоне да 600—700 мм. Каэфіцыент увільгатнення ў змешаных лясах звычайна трохі перавышае адзінку, але даволі моцна вар’іруе ад года да года. У Паўднёвым паўшар’і пры параўнальна цёплым леце зіма больш мяккая, снежнае покрыва ўтвараецца не ўсюды. Глебы пад мяшанымі і шыракалістымі лясамі шэрыя лясныя і бурыя лясныя. Яны ўтрымоўваюць больш перагною, чым падзолістыя глебы тайгі. У змешаных лясах можна выявіць больш за дзесяць відаў лісцевых і некалькі відаў хвойных дрэў. Лясы пераважна хвойна-шыракалістыя на дзярнова-падзолістых глебах, у больш кантынентальных раёнах — хвойна-драбналістыя і драбналістыя (з бярозы і асіны). Значныя прасторы разараны (збожжавыя, кармавыя культуры, бульба і інш.). Зноскі ------ 1. ↑ БСЭ Літаратура ---------- * Мяшаных лясоў зоны // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 11: Мугір — Паліклініка / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 11. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0188-5 (т. 11). * Смешанные леса // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.) Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Мяшаныя лясы | ⛭Прыродныя зоны | | --- | | Сушы | Арктычная пустыня · Антарктычная пустыня · Тундра · Лесатундра · Хвойны лес — Тайга · Падтайга · Мяшаныя лясы · Лісцевы лес: шыракалістыя лясы і драбналістыя лясы · Лесастэп · Стэп · Паўпустыня · Пустыня · Саванна · Субтрапічны лес · Дажджавы лес · Пераменна-вільготны лес · Вільготныя трапічныя лясы — Джунглі · Сухія трапічныя лясы — Каатынга · Вільготныя экватарыяльныя лясы: Сельва і Гілея · Альпійская · Субальпійская · Міжземнаморская · Вобласць вышыннай пояснасці · Прыбярэжныя і забалочаныя: плаўні, пойма, балоты, саланчакі, маршы | | Сусветнага акіяна | Літаральная зона / Прыліўна-адліўная зона / Прыбярэжная зона · Мангравыя лясы · Лясы бурых водарасцей · Каралавыя рыфы · Нерытычная зона · Кантынентальны шэльф · Пелагічная зона · Ложа акіяна · Упадзіны: жолаб і рыфт · Гідратэрмальныя крыніцы сярэдзінна-акіянічных хрыбтоў · Пакавы лёд | | Біялогія — Геаграфія — Экалогія | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4252072-1 · Microsoft: 2779041740 · NKC: ph184856 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Бандарэнка. **Зінаіда Васілеўна Бандарэнка** (17 лютага 1937, Машанакі, Магілёўскі раён) — Герой Сацыялістычнай Працы (1981). Ганаровы хімік СССР (1976). Біяграфія --------- З 1955 года прадзільніца, з 1975 апаратчыца фармавання хімічнага валакна прадзільнага цэха завода штучнага валакна імя Куйбышава магілёўскага вытворчага аб’яднання «Хімвалакно» імя Леніна. Член ЦК КПБ з 1981 года. Дэпутат Вярхоўнага Савета БССР у 1976—1981 гг. Зноскі ------ 1. 1 2 Бондаренко Зинаида Васильевна // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 71. — 737 с.

**Заходнія апачы** (саманазва: *Si'án Ndee*) — лінгвістычная група плямён апачы ў Арызоне (ЗША). Агульная колькасць (2007 г.) — каля 14000 чал. Продкі заходніх апачы ўяўлялі сабою некалькі буйных груп вандроўных паляўнічых і збіральнікаў атабаскага паходжання, што насялялі тэрыторыю паўднёва-заходніх штатаў сучасных ЗША з першай паловы 2 тысячагоддзя н. э. Іспанец Франсіска Васкес дэ Каранада ўпершыню сутыкнуўся з імі ў красавіку 1541 г. на захад ад Рыа-Грандэ. Але да пачатку XVII ст. яны перасяліліся ў Арызону. Іспанскія пасяленцы выкарыстоўвалі для іх агульную назву апачы (ісп.: Apache), запазычаную ў народа зуні, на мове якога яна значыла «ворагі». У канцы XVII ст. або нават раней пад уплывам іспанцаў заходнія апачы асвоілі конегадоўлю, што значна змяніла іх лад жыцця. У другой трэці XIX ст. назіраліся сталыя канфлікты паміж заходнімі апачы і мексіканцамі. Гэта тлумачылася цікавасцю мексіканскіх здабытчыкаў металаў радовішчамі на землях тубыльцаў. У 1848 г. кантроль над Арызонай перайшоў да ЗША. Заходнія апачы доўгі час былі мала закрануты палітыкай абмежавання індзейцаў-качэўнікаў тэрыторыямі рэзервацый. У 1871—1875 гг. яны падтрымалі суседзяў явапаі ў барацьбе супраць амерыканскіх і мексіканскіх каланістаў, але пацярпелі паражэнне і былі вымушаны пагадзіцца на перасяленне ў рэзервацыі. У выніку склаліся наступныя группы, кожная з якіх займае пэўную рэзервацыю: * Апачы Белых гор (саманазва: *Dzil Łigai Si'án Ndee*) * Сібекуэ, што падзяляюцца на 3 субгрупы *Gołkizhn*, *Tł'ohk'adigain* і *Dził T'aadn* * Тонта (саманазва: *Dilzhé`e*), што падзяляюцца на паўночную і паўднёвую галіны * Апачы рэзервацыі Сан-Карлас (саманазва *Tsék'áádn*) У нашы дні яны вызнаюцца на федэральным узроўні як нацыі і маюць унутранае самакіраванне. Асноўныя сучасныя заняткі — земляробства, жывёлагадоўля, абслугоўванне турыстаў, рамёствы (пляценне, вытворчасць керамічных вырабаў, карункаў, духмяных алеяў для парфумерыі). Заходнія апачы захоўваюць многія старажытныя традыцыі, у тым ліку падзелу мужчынскай і жаночай працы, адасаблення мужчын ад жанчын, будоўлі вікіяпаў, выканання традыцыйных цырымоній пад наглядам шаманаў *diyin*. Спасылкі -------- * Countries and Their Cultures: Western Apache * Cibecue Apache * Yavapai Apache Nation Архівавана 10 верасня 2017. * White Mountain Apache Tribe * Tonto Apache Tribe

**Кобальт-60** — штучны радыёактыўны нуклід хімічнага элементу кобальту з зарадавым лікам 27 і масавым лікам 60. У прыродзе практычна не сустракаецца з-за малога перыяду паўраспаду. Адкрыты ў канцы 1930-х гадоў Г. Сібаргам і Дж. Лівінгудам у Каліфарнійскім універсітэце. Актыўнасць аднаго грама гэтага нукліда складае каля 44 ТБк (1200 Кі). Кобальт-60 мае найбольшы час жыцця сярод радыёактыўных нуклідаў кобальту і мае шэраг важлівых практычных прымяненняў. Утварэнне --------- Кобальт-60 з’яўляецца прадуктам β−-распаду нукліду жалеза-60 (перыяд паўраспаду складае 1,5(3)×106 гадоў) {\displaystyle \mathrm {{}\_{26}^{60}Fe} \rightarrow \mathrm {{}\_{27}^{60}Co} +e^{-}+{\bar {\nu }}\_{e}.} У далейшым кобальт-60 таксама распадаецца праз бэта-распад (перыяд паўраспаду 5,2713 гадоў) у выніку якога узнікае стабільны ізатоп нікель-60: {\displaystyle \mathrm {^{60}\_{27}Co} \rightarrow \mathrm {^{60}\_{28}Ni} +e^{-}+{\bar {\nu }}\_{e}.} У працэссе распаду 60Co найбольш верагодна выпраменьванньне квантаў з энэргіяй 1,1732 МеВ і 1,3325 МеВ. Поўная энэргія распаду кобальту-60 складае 2,823 МеВ. Атрыманне --------- Кобальт-60 атрымліваюць штучна, падвяргаючы адзіны стабільны ізатоп кобальту 59Co ўздзеянню цеплавых нейтронаў (у ядзерным рэактары або з дапамогай генератара нейтронаў). Выкарыстанне ------------ Кобальт-60 выкарыстоўваецца ў вытворчасці крыніц гама-выпраменьвання з энергіяй каля 1,3 МэВ, якія выкарыстоўваюцца для: * стэрылізацыя харчовых прадуктаў (радурызацыя), медыцынскіх інструментаў і матэрыялаў; * актывацыя насення (для стымулявання росту і ўраджайнасці збожжавых і агароднінных культур); * абеззаражванне і ачыстка прамысловых сцёкаў, цвёрдых і вадкіх адходаў розных відаў вытворчасці; * радыяцыйная мадыфікацыя палімераў і вырабаў з іх; * радыёхірургія розных паталогій (гл. кобальтавая гармата, гама-нож); * гама-дэфектаскапія. Таксама кобальт-60 выкарыстоўваецца ў сістэмах кантролю ўзроўню металу пры бесперапыннай разліўцы сталі. Таксама гэта адзін з ізатопаў, якія выкарыстоўваюцца ў радыеізатопных крыніцах энергіі. Гл. таксама ----------- * Радыелагічны інцыдэнт у Нясвіжы * Радыелагічная зброя * Кобальтавая бомба

**Этнас** — сукупнасць людзей, якая сфарміравалася на пэўнай тэрыторыі, мае асаблівасці біялагічнага (знешні выгляд), сацыяльнага (сямейна-бытавыя, абшчынныя і іншыя адносіны паміж людзьмі), культурнага (мова, духоўная і матэрыяльная культура), псіхалагічнага (псіхічны склад, свядомасць) характару пры наяўнасці ў яе членаў групавой самасвядомасці (этнічная самасвядомасць), якая адлюстроўвае ўвесь комплекс пералічаных асаблівасцей і параўноўвае сваю супольнасць з іншымі па дадзеных прыкметах. Літаратура ---------- * *Мікуліч Т. М.* Гісторыя развіцця этнічнай самасвядомасці беларусаў: Вучэбны дапаможнік. — Гродна: ГрДУ, 1998. — 40 с.

**Са́ра Ва́генкнехт** (ням.: Sahra Wagenknecht; нар. 16 ліпеня 1969, Ена, ГДР) — нямецкі дзяржаўны дзеяч, доктар эканамічных навук, пісьменніца, член Левай партыі Германіі, член Бундэстага, з ліпеня 2004 па ліпень 2009 года — пасол Еўрапарламента, з 2011 года — намеснік старшыні Левай партыі. Дзяцінства і юнацтва -------------------- Нарадзілася ў Ене. Маці — немка, бацька — іранец, які вучыўся ў Заходнім Берліне і меў магчымасць наведваць яе маці, якая жыла тады ў ГДР, толькі атрымліваючы аднадзённыя візы. Маці працавала ў дзяржарганізацыі. Сара расла спачатку ў вёсцы каля Ены ў бабулі і дзядулі, а з пачаткам вучобы пераехала з маці ва Усходні Берлін. З 1990 года пачала вывучаць філасофію і нямецкую літаратуру ў Енскім універсітэце і Берлінскім універсітэце імя Гумбальдта. Праз некаторы час кінула навучанне ў Берліне. Перавялася ў Гронінгенскі універсітэт (Нідэрланды), які паспяхова скончыла ў 1996 годзе, абараніўшы ступень магістра. Палітычная дзейнасць -------------------- У пачатку 1989 года ўступіла ў Сацыялістычную адзіную партыю Германіі (СЕПГ). Пасля пераўтварэння СЕПГ у Партыю дэмакратычнага сацыялізму (ПДС) у 1991 годзе была абраная ў нацыянальны камітэт гэтай партыі, далучылася да яе артадаксальнай марксісцкай фракцыі. На федэральных выбарах 1998 года вылучалася кандыдатам ПДС у Дортмундзе. На еўрапейскіх выбарах 1999 года была абраная прадстаўніком ПДС у Еўрапейскім парламенце, у якім з’яўлялася членам Камітэта па эканамічных і манетарных справах, а таксама членам еўрапейска-лацінаамерыканскай Асамблеі. З аб’яднаннем ПДС з партыяй «Праца і сацыяльная справядлівасць — Выбарчая альтэрнатыва» і ўтварэннем у 2007 годзе Левай партыі стала змагацца за пасаду віцэ-старшыні гэтай партыі. На федэральных выбарах 2009 года перамагла ў Паўночным Рэйне-Вестфаліі. Будучы дэпутатам Бундэстага, стала прадстаўніком ЛПГ па эканамічнай палітыцы. 15 мая 2010 года была абраная віцэ-старшынёй ЛПГ (75,3% галасоў), а 8 лістапада 2011 года першым віцэ-старшынёй ЛПГ (61,8% галасоў). З жніўня 2012 года — у рэдакцыі газеты Neues Deutschland. У 2018 годзе заснавала моладзевую арганізацыю «Aufstehen». 12 лістапада 2019 года новым сустаршынёй партыйнай фракцыі ў Бундэстагу замест Вагенкнехт стала Аміра Махамед Алі. Погляды ------- Сара Вагенкнехт прасоўвае ў левай партыі антыкапіталістычную ідэю і крытыкуе дзейнасць партыі ў складзе зямельных кааліцыйных урадаў. Яна падтрымлівае левыя ўрады Лацінскай Амерыкі і з’яўляецца спікерам сеткі салідарнасці з Венесуэлай «Venezuela Avanza». Выступае супраць НАТА, прысутнасці амерыканскай арміі на тэрыторыі ФРГ і ў цэлым супраць сучаснай амерыканскай палітыкі. Прыватнае жыццё --------------- У 1997 годзе Вагенкнехт выйшла замуж за журналіста, рэжысёра і прадпрымальніка Ральфа Томаса Німаера. 12 лістапада 2011 года былы старшыня СДПГ Оскар Лафантэн публічна заявіў, што яны з Сарай Вагенкнехт «на працягу некаторага часу з’яўляюцца блізкімі сябрамі». Да гэтага моманту яны абодва ўжо жылі асобна ад сваіх мужа і жонкі, хоць Німаер і Вагенкнехт засталіся ў сяброўскіх адносінах. Шлюб Вагенкнехт з Німаерам быў скасаваны ў сакавіку 2013 года, а 21 сакавіка 2015 года стала вядома, што яшчэ да Каляд 2014 года быў таемна заключаны шлюб Вагенкнехт і Лафантэна. Зноскі ------ 1. ↑ Internet Movie Database — 1990. Праверана 14 жніўня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q37312'></a> 2. ↑ Stammdaten aller Abgeordneten des Deutschen Bundestages Праверана 13 красавіка 2018.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q51850225'></a> 3. ↑ 4. ↑ Spaltung der Linkspartei vollzogen: Wagenknecht und Co. treten aus / Hrsg.: taz, die tageszeitung Verlagsgenossenschaft eG — B: taz, die tageszeitung Verlagsgenossenschaft eG, 2023. — ISSN 0931-9085 Праверана 23 кастрычніка 2023.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q64'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19309850'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q161423'></a> 5. ↑ 6. ↑ Матэматычная генеалогія — 1997.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q829984'></a> 7. ↑ Wahl des Parteivorstandes (ням.)(недаступная спасылка). *Die Linke*. Архівавана з першакрыніцы 14 снежня 2013. Праверана 15 чэрвеня 2014. 8. ↑ DIE LINKE hat Fraktionsvorstand gewählt. Politik (ням.)(недаступная спасылка). *Die Linke im Bundestag* (8 лістапада 2011). Архівавана з першакрыніцы 13 снежня 2013. Праверана 15 чэрвеня 2014. 9. ↑ DIE LINKE hat Fraktionsvorstand gewählt. Politik (ням.)(недаступная спасылка). *Die Linke im Bundestag* (8 лістапада 2011). Архівавана з першакрыніцы 13 снежня 2013. Праверана 15 чэрвеня 2014. 10. ↑ «Вставайте» — против неконтролируемой миграции, за независимость от США и дружбу с Россией(руск.), *Новая газета — Novayagazeta.ru*. Праверана 7 лістапада 2018. 11. ↑ *Kevin Hagen*. Aus der Deckung (ням.). Spiegel (12 лістапада 2019). Праверана 23 мая 2020. 12. ↑ Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сара Вагенкнехт | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · Telegram · Telegram · X | | Тэматычныя сайты | Матэматычная генеалогія · Еўрапарламент · Česko-Slovenská filmová databáze · Discogs · Internet Movie Database · MusicBrainz | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Brockhaus · OpenSanctions | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 119253925 · ISNI: 0000 0000 3033 9356 · LCCN: n95064600 · NLP: a0000003588478 · NUKAT: n2016089504 · SUDOC: 079921086 · VIAF: 13113951 | |

**Усходне-Ілінойскі ўніверсітэт** (англ.: Eastern Illinois University) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая месціцца ў горадзе Чарлстан ў штаце Ілінойс, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Усходне-Ілінойскі ўніверсітэт, заснаваны ў 1895 годзе як Усходне-Ілінойская дзяржаўная нармальная школа — педагагічны каледж з двухгадовай адукацыяй, паступова ператварыўся ў комплексны класічны ўніверсітэт з шырокай праграмай навучання, уключаючы ступені бакалаўра і магістра ў галіне адукацыі, бізнесу, мастацтваў і гуманітарных навук. Структура --------- * Каледж вольных мастацтваў і навук * Каледж бізнесу і тэхналогій * Каледж адукацыі * Каледж здароўя і сацыяльнага абслугоўвання Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Ілінойс Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Гурэвіч. **Нохман Гіршавіч Гурэвіч** (1895, в. Чараўня, цяпер Старадубскі раён, Бранская вобласць, Расія — 1937 (?), Менск, НКУС) — беларускі дзяржаўны дзеяч. Біяграфія --------- 3 сям’і рабочага. У 1918—1920 гадах у Чырвонай арміі, уступіў у ВКП(б). У 1930-я г. член ЦК КП(б)Б, член ЦВК БССР. З 1933 па 1937 год наркам унутранага гандлю БССР—1937) Арыштаваны 17.7.1937 у Менску. Асуджаны пазасудовым органам НКУС 30.10.1937 як «член тэрарыстычнай шпіёнскай арганізацыі» і за «падрыўную дзейнасць» да ВМП з канфіскацыяй маёмасці. Дата смерці дакладна невядома. Рэабілітаваны ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР 13.8.1957. Асабовая справа Г. № 10795-с захоўваецца ў архіве КДБ Беларусі. Зноскі ------ 1. ↑ Пастанова Прэзідыума ЦВК БССР ад 15 сакавіка 1933 г. «Аб прызначэнні т. Гурэвіча Н. Г. Народным Камісарам забяспечання БССР» // *Збор законаў і загадаў Рабоча-сялянскага ўраду Беларускай Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі*. — Мн.: 1933. — № 12. — С. 11—12.

**Аўчо́са** — рака ў Шклоўскім раёне Магілёўскай вобласці Беларусі, правы прыток ракі Бася (басейн Сажа). Даўжыня ракі 11 км. Плошча вадазбору 26 км². Пачынаецца за 0,7 км на паўночны захад ад вёскі Лысая Гара. Вусце каля паўночнай ускраіны вёскі Карасі. Рэчышча каналізаванае на працягу 6,4 км ад вытоку да вёскі Акунёўка. Назва ----- Назва балцкага паходжання, пачатковая форма назвы — *\*Vilkesà* (Вількеса́). Поўны гідранімічны адпаведнік — назва літоўскай рэчкі *Vilkesà* (на поўначы ад Вільні). Гідранімічны фармант -*es*- таксама ў такіх балцкіх гідронімах на Верхнім Падняпроўі і Верхнім Падзвінні, як *Akesà* (> Ачоса), *Laukesà* (> Лучоса), *Velesà* (>Веляса). Ён шырока прысутны ў літоўскім назва- і словаўтварэнні: *žalias* «зялёны» — *žalesà* «зеляніна; зяленіва», *rudas* «руды» — *Rudesa* «Рудая (рака)». Па-за тэрыторыяй Літвы назву Аўчоса (Вількеса́) можна аднесці да гідранімічнай спадчыны балтаў Пасожжа і сумежных тэрыторый. На Пасожжы такога ж паходжання, што і назва Аўчоса, назва ракі Воўчаса, а на поўдні ад іх — назвы рэчак *Вовчасова* і *Вовчасок* (прытокі ракі Верэсня, на правабярэжжы Прыпяці ў яе ніжнім цячэнні), возера *Вовчас / Овчес* (на Падзесенні, ля дзесенскай рэчкі Віць каля горада Ноўгарад-Северскі). Для ўсіх гэтых гідронімаў аднаўляецца форма тыпу *\*Vilkesà*. Значэнне гэтай назвы — «Ваўчыная (рака)», ад агульнабалцкага \**vilkas*, якое далей да індаеўрапейскага *\*u̯l̥ku̯os*. Блізкую балцкую «ваўчыную» назву магла мець і рака Сож. Менавіта вакол буйнога Сажа канцэнтруюцца гэтыя чатыры «ваўчыныя» рачныя назвы, разам з Аўчосай. Сожская назва таксама «ваўчыная», але фінская, звязаная з ліўскім *suž*, эстонскім *suzi*, фінскім *susi* «воўк». Яна мела ўзнікнуць на сожскіх вярхоўях, куды распаўсюджваўся ўплыў фіна-вугорскай па паходжанні археалагічнай культуры ямачна-грабенчатай керамікі. У пачатку сярэдняга неаліту (4400-4200 гг. да н.э.) яна насунулася з паўночнага ўсходу на тэрыторыю протабалтаў (Нарвенская і Нёманская археалагічныя культуры). Яе пашырэнне запынілася, крыху не даходзячы да Дзвіны, фрагментарна яе фіксуюць і на поўдні ад Дзвіны, у тым ліку на нарачанска-аўкштайцкім Паазер’і. Імаверна, сам Сож або адзін з яго прытокаў у верхнім цячэнні меў балцкую «ваўчыную» назву, якая была перакладзеная прыхаднымі фінамі і пазней пашырылася і на ўсё цячэнне Сажа. Зноскі ------ 1. ↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 181. 2. ↑ A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. Vilnius, 1981. С. 384. 3. ↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 155—156, 168, 181, 194—195. 4. ↑ K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 3. Vilnius, 1961. С. 544—545, 547, 608. 5. ↑ P. Skardžius. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1996. C. 311—314. 6. ↑ S. Ambrazas. Daiktavardžių darybos raida II. Vilnius, 2000. С. 30, 99. 7. ↑ Гідронімія України в її міжмовних і міждіалектних зв’язках. — К. 1981. — С. 72—73. 8. ↑ J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 1179. 9. ↑ K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 3. Vilnius, 1961. P. 541. 10. ↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 208. 11. ↑ A. Girininkas. Baltų kultūros ištakos II. Klaipėda, 2011. С. 102—107. Літаратура ---------- * Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1. * Блакітны скарб Беларусі: Рэкі, азёры, вадасховішчы / Маст.: Ю. А. Тарэеў, У. І. Цярэнцьеў. — Мн.: БелЭн, 2007. — 480 с. Спасылкі -------- * Общая характеристика речной сети Могилёвской области (в разрезе районов) // Справочник «Водные объекты Республики Беларусь» (руск.)

**Сярго Гедэванавіч Чыгладзэ (Чыхладзэ)** (1920-1944) — удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, малодшы сяржант, Герой Савецкага Саюза. Біяграфія --------- Нарадзіўся 12 сакавіка 1920 года ў вёсцы Зодзі цяпер Чыатурскага раёна Грузіі. Працаваў на рудніку. У 1942 годзе трапіў на фронт. Ваяваў на Паўночна-Заходнім, Бранскім і Беларускім франтах. Кулямётчык 889-га стралковага палка 197-й стралковай дывізіі, малодшы сяржант Сярго Чыгладзэ геройскі змагаўся за вызваленне Парыцкага раёна Палескай вобласці Беларусі. 1 лютага 1944 г. з групай разведчыкаў атрымаў загад правесці разведку ў ваколіцах вёскі Дуброва. Байцам удалося прабрацца ў тыл ворага і выйсці на пазіцыю, з якой вёска выдатна праглядалася. З кулямёта яны адкрылі агонь па гітлераўцам, што заселі ў вёсцы. Калі патроны былі на зыходзе, Чыгладзэ здолеў захапіць нямецкі кулямёт і працягнуць абстрэл. У баі быў паранены, але бітву не пакінуў. Знішчыў больш за 70 фашыстаў. На наступны дзень, 2 лютага, праз балоты прабраўся да пазіцый праціўніка, знішчыў дзве кулямётныя кропкі, каля 50 салдат праціўніка. Загінуў у гэтым баі смерцю храбрых. Пахаваны ў брацкай магіле ў цэнтры вёскі Дуброва Светлагорскага раёна Гомельскай вобласці. Званне Героя Савецкага Саюза было прысвоена 23 ліпеня 1944 года пасмяротна. Памяць ------ Мемарыяльная дошка Героя СССР Чыгладзэ С.Г. у Менску. У горадзе Мінску адна з вуліц названа імем Героя Савецкага Саюза Чыгладзэ Сярго Гедэванавіча. На доме № 2 па вуліцы Чыгладзэ была ўстаноўлена мемарыяльная дошка, у сярэдзіне 2000-х была перанесена на дом №4. На дошцы надпіс: «Вуліца названа імем Героя Савецкага Саюза Чыгладзэ Сярго Гедэванавіча, сына грузінскага народа, які здзейсніў бессмяротны подзвіг у гады вайны з нямецка-фашысцкімі захопнікамі за вызваленне Беларусі ў лютым 1944 года». Спасылкі -------- Сярго Гедэванавіч Чыгладзэ на сайце «Героі краіны» * Их именами названы улицы. * Газета «Минский курьер». | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Героі краіны |

**Такелау** (саманазва *Tokelau*, літаральна «паўночны вецер») — палінезійскі народ, абарыгеннае насельніцтва Такелау. Агульная колькасць — 1411 чал. у Такелау (2011 г.). Аднак у выніку міграцыі буйныя абшчыны такелау таксама ёсць у Новай Зеландыі, Аўстраліі, Вялікабрытаніі і іншых краінах. Акрамя таго, па мове і культуры да такелау блізкія алахега (*Olohega*), карэнныя жыхары вострава Суэйнс. Гісторыя -------- Археалагічныя знаходкі сведчаць пра тое, што продкі сучасных такелау з’явіліся ў цяперашнім месцы пасялення каля тысячы гадоў таму. Ужо да прыходу еўрапейцаў яны мелі агульную мову, рэлігію і культуру, хаця на кожным атоле існавала самастойнае кіраванне. Вызначальную ролю ў грамадстве адыгрывалі правадыры. «Зямлёй правадыроў» называлі атол Факаофа. У 1765—1835 гг. астравы Такелау былі адкрытыя і даследаваныя еўрапейскімі мараплаўцамі. У 1845—1860 гг. мясцовыя насельнікі былі ахрышчаныя ў пратэстанцтва і каталіцтва брытанскімі і французскімі місіянерамі. У 1863 г. на астравы здзейснілі рэйд перуанскія здабытчыкі нявольнікаў. Яны захапілі 253 чал. — амаль усё дарослае мужчынскае насельніцтва. Гэта прывяло да таго, што ўлада перайшла ў рукі старэйшын (не абавязкова з правадырскіх сем’яў), а таксама да распаўсюджання шлюбаў з іншаземцамі і метысацыі астравіцян. У 1877 г. быў усталяваны брытанскі пратэктарат. У 1926 г. Такелау была перададзена пад кіраванне Новай Зеландыі. Асаблівасці культуры -------------------- Асновай жыццезабеспячэння такелау здаўна былі земляробства (вырошчванне какосаў, тара і фруктовых культур), лоў рыбы. Жывёлагадоўля мае дапаможнае значэнне. Разводзяць свінняў, сабак, курэй, але іх мяса не з’яўляецца паўсядзённай ежай і ўжываецца толькі па святах. На Такелау не п’юць шырока распаўсюджаны сярод іншых палінезійцаў напой *кава*, паколькі адпаведная расліна на іх астравах не прысутнічае. Такелау добра захавалі традыцыйныя рамёствы — выраб плеценых цыновак, веераў, кошыкаў, разьбярства па дрэву. У паселішчах да нашых дзён можна сустрэць каркасныя хаціны традыцыйнага тыпу. Мясцовае насельніцтва славіцца песенным і музычным мастацтвам. Ужо да распаўсюджвання хрысціянства пераважалі харавыя спевы. Акампанавалі з дапамогай драўляных барабанаў *патэ* і *пакіхі*. Пазней у якасці музычнага інструмента пачалі таксама выкарыстоўваць бляшанкі. Папулярны народны танец — *фатэле*. Да прыняцця хрысціянства такелау спавядалі політэізм. Галоўную ролю адыгрываў мясцовы бог *Туі Такелау*. Некаторыя перажыткі старажытных культаў сустракаюцца і цяпер. Мова такелау мае палінезійскае паходжанне, блізкая да моў тувалу і танганцаў. Пісьмовасць на аснове лацінкі. Спасылкі -------- * Культура Такелау * Тэ Вака, Сучасная музыка, усе альбомы

**Варажская варта** (сярэднягрэч.: Τάγμα των Βαράγγων, *Βάραγγοι*) — агульнае найменне нарвежскіх і англасаксонскіх наёмнікаў у візантыйскай арміі X—XIV ст. Упершыню найменне сустракаецца ў хроніцы Іаана Скіліцы, Мадрыдскім Скіліцы, пад 1034 годам. Варагі прыбывалі ў Візантыю праз Русь. У 988 годзе імператар Васіль II атрымаў ад кіеўскага князя Уладзіміра Святаславіча атрад з 6000 чалавек для барацьбы з узурпатарам Вардам Фокам і арганізаваў з іх тагму. На працягу двух наступных стагоддзяў варагі бралі ўдзел у войнах імперыі і служылі прыдворнай вартай. Месцам іх размяшчэння спачатку быў Вялікі палац, а з эпохі Камнінаў — палацавы комплекс Мангана[en] і Влахернскі палац. Варажская варта была адборным падраздзяленнем, вядомым адданасцю валадару, выдатнай фізічнай падрыхтоўкай, узбраеннем, адзеннем і дысцыплінай. Іх афіцэрам давалі прыдворныя званні — напрыклад, Харальд Суровы быў спафаракандыдатам[en]. Кіраўніком варты з тытулам аколуф звычайна быў грэк. Паняцці ------- Асноўны артыкул: **Варагі** Паходжанне слова «вараг», «вэрынг» (стар.-сканд.: Vaeringjar) і яго дакладнае значэнне дыскусійныя. У грэчаскай мове яно ўпершыню з'яўляецца ў значэнні «нарвежац», а пасля фарміравання з іх вайсковага падраздзялення гэтым словам сталі пазначаць наёмнікаў нарвежскага паходжання. У пазнейшы перыяд, калі ў складзе варажскай варты з'явіліся англасаксы і прадстаўнікі іншых германскіх народаў, паняцце «варагі» распаўсюдзілася і на іх. Звычайна, варагаў атаясняюць са скандынаўскімі вікінгамі і руссю. З грэчаскіх крыніц да XII ст. цяжка разумець, каго храністы называюць «Rhosi». Напэўна, для грэкаў адрозненні паміж усімі прышлымі з поўначы варварамі не былі значнымі. Ацэньваючы сучасны стан дыскусіі пра паняцці, вядомая медыявістка А. А. Мельнікава лічыць скандынаўскае паходжанне ўласна слова «вараг» несумнеўным. Яго старажытнаскандынаўскі адпаведнік стар.-сканд.: vaeringi не раз сустракаецца ў сагах, скальдычных вершах і хроніках у асноўным значэнні «чалавек на візантыйскай службе». Пры гэтым паняцце «вэрынг» пачынаюць ўжываць пазней за найранейшыя сведчанні пра прысутнасць варагаў у Візантыі — прыкладна з канца 980-х гадоў. Агульная найменне тых, хто пабываў у Грэцыі ў сагах — стар.-сканд.: Grikklandsfari («ездзіў у Грэцыю»), тады як называя кагосьці «вэрынгам» часта рабілі ўдакладненне пра вайсковай характар яго службы. Разам з гэтым складальнікі саг супрацьпастаўляюць «вэрынгаў» і «нарманаў», адрозніваюць іх як прыватнае і агульнае паняцці. Грэчаскае слова грэч. Βάραγγοι упершыню сустракаецца ў хроніцы гісторыка Георгія Кедрына пры апісанні падзей 1034 года. Для варагаў англійскага паходжання з XIII ст. у афіцыйных дакументах ужывалася паняцце «англа-варагі» (сярэднягрэч.: έγκλινοβάραγγοι). Наёмнікі ў Візантыі ------------------- Гл. таксама: Армія Візантыйскай імперыі Атрада варажскай варты на мініяцюры з «Мадрыдскага Скіліцы», рукапіснай хронікі Іаана Скіліцы Да IX ст. візантыйская армія складалася з двух асноўных частак, розных па спосабе фарміравання. Адна частка фармавалася на аснове апалчэння, сабранага ў фемах, якіх да валадарства імператара Феафіла было 11 у азіяцкай частцы імперыі і 12 у еўрапейскай. Воіны, выстаўляныя фемамі, называліся стратыётамі і акрытамі. Пасля ваенных рэформ імператара Канстанціна V (741—775), калі дыслакаваныя ў Канстанцінопалі атрады палацавай варты з выключна цырыманіяльнымі задачамі былі ператвораны ў баявыя падраздзяленні, склаўся падзел рэгулярнай часткі арміі на чатыры тагмы: схол, эскувітаў, іканатаў[en] (сфарміраваны ў перыяд сумеснага валадарства Канстанціна VI (780—797) і яго маці Ірыны), арыфмы[en] (сфарміраваны пры Нікіфары I (802—811)) на чале са сваімі даместыкамі. Акрамя гэтых падраздзяленняў, на службе візантыйскага імператара знаходзіліся атрады замежных наёмнікаў, якія служылі галоўным чынам у асабістай імператарскай варце (сярэднягрэч.: ἑταιρεία, этэрыя[en]). Паступовы заняпад фемнай арміі і яе няздольнасць адпавядаць складаным баявым задачам прычыніліся да фарміравання наёмных падраздзяленняў з замежнікаў, пераважна з Заходняй Еўропы. Сфарміраваныя па гэтым прынцыпе тагмы, кожная з якіх ўключала воінаў пэўнай нацыянальнасці, неслі службу або ў Канстанцінопалі, або ў правінцыях. Сталічная этэрыя дзяліліся на 3 (Вялікую, Сярэднюю і Трэцюю этэрыі) або 4 часткі. Як думаюць, Вялікая этэрыя складалася з хрысціянскіх падданых імперыі, прадстаўнікі дружалюбных народаў залічаліся ў Сярэднюю, а іншыя траплялі ў Трэцюю. У канцы IX або пачатку X ст. Трэцяя этэрыя скасавана і большасць наёмнікаў з таго часу служылі ў Вялікай. Паводле аплаты падраздзяленні візантыйскай арміі таксама адрозніваліся. Фемнае войска атрымлівала асноўную частку сваёй платы з наданых зямельных надзелаў, у рэгулярнай арміі воіны атрымлівалі штогадовае жалаванне (ругу), рознае залежна ад пасады і падраздзялення. Аднак для паступлення на такую службу трэба было ўнесці уступную плату, у сярэднім адпаведную рузе за 3 гады. Пад гэтай жа назвай вядомы і аднаразовыя выплаты, якія здзяйсняліся з экстраардынарных нагод. У найважнейшай крыніцы X ст. трактаце «Пра цырымоніі» імператара Канстанціна Багранароднага (913—959), звесткі якога (разам з іншым трактатам таго ж аўтара, «Пра кіраванне імперыяй») часта з прычыны адсутнасці альтэрнатывы пашыраюць і на іншыя перыяды візантыйскай гісторыі, паведамляецца, што перад марской экспедыцыяй на Крыт ў 902 годзе 700 наёмнікам-русам было выплачана 7200 намісм[en] ругі, гэта значыць прыкладна 11 намісм на чалавека. У Вялікай этэрыі выплата складала прыкладна 40 намісм ў пераліку на месяц. Невядома, ці трэба было плаціць уступны ўзнос для прыёму ў варажскую варту, магчыма пры Васілі II (976—1025) або адным з яго непасрэдных пераемнікаў гэтая неабходнасць была адменена. Для варагаў, які служылі за межамі сталіцы, аплата была значна меншай, 10-15 намісм на месяц. Экстраардынарным спосабам аплаты варагам мог быць *pólútasvarf*[es] або *pólotasvarf*, названы Сноры Стурлусанам крыніцай велізарнага багацця Харальда Суровага. Сэнс гэтага паняцця не ясны. Па розных версіях гэта магло быць або права ці ажыццёўленая магчымасць рабавання палаца імператара, або права збору нейкага падатку. Нацыянальны склад ----------------- ### З'яўленне варагаў у Візантыі Гл. таксама: Варагі Рунічныя надпісы ў саборы Святой Сафіі Упершыню прысутнасць атрадаў вікінгаў (русаў) на тэрыторыі Візантыі адзначана ва ўладарства імператара Феафіла (829—842), калі яны з поўначы дасягнулі Чорнага мора і пагражалі Херсону, сталіцы аднайменнай фемы. Пасля гэтага пра варагаў пры двары візантыйскага імператара паведамляюць Бертынскія аналы, паводле іх да двара імператара Людовіка Набожнага ў Інгельгайме 18 мая 839 года прыбыла дэлегацыя ад візантыйскага двара, у складзе якой былі тыя, хто «свой народ называлі Рос» і чый кароль называецца каган (лац.: rex illorum Chacanus vocabulo). Магчыма, гэта былі пасланнікі варажскага конунга, з якімі Феафіл вёў перамовы па запрашэнні атрада наёмнікаў. На думку А. А. Шахматава, іх мэтай было ўстанаўлення прыязных адносін з Візантыяй і шляху ў Швецыю праз Заходнюю Еўропу. Некалькімі гадамі пазней, ва ўладаранне Міхаіла III (842—867) «таўраскіфы» (сярэднягрэч.: Ταύρικες Σκύφαι) былі на службе імператара і згадваюцца Генезіям як забойцы прыдворнага еўнуха Феактыста[en] у 855 годзе. У 860 годзе русы здзейснілі паход на Канстанцінопаль, з чаго Міхаіл III мог зрабіць высновы пра ваенны патэнцыял варагаў, аднак невядома, ці з'явіліся тады варагі на імператарскай службе. У *Tactica Leontis*, якую прыпісваюць імператару Льву VI (886—912), нічога пра варагаў не паведамляецца. Наступным разам *Rhosi* з'яўляюцца ў візантыйскіх крыніцах у згаданым вышэй аповедзе трактата «Аб цырымоніях» ў сувязі з экспедыцыяй на Крыт ў 902 годзе. Пад 907 годам «Аповесць мінулых гадоў» апавядае пра паход Алега і двух заключаных пасля гэтага дагаворах. Другі з іх, складзены ў 911 годзе, уключаў палажэнне пра магчымасці найму русаў на візантыйскую вайсковую службу: «Калі ж будзе набор у войска і гэтыя (русы) захочуць шанаваць вашага цара, і колькі б ні прыйшло іх у які час, і захочуць застацца ў вашага цара па сваёй волі, то хай так будзе». У сувязі з аповедам пра падарожжа княгіні Вольгі да двара імператара Канстанціна VII у 955 або 957 годзе аўтар «Аповесці мінулых гадоў» згадвае пра раней выказаную імператарам просьбу аб прысылцы воінаў-варагаў (русаў), а ў «Аб цырымоніях» згадваюцца «ахрышчаныя росы» ў складзе палацавай варты. Упершыню ўжыванне слова сярэднягрэч.: Βάραγγοι фіксуецца ў грэчаскіх крыніцах у 1034 годзе. ### Наёмнікі з іншых народаў Варагі не былі адным этнічным кампанентам візантыйскай арміі. Кажучы пра яе нацыянальны склад у бітве пры Манцыкерце, арабскія крыніцы называюць грэкаў, русаў, хазар, аланаў, агузаў, печанегаў, грузінаў, армянаў і франкаў (сярэднягрэч.: Φράγγοι). Армянскі гісторык XII ст. Матфей Эдэскі называе таксама «насельнікаў далёкіх астравоў», аднак напэўна ён меў на ўвазе скандынаваў. Паводле афіцыйных дакументаў перыяду ўладарства імператара Міхаіла VII (1071—1078) армія ўключае ў сябе рускія, варажскія, калбяжскія, франкскія, балгарскія і сарацынскія атрады. Аналагічны пералік змешчаны ў хрысавуле ад 1079 года імператара Нікіфара Ватаніята (1078—1081). Пры Аляксеі I Камніне (1081—1118) у 1088 годзе пералік наступны: русы, варагі, калбягі, англічане (сярэднягрэч.: Ίγγλινοι), франкі, немцы (сярэднягрэч.: νεμίτζων), балгары, сарацыны, аланы, абазгі, «бяссмертныя» і іншыя рамеі і замежнікі. Прырода гэтых дакументаў і спецыфіка візантыйскага юрыдычнай мовы не выключаюць, што ўжытыя ў пераліках найменні народаў не ўзаемавыключальныя. З названых народаў да варагаў традыцыйна адносяць англічан. Першым на эміграцыю англасаксаў ў Візантыю пасля заваёвы Англіі нармандцамі ў 1066 годзе звярнуў увагу французскі візантыст XVII ст. Дзюканж, які разгледзеў асноўныя крыніцы на гэтую тэму — хроніку Ардэрыка Віталія (сярэдзіна XII ст.), аповед Анны Камніны і іншыя. На думку Дзюканжа, большую частку эмігрантаў з Англіі ў Візантыю складалі даны, а пачалі яны прыбываць у Візантыю пасля смерці Кнуда Вялікага ў 1035 годзе. Дацкая тэорыя цяпер лічыцца непацверджанай, а асноўныя назіранні Дзюканжа былі пераадкрыты ў 1871 годзе англійскім гісторыкам Э. Фрыманам. На думку Фрымана, міграцыя пачалася ўжо пасля бітвы пры Гасцінгсе, але масавы характар набыла толькі ва ўладарства імператара Аляксея I Камніна (1081—1118). У 1874—1875 гадах гэтае пытанне больш дэталёва даследаваў В. Р. Васільеўскі, які звярнуў увагу, што на візантыйскай службе «варага-англійская дружына» атрымала магчымасць ваяваць супраць нарманаў, з якімі імперыя вяла на пачатку ўладарання Аляксея I вайну на Балканах. Дакладныя часовыя межы з'яўлення англійскіх наёмнікаў у Візантыі не цалкам ясныя, бо паводле Ардэрыка англічане адплылі ў Візантыю і былі прынятыя Аляксеем I ўжо ў 1060-я гады, што з'яўляецца відавочным анахранізмам. Магчыма датычнымі англічан лічацца чатыры згадкі «з варагаў Фулы» (сярэднягрэч.: οί έκ τής Θούλης Βάραγγοι) у хроніцы Анны Камніны. Аднак яна, паведамляючы пра падзеі пачатку 1080-х гадоў, кажа пра іх, як пра ўжо даўно служачых імперыі. З гэтага В. Р. Васільеўскі робіць выснову, што яна блытаецца ў этнічнай прыналежнасці варвараў, і гаворка ў яе ідзе пра скандынаваў. Аднак, на думку А. А. Васільева, гэта супярэчнасць можа быць вытлумачана тым, што свае ўспаміны Анна Камніна пісала пасля 1148 года, калі перавага англічан сярод варагаў даўно стала фактам. Меркаванне пра тое, што англа-варагі ігралі значную ролю з канца XI ст. аспрэчвае нямецкі візантыст Ф. Дзёльгер[de]. Дадатковую аргументацыю на карысць значнага прытоку англічан ўжо ў канцы 1070-х гадоў прыводзіць Дж. Шэпард[en]. Арганізацыя ----------- Выява варажскай сякеры на адзінай вядомай пячатцы вялікага перакладчыка варагаў. Начальнік варажскай варты называўся аколуфам (сярэднягрэч.: ἀκόλουθος) або аколітам (лац.: acolythus). Вызначэнне гэтай пасады прыводзіцца ў трактаце сярэдзіны XIV ст. «De Officiis» Псеўда-Кадзіна: «аколуф адказны за варангаў: на чале іх ён суправаджае імператара; таму яго і называюць аколуфам, то-бок суправаджальнікам». Гэта званне згадваецца яшчэ трактам Канстанціна Багранароднага «Аб цырымоніях», і тады гэта быў начальнік атрада замежных наймітаў. Гэта была дастаткова важная пасада. Хоць аколуф падпарадкоўваўся друнгарыю віглы, ён быў у значнай ступені незалежны ад яго. Пры Палеалогах аколуф займаў 51-ю пазіцыю ў прыдворнай іерархіі. Належнае паводле рангу адзенне аколуфа таксама апісана ў Кадзіна: цюрбан з залатым шыццём, шаўковы кабадыён[en] і скаранік з маленькім чырвоным кутасікам. У абавязкі аколуфа ўваходзіла ў пэўных выпадках выкананне важных ваенных задач у ролі военачальніка, а таксама ўдзел у прыдворных цырымоніях і нават дыпламатычныя місіі. Памочнікамі аколуфа было некалькі прымікірыяў[en]. Прымікірыю падпарадкоўваліся тэрытарыяльныя падраздзяленні варагаў і, наколькі вядома, гэтую пасаду маглі займаць грэкі. Па назве вядома таксама пасада «вялікага перакладчыка варагаў» (сярэднягрэч.: μέγας διερμηνεύτος). У адрозненне ад аховы імператара з ліку грэкаў, якія складалі тагму экскувітараў, не ўсе варагі размяшчаліся пры двары. З усяго варажскага корпусу адбіралася толькі малая частка, якая размяшчалася ў палацы і несла асабістую варту, служачы целаахоўнікамі або ганаровай вартай. Гэта былі адборныя або палацавыя варагі (сярэднягрэч.: οί έν τώ παλατίω Βάραγγοι), якія мелі сякеры на правым плячы, стаялі каля імператарскага стальца і ішлі за імператарам на выхадах. Апроч іх былі яшчэ «вонкавыя варагі» (сярэднягрэч.: οί έκτός Βάραγγοι), якія неслі страявую службу і жылі ў фемах. Баявы шлях ---------- ### Да смерці Рамана III у 1034 годзе У 949 годзе караблі русаў («аусіі», лац.: ousiai, сярэднягрэч.: ούσία) бралі ўдзел у ахове марскога ўзбярэжжа каля Дырахія і ў Далмацыі. У тым жа 949 годзе, 629 русаў (сярэднягрэч.: Ρώς) пасланы ў складзе экспедыцыі на Крыт. Паводле арабскіх крыніц, у візантыйскай арміі, якая пацярпела 30.10.954 года паражэнне пад Хадасам[en] ад Сейф-ад-Даулы[en] былі прадстаўнікі народа русь. На думку французскага гісторыка А. Рэмбо, яны бралі ўдзел і ў папярэднім паходзе ў Сірыі ў 947 годзе. Хоць пацверджанняў гэтаму няма, некаторыя гісторыкі думаюць, што русь брала ўдзел у кампаніях Нікіфара Фокі (963—969) на Кіпры, Сірыі і Сіцыліі у канцы 950-х — пачатку 960-х гадоў. Частае ўпамінанне русаў у працах візантыйскіх гісторыкаў дало падставу біёграфу Нікіфара Фокі, французу Л.-Г. Шлюмбержэ, думаць, што ўжо тады было асобнае варажскае падраздзяленне варты, аднак гэта малаверагодна. У 967 годзе па даручэнні Нікіфара князь Святаслаў Ігаравіч здзейсніў заваяванне Балгарыі[en]. Яшчэ пра адзін ваенны эпізод уладарання Нікіфара Фокі вядома са словаў Ліўтпранда Крэмонскага, які паведаміў пра адпраўку ў Італію флоту з хеландый, сярод якіх было дзве рускія і дзве гальскія. Напэўна, меліся на ўвазе караблі варагаў і нарманаў. Думка Шлюмбержэ пра тое, што забойства Нікіфара ў снежні 969 года было здзейснена пры ўдзеле варагаў таксама нічым не пацверджана. Ва ўладарства Іаана Цымісхія (969—976) не вядома згадак варагаў на візантыйскай службе, калі не лічыць руска-візантыйскай вайны 970—972 гадоў, якая стала працягам балгарскага паходу Святаслава. Пад 980 годам у «Аповесці мінулых гадоў» ёсць апавяданне пра тое, як князь Уладзімір Святаславіч адправіў з Кіева ў Візантыю варагаў, якія вымагалі выкуп з гараджан. Неўзабаве імператар Васіль II (976—1025) стварыў корпус варажскай варты, таму Д. С. Ліхачоў прымае датаванне, названае летапісам і звязвае гэтыя дзве падзеі, аднак на думку А. А. Шахматава меў месца перанос падзей перыяду пачатку вялікага княжання Яраслава Уладзіміравіча, калі ў 1017 годзе варагі бясчынствавалі ў Кіеве. Тэрытарыяльныя змены ў Візантыйскай імперыі ў канцы IX — 1-й палове XI ст. Найважнейшай вяхой у гісторыі варажскай варты лічыцца прыбыццё да Васіля II атрада з 6000 «таўраскіфаў» на дапамогу ў падаўленні бунту Варды Фокі, які адбываўся ў 987—989 гадах. Паводле гісторыка 2-й паловы XI ст. Міхаіла Псела, «цар Васіль ганіў няўдзячных рамеяў, і як незадоўга перад тым з'явіўся да яго атрад адборных таўраскіфскіх воінаў, затрымаў іх у сябе, дадаў да іх іншых чужаземцаў і паслаў супраць варожага войска». Акадэмік В. Р. Васільеўскі ў сваёй працы 1874—1875 гадоў «Варага-руская і варага-англійская дружына ў Канстанцінопалі XI і XII стагоддзяў» тлумачыць гэтыя даволі нявызначаныя выразы Псела як указанне на тое, што гаворка ідзе пра тых варагаў, якія былі адпраўленыя з Кіева ў 980 годзе, а ў 989 годзе яны былі арганізаваны ў асобны атрад. Незалежнае ад Псела апавяданне пра гэтыя падзеі змешчана у хроніках гісторыкаў XII ст. Георгія Кедрына і Іаана Зонары, якія адзначалі прычынную сувязь паміж з'яўленнем варажскага атрада, шлюбам князя Уладзіміра з сястрой Васіля II Ганнай і наступным хрышчэннем Русі у 988 годзе. Армянскі гісторык Сцепанас Таранецы пад 1000 годам паведамляе пра сустрэчу імператара Васіля II і абхазскага цара Баграта, калі адзін з суправаджалых імператара «рузаў» пачаў спрэчку з-за сена з іверыйцамі. У выніку «руз» быў забіты, «тады ўвесь народ Рузаў, які быў там, падняўся на бой: іх было 6000 чалавек пешых, узброеных дзідамі і шчытамі, якіх прасіў цар Васіль у цара Рузаў у той час, калі ён выдаў сястру сваю замуж за апошняга. — У гэты ж самы час Рузы паверылі ў Хрыста. Усе князі і васалы Тайк'скія выступілі супраць іх і былі пераможаны». В. Р. Васільеўскі звязвае гэта сутыкненне варагаў (русаў) з грузінамі з тым, што Варда Фока, як вядома ад Псела і Таранецы, абапіраўся, апроч грэкаў, у асноўным на грузінаў. Такім чынам, у 989 годзе грузіны Варды Фокі пацярпелі паражэнне ад варажскага атрада. Адначасова з праблемай храналогіі названых падзей, ёсць дыскусійнае пытанне пра нацыянальны склад дасланага Уладзімірам атрада. Прыхільнікі і праціўнікі нарманскай тэорыі лічаць воінаў з яго або скандынавамі, або славянамі. Паняційную блытаніну пагаршаюць італьянскія аўтары, якія адрозніваюць варагаў на імператарскай службе і русаў, распавядаючы пра дасланую Васілём II дапамогу катепану Італіі. Ва ўладарства Васіля II простых сведчанняў пра ўдзел варажскай варты ў баявых дзеяннях не вядома, але, на думку ісландскага даследчыка С. Блёндаля[en], няма сумненняў, што менавіта дзякуючы ёй імператар мог захоўваць спакой ўнутры імперыі і паспяхова супрацьстаяць знешнім пагрозам. На думку Ю. Кулакоўскага, звесткі ананімнага ваеннага трактата «De re militaris», які прыпісваюць палкаводцу Васіля II Нікіфару Урану[en], можна разумець як указанне, што ў кампаніях гэтага імператара супраць балгараў брала ўдзел падраздзяленне русаў. Несумнеўным, на думку Блёндаля, з'яўляецца ўдзел варагаў у сірыйскай кампаніі Васіля II у 999 годзе, калі, па словах арабскага храніста Ях'і Антыёхійскага русы падпалілі царкву ў Эмесе разам з жыхарамі, якія схаваліся там. Годам пазней адбыўся апісаны вышэй інцыдэнт з грузінамі. У 1016 годзе ў Балгарыі пры раздзеле багатай здабычы русам была выдзелена трэцяя яе частка. У 1019 годзе пры Канах[en] нарманы былі разбітыя рускімі наёмнікамі. У хроніцы Георгія Кедрына апісваецца эпізод, які адбыўся незадоўга да смерці Васіля II, калі да яго двара з'явіўся нейкі Хрысахір, сваяк памерлага да гэтага часу князя Уладзіміра Святаславіча, разам з атрадам у 800 чалавек і выказаў жаданне паступіць на наёмную службу. На патрабаванне імператара папярэдне раззброіцца Хрысахір адмовіўся і перайшоў цераз Прапантыду. Там ён высадзіўся ў Абідосе, лёгка перамог мясцовага страціга, але ўрэшце яго атрад быў разбіты. Непасрэдныя пераемнікі Васіля II, яго брат Канстанцін VIII (1025—1028) і зяць Раман III (1028—1034) не мелі ваенных здольнасцяў і пры іх пра варажскую варту да прыбыцця ў Візантыю Харальда Суровага нічога не вядома. Магчыма, менавіта варагаў меў на ўвазе Кедрын у апавяданні як дзякуючы толькі адвазе варты імператар выратаваўся пасля паразы пры Азазе[en]. У 1032 годзе варагі, магчыма, былі ў войску Георгія Маніяка пры ўзяцці Эдэсы. ### Харальд Суровы ў Візантыі, 1034—1043 гады Асноўны артыкул: **Харальд III Суровы** Паводле цяперашніх уяўленняў, захаваныя рэдакцыі сагі пра знаходжанне Харальда Суровага у Візантыі ўзыходзяць да апавяданняў[no] Хальдара Снорасана[es], які служыў пэўны час разам з Харальдам. У «Кругу Зямным», напісаным нашчадкам Хальдара Сноры Стурлусанам каля 1230 года, Харальду прысвечана асобная сага. Паслядоўнасць падзей жыцця Харальда пасля паразы пры Сцікластадзіры у 1030 годзе вядома даволі добра. Пасля бітвы, у якой ён удзельнічаў 15-гадовым, ён пэўны час хаваўся, лячыўся, затым перабраўся ў Швецыю, а вясной наступнага года адправіўся «на ўсход у Гардарыкі да канунга Ярыцлейва». Там, паводле Сноры Стурлусана, ён стаў «хеўдынгам над людзьмі канунга, якія ахоўвалі краіну», што, на думку С. Блёндаля з'яўляецца відавочным перабольшаннем. Апавяданне з «Гнілой скуры» пра тое, што Харальд «прыплыў на ваенных караблях у Міклагард з вялікім войскам» звычайна датуюць 1034 або 1035 гадамі. Пры якім імператары гэта адбылося візантыйскі і скандынаўскія крыніцы разыходзяцца — паводле Сноры Стурлусана гэта было ў праўленне «Зоэ Магутнай» і «Микьяля Каталакта», гэта значыць імператрыцы Зоі і яе саправіцеля Міхаіла Калафата (1041—1042), аднак сучаснік і сведка падзей сцвярджае, што «Аральт» (сярэднягрэч.: Άράλτης) пажадаў укленчыць і даведацца візантыйскіх парадкаў перад васілеўсам Міхаілам Пафлаганянінам (1034—1041), другім мужам Зоі. Памер «вялікага войска» Харальда паказваецца толькі ў Кекаўмена і, па яго думку, яго складалі «пяцьсот адважных воінаў». Становішча, якое заняў Харальд пры візантыйскім двары, не зусім зразумела. Паводле Кекаўмена, неўзабаве па прыбыцці Харальд адправіўся з войскам на Сіцылію. Абапіраючыся на звесткі скандынаўскіх саг шэраг гісторыкаў, напрыклад А. Стэндэр-Пэтэрсан[pl] прыйшлі да высновы, што малады прынц быў пастаўлены на чале ўсяго варажскага войска. Г. Р. Літаўрын лічыць гэта малаверагодным. На думку В. Р. Васільеўскага «Гаральд са сваімі скандынаўскімі таварышамі … складалі асобны атрад у іншаземным грэчаскім корпусе». Пры гэтым апавяданне Кекаўмена змешчана ў раздзел пра тое, што імператару не варта давяраць замежным наймітам высокіх пасад, і выпадак Харальда, які атрымаў пасля поспеху на Сіцыліі невысокі чын манглавіта[en], і ў канцы сваёй службы удастоены звання спафаракандыдата[en], таксама не вельмі значнага. Жанчына забівае варага, ілюстрацыя з мадрыдскага рукапісу хронікі Іаана Скіліцы На думку С. Блёндаля, які абапіраецца на вершы Болверка Арнарсона[es] са зборніка «Гнілая скура», на першым этапе свой службы атрад Харальда удзельнічаў у барацьбе з пірацтвам, якое ўзмацнілася пасля смерці Васіля II. Магчыма, гэта адбывалася ў складзе дапаможнага флоту, пасланага Міхаілам IV да берагоў Сіцыліі. Вершы Сноры Стурлусана і ўласныя вершы Харальда паведамляюць, што Харальд хадзіў у ваенны паход у «Афрыку», аднак у гэтым кантэксце слова стар.-сканд.: Serkir варта разумець як абазначэнне арабаў або арабамоўных народаў. Да 1034 года тычыцца апавяданне Георгія Кедрына пра знаходжанне варагаў на зімовых кватэрах у Фракісійскай феме, характэрны тым, што ў ім паказваецца строгасць дысцыпліны, устаноўленай у скандынаўскіх наёмнікаў. Паводле Кедрына, нейкі вараг спрабаваў згвалціць мясцовую жыхарку, аднак быў забіты ёю сваім жа мячом. Калі варагі даведаліся пра гэта то аддалі жанчыне ўсю маёмасць нябожчыка, а яго цела выкінулі без пахавання, як было прынята для самагубцаў. Прыкладна ў гэты час Візантыя вяла вайну з печанегамі і адно з выказванняў германскага храніста 2-й паловы XI ст. Адама Брэменскага гісторыкі разглядаюць як указанне на магчымы ўдзел у гэтых падзеях Харальда. Таксама верагодны ўдзел варагаў у войнах, якія ішлі ў Малой Азіі — узяцце Эдэсы Георгіем Маніякам і зняцце з яе аблогі Канстанцінам Каталакам у 1036 годзе і падаўленне бунту Адама Севастыйскага, сына апошняга цара Васпуракана Сенекерыма Арцруні у 1034 годзе. Магчыма, апавяданне саг пра заваёвы Харальда ў «Ёрсалаланде», то-бок «зямлі Іерусаліма», сведчаць, што яго дружына ахоўвала хрысціянскіх паломнікаў ў гэты горад, што стала магчыма на пачатку валадарства халіфа аль-Мустансіра (1036—1094). Самы вядомы паход атрада Харальда — экспедыцыя на Сіцылію пад камандаваннем Георгія Маніяка («Гіргір», стар.-сканд.: Gygrgir з саг) у 1038—1041 гадах супраць нарманаў, звесткі пра які захаваліся ў шматлікіх крыніцах, у тым ліку ў мастацкіх пераказах сагамі. У гэтай кампаніі варагі бралі ўдзел у марскіх і сухапутных бітвах. У некалькіх бітвах перамога была дасягнута дзякуючы адвазе скандынаваў і з мінімальнымі стратамі з іх боку, у іншых — пры Алівента[en] і пры Мантэмаджоры[en] іх страты былі значныя. Значная ўвага ў сагах даецца асабістаму канфлікту паміж Маніякам і Харальдам, выкліканаму не ў апошнюю чаргу рэзкім характарам візантыйскага палкаводца. Апошнімі ваеннымі дзеяннямі Харальда на візантыйскай службе быў удзел у падаўленні паўстання[en] Пятра Дэляна у Балгарыі, для чаго варагі былі адазваны з Сіцыліі ў 1040 годзе. Падзеі, якія папярэднічалі ад'езду Вярнуўся з Візантыі, не цалкам ясныя. Верагодна, ён і яго атрад прынялі ўдзел у звяржэнні і асляпленні імператара Міхаіла Калафата (1041—1042), што можа тлумачыцца у т.л. і вызваленнем новым імператарам з турмы Маніяка, зняволенага з-за канфлікту з членам уладарнай дынастыі. Гісторыя здабыцця Харальдам неверагоднага багацця, яго заключэнне ў турму і ўцёк адтуль, верагодна, не звязаны з гісторыяй варажскага корпуса. Па думку С. Блёндаля канечны разгром балгарскага паўстання паблізу Острава[en] адбыўся ўжо без Харальда, хоць варагі прынялі ў ім удзел. ### Да пачатку ўладарства Аляксея I Камніна, 1043—1081 гады Ва ўладарства трэцяга мужа імператрыцы Зоі Канстанціна IX Манамаха (1042—1055) працягвалася аслабленне ваеннай моцы Візантыйскай імперыі. Падчас паходу Яраслава Уладзіміравіча да Канстанцінопаля варажскія атрады былі на які выпадак былі адасланы са сталіцы ў аддаленыя правінцыі. У грузінскай хроніцы зафіксаваны ўдзел у 1045 годзе 3000 візантыйскіх варагаў у міжусобным канфлікце Грузіі паміж саюзнікам Візантыі князем Ліпарытам[en] і царом Багратам IV. Пераклад хронікі, зроблены М. І. Брасэ, паводле якога варагі дапамагалі Баграту, у гэтым месцы лічыцца памылковым. У тым жа годзе пры дапамозе 700 ці 800 варагаў Ліпарыт канечне перамог Баграта ў Сасірэцкай даліне. У 1050 годзе візантыйскае войска пад камандаваннем вялікага этэрыярха Канстанціна Арыяніта пацярпела паразу ад печанегаў пад Адрыянопалем, аднак падзенне сталіцы Македоніі было прадухілена своечасовым прыбыццём на дапамогу схаларый пад камандаваннем Нікіты Главы. Для далейшай вайны з печанегамі была сфарміравана новая армія пад агульным камандаваннем этнарха Нікіфара Врыенія[en], уключаючы нанятых у Паўднёвай Італіі нарманаў і варагаў на чале з аколуфам Махаілам. Пасля некалькіх перамог і паражэнняў вайна з гэтымі качэўнікамі была завершана 30-ці гадовым мірам. У 1050-я гады, паміж кампаніямі супраць печанегаў і пасля, варагі даволі паспяхова ваявалі ў Малой Азіі супраць сяльджукаў Тагрул-бека. Нешматлікія візантыйскія поспехі ў Італіі ў 1046 і 1048 гадах звязаныя з варагамі. Па смерці Канстанціна IX у студзені 1055 года варагі згадваюцца ў сувязі з палацавымі падзеямі — няўдалай змовай Феадосія і барацьбой паміж Міхаілам VI Стратыётыкам (1056—1057) і Ісакам Камнінам (1057—1059), прычым у апошнім выпадку варагі ваявалі на баку абодвух прэтэндэнтаў на ўладу. У пасольстве Стратыётыка да Ісака Камніна удзельнічаў гісторык Міхаіл Псел, дзякуючы якому захавалася апісанне выгляду варагаў з асабістай аховы Камніна, якіх ён пераважнае называе «таўраскіфамі»: | | | | | --- | --- | --- | | "| ...А далей ужо размяшчаліся саюзныя сілы, якія прыбылі да мяцежнікаў з іншых зямель, італійцы і таўраскіфы, сам выгляд і вобраз якіх выклікалі жах. Вочы тых і другіх ярка зіхацелі. Калі першыя падфарбоўваюць вочы і выскубаюць вейкі, то другія захоўваюць іх натуральны колер. Калі першыя імпэтныя, хуткія і нястрымныя, то другія раз'юшаныя і лютыя. Першы націск італійцаў неадольны, але яны хутка перапаўняюцца гневам; таўраскіфы ж не такія гарачыя, але не шкадуюць сваёй крыві і не звяртаюць ніякай увагі на раны. Яны запаўнялі круг шчыта і былі ўзброеныя доўгімі дзідамі і двухбаковавострымі сякерамі; сякеры яны паклалі на плечы, а дрэўкі коп'яў выставілі ў абодва бакі і як бы ўтварылі навес паміж радамі. | "| У гэтым урыўку пад «італійцамі» разумеюцца нарманскія найміты з Сіцыліі; сэнс выказвання «запаўнялі круг шчыта», паводле Я. М. Любарскага, не вядомы, С. Г. Кашляк выказаў здагадку, што пад ім разумеўся строй «сцяна шчытоў». У непрацяглае ўладарства Ісака I варагі згадваюцца толькі адзін раз, калі ў 1058 годзе імператар паслаў атрад наймітаў арыштаваць патрыярха Міхаіла Керуларыя. Як паведамляе Іаан Занара, салдаты з ганьбаю сцягнулі патрыярха са стальца, пасадзілі на мула і адправілі ў порт. Напэўна, падобнае немагчыма было даверыць грэчаскім салдатам. Аднак напэўна, без удзелу варагаў не абышліся паходы супраць печанегаў і венграў летам 1059 года. Пры Канстанціне X Дуку (1059—1067) варагі актыўна ўдзельнічалі ў баявых дзеяннях у Італіі — у 1066 годзе яны былі пасланы на абарону Бары і тады ж перамаглі Роберта Гвіскара ў марской бітве паблізу Брындзізі. Аднак, у красавіку 1071 года апошнія італьянскія ўладанні імперыі былі страчаны. У памяць пра варагаў частка гавані Бары называецца італ.: Mare dei Guaranghi. Па смерці Канстанціна X у 1067 годзе сталец заняў Раман IV Дыяген (1068—1071) па праве новага мужа ўдавы нябожчыка імператара, Еўдакіі. Новы імператар, папулярны сярод грэчаскай часткі войскі, выклікаў незадаволенасць варагаў, абураных адхіленнем ад улады сыноў Канстанціна X. Тым не менш, варагі згадваюцца сярод войскаў, адпраўленых у 1068 годзе ў Малую Азію супраць сельджукаў. У катастрафічнай паразе пры Манцыкерце ў 1071 годзе разам з імператарам загінула ўся яго ахова, пасля чаго атрад «правінцыйных варагаў» перастаў існаваць. Ва ўладарства сына Канстанціна X Міхаіла VII (1071—1078) варагі згадваюцца ў сувязі з падаўленнем мяцяжу Нікіфара Врыенія Старэйшага. Апавядаючы пра гэтыя падзеі, гісторык Міхаіл Аталіят яўна называе варагаў, якія ваявалі ў гэтым выпадку на моры і на сушы, варагаў, «рускімі», што, на думку В. Р. Васільеўскаша пэўна паказвае на тоеснасць гэтых паняццяў. Наступнаму паўстанню, прадпрынятаму Нікіфарам Ватаніятам (1078—1081), Міхаіл VII вырашыў не супраціўляцца, адмовіўшыся ад парады свайго палкаводца Аляксея Камніна паслаць варагаў на задушэнне беспарадкаў. У сваю чаргу, супраць Ватаніята працягваў барацьбу Врыеній. У рашучай бітве пры Калаварыі Камнін разбіў войска ўзурпатара, якое ўключала 5000 нарманаў і значную колькасць наймітаў, якія далучыліся да паўстання з-за нявыплаты платы пры Міхаіле VII. Нікіфар Врыеній у выніку быў аслеплены, а яго брат Іаан неўзабаве быў забіты ў Канстанцінопалі. Як паведамляе Кедрын, ён быў засечаны сякерай варагам, якому раней загадаў адрэзаць нос. Напэўна, пасля гэтага ў імператара не было выбару, толькі як пакараць забойцу смерцю, аднак гэтая гісторыя выклікала незадавальненне астатніх варагаў. Частка з іх напала на палац, аднак гэтым разам Нікіфару Ватаніяту ўдалося адбіцца пры дапамозе верных грэкаў. Інцыдэнт быў расследаваны і пакараны былі толькі непасрэдныя вінаватыя. Калі ў сакавіку 1081 года Аляксей Камнін пачаў мяцеж, варагі і куманы захавалі вернасць Ватаніяту. Аднак, імператар даведаўся пра паўстанне на флоце і палічыў за лепшае не супраціўляцца і саступіць уладу без кровапраліцця. ### Да падзення Канстанцінопаля ў 1204 годзе З заняццем стальца Аляксеем I Камнінам (1081—1118) аднавіліся войны з нарманамі[en]. Фармальнай падставай стала жаданне Роберта Гвіскара адпомсціць за Міхаіла VII, чый сын быў жанаты з дачкой Гвіскара. У галоўнай бітве вайны 1081—1085 гадоў пры Дырахіі, якая адбылася 18 кастрычніка 1081 года, прынялі ўдзел варагі пад камандаваннем Намбіта. Падрабязнасці гэтай бітвы апісала дачка імператара, Анна Камніна. Па думку Е. А. Серэна, пастраенне варагаў у гэтай бітве было класічным ск'яльдбаргам[en]. У ходзе бітвы, якая завяршылася паразай візантыйцаў, воіны Намбіта адарваліся ад асноўнай часткі войскі і трапілі ў засаду. Паспрабаваўшы схавацца ў царкве, яны былі ў ёй спалены. Пасля паразы Аляксей пакінуў 500 варагаў у замку Касторыя, які нарманы змаглі ўзяць толькі пасля працяглай аблогі. Пазней Намбіт згадваецца сярод удзельнікаў адной з бітваў з печанегамі і, хаця варагі відавочна не названы Аннай Камнінай пры аповедзе пра галоўную бітву печанежскай вайны канца 1080-х гадоў, на думку С. Блёндаля няма падстаў сумнявацца, што яны там былі. Гэта ж тычыцца і войнаў супраць сербаў і туркаў, якія вёў Аляксей Камнін. Удзел варагаў у баявых дзеяннях у Малой Азіі сумесна з крыжакамі пасля 1097 года таксама меркаваны. Падзеі Першага крыжовага паходу прывялі да павелічэння колькасці варагаў на візантыйскай службе. Да традыцыйных каналаў прыцягнення гэтай катэгорыі наймітаў (індывідуальны наём, наём па міжнародным пагадненні, праз эмісара) дадалося прыцягненне пілігрымаў-крыжаносцаў. Найчасцей па гэтай прычыне прыбывалі ў Візантыю воіны з Нарвегіі і Даніі, якія спалучалі вайсковую службу з паломніцтвам да святых месцаў. З аповеду Саксона Граматыка падрабязна вядома пра знаходжанне пры двары Аляксея I караля Даніі Эрыка I, які прыбыў з жонкай і вялікай світай у візантыйскую сталіцу з паломніцкімі мэтамі. Па здагадцы С. Блёндаля, частка людзей са світы Эрыка была нанятая імператарам Аляксеем, за што Эрык атрымаў у «дар» палову леста золата (стар.-сканд.: gulli rauðu halfa lest) — суму, эквівалентную 40 талантам. Гэтыя варагі былі адпраўленыя служыць у гарнізон кіпрскай крэпасці Пафас. Па ацэнцы таго ж даследчыка, у выніку візіту двух скандынаўскіх манархаў на візантыйскую службу паступіла ад 4 да 5 тысяч воінаў. Ва ўладарства Аляксея I сярод варагаў пачынаюць пераважаць англічане. Акрамя ўдзелу ў баявых дзеяннях з нарманамі ў пачатку 1080-х гадоў, крыніцы адзначаюць іх службу па ахове імператарскага палаца. На думку Дж. Шэпарда флот англійскіх наймітаў адыграў важную ролю ў разгроме печанегаў у 1091 годзе. Камандзірам гэтага флоту сага аб Ятвардзе[en] (пэўнасць якой спрэчная) называе «Сігурда, эрла Гластэра», якога гіпатэтычна атаясняюць з вядомым па Кнізе Суднага дня Сівардам Барнам[en]. Па смерці Аляксея I ў 1118 годзе варагі адыгралі важную ролю ў перадачы ўлады сыну нябожчыка імператара, Іаану II (1118—1143), чыё права на ўладу аспрэчвалі маці і старэйшая сястра. На працягу свайго доўгага ўладарання Іаан II вёў шматлікія, пераважна паспяховыя войны. Адзіным эпізодам, удзел у якім варагаў дакладна вядома, была бітва пры Берое ў 1122 годзе, у выніку якой печанегі былі канечна разгромленыя і перасталі пагражаць імперыі. У астатніх бітвах гэтага ўладарства варагі не згадваюцца. Бедныя сведчанні крыніц дазваляюць вызначыць, што ў гэты час варагі былі экіпіраваны доўгімі шчытамі і сякірамі. Пасля смерці пры падазроных абставінах Іаана II імператарам стаў яго сын Мануіл I Камнін (1143—1180). Панегірык патрыярха Міхаіла II[en] згадвае пра падтрымку, аказаную новаму імператару людзьмі, «якія носяць аднабаковыя сякеры і прыйшлі са сваіх дамоў на Паўночным полюсе». Ва ўладарства Мануіла I варагі згадваюцца ў сувязі з апісанай Нікітам Ханіятам драматычнай аблогай Керкіры, якая адбылася ў ходзе кампаніі супраць сіцылійцаў 1147—1149 гадоў. У гэтыя ж гады дасягнула Канстанцінопаля армія Другога крыжовага паходу, у складзе якой былі і нарвежцы. Сага пра аркнейцаў, апавядаючы пра наведванне візантыйскай сталіцы ярлам Рогнвальдам, прыводзіць звесткі пра воінаў варажскай варты, у прыватнасці пра Эйндрыдзі Юнага, які займаў у ёй адну з кіруючых пасад. Па ацэнцы С. Блёндаля прыток нарвежцаў у варту разам з пілігрымамі склаў ад 800 да 1000 чалавек. Варагі згадваюцца ў розных войнах Мануіла I 1170-х гадоў, у тым ліку ў бітве пры Мірыёкефале, якая скончылася паразай візантыйцаў. Па смерці Мануіла I імператарам стаў яго малалетні сын Аляксей II (1180—1183), рэгентамі пры якім былі прызначаны яго маці Марыя Антыяхійская і стрыечны брат протасеваст Аляксей Камнін[de]. Заручыўшыся падтрымкай варагаў сваяк імператара Андронік Камнін спачатку стаў суімператарам, а затым адзіным уладаром. Аж да падзення Канстанцінопаля пра варагаў у крыніцах сустракаюцца толькі разрозненыя згадкі. У ходзе штурму горада варагі абаранялі Галацкую вежу у ліпені 1203 года, удзельнічалі ў шэрагу пераваротаў 1204 года. Пасля канечнага падзення горада ў красавіку 1204 года яны здаліся на міласць пераможцаў, пасля чаго варажская варта перастала існаваць. ### Да падзення Візантыі ў 1453 годзе Пэўных сведчанняў пра існаванне варажскай варты пры двары лацінскіх імператараў няма, аднак некаторыя звесткі крыніц можна разумець як указанне на прысутнасць у сталіцы ісландцаў, аднак не вядома, ці былі яны як-небудзь аб'яднаныя паміж сабой. Аднак нікейскія імператары, якія імкнуліся наследаваць традыцыйны візантыйскі цырыманіял, арганізавалі сваю гвардыю на ўзор ранейшай. Пры імператарах Феадоры I (1204—1221) і Іаане III яна складалася з пяці падраздзяленняў, адно з якіх, кельцкія пелекафоры (сярэднягрэч.: πελεκυφόρος, «сякіраносцы»), складалася з варагаў. У гэты перыяд пад варагамі разумелі ў асноўным англічан або шатландцаў. У 1-й палове XIII ст. простых згадак пра ўдзел варагаў у ваенных кампаніях няма, аднак з заняццем стальца Міхаіла VIII (1259—1282), пры якім Візантыя зазнала свой апошні росквіт, такіх згадак даволі шмат. Пасля смерці Міхаіла VIII варагі згадваюцца выключна ў цырыманіяльным кантэксце. У сувязі з падзеннем Канстанцінопаля ў 1453 годзе пра варагаў нічога не паведамляецца. Удзел у прыдворным і грамадскім жыцці ------------------------------------- Да ўладарства Аляксея I Камніна (1081—1118) з традыцыйна існавалых атрадаў імператарскіх целаахоўнікаў засталіся толькі экскувітары і «бяссмертныя», да якіх у першай палове гэтага ўладарства дадаліся вестыярыты[en] і варагі. Пасля смерці Аляксея ў крыніцах згадваюцца толькі варагі і новае падраздзяленне вардарыётаў[en]. Прааналізаваўшы прычыны такой частай змены структуры палацавай варты нямецкі візантыст А. Хольвег[de] прапанаваў тры магчымыя тлумачэнні: нелаяльнасць тых ці іншых падраздзяленняў новаму валадару, цяжкасць камплектавання этнічных атрадаў і жаданне імператара сфарміраваць зусім новае падраздзяленне. Пасля 1204 года да гэтых прычын магла дадацца таксама фінансавая, улічваючы брак рэсурсы імперыі. Хоць пра палацавую варту вядома больш, чым пра часткі размешчаныя ў Канстанцінопалі, ні пра якую з іх няма звестак пра колькасць асабовага складу. Пра тое, што варта была не дужа шматлікая можна думаць па вядомым выпадку ў маі 1328 года, калі імператар Андронік II (1282—1328) начаваў у Влахернскім палацы наогул без аховы. Псеўда-Кадзін паведамляе пра пяць атрадаў палацавай варты, з якіх часцей за ўсё згадваюцца варагі. Паводле гэтага аўтара, падчас ўрачыстых абедаў варагі зычылі імператару доўгіх гадоў пасля венецыянцаў на сваёй роднай мове — на англійскай — і гучна грукалі па падлозе сваімі сякірамі. Страціўшы ваенную ролю ў позні перыяд візантыйскай гісторыі, варагі набылі шмат новых абавязкаў. Яны стаялі ў дзвярах спальні імператара і ў яго прыёмнай. Каля 1360 года ў адным з сваіх лістоў пісьменнік Дзімітрый Кідоніс абвінавачвае сучасных яму варагаў у вымаганні хабару з жадаючых трапіць у палац. У ліку іншых абавязкаў варагаў згадваецца абавязак захоўваць ключы ад горада, дзе знаходзіўся імператар, у нікейскі перыяд, магчыма, ахова скарбу, у канцы XIII ст. катаванні на загад імператара. Варагі таксама суправаджалі імператара падчас багамольных выхадаў у цэрквы сталіцы. Адлюстраванне ў культуры ------------------------ ### У скандынаўскіх сагах Кароль Сігурд I уступае ў Канстанцінопаль падчас Першага крыжовага паходу. Ілюстрацыя Г. Мюнтэ да выдання «Круга Зямнога» 1899 года. Згадкі пра наведванні скандынавамі Візантыі ў сагах даволі шматлікія. Першым скандынавам, якія служылі ў Візантыі, ісландская традыцыя называе ісландца Боля Боласана[en] (ісл.: Bolli Bollason). Яго знаходжанне ў Візантыі ўмоўна датуюць каля 1030 года, што даволі позні час, і сучасныя даследчыкі паказваюць шэраг ісландцаў, якія бывалі ў Канстанцінопалі да Боля. Звесткі складзенай у Нарвегіі каля 1250 года «Сагі аб Тыдрыку Бернскім» пра конунга Гертніта (стар.-сканд.: Hertnið), які «правіў Руссю і большай часткай Грэцыі і Венгрыі» носяць легендарны характар. «Сага аб Храфнкеле», датычнасць якой вуснай традыцыі спрэчная, згадвае пра купца-мараплаўца (стар.-сканд.: farmaðr) Эйвінда Б'ярнарсана (стар.-сканд.: Eyvindr Bjarnason), які ў часы караля Харальда Цудоўнавалосага адправіўся ў Міклагард і «пражыў там пэўны час і зазнаў міласць грэчаскага караля». У гэтай жа сазе гаворыцца пра паездку ў Канстанцінопаль Торкеля Светлай Пасмы (стар.-сканд.: Þorkell Þjóstarsson), які «сем гадоў правёў у Міклагардзе і стаў набліжаным караля Міклагарда». На думку ісландскага гісторыка Гвюдбрандзюра Вігвусана[en] іх паездкі адбылася каля 945 года. Фінбогі Асб'ернсан[is] (стар.-сканд.: Finnbogi Åsbjørnsson) быў дружыннікам імператара Іаана I Цымісхія (969—976) паводле «Сагі аб Фінбогі Моцным»[de]. «Вялікую пашану», паводле «Сагі аб Хальфрэдзе»[en], меў у Візантыі Грыс Сэмінгсан (стар.-сканд.: Grís Sæmingsson), знаходжанне якога пры візантыйскім двары датуюць 970—980 гадамі (Вігвусан, 1855), пачаткам XI ст. 985—993 гадамі (Ф. А. Браўн, 1908), 950—975 гадамі (Рыдзеўская А. А. 1978). 1020-мі гадамі датуюць апавяданне «Сагі аб Н'яле» пра тое, што ісландзец Кольскег Хамундсан[es] (ісл.: Kolskeggur Hámundsson) «паехаў у Міклагард і ўступіў там у варажскую дружыну … там ажаніўся, быў кіраўніком варажскай дружыны і заставаўся там да самай смерці». Калі, як апавядае «Сага аб Грэтыры», ва ўладарства Міхаіла Калафата (1041—1042) або раней, адбыліся прыгоды ў Канстанцінопалі Торб'ерна Кручка[es] (ісл.: Þorbjörn öngull Þórðarson) і Торстэйна Дромунда (ісл.: Þorstein drómund Ásmundarson), у візантыйскай сталіцы было ўжо шмат людзей з поўначы. Знаходжанне ў Візантыі Харальда Хардрада добра вядома па сагах — «Гнілая скура», «Прыгожая скура», «Сага пра Харальда Суровага» ў складзе «Круга Зямнога» Сноры Стурлусана, «Сага аб аркнейцах» і сінопсіс «Агляд саг пра нарвежскіх конунгаў». У сувязі з прыгодамі Харальда Суровага сагі называюць некалькі яго набліжаных. У 1937 годзе А. А. Васільеў сцвярджаў, што пасля 1066 года скандынавы былі выцесненыя з варажскай варты англасаксамі, а пасля 1081 года гэта адбылося нават на ўзроўні тэрміналогіі, аднак з тых часоў было выяўлена значная колькасць скандынаўскіх пахаванняў XII—XIII ст. што паказвае на менш хуткае і радыкальнае змяненне нацыянальнага складу наёмнага корпуса. «Сага пра сыноў Магнуса Галаногага» з «Круга Зямнога» згадвае пра вяртанне з Миклагарда пасля смерці ўнука Харальда, конунга Магнуса у 1103 годзе, нарвежцаў, якія наймаліся на службу да грэкаў і «атрымалі процьму грошай». У «Сазе пра Хакана Шырокаплечага» даволі падрабязна паведамлена як у 1122 годзе дзякуючы адвазе атрада 450 верынгаў было пераможана ў 60 разоў большае войска печанегаў пры Берое. Паводле «Сагі пра Сверыра» «у Манулі конунга», то бок імператара Мануіла I Камніна (1143—1180), служыў незаконнароджаны сын караля Сігурда II Эйрык (стар.-сканд.: Eiríkr Sigurðsson). Сагі згадваюць нарвежцаў на візантыйскай службе да канца XII ст. агулам называецца 26 імён. ### У мастацкай літаратуры Гл. таксама: Візантыя ў мастацкай літаратуры Варажская варта ва ўяўленні мастака канца XIX ст. Ілюстрацыя да амерыканскага выдання «Графа Роберта Парыжскага». Увага на варажскую варту звернута значнай колькасцю мастацкіх твораў, з якіх можна вылучыць наступныя: * У апублікаванай у снежні 1826 года п'есе дацкага драматурга Адама Эленшлегера «Варагі ў Царградзе» (дацк.: Væringerne i Miklagard) апавядаецца пра падзеі 1037 года, калі ў візантыйскую сталіцу прыбывае Харальд Хардрад. Па ўласным тлумачэнні Эленшлегера, у п'есе паказваецца кантраст паміж «глыбока заняпалымі сярэднявечнымі грэкамі і магутнымі высакароднымі жыхарамі паўночы». Таксама апісана любоўная інтрыга, калі 60-гадовая імператрыца Зоя спрабуе дамагчыся ўвагі Харальда, але ён захоўвае вернасць свайму першаму каханню Элісіў. П'еса была сустрэта супярэчлівымі водгукамі, але выяўленне нардычных характараў крытыкі віталі. * У снежні 1831 года выйшаў раман Вальтэра Скота «Граф Роберт Парыжскі», які апавядае пра час уладарства імператара Аляксея I Камніна (1081—1118). Перад напісаннем твора раманіст правёў сур'ёзную падрыхтоўчую працу, прысвяціў вялікую частку кастрычніка і лістапада 1830 года вывучэнню візантыйскай гісторыі. З аўтарскіх заўваг да раздзела II можна даведацца, што Скот азнаёміўся з асноўнай на той момант гістарычным працай на гэтую тэму, манументальнай Гісторыяй заняпаду і разбурэння Рымскай імперыі Э. Гібон і запіскамі ўдзельніка Чацвёртага крыжовага паходу Жафруа дэ Вілардуэна, неаднаразова цытуе ён хроніку дачкі Аляксея I, Алексіяду. Скот доволі падрабязна спыняецца на вонкавым абліччы членаў варажскай варты, гісторыі яе ўзнікнення і месцы ў грамадстве. Два яе прадстаўнікі, Ахіл Тацій, начальнік варажскай імператарскай гвардыі, і вартавы Хірвард — адны з галоўных герояў рамана. Пры напісанні рамана Скот, у прыватнасці, хацеў адлюстраваць кантраст паміж заняпалым візантыйскім грамадствам і варварскім, але здаровым грамадствам Захаду. * Англіканскі святар Джон Ніл, вядомы ў асноўным як аўтар рэлігійных гімнаў, выбраў для свайго рамана «Тэадора Франца, або Падзенне Канстанцінопаля» (англ.: Theodora Phranza; or, the Fall of Constantinople) час напярэдадні падзеннем Канстанцінопаля ў 1453 годзе. Натхнёны ідэяй адзінства ўсходніх і заходніх хрысціян і вызваленнем Канстанцінопаля ад ўладарства мусульман, ён звярнуўся да гэтай тэмы перад Крымскай вайны, апублікаваў раман у 1853—1854 гадах. Адзін з галоўных герояў рамана — Эдвард дэ Раштон, вялікі аколуф імперыі і кіраўнік імператарскай варты. * Другая частка апублікаванага ў 1914 годзе рамана Генры Хагарда «Каралі Вандроўніка[en]» (англ.: The Wanderer's Necklace) апавядае пра падарожжа скандынава Олафа ў Канстанцінопаль, дзе герой служыць імператрыцы Ірыне Аўгусце, апісвае любоўную лінію Олафа і Ірыны, пры гэтым дзеі твора праходзіць у VIII—IX ст. на фоне іканаборчага дыспуту. Заўвагі ------- 1. ↑ Па думку М. А. Скабалановіча, непасрэдным начальнікам аколуфа быў вялікі этэрыярх, кіраўнік Вялікай этэрыі, які, у сваю чаргу, падпарадкоўваўся друнгарыю віглы. 2. ↑ Паняцце «аусія» пазначае стандартную адзінку камплектавання візантыйскіх караблёў, роўную 108 або 110 воінам. 3. ↑ 584 воіны і 45 слуг. 4. ↑ Да канца XIX ст. была распаўсюджана тэорыя, што аўтарам «Парад і апавяданняў Кекаўмена» быў вядомы палкаводзец XI ст. Катакалон Кекаўмен[en], цяпер яна адкінута. 5. ↑ Па здагадцы румынскага філолага Х. Міхэеску[ro] гэта слова прыблізна азначае «камандзір судна». 6. ↑ Па думку А. А. Васільева, заснаваную на паведамленні храніста XII ст. Гафрэда Малатэры, гэта былі англічане. 7. ↑ Па думку амерыканскага гісторыка Дж. Біркенмайера, гэта была першая бітва варагаў з 1081 года, якія неслі ўвесь гэты час выключна службу пры палацы. 8. ↑ Замест пелекафораў у Георгія Акрапаліта згадваюцца карынафоры (сярэднягрэч.: κορυνοφόρον, «булаваносцы»). Адно гэта падраздзяленне палацавай варты, або розныя, не вядома. 9. ↑ Як адзначыў В. Р. Васільеўскі, пра Грыса не сказана яўна, што ён служыў у наёмнай дружыне. 10. ↑ А. А. Мельнікава мяркуе значна больш раннюю датыроўку — неўзабаве па 989 годзе. Зноскі ------ 1. ↑ Blöndal 1978, p. 6. 2. ↑ Vasiliev 1946, pp. 3–5. 3. 1 2 Blöndal 1978, p. 21. 4. ↑ Мельникова, Петрухин 2011, с. 153. 5. ↑ Мельникова, Петрухин 2011, с. 162-165. 6. ↑ Blöndal 1978, p. 62. 7. 1 2 3 Vasiliev 1937, p. 59. 8. ↑ Мохов 2013, с. 55-58. 9. ↑ Blöndal 1978, pp. 15–20. 10. ↑ Мохов 2013, с. 74. 11. ↑ Glykatzi-Ahrweiler 1960, pp. 33–34. 12. ↑ Kazhdan 1991, p. 925. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFKazhdan1991 (даведка) 13. ↑ Blöndal 1978, pp. 26–27. 14. ↑ Blöndal 1978, p. 28. 15. ↑ Джаксон 2001. 16. ↑ Бертинские анналы **(нявызн.)**. Восточная литература. Праверана 23 лютага 2015. 17. ↑ Vasiliev 1946, pp. 6–9. 18. ↑ Vasiliev 1946, p. 12. 19. ↑ Blöndal 1978, pp. 32–33. 20. ↑ Benedikz 1969, p. 21. 21. ↑ Benedikz 1969, p. 22. 22. ↑ Blöndal 1978, p. 36. 23. ↑ Повесть временных лет, год 6420 24. ↑ Повесть временных лет, год 6463 25. ↑ Литаврин 1981, с. 46. 26. ↑ Васильевский 1908, с. 176. 27. ↑ Бибиков 1990, с. 161. 28. ↑ Vasiliev 1937, p. 58. 29. ↑ Shepard 1973, pp. 60–63. 30. ↑ Vasiliev 1937, pp. 44–46. 31. ↑ Vasiliev 1937, p. 42. 32. ↑ Васильевский 1908, с. 355. 33. ↑ Shepard 1973, p. 54. 34. ↑ Анна Комнина 1996, с. 109. 35. ↑ Васильевский 1908, с. 357-358. 36. ↑ Vasiliev 1937, p. 56. 37. ↑ Shepard 1973, p. 60. 38. ↑ Shepard 1973, p. 64. 39. ↑ *Schlumberger G. L.* Sigillographie de l'ouest Empire byzantin. — Paris: Ernest Leroux Editeur, 1884. — P. 350. — vii, 748 p. 40. ↑ Бибиков 1990, с. 169. 41. ↑ Pseudo-Kodinos 1966, p. 184. 42. ↑ Скабаланович 2004, с. 40. 43. ↑ Guilland 1960, p. 80. 44. ↑ Guilland 1960, p. 81. 45. ↑ Bartusis 1992, p. 275. 46. ↑ Скабаланович 2004, с. 41. 47. ↑ Pryor, Jeffreys 2004, p. 255. 48. ↑ Pryor, Jeffreys 2004, p. 555. 49. ↑ Blöndal 1978, p. 37. 50. ↑ Васильев 1902, с. 295. 51. ↑ Blöndal 1978, pp. 37–39. 52. ↑ Лиутпранд Кремонский, Отчёт о посольстве, XXIX. 53. ↑ Blöndal 1978, p. 40. 54. ↑ Повесть временных лет, год 6488 55. ↑ Лихачёв 1996, с. 450. 56. ↑ Пселл, Хронография, Василий II, XIII 57. ↑ Васильевский 1908, с. 197-198. 58. ↑ Васильевский 1908, с. 199. 59. ↑ Васильевский 1908, с. 201. 60. ↑ Васильевский 1908, с. 203. 61. ↑ Blöndal 1978, p. 44. 62. ↑ Kulakovskii 1902, pp. 555–556. 63. ↑ Розен 1883, с. 40. 64. ↑ Blöndal 1978, pp. 46–47. 65. ↑ Васильевский 1908, с. 205. 66. ↑ Васильевский 1908, с. 206-207. 67. ↑ Blöndal 1978, p. 50. 68. ↑ Васильевский 1908, с. 213-214. 69. ↑ Blöndal 1978, p. 52. 70. ↑ Джаксон 2000, с. 120. 71. ↑ Джаксон 2000, с. 118. 72. ↑ Blöndal 1978, p. 54. 73. ↑ Снорри Стурлусон 1980, с. 403. 74. ↑ Литаврин 2003, с. 53-54. 75. ↑ Джаксон 2000, с. 128-130. 76. ↑ Кекавмен, Советы и рассказы, 81 77. ↑ Литаврин 2003, с. 555. 78. ↑ Васильевский 1908, с. 267. 79. ↑ Джаксон 2000, с. 132. 80. ↑ Литаврин 2003, с. 556. 81. ↑ Kazhdan 1991, p. 1936. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFKazhdan1991 (даведка) 82. ↑ Blöndal 1978, pp. 59–61. 83. ↑ Blöndal 1978, pp. 62–63. 84. ↑ Schlumberger 1905, p. 202. 85. ↑ Blöndal 1978, p. 63. 86. ↑ Schlumberger 1905, p. 200. 87. 1 2 Blöndal 1978, p. 65. 88. ↑ Blöndal 1978, p. 68. 89. ↑ Blöndal 1978, pp. 69–71. 90. ↑ Blöndal 1978, pp. 74–76. 91. ↑ Blöndal 1978, pp. 76–80. 92. 1 2 Blöndal 1978, p. 104. 93. ↑ Blöndal 1978, p. 105. 94. ↑ Васільеўскі 1908, с. 313-316. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFВасільеўскі1908 (даведка) 95. ↑ Мохов 2005, с. 21-25. 96. ↑ Blöndal 1978, pp. 105–107. 97. ↑ Blöndal 1978, p. 108. 98. ↑ Пселл, Хронография, Михаил VI, Исаак I Комнин, XXIV 99. ↑ Любарский 2003, с. 290. 100. ↑ *Кашляк С. Г. (Минск, Беларусь)*. Росы и Византийский Понт **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Τμήμα σύνταξης. Pontos news (8 июля 2015, 11:48). Архівавана з першакрыніцы 24 верасня 2015. Праверана 25 жніўня 2015. 101. ↑ *Суворов Н. С.* Византийский папа: Из истории церковно-государственных отношений в Византии. — М.: Унив. тип. 1902. — С. 118. — 159, [4] с. 102. ↑ Blöndal 1978, p. 109. 103. ↑ Blöndal 1978, pp. 110–111. 104. ↑ Blöndal 1978, pp. 112–113. 105. ↑ Васильевский 1908, с. 345-349. 106. ↑ Blöndal 1978, p. 116. 107. ↑ Blöndal 1978, p. 117. 108. ↑ Blöndal 1978, pp. 118–121. 109. ↑ Vasiliev 1937, p. 57. 110. ↑ Серен 1999, с. 172. 111. ↑ Анна Комнина 1996, с. 151. 112. ↑ Blöndal 1978, p. 127. 113. ↑ Blöndal 1978, p. 128. 114. ↑ Blöndal 1978, pp. 128–130. 115. ↑ Луговой 2007. 116. ↑ Blöndal 1978, pp. 131–136. 117. ↑ Blöndal 1978, p. 140. 118. ↑ Blöndal 1978, p. 141. 119. ↑ Blöndal 1978, pp. 142–146. 120. ↑ Shepard 1973, p. 82. 121. ↑ Blöndal 1978, p. 148. 122. ↑ Birkenmeier 2002, p. 90. 123. ↑ Blöndal 1978, pp. 148–153. 124. ↑ Birkenmeier 2002, p. 96. 125. ↑ Blöndal 1978, p. 153, note 5. 126. ↑ Blöndal 1978, p. 154. 127. ↑ Никита Хониат, История, Царствование Мануила Комнина, II, 6 128. ↑ Blöndal 1978, pp. 154–157. 129. ↑ Blöndal 1978, p. 158. 130. ↑ Blöndal 1978, p. 159. 131. ↑ Blöndal 1978, pp. 160–166. 132. ↑ Blöndal 1978, p. 169. 133. ↑ Жаворонков 2013, с. 261. 134. ↑ Blöndal 1978, p. 170. 135. ↑ Blöndal 1978, pp. 172–173. 136. ↑ Dawkins 1947, p. 44. 137. ↑ Bartusis 1992, p. 271. 138. 1 2 Bartusis 1992, p. 272. 139. ↑ Pseudo-Kodinos 1966, pp. 209–210. 140. ↑ Bartusis 1992, p. 273. 141. ↑ Bartusis 1992, p. 274. 142. ↑ Blöndal 1978, pp. 179–182. 143. 1 2 Мельникова 1998, с. 160. 144. ↑ Джаксон, Глазырина 1987, с. 136-149. 145. ↑ Стеблин-Каменский 1973, с. 806-807. 146. ↑ Стеблин-Каменский 1973, с. 139. 147. ↑ Стеблин-Каменский 1973, с. 147. 148. 1 2 Blöndal 1978, p. 194. 149. 1 2 Васильевский 1908, с. 192. 150. ↑ Васильевский 1908, с. 192, заўв. 1. 151. ↑ Бибиков 1990, с. 162. 152. ↑ Стеблин-Каменский 1973, с. 281. 153. ↑ Васильевский 1908, с. 191. 154. ↑ Мельникова, Петрухин 2011, с. 164. 155. ↑ Васильевский 1908, с. 193. 156. ↑ Бибиков 1990, с. 164-166. 157. ↑ Снорри Стурлусон 1980, с. 551-552. 158. ↑ Бибиков 1990, с. 167-168. 159. ↑ Benedikz 1969, p. 20. 160. ↑ Heiberg 2008. 161. 1 2 Gamerschlag 1980, p. 97. 162. ↑ *Litvack L. B.* Theodora Phranza; or, Neale's Fears Realized // Victorian Review: An Interdisciplinary Journal of Victorian Studies. — 1989. — Т. 15. — Iss. 2. — P. 1-14. — ISSN 0848-1512. 163. ↑ The Wanderer's Necklace. By H. Rider Haggard // The Mail (Adelaide, SA). — Apr 18, 1914. — Vol. 2. — Iss. 103. — P. 9. 164. ↑ Rider Haggard's Latest Romances // The Western Mail (Perth, WA). — May 1, 1914. — Vol. 29. — Iss. 1479. — P. 48. 165. ↑ The Wanderer's Necklace (H. Rider Haggard) // The World's News (Sydney, NSW). — Mar 28, 1914. — Iss. 641. — P. 29. Літаратура ---------- ### Першасныя крыніцы * *Анна Комнина.* Алексиада / Пер. с греч. Я. Н. Любарского. — СПб.: Алетейя, 1996. — 703 с. — 3 000 экз. — ISBN 5-98329-006-X. * *Георгий Акрополит.* История / Пер. вступ. ст. коммент. П. И. Жаворонкова; отв. ред. Г. Г. Литаврин. — СПб.: Алетейя, 2013. — 416 с. — (Византийская библиотека. Источники). — ISBN 978-5-91419-835-7. * Древнерусские города в древнескандинавской письменности / Сост. Т. Н. Джаксон, Г. В. Глазырина; ответ. ред. А. П. Новосельцев. — М.: Наука, 1987. — 207 с. — 1 200 экз. * Исландские саги. Ирландский эпос / Сост. вступ. ст. и примеч. М. И. Стеблин-Каменского. — М.: Художественная литература, 1973. — Т. 8. — 864 p. — (Библиотека всемирной литературы. серыя первая). * *Кекавмен.* Советы и рассказы: Поучение византийского полководца XI века / Подготовка текста, введ. пер. с греч. коммент. Г. Г. Литаврина. — Изд. 2-е, перераб. доп. — СПб.: Алетейя, 2003. — 711 с. — (Византийская библиотека). — ISBN 5-89329-568-4. * *Лиутпранд Кремонский.* Антаподосис; Книга об Оттоне; Отчёт о посольстве в Константинополь / Пер. с лат. и коммент. И. В. Дьяконова. — М.: Русская панорама, 2006. — 192 с. — (MEDIÆVALIA: средневековые литературные памятники и источники). — 1 200 экз. — ISBN 5-93165-160-8. * *Михаил Пселл.* Хронография. Краткая история / Пер. ст. примеч. Я. Н. Любарский (Хронография); Пер. Д. А. Черноглазова, Д. Р. Абдрахмановой (Краткая история). — СПб.: Алетейя, 2003. — 397 с. — (Византийская библиотека. Источники). — ISBN 5-89329-594-3. * *Никита Хониат.* История: в 2 т. / Пер. с греч. под ред. В. И. Долоцкого, Н. В. Чельцова. — СПб.: Типография Григория Трусова, 1860—1862. — X, 446 + XVI, 540, [1] с. — (Византийские историки, переведённые с греческого при С–Петербургской Духовной Академии, Т. 4–5). * Повесть временных лет / Подготовка текста, пер. ст. и коммент. Д. С. Лихачёва. Под ред. В. П. Адриановой-Перетц. — Изд. 2-е, исправ. и доп. — СПб.: Наука, 1996. — 670 с. — (Литературные памятники). — 3 000 экз. — ISBN 5-02-028305-3. * *Снорри Стурлусон.* Круг Земной / Изд. подгот.: А. Я. Гуревич, Ю. К. Кузьменко, О. А. Смирницкая, М. И. Стеблин-Каменский. — М.: Наука, 1980. — 691 с. — (Литературные памятники). — 25 000 экз. * *Pseudo-Kodinos.* Traité des offices / Trad. par Jean Verpeaux. — Paris: Éditions du Centre National de la Recherche Scientifique, 1966. — 420 p. ### Даследаванні на англійскай мове * *Bartusis M. C.* The Late Byzantine Army. Arms and Society, 1204—1453. — Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1992. — 438 p. — ISBN 0-8122-3179-1. * *Benedikz B. S.* The evolution of die Varangian regiment in the Byzantine army // *Byzantinische Zeitschrift*. — 1969. — В. 1. — Т. 62. — С. 20—24. — DOI:10.1515/bz-1969-0105 * *Birkenmeier J. W.* The Developement of the Komnenian Army. — BRILL, 2002. — 263 p. — ISBN 90-04-11710-5. * *Blöndal S.* The Varangians of Byzantium. — Cambridge: Cambridge University Press, 1978. — 242 p. — ISBN 978-0-521-21745-3. * *Dawkins R. M.* The Later History of the Varangian Guard: Some Notes // *The Journal of Roman Studies*. — 1947. — Т. 31. — С. 39—46. * *Heiberg J. L.* Рэцэнзія на Væringerne i Miklagard // *Johan Ludvig Heiberg: Philosopher, Littérateur, Dramaturge, and Political Thinker*. — Museum Tusculanum Press, 2008. — С. 249—250. * *Gamerschlag K.* The Making and Un-Making of Sir Walter Scotts Count Robert of Paris // *Studies in Scottsh Literature*. — 1980. — Vol. 15. — № 1. — P. 95—123. * *Oxford Dictionary of Byzantium*. Edited by Dr. Alexander Kazhdan.. — New York and Oxford: Oxford University Press, 1991. — ISBN 0195046528. * *Pappas N. C. J.*. English Refugees in the Byzantine Armed Forces: The Varangian Guard and Anglo-Saxon Ethnic Consciousness **(нявызн.)**. De Re Militari: The Society for Medieval Military History (10 кастрычніка 2004). Праверана 3 сакавіка 2015. * *Pryor J. H. Jeffreys E. M.* The Age of the ΔΡΟΜΩΝ: The Byzantine Navy ca. 500—1204. — Brill Academic Publishers, 2004. — 754 p. — ISBN 978-90-04-15197-0. * *Shepard J.* The English and Byzantium: A Study of their role in the byzantine army in the later eleventh century // *Traditio*. — 1973. — Т. 19. — С. 53—92. * *Theotokis G.* Rus, Varangian and Frankish mercenaries in the service of the Byzantine Emperors (9th—11th c.): Numbers, Organisation and Battle Tactics in the operational theatres of Asia Minor and the Balkans. // *Byzantina Symmeikta*. — 2012. — Т. 22. — С. 126—156. Архівавана з першакрыніцы 2 красавіка 2015. * *Vasiliev A. A.* The opening stages of the Anglo-Saxon immigration to Byzantium in the eleventh century // *Seminarium Kondakovianum*. — Прага: 1937. — Т. IX. — С. 39—70. * *Vasiliev A. A.* The Russian Attack on Constantinople in 860. — Cambridge, MA: The Medieval Academy of America, 1946. — 245 p. на нямецкай мове * *Kulakovskii J.* Рэцэнзія на R. Vari // Incerti scriptoris Byzantini saeculi X liber de re militari // *Byzantinische Zeitschrift*. — 1902. — Т. XI. — С. 547—558. на рускай мове * *Бибиков М. В.* К варяжской просопографии Византии // *Scando-Slavica*. — 1990. — Т. 36. — С. 161—171. * *Васильев А. А.* Византия и арабы. Политические отношения Византии и арабов за время Македонской династии: Императоры Василий I, Лев VI Философ и Константин VII Багрянородный: (867—959 г.). — СПб.: Типография И.Н. Скороходова, 1902. — 552 с. * *Васильевский В. Г.* Варяго-русская и варяго-английская дружина в Константинополе XI и XII веков // *Труды*. — СПб.: 1908. — Т. 1. — С. 176—377. * *Джаксон Т. Н.* Четыре норвежских конунга на Руси. — 2000. — 190 с. — ISBN 5-7859-0173-0. * *Джаксон Т. Н.* О термине pólútasvarf у Снорри Стурлусона // *Норна у источника Судьбы: Сборник статей в честь Елены Александровны Мельниковой*. — М.: Индрик, 2001. — С. 106—113. — ISBN 5-85759-168-6. Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016. * *Литаврин Г. Г.* Путешествие русской княгини Ольги в Константинополь: Проблема источников // *Византийский временник*. — М.: Наука, 1981. — № 42. — С. 35—48. * *Луговой О. М.* Крестоносцы-наёмники в Византии // *DeusVult.ru*. — 2007. * *Мельникова Е. А.* Варяги, варанги, вэринги: скандинавы на Руси и в Византии // *Византийский временник*. — М.: Наука, 1998. — Т. 55. — С. 159—164. * *Мельникова Е. А. Петрухин В. Я.* Скандинавы на Руси и в Византии в X-XI вв.: к истории названия «варяг» // *Е. А. Мельникова. Древняя Русь и Скандинавия*. — М.: 2011. — С. 153—171. — ISBN 978-5-912-44-073-1. * *Мохов А. С.* К вопросу о византийской военной организации в период войны с печенегами 1046—1053 гг. // *Известия Уральского государственного университета*. — Екатеринбург: 2005. — № 39. — С. 15—26. * *Мохов А. С.* Византийская армия в середине VIII — середине XI в.: Развитие военно-административных структур. — Екатеринбург: выдавецтва Уральского университета, 2013. — 278 с. — ISBN 978-5-7996-1035-7. * Император Василий Болгаробойца: Извлеч. из летописи Яхъи Антиохийского. — СПб.: тип. Акад. наук, 1883. — 635 с. * *Серен E. А.* Битва при Диррахии — ключ к балканской операции норманнов против Византии (18 октября 1081 г.) // *Античная древность и средние века*. — 1999. — № 30. — С. 169—175.(недаступная спасылка) * *Скабаланович Н. А.* Византийское государство и церковь в XI веке. — выдавецтва Олега Абышко, 2004. — Т. II. — 416 с. — ISBN 5-89740-108-6. * *Филипчук А. М.* Харальд Сигурдссон и русско-византийская война 1043 г. // *Slověne*. — 2014. — № 1. — С. 193—205. на французскай мове * *Ciggaar K.* L'émigration anglaise à Byzance après 1066. Un nouveau texte en latin sur les Varangues à Constantinople // *Revue des études byzantines*. — 1974. — Т. 32. — С. 301—342. — DOI:10.3406/rebyz.1974.1489 * *Glykatzi-Ahrweiler H.* Recherches sur l'administration de l'empire byzantin aux IX-XIème siècles // *Bulletin de correspondance hellénique*. — 1960. — В. 1. — Т. 84. — С. 1-111. — DOI:10.3406/bch.1960.1551 * *Guilland R.* Études sur l'histoire administrative de l'empire byzantin : les commandants de la garde impériale, l'ἐπὶ τοῦ στρατοῦ et le juge de l'armée // *Revue des études byzantines*. — 1960. — Т. 18. — С. 79—96. — DOI:10.3406/rebyz.1960.1221 * *Janin R.* Les Francs au service des "Byzantins" // *Échos d'Orient*. — 1930. — Т. 29. — № 157. — С. 61—72. — DOI:10.3406/rebyz.1930.2631 * *Schlumberger G.* L’Épopée byzantine à la fin du dixième siècle. — Hachette, 1905. — Т. III. — 846 с. ### Дадатковая літаратура * *D'Amato R.* The Varangian Guard 988-453. — Osprey Publishing, 2010. — 48 p. — (Men-at-Arms). — ISBN 978-1-84908-179-5. * *Олейников А. В.* Варяжская гвардия Византии. — М.: Вече, 2015. — 340 с. — (History Files). — ISBN 978-5-4444-2364-6.

