Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

| Індаеўрапейцы | | --- | | * Албанцы * Армяне * Балты * Кельты * Германцы * Грэкі * Індаарыйцы * Іранцы * Раманцы * Славяне Гістарычныя Хеты Кельты Германцы Скіфы Ілірыйцы Італікі Фракійцы Тахары | | Протаіндаеўрапейцы | | Прарадзіма індаеўрапейцаў | | * Курганная гіпотэза * Анаталійская гіпотэза * Армянская гіпотэза * Індыйская гіпотэза * Тэорыя палеалетычнай бесперапыннасці | | Індаеўрапеістыка | | Індаеўрапейскія мовы | | * Мова * Грамадства * Рэлігія | | * Г * Р * П | **Алба́нцы** (алб.: Shqiptarët) — індаеўрапейскі народ, карэнныя насельнікі Балканскага паўвострава. Большасць албанцаў жыве ў Албаніі і Косава, а таксама ў суседніх краінах. У выніку эміграцыі склаліся значныя абшчыны албанцаў у Італіі, Германіі, Швейцарыі, ЗША. Агульная колькасць (2018 г.) — 6 697 000 чал. Паходжанне ---------- Упершыню плямёны албанцаў згадваюцца на Балканскім паўвостраве ў 1038 г. візантыйскім храністам Міхаілам Аталіятам. У XI—XIII стст. яны ўзгадваюцца ў пісьмовых помніках Балгарыі, Сербіі, Дуброўніка. Першы пісьмовы помнік "Мешары" на албанскай мове быў напісаны ў 1555 г. Албанская саманазва *Shqiptarët* вядома з XIV ст. і паходзіць ад алб.: shqipoj "размаўляць зразумела". У 1854 г. лінгвістамі быў усталяваны той факт, што албанская мова складае асобную замкнёную галіну індаеўрапейскіх моў. Была вылучана тэорыя аб яе паходжанні ад старажытных ілірыйскіх моў. У канцы XIX ст. у перыяд фарміравання адзінай албанскай нацыі тэорыя ілірыйскага паходжання набыла незвычайную папулярнасць сярод албанскіх інтэлектуалаў. Да нашых дзён яна з’яўляецца асноўнай у навуковых колах, абапіраецца на лінгвістычныя і археалагічныя сведчанні. Разам з гэтым высоўваюцца іншыя версіі аб паходжанні албанцаў ад пеласгаў, ад фракійцаў, або ад розных груп балканскага насельніцтва, якое адасобілася толькі ў перыяд пасля Сярэднявечча. Генетычныя даследаванні дэманструюць, што албанцы дастаткова адасоблены, але маюць шмат агульнага ў паходжанні з іншымі балканскімі народамі, а таксама народамі Заходняй Еўропы. Традыцыйная культура -------------------- ### Гаспадарчыя заняткі Албанскія пастухі ў Македоніі, 1907 г. Асноўнымі гаспадарчымі заняткамі албанцаў здаўна былі жывёлагадоўля і земляробства, у лясных мясцовасцях — паляванне, каля буйных азёр і на марскім узбярэжжы — рыбалоўства. Хаця суседдзі часцяком атаяснялі албанцаў менавіта з жывёлагадоўчым заняткам, у большасці выпадкаў яны спалучалі яго з апрацоўкай зямлі. Вырошчвалі ў далінах збожжавыя, гародніну, вінаград, масліны і інш. У гарах сеялі азімыя. Часцяком сем'і жывёлагадоўцаў стваралі невялікія палеткі ў некалькіх месцах. Зямлю апрацоўвалі драўляным плугам з жалезным лемешам. Сельскае насельніцтва трымала коз, буйвалаў, коняў, аслоў, але ў якасці галоўнай свойскай жывёлы і багацця разглядаліся авечкі. Была распаўсюджана авечкагадоўля адгоннага тыпу. Узімку статкі трымалі каля жытла. Улетку пераганялі на горныя пашы. Таварная сельская гаспадарка з’явілася толькі ў канцы XIX ст. прычым ахапіла далёка не ўсе раёны, населеныя албанцамі. Уцягванню ў грашовую эканоміку замінала сістэма панскіх латыфундый. Пад уплывам рынкавых патрэб пачало развівацца садаводства, вырошчванне цытрусавых. На тэрыторыі сучаснай Албаніі таварная вытворчасць шоўку і мёду была вядома з XVII ст. Рамёствамі займаліся пераважна албанцы-хрысціяне. Яны стваралі прафесійныя аб’яднанні (*фраталія*, *эснаф*, *руфет*), развівалі ткацтва, выраб зброі, будаўніцтва. Меліся рамесныя паселішчы з пэўнай спецыялізацыяй. Рамеснікі самі гандлявалі сваімі таварамі, таму былі вымушаны вандраваць. У некаторых раёнах важнае значэнне атрымала адыходніцтва — сезонная праца ў Стамбуле, найманне маракамі на іншаземныя судны. Прамысловая вытворчасць узнікла толькі ў XX ст. Колькасць прамысловых рабочых не была вялікай. ### Жыллё Сучасная вёска з раскіданай планіроўкай Асноўны тып сельскага паселішча — вёска. Албанскія вёскі звычайна вялікія, будуюцца на схілах гор або пагоркаў паміж зімовымі і летнімі пашамі. Найбольш старажытныя вёскі маюць раскіданую або кластарную планіроўку. Паміж жытламі застаюцца кавалкі зямлі, прыдатныя для апрацоўкі. Пры кластарнай планіроўцы вылучаюцца своеасаблівыя кварталы *ладжэ*. У мінулым марское ўзбярэжжа ўлетку затаплялася, тут было шмат балот, і рэдкія групы пастухоў сяліліся на ўзвышшах. Меліярацыя прывяла да з’яўлення сухой прыморскай прасторы, дзе будаваліся вёскі з рэгулярнай планіроўкай. Гарады на тэрыторыі, населенай албанцамі, узніклі ў глыбокай старажытнасці. Звычайна яны ўзводзіліся на гандлёвых шляхах або каля марскіх бухт. Сэрцам горада былі замак або крэпасць. Паселішча гараджан расло ці непасрэдна ў межах умацаванняў, ці каля іх. У мінулым хрысціяне і мусульмане жылі ў розных кварталах, аднак дамы будавалі аднолькава з шырокімі падворкамі, схаванымі каменным плотам. Сучасная гарадская забудова з’явілася толькі пасля I Сусветнай вайны. Відавочна, найбольш старым тыпам жытла была хаціна, якая будавалася з драўляных бярвенняў і мела пакаты дах. Вокнаў у такіх хацінах не было. Унутраная прастора падзялялася плеценай агарожай на жыллёвую і гаспадарчую. Узімку ў гаспадарчай частцы трымалі свойскую жывёлу. На летніх пашах пастухі ладзілі сезонныя хаціны з каменю без раствора. У прыморскай нізіне былі распаўсюджаны каркасныя жытлы, якія абмазваліся сумессю гліны і трыснягу. Аднак з пачатку XX ст. або нават раней сталі будаваць пераважна двухпавярховыя каменныя дамы *штопі*. Другі паверх *штопі* можа быць драўляным або фахверкавым. Ён выкарыстоўваецца для жылля. Ніжні паверх — гаспадарчы. Адметнымі з’яўляюцца албанскія дамы-вежы *кула* з байніцай для абароны ўваходу, вузкімі вокнамі, якія зачыняліся камянямі. Дахі прынята крыць трыснягом, саломай, шыферам, дахоўкай, плоскімі камянямі. ### Вопратка У кожным рэгіёне Балканскага паўвострава, населеным албанцамі, народная вопратка мае свае асаблівыя рысы. Мужскі строй звычайна ўключаў абліпальныя ваўняныя штаны і ваўняную кашулю. Галаўныя ўборы розныя — кучомкі, невялікія шапкі, фескі. Старажытнай часткай мужчынскай вопраткі лічыцца саронг *фустанела*, падобны на кілт. Вадная дэталь мужчынскага строя — рамень. Асновай жаночага сторя з’яўляецца блуза з доўгімі рукавамі і манжэтамі, дзве спадніцы, хустка і залатыя ўпрыгожванні. ### Кухня Асноўны артыкул: **Албанская кухня** Албанскія кулінарныя традыцыі фарміраваліся пад уплывам некалькіх фактараў — заняткаў, рэлігійных звычаяў, блізкасці прыбярэжнай зоны да міжземнаморскага свету і горнай — да іншых балканскіх народаў. У выніку склаліся дзве кулінарныя традыцыі — міжземнаморская і балканская. Земляробы і насельніцтва прыбярэжнай зоны гатавалі ежу пераважна ў гліняным посудзе. Гараджане і жывёлагадоўцы часцей выкарыстоўвалі металічны посуд. Да другой паловы XX ст. харч захоўвалі ў драўляных скрынях. У прыбярэжнай зоне вырошчвалі масліны і шырока спажывалі аліўкавы алей. Аснову рацыёна складалі кукурузны хлеб і гародніна. На астатніх землях кухня вызначалася наяўнасцю вялікай колькасці мясных і малочных вырабаў, перавагай сметанковага масла. У розных рэгіёнах, населенных албанцамі, існуюць характэрныя толькі для іх гатункі сыроў. Шырока распаўсюджаны тварог *г'іза*. У якасці спецый албанцы ўжываюць пераважна часнык і чырвоны перац. Прысмакі — пірагі, смажаныя каштаны, салодкі рыс з вінаградам і г. д. Найбольш папулярныя традыцыйныя напоі — кава і ракія. ### Сацыяльныя адносіны Албанцы маюць складаную сацыяльную структуру. Яе асновай з’яўляецца сям'я, якая можа ўяўляць сабою як адзінку грамадства, аб’яднаную шлюбам, так і супольную сваяцкую гаспадарку. У мінулым у гарадах і земляробчых рэгіёнах дамінавалі пашыраныя сем'і, што часам налічвалі 50 чалавек. У жывёлагадоўцаў найчасцей сустракаліся малыя нуклеарныя сем'і. У горных раёнах сем'і звычайна трымаліся блізка да сваякоў, атрымоўвалі ад іх дапамогу, карысталіся традыцыйным судом. У выніку ўзніклі буйныя родавыя аб’яднанні *фіс*, у якія ўваходзілі сем'і, што паходзілі ад аднаго продка-мужчыны. Унутры *фіс* вылучаліся меншыя братэрствы *влазнія* і дробныя сваяцкія групы *барку*. У канцы XVII ст. асманскія ўлады стварылі адміністрацыйныя аб’яднанні *фламур* (або *байрак*) і *каджабашы*. Да пачатку XX ст. яны выконвалі альтэрнатыўныя функцыі кіравання і пры саслабленні сваяцкіх аб’яднанняў бралі функцыі рэгулявання абшчынным жыццём. У вёсках і гарадах фарміраваліся тэрытарыяльныя суседскія абшчыны, часцяком падзеленыя па рэлігійнай прыкмеце, а таксама прафесійныя карапарацыі. У нашы дні захоўваюцца этнатэрытарыяльныя супольнасці з моцнай самасвядомасцю. Так, у Албаніі вылучаюць паўночную групу албанцаў *чэг* (або *гег*) і паўднёвую *тоск*. Албанскія сем'і звычайна патрыярхальныя, кіруюцца мужчынамі. Дзеці належаць да сваяцкай групы бацькі, таму ў мінулым пры разводзе заставаліся з ім. Вяселлю папярэднічаў цыкл абрадаў, галоўным з якіх з’яўляліся заручыны. Сватаўство адбывалася праз сваякоў і сяброў жаніха і нявесты. У мусульман жаніх павінен быў заплаціць значны выкуп. Вясельны пір арганізоўваўся пры непасрэдным удзеле сваякоў і суседзяў. Мужчыны і жанчыны піравалі асобна. Маладыя не сядзелі за агульным сталом. Да стала толькі на кароткі тэрмін выводзілі нявесту. Важную ролю ў вясельнай цырымоніі мелі падарункі і пажаданні, спевы, абрад аб’яднання сям'і жаніха з кумам, провады кума. У маладой сям'і мужу і жонцы забаранялася звяртацца адзін да іншага, называючы імя, асабліва ў прысутнасці іншых людзей. ### Мастацтва Албанскія рамеснікі лічыліся выдатнымі разьбярамі, кавалямі, збройнікамі. Асабліва вядома албанская халодная зброя з інкрустацыяй. Традыцыйная архітэктура зведала моцны ўплыў Візантыі, а потым Асманскай імперыі. Захаваліся праваслаўныя храмы пачатку XIV ст. мячэці і масты XV - XVIII стст. У XIX ст. узнікла прафесійнае выяўленчае мастацтва. Албанская вусная народная спадчына блізкая да вуснай спадчыны іншых балканскіх народаў, аднак маецца пэўная спецыфіка. Албанскі фальклор багаты на легенды, паданні і казкі. Вылучаецца сюжэт пра братоў-асілкаў Муджа і Халіла. Папулярным героем казак і паданняў з’яўляецца Скандэрбег. Песні маюць розную тэматычную накіраванасць, звычайна суправаджаюцца музыкай. Распаўсюджаныя музычныя інструменты — барабан, дарбука, флейта, балканскія гуслі, горн і інш. Пад уплывам Візантыі сфарміравалася албанская народная ізапаліфанія, унесеная ў 2005 г. у спіс ЮНЕСКА нематэрыяльнай спадчыны чалавецтва. Албанскі народны танец развіваўся пад уплывам суседніх народаў, прычым заўважны значныя адрозненні ў танцавальным мастацтве албанцаў поўдню і поўначы. Прынята вылучаць гарадскія і сельскія танцы. Гарадскія вельмі разнастайныя па музыцы і стылю. Сельскія маюць рэгіянальныя асаблівасці. Распаўсюджаны карагоды, парныя танцы, асобныя танцы для мужчын і жанчын. * Традыцыйны двухпавярховы домТрадыцыйны двухпавярховы дом * Мужчыны ў народных строяхМужчыны ў народных строях * Фрэска ў праваслаўным храмеbepl Васкапое XVII ст.Фрэска ў праваслаўным храмеbepl Васкапое XVII ст. * Албанскі жаночы танецАлбанскі жаночы танец Мова ---- Асноўны артыкул: **Албанская мова** Албанская мова належыць да асобнай групы індаеўрапейскіх моў. Першая пісьмовая ўзгадка пра асобную албанскую мову з’явілася ў 1285 г. У 1555 г. на ёй быў напісаны трэбнік "Мішары". У 1635 г. у Італіі быў складзены албанска-лацінскі слоўнік. У наш час з’яўляецца афіцыйнай мовай Албаніі і Косава. Вылучаюць 2 буйных і некалькі малых дыялектаў. Пісьмовасць на аснове лацінкі. Рэлігія ------- ### Асаблівасці У народнай культуры албанцаў захаваліся некаторыя старажытныя паганскія традыцыі — вера ў духаў, ахвярапрынашэнні, рэшткі старажытнай міфалогіі. Аднак з пачатку нашай эры на Балканскім паўвостраве распаўсюджвалася хрысціянства, з канца XIV ст. — іслам, якія аказазвалі значны ўплыў на духоўнае жыццё албанцаў. Падчас панавання Асманскай імперыі ў XV - пачатку XX стст. афіцыйныя ўлады імкнуліся ўкараніць іслам, хаця ніколі не забаранялі праваслаўе і каталіцызм. Асманская дзяржава садзейнічала раз'яднанню народа па рэлігійнай прыкмеце, паколькі кожная канфесія мела свае правы і кіраванне. Для яднання ў XIX ст. прыхільнікі албанскага нацыянальнага руху былі вымушаны адмовіцца ад рэлігійных чыннікаў на карысць свецкага нацыяналізму. У многіх албанскіх сем'ях да нашых дзён існуе традыцыя мець два імя — асабістае хрысціянскае і афіцыйнае мусульманскае. Палітыка свецкасці і згоды захоўвала актуальнасць у незалежнай Албаніі ў 1912 - 1939 гг. У канцы II Сусветнай вайны ўлада апынулася ў руках камуністаў, якія ў барацьбе з апазіцыяй імкнуліся саслабіць яе падтрымку з боку рэлігійных лідараў. 22 лістапада 1967 г. Албанія была абвешчана атэістычнай дзяржавай. Усе рэлігійныя ўстановы апынуліся пад забаронай. Іх паступовае адраджэнне пачалося толькі ў 1990 г. Але і ў нашы дні рэлігія не адыгрывае вызначальнай ролі ў паўсядзённым жыцці жыхароў краіны. Сярод албанцаў, што апынуліся на тэрыторыі Югаславіі, у першую чаргу асіміляваліся праваслаўныя вернікі, у той час як мусульмане захоўвалі сваю тоеснасць. У некаторых выпадках іншыя мусульмане нават далучаліся да албанцаў, як гэта здарылася з косаўскімі цыганамі-ашкалі. Рэлігійныя супярэчнасці асабліва выявіліся падчас косаўскага канфлікта ў 1999 г. Улады Сербіі абвінавачваюць косаўскіх албанцаў у разбурэнні праваслаўных цэркваў. Албанцы паўднёвай Італіі і Грэцыі (за выключэннем албанцаў-чамаў) традыцыйна спавядаюць хрысціянства. Прычым, царква заўсёды адыгрывала значную ролю ў захавання іх адасобленнасці ад італьянцаў і грэкаў. ### Праваслаўная царква Асноўны артыкул: **Албанская праваслаўная царква** Лічыцца, што першым распаўсюджвальнікам хрысціянства на тэрыторыі Албаніі быў Св. Павел. Падчас уваходжання Балканскага паўвострава ў склад Візантыі, тут доўгі час дамінавала канстанцінопальская праваслаўная царква. У 733 г. упершыню ўзгадваецца мітраполія з цэнтрам ў Дурэсе. У XI - XVIII стст. праваслаўныя вернікі на землях, населеных албанцамі, падпарадкоўваліся аўтакефальнай праваслаўнай царкве з цэнтрам у Охрыдзе. Падпарадкаванне албанскіх тэрыторый у XV - XVI стст. Асманскай імперыяй суправаджалася ісламізацыяй мясцовага насельніцтва. Большасць уцекачоў з Албаніі, якія пазней склалі абшчыны арберэшаў і арнаутаў, былі праваслаўнымі. Праваслаўнае насельніцтва захоўвалася пераважна на поўдні Албаніі. У 1767 г. цэнтр кіраўніцтва царквою зноў быў перанесены ў Канстанцінопаль. З другой паловы XIX ст. праваслаўны клір актыўна ўдзельнічаў у нацыянальным адраджэнні, садзейнічаў набыццю албанскай мовай статуса царкоўнай. 17 красавіка 1937 г. пасля доўгатэрміновых перагавораў з канстанцінопальскім патрыярхам была прызнана Албанская праваслаўная царква. Тым не меней, сярод албанскіх праваслаўных вернікаў за межамі Албаніі заставалася шмат прыхільнікаў грэчаскага праваслаўя. Пасля абвяшчэння Албаніі атэістычнай дзяржавай у 1967 г. албанская царква была забаронена, 1608 храмаў і манастыроў разбурана, многія святары і манахі сталі ахвярамі палітычных рэпрэсій. Пасля ўзнаўлення дзейнасці праваслаўных абшчын у 1990 г. пачаўся канфлікт паміж прыхільнікамі кліра албанскага і грэчаскага паходжання. Ён скончыўся пагадненнем 1998 г. У 2011 г. толькі 6,75% вернікаў Албаніі спавядала праваслаўе. Аднак праваслаўныя албанцы таксама жывуць у Грэцыі, Італіі, ЗША і іншых краінах. ### Каталіцызм Рымска-каталіцкі кафедральны сабор у Шкодэры Першыя каталіцкія абшчыны на землях, населеных албанцамі, з’явіліся ў XI ст. У 1443 г. Скандэрбег звярнуўся за дапамогай да Папы Рымскага і прызнаў каталіцкае веравызнанне. Пасля задушэння албанскага паўстання Асманскай імперыяй рымскія каталіцкія абшчыны албанцаў захоўваліся пераважна на паўночным захадзе сучаснай Албаніі і поўдні Чарнагорыі. Многія з каталікоў з’яўляліся гараджанамі, займаліся рамяством, гандлявалі з італьянскімі гарадамі, служылі маракамі ў венецыянскім флоце. З XVII ст. францысканцы распачалі місіянерскі рух для падтрымкі хрысціянства сярод албанцаў-сялян, якія выступалі супраць мусульман-феадалаў. Гэты рух жывіўся дзякуючы фінансавай і дыпламатычнай дапамозе Аўстрыі. Адным з галоўных цэнтраў распаўсюджвання каталіцызму і арганізацыі антымусульманскай барацьбы быў рэгіён Мірдыта. У 1872 г. шкодэрскі сінод, арганізаваны па прапанове Пія IX, стварыў агульную албанскую рымскую каталіцкую царкоўную арганізацыю. У наш час рымскія каталікі разам з грэка-каталікамі складаюць 10,03% ад усяго насельніцтва Албаніі (2011 г.). Акрамя таго, албанскія каталіцкія абшчыны існуюць у Чарнагорыі. Вылучаюцца 6 албанскіх каталіцкіх епархій, 2 з якіх (Тырана і Дурэс, а таксама Шкодэр і Пулт) маюць статус арцыбіскупстваў. ### Уніяцтва Асноўны артыкул: **Албанская грэкакаталіцкая царква** Першая абшчына албанцаў-каталікоў візантыйскага абраду была заснавана ў 1628 г. аднак у 1765 г. уніяцкія парафіі былі ліквідаваны асманскімі ўладамі. Галоўным цэнтрам уніятаў стала паўднёвая Італія, дзе былі створаны каталіцкія адукацыйныя ўстановы для вернікаў-албанцаў усходняга абраду. У 1900 г. адбылося аднаўленне на тэрыторыі Албаніі. У 1939 годзе была заснавана апостальская адміністратура. Большасць грэка-каталікоў жыве на поўдні Албаніі. Грэка-каталікі складаюць значную частку арберэшаў Італіі. ### Мусульмане-суніты Распаўсюджванне іслама сярод албанцаў адбылося падчас панавання Асманскай імперыі ў XV - пачатку XX стст. Для падпарадкавання старшынь буйных кланаў асманскія шлады патрабавалі адпраўкі ў Стамбул у якасці заложнікаў іх старэйшых сыноў, дзе яны атрымоўвалі адукацыю, служылі ў арміі і прымалі іслам. Мусульмане мелі пэўныя прывілегіі перад прадстаўнікамі астатніх канфесій. Іслам даваў магчымасць рабіць кар'еру ў арміі або ў дзяржаўным апараце. Такім чынам да канца XVII ст. вышэйшыя колы грамадства былі ісламізаваны. Шчыльныя сваяцкія адносіны садзейнічалі пранікненню іслама ў асяроддзе прастачыннага насельніцтва. Пасля абвяшчэння незалежнасці Албаніі ўрад гэтай краіны часткова фінансаваў мусульманскія рэлігійныя інстытуты, хаця прытрымліваўся секулярызму і садзейнічаў абнаўленню духоўнага жыцця мусульман. У 1923 г. быў арганізаваны Нацыянальны мусульманскі кангрэс, які абвясціў мусульманскую абшчыну Албаніі незалежнай ад халіфата. Прымаліся захады для апранання албанцамі, у тым ліку жанчынамі, сучаснага еўрапейскага адзення, навучанню ў свецкіх школах, спрашчаліся рытуалы. Мусульманскі клір удзельнічаў у ўкараненні дзяржаўных рэформ — агітаваў за нацыянальную еднасць, дапамагаў свецкай школьнай адукацыі. Мусульманскі клір моцна пацярпеў ад забароны рэлігійнага жыцця ў 1967 - 1989 гг. У нашы дні 56,7% насельніцтва Албаніі вызначаюць сябе як мусульмане. Абсалютная большасць з іх — суніты. У Тыране працуе мусульманскі ўніверсітэт. На тэрыторыі Югаславіі мусульманская абшчына албанцаў доўгі час была аб’яднана з мусульманскай абшчынай Босніі. У югаслаўскім Косава рэлігійны чыннік не адыгрываў значнай ролі, хаця выяўляўся ў паўседзённым жыцці, што, напрыклад, прыводзіла да малой прапорцыі міжканфесійных шлюбаў. У албанцаў Македоніі захоўваліся многія традыцыйныя парадкі, і ступень уплыву іслама была большай. Пасля абвяшчэння незалежнасці Косава і абвастрэння канфлікта з Сербіяй ў 1991 - 1999 гг. частка косаўскіх албанскіх нацыяналістаў імкнулася атаясамляць барацьбу за нацыянальныя правы з джыхадам. Аднак мусульманскія лідары канстатавалі, што канфлікт у Косава па сутнасці не быў рэлігійным. У наш час албанская мусульманская абшчына Косава незалежная. Мусульманская абшчына ў Паўночнай Македоніі прызнаецца з боку дзяржавы і ўзгадваецца ў Канстытуцыі гэтай краіны. ### Бекташы Асноўны артыкул: **Бекташы** Частка албанскіх вернікаў належыць да алавіцкага ордэна дэрвішаў бекташы. У Албаніі яны складаюць 2,09% ад усіх вернікаў. Бекташы таксама ёсць сярод албанцаў Паўночнай Македоніі. Ордэн узнік у XIII ст. на тэрыторыі Персіі. У XIV - XVIII ст. паслядоўнікі вучэння бекташы з’явіліся на тэрыторыі Асманскай імперыі, у тым ліку на Балканскім паўвостраве. У 1826 г. ордэн фактычна быў забаронены на тэрыторыі Анатоліі, таму бекташы-албанцы падтрымалі антытурэцкую апазіцыю і ўдзельнічалі ў албанскім нацыянальным руху. У 1925 г. калі ордэны дэрвішаў апынуліся пад забаронай у Турцыі, кіраўніцтва ордэна канчаткова перамясцілася ў Албанію. На тэрыторыі Берата знаходзіцца гара Тамор, куды ў жніўні арганізуюцца паломніцтвы бекташы ўсяго свету. * Віншаванне з рамаданам на албанскай мовеВіншаванне з рамаданам на албанскай мове * Цэнтр Бекташы ў ВлёрыЦэнтр Бекташы ў Влёры * Гара Тамор у БерацеГара Тамор у Бераце Вядомыя прадстаўнікі -------------------- * Скандэрбег — правадыр антыасманскага паўстання, нацыянальны герой Албаніі. * Клімент XI — Папа Рымскі. * Мухамед Алі Егіпецкі — дзяржаўны дзеяч і рэфарматар Егіпта ў XIX ст. * Феафан Нолі — заснавальнік Албанскай праваслаўнай царквы. * Энвер Ходжа — палітычны і дзяржаўны дзеяч Албаніі, першы сакратар Албанскай камуністычнай партыі ў 1946 - 1985 гг. * Маці Тэрэза — каталіцкая манахіня, лаўрэатка Нобелеўскай прэміі міру (1979). * Рыта Ора — брытанская спявачка. Гл. таксама ----------- * Албанцы ва Украіне * Арберэшы * Арнауты * Ашкалі * Косаўскія албанцы * Албанскія чамы Зноскі ------ 1. ↑ People Cluster: Albanian З агульнага спісу выключаны балканскія егіпцяне і арамуны 2. ↑ Main Results of Population and Housing Census 2011 Архівавана 3 жніўня 2017. 3. ↑ rks-gov.net 4. ↑ Announcement of the demographic and social characteristics of the Resident Population of Greece according to the 2011 Population - Housing Census Архівавана 25 снежня 2013. 5. ↑ Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Crnoj Gori 2011. godine 6. ↑ POPULATION BY ETHNICITY, BY TOWNS/MUNICIPALITIES, 2011 CENSUS 7. ↑ Albanian, general in Italy 8. ↑ Arbereshe in Italy 9. ↑ stat.gov.mk 10. ↑ 11. ↑ Ashkali in Serbia 12. ↑ 1038, 1042, 1078 Michael Attaleiates: The First Byzantine References Архівавана 10 мая 2015. 13. ↑ The Roots of Albanian Nation and Statehood 14. ↑ Brian Joseph, Angelo Costanzo, Jonathan Slocum, Albanian Online Series Introduction Архівавана 19 верасня 2015. 15. ↑ Vladislav B. Sotirović, National identity: who are the Albanians? the Illyrian anthroponymy and the ethnogenesis of the Albanians 16. ↑ Albanian Information - Albanian.com 17. ↑ The Areas of the Uprising of the Tocharian, Albanian, Thracian, Phrygian Languages 18. ↑ Austrian Scholars Leave Albania Lost for Words 19. ↑ familytreedna.com Архівавана 5 сакавіка 2016. 20. ↑ Albanian Traditional Costumes Архівавана 29 сакавіка 2015. 21. ↑ Robert Elsie: Albanian Art 22. ↑ Introduction to Classical Albanian Painting Архівавана 10 жніўня 2015. 23. ↑ Albanian folktales and legends Архівавана 28 ліпеня 2009. 24. ↑ Dino Lingo, Albanian Music and Instruments 25. ↑ Albanian folk dances, an introduction 26. ↑ Islam is Leaving Albania 27. ↑ The Destruction of the Churches of Kosovo 28. ↑ Dr. Edwin E. Jacques, EARLY CHRISTIANITY IN ALBANIA 29. ↑ History of the Orthodox Church in Albania 30. ↑ CENSUSI I POPULLSISË DHE BANESAVE 2011 Архівавана 14 лістапада 2014. 31. ↑ newadvent.org 32. ↑ Albania Current Dioceses 33. ↑ Nathalie Clayer, BEHIND THE VEIL: THE REFORM OF ISLAM IN INTER-WAR ALBANIA OR THE SEARCH FOR A "MODERN" AND "EUROPEAN" ISLAM 34. ↑ Aydın BABUNA, ALBANIAN NATIONAL IDENTITY AND ISLAM IN THE POST-COMMUNIST ERA Архівавана 10 сакавіка 2013. 35. ↑ The Bektashi sect Архівавана 28 ліпеня 2015. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Албанцы * Albanians: Countries and Their Cultures * Traditional Food of Albania * Albanian Folk Iso-Polyphony * Albania:A Brief History Архівавана 4 мая 2007. * The Albanian Language

**Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя Рэспублікі Беларусь** — рэспубліканскі орган дзяржаўнага кіравання Беларусі ў галіне прыродакарыстання і аховы навакольнага асяроддзя, якi ажыццяўляе экалагічную палітыку дзяржавы. Гісторыя -------- Сістэма аховы навакольнага асяроддзя функцыянуе ў рэспубліцы з 1960 года, з моманту ўтварэння Дзяржаўнага камітэта Савета Міністраў БССР па ахове прыроды (пастанова Савета Міністраў БССР ад 29 жніўня 1960 г. № 480). Дзяржаўны камітэт Савета Міністраў БССР па ахове прыроды утвораны з улікам вялікага дзяржаўнага значэння справы аховы прыроды і рацыянальнага выкарыстання прыродных багаццяў Беларускай ССР. На Дзяржкамаховыпрыроды былі ўскладзены абавязкі па захаванні, аднаўленню і ўзбагачэнні прыродных рэсурсаў, кантролю за іх рацыянальным выкарыстаннем, ахове і кантролю за рацыянальным выкарыстаннем водных рэсурсаў рэспублікі і перададзеныя наступныя дзяржаўныя структуры: а) Дзяржаўная інспекцыя па ахове рыбных запасаў і рэгуляванню рыбалоўства пры Савеце народнай гаспадаркі БССР; б) Упраўленне паляўнічай гаспадаркі і запаведнікаў Галоўнага ўпраўлення лясной гаспадаркі пры Савеце Міністраў БССР; в) Бярэзінскі дзяржаўны запаведнік, а таксама Валмянскі, Ленінскі, Казянскі, Налібоцкі, Чэрыкаўскі і Чачэрскі паляўнічыя заказнікі). Кіраўніцтва ----------- * Міністр — Андрэй Паўлавіч Худык * Першы намеснік Міністра — Ія Вітальеўна Малкіна * Намеснікі Міністра: + Намеснік Міністра — Сяргей Сяргеевіч Хрушчоў + Намеснік Міністра — Ігар Міхайлавіч Качаноўскі Гл. таксама ----------- * Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь Крыніцы ------- | ⛭Выканаўчая ўлада Беларусі | | --- | | Міністэрствы | абароны · адукацыі · антыманапольнага рэгулявання і гандлю · архітэктуры і будаўніцтва · аховы здароўя · жыллёва-камунальнай гаспадаркі · замежных спраў · інфармацыі · культуры · лясной гаспадаркі · па надзвычайных сітуацыях · па падатках і зборах · прамысловасці · працы і сацыяльнай абароны · прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя · сельскай гаспадаркі і харчавання · спорту і турызму · сувязі і інфарматызацыі · транспарту і камунікацый · унутраных спраў · фінансаў · эканомікі · энергетыкі · юстыцыі | | Дзяржаўныя камітэты | ваенна-прамысловы · дзяржаўнага кантролю · дзяржаўнай бяспекі · мытны · па маёмасці · пагранічны · па навуцы і тэхналогіях · па стандартызацыі · статыстычны · следчы |

**Дом Локшына** — будынак у гістарычным цэнтры Магілёва. Размешчаны па Ленінскай вуліцы, 10. Гісторыя -------- Пабудаваны ў канцы ХІХ ст. на вул. Вялікай Садовай як жылы будынак. Належаў Локшыну. Верхні паверх займалі жылыя кватэры, на ніжнім размяшчаўся шэраг крам. У 1920-х гг. будынак нацыяналізаваны. Выкарыстоўваўся як жылы. На пачатку 1990-х гг. былі праведзены рэканструкцыя і капітальны рамонт МЖК. Цяпер гэта жылы дом, на першым паверсе якога размешчана гарадская арганізацыя воінаў-інтэрнацыяналістаў. Архітэктура ----------- Дамы № 6, 8, 10 Дваровы фасад Дамы № 6, 8, 10 з’яўляюцца адзіным комплексам забудовы, які галоўным фасадам выходзіць на чырвоную лінію забудовы вул. Ленінскай. Дом № 10 уяўляе сабой трохпавярховы, прамавугольны ў плане будынак з праезнай аркай з цыліндрычным скляпеннем (закладзена). У афармленні фасадаў выкарыстаны рустоўка, карнізныя паяскі, прамавугольныя падаконныя нішы. На першым і другім паверхах аконныя праёмы прамавугольныя, на трэцім — арачныя з ліштвамі. Цэнтр фасада акцэнтаваны двума балконамі на другім паверсе і двума балконамі — на трэцім паверсе. Будынак завершаны тонкапрафіляваным карнізам і франтонам з трыма арачнымі вокнамі. Унутраная планіроўка зменена. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва 2. 1 2 3 Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Магілёўская вобласць. — 408 с. іл. Літаратура ---------- * Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Магілёўская вобласць. — 408 с. іл. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дом Локшына

**Балі́йцы** (саманазва *Suntikan Bali*) — народ, карэнныя насельнікі астравоў Балі і Пеніда ў Інданезіі. Жывуць таксама на іншых астравах гэтай краіны, у Малайзіі і ЗША. Прыкладная агульная колькасць (2013 г.) — 3 640 тыс. чал. Гісторыя -------- Балійскі раджа, малюнак 1597 г. Востраў Балі быў населены чалавекам сучаснага тыпу ў перыяд мезаліту. Каля 2 тысячагоддзя да н.э. яго занялі плямёны аўстранезійцаў, якія стварылі ў VI ст. да н. э. — VIII ст. н. э. дастаткова развітую культуру, апрацоўвалі бронзу, рабілі кераміку, рытуальныя барабаны і пірамідальныя магільні, падобныя да *марае* палінезійцаў. У канцы 1 тысячагоддзя н. э. Балі быў заваяваны выхадцамі з суседняга вострава Ява, якія распаўсюдзілі тут будызм і індуізм. У 1073 г. адбылася рэлігійная рэформа, якая садзейнічала далейшаму ўкараненню індуізму сярод простага насельніцтва і падзелу яго на касты. З прыходам індуізму звязана распаўсюджанне пісьмовасці. Найстаражытнейшыя вядомыя надпісы адносяцца да XI ст. У 1284 г. Балі зноў быў заваяваны яванцамі і ўвайшоў у склад яванскай дзяржавы Маджапахіт. Сюды перасяляліся выхадцы з вышэйшых колаў маджапахіцкага грамадства. У выніку яны сфарміравалі асноўную частку вышэйшых каст Балі. Частка мясцовага насельніцтва, якая не прыняла яванскую культуру, склала асобны пласт так званых *балі ага*. Ужо ў XIV ст. на Балі вылучылася асобная галіна маджапахіцкай дынастыі. Распад дзяржавы на Яве, а таксама кантакты з еўрапейскімі гандлярамі з канца XVI ст. прывялі да актыўнасці мясцовых манархаў-раджаў. Іх арміі ўрываліся на Усходнюю Яву і востраў Ламбок. З Балі вывозілі спецыі, тканіны, рабоў і опіум. Але ў XVII ст. адзіная балійская дзяржава канчаткова распалася на некалькі малых манархій. У 1908 г. востраў Балі быў акупаваны Нідэрландамі. У 1949 г. ён увайшоў у склад Інданезіі. Экспансія саміх балійцаў, а потым разбуральны землятрус 1917 г. і палітыка перасялення, якую праводзілі інданезійскія ўлады ў другой палове XX ст. у межах вырашэння аграрнага пытання, прывялі да з’яўлення асобных невялікіх раёнаў, кампактна населеных балійцамі, на іншых астравах Інданезіі (Ява, Ламбок, Сулавесі і інш.). Традыцыйная культура -------------------- ### Заняткі Асноўным заняткам балійцаў здаўна з’яўлялася земляробства. На штучных тэрасах гор і пагоркаў яны вырошчваюць пераважна рыс, для атрымання высокіх ураджаяў якога ўжо ў сярэднявеччы была збудавана надзвычай складаная сістэма ірыгацыі. Рысавую расаду загадзя прарошчваюць у спецыяльна адведзеных месцах, а потым пераносяць на ўзаранае драўляным плугам поле. Саспелыя каласы зразаюць нажом. Акрамя таго, вырошчваюць садавіну і гародніну, бабовыя, кукурузу, чай, какава, кветкі і г. д. Большасць земляў знаходзіцца ў карыстанні абшчыны. Плантацыйных гаспадарак на Балі амаль няма. Жывёлагадоўля мае падсобны характар. Быкоў і коней трымаюць толькі для транспартыроўкі людзей і грузаў. З дапамогай быкоў таксама апрацоўваюць палеткі. Разводзяць свінняў, качак, курэй. Мора лічыцца месцам, населеным злымі духамі, таму самі балійцы не займаюцца марскім рыбалоўствам. Гэтая праца аддадзена ў рукі нешматлікіх перасяленцаў з іншых астравоў. Аднак рыбу ловяць з дапамогай плеценых кашоў на затопленых рысавых палях і на азёрах. Да канца XX ст. рамёствы не былі адасоблены ад занятку сельскай гаспадаркай. Але ў сувязі з распаўсюджваннем турызму і попытам на сувенірную прадукцыю вылучыліся прафесійныя рамеснікі. Балійцы знакаміты сваім ткацтвам (ім займаюцца выключна жанчыны), ганчарствам, высокамастацкай апрацоўкай металаў і дрэва. * Тэрасы з палеткаміТэрасы з палеткамі * Сеў рысуСеў рысу * РамеснікРамеснік * Жанчыны-ганчары, фота першай паловы XX ст.Жанчыны-ганчары, фота першай паловы XX ст. ### Жытло Найбольш распаўсюджаны тып паселішча — вёска. Балійскія вёскі маюць строгую планіроўку, выцягнуты ўздоўж дарог з поўначы на поўдзень. Асноўную дарогу пад прамым вуглом перасякаюць вузкія вуліцы. Сялянскія сядзібы *пекаранган* акружаныя гліняным мурам, знутры якога размешчаны гаспадарчыя і жылыя пабудовы *бале*. Іх узводзяць на фундаменце з цэглы або гліны. *Бале* уяўляюць сабою асобныя будынкі-пакоі на па́лях, якія накрываюць саламяным дахам. У вёсках абавязкова маюцца грамадскія пабудовы — храмы (*пура*), школа і абшчынны будынак для паседжанняў вясковай рады. * Вёска, фота 1953 г.Вёска, фота 1953 г. * Абшчынны будынак, фота першай паловы XX ст.Абшчынны будынак, фота першай паловы XX ст. * Саламяныя дахі, 1917 г.Саламяныя дахі, 1917 г. * Сядзіба, фота 1971 г.Сядзіба, фота 1971 г. ### Вопратка Асноўнай вопраткай на Балі з’яўляецца саронг. Жаночы саронг *каін* доўгі, шчыльна абгортваецца вакол сцёгнаў. Мужчынскі саронг *камбен* кароткі. У апошнія дзесяцігоддзі на змену яму прыйшлі кароткія штаны са скураным поясам. Па-над саронгам апранаюць кашулі і кофты. Мужчыны звычайна павязваюць галаву хусткай. Сустракаюцца розныя тканіны для вопраткі, пераважна баваўняныя, упрыгожаныя гафтам, пазалотай, рознымі аплікацыямі. Святочнае ўпрыгожванне жанчын надзвычай складанае. Яны робяць разнастайныя прычоскі, апранаюць на галаву вянкі з кветак, носяць розныя ювелірныя вырабы з бронзы і каштоўных металаў. Распаўсюджаны завушніцы з лісця. Мужчыны нават у звычайныя дні маюць скураную перавязь з крысам. * Выраб тканін для вопраткі, першая палова XX ст.Выраб тканін для вопраткі, першая палова XX ст. * Балійскі шоўкБалійскі шоўк * Дзяўчыны ў народных строяхДзяўчыны ў народных строях * Сучасная святочная вопраткаСучасная святочная вопратка ### Харчаванне Паўсядзённай стравай балійскай кухні з’яўляецца вараны рыс. Яго ядуць халодным, з соллю, перцам і іншымі спецыямі. У паўсядзённым рацыёне таксама шмат садавіны і гародніны, часам рыбы і казурак. Дастаткова распаўсюджаная страва *лавар* з сечанай гародніны і какоса. Мясныя стравы (асабліва са свініны) ужываюць пераважна ў святочныя дні. Ялавічына не вельмі папулярна, а для прадстаўнікоў вышэйшых каст — забаронена. Прысмакамі лічацца маладыя парсючкі, якіх смажаць цалкам, кажаны, некаторыя казуркі, марскія чарапахі, лічынкі мурашак і пчол. Звычайныя і алкагольныя напоі робяць з пальмавага соку і рысу. * Прыгатаванне святочнай ежыПрыгатаванне святочнай ежы * Рыс са смажанай гароднінайРыс са смажанай гароднінай * Смажаная качкаСмажаная качка * ЛаварЛавар ### Сацыяльная арганізацыя У сельскай мясцовасці галоўным грамадскім інстытутам да нашых дзён з’яўляецца вясковая абшчына *дэса*. Яна кіруецца радай з гаспадароў сядзіб на чале з выбраным імі старастам. У каланіяльныя часы галандцы спрабавалі прызначаць афіцыйных стараст, але іх роля абмежавалася зборам падаткаў. Акрамя старасты, існуюць іншыя грамадскія пасады (пісары, пасланцы, вартаўнік і г. д.). Абшчына аказвае абавязковую дапамогу сваім членам, у тым ліку кампенсуе страчанае ў выніку землятрусаў, пажараў і крадзяжу. Стараста і рада выступаюць у якасці суддзяў. Звычаёвае права, як і ў мусульманскіх грамадствах, мае назву *адат*. У дзяржаўны суд балійцы звяртаюцца толькі ў выпадку цяжкіх крымінальных злачынстваў. Другі тып суседскай абшчыны — *банджар*. Звычайна ён уваходзіць у склад *дэса*, але таксама мае свайго старасту, храм і агульныя святы. У буйных вёсках і гарадах *банджар* разглядаецца нават як больш важнае аб’яднанне, чым *дэса*. Гэта залежыць ад таго, хто распараджаецца зямлёй абшчыны, агульнавясковая або суседская рада. Важнае месца ў жыцці вёскі таксама займаюць аб’яднанні *субак*, створаныя для агульнага карыстання вадой і падтрымання ірыгацыйных збудаванняў, кааператывы і прафесійныя згуртаванні і г. д. Большая частка ворыўных земляў на Балі заўсёды кантралявалася самімі абшчынамі, якія размяркоўвалі іх паміж сем’ямі, а таксама выплачвалі адзіны падатак дзяржаве. Але ў перыяд сярэднявечча ўзніклі асобныя землеўласніцтвы феадальнага тыпу. Яны былі не вельмі вялікімі і апрацоўваліся найманымі сялянскімі групамі *сека меджукут*. Акрамя таго, балійскае грамадства з XI ст. з’яўляецца каставым. Большая частка насельніцтва належыць да ніжэйшай касты шудраў (*судра*, *джаба*). Меней за 10 % насельніцтва складаюць вайш’і (*гусці*), кшатрыі (*дзева* або '*анак* і *агунг*), брахманы (*іда*, *іда багус*). Пераход з адной касты ў іншую прынцыпова не магчымы, але пры прасоўванні па сацыяльнай лесвіцы члены ніжэйшых каст могуць мяняць сабе тытул, які ў іншых абставінах захоўваецца ўсё жыццё і перадаецца па спадчыне. Шлюбы паміж прадстаўнікамі розных каст не забаронены. Лічыцца, што муж павінен належаць да больш высокай касты, чым жонка. У мінулым шлюбы прадстаўніц высакародных каст з прадстаўнікамі ніжэйшых строга караліся. Брахманы і кшатрыі звычайна займаюць месцы (пры размове, жыцці ў шматпакаёвым доме, сядзенні ў крэслах і інш.) вышэй, чым вайш’і і шудры, з імі прынята размаўляць на асаблівым стылі мовы. Брахманы абавязаны прытрымлівацца некаторых забарон у харчаванні і вопратцы. Каставая сістэма з’яўляецца ў сваёй аснове рэлігійнай і можа не супадаць з палітычнай або маёмаснай. У мінулым на вышэйшай прыступцы сацыяльнай лесвіцы стаялі манархі-раджы з касты *агунг*. У сучаснасці большасць членаў вышэйшых каст займаецца земляробствам, як і шудры. Асобныя пачэсныя касты-*джаці* складаюць кавалі *пандэ весі* і горцы *балі ага*. Сем’і звычайна нуклеарныя, радзей пашыраныя. Сістэма сваяцтва патрылінейная. Шлюб адбываецца са згоды маладых, але жаніх плаціць выкуп бацькам нявесты. Выкуп пры жаніцьбе з дзяўчынай са сваёй вёскі неабавязковы. Дапускаецца палігінія. Мужчыны і жанчыны могуць разводзіцца і браць шлюб некалькі разоў у жыцці. * Брахманы, першая палова XX ст.Брахманы, першая палова XX ст. * Прадстаўнік варны кшатрыяў разам з жонкай з ніжэйшай кастыПрадстаўнік варны кшатрыяў разам з жонкай з ніжэйшай касты * Балійская сям’я, першая палова XX ст.Балійская сям’я, першая палова XX ст. * Вяселле на Балі, першая палова XX ст.Вяселле на Балі, першая палова XX ст. ### Святы Свята на Балі Большасць святаў на Балі мае рэлігійны характар. Але практыкуюцца і індывідуальныя цырымоніі, звязаныя з уяўленнем аб цыклічным жыцці кожнага чалавека. Найбольш важныя з іх — падпілоўванне зубоў, вяселле, пахаванне. Разам з індуізмам на Балі прыйшоў звычай крэмацыі памерлых. Да пачатку XX ст. прадстаўніцы вышэйшых варн маглі практыкаваць звычай самазабойства праз спаленне. Вядомы святы багоў-заступнікаў пэўнай сям’і *адалан сангух*. Найбольш папулярныя святы на Балі: * *Усаба* — вясковае свята, якое арганізуецца пасля збору рысу. * *Адалан* — свята ў гонар гадавіны заснавання пэўнага храма. * *Меласці* — сакавіцкае або красавіцкае свята ачышчэння вадою. * *Ньепі* (літаральна «маўчанне») — балійскі Новы год. Святкуецца праз тры дні пасля *меласці*. * *Галунган* — тыднёвы фестываль у гонар усіх багоў, калі сядзібы ўпрыгожваюць доўгімі дэкараванымі бамбукавымі тычкамі. * *Агох-агох* — вячэрняе і начное шэсце з маскамі і выявамі злых духаў. У сакавіку ў паселішчы Убуд святкуецца чатырохдзённы духоўны фестываль, які сумяшчае найбольш яркія рысы ўсіх іншых балійскіх фестываляў. Аднак ён папулярны больш сярод турыстаў, чым сярод карэнных жыхароў. Для баўлення асабістага часу балійцы арганізуюць пеўневыя баі і гонкі быкоў па залітых вадою палетках. ### Мастацтва Балійскі фальклор знакаміты эпічным казаннем «Малат», якое па аб’ёму роўнае «Махабхараце». З часоў сярэднявечча распаўсюджаны *лантар*, кнігі на пальмавым лісці, а таксама летапісы-*бабад*. Балійскія майстры вырабляюць батык, статуэткі з дрэва і металаў, розныя ўпрыгожванні. Далёка за межамі Балі вядомы мясцовы арнамент. Развіта танцавальнае мастацтва. Танец *пендэт*, відавочна, раней меў рытуальнае значэнне, бо адлюстроўвае працэс ахвярапрынашэння. Танец *легонг* — гэта пантаміма, якую выконваюць маладыя танцоркі. Ваенныя танцы — *барыс* і *джаук*. Народныя музычныя інструменты — драўляная флейта *сулінг*, скрыпка *рэбаб*. Пры храмах і вёсках арганізуюцца гамеланы. Яны суправаджаюць вяселлі, рэлігійныя цырымоніі, тэатральныя пастановы «Рамаяны», пастановы народнага тэатра ценяў. * Лантар*Лантар* * Балійская маскаБалійская маска * Балійскія танцорыБалійскія танцоры * Пастаноўка «Рамаяны»Пастаноўка «Рамаяны» Мова ---- Балійская мова адносіцца да аўстранезійскай сям’і моў, лексічна вельмі блізкая да яванскай. Балійская пісьмовасць *каракан* ўзнікла ў XI ст. на аснове старажытнаіндыйскага пісьма брахмі. Ёй шырока карыстаюцца і ў наш час, хаця ў адукацыйных установах і афіцыйных выданнях распаўсюджана пісьмовасць на аснове лацінкі. Рэлігія ------- Большасць вернікаў-балійцаў — індуісты. Індуізм разам з будызмам трапіў на Балі з суседняй Явы ў канцы 1 тысячагоддзя н. э. і канчаткова замацаваўся ў XI ст. калі адбыўся падзел мясцовага насельніцтва на касты. У балійскім індуізме прасочваюцца некаторыя старажытныя паганскія аўстранезійскія вераванні (шанаванне гор, адсутнасць выяў багоў знутры храмаў, увядзенне ў пантэон некаторых мясцовых звышнатуральных істот, шаманская практыка і г. д.), а таксама ранняга будызму (Буда шануецца як асобнае бажаство) і тантрызму. Самі балійцы называюць сваю рэлігію *агама ціртха* (літаральна «святая вада»). У ёй адводзіцца значная роля рытуальнай частцы і ахвярапрынашэнням. На Балі існуе мноства храмаў. Яны будуюцца асобнымі сем’ямі, прафесійнымі і каставымі аб’яднаннямі, абшчынамі, дзяржаўнымі ўстановамі. Сярод святароў вылучаюцца брахманы-*педанда*, якія лічацца найвышэйшым колам тэолагаў і тлумачальнікаў свяшчэнных тэкстаў. Яны аб’ядноўваюцца ў гурткі *секехе бебаасан*, якія займаюцца чытаннем і тлумачэннем рэлігійнай літаратуры. Аднак правядзенне рытуалаў дазваляецца таксама святарам *пемангку* і *баліян* з ніжэйшых каст. Найвышэйшым бажаством лічыцца *Саанг Х’янг Від’і Васа*, якога ўяўляюць старэйшым братам Шывы. * Балійскі храмБалійскі храм * Выява Саанг Х'янг Від'і ВасаВыява *Саанг Х'янг Від'і Васа* * АхвярапрынашэннеАхвярапрынашэнне * Ачышчэнне праз вадуАчышчэнне праз ваду Балі ага -------- У вёсцы Тэнганан *Балі ага* (літаральна «старыя балійцы») або *вонг ага* («старыя людзі») — невялікая група балійцаў (усяго некалькі тысяч чалавек), якая жыве ізалявана ад іншага насельніцтва ў гарах. Найбольш вядомы іх вёскі Тэнганан, Труньян, Пегрынгсінган і Педава на ўсходзе вострава. У мінулым *балі ага* таксама жылі ў іншых горных раёнах і на суседнім востраве Пеніда. Яны значна адрозніваюцца па сваёй культуры і мове ад астатніх балійцаў. Паводле легенд саміх *балі ага*, яны з’яўляюцца паслядоўнікамі рышы Маркандэю, аднаго з першых на іх востраве прапаведнікаў індуізму, які прыбыў з Явы ў VIII ст. Пасля заваявання Балі яванцамі *балі ага* мігрыравалі ў горную мясцовасць і фактычна не падпарадкоўваліся раджам. Старасты вёсак з’яўляліся аўтаномнымі кіраўнікамі абшчын. Іх аўтаномія падтрымлівалася галандскімі каланіяльнымі ўладамі, якія лічылі *балі ага* нашчадкамі дзікіх плямёнаў, што насялялі востраў да аўстранезійцаў. Звычайныя балійцы прымалі «старых людзей» за чараўнікоў, лічылі іх людаедамі і прыхільнікамі крывавых звычаяў, а таму імкнуліся трымацца ад іх як мага далей. Гэтаму спрыяў звычай горцаў фарбаваць зубы ў чорны колер і прыносіць частыя ахвяры багам і духам. *Балі ага* жывуць у буйных горных вёсках, абнесеных мурам. У мінулым уваход на іх тэрыторыю жорстка абмяжоўваўся, а шлюбы з іншымі балійцамі забараняліся. Зносіны паміж жыхарамі розных горных вёсак таксама не былі сталымі, таму ў кожным населеным пункце *балі ага* размаўляюць на характэрнай толькі для іх мясцовай гаворцы. Рэлігіяй горцаў з’яўляецца індуізм, аднак каставы падзел адсутнічае, захаваліся многія рысы старажытнага культу продкаў, шанавання гор і камянёў. Падобна да іншых балійцаў, яны карыстаюцца пісьмовасцю *каракан* і маюць свае свяшчэнныя кнігі *лантар*. Галоўны занятак *балі ага* — земляробства. На Балі яны вядомы як выдатныя ткачы, якія карыстаюцца даволі складанай тэхнікай пляцення нітак *ікат*, ганчары і рэзчыкі. Для рэчаў, зробленых горцамі, характэрны адрозны ад балійскага арнамент. Калісьці рамяство дазваляла *балі ага* весці абмежаваны гандаль са знешнім светам, каб забяспечыць абшчыну найбольш неабходнымі рэчамі. У наш час іх вырабы запатрабаваны сярод турыстаў. *Балі ага* не маюць прыватнай маёмасці. Зямля, жытло, ураджай, хатняя жывёла і нават хатнія рэчы належаць усёй абшчыне. Захавалася сістэма родавых аб’яднанняў. Сем’і пашыраныя. Разводы і любыя формі палігаміі забаронены. Існуюць адрозненні ад іншых балійцаў у правядзенні святаў і рэлігійных рытуалаў. У вёсцы Тэнганан вядомы трохдзённы фестываль *удаба самбах*, які арганізуецца ў летнія месяцы і суправаджаецца кровапралітнымі адзінаборствамі. Гл. таксама ----------- * Пупутан Зноскі ------ 1. ↑ Bali Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Балійцы на Вікісховішчы | * People of Bali * Balinese People Архівавана 11 жніўня 2013. * Balinese alphabet, language and pronunciation * History of Bali Island, Indonesia * History of Bali Архівавана 27 верасня 2013. * Balinese Religion * True Balinese, Bali Aga, the first inhabitants of Bali By Polly Christensen Архівавана 26 кастрычніка 2013. * Bali Aga: The Original Balinese * The Bali Aga of Nusa Penida: historical notes Архівавана 26 лістапада 2013.