**Вара́а**, або **вара́у**, **гуара́а** (саманазвы *Warao, Waroa, Warrau, Guarauno, Guarao*) — карэнныя насельнікі поўначы Паўднёвай Амерыкі. Жывуць галоўным чынам у дэльце ракі Арынока (Венесуэла), у Гаяне і Сурынаме. Агульная колькасць — 37 000 чал. (2013 г.). Паходжанне ---------- У мінулым некаторыя лінгвісты лічылі мову вараа блізкай да Чыбча. Гэта, а таксама тое, што яны ўмела спалучалі прымітыўнае збіральніцтва з земляробствам, спарадзіла думку, быццам бы продкі вараа раней жылі на захадзе Паўднёвай Амерыкі або нават у Цэнтральнай Амерыцы, дзе мелі больш развітую культуру, чым у перыяд іх першых кантактаў з еўрапейцамі. Аднак пазнейшыя даследаванні паказалі, што мова вараа з’яўляецца ізалятам і не звязана з мовамі андскіх індзейцаў. Археолагі лічаць, што вараа насялялі дэльту Арынока і землі на ўсход ад яе ўжо ў каменным веку, а культурныя адметнасці народа тлумачаць прыстасаванасцю да зменлівых умоў мясцовай прыроды. У канцы XV ст. калі было адкрыта ўзбярэжжа Венесуэлы, вараа жылі пераважна ў дэльце і вялі паўкачавы лад жыцця. Сваю назву яны атрымалі ад суседзяў-аравакаў. Яна значыла «людзі лодак». У 1767 г. група вараа пад ціскам іспанцаў перасялілася на ўсход у галандскія калоніі. Іх нашчадкі і ў нашы дні жывуць у Гаяне і Сурынаме. Культура -------- Жытло вараа ў дэльце Арынока Традыцыйнымі заняткамі вараа здаўна былі рыбалоўства, збіральніцтва ўздоўж берагоў рэк, у меншай ступені — паляванне на наземную жывёлу. Важным заняткам ужо ў каменным веку стала земляробства. У мінулым вараа выпальвалі ляды сярод забалочаных лясоў, стваралі своеасаблівыя насыпы, на якіх вырошчвалі маніёк і кукурузу. Праз некалькі гадоў такія ляды пакідаліся і ствараліся новыя. У нашы дні існуюць сталыя агароды, дзе, акрамя традыцыйных культур, саджаюць садавіну, рыс, цукровы трыснёг. Распаўсюджаныя рамёствы — выраб лодак-кадаўбаў *маёту* і пляценне. Плеценыя гамакі — распаўсюджаны тавар для абмену з іншымі плямёнамі. З другой паловы XX ст. многія вараа займаюцца адыходніцтвам, працуюць на лесапільнях або ў гарадах. У мінулым вёскі будавалі ўздоўж рэк. Яны складаліся з доўгіх драўляных будынкаў на па́лях з двухсхільнымі дахамі, крытымі пальмавым лісцем. Акрамя жытлаў, вараа будавалі рытуальныя хаціны, невялікія хаціны для жанчын, у якіх тыя праводзілі перыяд менструацый, розныя сховішчы і г. д. У наш час пераважаюць вялікія вёскі да 250 чал. Яны часцяком месцяцца вакол прадпрыемстваў, дзе працуюць вараа. У гарадах па магчымасці яны імкнуцца жыць у асобных кварталах, каб разам падтрымліваць супольную культуру. Асновай сацыяльнай пабудовы грамадства з’яўляецца група сваякоў па мужчынскай лініі на чале са старэйшым гаспадаром *арахі*, які распараджаецца сумеснай працай, але не размяркоўвае прыбытак. Распаўсюджана фіктыўнае сваяцтва, калі да такіх сваяцкіх груп далучаюцца выхадцы з іншых месцаў. Імі могуць быць найманыя рабочыя *небу*. Сучаснымі вялікімі вёскамі кіруюць старасты *айдама*. Яму падначальваюцца нефармальныя правадыры сваяцкіх груп *кабітана* і дробныя служачыя *бісікары* і *барысія*. Некалькі вёсак могуць быць падначалены адзінаму старасце («губернатару») *кабенахора*. *Арахі* выконваюць не толькі арганізацыйныя, але і рытуальныя функцыі. Але разам з імі здаўна існуюць прафесійныя шаманы, патомныя рамеснікі і гандляры. Шлюбы эндагамныя, складаюцца знутры сваяцкіх супольнасцяў па жаночай лініі. Практыкуецца палігінія, калі гаспадар сям’і бярэ ў жонкі другую жанчыну. Яна знаходзіцца ў падначаленым стане не толькі да мужа, але і да першай жонкі, лічыцца яе дапаможцай. Дазваляюцца выпрабавальныя часовыя шлюбы. Выхаванне дзяцей цалкам кладзецца на маці. Аўдавелы мужчына абавязаны перадаць сваіх дзяцей прыёмным бацькам, яго сваякам. Вараа вядомы рытуальнымі танцамі, а таксама казкамі са шматлікімі сюжэтнымі лініямі. Мова ---- Мова вараа — ізалят, не звязана з мовамі іншых народаў Паўднёвай Амерыкі, аднак заўважна багатая лексічная запазычанасць з аравакскіх і іспанскай моў. Пісьмовасць на аснове лацінкі, ужываецца пераважна хрысціянскімі місіянерамі. Рэлігія ------- Большасць вернікаў — хрысціяне-каталікі. У апошнія дзесяцігоддзі назіраецца павелічэнне колькасці пратэстантаў. Разам з хрысціянствам працягваюць суіснаваць традыцыйныя вераванні. Яны заснаваны на анімізме і шаманскай практыцы. Вараа шануюць памерлых продкаў *канахатума*, якія, як яны лічаць, могуць увасабляцца ў святых камянях, вераць у духі дрэў і жывёл, рачных духаў *набараа* і г. д. Існуе разуменне адзінага стваральніка сусвету *кананату*. Функцыі заступнікаў перад духамі, лекараў, чараўнікоў і арганізатараў рытуалаў належаць шаманам *вісірату*. Зноскі ------ 1. ↑ Warao 2. ↑ Warao A language of Venezuela 3. ↑ THE LATER AMERINDIAN SETTLEMENTS 4. ↑ MAIN AMERINDIAN GROUPS UP TO THE NINETEENTH CENTURY Даследаванні ------------ * James Williams, The Warau Indians-of Guiana and vocabulary of their language // Journal de la Société des Américanistes, Vol. 20, 1928. P. 193—252. * Alvaro Garcia-Castro, Warao Indian Migrations to Urban Centers in Venezuela: Adaptation as a strategy for survival // Presencia Ecuménica. Revista de Acción Ecuménica. Nº 54. Enero-Marzo (28-34). Caracas, Venezuela. 2000. * Dale A. Olsen, The Warao Indians of Venezuela. An Introduction to Warao Music and Culture Архівавана 15 студзеня 2013. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Вараа * warao.org Архівавана 3 мая 2017. * britannica.com * everyculture.com

Напата на карце Нубіі | | | --- | | **Напата у іерогліфах** | | *npt* | **Напа́та** — старажытны горад у Нубіі (Судан), заснаваны егіпцянамі як адміністрацыйны цэнтр каля чацвёртага парога ракі Ніл у 2 тысячагоддзі да н. э. З'яўляўся адной са сталіц старажытнай дзяржавы Куш. У наш час прадстаўлены археалагічнымі помнікамі Джэбель-Баркал і Нуры. Гісторыя -------- Напата была заснавана каля 1450 г. да н. э. старажытнаегіпецкім фараонам Тутмасам III пасля заваявання дзяржавы Керма. Першапачаткова з'яўлялася адміністрацыйным цэнтрам Нубіі. Егіпецкі кіраўнік Напаты меў тытул намесніка фараона. У 1070 г. да н. э. намеснікі Напаты вызваліліся з-пад улады Егіпта і стварылі асобную дзяржаву Куш. Напата заставалася галоўным эканамічным і палітычным цэнтрам Куша прыкладна да VI ст. да н. э. У 591 г. да н. э. вытрывала нашэсце персаў, пасля чаго паступова саступіла месца Мероэ. У V ст. да н. э. Герадот ужо называў Мероэ галоўным горадам Эфіопіі. У 23 г. да н. э. Напата была канчаткова зруйнавана падчас нашэсця рымлян. Культура -------- Перыяд дамінавання Напаты ў Нубіі звычайна вылучаецца як асобная культурная эпоха, для якой было характэрна спалучэнне нубійскіх традыцый, што бралі пачатак у Керме, і прынесеных са Старажытнага Егіпта. Напата з яе сакральным цэнтрам у Джэбель-Баркал лічылася горадам Амона, а ўлада валадароў Напаты *корэ* прыраўноўвалася да ўлады фараонаў. Нават пасля перанясення асноўнага цэнтра дзяржавы ў Мероэ Джэбель-Баркал і Нуры заставаліся галоўнымі месцамі пахавання *корэ* і чальцоў іх сем'яў. Афіцыйныя імёны *корэ* адлюстроўвалі веру напатцаў, што іх валадар з'яўляецца часткай бога. Жанчыны валадарскай сям'і таксама абагаўляліся. Каля Напаты будаваліся піраміды — магільні чальцоў сям'і *корэ*, аднак яны значна адрозніваліся ад егіпецкіх па памерах і тэхніцы будаўніцтва. Адрозненні таксама маюць знойдзеныя керамічныя вырабы таго перыяда. Пантэон багоў Напаты першапачаткова запазычаны з Егіпту, аднак з цягам часу ён папаўняўся іншымі бажаствамі. Зноскі ------ 1. ↑ Герадот, II:29 Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Напата на Вікісховішчы | * Nubia: the Napatan Period * Nubia, Kerma, Kush, Meroe, Black Pharaohs * Names of Kush (Napata and Meroe) * The Napatan Period Архівавана 16 лістапада 2018. * Napatan Meroitic Periods: Definitions Архівавана 5 сакавіка 2015. * NAPATA & MEROE "HISTORY & LOCATION" * Nubia and the Powerful Kingdom of Kush | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Новы · Рэальны слоўнік класічных старажытнасцей · Britannica (онлайн) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | VIAF: 236488290 |

Цыташкілет клетак эндатэліяцытаў. Флюарэсцэнтны фарбавальнік. **Цытало́гія** (грэч. κύτος — «ёмішча», «клетка» і *λόγος* — «вучэнне», «навука») — раздзел біялогіі, які вывучае будову, хімічны склад, функціі, індывідуальнае развіццё і эвалюцыю клетак жывых арганізмаў. Прадметам вывучэння цыталогіі з’яўляецца, адпаведна, клетка, асноўным метадам даследаванняў — мікраскапія, тэарэтычнай асновай — клетачная тэорыя. Разам з назвай *цыталогія* можна сустрэць назвы **клетачная біялогія**, або **біялогія клеткі** (англ.: cell biology). Навука аб клетцы цесна звязаная з іншымі раздзеламі біялогіі. Як правіла, разглядаецца разам з гісталогіяй і эмбрыялогіяй. Працэсы, якія вывучаюцца цыталогіяй, з’яўляюцца базісам працэсаў анатоміі, фізіялогіі, генетыкі, біяхіміі, а таксама малекулярнай біялогіі і клінічных дысцыплін. Цыталагічны аналіз з’яўляецца асновай вывучэння развіцця такой хваробы, як рак, а таксама многіх іншых захворванняў і паталогій. Падзяляецца на агульную і прыватную. Агульная цыталогія вывучае найбольш агульныя структурна-функцыянальныя ўласцівасці, якія маюцца ва ўсіх клетках арганізма. Прыватная разглядае канкрэтныя характарыстыкі пэўных тканак і органаў, якія тлумачацца іх развіццём, жыццядзейнасцю і функцыямі, якія выконвае клетка. У шэрагу раздзелаў цыталогіі — карыясістэматыка, радыяцыйная цыталогія, імунацыталогія, цытапаталогія, клетачная інжынерыя. Назва ----- У навуковай англамоўнай літаратуры тэрмін «біялогія клеткі» амаль цалкам выціснуў назву «цыталогія» у тых выпадках, калі размова ідзе аб вывучэнні фундаментальных заканамернасцей будовы і функцыі клетак. У сваю чаргу, тэрмін «цыталогія» стаў ужывацца ў вельмі абмежаваных выпадках: пры вызначэнні ўжытковых дыягнастычных даследаванняў клетачнага матэрыялу. У беларускамоўнай і рускамоўнай літаратуры ў абодвух выпадках ужываецца тэрмін «цыталогія». У сучаснай навуковай літаратуры на ўкраінскай мове таксама ўжываецца варыянт *клітинна біологія*. Сувязь цыталогіі з іншымі навукамі ---------------------------------- Паколькі цыталогія вывучае клетку — асноўны структурны элемент жывога, — яна з’яўляецца базіснай дысцыплінай і папярэднічае вывучэнню агульнай і прыватнай гісталогіі — навукі аб тканках, іх функцыянаванні, развіцці і марфалогіі, а таксама эмбрыялогіі — навукі аб развіцці арганізма вышэйшых жывёл. З той жы прычыны цыталогію абавязкова вывучаюць з клінічных прычын — для разумення працэсаў паталогіі і іх вырашэння. Цыталогія разам з гісталогіяй і эмбрыялогіяй ствараюць аснову для вывучэння фундаментальных медыка-біялагічных дысцыплін: анатоміі, фізіялогіі, біяхіміі, імуналогіі. Даныя цыталагічных і гісталагічных даследаванняў часта выкарыстоўваюцца пры пастаноўцы дыягназу. Цыталогія і гісталогія выкарыстоўваюцца ў метадах біятэхналогіі, якія побач з разнастайнымі мікраарганізмамі ўжываюць культуры клетак і тканак. Асабліва моцна гэтыя навукі звязаныя з тканкавай інжынерыяй — вырошчваннем у штучных умовах клетак, тканак і органаў для наступнай трансплантацыі ці замены пашкоджаных у выніку траўмы ці захворвання. Цыталогія як навука ------------------- Цыталогію, роўна як і гісталогію, і эмбрыялогію, адносяць да марфалагічных навук, хаця раней яны ў значнай меры мелі апісальны характар. Вывучэнне клетак і тканак прынятымі цыталагічнымі і гісталагічнымі метадамі ў тыя часы не давала дакладнага адказу на пытанне аб функцыянальным стане гэтых структур. Аднак апошнія некалькі дзесяцігоддзяў зрабілі цыталогію здольнай непасрэдна ацэньваць функцыянальныя характарыстыкі клетак і іх кампанентаў. У асноўным гэта звязана з развіццём такіх марфалагічных метадаў, як цытахімія, імунацытахімія, аўтарадыяграфія, гібрыдызацыя in situ і некаторых іншых. Такім чынам, цыталогію можна назваць морфафункцыянальнай навукай. Паняцце аб функцыянальным аспекце цыталогіі ўключае не толькі вывучэнне функцый асобных структурных кампанентаў, але і ўяўленні аб заканамернасцях і асаблівасцях іх будовы і дзейнасці ў розных фізіялагічных станах (такое вучэнне называецца цытафізіялогіяй): пры ўзвышанай і паніжанай актыўнасці, пры росце і развіцці, пры працэсах старэння і г.д. ### Задачы цыталогіі Найбольш істотнымі задачамі цыталогіі як навукі называюцца: * Вывучэнне будовы і функцыянавання клетак; * Вывучэнне хімічнага складу клетак; * Вывучэнне функцый асобных клетачных кампанентаў; * Даследаванне працэсаў аднаўлення клетак; * Прыстасаванне клеткі да ўмоў навакольнага асяроддзя; * Вызначэнне асаблівасцей будовы спецыялізаваных клетак; * Даследаванне развіцця спецыфічных клетачных структур. Клетачная тэорыя ---------------- Клетачная тэорыя была выкладзена нямецкім навукоўцам Т. Шванам у манаграфіі «Мікраскапічныя даследаванні», якая была апублікаваная ў 1839 г. У ёй Шван абгрунтаваў прынцыпы, якія заклалі тэарэтычныя асновы цыталогіі. Рудольф Вірхоў пазней (1858) дапоўніў яе найважнейшым пунктам: усякая клетка з’яўляецца ад іншай клеткі — «cellula e cellula»). **Асноўныя палажэнні сучаснай клеткавай тэорыі:** 1. Клетка — гэта элементарная, функцыянальная адзінка будовы ўсяго жывога (акрамя вірусаў, якія не маюць клеткавай будовы). 2. Клетка — адзіная сістэма, яна ўключае мноства заканамерна звязаных паміж сабой элементаў, якія ўяўляюць цэласнае ўтварэнне, якое складаецца з звязаных функцыянальных адзінак — арганоідаў. 3. Клеткі ўсіх арганізмаў гамалагічныя. 4. Шматклеткавы арганізм уяўляе сабой складаную сістэму з мноства клетак, аб’яднаных і інтэграваных у сістэмы тканак і органаў, звязаных адзін з адным. 5. Клеткі шматклеткавых арганізмаў тотыпатэнтныя. Разуменне ўніверсальнасці клетачнай будовы жывых арганізмаў з’явілася адным з галоўных фактараў развіцця цыталогіі і іншых біялагічных навук. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 *У. Л. Быкаў.* Предмет и задачи цитологии и гистологии // Цитология и общая гистология. — СпБ: СОТИС, 2002. — 520 с. 2. ↑ *М.А. Лемеза, Л.В.Камлюк, М.Д. Лісаў.* Пособие по биологии для поступающих в ВУЗы // . — Мн, 2001. — 608 с. | Раздзелы біялогіі | | --- | | Анатомія · Біяакустыка · Біяінфарматыка · Біялагічная сістэматыка · Біялагічная статыстыка · Біялогія акіяна · Біялогія развіцця · Біялогія чалавека · Біяфізіка · Біяхімія · Батаніка · Вірусалогія · Узнікненне жыцця · Генетыка · Геноміка · Гідрабіялогія · Гісталогія · Заалогія · Зоапсіхалогія · Імуналогія · Касмічная біялогія · Крыябіялогія · Матэматычная біялогія · Мікалогія · Мікрабіялогія · Малекулярная біялогія · Палеанталогія · Паразіталогія · Паталогія · Пратысталогія · Таксанамія · Фізіялогія · Хімічная біялогія · Цыталогія · Эвалюцыйная біялогія · Экалогія · Эталогія |

Чатырохканальны аналага-лічбавы пераўтваральнік **Аналага-лічбавы пераўтваральнік** (АЛП, англ. Analog-to-digital converter, ADC) - прылада, якая пераўтварае ўваходны аналагавы сігнал у дыскрэтны код (лічбавы сігнал). Адваротнае пераўтварэнне ажыццяўляецца з дапамогай ЛАП (лічба-аналагавага пераўтваральніка). Звычайна, АЛП - электронная прылада, якая пераўтварае напружанне ў двайковы лічбавы код. Найпростым аднаразрадным двайковым АЛП з'яўляецца кампаратар. Разрозненне ----------- Разрозненне АЛП - мінімальнае змяненне велічыні аналагавага сігналу, якое можа быць пераўтворана дадзеным АЛП - звязанае з ягонай разраднасцю. У выпадку адзінкавага змянення без уліку шумоў дазвол наўпроста вызначаецца разраднасцю АЛП. Разраднасць АЛП характарызуе колькасць дыскрэтных значэнняў, якія пераўтваральнік можа выдаць на выхадзе. У двайковых АЛП вымяраецца ў бітах, у трайковых - у трытах. Напрыклад, двайковы васьміразрадны АЛП здольны выдаць 256 дыскрэтных значэнняў (0...255), таму што {\displaystyle 2^{8}=256}, трайковы васьміразрадны АЛП здольны выдаць 6561 дыскрэтнае значэнне, таму што {\displaystyle 3^{8}=6561}. Разрозненне паводле напружання роўны рознасці напружанняў, якія адпавядаюць максімальнаму і мінімальнаму выхадному коду, падзеленай на колькасць выхадных дыскрэтных значэнняў. Напрыклад: * Прыклад 1 + Дыяпазон уваходных значэнняў = ад 0 да 10 вольт + Разраднасць двайковага АЛП 12 біт: 212 = 4096 узроўняў квантавання + Разрозненне двайковага АЛП па напружанні: (10-0)/4096 = 0,00244 вольт = 2,44 мВ + Разраднасць трайковага АЛП 12 трыт: 312 = 531 441 узроўняў квантавання + Разрозненне трайковага АЛП па напружанні: (10-0)/531441 = 0,0188 мВ = 18,8 мкВ * Прыклад 2 + Дыяпазон уваходных значэнняў = ад −10 да +10 вольт + Разраднасць двайковага АЛП 14 біт: 214 = 16384 узроўняў квантавання + Разрозненне двайковага АЛП па напружанні: (10-(-10))/16384 = 20/16384 = 0,00122 вольт = 1,22 мВ + Разраднасць трайковага АЛП 14 трыт: 314 = 4 782 969 узроўняў квантавання + Разрозненне трайковага АЛП па напружанні: (10-(-10))/4782969 = 0,00418 мВ = 4,18 мкВ Тыпы пераўтварэння ------------------ Паводле тыпу скарыстаных алгарытмаў АЛП падзяляюць на: * Паслядоўныя прамога перабору * Паслядоўнага набліжэння * Паслядоўныя з сігма-дэльта мадуляцыяй * Паралельныя аднапрыступкавыя * Паралельныя двух- і больш прыступкавыя (канвеерныя) Перадаткавая характарыстыка АЛП - залежнасць лікавага эквівалента выхаднога двайковага кода ад велічыні ўваходнага аналагавага сігналу. ### Лінейныя АЛП Большасць АЛП лічацца лінейнымі, хоць аналага-лічбавае пераўтварэннне ў сутнасці з'яўляецца нелінейным працэсам (пакольку аперацыя адлюстравання бесперапыннай прасторы ў дыскрэтнае - аперацыя нелінейная). Тэрмін *лінейны* азначае, што дыяпазон уваходных значэнняў, які адпавядае выходнаму лічбаваму значэнню, звязаны па лінейным законе з гэтым выхадным значэннем, то бок выхадное значэнне k дасягаецца пры дыяпазоне ўвахадных значэнняў ад *m*(*k* + *b*) да *m*(*k* + 1 + *b*), дзе m і b - некаторыя канстанты. Канстанта b, зазвычай, мае значэнне 0 ці −0.5. Калі b = 0, АЛП называюць квантавальнікам з *ненулявой ступенню (mid-rise)*, калі ж b = −0,5, АЛП называюць *квантавальнікам з нулём у цэнтры кроку квантавання (mid-tread)*. ### Нелінейныя АЛП Калі б шчыльнасць імавернасці амплітуды ўваходнага сігналу мела раўнамернае размеркаванне, то адносіны сігнал/шум былі б максімальна магчымымі. З гэтай прычыны звычайна перад квантаваннем па амплітудзе сігнал прапускаюць цераз безінэрцыйны пераўтваральнік, перадаткавая характарыстыка якога паўтарае функцыю размеркавання самога сігналу. Гэта паляпшае трапнасць перадачы сігналу, бо найбольш важныя вобласці амплітуды сігналу квантуюцца з лепшым разрозненнем. Адпаведна, пры лічба-аналагавым пераўтварэнні трэба апрацаваць сігнал функцыяй, адваротнай функцыі размеркавання зыходнага сігналу. Дакладнасць ----------- Ёсць некалькі крыніц хібы АЛП. Памылкі квантавання і (калі лічыць, што АЛП мае быць лінейным) нелінейнасці ўласцівыя любому аналага-лічбаваму пераўтваральніку. Акрамя гэтага існуюць так званыя апертурныя памылкі, якія з'яўляюцца вынікам джытэра тактавага генератара, яны праяўляюцца пры пераўтварэнні сігналу цалкам (а не аднаго адліку). Гэтыя памылкі вымяраюцца ў адзінках, званых МЗР - малодшы значачы разрад. У прыведзеным вышэй прыкладзе 8-бітнага двайковага АЛП памылка ў 1 МЗР складае 1/256 ад поўнага дыяпазону сігналу, то бок 0,4 %, у 5-трытным трайковым АЛП памылка ў 1 МЗР складае 1/243 ад поўнага дыяпазону сігналу, то бок 0,412 %, у 8-трытным трайковым АЛП памылка ў 1 МЗР складае 1/6561, то бок 0,015 %. ### Памылкі квантавання Памылкі квантаванння з’яўляюцца вынікам абмежаванага разрознення АЛП. Гэтага недахопу немагчыма пазбавіцца ні пры якім тыпе аналага-лічбавага пераўтварэння. Абсалютная велічыня памылкі квантавання пры кожным адліку знаходзіцца ў межах ад нуля да паловы МЗР. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4128359-4 · LCCN: sh85004773 · Microsoft: 2777271169 |

**Схо́вішча** — спецыяльна абсталяванае збудаванне, памяшканне, месца ў будынку ці ў іншым аб'екце для захоўвання, зберагання, укрыцця чаго-небудзь. У сельскай гаспадарцы --------------------- У сельскай гаспадарцы сховішчы выкарыстоўваюць для захоўвання бульбы (бульбасховішчы), сенажу (сянажныя сховішчы), сіласу (сіласасховішчы), коранеклубняплодаў (найпрасцейшыя — капцы). Сховішчы для агародніны — наземныя або заглыбленыя будынкі, збудаванні для захоўвання буракоў, морквы, капусты, цыбулі і інш. Сцены іх робяць з бетонных блокаў, уцепленых жалезабетонных панэлей, цэглы, каменю. Для аховы ад прамярзання сцены і дах уцяпляюць, у заглыбленых — абвалоўваюць зямлёй. Для належнага рэжыму захоўвання сховішчы абсталёўваюць сістэмамі вентыляцыі, аўтаматычнымі тэрмарэгулятарамі. Ва ўстановах культуры --------------------- Ва ўстановах культуры сховішчы  — асобыя памяшканні ў архіве, бібліятэцы, музеі для захоўвання рукапісаў, рэдкіх кніг, калекцый і да т.п. а таксама гэтыя ўстановы як цэнтры сабраных каштоўнасцей. Ваенныя ------- Асноўны артыкул: **Ваеннае сховішча** Укрыцце ад снарадаў, бомбаў, атрутных рэчываў і інш. спецыяльна збудаванае або абсталяванае ў падвалах жылых і грамадзянскіх будынкаў з трывалымі перакрыццямі і сценамі. Гл. таксама ----------- * Вікісховішча Літаратура ---------- * *Кандрацьеў В. М.* Схо́вішча // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 305. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). * Схо́вішча // Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: У 5-ці т / АН БССР, Інстытут мовазнаўства імя Я. Коласа. — Мн.: Беларус. Сав. Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 1983. — Т. 5 кн. 1: С — Улагодзіць / [рэдактар М. Р. Суднік]. — С. 412. — 663 с. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Самбуру (значэнні). **Самбу́ру** (саманазва *Lokop*) — афрыканскі народ. Жывуць у паўночнай частцы Кеніі. Агульная колькасць (2021 г.) — 310 000 чалавек. Паходжанне і асаблівасці гісторыі --------------------------------- Самбуру з’яўляюцца нілоцкім народам, па мове блізкім да масаяў. Згодна іх уяўленням, іх продкі прыйшлі з поўначы, што супадае з навуковай гіпотэзай аб паходжанні нілотаў. Назва **самбуру** была дадзена ім суседзямі з поўдню. Яна паходзіць меркавана з масайскай мовы і значыць мяшок, якім карыстаюцца вандроўныя пастухі. Самбуру называюць сябе *лакоп*, літаральна «уладальнікі зямлі». Кантакты прадстаўнікоў гэтага народа з еўрапейцамі пачаліся з канца XIX ст. Аднак з-за частых ваенных сутычак брытанская каланіяльная адміністрацыя, а потым улады незалежнай Кеніі абмяжоўвалі наведванне населенага імі рэгіёёна да канца 1970-х гг. Дзякуючы гэтаму традыцыйная культура самбуру захавалася значна лепей, чым ў многіх іншых афрыканскіх народаў. Культура -------- Пастухі са статкам коз Тэрыторыі, населеныя самбуру, уяўляюць сабою плато, перадгор’і і нізіны, пакрытыя саваннай, дзе асноўны занятак — адгонная жывёлагадоўля. Самбуру трымаюць кароў, коз, авечак, вярблюдаў. З сацыяльнага пункту гледжання каровы з’яўляюцца найбольш важнымі, паколькі іх колькасць вызначае грамадскі статус уладальнікаў. Ялавічыну ўжываюць у ежу рэдка, звычайна ў выпадку смерці каровы, часцей — малако і кроў жывёл. Аднак прадукты жывёлагадоўлі абменьваюцца на збожжа і гародніну. У засушлівы сезон займаюцца збіральніцтвам. У мінулым было шырока распаўсюджана паляванне. Самбуру любяць падкрэсліваць, што ў адрозненні ад туркана ядуць толькі некаторыя віды дзікіх раслін і жывёл. Адгонная жывёлагадоўля ў саванне звязана з рызыкай рэзкага скарачэння статкаў у выпадку эпізаотыі, нападаў драпежнікаў і злодзеяў, сезоннай засухай, што можа выклікаць недахоп кармоў і вады для жывёлы. У такіх выпадках гаспадар буйнога статка імкнецца падзяліць яго, перагнаць у іншае месца, выкарыстаць дапамогу іншых абшчыннікаў. Сацыяльная сістэма традыцыйнага грамадства самбуру прыстасавана для вырашэння падобных сітуацый. Грамадства падзелена на паўтара дзясятка буйных родавых арганізацый. Іх паўнапраўныя чальцы і кіраўнікі — дарослыя жанатыя мужчыны, якія вядуць свой радавод ад агульнага продка. Адлік сваяцтва вядзецца па мужчынскай лініі. Родавая арганізацыя кантралюе пашы і вёскі, дзе пастухі і ўладальнікі статкаў спыняюцца на пэўны перыяд, аказвае дапамогу ў выпадку неабходнасці і, галоўнае, арганізуе супольныя рытуалы. Родавыя арганізацыі падзяляюцца на нуклеарныя сем’і на чале старэйшага мужчыны. Кожная сям’я — самастойная эканамічная адзінка, уладальнік аднаго або некалькіх статкаў. У самбуру пашырана палігінія, калі мужчына жэніцца на некалькіх жанчынах. Прычым, ён заўсёды старэйшы за сваіх жонак. Шлюбы знутры роду забаронены. Жаніх абавязаны заплаціць за нявесту выкуп жывёлай, а таксама прадставіць пасля вяселля ёй у карыстанне асобны малы статак. Пазней гэты статак ператвараецца ў аснову статкаў яго дзяцей. Характэрна, што згоды нявесты ніхто не пытаецца, але сваякі прымаюць і абараняюць яе пасля замужжа ў выпадку дрэнных адносін з боку мужа, яго смерці або згубы сямейнага стану падчас перагонаў жывёлы. Шчыльныя ўзаемаадносіны мужа са сваякамі жонкі таксама працягваюцца пасля заключэння шлюбу. Яны могуць запытаць аб перадачы дадатковых жывёл (звычайна яны вылучаюцца са статку самой жонкі) і аказанні дапамогі. Ён у сваю чаргу мае права запытаць дадатковую жывёлу і дапамогу ў мужоў сваіх замужніх сясцёр. Для болей шчыльнага ўзаемадзеяння мужчыны самбуру імкнуцца браць жонак у розных родах. *Імуран*, 1973 г. Мужчыны і жанчыны выконваюць прыкладна аднолькавую працу, але жанчыны не ўдзельнічаюць у войнах і не належаць да ўзрастовых аб’яднанняў. Сталенню дзяўчыны папярэднічае абрад абразання клітара і часткі палавых губ. Сацыялізацыя мужчын больш складаная. Згодна рэлігійным уяўленням самбуру, мужчына можа дасягнуць дасканаласці толькі ў выпадку выканання 6 рытуалаў. Яны пачынаюцца з падлеткавага ўзросту, калі праводзіцца абразанне. Але рытуалы маюць масавы характар і арганізуюцца дастаткова рэдка, каб ахапіць вялікую колькасць падлеткаў родавай арганізацыі, таму розніца ва ўзросце тых, хто прымае ўдзел, часам дасягае дзесяцігоддзя і нават болей. Хлопчыкі, што прайшлі рытуал абразання, уваходзяць у адзіную ўзрастовую групу і ператвараюцца ў *імуран* (*маран*). *Імуран* жывуць асобна ад сям’і, ахоўваюць статкі, складаюць аснову ўзброеных сіл свайго рода. Ім забаронена жаніцца і мець дзяцей. Яны не ўдзельнічаюць у кіраванні. Этнолагі тлумачаць статус *імуран* доўгім юнацтвам, якое павінна адасобіць маладых людзей ад канкурэнцыі з больш старэйшымі мужчынамі. На самой справе, *імуран* сустракаюцца з дзяўчынамі, прычым са свайго роду, так што шанцаў ажаніцца з імі пасля заканчэння юнацкага статусу ў іх няма. Канкурэнцыя за дзяўчын і рэсурсы, што вылучае для іх род, прыводзіць да сутычак паміж групоўкамі. Імкненне да падвышэння статусу ў вачах супляменнікаў — адна з галоўных прычын нападаў *імуран* на суседзей, пераважна на прадстаўнікоў іншых народаў з мэтай захопу жывёлы. Так, у 2012 г. пасля чарговай засухі *імуран* выкралі жывёлу ў туркана. Накіраваныя супраць злодзеяў кенійскія паліцэйскія трапілі ў засаду. 42 паліцэйскія загінулі, і ўлады былі вымушаны ўвесці ў рэгіён армейскія часткі. Заканчэнне статусу *імуран* адбываецца, калі збіраецца дастатковая колькасць моладзі для арганізацыі рытуала абразання або, калі старэйшыя *імуран* пачынаюць аказваць уціск на болей «дарослых» абшчыннікаў. Яны атрымоўваюць блаславенне і ўдзельнічаюць у рытуале пераходу ў статус мужчын, што маюць права на жаніцьбу. Узрастовая група тых, хто разам прайшоў праз перыяд «адкладзенага юнацтва», пры гэтым захоўваецца і ператвараецца ў палітычны саюз. Самбуру вераць, што ўзрост і выкананне рытуалаў даюць старэйшым пакаленням асаблівыя магічныя ўласцівасці, таму праклён з іх боку разглядаецца як бедства і можа стаць прычынай ігнаравання з боку астатніх суайчыннікаў. Аўтарытэт старэйшых замацоўваецца і дзякуючы паваге, якую выхоўваюць з малых гадоў. Жанчыны падчас свята Традыцыйная культура самбуру адметна рытуаламі, што суправаджаюцца яркімі святамі, музыкай, песнямі і танцамі. Спеўныя здольнасці юнакоў падтрымліваюцца з дзяцінства. У перыяд *імуран* яны ператвараюцца ў важную якасць у канкурэнцыі за ўвагу дзяўчат. Для *імуран* асабліва вакальнае выкананне ў экспрэсіўнай або ў лірычнай манеры. Існуюць таксама жаночы вакал і харавыя спевы. Танцы звычайна суправаджаюць абрадавыя сходы. На іх збіраецца вялікая колькасць людзей, гатуецца супольная ежа. Аднак існуюць танцы для баўлення часу. Так, адзін з тыповых мужчынскіх танцаў уяўляе кола юнакоў. Тыя, хто аказваецца знутры кола, скокаюць угару. Высокі скок павінен падкрэсліць індывідуальныя мужчынскія якасці юнака. Падчас танцаў апавядаюцца гераічныя гісторыі, адбываюцца заляцанні хлопцаў да дзяўчат. Традыцыйная мужчынская вопратка складаецца з кавалка тканіны, апаясанай лентай. Жаночая вопратка уключае 2 кавалкі тканіны. Адзін апаясвае сцёгну, другі — грудзі. Дарослыя мужчыны і жанчыны часцяком голяць валасы на целе і галаве, а *імуран* аддаюць перавагу доўгім валасам, якія часцяком фарбуюць у чырвоны колер. І жанчыны, і мужчыны носяць шмат упрыгожванняў. Жаночыя каралі з каляровых пацер — знак прыгажосці, а таксама паказчык грамадскага стану і дабрабыту. Дзяўчынка атрымлівае першыя чырвоныя каралі ў падарунак ад бацькі, што значыць тое, што для яе ўжо знайшоўся жаніх. Наступныя каралі яна атрымоўвае ад *імаран* падчас заляцанняў, але пасля заключэння шлюбу з дарослым мужчынам з іншага рода вяртае іх хлопцу і апранае цяжкія латуневыя завушніцы. Пасля нараджэння кожнага сына яна атрымоўвае ад мужа пярсцёнак. Выраб упрыгожванняў — жаночая справа. На яе трацяць шмат часу. У нашы дні традыцыйная культура самбуру адчувае трансфармацыю пад ціскам знешніх абставін. Так, пры стварэнні запаведніка Самбуру была згублена частка родавых тэрыторый. Выгнаныя самбуру не заўсёды атрымоўвалі падтрымку ад урада Кеніі і грамадскіх арганізацый. З-за недахопу пашы яны былі вымушаны займацца нязвыклым для іх земляробствам. У нашы дні многія самбуру так ці інакш удзельнічаюць у абслугоўванні турыстаў. У 1990 г. 15 жанчын заснавалі асобную вёску Умоджа. Яна стала прыстанкам для жанчын, што адмаўляюцца цярпець гвалт, аперацыі на полавых органах і раннія шлюбы са старымі мужчынамі. Насельніцтва Умоджы стала павялічваецца. Рэлігія ------- Самбуру вераць у бажаство *нкаі*, якое стварыла і насяліла сусвет. Яно ўвасоблена ў духах прыроды, што насяляюць скалы, камяні, дрэвы, крыніцы вады. Самбуру ўзносяць да *нкаі* малітвы аб урадлівасці, абароне ці здароўі, а таксама двойчы на год прыносяць у ахвяру цёмных авечак. Арганізатарам рытуалаў звычайна з’яўляюцца старэйшыны. Акрамя таго, існуюць традыцыйныя вешчуны и лекары *лайбон*. Зноскі ------ 1. ↑ Samburu in Kenya 2. ↑ Kenyan army sent to Samburu to aid ambushed police 3. ↑ The power of youth. Musical practice and the construction of authority among the Samburu (Kenya) 4. ↑ The Dance of the Samburu Tribe 5. ↑ SAMBURU JEWELLERY AND CLOTHING 6. ↑ The village where men are banned Літаратура ---------- * *Paul Spencer, P.* The Samburu. A Study in Gerontocracy. — London, New York: Routledge, 2004 ISBN 0-415-31725-8 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Самбуру * Kenya, Samburu Tribe — Atlas Of Humanity * Warrior Graduation Ceremony Reveals Kenya at a Crossroads * Giordano Marmone, The power of youth. Musical practice and the construction of authority among the Samburu (Kenya) * Jon Holtzman, Eating Time: Capitalist History and Pastoralist History among Samburu Herders in Northern Kenya * THE SAMBURU, MAASAI, AND THEIR NEIGHBOURS | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская | | Нарматыўны кантроль | BNF: 11971626w · GND: 4105272-9 · LCCN: sh85117018 · SUDOC: 027737411 |

Сучаснае распаўсюджанне індаеўрапейскіх моў у Еўразіі **Армя́нская гіпотэза** — умоўная назва мадэлі ўзнікнення індаеўрапейскіх моў і ранняга рассялення індаеўрапейцаў, распрацаванай савецкімі лінгвістамі Тамазам Гамкрэлідзэ і Вячаславам Іванавым і апублікаванай у 1984 г. Версія Т. Гамкрэлідзэ і В. Іванава ---------------------------------- Армянская гіпотэза, высунутая Тамазам Гамкрэлідзэ і Вячаславам Іванавым у 1984 г. будавалася на агульнай упэўненасці ў існаванні адзінай старажытнай мовы, якая папярэднічала ўзнікненню ўсіх індаеўрапейскіх моў, і іх асабістай папярэдняй версіі чатырохсерыйнай сістэмы змычных зычных гукаў у гэтай мове. Паводле іх рэканструкцыі, праіндаеўрапейская мова мела сувязі з картвельскай, семіцкімі і шумерскай мовамі, яе лексіка нібы адлюстроўвае навакольныя высакагорныя ландшафты. Існаванне праіндаеўрапейскай мовы яны адносяць да перыяду не пазней за 4 тысячагоддзе да н. э. калі магло працягвацца ўзаемадзеянне з прасеміцкай мовай. Паколькі хецкая мова і лувійская мова, найстаражытнейшыя вядомыя індаеўрапейскія мовы, сфарміраваліся ў Малой Азіі, то радзіма праіндаеўрапейскай мовы павінна была знаходзіцца побач. На думку мовазнаўцаў, яна месцілася ў раёне Армянскага плато. Дыскусіі -------- У 1984 г. Тамаз Гамкрэлідзэ і Вячаслаў Іванаў прызнавалі, што іх гіпотэза не мае дакладнага археалагічнага пацверджання, паколькі вылучаны імі ў якасці магчымай індаеўрапейскай прарадзімы рэгіён дрэнна даследаваны. Асноўная крытыка армянскай гіпотэзы доўгі час абапіралася на наяўнасць пераважна ўскосных доказаў з боку яе стваральнікаў, а таксама на нязгоду з боку некаторых лінгвістаў у дачыненні да іх тлумачэння гукавай сістэмы праіндаеўрапейскай мовы. У 2010 г. Тамаз Гамкрэлідзэ прапанаваў абноўленую версію з апорай на іншыя мовазнаўчыя метады, але ніяк не закрануў праблему археалагічнага абгрунтавання. У 2018 г. амерыканскі генетык Дэвід Райх выказаў думку ў падтрымку армянскай гіпотэзы. Згодна з яго тлумачэннем, носьбіты найстаражытнейшай вядомай індаеўрапейскай Ямнай культуры з’яўляліся ў выніку генетычнага дрэйфу з поўдню, меркавана з Армянскага або Іранскага плато. Літаратура ---------- * *Гамкрелидзе, Т. М.* Индоевропейский язык и индоевропейцы : реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры. В 2 томах / Гамкрелидзе Т. В. Иванов Вяч. Вс. — Тбилиси: Изд-во Тбилисского университета, 1984. * *Загорульский, Э. М.* Славяне: происхождение и расселение на территории Беларуси Архівавана 22 лютага 2022. — Минск: БГУ, 2012. ISBN 978-985-518-772-2 Спасылкі -------- * Дзянісенка, В. С. ІНДАЕЎРАПЕІСТЫКА Ў БЕЛАРУСКАЙ НАВУКОВАЙ ПРАСТОРЫ Архівавана 25 лютага 2022. * А. М. Томак. ОСНОВНЫЕ ГИПОТЕЗЫ ПРОИСХОЖДЕНИЯ ИНДОЕВРОПЕЙСКОЙ ОБЩНОСТИ Архівавана 25 лютага 2022. * New DNA study supports an Armenian origin of the Indo-Europeans * Thomas V. Gamkrelidze, In Defense of Ejectives for Proto-Indo-European (A Response to the Critique of the «Glottalic Theory» | ⛭Гіпотэзы аб прарадзіме індаеўрапейцаў | | --- | | Версіі размяшчэння прарадзімы | | | | | --- | --- | | Навуковыя | * Анаталійская * Армянская * Балканская * Курганная * Стэпавая * Неалітычнай крэалізацыі * Палеалітычнай бесперапыннасці | | Маргінальныя | * Арктычная * Зыходу з Індыі * Паўночнаеўрапейская | | | Гіпотэзы аб вонкавым сваяцтве | * Індаўральская * Індахецкая * Барэальная * Настратычная |

Сістэма KOI-256, складаецца з чырвонага і белага карлікаў. Ілюстрацыя NASA. **Падвойныя зоркі** — зорная сістэма з 2 зорак, звязаных фізічна (фізічныя падвойныя зоркі) ці размешчаных амаль на адным прамені назірання (аптычныя падвойныя зоркі). Аптычныя падвойныя зоркі (пары) складаюцца з вельмі далёкіх адна ад адной у прасторы зорак, якія выпадковым чынам праектуюцца на нябесную сферу па прамяні зроку (напр зоркавая пара Міцар і Алькор у сузор'і Вялікай Мядзведзіцы). Фізічныя падвойныя зоркі з прычыны ўзаемнага прыцяжэння рухаюцца па эліптычных арбітах вакол агульнага цэнтра мас. Класіфікацыя ------------ Паводле ўмоў назірання фізічныя падвойныя зоркі падзяляюцца на 4 групы: * Візуальна-падвойныя зоркі можна бачыць паасобна простым вокам ці ў тэлескоп. Адлегласць паміж кампанентамі можа быць настолькі вялікая, што прыцяжэнне іншых зорак разбурае падвойную сістэму. * Спектральна-падвойныя зоркі выяўляюцца па зменах спектральных ліній (зрушэнне ці раздваеннне) у іх спектрах. * Зацьменна-падвойныя зоркі (разнавіднасць спектральна-падвойных) бачныя як пераменныя: перыядычна трапляючы на адну лінію з праменем назірання, яны зацьмяняюць адна адну. * Астраметычныя падвойныя зоркі — адна з кампанент вельмі малая і нябачная ў тэлескоп; выяўляецца па анамаліях у руху галоўнай кампаненты. Існуюць кратныя зорныя сістэмы (складаюцца з некалькіх зорак), напрыклад Кастар. Прыблізна 70% усіх зорак уваходзяць у склад падвойных ці кратных сістэм. Іх даследванне мае важнае значэнне для высвятлення прыроды і эвалюцыі зорак. Візуальна-падвойныя зоркі ------------------------- Кампаненты гэтых зорак можна бачыць пры дапамозе тэлескопа ці сфатаграфаваць. Напрыклад, Міцар складаецца з дзвюх вельмі блізкіх зорак, нераспазнавальных простым вокам. Кампаненты зоркавай пары Міцар A і Міцар В знаходзяцца адзін ад аднаго на адлегласці 14″ і маюць зорныя велічыні адпаведна 2,4m і 4,0m. Зацьменна-падвойныя зоркі ------------------------- Зацьменна-падвойныя, ці зацьменна-пераменныя, зоркі ўяўляюць сабой цесныя пары, што абарачаюцца з перыядам ад некалькіх гадзін да некалькіх гадоў па арбітах, вялікая паўвось якіх параўнальная з самімі зоркамі. З гэтай прычыны мы не можам бачыць паасобку іх кампаненты, таму што вуглавая адлегласць паміж зоркамі вельмі малая. Меркаваць пра дваістасць сістэмы можна толькі па перыядычных ваганнях бляску, калі па прамяні зроку плоскасці іх арбіт практычна супадаюць. У гэтым выпадку назіраюцца зацьменні, калі адзін з кампанентаў праходзіць спераду ці ззаду другога. Змены бляску зацьменна-падвойнай зоркі. Калі закрыта цьмяная зорка, яркасць мяняецца нязначна. Падвойная зорка становіцца цьмянай, калі закрыта паверхня яркага кампанента Крывая змянення бляску зацьменна-падвойнай зоркі звязана з перыядычнымі зацьменнямі аднаго кампанента другім. Рознасць зорных велічынь у мінімуме і максімуме бляску называецца амплітудай, а прамежак часу паміж двума паслядоўнымі найменшымі мінімумамі — перыядам пераменнасці. Тыповы прыклад зацьменна-пераменнай зоркі — зорка β Персея (Алголь), якая рэгулярна зацямняецца на 9,6 г з перыядам 2,867 сутак. Падзенне бляску ў мінімуме ў гэтай зоркі складае 2,3m. Усяго вядома каля 4000 зацьменна-падвойных зорак. Спектральна-падвойныя зоркі --------------------------- Зоркі, падвойнасць якіх устанаўліваецца толькі на падставе спектральных назіранняў, называюцца спектральна-падвойнымі. Прыклад раздваення і зрушэння ліній у спектрах спектральна-падвойных зорак Калі назіральнік знаходзіцца ў плоскасці арбіты падвойнай сістэмы, якая складаецца з больш масіўнай і яркай зоркі і менш яркай і масіўнай зоркі, кожны з кампанентаў пры абарачэнні вакол цэнтра мас сістэмы то набліжаецца да назіральніка, то аддаляецца ад яго. З-за эфекту Доплера ў першым выпадку лініі ў спектры зоркі зрушваюцца да фіялетавай часткі спектра, у другім — да чырвонай, прычым перыяд гэтых зрушэнняў роўны перыяду абарачэння. Пастаяннае ўдасканаленне методыкі вызначэння зруху спектральных ліній дало магчымасць у 1995 г. выявіць у зоркі 51 Пегаса спадарожнік масай у палову масы Юпітэра. Да цяперашняга часу метадам прамянёвых скарасцей больш чым у 600 зорак выяўлены планетныя сістэмы. Яны атрымалі агульную назву — экзапланеты. Астраметрычна-падвойныя зоркі ----------------------------- Сустракаюцца такія цесныя зоркавыя пары, калі адна з зорак ці вельмі малая па памерах, ці мае нізкую свяцільнасць. У гэтым выпадку разгледзець такую зорку няма магчымасці, але выявіць дваістасць усё ж можна. Яркі кампанент будзе перыядычна адхіляцца ад просталінейнай траекторыі то ў адзін, то ў другі бок, быццам па прамой рухаецца цэнтр мас сістэмы. Такія ўзбурэнні прапарцыянальныя масе спадарожніка. Даследаванні адной з найбліжэйшых да нас зорак, вядомай пад назвай Рос 614 (яе бляск 11,4m і паралакс 0,25″), паказалі, што амплітуда адхіленняў зоркі ад напрамку, які дапускаўся, дасягае 0,36″. Перыяд абарачэння зоркі адносна цэнтра мас роўны 16,5 года. Сярод блізкіх да Сонца зорак выяўлена каля 20 астраметрычна-падвойных зорак. Літаратура ---------- * Астраномія: падруч. для 11-га кл. устаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. мовай навучання / І. В. Галуза, У. А. Голубеў, А. А. Шымбалёў; пер. з рус. мовы Т. К. Слауты. — Мн.: Адукацыя і выхаванне, 2015. — 224 с.: іл.ISBN 978-985-471-765-4. * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.11: Мугір — Паліклініка / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2000. — Т. 11. — С. 492. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0188-5 (Т. 11). | ⛭Зорныя сістэмы | | --- | | Звязаныя гравітацыйна | Галактыка · Карлікавая галактыка · Шаравое зорнае скопішча · Рассеянае зорнае скопішча · Фізічна падвойная зорка · Фізічна кратная зорка | | Не звязаныя гравітацыйна | Зоркавы паток · Зоркавая асацыяцыя · Рухаючая група зорак · Зорка-бягун · Звышхуткасная зорка | | Звязаныя візуальна | Аптычна падвойная зорка · Аптычна кратная зорка · Сузор’е · Астэрызм · | | ⛭Зоркі | | --- | | Эвалюцыя | Фарміраванне • Зоркі да галоўнай паслядоўнасці • Галоўная паслядоўнасць • Гарызантальная галіна • Асімптатычная галіна гігантаў • Паласа няўстойлівасці • Чырвонае згушчэнне • Туманнасці (Планетарная • Протапланетарная) • Яркая блакітная зменная • Зорка Вольфа — Рае • Псеўдазвышновая • Звышновая • Гіперновая • Кваркавая новая • Дыяграма Герцшпрунга — Расела • Зорнае насельніцтва | | Пратазоркі | Малекулярнае воблака • Глобула • Маладыя аб'екты • Аб’ект Хербіга — Аро • Трэк Хаяшы • Граніца Хаясі • Трэк Хеньі • Арыёнавы зменныя (Тыпу T Цяльца • Фуоры) • Зоркі Хербіга (Ae/Be) | | Тыпы | Субкарлік • Карлікі (Чырвоны • Жоўты • Аранжавы • Блакітны) • Субгігант • Гіганты (Чырвоны • Блакітны • Яркі) • Звышгіганты (Чырвоны • Жоўты • Блакітны) • Гіпергіганты (Жоўты) • Блакітныя адстаўшыя зоркі • Абалонкавая • Вугляродная (Мецінавая) • Барыевая • S-тыпу • Пекулярная • Тэхнецыевая • Ртутна-марганцавая • Зменная | | Рэшткі | | | | | --- | --- | | Звычайнае рэчыва | ✰ Белы карлік • Чорны карлік | | Нейтронная зорка | Пульсар (Радыёпульсар • Рэнтгенаўскі • Мілісекундны) • Магнетар (Анамальны рэнтгенаўскі пульсар • Крыніца мяккіх паўторных гама-ўсплёскаў) • Цудоўная сямёрка • Вярчальны радыётранзіент | | Звышшчыльныя | Чорная дзірка зорнай масы • Шчыльная зорка | | Гіпатэтычныя | Экзатычная зорка (Кваркавая • Прэонная • Q) • Жалезная зорка | | | «Недазоркі» | Карычневы карлік • Субкарычневы карлік • Планетар | | Будова | Ядро • Канвекцыйная зона • Прамяністая зона • Фотасфера • Храмасфера • Карона • Вецер (Пухір) • Металічнасць • Магнітнае поле • Астрасейсмалогія • Сонцападобныя асцыляцыі • Мяжа Эдзінгтана • Механізм Кельвіна — Гельмгольца | | Нуклеасінтэз | Працэсы (s- • r- • p- • rp- • Альфа-) • Трайная геліевая рэакцыя • Пратон-пратонный цыкл • Вуглярод-азотны цыкл • Геліевая ўспышка • Ядзернае гарэнне (Вугляроду (Дэтанацыя) • Кіслароду • Неону • Крэмнію) | | Уласцівасці | Спектральны клас • Эфектыўная тэмпература • Кінематыка (Уласны рух • Вуглавая скорасць) • Мікратурбулентнасць • Сонечная маса • Планетная сістэма • Вярчэнне зоркі • Зорная сістэма (Двайная зорка • Кратная зорка) • Зорная дынаміка • UBV-фотаметрыя • Абазначэнні зорак • Зорная велічыня (Абсалютная) | | Спісы | Імёны • Самыя масіўныя • Самыя маламасіўныя • Найбуйнейшыя • Самыя яркія • Самыя магутныя • Найбліжэшыя • Карычневыя карлікі |

**Еўсцігней Афінагенавіч Міро́віч**, сапр. **Дунаеў** (10 жніўня 1878, Санкт-Пецярбург, Расія — 16 лютага 1952) — беларускі драматург і тэатральны рэжысёр. Прафесар (1945). Народны артыст БССР (1940). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і чыгуначніка, выхадца з Паўночна-Заходняга краю. Скончыў Самсонаўскае рэальнае вучылішча, нармальную школу малявання пры Акадэміі мастацтваў і курсы Пецярбургскага гуртка аматараў драматычнага мастацтва. З 1900 працаваў у пецярбургскіх тэатрах акцёрам, затым рэжысёрам. З 1906 — правадзейны член Санкт-Пецярбургскага саюза драматычных і музычных пісьменнікаў. З 1919 працаваў у тэатрах Беларусі. У 1921—1931 гадах — мастацкі кіраўнік, у 1941—1945 гадах — рэжысёр Беларускага тэатра імя Я. Купалы (БДТ-1). Быў мастацкім кіраўніком Гомельскага тэатра рабочай моладзі (1932—1935), які ў 1935 годзе быў ім рэарганізаваны ў Першы калгасна-саўгасны тэатр, у 1937—1940 гадах — мастацкі кіраўнік Беларускага тэатра юнага гледача імя Н. Крупскай. Партрэт Еўсцігнея Міровіча. Іван Ахрэмчык, 1949 З 1945 года — мастацкі кіраўнік і загадчык кафедры майстэрства акцёра Беларускага тэатральнага інстытута. Займаўся таксама выкладчыцкай дзейнасцю ў тэатральных студыях, у Мінскім тэатральным вучылішчы. Прафесар. Член СП СССР (з 1934). Пахаваны на Вайсковых могілках Мінска. Творчасць --------- Сцэна са спектакля «Машэка» на паштовай картцы Беларусі прысвечанай 125-годдзю з дня нараджэння Е. А. Міровіча. Першая п’еса «Опекуны» была напісана ў 1904, аднак цэнзура не дала дазволу на пастаноўку. Такі самы лёс п’ес «Ужас времени» («Современный вампир»), «Ночь миллионера». На рускай мове ў Пецярбургу апублікаваў п’есы «Мефистофель в интересном положении, или Женатый Мефистофель» (1909), «Графиня Эльвира» (апублікавана і пастаўлена ў 1910), «Рыцарь дон Фернандо» (1912, пастаўлена ў 1911), «Фабрика талантов» («Остановитесь!», 1912), «Театр купца Епишкина» (1915, пастаўлена ў 1914, у 1978 пастаўлена на Беларускім тэлебачанні), «Вова приспособился» (апублікавана і пастаўлена ў 1915), аднаактоўкі «Какой нахал!» (1914), «Не ревнуй!» (1915). Напісаў на беларускай мове і паставіў п’есы «Машэка» («У часы даўнейшыя», пастаўлена ў 1923), «Кастусь Каліноўскі» (1957, пастаўлена ў 1923, экранізавана ў 1928), «Каваль-ваявода» (пастаўлена ў 1925), «Кар’ера таварыша Брызгаліна» (1957, пастаўлена ў 1925), «Перамога» («Хроніка нашых дзён», 1957, пастаўлена ў 1926), «Запяюць верацёны» (пастаўлена ў 1928), «Лён» (пастаўлена ў 1932). У 1934 г. апублікаваў п’есу «У вясновую ноч» (1934, ставілася гурткамі самадзейнасці). У 1957 г. выйшаў зборнік «П’есы». У яго п’есах запаміналіся не глыбокія ідэі, а выразнаэфектныя сцэны, асобныя эпізоды. Для Міровіча сюжэт не галоўнае. Гэта толькі нагода паказаць як мага больш цікавых народных абрадаў, танцаў, песень, галаваломных штукарскіх момантаў, акрабатычных нумароў. У «Кастусі Каліноўскім» адзін з самых запамінальных эпізодаў — запіс добраахвотнікаў у інсургенцкае войска, які нечакана ператвараецца ў захапляльную сцэну танца, што аб’ядноўвае ўсіх — і багатых і бедных, і «белых» і «чырвоных». Героі, уся масоўка скачуць самаадана, з усёй вострай зухаватасцю і харэаграфічнай дакладнасцю. Калі з’яўляюцца жандары, то п’яная ад танцаў публіка пачынае з імі бойку, якая, дзякуючы майстэрству рэжысёра, паводле сваёй дасканалай пластыкі, выглядае лагічным працягам гэтага жарснага танца. Вярбоўка ў войска для рэжысёра толькі нагода паказаць гледачу ўсё хараство мазуркі і полькі, а таксама правесці дастаткова крамольную думку, што мастацтва павінна не расцярушваць па класах і сацыяльных праслойках, а наадварот — яднаць. Дзякуючы Е. Міровічу, пастаноўкі беларускага тэатра набылі прафесійную трываласць. Ён прынёс на беларускую сцэну цыркавую лёгкасць і эстрадна-кабарэшную бесклапотнасць. З поспехам прайшоў у 1923 годзе ў Маскве мюзікл «На Купалле», пастаўлены Міровічам паводле п’есы Міхася Чарота. Рэжысёр быў першым, хто прынёс у айчыннае тэатральнае мастацтва любоў да фармальнага эксперымента, дзе не так істотна, пра што ставіць, а галоўнае як. Нечаканыя мізансцэны, ярка-авангарднае мастацкае афармленне, амаль постмадэрновая гульня з класікай, разбурэнне «чацвёртай сцяны» — усё гэта было ўласціва пастаноўкам Міровіча ў 1920-я і часткова ў 1930-я гады. Напрыклад, з вострасацыяльнай «Паўлінкі» Міровіч у 1922 годзе зрабіў авангардна-гратэскнае, амаль цыркавое дзейства, у якім галоўнае было не балючая тэма «свае прадалі свайго», а яркі, фантастычны грым, танцы ў стылі «Мулен-Руж», камічныя эфекты эстэтычна тоесныя тагачасным камедыям Чарлі Чапліна і Гаральда Ллойда. Еўсцігней Міровіч здолеў захаваць свою звонкую лёгкасць і ў 1930-я гады. Нават калі пісаў п’есы і ставіў спектаклі пра ворагаў народа, якія псуюць на вёсках трактары («У веснавую ноч». 1934), у яго ўсё роўна атрымлівалася не сацрэалістычна-кардонная пастаноўка, а займальны дэтэктыў, дзе сапраўды, дзякуючы вастрыні інтрыгі, было цікава сачыць за нечаканай развязкай. Узнагароды ---------- * Народны артыст БССР (1940), * ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга, * ордэн «Знак Пашаны», * медалі. Зноскі ------ 1. ↑ zviazda.by Зорны арлекін Еўсцігней Міровіч Літаратура ---------- * Міровіч Еўсцігней // Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік / Склад. А. К. Гардзіцкі. Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — 653 с.: іл. — ISBN 5-340-00709-X.; * Міровіч Еўсцігней // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1992—1995.. * Міровіч (сапр. Дунаеў) Еўсцігней Афінагенавіч // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 496. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. — С. 466. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Еўсцігней Афінагенавіч Міровіч * Праграма спектакля «Кастусь Каліноўскі» 1929 года Архівавана 4 сакавіка 2016. * *Васіль Дранько-Майсюк* Зорны арлекін Еўсцігней Міровіч // Выдавецкі дом «Звязда» * Евстигней Мирович // КИНО-ТЕАТР.РУ (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | LCCN: no2016054231 · NUKAT: n2006135996 · SUDOC: 241164575 · VIAF: 311248310 · БАП: 128541 |

**Блэк-Хілзскі дзяржаўны ўніверсітэт** (англ.: Black Hills State University) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая месціцца ў горадзе Спірфіш у штаце Паўднёвая Дакота, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Папярэднік сучаснага ўніверсітэта дзейнічаў з 1881 па 1883 год і называўся Дакотскім каледжам або Дакотскай акадэміяй. Ён фінансаваўся Кангрэгацыйнай царквой. У 1883 годзе ў падтрымку новай вучэльні Джон Маўэр выставіў на продаж участак зямлі на захад ад Спірфіш-Крык за 800 долараў. Джозэф Рамсдэл сабраў грошы ў ахвярадаўцаў і купіў гэтую зямлю. Новая школа, заснаваная тэрытарыяльным заканадаўчым сходам Дакоты, атрымала назву "Дакотская тэрытарыяльная нармальная школа", а ў канцы 1883 года быў пабудаваны часовы будынак для яе. Вучэльня неафіцыйна была вядома як педагагічны каледж у 1920-1930-х гадах, яе назва была афіцыйна зменена на Блэк-Хілзскі педагагічны каледж у 1941 годзе. Сучасны кампус універсітэта складаецца з 50 га і 20 будынкаў. Будаўніцтва было завершана ў 2009 годзе, што больш чым удвая павялічыла колькасць месцаў, даступных для студэнтаў. Навуковы будынак коштам 8 мільёнаў долараў быў адкрыты ў 2011 годзе. Шэсць інтэрнатаў і васьмікватэрны комплекс змяшчаюць каля 1000 студэнтаў. Спартыўныя каманды вучэльні вядомыя як "Жоўтыя курткі". Універсітэт удзельнічае ў Лёгкаатлетычнай канферэнцыі рэгіёна Скалістых гор. Мужчынскія спартыўныя каманды ўключаюць у сябе баскетбол, крос, футбол і лёгкую атлетыку. Жаночыя спартыўныя каманды ўключаюць у сябе баскетбол, крос, гольф, футбол, софтбол, лёгкую атлетыку, трыятлон і валейбол. Структура --------- * Каледж бізнесу і прыродазнаўчых навук * Каледж адукацыі і паводніцкіх навук * Каледж вольных мастацтваў Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Паўднёвая Дакота Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram | | Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0000 9695 4052 · LCCN: no00102511 · Microsoft: 75350188 · VIAF: 143342447 | 1. ↑ Integrated Postsecondary Education Data System — 1992.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q6042926'></a>