**Рымскае права** — прававая сістэма, якая існавала ў Старажытным Рыме і ў Візантыйскай імперыі з VIII стагоддзя да н.э. па VIII стагоддзе н.э. а таксама галіна прававой навукі, якая займаецца яе вывучэннем. Рымскае права стала ўзорам ці правобразам прававых сістэм многіх іншых дзяржаў, з'яўляецца гістарычнай асновай рамана-германскай (кантынентальнай) прававой сям'і. Крыніцы ------- Інстытуцыі і Дыгесты. CORPUS IURIS CIVILIS. Выданне П. Кругера і Т. Момзена. Берлін, 1889. Першыя ўказанні на форму звычаёвага права Рыма і яго прававых інстытутаў могуць быць знойдзены ў заключэннях па судовых справах, якія дайшлі да нас. Першыя крыніцы пісанага права Рыма, якія дайшлі да нас  — законы рымскіх цароў. Адзін з найбольш значных — Збор законаў дванаццаці табліц (лац.: Leges duodecim tabularum), які перанёс многія палажэнні Законаў Салона, адносіцца да сярэдзіны V стагоддзя да н.э. Да III стагоддзя да н.э. рымскае права ўжо выразна аддзялялася ад рэлігійных нормаў. У 367 годзе да н.э. законам Цывілія Цэкса была ўведзена пасада прэтара. Прэтар выбіраўся штогод, кандыдаты на гэту пасаду складалі прэтарскія эдыкты, якія апісвалі іх стаўленне да праваўжывання і разуменне яго прынцыпаў. Прэтар мог у меру неабходнасці папаўняць прабелы ў крыніцах права і прызнаваць старыя законы неадпаведнымі сучасным рэаліям. Прэтарскае права ўнесла вялікі ўнёсак у развіццё Рымскай сістэмы права. Адзіным помнікам поўнай старажытнарымскай навуковай сістэмы права з'яўляюцца Інстытуцыі Гая (II стагоддзе н.э.). У 426 г. н.э. імператар Валентыніян III прызнаў яго меркаванні нароўні з меркаваннямі Папініяна, Ульпіяна, Мадэсціна і Паўла крыніцай права, якімі трэба карыстацца суддзям пры вынясенні рашэнняў. Дыгесты Юстыніяна на доўгі час сталі асноўнай пісанай крыніцай права ў Рыме. Істытуцыянальная кансерватыўнасць права ў перыяд Рымскай імперыі дазволіла развіць надзвычай распрацаваную юрыдычную тэхніку і скласці высока-сістэматызаваныя крыніцы права, аказала дабратворны ўплыў на прававую навуку. Рэцэпцыя рымскага прыватнага права адыграла ключавую ролю ў развіцці рамана-германскай і вытворных прававых сем'яў і дазволіла ўмацавацца еўрапейскай прававой навуцы. Прынцыпы -------- Асноўным прынцыпам Рымскага права з'яўляецца сцвярджэнне, што дзяржава ёсць вынік усталяванай дамоўленасці паміж грамадзянамі дзяржавы ў мэтах вырашэння ўсіх прававых пытанняў паводле загадзя прынятых агульным кансенсусам правілаў. Гэты прынцып Рымскага права лёг у аснову такой формы ўлады як Рэспубліка, якая з'яўляецца на сённяшні дзень самай распаўсюджанай формай улады. Рымская правасвядомасць разглядае справядлівасць, якая выводзіцца з раўнапраўя, як асноўны прынцып праварэалізацыі. «Ius est ars boni et aequi» — абвяшчае афарызм Цэльса-малодшага, які перакладаецца як «Права ёсць мастацтва (навука) добрага і роўнага», а не справядлівага, насуперак распаўсюджанаму меркаванню. (aequus, a, um — роўны). Казуістычнасць Рымскага права засноўваецца на ўсведамленні высокай ролі судовай улады; «Я маю іск — значыць я маю права» — апісвае гэта стаўленне да судовай улады рымскае выслоўе. Утылітарызмам названы разгляд карысці (utilitas) як сэнсу права, уласцівы рымскаму стаўленню да права: «Карысць — маці добрага і справядлівага». Галіны ------ Першае, вядомае нам апісанне адрознення прыватнага (jus privatum) і публічнага права (jus publicum), належыць рымскаму юрысту Ульпіяну: «Публічнае права — тое права, якое адносіцца да карысці Рымскай дзяржавы, прыватнае — тое права, якое адносіцца да карысці прыватных асоб». ### Jus publicum Публічнае права — нормы права, якія ахоўваюць інтарэсы грамадства ў цэлым, вызначаюць прававое становішча дзяржавы і яго органаў. Для яго характэрны прынцып, што нормы рымскага публічнага права не могуць быць зменены пагадненнем прыватных асоб, таму нормы публічнага права з'яўляюцца імператыўнымі (абавязковымі). Рымскае публічнае права мела ў сваёй структуры 3 раздзелы: правы і абавязкі чыноўнікаў, правы і абавязкі святароў і крымінальнае права. У адрозненне ад рымскага прыватнага права, рымскае публічнае права, якое яшчэ называлася Jus publicum, не мела такога вялікага значэння для станаўлення прававых сістэм Заходняй Еўропы. З развалам рымскай дзяржавы забываецца і публічнае права, рымскае ж прыватнае права запазычаецца іншымі дзяржавамі. Гэты працэс запазычання прынята называць рэцэпцыяй. ### Jus privatum Jus privatum грунтуецца на адносінах да прыватнай уласнасці. Еўрапейскімі лібертарыстамі было перанята рымскае стаўленне да ўласнасці як да важнай прыкметы свабоды і павагі асобы. Рымскае прыватнае права пранесла свае базавыя інстытуты і прынцыпы праз тысячагадовую гісторыю і ў выніку стала базай для сучаснага прыватнага права. Гэта было шмат у чым звязана з вывучэннем Corpus Juris Civilis ва ўніверсітэтах Еўропы. Прыватнае права Рыма дагэтуль паўсюдна мае велізарнае значэнне ў прававой навуцы як каркас для вывучэння грамадзянска-прававых галін права сучасных дзяржаў. #### Jus civile Jus Quiritum (руск.: права квірытаў) або jus civile (*грамадзянскае права*) — права, суб'ектамі якога з'яўляюцца квірыты (грамадзяне Рыма) і іншыя лаціны. Квірыцкае права з'явілася ў эпоху Рэспублікі ў Рыме. Такім чынам, jus civile з'яўляецца найстаражытнай часткай рымскага прыватнага права. Яму ўласцівыя прымітывізм і прастата канструкцый. Крыніцамі jus civile з'яўляюцца юрыдычныя звычаі Старажытнага Рыма (напрыклад, кадыфікаваны юрыдычны звычай — Законы Дванаццаці Табліц) і законы, прынятыя Народным сходам. Сродкам абароны іскаў у jus civile былі толькі законныя іскі. #### Jus gentium Асноўны артыкул: **Jus gentium** Jus gentium (*права народаў*) — права, складзенае зыходзячы з выяўленых сусветных прававых прынцыпаў, для вырашэння спрэчак паміж жыхарамі залежных земляў і замежнікамі, якія знаходзяцца на падкантрольнай тэрыторыі Рыма. #### Jus honorarium Асноўны артыкул: **Прэтарскае права** Jus honorarium (лац.: honores — ганаровая пасада). З'яўленне гэтага права было выклікана тымі ж прычынамі, што і jus gentium. Суб'ектамі права з'яўляліся толькі рымскія грамадзяне. Крыніцамі jus honorarium з'яўляюцца эдыкты магістратаў (прэтараў, курульных эдылаў, кіраўнікоў правінцый). Такім чынам, jus honorarium уяўляе сабой сукупнасць прэтарскага (jus praetorium) і эдыльнага права. Jus honorarium быў шмат у чым падобны з jus civile, таму дзве гэтыя сістэмы непазбежна збліжаліся. Заканатворчасць --------------- У Рымскай Рэспубліцы была распрацавана трохэтапная законатворчая працэдура. Правам заканадаўчай ініцыятывы валодаў кожны магістрат. Законапраект вывешваўся ім на Рымскім форуме, дзе рымляне маглі азнаёміцца з ім і абмеркаваць яго. Усе прапановы па змяненні законапраекта маглі быць перададзены самому магістрату. Затым народны сход усеагульным галасаваннем прымаў ці адхіляў законапраект. Сенат, як выканаўчы орган Рыма, ажыццяўляў праверку працэдуры прыняцця, пры адсутнасці парушэнняў закон набываў сілу. Некаторы час гэта працэдура з той ці іншай доляй фікцыі захоўвалася і ў Рымскай імперыі. Затым законатворчая функцыя ўмацавалася ў руках імператара пры некаторым удзеле сената. Закон меў пастаянную структуру і складаўся з: 1. praescriptio — уступнай часткі, якая апісвала матывы прыняцця, імя магістрата, які склалаў закон, і дату прыняцця. 2. rogatio — асноўнай часткі, якая змяшчала функцыянальную частку закона. 3. sanctio — санкцыі, якая называла адказнасць за парушэнне нормаў, усталяваных законам. Рэцэпцыя рымскага права ----------------------- Асноўны артыкул: **Рэцэпцыя рымскага права** Варвары, якія ўтварылі пасля падзення Рымскай імперыі новыя дзяржавы ў Галіі і Іспаніі, працягвалі ўжываць рымскае права. У гэтых дзяржавах складаліся зборнікі рымскага права (Leges romanae), найбольш вядомы з якіх, Lex Romana Visigothorum, ці Breviarium Alaricianum, быў складзены ў вестгоцкай дзяржаве пры Аларыху II, у 506 г. Ён быў адзіным сродкам азнаямлення з рымскім правам аж да аднаўленні ў XI стагоддзі яго сістэматычнага вывучэння. Меншае значэнне мелі Edictum Theodorici — зборнік, складзены паміж 511 і 515 гг. для лацінамоўнага і германскага насельніцтва остгоцкай дзяржавы і Lex Romana Burgundionum, або Papian, складзены каля 517 г. у Бургундскай дзяржаве. Рымскае права актыўна ўжывалася ў паўднёвай Францыі і сярэдняй Італіі. У 529—534 гадах у Візантыі быў складзены Кодэкс Юстыніяна (Corpus juris civilis). Ён меў велізарнае значэнне для далейшага развіцця рымскага права. Навуковыя заняткі па рымскім праве пачаліся ў Італіі ў XII стагоддзі і асабліва ўзмацніліся ў Францыі ў XVI стагоддзі. Яны праводзіліся ва ўніверсітэтах, перш за ўсё ў Балонскім. Даследчыкаў рымскага права называлі гласатарамі. Цікавасць да рымскага права была звязана з тым, што з узмацненнем каралеўскай улады з'явілася імкненне кіраўнікоў прыслабіць значэнне народных прававых звычаяў у судах. У сувязі з гэтым каралеўскаю ўладай прызначаліся суддзі, знаёмыя з рымскім правам. Развіццё эканамічных адносін патрабавала рэгулявання з боку больш дасканалага права, чым прававыя звычаі. Пры гэтым не толькі кожная мясцовасць, але і кожная сацыяльная група жыла па сваіх прававых звычаях. Нарэшце, каталіцкая царква таксама падтрымлівала рымскае права як больш дасканалае ў параўнанні з прававымі звычаямі язычніцкіх часоў. Рымскае права наўзамен невыразных і спрэчных звычаяў прапанавала цалкам вызначанае, пісанае права — lex scripta, адзінае для ўсіх тэрыторый і саслоўных груп і здольнае рэгуляваць самыя складаныя адносіны гандлёвага абароту. Апроч гэтых агульных прычын, у Германіі рэцэпцыі рымскага права спрыяла тое, што Свяшчэнная Рымская імперыя лічылася спадчынніцай ранейшай Рымскай імперыі. У ёй у 1495 г. быў заснаваны агульнаімперскі суд (Reichskammergericht). Пры вырашэнні спраў ён перш за ўсё павінен быў ужываць рымскае права, і толькі затым ён павінен быў прымаць да ўвагі «добрае» нямецкае права, на якое спашлюцца бакі. Так дзеянне рымскага права было санкцыянавана заканадаўча. Затым падобныя правілы былі ўведзены і ў іншых судах германскіх земляў. У сувязі з гэтым да канца XVI—XVII ст. рымскае права было рэцыпавана ў Германіі прама і непасрэдна. Але быўшы рэцыпавана і стаўшы непасрэдным законам, рымскае права зведала змены. Абноўленае рымскае права атрымала назву «сучаснае рымскае права» (usus modernus Pandectarum, heutiges römisches Recht). Затым у найбольш буйных дзяржавах Германіі ўзнікла імкненне да кадыфікацыі грамадзянскага права шляхам перапрацоўкі рымскага і нацыянальнага права ў нешта адзінае. Так, у 1756 г. у Баварыі быў выдадзены «Codex Maximilianeus Bavaricus», а ў 1794 г. у Прусіі было выдадзена Прускае земскае ўлажэнне (Preussisches Landsrecht). У Францыі нацыянальнае і рымскае права былі аб'яднаны пры стварэнні Кодэкса Напалеона (1804 г.), які, у сваю чаргу, стаў узорам для пераймання пры кадыфікацыі грамадзянскага права ў іншых дзяржавах. Такім чынам, рымскае права аказала такі ж аб'яднаўчы ўплыў на юрыспрудэнцыю і заканадаўства еўрапейскіх народаў, як лацінская мова — на іх навуку. Гл. таксама ----------- * Партал «Старажытны Рым» * Законы Дванаццаці табліц * Прысуджэнне * Jura novit curia * Corpus Juris Civilis * Дыгесты Юстыніяна * Квазікантракт * Часопіс еўрапейскай гісторыі права Зноскі ------ 1. ↑ Покровский И. А. История римского права // § 45. Рецепция римского права(недаступная спасылка) 2. ↑ Шершеневич Г. Ф. Учебник русского гражданского права. Т. 1. // § 4. История гражданского законодательства на Западе(недаступная спасылка) Літаратура ---------- * *Дождев Д. В.* Римское частное право. М.: Норма, 2008. * *Зайков А. В.* Римское частное право в систематическом изложении. Учебник. М.: Русский фонд содействия образованию и науке, 2012. 480 с. ISBN 978-5-91244-089-2 * *Новицкий И. Б.* Римское право Архівавана 30 студзеня 2016. — М.: Зерцало-М, 2008. ISBN 978-5-94373-140-2 * Новицкий И. Б. Перетерский И. С. Римское частное право. — М.: Юристъ, 2001. * *Покровский И. А.* История римского права Архівавана 28 верасня 2011. — М.: Статут, 2004. ISBN 5-8354-0232-5. * Чезаре Санфилиппо Курс римского частного права. — М.: БЕК, 2002. ISBN 5-85639-284-1 Спасылкі -------- * Інстытуцыі Гая * Узоры найважнейшых пазоўных формул у рымскім працэсе (па-латыні з рускім перакладам) | ⛭Права | | --- | | Тэорыя права | * Праваразуменне * Правасвядомасць * Праватворчасць * Праварэалізацыя * Праваадносіны * Прававая дзяржава * Правапарадак * Законнасць * Правапарушэнне * Юрыдычная адказнасць * Юрыдычны факт * Прэзумпцыі * Фікцыі * Юрыдычныя правы і абавязкі * Правы і свабоды чалавека і грамадзяніна | | | Вучэнні аб праве | * Тэорыя дзяржавы і правы * Энцыклапедыя права * Філасофія права * Гісторыя дзяржавы і правы * Гісторыя прававых і палітычных вучэнняў * Сацыялогія права * Антрапалогія права | | Сістэма права | * Норма права * Крыніцы права * Дагавор * Закон * Сістэматызацыя нарматыўных актаў * Матэрыяльнае права і працэсуальнае права * Прыватнае і публічнае права | | Галіны права | * Канстытуцыйнае права * Адміністрацыйнае права * Ваеннае права * Муніцыпальнае права * Грамадзянскае права * Грамадзянскае працэсуальнае права * Арбітражнае працэсуальнае права * Крымінальнае права * Крымінальна-працэсуальнае права * Крымінальна-выканаўчае права * Сямейнае права * Працоўнае права * Фінансавае права * Зямельнае права * Жыллёвае права * Экалагічнае права * Права сацыяльнага забеспячэння * Вынаходніцкае права | | Прававыя дысцыпліны | * Ваеннае права * Падатковае права * Банкаўскае права * Прадпрымальніцкае права * Камерцыйнае права * Юрыдычная этыка * Юрыдычная псіхалогія * Крыміналогія * Крыміналістыка * Судовая медыцына * Судовая псіхіятрыя | | Прававыя сістэмы | * Параўнальнае правазнаўства * Рымскае права * Звычаёвае права * Рамана-германская прававая сям’я * Англасаксонская прававая сям’я * Скандынаўская прававая сістэма * Рэлігійная прававая сям’я + ісламскае права + іўдзейскае права | | Міжнароднае права | * Міжнароднае публічнае права * Міжнароднае прыватнае права * Наднацыянальнае права * Еўрапейскае права | | Юрыспрудэнцыя | * Заканадаўства * Юрыдычная тэхніка * Тлумачэнне права * Правасуддзе * Праваахоўныя органы * Праваабарончая дзейнасць * Адвакатура * Юрыдычная прафесія * Вядомыя юрысты * Прававая культура |

**Дом Ліфанда** — будынак у Быхаўскім прадмесці Магілёва. Размешчаны па Быхаўскай вуліцы, 6, пры ўваходзе на Быхаўскі рынак. Помнік архітэктуры другой паловы XIX ст. Гісторыя -------- Дом у пачатку XX стагоддзя Належаў Ліфанду. У 1912 годзе тут размяшчалася аптэкарская крама і склад М. М. Іофэ. У аптэках прадаваліся пігулкі, мікстуры, мазі, якія былі зроблены на фармацэўтычных фабрыках і спакаваны адмысловым спосабам. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года пачалася нацыяналізацыя аптэк і аптэкарскіх магазінаў. Пасля ліста ад 13.11.1918 № 75 губернскага фармпада аб рашэнні *«временно опечатать крупные аптекарские магазины для учёта наличности медикаментов, мелким же магазинам предписано в самый кратчайший срок под ответственность владельца представить опись медикаментов»* дадзены бізнэс пачаў закрывацца. 2 лістапада 1924 г. па пастанове Упраўлення Камунальнай Гаспадаркі дом Ліфанда быў нацыяналізаваны. У 1939 г. у былым доме Ліфанда знаходзілася амбулаторыя. У 2017 г. зроблена рэканструкцыя часткі будынка з упарадкаваннем прылеглай тэрыторыі. Зараз будынак належыць індывідуальнаму прадпрымальніку Жураўлёву Аляксандру Уладзіміравічу. У будынку размешчаны будаўнічыя магазіны. Архітэктура ----------- Фасад з боку рынку Будынак з цэглы, атынкаваны аднапавярховы, але выглядае як двухпавярховы за кошт вельмі высокага цокаля, накрыты крутым двухсхільным дахам. Прамавугольны ў плане, кампактны. Франтон вылучаны прафіліраваным гзымсам. Уваход — з боку бакавога фасада. Паміж цокальным і першым паверхам прафіліраваны паясок. Вокны па галоўным і бакавым фасадах прамавугольныя з ліштвамі. Планіроўка анфіладная. Зноскі ------ 1. 1 2 3 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дом Ліфанда

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Пушкін. **Алег Ждан** (сапраўднае імя **Алег Аляксеевіч Пушкін**; нар. 5 студзеня 1938, г. Смаленск, РСФСР) — беларускі празаік. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і настаўнікаў. Жыў і вучыўся ў г. Мсціславе. Скончыўшы дзесяцігодку ў 1955 годзе, паступіў на гісторыка-геаграфічны факультэт Магілёўскага педінстытута, які скончыў у 1960 годзе. Пасля яго заканчэння працаваў слесарам, інжынерам-дыспетчарам на будаўніцтве Карагандзінскага металургічнага камбіната ў г. Цемір-Таў з 1960 па 1961 гады, у Прыташкенцкай геафізічнай партыі, затым на Брацкім лесапрамысловым комплексе з 1961 па 1963 гады. Там пачаў пісаць апавяданні. Першае з іх «Санька, Туся і брыгадзір» было апублікавана ў 1963 годзе ў штотыднёвіку «Литературная Россия». З 1963 года жыве ў Мінску. Працаваў на Мінскім трактарным заводзе з 1963 па 1972 год абрубшчыкам, грузчыкам, выбівальшчыкам, наждачнікам, начальнікам змены, затым два гады старшым рэдактарам Беларускага тэлебачання, з 1973 па 1976 і з 1983 па 1984 гады быў рэдактарам кінастудыі «Беларусьфільм». Завочна скончыў ў 1969 годзе Літаратурны інстытут імя М. Горкага, а таксама сцэнарнае аддзяленне Вышэйшых двухгадовых курсаў сцэнарыстаў і рэжысёраў у Маскве. З 1978 года на творчай працы. У 1998 годзе прызначаны дырэктарам выдавецтва «Вышэйшая школа». Член Саюза пісьменнікаў Беларусі з 1983 года. Творчасць --------- Піша на рускай мове. Першая кніга прозы Алега Ждана «У час развітання» выйшла ў 1975 годзе. Псеўданім ад двайнога прозвішча дзеда Ждан-Пушкін. Творы пісьменніка друкуюцца ў часопісах «Нёман», «Новый мир[ru]», «Знамя[ru]», «Дружба народов[ru]», «Юность[ru]». Пісьменнік падтрымлівае цесную сувязь з мясцовай газетай «Святло кастрычніка», на старонках якой рэгулярна з’яўляюцца новыя творы пісьменніка. Выдадзены кнігі прозы: «У гасцях і дома» (руск.: В гостях и дома; Масква, 1977), «Знаёмы» (руск.: Знакомый; 1977), «Рысы і абліччы» (руск.: Черты и лица; Масква, 1985), «Па абодва бакі прахадной» (руск.: По обе стороны проходной; Масква, 1987), «Самастойнае жыцце» (руск.: Самостоятельная жизнь; 1990); па яго сцэнарыях «Сумленны, разумны, нежанаты» і «Хачаце любіце, хочаце не» — былі зняты фільмы. Пісьменік займаецца перакладамі на рускую мову твораў беларускіх пісьменнікаў. У сваёй творчасці распрацоўвае дзве тэмы: жыццё рабочага, гараджаніна ў першым пакаленні, які працуе на вялікім заводзе, і побыт людзей правінцыйных гарадоў Беларусі. У 1993 годзе Беларускі тэатр імя Я. Коласа (Віцебск) паставіў п’есу «Салгалі Богу, салгалі». Узнагароды ---------- Лаўрэат Нацыянальнай літаратурнай прэміі 2019 года за кнігу «Геній». Бібліяграфія ------------ * Ждан Алег (Пушкін Алег Аляксеевіч): Знакамітыя людзі// Памяць: Мсціслаўскі р-н; Гіст.-дак. хронікі гарадоў і р-наў Беларусі.—Мн. 1999.—С. 527—528. * Ждан О. Князь Мстиславский [О.Ждан] / О.Ждан // Святло Кастрычніка. — 2010. — № 78 — 79. — С.6. Літаратура ---------- * Ждан Алег // Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік / Склад. А. К. Гардзіцкі. Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — 653 с.: іл. — ISBN 5-340-00709-X. Спасылкі -------- * Ждан Алег

**Вода-вадзяны ядзерны рэактар** ― рэактар, у якім у якасці запавольніка і цепланосьбіта выкарыстоўваецца звычайная вада. Вода-вадзяныя ядзерныя рэактары выкарыстоўваюцца ў розных мэтах: на АЭС, транспарце (звычайна на атамных падлодках, буйных ваенных караблях, ледаколах), у навуковых даследаваннях, магчыма іх выкарыстоўваць для цэнтралізаванага цеплазабяспячэння (гл. атамная станцыя цеплазабяспячэння). Найбольшае распаўсюджанне на атамных электрастанцыях атрымалі наступныя мадэлі: * ВВЭР (СССР―Расія) * PWR (Вестынгаўз, ЗША) * EPR (AREVA, Францыя ― Германія) Прынцып дзеяння --------------- Схема работы энергетычнага вода-вадзянога атамнага рэактара. Цеплыня ад рэактара спачатку перадаецца вадзе першага контуру, потым — праз цеплаабменнік (парагенератар) — вадзе другога контуру. Пры гэтым ціск у другім контуры меншы за першы (адпаведна, і меншая тэмпература кіпення), таму вада ў ім не толькі награваецца, але і выпарваецца, пасля чаго атрыманая пара выкарыстоўваецца для атрымання энергіі. У корпусе рэактара размешчаны цеплавыдзяляльныя зборкі, якія запоўнены цеплавыдзяляльнымі элементамі, у якіх размешчана ядзернае паліва. Вада праходзіць паміж імі і за кошт ядзернай энергіі награваецца. Пры гэтым вада выконвае роллю запавольніка нейтронаў (зніжае хуткасць нейтронаў да такой, пры якой яны могуць узаемадзейнічаць з атамамі паліва, пры гэтым кінетычная энергія нейтронаў пераходзіць у цеплавую), цепланосьбіта (адводзіць цеплавую энергію ад рэактара) і адбівальніка (не дае нейтронам пакінуць рэактар). Вада ў рэактары можа знаходзіцца пад любым ціскам, у тым ліку і пры атмасферным. Але ў энергетычных вода-вадзяных рэактарах неабходна выкарыстоўваць ваду пад вялікім ціскам (такім, пры якім яе тэмпература кіпення большая за максімальную тэмпературу пары ў другім контуры, каб прадухіліць яе кіпенне). Перавагі -------- * Адмоўны тэмпературны каэфіцыент рэактыўнасці: пры нечаканым павышэнні тэмпературы магутнасць рэактара пачынае падаць, а не павышацца. * Пры перадачы цеплыні праз парагенератар вада першага контуру не кантактуе з другім, дзякуючы чаму вада і пар там з’яўляюцца нерадыеактыўнымі, што павялічвае бяспеку і змяншае выдаткі на будаўніцтва ахоўных збудаванняў у параўнанні з аднаконтурнымі схемамі АЭС. * У якасці цепланосьбіта першага контуру вада мае перавагі перад іншымі рэчывамі: яна танная, мае добрыя фізічныя якасці, больш бяспечная. Недахопы -------- * Рэактар павінен вытрымліваць вялікі ціск першага контуру. * Неабходнасць парагенератара ўскладняе і падаражае канструкцыю. * У большасці рэактараў нельга замяніць паліва падчас працы, для гэтага неабходна спыняць рэактар. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (онлайн) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | GND: 4134661-0 · LCCN: sh85106558 · Microsoft: 2780406361 · NDL: 01213921 · NKC: ph317241 |

Электрамагнітныя ваганні можна адлюстраваць у выглядзе папярочных ваганняў электрычнага і магнітнага палёў, якія самі распаўсюджваюцца. На малюнку - плоскапалярызованая хваля, якая распаўсюджваецца справа налева. Ваганні электрычнага поля намаляваны ў вертыкальнай плоскасці, а ваганні магнітнага поля - у гарызантальнай. **Электрамагнітнымі ваганнямі** называюцца перыядычныя змены напружанасці Е і індукцыі В. Электрамагнітнымі ваганнямі з'яўляюцца радыёхвалі, мікрахвалі, інфрачырвонае выпраменьванне, бачнае святло, ультрафіялетавае выпраменьванне, рэнтгенаўскія прамяні, гама-прамяні. Вывад формулы ------------- Электрамагнітныя хвалі як універсальная з'ява былі прадказана класічнымі законамі электрычнасці і магнетызму, вядомымі як ураўненні Максвела. Калі вы ўважліва паглядзіце на ураўненні Максвела ў адсутнасць крыніц (зарадаў або токаў), то выявіце, што акрамя трывіяльнага рашэння, калі напружанасці электрычнага і магнітнага поля роўныя нулю ў кожнай кропцы прасторы і нічога не мяняецца, існуюць нетрывіяльныя рашэнні, якія ўяўляюць сабой змены абедзвюх напружанасцяў ў прасторы і часу. Пачнем з ураўненняў Максвелла для вакууму {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {E} =0\qquad \qquad \qquad \ \ (1)} {\displaystyle \nabla \times \mathbf {E} =-{\frac {\partial }{\partial t}}\mathbf {B} \qquad \qquad (2)} {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {B} =0\qquad \qquad \qquad \ \ (3)} {\displaystyle \nabla \times \mathbf {B} =\mu \_{0}\epsilon \_{0}{\frac {\partial }{\partial t}}\mathbf {E} \qquad \ \ \ (4)} дзе {\displaystyle \nabla } — вектарны дыферэнцыяльны аператар (набла). Адно з рашэнняў, {\displaystyle \mathbf {E} =\mathbf {B} =\mathbf {0} }, — самае простае. Каб знайсці іншае, больш цікавае рашэнне, мы скарыстаемся вектарнай тоеснасцю, якая справядліва для любога вектара, у выглядзе: {\displaystyle \nabla \times \left(\nabla \times \mathbf {A} \right)=\nabla \left(\nabla \cdot \mathbf {A} \right)-\nabla ^{2}\mathbf {A} } Каб паглядзець як мы можам выкарыстоўваць яго, возьмем аперацыю віхуры ад выказвання (2): {\displaystyle \nabla \times \left(\nabla \times \mathbf {E} \right)=\nabla \times \left(-{\frac {\partial \mathbf {B} }{\partial t}}\right)\qquad \qquad \qquad \quad \ \ \ (5)\,} Левая частка эквівалентная: {\displaystyle \nabla \times \left(\nabla \times \mathbf {E} \right)=\nabla \left(\nabla \cdot \mathbf {E} \right)-\nabla ^{2}\mathbf {E} =-\nabla ^{2}\mathbf {E} \qquad \quad \ (6)\,} дзе мы спрашчаем, выкарыстоўваючы вышэй прыведзенае раўнанне (1). Правая частка эквівалентная: {\displaystyle \nabla \times \left(-{\frac {\partial \mathbf {B} }{\partial t}}\right)=-{\frac {\partial }{\partial t}}\left(\nabla \times \mathbf {B} \right)=-\mu \_{0}\epsilon \_{0}{\frac {\partial ^{2}}{\partial t^{2}}}\mathbf {E} \qquad (7)} Ураўненні (6) і (7) роўныя, такім чынам гэтыя вынікі ў вектарназначным дыферэнцыяльным ураўненні для электрычнага поля, а менавіта | | | --- | | {\displaystyle \nabla ^{2}\mathbf {E} =\mu \_{0}\epsilon \_{0}{\frac {\partial ^{2}}{\partial t^{2}}}\mathbf {E} } | Ужываючы аналагічныя зыходныя вынікі ў аналагічным дыферэнцыяльным ураўненні для магнітнага поля: | | | --- | | {\displaystyle \nabla ^{2}\mathbf {B} =\mu \_{0}\epsilon \_{0}{\frac {\partial ^{2}}{\partial t^{2}}}\mathbf {B} }. | Гэтыя дыферэнцыяльныя ураўненні эквівалентныя хвалеваму ураўнанню: {\displaystyle \nabla ^{2}f={\frac {1}{{c\_{0}}^{2}}}{\frac {\partial ^{2}f}{\partial t^{2}}}\,} дзе *c*0 — хуткасць хвалі у ваккуме; *f* — апісвае зрух. Ці яшчэ прасцей: {\displaystyle \Box ^{2}f=0} где {\displaystyle \Box ^{2}} — аператар Д’Аламбера: {\displaystyle \Box ^{2}=\nabla ^{2}-{\frac {1}{{c\_{0}}^{2}}}{\frac {\partial ^{2}}{\partial t^{2}}}={\frac {\partial ^{2}}{\partial x^{2}}}+{\frac {\partial ^{2}}{\partial y^{2}}}+{\frac {\partial ^{2}}{\partial z^{2}}}-{\frac {1}{{c\_{0}}^{2}}}{\frac {\partial ^{2}}{\partial t^{2}}}\ } Заўважце, што ў выпадку электрычнага і магнітнага палёў хуткасць: {\displaystyle c\_{0}={\frac {1}{\sqrt {\mu \_{0}\epsilon \_{0}}}}} Якая, як высвятляецца, ёсць хуткасць святла ў вакууме. ураўненні Максвела аб'ядналі дыэлектрычную пранікальнасць вакууму ε0, магнітную пранікальнасць вакууму μ0 і непасрэдна хуткасць святла c0. Да гэтага вываду не было вядома, што была такая строгая сувязь паміж святлом, электрычнасцю і магнетызмам. Але маюцца толькі два ураўненні, а мы пачалі з чатырох, таму маецца яшчэ больш інфармацыі адносна хваляў, схаваных у ураўненнях Максвела. Давайце разгледзім тыповую вектарную хвалю для электрычнага поля. {\displaystyle \mathbf {E} =\mathbf {E} \_{0}f\left({\hat {\mathbf {k} }}\cdot \mathbf {x} -c\_{0}t\right)} Тут {\displaystyle \mathbf {E} \_{0}} — пастаянная амплітуда ваганняў, {\displaystyle f} — любая імгненная дыферэнцавальная функцыя, {\displaystyle {\hat {\mathbf {k} }}} — адзінкавы вектар у кірунку распаўсюджвання, а {\displaystyle {\mathbf {x} }}i- радыус-вектар. Мы заўважаем, што {\displaystyle f\left({\hat {\mathbf {k} }}\cdot \mathbf {x} -c\_{0}t\right)} — агульнае рашэнне хвалевага ураўнення. Іншымі словамі {\displaystyle \nabla ^{2}f\left({\hat {\mathbf {k} }}\cdot \mathbf {x} -c\_{0}t\right)={\frac {1}{{c\_{0}}^{2}}}{\frac {\partial ^{2}}{\partial ^{2}t}}f\left({\hat {\mathbf {k} }}\cdot \mathbf {x} -c\_{0}t\right)}, для тыповай хвалі, якая распаўсюджваецца ў {\displaystyle {\hat {\mathbf {k} }}} кірунку. Гэтая форма будзе задавальняць хвалеваму ураўненні, але ці будзе яна задавальняць усім ураўненням Максвела, і з чым адпаведны магнітнае поле? {\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {E} ={\hat {\mathbf {k} }}\cdot \mathbf {E} \_{0}f'\left({\hat {\mathbf {k} }}\cdot \mathbf {x} -c\_{0}t\right)=0} {\displaystyle \mathbf {E} \cdot {\hat {\mathbf {k} }}=0} Першае ураўненне Максвелла мае на ўвазе, што электрычнае поле артаганальнае (перпендыкулярнае) кірунку распаўсюджванню хвалі. {\displaystyle \nabla \times \mathbf {E} ={\hat {\mathbf {k} }}\times \mathbf {E} \_{0}f'\left({\hat {\mathbf {k} }}\cdot \mathbf {x} -c\_{0}t\right)=-{\frac {\partial }{\partial t}}\mathbf {B} } {\displaystyle \mathbf {B} ={\frac {1}{c\_{0}}}{\hat {\mathbf {k} }}\times \mathbf {E} } Другое ураўненне Максвелла спараджае магнітнае поле. Тыя, што засталіся, ўраўненні будуць задавальняцца выбарам {\displaystyle \mathbf {E} ,\mathbf {B} }. Мала таго, што хвалі электрычнага і магнітнага палёў распаўсюджваюцца з хуткасцю святла, але яны маюць абмежаваную арыентацыю і прапарцыйную велічыню, {\displaystyle E\_{0}=c\_{0}B\_{0}}, якую можна адразу ж заўважыць з вектара Пойнтынга. Электрычнае поле, магнітнае поле і кірунак распаўсюджвання хвалі, ўсе з'яўляюцца артаганальнымі, і распаўсюд хвалі ў тым жа кірунку як вектар {\displaystyle \mathbf {E} \times \mathbf {B} }. З пункту гледжання электрамагнітнай хвалі, якая перамяшчаецца прамалінейна, электрычнае поле можа вагацца уверх і ўніз, у той час як магнітнае поле можа вагацца направа і налева, але гэтая карціна можа чаргавацца з электрычным полем, рухомым направа і налева, і магнітным полем, якое вагаецца уверх і ўніз. Гэтая адвольнасць ў арыентацыі з перавагай да кірунку распаўсюджвання вядома як палярызацыя. Гл. таксама ----------- * Ураўненні Максвела * Вібратар Герца * Вагальны контур