Агінскі канал паблізу аўтадарогі Р6, Беларусь **Водны канал** (лац.: canalis — труба, жолаб) — штучная водная артэрыя, прызначаная для скарачэння водных маршрутаў або для перанакіравання воднай плыні. Існуе два асноўныя прызначэнні канала: * ірыгацыйнае, канал выкарыстоўваецца для дастаўкі ці адводу вады; * каналы, якія здзяйсняюць транспартныя функцыі, напрыклад для дастаўкі грузаў ці людзей. Часта каналы сумяшчаюць у сабе абедзве функцыі. Мэтай стварэння суднаходнага канала ёсць злучэнне басейнаў двух вадаёмаў у выпадку адсутнасці такога, скарачэнне шляху паміж дзвюма вадаёмамі, забеспячэнне гарантаванага суднаходства, вырашэнне праблем транспартнай даступнасці па водных шляхах пунктаў прызначэння, стварэнне эканамічна выгадных шляхоў транспартавання. Гісторыя -------- Канал у горадзе Сэт, Францыя. Транспартная ёмістасць клуначных жывёлаў і вазкоў абмежаваная. Мулы могуць цягнуць восем тонаў грузаў, а максімальная нагрузка на шлях зносін вымяраецца ў днях і тыднях, хоць можа складаць і больш пры праходзе на больш кароткія адлегласці і з адпаведным адпачынкам. Акрамя таго, для вазкоў патрэбныя дарогі. Водны транспарт з’яўляецца значна больш эфектыўным і эканамічна выгаднейшым для вялікіх грузаў. Гісторыя выкарыстання вады для перавозкі грузаў узыходзіць да самых ранніх часоў гісторыі чалавеецтва. ### Старажытнасць Вялікі канал Кітая ля Сучжоў. Самымі старажытнымі вядомымі каналамі былі ірыгацыйныя каналы, пабудаваныя ў Месапатаміі каля 4000 года да н. э. на тэрыторыі сучасных Іраку і Ірану. Індская цывілізацыя распрацавала складаныя сістэмы паліву і захоўвання вады, у тым ліку вадаёмы, пабудаваныя ў Гірнары каля 3000 году да н. э. У Егіпце самыя старажытныя каналы датуюцца прынамсі часам панавання фараона Пепі I, які кіраваў краінай у 2332—2283 гадах да н. э. Ён загадаў пабудаваць канал для абыходу парогаў Нілу каля Асуана. У Старажытным Кітаі вялікія каналы для рачнога транспарту былі створаны яшчэ ў перыяд Чуньцю, то бок у VIII—V стагоддзях да н. э. Самым доўгім з каналаў гэтага перыяду быў канал Ган-Гоў ці Канал дзікіх гусей, які, паводле старажытнага гісторыка Сыма Цяня, зьвязаў старажытныя дзяржавы Сун, Чжан, Чэнь, Цай, Цаа і Вэй. Сістэма каналаў Цааюнь мела важнае значэнне для сістэмы падаткаабкладаньня імператара, якое ў значнай ступені складалася з натуральных тавараў і прадугледжвала велізарныя аб’ёмы рысу і іншых збожжавых. Далей самым доўгім каналам быў Вялікі канал Кітая, дагэтуль самы доўгі канал у свеце і самы стары з існых на сёння. Ягоная працягласць складае 1794 км. Гэты канал быў пабудаваны для перавозкі імператара Ян-Гуана паміж Чжуду і Юхан. Праект будаўніцтва быў распачаты ў 605 годзе і завершаны ў 609 годзе, не зважаючы на тое, што большая частка працы была накіравана на злучэнне паміж сабой старых каналаў, самы старажытны ўчастак каналу існуе прынамсі з 486 года да н. э. Нават у самых вузкіх гарадскіх участках ён рэдка бывае менш за 30 м у шырыню. Грэчаскія інжынэры былі першымі, хто выкарыстаў канальныя шлюзы, дзякуючы якім яны рэгулявалі паток вады ў Старажытным Суэцкім канале яшчэ ў III стагоддзі да н. э.. ### Сярэднявечча У Сярэднявеччы водны транспарт быў у некалькі разоў таннейшы і хутчэйшы за транспарт па сухазем’і. Сухаземны транспарт, які выкарыстоўваў жывёльную цягу, ужываўся ў ваколіцах населеных пунктаў, у той час як непрыстасаваныя дарогі паміж імі патрабавалі выкарыстання запрэжкі з некалькіх жывёлаў, як правіла, мулаў, якія перавозілі амаль любую масу грузаў: адзін мул мог перавозіць каля васьмі тон. Такой запрэжцы патрэбен паганяты, які будзе весці яе. Паганятаму трэба кампенсаваць начлег, выплаціць заробак і гэтак далей, што падвышала кошты на выкарыстанне такога віду транспарту. Галоўным чыннікам было тое, што дарогі з вялікай працягласцю былі неасфальтаванымі, часцей за ўсё яны былі занадта вузкімі для запрэжкі з жывёлаў, знаходзіліся ў дрэнным стане, праходзілі праз лясы або каламутныя балоты. У тую эпоху, як і сёння, цяжэйшыя грузы, асабліва сыравіна, маглі перавозіцца суднамі значна больш ашчадна ў параўнанні з сухаземным транспартам. Да з’яўлення чыгункі падчас прамысловай рэвалюцыі водны транспарт з’яўляўся залатым стандартам хуткага транспарту. Першым штучным каналам у Заходняй Еўропе стаў Карлсграбен, пабудаваны ў канцы VIII стагоддзя пад асабістым наглядам Карла Вялікага. У Брытаніі, як мяркуецца, Гластанберскі канал стаўся першым каналам пасля рымскага перыяду. Ён быў пабудаваны ў сярэдзіне Х стагоддзя, каб злучыць раку Бру ля Нортовера з Гластанберскім абацтвам. Яго даўжыня склала каля 1,75 км. Першапачатковым прызначэннем каналу лічылася перавозка будаўнічага каменю для абацтва, але пазней яго выкарыстоўвалі для дастаўкі прадуктаў, у тым ліку збожжа, віна і рыбы, з аддаленых зямель, падпарадкаваных абацтву. Гластанберскі канал заставаўся ва ўжытку прынамсі да XIV стагоддзя, але, магчыма, выкарыстоўваўся ажно да сярэдзіны XVI стагоддзя. Да больш працяглых і больш эканамічна прыбытковых каналаў адносіцца канал Навільё-Грандэ, пабудаваны паміж 1127 і 1257 гадамі для злучэння Мілана з ракой Тычына. Ён з’яўляецца адным з самых галоўных у сістэме каналаў у Ламбардыі і найстарэйшым дзейным каналам у Еўропе. Пазней у Нідэрландах і Фландрыі былі пабудаваны каналы для асушэння і стварэння польдараў і дапамогі ў справе перавозкі грузаў і людзей. Выкарыстанне і будаўніцтва новых каналаў было адроджана ў XII стагоддзі праз развіццё гандлю. Суднаходства па рацэ паступова ўдасканальвалася пры дапамозе выкарыстання шлюзаў. Аднак гэта прывяло ў нейкай ступені да канфліктаў з уладальнікамі млыноў, якія працавалі на выкарыстанні водных цячэнняў. Каб выправіць гэта, былі распрацаваны камерныя шлюзы, якія ўпершыню з’явіліся ў X стагоддзі ў Кітаі і ў 1373 годзе ў Еўропе, а менавіта ў вёсцы Фрээсвэйк ў Нідэрландах. Яшчэ адным важным этапам развіцця каналаў стала вынаходства шлюзных брамаў з засланкамі, якія, як мяркуецца, упершыню былі пабудаваны ў Італіі ў XVI стагоддзі. Гэта дазволіла будаваць больш шырокія брамы шлюзаў. ### Ранні перыяд Новага часу Каля 1500—1800 гадоў каналы, якія злучалі даліны рэкаў, пачалі будавацца са шлюзамі. Першым у Еўропе стаў Брыярскі канал, які злучыў Луару і Сену ў 1642 годзе, а за ім больш амбітны Паўднёвы канал, які быў пабудаваны ў 1683 годзе і злучыў Атлантыку з Міжземным морам. Гэты канал уключаў шэраг з 8 шлюзаў ля Бэзье, тунэль ў 157 м і тры акведукі. Пабудова каналаў нязьменна праходзіла ў Германіі ў XVII і XVIII стагоддзях. Тры вялікія ракі, Эльба, Одэр і Везер, былі злучаныя каналамі. У паслярымскай Брытаніі першым пабудаваным каналам ранняга Новага часу стаў Эксетэрскі канал, які быў адкрыты ў 1566 годзе. Самым старым каналам у Паўночнай Амерыцы, пабудаваным у прамысловых мэтах, стаў канал Матэр-Брук у Бостане, які цягнуўся ад Дэдгэма да Гайд-парку і злучаў рэкі Чарлз і Непонсэт. Ён быў пабудаваны ў 1639 годзе для сілкавання млыноў водным цячэннем. У Расіі агульнанацыянальная сістэма каналаў Волга-Балтыйскага воднага шляху, якая злучала Балтыйскае і Каспійскае моры праз рэкі Нява і Волга, была адкрыта ў 1718 годзе. ### Прамысловая рэвалюцыя Канал Брыджўотэр, Вялікабрытанія. Сучасная сістэма каналаў з’яўляецца ў асноўным прадуктам XVIII і пачатку XIX стагоддзяў. Яна ўзнікла як вынік прамысловай рэвалюцыі, якая распачалася ў Вялікабрытаніі ў сярэдзіне XVIII стагоддзя, запатрабавала ашчаднага і надзейнага спосабу транспарціроўкі тавараў у вялікіх колькасцях. Да пачатку XVIII стагоддзя рачное суднаходства станавілася ўсё больш складаным з вялікай колькасцю шлюзаў на працягу ўсяго канала. У рэшце рэшт досвед будаўніцтва доўгіх шматшлюзавых участкаў спарадзіў ідэю пабудаваць «чысты» канал, водны шлях, які быў зроблены чалавекам дзеля таго, каб перамяшчаць грузы туды, дзе яны павінны апынуцца, а не туды, куды вядзе плынь ракі. Першым сапраўдным каналам у сучаснай Вялікабрытаніі стаў канал Ньюры ў Паўночнай Ірландыі, пабудаваны Томасам Стырсам у 1741 годзе. У сярэдзіне XVIII стагоддзя трэці герцаг Брыджуотэрскі Фрэнсіс Эгертан, які валодаў шэрагам вугальных шахт на поўначы Англіі, выказаў жаданне надзейна перапраўляць вугаль у прамысловы горад Манчэстэр, які тады хутка развіваўся. Ён даручыў інжынеру Джэймсу Брындлі пабудаваць канал для гэтай мэты. Дызайн Брындлі ўключаў акведук, які дазволіў правесці канал праз раку Эрўэл. Будаўніцтва гэтага канала цалкам фінансавалася герцагам, а канал атрымаў назву Брыджуотэр. Ён быў адкрыты ў 1761 годзе і стаў першым буйным брытанскім каналам таго часу. Новыя каналы выявіліся вельмі паспяховымі. Катэры на канале цягнуліся коньмі, якія крочылі ўздоўж канала. Гэтая конная сістэма дазваляла заашчадзіць выдаткаваныя на перавозку грошы і стала стандартнай для ўсёй брытанскай канальнай сеткі. Камерцыйныя катэры, рушаныя канямі, можна было пабачыць на каналах Вялікабрытаніі ажно да 1950-х гадоў, хоць да таго часу катэры на дызельных рухавіках часцяком буксіравалі другі катэр, на якім перавозіўся груз. Такі катэр, які рушыўся адным канём, мог перавозіць на канале трыццаць тон за адзін раз, што больш чым у дзесяць разоў перавышае вагу грузаў, якія можна перавезці на возе з адным канём. Дзякуючы гэтаму велізарнаму павелічэнню колькасці і танажу паставак праз канал Брыджуотэр, кошты на вугаль у Манчэстэры знізіліся амаль на дзве траціны за першы ж год пасля адкрыцця каналу. Грошы, выдаткаваныя на будаўніцтва і праектаванне каналу, былі акупленыя ўсяго за некалькі год. Гэты поспех даказаў жыццяздольнасць канальнага транспарту, і неўзабаве прамыслоўцы ў многіх іншых частках краіны пачалі будаваць такія каналы. Пасля каналу Брыджуотэр раннія каналы былі пабудаваныя групамі прыватных асоб, зацікаўленых у паляпшэнні камунікацыйнай сеткі. У Стафардшыры знакаміты ганчар Джазая Уэдвуд убачыў магчымасць даставіць гліну да сваёй фабрыкі і перавозіць крохкую гатовую прадукцыю на рынак у Манчэстэр, Бірмінгем і далей праз ваду, мінімізуючы біццё тавараў у дарозе. Праз некалькі гадоў пасля адкрыцця каналу Брыджуотэр з’явілася нацыянальная сетка каналаў з будаўніцтвам такіх каналаў, як Оксфардскі канал і канал Трэнту і Мэрсі. Новая сістэма каналаў была адначасова і фактарам, і вынікам хуткай індустрыялізацыі Мідленда і поўначы. Перыяд з 1770-х да 1830-х гадоў часта называюць «залатым векам» брытанскіх каналаў. Класіфікацыя каналаў па прызначэнні ----------------------------------- Панамскі канал — суднаходны канал, які злучае Панамскі заліў Ціхага акіяна з Карыбскім басейнам і Атлантычным акіянам Выгляд зверху Кільскага канала у Брунсбютэль Па прызначэнні вылучаюць каналы: *энергетычныя (дэрывацыйныя), суднаходныя, ірыгацыйныя (арашальныя), арашальныя, водныя, дрэнажныя, лесаматэрыяльныя, рыбныя, комплексныя.* ### Энергетычныя (вытворныя) каналы Энергетычныя (дэрывацыйныя) каналы забяспечваюць ваду з рэк, вадасховішчаў, азёр на гідраэлектрастанцыі або адводзяць ад іх сцёкавыя воды. Энергетычныя каналы характарызуюцца адносна невялікай працягласцю (звычайна не больш за 5-10 км), высокай прапускной здольнасцю і выкарыстаннем пасцельных падкладак. Найбольшы памер (даўжыня 24,5 км, магутнасць 1500 м³/c) мае ўваходны канал у ГЭС Боарнуа на рацэ св. Лаўрэнція у Канадзе, найбольшая магутнасць (1860 м³/c) — гэта канал на ГЭС Монтэлімар (Францыя). ### Суднаходныя каналы Суднаходныя каналы (штучныя водныя шляхі) падзяляюцца на «адкрытыя» і «шлюзавыя». Першы з іх злучае водныя шляхі з аднолькавым узроўнем вады, другі — вадаёмы з розным узроўнем. Да адкрытых каналаў адносяцца вялікія Суэцкі канал і Карынфскі, але пераважная большасць такіх збудаванняў з’яўляюцца збудаваннямі другога тыпу: іх шлюзавыя сістэмы дазваляюць караблям падымацца з ніжніх участкаў канала на больш высокія, і наадварот. Найбольш вядомыя шлюзавыя каналы — Панамскі канал і Кільскі канал. Суднаходныя каналы па асноўных функцыях: * Злучальныя каналы паміж суднаходнымі рэкамі і морамі (Суэцкі, пабудаваны ў 1869, Панамскі (1914) каналы, Дняпроўска-Бугскі канал і інш.); * Абходныя (абходныя) каналы, якія абмінаюць цяжкапраходныя ўчасткі вялікіх адкрытых вадаёмаў, такіх як возера і мора] (Анежскі, Ладажскі, прыбярэжныя каналы Мексікі, і інш.), або абыходзяць ўчасткі рэк з парогамі. * Выпрамляльныя каналы — для памяншэння звілістасці ракі і памяншэння даўжыні воднага шляху. * Падыходныя каналы  — суднаходныя падыходы з мора, возера ці ракі да населеных пунктаў, унутраных портаў, прамысловых прадпрыемстваў, сельскагаспадарчых раёнаў (Марскі канал у Санкт-Пецярбург, Манчэстэр-Канал, Мікашэвіцкі канал і інш.). Абыходныя, выпрамляльныя і падыходныя звычайна будуюцца адкрытымі (без шлюза). Практычна ўсе злучальныя каналы замкнёныя, з-за значнай розніцы ў злучаючых рэках (морах), а таксама ў сувязі з неабходнасцю памяншэння аб’ёму земляных работ пры правядзенні каналаў праз водападзел. Вада ў шлюзавыя каналы падаецца самацёкам (самацёкавыя каналы) або перапампоўваецца помпавымі станцыямі (машынныя каналы). Суднаходныя каналы характарызуюцца значнай працягласцю (напрыклад, працягласць прыбярэжнага канала ў Злучаных Штатах Амерыкі ад Нью-Ёрка і да паўвострава Фларыда каля 1,8 тыс. км, Беламорска-Балтыйскі канал  — 227 км, Дняпроўска-Бугскі канал — 196 км, Суэцкі канал — 171 км, Панамскі канал — 81,6 км) і вялікія габарыты папярочнага перасеку (шырыня па люстэрку Суэцкага канала 120—150 м, глыбіня 12-13 м). Каналы значна палепшылі сувязь паміж акіянамі, і з моманту іх адкрыцця не было неабходнасці аб’язджаць кантыненты, каб дабрацца ад Атлантычнага акіяна да Ціхага, або з Міжземнага мора ў Індыйскі акіян. Участак Паўночна-Крымскага каналу, ірыгацыйны канал ### Ірыгацыйныя (арашальныя) каналы Асноўны артыкул: **Ірыгацыя** Ірыгацыйныя каналы нясуць ваду для арашэння з ракі, возера або свідравіны і размешчаны такім чынам, каб па ўсёй даўжыні канала падтрымліваўся зададзены ўзровень вады. Ірыгацыйныя каналы звычайна ўтвараюцца сістэмай каналаў: * галоўных; * размеркавальнах; * уласна арашальных (ірыгатары); * вадаскідаў Вада паступае ў арашальныя каналы самацёкам або падаецца помпамі. У буйных ірыгацыйных сістэмах працягласць магістральных каналаў часта дасягае некалькіх сотняў кіламетраў (Каракумскі канал, 1-я чарга, да г. Ашхабада — больш за 800 км, Паўночна-Крымскі канал — больш за 400 км, Вялікі Ферганскі канал — каля 300 км). Выдатак вады ў асноўнай частцы такіх каналаў складае да 250—500 м³/с. ### Абвадняльныя каналы Абвадняльныя каналы забяспечваюць вадой сельскагаспадарчыя патрэбы (у асноўным жывёлагадоўлю) у бязводных і засушлівых раёнах; павялічваюць сцёк мясцовых малых рэк, паляпшаюць іх санітарны стан (напрыклад, у гарадах). Паколькі паводкі на засушлівых землях звычайна ўтвараюць невялікія (аазіс) арашаныя плошчы, абвадняльныя каналы часта адначасова з’яўляюцца ірыгацыйнымі каналамі (гл. напрыклад, канал Іртыш — Караганда даўжынёй каля 460 км і прапускная здольнасць якога на асноўнай частцы 75 м³/с). ### Каналы водазабеспячэння Асноўны артыкул: **Водазабеспячэнне** Водныя каналы выкарыстоўваюцца для падачы вады ад крыніцы водазабеспячэння да месца яе выкарыстання — прамысловая зона, горад, пасёлак і інш. Прыклад вялікіх водаканалаў — канал Северскі Данец - Данбас , пабудаваны ў 1958 г. (рэканструяваны і пашыраны ў 1979 г.) для забеспячэння прамысловасці Данецкай вобласці. Гэты канал мае даўжыню каля 130 км і расход вады ў асноўнай частцы 25-43 м³/с. Умовы эксплуатацыі і патрабаванні санітарыі часам выклікаюць неабходнасць закрыцця водаканалаў (напрыклад, вадаканал даўжынёй каля 30 км забяспечвае ваду з Учынскага вадасховішча у Маскву). ### Дрэнажныя каналы Дрэнажныя каналы служаць для збору вады ў забалочаных тэрыторыях і адводу яе ў водазабор (рака, возера, мора). Яны складаюцца з адкрытых магістральных каналаў рознага парадку, пракладзеных у самых нізкіх месцах асушанай тэрыторыі, а ў дрэнажах — адкрытых або закрытых калектараў, якія ўпадаюць у магістральны канал і радзей — у водазабор. Сценкі і дно каналаў умацоўваюцца бетоннымі плітамі, дзёрнам і хмызняком, што паляпшае іх эксплуатацыйныя характарыстыкі і павялічвае даўгавечнасць. Прыклад — Арэхаўскі канал. ### Сплаўныя каналы Сплаўныя каналы выкарыстоўваюцца для сплаву шляхам швартоўкі або сплаву ад нарыхтоўчых пляцовак да ракі або лесапілкі для перавозкі драўніны ў абыход гідратэхнічных збудаванняў. ### Рыбныя каналы Рыбныя каналы пабудаваныя для: * водазабеспячэнне нерасцілішчаў; * для праходу рыбы ў абыход гідратэхнічных збудаванняў: * сувязь з ракой асобных ізаляваных вадаёмаў, у якіх разводзяць рыбу і г. д. і інш. Вядомыя каналы -------------- * Суэцкі канал * Панамскі канал * Кільскі канал * Сярэднегерманскі канал * Беламорска-Балтыйскі канал * Волга-Данскі канал * Дняпроўска-Бугскі канал * Аўгустоўскі канал * Каракумскі канал * Вялікі канал Кітая Зноскі ------ 1. ↑ Rodda, 2004 & Rodda 161. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFRodda2004Rodda161 (даведка) 2. ↑ Hadfield et al. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFHadfield1986Hadfield16 (даведка) 3. ↑ Needham, 1971 & Needham 269. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFNeedham1971Needham269 (даведка) 4. ↑ Donald Langmead (2001). *«Encyclopedia of Architectural and Engineering Feats»*. ABC—CLIO. — С. 37. — ISBN 978-1-57607-112-0. 5. ↑ Moore, Frank Gardner (1950): *«Three Canal Projects, Roman and Byzantine»*, American Journal of Archaeology, выданьне. 54, нумар 2. — С. 97—111. 6. ↑ Ronald W. Clark (1985). *«Works of Man»*, Viking Penguin, Inc, New York. — С. 87. — ISBN 0-670-80483-5. 7. ↑ Gathercole, Clare (2003). *«An archaeological assessment of Glastonbury»*. English Heritage Extensive Urban Survey. Taunton: Somerset County Council. — С. 19—20. 8. ↑ *«The International Canal Monuments List»*. International Council on Monuments and Sites. 9. ↑ David Cornforth (February 2012). *«Exeter Canal and Quayside — a short history»*. Exeter Memories. 10. 1 2 *«Reader’s Digest Library of Modern Knowledge»*. London: Readers Digest. 1978. — С. 990. 11. ↑ Hadfield, Charles (1981). *«The Canal Age»* (Second ed.). David & Charles. ISBN 978-0-7153-8079-6. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 7. — 604 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0130-3 (т. 7). * *Дмитрієв А. Ф. Хлапук М. М. Шумінський В. Д. та ін.* Гідротехнічні споруди: Підручник для вузів. — Рівне: РДТУ, 1999. — 328 с. * Calvert, Roger (1963). *Inland Waterways of Europe*. George Allen and Unwin. * Edwards-May, David (2008). *European Waterways - map and concise directory, 3rd edition*. Euromapping. * Hadfield, Charles (1986). *World Canals: Inland Navigation Past and Present*. David and Charles. ISBN 0-7153-8555-0. * Needham, J (1971). *Science and Civilisation in China*. C.U.P. Cambridge. * Rodda, J. C. (2004). *The Basis of Civilization - Water Science?*. International Association of Hydrological Sciences. * *Карпов И. М.* Каналы / И. М. Карпов, В. В. Фандеев; под ред. Е. А. Замарина. — М.: Гос. изд-во лит. по стр-ву и архитектуре, 1951. — 87 с.: ил. * *Садовский Г. Л.* Судоходные гидротехнические сооружения СССР. — М.: Транспорт, 1970. — 265 с.: ил. * Канал, искусственный водоток // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб. 1890—1907. * Морские каналы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб. 1890—1907. * Канал // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Канал (гідраграфія) * Нацыянальны музей каналаў у ЗША (англ.) * Лонданскі музей каналаў (англ.) * Каналы Амстэрдама (англ.) * Canal des Deux Mers (фр.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | BNF: 11937681n · GND: 4029459-6 · LCCN: sh85019433 · NDL: 00574013 |

**Тадахэхэсан** (кар. 다도해해상국립공원, 多島海海上國立公園, літаральна — «*Марскі Архіпелаг*») — нацыянальны парк у Паўднёвай Карэі. Адміністрацыйна адносіцца да правінцыі Паўднёвая Чала. Апісанне -------- Парк быў утвораны 23 снежня 1981 года, гэта 14-ы па ліку нацыянальны парк краіны, але па плошчы (2321,2 км²) гэта найбуйнейшы парк Паўднёвай Карэі. Толькі 334,8 км² тэрыторыі Тадахэхэсан — суша. Астравы парку пакрытыя вечназялёным лесам. На тэрыторыі Тадахэхэсана налічваецца 1541 від раслін, 11 — млекакормячых, 147 — птушак, 885 — насякомых, 13 — амфібій, 154 — марскіх рыб і 11 — прэснаводных рыб. За год у Тадахэхэсане налічваецца больш за паўмільёна турыстаў. Зноскі ------ 1. ↑ *Simon Richmond.* National Parks of Korea: The Joy Given to Us by Nature, the Future We Must Protect. — Korea National Park Service, 2008. — 109 p. Архівавана 4 сакавіка 2016. 2. ↑ Introduction (англ.). Korea National Park Service. — Дадзеныя пра парк на афіцыйным сайце Службы нацыянальных паркаў Карэі. Архівавана з першакрыніцы 16 кастрычніка 2011. Праверана 7 лістапада 2015. Спасылкі -------- * Dadohaehaesang National Park Архівавана 16 кастрычніка 2011. (англ.)

Герб вострава Святой Алены **Востраў Святой Алены** (англ.: Saint Helena) — востраў на поўдні Атлантычнага акіяна. Уваходзіць у склад брытанскай заморскай тэрыторыі Астравы Святой Алены, Ушэсця і Трыстан-да-Кунья. Агульная плошча — 121,7 км². Насельніцтва — 4255 чал. (2008 г.). Гісторыя -------- Востраў быў адкрыты партугальскім мараплаўцам Жуанам да Нова 21 мая 1502 г. і названы ў гонар Святой Алены. Некаторы час ён з’яўляўся месцам прыпынку партугальскіх караблёў, якія накіроўваліся з Еўропы ў Азію і зваротна. Для папаўнення запасаў маракі інтрадуцыравалі коз, свінняў, аслоў і фруктовыя расліны. У XVI ст. на востраве Святой Алены 30 гадоў у добраахвотнай высылцы жыў асуджаны раней у Гоа Фернан Лопіш (памёр у 1545 г.). Пасля першых 10 гадоў жыцця ў адзіноце яго даставілі ў Еўропу, дзе ён быў памілаваны партугальскім каралём, аднак пры сустрэчы з Папам Рымскім выказаў жаданне зноў вярнуцца на Святую Алену. У 1580 г. на востраве спыняўся Фрэнсіс Дрэйк. У 1633—1651 гг. востраў Святой Алены належаў Нідэрландам. У 1657 г. Олівер Кромвель выдаў дазвол на стварэнне на ім калоніі англійскай Ост-Індскай кампаніі. У 1659 г. было заснавана ўмацаванае паселішча, якое пасля рэстаўрацыі англійскай манархіі атрымала назву Джэймстаўн (у гонар караля Джэймса II). Некалькі месяцаў у 1673 г. калонія знаходзілася пад галандскай акупацыяй, але зноў была вернута англічанамі. У 1815—1821 гг. у высылцы ў Лонгвудзе правёў свае апошнія гады жыцця Напалеон I Банапарт. Пазней на востраў Святой Алены высылалі бураў. Да будаўніцтва Суэцкага канала, востраў заставаўся важнай кропкай на шляху караблёў у Індыйскі акіян. Разам з тым, тут існавала плантацыйная гаспадарка. Вырошчваліся на продаж тытунь, кава, бавоўна і іншыя таварныя культуры. Для працы на плантацыях увозіліся рабы, галоўным чынам з Афрыкі. З кан. XVIII ст. — таксама закантрактаваныя рабочыя з Кітая, Мадэйры і іншых месцаў. З 1907 г. асноўнай таварнай культурай стаў навазеландскі лён. У 1833 г. было адменена рабства, адбылася рэарганізацыя кіравання ў сувязі з перадачай маёмасці Ост-Індскай кампаніі брытанскай кароне. З гэтага часу на востраў прызначаўся цывільны губернатар. У 1836 г. востраў Святой Алены наведаў Чарлз Роберт Дарвін, які быў захоплены мясцовымі эндэмічнымі відамі. У 1981 г. зноў адбылася рэарганізацыя кіравання. Святая Алена была пераўтворана з калоніі ў заморскую тэрыторыю. 1 верасня 2009 г. пачала дзейнічаць новая Канстытуцыя, якая фармальна зраўнавала правы вострава Святой Алены з двумя іншымі часткамі ў складзе брытанскай заморскай тэрыторыі Астравы Святой Алены, Ушэсця і Трыстан-да-Кунья. Прырода і геаграфія ------------------- Карта Востраў Святой Алены мае вулканічнае паходжанне. Сфарміраваўся ў выніку вывяржэння каля 7 млн гадоў таму. Даволі ізаляваны, да бліжэйшага афрыканскага ўзбярэжжа больш за 2000 км. Цэнтральную частку займае горны масіў вышынёй да 818 м (пік Дыяны, пік Актыён). Большую частку вострава ўтвараюць базальты. У паўднёвай частцы некалькі кратараў патухлых вулканаў. Клімат трапічны пасатны, але ў розных частках вострава значна змяняецца. На паўночным падветраным баку сярэдняя тэмпература ўлетку (са студзеня па красавік) 21—28 °C, у астатнія месяцы — 17—24 °C. Колькасць ападкаў — толькі 140 мм за год. У горнай частцы сярэдняя тэмпература ў зімовыя месяцы — 5—6 °C, а сярэдняя колькасць ападкаў — 750—1000 мм у год. У XVI ст. усю тэрыторыю вострава пакрывалі лясы. У наш час яны захаваліся толькі на ўзвышшах. Прычым, большая частка сучаснай флоры складаецца з інтрадуцыраваных відаў. Тут растуць дзікі банан, эўкаліпт, партулак буйнакветны, хвоя, цытрусавыя, кіпарыс і іншыя завезеныя чалавекам расліны. Эндэмічная флора (у большасці — капуставыя дрэвы родаў *Pladaroxylon leucadendron*, *Lachanodes arborea* i *Melanodendron integrifolium*) захавалася пераважна на верхніх тэрасах гор. Былі апісаны, але ўжо зніклі рэдкія паласатае дрэва (*Acalypha rubrinervis*) і святааленская аліва (*Nesiota elliptica*). Жывёльны свет прадстаўлены птушкамі, адзічэлымі катамі, сабакамі, выпадкова ўвезенымі пацукамі і г. д. Козы, свінні і трусы, якія нанеслі ў мінулым значныя страты мясцоваму расліннаму свету зараз вынішчаны. Нацыянальным сімвалам з’яўляецца эндэмічная ржанка. Яна прадстаўлена на гербе вострава. У 1996 г. на Святой Алене быў створаны першы нацыянальны парк вакол піка Дыяны. У 2000 г. распрацавана праграма «Міленіум» па ўзнаўленню лясоў. Адміністрацыйны цэнтр — горад Джэймстаўн. Насельніцтва ------------ * 1981 г. — прыкладна 5200 чал. * 2008 г. — 4255 чал. Мясцовыя жыхары сентэленцы (*Saint Helenians*) — нашчадкі выхадцаў з Еўропы, Афрыкі і Азіі адрозніваюцца значным расавым змяшэннем. Дзякуючы гэтаму, як сцвярджаў Чарлз Роберт Дарвін, мясцовыя жанчыны — найпрыгажэйшыя ў свеце. Размаўляюць на мясцовым непісьменным дыялекце англійскай мовы. Нягледзячы на малыя памеры вострава, у яго розных частках існуюць розныя гаворкі. Паколькі ў большасці жыхароў аднолькавыя імёны і прозвішчы, распаўсюджаны звычай даваць мянушкі, якія ўжываюцца ў афіцыйных дакументах. Асноўная рэлігія — хрысціянства, прадстаўленая рознымі пратэстанцкімі плынямі. З-за эканамічных праблем назіраецца сталая эміграцыя, у асноўным на Востраў Ушэсця, у Паўднёва-Афрыканскую Рэспубліку і Вялікабрытанію. Улада і кіраванне ----------------- Згодна канстытуцыі, прынятай 1 верасня 2009 г. выканаўчая ўлада ўзначальваецца губернатарам, які таксама прадстаўляе брытанскую манархію. З 2011 г. яго пасаду займае Марк Эндру Кейпс. Заканадаўчая ўлада прадстаўлена аднапалатным Заканадаўчым Саветам. 12 яго членаў выбіраюцца жыхарамі вострава тэрмінам на 4 гады, 1 месца займае сам губернатар, 2 месца — выканаўчыя афіцэры (прызначаюцца губернатарам). Выканаўчая ўлада прадстаўлена Выканаўчым Саветам на чале губернатара. У яго склад уваходзяць 2 выканаўчыя афіцэры і 6 выбраных членаў з Заканадаўчага Савета. Судовая ўлада падпарадкоўваецца генеральнаму пракурору. Палітычных партый і арганізацый няма. Востраў адміністрацыйна падзелены на 8 раёнаў (*districts*). Галоўны адміністрацыйны цэнтр — Джэймстаўн. Эканоміка --------- Астравіцяне займаюцца таварнай сельскай гаспадаркай — вырошчваннем лёну і кавы для знешняга продажу, а таксама садавіны і гародніны для мясцовага ўжытку. Прамысловасць прадстаўлена дробнымі і саматужнымі прадпрыемствамі, якія абслугоўваюць мясцовае насельніцтва. У 2004 г. на 218 прыватных прадпрыемствах і ў крамах працавала 886 чалавек (45 працэнтаў ад усёй працоўнай сілы). Занятасць у дзяржаўным сектары характарызуецца высокай цякучасцю кадраў з-за сталай эміграцыі. З 1976 г. на востраве карыстаюцца асабістай валютай — фунтам Святой Алены. Адзіны банк — Банк Святой Алены. Значную частку дзяржаўнага бюджэту складаюць датацыі з Вялікабрытаніі. Турызм ------ З-за аддаленасці вострава ён рэдка наведваецца турыстамі. У асноўным, гэта пасажыры круізных суднаў. Аднак тут шмат цікавых месцаў: старыя англійскія кварталы і лесвіца Якаба (злучае горад з месцам старога форта на гары) у Джэймстаўне, музей Напалеона ў Лонгвудзе. На востраве арганізуюцца пешыя і конныя шпацыры. Грамадзяне Беларусі, якія накіроўваюцца на востраў Святой Алены з турыстычнымі мэтамі, маюць права безвізавага знаходжання да 90 дзён. Галерэя ------- * Выгляд вострава звонкуВыгляд вострава звонку * Дом у Лонгвудзе — апошні прытулак НапалеонаДом у Лонгвудзе — апошні прытулак Напалеона * Англіканская царква ў ДжэймстаўнеАнгліканская царква ў Джэймстаўне * Лесвіца ЯкабаЛесвіца Якаба * Ржанка Святой АленыРжанка Святой Алены * Trochetiopsis erythroxylonTrochetiopsis erythroxylon Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Африка: энциклопедический справочник. Т. 2. Л—Я / Гл. ред. А. Громыко. Ред. колл. В. М. Власов, Н. И. Гаврилов и др. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — С. 344. — 671 с. с илл. 2. ↑ saint-helena.visahq.com Літаратура ---------- * Святой Алены востраў // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 279—280. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). * Африка: энциклопедический справочник. Т. 2. Л—Я / Гл. ред. А. Громыко. Ред. колл. В. М. Власов, Н. И. Гаврилов и др. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — С. 344. — 671 с. с илл. (руск.) Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Востраў Святой Алены * The Official Government Website of Saint Helena * The Saint Helena Virtual Library and Archive Архівавана 9 красавіка 2011. * Saint Helena Island Information website * Charles Darwin, The Voyage of the Beagle, Chapter 21 — Mauritius to England | ⛭ Геастратэгічныя пункты сусветнага акіяна | | --- | | Марскіяпралівы | | | | | --- | --- | | Еўропа | * Гібралтарскі * Дацкія пралівы * Ірбенскі * Карскія Вароты * Керчанскі * Ла-Манш: Па-дэ-Кале * Месінскі * Норт-Мінч * Отранта * Святога Георга * Паўночны * Чарнаморскія пралівы: Басфор * Дарданэлы * Фарэра-Ісландская мяжа | | Амерыка | * Берынгаў * Дрэйка * Залатыя Вароты * Магеланаў * Фларыдскі * Юкатанскі | | Азія | * Баб-эль-Мандэбскі * Карэйскі * Лаперуза * Лусонскі * Малакскі * Армузскі * Сінгапурскі * Тайванскі | | Астатнія | * Мазамбікскі * Торэсаў | | | | Каналы | * Балтыйскі * Гёта-канал * Кільскі * Карынфскі * Нордзэ-канал * Панамскі * Суэцкі * *Праекты: Нікарагуанскі* * Тайскі | | Мысы | * Горн * Дзяжнёва * Добрай Надзеі * Зялёны * Іголкавы * Каньякумары * Спартэль | | Астравы іархіпелагі | | | | | --- | --- | | Еўропа | * Азорскія * Аландскія * Балеарскія * Борнхальм * Гельгаланд * Готланд * Ісландыя * Кіпр * Корсіка * Крыт * Мадэйра * Мальта * Маанзунд * Мэн * Нармандскія * Родас * Сардзінія * Сазані * Сіцылія * Фарэрскія * Шпіцберген | | Амерыка | * Антыльскія * Ванкувер * Гаіці * Куба * Ньюфаўндленд * Пуэрта-Рыка * Трынідад * Фалклендскія * Ямайка | | Азія | * Лабуан * Рукю * Сахалін * Сінгапур * Сакотра * Суматра * Тайвань * Тымор * Філіпіны * Хайнань * Шры-Ланка * Курыльскія * Ява | | Афрыка | * Біёка * Дыега-Гарсія * Узнясення * Маўрыкій * Маёта * Рэюньён * Сан-Тамэ * Святой Алены | | Акіянія | * Гаваі * Гуам * Новая Гвінея * Самоа * Саламонавы * Таіці * Фіджы | | | * Геапалітыка * Ваенная блакада * Каланіялізм * Марское права * Адкрытае мора * Суднаходства | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Бракгаўза і Эфрона · Ларуса · Britannica (онлайн) · Universalis · Гранат | | Нарматыўны кантроль | BNE: XX460258 · GND: 4051605-2 · LCCN: n84174773 · NKC: ge214392 · VIAF: 265302791 |

**Вуліца Братоў Лізюковых** — вуліца ў паўднёва-заходняй частцы Гомеля. Вуліца звязвае вуліцу Карбышава і праспект Кастрычніка. Праходзіць па тэрыторыі Савецкага раёна горада. Гісторыя -------- Вуліца названа ў 1968 годзе у гонар братоў Лізюковых: Аляксандра Ільіча, Пятра Ільіча і Яўгена Ільіча. Усе браты загінулі ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Першым з названых братоў прысвоена званне Герояў Савецкага Саюза, Аляксандру Ільічу ў 1941 годзе, Пятру Ільічу ў 1945 годзе. У 2010-я гады, у сувязі з будаўніцтвам мікрараёна № 59 («Шведская Горка»), частка дарог вуліцы была пашырана. Вуліца Братоў Лізюкоых9-ці павярховыя дамы на вул. Братоў Лізюковых (на пярэднім плане 2 дамы праспекта Кастрычніка) Аблічча вуліцы -------------- 5-павярховыя «хрушчоўкі» на вуліцы Братоў Лізюковых. Вуліца забудаваная пяці- і дзевяціпавярховымі жылымі дамамі. На ёй таксама размешчаны: * Гомельская абласная бальніца * Абласная паліклініка * ААТ «Малочныя прадукты» * Сярэдняя агульнаадукацыйная школа № 36 (на будынку якой устаноўлена мемарыяльная дошка братам Лізюковым; на доме № 7 — памятная дошка аб назве вуліцы. У сярэдняй школе № 36 таксама створаны прысвечаны ім музей.) Гл. таксама ----------- * Спіс вуліц Гомеля Літаратура ---------- * Гомель. Энциклопедический справочник. — Мн.: БелСэ, 1991. — 527 с. * Гомель. Атлас. — Мн.: Белкартография, 2005. — 41 с.

**Вічыта** (англ.: Wichita; саманазва: *Kitikiti'sh*, літаральна «з татуяванымі вачыма») — індзейскі народ у ЗША. Агульная колькасць (2020 г.) — 2 300 чал. Гісторыя -------- Вічыта з’яўляюцца нашчадкамі носьбітаў кадаанскай культуры. Лічыцца, што першы кантакт з еўрапейцамі адбыўся ў 1541 г. калі Франсіска Васкес дэ Каранада наведаў іх землі на тэрыторыі Канзаса. У 1601 г. іспанцы сутыкнуліся з імі на тэрыторыі Аклахомы. У 1719 г. французы паведамлялі, што вічыта насялялі землі ў Аклахоме ўздоўж ракі Арканзас. Хаця іх палічылі канібаламі, з імі былі ўсталяваны гандлёвыя зносіны. Пад націскам лепей узброеных осэйдж вічыта былі вымушаны мігрыраваць на паўночны ўсход Тэхаса. Па адной версіі, сучасная назва **вічыта** значыць на іх мове «людзі з поўначы». Па іншай, яна трапіла з моў маскогі і значыць тых, хто насяляў берагі Рэд-Рывер. Менавіта там аселі вічыта пасля міграцыі на поўдзень. Дзякуючы саюзу з каманчамі яны паспяхова стрымлівалі такіх моцных ворагаў, як апачы, паўні і сіў. У 1758 г. адбілі напад іспанцаў. Пасля заканчэння Сямігадовай вайны працягвалі лічыць сябе саюзнікамі французаў і каманчаў, удзельнічалі ў рэйдах на іспанскія паселішчы на поўдні. У XVIII — XIX стст. да вічыта далучыліся блізкія па мове і культуры плямёны іскані, уака, таавая, таваконі і кічаі. Такім чынам, была створана моцная канфедэрацыя. Аднак яе развіццю перашкаджалі несупынныя войны з іншымі індзейцамі Вялікіх раўнін і яшчэ болей — эпідэмічныя захворванні, выпадкова занесеныя еўрапейцамі. Так, эпідэмія воспы ў 1777—1778 гг. знішчыла каля трэці насельніцтва. У 1790 г. агульная колькасць канфедэратаў ацэньвалася ў 3 200 чалавек, а ў 1868 г. — толькі ў 572 чалавекі. Тэхасцы і амерыканцы разглядалі вічыта перш за ўсё як саюзнікаў каманчаў. У 1835 г. ЗША заключылі мірнае пагадненне з абодвума народамі, але яно было парушана з боку каманчаў. Таму ў 1838 г. вічыта заключылі першы прамы дагавор з амерыканцамі. Тым не меней, у 1858 г. падчас вайны з каманчамі амерыканскія салдаты здзейснілі атаку на паселішча вічыта. У 1859 г. рэшткі канфедэрацыі далі згоду на перасяленне ў рэзервацыю на землях у Аклахоме, арэндаваных урадам ЗША ў чыкаса і чакта. Падчас Грамадзянскай вайны частка вічыта мігрыравала ў Канзас, але пад ціскам амерыканскіх каланістаў вярнулася зноў у Аклахому. У 1961 г. было створана аўтаномнае аб’яднанне вічыта і далучаных плямён. З 2003 г. яно прызнана з боку федэральных уладаў ЗША як нацыя. Аб’яднанне валодае казіно і шэрагам устаноў для абслугоўвання турыстаў. Галоўным цэнтрам вічыта з’яўляецца горад Анадарка ў Аклахоме. Культура -------- Традыцыйная хаціна, 1870-я гг. Асноўнымі заняткамі вічыта і далучаных да іх плямён здаўна былі ручное земляробства, збіральніцтва і паляванне. Яны вырошчвалі кукурузу, сланечнік, фасолю і гарбузовыя. Збіралі арэхі, дзікія вінаград і слівы. Пад час археалагічных раскопак на месцы старажытных паселішчаў былі выяўлены косткі бізонаў, аленяў, ласёў, антылоп і сабак і іншых жывёл, якіх забівалі на мяса. Хаця вічыта ўзводзілі паселішчы ўздоўж рэк, яны не ўжывалі рыбу. Вічыта вялі аселы лад жыцця. Сяліліся ў вялікіх вёсках. Жытлом з’яўляліся канічныя каркасныя хаціны, пакрытыя травой і дзёрнам. Упершыню яны былі апісаны іспанцамі ў XVI ст. Каля хацін будавалі навесы для сушкі кукурузы, мяса і гарбузоў. У пазнейшы перыяд падчас доўгіх вандровак паляўнічыя выкарыстоўвалі тыпі ў якасці часовага пераноснага жытла. Вопратку шылі са звярыных скур. Мужчыны апраналі вузкія штаны і тунікападобныя кашулі. Улетку аддавалі перавагу насцегнавым повязям. Жанчыны хадзілі ў спадніцах, упрыгожаных зубамі ласёў. Зубы лася з’яўляліся важным атрыбутам гандлёвых зносін, часам выкарыстоўваліся як разліковая адзінка. Прадстаўнікі абодвух полаў насілі макасіны. Характэрнай рысай былі татуіроўкі ў выглядзе доўгіх ліній і кропак на твары і іншых частках цела. Сацыяльныя адносіны мелі вельмі складаны характар. Адлік сваяцтва і перадача спадчыны вяліся па лініі маці. Таму пасля вяселля маладая сям'я пераязджала ў хаціну сваякоў жонкі. Мужчыны працягвалі падтрымліваць шчыльныя зносіны з сёстрамі, часцяком мянялі жонку і пераязджалі ў іншы дом. Фактычна яны кантралявалі палітычнае жыццё. Найбольш паспяховыя воіны і паляўнічыя станавіліся правадырамі. Жанчыны адказвалі за гаспадарку і выхаванне дзяцей. Пакаранні апошніх з боку блізкіх сваякоў не віталіся, таму маці маглі звяртацца за дапамогай у выхаванні да суседзяў. З 10 гадоў хлопчыкі паступалі пад апеку мужчын, а дзяўчынкі прызвычайваліся да жаночай працы. Вічыта мелі багатае цырыманіяльнае жыццё. Вылучаліся патаемныя цырыманіяльныя таварыствы мужчын і жанчын, якія падтрымлівалі свае ўласныя танцавальныя, ваенныя, родавыя і іншыя рытуалы. Танец аленя лічыўся ачышчальным, таму арганізоўваўся тройчы за год. Улетку на працягу 2 тыдняў пасціліся, абменьваліся падарункамі з іншымі плямёнамі, вялі перамовы і заключалі мір. Аднак вайна заставалася важным сацыяльным фактарам, які дазваляў маладым людзям набываць грамадскую значнасць. Воін, што дэманстраваў выдатныя асабістыя здольнасці, мог сабраць часовы атрад для здзяйснення ваенных рэйдаў. Вяртанне воінаў суправаджалася святамі, падчас якіх раздавалі падарункі супляменнікам. Ваенныя правадыры падтрымлівалі сваю ўладу толькі падчас рэйдаў, але захоўвалі высокі сацыяльны статус і ў мірны перыяд. У народным фальклоры вызначаюцца цыклы казак і легенд пра трыкстэра Каёта і міфічных воінаў-блізнят. Мова ---- Мова вічыта адносіцца да кадаанскай сям’і, падзяляецца на шэраг дыялектаў. У нашы дні знаходзіцца пад пагрозай знікнення. Рэлігія ------- Традыцыйная рэлігія была заснавана на політэістычных і анімістычных вераваннях. Стваральнікам сусвету лічыўся бог Кінекасус, які не меў канкрэтнага аблічча. Першы мужчына К’ярксідыя навучыў людзей паляваць і пасля смерці ператварыўся ў ранішнюю зорку. Мужчыны шанавалі яго таксама як бога вайны. Першая жанчына Кашацыятыдысэ вынайшла земляробства і ператварылася ў месяц. Зямлю шанавалі як маці ўсіх людзей. Памерлых хавалі разам з асабістымі рэчамі. Сваякі памерлага захоўвалі абавязковую жалобу, стрыглі валасы і раздавалі частку маёмасці суседзям. Большасць сучасных вернікаў спавядаюць хрысціянства, хаця некаторыя ачышчальныя рытуалы накшталт танца аленя арганізоўваюцца і ў нашы дні. Зноскі ------ 1. ↑ Wichita in United States 2. ↑ ORIGIN OF THE NAME WZCHZTA Архівавана 1 лютага 2020. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Вічыта на Вікісховішчы | * Wichita and Affiliated Tribes * Wichita (tribe) — New World Encyclopedia * The Wichita Indians — Texas Indians * Wichita — The Encyclopedia of Oklahoma History and Culture * Native Americans: Wichita Indian History and Culture

Залатое Евангелле Харлі. Інцыпіт  (руск.) (бел. Евангелля ад Евангелля ад Люкі, 800—825 **Бібліятэка Харлі**, **Калекцыя Харлі** (лац.: Bibliotheca Harleiana) — адна з галоўных «закрытых» калекцый Брытанскай бібліятэкі ў Лондане (раней бібліятэка Брытанскага музея). У калекцыі 7660 рукапісаў, у тым ліку 2200 ілюмінаваных рукапісаў, больш за 14 000 арыгінальных прававых дакументаў; і больш за 500 рулонаў. Яе сфарміравалі Роберт Харлі (1661—1724) і яго сын Эдвард  (англ.) (бел.. У 1753 годзе брытанскі ўрад купіў калекцыю за 10 000 фунтаў стэрлінгаў. Разам з калекцыямі сэра Роберта Котана (Котанаўская бібліятэка ) і Ганса Слоан (бібліятэка Слоана) яна лягла ў аснову калекцыі рукапісаў Брытанскага музея, якая пераехала ў новую Брытанскую бібліятэку ў 1973 годзе. Калекцыя змяшчае ілюмінаваныя рукапісы, якія ахопліваюць перыяд ад ранняга сярэдневякоўя да эпохі Адраджэння. Ёсць важныя раннія брытанскія рукапісы, многія з Заходняй Еўропы і некалькі візантыйскіх рукапісаў на грэчаскай і іншых мовах. Рукапісы -------- Beatus vir  (англ.) (бел. f.4 of the Псалтыра Рэмсі Харлі 1810  (англ.) (бел. — гэта грэчаскі мінускульны манускрыпт Новага Запавету Евангелле (Харлі 7026); апошняя старонка паказвае данатара Лорда Ловела, які перадае кнігу ў Салсберыйскі сабор Сярод найбольш значных рукапісаў: * Лакнунга  (англ.) (бел. (Харлі 585) * Псалтыр Харлі (Харлі 603) * Вершы Кілдэра  (англ.) (бел. (Харлі 913) * *Sumer is icumen in  (руск.) (бел.*, у Харлі 978 * Інвентар Генрыха VIII  (англ.) (бел. (Харлі 1419) * Евангелле Мальбрайт  (англ.) (бел. (Харлі 1602) * Харлі 1775  (англ.) (бел. ілюмінаваная кніга Евангелля, выдадзеная ў Італіі ў апошняй чвэрці VI стагоддзя * Мінускул 113  (англ.) (бел. (Харлі 1810) — і многія іншыя * Паэзія Харлі  (англ.) (бел. (Харлі 2253) * Залатое Евангелле (Харлі 2788) * Псалтыр Рэмсі (Харлі 2904) * Наннамінстэрская кніга (Харлі 2965) * Мінускул 3686  (англ.) (бел. * Генеалогіі Харлі  (англ.) (бел. (Харлі 3859) * Мінускул 104  (англ.) (бел. (Харлі 5537) * Мінускул 505  (англ.) (бел. (Харлі 5538) * Унцыял 0121a  (англ.) (бел. (Харлі 5613) * Геаграфія Пталямея  (англ.) (бел. (Харлі 7182 і 7195) * Харлі МС 7334  (англ.) (бел. * Малітоўнік Харлі (Харлі 7653) Зноскі ------ 1. ↑ Laura Nuvoloni. *The Harleian Medical Manuscripts* (PDF). published by The British Library. Праверана 2015-07-26. `{{cite book}}`: Курсіў або паўтлусты шрыфт недапушчальны ў: `|publisher=` (даведка) 2. ↑ British Library. «History of the Harley Library». Літаратура ---------- * *British Library Journal* vol. 15 (1989) is devoted to Robert Harley and his collections. * C. E. and C. R. Wright, eds. *The Diary of Humfrey Wanley 1715—1726,* 2 vols (London, 1966). Спасылкі -------- * The foundation collections at the Catalogue of Illuminated manuscripts * List of medicine and alchemist manuscripts PDF, 192 KB * Trilingual Psalter * Harley Bestiary (Harley 4751) * The Book of Nunnaminster (Harley 2965) | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | BAV: ADV12407272 · GND: 5287351-1 · VIAF: 131057296 |

**Фероль** (ісп.: Ferrol) — горад і муніцыпалітэт у Іспаніі, уваходзіць у правінцыю Ла-Карунья ў складзе аўтаномнай супольнасці Галісія. Муніцыпалітэт знаходзіцца ў складзе раёна (камаркі) Фероль. Займае плошчу 81,9 км². Насельніцтва 73638 чалавек (на 2010). Адлегласць да адміністрацыйнага цэнтра правінцыі — 52 км. Знаходзіцца на беразе Атлантычнага акіяна. Асноўны цэнтр суднабудавання Іспаніі, ваенна-марская база. Самы вядомы выхадзец Фероля — кіраўнік Іспаніі ў 1936—1975 гг. Франсіска Франка Баамондэ. У яго гонар з 1938 да 1982 г. горад зваўся *El Ferrol del Caudillo* (Эль Фероль Каўдзільё, г.зн. правадыра). У горадзе да 2005 г. стаяла конная статуя Франка. Спасылкі -------- * Афіцыйная старонка * Ayuntamiento del Ferrol * Traveller’s **Guide of Europe**: Ferrol c.**1919**

Сэр **Харальд Уолтар Крота** (англ.: Harold Walter Kroto; 7 кастрычніка 1939, Уісбек, Англія — 30 красавіка 2016, Люіс, Англія) — брытанскі хімік, лаўрэат Нобелеўскай прэміі па хіміі за 1996 год, сумесна з Робертам Кёрлам і Рычардам Смелі— «за адкрыццё фулерэнаў». Лаўрэат медаля Коплі (2004). Пасвечаны ў рыцары-бакалаўры ў 1996 годзе. Член Лонданскага каралеўскага таварыства (1990), замежны член Нацыянальнай акадэміі навук ЗША (2006), ганаровы член Эдынбургскага Каралеўскага таварыства (1998). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і Эдзіт і Хайнца Кроташынер. (Сям’я скароціць сваё прозвішча да Крота ў 1955 годзе.) Яго імя мае сілезскія карані. Бацькава сям’я паходзіць з Баянова (Польшча), а матчына — з Берліна. Яго бацькі нарадзіліся ў Берліне, але ўцяклі ў Вялікабрытанію ў 1930-х гадах, бо яго бацька быў яўрэем. Крота вырас у Болтане і наведваў Болтанаўскую школу, дзе ў той час таксама вучыўся Іэн Мак-Келен. У дзяцінстве яго захаплялі наборы *Meccano*, і Крота адзначаў, што яны, у тым ліку, дапамаглі яму развіць неабходныя для навуковых даследаванняў навыкі. Потым у яго ўзнікла цікавасць да хіміі, фізікі і матэматыкі. Яго настаўнік хіміі лічыў, што ва Універсітэце Шэфілда лепшая кафедра хіміі ў Вялікабрытаніі, і Крота паступіў туды. Хаця Крота быў выхаваны ў традыцыях яўрэйскай веры, ён пісаў, што рэлігія ніколі не мела для яго сэнсу, і з гадамі стаў перакананым атэістам. Ён падтрымліваў брытанскую гуманістычную асацыяцыю. У 2003 годзе стаў адным з 22 нобелеўскіх лаўрэатаў, якія падпісалі Трэці гуманістычны маніфест. Памёр ад бакавога аміятрафічнага склерозу (хвароба Лу Герыга). Кар’ера ------- ### Раннія працы У Шэфілдскім універсітэце атрымаў ступені бакалаўра хіміі з адзнакай (1961) і доктара філасофіі па малекулярнай спектраскапіі (1964). Яго даследаванне для апошняй уключала ў сябе высокараспазнавальны электронны спектр свабодных радыкалаў, якія вырабляюцца імпульсным фатолізам (разбурэнне хімічных сувязяў святлом). Сярод іншага, як то стварэнне першых фосфаалкенаў (злучэнняў з падвоенай сувяззю вуглярод-фосфар), яго Доктарская праца ўключала ў сябе некаторыя неапублікаваныя даследаванні па дыяксідзе трывуглерода, і гэта прывяло да агульнай цікавасці да малекул, якія змяшчаюць ланцугі вугляродных атамаў з мноствам кратных сувязяў. Ён пачаў сваю працу, ахоплены цікавасцю ў арганічнай хіміі, але, сутыкнуўшыся са спектраскапіяй, усё ж рашыў заняцца пытаннямі квантавай хіміі. Пазней ён пачаў цікавіцца астрахіміяй. Пасля постдактарантуры ў Нацыянальным навукова-даследчым савеце Канады (1964—66) і Bell Labs у ЗША (1966—67) ён з 1967 года стаў выкладаць і займацца навуковай дзейнасцю ва ўніверсітэце Сусекса, прафесар з 1975 года, у 1991—2007 гадах даследчы прафесар Каралеўскага навуковага таварыства. ### Наступная праца У 1980-х гадах ён запусціў даследчую праграму ў Сусексе, якая разглядае вугляродныя ланцугі ў міжзоным асяроддзі. Раннія даследаванні дазволілі выявіць малекулу цыанаацэтылену H-C≡C-C≡N. Група Крота выявіла спектральным метадам доказ існавання падобных даўжэйшых малекул, такіх як цыанабутадыін H-C≡C-C≡C-C≡N і цыанагексатрыін H-C≡C-C≡C-C≡C-C≡N, і знайшла іх у 1975 — 1979 гадах. Спробы растлумачыць гэта прывялі да адкрыцця малекулы C60. Ён даведаўся, што ў той жа час над падобнай тэмай працуюць Роберт Кёрл і Рычард Смелі, ужываючы метад лазернай спектраскапіі, ва Універсітэце Райса ў Тэхасе. Ён прапанаваў ідэю выкарыстоўваць абсталяванне Універсітэта Райса, каб стварыць умовы, максімальна набліжаныя да ўмоў атмасферы вугляроднай зоркі, і паглядзець, як будуць сябе весці ў ёй арганічныя злучэнні. Эксперымент, праведзены ў верасні 1985, не толькі даказаў, што вугляродныя зоркі могуць вырабляць вугляродныя ланцугі, але і выявіў існаванне малекул віду C60. Трое навукоўцаў праводзілі эксперымент з аспірантамі Джымам Хітам (цяпер прафесар Каліфарнійскага тэхналагічнага інстытута), Шонам О’Браенам (працуе ў Texas Instruments) і Юанем Ліу (цяпер працуе ў Нацыянальнай лабараторыі Оўк-Рыдж). Нобелеўская прэмія па хіміі 1996 года была падзелена паміж Кёрлам, Крота і Смелі. У 1995 ён быў адным з заснавальнікаў брытанскай дабрачыннай адукацыйнай арганізацыі «Vega Science Trust» з мэтай стварэння фільмаў, якія папулярызуюць навуку і даюць магчымасць самому павысіць свой адукацыйны ўзровень, уключаюць у сябе лекцыі, інтэрв’ю з Нобелеўскімі лаўрэатамі, абмеркаванні актуальных пытанняў навукі, прафесійныя і навучальныя рэсурсы для тэлебачання і інтэрнэт-вяшчання. Было знята больш за 280 праграм, з якіх каля 50 транслявала BBC. Увесь паток праграм бясплатна можна паглядзець на сайце арганізацыі, які грае ролю тэлевізійнага навукова-адукацыйнага канала. Вэб-сайт, які прагледзелі карыстальнікі больш чым 165 краін, створаны самім Гары Крота і адлюстроўвае адну з яго галоўных цікавасцяў — графічны дызайн. З 2002 па 2004 год прэзідэнт Каралеўскага хімічнага таварыства, яго ганаровы фела (2000). З 2004 года займаў пасаду прафесара Francis Eppes на хімічным факультэце ва Універсітэце штата Фларыда, праводзіў даследаванні ў галіне нананавукі і нанатэхналогіі. Ён выступаў у Обернскім універсітэце 29 красавіка 2010 года і ў аналітычным цэнтры ўніверсітэта Райса разам з Робертам Кёрлам 13 кастрычніка 2010 года. У кастрычніку 2010 года Крота ўдзельнічаў у амерыканскім навукова-інжынерным фестывалі, на якім школьнікі і студэнты мелі магчымасць узяць удзел у неафіцыйнай гутарцы з навукоўцам-лаўрэатам Нобелеўскай прэміі. Ён таксама ўдзельнічаў у тэхнічным фестывалі Індыйскага інстытута тэхналогіі ў 2010 годзе. Ён выступаў ва ўніверсітэце Махатмы Гандзі (Котаям, Керала, Індыя) у студзені 2011 года, дзе быў лектарам, спецыяльна запрошаным з боку ўрада Кералы. Сэр Харальд Крота на CSICON 2011 Крота выступіў на CSIcon 2011 года. Гэта была канвенцыя, прысвечаная навуковаму даследаванню і крытычнаму мысленню, арганізаваная Камітэтам па скептычных даследаваннях у супрацоўніцтве з часопісам Sceptical Inquirer і Цэнтрам даследаванняў. Крота праводзіў семінары для дзяцей і, у прыватнасці, у лютым 2013 правёў такі семінар на тэму «Фулерэны» для 250 дзяцей 7—11 гадоў ва Універсітэце штата Пенсільванія. Асабістае жыццё --------------- У 1963 годзе ажаніўся з Маргарытай Генрыеце Хантэр, таксама студэнткай універсітэта. Крота лічыў сябе перакананым атэістам. 15 верасня 2010 Крота, разам з 54 іншымі грамадскімі дзеячамі, падпісаў адкрыты ліст, апублікаваны ў The Guardian, у якім выяўляецца апазіцыйнае стаўленне да візіту Папы Рымскага Бенедыкта XVI ў Злучанае Каралеўства. Званні і ўзнагароды ------------------- У лік узнагарод уваходзяць: * Міжнародная прэмія за новыя матэрыялы (1992) * Прэмія «Х’юлет-Пакард» (1994) * Нобелеўская прэмія па хіміі (1996) * Кельвінаўская лекцыя (1998) * Прэмія Майкла Фарадея (2001) * Медаль Коплі (2004) * Шродынгераўская лекцыя (Імперскі каледж Лондана) (2006) Крота з’яўляецца членам Кансультатыўнага савета па Кампаніі аб навуцы і тэхніцы, а таксама членам Савета кіраўнікоў навукова-даследчага інстытута Скрыпса. Ён атрымаў званне ганаровага доктара Тэль-Авіўскага ўніверсітэта ў 2011 годзе. Паўночны кампус Універсітэта Шэфілда складаецца з двух будынкаў, названых у гонар сэра Гары Крота: інавацыйны цэнтр Крота і навукова-даследчы інстытут Крота. Цытаты ------ > > Хімікі, па-мойму, хварэюць на адменную форму «шызафрэніі». Сапраўды, іх мысленне — гэта мудрагелістая сумесь самых абстрактных і самых наглядных уяўленняў. Яны ведаюць пра тонкія квантава-механічныя заканамернасці, што вызначаюць уласцівасці малекул, якія, у сваю чаргу, адказныя за ўсю шматстайнасць навакольнага свету… Ніхто не зрабіў так шмат для паляпшэння ўмоў жыцця людзей, як хімікі. Але іх заслугі ў належнай меры не ацэнены.— *В. В. Ерёмин.* Математика в химии. — Москва: Издательство Московского центра непрерывного математического образования, 2012. — С. 6. — 64 с. — (37). — 2 000 экз. — ISBN 978-5-94057-737-9. > > Зноскі ------ 1. 1 2 Harold W. Kroto // Brockhaus Enzyklopädie / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q464633'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2586178'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227'></a> 2. ↑ Harold Kroto // www.accademiadellescienze.it Праверана 1 снежня 2020.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q107212659'></a> 3. 1 2 www.accademiadellescienze.it Праверана 1 снежня 2020.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q107212659'></a> 4. ↑ 5. 1 2 Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 6. ↑ 7. ↑ 8. ↑ Supplement 54255. Page 2(англ.), *The London Gazette* (29 снежня 1995). Праверана 6 красавіка 2018. 9. ↑ Harold Walter Kroto Biography **(нявызн.)**. 10. 1 2 3 Harold Kroto. Autobiography **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 9 чэрвеня 2012. Праверана 7 мая 2012. 11. ↑ Distinguished Supporters **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 9 чэрвеня 2012. Праверана 7 мая 2012. 12. ↑ Notable Signers **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 5 кастрычніка 2012. Праверана October 2, 2012. 13. ↑ Nicholas St. Fleur, «Harold Kroto, Nobel Prize-Winning Chemist, Is Dead at 76», 04.05.2016 «The New York Times» 14. ↑ FSU Profile **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 30 сакавіка 2014. Праверана 15 верасня 2013. 15. ↑ James A. Baker III Institute for Public Policy Rice University | Events | Civic Scientist Lecture — Robert F. Curl Jr. Ph.D. and Sir Harry W. Kroto, Ph.D Архівавана 14 кастрычніка 2010.. Bakerinstitute.org (2010-10-13). Retrieved on 2011-12-25. 16. ↑ Lunch with a Laureate. usasciencefestival.org 17. ↑ Erudite. Mgu.ac.in. Retrieved on 2011-12-25. 18. ↑ SCIcon 2011 Speakers **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 14 красавіка 2012. Праверана 12 April 2012. 19. ↑ SCIcon Official Site **(нявызн.)**. Праверана 12 April 2012. 20. ↑ Letters: Harsh judgments on the pope and religion **(нявызн.)**. Праверана 16 September 2010. 21. ↑ Advisory Council of the Campaign for Science and Engineering **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 28 жніўня 2010. Праверана 11 лютага 2011. Спасылкі -------- * Сайт Харальда Крота * Інфармацыя на Нобелеўскім сайце (англ.) * Vega Science Trust (англ.) * Кампус Цэнтра даследаванняў імя Крота (англ.) * Старонка Дзяржаўнага ўніверсітэта Фларыды (англ.) * Старонка Шэфілдскага ўніверсітэта (англ.) * | ⛭Лаўрэаты Нобелеўскай прэміі па хіміі ў 1976—2000 гадах | | --- | | * Ліпскамб (1976) * Прыгожын (1977) * Мічэл (1978) * Браўн / Вітыг (1979) * Берг / Гілберт / Сенгер (1980) * Фукуі / Хофман (1981) * Клуг (1982) * Таўбэ (1983) * Мерыфілд (1984) * Хаўптман / Карле (1985) * Хершбах / Лі / Полані (1986) * Крэм / Лен / Педэрсен (1987) * Дайзенхофер / Хубер / Міхель (1988) * Олтмен / Чэк (1989) * Коры (1990) * Эрнст (1991) * Маркус (1992) * Муліс / Сміт (1993) * Ола (1994) * Крутцэн / Маліна / Роўланд (1995) * Кёрл / Крота / Смолі (1996) * Боер / Уокер / Скоу (1997) * Кон / Попл (1998) * Зевейл (1999) * Хігер / Мак-Дыярмід / Сіракава (2000) | | * Поўны пералік * (1901—1925) * (1926—1950) * (1951—1975) * **(1976—2000)** * (2001—2025) | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Scopus | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Кругасвет · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Universalis · Оксфардскі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90678044 · BNF: 12361762x · CiNii: DA0698090X · GND: 1211917460 · ISNI: 0000 0001 1451 8749 · LCCN: n92009796 · NDL: 00839858 · NKC: ntk20211103094 · NLP: a0000003401338 · NSK: 000427995 · NTA: 129318779 · NUKAT: n96017254 · LIBRIS: 394819 · SUDOC: 032622821 · VIAF: 92002898 | |

**Тэхаскі аграрна-механічны ўніверсітэт у Тэксаркане** (англ.: Texas Agricultural and Mechanical University–Texarkana), у большасці выпадкаў ужываецца абрэвіятурная назва **Тэхаскі АіМ ўніверсітэт—Тэксаркана** (англ.: Texas A&M University–Texarkana) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая месціцца ў горадзе Тэксаркана ў штаце Тэхас. Агульная характарыстыка ----------------------- Гэта частка сістэмы Тэхаскага аграрна-механічнага ўніверсітэта. Упершыню вучэльня адкрылася з 323 студэнтамі ў 1971 годзе як філіял Усходне-Тэхаскага дзяржаўнага ўніверсітэта ў Комерсе. Вучэльня атрымала асобную акрэдытацыю ў 1980 годзе, калі ўніверсітэт у Комерсе далучыўся да сістэмы Тэхаскага аграрна-механічнага ўніверсітэта. Да 2010 года ўніверсітэт дзяліў адзін кампус з Тэксарканскім каледжам. Будаўніцтва новага кампуса пачалося ў 2006 годзе. Структура --------- * Каледж мастацтваў, навук і адукацыі * Каледж бізнесу, інжынерыі і тэхналогій Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Тэхас Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

**Свята-Іаана-Кармянскі жаночы манастыр**, праваслаўны манастыр у Беларусі, у Гомельскай епархіі Рускай праваслаўнай царквы. Створаны ў 2000 годзе шляхам ператварэння Свята-Пакроўскага прыхода ў вёсцы Карма (Добрушскі раён). Названы ў гонар Іаана Кармянскага — протаіерэя, кананізаванага Беларускай праваслаўнай царквой у ліку праведных. Ягоныя мошчы знаходзяцца ў Свята-Пакроўскай царкве пры манастыры. Свята-Пакроўская царква ----------------------- Асноўны артыкул: **Свята-Пакроўская царква (Карма)** Помнік архітэктуры псеўдарускага стылю. Пабудаваная ў другой палове XIX стагоддзя. Спасылкі -------- * Сайт манастыра Архівавана 17 мая 2013. * Свята-Іаана-Кармянскі жаночы манастыр на сайце «Архіварта»

Апошнія 30 гадоў *сонечнай актыўнасці*. **Сонечная актыўнасць** — комплекс з'яў і працэсаў, звязаных з утварэннем і распадам ў сонечнай атмасферы моцных магнітных палёў. Гісторыя вывучэння сонечнай актыўнасці -------------------------------------- 400-гадовая гісторыя ліку сонечных плям. Найбольш вывучаны выгляд сонечнай актыўнасці (СА) — змяненне колькасці сонечных плям. Першыя паведамленні пра плямы на Сонца ставяцца да назіраннях 800 г. да н. э. ў Кітаі, першыя малюнкі адносяцца да 1128. У 1610 астраномы пачалі выкарыстоўваць тэлескоп для назірання Сонца. Першапачатковыя даследаванні факусаваліся на прыродзе плям і іх паводзінах. Нягледзячы на тое, што фізічная прырода плям заставалася смутнай аж да XX стагоддзя, назіранні працягваліся. У XV і XVI ст. даследаванні былі абцяжараныя па прычыне іх малой колькасці, што цяпер разглядаецца як працяглы перыяд нізкай СА, званы мінімумам Маундера. Да XIX стагоддзя ўжо меўся досыць працяглы шэраг назіранняў колькасці плям, каб вызначыць перыядычныя цыклы ў актыўнасці Сонца. У 1845 прафесары Д.Генры і С.Александер з Прынстанскага універсітэта назіралі Сонца з дапамогай тэрмометра і вызначылі, што плямы выпраменьваюць менш радыяцыі ў параўнанні з навакольнымі абласцямі Сонца. Пазней было вызначана выпраменьванне вышэй сярэдняга ў абласцях факелаў. Сувязь змяненняў СА і клімату Зямлі даследуецца пачынаючы з 1900 года. Ч. Г. Абот з Смітсаніанскай абсерваторыі (САА) быў заняты вывучэннем актыўнасці Сонца. Пазней, будучы ўжо кіраўніком САО, ён заснаваў сонечную абсерваторыю ў Калама (Чылі) для дадатку назіранняў, якія праводзіліся ў Маунт-Вільсан. Вынікам гэтай працы стала вызначэнне 27 гарманічных перыядаў СА ў межах цыклу Хейла, уключаючы цыклы перыядам 7, 13 і 39 месяцаў. Таксама прасочвалася сувязь гэтых перыядаў з надвор'ем з дапамогай супастаўлення сонечных трэндаў з тэмпературай і ўзроўнем ападкаў у гарадах. З з'яўленнем дысцыпліны дэндрахраналогіі пачаліся спробы ўсталяваць сувязь хуткасці росту дрэў з бягучай СА і наступнай інтэрпрэтацыяй ранейшых перыядаў. Статыстычныя даследаванні сувязі надвор'я і клімату з СА былі папулярныя на працягу стагоддзяў, пачынаючы прынамсі з 1801 года, калі У. Гершэль заўважыў сувязь паміж колькасцю сонечных плям і цэнамі на пшаніцу. Цяпер гэтая сувязь устанаўліваецца з выкарыстаннем шырокіх набораў дадзеных, атрыманых наземнымі станцыямі і метэаралагічнымі спадарожнікамі, з ужываннем другіх мадэлей і назіранняў бягучай актыўнасці Сонца. Зноскі ------ 1. ↑ Великие моменты в истории физики Солнца (en) **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Great Moments in the History of Solar Physics*. Архівавана з першакрыніцы 23 верасня 2009. Праверана 26 лютага 2010. 2. ↑ Arctowski, Henryk (1940). "О Солнечных Факелах и изменениях Солнечной константы. (en)" (PDF). *PNAS*. **26** (6): 406–411. doi:10.1073/pnas.26.6.406. `{{cite journal}}`: Шаблон цытавання мае пустыя невядомыя параметры: `|month=` і `|coauthors=` (даведка) 3. ↑ H.C. Fritts, 1976, Кольца деревьев и климат (англ.: Tree Rings and Climate), London: Academic Press. 4. ↑ William Herschel (1738–1822) **(нявызн.)**(недаступная спасылка). High Altitude Observatory. Архівавана з першакрыніцы 6 лістапада 2009. Праверана 27 лютага 2008. 5. ↑ Camp, Charles D.; Tung, Ka-Kit (2006). "The Influence of the Solar Cycle and QBO on the Late Winter Stratospheric Polar Vortex" (PDF). *EOS Trans. AGU*. **87** (52): Fall Meet. Suppl. Abstract #A11B–0862. doi:10.1029/2006EO300005. Праверана 2009-04-28. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 16 мая 2011. Праверана 24 кастрычніка 2013.Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 16 мая 2011. Праверана 24 кастрычніка 2013. Гл. таксама ----------- * Сонечная ўспышка * Лік Вольфа Літаратура ---------- * *Шымбалёў А. А.* Сонечная актыўнасць // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 82—83. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). * *Витинский Ю. И.* Солнечная активность. — 2-е изд. — М.: Наука, 1983. — 193 с. (руск.) Спасылкі -------- * «Живая Вселенная» - «Солнце и Земля. Вспышка», 2011 на YouTube | ⛭Сонца | | --- | | Структура | * Ядро * Зона прамяністага пераносу * Канвекцыйная зона | Picture of the Sun on June 7, 1992 (NASA) | | Атмасфера | * Фотасфера * Храмасфера * Сонечная карона | | Пашыраная структура | * Геліясфера + Геліясферны токавы слой + Мяжа ўдарнай хвалі * Геліясферная мантыя * Геліяпаўза * Галоўная ўдарная хваля | | З'явы на Сонцы | * Сонечнае зацьменне * Сонечная актыўнасць + Сонечныя плямы + Сонечныя ўспышкі + Каранальныя выкіды масы * Сонечная радыяцыя + Варыяцыі сонечнага выпраменьвання * Каранальныя дзіркі * Каранальныя петлі * Факелы * Гранулы * Флокулы * Пратуберанцы і валокны * Спікулы * Супергрануляцыя * Сонечны вецер * Хваля Мортана | | Звязаныя тэмы | * Сонечная сістэма * Сонечнае дынама | | **Спектральны клас** G2 | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Кругасвет · Кругасвет · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | LCCN: sh85124483 · Microsoft: 2778151065 |

**Лядовы палац спорту** (поўная назва **Дзяржаўная ўстанова культурна-спартыўны комплекс «Лядовы палац спорту»**) — спарткомплекс у горадзе Гродна, Беларусь. Умяшчальнасць — 2487 гледачоў, асноўнае прызначэнне — правядзенне матчаў па хакеі з шайбай. Арэна з’яўляецца дамашняй пляцоўкай хакейнага клуба «Нёман». У вольны ад спартыўных мерапрыемстваў час лядовая пляцоўка задзейнічана для правядзення масавых катанняў на каньках. Гісторыя -------- Гродзенскі Лядовы палац, рэканструяваны ў 1999 годзе Лядовы палац спорту ў Гродне будаваўся паэтапна з 1989 па 1999 год. Афіцыйнае адкрыццё палаца адбылося 7 снежня 1991 года перад матчам з харкаўскім «Дынама». З 1991 года пачаў эксплуатавацца крыты каток. Паралельна вялося будаўніцтва абслуговых памяшканняў. У 1995 годзе пабудаваныя бытавыя памяшканні левага крыла, а ў 1997 годзе — правага. Схема Пасля наведвання 4 сакавіка 1998 года Лядовага палаца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь Аляксандрам Лукашэнкам, было прынята рашэнне аб паскарэнні рэканструкцыі і будаўніцтва спартыўнага комплексу. У снежні 1999 пачала функцыянаваць асноўная частка палаца, уключаючы галоўны корпус з лядовай арэнай, глядзельнай залай, вестыбюльнай групай, кулуарамі і дапаможнымі памяшканнямі. Пры гэтым колькасць месцаў для гледачоў скарацілася з 3000 да 2487. Урачыстае адкрыццё абноўленага Лядовага палаца прайшло 11 снежня 1999 пры ўдзеле Аляксандра Лукашэнкі. Апісанне арэны -------------- У Гродзенскім Лядовым палацы ў перапынку матчу Асноўная частка комплексу — хакейная арэна з пляцоўкай 30x60 метраў. Трыбуны умяшчальнасцю 2487 гледачоў размешчаны ў выглядзе амфітэатра вакол арэны. Верхнюю частку трыбун па перыметры залы абгінае галерэя. Прадугледжана магчымасць трансфармавання лядовай пляцоўкі ў пляцоўку для гульнявых відаў спорту, спартыўных адзінаборстваў, цяжкай атлетыкі, гімнастыкі, бокса, а таксама ў сцэну для правядзення канцэртаў і іншых відовішчных мерапрыемстваў (пры канцэртнай кампаноўцы з танцпляцам прадаецца да 3500 квіткоў). У Гродзенскім Лядовым палацы падчас гульні (ХК Нёман-ХК Гомель, 2011 год) На арэне праводзяцца матчы і трэніроўкі хакейнага клуба «Нёман», вучэбна-трэніровачныя заняткі СДЮШАР № 10, заняткі групы па шорт-трэку, навучанне дзяцей фігурным катанні, масавыя катанні для насельніцтва. Лядовы палац спорту мае спартыўную залу 18х36 метраў для заняткаў валейболам, баскетболам, тэнісам. Дзейнічаюць фітнес-цэнтр з заламі сілавой падрыхтоўкі, аэробікі і харэаграфіі, медыка-аднаўленчы цэнтр з кабінетам масажу, гідрамасажу, саунай і салярыем. У Палацы размешчаны два кафэ і крама хакейнага спортінвентара, турбюро. Спасылкі -------- * Официальный сайт «Ледового дворца спорта» * «Ледовый дворец спорта» на официальном сайте ХК «Неман» (Гродно) * Расписание массовых катаний на коньках в ЛДС г. Гродно * Ледовый дворец (Гродно) **(нявызн.)**(недаступная спасылка). СБ. Афиша. Архівавана з першакрыніцы 28 сакавіка 2012. * «Ледовый дворец в Гродно» на сайте «НаКатке — все катки Беларуси» Архівавана 7 снежня 2017.

30 жніўня 2023 года ў Габоне адбыўся ваенны пераварот. Змоўшчыкі ставілі сваёй мэтай правесці новыя прэзідэнцкія выбары. Перадгісторыя ------------- У жніўні 2023 года ў Габоне прайшлі чарговыя прэзідэнцкія выбары, перамогу на якіх атрымаў Алі Бонга Андзімба, які кіраваў краінай ужо 14 гадоў на момант абрання. Ён з’яўляецца сынам Амара Бонга, экс-прэзідэнта Габона, які кіраваў краінай з 1967 года. Прэзідэнцкія выбары 2023 года прайшлі ў атмасферы адключэння інтэрнэту і адсутнасці назіральнікаў. У 2019 годзе кіраўніка краіны ўжо спрабавалі зрынуць, але антыўрадавыя сілы пацярпелі паразу. Ход падзей ---------- У 3:30 30 жніўня 2023 года было абвешчана аб перамозе дзеючага кіраўніка дзяржавы на выбарах Раніцай у Лібрэвілі, сталіцы Габона, пачалася стральба. Як высветлілася, у горадзе пачаўся ваенны пераварот. Супраць урада Алі Бонга выступілі Рэспубліканская гвардыя, Прэтарыянская гвардыя прэзідэнта, салдаты рэгулярнай арміі і супрацоўнікі паліцыі. Прыкладна а 5:00 паводле Грынвіча, змоўшчыкі па тэлебачанні абвяшчаюць пра закрыццё межаў краіны на нявызначаны тэрмін. Адначасна ўвядзены каменданцкі час. Там жа група высокапастаўленых вайскоўцаў заявіла пра сваю нязгоду з вынікамі выбараў. У выступе па тэлебачанні яны паведамілі, што ўяўляюць сабой усе сілы абароны і бяспекі краіны. Было абвешчана аб роспуску Сената, Нацыянальнага сходу, Канстытуцыйнага суда і выбаркама. Таксама быў заблакаваны доступ у Інтэрнэт. Алі Бонга быў захоплены вайскоўцамі і змешчаны пад дамашні арышт. Часовым прэзідэнтам абвешчаны Брыс Алігі. Рэакцыя ------- Вярхоўны прадстаўнік ЕС па замежных справах і палітыцы бяспекі Жазэп Барэль заявіў, што пераварот узмоцніць нестабільнасць у Афрыцы, назваўшы гэта вялікай праблемай. Прэм’ер-міністр Францыі Элізабэт Борн заявіла, што Парыж з найвялікшай увагай сочыць за падзеямі ў Габоне. КНР заклікала да гарантый бяспекі для зрынутага прэзідэнта. Прэс-сакратар прэзідэнта Расіі Дзмітрый Пяскоў заявіў, што Крэмль уважліва назірае за сітуацыяй у Габоне. Пераварот стаў прадметам глыбокай заклапочанасці. Заўвагі ------- 1. ↑ Военные Габона совершили государственный переворот **(нявызн.)**. 2. 1 2 Au Gabon, des militaires proclament l’annulation des élections après l’annonce de la victoire d’Ali Bongo(фр.), *Le Monde.fr* (30 жніўня 2023). Праверана 30 жніўня 2023. 3. 1 2 Walsh, Declan. Gabon Military Officers Say They Are Seizing Power(англ.)  **(нявызн.)**?, *The New York Times* (30 жніўня 2023). Праверана 30 жніўня 2023. 4. 1 2 Военные Габона объявили об отмене итогов президентских выборов (руск.). *РБК* (30 жніўня 2023). Праверана 30 жніўня 2023. 5. ↑ *Diekhans, Antje*. Nach Präsidentschaftswahl: Militär stürzt Regierung in Gabun (ням.). *tagesschau.de*. Праверана 30 жніўня 2023. 6. 1 2 *Парламентская газета*.В Габоне группа высокопоставленных офицеров заявила о приходе к власти. 7. ↑ Габон вслед за Нигером объявил о госперевороте и роспуске власти. 8. ↑ Gabon: President Ali Bongo under house arrest, according to military putschists (англ.). *Africanews* (30 жніўня 2023). Праверана 30 жніўня 2023. 9. ↑ Qui est Brice Clotaire Oligui Nguema, le Général à la tête de la transition gabonaise ?(нявызн.) (30 жніўня 2023). Праверана 30 жніўня 2023. 10. ↑ Gabon coup: Army cancels elections and seizes power(англ.)  **(нявызн.)**?, *BBC News* (30 жніўня 2023). Праверана 30 жніўня 2023. 11. ↑ Gabon: la France «condamne le coup d'État militaire qui est en cours», a déclaré le porte-parole du gouvernement (фр.)(недаступная спасылка). *RFI* (30 жніўня 2023). Архівавана з першакрыніцы 30 жніўня 2023. Праверана 30 жніўня 2023. 12. ↑ *AfricaNews*. Gabon soldiers say Bongo 'regime' ended, borders closed (англ.). *Africanews* (30 жніўня 2023). Праверана 30 жніўня 2023. 13. ↑ В Кремле глубоко озабочены ситуацией в Габоне (руск.). *Российская газета* (30 жніўня 2023). Праверана 30 жніўня 2023.

**Заходне-Мічыганскі ўніверсітэт** (англ.: Western Michigan University) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам даследчага ўніверсітэта, якая месціцца ў горадзе Каламазу ў штаце Мічыган, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Першапачаткова вучэльня была заснавана як Заходняя дзяржаўная нармальная школа ў 1903 годзе губернатарам Ааронам Т. Блісам для падрыхтоўкі настаўнікаў. Школа была перайменавана ў Заходне-Мічыганскі ўніверсітэт ў 1957 годзе. Універсітэт з'яўляецца адным з васьмі даследчых універсітэтаў у штаце Мічыган і класіфікуецца як доктарскі ўніверсітэт з высокай даследчай актыўнасцю. Структура --------- * Каледж мастацтваў і навук * Каледж авіяцыі * Каледж бізнесу * Каледж адукацыі і развіцця чалавека * Каледж інжынерыі і прыкладных навук * Каледж прыгожых мастацтваў * Каледж здароўя і сацыяльных паслуг Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Мічыган Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

**Уладзі́мір Мікала́евіч Пе́рцаў** (15 (27) ліпеня 1877, Курск — 3 чэрвеня 1960) — расійскі, савецкі і беларускі гісторык. Акадэмік АН БССР (1940). Доктар гістарычных навук (1935), прафесар (1921), заслужаны дзеяч навукі БССР (1944), член беларускай дэлегацыі ў Арганізацыі Аб’яднаных Нацый (1945), дэпутат другога-пятага скліканняў Вярхоўнага Савета БССР па Бярэзінскай выбарчай акрузе (1947—1960). Лічыцца адным з самых вядомых беларускіх гісторыкаў, заснавальнікам медыявістыкі ў Беларускім дзяржаўным універсітэце. Біяграфія --------- Першыя прафесары БДУ, 1922 год (злева направа): Ніжні рад: С. З. Кацэнбоген, А. М. Вазнясенскі, М. М. Нікольскі, У. І. Пічэта, У. М. Ігнатоўскі, Я. Ю. Лёсік, А. А. Міхайлоўскі; Сярэдні рад: І. М. Салаўёў, С. Я. Вальфсон, Я. І. Барычэўскі, А. А. Савіч, Д. А. Жарынаў, Я. К. Успенскі, І. Я. Герцык; Верхні рад: **У. М. Перцаў**, М. М. Шчакаціхін, В. В. Якунін, М. М. Піятуховіч. Нарадзіўся ў сям’і спадчынных дваран Мікалая Ніканоравіча і Марыі Дзмітрыеўны Перцавых. Сям’я мела 300 дзесяцін зямлі ў сяле Шумакова і двухпавярховых дом у Курску. Аднак, па дакументах і ўспамінах Перцава, жылі яны не заможна. Бацька, паводле Перцава, «сярэдні служачы», меў чын стацкага саветніка і быў членам апякунскай рады жаночай прагімназіі. У 1888 — чэрвені 1895 гадоў Уладзімір па патрабаванні бацькі скончыў поўны курс Курскага рэальнага вучылішча. Смерць бацькі ў 1890 годзе ўскладніла матэрыяльны стан сям'і. Бацькі хацелі каб Уладзімір абраў тэхнічны кірунак дзейнасці, паводле Перцава, ён паступіў у Пецярбургскі тэхналагічны інстытут, але дакументамі гэта не пацверджана. У 1896 годзе, 4 чэрвеня Перцаў прыняты канцылярскім служачым у Курскую дваранскую апеку, але служба ад пачатку не заладзілася, ужо 10 жніўня ён узяў месячны водпуск, а 18 кастрычніка выйшаў у адстаўку. У 1897 годзе навучаўся ў Варшаўскім ветэрынарным інстытуце, пра гэта Перцаў пісаў у сваёй афіцыйнай аўтабіяграфіі: | | | | | --- | --- | --- | | "| Мяне прыцягвалі да сябе гуманітарныя навукі, але доступ ва ўніверсітэты ў той час для скончыўшых рэальнае вучылішча быў зачынены. Я стаў рыхтавацца да іспыту экстэрнам за курс гімназіі, пакуль жа паступіў спачатку ў Пецярбургскі тэхналагічны інстытут, потым у Варшаўскі ветэрынарны інстытут. У 1897 г. я вытрымаў экзамен на атэстат сталасці і паступіў у лік студэнтаў Маскоўскага ўніверсітэта на гісторыка-філалагічны факультэт. Ва ўніверсітэце я займаўся ў прафесараў В. В. Віпера, П. Г. Вінаградава і М. С. Карэліна, напісаўшы ў кіраваных імі семінарах шэраг работ у неабавязковым парадку. За ўдзел у студэнцкіх хваляваннях я два разы падвяргаўся выключэнню з універсітэта (у 1899 і 1901 гг.), прычым пасля кароткага (2-х тыднёвага) зняволення ў Бутырскай перасылачнай турме кожны раз падвяргаўся высылцы з Масквы ў Курск пад наглядам паліцыі. Адзін час я страціў нават надзею скончыць універсітэцкі курс у Расіі і ў 1901 г. на сабраныя ўрокамі грошы, з частковай дапамогай маёй маці (бацька памёр у 1890 г.) здзейсніў паездку за мяжу. Я слухаў лекцыі ў Венскім і Берлінскім універсітэтах, але недахоп сродкаў заахвоціў мяне вярнуцца ў Расію, дзе я быў зноў прыняты ва ўніверсітэт | "| Напэўна, нягледзячы на памкненні бацькоў, болей цікаўнасці Уладзімір меў да гуманітарных навук. У маі-чэрвені 1897 года ён даздаў у 2-й Харкаўскай гімназіі іспыты па старажытных мовах і ў ліпені 1897 года паступіў на гісторыка-філалагічны факультэт Маскоўскага ўніверсітэта. У савецкі час у афіцыйнай біяграфіі Перцаў пісаў, што за ўдзел у студэнцкіх хваляваннях двойчы (1899 і 1901) выключаны з універсітэта. У сакавіку 1899 года Перцаў і праўда выбыў з ліку студэнтаў, але ў кастрычніку быў адноўлены, прычым з 3-га семестра на 5-ы. Паводле дакументаў, гэта было зроблена як выключэнне для Перцава праз яго высокія балы, а таксама бо лішні год «па стане здароўя і праз брак сродкаў быў бы яму дужа цяжкім». Пра выключэнне ў 1901 годзе ў асабістай справа няма сведчанняў. У 1903 годзе скончыў Маскоўскі ўніверсітэт і атрымаў дыплом. Быў пакінуты на кафедры ўсеагульнай гісторыі ў прафесара Р. Ю. Віпера для падрыхтоўкі да прафесарскага звання (з атрыманнем стыпендыі). Таксама Перцаў працаваў настаўнікам у прэстыжным камерцыйным вучылішчы Мазінга ў Малым Знаменскім завулку. Жыў літаральна за рогам вуліцы ад вучылішча, у даходным доме Фяцісава на Знаменцы (№ 13, кв. 11), за 15 хвілін павольнай хады ад універсітэта. Як згадваў сам Перцаў *«ужо ў канцы 1903 года Маскоўскі граданачальнік адмовіў мне ў выдачы пасведчання пра палітычную добранадзейнасці, матывуючы гэта маім удзелам у бытнасць студэнтам у студэнцкіх хваляваннях»*. Выкладчыцкую дзейнасць Перцаў змог аднавіць толькі ў 1905 годзе ў сувязі з рэвалюцыяй 1905—1907 гадоў. Выкладаў у камерцыйным вучылішчы Цэсарэвіча Аляксея ў Замаскварэччы і ва французскім вучылішчы пры каталіцкай парафіі Св. Людовіка на Лубянцы. Акрамя гэтага чытаў лекцыі працоўным Замаскварэчча. У 1908 годзе Перцаў пасяліўся зусім паблізу ўніверсітэта (Газетны завулак, дом Кепен, № 6). Але яго новае месца працы — жаночая гімназія Гельбіг — размяшчалася каля Калужскай плошчы, на іншым канцы горада. У 1909 годзе Перцаў жыў ужо побач гімназіі, у доме Шышкіна (№ 25) па Дзенежным/Стараманетным завулку. У 1912—1913 гадах Перцаў пэўны час жыў на Вялікай Прэсні (№ 36), затым год на Астожынцы, дзе жыў і яго будучы калега Уладзімір Пічэта. Перад рэвалюцыяй Перцаў працаваў у Земляробчай школе на Смаленскім бульвары і жыў па 2-м Спасаналіўкаўскім завулку (№ 9). З навуковай працы, як згадваў сам Перцаў, *«у прамежак паміж 1903—1917 гг. мною было напісана каля 20 буйных работ на гістарычныя тэмы ў розных выданнях, часопісах і зборніках і, акрамя таго, шмат дробных рэцэнзій і аглядаў гістарычнай літаратуры таксама ў часопісах і некаторых зборніках»*. Да 1917 года апублікаваў каля 150 прац. У 1918 годзе разам з У. І. Пічэтам, калегам па гістарычна-філалагічнаму факультэту ўніверсітэта М. М. Нікольскім, У. М. Дзьякавым і іншымі навукоўцамі выехаў у Заходнюю вобласць, дзе ўвайшоў у склад Вучонага савета Смаленскага дзяржаўнага універсітэта. Абраны 7 лістапада 1918 года прафесарам кафедры гісторыі Германіі. Прыкладна тым самым часам Перцаў працаваў у Маскоўскім педагагічным інстытуце, Смаленскім і Віцебскім інстытутах народнай адукацыі. Улетку 1921 года Перцаў прымаў актыўны ўдзел у падрыхтоўцы да адкрыцця Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Абраны 1 кастрычніка 1921 года прафесарам кафедры ўсеагульнай гісторыі БДУ (адначасова быў прафесарам кафедры народнай гаспадаркі БДУ). У кастрычніку 1921 года Уладзімір Перцаў упершыню прыехаў у Мінск. У першы час працы ў БДУ выкладаў на факультэце грамадскіх навук, чытаючы курсы па гісторыі Новага часу на розных аддзяленнях. Увесну 1922 года разам М. М. Нікольскім звярнуўся ў праўленне БДУ з просьбай дапамагчы з пераездам сям’і ў Мінск на пастаяннае месца жыхарства. Пераезд адбыўся ў чэрвені 1922 года. Гэтым жа летам Перцаў стаў выкладаць і на педагагічным факультэце БДУ, які быў выдзелены з факультэта грамадскіх навук. Асобныя лекцыі чытаў на працоўным факультэце. У 1922 годзе У. М. Перцаў удзельнічаў у стварэнні двух паказальных школ пры БДУ — з навучанне на беларускай і ідыш. Восенню-зімой 1922 года і, напэўна, у 1923 годзе Перцаў, па даручэнні кіраўніцтва БДУ, прымаў маёмасць Віцебскага аддзялення Маскоўскага археалагічнага інстытута. Віцебскае, а таксама Смаленскае аддзяленне інстытута зачынілі для падтрымкі новага універсітэта і для уніфікацыі адукацыі ў маладой рэспублікі. У аддзяленнях захоўваліся багатыя фонды літаратуры і гістарычных крыніц. Перцаў выявіў у Віцебску бібліятэку і музей. 8 тысяч тамоў бібліятэкі ўтрымлівалі ў сабе ў асноўным кнігі на латыні і польскай мове з езуіцкіх калегіумаў, рукапісы па гісторыі супрацьстаяння праваслаўя і каталіцызму і ў цэлым па гісторыі Беларусі. У музеі захоўваліся ў асноўным іконы старога пісьма, а таксама знаходкі археалагічных і этнаграфічных экспедыцый па Беларусі. На працягу кастрычніка, лістапада і снежня вяліся доўгія бюракратычныя перапіскі. Аднойчы Віцебскі губернскі выканаўчы камітэт як член камісіі па перадачы маёмасці нават адмяніў пастанову цэнтральных органаў улады БССР, чым стварыў юрыдычны тупік. Тым не менш, маёмасць была перададзена, і Праўленне БДУ асабліва адзначыла асабістую заслугу Перцава ў гэтай справе. Шмат гадоў У. М. Перцаў удзельнічаў у працы прыёмнай камісіі БДУ, за што яго не раз заахвочвалі грашыма (напрыклад, у 1923 годзе яму выдалі прэмію ў 110 рублёў. Пра матэрыяльны стан таго часу сведчыць, у прыватнасці, выдадзенае 20 чэрвеня 1920 года Перцаву пасведчанне, *«что гражд. В. Н. Перцев отправляется в служебную командировку в гор. Витебск и нуждается в дорожном чайнике»* (руск.). Таксама Перцаў займаўся навукова-асветнай працай сярод рабочых і салдат. Яго публічная лекцыя на тэму «Аграрнае пытанне на Захадзе» 16 студзеня 1927 года сабрала вялікую аўдыторыю, якая, як адзначыў А. І. Малюгін, ледзь умясцілася ў актавай зале ўніверсітэта. Пасля вылучэння педфака БДУ у асобны Вышэйшы педагагічны інстытут Уладзімір Перцаў перайшоў на працу ў новую ВНУ. Там з 1 жніўня 1931 і (з перапынкамі) да 1947 года ён працаваў прафесарам і загадчыкам кафедры гісторыі Захаду (з 1934 года — усеагульнай гісторыі). Таксама У. М. Перцаў працаваў у Інстытуце народнай гаспадаркі. Пасля ўтварэння ў 1934 годзе гістарычнага факультэта БДУ Уладзімір Перцаў вярнуўся ў Белдзяржуніверсітэт. Па сукупнасці навуковых публікацый 5 чэрвеня 1935 года рашэннем кваліфікацыйнай камісіі Народнага Камісарыята асветы БССР Перцаву было нададзена званне доктара гістарычных навук. У 1939—1955 гадах (з невялікімі перапынкамі) ён загадваў кафедрай гісторыі сярэдніх вякоў; у 1955—1960 гадах узначальваў аб’яднаную кафедру гісторыі старажытнага свету і сярэдніх вякоў. Абраны 11 красавіка 1940 года правадзейным членам АН БССР. Пра працу Перцава ў 1930-х гадах А. І. Малюгін пісаў наступнае: | | | | | --- | --- | --- | | "| У першыя гады існавання гістарычнага факультэта БДУ Уладзімір Мікалаевіч працаваў на ім па сумяшчальніцтве, бо асноўным месцам працы быў педінстытут. Але кіраўніцтва ўніверсітэта пайшла на незвычайны крок, апісаны ў тлумачальнай запісцы да штатнага фармуляра на 1937/38 навучальны год: «Профессор Перцев В. Н. зачислен штатным работником по Белорусскому Государственному Университету, несмотря на то, что он зачислен штатным работником и по Минскому пединституту; это объясняется тем, что в БГУ нагрузка по древней и средней истории очень большая (600 профессорских часов в год), а другого работника по этим предметам у нас нет». Такому каштоўнаму і незаменнаму спецыялісту быў усталяваны павышаны персанальны аклад. У 1930-я гг. Уладзімір Мікалаевіч чытаў лекцыі ў БДУ, педінстытуце, Інстытуце народнай гаспадаркі, на шэрагу курсаў. Паказальная фраза, аброненая на адной з нарад актыву БДУ ў сувязі з недахопам выкладчыкаў: «Возьмем, к примеру, профессора Перцова, он читает и у нас, и в Институте нацменьшинств, и во многих других местах, когда приходит в Университет после 6-7 лекций…». <…> У дакладной запісцы Л. Ф. Цанавы ад 2 чэрвеня 1939 г. на імя першага сакратара ЦК КП (б)б П. К. Панамарэнка было адзначана, што У. М. Перцаў настроены па-антысавецку, вядзе контррэвалюцыйную прапаганду, у выкладанні робіць акцэнт на гісторыю Германіі. Яму таксама ўзгадалі захапленне партыяй кадэтаў у дарэвалюцыйны час. У выніку ўзнагароду [у гонар 35-годдзя навукова-педагагічнай дзейнасці] тады так і не ўручылі, што было найменшым злом з усіх магчымых. Гэта быў не адзіны выпадак пільнай увагі органаў да паважанага прафесара. Яшчэ ў 1932 г. ён праходзіў па дакументах АДПУ як «антысавецкі элемент». У яго характарыстыцы, напісанай не пазней за 1937 г. адзначаны такога роду «недахопы»: «… марксісцкай метадалогіяй валодае недастаткова. Адсюль у галіне абагульненняў т. Перцаў не дае таго, што патрабуецца ад гісторыка-марксіста. У грамадскім жыцці прымае недастатковае удзел». Зразумела, што такія водгукі змушалі Уладзіміра Мікалаевіча апраўдвацца: «артыкулы і кнігі, напісаныя ў асноўным да 1930 г. не заўсёды і не ва ўсім задавальнялі патрабаванням марксісцка-ленінскай метадалогіі». Але варта адзначыць, што і ў наступных выданнях сваіх работ ён працягваў прытрымлівацца тых самых поглядаў, за якія яго крытыкавалі ідэолагі. Зрэшты, непахвальныя водгукі аб пазіцыі Уладзіміра Мікалаевіча не перашкодзілі беларускім акадэмікам 11 красавіка 1940 г. абраць яго сапраўдным членам Акадэміі навук БССР. Да 1941 г. У. М. Перцаў, разам са сваім даўнім калегам і таварышам М. М. Нікольскім, — адна з найбольш знакавых асобаў усяго ўніверсітэта і, безумоўна, вядучы навуковы супрацоўнік Акадэміі навук. А значыць — усёй Беларусі. | "| 24 чэрвеня 1941 года У. М. Перцаў эвакуіраваўся з Мінска ў Курск. Да кастрычніка працаваў прафесарам у Курскім педагагічным інстытуце. У кастрычніку пераехаў у горад Сарапул Удмурцкай АССР. З 15 снежня 1941 па 1 верасня 1943 гады працаваў прафесарам і загадчыкам кафедры ўсеагульнай гісторыі Удмурцкага педінстытута. У верасні 1943 года пераехаў у Падмаскоўе і стаў працаваць прафесарам і загадчыкам кафедры гісторыі сярэдніх вякоў Беларускага ўніверсітэта на станцыі Сходня пад Масквой. З 1 снежня 1943 да 1959 года працаваў акадэмікам-сакратаром Аддзялення грамадскіх навук АН БССР. У маі—чэрвені 1945 года Уладзімір Перцаў у складзе беларускай дэлегацыі прыняў удзел у працы ўстаноўчай канферэнцыі ААН у Сан-Францыска. Подпіс Перцава стаіць пад дакументам аб стварэнні ААН. Таксама падчас знаходжання ў ЗША ён правёў шэраг сустрэч з прадстаўнікамі навуковых і палітычных колаў Штатаў, дамаўляючыся аб навуковых кантактах і абмене літаратурай. Пасля 1945 года Перцаў прымаў удзел у шэрагу міжнародных з’ездаў і кангрэсаў, уключаючы I агульнаславянскі кангрэс навукоўцаў-славістаў у сакавіку 1948 года ў Маскве і II Усесаюзны кангрэс прыхільнікаў міру ў кастрычніку 1950 года. Аўтар шэрагу навучальных работ па ўсеагульнай гісторыі Новага часу, «Падручніка старажытнай гісторыі» для дарэвалюцыйных гімназій (1912 — Частка 1. Гісторыя Грэцыі; 1916 — Частка 2. Гісторыя Рыма). Адзін з аўтараў і рэдактараў «Гісторыі Беларускай ССР» (Т. 1, 1954; 2-е выд. 1961), раздзелаў па гістарыяграфіі Беларусі ў «Нарысах гісторыі гістарычнай навукі ў СССР» (т.. 1-3, 1955—1963). Адзін з аўтараў Энцыклапедычнага слоўніка Гранат і Вялікай Савецкай Энцыклапедыі. Аўтар навуковых прац «Англія ў ХІХ стагоддзі» (1917), «Дынастыя Гогенцолернаў» (1918), «Эканамічнае развіццё Англіі ў XIX ст.» (1924), «Германія ў XVIII ст.» (1953), шэраг прац па гісторыі Беларусі. За ўсё жыццё Перцаў апублікаваў 272 работы (артыкулаў, рэцэнзій, кніг). У Савецкім Саюзе У. М. Перцаў быў узнагароджаны трыма ордэнамі Леніна (1944, 1949, 1951), ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга (1957), званнем Заслужанага дзеяча навукі БССР (1944), Ганаровай граматай Вярхоўнага Савета БССР (1951), медалём «За доблесную працу ў Вялікай Айчыннай вайне». Пасля смерці Перцава на кафедры гісторыі старажытнага свету і сярэдніх вякоў з большага працавалі яго вучні, а пасля — вучні вучняў. З 1995 года кожны няцотны год у гонар У. М. Перцава і М. М. Нікольскага праводзіцца канферэнцыя «Лістападаўскія чытанні». Зноскі ------ 1. ↑ Ботвинник 1978, с. 123—124. 2. 1 2 Интеллектуальная элита Беларуси 2017, с. 181. 3. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 12 2001, с. 306. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFБеларуская\_энцыклапедыя:\_У\_18\_т.\_Т.\_122001 (даведка) 4. ↑ Беларусь 1995, с. 576—577. 5. ↑ Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 5 1999, с. 468. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЭнцыклапедыя\_гісторыі\_Беларусі:\_У\_6\_т.\_Т.\_51999 (даведка) 6. ↑ Республика Беларусь: В 6 т. Т. 6 2008, с. 34—35. 7. ↑ Ботвинник 1978. 8. ↑ Paszuto 1962. 9. ↑ Еўтухоў 2005, с. 28. 10. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Баринов 2022. 11. 1 2 Евтухов 2015, с. 53. 12. 1 2 3 Ботвинник 1978, с. 3. 13. 1 2 3 4 5 6 Интеллектуальная элита Беларуси 2017, с. 182. 14. 1 2 3 4 Евтухов 2015, с. 54. 15. ↑ Евтухов 2015, с. 53—54. 16. 1 2 Гістфак. Да 70-годдзя заснавання 2004, с. 88. 17. 1 2 Прафесары і дактары навук БДУ 2001, с. 217. 18. ↑ Ботвинник 1978, с. 8—19. 19. ↑ Ботвинник 1978, с. 129—139. 20. ↑ Интеллектуальная элита Беларуси 2017, с. 182—183. 21. ↑ Прафесары і дактары навук БДУ 2001, с. 217—218. 22. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Интеллектуальная элита Беларуси 2017, с. 183. 23. 1 2 Яноўскі 2005, с. 14—15. 24. 1 2 3 Яноўскі 2005, с. 14. 25. ↑ Ботвинник 1978, с. 21. 26. 1 2 3 Интеллектуальная элита Беларуси 2017, с. 184. 27. 1 2 3 4 5 Прафесары і дактары навук БДУ 2001, с. 218. 28. ↑ Интеллектуальная элита Беларуси 2017, с. 186. 29. ↑ Интеллектуальная элита Беларуси 2017, с. 184—186. 30. ↑ Интеллектуальная элита Беларуси 2017, с. 186—187. 31. ↑ Ботвинник 1978, с. 127. 32. ↑ Интеллектуальная элита Беларуси 2017, с. 188. 33. 1 2 Ботвинник 1978, с. 127—128. 34. ↑ Ботвинник 1978, с. 129—147. 35. 1 2 Интеллектуальная элита Беларуси 2017, с. 189. Літаратура ---------- **На беларускай мове:** 1. *Еўтухоў, І. А.* У. М. Перцаў - заснавальнік медыявістыкі ў БДУ // *Вытокі гістарычнай навукі БДУ: Зборнік навуковых артыкулаў, прысвечаных 125-годдзю з дня нараджэння акадэмікаў М. М. Нікольскага і У. М. Перцава і 70-годдзю гістарычнага факультэта БДУ*. — 2005. — С. 27—32. — ISBN 985-485-202-4. 2. Перцаў Уладзімір Мікалаевіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 12: Палікрат — Праметэй / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 12. — С. 306. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0198-2 (т. 12). 3. Пе́рцаў Уладзімір Мікалаевіч // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 576—577. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. 4. Перцаў Уладзімір Мікалаевіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 5: М — Пуд / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1999. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0141-9. 5. Перцаў, Уладзімір Мікалаевіч // *Гістарычны факультэт. Да 70-годдзя заснавання*. — 2004. — С. 88—89. — ISBN 985-485-332-2. 6. Прафесары і дактары навук Беларускага Дзяржаўнага Універсітэта / Склад. А. А. Яноўскі. — Мн.: БДУ, 2001. — 339 с. — ISBN 985-445-542-4. 7. *Рэвяка, К. А. Сушкевич, Л. П.* Уладзімір Мікалаевіч Перцаў – педагог і вучоны // *Матэрыялы выкладчаска-студэнцкай канферэнцыі "Лістападаўскія сустрэчы" у гонар М. М. Нікольскага і У. М. Перцава (14–15 лістапада 1995 г.)*. — 1996. — С. 18—25. 8. *Яноўская, В. В.* «Калі за нашу праўду Бог нас стаў караці…»: Кастусь Каліноўскі — артыкул У. М. Перцава як партрэт у рамках часу // *Российские и славянские исследования : Научный сборник. Выпуск 8*. — 2013. — С. 135—144. 9. *Яноўскі, А. А.* Гартаючы архіўныя старонкі (М. М. Нікольскі і У. М. Перцаў на пачатку дзейнасці БДУ) // *Вытокі гістарычнай навукі БДУ: Зборнік навуковых артыкулаў, прысвечаных 125-годдзю з дня нараджэння акадэмікаў М. М. Нікольскага і У. М. Перцава і 70-годдзю гістарычнага факультэта БДУ*. — 2005. — С. 9—16. — ISBN 985-485-202-4. **На рускай мове:** 1. *Ботвинник, М. Б.* В. Н. Перцев. — Мн.: Наука и техника, 1978. — 152 с. 2. *Евтухов, И. О.* История древней (доорденской) Пруссии в научном наследии В. Н. Перцева // *Материалы VI Международной научной конференции в честь академиков АН БССР Н. М. Никольского и В. Н. Перцева. 7–9 апреля 2005 г. Минск*. — 2005. — С. 174—178. 3. *Евтухов, И. О.* История Пруссии в трудах В. Н. Перцева // *Журнал Белорусского государственного университета. История = Journal of the Belarusian State University. Historical sciences.*. — 2017. — С. 10—16. — ISBN 2520-6338. 4. *Евтухов, И. О.* В. Н. Перцев (1877–1960) // *Кафедра истории древнего мира и средних веков БГУ. К 80-летию создания*. — Мн.: БГУ, 2015. — С. 53—66. — ISBN 978-985-566-128-4. 5. *Лившиц, Г. М.* Владимир Николаевич Перцев – крупный ученый и замечательный педагог // *Вопросы истории древнего мира и средних веков*. — 1977. — С. 14—18. 6. *Малюгин, О. И.* Владимир Николаевич Перцев: Основоположник изучения средневековой и новой истории в Беларуси // *Интеллектуальная элита Беларуси. Основоположники белорусской науки и высшего образования (1919–1941)*. — 2017. — С. 181—189. — ISBN 978-985-566-387-5. 7. *Малюгин, О. И.* Медиевистика в Белорусском государственном университете: история и современность // *Vox medii aevi: Электронный научный журнал о Средних веках и медиевистике*. — 2017. — С. 190–205. 8. *Малюгин, О. И.* Первые годы деятельности БГУ в воспоминаниях академика В. Н. Перцева // *Веснік БДУ. Серыя 3, Гісторыя. Эканоміка. Права.*. — 2016. — С. 17—25. — ISBN 2308-9172. 9. *Острога, В. А.* Перцев Владимир Николаевич // *Республика Беларусь: энциклопедия: В 6 томах*. — 2008. — Т. 6. — С. 34—35. — ISBN 978-985-11-0407-5. 10. Память: Ист.-дакум. хроника Минска. В 4 кн. Кн. 1-я. — Мн.: БелТА, 2001. **На польскай мове:** 1. *Paszuto, W.* Władymir Nikołajew Piercew (1877-1960) // *Rocznik Białostocki*. — 1962. — Т. 3. — С. 560—561. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Уладзімір Мікалаевіч Перцаў * *Баринов И.* К 100-летию БГУ: Владимир Перцев // Запісы беларусаведа, 28.07.2022. * Уладзімір Мікалаевіч Перцаў у базе даных «История белорусской науки в лицах» Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (руск.) * Згадка пра ўзнагароджанне У. М. Перцава ордэнам Леніна ў газеце «Праўда» (Правда: Орган Центрального Комитета и МК ВКП(б). — № 2 (9459). — Воскресенье, 2 января 1944 года. — С. 1.). * Асноўныя працы В. Н. Перцава і даследаванні яго жыцця і дзейнасці прадстаўлены ў буклеце Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0000 2510 1829 · NUKAT: n2007141601 · VIAF: 46229348 · БАП: 128234 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Сувораў. **Аляксандр Васільевіч Сувораў** — (13 (24) лістапада 1730, Масква — 6 (18) мая 1800, Санкт-Пецярбург) — расійскі палкаводзец, адзін з заснавальнікаў расійскага ваеннага мастацтва. Званні і тытулы: генералісімус (1799), граф Рымніцкі (у Расіі) і Свяшчэннай Рымскай імперыі, князь Італьянскі (у Расіі, 1799). Пасады і ўзнагароды: генерал-фельдмаршал аўстрыйскіх і сардзінскіх войскаў, Сардзінскага каралеўства гранд і прынц каралеўскай крыві, кавалер усіх расійскіх і шматлікіх замежных ваенных ордэнаў. Правёў больш за 60 бітваў і не атрымаў ніводнай паразы. Асабістае жыццё --------------- ### Паходжанне Паводле аўтабіяграфіі Аляксандра Суворава, яго продак, шведскі шляхціц Сувор, выехаў у Масковію ў 1622 годзе на службу да цара Міхаіла Фёдаравіча. Бацька, Васіль Іванавіч Сувораў — генерал-аншэф і сенатар — быў аўтарам першага рускага ваеннага слоўніка, хроснікам Пятра I. Маці — Аўдоцця (Еўдакія) Федасееўна Суворава, у дзявоцтве Манукова — паходзіла з абруселага армянскага роду. Паводле іншай версіі, яе бацька, Феадосій Сямёнавіч, паходзіў з маскоўскага дваранскага роду і выконваў абавязкі дзяка Памеснага прыказа[*крыніца?*]. ### Маленства (1730—1742) Названы ў гонар Аляксандра Неўскага. Дзяцінства правёў у бацькоўскім маёнтку. Пад кіраўніцтвам бацькі вывучаў артылерыю і фартыфікацыю. Займаўся фізічнымі практыкаваннямі. Сябар сям’і, генерал Абрам Ганібал прапанаваў Васілю Сувораву ваенную кар’еру для сына. ### Сям’я 16 студзеня 1774 года ў Маскве ажаніўся з князёўнай Варварай Іванаўнай *Малодшай* Празароўскай (1750—1806), дачкой князя Івана Андрэевіча *Малодшага* Празароўскага і Марыі Міхайлаўны, народжанай князёўны Галіцынай. У 1779 годзе выкрыў жонку ў здрадзе і падаў на развод, але неўзабаве адклікаў яго. У 1784 годзе спыніў зносіны з жонкай. Дачка — Наталля (1775—1844), сын — Аркадзь (1784-1811) стаў генералам. Праз пакаленне яго род абарваўся. Ваенная кар’ера --------------- ### Пачатак У 1742 яго паставілі на ўлік у Сямёнаўскі полк для атрымання ў далейшым афіцэрскага чыну, быццам за выслугу, паводле тагачасных законаў Расійскай імперыі. У 1747 годзе сп. Сувораў паступіў на вайсковую службу ў полк на шэсць з паловай гадоў. Падчас навучання ў Сухапутным шляхецкім кадэцкім корпусе вывучыў некалькі замежных моў. У 1754 атрымаў першы афіцэрскі чын паручніка і прызначэнне ў Інгерманландскі пяхотны полк. У 1756—1758 гг. служыў у Ваеннай калегіі. Падчас Сямігадовай вайны (1756—1763) знаходзіўся на тылавой службе ў чыне обер-правіянтмайстра, затым маёра і прэм’ер-маёра. Мастак Аляксандр Кацэбу. «*Узяцце крэпасці Кольберг падчас Сямігадовай вайны*». Холст, алей. 1852. 226х352 см. У 1758 годзе сп. Суворава прызначылі камендантам Мемеля, з 1759 — афіцэр галоўнай кватэры расійскага дзеючага войска. Упершыню распачаў бой 14 (25) ліпеня 1759 года на чале эскадрона драгун супраць нямецкіх драгун. Неўзабаве Суворава прызначаюць дзяжурным афіцэрам пры камандзіры дывізіі Віліме Фермары. 1 (13) жніўня 1759 удзельнічаў у бітве пад Кунерсдорфам. У 1760 годзе галоўнакамандуючы расійскім войскам Вілім Фермар прызначыў яго сваім генеральным дзяжурным. У 1761 на чале коннага атрада прыкрываў адступленне расійскага войска да Брэслава. Нанёс шэраг параз прускаму войску ў Польшчы. Удзельнічаў у баях ля Ландсберга, Бірштайна, в. Вейсенцін, Наўгарта, в. Келец, ва ўзяцці Гольнаў, садзейнічаў аблогаваму корпусу Пятра Румянцава ў авалоданні Кольбергам (Калабжэг). ### Пры Кацярыне II (1762—1796) З 26 жніўня (7 верасня) 1762 сп. Сувораў — палкоўнік, камандзір Астраханскага пяхотнага палка. Пасля каранацыі ў Маскве расійская імператрыца Кацярына II на прыёме падаравала яму свой партрэт. Пазней Сувораў напіша на партрэце: «*Гэтае першае спатканне праклала мне шлях да славы…*»[*крыніца?*]. У 1763—1769 камандаваў Суздальскім пяхотным палком у Новай Ладазе, дзе склаў «Палкавую ўстанову». З верасня 1768 — брыгадзір (званне між палкоўнікам і генералам). #### Вайна супраць Барскай канфедэрацыі (1769—1772) Асноўны артыкул: **Барская канфедэрацыя** 15 (22) мая 1769 года Аляксандра Суворава прызначылі камандзірам брыгады з Смаленскага, Суздальскага і Ніжагародскага мушкяцёрскіх палкоў для ўдзелу ў вайне супраць Барскай канфедэрацыі ў Рэчы Паспалітай. Падчас карнага пахода за 30 дзён яго брыгада прайшла 850 вёрст. У дарозе захварэла 6 ваенных. Яго войска штодзень перамяшчалася і змушала войскі канфедэратаў да адступлення. 2 (14) верасня 1769 года сп. Сувораў перамог канфедэратаў у бітве ля вёскі Арэхава. 1 (12) студзеня 1770 года атрымаў званне генерал-маёра. У гэтым жа годзе атрымлівае яшчэ колькі перамог у Польшчы, за што ў верасні атрымлівае сваю першую ўзнагароду — ордэн Св. Ганны, у той час яшчэ прыватная ўзнагарода спадкаемцы прастолу Паўла Пятровіча. У кастрычніку яго прызначаюць загадваць расійскім войскам у Люблінскай акрузе. Пры пераправе праз Віслу зваліўся і разбіў сабе грудзі аб пантон, з прычыны чаго некалькі месяцаў знаходзіўся на лячэнні. Пасля лячэння, у 12 мая 1771 перамог ля в. Лянцкарона (Малая Польшча) французскага генерала Шарля Дзюмур’е і пры Замосце. У жніўні ўзнагароджаны трэцяй ступенню (абыходзячы чацвёртую) ордэна Св. Георгія. 23 верасня 1771 года ў Сталавіцкай бітве атрад Суворава з 900 чалавек перамог 2-тысячнае войска Вялікага Княства Літоўскага на чале з гетманам Міхалам Агінскім. Аляксандр Сувораў таксама загадваў трохмесячнаю аблогаю Кракава, што скончылася капітуляцыяй гарнізона 15 (22) красавіка 1772 года. За гэта Кацярына II узнагародзіла Суворава 1000 чырвонцаў і яшчэ 10 тысяч рублёў даслала яму для раздачы ўдзельнікам[*крыніца?*]. #### Руска-турэцкая вайна 1768—1774 Асноўны артыкул: **Руска-турэцкая вайна (1768—1774)** Пасля польскай кампаніі Сувораў быў адпраўлены ў Фінляндыю для інспекцыі і ўмацавання мяжы са Швецыяй. Але ўжо ў красавіку 1773 года ён дамогся прызначэння на Балканскі тэатр руска-турэцкай вайны 1768—1774 у 1-ю арімю фельдмаршала П. А. Румянцава, у корпус генерал-аншэфа Салтыкова. У хуткім часе пасля прызначэння ён прыбыў у Негоешці 6 (17) мая і атрымаў загад ажыццявіць разведку боем крэпасці Туртукай. 10 (21) мая пасля паспяховага адбіцця турэцкай атакі Сувораў вырашае неадкладна правесці разведку і без узгаднення захапіць умацаваны туртукайский гарнізон («першы пошук на Туртукай»). Турэцкія войскі не чакалі хуткага рэваншу, таму Туртукай быў узяты значна меншымі, чым у туркаў, сіламі і з мінімальнымі стратамі. Сувораў у бою быў моцна паранены. За самавольныя дзеянні Сувораў быў адданы суду. Ваенная Калегія прысудзіла яго да смяротнага пакарання, але Кацярына II не зацвердзіла прысуд, напісаўшы: «Пераможцаў не судзяць». Камандаванне, аднак, не скарысталася перамогай Суворава і турэцкія войскі ізноў увайшлі і прыняліся ўмацоўваць Туртукай. Таму 17 (28) чэрвеня Сувораў ажыццявіў другі пошук на Туртукай і зноў захапіў яго, нягледзячы на чатырохразовую перавагу турэцкіх войскаў. За перамогі ў Туртукае Сувораў быў узнагароджаны ордэнам Св. Георгія II ступені. ##### Абарона Хыршова У ліпені Сувораў быў прызначаны начальнікам абароны горада Хыршова. 3 (14) верасня 1773 туркі сілай у 4 тыс. пяхоты і 3 тыс. конніцы паспрабавалі ўзяць Хыршова штурмам. Сувораў падпусціў іх на блізкую адлегласць, а затым імкліва контратакаваў з некалькіх напрамкаў. Туркі панеслі вялікія страты. З турэцкага боку загінула больш за тысячу чалавек, у тым ліку двое пашай, з рускага 200 чалавек было паранена. ##### Бітва пры Казлуджы Асноўны артыкул: **Бітва пры Казлуджы** У канцы кастрычніка Сувораў атрымоўвае водпуск і з’яжджае ў Маскву. 17 (28) марта 1774 года ён праізведзены ў генерал-паручыкі. Неўзабаве ён вяртаецца ў войска і спачатку прыкрывае наступ дывізіі Каменскага на Базарджык, а затым яго корпус злучаецца з дывізіяй Каменскага і прымае ўдзел у бітве ля Казлуджы (10(21) чэрвеня 1774 года), калі Сувораў захапіў вышыню ў тылу турэцкага лагера, а затым пры падтрымцы пяхоты корпуса Каменскага разграміў усё войска Абдул-Разака. Страты рускіх склалі 209 чал. Туркі страцілі 1,2 тыс. чал. У гэтай бітве, якая вырашыла вынік кампаніі 1774 года і прывяла да заключэння Кучук-Кайнарджыйскага мірнага дагавора, дзеянні Суворава сталі адным з вызначаючых фактараў перамогі рускага войска. Горад Казлуджы атрымоўвае назву Суворава, і працягвае насіць яго да цяперашняга часу. «Партрэт А. В. Суворава». Мастак К. Штэйбен, 1815 #### Паміж дзвюма руска-турэцкімі войнамі. 1774—1786 У 1774 годзе Сувораў быў прызначаны камандуючым 6-й маскоўскай дывізіяй і ў жніўні таго ж года быў накіраваны для ўдзелу ў падаўленні Сялянскай вайны пад кіраўніцтвам Е. І. Пугачова, што сведчыла аб тым, што ўрад адносіўся да паўстання з вялікай сур’ёзнасцю. Аднак да моманту прыбыцця Суворава да Волгі асноўныя сілы паўстанцаў былі разгромлены падпалкоўнікам І. І. Міхельсонам. Сувораў з войскам адпраўляецца ў Царыцын, дзе ў пачатку верасня злучаецца з Міхельсонам і пачынае пераслед Пугачова. Ля ракі Вялікі Узень ён амаль нагнаў яго, але ў гэты час казацкі сотнік Харчоў ужо ўзяў у палон Пугачова. Сувораў адвёз палоннага ў Сімбірск і некаторы час займаўся ліквідацыяй атрадаў мяцежнікаў і супакаеннем насельніцтва, якое апынулася ў зоне ўплыву паўстання. У 1775 годзе атрымаў гадавы адпачынак з-за смерці бацькі і атрыманнем спадчыны. У гэтым жа годзе 12 (21) жніўня нарадзілася дачка Наташа. Праз год у 1776 годзе прызначаецца камандзірам Санкт-Пецярбургскай дывізіі. У другой палове гэтага жа года абвастрылася становішча ў Крымскім ханстве, што было выклікана бесперапыннымі спробамі Турцыі вярнуць Крым пад свой кантроль. У сувязі з гэтым, у лістападзе 1776 года Сувораў атрымаў прызначэнне ў Крым у склад войскаў генерал-паручніка Празароўскага, дзе неўзабаве вымушаны быў на час хваробы Празароўскага прыняць камандаванне ўсімі рускімі войскамі на паўвостраве і ў дэльце Дуная. Сувораў падтрымаў абранне на пасаду хана Шагін-Гірэя, абранага пад моцным ціскам рускай дыпламатыі і арміі. Папярэдні хан — стаўленік Турцыі Даўлет-Гірэй IV — у пачатку 1777 года паспрабаваў аказаць супраціўленне, але быў разбіт манеўрамі сувораўскай пяхоты і конніцы і збег у Турцыю. Пасля нармалізацыі становішча на паўвостраве Сувораў атрымаў водпуск па хваробе і з’ехаў да сям’і ў Палтаву, адтуль у канцы 1777 года прызначаны камандуючым кубанскім корпусам, дзе перад ім паўстала задача невялікім войскам пакрыць вялізарную мяжу. За тры месяца службы на Кубані ён арганізаваў дбайна прадуманую сістэму ўмацаванняў, спалучэнняў стацыянарных гарнізонаў, размешчаных ва ўмацаваннях, з рухомымі рэзервамі, заўсёды гатовымі падтрымаць любы з гарнізонаў участку, зрабіўшы лінію абароны непрыступнай для качэўнікаў. Сувораў арганізаваў выдатна пастаўленую разведку, якая дазваляла яму быць у курсе настрояў і намераў горскіх і нагайскіх лідараў. Выявіўшы вялікае дыпламатычнае мастацтва ў спалучэнні з рашучымі дзеяннямі, Сувораў дамогся спынення хваляванняў сярод мясцовых нагайцаў. У мэтах усталявання сяброўскіх адносін з мясцовым мусульманскім насельніцтвам Сувораў строга забараняў жорсткі зварот з палоннымі і рашуча забараніў грубіянства ў дачыненні да бяззбройнага насельніцтва У маі 1778 года быў прызначаны на месца Празароўскага ў Крым, адначасова Кубань была пакінутая яму ў падначаленні. Галоўнай задачай Суворава ў Крыму стала недапушчэнне турэцкага ўварвання, небяспека якога ў той час рэзка ўзрасла. У сярэдзіне 1778 года ён прадухіліў высадку турэцкага дэсанта ў Ахціарскай бухце, чым была сарвана спроба Турцыі развязаць новую вайну ў нявыгадным для Расіі міжнародным становішчы: Сувораў рэарганізаваў абарону ўзбярэжжа і папярэдзіў, што любыя спробы высадкі турэцкіх войскаў будуць перарывацца сілай, таму турэцкае войска якое надышло на караблях не вырашылася спрабаваць высадзіцца, і Турцыя прызнала Шагін-Гірэя ханам. У сувязі з гэтым, асноўная частка рускіх войскаў у 1779 годзе выводзіцца з Крыма, і ў маі Сувораў прызначаецца камандуючым Маларасійскай дывізіяй у Палтаве, а неўзабаве пераводзіцца ў Наварасійскую губернію камандуючым памежнай дывізіяй, г. зн. у непасрэднае падначаленне Пацёмкіну. З пачатку 1780 па канец 1781 года Сувораў у Астрахані, дзе камандуе войскамі і рыхтуе паход супраць Ірана, які, аднак, не ажыццяўляецца. Затым у снежні 1781 года ён пераведзены ў Казань, а ў жніўні 1782 года ізноў накіраваны на Кубань для падаўлення нагайскага паўстання. Каля крэпасці Крэменчык Сувораў цалкам разбіў нагайскія войскі, дзякуючя чаму большасць татарскіх мурзаў выказалі пакорнасць Сувораву і прызналі далучэнне Крыма і нагайскіх земляў да Расіі. На працягу 1783 года Сувораў здзяйсняе экспедыцыі супраць асобных атрадаў нагайцаў. За далучэнне нагайскіх татараў Сувораў атрымаў ордэн Св. Уладзіміра першай ступені. Пасля прызнання Турцыяй уваходжання гэтых земляў у склад Расіі, у красавіку 1784 года Сувораў прызначаны камандуючым Уладзімірскай дывізіяй, у 1785 года камандзірам Санкт-Пецярбургскай дывізіі. 22 верасня (3 кастрычніка) 1786 года праізведзены ў генерал-аншэфы. У студзені 1786 года становіцца камандуючым Крэменчугскай дывізіяй. У гэтай якасці Сувораў і прыняў удзел у паказальных вучэннях у прысутнасці расійскай імператрыцы і аўстрыйскага імператара. Радавы и обер-афіцэр пяхотнага палка ў форме 1786—1796 гадоў #### Руска-турэцкая вайна 1787—1792 ##### Кінбурнская бітва Асноўны артыкул: **Кінбурнская бітва (1787)** З пачаткам руска-турэцкай вайны 1787—1792 гадоў генерал-аншэф Сувораў быў прызначаны камандзірам кінбурнскага корпуса, на які ўскладалася абарона Чарнаморскага ўзбярэжжа, ад вусця Буга да Перакопа. Галоўны ўдар у пачатку вайны туркі накіравалі на крэпасць Кінбурн, якую абараняў гарнізон (4 тысячы чалавек) на чале з Суворавым. Бітва ля Кінбурна адбылося 1 (12) кастрычніка 1787 года. Высадзіўшы дэсант у колькасці 5-6 тыс. чалавек, турэцкія караблі адышлі, а войскі дэсанту пачалі прасоўвацца да крэпасці. Сувораў забараняў контратакаваць, пакуль туркі не падышлі на 200 крокаў да крэпасці, а затым сам узначаліў контратаку. У выніку некалькіх хваль атакі, турэцкія войскі былі прыціснуты да берагу, і іх рэшткі ўначы вярнуліся на караблі, страціўшы каля 4 тысяч забітымі. Страты рускіх войскаў склалі каля 500 чалавек. За абарону Кірнбурна Сувораў атрымаў ордэн Андрэя Першазваннага, у баі быў двойчы паранены. У наступным годзе Сувораў у складзе войска Пацёмкіна прыняў удзел у аблозе Ачакава. Ён неаднаразова прапаноўваў пачаць штурм, аднак Пацёмкін марудзіў. Падчас аблогі Сувораў паспяхова адбіваў вылазкі непрыяцеля, якія заміналі аблогавым працам. Асабліва буйная вылазка, у якой колькасць туркаў дасягнула 3 тысяч чалавек, адбылася 27 ліпеня (7 жніўня). Сувораў асабіста павёў у бой два грэнадзерскія батальёны і адкінуў туркаў, пры гэтым быў паранены. Адначасова ён прапанаваў на плячах адыходзячых уварвацца ў крэпасць, гэта жа прапаноўваў і аўстрыйскі прынц дэ Лін (Аўстрыя ўступіла ў вайну на баку Расіі ў студзені 1788 года). Аднак Пацёмкін і тут скамандаваў адыходзіць. З-за рознагалоссяў з Пацёмкіным Сувораў здаў камандаванне Бібікаву. У выніку, Ачакаў быў узяты толькі ў канцы 1788 года. ##### Факшанская бітва Асноўны артыкул: **Бітва пад Факшанамі** У 1789 года Сувораву быў дадзены 7-тысячны атрад для прыкрыцця левага берага ракі Дубец і падтрымкі ў выпадку неабходнасці саюзных войскаў. З прычыны павольнага пасоўвання рускага войска, турэцкія войскі пад камандаваннем Асмана-пашы (30 тысяч чалавек) зрушыліся да Аджуда, каб разбіць аўстрыйскія войскі. Камандуючы аўстрыйскай дывізіяй (18 тысяч чалавек) Фрыдрых-Іосія Кобург звярнуўся за дапамогай да Суворава, які 17 (28) ліпеня злучыў свой атрад з аўстрыйцамі (прайшоўшы за 26 гадзін 40 вёрст). У 3 гадзіны раніцы 18 (29) ліпеня аб’яднаныя войскі пад камандаваннем Суворава высунуліся да паселішча Факшаны, дзе ў выніку 10-гадзіннага бою ўшчэнт разграмілі турэцкае войска, страты якога склалі 1600 чалавек і 12 гармат, страты руска-аўстрыйскіх войскаў склалі 400 чалавек. ##### Бітва пры Рымніке Асноўны артыкул: **Бітва пры Рымніке** Пасля перамогі пры Факшанах Пацёмкін сцягнуў асноўную частку рускіх войскаў да Бендэра. Паміж тым, 100-тысячная турэцкая армія пад камандаваннем Юсуф-пашы зноў пачала набліжацца да Факшан, дзе стаяў аўстрыйскі корпус, папярэдне паслаўшы адзін атрад на ўсход ад Дубца для дэзарганізацыі рускіх. Гэты атрад стаў пераследвацца арміяй генерала Рэпіна. На дапамогу аўстрыйцам ізноў выступіў Сувораў і, пройдучы 100 км за 2,5 сутак, злучыўся з імі навідавоку ў непрыяцеля. 11(22) верасня 1789 года армія пад камандаваннем Суворава (25 тысяч чалавек), нягледзячы на чатырохразовую перавагу туркаў, непрыкметна фарсіравалі раку Рымнік і атакавалі турэцкія войскі. Бітва пры Рымніке працягвалася 12 гадзін і завяршылася поўным разгромам турэцкага войска, якая страціла да 20 тысяч чалавек забітымі. Страты саюзных войскаў склалі 600 чалавек (400 аўстрыйцаў і 200 рускіх). За перамогу ў бітве пры Рымніке Сувораў атрымаў тытул графа Рымнікскага і ордэн Св. Георгія I ступені (сёмы ўзнагароджаны за ўсю гісторыю ордэна), а таксама тытул графа Аўстрыйскай імперыі. Паштовая марка СССР, з серыі «К 150 гадавіне ўзяцця крэпасці Ізмаіл». Штурм Ізмаіла. 1941, 15 капеек (ЦФА 803, Скот 833) ##### Узяцце Ізмаіла Асноўны артыкул: **Узяцце Ізмаіла** У 1790 года Паўднёвая армія Пацёмкіна, атрымаўшы шэраг перамог, наблізілася да Ізмаіла — найбольш магутнай крэпасці на левым беразе Дуная, умацаванай па апошніх патрабаваннях ваеннага мастацтва і лічыўшаяся непераможнай. Аблога Ізмаіла зацягнулася. Пацёмкін так і не змог узяць крэпасць і даручыў далейшую аблогу Сувораву, які прыбыў у рускі лагер 2(13) снежня. Конны помнік Сувораву ў Ціраспалі На працягу 8 дзён Сувораў рыхтаваў войскі да штурму, стварыўшы роў і вал па тыпу ізмаільскага. Нарэшце, ён паслаў ультыматум каменданту крэпасці Мехмет-пашы з патрабаваннем здачы. Пасля адмовы апошняга 11(22) снежня 1790 рускія войскі, якімі камандаваў Сувораў, штурмам узялі Ізмаіл. Страты рускіх склалі 4 тыс. забітымі і 6 тыс. параненымі. Туркі страцілі 26 тыс. забітымі і 9 тыс. палоннымі. Узяцце Ізмаіла з’явілася адным з вырашальных фактараў перамогі ў вайне. Сувораў атрымаў ганаровае званне падпалкоўніка лейб-гвардыі Прэабражэнскага палка. З 1791, камандуючы рускімі войскамі ў Фінляндыі, Сувораў кіраваў будаўніцтвам умацаванняў на мяжы са Швецыяй. Яму таксама было даручана камандаванне над Рочансальмскім портам і Саймскай флатыліяй. Пасля смерці Пацёмкіна ў 1792 годзе прызначаны камандуючым войскамі на поўдні Расіі — у Екацерынаслаўскай губерні і Таўрычскай вобласці (1792—1794). Пасля перамогі ў руска-турэцкай вайне паўстала неабходнасць умацавання новай руска-турэцкай мяжы, якая пралягала па рацэ Днестр. Праца па складанні плану інжынернай падрыхтоўкі меж была даручана Сувораву. Галоўную ўвагу Сувораў надаў умацаванню левага берагу ў ніжнім цячэнні Днястра. Па яго загаду на левым беразе Днястра на месцы спаленага туркамі сяла была пабудавана крэпасць Сярэдняя і ў 1792 годзе закладзены горад Ціраспаль. Пад кіраўніцтвам Суворава здзяйсняецца будаўніцтва крэпастных будынкаў у Гаджыбее (Адэсе). #### Паўстанне Касцюшкі 1794 года. Штурм Прагі Асноўны артыкул: **Паўстанне Касцюшкі** У маі 1794 года Сувораў накіраваны ў Падолію для падрыхтоўкі да другой польскай кампаніі. У першай палове жніўня залічаны ў склад войска генерал-аншэфа Н. В. Рэпніна з 4,5-тыс. атрадам уступіў на тэрыторыю Рэчы Паспалітай. Колькасць сувораўскіх войскаў пасля далучэння іншых атрадаў узрасла да 11 тыс. салдат. За 6 дзён Сувораў атрымаў 4 перамогі над паўстанцамі Тадэвуша Касцюшкі: 3(14) верасня ля мястэчка Дзівін; на наступны дзень пры Кобрыне авангард Суворава разбіў да 1000 конніцы Караля Серакоўскага. 6(17) верасня пры манастыры Крупчыцы (у цяп. час в. Чыжэўшчына) Сувораў атакаваў корпус Серакоўскаго (колькасць 16—18 тыс. пры 28 арудыях) і з вялікімі стратамі (3 тыс.) адкінуў яго да Брэсту. 8(19) верасня ізноў пазмагаўся з войскамі Серакоўскаго (да 16 тыс.) пры Брэсце (у раёне сучаснага Цярэспаля) і цалкам іх разграміў. Паўстанцы страцілі 5 тыс. забітымі і 7 тыс. палоннымі, сярод рускіх страты склалі 1000 чалавек забітымі. Страта цэлага корпуса выклікала маральны надлом сярод удзельнікаў паўстання. 10 кастрычніка кіраўнік паўстанцаў Касцюшка быў узяты ў палон атрадам Ферзена, які затым далучыўся да Суворава, з прычыны чаго колькасць войскаў апошняга возрасла да 17 тыс. салдат. Гэтыя войскі зрушыліся на Варшаву. Насустрач войскам Суворава быў накіраваны атрад генерала Маена, які складаўся з 5 560 салдат (у тым ліку 1 103 кавалерыі) і 9 арудый. У 5 гадзін раніцы 15(26) кастрычніка пры Кабылцы пачаўся бой, які доўжыўся больш за 5 гадзін і скончыўся разгромам польскіх войскаў, частка з якіх адступіла да Прагі, прыгараду Варшавы на правым беразе Віслы. Да 21 кастрычніка (1 лістапада) войскі Суворава займаліся на подступах да Варшавы падрыхтоўкай салдат, нарыхтоўкай фашын, лесвіц і тыноў для пераадолення ўмацаванняў. «Рэзня ў Празе». Погляд на падзеі з польскага боку ##### Штурм Прагі Асноўны артыкул: **Штурм Прагі, 1794** 23 кастрычніка (3 лістапада) войскі Суворава (да 25 тысяч салдат пры 86 гарматах) падышлі да Прагі і пачалі артылерыйскі абстрэл горада і яго муроў. Назаўтра, прыблізна ў 5 гадзін раніцы, сем калон пайшлі на прыступ паўразбураных артылерыйскім агнём умацаванняў, якія абараняліся гарнізонам і ўзброенымі гарадскімі апалчэнцамі (20—30 тысяч) пры 106 гарматах. Рускія калоны пад агнём уварваліся ў Прагу з розных бакоў. Сярод абаронцаў Прагі пачалася паніка, і да 9 гадзін раніцы 24 кастрычніка (4 лістапада) польскія войскі капітулявалі. У баі загінула, паводле розных даных, ад 10 тыс. да 13,5 тыс. палякаў і крыху больш узята ў палон, з рускага баку, згодна з афіцыйнай рэляцыяй, забіта 580 салдат і паранена 960. Расійскі генерал фон Клуген так успамінаў аб мінулым бою ў Празе: «*У нас стралялі з вокнаў хат і з стрэх, і нашы салдаты, урываючыся ў хаты, забівалі ўсіх, хто ім ні трапляўся <…> Разлютаванасць і смага помсты дайшлі да найвысокай ступені <…> афіцэры былі ўжо не ў сілах спыніць кровапраліцце <…> У моста надышла зноў разня. Нашы салдаты стралялі ў натоўпы, не разбіраючы нікога, — і пранізлівы крык жанчын, ляманты дзяцей наводзілі жах на душу. Справядліва гавораць, што разлітая чалавечая кроў узбуджае род ап’янення. Разлютаваныя нашы салдаты ў кожнай жывой істоце бачылі згубіцеля нашых падчас паўстання ў Варшаве. „Нет нікому пардона!" — крычалі нашы салдаты і забівалі ўсіх, не адрозніваючы ні гадоў ні пола…*» Накід галавы Суворава, зроблены з натуры ў 1795 г. графікам Янам Норблінам. *Малюнак зроблены ўжо пасля штурму Прагі, таму не адрозніваецца дакладнасцю і вядомы сваёй некарэктнасцю адлюстравання твару Суворава* Сувораў прыняў дэпутатаў з Варшавы прама на поле бою, сярод мноства трупаў, дэманстратыўна папярэджваючы палякаў аб наступствах далейшага супраціву. Падзеі ў Празе, польскія і французскія сродкі масавай інфармацыі перадалі вобраз Суворава ў вачах заходнееўрапейцаў як жорсткага палкаводца. 29 кастрычніка (9 лістапада) на беразе Віслы магістрат паднёс Сувораву хлеб-соль і гарадскія ключы, якія сімвалізавалі капітуляцыю Варшавы. Пазней магістрат ад імя жыхароў Варшавы падарыў Сувораву залатую табакерку з алмазамі і надпісам «Варшава — свайму збавіцелю». На просьбу караля Станіслава вызваліць аднаго польскага афіцэра, Сувораў вызваліў у якасці падарунку 500 палонных афіцэраў, і яшчэ да таго дадому былі адпушчаны 6 тысяч польскіх апалчэнцаў. Пасля капітуляцыі Варшавы і абвешчанай Суворавым амністыі войскі паўстанцаў па ўсёй Польшчы на працягу тыдня склалі зброю. Пасля бітвы за Прагу Сувораў накіраваў імператрыцы Кацярыне II ліст, які складалася з трох слоў: «*Ура! Варшава наша!*» і атрымаў адказ «*Ура! Фельдмаршал Сувораў!*». За ўзяцце Прагі Сувораў удастоіўся вышэйшага воінскага чыну фельдмаршала, яму быў падараваны маёнтак у 7 тысяч душ, ён таксама атрымаў прускія ордэны Чорнага Арла, Чырвонага Арла і іншыя ўзнагароды. За ваенныя поспехі 1794 года Сувораў атрымаў ад імператрыцы Кобрынскую воласць і іншыя беларускія землі з 13279 душамі прыгонных сялян. На душы тады лічылася дарослае мужчынскае насельніцтва, значыцца, агулам генерал-фельдмаршал атрымаў у падарунак не менш за 60 тысяч сялян і членаў іх сямей. У пачатку 1795 года Сувораў быў прызначаны камандуючым усімі рускімі войскамі ў Польшчы, затым галоўнакамандуючым 80-тысячнай арміяй, размешчанай у Браславской, Вазнясенскай, Харкаўскай і Екацеранаслаўскай губерніях са штаб-кватэрай у Тульчыне. У гэты перыяд ён напісаў «Навуку перамагаць» — выдатны помнік рускай ваеннай думкі. Фельдмаршал Сувораў у няміласці ### Пры Паўле I #### Няміласць Пасля смерці 6 (17) лістапада 1796 года Кацярыны II на прастол уступіў Павел I, фанатычны прыхільнік прускай ваеннай сістэмы Фрыдрыха Вялікага, у адпаведнасці з якой ён стаў рэфарміраваць рускае войска. Былі ўведзены новая форма вопраткі, новы воінскі статут. Галоўная ўвага надавалася муштры войскаў, аглядам і парадам. Прыхільнік «асвечанай» манархіі, які стварыў сваю сістэму арганізацыі і забеспячэнні войскаў і з поспехам яе ўжываў, Сувораў выступаў супраць насаджэння імператарам Паўлам I прускіх палачных парадкаў у войску, што выклікала варожыя адносіны да яго прыдворных колаў. Насуперак указанням Паўла I, Сувораў працягваў выхоўваць салдат па-свойму. Ён гаварыў: «Рускія прускіх заўсёды білі, што ж тут пераняць?», «Пудра не порах, букля не гармата, каса не цясак, і я не немец, а прыродны русак». Гэтыя акалічнасці выклікалі раздражненне і гнеў імператара, і 6(17) лютага 1797 года Сувораў быў звольнены ў адстаўку без права нашэння мундзіра і ў красавіку прыбыў у свой маёнтак Кобрын, а ўжо ў маі года быў высланы ў іншы маёнтак — сяло Канчанскае (Баравіцкі павет, Наўгародская губерня). Нагляд за адстаўным фельдмаршалам быў ускладзены на баравіцкага гараднічага А. Л. Вындомскага, які аднак, гнятучыся сваёй роляй, здолеў спаслацца на хваробу і занятасць, і гэты абавязак была ўскладзены на А. Н. Нікалаева, які прывозіў у Кобрын загад аб ссылцы Суворава і арыштаваў афіцэраў якія прыехалі з Суворавым у Кобрын. Карэспандэнцыя Суворава перлюстрыравалася, яму не дазволена было выязджаць далей 10 км ад сяла, пра ўсіх яго наведвальнікаў дакладвалася. Як піша Петрушэўскі: > > «З данясення бачна хатняе жыццё Суворава. Ён уставаў за 2 гадзіны да світання, піў гарбату, абліваўся вадою, досвіткам ішоў у царкву, дзе стаяў утраню і абедню, прычым сам чытаў і спяваў. Абед падаваўся а 7-й гадзіне, пасля абеду Сувораў спаў, потым абмываўся, у свой час ішоў да вячэрні, пасля таго абмываўся разы тры і клаўся спаць. Скаромнага ён не еў, быў увесь дзень адзін і размаўляў толькі са сваімі людзьмі, некалькімі адстаўнымі салдатамі. Насіў ён звычайна каніфасны камзольчик, адна нага ў сапаге, іншая (параненая) у туфлі; па нядзелях і іншых святах апранаў егерскую куртку і каску; у высокаўрачыстыя дні куртку замяняў фельдмаршальскім мундзірам без швіва, але з ордэнамі. Свой просты штодзённы гарнітур Сувораў зрэшты яшчэ спрашчаў да мінімуму: хадзіў без кашулі, у адной ніжняй бялізне, як рабіў звычайна ў лагерны час» > > > М. І. Уткін. Партрэт А. В. Суворава. 1818 г. Гравюра з партрэта 1800 года. У пачатку верасня 1798 года да Суворава прыехаў стары калега генерал-маёр Прэва дэ Люміна, адпраўлены Паўлам I пазнаць меркаванне Суворава аб тым, як весткі вайну з французамі ў сучасных умовах (перамогі Напалеона выклікалі занепакоенасць рускага двара). Сувораў прадыктаваў дзевяць правіл вядзенні вайны, якія адлюстроўвалі наступальную стратэгію палкаводца. 12 лютага 1798 года князь Гарчакоў атрымаў загад ехаць да Суворава і паведаміць ад імя Паўла, што фельдмаршал можа вярнуцца ў Пецярбург. Аднак Сувораў працягваў выклікаць незадаволенасць Паўла, па-ранейшаму стала паджартоўваючы і высмейваючы новыя ваенныя парадкі. Неўзабаве Сувораў выявіў жаданне вярнуцца назад у Канчанскае; ранейшы нагляд быў з яго сняць, перапіска не кантраляваліся. У сяле здароўе Суворава пагоршылася, узмацнілася нудота і раздражняльнасць, і Сувораў прыняў рашэнне выдаліцца ў манастыр і напісаў прашэнне Паўлу I. Адказу не паследавала, а 6 (17) лютага ў Канчанскае прыехаў флігель-ад’ютант Талбухін і прывёз Сувораву пісьмо імператара: «*Граф Аляксандр Васільевіч! Зараз нам не час разлічвацца. Вінаватага Бог прабачыць. Рымскі імператар патрабуе вас у начальнікі свайго войска і ўручае вам лёс Аўстрыі і Італіі…*» #### Італьянскі паход 1799 года Асноўны артыкул: **Італьянскі паход Суворава** У 1798 г. Расія ўступіла ў 2-ю антыфранцузскую кааліцыю (Вялікабрытанія, Аўстрыя, Турцыя, Каралеўства Абедзвюх Сіцылій). Было створана аб’яднанае руска-аўстрыйскае войска для паходу ў паўночную Італію, захопленую войскамі Французскай Дырэкторыі. Першапачаткова на чале арміі планавалася паставіць эрцгерцага Іосіфа. Але па патрабаванні Англіі Аўстрыя звярнулася з просьбай да Паўла I назвачить камандуючым Суворава. Выкліканы з ссылкі палкаводзец прыбыў у Вену 14 (25) сакавіка, дзе імператар Франц I прысвоіў Сувораву званне аўстрыйскага фельдмаршала. 4 (15) красавіка палкаводзец прыбывае да рускіх войскаў у Верону, а на наступны дзень перайшоў з войскамі ў Валеджа. Бітва на рацэ Ада. Мастак Спіяванеці Ужо 8 (19) красавіка пачалося выступленне з Валеджа да ракі Ада саюзных руска-аўстрыйскіх войскаў колькасцю каля 80 тысяч чалавек пад камандаваннем Суворава. Перад паходам ён выступіў з зваротам да італьянскага народа. Першым сутыкненнем сувораўскіх войскаў з французамі на захопленай імі італьянскай тэрыторыі, з’явілася ўзяцце 10 (22) красавіка горада-крэпасці Брэшыя (у гэтым баі адрозніўся генерал-маёр князь Баграціён). Узяцце Брэшыі дало магчымасць пачаць блакаду варожых крэпасцей Мантуя і Пескера (на што было дадзена 20 тысяч чалавек) і пачаць рух асноўнай часткі арміі да Мілану, куды для яго абароны адыходзілі часткі французскай арміі, якія замацаваліся на процілеглым беразе ракі Ада. 15 (26) красавіка быў узяты горад Лека, 16 (27) красавіка пачалася асноўная частка бітвы на рацэ Ада: рускія войскі пераправіліся праз раку нанеслі паражэнне французскай арміі пад кіраўніцтвам вядомага палкаводца Жана Маро. Французы страцілі каля 3 тысяч забітымі і каля 2 тысяч палоннымі. Заключным этапам бітвы на рацэ Адда стала бітву пры Вердэрыа, вынікам якой стала здача французскай дывізіі генерала Серур’е. Бітва пры Трэбіі. Мастак А.Кацэбу У выніку бітвы французскае войска адступіла і 17 (28) красавіка саюзныя войскі ўступілі ў Мілан. 20 красавіка (1 мая) яны выступілі да ракі По. У гэтым паходзе былі ўзяты крэпасці Пяск’ера, Тартона, Піцігетоне, у кожнай з якіх Сувораў пакідаў гарнізон з ліку аўстрыйцаў, таму яго войска паступова скарачалася. У пачатку мая Сувораў пачаў рух на Турын. 5 (16) мая французскі атрад генерала Маро каля Марэнга напаў на аўстрыйскі дывізіён, але з дапамогай атрада Баграціёна быў адкінуты. Французскія войскі вымушаны былі адступіць, пакінуўшы без бою крэпасці Казале і Валенцу і адкрыўшы дарогу на Турын, які быў узяты без бою (дзякуючы падтрымцы мясцовых жыхароў і П’емонтскай нацыянальнай гвардыі) 15 (26) мая. У выніку практычна ўся паўночная Італія была ачышчана ад французскіх войскаў. У сярэдзіне мая ў Фларэнцыю прыбыла армія генерала Макдональда і зрушылася да Генуі на злучэнні з Маро. 6 (17) чэрвеня на рацэ Трэбія пачалася бітва паміж руска-аўстрыйскімі войскамі Суворава і французскай арміяй Макдональда. Яна доўжылася трое сутак і скончылася паражэннем французаў, якія страцілі забітымі і ўзятымі ў палон палову свайго войска. Бітва пры Нові. Мастак А.Кацэбу У ліпені 1799 года здаліся крэпасці Алесандрыя і Мантуя. Пасля падзення апошняй Сувораў быў узведзены ў княжую годнасць і стаў князем Італьянскім, а сардзінскі кароль Фердынанд IV узвёў яго ў ранг гранда Каралеўства Абедзвюх Сіцылій з нашчадкавым тытулам прынца і кузена караля. Паміж тым, новы галоўнакамандуючы французскіх войскаў у Італіі генерал Б.Жубер аб’яднаў усі французскія атрады і выступіў да П’емонта. 3 (14) жніўня французы занялі Нові. Да Нові падышла і армія саюзнікаў, і 4 (15) жніўня пачалося бітва пры Нові. Падчас 18-гадзіннай бітвы французскае італьянскае войска было цалкам разгромлена, страціўшы забітымі 7 тыс. чалавек (уключаючы і яе камандуючага Жубера), 4,5 тысяч палонных, 5 тысяч параненых і 4 тыс. дэзертыраваўшых. Бітва пры Нові стала апошняй буйнай бітвай падчас Італьянскага паходу. Пасля яго імператар Павел I загадаў, каб Сувораву аказваліся такія жа ўшанаванні, якія да гэтага аказваліся толькі імператару. Вынікам італьянскага паходу стала вызваленне ў кароткі тэрмін Паўночнай Італіі ад французскага панавання. Перамогі саюзнікаў былі абумоўлены, галоўным чынам, высокімі маральна-баявымі якасцямі рускіх войскаў і выбітным палкаводніцкім мастацтвам Суворава. Карціна В. І. Сурыкава «Пераход Суворава праз Альпы ў 1799 гозе» #### Швейцарскі паход Асноўны артыкул: **Швейцарскі паход Суворава** Пасля вызвалення Паўночнай Італіі Сувораў меркаваў разгарнуць наступ на Францыю, наносячы галоўны ўдар у кірунку Грэнобль—Ліён—Парыж. Але гэты план быў сарваны саюзнікамі, якія не жадалі ўзмацнення ўплыву Расіі ў раёне Міжземнага мора і Італіі. Вялікабрытанія і Аўстрыя вырашылі выдаліць рускае войска з Паўночнай Італіі. Сувораву было загадана, пакінуўшы ў Італіі аўстрыйскія войскі, на чале рускіх войскаў накіравацца ў Швейцарыю, злучыцца з корпусам А. М. Рымскага-Корсакава, які дзейнічаў там і адтуль наступаць супраць Францыі. А. І. Шарлемань. «Фельдмаршал Сувораў на вяршыні Сен-Гатарда 13 верасня 1799 года» Рускія войскі за шэсць сутак прайшлі 150 км ад Алесандрыі да Таверна. Па прыбыцці ў Таверна, выявілася, што аўстрыйцы ў парушэнні дасягнутых дамоўленасцей даставіць туды 1429 мулаў, неабходных для перавозкі правіянта і артылерыі, не зрабілі гэтага. Паміж тым, сваю артылерыю і абозы рускае войска адправіла іншым шляхам. Мулы былі дастаўлены толькі праз 4 дня і ўсяго 650 штук. Аўстрыйскія афіцэры далі таксама няправільныя звесткі аб колькасці французскага войска (амаль на траціну яе пераменшыўшы) і аб тапаграфіі маршруту (сцвярджаючы, што ўздоўж Люцэрнскага возера ідзе пешаходная сцяжынка, якой насамрэч не было. 31 жніўня (11 верасня) рускія войскі, нарэшце, выступілі. Пачаўся гераічны Швейцарскі паход Суворава 1799 года, які стаў буйным дасягненнем ваеннага мастацтва. Першым буйным сутыкненнем з французамі стаў штурм перавала Сен-Гатард, які адкрываў шлях у Швейцарыю. Узяўшы вёскі Урзерн і Госпіталь, рускія войскі пачалі штурм раніцай 13 (24) верасня. З вялікай цяжкасцю з трэцяга прыступу перавал быў узяты. 14 (25) верасня рускія войскі, злучыўшыся ў адзін атрад зрушыліся да Швіцу, дзе на шляху ізноў неабходна было штурмаваць французскія ўмацаванні ў выключна цяжкіх умовах: у раёне Чортава моста, які быў перакінуты праз цясніну, па якой цякла рака Рэйс. Да моста выходзіў вузкі тунэль, прабіты ў вялізных практычна стромых уцёсах. Пераход Суворава праз Чортаў мост. Мастак А. Е. КацэбуАбыйдучы па дне цясніны французаў, рускія войскі здолелі адкінуць іх ад выхаду з тунэлю і бой завязаўся ўжо за сам Чортаў мост. З цяжкасцю яго атрымалася ўзяць, не дапусціўшы разбурэння. З баямі і цяжкай барацьбой з неспрыяльнымі прыроднымі ўмовамі войска рушыла далей. Найбольш цяжкім выпрабаваннем на Сен-Гатардскай дарозе быў пераход праз найбольш высокую і стромкую заснежаную гару Бінтнерберг, супраць і пасярэдзіне вадаспаду. Пры пераходзе загінула мноства рускіх салдат. Нарэшце, пяройдучы праз гару і ўступіўшы ў Альтдорф Сувораў выявіў адсутнасць дарогі ўздоўж Люцернского азёры, аб якой яму гаварылі аўстрыйцы, што рабіла немагчымым ісці на Швіц. Помнік Сувораву ў швейцарскіх Альпах Паміж тым пачаў канчацца правіянт, ля Фірвальштэдскага возера канцэнтраваліся французскія войскі, і Сувораў прыняў рашэнне накіраваць сваю армію праз магутны горны хрыбет Расшток і, пяройдучы праз яго, выйсці ў Мутэнскую даліну, а адтуль ісці на Швіц. Падчас гэтага найцяжкага пераходу Сувораў (якому ўжо было больш за 70 гадоў) цяжка захварэў. Пераход праз Расшток заняў 12 гадзін. Спусціўшыся да вёскі Мутэн, якая была занята французамі, рускія пачалі яе штурм, што стала поўнай нечаканасцю для французаў. Да вечара 19 (30) верасня ўсе сувораўскія войскі засяродзіліся ў Мутэнскай даліне і тут даведаліся аб поўным разгроме корпуса Рымскага-Корсакова, на дапамогу якому яны спяшаліся. Сувораўскія войскі апынуліся блакіраванымі французамі. Рускае войска здолела прадзерціся праз французскія пазіцыі і з баямі рушыла наперад праз заснежаныя горы і перавалы. Ужо практычна не засталося правіянта і патронаў, вопратка і абутак знасілася, шматлікія салдаты і афіцэры былі босы. Пасля таго, як апошняя аўстрыйская брыгада пакінула рускіх (у Гларысе) генералітэт рускага войска прыняў рашэнне прабівацца праз хрыбет Панкіс (Рынгенкопф) у даліну ракі Рэйн на злучэнне з астаткамі корпуса Рымскага-Корсакова. Гэта быў апошні і адзін з найбольш цяжкіх пераходаў. Былі скінутыя ў прорву ўсе гарматы, страчана каля 300 мулаў. Французы напалі на ар’егард рускага войска, але, нават маючы запас куль і артылерыю, былі адкінуты рускімі ў штыкавой атацы. Апошнім выпрабаваннем быў спуск з гары Панкіс (адлюстраваны на карціне Сурыкава «Пераход Суворава праз Альпы»). У пачатку кастрычніка 1799 года прыбыццём да аўстрыйскага горада Фельдкірхе Швейцарскі паход Суворава завяршыўся. За гэты беспрэцэндэнтны па цяжкасцях і гераічнасці паход Сувораў быў удастоены вышэйшага воінскага звання генералісімуса, стаўшы чацвёртым генералісімусам у Расіі. ### Вяртанне ў Расію. Смерць 29 кастрычніка (9 лістапада) 1799 года Сувораў атрымаў ад Паўла I два рэскрыпты, у якіх паведамлялася пра разрыў саюза з Аўстрыяй і загадвалася рыхтаваць рускае войска да вяртання ў Расію. У другой палове лістапада рускае войска пачало вяртацца. У Багеміі і Паўночнай Аўстрыі яно размясцілася на адпачынак (сам Сувораў спыніўся ў Празе) у чаканні магчымага аднаўлення вайны з Французскай рэспублікай. Аднак яго не адбылося і 14 (25) студзеня 1800 года рускае войска канчаткова рушыла на Радзіму. Магіла Суворава ў Аляксандра-Неўскай лаўры У Кракаве Сувораў здаў камандаванне Розенбергу і накіраваўся ў Санкт-Пецярбург. У дарозе ён захварэў і спыніўся ў сваім маёнтку ў Кобрыне. Накіраваны імператарам да Суворава лейб-медык І. І. Вейкарт змог дамагчыся паляпшэння стану Суворава, генералісімус змог працягнуць шлях. У Пецярбургу яму рыхтавалася ўрачыстая сустрэча. Аднак, нечакана ў гэты час Сувораў ізноў трапляе ў няміласць. Афіцыйнай падставай да яе было тое, што ў Італьянскім і Швейцарскім паходах Сувораў трымаў пры сабе дзяжурнага генерала, што належала мець толькі манарху. Адносна сапраўдных прычын няміласці высоўваюцца самыя розныя версіі. Хвароба Суворава абвастрылася. Урачыстая сустрэча была скасавана. Па прыездзе ў Пецярбург Сувораў спыніўся дома ў мужа сваёй пляменніцы Д. Хвастова. Павел I адмовіўся прыняць палкаводца. Па адной версіі, перад смерцю Сувораў сказаў фаварыту імператара графу Кутайсаву, які прыехаў запатрабаваць справаздачы пра яго дзеянні: «Я рыхтуюся аддаць справаздачу Богу, а пра гаспадара я зараз і думаць не жадаю…». Таксама паводле адной з версій, да паміраючага Суворава прыехаў граф Хвастоў. Сувораў сказаў яму, развітваючыся: «Міця, бо ты добры чалавек, не пішы вершаў. А ўжо калі не можаш не пісаць, то, напрамілую Бог, не друкуй». Хвароба Суворава прагрэсавала, пачалася гангрэна, і а другой гадзіне дня 6 (18) мая Аляксандр Васільевіч Сувораў памёр. Сувораў быў пахаваны ў Ніжняй Благавешчанскай царкве Аляксандра-Неўскай лаўры пры вялізнай колькасці народа. На надмагільнай пліце высечаны кароткі надпіс: «Тут ляжыць Сувораў». Унёсак Суворава ў ваенную навуку -------------------------------- Сувораў увайшоў у сусветную гісторыю як геніяльны палкаводзец і ваенны мысляр. Гэта быў адзін з найбольш адукаваных людзей свайго часу, які валодаў шырокімі ведамі не толькі ў ваенных навуках, але і ў іншых абласцях ведаў. Сувораў пакінуў вялізную ваенна-тэарэтычную і практычную спадчыну, узбагаціў усе вобласці ваеннай справы новымі высновамі і становішчамі. Адкінуўшы састарэлыя прынцыпы кардоннай стратэгіі і лінейнай тактыкі, Сувораў распрацаваў і ўжыў у палкаводніцкай практыцы больш дасканалыя формы і спосабы вядзення ўзброенай барацьбы, якія нашмат апярэдзілі сваю эпоху і забяспечылі рускаму ваеннаму мастацтву вядучае месца. Ён даў больш 60 бітв і баёў і ўсе іх выйграў. Алегарычны помнік Сувораву ў Пецярбургу, Міхаіл Казлоўскі, 1801 Стратэгія Суворава адрознівалася выключнай актыўнасцю і рашучасцю. Галоўнай мэтай ваенных дзеянняў ставілася знішчэнне войска суперніка ў адкрытых палявых бітвах. Асноўным спосабам стратэгічных дзеянняў лічыўся наступ. «Праўдзівае правіла вайскоўца мастацтвы, — вучыў Сувораў, — прама напасці на суперніка з самога адчувальнага для яго боку, а не схадзіцца, нясмела прабіраючыся вакольнымі дарогамі… справа можа быць вырашана толькі прамым адважным наступам». Аддаючы перавагу наступу, Сувораў лічыў магчымым у асобных выпадках звяртацца да абароны і нават да адступу ў інтарэсах захавання войскаў ад удару праўзыходнага суперніка. Вялікае значэнне Сувораў надаваў канцэнтрацыі сіл і сродкаў на найважных кірунках. Сувораў быў не толькі буйнейшым стратэгам, але і найдасканалым тактыкам. Асобай заслугай Суворава было ўдасканаленне тактыцы калон у спалучэнні з рассыпным ладам — спосаб бою, створаны на Захадзе толькі падчас войнаў Французскай рэвалюцыі канца XVIII стагоддзя і развіты затым Напалеонам. У тактыцы Суворава правільна спалучаліся агонь і штыкавы ўдар. Надаючы вялікае значэнне агню для дасягнення перамогі, ён падняў на небывалую да яго вышыню і мастацтва зруйнавальнага штыкавога ўдару. Сувораўская тактыка засноўвалася на дбайным уліку становішча, быстрыні, раптоўнасці дзеянняў. Сувораў стварыў перадавую сістэму выхавання і навучанні войскаў. У яе аснове ляжала перакананне, што чалавек з’яўляецца вырашальным фактарам перамогі. Ён быў ворагам бязмэтнай і бессэнсоўнай муштры, імкнуўся абудзіць у салдатах пачуццё нацыянальнай самасвядомасці і каханне да радзімы, прызвычаіць іх да адважных, ініцыятыўных і майстэрскіх дзеянняў у самых разнастайных умовах баявога становішча. Галоўная ўвага звярталася на навучанне войскаў таму, што трэба на вайне. Сувораў патрабаваў ад падпарадкаваных яснага разумення сутнасці задач, якія стаяць перад імі. Выяўляючы нястомны клопат аб салдатах, іх побыце і патрэбах і падзяляючы з імі ўсе нягоды паходнага жыцця, Сувораў заваяваў бязмежны давер і каханне войска. Палкаводніцкая дзейнасць Суворава пакінула глыбокі след у гісторыі рускага войска. Паслядоўнік Пятра I і вучань П. А. Румянцава, Сувораў выхаваў плеяду выдатных рускіх палкаводцаў і военачальнікаў, сярод якіх найбольш выбітнымі былі М. І. Кутузаў і П. І. Баграціён. На ідэях Суворава былі выхаваныя Д. А. Мілюцін, М. І. Драгаміраў, А. А. Брусілаў і іншыя вядомыя рускія ваенныя дзеячы. Сувораў аказаў значны ўплыў і на замежную ваенную думку. Рускі ваенны гісторык Ф. Н. Глінка ў «Кароткім напісанні Вайскоўца часопіса» (1877) пісаў: *«Зараз ужо ясна і адкрыта, што шматлікія правілы ваеннага мастацтва заняў Напалеон у нашага Сувораў. Гэтага не аспрэчваюць самі французы; у гэтым прызнаецца і сам Напалеон; у лістах з Егіпта, перахопленых англічанамі, ён відавочна гаворыць Дырэкторыі, што Суворава датуль не спыняць на шляхі перамог, пакуль не спасцігнуць асаблівага яго мастацтва ваяваць і не супрацьпаставяць яму яго ўласных правіл»*. Выказванні сучаснікаў: * Маро называў марш Суворава да Трэбіі (стратэгічны манеўр) вяршыняй вайскоўца мастацтвы. * «Я быў вельмі малады падчас бітвы пры Трэбіі; гэтая няўдача магла бы мець згубны ўплыў на маю кар’еру; мяне выратавала толькі тое, што пераможцам маім быў Сувораў» — маршал Макдональд * Таленавіты генерал Масена гаварыў, што аддаў бы ўсе свае перамогі за адзін Швейцарскі паход Суворава Узнагароды ---------- Ордэн Св. Георгія 1-й ступені * Ордэн Святога апостала Андрэя Першазваннага (09.11.1787) — за бітву пад Кінбурнам; дыямантавыя знакі да ордэну (1789) — за бітву пры Рымніке; * А. В. Суворов з’яўляецца адным з 3-х Георгіеўскіх кавалераў за ўсю гісторыю ордэна, якія ўзнагароджаны з 3-й па 1-ю ступень + Ордэн Святога Георгія 1-га кл. (18.10.1789, № 7) — «цудоўнае мастацтва і выдатная мужнасць ва ўсякім разе, найбольш жа пры атацы шматлікіх турэцкіх сіл, вярхоўным візірам узначаленых у 11 дзень верасня на рацэ Рымніке»; + Ордэн Святога Георгія 2-га кл. (30.07.1773, № 8) — «За ажыццяўлённую адважную і мужную справа з даручаным яго кіраўніцтву дэташаментам пры атацы на Туртукай»; + Ордэн Святога Георгія 3-га кл. (19.08.1771, № 34) — «За адвагу і мужныя подзвігі, аказаныя 770 і 771 гадоў з даручаным яму дэташаментам супраць польскіх падбухторшчыкаў, калі ён разважлівымі распараджэннямі ў адбыўшыхся бітвах, дзівячы ўсюду іх партыі, атрымаў над імі перамогі»; * Залатая шпага з дыямантамі і лаўрамі (10.07.1775) — у гонар перамогі над туркамі; другая шпага з дыяментамі і лаўровымі вянкамі за перамогу пры Рымніке (1789); * Ордэн Святога Уладзіміра 1-й ст. (28.07.1783) — за перамогі над нагайскімі татарамі ў Крыму; * Ордэн Святога Аляксандра Неўскага (20.12.1771) — за перамогу над польскімі канфедэратамі; * Ордэн Святой Анны (09.1770) — за баі з польскімі канфедэратамі ; * Кавалер вялікага крыжа Іаана Іерусалімскага; * Аўстрыйскі Ваенны ордэн Марыі Тэрэзіі 1-й кл. ; * Прускі ордэн Чырвонага Арла 1-й ст.; * Прускі ордэн Чорнага Арла ; * Прускі «За ваенныя заслугі» ; * Польскі ордэн Белага Арла; * Польскі ордэн Св. Станіслава; * Сардзінскі — Св. Анунцыаты; * Св. Маўрыкія і Лазара (Сардзінія); * Каралеўствы абедзвюх Сіцылій — Св. Януарыя; * баварскі — Св. Губерта і Залатога льва; * французскі — Кармельской багародзіцы і Св. Лазара У памяць аб Сувораве -------------------- Ордэн Суворава III ступені Сувораў быў першым чалавекам, у гонар якога ў Расіі быў заснаваны мемарыяльны музей. У Расіі і іншых краінах ёсць музеі Суворава; у яго гонар узведзены помнікі; імем Суворава названыя атолы, населеныя пункты, вуліцы і іншыя аб’екты ў шматлікіх гарадах. Пабудаваны ў 1904 годзе эскадраны браняносец атрымаў імя «Князь Сувораў», імя палкаводца атрымаў і шэраг іншых ваенных і грамадзянскіх судоў. У перыяд Вялікай Айчыннай вайны 29 ліпеня 1942 года Указам Прэзідыўма Вярхоўнага Савета СССР заснаваны ваенны Ордэн Суворава трох ступеняў. Адбылося звыш сямі тысяч узнагароджанняў гэтым ордэнам. Дзясяткі партызанскіх атрадаў, брыгад і злучэнняў, якія дзейнічалі на акупаванай тэрыторыі, насілі імя Суворава. Пастановай СНК СССР і ЦК УКП(б) 21 жніўня 1943 год створаны сувораўскія ваенныя вучылішча, адно з якіх дзейнічае і ў Мінску. Выява Суворава прысутнічае на банкнотах Прыднястроўскай Малдаўскай Рэспублікі — прыднястроўскіх рублях, а таксама на юбілейных манетах Расіі. У Швейцарыі і Ліхтэнштэйне выпушчаныя маркі з выявай палкаводца У 1986 годзе ў рамках серыі «Літаратурныя помнікі» былі выдадзеныя лісты Суворава, у аглядзе ад выдаўца напісана: *«Лісты Суворава з’яўляюцца важнейшым гістарычным помнікам другой паловы XVIII стагоддзя — эпохі, на якую прыходзіцца вырашэнне вялікіх гістарычных задач, якія стаялі перад Расіяй на працягу некалькіх стагоддзяў»*. Беларускія гісторыкі У. Арлоў і Г. Сагановіч, характарызуючы асобу А. Суворава, сцвярджаюць аднак, што *на працягу ўсёй сваёй кар’еры ён аддана служыў жандарскай палітыцы царызму і, дарэчы, не ўдзельнічаў ні ў адной абарончай вайне* і што, хоць *для Расіі ён сапраўды выдатны палкаводзец, для Беларусі — найперш камандзір акупантаў*. З іншага боку, дырэктар музея імя А. В. Суворава Я. Бабенка гаворыць аб русафобскай кампаніі па дыскрэдытаціі палкаводца ў Беларусі і аспрэчвае недарэчныя і галаслоўныя, паводле яго меркавання, абвінавачванні, якія распаўсюджваюцца праз не названыя ёй газетныя і інтэрнэт-артыкулы. У прыватнасці, аспрэчваюцца абвінавачванні ў тым што мясцовае насельніцтва падвяргалася масавым забойствам, што Сувораў быў жорсткі і помслівы, што ён імкнуўся задушыць народнае паўстанне, што менавіта ён прынёс прыгоннае права ў Беларусь.. Таксама рад аўтараў лічыць, што абарончай для Расіі была, напрыклад, руска-турэцкая вайна 1787—1791/1792 гг. якую пачала Турцыя. Зноскі ------ 1. 1 2 Суворов, Александр Васильевич // *Русский биографический словарь* — СПб.: 1912. — Т. 20. — С. 7–89.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q25859114'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21175490'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1960551'></a> 2. ↑ Суворов, Александр Васильевич // *Энциклопедический словарь* — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1901. — Т. XXXIа. — С. 896–898.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19908137'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q23892969'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q602358'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q24474888'></a> 3. 1 2 *Pas L. v.* Genealogics — 2003.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847329'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847326'></a> 4. 1 2 3 4 Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. Т.2 : Кадэцкі корпус—Яцкевіч / Рэдкал. : Г.П Пашкоў, (гал. рэд.) і інш.; Маст. З. Э. Герасімовіч. — 2-ое выд. — Мінск : БелЭн, 2007. — 688с. : іл. ISBN 978-985-11-0393-1 — Старонка 639 5. 1 2 Д. Н. Бантыш-Каменский, Биографии генерал-фельдмаршалов Архівавана 21 мая 2007. (руск.) 6. ↑ **Арсений Замостьянов**, Детство и юность Суворова, Москва, 2002 Архівавана 18 лютага 2008. (руск.) 7. ↑ Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. Т.2 : Кадэцкі корпус—Яцкевіч / Рэдкал. : Г.П Пашкоў, (гал. рэд.) і інш.; Маст. З. Э. Герасімовіч. — 2-ое выд. — Мінск : БелЭн, 2007. — 688с. : іл. ISBN 978-985-11-0393-1 — Старонкі 623—624 8. ↑ Вторая Польская война 1794 года (Восстание Костюшко) // Керсновский «История русской армии»(недаступная спасылка) 9. ↑ По даных Бантыш-Каменскага 10. ↑ Воспоминания Ф. В. Булгарина, ч.6, гл.3 — Булгарын перадае расказ фон Клуге, які быў у падпарадкаванні Сувораву пры штурме Прагі 11. ↑ У. Арлоў, Г. Сагановіч. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі, Мн. 1997. 12. ↑ Юрий Квасников. К 150-летию филателистической «Россики»// Независимая газета от 24 сентября 2004 года 13. ↑ У. Арлоў, Г. Сагановіч, Дзесяць вякоў беларускай гісторыі, Мн. 1997 14. ↑ Архівавана 27 ліпеня 2011. Е. Бабенко. Историческое мифотворчество 15. ↑ БСЭ(недаступная спасылка) Літаратура ---------- * Александр Васильевич Суворов: К 250-летию со дня рождения / Отв. ред. Л. Г. Бескровный. — М.: Наука, 1980. — 280 с. * Александр Васильевич Суворов: Библиографическое пособие / Сост. К. Н. Шапошникова. Белгород, 1999. * Александр Васильевич Суворов глазами современников / Сост. Э. И. Юрченко. М. 1999. * **Алексеев С.** Рассказы о Суворове и русских солдатах. — М.: Детская литература, 1968. — 127 с. * **Анисимов Е. В. Каменский А. Б.** Россия в XVIII — первой половине XIX вв. — М. 1994. * Биография Александра Васильевича Суворова, им самим писанная в 1786 году // Время и судьбы: Воен.-мемуар. сб. Вып. 1. — М.: Воениздат, 1991. — С. 143—157. * **Бескровный Л. Г.** Итальянский и швейцарский походы А. В. Суворова // Военно-исторический журнал. — 1974. —№ 8. —С. 98—103. * Генералиссимус Суворов. Жизнь его в своих вотчинах. М.: Патриот, 1993. — 128 с. * **Григорьев С. Т.** Александр Суворов: Ист. повесть. — М.: Мысль 1990. — 319 с. * **Грусланов В. Н.**, Лободин М. П. Шпага Суворова. — Л.: Детская литература, 1990. — 239 с. * **Драгунов Г. П.** Чёртов мост. По следам Суворова в Швейцарии. — М.: Мысль, 1995. — 238 с. * **Заичкин И. А. Почкаев И. Н.** Екатерининские орлы. М.: Мысль, 1996. — 350 с. * **Золотарев В. А. Межевич М. Н.**, Скородумов Д. Е. Во славу Отечества Российского. (Развитие военной мысли и военного искусства в России во второй половине XVIII века.) — М. 1984. * **Лебедянский М. С.** Памятник А. В. Суворову. Биография московского памятника. М.: Московский Рабочий, 1989. — 32 с. * **Лопатин B.C.** Потёмкин и Суворов. — М.: Наука, 1992. — 288 с. * Суворов в Петербурге. — Л.: Лениздат, 1978. — 304 с. * **Михайлов О. Н.** Суворов. — Ростов-на-Дону: Изд-во «Феникс», 1997. — 640 с. — ISBN 5-85880-439-X. * **Осипов К.** Александр Васильевич Суворов. — М.: Воениздат, 1950. — 384 с. * П. А. Румянцев, А. В. Суворов, М. И. Кутузов: документы и материалы. — Киев: Наукова думка, 1974. — 87 с. * **Петров А.** Суворов и Домбровский: встреча на Треббии [1799] // Родина. — 1994. № 12.- С. 84-88. * **Помарнацкий А. В.** Портреты А. В. Суворова. — Л.:Эрмитаж, 1963. — 180 с * **Раковский Л.** Генералиссимус Суворов. — Л.: Лениздат, 1975. — 527 с. * **Рогулин Н. Г.** «Полковое учреждение» А. В. Суворова и пехотные инструкции екатерининского времени. — СПб.: Дмитрий Буланин, 2005. — 248 с. * **Ростунов И. И.** Генералиссимус Александр Васильевич Суворов. — М.: Воениздат, 1989. * **Семанов С. Н.** Александр Васильевич Суворов. Суворов в воспоминаниях современников. — М.: Русский мир, 2000. — 560 с. * **Соловьев В. А.** Суворов на Кубани, 1778—1793. — Краснодар: Кн. изд-во, 1986. — 190 с. * Советская военная энциклопедия, М. 1978. * Суворов А. В. — М.: Наука, 1980. — 278 с. * Суворов А. В.: Великий сын России. — М.: Тиада-Х, 2000. — 320 с. * Суворов А. В. Сборник документов. —T. 1. — М. 1949. * **Суворов А. В.** Наука побеждать. — М.: Воениздат, 1987. — 39 с. * **Суворов А. В.** Письма / Изд. подгот. B.C. Лопатин; Отв. ред. А. М. Самсонов. — М.: Наука, 1986. — 807 с. * Суворовский сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1951. — 280 с. * **Цветков С. Э.** Александр Суворов. 1730—1800. — М.: Центрполиграф, 2005. — 495 с. * **Шишов А. В.** Генералиссимус великой империи. — М.: Олма, 2005. — 480 с. Спасылкі -------- У Вікіцытатніку ёсць старонка па тэме **Аляксандр Сувораў** * Гісторыя пад знакам Пагоні. Сувораў і Беларусь на YouTube * Біяграфія и спадчына Суворова на сайце Сувораўскага ваенного вучылішча (руск.) * **Сувораў А. В.**, Аўтабіяграфія (руск.) * Архівавана 14 верасня 2017. * А. Петрушевский. «Генералиссимус князь Суворов» (руск.) * Сувораў Аляксандр Васільевіч: сборнік матэрыялаў аб вялікім палкаводцы (руск.) * Архівавана 4 жніўня 2008. * У. Арлоў, Г. Сагановіч. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі. — Мн. 1997. Архівавана 25 верасня 2009. | ⛭Генералісімусы Расіі | | --- | | Рускае царства | Аляксей Сямёнавіч Шэін | Фёдар Юр’евіч Рамаданаўскі | | Расійская імперыя | Аляксандр Данілавіч Меншыкаў | Антон Ульрых Браўншвайгскі | Аляксандр Васільевіч Сувораў | | СССР | Іосіф Вісарыёнавіч Сталін | | ⛭Генерал-фельдмаршалы Расійскай імперыі | | --- | | XVII стагоддзе | Ф. А. Галовін (1700) • К.-Е. Круа (1700) | Герб Расійскай імперыі | | XVIII стагоддзе | Б. П. Шарамецеў (1701) • А. Д. Меншыкаў (1709, пазбаўлены ў 1727) • А. І. Рэпнін (1724) • М. М. Галіцын (1725) • Я. К. Сапега (1726) • Я. В. Брус (1726) • В. У. Далгарукаў (1728) • І. Ю. Трубяцкой (1728) • І. Мініх (1732) • П. П. Ласі (1736) • прынц Людовік Вільгельм Гесен-Гомбургскі (1742) • М. Ю. Трубяцкой (1756) • А. Б. Бутурлін (1756) • А. Р. Разумоўскі (1756) • С. Ф. Апраксін (1756) • П. С. Салтыкоў (1759) • А. І. Шувалаў (1761) • П. І. Шувалаў (1761) • герцаг Карл Людвіг Гольштэйн-Бекскі (1762) • прынц Пётр Аўгуст Фрыдрых Гольштэйн-Бекскі (1762) • прынц Георг Шлезвіг-Гальштэйнскі (1762) • А. П. Бястужаў-Румін (1762) • К. Р. Разумоўскі (1764) • А. М. Галіцын (1769) • П. А. Румянцаў (1770) • З. Р. Чарнышоў (1773) • ландграф Людвіг IX Гесэн-Дармштацкі (1774) • Р. А. Пацёмкін (1784) • А. В. Сувораў (1794) • М. І. Салтыкоў (1796) • М. В. Рэпнін (1796) • І. Р. Чарнышоў (1796) • І. П. Салтыкоў (1796) • І. К. Эльмпт (1797) • В. П. Мусін-Пушкін (1797) • М. Ф. Каменскі (1797) • В. Ф. дэ-Брольі (1797) | | XIX стагоддзе | А. А. Празароўскі (1807) • І. В. Гудовіч (1807) • М. І. Кутузаў (1812) • М. Б. Барклай-дэ-Толі (1814) • А. Велінгтан (1818) • П. Х. Вітгенштэйн (1826) • Ф. В. Остэн-Сакен (1826) • І. І. Дзібіч (1829) • І. Ф. Паскевіч (1829) • эрцгерцаг Іаган Аўстрыйскі (1837) • І. Радзецкі (1849) • П. М. Валконскі (1850) • М. С. Варанцоў (1856) • А. І. Баратынскі (1859) • Ф. Ф. Берг (1865) • Альбрэхт, герцаг Цешэн (1872) • Фрыдрых III, кронпрынц Германскі (1872) • прынц Альбрэхт Фрыдрых Прускі (1872) • прынц Фрыдрых Карл Прускі (1872) • прынц Карл Фрыдрых Прускі (1872) • Альберт, кронпрынц Саксоніі (1872) • Г. К. Б. фон Мольтке (1872) • вял. кн. Міхаіл Мікалаевіч (1878) • вял. кн. Мікалай Мікалаевіч Ст. (1878) • імператар Аляксандр II (1878) • І. В. Гурка (1894) • Д. А. Мілюцін (1898) | | XX стагоддзе | кароль Чарногорыі Нікола I (1910) • кароль Румыніі Караль I (1912) | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Нацыянальная біяграфія Фінляндыя · Рускі біяграфічны · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Universalis · Даведка ТАСС · Швейцарскі гістарычны | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · Geni.com · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10003173 · BNE: XX1131877 · BNF: 130116371 · CiNii: DA01041138 · GND: 118620134 · ICCU: IEIV024909 · ISNI: 0000 0001 2098 8157 · LCCN: n82019621 · LNB: 000118373 · NKC: jn20000720290 · NLP: a0000001187690 · NSK: 000186966 · NTA: 073586323 · NUKAT: n01090003 · LIBRIS: 277265 · SUDOC: 050550705 · VIAF: 5065426 | |