**Дом гарадскога купецтва** — будынак у гістарычным цэнтры Магілёва. Размешчаны па Пажарным завулку, 19. Пабудаваны ў другой палове ХІХ стагоддзя на вул. Паштовай, як прыватнаўласніцкі, і выкарыстоўваўся гарадскім купецтвам. У 1920-я гады будынак быў нацыяналізаваны. У савецкія часы выкарыстоўваўся як жылы. У 2004 годзе праведзены капітальны рамонт, у час якога быў надбудаваны дысгарманічны мансардавы паверх. Зараз належыць індывідуальнаму прадпрымальніку. У будынку размешчаны: БТА Банк, крамы і салоны. Архітэктура ----------- Будынак трохпавярховы, з цэглы, пабудаваны як жылы. Галоўным фасадам выходзіць на чырвоную лінію забудовы Пажарнага завулка. Прамавугольны ў плане, кампактны, падзелены на ярусы прафіляваным гзымсавым паяском. Галоўны фасад мае асіметрычную кампазіцыю пабудовы. Рытм адной часткі будынка ствараецца аконнымі праёмамі прамавугольнай формы рознага памеру. Пад дахам, у верхняй частцы звонку будынка канструктыўна выдзелены фрыз у выглядзе гарызантальнай паласы, аформленай дэкаратыўнымі элементамі. Планіроўка першага і другога паверхаў змешаная: анфіладная з зальнай. Планіроўка трэцяга паверха калідорная з двухбаковым размяшчэннем памяшканняў. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дом гарадскога купецтва (Магілёў)

**Саўлюс Мікалюнас** (літ.: Saulius Mikoliūnas; нар. 2 мая 1984, Вільнюс, Літоўская ССР) — літоўскі футбаліст, паўабаронца вільнюскага «Жальгірыса» і былы ігрок нацыянальнай зборнай Літвы. Кар’ера ------- ### Клубная Пачаў прафесійныя футбольныя выступы ў клубе «Швіеса» з роднага Вільнюса ў 2002 годзе. У 2004 перайшоў у стан дзеючага чэмпіёна Літвы футбольнага клуба «Каўнас», у складзе якога ў тым жа годзе выйграў усе ўнутраныя футбольныя трафеі Літвы. На працягу 2005—2009 гадоў выступаў у Эдынбургу, дзе абараняў колеры мясцовага клуба «Хартс» у чэмпіянаце Шатландыі. За клуб з Эдынбурга правёў 125 матчаў, у якіх вызначыўся 12 разоў. Сыграў 102 матчы ў чэмпіянаце Шатландыі (11 галоў), 11 — у Кубку Шатландыі, 7 — у Кубку Лігі, 5 — у еўракубках (1 гол). Выйграў Кубак Шатландыі 2006 года. Улетку 2009 года на правах свабоднага агента заключыў трохгадовы кантракт з кіеўскім «Арсеналам». Дэбют у Прэм'ер-лізе Украіны адбыўся 18 ліпеня 2009 года ў матчы супраць луганскай «Зары» (нічыя 0:0). Паступова Саўлюс стаў асноўным гульцом каманды і нават у 2012 годзе дапамог клубу ўпершыню ў гісторыі выйсці ў еўракубкі. У пачатку 2013 года ў сувязі з фінансавымі праблемамі ў «Арсенале», клуб вымушаны быў адпусціць большасць высокааплатных футбалістаў, у тым ліку і Саўлюса, які ў якасці вольнага агента, разам з партнёрамі па камандзе Аляксандрам Каўпаком і Сяргеем Сіманенкам, 21 студзеня 2013 года падпісаў кантракт з футбольным клубам «Севастопаль», які выступаў у Першай лізе. Разам з «Севастопалем» выйграў Першую лігу і потым гуляў у Прэм'ер-лізе. Узімку 2014 года, аднак, быў адхілены ад асноўнай каманды крымчан. Фармальна заставаўся ў складзе клуба да лета, хоць трэніраваўся асобна і шукаў варыянты працягу кар’еры. У жніўні 2014 года на правах свабоднага агента падпісаў кантракт з салігорскім «Шахцёрам». Праз праблемы з дакументамі, аднак, змог дэбютаваць за салігорскі клуб толькі 20 верасня 2014 года, калі выйшаў на замену ў матчы супраць «Нафтана» і сваёй галявой перадачай дапамог салігорцам перамагчы 2:0. У снежні 2014 года падоўжыў кантракт з «Шахцёрам». У сезоне 2015, згодна з новым рэгламентам, перастаў трапляць пад ліміт легіянераў у чэмпіянаце Беларусі, як ігрок нацыянальнай зборнай. У складзе салігорскага клуба здолеў замацавацца ў якасці асноўнага левага абаронцы. У снежні 2015 года вярнуўся на радзіму, стаўшы іграком вільнюскага «Жальгірыса». ### Міжнародная З 2004 года трывала выступае за нацыянальную зборную Літвы. Дасягненні ---------- * Літва 01Чэмпіён Чэмпіён Літвы (5): 2004, 2016, 2020, 2021, 2022 * Літва 02Сярэбраны прызёр Срэбраны прызёр чэмпіянату Літвы (3): 2017, 2018, 2019 * Літва Уладальнік Кубка Літвы (6): 2004, 2016, 2016 (восень), 2018, 2021, 2022 * Літва Уладальнік Суперкубка Літвы (5): 2004, 2016, 2017, 2020, 2023 * Шатландыя 02Сярэбраны прызёр Срэбраны прызёр чэмпіянату Шатландыі: 2005/06 * Шатландыя 03Бронзавы прызёр Бронзавы прызёр чэмпіянату Шатландыі: 2008/09 * Шатландыя Уладальнік Кубка Шатландыі: 2006 * Украіна Пераможца Першай лігі чэмпіянату Украіны: 2012/13 * Беларусь 03Бронзавы прызёр Бронзавы прызёр чэмпіянату Беларусі (2): 2014, 2015 Зноскі ------ 1. ↑ Saulius Mikoliūnas // FBref.com<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q56239490'></a> 2. ↑ SAULIUS MIKOLIUNAS // Argentine Soccer Database<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19368470'></a> 3. ↑ Миколюнас покинет Севастополь Архівавана 8 сакавіка 2016. 4. ↑ Солигорский "Шахтер" заявил Войцеховски и Миколюнаса 5. ↑ Миколюнас продлил контракт с "Шахтером" 6. ↑ Миколюнас перешел в «Жальгирис» Спасылкі -------- * * Профіль на сайце *transfermarkt.com* (англ.) * Статыстыка на сайце *National Football Teams* (англ.) * Статыстыка на сайце *footballfacts.ru* (руск.) * Профіль на сайце *by.tribuna.com* (руск.) * Профіль на сайце *soccerway.com* (руск.) * Статыстыка на сайце Федэрацыі футбола Украіны (укр.) * Статыстыка на сайце *UEFA.com* (руск.) * Статыстыка на сайце *FIFA* (англ.) * Статыстыка на сайце *soccerbase.com* (англ.) * Профіль на сайце *teams.by* (руск.) * Профіль на сайце *pressball.by* (руск.)

Свяцейшы Патрыярх Маскоўскі ўсяе Русі з 2009 года Кірыл **Патрыярх Маскоўскі і ўсяе Русі** — тытул прадстаяцеля Рускай праваслаўнай царквы. Поўны тытул зараз (2008) *Свяцейшы Патрыярх Маскоўскі і ўсяе Русі*. Ён быў прыняты ў 1943 годзе пры абранні патрыярхам Сергія (Страгародскага). Патрыярства заснавана ў Маскве ў 1589 годзе: першым Патрыярхам стаў Іоў. Скасавана ў 1721 годзе; адноўлена рашэннем Памеснага Сабора Расійскай Царквы 28 кастрычніка (10 лістапада) 1917 года. Спіс Патрыярхаў Маскоўскіх: * Іоў (1589—1605) * Гермаген (1606—1612) * Філарэт (1619—1633) * Іасаф I (1634—1640) * Іосіф (1642—1652) * Нікан (1652—1666) * Іасаф II (1667—1672) * Піцірым (1672—1673) * Іаакім (1674—1690) * Адрыян (1690—1700) * Ціхан (1917—1925) * Сергій (1943—1944) * Аляксій I (1945—1970) * Пімен (1971—1990) * Аляксій II (1990—2008) * Кірыл (з 2009) Паводле дзеючага Статуту ад 2000 года, сан Патрыярха з’яўляецца пажыццёвым; права суду над Патрыярхам і нізлажэння яго, роўна як і рашэнне пытання аб яго сыходзе на пакой, належыць Архірэйскаму сабору. У перыяд вакансіі Патрыяршай кафедры Свяшчэнны сінод абірае з ліку сваіх сталых членаў Месцаблюсціцеля Патрыяршага Прастолу. «Не пазней шасці месяцаў па вызваленні Патрыяршага Пасаду Месцаблюсціцель і Свячшэнны сінод… склікаюць Памесны сабор для абрання новага Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі». Кандыдат у Патрыярхі павінен быць архірэем РПЦ не маладзей за 40 гадоў, мець «вышэйшую багаслоўскую адукацыю, дастатковы досвед епархіяльнага кіравання». Працэдура абрання Патрыярха Статутам не дэталізаваная; «працэдуру абрання ўсталёўвае Свячшэнны Сінод». Патрыярх уступае ў сан падчас адмысловай урачыстай цырымоніі — інтранізацыі, якая праводзіцца праз некалькі дзён пасля абрання.

**Дом па Камісарыяцкім завулку, 10** — будынак у гістарычным цэнтры Магілёва. Помнік архітэктуры пачатку XX ст. Гісторыя -------- Пабудаваны ў пачатку XX ст. як даходны дом, быў прыватнаўласніцкім. У 1924 г. нацыяналізаваны. Выкарыстоўваўся як жылы і пад розныя ўстановы. Зараз гэта адміністрацыйны будынак ЗТАА «Дыялог-Магілёў». Архітэктура ----------- Дваровы фасад Двухпавярховы вуглавы будынак з двума аднолькавымі фасадамі і вуглавой часткай паміж імі. Пабудаваны з цэглы чырвонага колеру, неатынкаваны, на высокім цокалі. Уваход знаходзіцца ў бакавой частцы аднаго з фасадаў. Першы паверх галоўнага фасада і ўваходная частка апрацаваны рустам. Вокны першага і другога паверхаў маюць лучковыя праёмы з замковым каменем і падаконнымі нішамі. Міжпаверхавы пояс выраблены ў выглядзе хвалістай лініі. Гзымс апрацаваны сухарыкамі. Усе дэкаратыўныя дэталі выкананы цаглянай муроўкай. Дах двухсхільны. Зноскі ------ 1. 1 2 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дом па Камісарыяцкім завулку, 10

**Ачэ** (саманазва *aché* «чалавек»), таксама **гуаякі** (ісп.: guayakí) — індзейскі народ у Паўднёвай Амерыцы, карэнныя насельнікі Гран-Чака. Большасць ачэ жывуць на тэрыторыі дзяржавы Парагвай. Яны падзяляюцца на некалькі тэрытарыяльных груп, якія амаль не кантактуюць адна з іншай. Агульная колькасць (2021 г.) — 1 700 чалавек. Паходжанне ---------- Ачэ размаўляюць на мове гуаранійскай групы, аднак антрапалагічна адрозніваюцца ад суседніх народаў гуарані малым ростам, а таксама заняткамі, паколькі да нядаўняга часу не практыкавалі земляробства. Іх лад жыцця засноўваўся на вандроўным збіральніцтве, паляванні і рыбалоўстве. Таму паходжанне ачэ выклікае дыскусіі сярод навукоўцаў. Яны маглі адасобіцца ад іншых гуарані ў выніку эндагамных адносінаў. Генетычныя даследаванні паказваюць вельмі абмежаваны набор метахандрыяльнага ДНК. Аднак большасць даследчыкаў лічаць, што ачэ — нашчадкі болей старажытнага насельніцтва, якое з'явілася на тэрыторыі Парагвая каля 9 000 гадоў таму і пераняла гуаранійскую лексіку пад ціскам пазнейшых мігрантаў з Амазоніі. Відавочна, агульнай саманазвы ў ачэ першапачаткова не існавала, бо розныя групы паляўнічых і збіральнікаў жылі дысперсна. Іспанскія езуіты ўзгадвалі іх з 1620 г. пад назвай *каайгуа*. Пазней у пісьмовых дакументах замацавалася назва *гуаякі*. Абедзве гэтыя назвы паходзяць з моў суседніх індзейскіх народаў і маюць абразлівы сэнс. Таму ў другой палове XX ст. даследчыкі і дзяржаўныя чыноўнікі пачалі выкарыстоўваць сучасную назву, запазычаную з мовы саміх ачэ. Усталяванне кантактаў --------------------- Да другой паловы XX ст. ачэ мелі ізаляваны лад жыцця, хаваліся ад іншых індзейцаў і еўрапейскіх пасяленцаў. Рэдкія сутыкненні скончваліся трагічна для абодвух бакоў. Чужынцы забівалі мужчын ачэ, выкрадалі іх жанчын і дзяцей. Ачэ таксама забівалі чужынцаў, калі тыя не маглі абараніцца. Паступовае асваенне зямель прывяло да скарачэння тэрыторый, годных для існавання паляўнічых груп. Калі ў XVII ст. ачэ сустракалі не далёка ад Асунсьёна, то да другой паловы XX ст. выжылі толькі 4 тэрытарыяльныя групы ў Гран-Чака: * Паўночныя ачэ * Івітурузу ачэ * Іпеты ачэ * Н'якундай ачэ У пачатку сталых кантактаў з вонкавым светам толькі паўночная група налічвала некалькі сот чалавек, астатнія — ад 28 да 60 чалавек. Група івітурузу адкалолася ад паўночнай за некалькі дзесяцігоддзяў да кантактаў. Увесь гэты час іх прадстаўнікі болей не сустракаліся. Астатнія 2 групы існавалі ізалявана, досіць далёка ад першых дзвюх. У 1959 г. парагвайскі землеўласнік і дзяржаўны служачы Хесус Перэйра здолеў прыцягнуць паляўнічага з групы Іпеты да жыцця на сваёй ферме. Праз некаторы час да яго далучыліся астатнія чальцы групы. У 1962 — 1963 гг. на ферму Х. Перэйры перабраліся чальцы Івітурузу. У 1970 г. пасля значных намаганняў ён усталяваў кантакт з паўночнай групай. Ферма Х. Перэйры ператварылася ў своеасаблівую рэзервацыю, што наведвалася прадстаўнікамі дзяржаўных і міжнародных арганізацый, і дзе адбываліся антраполагічныя даследаванні. Аднак намаганні Х. Перэйры скончыліся досіць трагічна. Амаль палова новых насельнікаў яго фермы памерла ад хвароб, ад якіх у ачэ не было імунітэту. У 1973 г. нямецкі антраполаг Марк Мюнцэль апублікаваў даклад «Генацыд карэнных народаў у Парагваі». Ён абвінаваціў палітыку Альфрэда Стрэснера і адначасова Х. Перэйру ў прымусовым перасяленні ачэ, эксплуатацыі іх у якасці рабоў. У далейшым расследаванні юрыстаў міжнародных арганізацый сцвярджалася, што ў дачыненні да ачэ ўжываўся гвалт. Х. Перэйра быў арыштаваны. Гаротная доля ачэ прыцягнула дапамогу з боку грамадскіх арганізацый. У 1976 г. місіянеры з ЗША ўсталявалі мірны кантакт з групай Н'якундай. Пры пасрэдніцтве амерыканскіх пратэстанцкіх арганізацый былі створаны 4 асобныя паселішчы для чальцоў розных груп. Яны атрымалі ў поўнае або часовае карыстанне ад 300 га да 2000 га зямлі, дзе маглі развіваць гаспадарку. У нашы дні колькасць паселішчаў павялічылася да 7. Нашчадкі перасяленцаў аказаліся незадаволенымі вынікамі перасялення і ў 2014 г. падалі пазоў ў суд ураду Парагвая. Традыцыйная культура -------------------- Галоўным заняткам ачэ з'яўляліся паляванне, рыбалоўства і збіральніцтва. Першыя два заняткі лічыліся мужчынскімі. Па падліках антраполагаў, мяса забяспечвала 55% калорый у паўседзённым рацыёне. Палявалі з дапамогай лука і стрэл, часам забівалі дробных дзікіх жывёл рукамі. Пасткі былі не вядомы. Паляванне вымушала весці вандроўны лад жыцця і перамяшчацца з месца на месца. Мужчыны-паляўнічыя ішлі наперадзе асноўнай групы, трацілі каля 7 гадзін у дзень на здабычу харчу. Канкрэтных межаў груп не існавала, таму выбар, у які бок перамяшчацца, мог быць адвольным. Вандроўкі буйной паўночнай групы ахоплівалі тэрыторыю 18 500 км². Жанчыны з дзецьмі ішлі ўслед за паляўнічымі і трацілі прыкладна 2 гадзіны ў дзень на збіральніцтва. Астатні час яны прысвячалі клопату пра дзяцей, што было важным для выжывання. Яны збіралі пераважна пальмавыя прадукты, лічынкі казурак і мёд. Асноўны перыяд збору мёду прыпадаў на пачатак сезона дажджоў. У такім выпадку ў ім удзельнічалі і мужчыны. Рамяство абмяжоўвалася вырабам зброі, простай керамікі і ўпрыгожванняў, апрацоўкай дрэва і каменю, пляценнем кашоў, цыновак, пасудзін для вады і г. д. Свойскай жывёлы, нават сабак, у ачэ не было. Сталых паселішчаў не ўзводзілі. На часовых стаянках спалі каля вогнішча на зямлі або на цыноўках. Вопратка была абмежавана кавалкамі плеценай тканіны для затулення ад сонца і невялікімі скуранымі капелюшамі. Асноўнай сацыяльнай і гаспадарчай адзінкай з'яўлялася вандроўная група ад 3 да 160 чалавек. Яна не мела сталага характару, магла ў пэўны сезон расколвацца або папаўняцца чальцамі сваёй тэрытарыяльнай групы. Звычайна ў яе склад уваходзілі блізкія сваякі, але часам — і іншыя людзі. Для мужчын асабліва важным быў інстытут сяброўства, паколькі забяспечваў дапамогу падчас палявання і вырашэння на сваю карысць праблем знутры групы, пры сутычках з супернікамі. Вандроўныя групы перыядычна сустракаліся паміж сабою, але кантакты абмяжоўваліся прадстаўнікамі тэрытарыяльнай групы, астатнія ачэ і чужынцы разглядаліся як ворагі. Звычайна дзяўчаты ўступалі ў шлюб з 14 гадоў, хлопцы — з 19 гадоў. Часам паміж партнёрамі назіралася вялікая розніца ва ўзросце. Жанчыны выходзілі замуж за мужчын на 40 гадоў старэйшых за сябе, а мужчыны жаніліся на жанчынах на 20 гадоў старэйшых за сябе. Шлюбы не былі працяглымі. Старыя жанчыны паведамлялі ў сярэднім аб трынаццаці сужэнцаў за іх жыццё. Болей стабільныя саюзы ўзнікалі пасля нараджэння 2 і болей дзяцей. Палігінія і паліандрыя не забараняліся, але былі рэдкай з'явай. Вяселлі і разводы не суправаджаліся ніякімі цырымоніямі. Маладыя пары жылі ў вандроўнай групе жонкі. Сталыя пары самі выбіралі вандроўную групу. Падчас нараджэння дзіцяці адзін з мужчын групы перарэзаў пупавіну. Пазней ён і яго сям'я лічыліся «хроснымі бацькамі», аказвалі сапраўдным бацькам дапамогу, клапаціліся пра дзіця ў перыяд сталення. Жанчыны вандроўнай групы дапамагалі адна іншай у выхаванні. Тым не меней, выжывалі не ўсе дзеці, і яны гінулі не толькі з-за хвароб. Ачэ практыкавалі дзетазабойства, асабліва немаўлят з фізічнымі недахопамі і блізнят. Дзеці маглі стаць ахвярамі канфліктаў дарослых людзей. Маленькіх дзяўчат прыносілі ў ахвяру пры пахаванні важных дарослых мужчын. Сталенне адзначалася абрадамі ініцыяцыі. Дзяўчатам шрамавалі цела. Хлопчыкам пратыкалі скуру пад ніжняй губой і ўстаўлялі драўляную затычку. Галоўным правілам супольнага жыцця ачэ з'яўлялася шчодрасць, таму здабытая ежа падзялялася пароўну. Нягледзячы на наяўнасць пэўных правілаў паводзін у грамадстве, яны адвольна парушаліся, калі парушальнік быў упэўнены, што астатнія чальцы групы не здолеюць пакараць яго. Правадыроў, святароў або іншых яўных лідараў не існавала. Найчасцей унутраныя канфлікты вырашаліся праз гвалт. Збіццё жонак і забойства дзяцей староннімі асобамі былі звычайнай справай. Дарослыя мужчыны вырашалі канфлікты праз бойку на кіях, якая магла скончыцца смерцю аднаго з іх. Забойца праходзіў рытуал ачышчэння і далучаў імя забітага да сваіх здзяйсненняў. Ачэ верылі ў існаванне душы ў людзей і жывёл, а таксама ў шматлікіх духаў прыроды, што маглі дапамагаць і перашкаджаць людзям. Уяўленні пра замагільнае жыццё адрознівалася ў залежнасці ад тэрытарыяльнай групы. Паўночныя ачэ наогул не верылі ў яго, але меркавалі, што пасля смерці душа можа затрымацца на зямлі і пашкодзіць людзям. Адна з галоўных мэт пахавальных рытуалаў — найхутчэй вызваліць душу ад цела, а не забяспечыць ёй далейшае існаванне. У некаторых выпадках такія рытуалы суправаджаліся чалавечымі ахвярапрынашэннямі. У 1963 г. французскі этнолаг П'ер Кластр занатаваў апавяданні ачэ пра пахавальны абрад канібалізму. Памерлых з'ядалі незалежна ад узросту, полу і абставінаў смерці. Толькі блізкія сваякі не ўдзельнічалі ў паяданні. «Хросны бацька» памерлага разразаў яго цела. Мяса і органы нябожчыка смажыліся, а галава варылася ў пасудзіне. Тлушч са смажанага мяса лічыўся асаблівым ласункам, таму яго збіралі і ўжывалі ў ежу. Пеніс елі жанчыны, а галау — старыя людзі. Жаночыя палавыя органы і вантробы выдалялі і закопвалі ў зямлю. Ачэ выраблялі музычныя інструменты накшталт флейты, спявалі разам падчас адпачынку. Вусны фальклор прадстаўлены міфамі пра паходжанне людзей і рэчаў, а таксама павучальнымі казкамі. Зноскі ------ 1. ↑ Ache, Guayaki in Paraguay 2. ↑ Extremely limited mitochondrial DNA variability among the Aché Natives of Paraguay 3. ↑ Culture of cannibalism has respect for the dead Спасылкі -------- * Ache - Encyclopedia.com * South American tribe sues over historic genocide * People & Culture - DOBES

**Мадэляванне** ў навуковых даследаваннях стала прымяняцца яшчэ ў глыбокай старажытнасці і паступова захоплівала ўсё новыя вобласці навуковых ведаў: тэхнічнае канструяванне, будаўніцтва і архітэктуру, астраномію, фізіку, хімію, біялогію і грамадскія навукі. Вялікія поспехі і прызнанне практычна ва ўсіх галінах сучаснай навукі прынесла метаду мадэлявання ХХ стагоддзе. З цягам часу стала ўсведамляцца роля мадэлявання як універсальнага метаду навуковага пазнання. ### Віды мадэлявання Мадэль — гэта такі матэрыяльны або думкава ўяўляемы аб’ект, які ў працэсе даследавання замяшчае аб’ект-арыгінал так, што яго непасрэднае вывучэнне дае новыя веды аб аб’екце-арыгінале. Можна вылучыць наступныя віды мадэлявання: * Інфармацыйнае мадэляванне * Камп'ютарнае мадэляванне * Матэматычнае мадэляванне * Матэматыка-картаграфічнае мадэляванне * Малекулярнае мадэляванне * Лічбавае мадэляванне * Лагічнае мадэляванне * Педагагічнае мадэляванне * Псіхалагічнае мадэляванне * Статыстычнае мадэляванне * Структурнае мадэляванне * Фізічнае мадэляванне * Эканоміка-матэматычнае мадэляванне * Імітацыйнае мадэляванне * Эвалюцыйнае мадэляванне Працэс мадэлявання ўключае тры элементы: 1. суб’ект (даследчык); 2. аб’ект даследавання; 3. мадэль адносінаў пазнаючага суб’екта з аб’ектам пазнання. ### Этапы мадэлявання Першым этапам працэсу мадэлявання з’яўляецца пабудова мадэлі. Для аднаго аб’екта можа быць пабудавана некалькі «спецыялізаваных» мадэляў, якія канцэнтруюць увагу на пэўных баках доследнага аб’екта або характарызуюць аб’ект з рознай ступенню дэталізацыі. На другім этапе мадэль выступае як самастойны аб’ект даследавання. Адной з формаў такога даследавання з’яўляецца правядзенне «мадэльных» эксперыментаў, пры якіх свядома змяняюцца ўмовы функцыянавання мадэлі і сістэматызуюцца даныя аб яе «паводзінах». Канчатковым вынікам гэтага этапу з’яўляецца мноства ведаў аб мадэлі. На трэцім этапе ажыццяўляецца перанос ведаў з мадэлі на арыгінал — фармаванне мноства ведаў аб аб’екце. Гэты працэс пераносу ведаў выконваецца па пэўных правілах. Веды аб мадэлі павінны быць скарэктаваны з улікам тых уласцівасцяў аб’екта-арыгінала, якія не знайшлі адлюстравання або былі зменены пры пабудове мадэлі. Мы можам з дастатковай падставай пераносіць які-небудзь вынік з мадэлі на арыгінал, калі гэты вынік неабходна звязаны з прыкметамі падабенства арыгінала і мадэлі. Чацвёрты этап — практычная праверка атрыманых з дапамогай мадэляў ведаў і іх выкарыстанне для пабудовы абагульняючай тэорыі аб’екта, яго пераўтварэнняў або кіравання ім. Для разумення сутнасці мадэлявання важна не выпускаць з увагі, што мадэляванне — не адзіная крыніца ведаў аб аб’екце. Працэс мадэлявання «пагружаны» ў больш агульны працэс пазнання. Гэта акалічнасць улічваецца не толькі на этапе пабудовы мадэлі, але і на завяршальнай стадыі, калі адбываецца аб’яднанне і абагульненне вынікаў даследавання, якія атрымліваюцца на аснове шматстайных сродкаў пазнання. Мадэляванне — цыклічны працэс. Гэта азначае, што за першым чатырохэтапным цыклам можа рушыць услед другі, трэці і г.д. пры гэтым веды аб доследным аб’екце пашыраюцца і ўдакладняюцца, а зыходная мадэль паступова ўдасканальваецца. Недахопы, выяўленыя пасля першага цыкла мадэлявання, абумоўленыя малым веданнем аб’екта і памылкамі ў пабудове мадэлі, можна выправіць у наступных цыклах. У метадалогіі мадэлявання, такім чынам, закладзеныя вялікія магчымасці самаразвіцця. Літаратура ---------- * *Грынберг, А. С.* Эканоміка-матэматычныя метады і мадэлі. — Мінск: Акадэмія кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь, 2005. * *Сідзін, Э. Ф.* Эканоміка-матэматычнае мадэляванне. — Чарнігаў, 1999. * *Макараў, С. І.* Эканоміка-матэматычныя метады і мадэлі / С. І. Макараў, С. А. Севасцьянава. — Масква: Кнорус, 2008. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая савецкая (1 выд.) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 138379479 |

**Жандарскія казармы** — будынак у цэнтры Магілёва. Размешчаны па Першамайскай вуліцы, 73. У будынку цяпер размяшчаецца Магілёўскі абласны тэатр лялек. Помнік архітэктуры сярэдзіны ХІХ ст. Гісторыя -------- Жандарская казарма пабудавана да 1861 года на былым Дняпроўскім праспекце, 99. На пачатку 1840-х гг. у Магілёве была пабудавана новая турма. У 1850 г. губернскім архітэктарам І. М. Фёдаравым быў распрацаваны праект пабудовы казармы для жандарскай каманды. Неўзабаве ён быў рэалізаваны і казарма разам з брамай і агароджай склала адзіны комплекс з турмой. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі тут размяшчаўся конны рэзерв міліцыі. Пасля Вялікай Айчыннай вайны будынак быў перададзены *Дому піянераў*, пазней выкарыстоўваўся як *Дом настаўніка*. У 1976 г. будынак перададзены абласному тэатру лялек. У верасні 2008 г. тэатр быў зачынены на рэстаўрацыю і рэканструкцыю. У выніку побач са старым будынкам ХІХ ст. з боку царквы Трох свяціцеляў быў узведзены новы сучасны корпус тэатра. Тут размясціліся зала для гледачоў амаль на 200 месцаў з сучаснай сцэнай, харэаграфічная і рэпетыцыйная залы, памяшканні пад майстэрні. Пасля двух гадоў рэканструкцыі 29 снежня 2010 г. Магілёўскі абласны тэатр лялек быў адчынены. Архітэктура ----------- Двухпавярховы мураваны будынак галоўным фасадам выходзіць на чырвоную лінію забудовы вул. Першамайскай. Прамавугольны ў плане, кампактны. Галоўны фасад мае сіметрычную кампазіцыю пабудовы з уваходам у цэнтры галоўнага фасада. Сцены гладкія, рытмічна падзелены аконнымі праёмамі на 7 восей. Вокны, як і ўваход, прамавугольныя з паўцыркульным завяршэннем і падаконнымі нішамі, з аздобленымі рустам ліштвамі. Вуглы па ўсёй вышыні выдзелены рустоўкай. Дэкаратыўныя дэталі фасада падкрэслены белым колерам. Фасад завершаны шырокім прафіляваным гзымсам. Дах вальмавы. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Жандарскія казармы (Магілёў)

**Дом па вуліцы Лазарэнкі, 5** — будынак у Магілёве, размешчаны ў гістарычным цэнтры горада. Помнік архітэктуры эклектыкі. Гісторыя -------- Пабудаваны ў пачатку XX стагоддзя на Віленскай вуліцы як жылы, даходны дом. Да 1917 года ў ім знаходзіліся жылыя памяшканні і гандлёвыя лаўкі на цокальным паверсе. У першай палове 1920-х гадоў дом быў нацыяналізаваны, узяты на ўлік Гарадскім жыллёвым камітэтам і перададзены пад жыллё. Будынак быў нязначна пашкоджаны ў 1941—1944 гадах падчас Вялікай Айчыннай вайны. Былі праведзены аднаўленчыя работы ў канцы 1940-х гадоў, пасля чаго дом выкарыстоўваўся Гаржылкамунгасам, як камунальнае жытло (з частковымі камунальнымі выгодамі). Пасля адсялення жыльцоў у сярэдзіне 1980-х гадоў будынак пэўны час не выкарыстоўваўся. У пачатку 1990-х гадоў будынак быў перададзены абшчыне евангельскіх хрысціян-баптыстаў «Царква Віфанія». У 1991 годзе быў праведзены капітальны рамонт з прыстасаваннем пад малітоўны дом. Дом з боку цэнтра У 2013 годзе Магілёўскі гарвыканкам сумесна з Магілёўскім аблвыканкамам падрыхтавалі навуковае абгрунтаванне на вывад будынкаў № 5, 7, 13 і 15 са Спісу гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь. Меркавалася, што гэта дазволіць інвестарам у разы скараціць тэрміны і выдаткі на рэканструкцыю будынкаў. 27 лістапада 2013 года Беларуская рэспубліканская навукова-метадычная рада па пытаннях гісторыка-культурнай спадчыны пры Міністэрстве культуры Рэспублікі Беларусь прыняла рашэнне пазбавіць гэтыя дамы статусу гісторыка-культурных каштоўнасцей. Пазбаўленне статусу выклікала шырокі грамадскі рэзананс. Ад імя Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў з мэтай не дапусціць разбурэння будынкаў была пададзена скарга ў Генеральную пракуратуру, якая заблакавала папярэдняе рашэнне. У 2015 годзе праведзены касметычны рамонт будынка. Архітэктура ----------- Помнік архітэктуры эклектыкі. Двухпавярховы з цокальным паверхам і паўпадвальным памяшканнем, прамавугольны ў плане цагляны будынак, які галоўным фасадам выходзіць на чырвоную лінію забудовы вул. Лазарэнкі. Рэльеф пляцоўкі складаны, мае вялікія перапады вышыні з усходу на захад. Адзначаецца строгасцю планавага рашэння, стрыманасцю дэкаратыўнай аздобы. Мае двухчасткавую кампазіцыю. Левая частка пабудавана пад невялікім вуглом адносна асноўнага аб’ёма. Цэнтральная частка будынка вылучана дзвярным праёмам увахода, прамавугольным аконным праёмам над ім, дзвюма лапаткамі. Фасад аформлены гарызантальнымі цягамі паміж паверхамі і прафіліраваным гзымсавым паяском. Аконныя праёмы прамавугольныя лучковыя, на цокальным паверсе без ліштваў. Трэці паверх дэкарыраваны падаконнымі нішамі і прамавугольнымі плітамі, замковым камянём. Завяршаецца фасад прафіліраваным гзымсам з сухарыкамі. Уваходная група вылучана пілястрамі. Дах вальмавы, крыты бляхай. З тарцоў зроблены аднапавярховыя цагляныя прыбудовы. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва 2. ↑ Магілёўскі квартал старых камяніц, які хавалі ад Лукашэнкі, разбураецца 3. ↑ Здания по улице Лазаренко в Могилеве лишили статуса историко-культурных ценностей Архівавана 27 красавіка 2016. 4. ↑ Снести нельзя реконструировать. Исторические здания в Могилеве продали за 1,1 млрд рублей Архівавана 6 лістапада 2019. 5. ↑ В Могилеве удалось отстоять дома, которые являются историко-культурной ценностью Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дом па вуліцы Лазарэнкі, 5

**Сямён Яфімавіч Сцяпук** (1911, вёска Гарадзішча, Петрыкаўскі раён, Гомельская вобласць — 1988, Мінск) — капітан МУС СССР, удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, Герой Савецкага Саюза (1944). Біяграфія --------- Сямён Сцяпук нарадзіўся 26 студзеня 1911 года ў вёсцы Гарадзішча (цяпер — Петрыкаўскі раён Гомельскай вобласці Беларусі). Скончыў Гомельскі будаўнічы тэхнікум. У 1930—1936 гадах праходзіў службу ў Рабоча-сялянскай Чырвонай Арміі. Пасля дэмабілізацыі, працаваў у органах НКУС СССР. У чэрвені 1941 года Сцяпук паўторна быў прызваны ў армію і накіраваны на фронт Вялікай Айчыннай вайны. У 1942 годзе ён скончыў курсы малодшых лейтэнантаў. Да лістапада 1943 года старшы лейтэнант Сямён Сцяпук камандаваў ротай аўтаматчыкаў 520-га стралковага палка 167-й стралковай дывізіі  (руск.) (бел. 38-й арміі  (руск.) (бел. 1-га Украінскага фронту. Вызначыўся падчас вызвалення Кіева. 3-5 лістапада 1943 года рота Сцяпука паспяхова дзейнічала падчас баёў за Пушчу-Вадзіцу  (руск.) (бел. і Святошына  (руск.) (бел. нанёсшы ворагу вялікія страты. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 10 студзеня 1944 года старшы лейтэнант Сямён Сцяпук быў удастоены высокага звання Героя Савецкага Саюза з уручэннем ордэна Леніна і медалі «Залатая Зорка». У 1947—1960 гадах Сцяпук зноў працаваў у органах МУС СССР, быў звольнены ў запас у званні капітана. Пражываў у Мінску. Памёр 11 сакавіка 1988 года. Быў таксама ўзнагароджаны ордэнамі Чырвонага Сцяга, Аляксандра Неўскага і Айчыннай вайны 1-й ступені, шэрагам медалёў. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 Степук Семён Ефимович (руск.). AZ Library. Праверана 2014-7-16. 2. ↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР «О присвоении звания Героя Советского Союза генералам, офицерскому, сержантскому и рядовому составу Красной Армии» от 10 января 1944 года // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газета. — 1944. — 19 января (№ 3 (263)). — С. 1 Літаратура ---------- * Герои Советского Союза: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии И. Н. Шкадов. — М.: Воениздат, 1988. — Т. 2 /Любов — Ящук/. — 863 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-203-00536-2. * Навечно в сердце народном, 3-е изд. доп. и испр. Минск, 1984. / стр. 495. Спасылкі -------- Сямён Яфімавіч Сцяпук на сайце «Героі краіны»

**Івуарыйскі народны фронт, ІНФ** (фр.: Front populaire ivoirien, *FRI*) — палітычная партыя Кот-д’Івуара, створаная ў падполлі ў 1982 годзе. З 2000 па 2011 год знаходзілася ва ўладзе. Раней складалася ў Сацыялістычным інтэрнацыянале. Гісторыя -------- У 1982 годзе Ларан Гбагбо і яго жонка Сімона заснавалі падпольную групу «Івуарыйскі народны фронт». Першапачаткова арганізацыя абапіралася на марксізм-ленінізм і агітавала за шматпартыйнасць. У 1988 годзе ІНФ ператвараецца ў палітычную партыю. У 1990 годзе рух легалізаваўся. Партыя пераарыентавалася на дэмакратычны сацыялізм і барацьбу з неакаланіялізмам. У перыяд з 2000 па 2011 год Ларан Гбагбо з’яўляўся прэзідэнтам краіны. Перыяд яго кіраўніцтва адзначаны палітычным гвалтам і грамадзянскай вайной. У 2011 годзе ІНФ апынуўся ў цяжкім становішчы: прэзідэнт Гбагбо быў зрынуты, партыю выключылі з Сацыялістычнага Інтэрнацыянала, частка членаў на чале з Мамаду Кулібалі пакінулі рух. Пасля страты ўлады ІНФ пакутаваў ад унутранапартыйных канфліктаў. Партыя апынулася перад пагрозай расколу. У жніўні 2021 года былы лідар ІНФ Ларан Гбагбо абвясціў аб сыходзе з партыі і аб намеры стварыць новы рух. У кастрычніку ён заснаваў «Афрыканскую народную партыю — Кот-д’Івуар», якая вызначала сябе як панафрыканістычную і сацыялістычную. На рэгіянальных выбарах 2023 года ІНФ сфарміраваў з «Аб’яднаннем уфуэтыстаў за дэмакратыю і мір» партыйную кааліцыю. Заўвагі ------- 1. ↑ *Valentin Hodonou*. Pourquoi les anciens opposants deviennent des présidents pourris (фр.). *Slate Afrique* (12 juillet 2011). — «Le Front populaire ivoirien (FPI), le parti d’obédience marxiste-léniniste qu’il fonde en 1982, a été le fer de lance de la contestation du pouvoir du «père de la nation».»  Праверана 4 février 2014. 2. ↑ Le Front Populaire Ivoirien (FPI) de Laurent Gbagbo, expulsé de l’Internationale Socialiste (officiel) - ConnectionIvoirienne.net 3. ↑ Miaka-Koulibaly / Qui peut sauver le Fpi ? 4. ↑ Côte d'Ivoire : Laurent Gbagbo... loin des yeux, loin du cœur 5. ↑ Crise au Fpi / Sangaré Abou Drahamane : « Affi est un étranger » (фр.). *afriquessor.com*. Праверана 16 avril 2015. 6. ↑ Côte d’Ivoire : l’ancien président Laurent Gbagbo va créer un nouveau parti **(нявызн.)**. *Lemonde.fr*. Праверана 10 août 2021. 7. ↑ *Pierre Pinto*. Côte d'Ivoire: Laurent Gbagbo s'apprête à lancer son nouveau parti **(нявызн.)**. RFI (16 10 2021). 8. ↑ *Florence Richard*. Côte d’Ivoire – Laurent Gbagbo : « Je ferai de la politique jusqu’à ma mort » **(нявызн.)**. Jeune Afrique (17 10 2021). 9. ↑ { Côte d’Ivoire: le RHDP et le FPI signent un accord de partenariat, une première] | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0001 0339 7144 · LCCN: n88615448 · SUDOC: 029512530 · VIAF: 154450525 |

**Другаві́ты** (грэч. Δραγοβῖται, таксама распаўсюджаны назвы **драгавіты**, **драгувіты**, **другавічы** і інш.) — група славян (племя або аб'яднанне плямён) ва Усходняй і Паўднёвай Македоніі (тэрыторыя сучасных Балгарыі, Паўночнай Македоніі і Грэцыі) у VII — XII стст. Гісторыя -------- Упершыню другавіты разам з іншымі славянскімі аб'яднаннямі ўзгадваюцца візантыйцамі пад 616 г. у сувязі з аблогай Салонікаў. Згодна тэксту "Цудаў Святога Дзмітрыя Салунскага", славяне былі накіраваны супраць Візантыі аварамі. Другавіты і іх саюзнікі зрабілі лодкі-кадаўбы і на іх спустошылі ўзбярэжжа Грэцыі і астравоў Эгейскага мора і толькі потым пачалі аблогу горада. Славян узначальваў правадыр Хатун або Хацон (Χατουν), паходжанне якога не вядома. Аднак аблога скончылася беспаспяхова, а сам правадыр трапіў у палон. Другавіты таксама ўдзельнічалі ў аблозе Салонікаў у 676 — 678 гг. Відавочна, пасля паражэння ад візантыйцаў яны не пакінулі Македонію або зноў перасяліліся сюды да сярэдзіны IX ст. У дачыненні да X ст. другавіты ўзгадваліся як жыхары зямель ад Верыі да Скоп'я. У 879 г. было створана епіскапства Другавіція (Δρουγουβιτεία). У XII ст. прадстаўнікі другавіцкай царквы ўзгадваліся як пасланцы да катараў. Дачыненне да царкоўнаславянскай мовы ------------------------------------ Другавіты прысутнічаюць у дыскусіях вакол дзейнасці візантыйскіх праваслаўных місіянераў Кірыла і Мяфодзія, якія стварылі царкоўнаславянскую мову на аснове славянскіх дыялектаў, распаўсюджаных каля Салонікаў. Паколькі другавіты ўзгадваюцца ў крыніцах як суседняе племя ў дачыненні да гэтага горада, то мяркуецца, што менавіта іх гаворка легла ў аснову царкоўнаславянскай. Другавіты і дрыгавічы --------------------- Некаторыя даследчыкі лічаць, што македонскія другавіты і славяне-дрыгавічы, якія прыкладна ў той жа перыяд насялялі землі паўднёвай і цэнтральнай Беларусі маюць адзінае паходжанне. У беларускай нацыянальнай гістарыяграфіі першым на падабенства іх назваў звярнуў увагу М. Ф. Доўнар-Запольскі. Хаця ні ў той, ні ў сённяшні час не існуе ніякіх археалагічных і лінгвістычных пацверджанняў адзінага паходжання або блізкасці гэтых славянскіх аб'яднанняў, ён напроста атаясамляў іх і лічыў, што другавіты падобна іншым славянам паходзілі з тэрыторыі Беларусі і апынуліся на поўдні ў выніку міграцыі. Пазнейшыя гісторыкі адышлі ад тэорыі аб беларускіх землях як прарадзіме славян, аднак лічылі адзінства другавітаў і дрыгавічоў да эпохі перасялення народаў верагодным. М. І. Ермаловіч адкрыта выказваўся за ўжыванне агульнай назвы. Ён разгледзеў розныя формы напісання наймення другавітаў і прыйшоў да высновы: "*...больш правільнай формай гэтай назвы трэба лічыць «драгавічы». І вельмі шкада, што ў беларускай навуковай літаратуры ўкаранілася яўна няправільная форма «дрыгавічы»*". Супраць гіпотэзы адзінага паходжання другавітаў і дрыгавічоў выступае частка даследчыкаў і папулярызатараў гісторыі, якія лічаць, што найменне славянскіх аб'яднанняў на тэрыторыі Беларусі паходзіць з балтыйскіх моў (М. М. Чарняўскі, М. Ф. Піліпенка, У. А. Арлоў і інш.). Звычайна яны спасылаюцца на наяўнасць элементаў балцкай культуры ў дрыгавічоў. Але гэта таксама не з'яўляецца прамым доказам іх здагадкі. Спасылкі -------- * Митрофан Викторович Довнар-Запольский, История Беларуси * Ермаловіч Мікола, Старажытная Беларусь. Полацкі і навагародскі перыяды * У. Арлоў, БАЛТЫ АБО СЛАВЯНЕ? * М. Чарняўскі, Першабытнае грамадства на тэрыторыі Беларусі * Славяне в Византии Архівавана 28 верасня 2015. * Сергей Алексеев, Славянская Европа V—VIII веков * ЧУДЕСА СВ. ДИМИТРИЯ СОЛУНСКОГО * Florin Curta, The Making of the Slavs: History and Archaeology of the Lower Danube Region | ⛭Спіс славянскіх плямёнаў (VII—XII стагоддзі) | | --- | | Усходнеславянскіяплямёны | | | | | --- | --- | | Дулебы | * Валыняне * Драўляне * Паляне * Дрыгавічы | | * Белыя харваты * Крывічы * Палачане * Радзімічы * Севяране * Славене * Ціверцы * Улічы * Вяцічы * Бужане * Данскія славяне * Чарвяне1 * Балахоўцы1 | | | Заходнеславянскіяплямёны | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | Польскія плямёны | * Гапляне * Ляндзяне * Любушане * Мазаўшане * Заходнія паляне * Серадзане * Вісляне * Куявы | | | | --- | --- | | Сілезскія плямёны | * Бежунчане * Бабране * Сілезскія харваты * Дзедашане * Галенжыцы * Апаляне * Слупяне * Слянзане | | | Памаране | * Кашубы * Пыжычане * Валіняне * Славінцы | | Палабскія плямёны | | | | | --- | --- | | Люцічы | * Бражане * Чаразпяняне * Хіжане * Далянчане * Дашане * Марычане * Нелецічы * Руяне * Ратары * Рачане * Справяне * Гавяляне * Укране * Замчычы * Земчычы | | Абадрыты | * Буцінцы * Драване * Гліняне * Бодрычы * Смалінцы * Вагры * Варны * Палабы | | Лужычане | * Худзічы * Далямінцы * Каледзічы * Лужычане * Мільчане * Сусельцы * Жырмунты * Жыцічы * Нелецічы * Ніжычы * Нішане * Сорбы | | | Чэшскія плямёны | * Чэшскія харваты * Чэхі * Дзячане * Дулебы * Лямузы * Літамерычы * Лучане * Мараване * Нітране * Пшаване * Седлічане * Злічане * Гбаны * Дамажлічы | | | Паўднёваславянскіяплямёны | | | | | --- | --- | | Балгарскіяплямёны | * Саюз сямі славянскіх плямёнаў * Сяверцы | | Грэка-македонскіяплямёны | * Другавіты * Эзерыты * Мілінгі * Сагудаты * Смаляне * Струмяне * Ваюніты * Велегезіты * Вярзіты * Рынхіны | | Далмацінскіяплямёны | * Харутане * Гачане * Славенцы * Бранічэўцы * Мараване * Абадрыты | | | | --- | --- | | Сербскія плямёны | * Сербы * Нератвляне * Захумляне * Травуняне * Канаўляніны * Дукляне * Цімачане | | | | **Заўвагі**: 1 — меркавана ўсходнеславянскія плямёны, пэўна іх этнічнасць не вызначана. |