**Вішня звычайная**, **Вішэння** (*Prunus cerasus*) — драўняная расліна, якую вырошчваюць у садах; від роду Сліва (*Prunus*) падроду Вішня сямейства Ружавыя (*Rosaceae*). Батанічнае апісанне ------------------- | | | --- | | | | Вішня звычайная. Батанічная ілюстрацыя з кнігі «*Köhler’s Medizinal-Pflanzen*», 1887 | Вішня звычайная — невялікае дрэва ці куст, дасягае да 5 м у вышыню з бліскучай карой шэра-бурага колеру. Лісце скурыстае, чаргаванае, чарашковае, шырокаэліптычнае, завостранае, цёмна-зялёнае зверху, знізу святлей, дасягае ў даўжыню да 5—6 см. Кветкі найчасцей белага колеру, сабраныя ў парасоніках па 2—3 кветкі. Чашалісцікаў і пялёсткаў па пяць, тычынак 15—20, песцік адзін. Кветкі распускаюцца пасля лісця. Плод — кісла-салодкая, шарападобная касцянка светла- або цёмна-чырвонага, амаль чорнага колеру, да 1 см у дыяметры, пакрытая лупінай, мякаць сакавітая, мясістая, костачка ад мякаці не аддзяляецца. Экалогія -------- Святлолюбівая расліна, мезафіт і мезатроф. Цвіце ў канцы сакавіка — пачатку красавіка, плоданасіць з другой паловы мая. Мае зацяжны рост восенню, позна скідае лісце. Многія яе формы вылучаюцца вялікімі памерамі дрэў. Плады вішні звычайнай --------------------- | **Неапрацаваныя плады вішніХарчовая каштоўнасць на 100 г прадукта** | | --- | | Энергетычная каштоўнасць 52 ккал 217 кДж | | | | | | --- | --- | | Вада | 84,4 г | | Бялкі | 0,8г | | Тлушчы | 0,2 г | | Вугляводы | 10,6 г | | --- | | Рыбафлавін (**B2**) | 0,03 мг | | Фалацын (**B9**) | 6 мкг | | Аскарбінавая кіслата (віт. **C**) | 15 мг | | --- | | Кальцый | 37 мг | | Жалеза | 0,5 мг | | Магній | 26 мг | | Фосфар | 30 мг | | Калій | 256 мг | | --- | | Медзь | 100 мкг  | | | | Плады вішні звычайнай маюць кісла-салодкі смак. Плады змяшчаюць арганічныя кіслоты (лімонная кіслата, яблычная кіслата, хінная кіслата, бурштынавая кіслата, саліцылавая кіслата). Плады вішні звычайнай змяшчаюць макраэлементы (калій, кальцый, фосфар, магній), мікраэлементы (медзь, жалеза), а таксама пекцінавыя рэчывы, дубільныя рэчывы, ферменты, антацыяны, цукры (глюкоза, фруктоза), вітаміны А, С, В2, РР, Р, фалійная кіслата, кумарын. Выкарыстанне ------------ Паштовая марка Беларусі, 2004 Вішня звычайная — вельмі пашыраная пладовая культура, якая вызначаецца скараспеласцю і штогадовым пладанашэннем. З амаль 150 відаў роду вішні для стварэння культурных сартоў выкарыстоўваліся галоўным чынам вішня звычайная і стэпавая (*Prunus chamaecerasus*). Сустракаецца толькі ў культуры; у дзікай прыродзе няма. Некаторыя біёлагі лічаць вішню звычайную вынікам натуральнай гібрыдызацыі вішні стэпавай (*Prunus chamaecerasus*) з чарэшняй (*Prunus avium*), які ўзнік і шмат разоў паўтараўся ў месцах сумеснага росту матчыных відаў. Думаюць, што натуральнае скрыжоўванне чарэшні і вішні стэпавай адбылося ў Македоніі, але, магчыма, на Паўночным Каўказе і ў Прыдняпроўі. Плады вішні спажываюць свежымі. Таксама яны прыдатны для розных відаў перапрацоўкі: з іх гатуюць сокі, кампоты, пладовыя віны, варэнне, джэм, кісялі, жэле; начынку для варэнікаў, пірагоў. ### Медыцынскае выкарыстанне Лекавай сыравінай з’яўляюцца спелыя свежыя плады вішні і высушаны сок дрэва (клей). Вішнёвы сіроп прымяняюць у медыцыне для выпраўлення смаку вадкіх лекавых формаў (настоек, адвараў, мікстур), звычайна складае 1/5—1/10 іх аб’ёму. У народнай медыцыне вішнёвы сок ужываюць як адхарквальны сродак пры бранхітах. Ёсць указанні пра заспакойваючае і супрацьсутаргавае дзеянне водных настояў пладоў вішні. У эмульсіі з насення вішань і адвару з пладаножак выразнае мачагоннае дзеянне, іх рэкамендуюць для лячэння мачакіслых дыятэзаў і захворванняў суставаў. Адвары з галін вішні аказваюць добрае супрацьдыярэйнае дзеянне, іх назначаюць пры хранічных калітах. Костачкі вішні і яе насенне пры ўжыванні ў вялікай колькасці могуць аказаць атрутнае дзеянне. Галерэя ------- | | | | | | --- | --- | --- | --- | | Агульны выгляд | Лісце | Кветкі | Плады | Вішня ў культуры ---------------- ### У літаратуры | | | --- | | *Ціха трапечуцца лісці зялёныя,* *З ветрыкам мову вядуць;* *Вішні, узняўшыся белай каронаю,* *Быццам дзяўчаты, цвітуць.* | | *Якуб Колас.* «Майская раніца»*.* | Вобразам вішні ў сваіх вершах карысталіся Яўгенія Янішчыц, Таццяна Дзям'янава, Максім Багдановіч. Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя». 3. ↑ Назва згодна з *Я. П. Шмярко, І. П. Мазан.* Лекавыя расліны ў комплексным лячэнні. — Мн: Навука і тэхніка, 1989. — С. 388. — 399 с. — ISBN 5-343-00120-3. 4. ↑ *Киселевский А. И.* Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 35. — 160 с. — 2 350 экз. 5. ↑ *Добровольский В. Н.* Смоленский областной словарь. — Смоленск, 1914. (руск.) 6. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 *Митюков А. Д. Налетько Н. Л. Шамрук С. Г.* Вишня обыкновенная // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 37—39. — 200 с. — 130 000 экз. 7. ↑ Вишня обыкновенная: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.) 8. 1 2 *Фатьянов В. И. Менафов Б. М.* Вишня и слива. — М.: Россельхозиздат, 1981. — 54 с. 9. ↑ Вишня обыкновенная Архівавана 12 чэрвеня 2013. (руск.) 10. ↑ Якуб Колас. «Майская раніца» Архівавана 4 сакавіка 2016. 11. ↑ Я. Янішчыц. «Вішня» 12. ↑ Т. Дзям’янава. «Санет» 13. ↑ М. Адамовіч. «Па-над белым пухам вішняў» Спасылкі -------- * Вишня обыкновенная: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.) * *Prunus cerasus* L. (Вишня) // ИАС «ООПТ России» (руск.) * Вишня обыкновенная, или садовая — Cerasus vulgaris Mill. (руск.) * Вишня кислая в Энциклопедии декоративных садовых растений (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская | | Таксанамія | APNI · EOL · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · The Plant List · Tropicos · WFO | | Нарматыўны кантроль | GND: 4132266-6 · LCCN: sh85125443 · NKC: ph281335, ph498558 |

Будынак у Мінску, у якім у 1922-28 гадах знаходзіўся Інбелкульт (вул. Рэвалюцыйная, 15. У часы ІБК будынак меў адрас Койданаўская, 19) **Інстытут беларускай культуры**, скарочана **Інбелкульт** або **ІБК** — вышэйшая шматгаліновая навукова-даследчая ўстанова, першая ў гісторыі Беларусі. Інстытут быў заснаваны 30 студзеня 1922 у Мінску на базе Навукова-тэрміналагічнай камісіі Наркамасветы БССР, і існаваў да 1928 года, калі быў ператвораны ў Беларускую акадэмію навук. Заснаванне ---------- Навуковая камісія Інбелкульту, 1922 год. Сядзяць злева направа: Я. Купала, А. Круталевіч, Я. Лёсік, С. Некрашэвіч, У. Чаржынскі, В. Шэмпель, М. Байкоў. Стаяць злева направа: 1, 2 — ?, 3 — Ч. Родзевіч, 4 — Я. Колас, 5 — К. М. Гадыцкі-Цвірка, 6 — Я. Дыла (са слоў М. Улашчыка) У чэрвені 1921 пры НКА ствараецца Акадэмічны цэнтр. Адной з задач, пастаўленых перад ім, было кіраўніцтва ўстановамі, якія маюць за мэту навуковую работу, запрашэнне ў Беларусь і падрыхтоўку ўласных навуковых сіл. На працягу 1921 года ў структуры Акадэмічнага цэнтра НКА БССР існавала 17 устаноў. Пад адзінаццатым нумарам у справаздачы пазначаны Інстытут беларускай культуры. Дакумент з назвай «Звесткі аб дзейнасці ўстаноў НКА на 01.09.21 г.» інфармуе пра наяўнасць навуковых устаноў: «1. Інстытут беларускай культуры (арганізуецца)…». У іншым варыянце ў першым пункце адсутнічае слова «арганізуецца». За 1921 ІБК «зрабіў падрыхтоўчую работу да арганізацыі ўсіх беларускіх навуковых устаноў у адзін навукова-даследчы Інстытут беларускай культуры, які павінен адкрыць сваю дзейнасць у гэтым, 1922 г.» Інстытут беларускай культуры пачаў сваё існаванне на пачатку 1922 года, замяніўшы сабой Навукова-тэрміналагічную камісію. У. М. Ігнатоўскі адзначаў, што у канцы 1921 года ІБК пачаў фактычнае існаванне, фармальна ІБК замацоўваецца ў пачатку 1922. Вучоны сакратар М. М. Гуткоўскі ў кастрычніку 1921 адносіў да навуковых устаноў, адначасова з НТК, Інстытут беларускай і яўрэйскай культуры. Паводле звестак, ІБК мусіў мець у сваім складзе 7 секцый. Аднак ствараюцца толькі дзве: этнолага-лінгвістычная (са слоўнікавай, тэрміналагічнай і літаратурна-даследчай камісіяй) і прыродазнаўчая (з геолага-глебазнаўчай камісіяй). У. М. Ігнатоўскі пісаў: «Інбелкульт у пачатку 1922 года ўпітвае ў сябе Тэрміналагічную камісію, каторая перастае існаваць самастойна». Арганізацыя працы ----------------- Першы статут ІБК пакуль не выяўлены, з-за кепскай захаванасці матэрыялаў 1920-х гадоў. Аднак некаторыя паведамленні таго часу даюць магчымасць скампанаваць інфармацыю, якая ўтрымлівае асноўныя палажэнні статута. У распрацоўцы першага статута ІБК удзельнічалі У. І. Пічэта, Я. Ф. Карскі, З. Х. Жылуновіч (Цішка Гартны), Я. Л. Дыла. Старшыні: С. М. Некрашэвіч (1922—1924), У. М. Ігнатоўскі (1924—1926, з 1927 прэзідэнт). Першыя супрацоўнікі: У. В. Чаржынскі (сакратар ІБК), М. В. Азбукін, М. Я. Байкоў, Л. Більдзюкевіч, М. А. Грамыка, М. М. Гуткоўскі, К. М. Міцкевіч (Я. Колас), І. Д. Луцэвіч (Я. Купала), Ч. І. Родзевіч і іншыя. З-за недахопу матэрыяльных сродкаў вёў даследаванні выключна ў галіне гуманітарных навук: распрацоўка практычных праблем беларускага мовазнаўства, вывучэнне беларускай літаратуры, мастацтва, гісторыі, этнаграфіі, фальклору. У 1923—1924 створаны агранамічная, прыродазнаўчая і медыцынская секцыі. У канцы 1923 на правах пастаяннай камісіі створана Цэнтральнае Бюро краязнаўства. У сакавіку 1924 арганізаваны секцыі этнаграфіі і геаграфіі, мастацтва, права, педагогіка, медыка-ветэрынарная, сацыяльна-эканамічная. У ліпені 1924 ЦВК і СНК БССР зацвердзілі «Палажэнне аб Інстытуце беларускай культуры», паводле якога ІБК прызнаваўся вышэйшай дзяржаўнай навуковай установай Беларусі. У 1925 у склад ІБК увайшла камісія па вывучэнню прыродных прадукцыйных сіл Беларусі (створана ў 1923 Дзяржпланам БССР), арганізаваны яўрэйскі і польскі аддзелы. У 1926 ІБК вылучаны са складу Наркамасветы БССР і ператвораны ў самастойную навуковую ўстанову пры СНК БССР. На 1 ліпеня 1926 у інстытуце працавала 77 правадзейных членаў, 69 членаў-супрацоўнікаў і 60 членаў-карэспандэнтаў. У яго дзейнасці ўдзельнічалі каля 200 супрацоўнікаў ВНУ. Група беларускіх пісьменнікаў і літаратуразнаўцаў — членаў Інстытута беларускай культуры ў Доме культуры на Фантанцы: у 1-ым радзе — М. Азбукін, У. Чаржынскі; у 2-ім радзе — Ч. Родзевіч, В. Міхальскі, С. Некрашэвіч, Я. Купала, Я. Колас; у 3-ім радзе — А. Круталевіч, М. Гуткоўскі, М. Грамыка. Ленінград (Санкт-Пецярбург), Расія. 1926 год. У чэрвені 1927 зацверджаны новы статут ІБК. Структура інстытута была набліжана да акадэмічнай. Уключала 2 аддзелы: гуманітарных навук (кіраўнік Некрашэвіч), прыроды і гаспадаркі (кіраўнік А. А. Смоліч). Створана аспірантура. У лістападзе 1927 СНК БССР зацвердзіў склад прэзідыума ІБК: У. М. Ігнатоўскі (прэзідэнт), М. І. Бялуга (віцэ-прэзідэнт), В. Ю. Ластоўскі (сакратар), С. М. Некрашэвіч, С. Л. Гельтман (загадчык польскага сектара), Б. М. Аршанскі (загадчык яўрэйскага сектара) і 14 правадзейных членаў ІБК: Ігнатоўскі (кафедра гісторыі Беларусі), Ластоўскі (кафедра этнаграфіі), Пічэта (кафедра гісторыі права і гаспадаркі Беларусі), А. М. Ясінскі (кафедра ўсеагульнай гісторыі), С. Ю. Матулайціс (кафедра гісторыі Літвы), С. М. Некрашэвіч (кафедра жывой беларускай мовы), Я. Ю. Лёсік (кафедра беларускай навуковай мовы), І. І. Замоцін (кафедра беларускай літаратуры), Я. Купала, Я. Колас, Ц. Гартны (Жылуновіч, кафедра мастацкай літаратуры), М. Ф. Бліадухо (кафедра геалогіі), Смоліч (кафедра геаграфіі), Я. М. Афанасьеў (кафедра глебазнаўства). Працавалі кафедры: гісторыі беларускай мовы (з камісіяй па складанні гістарычнага слоўніка беларускай мовы), жывой беларускай мовы (з камісіямі па складанні слоўніка жывой беларускай мовы), дыялекталагічная (па вывучэнні беларускіх дыялектаў, у складзе кафедры Інстытута навуковай мовы), агульнай гісторыі, гісторыі Беларусі (з камісіямі па вывучэнні грамадскага руху на Беларусі, гісторыі гарадоў і краін Беларусі, гісторыі асветы на Беларусі), гісторыі беларускага права (з археаграфічнай камісіяй), гісторыі народнай гаспадаркі Беларусі, археалогіі Беларусі, этнаграфіі Беларусі (з фальклорнай камісіяй), гісторыі Літвы, глебазнаўства, батанікі (з батанічнай камісіяй і Батанічным садам каля Віцебска), заалогіі (з заалагічным музеем), геаграфіі (з камісіямі геаграфіі і картаграфіі, па складанні геаграфічнага слоўніка Беларусі), хіміі (з Цэнтральнай хімічнай лабараторыяй), антрапалогіі (з лабараторыяй вышэйшай нервнай дзейнасці і антрапалагічным кабінетам), біялогіі (з лабараторыяй эксперыментальнай біялогіі), Інстытут беларускага мастацтва (з камісіямі па вывучэнні гісторыі беларускага мастацтва, беларускага тэатра, беларускай песні і музыкі, музеем беларускага мастацтва), геалагічны інстытут (з секцыяй рэгіянальнай геалогіі). Дзейнічалі камісіі: бібліяграфічная, вайскова-тэрміналагічная, па вывучэнні Заходняй Беларусі, па вывучэнні культуры латышоў, па вывучэнні прамысловасці, па вывучэнні хатніх рамёстваў, па вывучэнні кааперацыі. У сістэму ІБК уваходзілі таксама навуковае таварыства па вывучэнні Беларусі (пры Беларускай сельска-гаспадарчай акадэміі), бібліятэка, друкарня. Інстытут разгарнуў значную работу ў галіне геалогіі, глебазнаўства, геабатанікі, геаграфіі, геафізікі, хіміі, вывучэння прыродных рэсурсаў Беларусі. Прыродазнаўчая секцыя даследавала прыроду рэспублікі. Яе экспедыцыі адкрылі паклады фасфарытаў, керамічнай і вогнетрывалай гліны, бурага вугалю, кварцавага пяску, наблізіліся да адкрыцця нафты. У 1924 секцыя правяла 1-ю Усебеларускую глебазнаўчую канферэнцыю, на якой быў вызначаны план наступных даследаванняў глеб Беларусі. Даследаваліся геаграфія і генезіс глеб, іх урадлівасць. Да 1931 г. былі абследаваны глебы ўсёй рэспублікі і складзена яе зводная глебавая карта. Даследавалася флора і фаўна. У 1923—1928 гг. ІБК арганізаваў шматлікія геабатанічныя экспедыцыі (удзельнічалі В. П. Аўрамчык, Н. А. Збітнеўскі, В. А. Міхайлоўская, В. С. Палянская і іншыя). У выніку з’явіліся работы з апісаннем расліннасці па раёнах рэспублікі. Пад рэдакцыяй Н. П. Кузняцова была складзена геабатанічная карта, Палянская апублікавала спіс 150 найбольш важных відаў раслін і карту іх распаўсюджання ў Беларусі. А. У. Фядзюшын (кіраваў секцыяй заалогіі) даследаваў фаўну рэспублікі. Матэрыялы флоры, фаўны і геалогіі Беларусі былі прадстаўлены ў музеі прыроды (меў заалагічны, батанічны і глебавы аддзелы). З 1927 г. кафедра геаграфіі вывучала эканамічнае раянаванне рэспублікі і рыхтавала поўнае геаграфічнае апісанне Беларусі. Метэаралагічнае бюро (у складзе прыродазнаўчай секцыі) мела сетку метэастанцый і вяло вывучэнне клімату Беларусі. У 1927 годзе пад кіраўніцтвам А. І. Кайгародава была завершана работа над «Кліматычным атласам Беларусі», які падрыхтавала кафедра метэаралогіі Беларускай сельска-гаспадарчай акадэміі. Медыцынская секцыя вывучала спецыфічныя хваробы Беларусі, санітарны стан вёскі і лекавыя крыніцы рэспублікі. Сельска-гаспадарчая секцыя вывучала сельска-гаспадарчую гаспадарку і распрацоўвала шляхі яе рацыяналізацыі і ўдасканалення. Цэнтральнае бюро краязнаўства пры прэзідыуме ІБК кіравала шырока разгорнутай краязнаўчай работай. Да канца 1929 года ў Беларусі было 8 акруговых, 100 раённых, 96 мясцовых, 97 школьных і краязнаўчых таварыстваў ВНУ з 10 500 членаў. Краязнаўцы сабралі вялізарны матэрыял, выдалі каля 20 папулярных прац. З 1925 выходзіў часопіс «Наш край», які адыграў важную ролю ў вывучэнні роднага краю. ІБК правёў Першую Усебеларускую краязнаўчую канферэнцыю, Першы з’езд даследчыкаў беларускай археалогіі і археаграфіі, Акадэмічную канферэнцыю па рэформе беларускага правапісу і азбукі (1926). Падтрымліваў сувязі з АН СССР, АН УССР, замежнымі даследчымі навуковымі ўстановамі. 13 кастрычніка 1928 пастановай ЦВК і СНК БССР рэарганізаваны ў АН БССР. Выданні Інбелкульта ------------------- «Экслібрыс Інбелкульта». Мастак Павел Гуткоўскі * «Беларуска-расійскі слоўнік» Байкова і Некрашэвіча (1925) * «Чатырохсотлецце беларускага друку, 1525—1925» (1926) * «Сацыялістычны рух на Беларусі ў пракламацыях 1905 г.» (1927) * «Беларуская этнаграфія ў доследах і матэрыялах» (кнігі 1-5, 1926—1928) * «Працы і матэрыялы да гісторыі і археалогіі Беларусі» (кнігі 1-3, 1926—1927) * «Беларускі архіў» (том 1 — 2, 1927—1928) * «Матэрыялы да вывучэння флоры і фауны Беларусі» (том 1 — 2, 1927—1928) * «Нарысы гісторыі беларускай літаратуры» М. М. Піятуховіча (часць 1, 1928) * «Нарысы з гісторыі беларускага мастацтва» М. М. Шчакаціхіна (том 1, 1928) * «Спроба лінгвістычнай геаграфіі Беларусі» П. А. Бузука (часць 1, выпуск 1, 1928) * «Дынаміка і геаграфічнае распаўсюджванне паляўнічай фауны БССР» А. У. Фядзюшына (1929) * «Матэрыялы да геаграфіі і статыстыкі Беларусі» (том 1 — 2, 1928—1929) * Творы М. Багдановіча (том 1 — 2, 1927—1928) * «Матчын дар: Думы і песні 1907—1914» А. Гаруна (1929) і іншае. Інбелкультам выдаваліся «Запіскі аддзела гуманітарных навук», «Запіскі аддзела прыроды і народнай гаспадаркі»; выйшлі 24 выпускі «Беларускай навуковай тэрміналогіі» (1922—1930), «Працы Першай Усебеларускай глебазнаўчай канферэнцыі, 16 — 17 красавіка 1924 г.» (1926), «Працы першага з’езду даследчыкаў беларускай археалогіі і археаграфіі, 17 — 18 студзеня 1926 г.» (кніга 1, 1926), «Працы Акадэмічнай канферэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі»(1927). Правадзейныя члены Інстытута беларускай культуры 1922 года ---------------------------------------------------------- Правадзейныя члены Інстытута беларускай культуры, абраныя ў адпаведнасці са статутам 1922 года: * Я. Ф. Карскі * Я. Ю. Лёсік * І. Д. Луцэвіч * К. М. Міцкевіч * С. М. Некрашэвіч Правадзейныя члены Інстытута беларускай культуры 1927 года ---------------------------------------------------------- Правадзейныя члены Інстытута беларускай культуры, абраныя ў адпаведнасці са статутам інстытута 1927 года: * Я. М. Афанасьеў * М. Ф. Бліадухо * М. М. Дурнаво * З. Ф. Жылуновіч * І. І. Замоцін * У. М. Ігнатоўскі * В. У. Ластоўскі * Я. Ю. Лёсік * І. Д. Луцэвіч * С. Ю. Матулайціс * К. М. Міцкевіч * С. М. Некрашэвіч * У. І. Пічэта * А. А. Смоліч * А. М. Ясінскі Зноскі ------ 1. ↑ Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (далей — НАРБ). Ф. 42. Воп. 1. Спр. 535. Арк. 4; Петрыкаў, П. Ц. Інстытут беларускай культуры — 70 гадоў / П. Ц. Петрыкаў // Весці АН Беларусі. Серыя гуманітарных навук. — 1992. — № 5 — 6. — С. 54. 2. ↑ Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (далей — НАРБ). Ф. 42. Воп. 1. Спр. 519. Арк. 40; Петрыкаў, П. Ц. Інстытут беларускай культуры — 70 гадоў… — С. 54. 3. ↑ НАРБ. Ф. 42. Воп. 1. Спр. 100. Арк. 4 адв. 4. ↑ НАРБ). Ф. 42. Воп. 1. Спр. 519. Арк. 40; Петрыкаў, П. Ц. Інстытут беларускай культуры — 70 гадоў… — С. 55. 5. ↑ Белорусская Советская Социалистическая Республика: [История, география, экономика, культура / Предисл. И. А. Адамовича]. — Мн.: Изд. СНК БССР, 1927. — VII, 528 с. — С. 422. 6. ↑ Ігнатоўскі У. Старонка з гісторыі культурнага будаўніцтва ў БССР // Бальшавік Беларусі. — 1928. — № 12. — С. 11 — 12. 7. ↑ Академический центр Наркомпроса ССРБ // Вестник Наркомпроса ССРБ. — 1921. — № 2. — С. 19. 8. ↑ Ігнатоўскі У. Старонка з гісторыі культурнага будаўніцтва ў БССР… — С. 11. 9. ↑ Вестник Наркомпроса БССР. — 1921. — № 2. — С. 33—34; С. Н. [Нкрашэвіч С. М.] Іінстытут беларускай культуры // Вестник Наркомпроса БССР. — 1921. — № 3—4. — С. 13 10. ↑ Інстытут беларускай культуры / АН Беларусі, Ін-т гісторыі; М. П. Касцюк, П. Ц. Петрыкаў, М. У. Токараў і інш; Рэдкал.: М. А. Барысевіч (старш.), М. У. Токараў (адк. сакратар). — Мн.: Навука і тэхніка, 1993. — 255 сс.: іл. — С. 252. — ISBN 5-343-01034-2 11. ↑ Інстытут беларускай культуры / АН Беларусі, Ін-т гісторыі; М. П. Касцюк, П. Ц. Петрыкаў, М. У. Токараў і інш; Рэдкал.: М. А. Барысевіч (старш.), М. У. Токараў (адк. сакратар). — Мн.: Навука і тэхніка, 1993. — 255 сс.: іл. — С. 254. — ISBN 5-343-01034-2 Гл. таксама ----------- * Другі Усебеларускі краязнаўчы з’езд | | | | --- | --- | | commons: | Інстытут беларускай культуры на Вікісховішчы | | ⛭Ансамбль плошчы Свабоды | | --- | | Верхні горад | | Будынкі і збудаванні | Гарадская ратуша • Царква Святога Духа і манастыр базыльян (Дзіцячая філармонія) • Дом прафсаюзаў • Сабор Найсвяцейшага Імя Найсвяцейшай Дзевы Марыі і езуіцкі калегіум • Дом губернатара (Рэспубліканскі музыкальны каледж) • Гасціны двор • Сядзіба Пшаздзецкіх (Мастацкая галерэя Міхаіла Савіцкага) • Будынак былога мужчынскага духоўнага вучылішча (Мінскае мужчынскае духоўнае вучылішча • Інстытут беларускай культуры) • Беларуская дзяржаўная акадэмія музыкі • Гатэль «Еўропа» • Касцёл Святога Іосіфа (БДАМЛМ) • Гандлёвыя рады • Белпрампраект • Касцёл Звеставання Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар бернардзінак (Сабор Сашэсця Святога Духа) | | Іншае | Сквер Зялёны Тэатр • Каляска губернатара | | Страчаная спадчына | Помнік Аляксандру II • Малы гасціны двор • Сядзіба Гегера • Гарадскі тэатр • Дом Гайдукевіча • Гадзіннікавая вежа езуіцкага калегіума | | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | NKC: kn20130813003 · VIAF: 97085034 |

**Баявое братэрства** (руск.: Боевое братство) — адна з найбуйнейшых ветэранскіх арганізацый Расіі. Створана 26 снежня 1997 года на I з’ездзе ветэранаў лакальных войн і ваенных канфліктаў Расіі. Вакол «Баявога братэрства» кансалідаваліся воіны-інтэрнацыяналісты, ветэраны Вялікай Айчыннай вайны, баявых дзеянняў, узброеных сіл, праваахоўных органаў і працы. На 2014 год агульная колькасць членаў складала больш за 108 000 чалавек. Непасрэдна працу на месцах праводзілі 954 мясцовых і 453 першасных аддзяленняў, а таксама 84 рэгіянальных аддзяленняў у суб’ектах Расійскай Федэрацыі. Заўвагі ------- 1. ↑ ВСЕРОССИЙСКАЯ ОБЩЕСТВЕННАЯ ОРГАНИЗАЦИЯ ВЕТЕРАНОВ «БОЕВОЕ БРАТСТВО» Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | LCCN: no2008157636 · VIAF: 125891656 |

Цэны на прыродны газ у Еўропе і Злучаных Штатах, з 2018 па ліпень 2022 года.                      Вялікабрыятанія                      Еўропа                      ЗША **Сусветны энергетычны крызіс** пачаўся ў кастрычніку 2021 года. Цэны на прыродны газ у Еўропе імкліва выраслі за апошнія месяцы на фоне пераходу на аднаўляльныя крыніцы энергіі і скарачэння паставак з Нарвегіі, Расіі і ЗПГ з ЗША, а таксама больш высокага попыту на энергію. У пачатку жніўня ф’ючэрсы на газ у Еўропе гандляваліся ў раёне 515 долараў за тысячу кубаметраў, да канца верасня яны выраслі больш чым удвая, а ў пачатку кастрычніка перавысілі рэкордныя 1900 дол. за тысячу кубаметраў. Пазней, 6 кастрычніка, сума апусцілася да 1937 дол. за тыс. кубоў, але цэны ўсё роўна заставаліся высокімі. Па даных лонданскай біржы ICE Futures, на 20 кастрычніка газ гандляваўся за 1125 долараў за тысячу кубаметраў. На 29 кастрычніка цэны рэзка ўпалі да 838 долараў, аднак праз дзень зноў скакнулі да ранейшай велічыні. Чакаўся яшчэ больш буйны рост да канца года. У канцы снежня цана на газ упершыню ў гісторыі дасягнула 2220 долараў за тысячу кубаметраў, але тут жа рушыў рэзкі абвал цэны. Дадзеная сітуацыя звязаная з некалькімі фактарамі: * ажыўленнем сусветнай эканомікі пасля кавіднага падзення (аднаўленне эканомікі пасля пандэміі); * нізкім узроўнем запоўненасці еўрапейскіх падземных сховішчаў газу (ПСГ), з прычыны суровых маразоў у мінулым сезоне; * высокім попытам на ЗПГ у Азіі; * абмежаваннем прапановы з боку асноўных пастаўшчыкоў (з ЗША і Еўропы); * пераходам еўрапейскіх краін на аднаўляльныя крыніцы энергіі. Зноскі ------ 1. ↑ Цены на газ в Европе резко упали // 29 октября 2021 2. ↑ Аналитики допустили рост биржевой цены на газ до $2 тыс. к концу декабря // Газета.ru, 15 декабря 2021 3. ↑ Цена на газ в Европе вновь резко подскочила (до рекордных уровней, достигнув 1700 долларов за тысячу кубометров). И это, вероятно, ещё не предел // Русская служба Би-би-си, 20 декабря 2021 4. ↑ И зимой, и летом: Европе пообещали дорогой газ в новом году // 25 декабря 2021 5. ↑ «Газовые циники и Яценюк»: из-за властей Украина потеряет пять миллиардов долларов // 16 октября 2021

Гл. таксама: Венскі арбітраж **Другі Венскі арбітраж** — палітычнае вырашэнне прадстаўнікоў Трэцяга рэйха і Фашысцкай Італіяі. Адбыўся 30 жніўня 1940 года, ён пераразмеркаваў тэрыторыю Паўночнай Трансільваніі (уключаючы ўсю тэрыторыю Марамурэш і частку Крышаны) ад Румыніі да Венгрыі. Перадгісторыя ------------- Карта тэрыторый далучаных да Венгрыі ў 1938—1941 гадах уключаючы Паўночную Трансільванію і Закарпацце. Каралеўства Румынія у 1940 годзе, з Паўночнай Трансільваніяй пазначанай жоўтым. Пасля Першай сусветнай вайны, мультыэтнічнае Каралеўства Венгрыя было падзелена Трыянонскім дагаворам для фарміравання некалькіх новых нацыянальных дзяржаў, але Венгрыя сцвярджала, што новыя дзяржаўныя межы не адпавядаюць рэальным этнічным межам. Новая венгерская нацыянальная дзяржава складала каля траціны памеру былой Венгрыі, і мільёны этнічных мадзьяр павінны былі заставацца за межамі Венгрыі. Многія гістарычна важныя раёны Венгрыі былі аднесены да іншых краін, і размеркаванне прыродных рэсурсаў адбылося нераўнамерна. Такім чынам, хоць розныя немадзьярскія нацыянальнасці старога Каралеўства звычайна разглядалі дагавор як справядлівасць для гістарычна маргіналізаваных нацыянальнасцяў, з венгерскага пункту гледжання дагавор быў глыбока несправядлівым, нацыянальным прыніжэннем і сапраўднай трагедыяй. Дагавор і яго наступствы пераважалі ў венгерскім грамадскім жыцці і палітычнай культуры ў міжваенны перыяд. Акрамя таго, венгерскі ўрад усё часцей і больш рухаўся направа; у рэшце рэшт, пад Рэгентам Міклаш Хорці, Каралеўства Венгрыя ўстанавіла цесныя сувязі з Беніта Мусаліні ў Каралеўстве Італія і Адольфам Гітлерам ў Трэцім Рэйху. Альянс з Трэцім Рэйхам зрабіў магчымым далучэнне Венгрыяй поўдня Чэхаславацкай Рэспублікі на Першым Венскім арбітражы у 1938 годзе і Падкарпацце у 1939 годзе. Але ні таго, ні наступнага ваеннага заваявання Карпацкай Украіны ў 1939 аказалася недастаткова, каб задаволіць палітычныя амбіцыі Венгрыі. Гэтыя дасягненні ўключалі толькі частку тэрыторый, страчаных па Трыянонскім дагаворы, ва ўсякім выпадку страта, якую венгры больш за ўсё адмаўлялі, — гэта тое, што Трансільванія была перададзена ў Румынію. У канцы чэрвеня 1940 года ўрад Румыніі паддаўся на Савецкі ультыматум і нарэшце дазволіў Масква заняць Бесарабію і Паўночную Букавіну, якія былі ўключаны ў Румынію пасля Першай сусветнай вайны і вобласць Герца. Хоць тэрытарыяльны ўрон быў непажаданым з яе пункту гледжання, урад Румыніі схіляўся да гэтага хутчэй, чым на ваенны канфлікт, які мог бы паўстаць, калі б Румынія процідзейнічала савецкаму наступу, улічваючы тое, што Фінляндыя толькі што адмовілася ад тэрыторый пасля вайны з Саветамі. Аднак венгерскі ўрад інтэрпрэтаваў той факт, што Румынія адмовілася ад некаторых абласцей, як, нарэшце, прызнанне таго, што яна больш не настойвае на захаванні на той тэрыторыі нацыянальнай тэрыторыі пад ціскам. Такім чынам, савецкая акупацыя Бесарабіі і Паўночнай Букавіны натхніла Будапешт на эскалацыю сваіх намаганняў для вырашэння «пытання аб Трансільваніі». Венгрыя спадзявалася атрымаць як мага большую частку Трансільваніі, але румыны не пойдуць на гэта і пагодзяцца разглядаць толькі невялікую частку гэтага рэгіёну. Урэшце, венгерска-румынскія перамовы цалкам разваліліся. Пасля гэтага румынскі ўрад папрасіў Італію і Германію выступіць пасярэднікамі. Тым часам, урад Румыніі прыняў патрабаванне Італіі аб тэрытарыяльнай канцэсій Балгарыі, іншай суседняй Саюзнай Германіі краіны. Ад 7 верасня па Краёўскім пагадненнем, Паўднёвая Дабруджа была перададзена Румыніяй Балгарскаму царству. Арбітраж -------- 1 ліпеня 1940 года Румынія адмовілася ад англа-французскай гарантыі ад 13 красавіка 1939 года, якая цяпер стала нерэлевантнай з прычыны калапсу Францыі. На наступны дзень Караль II звярнуўся з лістом да Гітлера, у якім прапаноўваў Германіі адправіць ваенную місію ў Румынію і аднавіць яе альянс 1883 года. Германія выкарыстала новы адчай Румыніі, каб прымусіць ўрэгуляваць тэрытарыяльныя спрэчкі, якія ўзніклі з-за Парыжскай мірнай канферэнцыі 1919 года на карысць старых саюзнікаў Германіі: Венгрыі і Балгарыі. Падчас абмену лістамі паміж Каралем і Гітлерам (5—15 ліпеня) Румынскі кароль настойваў на тым, каб ніякага тэрытарыяльнага абмену не адбывалася без абмену насельніцтва, тады як нямецкі лідар абапіраўся на нямецкім жаданні пазнейшых добрых адносін Румыніі з Венгрыяй і Балгарыяй. Румынскі міністр замежных спраў у той час, Міхаіл Манойлеску, і нямецкі міністэрскі павераны ў Бухарэсце Вільгельм Фабрыцыўс. Згодна з нямецкім пажаданням, Румынія пачала перамовы з Венгрыяй у Турну-Северыне 16 жніўня. Першапачатковае патрабаванне Венгрыі было 69,000 км² тэрыторыі з насельніцтвам 3,803,000 жыхароў, амаль дзве траціны з якіх былі румынамі. Перамовы спыніліся 24 жніўня. Тады нямецкі і італьянскі ўрады прапанавалі арбітраж, прапанова, што ў пратаколах каралеўскага савета Румыніі ад 29 жніўня характарызавалася як «камунікацыі з ультыматыўным характарам нямецкіх і італьянскіх урадаў». Румыны пагадзіліся і міністры замежных спраў Іаахім фон Рыбентроп ад Германіі і Галеаца Чыяна ад Італіі сустрэліся 30 жніўня 1940 года ў палацы Бельведэр ў Вене. Дзве дзяржавы скарацілі Патрабаванні Венгрыі да 43,492 км² з насельніцтвам 2,667,007 чалавек. Румынскі каралеўскі савет сабраўся ноччуы 30—31 жніўня, каб прыняць арбітраж. На сустрэчы, Юліу Маніу запатрабаваў, каб Караль II адрокся ад прастола, і румынская армія супрацьстаяла любым венгерскім намаганням авалодаць Паўночнай Трансільваніяй. Яго патрабаванні былі прагматычна адхіленыя. Статыстыка насельніцтва ў Паўночнай Трансільваніі і змены, якія адбыліся пасля арбітражу, падрабязна прадстаўлены ў наступным раздзеле. Астатняя частка Трансільваніі, вядомая як Паўднёвая Трансільванія, з 2,274,600 румынамі і 363,200 венграмі заставалася румынскай. Статыстыка ---------- Тэрыторыя, пра якую ішла гаворка, ахоплівала тэрыторыю 43,104 км². Энічная карта Паўночнай Трансільваніі. Этнічны склад Венгрыі пасля 1941. Перапіс насельніцтва 1930 года ў Румыніі зафіксаваў для гэтага рэгіёну насельніцтва ў колькасці 2 393 300 чалавек. У 1941 годзе венгерскія ўлады правялі новы перапіс, у якім было зафіксавана насельніцтва 2 781 100 чалавек. Абодва перапісу пыталіся асобна пра мову і нацыянальнасць. Вынікі двух перапісаў абагульнены ў наступнай табліцы. | Нацыянальнасць/мова | 1930 Румынскі перапіс | 1941 Венгерскі перапіс | 1940 Румынскаяацэнка | | --- | --- | --- | --- | | Нацыянальнасць | Мова | Нацыянальнасць | Мова | | Венгры | 912,500 | 1,007,200 | 1,380,500 | 1,344,000 | 968,371 | | Румыны | 1,176,900 | 1,165,800 | 1,029,000 | 1,068,700 | 1,304,898 | | Немцы | 68,300 | 59,700 | 44,600 | 47,300 | Н / Д | | Яўрэі/Ідыш | 138,800 | 99,600 | 47,400 | 48,500 | 200,000 | | Іншыя | 96,800 | 61,000 | 76,600 | 69,600 | Н / Д | Як піша Árpád E. Varga, «перапіс, праведзены ў 1930 годзе, адпавядаў міжнародным статыстычным патрабаванням у любым стаўленні. Для ўстанаўлення нацыянальнасці кампілятары распрацавалі комплексную крытэрыяльную сістэму, унікальную на той час, якая ахоплівала грамадзянства, нацыянальнасць, родную мова (гэта значыць мова, на якой размаўляюць у сям’і) і рэлігію». Акрамя натуральнага прыросту насельніцтва, адрозненні паміж гэтымі перапіскамі звязаны з некаторымі іншымі складанымі прычынамі, такімі як міграцыя і асіміляцыя яўрэяў або двухмоўных асоб. Па дадзеных венгерскіх рэгістрацый, да студзеня 1941 года ў Венгрыю з Паўднёвай Трансільваніі прыбыло 100 тысяч венгерскіх бежанцаў. Большасць з іх шукалі прытулку на поўначы, і амаль гэтак жа шмат людзей прыбылі з Венгрыі з рэанэксаванай тэрыторыі, якія пераехалі на Трыянонскую тэрыторыю Венгрыі з Паўднёвай Трансільваніі. У выніку гэтых міграцый паўночна-трансільванскія венгры павялічыліся колькасна амаль на 100 тысяч. Для таго, каб кампенсаваць гэта, вялікая колькасць румынаў былі абавязаныя пакінуць Паўночную Трансільванію. Каля 100 тысяч выехалі да лютага 1941 года, згодна з няпоўнай рэгістрацыі паўночна-трансільванскіх бежанцаў, праведзенай румынскім урадам. Акрамя таго, падзенне агульнай колькасці насельніцтва сведчыць аб тым, што яшчэ 40—50 тысяч румын перамясціліся з поўначы да Паўднёвай Трансільваніі (уключаючы бежанцаў, якія па розных прычынах былі апушчаны з афіцыйнай рэгістрацыі). Ураджай асіміляцыі ў Венгрыі складаецца з страт з боку іншых груп носьбітаў мовы, такіх як яўрэйскі народ. Змяненне мовы было найбольш характэрным сярод двухмоўных румын і венграў. І ў жудзецы Марамурэш (венг.: Máramaros) і Сату-Марэ (венг.: Szatmár), у дзясятках населеных пунктаў многія з тых, хто назваў сябе румынам, цяпер называлі сябе венграмі, хоць яны і ўвогуле не размаўлялі на венгерскай мове (як і ў 1910 годзе). Пасля арбітража --------------- Румынія мела 14 дзён, каб эвакуяваць адпаведныя тэрыторыі і перадаць іх Венгрыі. Венгерскія войскі перайшлі праз Трыянонскія межы 5 верасня. Рэгент Венгрыі, Міклаш Хорці таксама прынялі ўдзел ва ўездзе. Яны дасягнулі дарыянскай мяжы, завяршыўшы працэс паўторнай анексіі 13 верасня. Натоўп кідае кветкі, вітаючы венгерскія войскі ў Кездзівашаргей. Этнічныя венгры даюць нацысцкі салют падчас прывітання венгерскіх войскаў. Наогул, этнічнае венгерскае насельніцтва вітала войскі і лічыла аддзяленне ад Румыніі вызваленнем. Вялікая румынская этнічная супольнасць, якая апынулася пад венгерскай акупацыяй, не мелі падстаў для святкавання, паколькі для іх другі Венскі Арбітраж уяўляў сабой вяртанне да часоў старажытнага венгерскага праўлення. Пасля ўступлення на пэўную тэрыторыю венгерская армія здзяйсняла масавыя забойствы румынскага насельніцтва. Сярод масавых забойстваў: * 9 верасня ў вёсцы Трэзня (венг.: Ördögkút), некаторыя венгерскія войскі зрабілі 4 км крук ад напрамку наступлення венгерскіх войскаў Залэу–Клуж і пачалі адвольна страляць па мясцовым жыхарам любога ўзросту, забіваючы шмат з іх і часткова руйнуючы іх Праваслаўныя цэрквы. Афіцыйныя венгерскія крыніцы таго часу запісалі што былі забітыя 87 румын і 6 яўрэяў, уключаючы мясцовага праваслаўнага святара і мясцовага румынскага настаўніка з яго жонкай, а румынскія крыніцы даюць колькасць у 263 забітых мясцовых жыхароў. Некаторыя венгерскія гісторыкі сцвярджаюць, што забойствы выйшлі ў адказ пасля таго, як венгерскія войскі былі абстраляныя жыхарамі, якіх, як сцвярджаецца, падбухторваў мясцовы румынскі праваслаўны святар, але гэтыя сцвярджэнні не пацверджаны справаздачамі некалькіх сведак. Матывацыю чатырох кіламетровага адхілення ад маршруту венгерскіх войскаў ад астатняй венгерскай арміі да гэтага часу застаецца спрэчным момантам, але большасць доказаў паказвае на мясцовага шляхціца Ферэнца Бея, які страціў большую частку сваіх маёнткаў на карысць сялян у 1920-х гадах, паколькі большасць гвалту было накіравана на сялян, якія жылі ў яго былым маёнтку. * 159 мясцовых сялян былі забітыя 13–14 верасня 1940 года венгерскімі войскамі ў вёсцы Іп (венг.: Szilágyipp). Зноў жа, некаторыя венгерскія гісторыкі лічаць, што гэта было следствам помсты за забойства 4 венгерскіх салдат гранатай. Дакладная колькасць ахвяр з’яўляецца спрэчкай паміж некаторымі гісторыкамі, але існаванне такіх падзей не можа быць аспрэчана. Адступленьне Румынскай арміі таксама адбывалася не без інцыдэнтаў, у асноўным гэта складалася з пашкоджання інфраструктуры і знішчэння публічных дакументаў. Ануляванне ---------- Другі Венскі арбітраж быў ануляваны Саюзнай камісіяй праз Пагадненне аб перамір’і з Румыніяй (12 верасня 1944) артыкул 19 прадугледжваў наступнае: | | | | | --- | --- | --- | | « | Урады саюзнікаў лічаць, што рашэнне Венскага арбітражу па Трансільваніі з'яўляецца несапраўдным і згодныя з тым, што Трансільванія (большая яе частка) павінна быць вернута Румыніі пры ўмове пацверджання мірнага ўрэгулявання, а савецкія ўлады згодныя з тым, што савецкія войскі будуць удзельнічаць пры гэтым у сумесных ваенных дзеяннях з Румыніяй супраць Германіі і Венгрыі. | » | Гэта адбылося пасля Пераварот караля Міхая I пасля чаго Румынія змяніла бок і далучылася да краін альянсу. Такім чынам, румынская армія ваявала з нацысцкай Германіяй і яе саюзнікамі ў Румыніі, вярнуўшы Паўночную Трансільванію і далей, у акупаваных Германіяй Венгрыі і Чэхаславакіі (напрыклад, Будапешцкі наступ і Аблога Будапешта і Пражскі наступ). Парыжскія Пагадненні У 1947 годзе пацвердзілі межы паміж Румыніяй і Венгрыяй як яны былі першапачаткова вызначаны ў Трыянонскім дагаворы 27 гадамі раней. Зноскі ------ 1. ↑ Árpád E. Varga, Transylvania’s History Архівавана 9 червня 2017. at *Kulturális Innovációs Alapítvány*. 2. ↑ Giurescu 2000, pp. 35–37. 3. 1 2 3 Giurescu 2000, pp. 37–39. 4. ↑ Keith Hitchins, Rumania: 1866—1947, Oxford University Press, 1994, p. 486 Літаратура ---------- * Árpád E. Varga. *Erdély magyar népessége 1870—1995 között.* Magyar Kisebbség 3-4, 1998, pp. 331—407. * Gh.I. Bodea, V.T. Suciu, I. Pușcaș. *Administrația militară horthystă în nord-vestul României*, Ed. Dacia, 1988. * Maria Bucur. *Treznea. Trauma, nationalism and the memory of World War II in Romania*, Rethinking History, Volume 6, Number 1, April 1, 2002, pp. 35-55. DOI:10.1080/13642520110112100 * Giurescu, Dinu C. (2000). Romania in the Second World War (1939—1945). Boulder, CO: East European Monographs. * P. Țurlea. *Ip și Trăznea: Atrocități maghiare și acțiune diplomatică*, Ed. Enciclopedică, București 1996. * Alessandro Vagnini. *German-Italian Commissions in Transylvania 1940—1943. A crucial key Study for Italian Diplomacy*, Studia Universitatis Petru Maior, Historia Volume 9, 2009, pp. 165—187. Спасылкі -------- * Text of the Second Vienna Award Архівавана 23 жовтня 2017. * Árpád E. Varga, Essays on Transylvania’s Demographic History Архівавана 9 червня 2017.. (Mainly in Hungarian, but also in English and Romanian.) * Проблема Трансильвании в отношениях СССР с союзниками по антигитлеровской коалиции (июнь 1941 г. — май 1945 г.) Архівавана 22 серпня 2016. (an article on the Allies and the question of Transylvania) (руск.)

Вікіпе-тан піксельнай графікай, павялічана ў 4 разы **Пі́ксельная гра́фіка** (ад англ.: pixel — скарачэнне ад ***pix** **el**ement*) — форма лічбавай выявы, створанай на камп'ютары з дапамогай растравага графічнага рэдактара, дзе выява рэдагуецца на ўзроўні пікселяў (кропак), а разрозненне выявы настолькі малое, што асобныя пікселі дакладна бачныя. На старых (альбо на няпоўнафункцыянальных) камп'ютарах, у гульнях для Game Boy, гульнях для старых гульнявых прыставак і многіх гульнях для мабільных тэлефонаў пераважна выкарыстоўваецца піксельная графіка, бо гэта адзіны спосаб зрабіць выразнай невялікую выяву пры малым разрозненні экранаў, характэрным для гэтых прылад. Адметныя рысы піксельнай графікі -------------------------------- Распаўсюджана памылковая думка, што любы малюнак ці эскіз, зроблены з выкарыстаннем растравых рэдактараў — піксельная графіка. Гэта памылковае стаўленне, «піксельная» выява адрозніваецца ад «няпіксельнай» тэхналогіяй — ручным рэдагававаннем малюнка піксель за пікселем. Таму піксельны малюнак адрозніваецца ад іншых відаў камп'ютарнага мастацтва невялікімі памерамі, абмежаванай палітрай колераў і (звычайна) адсутнасцю згладжвання. Піксельная графіка ўжывае толькі найпрасцейшыя інструменты растравых графічных рэдактараў, такія як «аловак», «лінія» ці «заліўка». Таму сустракаюцца шэдэўры піксельнай графікі, зробленыя ў *Microsoft Paint* і іншых няпоўнафункцыянальных рэдактарах. У любым выпадку, выкарыстанне інструментаў, якія не працуюць з асобнымі пікселямі (напрыклад, «Пэндзаль») і аўтаматычных фільтраў (такіх, як згладжванне) лічыцца непрымальным у «сапраўдным» мастацтве піксельнай графікі — такія інструменты дадаюць новыя пікселі аўтаматычна, парушаючы акуратнае ручное змяшчэнне. «Правілам добрага тону» лічыцца ўжыванне мінімальнай колькасці колераў; у ідэале — стандартныя 16 колераў, даступныя на пераважнай большасці відэападсістэм, нават на самых ранніх: у іх тры біты кадуюць сігналы R,G,B і чацвёрты біт кадуе яркасць. Піксельная графіка нагадвае некаторыя класічныя віды выяўленчых мастацтваў, такія як крыжыкавы гафт, мазаіка і вышыўка бісерам — бо малюнак складваецца з маленькіх каляровых элементаў, аналагічных пікселям сучасных манітораў. ### Перавагі * Адзін з самых простых у вывучэнні стыляў камп'ютарнага мастацтва (простую піксельную выяву можна намаляваць, нават не маючы асаблівых мастацкіх здольнасцей). * Натуральны выбар на абмежаваных палітрах і звышнізкіх разрозненнях, дзе важны кожны піксель. * Патрабуе мала памяці за кошт ужывання палітравых фарматаў з малой колькасцю колераў. * Нават пры вельмі кепскай колераперадачы піксельны малюнак не губляе выразнасці. * Добра выглядае на экранах з рэзкімі межамі пікселяў (накшталт ВК-манітораў). ### Недахопы * У эпоху hicolor-манітораў і відэапрацэсараў з апаратным альфа-змешваннем больш выразна выглядаюць іншыя стылі (хоць на малых разрозненнях усё роўна даводзіцца выраўніваць лініі "уручную", па пікселях). * Кепска пераносіць аўтаматычнае маштабаванне (пры змене разрознення выяву трэба перамалёўваць). На сучасных ПК з ВК-маніторамі гульні з піксельнай графікай запускаюць пераважна ў вакне. * На няякасных маніторах (празрадковыя ЭПТ, некаторыя ВК з аналагавым уваходам) «сеткавае танаванне» (гл. ніжэй) можа мігацець. Метады малявання ---------------- Піксельны малюнак, зроблены ў Paint Маляванне звычайна пачынаюць з эскіза, які складаецца з асноўных рысаў і вызначае характар таго, што мастак жадае намаляваць. Яго можна атрымаць праз абвод адсканаванага малюнку, і даволі часта імі дзеляцца іншыя мастакі. Існуюць і іншыя метады, некаторыя з іх нагадваюць звычайнае маляванне. Абмежаваная палітра патрабуе ўжывання размыцця для атрымання розных колераў і адценняў, але праз асаблівасць піксельнай графікі робіцца гэта толькі ўручную. Часам можна сустрэць нават згладжванне «ручной работы» — у тым ліку з альфа-каналам фармату PNG, што дазваляе накласці выяву на любы фон. Вось некалькі прыкладаў ужывання вышэйзгаданых тэхнік: 1. Асноўная форма размыцця — «сеткавае танаванне» ці дызэрынг — два колеры ў выглядзе «шахматной дошкі» з пікселяў 2×2. Змяненне шчыльнасці кожнага колера дазваляе атрымліваць паўтоны. Таксама «шахматныя дошкі» з пікселяў 2×2 дазваляюць ствараць ілюзію вялікай колькасці адценняў. 2. Стылізаванае размыццё з бязладна раскіданымі квадратамі з пікселяў 2×2 дазваляе стварыць незвычайныя эфекты. Яшчэ могуць выкарыстоўвацца невялікія кругі. 3. Згладжванне (англ.: Anti-aliasing) — намаляванае ўручную з ужываннем эфекта згладжвання. Захоўванне ---------- | | | | | --- | --- | --- | | Файл GIF (318 байтаў). | Файл PNG (258 байтаў). | Файл JPEG (706 байтаў). | Піксельную графіку звычайна захоўваюць у фарматах «без стратаў», то бок у тых, якія могуць захаваць кожны піксель выявы без страты дакладнасці. З прычыны малой колькасці колераў у піксельным малюнку часта выкарыстоўваюцца палітравыя фарматы. PNG і GIF — прыклады фарматаў, якія адпавядаюць гэтым патрабаванням і пры гэтым эканомяць дыскавую прастору. Піксельную графіку стараюцца не захоўваць у фармаце JPEG, бо сцісканне «са стратамі» не прыдатнае для элементаў піксельнага малюнка, нават калі сцісканне мінімальнае. Алгарытм сціскання JPEG можа выклікаць істотнае скажэнне першапачатковага выгляду піксельнага малюнка праз тое, што можа мяняць колеры асобных пікселяў. Памер JPEG-файлаў з такім малюнкам атрымліваецца нават большым, чым захаваных у GIF ці PNG. BMP і іншыя фарматы без сціскання ўжываюцца даволі рэдка: палітравыя фарматы са сцісканнем без стратаў (GIF, PNG-8) даюць меншы памер файла, не выклікаючы страты якасці. Класіфікацыя ------------ Ізаметрычная Плоская **Плоская піксельная графіка** мае на ўвазе выгляд спераду, зверху ці збоку. **Ізаметрыяная піксельная графіка** малюецца ў праекцыі, блізкай да ізаметрычнай. Прыклады можна пабачыць у гульнях, якія паказваюць трохмерную прастору, не ўжываючы пры гэтым трохмернай апрацоўкі. Тэхнічна ў ізаметрыі вуглы павінны быць 30° ад гарызанталі, але пры гэтым лініі ў піксельнай графіцы выглядаюць няроўнымі. Каб пазбавіцца гэтага эфекту, абіраюць лініі з суадносінамі пікселяў 1:2, а вугал пры гэтым складае 26,565° (арктангенс ад 0,5). Радзей сустракаюцца **іншыя праекцыі** — дыметрычная альбо перспектыўная. Гісторыя -------- Тэрмін *pixel art* упершыню ўжыў Адэль Гольдбэрт і Робэртом Флегал з даследчага цэнтру Пало-Альто карпарацыі «Xerox» у 1982 годзе. Хоць сама графіка выкарыстоўвалася яшчэ за 10 год да гэтага ў праграме Рычарда Шоўпа, у Xerox PARC і інш. Піксельная графіка шырока ўжывалася ў 1980-я гады ў камп'ютарах і прыстаўках з абмежаванымі палітрамі. З'яўленне змяняльных 256-колерных палітраў паклала канец засіллю піксельнага малюнку ў гульнях; з распаўсюджваннем true color піксельны малюнак быў пацеснены і з рабочых сталоў аперацыйных сістэм. Тым не менш, на партатыўных прыладах (мабільныя тэлефоны, PSP і Nintendo DS) піксельны малюнак шырока распаўсюджаны і зараз. Часам піксельная графіка ўжываецца ў рэкламных банэрах. Сучасная піксельная графіка ўжываецца як зваротная рэакцыя аматараў гульняў/малюнкаў на засілле трохмернай графікі. Некаторыя энтузіясты выкарыстоўваюць яе для пераймання мінулага. Нехта лічыць, што яна адраджае традыцыі прыставачных гульняў другога і трэцяга пакаленняў, у якіх графіка ўжо стала выглядаць эстэтычна. Значкі для аперацыйных сістэм з абмежаванымі функцыямі адлюстравання таксама ўяўляюць сабой піксельную графіку. У Windows значкі «рабочага стала» — гэта растравыя выявы разнастайных памераў, найменшыя з якіх часам не проста паменшаныя варыянты, а самастойныя ўзоры піксельнай графікі. На «рабочых сталах» GNOME і KDE выявы прадстаўлены пераважна SVG, але і яны змяшчаюць піксельную графіку ў PNG для невялікіх памераў, такіх як 16×16 і 24×24. Іншым ужываннем на сучасных камп'ютарах з'яўляюцца значкі для сайтаў і розных спісаў пераваг (англ.: favicon). Супольнасці ----------- У інтэрнэце існуе шмат суполак, прысвечаных піксельнай графіцы. Мастакі публікуюць свае творы, спадзяваючыся атрымаць канструктыўную крытыку і водгукі, каб палепшыць свае навыкі. Праводзяцца піксельныя спаборніцтвы, у якіх гульцы павінны стварыць адзін з квадратных ці шасцівугольных элементаў вялікай выявы, пры гэтым максімальна ўскладніць заданне тым, хто будзе маляваць суседнія элементы. Часам ставяцца заданні намаляваць «на тэму», у якіх мастакі ствараюць свае працы паводле зададзенага шаблона ці паводле пэўнай тэматыкі. Некаторыя такія працы могуць потым аб'ядноўвацца ў адну вялікую карціну. Алгарытмы аўтаматычнага маштабавання ------------------------------------ Асноўны артыкул: **Алгарытмы маштабавання піксельнай графікі** Злева — «бліжэйшы сусед, справа — SaI Піксельная графіка кепска пераносіць змяненне памеру; пры пераходзе на іншае разрозненне выяву даводзіцца перамалёўваць. Звычайныя алгарытмы маштабавання накшталт білінейнай і бікубічнай інтэрпаляцыі прызначаны для фотавыяў і абсалютна непрыдатныя для піксельнага малюнка — выява становіцца размытай. Існуюць алгарытмы, што паляпшаюць выразнасць графікі на высокіх разрозненнях. Сучасныя камп'ютары могуць выконваць гэтыя алгарытмы нават у рэальным часе. ### Павелічэнне ў цэлую колькасць разоў Піксельная Вікіпе-тан, павялічаная ўдвая алгарытмам Hq2x Найпрасцейшы алгарытм, прыдатны для павелічэння ў 2, 3 і г.д. разоў — «бліжэйшы сусед». Некаторыя з алгарытмаў, якія аўтыматычна дадаюць выяве дэталяў: * EPx (Scale2x) — Eric’s Pixel Expansion * Scale3x * SaI — Scaling and Interpolation * Eagle ; SuperEagle * Hq2x, Hq3x, Hq4x * Vector Scaling ### З няцэлымі каэфіцыентамі Дзеля рэалізацыі спецэфектаў, калі пэўны кадр бачны мізэрную долю секунды, часцей усяго ўжываюць фільтр «бліжэйшы сусед». Калі відэасістэма здольная паказваць true color, прыдатны фільтр Ланцоша. Піксельная графіка на рухавіку wikimedia ---------------------------------------- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Гл. таксама ----------- * eBoy — студыя, якая спецыялізуецца на стварэнні піксельнай графікі * Мазаіка * Крыжыкавы гафт Зноскі ------ 1. ↑ Pixel — Definition and More from the Free Merriam-Webster Dictionary спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Піксельная графіка на Вікісховішчы | * Pixeldam (англ.) * 8BitIcon Pixel Avatars (англ.)

Здымак астэроіда Эрас (433) зондам NEAR – Shoemaker **Астэро́ід** (распаўсюджаны да 2006 года сінонім — **малая планета**) — планетападобны астранамічны аб’ект з дыяметрам ад 1 да 1000 км з рухам паводле законаў Кеплера вакол Сонца. Астэроіды рухаюцца па эліптычных арбітах, размешчаных пераважна паміж арбітамі Марса і Юпітэра (тут знаходзіцца так званы пояс астэроідаў). Сёння вядома каля 338 000 астэроідаў, сапраўдная колькасць усіх астэроідаў верагодна перавышае мільёны. Працэнтныя суадносіны астэроідаў з дыяметрам вышэй 100 км да іх агульнай колькасці невялікія. Агульная колькасць малых планет, што назіраюцца ў тэлескопы — каля 100 тыс. (занумеравана і ўключана ў каталог кал 6 тыс.). Найбуйнейшыя з іх — Палада і Веста. Сярод малых планет: Беларусь, Мінск, Брэст, Хатынь. Вызначэнні ---------- Тэрмін **астэроід** (ад стар.-грэч.: ἀστεροειδής — «падобны зорцы», з ἀστήρ — «зорка» і εἶδος — «выгляд, якасць») быў прыдуманы кампазітарам Чарлзам Бёрні і ўведзены Уільямам Гершэлем на падставе таго, што гэтыя аб’екты пры назіранні ў тэлескоп выглядалі як кропкі зорак — у адрозненне ад планет, якія пры назіранні ў тэлескоп выглядаюць дыскамі. Дакладнае вызначэнне тэрміна «астэроід» дагэтуль не з’яўляецца ўсталяваным. Да 2006 года астэроіды таксама звалі малымі планетамі. Галоўны параметр, па якім праводзіцца класіфікацыя, — памер цела. Астэроідамі лічацца целы з дыяметрам больш 30 м, целы меншага памеру завуць метэароідамі. У 2006 годзе Міжнародны астранамічны саюз аднёс большасць астэроідаў да малых целаў Сонечнай сістэмы. Астэроіды ў Сонечнай сістэме ---------------------------- Галоўны пояс астэроідаў (белы колер) і траянскія астэроіды Юпітэра (зялёны колер). У цяперашні момант у Сонечнай сістэме выяўлены сотні тысяч астэроідаў. Станам на 11 студзеня 2015 г. у базе дадзеных налічвалася 670 474 аб’екты, з якіх для 422 636 дакладна вызначаны арбіты і ім прысвоены афіцыйны нумар, больш 19 000 з іх мелі афіцыйна зацверджаныя назвы. Мяркуецца, што ў Сонечнай сістэме можа знаходзіцца ад 1,1 да 1,9 мільёна аб’ектаў, што маюць памеры больш 1 км. Большасць вядомых на дадзены момант астэроідаў засяроджана ў межах пояса астэроідаў, размешчанага паміж арбітамі Марса і Юпітэра. Самым вялікім астэроідам у Сонечнай сістэме лічылася Цэрэра з памерам прыблізна 975—909 км, аднак з 24 жніўня 2006 года яна атрымала статус карлікавай планеты. Два іншыя найбуйнейшыя астэроіды (2) Палада і (4) Веста маюць дыяметр ~500 км. (4) Веста з’яўляецца адзіным аб’ектам пояса астэроідаў, які можна назіраць няўзброеным вокам. Астэроіды, што рухаюцца па іншых арбітах, таксама можна назіраць у перыяд праходжання паблізу Зямлі (гл. напрыклад, (99942) Апофіс). Агульная маса ўсіх астэроідаў галоўнага пояса ацэньваецца ў 3,0—3,6×1021 кг, што складае ўсяго каля 4 % ад масы Месяца. Маса Цэрэры — 9,5×1020 кг, то-бок каля 32 % ад агульнай, а разам з трыма найбуйнейшымі астэроідамі (4) Веста (9 %), (2) Палада (7 %), (10) Гігея (3 %) — 51 %, то-бок абсалютная большасць астэроідаў мае мізэрную па астранамічных мерках масу. Вывучэнне астэроідаў -------------------- Вывучэнне астэроідаў пачалося пасля адкрыцця ў 1781 годзе Уільямам Гершэлем планеты Уран. Яго сярэдняя геліяцэнтрычная адлегласць аказалася адпаведнаю правілу Тыцыуса — Бодзе. У канцы XVIII стагоддзя Франц Ксавер арганізаваў групу з 24 астраномаў. З 1789 года гэта група займалася пошукамі планеты, якая, паводле правіла Тыцыуса-Бодэ, павінна была знаходзіцца на адлегласці каля 2,8 астранамічных адзінак ад Сонца — паміж арбітамі Марса і Юпітэра. Заданне заключалася ў апісанні каардынат усіх зорак у вобласці задыякальных сузор’яў на вызначаны момант. У наступныя ночы каардынаты правяраліся, і вылучаліся аб’екты, якія перамяшчаліся на большую адлегласць. Меркаванае зрушэнне шуканай планеты павінна было складаць каля 30 вуглавых секунд у гадзіну, што павінна было быць лёгка заўважана. Па іроніі лёсу першы астэроід, (1) Цэрэра, быў выяўлены італьянцам Джузэпэ П’яцы, які не ўдзельнічаў у гэтым праекце, выпадкова, у 1801 годзе, у першую ж ноч стагоддзя. Тры іншыя — (2) Палада, (3) Юнона і (4) Веста былі выяўлены ў наступныя некалькі гадоў — апошні, Веста, у 1807 годзе. Яшчэ праз 8 гадоў бясплодных пошукаў большасць астраномаў вырашыла, што там больш нічога няма, і спыніла даследаванні. Аднак Карл Людвіг Хэнке праявіў настойлівасць, і ў 1830 годзе аднавіў пошук новых астэроідаў. Праз пятнаццаць гадоў ён выявіў Астрэю, першы новы астэроід за 38 гадоў. Ён таксама выявіў Гебу менш чым праз два гады. Пасля гэтага іншыя астраномы далучыліся да пошукаў, і далей выяўлялася не менш аднаго новага астэроіда ў год (за выключэннем 1945 года). У 1891 годзе Макс Вольф упершыню выкарыстаў для пошуку астэроідаў метад астрафатаграфіі, пры якім на фатаграфіях з доўгім перыядам экспанавання астэроіды пакідалі кароткія светлыя лініі. Гэты метад значна паскорыў выяўленне новых астэроідаў у параўнанні з раней выкарыстоўванымі метадамі візуальнага назірання: Макс Вольф адзін выявіў 248 астэроідаў, пачынаючы з (323) Брусія, тады як да яго было выяўлена ненамнога больш чым 300. Цяпер, праз стагоддзе, 385 тысяч астэроідаў маюць афіцыйны нумар, а 18 тысяч з іх — яшчэ і імя. У 2010 г. дзве незалежныя групы астраномаў з ЗША, Іспаніі і Бразіліі заявілі, што адначасна выявілі вадзяны лёд на паверхні аднаго з самых буйных астэроідаў галоўнага пояса — Феміды. Гэта адкрыццё дазваляе зразумець паходжанне вады на Зямлі. У пачатку свайго існаванні Зямля была занадта гарачая, каб утрымаць дастатковую колькасць вады. Гэта рэчыва павінна было прыбыць пазней. Меркавалася, што ваду на Зямлю маглі занесці каметы, але ізатопны састаў зямной вады і вады ў каметах не супадае. Таму можна выказаць здагадку, што вада на Зямлю была занесена пры яе сутыкненні з астэроідамі. Даследчыкі таксама выявілі на Фемідзе складаныя вуглевадароды, у тым ліку малекулы — папярэднікі жыцця. Найменне астэроідаў ------------------- Спачатку астэроідам давалі імёны герояў рымскай і грэчаскай міфалогіі, пазней адкрывальнікі атрымалі права называць іх па ўласным жаданні — напрыклад, сваім імем. Спачатку астэроідам даваліся пераважна жаночыя імёны, мужчынскія імёны атрымвалі толькі астэроіды, мелыя незвычайныя арбіты (прыкладам, Ікар, надыходны да Сонца бліжэй Меркурыя). Пазней і гэта правіла перастала выконвацца. Атрымаць імя можа не кожны астэроід, а толькі той, арбіта якога больш-менш надзейна вылічана. Былі выпадкі, калі астэроід атрымваў імя праз дзясяткі гадоў пасля адкрыцця. Датуль, пакуль арбіта не вылічана, астэроіду даецца часовае пазначэнне, якое адлюстроўвае дату яго адкрыцця, напрыклад, 1950 DA. Лічбы пазначаюць год, першая літара — нумар паўмесяца ў годзе, у якім астэроід быў адкрыты (у прыведзеным прыкладзе гэта другая палова лютага). Другая літара пазначае парадкавы нумар астэроіда ва ўказаным паўмесяцы, у нашым прыкладзе астэроід быў адкрыты першым. Паколькі паўмесяцаў 24, а англійскіх літар — 26, у пазначэнні не выкарыстоўваюцца дзве літары: I (з-за падабенства з адзінкай) і Z. Калі колькасць астэроідаў, адкрытых за паўмесяца, перавысіць 24, ізноў вяртаюцца да пачатку алфавіта, прыпісваючы другой літары індэкс 2, пры наступным вяртанні — 3, і г.д. Пасля атрымання імя афіцыйнае найменне астэроіда складаецца з ліку (парадкавага нумара) і назвы — (1) Цэрэра, (8) Флора і г.д. Вызначэнне формы і памераў астэроіда ------------------------------------ Астэроід (951) Гаспра. Адна з першых выяў астэроіда, атрыманых з касмічнага апарата. Перададзена касмічным зондам «Галілеа» падчас яго пралёту міма Гаспры ў 1991 годзе (колеры ўзмоцнены) Першыя спробы памераць дыяметры астэроідаў, скарыстаючы метад непасрэднага вымярэння бачных дыскаў з дапамогай ніцянога мікраметра  (англ.) (бел. распачалі Уільям Гершэль у 1802 і Ёхан Шротэр у 1805 гадах. Пасля іх у XIX стагоддзі аналагічным спосабам праводзіліся вымярэнні найболей яркіх астэроідаў іншымі астраномамі. Асноўным недахопам дадзенага метаду былі значныя разыходжанні вынікаў (напрыклад, мінімальныя і максімальныя памеры Цэрэры, атрыманыя рознымі навукоўцамі, адрозніваліся ў дзесяць разоў). Сучасныя спосабы вызначэння памераў астэроідаў складаюцца з метады палярыметрыі, радыёлакацыйны, спекл-інтэрфераметрыі, транзітны і цеплавой радыяметрыі. Адным з найболей простых і якасных з’яўляецца транзітны метад. Падчас руху астэроіда адносна Землі ён часам праходзіць на фоне аддаленай зоркі, гэта з’ява завецца пакрыццё зорак астэроідам. Памераўшы працягласць зніжэння яркасці дадзенай зоркі і ведаючы адлегласць да астэроіда, можна досыць дакладна вызначыць яго памер. Дадзены метад дазваляе досыць дакладна вызначаць памеры буйных астэроідаў, накшталт Палады. Метад палярыметрыі складаецца ў вызначэнні памеру на аснове яркасці астэроіда. Чым большы астэроід, тым больш сонечнага святла ён адлюстроўвае. Аднак яркасць астэроіда моцна залежыць ад альбеда паверхні астэроіда, што ў сваю чаргу вызначаецца саставам парод, што складаюць яго. Напрыклад, астэроід Веста з-за высокага альбеда сваёй паверхні адлюстроўвае ў 4 разы больш святла, чым Цэрэра і з’яўляецца самым заўважным астэроідам на небе, які часам можна назіраць няўзброеным вокам. Аднак само альбеда таксама можна вызначыць досыць лёгка. Рэч у тым, што чым менш яркасць астэроіда, то-бок чым менш ён адлюстроўвае сонечнай радыяцыі ў бачным дыяпазоне, тым больш ён яе паглынае і, награваючыся, выпрамяняе яе потым у выглядзе цяпла ў інфрачырвоным дыяпазоне. Метад палярыметрыі можа быць таксама выкарыстаны для вызначэння формы астэроіда, шляхам рэгістрацыі змены яго бляску пры кручэнні, так і для вызначэння перыяду гэтага кручэння, а таксама для выяўлення буйных структур на паверхні. Апроч таго, вынікі, атрыманыя з дапамогай інфрачырвоных тэлескопаў  (англ.) (бел. выкарыстоўваюцца для вызначэння памераў метадам цеплавой радыяметрыі. Класіфікацыя астэроідаў ----------------------- Агульная класіфікацыя астэроідаў заснавана на характарыстыках іх арбіт і апісанні бачнага спектра сонечнага святла, адбіванага іх паверхняй. ### Групы арбіт і сямейства Астэроіды яднаюць у групы і сямействы на грунце характарыстык іх арбіт. Звычайна група атрымвае назву па імі першага астэроіда, які быў выяўлены на дадзенай арбіце. Групы — адносна свабодныя ўтварэнні, тады як сямействы — шчыльнейшыя, утвораныя ў мінулым пры разбурэнні буйных астэроідаў ад сутыкненняў з іншымі аб’ектамі. ### Спектральныя класы Асноўны артыкул: **Спектральныя класы астэроідаў** У 1975 годзе Кларк Р. Чапмен, Дэвід Морысан і Бэн Цэлер распрацавалі сістэму класіфікацыі астэроідаў, якая абапіраецца на паказчыкі колеру, альбеда і характарыстыкі спектра адбітага сонечнага святла. Першапачаткова гэта класіфікацыя вызначала толькі тры тыпы астэроідаў: * **Клас C** — вугляродныя, 75 % вядомых астэроідаў. * **Клас S** — сілікатныя, 17 % вядомых астэроідаў. * **Клас M** — металічныя, большасць астатніх. Гэты спіс быў пазней пашыраны і лік тыпаў працягвае расці па меры таго, як дэталёва вывучаецца ўсё больш астэроідаў: * **Клас A** — характарызуюцца досыць высокім альбеда (паміж 0,17 і 0,35) і чырванаватым колерам у бачнай частцы спектра. * **Клас B** — у цэлым адносяцца да астэроідаў класа C, але амаль не паглынаюць хвалі ніжэй 0,5 мкм, а іх спектр злёгку блакітнаваты. Альбеда у цэлым вышэй, чым у іншых вугляродных астэроідаў. * **Клас D** — характарызуюцца вельмі нізкім альбеда (0,02?0,05) і роўным чырванаватым спектрам без выразных ліній паглынання. * **Клас E** — паверхня гэтых астэроідаў утрымвае ў сваім складзе такі мінерал, як энстатыт, і можа мець падабенства з ахандрытамі. * **Клас F** — у цэлым падобныя з астэроідамі класа B, але без слядоў «вады». * **Клас G** — характарызуецца нізкім альбеда і амаль плоскім (і бясколерным) у бачным дыяпазоне спектрам адлюстравання, што сведчыць аб моцным ультрафіялетавым паглынанні. * **Клас P** — як і астэроіды класа D, характарызуюцца даволі нізкім альбеда, (0,02?0,07) і роўным чырванаватым спектрам без выразных ліній паглынання. * **Клас Q** — на даўжыні хвалі 1 мкм у спектры гэтых астэроідаў прысутнічаюць яркія і шырокія лініі алівіну і піраксену і, апроч таго, асаблівасці, што паказваюць на наяўнасць металу. * **Клас R** — характарызуюцца адносна высокім альбеда і чырванаватым спектрам адбіцця на даўжыні 0,7 мкм. * **Клас T** — характарызуецца нізкім альбеда і чырванаватым спектрам (з умераным паглынаннем на даўжыні хвалі 0,85 мкм), які падобен на спектр астэроідаў P- і D- класаў, але па нахіле займальны прамежкавае становішча. * **Клас V** — астэроіды гэтага класа ўмерана яркія і даволі блізкія да больш агульнага S класа, якія таксама галоўным чынам складаюцца з каменя, сілікатаў і жалеза (хандрытаў), але адрозніваюцца S больш высокім утрыманнем піраксену. * **Клас J** — гэта клас астэроідаў, што ўтварыліся, меркавана, з унутраных частак Весты. Іх спектры блізкія да спектра астэроідаў V класа, але іх адрознівае асабліва моцныя лініі паглынання на даўжыні хвалі 1 мкм. Варта ўлічваць, што колькасць вядомых астэроідаў, аднесеных да якога-небудзь тыпу, не абавязкова адпавядае рэчаіснасці. Некаторыя тыпы досыць складаныя для вызначэння, і тып вызначанага астэроіда можа быць зменены пры больш дакладных даследаваннях. #### Праблемы спектральнай класіфікацыі Першапачаткова спектральная класіфікацыя засноўвалася на трох тыпах матэрыялу, што складае астэроіды: * **Клас C** — вуглярод (карбанаты). * **Клас S** — крэмній (сілікаты). * **Клас M** — метал. Аднак існуюць сумненні ў тым, што такая класіфікацыя адназначна вызначае састаў астэроіда. У той час, як розны спектральны клас астэроідаў паказвае на іх розны састаў, няма ніякіх довадаў таго, што астэроіды аднаго спектральнага класа складаюцца з аднолькавых матэрыялаў. У выніку навукоўцы не прынялі новую сістэму, і ўкараненне спектральнай класіфікацыі спынілася. ### Размеркаванне па памерах Колькасць астэроідаў заўважна змяншаецца з узростам іх памераў. Хоць гэта ў цэлым адпавядае сталаму закону, ёсць пікі пры 5 км і 100 км, дзе больш астэроідаў, чым чакалася б у адпаведнасці лагарыфмічнаму размеркаванню. Прыблізная колькасць астэроідаў N з дыяметрам больш чым D| D | 100 м | 300 м | 500 м | 1 км | 3 км | 5 км | 10 км | 30 км | 50 км | 100 км | 200 км | 300 км | 500 км | 900 км | | N | 25 000 000 | 4 000 000 | 2 000 000 | 750 000 | 200 000 | 90 000 | 10 000 | 1100 | 600 | 200 | 30 | 5 | 3 | 1 | Утварэнне астэроідаў -------------------- Лічыцца, што планетэзімалі у поясе астэроідаў эвалюцыянавалі гэтак жа, як і ў іншых абласцях сонечнай туманнасці да таго часу, пакуль Юпітэр не дасягнуў сваёй цяперашняй масы, пасля чаго з прычыны арбітальных рэзанансаў з Юпітэрам з пояса было выкінута больш 99 % планетэзімалей. Мадэляванне і скачкі размеркаванняў скорасцей кручэння і спектральных уласцівасцей паказваюць, што астэроіды дыяметрам больш 120 км утварыліся ў выніку акрэцыі ў гэту раннюю эпоху, тым часам як меншыя целы з’яўляюцца асколкамі ад сутыкненняў паміж астэроідамі ў час ці пасля рассейвання пачатковага пояса гравітацыяй Юпітэра. Цэрэра і Веста набылі досыць вялікі памер для гравітацыйнай дыферэнцыяцыі, пры якой цяжкія металы пагрузіліся да ядра, а кара сфарміравалася з лягчэйшых скальных парод. У мадэлі Ніцы многія аб’екты пояса Койпера ўтварыліся ў вонкавым поясе астэроідаў, на адлегласці больш за 2,6 а.е. Большасць з іх была пазней выкінута гравітацыяй Юпітара, але тыя, што засталіся, могуць быць астэроідамі класа D, магчыма, уключаючы Цэрэру. Небяспека астэроідаў -------------------- Гл. таксама: Імпактная падзея, Астэроіды, што збліжаюцца з Зямлёй, Патэнцыйна небяспечныя аб’екты, Турынская шкала і Абарона ад астэроідаў Нягледзячы на тое, што Зямля значна больш усіх вядомых астэроідаў, сутыкненне з целам памерам больш 3 км можа прывесці да знішчэння цывілізацыі. Сутыкненне з целам меншага памеру (але больш 50 метраў у дыяметры) можа прывесці да шматлікіх ахвяр і гіганцкай эканамічнай шкоды. Чым больш і цяжэй астэроід, тым вялікую небяспеку ён уяўляе, аднак і выявіць яго ў гэтым выпадку значна лягчэй. Найболей небяспечным на дадзены момант лічыцца астэроід Апофіс, дыяметрам каля 300 м, пры сутыкненні з якім у выпадку дакладнага пападання можа быць знішчаны вялікі горад, аднак ніякай пагрозы чалавецтву ў цэлым такое сутыкненне не нясе. 1 чэрвеня 2013 года астэроід 1998 QE2 наблізіўся на самую блізкую адлегласць да Зямлі за апошнія 200 гадоў. Адлегласць склала 5,8 млн кіламетраў. З 2016 года ў Расіі працуе тэлескоп АЗТ-33 ВМ па выяўленні небяспечных нябесных цел. Ён здольны апазнаць небяспечны астэроід памерам 50 метраў на адлегласці да 150 мільёнаў кіламетраў за 30 секунд. Гэта дае магчымасць загадзя (самае малое — за месяц) заўважыць патэнцыяльна небяспечныя для планеты целы, аналагічныя Тунгускаму метэарыту. Першыя 30 астэроідаў -------------------- Асноўны артыкул: **Спіс астэроідаў** 1. *(1) Цэрэра* (цяпер мае статус карлікавай планеты) 2. Палада 3. Юнона 4. Веста 5. Астрэя 6. Геба 7. Ірыда 8. Флора 9. Метыда 10. Гігея 11. Парфенопа 12. Вікторыя 13. Эгерыя 14. Ірэна 15. Эўномія 16. Псіхея 17. Фетыда 18. Мельпамена 19. Фартуна 20. Масалія 21. Лютэцыя 22. Каліёпа 23. Талія 24. Феміда 25. Факея 26. Празерпіна 27. Эўтэрпа 28. Белона 29. Амфітрыта 30. Уранія Знакі ----- Першыя 37 астэроідаў маюць астранамічныя знакі. Яны пададзены ў табліцы. | Астэроід | Сімвалы | | --- | --- | | (1) Цэрэра | ⚳ Old planetary symbol of Ceres Variant symbol of Ceres Other sickle variant symbol of Ceres | | (2) Палада | ⚴ Old symbol of Pallas Variant symbol of Pallas | | (3) Юнона | ⚵ Old symbol of Juno | | (4) Веста | ⚶ Modern astrological symbol of Vesta Old symbol of Vesta Old planetary symbol of Vesta | | (5) Астрэя | | | (6) Геба | | | (7) Ірыда | | | (8) Флора | | | (9) Метыда | | | (10) Гігея | | | (11) Парфенопа | | | (12) Вікторыя | | | (13) Эгерыя | Astronomical symbol of 13 Egeria | | (14) Ірэна | Astronomical symbol of 14 Irene | | (15) Эўномія | | | (16) Псіхея | | | (17) Фетыда | | | (18) Мельпамена | | | (19) Фартуна | | | (26) Празерпіна | | | (28) Белона | | | (29) Амфітрыта | | | (35) Леўкафея | | | (37) Фідэс | | Гл. таксама ----------- * Спіс астэроідаў (1—100) * 1566 Icarus * 4544 Xanthus * Малая планета Эрыс Зноскі ------ 1. ↑ Установлено истинное происхождение термина «астероид» 2. ↑ *Шустова Б. М. Рыхловой Л. В.* Рис. 1.1 // Астероидно-кометная опасность: вчера, сегодня, завтра. — М.: Физматлит, 2010. — 384 с. — ISBN 978-5-9221-1241-3. 3. ↑ News Release — IAU0603: IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes (англ.) — Прэс-рэліз МАС 24 жніўня 2006 4. ↑ How Many Solar System Bodies 5. ↑ MPC Archive Statistics **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 24 студзеня 2012. Праверана 11 студзеня 2013. 6. ↑ Minor Planet Names **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 4 ліпеня 2012. Праверана 11 студзеня 2013. 7. ↑ New study reveals twice as many asteroids as previously believed **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 4 ліпеня 2012. Праверана 28 сакавіка 2006. 8. ↑ Krasinsky, G. A. (2002). "Hidden Mass in the Asteroid Belt". *Icarus*. **158** (1): 98–105. doi:10.1006/icar.2002.6837. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|coauthors=` ігнараваны (прапануецца `|author=`) (даведка); Невядомы параметр `|month=` ігнараваны (даведка) 9. ↑ Впервые найден водяной лёд на астероиде Архівавана 20 жніўня 2013. 10. 1 2 Tedesco, E. (June 14–18, 1993). "Asteroid Albedos and Diameters". *Proceedings of the 160th International Astronomical Union*. Belgirate, Italy: Kluwer Academic Publishers. cc. 55–57. Праверана 2011-08-08. 11. 1 2 Lang, Kenneth R. (2003). *The Cambridge Guide to the Solar System* [англійская]. c. 390—391. ISBN 978-0521813068. `{{cite book}}`: Невядомы параметр `|capítulo=` ігнараваны (даведка); Невядомы параметр `|publication=` ігнараваны (даведка) 12. ↑ Chapman, C. R. Morrison, D. & Zellner, B. (1975). "Surface properties of asteroids: A synthesis of polarimetry, radiometry, and spectrophotometry". *Icarus*. **25**: 104–130.`{{cite journal}}`: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 13. ↑ McSween Jr. Harry Y. *Meteorites and Their Parent Planets*. 0-521-58751-4. 14. ↑ Davis 2002, «Asteroids III», cited by Željko Ivezić Архівавана 20 ліпеня 2011. 15. ↑ Bottke, Durda; Nesvorny, Jedicke; Morbidelli, Vokrouhlicky; Levison (2005). "The fossilized size distribution of the main asteroid belt" (PDF). *Icarus*. **175**: 111. Bibcode:2005Icar..175..111B. doi:10.1016/j.icarus.2004.10.026. 16. ↑ Kerrod, Robin (2000). *Asteroids, Comets, and Meteors*. Lerner Publications Co. ISBN 0585317631. 17. ↑ William B. McKinnon, 2008, «On The Possibility Of Large KBOs Being Injected Into The Outer Asteroid Belt». *American Astronomical Society,* DPS meeting #40, #38.03 18. ↑ В ночь на 1 июня большой астероид пролетит рядом над Землей 19. ↑ В России заработал первый телескоп для обнаружения опасных астероидов **(нявызн.)**. «Газета Известия» (15 чэрвеня 2016). Літаратура ---------- * Малыя планеты // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. С. 42. * Астероиды // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Астэроіды на Вікісховішчы | * Near-Earth Object Program (англ.) * Уільям Нейп’ер. Небяспека камет і астэроідаў * Спіс усіх астэроідаў з нумарамі * Імёны астэроідаў у алфавітным парадку * Астероиды * Популярная статья в журнале «Вокруг света» * Космические лилипуты Архівавана 23 лютага 2012. * Каталог орбитальной эволюции малых тел Солнечной системы * Астероиды — траектория катастрофы. Відэа тэлестудыі Раскосмасу. 2012 год. * Лекция «Астероидно-кометная опасность: мифы и реальность» 19.12.2012 Шустов Б. М. (відэа, лекцыя ў Маскоўскім планетарыі) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Universalis · Сучаснай Украіны | | Нарматыўны кантроль | BNF: 11976093k · GND: 4174799-9 · LCCN: sh85102674 · Microsoft: 58142911 · NDL: 00572326 | | ⛭Сонечная сістэма (≛ спіс аб’ектаў) | | --- | | | | **Сонца** | | **планеты і *карлікавыя планеты*:** ✰ Меркурый · ✰ Венера · ✯ Зямля · Марс · *Цэрэра* · ✯✰ Юпітэр · Сатурн · ✰ Уран · ✯ Нептун · *Плутон* · *Хаўмеа* · *Макемаке* · *Эрыс* | | **іх спадарожнікі/кольцы:** Зямлі · Марса · Юпітэра/∅ · Сатурна/∅ · Урана/∅ · Нептуна/∅ · *Плутона* · *Хаўмеа* · *Эрыды* | | **Малыя целы**: метэароіды · астэроіды/іх спадарожнікі (калязямныя · асноўнага пояса · траянцы · кентаўры) · транснептунавыя (ПК · РД) · дамаклоіды · каметы (ВО) |