***Мінская*** ***Гомельская*** **Расія** **Польшча** ***Мінск*** ***Гродзенская*** ***Брэсцкая*** **Літва** ***Магілёўская*** ***Віцебская*** **Латвія** **Украіна** **Рэспубліка Беларусь** — краіна ва Усходняй Еўропе. Плошча складае 207,6 тыс. км². Адміністрацыйнымі адзінкамі Беларусі з’яўляюцца вобласці. Краіна падзяляецца на шэсць абласцей: Брэсцкую, Віцебскую, Гомельскую, Гродзенскую, Магілёўскую і Мінскую. Таксама вылучаецца за асабістую адміністрацыйную адзінку Мінск. Вобласці, у сваю чаргу, падзяляюцца на раёны. У Беларусі налічваецца 118 раёнаў. Геаграфічнае становішча ----------------------- Беларусь на карце Беларусь мяжуе з Расіяй на ўсходзе і на поўначы, Латвіяй на поўначы, Літвою на паўночным захадзе, Польшчай на захадзе, Украінай на поўдні; непасрэднага выхаду да мораў не мае. Касмічны здымак Беларусі, спадарожнік MODIS Terra, 29 чэрвеня 2010 года Фізіка-геаграфічнае становішча Рэспублікі Беларусь абумоўлена яе знаходжаннем ва ўмераных шыротах Усходняга паўшар’я, на прасторы Усходне-Еўрапейскай раўніны. Тэрыторыя Беларусі знаходзіцца ў центры Еўропы, у басейнах верхняга цячэння Дняпра і Нёмана, сярэдняга цячэння Заходняй Дзвіны і Заходняга Буга, сярэдняга і ніжняга цячэння Прыпяці. Амаль напалову краіну дзеліць Балтыйска-Чарнаморскі водападзел. На басейн Балтыйскага мора прыпадае 42 % тэрыторыі, а на басейн Чорнага мора — 58 % тэрыторыі краіны. На гэты конт яшчэ ў пачатку XX ст. беларускі географ А. Смоліч пісаў: *«Беларускі народ шчыльнаю масаю засяляе вялікі прастор Зямлі ў самай геаметрычнай сярэдзіне Еўропы, на вялікай Еўрапейскай раўніне, паміж Балтыйскім і Чорным морамі»*. Знак «Геаграфічны цэнтр Еўропы» ў Полацку У 2000 беларускія навукоўцы і супрацоўнікі РУП «Белкосмааэрагеадэзія» абнародавалі разлікі, паводле якіх геаграфічны цэнтр Еўропы размешчаны ў Віцебскай вобласці, паблізу возера Шо, умоўны пункт — ля берага возера Івесь у аднайменным пасёлку. Для разлікаў выкарыстоўвалася камп’ютарная праграма, якую адмыслова распрацавалі. Еўропу прынялі за адзінае цэлае, уключыўшы акваторыі Белага і Балтыйскага мораў, Вялікабрытанію, Ірландыю і іншыя астраўныя землі. Атрыманую ў выніку прастору пакрылі інтэгральнай сеткай і па ёй вылічылі цэнтральны пункт. У 2008 г. сталі вядомыя паўторныя разлікі, паводле іх цэнтр Еўропы знаходзіцца на 55º30´ пн.ш. і 28º48´ у.д. ў горадзе Полацку. Памятны знак «Геаграфічны цэнтр Еўропы» адкрыўся ў Полацку 31 мая 2008. Паводле разлікаў спецыялістаў аб’яднання «Белгеадэзія», выкананых у 1996 г. геаграфічны цэнтр Беларусі размешчаны за 70 км на паўднёвы ўсход ад Мінска, каля вёскі Антонава Навасёлкаўскага сельсавета Пухавіцкага раёна. Крайнія пункты Беларусі| Напрамак | Бліжэйшыя геаграф. аб’екты | Геаграф. каардынаты | | --- | --- | --- | | **Поўнач** | возера Асвейскае | 56˚10′ пн.ш. | | **Поўдзень** | гарадскі пасёлак Камарын | 51˚16′ пн.ш. | | **Захад** | горад Высокае | 23˚11′ у.д. | | **Усход** | гарадскі пасёлак Хоцімск | 32˚47′ у.д. | | Крайні паўночны пункт Беларусі знаходзіцца на мяжы з Латвіяй і Расійскай Федэрацыей. На поўнач ад дзяржаўнай мяжы змешана-лясныя ландшафты змяняюцца таёжнымі. Дзяржаўная мяжа з Расіяй праходзіць па ўзвышшах і нізінах. Яе перасякаюць рэкі Заходняя Дзвіна, Дняпро, Сож і інш. На поўдні Беларусь мяжуе з Украінай, на некаторым працягу мяжа ідзе па Дняпры, а затым па Палескай нізіне, перасякаецца шматлікімі прытокамі Прыпяці, што цякуць з поўдню. На поўдзень ад дзяржаўнай мяжы лясная зона змяняецца лесастэпам. На захадзе Беларусь мяжуе з Польшчай. Вялікі ўчастак мяжы (150 км) праходзіць па р. Заходні Буг, затым мяжа ідзе праз Белавежскую пушчу, па р. Свіслач, паблізу ад беларуска-польскай мяжы праходзіць водападзел Нёмана і Віслы. На мяжы Беларусі, Польшчы і Літвы раскінуліся Аўгустоўская і Гродзенская пушчы. На паўночным захадзе Беларусь мяжуе з Літвой і Латвіяй. Урэз р. Нёман на мяжы з Літвою — самы нізкі пункт Беларусі. Дзяржаўная мяжа праходзіць па рэках Дзісна і Заходняя Дзвіна, азёрах Дрысвяты і Рычы. Тым не менш, межы краіны не ўтворацца ярка выяўленымі або цяжкадаступнымі прыроднымі рубяжамі; яны праходзяць па раўнінах і ўзвышшах, гэта спрыяе свабоднай цыркуляцыі паветраных мас праз тэрыторыю Беларусі, фарміраванню транзітнага рачнога сцёку, міграцыям жывых арганізмаў. У шматлікіх месцах дзяржаўная мяжа Беларусі перасечана транспартнымі магістралямі. Асаблівасці эканоміка-геаграфічнага становішча (ЭГС) Беларусі абумоўлены яе размяшчением у цэнтры Еўропы. Праз тэрыторыю Беларусі праходзяць самыя кароткія транспартныя шляхі з Расіі ў краіны Цэнтральнай і Заходняй Еўропы, а таксама з басейна Балтыйскага мора да Чорнага. Праз тэрыторыю Беларусі праходзяць важныя транспартныя магістралі, у тым ліку чыгунка, якае перасякае ўсю Еўразію ад Ціхага да Атлантычнага акіяна. Такое размяшчэнне спрыяе развіццю гандлёвых сувязей Беларусі з рознымі краінамі, яе інтэграцыі ў супольнасць еўрапейскіх дзяржаў. ЭГС Беларусі спрыяе развіццю ў яе межах камунікацый для забеспячэння сувязей паміж рознымі краінамі, міжнароднага турызму. Аднак на працягу гісторыі размяшчэнне Беларусі ў цэнтры Еўропы не раз прыводзіла да таго, што на яе тэрыторыі сутыкаліся інтарэсы вялікіх дзяржаў. Абедзве сусветнай вайны пракаціліся праз тэрыторыю Беларусі. У цяперашні час такое палітыка-геаграфічнае становішча патрабуе ад Беларусі правядзення збалансаванай, шматвектарнай знешняй палітыкі. Прырода ------- ### Геалагічная будова і карысныя выкапні Асноўны артыкул: **Геалогія Беларусі** Асноўны артыкул: **Карысныя выкапні Беларусі** Крэйдавы кар’ер. Крычаўскі раён У геалагічным сэнсе Беларусь размешчана на захадзе Усходне-Еўрапейскай платформы. Старажытны крышталічны падмурак складзены з магматычных і метамарфічных парод, залягае на глыбіні да 5-6 км (Прыпяцкі прагін), каля в. Глушкавічы Лельчыцкага раёна выходзіць на паверхню. Платформавы чахол складены пераважна з асадкавых горных парод, укрывае практычна ўсю тэрыторыю Беларусі. На Беларусі выяўлена і разведана больш за 5 тыс. радовішчаў і пакладаў карысных выкапняў. Сярод іх: нафта і спадарожны газ, каменная і калійныя солі, буры вугаль, гаручыя сланцы, даламіты, торф, мергелі, сапрапелі, гліны, будаўнічыя пяскі, пясчана-жвіровы матэрыял, будаўнічы і абліцовачны камень, жалезныя руды і інш. ### Рэльеф Асноўны артыкул: **Рэльеф Беларусі** Беларусь знаходзіцца на Усходне-Еўрапейскай раўніне. У яе межах вылучаюцца ўзвышшы (абсалютная вышыня больш 200 м), раўніны (150—200 м) і нізіны (да 150 м). Найбольш прыпаднятая цэнтральная частка Беларусі — Беларуская града. Тут размешчана Мінскае ўзвышша, на якім знаходзіцца найвышэйшы пункт Беларусі — гара Дзяржынская (345 м); вышыню больш за 300 м маюць яшчэ шэраг пунктаў — горы Лысая, Маяк і інш. Трохі саступаюць Мінскаму ўзвышшу па абсалютных вышынях Навагрудскае (г. Замкавая — 323 м), Ашмянскае, Віцебскае ўзвышшы. Найбуйнейшыя нізіны на тэрыторыі Беларусі: Палеская, Верхнянёманская, Полацкая, Нарачана-Вілейская. Самы нізкі пункт — урэз ракі Нёман на мяжы з Літвой, да 90 м над узроўнем мора. Асаблівасці рэльефу Беларусі цесна звязаныя з геалагічнай будовай тэрыторыі. Да прыпаднятых участкаў крышталічнага падмурка прымеркаваныя ўзвышшы. Тэрыторыі з глыбокім заляганнем крышталічнага падмурка звычайна занятыя нізінамі. Вырашальным жа фактарам фарміравання рэльефу Беларусі сталі ледавікі. На працягу апошніх 500—600 тыс. гадоў тэрыторыя Беларусі выпрабавала не менш 5 злядненняў. Ледавікі насоўваліся на тэрыторыю Беларусі, галоўным чынам, са Скандынавіі. Найбольш працяглым было Дняпроўскае злядненне, якое пакрывала ўсю тэрыторыю Беларусі. Апошняе злядненне — Паазерскае; ледавік, які пакінуў тэрыторыю Беларусі каля 10 тыс. гадоў назад, займаў толькі поўнач Беларусі. Мінскае ўзвышша Ледавіковыя адклады, транспартаваныя ледавіком, называюць марэнай. Марэнныя адклады на Беларусі складаюцца з пяску і гліны, жвіру, галькі, валуноў. Старажытныя ледавікі сфарміравалі марэнныя ўзгоркі, узвышшы, грады і раўніны. Найбольш характэрныя марэнныя формы рэльефу для Паўночнай і Цэнтральнай Беларусі (Беларуская града, Віцебская ўзвышша, Браслаўская града і інш.). Патокамі адталых ледавіковых вод створаныя водна-ледавіковыя (флювіягляцыяльныя) раўніны і нізіны (Цэнтральнабярэзінская раўніна і інш.). Іх паверхня складзеная пераважна пясчанымі адкладамі, плоская і слабахвалістая, часта забалочаная. Пасля раставання ледавіка ўзнікалі буйныя прыледавіковыя азёры. Пазней яны былі спушчаны па рэках. Цяпер на іх месцы — азёрна-ледавіковыя нізіны (Полацкая і інш.). Яшчэ адным фактарам фармірвання сучаснага рэльефу Беларусі была дзейнасць рэк, якія сфарміравалі рачныя даліны. Буйныя рэкі маюць даліны шырынёй у некалькі кіламетраў. Найбольшай шырынёй адрозніваюцца даліны рэк на Палессі, так шырыня даліны Прыпяці дасягае 75 км. Сучасны рэльеф змяняецца пад дзеяннем не толькі прыродных, але і антрапагенных фактараў. У месцах здабычы карысных выкапняў узнікаюць кар’еры, а з адвалаў пустой пароды ўтворацца тэрыконы (напр. адыходы калійнай вытворчасці каля Салігорска). *Гл. таксама* Палессе, тып мясцовасці ### Клімат Асноўны артыкул: **Клімат Беларусі** Абсалютныя максімумы і мінімумы тэмператур у абласных цэнтрах Беларусі Спадарожнікавы здымак. Беларусь, снежань 2002. Беларусь знаходзіцца ў зоне ўмерана-кантынентальнага клімату. Клімат Беларусі фарміруецца пад дзеяннем фактараў, якія ўплываюць на клімат усёй Усходне-Еўрапейскай раўніны. Галоўныя з іх — геаграфічнае становішча (у першую чаргу — геаграфічная шырата) і рэльеф. Асаблівасці клімату Беларусі тлумачацца яе размяшчэннем ва ўмераных шыротах, параўнальнай блізкасцю да Атлантычнага акіяна, адсутнасцю прыродных бар’ераў на шляху паветраных мас: марскіх — з захаду і кантынентальных — з усходу і паўднёвага ўсходу. Самы цёплы месяц года ліпень, самы халодны, найчасцей, студзень. Так, у Мінску сярэдняя тэмпература студзеня складае −6,9 ºС, а ў ліпені яна дасягае 17,8 ºС. Сярэдняя тэмпература змяняецца ў залежнасці ад рэгіёнаў Беларусі. У ліпені сярэдняя тэмпература складае ад 17 °C на поўначы да 18,5 °C на поўдні. Сярэдняя тэмпература ў студзені вагаецца ад −4,5 °C на паўднёвым захадзе да −8 °C на паўночным усходзе. У некаторых рэгіёнах тэмпература, ніжэйшая за нуль, захоўваецца больш як трэць года. На тэрыторыі Беларусі ў сярэднім за год выпадае 600—700 мм ападкаў. 70 % ападкаў у выглядзе дажджу выпадае ў красавіку-кастрычніку. Колькасць снежных дзён у Беларусі ад 75 на паўднёвым захадзе да 125 на паўночным усходзе. Максімальная вышыня снежнага покрыва адпаведна ад 15 да 30 см. На Беларусі пераважаюць заходнія вятры. З захаду на ўсход павялічваецца кантынентальнасць клімату. | | | | | | Сярэдняя тэмпература паветра ў Беларусі ў студзені | Сярэдняя тэмпература паветра ў Беларусі ў ліпені | Сярэдняя колькасць ападкаў у Беларусі ў студзені (у міліметрах) | Сярэдняя колькасць ападкаў у Беларусі ў ліпені (у міліметрах) | ### Унутраныя воды Рака Пціч у Акцябрскім раёне Возера Нарач Асноўны артыкул: **Рэкі і каналы Беларусі** Асноўны артыкул: **Азёры Беларусі** На Беларусі больш за 20 тыс. рэк. Самыя працяглыя і мнагаводныя рэкі Дняпро, Заходняя Дзвіна, Нёман, Прыпяць. Беларусь часта называюць «сінявокай» з-за вялікай колькасці азёр: іх у Беларусі налічваецца каля 11 тыс. Агульная іх плошча каля 2 тыс. км², агульны аб’ём вады каля 6 км³. Азёр плошчай больш за 10 км² налічваецца 20. Самае вялікае па плошчы возера Нарач (79,6 км²), самае глыбокае — Доўгае возера (глыбіня 53,7 м). Да найбольшых належаць азёры Асвейскае (52,8 км²), Чырвонае (40,8 км²), Лукомскае (37,7 км²), Дрывяты (36,1 км²) і інш. Найбольш азёр на поўначы краіны — у Беларускім Паазер’і і на поўдні — у Беларускім Палессі. У асобных раёнах (Браслаўскі, Ушацкі) пад азёрамі да 10 % тэрыторыі. Многія азёры ўтвараюць групы, у іх ліку Ушацкая група азёр, якая ўключае каля 40 азёр, сістэма Браслаўскіх азёр (больш за 50) і інш. Катлавіны азёр найчасцей ледавіковага (пераважна на поўначы), рачнога, карставага паходжання. Азёры паўночнай часткі краіны звычайна размешчаны ў межах марэнных узвышшаў і раўнін. У большасці яны маюць добра выражаныя берагі, стромкія, высокія схілы. Самыя буйныя азёры Беларускага Палесся ляжаць у плоскіх забалочаных паніжэннях і акружаныя тарфянымі балотамі. Сярод штучных азёр найбольшае Вілейскае вадасховішча. Тэрыторыя краіны багатая на балоты. Найбольш багаты балотамі рэгіён — Палессе. ### Глебы Асноўны артыкул: **Глебы Беларусі** Асаблівасці геалагічнага мінулага Беларусі, яе рэльефу, клімату, расліннасці абумовілі складаную будову глебавага покрыва тэрыторыі. Асноўныя глебаўтваральныя пароды тыповыя для зоны ледавіковай акумуляцыі: азёрна-ледавіковыя, марэнныя, водна-ледавіковыя адклады, алювіяльныя наносы, торф. Сярод глебаўтваральных працэсаў пераважаюць дзярновы (пад лугавой травяністай расліннасцю), падзолісты (пад лясной расліннасцю), балотны (у паніжаных месцах, дзе назапашваецца вільгаць) і іх спалучэнні. З улікам ступені праяўлення асноўнага глебаўтваральнага працэсу вылучаны тыпы глебаў Беларусі: дзярнова-падзолістыя глебы, дзярнова-падзолістыя забалочаныя глебы, тарфяна-балотныя глебы, поймавыя глебы, дзярнова-карбанатныя глебы, дзярновыя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя глебы. Паводле механічнага складу адрозніваюць гліністыя, сугліністыя, супясчаныя, пясчаныя і тарфяныя глебы. ### Расліннасць Асноўны артыкул: **Флора Беларусі** Доля плошчы раёнаў Беларусі пад лясамі.     болей за 60%     50—60%     40—50%     30—40%     20—30%     меней за 20% Лясы займаюць 36 % тэрыторыі краіны. На Беларусі 28 відаў дзікарослых дрэў. Найбольш важныя лесаўтваральныя пароды: хвоя, елка, дуб, ясень, ліпа, клён, граб, бярозы павіслая (бародаўчатая) і пушыстая, асіна, вольхі чорная і шэрая. Шмат дрэў інтрадукаваных: лістоўніцы сібірская і еўрапейская, хвоі Банкса, Мурэя, веймутава, дуб паўночны, таполі пірамідальная, лаўралістая, бальзамічная і інш. Прыроднае расліннае покрыва Беларусі займае прыблізна 70 % тэрыторыі. Колькасць відаў раслін сягае 12000. Больш за 200 відаў раслін ахоўваецца дзяржавай. ### Жывёльны свет, ахова прыроды Асноўны артыкул: **Фаўна Беларусі** Жывёльны свет Беларусі налічвае 457 відаў пазваночных (у тым ліку 73 віды млекакормячых, 290 відаў птушак, прыблізна 60 відаў рыб) і больш за 20 тысяч беспазваночных жывёл. Важнае гаспадарчае значэнне маюць промыслава-паляўнічыя віды жывёл — лісіца, куніца, заяц, выдра, тхор, гарнастай, а таксама лось і дзік. Больш за 180 відаў жывёл ахоўваецца дзяржавай. Заканадаўства Беларусі вызначае асноўныя кірункі палітыкі краіны ў галіне экалогіі і аховы прыроды (законы «Аб ахове навакольнага асяроддзя», «Аб ахове і выкарыстанні жывёльнага свету» і іншыя). Беларусь далучылася да канвенцыі аб біяразнастайнасці, згодна з якой краіна абавязалася стварыць сістэму ахоўваемых раёнаў і актыўна ўдзельнічаць у вырашэнні пытання аб захаванні біялагічнай разнастайнасці. Ахоўваемыя прыродныя тэрыторыі: * Бярэзінскі біясферны запаведнік, * Нацыянальны парк Белавежская пушча, * Нацыянальны парк Браслаўскія азёры, * Нарачанскі нацыянальны парк, * Прыпяцкі нацыянальны парк. ### Фізіка-геаграфічнае раянаванне | | | --- | | | | **Фізіка-геаграфічнае раянаванне Беларусі**. А. Падзона мяшаных лясоў I. Беларуска-валдайская правінцыя а. Акруга Беларускага Паазер’я 1. Нешчардаўскае ўзвышша 2. Полацкая нізіна 3. Свянцянскія грады 4. Ушацка-Лепельскае ўзвышша 5. Чашніцкая раўніна 6. Гарадоцкае ўзвышша 7. Віцебскае ўзвышша 8. Суражская нізіна 9. Лучоская нізіна 10. Верхнебярэзінская нізіна 11. Нарачана-Вілейская нізіна б. Акруга Беларускай грады 12. Ашмянскае ўзвышша 13. Мінскае ўзвышша 14. Аршанскае ўзвышша II. Правінцыя Усходняй Прыбалтыкі 15. Латгальскае ўзвышша 16. Браслаўская града III. Заходне-Беларуская правінцыя 17. Лідская раўніна 18. Сярэднянёманская нізіна 19. Верхнянёманская нізіна 20. Паўднёва-Заходняе адгалінаванне Беларускай грады 21. Капыльская града і раўніны, якія яе акаймоўваюць 22. Баранавіцкая раўніна 23. Прыбугская раўніна IV. Усходне-Беларуская правінцыя 24. Горацка-Мсціслаўская раўніна 25. Аршанска-Магілёўская раўніна V. Перадпалеская правінцыя 26. Цэнтральнабярэзінская раўніна 27. Чачорская раўніна А. Падзона шыракалістых лясоў VI. Палеская правінцыя 28. Брэсцкае Палессе 29. Загароддзе 30. Прыпяцкае Палессе 31. Гомельскае Палессе 32. Мазырскае Палессе | Насельніцтва ------------ Колькасць насельніцтва Рэспублікі Беларусь паводле папярэдніх дадзеных на 1 студзеня 2009 склала 9671,4 тыс. чал. і за 2008 зменшылася на 18,4 тыс. чал. З 1993 года насельніцтва Беларусі ўстойліва скарачаецца. У 2007 нараджальнасць склала (у разліку на тыс. жыхароў) 10,7, а смяротнасць 13,7. У 2008 нараджальнасць (у разліку на тыс. жыхароў) 11,1, смяротнасць 13,9, натуральная ўбыль насельніцтва −2,8. Нацыянальны склад насельніцтва Беларусі (1999): беларусы (81,3 %), рускія (11,3 %), палякі (3,9 %), украінцы (2,3 %), іншыя (1,2 %). Паводле ацэнак, 60-70 % жыхароў Беларусі лічаць сябе праваслаўнымі, 15-20 % каталікамі, 5-10 % пратэстантамі, уніятамі. Пашыраны атэізм. Больш за 70 % насельніцтва Беларусі жыве ў гарадах. Колькасць насельніцтва ў 14 гарадах Беларусі перасягае 100 тыс. чалавек. У Мінску на 1 студзеня 2009 года налічвалася 1 млн 829,1 тыс. жыхароў. На другім месцы — Гомель (488,1 тыс.), на трэцім — Магілёў (372,0 тыс.). Далей ідуць іншыя абласныя цэнтры: Віцебск (347,5 тыс.), Гродна (338,2 тыс.) i Брэст (318,0 тыс.). У Бабруйску на 1 студзеня 2009 пражывалі 219,0 тыс. чал. Баранавічах — 168,9 тыс. Барысаве — 150,0 тыс. Пінску — 131,2 тыс. Оршы — 122,2 тыс. Мазыры — 112,2 тыс. Салігорску — 101,4 тыс. Наваполацку — 101,0 тыс. чалавек. Гаспадарка ---------- ### Прамысловасць Трактар «Беларус 2522ДВ». Сельскагаспадарчая выстаўка ў Мінску Асноўныя галіны прамысловасці Беларусі: машынабудаванне, металаапрацоўка, хімічная і нафтахімічная прамысловасць. Таксама развіты паліўная прамысловасць і электраэнергетыка, лёгкая, харчовая, лясная і дрэваапрацоўчая галіны прамысловасці, вытворчасць будаўнічых матэрыялаў. Прыблізна 100 буйных прадпрыемстваў складаюць аснову беларускай прамысловасці. Сярод іх Мінскі трактарны завод, Мінскі аўтамабільны завод, завод па вытворчасці халадзільнікаў «Атлант», завод па вытворчасці тэлевізараў «Гарызонт», Наваполацкі і Мазырскі нафтаперапрацоўчыя заводы, «Беларуськалій» — найбуйнейшы ў свеце вытворца калійных угнаенняў і іншыя. ### Сельская гаспадарка Асноўны артыкул: **Сельская гаспадарка Беларусі** Статак кароў на пашы (Шумілінскі раён) У Беларусі вырошчавюцца збожжавыя (ячмень, жыта, авёс, пшаніца, трыцікале, кукуруза), кармавыя культуры, цукровыя буракі, лён, рапс, бульба. Жывёлагадоўля мае малочна-мясны кірунак. ### Транспарт На Беларусі найбольшае значэнне мае чыгуначны, аўтамабільны, трубаправодны транспарт. На асобных рэках існуе суднаходства. Дзейнічае Нацыянальны аэрапорт Мінск і інш. Працягласць чыгуначных пуцей — 5511 км, у т.л. электрыфікаваных — 897 км. Аўтамабільных дарог — 85,7 тыс. км, у т.л. з цвёрдым пакрыццём — 74,3 тыс. км. Агульная працягласць нафтаправодаў — 2984 км, нафтапрадуктаправодаў — 1107 км, газаправодаў — 7421 км (2008). ### Знешнія эканамічныя сувязі Асноўнымі знешнегандлёвымі партнёрамі Беларусі з’яўляюцца Расія і ЕС. Па выніках 2006 у краіны ЕС было экспартавана 45,5 % прадукцыі, у Расію — 43,6 %. Акрамя Расіі экспарт у вялікіх аб’ёмах адбываўся ў Нідэрланды — 17,7 %, Вялікабрытанію — 7,5 %, Украіну — 6,3 %, Польшчу — 5,2 %, Германію — 3,8 %. Большая частка імпарту (58,6 %) ажыццяўлялася з Расіі; іншыя важнеёшыя партнёры: Германія — 7,5 %, Украіна — 6,3 %, Польшча — 3,4 %, Кітай — 2,5 %. У імпарце пераважалі: паліва і мінеральная сыравіна (33,4 %), машыны і абсталяванне (16,1 %), металы і вырабы з іх (11,7 %). Увогуле, тавараабарот адбываўся больш як са 130 краінамі. Аб’ём імпарту быў большы за аб’ём экспарту. Прыродна-гаспадарчае раянаванне ------------------------------- У розных частках Беларусі існуюць пэўныя асаблівасці рэльефу, клімату, глеб, расліннасці. Хоць наглядаюцца некаторыя адрозненні паміж усходам і захадам краіны, яны больш праяўляюцца ў напрамку з поўначы на поўдзень. З імі звязаны некаторыя асаблівасці рассялення і гаспадарчай дзейнасці насельніцтва, адрозненні ў ступені асвоенасці тэрыторыі. Так, марэнны рэльеф, вялікая колькасць азёр, параўнальна высокая лясістасць на поўначы Беларусі абумовілі драбнаконтурнасць сельскагаспадарчых угоддзяў і перавагу невялікіх населеных пунктаў. З пашырэннем сугліністых глеб, халаднаватым дажджлівым летам звязана развіццё льнаводства. Цэнтральная частка Беларусі вызначаецца ўзвышаным рэльефам, разнастайным глебавым покрывам, меншай лясістасцю і забалочанасцю, высокай шчыльнасцю насельніцтва, найбольшай асвоенасцю ў прамысловых, транспартных і сельскагаспадарчых адносінах. Плоскі рэльеф, высокая забалочанасць (каля палавіны балот асушана) і лясістасць абумовілі ўзровень гаспадарчай асвоенасці паўднёвай часткі Беларусі. Там сканцэнтравана здабыча калійных солей (мела ўсесаюзнае значэнне), будаўнічага каменю, нафты. Своеасаблівы характар на поўдні мае сельскае рассяленне — населеныя пункты тут больш буйныя, размешчаны яны па тэрыторыі даволі рэдка. Усё гэта дало падставы для вылучэння ў межах Беларусі трох прыродна-гаспадарчых раёнаў: Паўночная Беларусь (Беларускае Паазер’е), Цэнтральная Беларусь, Паўднёвая Беларусь (Беларускае Палессе). Даследванне ----------- На першым этапе геаграфічных даследаванняў тэрыторыя сучаснай Беларусі знаходзілася ў складзе ВКЛ, Рэчы Паспалітай, а потым Расіі. Даследаванні насілі эпізадычны характар і звычайна не ахоплівалі ўсю тэрыторыю Беларусі. Недасканалымі былі прылады і абсталяванне. Аднак ужо на першым этапе з’явіліся карты тэрыторыі, былі адкрыты радовішчы карысных выкапняў, растлумачана ўтварэнне рэльефу, апісаны глебы і расліннасць. Былі сабраны статыстычныя звесткі аб насельніцтве і гаспадарцы Беларусі, яе прыродных рэсурсах. З’явіліся першыя метэаралагічныя і гідралагічныя станцыі. З 1919 года актывізавалася вывучэнне прыродных умоў і гаспадаркі Беларусі як самастойнай рэспублікі (у складзе СССР). З’явіліся нацыянальныя навучальныя і навуковыя ўстановы, былі заснаваны Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт і Акадэмія навук Беларусі. Даследаванні пачалі праводзіцца планамерна і ахопліваць усю тэрыторыю рэспублікі. Найбольш вялікі ўклад у станаўленне геаграфічнай навукі ў Беларусі на дадзеным этапе ўнёс Аркадзь Смоліч. Сучасны этап геаграфічных даследаванняў Беларусі пачаўся пасля Вялікай Айчыннай вайны і мае шэраг адметных рыс. Даследаванні грунтуюцца на вялікім фактычным матэрыяле, сабраным на папярэдніх этапах. Вылучылася шмат новых напрамкаў у сістэме геаграфічных навук: меліярацыйная геаграфія, геаграфія турызму, геаэкалогія і інш. Дэталёвыя глебавыя, геалагічныя, геамарфалагічныя і іншыя здымкі тэрыторыі Беларусі дазволілі скласці буйнамаштабныя тэматычныя карты. Паспяхова развіваецца прагназаванне, мадэліраванне, ствараюцца геаінфармацыйныя сістэмы. Удасканальваюцца тэхналогіі і методыкі правядзення даследчых прац. Створаны галіновыя навукова-даследчыя інстытуты і лабараторыі. Фактычны матэрыял, сабраны вучонымі, абагульнены ў шматлікіх манаграфіях, даведніках, галіновых картах і атласах. Асобна можна вылучыць энцыклапедыі «Прырода Беларусі» (1986—1989 гг. і 2009—2011 гг.). Адным з найбольш поўных навукова-даведачных выданняў, прысвечаных геаграфіі Беларусі, з’яўляецца Нацыянальны атлас Беларусі. У апошні час у геаграфічных даследаваннях павялічылася роля экалагічнай тэматыкі. Перш за ўсё, дзякуючы даследаванням вучоных БДУ з’явілася новая галіна геаграфічнай навукі — геаэкалогія. Зноскі ------ 1. 1 2 Клімат // Беларуская энцыклапедыя. — Т. 18, ч. 2: Беларусь. — Мн.: Беларуская энцыклапедыя, 2004. — С. 41. 2. 1 2 Клімат // Беларуская энцыклапедыя. — Т. 18, ч. 2: Беларусь. — Мн.: Беларуская энцыклапедыя, 2004. — С. 43. 3. 1 2 4. ↑ Численность населения Республики Беларусь на 1 января 2009 года по административно-территориальным единицам. — Мн. 2009. Літаратура ---------- * Брылеўскі М. М. Смалякоў Г. С. Геаграфія Беларусі: вучэбны дапаможнік для 10-га кл / 3-е выд. — Мн.: Народная асвета, 2012. — 302 с. ISBN 978-985-03-1787-2 * Геаграфія Беларусі: Энцыкл. даведнік. — Мн.: БелЭн, 1992. * Нацыянальны атлас Беларусі / Складз. і падрыхт. да друку Рэсп. унітарн. прадпрыемствам «Белкартаграфія» у 2000—2002 гг. Гал. рэдкал. М. У. Мясніковіч (старшыня) і інш. — Мінск : Белкартаграфія, 2002. — 292 с. * Сацыяльна-эканамічная геаграфія Рэспублікі Беларусь. Пад рэд. А. В. Саломкі, К. Р. Кірэенка. — Мн. 1997. * Смоліч А. Геаграфія Беларусі. — 4-е выд. — Мн. 1993. * Сідор С. І. Смалякоў Г. С. Лопух П. С. Геаграфія Беларусі ў пытаннях і адказах. — Мн. 1998. * Фізічная геаграфія Беларусі: вучэб. дап. для студ. геагр. фак. / пад рэд. Б. М. Гурскага, К. К. Кудло. — Мн. 1995. 192 с. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Геаграфія Беларусі * Belarus.by — Геаграфія Беларусі Архівавана 7 верасня 2009. * Прэзентацыя Беларусі | ⛭Беларусь у тэмах | | --- | | Гісторыя | * Бронзавы век * Старажытная гісторыя * Кіеўская Русь + Полацкае княства + Тураўскае княства * Вялікае Княства Літоўскае * Рэч Паспалітая * Расійская імперыя + ✯ Паўночна-Заходні край * Заходняя вобласць * БНР * БССР + ССРБ + Літбел * Рэспубліка Беларусь | | | Палітыка | * Канстытуцыя * Прэзідэнт * Урад * Парламент * Палітычныя партыі * Знешняя палітыка * Унутраная палітыка * Выбары | | Геаграфія | * Прыродныя ўмовы * Рэльеф * Геалогія * Вадаёмы * Флора * Фаўна * Азёры * Адміністрацыйны падзел * Раёны * Сельсаветы * ≛ Гарады + Сталіца + *Гістарычныя сталіцы* * Пасёлкі гарадскога тыпу * Аграгарадкі | | Грамадстваі сімвалы | * Насельніцтва + Беларусы * Мовы + Беларуская - *«Наркамаўка»* - *Тарашкевіца* - *Трасянка* + Руская - *Руская мова ў Беларусі* - *Русіфікацыя Беларусі* * Паланізацыя Беларусі * Спорт * Адукацыя * Навука * Рэлігія * Свабода слова * ≛ Узнагароды + ✰ Герой Беларусі * Герб * ✰ Сцяг * Гімн * ✰✰ Бела-чырвона-белы сцяг * ✰ Герб «Пагоня» * Штандар Прэзідэнта * Узброеныя сілы * СМІ * Тэлебачанне * IT-сфера * Правы чалавека * ✯ Краязнаўства | | Эканоміка | * Валюта * Нацыянальны банк * Сельская гаспадарка * Турызм і адпачынак + ≛ Сусветная спадчына * Транспартная сістэма * Энергетыка * Газатранспартная сістэма * Суднабудаўніцтва * Гандаль * Жыллёвае будаўніцтва * Сувязь * Пошта * Інтэрнэт | | Культура | * ✯ Адзежа * Архітэктура * Выяўленчае мастацтва * Скульптура * Кіно + Беларусьфільм + Спіс фільмаў * Літаратура + ✯✰ Дзіцячая літаратура + ✰ Беларускае фэнтэзі * Музеі * Музыка + конкурс песні Еўрабачанне * Святы * Славутасці * ✰ Танцы * Традыцыі * Тэатры * Бібліятэкі | | Партал «Беларусь» | | ⛭Геаграфія Беларусі | | --- | | Літасфера | * Тэктоніка * Карысныя выкапні * Рэльеф * Глебы * Крайнія пункты * Геаграфічны цэнтр | легенда | | Гідрасфера | * Рэкі і каналы * Азёры * Вадасховішчы * Балоты | | Атмасфера | * Клімат * Агракліматычныя вобласці | | Біясфера | | | | | --- | --- | | Флора | * Ааміцэты * Водарасці * Грыбы * Дзікарослыя расліны * Мохападобныя * Слізевікі | | Фаўна | * Земнаводныя * Імшанкі * Калаўроткі * Кольчатыя чэрві * Круглыя чэрві * Малюскі * Мнаганожкі * Нагахвосткі * Насякомыя + Блохі + Вяснянкі + Двухкрылыя + Жукі - Блішчанкі - Божыя кароўкі - Вусачы - Жужалі - Златкі - Карапузікі - Лістаеды - Насенняжэры - Плывунцы - Пласцініставусыя - Слонікі - Стафілініды - Чарнацелкі - Шчаўкуны + Матылі + Паўцвердакрылыя - Цыкадавыя + Перапончатакрылыя + Пузыраногія * Плоскія чэрві * Прамакрылыя * Ручайнікі * Сеткакрылыя * Стракозы * Несапраўдныя скарпіёны * Павукі * Паўзуны * Птушкі * Ракападобныя * Рыбы * Скрэбні * Сенакосцы * Сысуны + Драпежнікі + Капытныя | | | Ахова прыроды | * Экалогія (Чырвоная кніга) * Запаведнікі * Нацыянальныя паркі * Заказнікі * Помнікі прыроды * Водна-балотныя ўгоддзі | | Антрапасфера | * Адміністрацыйны падзел * Сталіца * ≛ Гарады * Час |