**Шальнікакветныя** (лац.: Alismatáles) — парадак аднадольных раслін. Складаецца прыкладна з 165 родаў у чатырнаццаці сямействах. | | | --- | | | | Шальнік звычайны (*Alisma plantago-aquatica*). Батанічная ілюстрацыя з кнігі К. А. М. Ліндмана «*Bilder ur Nordens Flora*», 1917—1926 | Апісанне -------- Большасць сямействаў утрымлівае травяністыя несукулентныя расліны, якія звычайна аддаюць перавагу воднаму асяроддзю. Шматгадовыя ці рэдка аднагадовыя водныя ці балотныя травы. Лісты чарговыя, больш ці менш скучаныя каля верхавіны карэнішча ці сталона, звычайна з похвавымі асновамі, ці больш-менш выразным раздзяленнем на чаранок і пласцінку. Жылкаванне паралельнае ці дугавое. Кветкі ў рознага роду суквеццях ці адзіночныя, двухполыя ці аднаполыя, звычайна актынаморфныя, спірацыклічныя (геміцыклічныя) ці цыклічныя, трохчленныя, з двайным ці рэдка простым калякветнікам, часам без калякветніка. Тычынак многа ці 6-9, радзей 3. Спелае насенне не мае эндасперма. Тапетум пылавікоў перыплазмаідальны з аднаядзернымі клеткамі, а зародкі часта зялёныя і ўтрымліваюць запасныя рэчывы. Ва ўсіх прадстаўнікоў, акрамя большасці наземных ці эпіфітных *Araceae*, у ліставых похвах маюцца дробныя лускавінкі (унутрыпохвенныя лускавінкі, сквамулы), гінецэй часта апакарпны, і фарміраванне эндасперма працякае па гелабіяльнаму тыпу. Плады — многалістоўкі ці арэшкі, вельмі рэдка касцянкападобныя. Склад таксона ------------- Раней да парадку шальнікакветных адносілі толькі тры сямействы (*Alismataceae*, *Butomaceae* і *Limnocharitaceae*), іншыя ж сямействы разглядаліся як частка іншых парадкаў, што прыводзіла да поліфілетычных груп. У сістэме класіфікацыя APG II уся група сямействаў змешчана ў адзіны парадак. Сямейства *Petrosaviaceae* таксама часам адносяць да гэтага парадку. Парадак ароідныя (*Arales*) быў прызнаны роднасным парадку шальнікакветных і цяпер уключаны ў яго склад. У выніку гэтага зліцця сямейства Ароідныя (*Araceae*) стала самым шматлікім у парадку, налічваючы больш за 3000 відаў у 113 родах. Астатнія разам узятыя сямействы ўтрымліваюць каля 500 відаў. Сямействы --------- * Alismataceae — Шальнікавыя * Aponogetonaceae * Araceae — Ароннікавыя * Butomaceae — Сусаковыя * Cymodoceaceae * Hydrocharitaceae — Жабнікавыя * Juncaginaceae * Limnocharitaceae * Posidoniaceae * Potamogetonaceae — Урэчнікавыя * Ruppiaceae * Scheuchzeriaceae * Tofieldiaceae * Zosteraceae Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісванай у гэтым артыкуле групы раслін да класа аднадольных гл. раздзел «Сістэмы APG» артыкула «Аднадольныя». 3. ↑ Ботаника. Учебник для вузов: в 4 т = Lehrbuch der Botanik für Hochschulen Begründet von E. Strasburger, F.Noll / Под ред. А. К. Тимонина, И. И. Сидоровой. — М.: Изд. центр «Академия», 2007. — Т. 3. — С. 429. — 576 с. — ISBN 978-5-7695-2746-3. 4. ↑ Araceae on The Plant List Літаратура ---------- * *Сапегін Л. М.* Батаніка. Сістэматыка вышэйшых раслін: вучэбны дапаможнік для студэнтаў устаноў вышэйшай адукацыі па біялагічных спецыяльнасцях. — Гомель: ГДУ, 2012. — 337 с. ISBN 978-985-439-644-6 Спасылкі -------- * *Шальнікакветныя*: інфармацыя на сайце *APWeb* (англ.)(Праверана 20 красавіка 2010) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Britannica (онлайн) | | Таксанамія | EOL · Fossilworks · GBIF · iNaturalist · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · Plantarium · Tropicos · WFO · WoRMS | | Нарматыўны кантроль | GND: 1078285829 · Microsoft: 2777719803 · NKC: ph332175 |

**РПК-16** — расійскі ручны кулямёт калібра 5,45×39 мм. З’яўляецца ініцыятыўнай распрацоўкай канцэрна Калашнікаў. Гэты кулямёт адпрацоўваецца як патэнцыйная замена ручному кулямёту Калашнікава РПК-74, як у звычайных войсках, так і ў падраздзяленнях спецыяльнага прызначэння. Зброя спраектавана на базе рашэнняў, атрыманых у ходзе доследна-канструктарскіх работ над аўтаматам АК-12 і ручным кулямётам РПК-400. Па заяве эксперта канцэрна «Калашнікаў» Сяргея Радкевіча, кулямёт увабраў у сябе вопыт сучасных узброеных канфліктаў. РПК-16 быў упершыню прадстаўлены на форуме «Армія-2017». Абазначэнне РПК-16 расшыфроўваецца як *Ручны кулямёт Калашнікава ўзору 2016 года*. Апісанне -------- Па заданні заказчыка, РПК-16 распрацоўваўся як айчынны аналаг замежных кулямётаў калібра 5,45×39 мм M249 і FN Minimi, якія спалучаюць у сабе высокую агнявую моц пры дастатковай мабільнасці, маюць магчымасць хуткай змены ствала і выкарыстоўваюць для стральбы як металічную стужку, так і каробчатыя магазіны (стандарт НАТА да штурмавых вінтовак). Аднак распрацоўшчыкі РПК-16 адмовіліся ад падвойнага харчавання, пакінуўшы магчымасць выкарыстоўваць сумяшчальныя з АК-74/РПК-74 магазіны. Таксама для яго распрацаваны спецыяльны барабанны магазін на 96 патронаў. РПК-16 мае кампаноўку, аналагічную АК-12 але з палепшанай эрганомікай. Вага кулямёта каля 4,5 кг. Таксама кулямёт захаваў класічную газаадводную канструкцыю Калашнікава з доўгім ходам поршня, якая забяспечвае высокую надзейнасць. Валодаючы нізкім каэфіцыентам аддачы, РПК-16 мае высокую кучнасць стральбы і прыкметна пераўзыходзіць па агнявой моцы РПК-74. Яго хуткастрэльнасць складае да 700 стрэлаў у хвіліну. Стральба вядзецца адзінкавымі стрэламі, альбо чэргамі з закрытай засаўкі. Здымная вечка ствольнай скрынкі мае новую канструкцыю і вырабляецца са сталёвага ліста таўшчынёй 1,5 мм, у адрозненне ад аўтаматаў АК-100-й серыі, у якіх таўшчыня складае 1 мм. Так як пярэдні ўкладыш ствольнай скрынкі больш масіўны, чым стандартны у АК, то з бакоў над акном для крамы маюцца выпуклыя падоўжныя рэбры калянасці. Дульны тормаз мае канструкцыю, аналагічную АК-400. Зменны ствол дае магчымасць выкарыстоўваць РПК-16 у розных тактычных задачах: кулямёт з доўгім ствалом выкарыстоўваецца для вядзення агульнавайсковага бою ў любых умовах як групавая зброя падтрымкі і паразы, а з кароткім можа выкарыстоўвацца як індывідуальны «штурмавы аўтамат» для правядзення спецаперацый, у тым ліку ва ўмовах горада — у такой камплектацыі РПК-16 важыць прыкладна на кілаграм больш, чым аўтамат АК-12. Стралок самастойна можа вырабіць замену ствала, што зойме некалькі хвілін, і абыходзіцца без прымянення спецыяльных прыстасаванняў. Фіксацыя ствала ў ствольнай скрынцы ажыццяўляецца папярочным клінам. Для правядзення спецыяльных аперацый кулямёт можа камплектавацца хутказдымным глушыцелем. Прыклад кулямёта складаецца налева. Дыяпазон рэгуляванняў дазваляе наладзіць яго пад стралка з любой біяметрыяй. Дзякуючы планкам тыпу Пікаціні на цаўё зверху і знізу на зброю можа хутка ўсталёўвацца любое неабходнае дадатковае абсталяванне, у тым ліку любыя сучасныя прыцэльныя комплексы. Спалучэнне аптычнага прыцэла 1П86-1 і цяжкага ствала дазваляе выкарыстоўваць РПК-16 для паразы мэты на дыстанцыях да 500 метраў адзінкавымі стрэламі з закрытага засаўкі. Таксама прадугледжана магчымасць ўстаноўкі дадатковых здымных планак на цаўе злева і справа. Кулямёт можа камплектавацца складаны двухногай сошкай. Тэхнічныя характарыстыкі ------------------------ * Калібр: 5,45 × 39 * Вага: 4,0 кг (з кароткім ствалом, без магазіна, сошак і прыцэла) * Даўжыня зброі: + з кароткім ствалом: 895 мм (651 са складзеным прыкладам) + з доўгім ствалом: 1076 мм (831 са складзеным прыкладам) * Даўжыня ствала: + кароткі ствол: 410 мм + доўгі ствол: 550 мм * Тэмп стральбы: ~700 стрэлаў у хвіліну Выпрабаванні ------------ У пачатку студзеня 2018 года было абвешчана, што дасведчаная партыя кулямётаў будзе перададзеная ў хуткім часе Міністэрству абароны РФ для доследна-вайсковых выпрабаванняў. У лютым 2019 года для доследнай эксплуатацыі абмежаваныя партыі кулямёта РПК-16 пачалі паступаць у армію Расіі, у прыватнасці ў Маскоўскае вышэйшае ваеннае каманднае вучылішча. На ўзбраенні ------------ У лютым 2018 года гендырэктар канцэрна «Калашнікаў» Аляксей Крываручка абвясціў, што МА РФ падпісала кантракт на серыйныя пастаўкі кулямёта РПК-16. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Ручной пулемет РПК-16 проходит опытно-войсковую эксплуатацию в ВС РФ(нявызн.). *Информационное телеграфное агентство России (ИТАР-ТАСС)* (21 сакавіка 2018). Праверана 21 верасня 2018. 2. 1 2 *Константин Федоров*. В российские войска начнут поступать новейшие пулеметы РПК-16(нявызн.). *ТРК ВС РФ «Звезда»* (7 лютага 2018). Праверана 21 верасня 2018. 3. ↑ РПК-16, ручной пулемет(нявызн.). *«Оружие России»*. 4. ↑ В МосВОКУ приступили к опытно-войсковой эксплуатации нового ручного пулемета Калашникова РПК-16 **(нявызн.)**. Спасылкі -------- * Новый РПК 16 - ручной пулемет * Ручной пулемет Калашникова РПК-16 (Россия)

Палякі, якія ў гады Другой сусветнай служылі ў палку. **Гамбійскі полк** (англ.: Gambia Regiment), да 1940 і пасля 1945 года як **Гамбійская рота** (англ.: Gambia Company) — каланіяльнае воінскае фарміраванне Вялікабрытаніі ў складзе Каралеўскіх заходнеафрыканскіх пагранічных сіл. Былыя байцы падраздзялення сталі асновай пры стварэнні Узброеных Сіл незалежнай Гамбіі. Гісторыя -------- Першапачаткова падраздзяленне было ротай у складзе сьералеонского батальёна колькасцю 120 чалавек. Чвэрць складалі ўраджэнцы Гамбіі, а астатнія былі з Сьера-Леонэ. У 1902 годзе фарміраванне выведзена са складу батальёна. Асабісты склад быў абноўлены за кошт замены сьералеонцаў гамбійцамі. У навабранцы набіралі прадстаўнікоў народаў мандзінка, фульбэ, бамбара. Да 1914 года падраздзяленне павялічылася да 130 чалавек. У міжваенны перыяд рота займалася аховай правапарадку. У 1937 годзе гамбійцы сталі пераможцамі на армейскіх стралковых спаборніцтвах афрыканскіх каланіяльных часцей. У 1940 годзе ў фарміравання з’яўляецца свая футбольная каманда. У пачатку 1940 года падраздзяленне перафармавана ў полк. У 1945 годзе яго скарацілі да роты, вярнуўшы ў склад сьерлеонскага батальёна як роту G. На 31 снежня 1957 года колькасць злучэння складала 7 брытанцаў і 161 афрыканец. У 1958 годзе гамбійская рота расфармавана з-за фінансавых цяжкасцяў. Баявы шлях ---------- У гады Першай сусветнай вайны гамбійская рота ўдзельнічала з баях супраць кайзераўскіх войск у Афрыцы. З верасня 1914 года яе байцы змагаліся ў Камеруне, дзе вясной 1915 года праявілі сябе пры наступленні на Яўндэ. Тут 3 мая гамбійцы паспяхова ўзялі ўмацаванні праціўніка ў Вумбіягасе. У снежні 1916 года рота накіравана ў Германскую Усходнюю Афрыку. У жніўні 1917 года ўдзельнічала ў баях на Кілва-Кісіванінскім напрамку, у кастрычніку — бітве пры Махіве. У апошнім выпадку гамбійскае падраздзяленне і яго афіцэры змаглі паспяхова адбіць нямецкую атаку ва ўмовы бязладзіцы ў іншых злучэннях. Усяго за перыяд вайны загінула 9 гамбійцаў. У Другой сусветнай воінская часць увайшла ў склад 81-й заходнеафрыканскай дывізіі. 1-ы батальён накіраваны ў Брытанскую Індыю, змагаючыся супраць японцаў. 2-і заставаўся ў тыле на працягу ўсяго канфлікту. У склад злучэння ўваходзяць польскія вайскоўцы. У студзені 1944 года 1-ы батальён гамбійскага палка адыграў ключавую ролю ў наступленні на даліну Каладан у Бірме. У перыяд з 4 па 15 лютага фарміраванне вяло баі ў раёне аднайменнай вёскі. 23 лютага батальёну ўдалося фарсіраваць раку Пі-Чаун ля Валагана. Неўзабаве гамбійцаў адправілі ў тыл на адпачынак, але 1 сакавіка японскія войскі пачалі контрнаступленне. Батальён неадкладна перакінуты да ўзгорка Пагада, які патрабавалася ўтрымаць любой цаной. 2 сакавіка байцы далі бой праціўніку каля вышыні, але пацярпелі паражэнне і адступілі. 5 красавіка гамбійскі полк арганізаваў атаку на японцаў у раёне Мізавы. Пасля некалькіх адступленняў гамбійцы замацаваліся каля Лабавы, дзе 16-17 мая вялі абарончыя баі. Пазней падраздзяленне перакінута на абарону Маудка. З 26 мая 1-ы батальён гамбійскага палка ўтрымліваў паўночны фланг абароны горада. У лістападзе—снежні 1944 года фарміраванне прыняло ўдзел у адваяванні Каладана. Уніформа -------- Парадная форма палка складалася са страявых шорт колеру хакі з чырвонымі фескамі і пунсовых куртак. Курткі мелі жоўтую акантоўку і чырвоныя паясы. У палявых умовах полк першапачаткова насіў фуражкі, але незадоўга да Другой сусветнай вайны перайшоў на капелюшы. Брытанскія афіцэры першапачаткова насілі коркавыя шлемы, але пазней яны таксама перайшлі на капялюшы. Камандзіры ---------- * F. O. Graham (1901—1906) * W. C. N. Hastings (1906—1909) * R. D. F. Oldman (1909—1910) * I. G. Sewell (1910—1911) * Herbert Thomas Dobbin (1911—1913) * V. B. Thurston (1913—1916) * R. Law (1916—1919) * H. T. C. Strange (1919—?) * T. P. L. Molloy (1932—1938) * T. A. Davis (1938—1939) * G. Laing (1944) * Antony Read (1944—1945) Узнагароды ---------- * **Першая сусветная:** Афрыканскі медаль за выдатныя заслугі — сяржант-маёр Эбрыма Джалу, сяржант Самба Бах і радавы Салджэн Сідзібі. * **Другая сусветная:** Ордэн «За выдатныя заслугі» — падпалкоўнік Энтані Рыд, Ваенны крыж — капітан Ян Жалязнік і капітан Дэвід Мантэгю Куксан, Ваенны медаль — капрал Буба Кайта, малодшы капрал Самба Джалоу, малодшы капрал Джалоу Яр’я, радавы Бакары Баян, радавы Камара Кінці, радавы Муса Н’джые і радавы Н’дове Дуду, Ордэн Брытанскай імперыі — маёр Станіслаў Лісецкі, Медаль Брытанскай імперыі — сяржант-маёр Сімба Сэлоу. Гл. таксама ----------- * Гамбія ў Другой сусветнай вайне Заўвагі ------- 1. 1 2 3 4 5 Hughes and Perfect, p. 74, 80 2. 1 2 The Gambia Regiment **(нявызн.)**. *Regiments*. Архівавана з першакрыніцы 7 October 2007. Праверана 25 March 2017. 3. ↑ Haywood and Clarke, p. 40 4. ↑ Haywood and Clarke, p. 11 5. ↑ Hamilton, p. 25 6. ↑ Haywood and Clarke, p. 325 7. ↑ Haywood and Clarke, p. 501 8. ↑ Gambia - Foundation Dates of Clubs **(нявызн.)**. *The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation*. Праверана 15 July 2018. 9. ↑ Haywood and Clarke, p. 365 10. ↑ Gambia Regiment **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Hansard* (27 сакавіка 1958). Архівавана з першакрыніцы 26 сакавіка 2017. Праверана 25 March 2017. 11. ↑ Gray, p. 485 12. ↑ Haywood and Clarke, p. 148 13. ↑ Haywood and Clarke, p. 226 14. ↑ Haywood and Clarke, pp. 230–233 15. ↑ The Gambia Company: German Kamerun **(нявызн.)**. *The Soldier's Burden*. Праверана 11 March 2017. 16. ↑ Haywood and Clarke, pp. 385–386 17. ↑ Haywood and Clarke, p. 387 18. ↑ Haywood and Clarke, p. 393 19. ↑ Haywood and Clarke, p. 394 20. ↑ Haywood and Clarke, p. 400 21. ↑ Haywood and Clarke, p. 406–407 22. ↑ Haywood and Clarke, pp. 471–472 23. ↑ Fez: Royal West African Frontier Force **(нявызн.)**. *Imperial War Museum*. Праверана 20 May 2018. 24. ↑ *Suciu, Peter*. Headdress of the Royal West African Frontier Force **(нявызн.)**. *MilitarySunHelmets.com* (1 кастрычніка 2014). Праверана 20 May 2018. 25. 1 2 3 4 5 6 7 8 Haywood and Clarke, p. 287 26. ↑ *The Monthly Army List, August 1938*. London: HM Stationery Office. 1938. p. 962. 27. ↑ *The Monthly Army List, December 1938*. London: HM Stationery Office. 1938. p. 962. 28. ↑ Hamilton, p. 349 29. 1 2 General Sir Antony Read **(нявызн.)**, *The Telegraph* (27 September 2000). Праверана 29 December 2017. 30. ↑ African DCMs **(нявызн.)**. *London Gazette* (31 мая 1916). Праверана 7 January 2018. 31. ↑ Haywood and Clarke, pp. 493–494 Літаратура ---------- * Estep, C. J. (2020). The Empire's Smallest Regiment: The Gambia Company of the West African Frontier Force, 1902-1958 (Unpublished master's thesis). University of Calgary, Calgary, AB. * Estep, Charles. (2022). The Empire's Smallest Regiment: The Gambia Company of the West African Frontier Force, 1902-1958. Double Dagger Books. * Gray, J. M. (1940). *A History of the Gambia*. Cambridge: Cambridge University Press (апублікавана 2015). * Hamilton, John A. L. (2001). *War Bush: 81 (West African) Division in Burma 1943-1945*. Norwich: Michael Russell. * Haywood, A. (1964). *The History of the Royal West African Frontier Force*. Aldershot: Wellington Press. * Hughes, Arnold (2008). *Historical Dictionary of the Gambia*. Lanham, Maryland: Scarecrow Press.

Мастацкі маркіраваны канверт Украіны, прысвечаны Ю. Фядзьковічу **Восіп Дамінік Гардзінскі дэ Фядзьковіч** (укр.: Осип Домінік Гординський де Федькович, ням.: Joseph Georg Fedkowicz, імя **Юрый** узяў пазней; 8 жніўня 1834, Путыла — 11 студзеня 1888, Чарнаўцы) — украінскі паэт і празаік рамантычнага кірунку, прадвеснік украінскага нацыянальнага адраджэння ў Букавіне. Псеўданімы *Гуцулневір*, *Юрій Коссован*, *О. Ф.* і інш. Біяграфія --------- Род Хвядзьковічаў у XVI стагоддзі валодалі Воўкавым Сялом у Менскім ваяводстве, пазней удзельнічалі ў вызваленчым руху супраць Польшчы ў 1648—1654 гадах, пасля перабраліся ў Галіцыю i на Букавіну. Бацька пісьменніка — апалячаны шляхціц — на час нараджэння сына зайнязначныя дзяржаўныя пасады. Маці паходзіла з сям’і ўкраінскага святара, аднак у штодзённым жыцці прытрымлівалася сялянскіх звычаяў, што аказала пэўны ўплыў на фарміраванне характару і светапогляд Восіпа. У 1846—1848 гадах вучыўся ў ніжэйшай рэальнай школе ў Чарнаўцах, дзе авалодаў нямецкай мовай і ў далейшым пісаў на ёй арыгінальныя творы. У 1849—1852 гадах працаваў у Ясах і П’ятра-Нямцы ў Малдове. З лістапада 1852 г. да лютага 1863 г. праходзіў вайсковую службу ў Трансільваніі і ў 1859 стаў паручнікам; тады ж удзельнічаў у паходзе ў Італію. Мевіта ў гэты перыяд землякі заахвоцілі яго пісаць на роднай мове (дагэтуль пісаў па-нямецку). Першыя ўкраінскія вершы ўбачылі свет у брашуры А. Кабылянскага «Slovo na slovo do redaktora „Slova"» (1861). У ёй крытыкавалася «масквафільская» арыентацыя выдаўцоў газеты «Слова». Рэдактар газеты Б. Дзідыцкі адрэагаваў своеасабліва — ён шчыра зацікавіўся творамі паэта і ў 1862 г. выдаў пад сваёй рэдакцыяй зборнік «Вершы Восіпа Фядзьковіча» і напісаў да яго прадмову. Пасля звальнення з ваеннай службы Фядзьковіч працаваў у родным сяле, у 1869—1872 гадах працаваў школьным інспектарам Віжніцкага павета. Запрошаны ў Львоў, Фядзьковіч у 1872—1873 гадах працаваў рэдактарам выдавецтва «Просвіта» і тэатра «Руська Бесіда». Апошнія гады правёў у Чарнаўцах, дзе ў 1885—1888 быў рэдактарам газеты «Буковина». За заслугі на літаратурнай ніве абраны ганаровым членам Навуковага таварыства імя Тараса Шаўчэнкі. Памёр 11 студзеня 1888 у Чарнаўцах, дзе і пахаваны на Рускіх могілках. Творчасць --------- На нямецкай мове — рамантычнае апавяданне «Der Renegat» (1859) — першы друкаваны твор, вершаныя зборнікі «Gedichte» (1865) і «Am Tscheremusch. Gedichte eines eulen» (1882), асобныя вершы публікаваліся ў перыядычным друку. Творчасць Юрыя Фядзьковіча вызначаецца набліжанасцю да фальклорy. Пісьменнік быў вялікім знаўцам, збіральнікам і папулярызатарам як вершаваных (песень, каламыек), так і празаічных (казак, анекдотаў, прыпавесцей) жанраў. Яго першы верш «Начлег» («Зоркі ў нябесным горадзе») напісаны, верагодна, у маі 1859 г. падчас ваеннага паходу ў Італію і ўяўляе сабой напаўлітаратурны-напаўфальклорны твор. У рукапісным варыянце застаўся фальклорны зборнік «Найлепшыя прыпеўкі рускага народа на Букавіне» (часткова апублікаваны толькі ў савецкі час). У ім асобным раздзелам вылучаны «Прыпеўкі Фядзьковіча». У 1863 г. у Львове па ініцыятыве пісьменніка пачаў выходзіць штотыднёвік «Вечерниці», на старонках якога ў тым жа годзе былі надрукаваны і яго першыя празаічныя творы — апавяданні «Люба-згуба», «Сэрца не навучыш», «Штэфан Славіч» (наступныя пісаў ужо пасля службы ў войску). Скразныя тэмы творчасці Юрыя Фядзьковіча — краса гуцульскіх звычаяў (знайшла адлюстраванне ў лірыцы, прозе, драмах «Керманіч», «Сватанне на гасцінцы»), цяжкасці вайсковай службы (выяўляедца ў вершах канца 1850-х — пачатку 1860-х гг. паэме «Навабранчык», у апавяданнях «Трое як родныя браты», «Штэфан Славіч»), матыў дэзерцірства (гучыць у трох розных паэтычных творах з аднолькавымі загалоўкамі — «Дэзерцір»). Матыў дэзерцірства распрацаваны як рамантычная ідэя ўцёкаў ад афіцыйнага свету, сустракаецца таксама ў іншых творах пісьменніка. Шмат вершаў, апавяданняў прысвечана тэме кахання як «любы-згубы». Дзейныя асобы твораў Юрыя Фядзьковіча — людзі моцнага, цэльнага характару, здольныя да самых рашучых учынкаў у імя шчасця і вышэйшай справядлівасці. Сафат Зіныч, герой аднайменнага апавядання, увабраў у сябе лепшыя рысы гуцула — фізічна дужы, з абвостраным пачуццём уласнай годнасці, прытым спагадлівы да людзей, добразычлівы, як кажа аўтар, «сапраўдны букавінец». Калі на яго вачах памірае падманутая, пакінутая жаніхом Марта, ён забівае здрадніка. Асуджаны за злачынства на дзесяць год цяжкай няволі, Сафат не раскайваецца, таму што перакананы: ён заступіўся за праўду. У 1860-х гг. Юрый Фядзьковіч актыўна выступаў на старонках галіцкай прэсы з мастацкімі творамі розных жанраў, працаваў над пашырэннем іх тэматыкі, развіцдём паэтыкі. Аднак здараліся і прыкрыя недарэчнасці. Так, у 1867—1868 гг. выйшла яго новая кніга «Вершы». Яна была няўдала скампанавана і не змяшчала лепшых твораў. Напрыклад, цэнтральнае месца ў ёй адводзілася цікавай, але несамастойнай паэме «Мярцвяк», у той жа час высокамастацкі цыкл «3 хлебных крошак» у зборнік не ўвайшоў. У выніку стварылася памылковае ўражанне, што паэт не мае ўласнага голасу і не пераадолеў уплыву вялікага Кабзара, выконваючы ролю «букавінскага Шаўчэнкі». Далейшая творчасць Юрыя Фядзьковіча засведчыла беспадстаўнасць такіх ацэнак. У 1876 г. ён завяршыў працу над паэтычным цыклам «Дзікія думы», які стаў своеасаблівым падагульненнем зробленага ў паэзіі. Аднак на той час (з 1865 г.) пісьменнік ужо захапіўся драматургіяй. Першым драматычным творам стаў жарт у адной дзеі «Так вам трэба!», які ў 1884 г. быў дапрацаваны да трох дзей і атрымаў назву «Сватанне на гасцінцы». На побытавым матэрыяле вырасла меладрама «Керманіч, або Прастрэляны крыж» (першая, празаічная рэдакцыя — 1876, другая, вершаваная — 1882). Значнае месца ў творы займаюць паэтычныя пераказы народных легенд, найперш пра караля Гуцула, акцэнтуецца ўвага на стаўленні герояў да вобраза «стрэленага крыжа», які ўплывае на іх долю. Падобныя міфічныя матывы знаходзяцца і ў цэнтры п’есы «Доўбуш». Юрыю Фядзьковічу належыць шэраг перакладаў і перапрацовак п’ес замежных аўтараў. Асаблівым творчым падыходам вызначаецца перапрацоўка камедыі нямецкага драматурга Э. Раўпаха пад назвай «Запячатаны дворнік» (пры жыцці пісьменніка не друкавалася, у савецкі час з поспехам ставілася на сцэне Чарнавецкага музычна-драматычнага тэатра імя В. Кабылянскай) і пераклад драмы Р. Готшаля «Мазепа». Юрый Фядзьковіч адным з першых украінскіх пісьменнікаў звярнуўся да драматургічнай спадчыны У. Шэкспіра. Па матывах камедыі «Утаймаванне непакорлівай» ён напісаў травесцію «Як козам рогі выпрамляюць», a таксама пераклаў трагедыі «Макбет» і «Гамлет». Перакладаў Гётэ, Шылера, Гейнэ, братоў Грым, Пушкіна, Андэрсана і інш. Пераклады --------- Лепшыя арыгінальныя творы Юрыя Фядзьковіча высока ацанілі вядомыя замежныя дзеячы літаратуры і культуры. Яшчэ пры жыцці аўтара іх перакладалі на рускую, нямецкую, англійскую, італьянскую, польскую, чэшскую, сербскую, румынскую мовы. На беларускую мову верш «О радуйся, прачыстая Марыя!» пераклаў Вячаслаў Рагойша. Памяць ------ Музей Фядзьковіча ў Чарнаўцах Імя Фядзьковіча прысвоена Чарнавіцкаму нацыянальнаму ўніверсітэту. Зноскі ------ 1. ↑ Hartmut Merkt *Poesie in der Isolation: deutschsprachige jüdische Dichter in Enklave und Exil am Beispiel von Bukowiner Autoren seit dem 19. Jahrhundert* у Google Books[en] 2. ↑ Вячаслаў Рагойша. «І адгукнецца слова ў слове». Літаратурна-крытычныя артыкулы, эсэ, дыялогі. Мінск. «Мастацкая літаратура». 1992 3. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Украінская літаратура. Хрэстаматыя ў пяці частках. Частка 2 4. ↑ Галасы з-за небакраю: анталогія паэзіі свету ў беларускіх перакладах ХХ ст. Склад. М. Скобла. — Мн.: Лімарыус 2008. — 896 с. Літаратура ---------- * *Kadlec K.* Josef Fedkovič a jeho literarni vyznam pro rakouske rusiny. Slovansky sbornik. Прага 1887, стор. 6 — 8; * *Франко І.* Молодий вік Осипа Федьковича. Газета Правда. Л. 1888; * *Колесса О.* Юрій Коссован. л. 1893; * *Франко І.* Перше повне видання творів Федьковича. Газ. Діло. Л. 1901; Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Восіп-Юрый Адальбертавіч Фядзьковіч | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 16293242d · CiNii: DA01726828 · GND: 11955349X · ISNI: 0000 0001 1741 0119 · LCCN: n81003974 · NKC: js20020805345 · NLA: 36483272 · NTA: 128432284 · NUKAT: n2006089054 · SUDOC: 158815629 · VIAF: 8200461 | |

**Лоск** (трансліт.: *Losk*, руск.: Лоск) — вёска ў Валожынскім раёне Мінскай вобласці. Уваходзіць у склад Гародзькаўскага сельсавета. 280 жыхароў (2008). Геаграфія --------- Знаходзіцца за 28 км на паўночны захад ад Валожына, 5 км ад чыг. ст. Валожын на лініі Маладзечна — Ліда, 95 км ад Мінска. Рэльеф раўнінна-ўзгорысты, на захадзе цячэ рака Буянка (правы прыток Бярэзіны). Планіровачна складаецца з працяглай амаль просталінейнай вуліцы мерыдыянальнай арыентацыі з завулкамі, забудаванай двухбакова, шчыльна, пераважна драўлянымі дамамі сядзібнага тыпу. Частка забудовы адмежавана ва ўсходнім баку, у зарэчнай частцы. Грамадскія будынкі — у цэнтры вёскі. Вытворчы сектар — на паўднёвай ускраіне. Транспартныя сувязі па мясцовай дарозе праз в. Малое Запруддзе і далей па шашы Гародзькі — Валожын. Гісторыя -------- Гарадзішча У вёсцы на паўночна-ўсходнім мысе ўзвышша, на правым беразе р. Буянка захавалася гарадзішча (мясцовая назва Замчышча), якое сведчыць аб засяленні гэтых месц у далёкай старажытнасці. Паводле археалагічных даследаванняў у XI—XIII ст. тут існавала паселішча. У выніку археалагічных раскопак у перадмацерыковым пласце знойдзены фрагменты ляпнога посуду культуры штрыхаванай керамікі. Вышэй залягаюць раннесярэдневяковыя напластаванні. Знойдзены рэшткі гаршкоў (ёсць донцы са свастыкай), шматлікія жалезныя вырабы, асабліва цыліндрычныя замкі, кавалачкі керамічных плітак падлогі (XI—XIII ст). Сабрана больш за 100 фрагментаў рознакаляровых шкляных бранзалетаў кіеўскай і візантыйскай вытворчасці (гладкіх, гранёных і вітых), шкляныя пярсцёнкі і пацеркі, блізкія да візантыйскіх тыпаў, загатоўкі і пацеркі з бурштыну, самшытавыя грабеньчыкі, шмат шыферных прасліц і кавалкі амфар, сярэбраныя нацельныя крыжыкі, касцяныя вырабы. Загатоўкі і абрэзкі косці і рога сведчаць пра наяўнасць касцярэзнай вытворчасці. У пласце XII—XIII ст. ускрыты рэшткі драўляных пабудоў — спаленыя і струхлелыя зрубы хат. У пісьмовых крыніцах упершыню ўпамінаецца пад назвай **Лошаск** у кан. XIV ст. у «Спісе рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх». У XIV—XVIII ст. існаваў Лоскі замак. У познасярэдневяковых пластах выяўлены кухонны і сталовы посуд XIV—XVII ст. (у большасці непаліваныя гаршкі, міскі, макотры, рынкі, збаны і інш.), фрагменты кафлі (з зялёнай палівай і паліхромныя), жалезныя вырабы (нажы, шпоры і іншы рыштунак конніка), рэшткі рэйнскай каменнай вазы, багаты астэалагічны матэрыял — рогі тураў, аленяў, ласёў, іклы дзікоў і інш. Бліжэй да замкавага вала выяўлены груды рознапамерных камянёў. У XV ст. ў складзе ВКЛ. Да 1444 г. маёнтак ва ўладанні князя Фёдара Карыбутавіча, пасля 1447 г. земскага маршалка ВКЛ Пятра Мантыгердавіча. У 1489 маёнтак і мястэчка, уладальніца якога Ганна Карыбутаўна (Лоская) заснавала тут у 1493 парафіяльны касцёл Божага Цела, святых Пятра і Ганны і карчму. У 1505—1590-я гады маёнтак і замак ва ўладанні роду Кішкаў. Згадваецца ў Карамзіна: «*В августе 1519 года Воеводы наши, Князья Василий Шуйский из Смоленска, Горбатый из Пскова, Курбский из Стародуба ходили до самой Вильны и далее, опустошая, как обыкновенно, всю землю; разбили несколько отрядов и шли прямо на большую Литовскую рать, которая стояла в Креве, но удалилась за Лоск, в места тесные и непроходимые. Россияне удовольствовались добычею и пленом, несметным, как говорит Летописец.*» У дакументах 1538 г. згадваецца айцец Герасім, лоскі архімандрыт (настаяцель праваслаўнага манастыра-архімандрыі) і святар Мікалаеўскай царквы. Каля 1549 маёмасць манастыра перайшла ва ўласнасць П. Кішкі. У 1559 каталіцкая парафія і касцёл валодалі тут 15 дымаміпадданых сялян. Паблізу Лоска ў 1567 з’явіўся дробнашляхецкі маёнтак ва ўласнасці ашмянскага зямяніна М. Чыжа. У 1567 мястэчка ў Ашмянскім павеце, дзейнічала друкарня (належала Я. Кішку, які ў 1572 купіў яе ў братоў Кавячынскіх і перавёз з Нясвіжа ў Лоск), якая размяшчалася ў замку. У 1573 сюды прыехалі друкар Д. Ланчыцкі і прапаведнік С. Будны, які ў 1574 надрукаваў перакладзены ім «Новы Запавет» з прадмовай і заўвагамі. У 1576 была выдадзена кн. С. Буднага «Аб галоўных палажэннях хрысціянскай веры» з прадмовай і трактат Цыцэрона «Пра абавязкі», у 1577 — вядомага польскага мысліцеля А. Маржэўскага «Аб удасканаленні Рэчы Паспалітай», у 1583 — кнігі С. Буднага «Аб чыне, які выкарыстоўвае меч», «Аб свецкай уладзе», у 1586 г. — падручнік па логіцы на лацінскай мове «Дапаможнік для авалодання вучэннем Арыстоцеля». Выходзілі тут і іншыя кнігі. 3 1574 друкаром працаваў Я. Карцан (выдаў 7 кніг), а ў 1586—1589 друкарняй кіраваў Ф. Бесямоўскі. С.Будны адсюль напісаў ліст англійскаму дзеячу Рэфармацыі і гісторыку Д. Фоксу. Гэты ліст меў значэнне ў рэфармацыйным друку. У 1983 на будынку школы ў памяць аб дзейнасці друкарні XVI ст. ўстаноўлена мемарыяльная дошка. З 1793 г. ў Расійскай імперыі. З XIX ст. ў Забрэжскай воласці Ашмянскага павета Віленскай губерніі. Падчас Першай сусветнай вайны праз Лоск была пракладзена чыгунка, якая ужывалася каб транспартаваць вялікія карабельныя гарматы, з якіх ажыццяўлялася бамбардыроўка нямецкіх умацаванняў, у тым ліку Крэўскага замка. З 1921 у складзе Польшчы ў Забрэжскай гміне Валожынскага павета Навагрудскага ваяводства. З 1939 у складзе БССР. З 1940 у Валожынскім раёне Баранавіцкай, з 1944 — Маладзечанскай, з 1960 — Мінскай вобласці. У 1940—1954 гадах цэнтр Лоскаўскага сельсавета. Насельніцтва ------------ * 1861 год — 165 жыхароў * кан. XIX ст. — 504 жыхары * 1940 год — 966 жыхароў * 1959 год — 940 жыхароў * 1972 год — 820 чал. * 1994 год — 479 жыхароў, 210 гаспадарак * 2008 год — 280 жыхароў, 141 гаспадарка Славутасці ---------- Георгіеўская царква Касцёл Найсвяцейшага Сэрца Ісуса з боку апсіды * Гарадзішча XI—XVI стагоддзяў. * Георгіеўская царква (1856) * Касцёл Найсвяцейшага Сэрца Ісуса (1930) Вядомыя асобы ------------- * Сымон Будны — беларускі асветнік, дзеяч Рэфармацыі * Лізавета Трафімаўна Валадкевіч — Герой Сацыялістычнай Працы * Уладзімір Брылеўскі (1917—2002) — беларускі грамадскі дзеяч, журналіст. Заўвагі ------- 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (DJVU). Сустракаецца таксама варыянт **Ло́ская, ж.** Літаратура ---------- * Археалогія і нумізматыка Беларусі: Энцыклапедыя. — Мн. 1993. * Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 4: Кадэты — Ляшчэня / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1997. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2. * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9). * Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 8. Мінская вобласць. Кн. 1. — Мн. 2010. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Лоск | ⛭**Гародзькаўскі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Гародзькі | | Вёскі | Алешчаняты · Асінавіца · Барташы · Высокае · Вялікае Запруддзе · Ганькавічы · Гарадзечна · Дзямідавічы · Долевічы · Жомайдзь · Забалоцце · Забрэззе · Засценак Скрыплева · Кабыльчыцы · Калдыкі · Кашчэлічы · Куцяняты · Лістапады · Лоск · Лохаўшчына · Малая Дайноўка · Малое Запруддзе · Пагарэльшчына · Післякоўшчына · Роўкавічы · Рудзеўшчына · Сакава Гара · Слабада · Славенск · Старынкі · Строкава Рэчка · Студзянец · Сцюдзянец-Зарэчная · Філіпіняты · Харытоны · Цвіраўшчына |

**Гадзілавічы** — археалагічны помнік, курганны могільнік радзімічаў каля в. Гадзілавічы Рагачоўскага раёна Гомельскай вобласці. За 1,5 км на паўночны захад ад вёскі, на левым беразе р. Дняпро. Датуецца X — XII ст. Захавалася каля 100 (было каля 400) паўсферычных насыпаў вышынёй 0,5 — 2 м, дыяметрам 5 — 12 м. Вядомы з 1873. Абследавалі ў 1892 М. В. Фурсаў і С. Ю. Чалоўскі, даследавалі ў 1930 А. М. Ляўданскі, у 1964 Г. Ф. Салаўёва, у 1981 А. М. Плавінскі і В. Н. Рабцэвіч. Пахавальны абрад — трупапалажэнне на гарызонце на рытуальным вогнішчы галавой на захад (часам з невялікімі адхіленнямі на паўднёвы захад), у адзінкавых выпадках — на ўсход. Вакол многіх касцякоў выяўлены попельна-вугальныя («вогаенныя») кольцы. Знойдзены нажы, крэсівы, бранзалеты, пярсцёнкападобныя і сяміпрамянёвыя скроневыя кольцы, фібулы, сярэбраны псеўдавіты пярсцёнак, бронзавыя паясныя кольцы, шматлікія разнастайныя шкляныя (золата- і сярэбрашкляныя бачонкападобныя, зонныя, малінападобныя, бісер) і сердалікавыя пацеркі, вітая грыўня, бразготкі, медныя пярсцёнкі, бронзавыя падвескі-лунніцы, пятлістыя, манетападобныя (некаторыя з выявай галавы быка) падвескі, бронзавыя паясныя накладкі, якія маюць аналагі ў матэрыялах Гняздоўскага некропаля  (руск.) (бел. каля Смаленска (Расія). Сярод шматлікіх фрагментаў кругавой керамікі выяўлены 2 цэлыя гаршчкі вышынёй 10 см. На адным з іх лінейны і хвалісты арнамент, у другога на донцы кляймо — крыж у коле. Літаратура ---------- * *Ляўданскі, A. M.* Кароткае паведамленне аб доследах культур эпохі жалеза ў БССР у 1930—1931 гт. // Запіскі аддзела гуманітарных навук Беларускай акадэміі навук. Кніга. Працы секцыі археалогіі. Т. III. — Мн. 1932. * *Соловьева, Г. Ф.* Погребальные обряды // Древности железного века в междуречье Десны и Днепра. Выпуски 1 — 2: I. Археологическая карта; II. Погребальные обряды. — М.: Изд-во Академии наук СССР, 1962. — (Археалогия СССР. Свод археологических источников. Выпуск Д1—12). * *Соловьева, Г. Ф.* Славянские курганы близ г. Рогачева Гомельской области // КСИА. — 1972. — Вып. 129. * *Плавінскі, A. M.* Курганная група // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. — 1983. — № 4. * *Плавинский, А. Н.* Раскопки курганов в Рогачевском районе археологической экспедицией Белгосуниверситета // Старажытнасці Рагачоўшчыны: Матэрыялаў навукова-практычнай канферэнцыі / [Уклад.: Г. В. Цітовіч, І. М. Язэпенка; Навук. рэд. А. М. Мядзведзеў]. — Мн. — Рагачоў, 2000. — 94 с. Спасылкі -------- * Гадзілавічы (археалагічны помнік) на сайце «Архіварта»

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Сотнікаў. **Сяргей Трыфанавіч Сотнікаў** (18 лістапада 1920 — 31 ліпеня 2000) — санінструктар 433-га стралковага палка, малодшы сяржант. Поўны кавалер ордэна Славы. Біяграфія --------- Нарадзіўся 18 лістапада 1920 года ў вёсцы Батунь Магілёўскага раёна Магілёўскай вобласці. Беларус. Скончыў 7 класаў. Працаваў у калгасе. У Чырвонай Арміі з 1940 года. На фронце ў Вялікую Айчынную вайну з чэрвеня 1941 года. Трапіў у акружэнне, пасля чаго далучыўся да партызанаў, дзе ваяваў да ліпеня 1944 года. Стралок стралковага батальёна 433-га стралковага палка 64-й стралковай дывізіі 49-й арміі 1-га Беларускага фронту чырвонаармеец Сотнікаў 16 жніўня 1944 года ў баі ля вёскі Акраны пад горадам Кнышын адным з першых уварваўся ў варожую траншэю, агнём з аўтамата забіў кулямётчыка. Адбіваючы контратакі, з аўтамата і гранатамі забіў 13 варожых пехацінцаў. 15 верасня 1944 года загадам № 069 па 64-й стралковай дывізіі чырвонаармеец Сотнікаў Сяргей Трыфанавіч узнагароджаны ордэнам Славы 3-й ступені. 2 лютага 1945 года ў баях на подступах да ракі Одэр санінструктар 6-й стралковай роты 433-га стралковага палка 64-й стралковай дывізіі 33-й арміі 1-га Беларускага фронту малодшы сяржант Сотнікаў, зайшоўшы ў фланг нападаючаму ворагу, агнём з аўтамата забіў звыш 10 праціўнікаў, заступіў праціўніку шлях да адступлення і ўзяў у палон яго 18 салдатаў. Загадам № 074 па 33-й арміі ад 29 сакавіка 1945 года малодшы сяржант Сотнікаў Сяргей Трыфанавіч узнагароджаны ордэнам Славы 2-й ступені. 18-19 красавіка 1945 года ў баях у раёне вёскі Марлендорф саніністуктар малодшы сяржант Сотнікаў пад агнём праціўніка аказаў медыцынскую дапамогу 26 параненым байцам і вынес іх з поля бою. За перыяд з 30 красавіка па 2 мая 1945 года ў баях за Берлін аказаў дапамогу 15 параненым воінам і вынес іх з поля бою. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 15 мая 1946 года за мужнасць, адвагу і гераізм малодшы сяржант Сотнікаў Сяргей Трыфанавіч узнагароджаны ордэнам Славы 1-й ступені. У 1946 годзе поўны кавалер ордэна Славы С. Т. Сотнікаў дэмабілізаваны. Жыў у вёсцы Завадская Слабада Магілёўскай вобласці. Працаваў інжынерам па тэхніцы бяспекі ў саўгасе «Барок». Памёр 31 ліпеня 2000 года. Узнагароджаны ордэнамі Айчыннай вайны 1-й ступені, Славы 1-й, 2-й і 3-й ступені, ордэнам «За службу Радзіме» 3-й ступені, медалямі. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Сяргей Трыфанавіч Сотнікаў на сайце «Героі краіны» Літаратура ---------- * Сотнікаў Сяргей Трыфанавіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 90. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). * *Долготович Б. Д.* Кавалеры ордена Славы. — Минск, 2006. (руск.) * Кавалеры ордена Славы трёх степеней: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии Д. С. Сухоруков. — М.: Воениздат, 2000. — 703 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-203-01883-9. Спасылкі -------- * Сергей Трифонович Сотников на сайце «Героі краіны» * Сотнікаў Сяргей Трыфанавіч на сайце анлайн-энцыклапедыі «Беларусь у асобах і падзеях» | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Героі краіны | | Нарматыўны кантроль | БАП: 132808 |

Сэр **Роджэр Пенроўз** (англ.: Roger Penrose, нар. 8 жніўня 1931, Колчэстэр, Англія) — брытанскі фізік і матэматык, які працуе ў розных галінах матэматыкі, агульнай тэорыі адноснасці і квантавай тэорыі, аўтар тэорыі твістараў. Доктар філасофіі (1957), узначальвае кафедру матэматыкі Оксфардскага ўніверсітэта. Член Лонданскага каралеўскага таварыства (1972) і замежны член амерыканскага філасофскага таварыства (2011). Сярод узнагарод — прэмія Вольфа (1988, сумесна са Стывенам Хокінгам), медаль Коплі (2008) і Нобелеўская прэмія па фізіцы (2020) «за адкрыццё таго, што ўтварэнне чорных дзірак з неабходнасцю вынікае з агульнай тэорыі адноснасці» (сумесна з Райнхардам Генцэлем і Андрэа Гез, якім яна была прысуджана «за адкрыццё звышмасіўнага кампактнага аб’екта ў цэнтры нашай галактыкі»). Рыцар-бакалаўр (1994). Біяграфія --------- Па бацькоўскай лініі яго дзед быў прафесійным мастаком, а бабуля паходзіла з заможнай квакерскай сям’і банкіраў. Па матчынай лініі, бабуля — народжаная Сара Мара Натансон (у замужжы Соня Мэры Лідз, 1871—1964) — была піяністкай, паходзіла з занятай у лесагандлі яўрэйскай купецкай сям’і і жыла ў Санкт-Пецярбургу ў доме № 11 па Фурштацкай вуліцы да тых часоў, пакуль, разарваўшы адносіны з бацькам — купцом першай гільдыі Меерам Натансонам, не пакінула Расію ў 1896 годзе пасля знаёмства ў Швейцарыі з англічанінам Джонам Берэсфордам Лідзам (1864—1956), прафесарам фізіялогіі, членам Каралеўскага таварыства, у будучыні яго дзедам. У 1909 годзе яны пасяліліся ў Канадзе, дзе Дж. Лідз атрымаў месца прафесара клінічнай біяхіміі Універсітэта Таронта, а яго жонка была актыўная ў мясцовым руху суфражыстак і публікавала буклеты на гэтую тэму. Бацькі — Лаянел Шарплз Пенроўз (1898—1972) і Маргарэт Лідз (*Margaret Leathes*, 1901—1989) — мелі медыцынскую адукацыю, маці была лекарам, бацька — псіхіятрам і медыцынскім генетыкам, членам Каралеўскага таварыства. Пенроўз нарадзіўся ў час іх знаходжання ў Колчэстэры, дзе яго бацька прымаў удзел у даследчым праекце. Браты — матэматык і фізік Олівер Пенроўз і псіхолаг і шахматыст Джонатан Пенроўз, сястра — онкагенетык Шырлі Ходжсан. У 1939 годзе сям’я пераехала ў ЗША, а затым у Канаду — у горад Лондан у правінцыі Антарыа, дзе Роджэр наведваў школу. У гэты ж час у яго пачала фармавацца цікавасць да матэматыкі. Крыніцай гэтай цікавасці было захапленне ёю бацькам і маці (асабліва геаметрыяй). Гэтая акалічнасць паўплывала перш за ўсё і на Олівера, у якога поспехі ў матэматыцы і фізіцы былі лепш за сваіх аднагодкаў. Пасля заканчэння вайны ў 1945 годзе сям’я Пенроўзаў вярнулася ў Англію і пасялілася ў Лондане. Роджэр наведваў школу Універсітэцкага каледжа Лондана, дзе яго бацька займаў пасаду прафесара генетыкі чалавека. Цікавасць будучага вучонага да матэматыкі станавілася ўсё мацней, і да заканчэння школы яму давялося выбіраць паміж спецыялізацыяй у біялогіі і хіміі (каб затым атрымаць медыцынскую адукацыю і працягнуць сямейную традыцыю) і спецыялізацыяй у фізіцы, хіміі і матэматыцы. Пенроўз абраў апошняе, чым істотна засмуціў бацькоў. Пасля атрымання ганаровай (з адзнакай) ступені бакалаўра матэматыкі ва ўніверсітэцкім каледжы Роджэр, прытрымліваючыся прыклада Олівера, паступіў у Кембрыджскі ўніверсітэт (у каледж Святога Іаана), вырашыўшы, у адрозненне ад брата, які заняўся фізікай, спецыялізавацца ў чыстай матэматыцы і пачаў даследаванні па алгебраічнай геаметрыі пад кіраўніцтвам Уільяма Ходжа. З апошнім ён прапрацаваў толькі год, бо той вырашыў, што праблемы, якімі цікавіцца Пенроўз, ляжалі па-за вобласцю яго ўласных інтарэсаў. У наступныя два гады кіраўніком Пенроўза быў Джон Тод. У 1957 годзе ў Кембрыджскім каледжы Святога Іаана атрымаў ступень доктара філасофіі, абараніўшы дысертацыю па асноўным метадам алгебраічнай геаметрыі. Да гэтага часу яго ўжо захапіла фізіка. Асабліва паўплываў у дадзеным дачыненні да на яго вядомы фізік і сябар яго брата Дэніс Сіяма. У 1956—1957 акадэмічным годзе чытаў лекцыі па чыстай матэматыцы ў Бедфардскім каледжы ў Лондане, а затым атрымаў пазіцыю даследчыка ў родным каледжы ў Кембрыджы, дзе правёў тры гады. Тады ж (у 1959 годзе) ён ажаніўся з Джаан Ізабель Уэдж (*Joan Isabel Wedge*). Атрымаўшы яшчэ да заканчэння вучобы грант НАТА, з’ехаў у ЗША на 1959—1961 гады і працаваў у Прынстанскім і Сіракузскім універсітэтах. У 1961—1963 гадах займаў пасаду навуковага супрацоўніка ў Каралеўскім каледжы ў Лондане; у 1963—1964 гадах — запрошанага ад’юнкт-прафесара ў Тэхаскім універсітэце ў Осціне. У 1964 годзе быў прызначаны лектарам у Біркбекскім каледжы ў Лондане, а двума гадамі пазней — прафесарам прыкладной матэматыкі там жа. У 1973 годзе заняў крэсла Роўзбалаўскага прафесара матэматыкі ў Оксфардскім універсітэце і ўтрымліваў яго да 1998 года, застаўшыся эмерытам на той жа пасадзе і займае яе па цяперашні час. У тым жа 1998 годзе ён быў прызначаны прафесарам геаметрыі ў Грэшэм-каледжы ў Лондане (да 2001 года). У 1992 годзе падпісаў «Папярэджанне чалавецтву». У кастрычніку 2012 года Роджэр Пенроўз наведаў Кіеў і прачытаў дзве лекцыі ў Кіеўскім універсітэце і КПІ. У 2013 годзе Роджэр Пенроўз з 26 сакавіка па 6 красавіка знаходзіўся ў Расіі: у Санкт-Пецярбургу і Маскве. 27 сакавіка 2013 года Роджэр Пенроўз прачытаў лекцыю «*Why New Physics is needed to Understand the Conscious Mind*» на факультэце вольных мастацтваў і навук СПбДУ. 1 красавіка 2013 года наведаў Маскву па запрашэнні МДТУ імя Баўмана і ТАА «НДІ гіперкамплексных сістэм у геаметрыі і фізіцы», дзе правёў семінары, а таксама ў рамках лекцый фонду «дынастыя» прачытаў лекцыю ў Політэхнічным музеі. Навуковыя дасягненні -------------------- Роджэр Пенроўз стаіць на падлозе, пакрытай мазаікай Пенроўза Роджэр Пенроўз у студзені 2011 года У 1955 годзе, будучы студэнтам, Пенроўз перавынайшаў псеўдазварот (вядомы таксама як зварот Мура — Пенроўза). У 1965 годзе ў Кембрыджы Пенроўз паказаў, што сінгулярнасці, падобныя існуючым у чорных дзірках, могуць быць сфармаваныя ў працэсе гравітацыйнага калапсу паміраючых вялікіх зорак. У 1967 годзе распрацаваў тэорыю твістараў, якая заснавана на адлюстраванні Пенроўза, адлюстроўвае геаметрычныя аб’екты прасторы Мінкоўскага на чатырохмерную комплексную вектарную прастору твістараў. У 1969 годзе высунуў гіпотэзу «касмічнай цэнзуры» (англ.: cosmic censorship). Яна складаецца ў тым, што ўласцівасці самога Сусвету не дапускаюць назірання ўласцівай сінгулярнасцям (напрыклад, у чорных дзірках) непрадказальнасці, зачыняючы сінгулярнасці, якія фармуюцца, гарызонтамі падзей. Гэтая форма цяпер вядомая як *гіпотэза слабой цэнзуры* (англ.: weak censorship hypothesis). У 1979 годзе Пенроўз вылучае *гіпотэзу моцнай цэнзуры* (англ.: strong censorship hypothesis). У 1974 годзе Роджэр Пенроўз набывае шырокую вядомасць як вынаходнік мазаікі Пенроўза, якая дазваляе з дапамогай усяго толькі двух плітак вельмі простай формы замасціць бясконцую плоскасць неперыядычным узорам. У 1984 годзе падобныя структуры былі знойдзены ў размяшчэнні атамаў квазікрышталяў. Самым важным навуковым укладам Пенроўза можна лічыць вынаходніцтва спінавых сетак (1971), якія затым былі актыўна выкарыстаны для апісання геаметрыі прасторы-часу ў петлявой квантавай гравітацыі. У 1989 годзе выйшла яго кніга «Новы розум караля» (англ.: The Emperor's New Mind), у якой аўтар выкладае свае думкі пра квантавую свядомасць і тэорыю так званага моцнага штучнага інтэлекту, абгрунтоўваючы беспадстаўнасць увасаблення ў жыццё такой формы штучнага інтэлекту. У 1990-х гадах сумесна са Сцюартам Хамерофам распрацаваў тэорыю квантавага нейракамп’ютынга Хамерофа-Пенроўза на аснове «Orch OR» мадэлі свядомасці. Згодна з гэтай тэорыі, актыўнасць мозга разглядаецца як істотна квантавы працэс. Пры гэтым за кошт эфектаў квантавай гравітацыі адбываецца працэс бесперапыннай «аб’ектыўнай рэдукцыі» (англ.: objective reduction — OR) хвалевай функцыі частак мозга, што выклікаецца разыходжаннем квантавых станаў прасторы-часу да мяжы, пасля якога яны рэдукуюцца. Працэс рэдукцыі апісваецца як «дырыжыраваны» (англ.: orchestrated  — Orch) выбар адпаведнага стану (тэрмін orchestrated ужываецца аўтарамі, бо яны лічаць, што калапс макраскапічнага пераблытанага стану ў мікратрубачках клеткавых арганел у некаторай меры кіруецца — дырыжуецца — мембраннымі бялкамі). У 2004 годзе выдаў кнігу *Шлях да рэальнасці* (англ.: The Road to Reality) з выкладаннем уласных поглядаў на законы Сусвету, 1099 старонак, якія змяшчаюць шырокія каментары да законаў фізікі. У 2005 годзе ў чэрвеньскім нумары часопіса *Discover* абмаляваў уласную інтэрпрэтацыю квантавай механікі. Узнагароды і званні ------------------- З’яўляецца ганаровым прафесарам шматлікіх замежных універсітэтаў і акадэмій. У 1994 годзе за заслугі ў развіцці навукі яму быў прысвоены рыцарскі тытул. * Прэмія Адамса (1966) * Прэмія Дэні Хайнемана ў галіне матэматычнай фізікі ад Амерыканскага фізічнага таварыства і Амерыканскага інстытута фізікі (1971) * Медаль Эдынгтана (1975) ад Брытанскага каралеўскага астранамічнага таварыства (разам з Стывенам Хокінгам) * Каралеўскі медаль (1985) ад Лонданскага каралеўскага таварыства * Прэмія Вольфа па фізіцы (1988) * Медаль і прэмія Дзірака ад Інстытута фізікі (1988) * Месенджэраўскія лекцыі (1990) * Медаль Альберта Эйнштэйна (1990) * Прэмія за навуковую кнігу (1990) * Прэмія Нейлара і лектарства (1991) * Эйлераўскія лекцыі (1994) * Медаль Гельмгольца (1998) * Медаль Карла Шварцшыльда (2000) * Прэмія Марселя Гросмана (2000) * Гібсаўская лекцыя (2000) * Ордэн Заслуг (2000) * Шродынгераўская лекцыя (Імперскі каледж Лондана) (2001) * Медаль дэ Моргана (2004) ад Лонданскага матэматычнага таварыства * Медаль Амальдзі (2004) * Медаль Коплі (2008) * Фела Міжнароднага таварыства агульнай тэорыі рэлятыўнасці і гравітацыі (2010) * Прэмія Фансекі (2011) ад Універсітэта Сант’яга-дэ-Кампастэла * Эрнстаўская лекцыя (2012) * Мемарыяльная лекцыя Саламона Лефшэца (2015) * Прэмія імя І. Я. Памеранчука (2019) * Erasmus Medal[de] (2020) * Нобелеўская прэмія па фізіцы (2020) Зноскі ------ 1. ↑ MacTutor History of Mathematics archive Праверана 22 жніўня 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q547473'></a> 2. ↑ Roger PENROSE // NooSFere — 1999. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q3343389'></a> 3. 1 2 3 Who's who — *(untranslated)*, 1849. — ISSN 0083-937X<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q3304275'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2567271'></a> 4. 1 2 *Lundy D. R.* The Peerage<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> 5. 1 2 3 4 Kindred Britain<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q75653886'></a> 6. 1 2 3 Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 7. ↑ Leidse Hoogleraren Праверана 19 чэрвеня 2019.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q23667505'></a> 8. ↑ Матэматычная генеалогія — 1997.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q829984'></a> 9. ↑ Матэматычная генеалогія — 1997. Праверана 8 жніўня 2016.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q829984'></a> 10. ↑ Праверана 26 сакавіка 2019. 11. ↑ Праверана 16 мая 2022. 12. ↑ Roger Penrose (англ.) 13. ↑ APS Member History 14. ↑ The Nobel Prize in Physics 2020 (англ.). *NobelPrize.org*. Праверана 6 кастрычніка 2020. 15. ↑ Млечный путь № 2, 2013 (5): В доме купца Натансона в Санкт-Петербурге располагается консульство США. 16. ↑ Адресная и справочная книга «Весь Петербург» на 1895 год 17. ↑ Справочная книга о лицах С.-Петербургского купечества на 1894 год: Купец I гильдии Меер Натансон указан австрийским подданным. 18. ↑ Адресная и справочная книга «Весь Петербург» на 1894 год: Меер Натансон, купец I гильдии, Фурштадтская, 11; оптовая торговля лесом. 19. ↑ Рѣшенія Гражданскаго кассаціоннаго департамента Правительствующаго Сената: Прашэнне павераных купцоў Паўла Фрыдланда і Меера Натансона аб дагаворы пра лес на зруб у Экіманскай дачы. 20. ↑ *Казанович М. Андреева О.* Рыцарь физики // Русский репортёр. — 2011. — 188. — № 10. — URL: (дата обращения: 31.03.2011) 21. ↑ Sonia Leathes «Where and how may Canadian women vote» (Toronto, 1912) 22. ↑ Sonia Leathes «What Equal Suffrage Has Accomplished» (1911/1912) 23. ↑ *O'Connor J. J. Robertson E. F.*. Roger Penrose (англ.). Архівавана з першакрыніцы 15 лютага 2012. Праверана 29 сакавіка 2011. 24. ↑ *Garcia-Prada O.* Interview with Sir Roger Penrose // European Mathematical Society Newsletter. — 2000. — 38. — pp. 17—21. 25. ↑ World Scientists' Warning To Humanity (англ.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 6 кастрычніка 2021. Праверана 29 мая 2019. 26. ↑ КРУГИ ВРЕМЕНИ: Можно ли сквозь Большой взрыв разглядеть предыдущую Вселенную? Роджер Пенроуз 27. ↑ *Tim Folger*. If an Electron Can Be in Two Places at once, Why Can't You? (англ.) (5 чэрвеня 2005). Архівавана з першакрыніцы 15 лютага 2012. Праверана 26 красавіка 2009. 28. ↑ Лауреаты Премии Исаака Померанчука-2019 Спасылкі -------- * Гульні, у якія гуляе Пенроўз (Частка 1) * Гульні, у якія гуляе Пенроўз (Частка 2) * Тэорыя супярэчлівасці быцця * Роджэр Пенроўз: «гэта-культурная рэвалюцыя зверху!» * Рыцар фізікі * Храмов, Ю. А. Пенроўз Роджэр (Penrose Roger) // Фізіка : Біяграфічны даведнік / Пад рэд. А. І. Ахіезера. — Выд. 2-е, выпр. і дап. — М. : Навука, 1983. — С. 211. — 400 с. — 200 000 экз. | ⛭Лаўрэаты Нобелеўскай прэміі па фізіцы ў 2001—2025 гадах | | --- | | * Корнел / Кетэрле / Віман (2001) * Дэвіс / Косіба / Джаконі (2002) * Абрыкосаў / Гінзбург / Легет (2003) * Грос / Політцэр / Вільчэк (2004) * Глаўбер / Хол / Хэнш (2005) * Мазер / Смут (2006) * Ферт / Грунберг (2007) * Намбу / Кабаясі / Масукава (2008) * Каа / Бойл / Сміт (2009) * Гейм / Навасёлаў (2010) * Перлмутэр / Шміт / Рыс (2011) * Арош / Вайнленд (2012) * Энглер / Хігс (2013) * Акасакі / Амана / Накамура (2014) * Мак-Дональд / Кадзіта (2015) * Холдэйн / Костэрліц / Таўлес (2016) * Бэрыш / Вайс / Торн (2017) * Эшкін / Муру / Стрыкленд (2018) * Піблз / Маёр / Кэлё (2019) * Пенроўз / Генцэль / Гез (2020) * Манабэ / Хасельман / Парызі (2021) * Аспэ / Клаўзер / Цайлінгер (2022) | | * Поўны пералік * (1901—1925) * (1926—1950) * (1951—1975) * (1976—2000) * **(2001—2025)** | | ⛭Лаўрэаты прэміі Вольфа па фізіцы | | --- | | * Ву Цзяньсюн (1978) * Уленбек / Акіяліні (1979) * Фішэр / Каданаў / Вільсан (1980) * Дайсан / ’т Хоафт / Вайскопф (1981) * Ледэрман / Перл (1982) * Хан / Хірш / Майман (1983-84) * Херынг / Назьер (1984-85) * Фейгенбаўм / Лібшабер (1986) * Фрыдман / Росі / Джаконі (1987) * Пенроўз / Хокінг (1988) * дэ Жэн / Таўлес (1990) * Гольдхабер / Тэлегдзі (1991) * Тэйлар (1992) * Мандэльброт (1993) * Гінзбург / Намбу (1994-95) * Уілер (1996-97) * Ааронаў / Беры (1998) * Шэхтман (1999) * Дэвіс / Косіба (2000) * Гальперын / Легет (2002-03) * Браўт / Энглер / Хігс (2004) * Клепнер (2005) * Ферт / Грунберг (2006-07) * Клаўзер / Аспэ / Цайлінгер (2010) * Хайдэр / Разэ / Урбан (2011) * Бекенштэйн (2012) * Цолер / Сірак (2013) * Б’ёркэн / Кіршнер (2015) * Імры (2016) * Маёр / Кэлё (2017) * Бенет / Брасар (2018) * Бістрыцэр / Харылё-Эрэра / Макдональд (2020) * Парызі (2021) * Л’Юе / Коркум / Краус (2022) | | * Матэматыка * Мастацтва * Хімія * Фізіка * Медыцына * Сельская гаспадарка | | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | X | | Тэматычныя сайты | Матэматычная генеалогія · Scopus · zbMATH Open · MacTutor History of Mathematics archive · Internet Movie Database · Internet Speculative Fiction Database · The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Brockhaus · Notable Names Database | | Генеалогія і некрапалістыка | Geni.com · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90192018 · BNC: a10986133 · BNE: XX1064662 · BNF: 12147090x · CiNii: DA00245110 · GND: 120520567 · ICCU: RAVV069435 · ISNI: 0000 0000 8405 6757 · LCCN: n82139094 · LNB: 000036446 · NDL: 00515478 · NKC: jn20000604394 · NLG: 75351 · NLP: a0000001186800 · NSK: 000214742 · NTA: 07169515X · NUKAT: n95018951 · PTBNP: 190848 · SUDOC: 029955475 · VIAF: 108188624 | |

Каралеўства Італія і Трэці Рэйх былі асноўнымі саюзнікамі іспанскіх нацыяналістаў у грамадзянскай вайне 1936—1939 гадоў. Краіны не толькі матэрыяльна дапамагалі паўстанцам, але і накіравалі ў зону баявых дзеянняў воінскія часці. Італьянскія вайскоўцы, як саюзныя нямецкія і варожыя савецкія, што дапамагалі рэспубліканскаму боку, афіцыйна называліся добраахвотнікамі, бо ўдзел дзяржавы ў канфлікце быў таемным. Адначасна італьянцы ваявалі ў складзе інтэрнацыянальных брыгад за прыхільнікаў Рэспублікі. Перадумовы ўдзелу ----------------- У 1931 годзе да ўлады ў Іспаніі прыйшлі антыманархічныя сілы, перамогшы на муніцыпальных выбарах у буйных гарадах краіны. Каралю Альфонсу XIII прыйшлося эміграваць. Іспанія была абвешчана рэспублікай. Новы ўрад, які прадстаўляў ліберал-сацыялістаў, правёў серыю рэформаў, што выклікалі напружанне ў грамадстве і рост радыкалізму. У 1936 годзе былі праведзены парламенцкія выбары. Перамогу на іх атрымаў «Народны фронт». Ён аб’ядноўваў сацыялістаў, камуністаў, анархістаў і левых лібералаў. На гэтым фоне адбывалася нарастанне гвалту ў краіне, тэрактаў і сутыкненняў паміж правымі і левымі радыкаламі. Для Італіі Пірэнейскі паўвостраў з’яўляўся надзвычай важным рэгіёнам — узмацненне ўплыву ў Заходнім Міжземнамор’і дазваляла як стварыць непасрэдную пагрозу брытанскаму Гібралтару, праз які Вялікабрытанія кантралявала выхад у Атлантыку, так і аказваць ціск на Францыю. Яшчэ ў сакавіку 1934 года ў Рыме быў заключаны дагавор паміж італьянскім лідарам Беніта Мусаліні і прыхільнікамі іспанскай манархіі, згодна з якім дучэ абяцаў садзейнічанне ў звяржэнні рэспубліканскага ўрада як зброяй, так і грашыма. Італьянскае кіраўніцтва меркавала, што за кошт інтэрвенцыі ў Іспаніі адбудзецца паляпшэння ўнутранага палітычнага клімату. Раней гэта планавалася здзейсніць вайной супраць Абісініі (Эфіопіі), але афрыканскія падзеі не паўплывалі на ўзмацненне італьянскіх фашыстаў. Дзяржаўнае ўмяшанне ------------------- ### Італьянская акупацыя Мальёркі За некаторы час да поўнага ўмяшання Італіі ў грамадзянскую вайну ў Іспанію была паслана дыверсійная група пад камандаваннем лідара чорнакашульнікаў Арканавальда Банакорсі, якая высадзілася на востраве Маёрка і захапіла яго. Банакорсі быў прызначаны праконсулам Балеарскіх астравоў. Ён абвясціў Маёрку бестэрміновым валоданнем Італіі. Банакорсі быў ініцыятарам жорсткага тэрору, у выніку якога было расстраляна больш за 3 000 чалавек (большая частка — камуністы), уключаючы ўсіх зняволеных. Захапіўшы Пальму-дэ-Маёрку, ён перайменаваў галоўную вуліцу ў *Via Roma* (*Рымская вуліца*) і ўсталяваў на ёй помнікі Рымскага арла. Пазней за сваю дзейнасць на востраве быў узнагароджаны медалямі. Мальёрка стала авіябазай для італьянскіх ВПС, якія здзяйснялі налёты на прыбярэжныя гарады мацерыковай Іспаніі, кантраляваныя войскамі рэспубліканцаў. ### Легіянерская авіяцыя Бамбардзіроўшчыкі Savoia Marchetti SM.81 з апазнавальнымі знакамі ВПС франкістаў. 28 ліпеня 1936 года, пасля франкісцкага бунту, у Іспанскае Марока прыбылі першыя італьянскія і германскія транспартныя самалёты, а ў пачатку жніўня ў іспанскія тэрытарыяльныя воды ўвайшлі ваенныя караблі гэтых дзяржаў. Перад гэтым нацыяналісты звярнуліся да італьянскага консула ў Танжэры і італьянскага ваеннага аташэ маёра Лукардзі з просьбай да Беніта Мусаліні даць больш за два дзясяткі транспартных самалётаў, знішчальнікі для іх прыкрыцця, а таксама транспартныя караблі. Першапачаткова, нягледзячы на спачуванне да паўстанцаў, Мусаліні не хацеў адпраўляць самалёты на дапамогу, але перадумаў. 27 ліпеня ён загадаў ВПС адправіць 12 транспартных самалётаў Savoia-Marchetti SM.81 Pipistrello з італьянскімі экіпажамі. Паколькі Італія афіцыйна не ўдзельнічала ў грамадзянскай вайне ў Іспаніі, на ўсіх самалётах былі прыбраны знакі ВПС Італіі, а экіпажы атрымалі падробленыя іспанскія дакументы на выпадак, калі ім давядзецца здзейсніць вымушаную пасадку па шляху іх руху. Самалёты аказвалі садзейнічанне па перакідцы франкістаў на мацерыковую Іспанію (паветраны мост праз Гібралтар). Паступова колькасць італьянскай авіяцыі расла. Мусаліні адпраўляў туды ўжо і бамбардзіроўшчыкі, і знішчальнікі. На італьянскія самалёты, як і ў выпадку з нямецкім легіёнам «Кондар», наносіліся апазнавальныя знакі *Ejército del Aire* ВПС франкістаў. Мусаліні адпраўляў у Іспанію найноўшыя на той час тыпы італьянскіх самалётаў. Першапачаткова гэта былі транспартныя Savoia-Marchetti SM.81 Pipistrello. Для іх суправаджэння і абароны ў паветры ўжываліся знішчальнікі Fiat CR.32. У Іспаніі былі апрабаваны найноўшыя італьянскія штурмавікі Breda Ba.65. Як толькі ў Італіі з’яўляліся новыя тыпы ваенных самалётаў, яны тут жа адпраўляліся на вайну, дзе прама ў баявых умовах праходзілі практычныя выпрабаванні. Да 1939 года італьянскі кантынгент меў у сваім распараджэнні Fiat BR.20 Cicogna, Savoia-Marchetti SM.79 Sparviero, Fiat CR.32, Fiat G. 50, IMAM Ro.37 і Caproni Ca.310, усяго больш за 720 самалётаў. ### Італьянскі экспедыцыйны корпус Італьянская калона падчас Гвадалахарскай аперацыі. Першыя часці італьянскага экспедыцыйнага корпуса былі адпраўлены ў Іспанію 23 снежня 1936 года. Па савецкіх звестак, на пачатак сакавіка 1937 года корпус уключаў: 1. Упраўленне корпуса (са штабам і службамі). 2. Чатыры дывізіі: 1. дывізія «Літорыа» 2. 1-я валанцёрская дывізія «Божая воля» 3. 2-я валанцёрская дывізія «Чорнае полымя» 4. 3-я валанцёрская дывізія «Чорныя пёры». 3. Дзве змешаныя італа-іспанскія брыгады (з якіх кожная фактычна была роўнай дывізіі). 4. Корпусная артылерыйская група ў складзе васьмі артылерыйскіх дывізіёнаў і чатырох зенітных батарэй. 5. Групы спецыяльных войскаў у складзе аднаго танкавага батальёна, чатырох асобных танкавых рот, роты бронемашын, мотакулемётнай роты і двух агнямётна-хімічных рот. 6. Аўтатранспартная манеўраная група (каля 1300 аўтамашын), прызначаная для аператыўных і тактычных перакідак пяхоты і для абслугоўвання корпуснага тылу. 7. Інжынерныя войскі (сапёрная рота, радыёрота, радыёатряд, пеленгатарны атрад). 8. Авіяцыю (больш за 100—120 адзінак). 9. Сем запасных пяхотных батальёнаў. ### Ваенна-тэхнічная дапамога Са снежня 1936 па красавік 1939 года ў Іспанію было пастаўлена 3 400 кулямётаў, 1 400 мінамётаў, 1 800 гармат, 6 800 машын, 160 танкаў і 760 самалётаў. Агульны кошт ваеннай дапамогі склаў ад 6 да 8,5 млн лір. У рамках ваенна-тэхнічнай дапамогі франкістам іспанскай кампаніяй Hispano-Suiza пачалася зборка італьянскіх знішчальнікаў Fiat CR.32, якія атрымалі ў іспанцаў пазначэнне *Hispano Ha 132l Chirri*; усяго ў Іспаніі было сабрана каля 100 такіх машын. Італьянцы на баку рэспубліканцаў -------------------------------- 27 кастрычніка 1936 года сфарміраваны Гарыбальдзійскі батальён, які складаўся з італьянскіх, албанскіх і іспанскіх добраахвотнікаў. Падраздзяленне ўвайшло ў склад XII інтэрнацыянальнай брыгады імя Джузэпэ Гарыбальдзі. Баявое хрышчэнне батальён атрымаў 13 лістапада 1936 года на ўзгорку Лос-Анджэлеса падчас абароны Мадрыда. Затым ён ваяваў у раёнах Мадрыдскага ўніверсітэта Камплутэнсэ, Карунскай дарогі і ракі Харама. Злучэнне адыграла вялікую ролю ў бітве на Эбра. Наступствы ---------- Замежная інтэрвенцыя, у тым ліку італьянская, змяніла суадносіны сіл паміж праціўнікамі і прыхільнікамі Іспанскай Рэспублікі і стала вызначальным фактарам ваеннай перавагі франкістаў. Італія сур’ёзна ўгразла ў Іспаніі, адправіўшы туды значныя ваенныя сілы і рэсурсы, што не дазволіла ёй процідзейнічаць нямецкаму захопу Аўстрыі і ўмацаванню пазіцый Берліна ў Цэнтральнай Еўропе, Прыдунайскай зоне і краінах Балканскага паўвострава. Ускладненні шмат у чым прадвызначылі рашэнне Мусаліні не ўвязвацца ў верасні 1939 года ў Другую сусветную вайну. Новыя тэрыторыі і ваенныя базы па выніках іспанскіх падзей Італіі не дасталіся, а новыя ўлады пасля адмовіліся ад удзелу ў канфлікце на баку краін Восі. Італьянскаму кіраўніцтву таксама не атрымалася дасягнуць паляпшэння ўнутранай палітычнай сітуацыі. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Walker, 2003, с. 17. 2. 1 2 3 4 5 Макулов С.С. Роль Италии в гражданской войне в Испании глазами советской печати (1936-39) // Genesis: исторические исследования. — 2017. - № 11. - С.13-17. DOI: 10.25136/2409-868X.2017.11.24923 3. ↑ *Шубин А. В.* Великая испанская революция. — М.:URSS, Книжный дом «Либроком», 2011. — С. 80-81, 90-91. 4. ↑ Платошкин Н. Н. Гражданская война в Испании. 1936-1939. М. 2005, 480 с. 5. 1 2 3 4 Mr. Ray Moseley. Mussolini’s Shadow: The Double Life of Count Galeazzo Ciano. Yale University Press, 2000. Pp. 27. 6. ↑ Raanan Rein. *Spain and the Mediterranean Since 1898*. London, England, UK; Portland, Oregon, USA: FRANK CASS, 1999. Pp. 155. 7. ↑ Abulafia, David. 2001. *The Great Sea: A Human History of the Mediterranean*. Oxford University Press. p. 604 8. ↑ S. Balfour. *Spain and the Great Powers in the Twentieth Century*. Routledge, London, England, UK; New York, New York, USA: 1999. p. 172. 9. ↑ Enciclopedia. Enciclopedia ilustrada de la aviación. — Delta, 1982. — Т. 3. — ISBN 8485822382. (старонка 682) 10. ↑ Самойлов, 1940, с. 21. 11. ↑ La Brigada Garibaldi (ісп.). Istituto Storico Grossetano della Resistenza e dell' Età Contemporánea. Архівавана з першакрыніцы 29 кастрычніка 2012. Праверана 26 жніўня 2012. 12. ↑ История Второй Мировой Войны. 1939-1945. Том 2. — М.: Воениздат, 1974. - 479 с Глава 2. Итало-германская интервенция в Испании и политика «невмешательства» Літаратура ---------- Агульнае * *Макулов С.С.* Роль Италии в гражданской войне в Испании глазами советской печати (1936-39) // Genesis: исторические исследования. – 2017. – № 11. – С. 13 - 17. DOI: 10.25136/2409-868X.2017.11.2492 Экспедыцыйны корпус * Самойлов П. И. Гвадалахара (Разгром итальянского экспедиционного корпуса). — М.: Воениздат, 1940. * de Mesa, José Luis, El regreso de las legiones: (la ayuda militar italiana a la España nacional, 1936—1939), García Hispán, Granada:España, 1994 ISBN 84-87690-33-5 * Leon Wyszczelski «Madryt 1936—1937» Historical Battles published by Ministry of National Defence, Warsaw 1988. Легіянерская авіяцыя * Morten Heiberg. Emperadores del Mediterráneo: Franco, Mussolini y la guerra civil española. — Editorial Crítica, 2003. — 304 с. — ISBN 978-8484324706. * Ferdinando Pedriali. Guerra di Spagna e Aviazione italiana. — ‎ Aeronautica militare italiana, Ufficio Storico, 1992. — 413 с. * Enciclopedia. Enciclopedia ilustrada de la aviación. — Delta, 1982. — Т. 3. — ISBN 8485822382. Гарыбальдзійскі батальён * Luigi Arbizzani, P. Mondini *Garibaldini in Spagna e nella Resistenza bolognese*, Quaderni de «La Lotta», 1966 * Sandro Attanasio, *Gli italiani e la guerra di Spagna*, Mursia * Giacomo Calandrone, *La Spagna brucia: cronache garibaldine*, Roma, Editori Riuniti * Giulia Canali, *L’antifascismo italiano e la guerra civile spagnola*, Manni * Aldo Garosci, *Gli intellettuali e la guerra di Spagna* , Milano, Einaudi, 1959 * Aldo Garosci, Umberto Marzocchi, Carlo Rosselli, *Giustizia e libertà nella lotta antifascista e nella storia d’Italia*, La Nuova Italia, 1978 * Luigi Longo, *Le brigate internazionali in Spagna*, Roma, Editori Riuniti, 1956 * Randolfo Pacciardi, *Il battaglione Garibaldi*, Lugano 1938. * Giovanni Pesce, *Senza tregua*, Milano, Feltrinelli, 1973 * Carlo Rosselli, *Oggi in Spagna domani in Italia*, Milano, Einaudi, 1967 | ⛭Грамадзянская вайна ў Іспаніі | | --- | | гл. Інтэрбелум і Гісторыя Іспаніі | | Вехі | * **Перадваенныя падзеі** + Санхурхада + Забастоўка шахцёраў у Астурыі + Рэвалюцыя 1934 года + Парламенцкія выбары * **Перыяд канфлікту** + Ліпеньскі путч + Іспанская рэвалюцыя + Бітвы і аперацыі + Сакавіцкі пераварот + Чырвоны тэрор + Белы тэрор + Эвакуацыя дзяцей * **Пасляваенныя падзеі** + Франкісцкая Іспанія + Іспанія ў Другой сусветнай вайне | | Бакі | | | | | --- | --- | | Рэспубліканцы | * **Узброеныя сілы Іспанскай Рэспублікі** + Армія + Флот + Авіяцыя * **Народны фронт** + РЛ + РС + ІСРП + КПІ + ЛРПК + НКП/ФАІ * **Баявыя фарміраванні** + Пяты полк + Калона Дуруці + Змешаныя брыгады * **Іншыя** + УСП + БНП + РМА | | Нацыяналісты | * **Фалангісты** + ІФ + ФСНСН + ТІФСНСН * **ІКАП** + МНД * **Манархісты** + Карлісты + Альфансісты + ІА * **ІВС** + Афрыканская армія + Рэгуларэс + Грамадзянская гвардыя + Іспанскі легіён | | | Замежнаяінтэрвенцыя | * **Інтэрбрыгады** * **Савецкія ваенспецы** * **Германія** + Легіён «Кондар» * **Італія** + Італьянскі экспедыцыйны корпус + Легіянерская авіяцыя + Акупацыя Мальёркі * **Іншыя** + Беларусь + Ірландыя + Югаславія + Легіён «Вірыятас» |

**Тамаш Зан** (польск.: Tomasz Zan; 21 снежня 1796, фальварак Халецкаўшчына побач Аляхновічаў, цяпер у складзе Старынак Маладзечанскага раёна Мінскай вобласці — 19 ліпеня 1855, фальварак Кахачын за 39 км ад Оршы, Сенненскі павет, Магілёўская губерня, Расійская імперыя) — удзельнік вызвольнага руху, даследнік прыроды, літаратар, музеязнавец, геолаг, даследнік прыроды Урала. Адзін са стваральнікаў таварыства філаматаў, стваральнік таварыства прамяністых, рэарганізаванага пазней у таварыства філарэтаў; сябра Адама Міцкевіча і Яна Чачота. Кіраўнік першых рэвалюцыйных арганізацый на Беларусі і Літве. Адыграў значную ролю ў развіцці новага літаратурнага кірунку — рэвалюцыйнага рамантызму. Першым з кола віленскіх паэтаў прызнаў беларускую народную творчасць за адзін з найгалоўнейшых раздзелаў сваёй паэтычнай праграмы. Біяграфія --------- ### Паходжанне Тамаш Зан у маладыя гады Паводле запісу ў метрычнай кнізе Краснасельскага рымска-каталіцкага касцёла, Тамаш Зан першапачаткова ахрышчаны 12 (23) снежня 1796 года краснасельскім уніяцкім святаром. 26 студзеня 1798 года ў Краснасельскім рымска-каталіцкім касцёле адбылося мірапамазанне Тамаша Зана разам з хрышчэннем яго брата Ігната. У большасці публікацый месцам яго нараджэння памылкова даецца фальварак Мясата паблізу мястэчка Краснае Вілейскага павета (цяпер вёска Краснае Маладзечанскага раёна Мінскай вобласці). У сям’і Караля Зана акрамя Тамаша былі і іншыя дзеці — Вінцэнт (1795), Ігнат (1798), Стэфан (1802), Антоні-Банавентура (1809), Альжбета (1819), Ян (?—1828), Схаластыка, Бенедыкта, Эвеліна. Продкі Тамаша Зана па матчынай лініі жылі ва Уздзе і былі ўніятамі, якія перайшлі ў праваслаўе. Род Занаў (да пачатку XIX стагоддзя прозвішча вымаўлялася як «Зань») ў XVIII стагоддзі звязаны з Радашковічамі, прадстаўнікі рода запісаны пераважна як мяшчане. 5 ліпеня 1802 года Заны атрымалі пасведчанне чыноўнікаў і шляхты Мінскай губерні пра сваё шляхецкае паходжанне, неабходныя для гэтага дакументы былі імі сфальсіфікаваны. Сям’я Занаў у канцы XVIII — пачатку XIX стагоддзяў не мела нерухомасці і неаднаразова мяняла месца жыхарства. У дакументах Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі Караль Зан і яго брат Антоній у 1795 годзе згадваюцца як арандатары фальварка Селішча ў Вілейскім павеце, а ў 1816 годзе яны мелі ў застаўным уладанні фальварак Выверы таксама ў Вілейскім павеце. Пачынаючы з 1832 года, бацька Тамаша Зана Караль Зан жыў у фальварку Запалякі Вілейскага павета, атрыманым ў выніку эксдывізіі маёнткаў князёў Агінскіх. ### Маленства Нараджэнне Тамаша Зана авеяна рознымі легендамі. У першай біяграфіі Зана (1863), заснаванай у тым ліку на «нататках» яго ўдавы, Брыгіды Свентарэцкай, апісваецца гісторыя, што Караль Зан быў выпраўлены паслом ад Радашковіч на сойм у Варшаву, але паколькі сталіца ўжо была захоплена расійскімі войскамі, то ён змушаны быў шукаць прытулку ў Караляўцы. У той час яго брат Антоні быццам страціў дакументы на радавы маёнтак Халецкаўшчыну, таму маці змушаная была нарадзіць Тамаша ў кармче ў Мясаце, і пасля таго хавалася ад казакоў у лесе. У больш позніх польскіх біяграфіях гэтыя драматычныя акалічнасці былі апушчаныя (відаць, у сілу шматлікіх нестыковах, асабліва храналагічных), але запазычаным з гэтага расповяду засталося месца нараджэння Тамаша Зана — Мясата. Але ў публікацыях Кастуся Цвіркі гэта гісторыя набыла новае жыццё, Караль Зан з простага пасла пераўтварыўся ўжо ў паўстанца, які «ідзе ў шэрагі барацьбітоў пад сцягі Касцюшкі». Абедзве версіі (ні пра пасла, ні пра паўстанца) на дадзены момант не маюць дакументальнага пацверджання. Надалей, паводле біяграфіі Чэрніцкага Караль уладкоўваецца аканомам у адстаўнога палкоўніка польскіх войскаў Трэмбіцкага ў недалёкім маёнтку Вязынь, дзе праходзіць маленства будучага паэта і першыя ўрокі граматы ў дзяка Аляшкевіча. Неўзабаве маці адвозіць юнага Тамаша да сваіх бацькоў у мястэчка Узду, дзе ўладкоўвае ў парафіяльную школу, аднак пасля смерці свайго дзеда разам з бабуляй зноў вяртаецца ў Вязынь. Цяпер ён працягвае вучобу ў гувернёра Калантая ў суседняй Слабадзе (вучыцца разам з дзецьмі нейкіх Мікуліцкіх). Праз некалькі месяцаў, у 1807 годзе, разам з малодшым братам Ігнатам пасланы ў Мінскую гімназію. ### Мінская гімназія: 1805—1812 Тамаш Зан у маладыя гады. Малюнак Яна Рустэма. За своеасабліую форму ілба паэта жартаўліва называлі «Трохкутным» Гімназістам Тамаш належаў да ліку найбольш здольных вучняў. Актыўна ўдзельнічаў у студэнцкіх сходах і забавах. Будынак тагачаснай Мінскай гімназіі знаходзіўся на Высокім рынку, які з XVII ст. быў адміністрацыйным, гандлёвым і культурным цэнтрам Мінска. Асобныя вобразы з тагачаснага жыцця горада запомніліся юнаму Тамашу асабліва: | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | --- | --- | --- | | "| Яўрэйка з абаранкам, немец з грэчаскімі піражкамі, званар-езуіт, вар'ят Янка, смаргонскія мядзведзі, гукі царкоўнага звона, сад Карнеева, Залатая Горка, Кальварыя, архірэй Пацёмкін — вакол усяго гэтага і круціліся думкі мінскіх дзяцей да 1812 года. Нянавісці і розніцы між нацыямі не ведалі... З тае грубае і дзікае мовы маскалёў, бо мінскім сялянскім прастамоўем ахвотна карысталіся студэнты, прыжылося башкірскае «гайда» | "| | Найбліжэйшымі сябрамі Тамаша Зана ў Мінскай гімназіі былі браты Верашчакі з Наваградчыны — Міхал і Юзаф. Асабліва моцна ён пасябрыўся з Міхалам, дзякуючы якому Тамаш пазнаёміўся з яго сястрой Марыляй Верашчакай — будучай каханай Адама Міцкевіча, які, у сваю чаргу, пазнаёміўся з ёю не без пасярэдніцтва Зана. Далейшай вучобе ў Мінскай гімназіі перашкодзіла хвароба Тамаша, таму бацькі вырашылі забраць яго разам з братам Ігнасем дамоў у фальварак Выверы, які яго бацькі ўзялі ў арэнду. Тут прайшлі самыя яркія юнацкія гады Тамаша. Выверы былі паблізу Маладзечна, таму па выздараўленні Тамаша бацькі паслалі яго разам з малодшым Ігнасем і Стэфанам давучвацца ў Маладзечанскую павятовую школу, якую толькі што перавялі з Бабруйска. У найманай маладзечанскай кватэры разам з братамі пасялілася і бабка Далеўская. ### Маладзечанскі перыяд Тамаш Зан у полацкім дамініканскім касцёле. Звесткі пра маладзечанскі перыяд жыцця паэта захаваліся збольшага ў дакументах следчай камісіі працэсу над філаматамі. Напрыклад, абвінавачанне ў «непажадным кірунку думак» абгрунтоўвалася тым, што Тамаш «яшчэ з дзяцінства, з павятовай маладзечанскай школы зневажаў урад і пісаў недабранадзейныя вершы, а таксама стварыў там нейкае таварыства». Пад згаданым таварыствам мелі на ўвазе вайсковую гульню, што вымагала хлапчукоў дзяліцца на дзве «арміі»: расійскую — армію Марса, які ўвасабляў грубую сілу, і польскую — армію Апалона, бога любові. На чале арміі Апалона часта быў Тамаш Зан, які меў павагу паплечнікаў за «мінскую вучонасць». Да справы таксама быў далучаны верш, напісаны Занам у 1815 годзе пад назваю «Марш для студэнтаў, апалонавага войска», дзе быў просты заклік да падрыхтоўкі вайны супраць «маскаля», і няскончаная камедыя «Сталасць у сяброўстве», таксама скіраваная супраць расійскага самадзяржаўя. «Маладзечанскія» творы Тамаша Зана не захаваліся, адзінае сведчанне пра іх — рапарт сенатара Мікалая Навасільцава вялікаму князю Канстанціну ў маі 1824 года, які потым апублікаваў Фёдар Вяржбоўскі ў брашуры «К истории тайных обществ и кружков среди литовско-польской молодёжи» (Варшава, 1898). ### Віленскі ўніверсітэт: 1815—1820 Дзядзінец Віленскага ўніверсітэта і Царква святога Яна, дзе ў 1815—1820 гадах вучыўся Тамаш Зан У 1815 годзе Тамаш Зан за ўласны кошт паступае на фізіка-матэматычны фалькутэт Віленскага ўніверсітэта, дзе падчас уступных іспытаў пазнаёміўся з Адамам Міцкевічам. Акрамя асноўнага курса лекцый на факультэце ён меў магчымасць дадаткова вывучаць гісторыю, статыстыку, польскую, лацінскую, французскую і нямецкую літаратуры. Каб мець сродкі на жыццё, працуе гувернёрам. На другі год навучання пераводзіцца на літаратурны факультэт. Т. Зан становіцца тут членам патрыятычнага таварыства шубраўцаў; прымаецца ў масонскую ложу. Ужо ў першы год навучання ён ўступае ў Таварыства шасці, у якое ўваходзілі студэнты-мінчукі. У 1817 годзе Тамаш Зан становіцца адным з заснавальнікаў Таварыства філаматаў, у 1820 — стварае Таварыства прамяністых, рэарганізаванае пазней у Таварыства філарэтаў. Згодна з назвай «тэорыі прамянёў», ад кожнага добразычлівага чалавека сыходзяць прамяні, якія жыватворна ўздзейнічаюць на тых, хто яго абкружае. Таварыства прамяністых за кароткі час сабрала 200 сяброў і складалася ў пераважнай большасці з беларускай моладзі. У 1823 годзе арыштоўваецца царскімі ўладамі. Захаваліся дакументы аб выдачы Зану дыплома магістэрскай ступені па філасофіі, які ён не паспеў атрымаць праз арышт. У часе следства 1823—1824 гг. усю віну за стварэнне і дзейнасць згуртаванняў моладзі бярэ на сваю адказнасць, дзякуючы чаму астатніх арыштаваных, у ліку якіх знаходзіліся Адам Міцкевіч, Ян Чачот, Ігнат Дамейка і слабы здароўем Юзаф Яжэўскі выслалі ўглыб Расіі, а не зняволілі ў цытадэлі. Адам Міцкевіч пазней увасобіў сумленнасць і таварыскасць  (руск.) (бел. Тамаша ў III частцы «Дзядоў». На адным з допытаў Зан выказаўся: «Мы не стваралі часу — час ствараў нас». За некалькі дзён да высылкі Зана ў кляштарныя муры дазволілі наведацца тым, хто хацеў з ім развітацца. Філарэт Ота Слізень прыгадвае ў сваіх нататках, што «дзверы ў камеры Зана ў кляштары ўсе гэтыя дні амаль не зачыняліся» і калі ён туды ўвайшоў: | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | --- | --- | --- | | "| …у камэры было ўжо некалькі філарэтаў, сярод іх — Міцкевіч, Адынец, Пясецкі, Фрэенд, два Тамашовы браты, Чачот, Сузін і хтосьці яшчэ… Усіх я знайшоў моцна расчуленымі, бо якраз у гэтую хвіліну Чачот пад акампанемент гітары Тамаша спяваў толькі што складзеную ім песню на народнай гаворцы, песню жаласную, развітальную, якая сваёй мелодыяй і зместам выклікала ўсеагульны плач… | "| | Пра гэтае развітанне таксама расказвае Антоні Эдвард Адынец: | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | --- | --- | --- | | "| Было нас некалькі дзясяткаў вечарам у камеры Тамаша Зана, куды неўзабаве зайшлі Сузін і Чачот. Апошні заспяваў пад гітару толькі што складзеную ім песню на народнай гаворцы:Да лятуць, лятуць да дзікіе гусі, Да нас павязуць до далёкое Русі…Далей у песні расказвалася пра гусей, якія адлятаюць на поўдзень, у той час як асуджаных павязуць на поўнач, і хто ведае ці вярнуцца яны калі-небудзь назад. І так глыбока ўзрушыла ўсіх гэтая песня, што яна выклікала агульны плач, а спявак стаў аб’ектам абдымкаў. | "| | ### Высылка ў Арэнбург: 1824—1837 За арганізацыю падпольных таварыстваў Тамаша Зана ў кастрычніку 1824 года высылаюць праз Мінск і Маскву ў Арэнбургскую фартэцыю, адкуль яго вызваляюць 22 лістапада 1825 года. Пасля вызвалення з турмы Зан працаваў хатнім настаўнікам, шмат чытаў, перакладаў біяграфію Калумба аўтарства Вашынгтона Ірвінга. У высылцы Тамаш Зан сустракае ў 1829 годзе вядомага нямецкага навукоўца-прыродазнаўца Аляксандра Гумбальта, які прыязджаў на Урал для навуковай экспедыцыі. Пад яго ўздзеяннем паэт захапляецца вывучэннем геалогіі і батанікі. У высылцы Тамаш Зан сустракаўся з многімі даследнікамі, якія прыязджалі вывучаць прыроду Прыўралля — батанікам з Дэрпта Эдуардам Аляксандравічам Эверсманам  (руск.) (бел. яго землякамі геолагамі Рыгорам Пятровічам Гельмерсенам і Эрнстам Гофманам  (руск.) (бел. хімікам Карлам Гёбелем  (руск.) (бел. астраномам Васілём Фёдаравічам Фёдаравым  (руск.) (бел. прафесарам Хрыстафорам Ханстэнам  (руск.) (бел. лейтэнантам Дуэ з Нарвегіі і іншымі. У арэнбургскай ссылцы паэт таксама пазнаёміўся з Рыгорам Сілычам Карэліным  (руск.) (бел. — прадзедам паэта Аляксандра Блока. Меў сустрэчы з сасланым кампазітарам Аляксандрам Аляксандравічам Аляб’евым  (руск.) (бел. удзельнікам вайны 1812 года, сябрам Дзяніса Давыдава  (руск.) (бел. і Аляксандра Грыбаедава, аўтарам славутых вакальных твораў «Салавей», «Вечаровы звон  (руск.) (бел.», «Доўгая дарога». У 1830 годзе арэнбургскім ваенным губернатарам Паўлам Сухцеленам быў залічаны ў арэнбургскую памежную камісію, а ў 1831 годзе прызначаны заснавальнікам музея пры Няплюеўскім ваенным вучылішчы (зараз — Арэнбургскі губернскі гісторыка-краязнаўчы музей). Падставай для таго прызначэння паслужыла падрыхтаваная ў 1830 Занам запіска «Аб мэтах і сродках утрымання меркаванага музуэма ў Арэнбургу», дзе аўтар насамрэч прапаноўвае дзяржаўную праграму музейнай справы, якая прадугледжвае і стварэнне Нацыянальнага музея. У 1831 годзе ў англійскім часопісе «Рэвю брытанік», выдаваным на французскай мове, быў змешчаны артыкул «Палітычная гісторыя Літвы» з аповедам падзей 1817—1823 гг. у Віленскім універсітэце з падрабязным асвятленнем лёсаў іх удзельнікаў, у тым ліку і «найпрамяністага» Тамаша Зана. Плённая праца па стварэнню музея і навуковыя доследы былі адзначаны расійскімі ўладамі, 15 снежня 1832 расійскі імператар Мікалай I па прашэнні арэнбургскага губернатара П. Сухцелена прызначыў Т. Зану статус чыноўніка XIV ранга, што фактычна азначала дараванне ўдзелу ў «справе філаматаў». Улетку 1833 года знаходзіўся на лячэнні на Сергіеўскіх серных водах каля Самары. 27 кастрычніка 1833 года ўфімскі мяшчанін Андрэй Старыкаў, які ўтрымліваўся ў арэнбургскім турэмным замку, паведаміў каменданту горада генерал-маёру Р. Г. Глазенапу, што тутэйшыя палякі, «засмучаныя няшчасным наступствам польскай рэвалюцыі», задумалі мяцеж. Планаваліся забойствы ваеннага губернатара, каменданта, яшчэ шэрагу ваенных і паліцэйскіх чыноў, захоп Арэнбурга з наступным распаўсюджваннем мецяжу па ўсёй Арэнбургскай лініі. Каб прыцягнуць на свой бок салдат і насельніцтва, змоўшчыкі збіраліся выкарыстоўваць папулярную «канстанцінаўскую легенду»: нібыта цэсарэвіч Канстанцін Паўлавіч жывы, незадаволены ўзурпацыяй трона малодшым братам Мікалаем і ўжо выступіў у паход на чале французскіх войскаў і ў саюзе з прускім каралём. Кіраўнікамі змовы былі названы невядомы француз і трое палякаў: Тамаш Зан і Ян Віткевіч, якія служылі ў Арэнбургскай памежнай камісіі, а таксама унтэр-афіцэр 2-га лінейнага батальёна Віктар Івашкевіч. Падазраваныя былі неадкладна ўзятыя пад арышт, была створана спецыяльная следчая камісія. Аднак на допытах падазраваныя адмаўлялі існаванне змовы, дадатковых доказаў не было выяўлена, і па выніковай рэзалюцыі следчай камісіі Зан быў вызвалены з аднаўленнем на службе. У снежні 1833 года вярнуўся да выканання сваіх абавязкаў. З 18 ліпеня па 5 снежня 1834 года праводзіў геагнастычныя даследаванні кіргізскага стэпу, у выніку якіх ён выявіў у наносах рэк Адырлы, Таўкарагайлы-Аят, Сарымсаклы і іншых дзесяць золатаўтрымальных прыіскаў, а таксама паклады меднай руды на поўдні ад Троіцкай крэпасці. За гэта Тамаш Зан быў прыстаўлены да грашовай узнагароды ў 1500 рублёў і быў узведзены ў X клас паводле «Табелю аб рангах» (атрымаў чын калежскага сакратара). Падарожнічаў па Башкірыі, пабываў у Екацярынбургу (пісаў пра цяжкія ўмовы работы ў Саймонаўскіх капальнях золата і малахіту). Цікавіўся фальклорнымі традыцыямі башкіраў. Адным з першых вывучаў народную паэзію і норавы казахаў, татар, башкір і пакінуў запіс адной цюрскай песні. Пад уражаннем сваіх падарожжаў па Прыўраллю і аповядаў відавочцаў у 1833 годзе выказаў намер напісаць трылогію пра гэты край у часе Пугачоўскага паўстання  (руск.) (бел. аднак планаванага не здзейсніў. У высылцы Тамаш Зан вёў дзённік. Улічваючы нямалыя заслугі Тамаша Зана ў вывучэнні прыроды Урала і выяўленні пакладаў золата, 3 мая 1837 года, паэту паведамілі, што: | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | --- | --- | --- | | "| Государь император всемилостивейше соизволил разрешить Зану оставить, буде пожелает, службу в Оренбургском крае, с правом продолжить оную в других губерниях или возвратиться на родину | "| | Пасля ад’езду Тамаша Зана створаны ім Арэнбургскі музей перайшоў у рукі былога інспектара Гарадзенскай гімназіі Міхаіла Фадзеевіча Зялёнкі, які за ўдзел у паўстанні знаходзіўся ў ссылцы ў Арэнбургу. ### Санкт-Пецярбург: 1837—1841 Тамаш Зан у сталым веку. Паводле малюнка Ю. І. Крашэўскага У кастрычніку 1837 года Тамаш прыязджае ў Санкт-Пецярбург, дзе ён, уладкаваўшыся бібліятэкарам у Горным інстытуце, заняўся выданнем «Геагнастычных назіранняў» — вынікам сямігадовых даследаванняў прыродных багаццяў Урала агульным аб’ёмам у сто друкаваных аркушаў. Аднак апублікаваць кнігу Зану не ўдалося, а месцазнаходжанне гэтага рукапісу невядома дагэтуль. Таксама склаў карту Прыўральскага краю. У 1839 годзе здае экзамены на атрыманне кваліфікацыі горнага інжынера. Двойчы запрашаецца для выступлення з дакладамі ў Імператарскае Рускае геаграфічнае таварыства. Неўзабаве пасля прыезду Тамаша выклікаюць у канцылярыю III аддзялення імператарскага ведамства. Даведаўшыся аб яго ўдзеле ў арэнбургскай змове 1833 года, яго вырашаюць вярнуць назад у Арэнбург у суправаджэнні жандара. На дапамогу паэту прыходзяць яго віленскія сябры, аселыя ў Пецярбургу, і найперш Францішак Малеўскі. Аднак справа аб удзеле ў планаваным бунце даходзіць да самога шэфа жандараў, галоўнага начальніка III аддзялення графа Бенкендорфа. У гэты момант за Тамаша Зана заступаецца арэнбургскі генерал-губернатар Васіль Аляксеевіч Пятроўскі, які высока цаніў высыльнага за яго геалагічныя адкрыцці і шырыню ведаў. ### Вяртанне Пасля сямнаццацігадовай высылкі ў 1841 годзе Тамаш Зан вяртаецца на радзіму. Пасля Горадні і Вільні некаторы час разам з Янам Чачотам жыў у Далматаўшчыне каля Карэліч, у маёнтку філамата Антонія Вяржбоўскага. Працаваў у Віленскім корпусе горных інжынераў, а праз чатыры гады — інспектарам дзяржаўных маёнткаў на Аршаншчыне і з 1844 года на Лепельшчыне. Тут сышоўся з сям’ёй Кусцінскіх. Міхаіл Кусцінскі, студэнт Пецярбургскага ўніверсітэта, а пазней вядомы археолаг, успамінаў, што Зан быў душой кожнага таварыскага сходу. Сачыняў музыку, песні, у тым ліку і на словы Я. Чачота. У 1845 годзе выходзіць у адстаўку. Як адзначае Тамашовы паплечнік і блізкі сябра Ігнат Дамейка: «Тамаш Зан прыехаў здаровы і вясёлы, як і раней — сардэчны, разумны. Здавалася, ён збярог у сабе ўсю маладую сілу і кемлівасць». Але праз некалькі месяцаў Зан захварэў: «гэта быў пачатак вар’яцтва, якое прыйшло не адразу, нягледзячы на лекі, што даваў яму брат». Па вяртанні паэта адразу акружаюць сябры і асабліва Марыля Путкамер, якая забірае яго да сябе ў маёнтак Бальценікі, дзе Тамаша кранае Марыліна дачка Зося, якая спявае яму, граючы на фартэпіяна, песні Яна Чачота. Разам з Марыляй і малодшым братам Ігнасем наведвае сям’ю Бялінскіх у Янушах, Марыліных братоў Юзафа ў Смольчыцах і Міхала ў Дварцы, дзе яго прымаюць з вялікаю радасцю. Варта адзначыць, што будучы героем міцкевічавых «Дзядоў», Тамаш Зан стаў жывой легендай у вачах сваіх сучаснікаў. У вёсцы Аборак на Маладзечаншчыне ў сям’і добрых знаёмых Дэдэркаў Тамаш Зан сустракае маладую Брыгіду Свентарэцкую з недалёкай Маліноўшчыны, якая зачытвалася рамантычнаю літаратурай і захаплялася творчасцю свайго сучасніка Адама Міцкевіча. Неўзабаве Брыгіда захалася ў Тамаша і той адказаў узаемнасцю. Пазней у лісце Марылі Путкамер ён прызнаваўся: | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | --- | --- | --- | | "| Я ўбачыў у ёй самую Літву, якая вітае свайго сына з выгнання, убачыў у ёй анёла, які нагадвае мне маю маладосць, боства, якое прадракае мне шчаслівую будучыню | "| | Брыгіда Зан (народжаная Свентарэцкая) з сынамі. Сядзіць — Абдон, стаяць (злева направа) — гувернёр, Віктарын і Клемент. Магіла Тамаша Зана на акварэлі Н. Орды, 2-я пал. XIX стагоддзя 29 кастрычніка 1846 года ў мястэчку Лебедзева пад Маладзечнам яны пабраліся шлюбам. Вяселле было мнагалюднае і апрача радні прыехалі яго найбліжэйшыя сябры Марыля і Ваўжынец Путкамеры, браты Верашчакі — Юзаф і Міхал. Апошнія дзевяць гадоў жыцця вёў актыўную краязнаўчую і літаратурную работу. Нейкі час жыў у Беніцы, займаўся геалагічнымі даследаваннямі і геалагічнай працай. У беніцкіх сваякоў жонкі ў старасвецкім будынку бачыў галерэю і мемарыяльную залу, у якой суткі правёў Напалеон у снежні 1812 года. Пасля Беніцы разам з сям’ёй пераехаў у Аборак, дзе пражыў тры гады. Пад канец жыцця пры дапамозе Марылінага мужа Ваўжынца Путкамера за грошы, атрыманыя як пасаг, Зан набыў маёнтак Кахачын (цяпер в. Какоўчына). У набыцці маёнтку яму таксама дапамог А. Дабравольскі, які паставіў своеасаблівую ўмову: «новаспечаны памешчык» мусіў «аддзякаваць» яго, напісаўшы тут аўтабіяграфію, аднак задума засталася няздзейсненай. Адам Міцкевіч з Парыжа паведамляў ў Чылі Ігнату Дамейку: «У Зана вёсачка ў Беларусі». Спачатку неспрактыкаванаму ў гаспадарцы паэту маёнтак Кахачын прынёс толькі турботы. У лісце да Кусцінскіх Зан скардзіўся: «За два прайшоўшых гады вычарпаў у мяне гэты маёнтак усе зберажэнні». Пазней Марылі Путкамер ён напіша: | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | --- | --- | --- | | "| Вязень над Віліяй, хворы над Нёманам, чыноўнік над Дзвіной, не прытуліла мяне сяброўства на Літве, горная справа на Жмудзі, сваяцтва і вучоная сябрына на Чорнай, грамадзянства і набожнасьць над Дняпром і на Белай Русі. Няўжо ж, пакуль жыву, буду вечным выгнаннікам і пілігрымам? | "| | Толькі праз некалькі гадоў, калі Заны пабудавалі дом, займелі гаспадарку, жыццё пайшло належным парадкам. У Тамаша і Брыгіды Занаў нарадзіліся чатыры сыны: Віктарын (1848), Абдон (1849), Клемент (1852) і Станіслаў (1854). Памёр тут жа 7 ліпеня 1855 года ад менінгіту. Пахаваны на каталіцкіх могілках у мястэчку Смаляны. Жонка Брыгіда памерла 23 жніўня 1900 года ва ўзросце 81 года. Яе пахавалі побач з мужам. У эпітафіі на мемарыяльнай пліце, усталяванай кс. Уладзіславам Любамірскім, што ляжыць перад помнікамі, гаворыцца: | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | --- | --- | --- | | "| Мілы Богу і людзям Тамаш Зан, памяць пра якога блаславенна. Жыў шэсьцьдзесят гадоў. Памёр 7 ліпеня 1855 года ў Кахачыне. Са Свентаржэцкіх Брыгіда Зан пахаваная побач з сваім мужам 23 жніўня 1900 года ва ўзросце 81 год. Сын іх немаўля Стась памёр у 1854 годзе. | "| | Постаць ------- Блізкі сябра Тамаша Зана Ігнат Дамейка наступным чынам апісваў знешнасць свайго таварыша: | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | --- | --- | --- | | "| Быў Тамаш Зан... чалавекам з шырокімі схільнасцямі: грунтоўна ведаў прыродазнаўчыя і эксперыментальныя навукі, слыў добрым матэматыкам і паэтам, ведаў літаратуру і нашу гісторыю, старажытныя мовы; быў вялікім аматарам мастацтваў, у першую чаргу музыкі, якую добра ведаў; выдатна спяваў. Сярэдняга росту, смуглаватага твару, з малымі агністымі вачыма і цёмнымі кучаравымі валасамі, з высокім ілбом, які трохі звужаўся ўверсе. Калі ён спяваў, імправізаваў, тады ад яго, казалі, ад чала і вачэй нібы сыходзіла праменне, якім проста паланяў сэрцы ўсіх, хто яго слухаў. Нездарма Зан атрымаў ганаровую мянушку «архіпрамяністы» | "| | Творчая спадчына ---------------- З 1816 года пісаў элегіі, балады, трыялеты, паэмы, сатырычныя творы, сярод якіх найбольш вядомая іраікамічная паэма «Смерць табакеркі» («Zgon tabakiery»). Тамаш Зан таксама аўтар заснаваных на беларускім фальклоры паэтычных твораў на польскай мове. У камедыі «Грэчаскія піражкі» (1817, пастаўлена ў Арэнбургу 11 лютага 1830) выкарыстаў беларускі фальклор, у паэме «Табакерка» (1818) апісаў беларускае вяселле, свята Купалле, звычаі і абрады беларусаў. Ім напісаны балады і паэмы «Цыганка», «Свіцязь-возера» (абедзве 1820), «Твардоўскі», «Бекеш» і лірычныя вершы, у прыватнасці, верш «Мінчук» (1836) і «Сабіраемся з-над Урала на Літву» (1838). Тамаш Зан адыграў значную ролю ў развіцці новага літаратурнага кірунку — рэвалюцыйнага рамантызму. Ва ўральскім дзённіку «З выгнання» паэт выказаў намер пісаць на беларускай мове, аднак ніводзін з яго беларускіх твораў не захаваўся. У 1833 годзе Тамаш Зан адзначыў у дзённіку, што «напісаў па-руску дзіцячую камедыю „Русалки и леший", накшталт „Грэчаскіх піражкоў"». Не вядома ці ставілася яна на сцэне ў Арэнбургу. ### Творы * Tryolety i wiersze miłosne. — Warszawa, 1922; * Z wygnania. — Wilno, 1929. * Ballady. — Warszawa, 1932. ### Беларускія пераклады * Філаматы і філарэты: Зборнік. — Мн. 1998. Ушанаванне памяці ----------------- * Паводле звестак Арэнбургскага краязнаўчага музея, імя Тамаша Зана носіць араграфічнае ўзвышша на Паўднёвым Урале. * Вуліца Зана ў Гродне. * Вобраз Тамаша Зана выведзены А. Міцкевічам у «Дзядах». Нашчадкі Тамаша Зана -------------------- Унучка Тамаша Зана — польская паэтэса Казімера Ілаковіч  (руск.) (бел. праўнукі — грамадскі дзеяч, аўтар успамінаў і вершаў Алена Станкевіч  (польск.) (бел. і польскі ваенны дзеяч Тамаш Зан. Крыніцы ------- 1. 1 2 *Deutsche Nationalbibliothek* Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 3 мая 2014.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578'></a> 2. 1 2 *Bibliothèque nationale de France* Tomasz Zan // data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19938912'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563'></a> 3. 1 2 3 Кастусь Цвірка. Зан Тамаш // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1996. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2. С. 404. 4. ↑ 21 снежня — 210 год з дня нараджэння Т. Зана (1796—1855), паэта-рамантыка, даследчыка прыроды, удзельніка вызваленчага руху Архівавана 3 снежня 2016. // Нацыянальная бібліятэка Беларусі 5. 1 2 3 Мысліцелі і асветнікі Беларусі: Энцыкл. даведнік / Беларус. Энцыкл. / Гал. рэд. «Беларус. Энцыкл.»: Барыс Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 434—435. — 671 с. 6. ↑ *Станкевіч, С.* Тамаш Зан // Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі = Pierwiastki białoruskie w polskiej poezji romantycznej / Валер Булгакаў. — Вільня: Інстытут беларусістыкі; Беласток: Беларускае гістарычнае таварыства, 2010. — С. 16. — 211 с. — ISBN 83-60456-21-6. 7. 1 2 Паэт, навуковец, грамадзянін: да 225-годдзя з дня нараджэння Томаша Зана Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. 8. 1 2 3 Czernicki, Gustaw. Żywot i korespondencye Tomasza Zana. Kraków : Drukarnia "Czasu", 1863. **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 19 лютага 2022. Праверана 19 лютага 2022. 9. ↑ Зміцер Юркевіч. Таямніцы роду Занаў, герба «Ястрабец» // Культура. № 51 (1491) 19.12.2020 — 25.12.2020 г. 10. 1 2 Філаматы і філарэты / Укладанне, пераклад польскамоўных твораў, прадмова, біяграфічныя даведкі пра аўтараў і каментарыі К. Цвіркі,. — Мн. 1998. — С. 383. — 400 с. — (Беларускі кнігазбор). 11. 1 2 3 4 5 6 Філаматы і філарэты / Укладанне, пераклад польскамоўных твораў, прадмова, біяграфічныя даведкі пра аўтараў і каментарыі К. Цвіркі,. — Мн. 1998. — С. 197. — 400 с. — (Беларускі кнігазбор). 12. ↑ Z filareckiego świata: zbiór wspomnień z lat 1816-1824. Wydae Henryk Mościcki. — Warszawa, 1924. — S. 196. 13. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 *Цвірка, К.* Вечны выгнаннік і пілігрым. Жыццё і творчасць Тамаша Зана. — 1994. — № 2. — С. 17—24. 14. 1 2 3 *Лютынскі В. П.* Тамаш Зан на Аршаншчыне // *Аршанскі краязнаўчы зборнік*. — Орша: Аршанская друкарня, 1997. — № 2. — С. 24. — ISBN 985-6133-40-8. 15. 1 2 *Цішук, Г.* Архіпрамяністы // *Беларусь*. — 2003. — № 6. — С. 40. 16. ↑ Зан Тамаш // Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 1. Абрамовіч—Кушаль. / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Смаленск, 2003. — 480 с. — ISBN 985-6374-04-9. 17. ↑ *Уладзімір Арлоў*. Імёны Свабоды: Тамаш Зан 21.12.1796, в. Мясата (цяпер Маладзечанскі раён) — 19.7.1855, маёнтак Кухачын паблізу Оршы. Пахаваны ў в. Смаляны, Аршанскі раён **(нявызн.)**. Радыё Свабода (5 снежня 2006). Праверана 4 жніўня 2011. 18. 1 2 *Кастусь Цвірка.* Паданне пра філаматаў, або Доля аднаго пакалення // Філаматы і філарэты / Укладанне, пераклад польскамоўных твораў, прадмова, біяграфічныя даведкі пра аўтараў і каментарыі К. Цвіркі,. — Мн. 1998. — С. 19. — 400 с. — (Беларускі кнігазбор). Архівавана 5 сакавіка 2016. 19. ↑ *Грицкевич В. П.* Ташкараган ищет золото // От Немана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986. — С. 113. — 303 с. 20. ↑ *Грицкевич В. П.* Ташкараган ищет золото // От Немана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986. — С. 108. — 303 с. 21. ↑ *Цішук, Г.* Архіпрамяністы // *Беларусь*. — 2003. — № 6. — С. 41. 22. 1 2 *Модестов Николай.* Магистр философии Фома Карлович Зан в Оренбурге // Труды Оренбургской Ученой Архивной Комиссии. — Вып. XXXV. — Оренбург, 1917. 23. ↑ Гужаловский А. А. Зан Тамаш // Российская музейная энциклопедия: в 2 т. — Москва, 2001. — Т. 1. — С. 15-19. 24. ↑ *Грицкевич В. П.* Ташкараган ищет золото // От Немана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986. — С. 121. — 303 с. 25. ↑ Шкерин В. А. Ян Виткевич и оренбургский военный губернатор Василий Перовский // Уральский исторический вестник. № 2 (35). Сс. 131—137. 26. 1 2 3 *Каханоўскі, Г.* «Самае ўдзячнае пачуццё» // Адчыніся, таямніца часу: Гіст.-літ. нарысы. — Мн.: Маст. літ. 1984. — С. 61. — 199 с. 27. ↑ *Грицкевич В. П.* Ташкараган ищет золото // От Немана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986. — С. 126. — 303 с. 28. ↑ *Грицкевич, В.* От Немана к берегам Тихого океана. — Мн. 1986. — С. 128. 29. ↑ *Мароз У.* Філамат Тамаш Зан // За брамай забытых мелодый: эсэ, вершы, мініяцюры / Уладзімір Мароз; маст. А. А. глекаў, У. В. Мароз. — Мн.: Маст. літ. 2004. — С. 96. — 254 с. 30. 1 2 3 Зубовіч, С. Ф. Імёны на картах планеты Зямля / С. Ф. Зубовіч // Беларускае Асветніцтва : вопыт тысячагоддзя : матэрыялы II Міжнароднага кангрэса, 17-19 мая 2000 года : [у 3 кн.] / [рэдакцыйная калегія : А. І. Лугоўскі (галоўны рэдактар) і інш.]. Мінск, 2001. Кн. 2. С. 102—107. 31. 1 2 *Мароз У.* Філамат Тамаш Зан // За брамай забытых мелодый: эсэ, вершы, мініяцюры / Уладзімір Мароз; маст. А. А. глекаў, У. В. Мароз. — Мн.: Маст. літ. 2004. — С. 97. — 254 с. 32. 1 2 3 *Лютынскі В. П.* Тамаш Зан на Аршаншчыне // *Аршанскі краязнаўчы зборнік*. — Орша: Аршанская друкарня, 1997. — № 2. — С. 25. — ISBN 985-6133-40-8. 33. ↑ *Wawrzykowska-Wieciochowa D.* Adam i Maryla. — Warszawa, 1990. — С. 214. 34. ↑ Зубовіч, С. Ф. Тамаш Зан — барацьбіт і краязнаўца / Зубовіч С. Ф. // Вілейскі краязнаўчы зборнік / складальнік В. Коласава. Мінск, 2001. С. 54-56. 35. ↑ *Цішук, Г.* Архіпрамяністы // *Беларусь*. — 2003. — № 6. — С. 42. 36. ↑ *Wawrzykowska-Wieciochowa D.  (польск.) (бел..* Adam i Maryla. — Warszawa, 1990. — С. 242. 37. ↑ *Лютынскі В. П.* Тамаш Зан на Аршаншчыне // *Аршанскі краязнаўчы зборнік*. — Орша: Аршанская друкарня, 1997. — № 2. — С. 26. — ISBN 985-6133-40-8. 38. ↑ *Марціновіч А. А.* Пакутнік за свабоду — «архіпрамяністы» Тамаш Зан // У часе прасветленыя твары: Гіст. эсэ, нарысы. — Мн.: Полымя, 1999. — С. 307. — ISBN 985-07-0297-4. 39. 1 2 *Грицкевич В. П.* Ташкараган ищет золото // От Немана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986. — С. 112—113. — 303 с. 40. ↑ *Станкевіч, С.* Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі = Pierwiastki białoruskie w polskiej poezji romantycznej / Валер Булгакаў. — 1-е выд.. — Вільня: Інстытут беларусістыкі; Беласток: Беларускае гістарычнае таварыства, 2010. — С. 26. — 211 с. — ISBN 83-60456-21-6. Літаратура ---------- * Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 2 / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Смаленск, 2003. * Dunajówna M. Dzieciństwo i lata szkolne Tomasza Zana. — Wilno, 1932; * Gawalewicz M. Poeta promienisty. — Warszawa, 1911; * *Калинкович Н.* «Дело № 26» // Нёман. 1990, № 4; * *Кандрацюк Г.* Тамаш Зан, вечны пілігрым Архівавана 30 верасня 2007. // Ніва № 14 (2447). 2003, 6 крас. * Тамаш Зан, 1796—1855 // Літаратура Беларусі : першая палова XIX стагоддзя : хрэстаматыя / [укладанне, прадмова, біяграфічныя даведкі і каментарыі К. Цвіркі]. — Мінск, 2000. — С. 52—67. Змест : [Біяграфічная даведка] / [К. А. Цвірка]. [Выбраныя творы] / Тамаш Зан. * Тамаш Зан, 1796—1855 // Філаматы і філарэты : зборнік / [укладанне, пераклад польскамоўных твораў, прадмова, біяграфічныя даведкі пра аўтараў і каментарыі Кастуся Цвіркі]. Мінск, 1998. С. 197—230. Змест: [Біяграфічная даведка] / [К. Цвірка]. Творы ; Пісьмы / Тамаш Зан. * Зан Тамаш // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6. — С. 525—526. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6). * Зан Тамаш // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1996. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2. * Зан Тамаш // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 321. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. * Зан Тамаш // Асветнікі зямлі Беларускай, X — пачатак XX ст. : энцыклапедычны даведнік. — Мінск, 2001. — С. 176—177. * Зан Тамаш // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі : у 5 т. — Мінск, 1985. — Т. 2. — С. 484. * Зан Тамаш // Памяць : Карэліцкі раён / [рэдакцыйная калегія : В. К. Кунашка і інш.]. — Мінск, 2000. — С. 78. * *Станкевіч, С.* Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі / Станіслаў Станкевіч; пераклад Міколы Хаўстовіча // Спадчына. 1998. № 5. С. 100—139. Са зместу: Тамаш Зан. С. 109—136. * *Мароз, У. В.* Філамат Тамаш Зан / Уладзімір Мароз // За брамай забытых мелодый : эсэ. Вершы. Мініяцюры / Уладзімір Мароз. — Мінск, 2004. — С. 90—97. * *Цвірка, К.* Дарогамі Тамаша Зана / Кастусь Цвірка // Камяні тых сядзібаў : шляхі паэтаў XIX стагоддзя / Кастусь Цвірка. — Мінск, 2004. — С. 82—125. * Тое ж // Лісце забытых алеяў : эсэ / Кастусь Цвірка. — Мінск, 1993. — С. 99-177. * Тое ж // Полымя. 1992. № 5. С. 159—172 ; № 6. С. 148—165. * *Марціновіч, А.* Пакутнік за свабоду — «архіпрамяністы» : Тамаш Зан / Алесь Марціновіч // У часе прасветленыя твары : гістарычныя эсэ, нарысы / Алесь Марціновіч. — Мінск, 1999. — С. 290—308. * *Цішук, Г.* Архіпрамяністы / Глеб Цішук // Беларусь. 2003. № 6. С. 40—42. * *Лютынскі, В.* Таямніца маёнтка Кахачын / Віктар Лютынскі // Беларуская Мінуўшчына. 1997. № 1. С. 28—31. (Постаці). * Пра лёс Т. Зана, яго грамадскую дзейнасць і маёнтак, дзе ён правёў апошнія гады жыцця. * *Цвірка, К.* Вечны выгнаннік і пілігрым : жыццё і творчасць Тамаша Зана / Кастусь Цвірка // Роднае слова. 1994. № 2. — С. 17—24. * *Мохнач, Н. Н.* Общественно-политическая и этическая мысль Белоруссии начала XIX в. / Н. Н. Мохнач; под редакцией А. С. Майхровича. — Минск : Наука и техника, 1985. — 94 с. * Также об этических воззрениях и деятельности Т. Зана. * *Каханоўскі, Г.* «Самае ўдзячнае пачуццё» / Генадзь Каханоўскі // Адчыніся, таямніца часу : гісторыка-літаратурныя нарысы / Генадзь Каханоўскі. — Мінск, 1984. — С. 58—61. * Жыццёвы шлях Т. Зана. * *Лютынскі, В. П.* Тамаш Зан на Аршаншчыне / Лютынскі В. П. // Аршанскі краязнаўчы зборнік № 2 / укладальнік В. Лютынскі. [Орша], 1997. — С. 24—27. * *Грицкевич, В. П.* Ташкараган ищет золото / В. П. Грицкевич // От Немана к берегам Тихого океана / В. П. Грицкевич. — Минск, 1986. — С. 92—131. * Об участии Т. Зана в освоении Урала. * *Ермоленко, В. А.* Зан Томаш Карлович / В. А. Ермоленко // Вестник Белорусского государственного университета. Серия 2, Химия. Биология. География. 1997. № 1. С. 72—73. * О Т. Зане как естествоиспытателе и его вкладе в мировую науку о Земле. * *Зубовіч, С. Ф.* Тамаш Зан — барацьбіт і краязнаўца / Зубовіч С. Ф. // Вілейскі краязнаўчы зборнік / складальнік В. Коласава. — Мінск, 2001. — С. 54—56. * *Гужалоўскі, А.* Тамаш Зан — аўтар першага беларускага музейнага праекта / Аляксандр Гужалоўскі // Беларускі гістарычны часопіс. 1999. № 3. — С. 60—62. * *Зубовіч, С. Ф.* Імёны на картах планеты Зямля / С. Ф. Зубовіч // Беларускае Асветніцтва : вопыт тысячагоддзя : матэрыялы II Міжнароднага кангрэса, 17—19 мая 2000 года : [у 3 кн.] / [рэдакцыйная калегія : А. І. Лугоўскі (галоўны рэдактар) і інш.]. — Мінск, 2001. — Кн. 2. — С. 102—107. * *Лютынскі, В.* Прыцягальны вобраз / Віктар Лютынскі // Голас Радзімы. 2002. 9 студз. (№ 3). С. 4. * *Ф. Вержболовский.* К истории тайных обществ и кружков среди литовско-польской молодёжи в 1819—1823 гг. — Варшава, 1898. * *Н. Модестов.* Магистр философии Фома Карлович Зан в Оренбурге // Труды Оренбургской Ученой Архивной Комиссии. Вып. XXXV. — Оренбург, 1917. * *Н. С. Кутейников  (руск.) (бел..* Мицкевич и виленские филареты // Исторический вестник, 1884. Т. XVIII. | | | | --- | --- | | q: | Тамаш Зан (паэт) у Вікіцытатніку | | s: | Тамаш Зан (паэт) у Вікікрыніцах | | commons: | Тамаш Зан (паэт) на Вікісховішчы | | ⛭Творы Тамаша Зана | | --- | | Паэмы | Табакерка | | | Балады | Цыганка · Свіцязь-возера | | Іншае | Аб мэтах і спосабах утрымання прапанаванага Музеума ў Арэнбургу | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона · Рускі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl · Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX5624412 · BNF: 14780766f · GND: 102354931X · ISNI: 0000 0001 1883 3738 · NKC: js2013789754 · NLP: a0000001179245 · NUKAT: n00021360 · VIAF: 164172569 | |

Шлях Ірмы. Пунктамі адзначаны шасцігадзінныя інтэрвалы, а іх колер паказвае сілу ўрагана (ружовы адпавядае 5 балам па шкале Сафіра-Сімпсана) **Ураган «Ірма»** (англ.: Hurricane Irma) — магутны трапічны цыклон, які ўтварыўся ў пачатку сезона 2017 года і закрануў Антыльскія астравы і ўзбярэжжа Фларыды, выклікаўшы вялізарныя разбурэнні. Ураган пятай катэгорыі, наймагутнейшы за гісторыю назіранняў ураган у адкрытай Атлантыцы. Першы ўраган пятай катэгорыі у гісторыі Наветраных Антыльскіх астравоў, другі па магутнасці пасля "Катрыны" ўраган у гісторыі кантынентальных штатаў ЗША. Класічны ўраган тыпу "Каба-Вердэ", Ірма ўзнікла 30 жніўня 2017 у заходняй Атлантыцы пры выхадзе моцнай трапічнай хвалі і, набіраючы магутнасць, рушыла на захад. Дзякуючы спрыяльным умовам, ужо на наступны дзень яна стала ўраганам трэцяй катэгорыі, а ўжо пятага верасня дарасла да пятай. Хуткасць ветру дасягнула 297 км/гадз, прычым у парывах вецер злаваўся да 360 км/гадз — паказчыкі, па якіх Ірма саступіла толькі ўрагану "Вільма" (2005). У гэты ж дзень а шостай вечара яна абрушыла ўсю сваю моц на маленькую Барбуду, жыхары якой былі загадзя эвакуяваныя на Антыгуа. Кодрынгтан, адзіны горад Барбуды, быў зруйнаваны ўшчэнт. 6 верасня Ірма прайшлася па астравах Сент-Марцін і Брытанскіх Віргінскіх астравах. Дарэчы ўсяго праз два тыдні, ледзве акрыяўшы пасля "Ірмы", Антыльскія астравы зведалі на сябе ўдар урагана "Марыя". Далейшы шлях Ірмы на захад ляжаў крыху паўночней ад Пуэрта-Рыка і Гаіці, якім моцна пашчасціла, затое дасталося Кубе. 9 верасня Ірма, зноў развіўшыся да пятае ступені, і па дарозе разбурыўшы востраў Малы Інагуа у Багамскім архіпелазе, выйшла на бераг кубінскага вострава Рамана, стаўшы другім ураганам 5-й катэгорыі ў гісторыі Кубы. Увечары 9 верасня знясіленая Ірма рэзка павярнула на поўнач. Над цёплым Фларыдскім пралівам яна развілася да чацвёртай ступені і стала наймагутнейшым ураганам у гісторыі Фларыды пасля "Чарлі" (2005). Прайшоўшы Фларыду, Ірма трапіла ў Алабаму, дзе пачала імкліва дэградаваць да свайго канчатковага распаду ў штаце Місуры 13 верасня.

Ураган Іэн 28 верасня 2021. **Ураган Іэн** (англ.: Hurricane Ian) — трапічны ўраган, які абрынуўся на Кубу і ЗША ў 2022 годзе. Шлях урагана Іэн. Трапічны цыклон пачаў адсочвацца на ўсход ад Наветраных астравоў 19 верасня 2022 г. Праз два дні накіраваўся ў Карыбскае мора, прыносячы вецер і моцны дождж. Калі канвекцыя ўзмацнілася і сістэма стала больш кампактнай, утварыўся ўраган Іэн, які наблізіўся да Кайманавых астравоў і стаў хутка ўзмацняцца, а затым абрынуўся на захад Кубы. У час знаходжання над сушай ён крыху аслабеў, але зноў узмацніўся, калі перамясціўся ў паўднёва-ўсходнюю частку Мексіканскага заліва. 28 верасня ўраган абрынуўся на паўднёвы захад Фларыды, несучы вялікія хвалі і вецер з парывамі да 250 км/гадз. Аслабеў да трапічнага шторму, перш чым вярнуўся ў Атлантыку, зноў узмацніўся да ўрагану і абрынуўся на Паўднёвую Караліну і Паўночную Караліну. У Фларыдзе ўраган выклікаў разбурэнні і прывёў да гібелі прынамсі 73 чалавек. Быў нанесены катастрафічны ўрон некаторым раёнам паўднёва-заходняй Фларыды, у асноўным у выніку паводкі з-за моцнага штармавога нагону і ападкаў. Разбураны тысячы дамоў, без электрычнасці засталіся больш за 2 мільёны спажыўцоў. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Іэн (ураган) на Вікісховішчы | * How to help victims of Hurricane Ian in Florida by Gabriel Pietrorazio, published by PBS (2022-09-29) * Hurricane Ian: Survivors speak of 'brutal' storm as Florida counts cost

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Чарнышэвіч. **Аркадзь Дзмітрыевіч Чарнышэвіч** (8 жніўня 1912, в. Кулакі, Салігорскі раён Мінскай вобласці — 18 студзеня 1967) — беларускі празаік . Біяграфічныя звесткі -------------------- Нарадзіўся ў сялянскай сям’і. Па заканчэнні Старобінскай сямігодкі (1928) памагаў бацькам у гаспадарцы. Падрыхтаваў і адаслаў у Белдзяржвыдавецтва зборнік апавяданняў «Хаты ажываюць», які не быў прыняты да друку. У 1930 бацьку раскулачылі і адправілі на будаўніцтва Беламорска-Балтыйскага канала, а сям’ю вывезлі ў Качоўскі раён Комі-Пярмяцкай акругі. А. Чарнышэвіч працаваў у пасёлку Янчэр рабочым на лесараспрацоўках, загадчыкам мясцовай крамы, настаўнічаў. У 1940 завочна Скончыў Кудымкарскае педагагічнае вучылішча. У 1950 вярнуўся на радзіму, быў прызначаны дырэктарам Насовіцкай, а потым Свірскай пачатковых школ Мядзельскага раёна. Член Саюза пісьменнікаў СССР з 1954. З 1954 жыў у Радашковічах, потым пераехаў у Мінск. Апошнія гады жыцця былі асабліва творча актыўныя. Пахаваны на Усходніх могілках у Мінску. Творчасць --------- Першае апавяданне надрукаваў у 1927 (часопіс «Чырвоны сейбіт»). Сталай літаратурнай працай пачаў займацца з 1940, калі апублікаваў у часопісе «Полымя рэвалюцыі» падборку апавяданняў «Лета». Аўтар зборнікаў апавяданняў «Суседзі» (1956), «Марцін Когут» (1958), «Праз зімы і вёсны» (1960), «Новы дом» (1967), «Апавяданні» (1970), раманаў «Світанне» (1957), «Засценак Малінаўка» (1964, ч. 1; 1965, ч. 2), у 1982 абедзве часткі выйшлі пад назвай «Засценак Малінаўка». Творчасці Аркадзя Чарнышэвіча ўласцівы дакладнае веданне вясковага побыту, сялянскай псіхалогіі, грунтоўная распрацаванасць вобразаў і малюнкаў беларускай прыроды, аналітызм, багатая мова. Пісаў для дзяцей. Выйшлі яго аповесці «У адной сям'і» (1951), «На сажалках» (1955), зборнікі апавяданняў «Зосін лужок» (1952), «Апавяданні старога Арцёма» (1958), «Складанец» (1969). Бібліяграфія ------------ * Выбраныя творы. Т 1-2. Мн. 1979. Ушанаванне памяці ----------------- Яго імем названа вуліца ў Радашковічах; на доме, дзе Аркадзь Чарнышэвіч жыў, устаноўлена мемарыяльная дошка. Зноскі ------ 1. ↑ т. 5. Биографический справочник. Мн: Издательство «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. 29 с. 2. ↑ А. Шыловіч (1997) Літаратура ---------- * *Бугаёў Дз.* Шматграннасць. — Мн. 1970. * *Куляшоў Ф.* Шлях да майстэрства // Полымя. 1972. № 8. * *Шыловіч А.* Жаданая сустрэча // Полымя. 1980. № 7. * Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік / Склад. А. К. Гардзіцкі. Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — С. 580. — 653 с.: іл. — ISBN 5-340-00709-X. * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. — С. 241. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17). Спасылкі -------- * Творы на knihi.com Архівавана 19 верасня 2020. | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | ISNI: 0000 0001 0993 9055 · NKC: js2006342190 · NTA: 35639106X · NUKAT: n2010167131 · VIAF: 84258192 · БАП: 128242 | |

**Міхал Казімір Коцел** (? — 6 кастрычніка 1722) — дзяржаўны дзеяч Вялікага Княства Літоўскага. Сын Самуэля Гераніма Коцела і Ганны з Ванляраў. Ашмянскі падкаморы (1683—1685), кашталян віцебскі (1685—1700), кашталян (1700—1703) і ваявода (1703—1710) троцкі, вялікі падскарбі літоўскі (з 1710). Маршалак Трыбунала Вялікага Княства Літоўскага у 1698 і 1702, удзельнік элекцый 1669, 1674 і 1697. Адзін з лідараў апазіцыйнай Сапегам групоўкі рэспубліканцаў. Палітычная дзейнасць -------------------- У канцы 1697 склікаў паспалітае рушэнне ўсходніх паветаў Вялікага Княства Літоўскага, ад якога ў сярэдзіне 1698 абраны адным з паслоў да караля польскага і вялікага князя літоўскага Аўгуста II. На з'ездзе паспалітага рушэння шляхты ВКЛ у Вільні 14 красавіка 1698, які адбыўся пад яго дырэкцыяй, абраны генеральным палкоўнікам ваяводстваў і паветаў Вялікага Княства Літоўскага, атрымаў уладу над паспалітым рушэннем і права займацца выплатай жалавання войску Вялікага Княства Літоўскага. Склікаў на 14 жніўня 1698 шляхецкі з'езд у Вільні, які запатрабаваў распусціць войска, што знаходзілася пад камандаваннем Сапегаў. Гэта планавалася з дапамогай паспалітага рушэння, скліканага на 15 лістапада 1698 і ўзначаленага Коцелам, які павёў яго пад Гародню. Падпісаў Пузавіцкую пастанову 1698. У пачатку 1700 узначалены Казімірам Янам Сапегам Скарбовы Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага выявіў фінансавыя злоўжыванні Коцела, але не змог прыцягнуць яго да адказнасці. Коцел склікаў паспалітае рушэнне на рэасумпцыю Галоўнага Трыбунала і 26 красавіка 1700 абраны дырэктарам з'езда рэспубліканскай шляхты. Падпісаў пагадненне з Сапегамі 21 жніўня 1700. У верасні—кастрычніку 1700 узначаліў паспалітае рушэнне шляхты Мсціслаўскага, Віцебскага, Аршанскага і Ашмянскага паветаў, разбітае 15 кастрычніка 1700 Бенедыктам Паўлам Сапегам пад Ашмянамі. Удзельнічаў у Алькеніцкай бітве 1700, камандаваў левым крылом рэспубліканцаў. Падпісаў Алькеніцкую пастанову 1700, паводле якой разам з Рыгорам Антонам Агінскім атрымаў у арэнду збор мытных паступленняў і прызначаны камісарам пры генеральным палкоўніку Міхале Сервацыі Вішнявецкім. Пасля Алькеніцкай бітвы яго ўплыў у лагеры рэспубліканцаў панізіўся. Удзельнік з'ездаў шляхты ВКЛ у Ружанах (1701), Вільні (двойчы ў 1701, 1703), Гародні (1701). У час перагавораў рэспубліканцаў з Сапегамі ў 1701 выступаў супраць замірэння. Быў адным з ініцыятараў уступлення Рэчы Паспалітай у Паўночную вайну 1700—1721, падчас якой падтрымліваў Аўгуста II і арыентаваўся на Расію. Удзельнік з'езда шляхты Вялікага Княства Літоўскага ў Новагародку 1707. Падчас шведскага наступлення 1708 выехаў у Расію. Удзельнік Варшаўскай вальнай рады 1710, на якой атрымаў урад вялікага падскарбія літоўскага. У час сваёй дзейнасці на гэтай пасадзе вызначыўся празмернымі злоўжываннямі. Па скарзе аднаго з пацярпелых, троцкага ваяводы Казіміра Дамініка Агінскага, Трыбунал Літоўскі ў 1711 прыгаварыў Коцела да пазбаўлення гонару і пакарання смерцю. Арыштаваны 12 студзеня 1712, але пазбегнуў пакарання, пагадзіўшыся з Агінскім. У 1712 удзельнічаў у падаўленні прашведскага выступлення Яна Казіміра Сапегі. Далучыўся да з'езда шляхты Вялікага Княства Літоўскага ў Вільні з 23 сакавіка па 8 красавіка 1716, на пачатку пасяджэнняў якога была ўтворана антысаксонская канфедэрацыя. Прадпрымаліся спробы пазбаўлення яго пасады падскарбія за злоўжыванні, у тым ліку на сойме 1719—1720, але яны не мелі поспеху. Памёр у Палонцы, пахаваны ў Беніцы. Зноскі ------ 1. ↑ Michał Kazimierz Kociełł // NUKAT — 2002.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q11789729'></a> 2. ↑ Michał Kazimierz Kociełł // MAK<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q105192847'></a> Літаратура ---------- * *Віцько З.* Коцел Міхал Казімір // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Т. У. Бялова (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2010. — Т. 3: Дадатак. А — Я. — С. 281. — 696 с. — ISBN 978-985-11-0487-7 (т. 3), ISBN 985-11-0315-2. | ⛭Падскарбіі вялікія літоўскія | | --- | | * Юшка Струміла * Аляксандр Юр’евіч / Сенька Каленікавіч * Іван Аляксандравіч * Андрэй Аляксандравіч * Фёдар Храптовіч * Абрам Езафовіч * Міхаіл Богуш-Багавіцінавіч * Іван Гарнастай * Астафій Валовіч * Мікалай Ян Нарушэвіч * Лаўрын Война * Ян Глябовіч * Фёдар Тышкевіч * Дзмітрый Халецкі * Андрэй Завіша * Геранім Валовіч * Крыштоф Нарушэвіч * Стэфан Пац * Мікалай Трызна * Мікалай Кішка * Гедэон Міхал Трызна * Вінцэнт Гасеўскі * Геранім Крышпін-Кіршэнштэйн * Бенедыкт Павел Сапега * Людвік Канстанцін Пацей * Казімір Чартарыйскі * Міхал Казімір Коцел * Станіслаў Панятоўскі * Ян Міхал Салагуб * Ян Ежы Флемінг * Міхал Бжастоўскі * Станіслаў Панятоўскі * Людвік Тышкевіч * Міхал Клеафас Агінскі | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl | | Нарматыўны кантроль | NLP: a0000002899897 · NUKAT: n2014146475 · VIAF: 311493439 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Ака (значэнні). **Ака́** (руск.: Ока) — рака ў Еўрапейскай частцы Расіі, самы вялікі правы прыток Волгі. Назва ----- Назва балцкага паходжання, дадзеная меркавана ў верхнім цячэнні, наваколле якога насялялі балты. Корань *Ak-* звязаны з лат. *aka* *«*калодзеж», літ. *aka(s)* «палонка ў лёдзе», лат. *akata* «вір у рацэ; вочка ў балоце; палонка ў лёдзе». Такая семантыка развілася са значэння «вока» (індаеўрапейскае *\*okṷ(e)s*-): *вока > палонка, калодзеж, бачажына > вада, рака*. У двухасноўных гідронімах тыпу Свіслач, Нарач *ak-* займае тую ж другую пазіцыю, якую ў іншых выпадках займаюць балцкае *up*- / *ap*- (літ. *upė,* пруск. *ape* «рака») або яцвяжскае -*da* (ад яцвяжскага \**udā* «вада, рака»), як у гідронімах Жукопа або Ясельда. Балцкія «рачныя» карані *Ak-* i *Up-* маглі ўжывацца ў адным і тым жа арэале, пра што сведчыць суседства Акі і яе прытоку Упы. Гідраграфія ----------- Даўжыня 1500 км. Вадазбор 245 тыс. км². Сярэднегадавы расход вады ў вусці 1,3 тыс. м³/сек. Пачынаецца ў цэнтральнай частцы Сярэднярускага ўзвышша на вышыні 226 метраў на узроўнем мора і ўпадае ў Волгу каля горада Ніжні Ноўгарад. Рэчышча звілістае, пойма шырокая, шмат старыц. Галоўныя прытокі: Угра, Масква, Клязьма (злева), Мокша, Зуша, Проня (справа). Іншыя прытокі: Пара. Паводка з красавіка да мая ў верхнім цячэнні і да пачатку чэрвеня ў ніжнім. Летам і зімой межань, восенню дажджавыя паводкі. Пераважны гадавы сцяк вясной. Ледастаў з лістапада да красавіка. Рэгулярнае суднаходства ад г. Серпухаў да вусця (1200 км). На ўчастку ніжэй ракі Масква на працягу 100 км шлюзаваная (Белаомутаўскі і Кузьмінскі гідравузлы). На левым беразе ў сярэднім цячэнні Акі — Прыокска-тэрасны запаведнік. На Ацэ — гарады Арол, Калуга, Серпухаў, Кашыра, Каломна, Разань, Касімаў, Мурам, Паўлава, Дзяржынск, Ніжні Ноўгарад. Зноскі ------ 1. ↑ В. Н. Топоров. Балтийский элемент в гидронимии Поочья. I // Балто-славянские исследования 1986. Москва, 1988. С. 156—157. 2. ↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 176. 3. ↑ J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 775—777. 4. ↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 207. 5. ↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 170—171. 6. ↑ *K. Būga.* Jotvingių žemės upių vardų galūnė -da. // Tauta ir žodis. — 1923. — Т. 1. — С. 100. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1).

**Дзень украінскага пісьменства і мовы** (укр.: День української писемності та мови) — свята развіцця дзяржаўнай мовы, якое штогод адзначаецца ва Украіне 27 кастрычніка. Па праваслаўным календары гэта дзень памяці прападобнага Нестара Летапісца, паслядоўніка Кірыла і Мяфодзія, стваральнікаў славянскага пісьменства. Гісторыя -------- Свята было запачаткавана 9 лістапада 1997 года, калі прэзідэнт Украіны Леанід Кучма ў падтрымку ініцыятывы грамадскіх арганізацый і ўлічваючы важную ролю ўкраінскай мовы ў кансалідацыі ўкраінскага грамадства выдаў Указ № 1241 /97 «Да Дня ўкраінскага пісьменства і мовы». ### Змена даты 28 ліпеня 2023 года прэзідэнт Украіны Уладзімір Зяленскі падпісаў указ аб пераносе даты святкавання з 9 лістапада на 27 кастрычніка. Змены ўнесены ў сувязі з пераходам Праваслаўнай царквы Украіны і Украінскай грэка-каталіцкай царквы на новаюліянскі каляндар. «Гэтае пытанне паўстала з новай сілай у выніку расейскай агрэсіі. У наш час юліянскі каляндар успрымаецца як звязаны з рускай царкоўнай культурай. Бо сучасны (новаюліянскі) каляндар выкарыстоўваюць тыя Цэрквы, якія падтрымліваюць нашу Памесную Царкву, а праціўнікі і, у першую чаргу, РПЦ — прытрымліваюцца старога (юліянскага) календара. Таму імкненне да захавання і сцвярджэння ўласнай, украінскай, духоўнай ідэнтычнасці, абароны ад агрэсіі «рускага свету» вымагае ад нас своечасовага рашэння — далучыцца да большасці Памесных Праваслаўных Цэркваў і ўвесці ва ўжытак новаюліянскі каляндар. », — пракаментавалі там сваё рашэнне Праваслаўная царква Украіны. Асаблівасці святкавання ----------------------- У Дзень украінскай пісьменнасці і мовы па традыцыі: * ускладаюць кветкі да помніка Нестару-летапісцу; * ушаноўваць лепшых папулярызатараў украінскага слова; * заахвочваць выдавецтвы, якія выпускаюць літаратуру на ўкраінскай мове; * праводзіцца Міжнародны конкурс знаўцаў украінскай мовы імя Пятра Яцыка[uk] — конкурс праводзіцца пры падтрымцы Міністэрства адукацыі і навукі Украіны і Лігі ўкраінскіх мецэнатаў. Штогадовая колькасць удзельнікаў — больш за 5 мільёнаў з 20 краін свету. Існавала таксама традыцыя, калі бацькі праводзілі дзяцей у школу, а потым ішлі ў царкву: ставіць свечку перад вобразам Нестара-летапісца і маліцца, каб ён дапамагаў дзіцяці ў вучобе.. У Дзень украінскага пісьменства і мовы Украінскае радыё[uk] традыцыйна праводзіць Радыёдыктант нацыянальнага адзінства[uk]. Гэтая акцыя была запушчана ў 2000 годзе. З таго часу кожны год кожны жадаючы можа прыняць удзел у напісанні радыёдыктанта і не столькі для таго, каб даведацца, ці добра яны ведаюць украінскую мову, колькі каб прадэманстраваць еднасць з усімі, хто любіць і шануе ўкраінскае слова. Гл. таксама ----------- * Дзень памяці і перамогі над нацызмам у Другой сусветнай вайне 1939 – 1945 * Дзень Еўропы * Дзень Канстытуцыі Украіны * Дзень украінскай дзяржаўнасці * Дзень незалежнасці Украіны * Дзень абаронцаў Украіны * Дзень славянскай пісьменнасці і культуры[ru] Зноскі ------ 1. ↑ Указ президента України від 28 липня 2023 года № 455/2023 «Про внесення змін до деяких указів Президента України» 2. ↑ Зеленський підписав указ про перенесення Днів української писемності, козацтва та усиновлення **(нявызн.)**. *Українська правда \_Життя*. Праверана 31 ліпеня 2023. 3. ↑ ПЦУ і УГКЦ переходять на новий календар: як зміняться дати релігійних свят (інфографіка) (укр.). *ТСН.ua* (24 мая 2023). Праверана 30 ліпеня 2023. 4. ↑ Rbc.ua. День української писемності та мови: що потрібно знати про свято(укр.), *РБК-Украина*. Праверана 4 сакавіка 2018. 5. ↑ Всеукраїнський радіодиктант національної єдності **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 8 листопада 2015. Праверана 8 листопада 2015.

**Грандвальская Біблія** — ілюмінаваны рукапіс Бібліі, створаны ў 835 годзе ў абацтве Святога Марціна  (руск.) (бел.. Да пачатку XIX стагоддзя была ўласнасцю абацтва Муцье-Грандваль  (англ.) (бел.. Цяпер захоўваецца ў Брытанскай бібліятэцы (Add. 10546). Гісторыя -------- Рукапіс, верагодна, створаны ў абацтве Муцье-Грандваль  (англ.) (бел. дзе працаваў самы вядомы скрыпторый эпохі Каралінгаў. Біблія зроблена ў перыяд паміж 830 і 840 адмыслова для гэтага бенедыктынскага абацтва, заснаванага абацтвам Святога П'ера ў Люксёі  (фр.) (бел.. Манастыр ператварыўся ў капітулу  (укр.) (бел. ў 1115 годзе. У 1534 годзе, з прыняццем Рэфармацыі ў Муцье  (руск.) (бел. яго кіраўнік рушыў у Дэлемон з рукапісам. Паміж 1595 і 1606 гадамі ў кнігу быў дададзены спіс канонаў. Манастыр распусцілі ў 1802 годзе ў выніку Канкардату 1801 года  (руск.) (бел.. Рукапіс знойдзены дзецьмі на гарышчы дома былога кіраўніка Дэлемона ў 1821—1822 гадах. Яны прадалі яго адвакату Алексісу Бенату, які прадаў манускрыпт у сакавіку 1822 Генры Спайр-Пасавану, букіністу з Базеля. Пасля спробы продажу ў Францыі, рукапіс, нарэшце, быў набыты Брытанскім музеем у 1836 годзе, адкуль патрапіў у Брытанскую бібліятэку Апісанне -------- Рукапіс змяшчае тэкст Вульгаты, адрэдактаваны Алкуінам, адзін з трох асобнікаў, ілюмінаваны ў эпоху Турскага скрыпторыя  (руск.) (бел. разам з Першай Бібліяй Карла Лысага. Рукапіс змяшчае 4 мініяцюры на поўную старонку, пастаўленыя перад кнігамі Быцця, Сыходу, Евангеллем і пасля Апакаліпсісу (f.5v, 25v, 352v, 449v). Таксама маюцца 4 сюжэтныя ініцыялы, фарбаваныя, залатыя і сярэбраныя (f. 234r, 262v, 390v, 411v), інцыпіт  (руск.) (бел.  займае цэлую старонку (f.1v), каноны Яўсевія  (руск.) (бел. дэкараваны архітэктурнымі дэталямі (f. 349v-351r) і арнаментам (f.408v-409r), а таксама прысутнічаюць буквіцы ў пачатку кожнай кнігі. * Мініяцюра СыходМініяцюра Сыход * Першая старонка Кнігі СыходПершая старонка Кнігі Сыход Зноскі ------ Літаратура ---------- ### Бібліяграфія * DUFT (Johannes), éd. *Bibel von Moutier-Grandval, British Museum Add. Ms. 10546* [Facsimilé et commentaires], Bern : Verein Schweizerischer Lithographiebesitzer, 1971 * Herbert Kessler  (англ.) (бел. *The Illustrated Bibles from Tours, Studies in Manuscript Illumination*, 7 (Princeton: Princeton University Press, 1977), pp. 5, 14, pls 1, 44, 48, 87, 107. * Ingo Walther et Norbert Wolf, Codice illustres. Les plus beaux manuscrits enluminés du monde (400-1600), Paris, Taschen, 2001, 504 p. (ISBN 382285963X), p. 460 Спасылкі -------- * Notice et reproduction du manuscrit Архівавана 12 верасня 2018. (англ.) * Présentation du manuscrit sur le site de la ville de Moutier (фр.)

**Акруга** — адміністрацыйна-тэратарыяльная адзінка першага парадку, якая існавала ў Беларусі ў 1924—1930 гадах і 1935—1938 гадах. Гісторыя -------- 20 чэрвеня 1924 года Цэнтральны выканаўчы камітэт БССР прыняў пастанову аб адміністрацыйнагаспадарчым падзеле. Дакумент прадугледжваў ліквідацыю губерняў і паветаў, стварэнне замест іх новых тэрытарыяльных структур — акруг, раёнаў і сельсаветаў. У 1924 годзе ў БССР было ўтворана 10 акруг: Аршанская, Бабруйская, Барысаўская, Віцебская, Калінінская, Магілёўская, Мазырская, Мінская, Полацкая, Слуцкая. У склад акруг, у сваю чаргу, увайшлі раёны. Кожны з іх займаў прыкладна 1 тыс. км² з насельніцтвам 25-50 тысяч чалавек. На тэрыторыі сельсаветаў, на якія былі падзелены раёны, пражывала ад 2 да 4 тысяч чалавек. У канцы 1920-х — пачатку 1930-х гадоў савецкая ўлада працягвала пошук найбольш аптымальнага ў эканамічным плане варыянта адміністрацыйна-тэрытарыяльнага ўладкавання БССР. З мэтай спрашчэння сістэмы кіравання, прамога падпарадкавання цэнтру мясцовых органаў улады было вырашана правесці рэарганізацыю некаторых тэрытарыяльных адзінак. У выніку ў ліпені 1930 года ЦВК і СНК БССР быў падпісаны рэспубліканскі акт «Аб ліквідацыі акруг». 21 чэрвеня 1935 года акруговая сістэма была часткова адноўлена. На тэрыторыі БССР былі створаны чатыры пагранічныя акругі — Лепельская, Мазырская, Полацкая і Слуцкая. Гэта было звязана з неабходнасцю забеспячэння больш аператыўнага кіраўніцтва на месцах у сувязі з умацаваннем мяжы з Польшчай і пашырэння паўнамоцтваў мясцовай улады. 20 лютага 1938 года ў сувязі з увядзеннем абласнога падзелу ў БССР акругі былі скасаваны. Крыніцы ------- 1. ↑ Елизаров, С. А. Формирование и функционирование системы административно-территориального деления БССР (1919—1991 гг.) / С. А. Елизаров. — Гомель : Гомел. гос. техн. ун-т, 2009. — 222 с. — С. 78 | ⛭ БССР | | --- | | Вобласці | * Бабруйская (1944—1954) * Баранавіцкая (1939—1954) * Беластоцкая (1939—1944) * Брэсцкая (1939—1990¹) * Вілейская (1939—1944) * Віцебская (1938—1990¹) * Гомельская (1938—1990¹) * Гродзенская (1944—1990¹) * Магілёўская (1938—1990¹) * Маладзечанская (1944—1960) * Мінская (1938—1990¹) * Палеская (1938—1954) * Пінская (1939—1954) * Полацкая (1944—1954) | | Акругі | * Аршанская (1924—1930) * Бабруйская (1924—1930) * Барысаўская (1924—1927) * Віцебская (1924—1930) * Гомельская (1926—1930) * Калінінская (1924—1927) * Магілёўская (1924—1930) * Мазырская (1924—1930) * Менская (1924—1930) * Полацкая (1924—1930) * Рэчыцкая (1926—1927) * Слуцкая (1924—1927) | | Памежныя акругі | * Лепельская (1935—1938) * Мазырская (1935—1938) * Полацкая (1935—1938) * Слуцкая (1935—1938) | | Нацыянальны раён | * Польскі аўтаномны раён імя Дзяржынскага (1932—1937) | | Горад рэспубліканскага падпарадкавання | * Мінск (1946—1990¹) | | ¹ дата прыняцця дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце БССР |

**Аляксандра Радзівіл** (паміж 1535 і 1538 — 1575/1576) — арыстакратка з магнацкага княжацкага роду Вішнявецкіх. Біяграфія --------- Дачка князя Івана Вішнявецкага і яго другой жонкі Магдалены Бранковіч. Пасля смерці бацькі ў 1543 годзе выхоўвалася пры двары айчыма Аляксандра Чартарыйскага[uk]. У 1555 годзе выйшла замуж за гаспадарскага маршалка і пісара Яна Шымкавіча, які памёр у 1569 годзе. Партрэт Аляксандры Радзівіл на гравюры, дзе яна памылкова называецца дачкой Канстанціна Вішнявецкага  (руск.) (бел. Пасля смерці першага мужа выйшла паўторна за Мікалая Радзівіла, сына вялікага канцлера літоўскага Мікалая Радзівіла Рудога. Памерла беспатомнай у 1575 годзе ці ў пачатку 1576 года. У мастацтве ----------- Асноўны артыкул: **Партрэт Аляксандры Радзівіл** Захаваўся пасмяротны партрэт невядомага мастака. Крыніцы ------- 1. ↑ *Бялявіна, В. М.* Беларускі касцюм / В. М. Бялявіна, Л. В. Ракава. — Мінск : Беларусь, 2017. — 463 с. : іл. С. 262. ISBN 978-985-01-1241-5 Літаратура ---------- * Czamańska, Ilona (2007). *Wiśniowieccy: Monografia rodu*. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie. p. 45. ISBN 978-83-7177-229-0. * Радзівіл Мікалай // Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя у 3 т. — Мн.: БелЭн, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 494. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0. * *Mikalojus Radvila*. Lietuviškoji tarybinė enciklopedija, IX t. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 1982. T.IX: Pintuvės-Samneris, 306 psl. Спасылкі -------- * ГЕДИМИНОВИЧИ. ОЛЬГЕРДОВИЧІ. КОРИБУТОВИЧІ(недаступная спасылка) | ?Аляксандра Іванаўна Вішнявецкая — продкі | | --- | | Не зададзены ідэнтыфікатар сутнасці entityId (старонка не звязана з Вікіданымі) |

| | | | --- | --- | | | Магчыма, вы шукалі **Джон Кабат**. | **Себасцьян Ка́бат**, або **Себасцьян Кабо́т** (італ.: Sebastiano Caboto, англ.: Sebastian Cabot, ісп.: Sebastián Cabot; каля 1474 — 1557) — англійскі і іспанскі мараплавец венецыянскага паходжання, даследчык усходняга ўзбярэжжа Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі. Нарадзіўся ў сям’і Джона Кабата ў Венецыі. Год нараджэння застаецца меркаваным. Першы запіс датычыцца 11 снежня 1484 г. калі Себасцьян разам з бацькам атрымаў венецыянскае грамадзянства. У далейшым сам не аднойчы падкрэсліваў, што з’яўляецца грамадзянінам Венецыянскай рэспублікі. У маленстве разам з сям’ёй жыў у Венецыі і Іспаніі, і ў 1497 г. пераехаў у Англію. Паводле ўзгадкі самога Себасцьяна, прымаў удзел у англійскай экспедыцыі 1497 г. з Брысталя ў Новы свет на чале са сваім бацькам Джонам Кабатам. У 1505 г. атрымаў ад Генрыха VII штогадовую выплату ў 20 фунтаў стэрлінгаў за службу ў Брысталі. У 1508—1509 гг. узначальваў экспедыцыю праз Атлантычны акіян. Хрыстафор Калумб і Джон Кабат лічылі, што знайшлі шлях у Азію. Аднак да 1507 г. стала вядома, што Амерыка з’яўляецца самастойным кантынентам. Экспедыцыя Себасцьяна Кабата была накіравана для адкрыцця паўночнага прахода ў Ціхі акіян. Пра яе вядома галоўным чынам праз пераказы іспанскіх пасрэднікаў, да якіх пазней звяртаўся Себасцьян Кабат. У маі 1512 г. суправаджаў англійскую армію ў Францыю ў якасці картографа. У верасні таго ж года пераехаў у Іспанію, дзе прапанаваў свае паслугі для арганізацыі плавання ў Ньюфаўндленд і атрымаў званне капітана. Аднак з-за смерці Фердынанда Арагонскага яно так і не пачалося. У 1420 г. зноў наведаў Англію для перагавораў пра новую экспедыцыю ў Паўночную Амерыку, але перарваў іх і вярнуўся ў Іспанію. Вёў далейшыя перагаворы з Іспаніяй і Венецыяй. Узначальваў іспанскую экспедыцыю 4 сакавіка 1525 г. — жніўня 1530 г. у раён Ла-Плата для пошукаў паўднёвага прахода ў Ціхі акіян. З-за сутычак з індзейцамі і недахопу правіянту яна скончылася беспаспяхова. Себасцьян Кабат быў высланы іспанскімі ўладамі ў Аран, аднак у 1533 г. памілаваны. У 1547 г. зноў пераехаў у Англію. Удзельнічаў у стварэнні Маскоўскай кампаніі. У канцы жыцця вёў перапіску з каралём Іспаніі, у якой абяцаў падараваць невядомыя тры сакрэты за дазвол вярнуцца ў гэту краіну. Перапіска перарвалася ў канцы 1557 г. відавочна, з-за смерці Себасцьяна Кабата. Зноскі ------ 1. 1 2 *Bibliothèque nationale de France* data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011. Праверана 21 жніўня 2020.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19938912'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563'></a> Спасылкі -------- * Biography — CABOT, SEBASTIAN * «Sebastian Cabot» England and Spain 1474 CE Архівавана 1 кастрычніка 2016. * Sebastian Cabot — Elizabethan Era

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Бон (значэнні). **Томас Бон**, **Томас Міхаэль Бон** (ням. *Thomas M. Bohn*, *Thomas Michael Bohn*; 28 снежня 1963, г. Гамбург, Германія) — нямецкі гісторык. Доктар філасофіі/PhD (1996), доктар габілітаваны (2004), прафесар (2007). Адукацыя, навуковая і працоўная дзейнасць ----------------------------------------- У 1985—1991 гг. вучыўся і скончыў Гамбургскі ўніверсітэт (Германія) — вывучаў гісторыю Сярэдніх вякоў і Новага часу, а таксама славістыку. У 1992—1995 гг. быў навуковым супрацоўнікам на кафедры сучаснай гісторыі Усходняй Еўропы Гамбургскага ўніверсітэта. У 1996 г. у Гамбургскім універсітэце абараніў дысертацыю на тэму «Руская гістарычная навука з 1880 да 1905 года», якая была прысвечана рускаму гісторыку Паўлу Мілюкову і маскоўскай гістарычнай школе. Навуковым кіраўніком быў Норберт Ангерман (Norbert Angermann). Па абароне атрымаў ступень доктара філасофіі (PhD). У 1995—2007 гг. быў навуковым супрацоўнікам ці асістэнтам на кафедры гісторыі Усходняй Еўропы Іенскага універсітэта імя Фрыдрыха Шылера (Германія). У 2004 г. у Іенскім універсітэце абараніў доктарскую дысертацыю на тэму «Мінск — узорны горад сацыялізму», якая была прысвечана сацыяльна-ўрбаністычным зменам і ідэалагічна-архітэктурнай рэканструкцыі Мінска (сталіцы БССР) у 1945—1991 гг. Для дасягнення мэт свайго даследавання Томас Бон шмат папрацаваў у бібліятэках і архівах Мінска. Па абароне ён атрымаў навуковую ступень габілітаванага доктара (2004). Выкладаў гісторыю Усходняй Еўропы таксама ў 2005/2006 г. у Мюнхенскім універсітэце імя Людвіга-Максіміліяна (Германія) і ў 2006 г. у Еўрапейскім універсітэце Віядрына (Германія). У 2007—2009 гг. працаваў прафесарам гісторыі Усходняй Еўропы ў Мюнхенскім універсітэце імя Людвіга-Максіміліяна. З 2009 г. працуе прафесарам гісторыі Усходняй Еўропы ў Гістарычным інстытуце Гісэнскага універсітэта імя Юстуса Лібіга (Германія) — з акцэнтам на гісторыю Расійскай Імперыі і СССР. У 2011—2013 гг. працаваў намеснікам генеральнага дырэктара Цэнтра Усходняй Еўропы ў Гісэнскім універсітэце (Gießener Zentrums östliches Europa). У 2012—2013 гг. паралельна працаваў выканаўчым дырэктарам Гістарычнага інстытута Гісэнскага універсітэта. У 2013—2015 гг. працаваў намесніка дэкана 4-га аддзялення Гісэнскага універсітэта. У Гісэнскім універсітэце з 2009 г. таксама з'яўляецца членам Выканаўчага Савета Цэнтра Усходняй Еўропы (Gießener Zentrums östliches Europa) і кіраўніком філіяла Германскага таварыства для Усходняй Еўропы (Deutschen Gesellschaft für Osteuropakunde). З 2012 г. Томас Бон з'яўляецца ўпаўнаважанай асобай Гісэнскага універсітэта па пытанням навуковага партнёрства з Беларускім дзяржаўным універсітэтам. З 2013 г. Томас Бон таксама з'яўляецца членам-экспертам у сетцы «Культурных кантактаў і зон канфлікту ва Усходняй Еўропе» (DAAD-Netzwerk «Kulturelle Kontakt- und Konfliktzonen im östlichen Europa»). Томас Бон разам з гісторыкамі Альбертам Вэберам (Albert Weber) і Адрыянам Георгам (Adrian Georghe) стаў рэдактарам трохтомнага выдання «Corpus Draculianum» (зборніка дакументаў аб асобе Улада Цэпеша «Дракулы»), якое ўтрымлівае дакументальныя сведчанні, лісты і апавяданні на 17 еўрапейскіх і азіяцкіх мовах, а таксама крытычныя каментарыі: спачатку ў 2013 г. быў надрукаваны трэці том зборніка, а астатнія два тамы будуць надрукаваны ў канцы 2016 г. і канцы 2019 г. Сферай навуковых інтарэсаў Томаса Бона з'яўляюцца гісторыя гістарыяграфіі і культура памяці, этналогія, гісторыя урбанізацыі, гісторыя народных павер'яў і забабонаў, гісторыя нонканфармізму, гісторыя нацыяналізму, развіццё нацыянальных дзяржаў, грамадзянская гісторыя і развіццё грамадзянскай супольнасці, сацыяльная і рэгіянальная гісторыя, гісторыя Беларусі, гісторыя паўсядзённага жыцця ў СССР, палітыка і грамадства пасля Чарнобыля. 8 верасня 2014 г. у Мінску ў арт-прасторы «ЦЭХ» (пр. Незалежнасці, 58, к. 6) Томас Бон прачытаў сваю публічную лекцыю «Зубры ці партызаны? Адкрыты ліст аўтару "Малой падарожнай кніжкі па Горадзе Сонца"», якая стала кампліметарным дыялогам і каментарыем на фотаальбом «Горад СОНца» (2005) і кнігу «Мінск. Горад Сонца» (2006) Артура Клінава, аўтара урбаністычна-культурнай канцэпцыі «Горад Сонца». Даследчы праект, якім Томас Бон цяпер займаецца, тычыцца Беларусі і мае назву «Нацыянальны парк Белавежская пушча. Чалавек, жывёла і навакольнае асяроддзе на польска-беларускім памежжы». Аб новым праекце Томас Бон распавёў 8 верасня 2014 г. у Мінску журналістам: *«Я ўжо, па праўдзе, адышоў у навуковым сэнсе ад тэмы індустрыялізацыі і урбанізацыі. На сённяшні момант мяне цікавіць хутчэй экагісторыя (Umweltgeschichte, Environmental history) у дачыненні адносін чалавека і прыроды, якія іграюць не апошнюю ролю ў гісторыі Беларусі. Ва ўсялякім выпадку, найбольшую цікавасць у старонняга назіральніка выклікаюць знікненне вёсак і асушэнне балот»*. 26 сакавіка 2015 г. у Мінску ў кнігарні «ЛогвінаЎ» Томас Бон прачытаў сваю публічную лекцыю «Мінскі феномен. Парадоксы ўрбанізацыі». У Мінску 18 красавіка 2016 г. у кнігарні «ЛогвінаЎ», а 20 красавіка 2016 г. у Гістарычнай майстэрні ім. Леаніда Левіна Томас Бон прадставіў беларускамоўнае выданне сваёй кнігі «"Мінскі феномен". Гарадское планаванне і ўрбанізацыя ў Савецкім Саюзе пасля 1945 г.» (2016). У межах прэзентацыі Томас Бон расказаў аб гісторыі выдання і перакладу на беларускую мову сваёй кнігі, прысвечанай феномену беларускай сталіцы (горада Мінска) як «узорнага сацыялістычнага горада», створанага пасля Другой сусветнай вайны. * Артур Клінаў і Томас Бон у Мінску (Беларусь) у час публічнай лекцыі Томаса Бона «Зубры ці партызаны? Адкрыты ліст аўтару "Малой падарожнай кніжкі па Горадзе Сонца"». Фота 8 верасня 2014 г.Артур Клінаў і Томас Бон у Мінску (Беларусь) у час публічнай лекцыі Томаса Бона «Зубры ці партызаны? Адкрыты ліст аўтару "Малой падарожнай кніжкі па Горадзе Сонца"». Фота 8 верасня 2014 г. * Томас Бон у час сваёй публічнай лекцыі «Мінскі феномен. Парадоксы ўрбанізацыі» і прэзентацыі сваёй кнігі ў Мінску (Беларусь) у кнігарні «ЛогвінаЎ». Фота 26 сакавіка 2015 г.Томас Бон у час сваёй публічнай лекцыі «Мінскі феномен. Парадоксы ўрбанізацыі» і прэзентацыі сваёй кнігі ў Мінску (Беларусь) у кнігарні «ЛогвінаЎ». Фота 26 сакавіка 2015 г. * Томас Бон у Мінску ў кнігарні «ЛогвінаЎ» на прэзентацыі беларускамоўнага выдання сваёй кнігі «"Мінскі феномен". Гарадское планаванне і ўрбанізацыя ў Савецкім Саюзе пасля 1945 г.» (2016). Фота 18 красавіка 2016 г.Томас Бон у Мінску ў кнігарні «ЛогвінаЎ» на прэзентацыі беларускамоўнага выдання сваёй кнігі «"Мінскі феномен". Гарадское планаванне і ўрбанізацыя ў Савецкім Саюзе пасля 1945 г.» (2016). Фота 18 красавіка 2016 г. * Томас Бон у Мінску ў кнігарні «ЛогвінаЎ» на прэзентацыі беларускамоўнага выдання сваёй кнігі «"Мінскі феномен". Гарадское планаванне і ўрбанізацыя ў Савецкім Саюзе пасля 1945 г.» (2016). Фота 18 красавіка 2016 г.Томас Бон у Мінску ў кнігарні «ЛогвінаЎ» на прэзентацыі беларускамоўнага выдання сваёй кнігі «"Мінскі феномен". Гарадское планаванне і ўрбанізацыя ў Савецкім Саюзе пасля 1945 г.» (2016). Фота 18 красавіка 2016 г. * Томас Бон у час прэзентацыі ў Мінску (Беларусь) беларускамоўнага выдання сваёй кнігі «"Мінскі феномен". Гарадское планаванне і ўрбанізацыя ў Савецкім Саюзе пасля 1945 г.» (2016) уручае Генадзю Сагановічу таксама сваю кнігу аб павер'ях пра вампіраў ў Еўропе. Фота 18 красавіка 2016 г.Томас Бон у час прэзентацыі ў Мінску (Беларусь) беларускамоўнага выдання сваёй кнігі «"Мінскі феномен". Гарадское планаванне і ўрбанізацыя ў Савецкім Саюзе пасля 1945 г.» (2016) уручае Генадзю Сагановічу таксама сваю кнігу аб павер'ях пра вампіраў ў Еўропе. Фота 18 красавіка 2016 г. Узнагароды ---------- У 1998 г. дысертацыя Томаса Бона «Руская гістарычная навука з 1880 да 1905 года» атрымала першую Прэмію Фрыца-Тэадора Эпштэйна (Fritz-Theodor-Epstein-Preis) ад Асацыяцыі гісторыкаў Усходняй Еўропы (Verbandes der Osteuropahistoriker). У 2015 г. атрымаў прэмію Міжнароднага Кангрэса даследчыкаў Беларусі‎ ў катэгорыі «публікацыі замежных аўтараў» за сваю кнігу «"Минский феномен". Городское планирование и урбанизация в Советском Союзе после Второй мировой войны» (2013), якая была рускамоўным перакладам яго нямецкамоўнай кнігі «Minsk — Musterstadt des Sozialismus. Stadtplanung und Urbanisierung in der Sowjetunion nach 1945» (2008). Навуковыя публікацыі -------------------- **манаграфіі**: * *Bohn, T.M.* Russische Geschichtswissenschaft von 1880 bis 1905 : Pavel N. Miljukov und die Moskauer Schule / Thomas M. Bohn. — Köln-Weimar-Wien : Böhlau, 1998. — 473 s. * *Бон, Т.М.* Русская историческая наука (1880—1905 гг.). Павел Николаевич Милюков и Московская школа / Томас М. Бон ; пер. с нем. Д. Торицина. — Санкт-Петербург : Олеариус Пресс, 2005. — 272 с. * *Bohn, T.M.* Minsk — Musterstadt des Sozialismus : Stadtplanung und Urbanisierung in der Sowjetunion nach 1945 / Thomas M. Bohn. — Köln-Weimar-Wien : Böhlau, 2008. — 410 s. * Studienhandbuch östliches Europa : in 2 teilen. — Bd. 2. Geschichte des russischen Reiches und der Sowjetunion / Thomas M. Bohn, Dietmar Neutatz. — Köln-Weimar-Wien : Böhlau, 2009. — 549 s. * *Бон, Т.М.* «Минский феномен». Городское планирование и урбанизация в Советском Союзе после Второй мировой войны / Томас М. Бон ; [пер. Е. Слепович]. — Москва : РОССПЭН, 2013. — 416 с. * *Bohn, T.M.* Der Vampir. Ein europäischer Mythos / Thomas M. Bohn. — Köln : Böhlau, 2016. — 368 s. * *Бон, Т.М.* «Мінскі феномен». Гарадское планаванне і ўрбанізацыя ў Савецкім Саюзе пасля 1945 г. / Томас М. Бон ; пер. з ням. мовы М. Рытаровіч ; навук. рэд. Г. Сагановіч. — Мінск : Зміцер Колас, 2016. — 436 с. * *Bohn, T.M.* Wisent-Wildnis und Welterbe. Geschichte des polnisch-weißrussischen Nationalparks von Białowieża / T. Bohn, A. Dalhouski, M. Krzoska. – Köln-Weimar-Wien : Böhlau, 2017. – 401 s. **некаторыя істотныя артыкулы**: * *Bohn, T.M.* Historische Soziologie im vorrevolutionären Rußland / Thomas M. Bohn // Historische Zeitschrift. — 1997. — nr 265. — S. 343—372. * *Bohn, T.M.* Der Dracula-Mythos. Osteuropäischer Volksglaube und westeuropäische Klischees / Thomas M. Bohn // Historische Anthropologie. — 2006. — nr 14. — S. 390—409. * *Bohn, T.M.* «Sozialistische Stadt» versus «Europäische Stadt». Urbanisierung und Ruralisierung im östlichen Europa / Thomas M. Bohn // Comparativ. Zeitschrift für Globalgeschichte und vergleichende Gesellschaftsforschung. — 2008. — nr 18. — H. 2. — S. 71—86. * *Bohn, T.M.* «Im allgemeinen Meer der Stimmen soll auch meine Stimme erklingen...» Die Wahlen zum Obersten Sowjet der UdSSR von 1958 – Loyalität und Dissens im Kommunismus / Thomas M. Bohn // Geschichte und Gesellschaft. — 2008. — nr 34. — S. 524—549. * *Bohn, T.M.* 1968 in Ost und West. Ein zeitgeschichtliches Panorama / Thomas M. Bohn // Geschichte in Wissenschaft und Unterricht. — 2011. — Bd. 62 H. 3/4. — S. 211—219. * *Бон, Т.М.* Новыя Шэйпічы: нічыйная зямля ці шэльмаўскі раман? Беларуская штодзённасць у часы Хрушчова / Т.М. Бон // Беларускі гістарычны агляд. — 2013. — Т.20. — Сш. 1—2. * *Bohn, T.M.* Minsk Архівавана 28 красавіка 2016. / Thomas M. Bohn // Enzyklopädie des europäischen Ostens / Alpen-Adria-Universität Klagenfurt. **рэдактарства**: * Von der «europäischen Stadt» zur «sozialistischen Stadt» und zurück? : urbane Transformationen im östlichen Europa des 20. Jahrhunderts ; Vorträge der gemeinsamen Tagung des Collegium Carolinum und des Johann-Gottfried-Herder-Forschungsrats in Bad Wiessee vom 23. bis 26. November 2006 / hrsg. Thomas M. Bohn. — München : Oldenbourg, 2009. — 447 s. * Corpus Draculianum : Dokumente und Chroniken zum walachischen Fürsten Vlad dem Pfähler 1448—1650 : in 3 teilen / hrsg. von Thomas M. Bohn [et Al.]. — Bd. 3. Die Überlieferung aus dem Osmanischen Reich : postbyzantinische und osmanische Autoren / bearb. von Adrian Gheorghe und Albert Weber. — Wiesbaden : Harrassowitz, 2013. — 419 s. Хобі ---- Веласіпедыст і аматар футболу. Зноскі ------ 1. ↑ *Deutsche Nationalbibliothek* Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 13 мая 2014.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578'></a> 2. ↑ *Deutsche Nationalbibliothek* Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 22 снежня 2014.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578'></a> 3. ↑ Праверана 16 лютага 2021. 4. ↑ Prof. Dr. Thomas Bohn // clio-online.de 5. ↑ Інфармацыя з вокладкі кнігі: Бон, Т.М. «Мінскі феномен». Гарадское планаванне і ўрбанізацыя ў Савецкім Саюзе пасля 1945 г. / Томас М. Бон ; пер. з ням. мовы М. Рытаровіч ; навук. рэд. Г. Сагановіч. — Мінск : Зміцер Колас, 2016. — 436 с. 6. 1 2 «Зубры ці партызаны? Адкрыты ліст аўтару «Малой падарожнай кніжкі па Горадзе Сонца» // partisanmag.by 7. ↑ Томас Бон //eurocafe.by 8. ↑ Публічная лекцыя «Мінскі феномен. Парадоксы ўрбанізацыі» // nashaniva.by 9. ↑ Прызентацыя кнігі «Мінскі феномен. Гарадское планаванне і ўрбанізацыя ў Савецкім Саюзе пасля 1945 г.» 10. ↑ Томас Бон // eurocafe.by Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Томас Бон (1963) * Thomas Bohn an der Universität Gießen Архівавана 16 снежня 2015. // uni-giessen.de * Prof. Dr. Thomas Bohn // clio-online.de * Publikationen von und über Thomas Bohn // litdok.de * Томас Бон //eurocafe.by * Зубры или партизаны? Открытое письмо автору «Малой падарожнай кніжкі па Горадзе Сонца» //eurocafe.by * Архівавана 6 сакавіка 2022. Лекцыя Томаса Бона «Зубры ці партызаны? Адкрыты ліст аўтару "Малой падарожнай кніжкі па Горадзе Сонца"» // ygallery.by * Лекцыя Томаса Бона: Зубры ці партызаны? Адкрыты ліст аўтару «Малой падарожнай кніжкі па Горадзе Сонца» Архівавана 17 сакавіка 2020. // by.odb-office.eu * Немецкий историк Томас Бон расскажет о Минске и Беларуси // reporter.by * *Шидловская, С.* Нет пророков(недаступная спасылка) // minsknews.by * Thomas M. Bohn. Minsk — Musterstadt des Sozialismus. Stadtplanung und Urbanisierung in der Sowjetunion nach 1945 // perlentaucher.de * Thomas M. Bohn. Minsk — Musterstadt des Sozialismus. Stadtplanung und Urbanisierung in der Sowjetunion nach 1945 // hsozkult.de * Thomas M. Bohn. Minsk — Musterstadt des Sozialismus. Stadtplanung und Urbanisierung in der Sowjetunion nach 1945 // dokumente.ios-regensburg.de | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 135490442 · GND: 120029235 · ISNI: 0000 0001 0909 4275 · LCCN: nb98065907 · NKC: pna2014810263 · NTA: 181695960 · NUKAT: n99009767 · SUDOC: 050820206 · VIAF: 64169798 | |

**Партрэтная галерэя роду Тышкевічаў** — умоўная назва калекцыі партрэтаў прадстаўнікоў роду Тышкевічаў з Лагойску, якая захоўвалася і выстаўлялася ў Палацы Тышкевічаў. Пазней яна значнае месца ў так званым Беларускім музеі старажытнасцей, уладкаваным там братамі Яўстахам і Канстанцінам Тышкевічамі ў 1842 годзе. Цяпер партрэты захоўваюцца ў Нацыянальным музеі ў Варшаве. Апісанне -------- Прадстаўляе сабой партрэты прадстаўнікоў 500-гадовага (12 пакаленняў) лагойскага роду Тышкевічаў. Амаль усе партрэты — у натуральную велічыню, па пояс альбо на ўвесь рост (партрэт Пія — бацькі Тышкевічаў — работы Дамеля, партрэт рэферэндара вялікага літоўскага Вінцэнта Тышкевіча, біскупа Антонія Тышкевіча). Змест ----- Пералік фамільнай партрэтнай галерэі цяпер налічвае 39 партрэтаў. 31 карціна ўтварае адзіную па памерах (каля 90 × каля 70-75 см) і па кампазіцыі (партрэты ў рост, у польскіх строях, з польскамоўнымі надпісамі, якія вызначаюць партрэтаванага, часам з гербамі), даючы уражанне, што намаляваны ў адзін час. Мастак, дакладней, прынамсі два мастакі, пакуль нявызначаныя. Унутры гэтай групы можна вылучыць дзве групы (па стылізацыі, а дакладней жывапіснай манеры) — 18 партрэтаў, напісаных у рэалістычнай манеры, у якіх бачна імкненне мастака індывідуальна, разнастайна паказаць аблічча Тышкевічаў (напрыклад, партрэт Міхала Тышкевіча) і 13 уяўных партрэтаў, на якіх постаці былі паказаныя з паголенымі галовамі з асяледцам  (укр.) (бел. наверсе і ў панцырах. Невядома, ці ўсе гэта роспісы, якія былі ў Лагойску ў ХІХ стагоддзі. Пералік партрэтаў (няпоўны) --------------------------- ### Жаночыя партрэты | | Аляксандра Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Рэгіна Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Тэрэза Тышкевіч  (ВД) (бел. | ### Мужчынскія партрэты | | Аляксандр Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Антоні Дамінік Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Антоні Ян Тышкевіч  (ВД) (бел. | | | Антоні Казімір Тышкевіч | | Васіль Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Вінцэнт Тышкевіч  (ВД) (бел. | | | Дзмітрый Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Казімір Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Калінік Мішкавіч  (ВД) (бел. | | | Крыштаф Скумін-Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Леў Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Марцін Тышкевіч  (ВД) (бел. | | | Мікалай Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Мікалай II Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Мікалай III Тышкевіч  (ВД) (бел. | | | Міхал Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Міхал II Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Міхал III Тышкевіч  (ВД) (бел. | | | Пётр Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Тадэвуш Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Тэадор Тышкевіч  (ВД) (бел. | | | Тышка Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Феліцыян Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Уладзіслаў Тышкевіч  (ВД) (бел. | | | Уладзіслаў Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Юзаф Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Юзаф II Тышкевіч  (ВД) (бел. | | | Юрый Васілевіч Тышкевіч | | Юрый Тышкевіч (біскуп) | | Юрый II Тышкевіч  (ВД) (бел. | | | Юрый III Тышкевіч  (ВД) (бел. | | Януш Тышкевіч  (ВД) (бел. | Зноскі ------ 1. 1 2 3 Portret Jerzego Tyszkiewicza h. Leliwa (?-1576), wojewody brzeskiego (польск.) | | | | --- | --- | | commons: | Партрэтная галерэя роду Тышкевічаў на Вікісховішчы |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Рафаловіч. **Аляксандр Міхайлавіч Рафаловіч** (20 жніўня 1898, г. Ваўкавыск, Ваўкавыскі павет — 2 чэрвеня 1971, г. Масква, РСФСР) — ваенны дзеяч, генерал-лейтэнант авіяцыі. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і калежскага рэгістратара са старшынствам Ваўкавыскага Казначэйства. У красавіку 1918 года добраахвотна ўступіў у шэрагі РСЧА. У гады грамадзянскай вайны ваяваў на некалькіх франтах, быў кантужаны. Пасля вайны працягнуў службу ў РСЧА. У 1921 годзе скончыў тэарэтычную школу Паветранага флоту, у 1923 годзе — Ваенную тэарэтычную школу лётчыкаў. Камандзір звяна, эскадрыллі, атрада. У 1936 годзе скончыў Ваенна-паветраную інжынерную Акадэмію імя Жукоўскага, з 1939 года выкладчык Акадэміі. Член ВКП(б) з 1927 года. Вялікую Айчынную вайну сустрэў у званні палкоўніка на пасадзе начальніка штаба ВПС 6-й арміі, затым начальнік ВПС 6-й арміі Паўднёва-Заходняга фронту. 27 сакавіка 1942 года прысвоена званне генерал-маёра авіяцыі. З 1943 года служыў на пасадзе начальніка Паветрана-стралковай службы ВПС РСЧА. 1 ліпені 1944 года прысвоена званне генерал-лейтэнанта авіяцыі. Удзельнік парада Перамогі 1945 года. У 1946—1950 гадах начальнік катэдры Ваенна-паветранай Акадэміі. Звольнены ў адстаўку ў 1950 годзе. Памёр 2 чэрвеня 1971 года і пахаваны на Новадзявочых могілках. Узнагароды ---------- Узнагароджаны ордэнам Леніна, трыма ордэнамі Чырвонага Сцяга, ордэнам Айчыннай вайны І ступені, ордэнам Багдана Хмяльніцкага ІІ ступені, медалямі «XX гадоў Працоўна-Сялянскай Чырвонай Арміі», «За абарону Масквы», «За абарону Кіева», «За баявыя заслугі» (1967), «За перамогу над Германіяй», «800 гадоў Москвы» і іншымі. Зноскі ------ 1. ↑ 20 жніўня 1898 г. у Ваўкавыску ў сям’і калежскага рэгістратара са старшынствам Ваўкавыскага Казначэйства нарадзіўся савецкі ваеначальнік, генерал-лейтэнант авіяцыі (1944 г.) Аляксандр Міхайлавіч РАФАЛОВІЧ Літаратура ---------- * Беларуская ССР : кароткая энцыклапедыя : у 5 т. — Мінск, 1981. — Т. 5. — С. 514. * Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. — Мінск, 2001. — Т. 13. — С. 378. * Белорусская ССР : краткая энциклопедия : в 5 т. — Минск, 1982. — Т. 5. — С. 526. * Военачальники земли Белорусской : энциклопедический справочник / Борис Долготович. — Минск, 2005. — С. 168. * Энцыклапедыя гісторыі Беларусі : у 6 т. — Мінск, 2001. — Т. 6, кн. 1. — С. 114.

**Помнік героям Айчыннай вайны 1812 года** (ранейшая назва *Помнік ва ўспамін Айчыннай вайны 1812 года*) — адзін з дзесяці помнікаў 2-га класа, створаных па праекце архітэктара Антоніа Адаміні, якія планавалася ўстанавіць у месцах баёў часоў вайны 1812 года. Узваедзены ў 1850 годзе ў цэнтры Полацка на Корпуснай плошчы (сучасная плошча Свабоды) ва *«ўспамін Айчыннай вайны 1812 года»*. Помнік выкананы ў візантыйскім стылі. Гісторыя стварэння ------------------ 15 лістапада 1835 года расійскі імператар Мікалай I зацвердзіў даклад міністра фінансаў пра ўскладанне на Санкт-Пецярбургскі Аляксандраўскі ліцейны завод адліўкі і пастаноўкі 16 помнікаў, прызначаных да збудавання на месцах бітваў 1812 года, якія былі падзелены па велічыні, афармленню і важнасці на тры класа: 1-га класа — адзін помнік, 2-га класа — 10 і 3-га класа — 5. Затым заказ быў перададзены Луганскаму ліцейнаму заводу. 25 красавіка 1846 года з Санкт-Пецярбурга на Луганскі ліцейны завод былі адпраўлены мадэлі для Полацкага помніка. ### Выніковы праект Конкурс на лепшы праект помніка выйграў архітэктар з Санкт-Пецярбурга Антоніа Адаміні, італьянец швейцарскага паходжання. У 1834 годзе ён кіраваў працамі па ўстанаўленні Александрыйскага слупа на Палацавай плошчы ў Санкт-Пецярбургу. ### Падрыхтоўчыя працы У 1836 годзе ў Віцебскую губерню быў камандзіраваны падпалкоўнік Якаўлеў, афіцэр Генеральнага штаба, з мэтай выбару месца для ўстанаўлення помніка. Якаўлеў рэкамендаваў устанавіць помнік на плошчы супраць кадэцкага корпуса. Справаздача падпалкоўніка была зацверджана Мікалаем I. ### Выраб помніка Адказным за ўзвядзенне падмурка для Полацкага помніка і доміка для інваліда пры ім быў прызначаны ў 1846 годзе старшыня Віцебскай казённай палаты. Непасрэднае кіраўніцтва працамі ажыццяўляў архітэктар тытулярны саветнік Фіксен. У красавіку 1847 года пачалася адліўка першых частак Полацкага помніка на Луганскам ліцейным заводзе. 25 чэрвеня 1848 года адбылася ўрачыстая закладка падмурка помніка. Праз 22 месяцы пасля пачатку адліўкі на Луганскам заводзе прыступілі да папярэдняй зборкі помніка. Пазалота частак Полацкага помніка ажыцяўлялася гальванапластычным метадам і была скончана 10 снежня 1849 года. ### Заключны этап 10 мая 1849 года часткі помніка пачалі адгружаць з Луганскага завода для адпраўкі ў Полацк. Да месца зборкі 1985 частак помніка былі дастаўлены да 9 снежня 1849 года. Французская гармата каля Помніка героям Айчыннай вайны 1812 года Да 1 мая 1850 года Полацкі помнік быў сабраны. Заставалася толькі ўстанавіць пазалочаныя часткі. 16 чэрвеня 1850 года абоз з пазалочанымі часткамі помніка прыбыў у Полацк. 5 жніўня 1850 года майстар Броўкін з камандай майстравых з 11 чалавек, пасля выканання ўсіх прац па ўстаноўцы помніка ў Полацку, вярнуўся на Луганскі чыгуналіцейны завод. Па дакладзе дэпартамента горных і саляных спраў 18 кастрычніка 1850 года, паводле прадстаўлення Віцебскай казённай палаты, адбылося ўзнагароджанне майстра Броўкіна і трыццаці майстравых Луганскага ліцейнага завода, якія былі ў Полацку для ўстаноўкі помніка. 18 красавіка 1851 года міністр фінансаў за выдатную руплівую службу і працу, аказаныя прабірэрам Луганскага завода, горным інжынерам, штабс-капітанам Філіп’евым, які займаўся залачэннем бронзавага купала помніка, упершыню ўкараніўшы на заводзе падобную тэхналогію, абвясціў яму падзяку. ### Адкрыццё помніка Помнік героям Айчыннай вайны 1812 года. Выява пач. ХХ стагоддзя Адкрыццё помніка адбылося 26 жніўня (7 верасня) 1850 года напярэдадні юбілею Барадзінскай бітвы. На цырымоніі прысутнічалі спадчыннік расійскага прастола цэсарэвіч Аляксандр Мікалаевіч, архіепіскап Васіль (Лужынскі), генерал-губернатар Віцебскі, Магілёўскі і Смаленскі, ваенны губернатар Віцебска і Віцебскі грамадзянскі губернатар, губернскі і павятовы правадыры дваранства, у страі кадэты Полацкага корпуса. Адкрыццё суправаджалася хросным ходам і ўрачыстым набажэнствам ля падножжа помніка, у якім бралі ўдзел укленчаныя войскі і сам спадчыннік. Па заканчэнні набажэнства архіепіскап Васіль звярнуўся да кадэтаў: > > > Да вас зараз звяртаю маё пастырскае слова, юныя гадаванцы Расіі, будучыя воіны рускага цара. Прад тварам яго імператарскай высокасці гасудара спадчынніка, найяснейшага начальніка нашага, які ўзвялічыў сваёй прысутнасцю гэту ўрачыстасць, захавайце назаўжды ў нявінных сэрцах і розумах вашых памяць пра гэту падзею > > > > *Арыгінальны тэкст* (руск.)   > > *К вам теперь обращаю моё пастырское слово, юные питомцы России, будущие воины русского царя. Пред лицом его императорского высочества государя наследника, августейшего начальника нашего, возвеличившего своим присутствием настоящее торжество, запечатлейте навсегда в невинных сердцах и умах ваших память о настоящем событии* > > > > — Викентьев, В. П. Полоцкий кадетский корпус. - Полоцк : Х. В. Клячко, 1910. — С. 185—187. > > У завяршэнне ўрачыстага мерапрыемства батальён кадэтаў прайшоў міма помніка цырыманіяльным маршам. ### Знішчэнне помніка Напачатку 30-х гадоў ХХ стагоддзя (1931—1932) Полацкі помнік быў знесены *«на метал для патрэб I пяцігодкі»*. Замест помніка ў памяць падзей 1812 года быў збудаваны помнік У. І. Леніну. Апісанне помніка ---------------- Помнік героям Айчыннай вайны 1812 года на фоне касцёла Полацкі помнік-капліца ўяўляе сабой васьмігранную ўсечаную піраміду на цыліндрычным пастаменце, увянчаную цыбульным купалам з пазалочаным праваслаўным крыжам. Вакол сярэдняй часткі піраміды размешчана восем пар калон з пазалочанымі двухгаловымі арламі наверсе. Тэкст на таблічцы помніка: Уверсе: > > > *Битва при Полоцке 5 и 6-го августа и взятие сего города приступом 7-го октября 1812 года* > Унізе: > > > *Поражение Удино и Сен-Сира графом Витгенштейном* > На процілеглым боку помніка: > > > *Взято в плен неприятеля 4500 ч. Отбито 3 орудия* > ### Характарыстыкі * Агульная вышыня збудавання 23,77 м. * Агульная вага 110 тон. ### Абраз На Полацкім помніку ўстаноўлены выява з выявай святых мучанікаў Сергія і Вакха, памяць якіх праваслаўная царква святкуе 7 кастрычніка (20 кастрычніка), у дзень вырашальнага штурму Полацка. Эскіз абраза быў падрыхтаваны мастаком А. В. Нотбекам. Да дня асвячэння помніка абраз святых мучанікаў Сергія і Вакха быў не гатовы. Таму на помніку быў часова ўмацаваны абраз Хрыста Выратавальніка, узяты з царквы Полацкага кадэцкага корпуса. 9 красавіка 1852 года абраз святых мучанікаў Сергія і Вакха, дастаўлены з Санкт-Пецярбурга, быў умацаваны на помніку. Працы па дадатку і рэстаўрацыі ------------------------------ ### Працы 1912 года Увосень 1912 года адбылося святкаванне перамогі над французамі пад Полацкам. У горад прыбылі дэлегацыі палкоў, якія ўдзельнічалі ў баях пад Полацкам. Ад кожнага палка да помніка былі прымацаваны мемарыяльныя дошкі. Вакол помніка ўзвялі ажурную жалезную агароджу. ### Аднаўленне помніка ў 2010 годзе Адноўлены помнік У ліпені 1988 года ў Полацку пачаўся збор сродкаў на аднаўленне помніка. 18 студзеня 1989 года Полацкі гарвыканкам прыняў рашэнне № 15 «Пра аднаўленне помніка Айчыннай вайны 1812 года ў горадзе Полацку». Аднак пасля развалу СССР праект аднаўлення быў на час забыты. У 2006 годзе старшыня Полацкага гарадскога выканаўчага камітэта У. С. Тачыла звярнуўся з лістом у Парламенцкі Сход Саюза Беларусі і Расіі з просьбай садзейнічаць у аднаўленні помніка. Адказ быў станоўчым. Рашэнне было прынята ў чэрвені 2006 года на трыццатай сесіі Парламенцкага сходу Саюзнай дзяржавы, які праходзіў у Полацку. У чэрвені 2006 года ў скверы на плошчы Свабоды ў Полацку, у знак будучага аднаўлення помніка, быў пастаўлены сімвалічны камень. Гарадскімі ўладамі была прароблена праца па ўключэнні праекта аднаўлення помніка ў «Комплексную праграму развіцця Полацка на 2008—2012 гады» (Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь № 647 ад 17 снежня 2007 года), падпісаную Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь А. Р. Лукашэнкам. Праект помніка Героям Айчыннай вайны 1812 года ў Полацку быў гатовы ў жніўні 2009 года. 20 жніўня 2009 года праект быў зацверджаны на паседжанні Рэспубліканскага мастацка-экспертнага савета па манументальным і манументальна-дэкаратыўным мастацтве. Дэталь адноўленага помніка Адліўкай чыгунных дэталяў займаўся калектыў полацкага завода ААТ «Тэхналіт-Полацк», які ў найкарацейшы тэрміны асвоіў новую для сябе тэхналогію — мастацкае ліццё з чыгуну. Арлоў, медалі, вялікі і восем малых купалаў адлівалі з бронзы на Мінскам скульптурным камбінаце. Зборка помніка адбывалася з верасня па снежань. Устаноўка помніка была завершана 27 снежня 2009 года. У 2010 годзе помнік быў асвечаны архіепіскапам Полацкім і Глубокскім Феадосіем. Падчас археалагічных раскопак былі выяўлены медная закладная таблічка і гранітная пліта з крыжам, якія перадалі на захоўванне ў фонды Нацыянальнага Полацкага гісторыка-культурнага музея-запаведніка. У кастрычніку 2011 на тэрыторыі аднаго са складскіх памяшканняў Полацка быў знодзены т. з. стакан — кавалак з бела-шэрага граніту памерам прыкладна 50 на 50 см і вышынёй 30 см на якім і размяшчалася таблічка, как зберагчы яе ад пашкоджання. Помнік у фотамастацтве ---------------------- Фатограф С. М. Пракудзін-Горскі ажыццявіў унікальны фатаграфічны праект «Мясцовасці, звязаныя з успамінамі пра 1812 год», зрабіўшы каляровыя фотаздымкі месцаў, дзе праходзілі баі вайны 1812 года. У Полацку С. М. Пракудзін-Горскі здымаў краявіды горада, Полацкі Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр, раку з мошчамі прападобнай Еўфрасінні Полацкай, агароджу Струнскай царквы, інтэр’ер Нікалаеўскага сабора і Полацкі помнік героям Айчыннай вайны 1812 года. Гл. таксама ----------- * Памяць пра вайну 1812 года Зноскі ------ 1. ↑ Тарасаў, С. Зруйнаваная памяць муроў // Маладосць. — 1989. — № 3. — С. 124—125 2. ↑ Помнік вайне 1812 года ў г. Полацку. 3. ↑ Гранитный камень наполеоновских времен найден в Полоцке Літаратура ---------- * Памятник в воспоминание сражений при Полоцке в 1812 году / сост. примеч. и вступ. ст. А. И. Судника. — Полоцк : Полоцк. кн. изд-во, 2010. — 64 с.: ил. — (Наследие Полоцкой земли; вып. 10). Спасылкі -------- * Матвеев, В. Время, назад! // Республика. — № 225 (4891) — 28 лістапада. — 2009(недаступная спасылка) * Помнік героям Айчыннай вайны 1812 года (Полацк) на сайце «Архіварта» | ⛭Славутасці Полацка | | --- | | Раёны і кварталы | * Гарадзішча * Селішча * Верхні замак * Ніжні замак з валам Івана Грознага * Вакольны горад * Запалоцкі пасад | Герб Полацка | | Вуліцы і плошчы | * Войкава * Замкавая * пл. Свабоды * Ніжне-Пакроўская * Еўфрасінні Полацкай * Леніна * пр. Ф. Скарыны | | Грамадскія будынкі і збудаванні | * Жаночае епархіяльнае вучылішча * Павятовы і ніжні земскі суды * Дом віцэ-губернатара * Дом каменданта * Магістрата * Дом губернатара * Дом верхняй і ніжняй упраў * Дом генерал-губернатара * Езуіцкі калегіум * Домік Пятра I * Вадацяжная вежа * Чырвоны мост * Дом афіцэраў * Пажарнае дэпо | | Музеі | * Музей беларускага кнігадрукавання * Музей гісторыі архітэктуры Сафійскага сабора * Музей традыцыйнага ручнога ткацтва Паазер’я * Дзіцячы музей * Краязнаўчы музей | | Помнікі і мемарыялы | * Барысаў камень * Помнік купцу * Помнік Мікалаю Цудатворцу * Вызваліцелям Полацка * Курган Бессмяротнасці * Мемарыяльны комплекс «Урочышча Пяскі» * Помнік камсамольцам * Помнік 23-м воінам-гвардзейцам * Помнік Ф. Скарыну * Полацк — геаграфічны цэнтр Еўропы * Помнік Уладзіміру Азіну * Полацк — калыска беларускай дзяржаўнасці * Помнік Андрэю Альгердавічу * Помнік літары «Ў» * Помнік Усяславу Чарадзею * Помнік героям Айчыннай вайны 1812 года * Помнік Еўфрасінні Полацкай * Помнік крывічам * Помнік дойліду Іаану * Помнік Сімяону Полацкаму * Дуб Вацлава Ластоўскага | | Манастыры, саборы і храмы | * Сафійскі сабор * Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар бернардзінцаў * Касцёл Святога Антонія і кляштар францысканцаў * Касцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканцаў† * Касцёл Святога Стэфана† * Касцёл Францішка Ксаверыя† * Лютэранская кірха * Богаяўленскай царквы і манастыр * Спаса-Еўфрасіннеўскі манастыр (Спаса-Праабражэнская царква * Крыжаўзвіжанская царква) * Бельчыцкі (Барысаглебскі) манастыр * Пакроўская царква * Харальная сінагога† | | Сады і паркі, могілкі | * Ксавер’еўскія могілкі * Лютэранскія могілкі * Парк імя 50-годдзя Савецкай улады * Стараверскія могілкі * Фатынаўскія могілкі * Чырвоныя могілкі | | † страчаныя аб’екты |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Холад. **Павел Ігнатавіч Холад** (нар. 1935) — беларускі палітык, у 1990—1995 гадах адзін з членаў Апазіцыі БНФ у складзе Вярхоўнага Савета БССР 12-га склікання. Біяграфія --------- Скончыў Беларускі тэхналагічны інстытут. Сябра Ценевага Кабінета (ураду) Апазіцыі БНФ у Вярхоўным Савеце. Кіраўнік Міністэрства фізічнай культуры і спорту. Удзельнічаў у распрацоўцы і прыняцці Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Беларусі, падрыхтоўцы законапраектаў да нечарговай сесіі Вярхоўнага Савета 24-25 жніўня 1991 года, на якой была абвешчана незалежнасць Беларусі. Сааўтар шэрагу законапраектаў Апазіцыі БНФ. У кастрычніку 1993 года ўдзельнічаў у сустрэчы са старшынёй Вярхоўнага Савета С. Шушкевічам, на якой Апазіцыя БНФ патрабавала спынення антыканстытуцыйнай дзейнасці ўрада Кебіча, стварэння кааліцыйнага ўрада, прыняцця неадкладных захадаў у мэтах абароны дзяржаўнага суверэнітэту і прадухілення спаўзання краіны да аўтарытарызму. Зноскі ------ Літаратура ---------- * *Сяргей Навумчык, Зянон Пазняк.* Дэпутаты незалежнасьці. — Нью-Ёрк, Вільня, Варшава: «Беларускія Ведамасьці», Таварыства Беларускай Культуры ў Летуве, 2010. — ISBN 978-9955-578-11-6.

**Нежынская справа** — судовая справа падчас выбарчай кампаніі ў Выкладзеную камісію (1767—1768). Падчас выбараў дэпутата ад нежынскага і батурынскага дваранства на сходзе ў Нежыне ў 1767 годзе ў прысутнасці генерал-губернатара Маларосіі Румянцава, які спрабаваў забяспечыць абранне лаяльнага да новай адміністрацыі Гетманшчыны дэпутата і выдання праўрадавага загаду, шляхта абрала сваім прадстаўніком Сялецкага. Аднак пры складанні канчатковага тэксту загаду пазіцыі выбаршчыкаў разышліся. Замест Сялецкага быў абраны Далінскі, яму ўручылі загад з патрабаваннямі аб забеспячэнні ўкраінскай палітычнай аўтаноміі, права выбару гетмана, захавання дзеяння ўкраінскага права і судаводства па Трэцяму Статуту Вялікага Княства Літоўскага. Румянцаў абвясціў выбары ў Нежыне несапраўднымі і прызначыў паўторныя выбары на 15 мая 1767 года. На новы сход прыйшло толькі 16 з 50 шляхцічаў, прычым яны адмовіліся падпісваць загад, прапанаваны Румянцавым. Тады той загадаў арыштаваць усіх удзельнікаў сходу. Ваенны трыбунал прысудзіў 36 украінскіх шляхцічаў да смяротнага пакарання, а генеральны ваенны суд прызнаў вінаватымі 18 чалавек, 14 з якіх атрымалі пажыццёвае зняволенне, а 4 пазбавілі рангу. Імператрыца Кацярына II ухваліла дзейнасць Румянцава, аднак, баючыся непажаданай для царскага самадзяржаўя палітычнай агалоскі, не вырашылашыся ажыццявіць рэпрэсіі ў поўным аб’ёме. У ліпені 1768 года года Урадавы сенат адмяніў смяротныя прысуды і ссылкі, пакінуўшы ў сіле пазбаўленне ўсіх асуджаных рангу і права займаць дзяржаўныя пасады. Літаратура ---------- * *Н. В. Шевченко*. Ніжинська справа // у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наукова думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. — С. 396. — ISBN 978-966-00-1061-1. Спасылкі -------- * Накази малоросійським депутатам 1767 // [в 6-ти т.] / ред. кол. Ю. С. Шемшученко(відп. ред.) [та ін.] — К. : Українська енциклопедія ім. М. П. Бажана, 2002. — Т. 4 : Н — П. — 720 с. — ISBN 966-7492-04-4. * Енциклопедія історії України

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Спаса-Праабражэнская царква. **Спаса-Праабражэнская царква** — праваслаўная царква, помнік дойлідства готыкі і рэнесансу. Знаходзіцца на захад ад вёскі Шумакі Брэсцкага раёна Брэсцкай вобласці, на правым беразе р. Лясная. Помнік рэспубліканскага значэння. Паводле падання пабудавана як прысядзібная царква князя I. Шуйскага з цэглы раскіданага палаца Радзівіла, які прайграў яго ў карты ў 1609 годзе. Архітэктура ----------- Царква з боку Шумакоў Невялікі кампактны мураваны храм складаецца з прамавугольнага аб’ёму, які спалучаецца з масіўнай паўкруглай апсідай, агульны 2-схільны дах над якой пры дапамозе застрэшкаў пераходзіць у канічнае пакрыццё. Па цэнтры даху ўзвышаецца купалок на драўляным 8-гранным барабане. Вытанчаную пластыку фасадам надаюць шырокія лапаткі ў прасценках стральчатых аконных праемаў, прафіляваны і крапаваны паддахавы карніз, што сведчыць аб уплыве ранняга барока. Аконны праём апсіды запоўнены каляровым вітражом у выглядзе крыжа. Уваход арганізаваны праз прыбудаваны пазней нізкі прытвор пад 2-схільным дахам. Прастора малітоўнай залы перакрыта цыліндрычным з распалубкамі скляпеннем, сцены крапаваны лапаткамі, адпаведнымі вонкавым. Інтэр’ер -------- Царскія вароты Інтэр’ер упрыгожаны іканастасам 18 стагоддзя з разнымі ў стылі барока царскімі варотамі. У царкве можна ўбачыць абразы «Пакроў Багародзіцы» (1751) і «Віленскія мучанікі» (19 ст.). Званіца ------- Званіца Званіца першапачаткова ўзвышалася над прытворам і па форме нагадвала гранёны барабан. Пазней разабрана, замест яе на царкоўным двары была пабудавана простая і зграбная драўляная званіца, вырашаная ў традыцыях народнага дойлідства (перабудавана ў 1930-я гады). Літаратура ---------- * *Кулагін А. М.* Праваслаўныя храмы на Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін. — Мн.: БелЭн, 2001. — 328 с.: іл. * Праваслаўныя храмы Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Спаса-Праабражэнская царква (Шумакі) * Спаса-Праабражэнская царква (Шумакі) на сайце «Архіварта»

**Рэвізская сказка** — пайменныя спісы насельніцтва рэвізуемага населенага пункта або маёнтка ў Расійскай імперыі XVIII-XIX стагоддзяў. Рэвізская сказка была першасным матэрыялам буйных рэвізій, нават агульнаімперскага масштабу. Змяшчала звесткі пра колькасць, геаграфічнае размяшчэнне, саслоўны і нацыянальны склад насельніцтва, а таксама ўзрост і сямейнае становішча. Асноўныя звесткі рэвізскіх сказак абагульняліся па паветах і губернях. Рэвізскія сказкі — каштоўныя гістарычныя крыніцы. Літаратура ---------- * Рэвізскія сказкі // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — С. 546. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13).

**Віктар Пятровіч Алампіеў** (нар. 15 красавіка 1947) — беларускі палітык, у 1990—1995 гадах адзін з членаў Апазіцыі БНФ у складзе Вярхоўнага Савета БССР 12-га склікання. Біяграфія --------- Скончыў Гродзенскі педагагічны інстытут і Беларускі інстытут народнай гаспадаркі. Быў начальнікам інфармацыйна-вылічальнага цэнтра Пінскага вытворчага аб’яднання верхняга трыкатажу. Быў абраны дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР 12-га склікання ад Пінскай-Паўночнай акругі № 132. Быў намеснікам старшыні Камісіі Вярхоўнага Савета па эканамічнай рэформе, дасягненні эканамічнай самастойнасці і суверэнітэту рэспублікі. Удзельнічаў у распрацоўцы і прыняцці Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Беларусі, падрыхтоўцы законапраектаў да нечарговай сэсіі Вярхоўнага Савета 24-25 жніўня 1991 года, на якой была абвешчана незалежнасць Беларусі. Сааўтар шэрагу законапраектаў, падрыхтаваных Апазіцыяй БНФ. 12 красавіка 1995 года далучыўся да галадоўкі дэпутатаў Апазіцыі БНФ. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Дэпутаты незалежнасьці — Нью-Ёрк, Вільнюс: Беларускія ведамасці, 2010. — вып. 1. — С. 219. — ISBN 978-9955-578-11-6<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q216'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q6468767'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q60'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q15627513'></a> 2. ↑ Нiл Гілевіч. Дзевяноста трэці год. Дзённік Літаратура ---------- * *Сяргей Навумчык, Зянон Пазняк.* Дэпутаты незалежнасьці. — Нью-Ёрк, Вільня, Варшава: «Беларускія Ведамасьці», Таварыства Беларускай Культуры ў Летуве, 2010. — ISBN 978-9955-578-11-6.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Агіевіч. **Уладзімір Іванавіч Агіевіч** (26 верасня 1910, в. Пухавічы, цяпер Жыткавіцкі раён, Гомельская вобласць — 2 кастрычніка 1952) — беларускі савецкі літаратурны крытык і літаратуразнаўца, паэт, перакладчык. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сялянскай сям’і. У 1929—1933 працаваў настаўнікам у сельскай школе. Скончыў літаратурны факультэт Магілёўскага педагагічнага інстытута (1937), у 1937—1939 — выкладчык у Слуцкім педагагічным вучылішчы. Вучыўся ў аспірантуры пры АН БССР (1937—1941), выкладаў гісторыю беларускай літаратуры ў мінскіх ВНУ. Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны. Быў паранены. У 1943—1946 — навуковы сакратар аддзялення грамадскіх навук АН БССР. Член Саюза пісьменнікаў СССР (з 1946). Працаваў выкладчыкам беларускай літаратуры ў Мінскім педагагічным інстытуце, літкансультантам у СП БССР, рэдактарам аддзела часопіса «Беларусь». Творчасць --------- Дэбютаваў вершамі ў 1928. Як крытык выступаў з 1941. Вылучаюцца яго артыкулы пра творчасць Я. Купалы і Я. Коласа, пра пасляваенную беларускую паэзію. Склаў падручнікі (разам з І. Кудраўцавым): «Кніга для чытання ў 2 класе школ рабочай і сельскай моладзі» (1952), «Кніга для чытання ў 3 класе школ рабочай і сельскай моладзі» (1952). Лепшыя крытычныя працы сабраны ў кнізе «Літаратура і жыццё» (1954). Пераклаў на беларускую мову аповесць М. Прыляжаевай[ru] «З табой таварышы» (1950). Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 т. 5. Биографический справочник. Мн: Издательство «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. 29 с. Літаратура ---------- * Агіевіч Уладзімір // Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік / Склад. А. К. Гардзіцкі. Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — 653 с.: іл. — ISBN 5-340-00709-X. * Агіевіч Уладзімір // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1992—1995. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | NKC: js20191025427 · VIAF: 31155190008682132096 |

Kurier Litewski (1760, Vilnius) **«Kurier Litewski»** (**Кур'ер Літэвскі**, **Кур'ер Літэўскі**, бел.: Літоўскі кур'ер) — грамадска-палітычная штотыднёвая газета, якая выдавалася ў 1759—1764 у Вільні на польскай мове. Яшчэ ў 1759 віленскія езуіты пачалі друкаванне газеты «Kurier Litewski», а ў 1760 атрымалі ад манарха Рэчы Паспалітай Аўгуста III выключнае права для Віленскай езуіцкай акадэміі выдавання газет. Дакладная дата ўзнікнення газеты невядомая, бо не захаваўся першы нумар выдання. Стала газета выходзіла з 19 красавіка 1760 па 19 жніўня 1763. Вядома, што першым рэдактарам газеты і кіраўніком у 1760—1763 Віленскай акадэмічнай друкарні быў езуіт ксёндз Францішак Папроцкі (1723—1805), месца якога ў 1763 заняў езуіт ксёндз Аляксандр Янушкевіч. У 1764 газета перастала выходзіць у сувязі з беспарадкамі ў 1763 студэнтаў Віленскай езуіцкай акадэміі, з-за чаго рэдактар і выдаўцы вымушаны былі пераехаць у Коўна. Газета змяшчала галоўным чынам кароткую інфармацыю пра палітычныя падзеі ў Вялікім Княстве Літоўскім, Рэчы Паспалітай і за мяжой. Сустракалася ў газеце і інфармацыя іншага роду, напрыклад, аб смерці маршалка Літоўскага трыбунала, інсталяцыі віленскага каталіцкага біскупа, вяселлі Тадэвуша Агінскага ў Маладзечне, імянінах графіні Ганны з Пацеяў Тышкевіч, прыездах у Вільню ўплывовых асоб, балі і «каляцыі» (вячэры) у Касцешаў-Жабаў, заканчэнні пабудовы дамоў, пачатку кірмашоў, цэн на жывёлу і збожжа, уваходзе ў ВКЛ чатырох палкоў расійскіх войскаў (ліпень 1763) і інш. Акрамя таго, з самага пачатку газета друкавала тры дадаткі пад назвай «Wiadomości literackie» («Літаратурныя весці»), «Wiadomości cudzoziemskie» («Замежныя весці») і «Supplement do gazet Wileńskich» («Дадатак да віленскай газеты»). Першы дадатак «Wiadomości literackie» выходзіў кожную суботу з красавіка 1760 па верасень 1763 і размяшчаў не літаратурныя, а навуковыя артыкулы, напрыклад, аб маланках, бурах, вулканах і г.д. Усяго выйшла 80 нумароў. Дадатак «Wiadomości cudzoziemskie», які ў 1760—1761 выдаваўся пад назвай «Wiadomości uprzywilejowane» («Прывілеяваныя весці»), выходзіў у 1761—1763. Дадатак «Supplement do gazet Wileńskich» выходзіў у 1761—1792 і паведамляў пра нанесеныя шкоды купцам, цэхавым майстрам, судовыя прэтэнзіі, уцёкі слуг і інш. У 1764 езуіты пачалі выдаваць новую газету «Gazety Wileńskie», якая пад такой назвай выходзіла да 1784, пасля чаго езуіты перасталі карыстацца сваёй выключнай манаполіяй выдання газет. У выніку чаго ў 1793 пан Улодак, шамбялян манарха Рэчы Паспалітай Станіслава-Аўгуста, атрымаў новы прывілей на выданне газеты «Kurier Litewski», які стаў выходзіць у Вільні ў трошкі іншай форме. Гл. таксама ----------- * Kurier Litewski (1793) * Kurier Litewski (1905) * Kurier Wileński (1840) Літаратура ---------- * «Кур'ер Літэвскі» // Вялікае княства Літоўскае : энцыкл. : у 3 т. — Мінск, 2006. — Т. 2. — С. 169. * Dzennikarstwo polskie na Litwe // Kuryer Litewski. — 1905. — № 1. — С. 3—4.

**Сядзі́ба Е́льскіх у Замо́сці** — колішні сядзібна-паркавы комплекс у Замосці, цяпер Пухавіцкі раён, Мінская вобласць. Гісторыя -------- Рэшткі сядзібнага парку Маёнтак Замосце належаў Прозарам. Разам з Дудзічамі перайшоў у 1785 годзе да Станіслава Ельскага, пазней — да яго сына Караля. Сядзіба будавалася ў 1860-я гады Аляксандрам, малодшым сынам Караля, які атрымаў у спадчыну маёнтак з некалькімі фальваркамі ў 1857 годзе. Пасля смерці Аляксандра ў 1916 годзе, маёнтак перайшоў да яго сына Яна. Архітэктура ----------- Сядзіба размяшчалася на прыпаднятай тэрасе ракі Пціч і ўключала сядзібны дом, парк з невялікімі вадаёмамі, фруктовы сад, гаспадарчы дом з трынаццаццю пабудовамі. Сядзібны дом быў прамавугольным у плане, аднапавярховым, драўляным, на высокім цокалі, з гонтавым дахам. Галоўны фасад упрыгожваў ганак з чатырма калонамі. У параднай зале віселі гравюры і партрэты. У доме была абсталявана хатняя капліца, у якой прыезджыя святары тайна хрысцілі ўніятаў, якіх у той час пераследавалі. Да дому праз вялікі сад вяла галоўная ўязная алея. Другая шырокая алея з белай таполі вяла па краі сядзібы. Дом быў абкружаны невялікім пейзажным паркам, які меў нескладаную водную сістэму з двух вадаёмаў. Музей ----- У 1864 годзе Аляксандрам Ельскім былі створаны бібліятэка і музей старажытнасцей, у фондах якога было каля 7 тыс. кніжак, 20 тыс. рукапісаў, больш за 1 тыс. гравюр, калекцыя карцін, зборы манет, медалёў, прадметаў археалагічных знаходак. Збор у Замосці ўключаў палотны заходнееўрапейскіх мастакоў (Паала Веранезэ, Марчэла Бачарэлі, Норбліна, Давіда Тэнірса, Рубенса), а таксама беларускіх і польскіх мастакоў (Юзафа Пешкі, Францішка Смуглевіча, Сымона Чаховіча, Язэпа Аляшкевіча, Валенція Ваньковіча, Апалінарыя Гараўскага, Яна Дамеля). У музеі былі рэчы і прадметы Міцкевіча, Касцюшкі, Манюшкі. Сярод гістарычных рэліквій у музеі былі медалі, ордэны, слуцкія паясы, аўтографы сусветна вядомых людзей (Напалеона, Людовіка XVI, Вашынгтона, Пятра I). Бібліятэка і музей перад Першай сусветнай вайной былі вывезены ў Кракаў, частка апынулася ў Варшаве. Сёння калекцыі часткова страчаныя, часткова рассеяліся па свеце. Кнігі Ельскага і прадметы збору ёсць у Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі, у Кіеве, Львове, Уроцлаве, Кракаве. Відаць, асобныя прадметы захоўваюцца ў архіве Ватыкана. Сучаснасць ---------- Частка воднай сістэмы з паркам захавалася. Паркавыя насаджэнні здзічэлі. Вакол падмурку дома растуць старыя клёны і здзічэлыя ружы. Галерэя ------- * Сядзіба на старых выявах * Сядзіба, каля 1914 годаСядзіба, каля 1914 года * Аляксандр Ельскі ў родавай капліцы, каля 1914 г.Аляксандр Ельскі ў родавай капліцы, каля 1914 г. * Аляксандр Ельскі і яго сын Ян у маёнтку, каля 1914 годаАляксандр Ельскі і яго сын Ян у маёнтку, каля 1914 года * Лямус, каля 1914 годаЛямус, каля 1914 года Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 Федорук 2000, с. 330. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFФедорук2000 (даведка) 2. ↑ Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Мінска. У 4 кн. Кн. 1-я. — Мн.: БЕЛТА, 2001. — С. 492. — 576 с.: іл. — ISBN 985-6302-33-1. 3. 1 2 Федорук 2000, с. 331. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFФедорук2000 (даведка) 4. ↑ Федорук 2000, с. 332. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFФедорук2000 (даведка) Літаратура ---------- * Дзеля блізкіх і прышласці : матэрыялы міжнар. навук.-практ. канф. «Універсітэты Ельскіх» (да 165-годдзя з дня нараджэння Ельскіх), Мінск, 7 кастр. 1999 г. / Бел. ун-т культуры ; рэдкал.: (адк. рэд.) А.У. Пазнякоў [і інш.]. — Мінск: Бел. ун-т культуры; рэкламна-выдав. фірма «Ковчег», 1999. — 156 с. * Старинные усадьбы Минского края / А. Т. Федорук ; [Под общ. рук. и предисл. Е.Будинаса]. — Мн.: ООО "Полифакт" : ООО "Лекция", 2000. — 415 с. — (Старинные усадьбы Беларуси). — 500 экз. — ISBN 985-6107-24-5. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сядзібна-паркавы комплекс Ельскіх (Замосце) * Сядзібна-паркавы комплекс Ельскіх (Замосце) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Сядзібна-паркавы комплекс Ельскіх (Замосце) на сайце «Архіварта» * Сядзібна-паркавы комплекс Ельскіх (Замосце) на сайце «Архіварта»

Гусляр спявае аб смерці Лазара, у лагеры ў Явары, падчас сербска-турэцкай вайны. **Сербская эпічная народная паэзія** (**Сербская эпічная народная песня**; сербск.: *Српске епске народне песме**Српске епске народне песме*) — гэта форма эпічнай паэзіі (песень), створаная сербамі, якія паходзяць з сённяшняй Сербіі, Босніі і Герцагавіны, Харватыі, Паўночнай Македоніі і Чарнагорыі. Асноўныя цыклы былі створаны невядомымі сербскімі аўтарамі паміж XIV і XIX стагоддзямі. Яны ў значнай ступені звязаны з гістарычнымі падзеямі і асобамі. Паэмы звычайна чытаюцца рэчытатывам суправаджэнні гусле. Сербская народная эпічная паэзія спрыяла развіццю сербскай нацыянальнай самасвядомасці. Цыклы вершаў пра Марка Кралевіча, гайдуках і ускоках натхнялі сербаў, на аднаўленне свабоды і іх гераічнага мінулага. Гайдукі разглядаюцца як неад'емная частка нацыянальнай ідэнтычнасці; у апавяданнях гайдукі былі героямі: яны гулялі ролю сербскай эліты падчас праўлення Асманскай імперыі, абаранялі сербаў ад асманскага прыгнёту, рыхтаваліся да нацыянальнага вызвалення і спрыялі Сербскай рэвалюцыі. Гісторыя -------- Самы ранні запіс сербскай эпічнай паэмы — гэта фрагмент песні бугарштыцы 1497 года аб паланенні Янаша Хуньядзі Георгіем Бранкавічам. Вядома, што сербы спявалі на гусле ў перыяд Асманскай імперыі. Вядомыя сербскія выканаўцы гралі пры польскіх каралеўскіх дварах у 16-м і 17-м стагоддзях, і пазней ва Украіне і ў Венгрыі. Венгерскі гісторык Себасцьян Тінодзі пісаў у 1554 годзе, што «тут у Венгрыі шмат хто іграе на гусле, але нікога няма лепшага у сербскім стылі, чым Дзімітрые Караман». Ён апісаў выступ Карамана перад знатным туркам Улуманам у 1551 годзе ў Ліпаве: гусляр трымаў гусле паміж каленяў, яго выкананне было незвычайна эмацыйным з сумным выразам твару. Гісторык і паэт Мацей Стрыйкоўскі (1547-1582) уключыў у сваю хроніку 1582 года эпічныя вершы сербаў, у якіх гаворыцца аб гераічнай барацьбе іх продкаў з туркамі. У 1824 годзе Вук Караджыч накіраваў копію сваёй калекцыі народных песень Якабу Грыму, які быў асабліва ў захапленні ад «*Будынка Скадара*». Грым перавёў гэты твор на нямецкую мову, і ахарактарызаваў як «адзін з самых кранальных вершаў ўсіх часоў і народаў». Большасць эпічных вершаў прысвечаны эпосе асманскага прыгнёту і барацьбы за вызваленне ад яго. Дзякуючы намаганням этнографа Вука Караджыча, многія з гэтых эпасаў былі сабраныя і апублікаваныя ў кнігах у першай палове і ў сярэдзіне XIX стагоддзя. Караджыч запісаў гэтыя паэмы «з вуснаў народу». Сербская паэзія была добразычліва прынята ў Еўропе, паколькі зборнікі вершаў выйшлі ў самы росквіт перыяду рамантызму. Якаб Грым пачаў вывучаць сербская, каб чытаць вершы ў арыгінале. Ён напісаў падрабязны аналіз кожнага новага зборніка сербскіх эпічных вершаў. Ён называў іх роўнымі песні песняў, як і Гётэ некалькі пазней. Дзякуючы Якабу Грыму і словенцу Йернеру Капітару, сербская народная літаратура знайшла сваё месца ў сусветнай літаратуры. Цыклы ----- Сербская эпічная паэзія падзелена на цыклы: * Негістарычнага цыкл (сербск.: Неисторијски циклус) — вершы аб славянскай міфалогіі, у прыватнасці пра драконаў і німф * Дакосаўскі цыкл (сербск.: Преткосовски циклус) — вершы пра падзеі, якія папярэднічалі бітве на Косавам полі (1389) * Косаўскі цыкл (сербск.: Косовски циклус) — вершы пра падзеі, якія адбыліся непасрэдна перад і пасля бітвы на Косавам поле * Цыкл Кралевіча Марка (сербск.: циклус Краљевића Марка) * Посткосаўскі цыкл (сербск.: Покосовски циклус) — вершы пра падзеі пасля бітвы * Цыкл гайдукоў і ускокаў (сербск.: Хајдучке и ускочке песме) — вершы пра разбойнікаў і мяцежнікаў * Вершы аб вызваленні Сербіі і Чарнагорыі (сербск.: Песме о ослобођењу Србије и Црне Горе) — вершы пра баі супраць асманаў, якія адбываліся ў 19-ым стагоддзі Вершы апісваюць гістарычныя падзеі з рознай ступенню дакладнасці. Зноскі ------ 1. 1 2 Dragnich 1994, pp. 29–30. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFDragnich1994 (даведка) 2. ↑ Edited by Norman M. Naimarkand Holly Case; Norman M. Naimark (2003). *Yugoslavia and Its Historians: Understanding the Balkan Wars of the 1990s*. Stanford University Press. pp. 25–. ISBN 978-0-8047-8029-2. `{{cite book}}`: `|author1=` мае агульную назву (даведка) 3. ↑ *Matica Srpska Review of Stage Art and Music*. Matica. 2003. p. 109. 4. ↑ Milošević-Đorđević, Nada (2001). *Srpske narodne epske pesme i balade*. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. p. 10. Крајем XV века, 1497. године, појављује се за сада први познати запис од десет бугарштичких стихова, које је у свом епу забележио италијански ... Јанка, ердељског племића (чије је право име Јанош Хуњади) у тамници српског деспота Ђурђа Бранковића. 5. ↑ *Pejovic, Roksanda*. Medieval music **(нявызн.)**. *The history of Serbian Culture*. Rastko (1995). 6. ↑ Petrović 2008, p. 100. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFPetrović2008 (даведка) 7. ↑ Georgijević. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFGeorgijević (даведка) 8. ↑ Alan Dundes (1996). *The Walled-Up Wife: A Casebook*. Univ of Wisconsin Press. pp. 3–. ISBN 978-0-299-15073-0. `{{cite book}}`: Пададзена больш чым адно значэнне `|author=` і `|last=` specified (даведка) 9. ↑ Paul Rankov Radosavljevich (1919). *Who are the Slavs?: A Contribution to Race Psychology*. Badger. p. 332. `{{cite book}}`: Пададзена больш чым адно значэнне `|author=` і `|last=` specified (даведка) 10. ↑ Milošević-Đorđević. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFMilošević-Đorđević (даведка) Літаратура ---------- * *Половинкин И. Н.* Сербская народная поэзия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. * Bjeladinović-Jergić, Jasna (2001). *Зборник Етнографског музеја у Београду: 1901-2001*. Етнографски музеј. pp. 489–. * Dragnich, Alex N. (1994). *Serbia's Historical Heritage*. East European Monographs. ISBN 978-0-88033-244-6. `{{cite book}}`: Пададзена больш чым адно значэнне `|ISBN=` і `|isbn=` specified (даведка) * *Georgijević, Krešimir*. Српскохрватска народна песма у пољској књижевности: Студија из упоредне историје словенских књижевности **(нявызн.)**. Belgrade: Rastko; Српска краљевска академија (2003). * Ling, Jan (1997). "Narrative Song in the Balkans". *A History of European Folk Music*. University Rochester Press. pp. 86–90. ISBN 978-1-878822-77-2. `{{cite book}}`: Пададзена больш чым адно значэнне `|ISBN=` і `|isbn=` specified (даведка) * *Milošević-Đorđević, Nada*. The oral tradition **(нявызн.)**. *The history of Serbian Culture*. Rastko (1995). * Petrović, Sonja (2008). "Oral and Written Art Forms in Serbian Medieval Literature". *Oral Art Forms and Their Passage Into Writing*. Museum Tusculanum Press. pp. 85–108. ISBN 978-87-635-0504-8. `{{cite book}}`: Невядомы параметр `|editors=` ігнараваны (прапануецца `|editor=`) (даведка); Пададзена больш чым адно значэнне `|ISBN=` і `|isbn=` specified (даведка) * Popovic, Tanya (1988). *Prince Marko: The Hero of South Slavic Epics*. Syracuse University Press. ISBN 978-0-8156-2444-8. `{{cite book}}`: Пададзена больш чым адно значэнне `|ISBN=` і `|isbn=` specified (даведка)

**Атэізм у Беларусі** — сукупнасць грамадзян і нефармальных аб’яднанняў, якія ўсведамляюць сябе нерэлігійнымі. Згодна з Канстытуцыяй краіны, Беларусь з’яўляецца свецкай дзяржавай, дзе рэлігія аддзелена ад дзяржавы. Гісторыя -------- Першым беларускім атэістам лічыцца Казімір Лышчынскі, які напісаў трактат «Аб неіснаванні бога». Асаблівую папулярнасць атэізм у Беларусі набыў у часы БССР, пасля «Дэкрэта аб аддзяленні царквы ад дзяржавы і школы ад царквы», які падпісаў Уладзімір Ленін. Затым дэкрэт страціў сілу ў 1990 годзе. Прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка, паводле яго ўласных слоў, з’яўляецца праваслаўным атэістам, але, нягледзячы на ​​гэта, ён хацеў арганізаваць сустрэчу Папы Рымскага і Патрыярха Рускай праваслаўнай царквы на тэрыторыі Беларусі. На гэта Патрыярх адказаў адмовай. Прэзідэнт патлумачыў свой учынак тым, што хацеў зрабіць Беларусь «святой зямлёй». У 2013 годзе у ходзе сацапытання высветлілася, што толькі 4 % беларусаў лічаць сябе атэістамі, 8 % не адносяць сябе ні да якога веравызнання, і 3 % не змаглі адказаць. У 2016 годзе каля 250 жыхароў Віцебска аказалі супраціў пабудове праваслаўнага храма на тэрыторыі парку. Гэта магло сур’ёзна нашкодзіць парку і гістарычнай каштоўнасці месца. У 2016 годзе было праведзена новае сацапытанне сярод дарослага насельніцтва краіны. У ходзе сацыялагічнага даследавання адзначылі, што вераць у Бога 63,5 % апытаных жыхароў рэспублікі, яшчэ 5 % — у звышнатуральныя сілы. Не змаглі адназначна вызначыць сваё стаўленне да веры 22 % апытаных, а 8,5 % паказалі, што не з’яўляюцца вернікамі. Зноскі ------ 1. ↑ Канстытуцыя РБ. Раздзел 1, артыкулы 4, 12, 16. Раздзел 2, артыкул 31. 2. ↑ Опрос: лишь 4 % белорусов считают себя атеистами Архівавана 22 лютага 2020. 3. ↑ Около 250 витеблян подписали письмо к президенту с просьбой не строить собор в парке Архівавана 22 лютага 2020. 4. ↑ Вераць у Бога 63,5 % жыхароў Беларусі, яшчэ 5 % — у звышнатуральныя сілы

**Гіём Кігбафары Саро** (фр.: Guillaume Kigbafori Soro; )- івуарыйскі палітычны і дзяржаўны дзеяч. Узначальваў Патрыятычны рух Кот-д'Івуара і, пазней, паўстанцкую групоўку Новыя сілы. Пасля завяршэння грамадзянскай вайны ў 2007 годзе заняў пасаду прэм'ер-міністра ва ўрадзе Ларана Гбагбо. Пасля прэзідэнцкіх выбараў 2010 года і пачатку новай вайны ў краіне абвясціў аб сваёй падтрымцы Аласана Уатары, захаваўшы сваю пасаду ў новым урадзе. 12 сакавіка 2012 года абраны спікерам Нацыянальнага сходу. Заўвагі ------- 1. ↑ Christopher L. Salter and Joseph John Hobbs. *Essentials of World Regional Geography, 2006. Page 489.* 2. ↑ Oliver Furley and Roy May. *Ending Africa’s Wars: Progressing to Peace*, 2006. Page 71. 3. ↑ Президент Кот-д’Ивуара назначил бывшего государственного министра юстиции новым премьер-министром **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 14 сакавіка 2012.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Будынак гарадскога тэатра. **Будынак гарадскога тэатра** — будынак, які быў пабудаваны па праекце архітэктараў Караля Казлоўскага і Канстанціна Увядзенскага для мінскага гарадскога тэатра. Цяпер у ім змяшчаецца Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы. Гісторыя -------- ### Будаўніцтва Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы ў час акупацыі Беларусі, чэрвень 1943. Фотаздымак Бундэсархіву Урачыстая закладка адбылася 26 чэрвеня 1888 года (па ст. ст.). Вялікі князь Уладзімір Аляксандравіч  (руск.) (бел. і Вялікая княгіня Марыя Паўлаўна  (руск.) (бел. як адзначыў гісторык А. Смародскі, кінулі на месца падмурка некалькі залатых манет і паклалі на іх па цагліне. Протаіерэй Петрапаўласкай царквы Смоліч адслужыў малебен  (руск.) (бел.. Будаўніцтва вялося паводле праекту арх. К. Казлоўскага пад кіраўніцтвам інжынераў К. Увядзенскага і В. Мандражы, тэхналагічнае аснашчэнне сцэны — С. Цыранкевіча, работамі па апрацоўцы інтэр'ераў кіраваў архітэктар В. Маас. Губернскі тэатр адкрыўся 5 чэрвеня 1890 года. ### Будынак да Вялікай Айчыннай вайны У будынку тэатра адбыліся І з’езд ваенных і рабочых дэпутатаў армій і тылу Заходняга фронту 7—17(20—30) красавіка 1917 г. І з'езд сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленскай губерняў 20—23.4(3—6.5).1917 г. II з’езд армій Заходняга фронту 20—25.11(3—8.12).1917 г. І Усебеларускі з'езд Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў 2—3.2.1919 г. на якім была прынятая 1-я Канстытуцыя БССР. ### Паваенная рэканструкцыя Паштовая марка Беларусі У 1949 г. рэканструкцыя інтэр'ераў выкананая паводле праекту архітэктара Г. Заборскага. У 1956—58 гг. будынак тэатра быў рэканструяваны (арх. А. Духан) з унясеннем значных змен. На галоўным фасадзе надбудаваныя бакавыя крылы да другога паверху, перапланаваны шэраг дапаможных памяшканняў. ### Рэканструкцыя 2010 года Рэстаўрацыя тэатра ў 2012 годзе Летам 2010 года пачалася рэканструкцыя будынка Купалаўскага тэатра. Увесь гэты час спектаклі ішлі на чужых пляцоўках. Зноў для гледачоў тэатр адкрыўся 29 сакавіка 2013 года. У выніку будынак змяніўся звонку і ўнутры. Пасля рамонту Купалаўскі тэатр атрымаў першапачатковы выгляд: зрабіўся такім, якім яго некалі спраектаваў і пабудаваў архітэктар Караль Казлоўскі. Архітэктура ----------- План гарадскога тэатра паводле праекта 19 ст. Знаходзіцца на плошчы, якая сфармавалася перад будынкам, на рагу вуліц К. Маркса і Энгельса (колішніх вуліц Падгорнай і Петрапаўлаўскай), да дваровага фасаду прылягае Аляксандраўскі сад. Архітэктурную стылістыку будынка можна вызначыць як стылізацыю ў стылі барока. Галоўны фасад мае цэнтральна-восевую кампазіцыю, аформлены рустам, пілястрамі, карнізамі, люкарнамі, сандрыкамі над вокнамі, завяршаўся высокім фігурным атыкам з радам нішаў, якія ствараюць рытм аркатурнага фрыза. Дэкор бакавых фасадаў больш сціплы. Цэнтральная частка вылучана двухпавярховым рызалітам (у ім размяшчалася фае), які завяршаўся лучковым франтонам; да рызаліту прылягалі аднапавярховыя крылы — касавыя вестыбюлі. Глядзельная зала падковападобная ў плане, трох'ярусная, месцы размяшчаліся амфітэатрам, мела партэр  (руск.) (бел. ложы, бельэтаж і балкон; разлічаная на 550 месцаў, яна магла трансфармавацца ў залу (даўжыня 24,5 м) для баляў  (руск.) (бел.. Тэатр мае развітую сцэнічную частку, артыстычныя пакоі на двух паверхах, вестыбюльную групу памяшканняў. Плафон глядзельнай залы быў упрыгожаны размалёўкамі (арх. В. Маас) з партрэтамі А. Пушкіна, М. Гогаля, М. Глінкі, А. М. Астроўскага. Размалёўка інтэр'ераў тэатра зробленая мастакамі імператарскай Акадэміі мастацтва Ю. Рэйнбергам і Р. Венігам, мастакамі-дэкаратарамі В. Біцілевым, С. Лебядзінскім, К. Ульрыхам. На партале сцэны знаходзіўся ляпны герб Мінскай губерні. Тэатр адкрыўся 5 (17) чэрвеня 1890 года. Цікавыя факты ------------- З будынкам тэатра звязана легенда, згодна якой прыбіральня, што знаходзіцца каля тэатра (працуе па сённяшні дзень) з’яўляецца копіяй асабняка, гаспадар якога не разлічыўся з архітэктарам. Мемарыяльныя дошкі ------------------ * Мемарыяльная дошка ў гонар з’езда армій Заходняга фронту ўстаноўлена на будынку тэатра, дзе адбыўся з’езд, у 1967 годзе. З’езд адбыўся 20 лістапада (3 снежня) — 25 лістапада (8 снежня) 1917 года. У з’ездзе прынялі ўдзел 714 дэлегатаў, з іх 473 бальшавікі. Ганаровым старшынёй быў выбраны У. І. Ленін. У рабоце з’езда ўдзельнічалі прадстаўнікі ад ЦК РСДРП(б) і Петраградскага ВРК Р. К. Арджанікідзэ і В. Валадарскі. З’езд заявіў аб прызнаны II Усерасійскага з’езда Саветаў і выбранага ім СНК. На прапанове бальшавіцкай фракцыі галоўнакамандуючым Заходняга фронту большасцю ў 524 галасы дэлегаты выбралі А. Ф. Мяснікова. З’езд выбраў таксама Франтавы камітэт, у які ўвайшлі 80 бальшавікоў, 10 левых эсэраў, 4 меншавікі і 6 правых эсэраў і ў склад ВЦВК з’езд выбраў 20 чалавек, з іх 18 бальшавікоў. * Мемарыяльная дошка ў гонар Першага Усебеларускага з’езда Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў устаноўлена на будынку тэатра, дзе адбыўся з’езд, у 1947 годзе. Першы Усебеларускі з’езд Саветаў быў скліканы Часовым рабоча-сялянскім савецкім урадам Беларусі. 230 дэлегатаў з рашаючым голасам ад Мінскай, Гродзенскай, Магілёўскай, Віленскай і Смаленскай губерняў. Па даручэнню ЦК РКП(б) і УЦВК у рабоце з’езда ўдзельнічаў старшыня ВЦВК Я. М. Свярдлоў. З’езд адбыўся 2—3 лютага 1919 года. На ім была прынятая Канстытуцыя Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі, якая заканадаўча замацавала перамогу Кастрычніцкай рэвалюцыі на Беларусі, асноўныя пытанні грамадскага і дзяржаўнага ладу, правы і свабоды грамадзян. У адпаведнасці з Канстытуцыяй найвышэйшая ўлада ў рэспубліцы належала з’езду Саветаў, а ў перыяд паміж з’ездамі — ЦВК БССР, які выбіраўся з’ездам Саветаў. З’езд адзначыў неабходнасць умацавання Чырвонай Арміі, гаспадарчых і палітычных сувязей паміж савецкімі рэспублікамі. Абвясціў зямлю адзіным дзяржаўным фондам, паставіў задачу пераходу да калектыўных форм землекарыстання. З’езд выбраў ЦВК БССР у складзе 50 чалавек (з іх 45 бальшавікоў). Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 *Лазука Б.А.* Беларуская архітэктура XIX - пачатку XX стагоддзя // Гісторыя сусветнага мастацтва. Рускае і беларускае мастацтва XIX - пачатку XX стагоддзя. — Беларусь, 2011. — С. 337. — 431 с. — ISBN 978-985-01-0880-7. 2. ↑ 365. Мемарыяльная дошка ў гонар з’езда армій Заходняга фронт // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1988. — Мінск. — 333 с.: іл. — ISBN 5-85700-006-8. 3. ↑ 365. Мемарыяльная дошка ў гонар Першага Усебеларускага з’езда Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1988. — Мінск. — 333 с.: іл. — ISBN 5-85700-006-8. Літаратура ---------- * Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. Спасылкі -------- * Будынак гарадскога тэатра (Мінск) на сайце «Архіварта»

**Сістэма APG III** — таксанамічная сістэма класіфікацыі кветкавых раслін, распрацаваная «Групай філагеніі пакрытанасенных» ( *Angiosperm Phylogeny Group*, *APG* ) і апублікаваная ў кастрычніку 2009 года ў Батанічным часопісе Лонданскага Лінееўскага таварыства ў артыкуле «An update of the Angiosperm Phylogeny. families of flowering plants: APG III» . Асноўныя распрацоўшчыкі сістэмы — удзельнікі «Групы філагеніі пакрытанасенных» Біргіта Брэмер ( *Birgitta Bremer*, *The Bergius Foundation*, *Шведская* каралеўская акадэмія навук), Карэ Брэмер ( *Kåre Bremer*, прарэктар Стакгольмскага ўніверсітэта, Швецыя), Марк Чэйз *(* Mar W). Каралеўскія батанічныя сады ў К'ю, Вялікабрытанія ), *Michael F. Fay* ( *Jodrell Laboratory*, Каралеўскія батанічныя сады ў К'ю, Вялікабрытанія), Джэймс Рывіл (James *L.* *Reveal*, *LH Bailey Hortorium*, Факультэт біялогіі раслін Карнелскага універсітэта, ЗША). *Soltis* (Біялагічны факультэт Фларыдскага ўніверсітэта, ЗША), *Pamela S. Soltis* (Музей прыродазнаўства Фларыдскага ўніверсітэта, ЗША) і *Peter F. Stevens* (Біялагічны факультэт Універсітэта *Missouri—St. Louis*, Місурыйскі батанічны сад, ЗША). Пэўны ўклад у распрацоўку Сістэмы ўнесці таксама *Arne A. Anderberg*, *Michael J. Moore*, *Richard G. Olmstead*, *Paula J. Rudall*, *Kenneth J. Sytsma*, *David C. Tank*, *Kenneth Wurdack*, *Jenny Q.-Y. Xiang* і *Sue Zmarzty*. Агульная інфармацыя ------------------- Сістэма класіфікацыі APG III з'яўляецца пераемніцай сістэмы класіфікацыі APG II (2003), якая, у сваю чаргу, з'яўлялася пераемніцай сістэмы класіфікацыі APG (1998). Кожная з гэтых сістэм адлюстроўвае (на пэўны момант часу) кансенсус меркаванняў шырокага кола навукоўцаў-батанікаў, аб'яднаных у «Групу філагеніі пакрытанасенных» (APG) і якія працуюць у шэрагу інстытутаў розных краін. Зноскі ------ 1. ↑ Angiosperm Phylogeny Group 2009. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFAngiosperm\_Phylogeny\_Group2009 (даведка) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2777066975 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Хлусовіч. **Юзаф Хлусовіч** (19 сакавіка 1776, мяст. Крынкі, Гродзенскі павет — 1828) — ураднік Вялікага Княства Літоўскага. Біяграфія --------- Паходзіў са шляхецкага роду Хлусовічаў герба «Лілія». Нарадзіўся ў сям’і Андрэя, ротмістра Троцкага ваяводства. У час вайны з Расіяй 1792 года быў таварышам нацыянальнай кавалерыі, у паўстанні 1794 года — паручнікам. Пасля задушэння паўстання эмігрыраваў у Італію, у складзе польскага легіёна ўдзельнічаў ў шматлікіх бітвах на баку Напалеона Банапарта. У 1807 годзе камандзір 1-га батальёна польска-італьянскага легіёна, удзельнічаў у баях у Іспаніі ў 1808—1811 гадах. 3 1811 года палкоўнік 2-та палка Надвісленскага легіёна. Узведзены Напалеонам у 1812 годзе ў баронскую годнасць. У час французска-рускай вайны 1812 года палкоўнік-маёр 3-га польскага палка гвардыі, захоплены ў палон пад Слонімам. Пасля амністыі шэф штаба 1-й пяхотнай дывізіі Каралеўства Польскага, служыў у расійскіх пасольствах у Мадрыдзе і Парыжы. 1. ↑

Сейд (Расія) **Сейд** (саам.: *seidd, sieidi*, фінск.: seita, шведск.: sejte, руск.: сейд) — археалагічны аб'ект, старажытнае сакральнае месца. Звычайна ўяўляе сабою натуральныя або штучныя канструкцыі з камянёў. Сейды распаўсюджаны на поўначы Еўропы. Сейды звычайна звязваюць з традыцыйнымі вераваннямі саамаў. Лічыцца, што яны месціліся каля саамскіх паселішчаў і з'яўляліся цэнтрамі ахвярапрынашэнняў. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сейд * Сейды Лапландыі Архівавана 15 красавіка 2021. * Сейды Карэліі Архівавана 8 жніўня 2015. * Сейды Кольскага паўвострава