Альбрэхт Дзюрэр — Прапорцыі цела чалавека **Анато́мія чалаве́ка** (ад стар.-грэч.: ἀνατομή — рассяканне < стар.-грэч.: ἀνά зверху і стар.-грэч.: τομή, tomé — разразанне) — раздзел анатоміі, які займаецца вывучэннем будовы цела чалавека на макраўзроўні. Традыцыйна лічыцца, як і гісталогія, фундаментальнай медыцынскай марфалагічнай дысцыплінай, якая стварае падмурак для клінічнага навучання лекараў. Анатомія «нармальнага» (здаровага) цела чалавека традыцыйна разглядаецца па сістэмах органаў — нармальная (сістэматычная) анатомія чалавека. Апроч гэтага, на базе анатоміі чалавека, з улікам накопленага хірургічнага досведу, была створана такая дысцыпліна, як тапаграфічная анатомія, якая дазваляе хірургам вывучаць будову цела па абласцях, разглядаючы ўзаемаадносіны органаў адзін з адным, са шкілетам і інш. Развіваецца функцыянальная анатомія, якая разглядае будову чалавека з пункту гледжання яго функцый (напрыклад, будова крывяносных судзін з пазіцый гемадынамікі, механізм перабудовы косткі з улікам функцый цягліц, якія ўздзейнічаюць на яе і г. д.). Дасягненні медыцыны спрыялі вылучэнню асобнай дысцыпліны, якая вывучае марфалагічныя змены сістэм і органаў чалавека пры захворваннях — паталагічнай анатоміі. Аднак трэба адзначыць тое, што паталагічная анатомія болей абапіраецца на гісталогію і гісталагічныя метады даследаванняў. З развіццём рэнтгеналогіі была створана прынцыпова новая анатамічная дысцыпліна — рэнтгенаанатомія, прадметам вывучэння якой з'яўляецца структура рэнтгеналагічнага малюнка ўнутраных органаў. Вонкавую форму цела чалавека і яго прапорцыі вывучае пластычная анатомія. Гл. таксама ----------- * Terminologia Anatomica Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Анатомія чалавека | ⛭**Раздзелы анатоміі** | | --- | | Анатомія чалавека · Анатомія жывёл · Анатомія раслін · Параўнальная анатомія | | Звычайная анатомія чалавека | Астэалогія · Сіндэсмалогія · Міялогія · Спланхналогія · Ангіялогія · Нейралогія · Эстэзіялогія · Эндакрыналогія | | ⛭Чалавек разумны | | --- | | Анатомія • Біялогія • Знешні выгляд • Гендар • Генетыка • Здароўе • Мастацтва • Гісторыя • Культура • Навука • Зносіны • Грамадства (тыпы) • Паводзіны • Правы • Прырода • Развіццё • Розум • Сексуальнасць • Спорт • Тэхналогія • Цывілізацыя • Чалавецтва • Эвалюцыя • Этыка | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет | | Нарматыўны кантроль | BNF: 11930890g · LCCN: sh85004839 · NKC: ph118421 |

**Зме́шаная мо́ва** (таксама **кантактная мова**, **крэольская мова**) — тэрмін, які вызначае мову, ўзнікшую ва ўмовах шырока распаўсюджанага двухмоўя. Асноўнае адрозненне змешанай мовы ад піджына ў тым, што падчас узнікнення піджына маецца моўны бар’ер — кантактуючыя людзі не ведаюць мовы адзін аднаго і вымушаны размаўляць на піджыне, каб вырашаць агульныя пытанні. Змешаная мова ўзнікае ва ўмовах поўнага двухмоўя, калі прадстаўнікі групы дастаткова добра валодаюць дзвюма мовамі, каб супастаўляць іх элементы і запазычваць тыя ці іншыя ў новую стыхійна канструюемую імі мову. Пры гэтым гаворка ідзе менавіта аб стварэнні *мовы* (з фіксаванымі правіламі, лексікай і г. д.), а не аб звычайным пры двухмоўі змяшэнні кодаў. Прыклады «змешаных моў» ----------------------- Прыхільнікі вызначэння змешанай мовы адносяць да яе характэрных прыкладаў, напрыклад, руска-алеуцкую па паходжанню мядноўскую мову (мова алеуцкага насельніцтва і рускіх крэолаў вострава Медны ў Расіі), мічыф (распаўсюджаны некалі ў канадскай правінцыі Манітоба, склаўся на аснове французскай мовы і кры), бангі (Канада, на аснове гэльскай мовы і кры), медзіа ленгуа (Эквадор). Асобнымі прыкметамі змешанай мовы таксама валодае англійская мова, у якой германская аснова падверглася моцнаму ўплыву англа-нарманскага суперстрату. У поўнай меры змешанымі лічацца мовы, якія склаліся на аснове дзвюх неблізкароднасных моў. Да змешаных моў зрэдку таксама адносяць суржык, трасянку. Як лічыцца, узнікненне «змешанай мовы» становіцца адказам групы на яе патрэбу ў асабістай ідэнтычнасці; такая мова ўзнікае дзеля ўнутрыгрупавых зносін. Напрыклад, мядноўская мова ўзнікла як следства ўзнікнення новай этнічнай групы — рускіх старажылаў (крэолаў, нашчадкаў шлюбаў рускіх прамыслоўцаў і алеутак). Рускія старажылы мелі ў Расійскай імперыі больш высокі сацыяльны статус, чым карэннае мясцовае насельніцтва. Магчыма, мова ўзнікла і змагла зацвердзіцца на доўгія гады менавіта як важны этнічны маркер новай групы. Змешаныя мовы былі ўпершыню выдзелены ў працах П. Бакера (у яго дысертацыі 1994 года і манаграфіі 1997 года). Ён жа стварыў і тэрмін «змешаная мова». Фарміраванне «змешаных моў» --------------------------- Фарміраванне «змешаных моў» звычайна адбываецца імкліва, на працягу жыцця аднаго-двух пакаленняў. Некалькі спрашчаючы сітуацыю, магчыма адзначыць, што пакаленне «вынаходзіць» мову (працягваючы размаўляць на дзвюх іншых, з якіх адна не з’яўляецца роднай), для наступнага пакалення новая мова (змешаная) ужо з’яўляецца роднай і служыць сродкам унутрыгрупавых зносін. «Бацькі» змешанай мовы ім таксама вядомы і выкарыстоўваюцца падчас зносін з іншымі групамі; далей адна з моў-крыніц, звычайна менш прэстыжная, перастае выкарыстоўвацца; так, мядноўцы не ведаюць «чыстай» алеуцкай мовы, англійскія цыганы не ведаюць «сапраўднай» цыганскай і г. д. Крытыка паняцця «змешанай мовы» ------------------------------- Расійскі мовазнаўца-кампаравіст Алег Мудрак адмаўляе магчымасць узнікнення «змешаных моў»: *«Змяшэння моў ніколі не бывае, нельга гаварыць, што адна мова ўзнікла з-за змяшэння дзвюх іншых моў, такога ў прыродзе не адзначана. Умоўна, калі вы сабе ўяўляеце: узяць тэлевізар SONY і тэлевізар „Изумруд", палову дэталяў ад аднаго і палову дэталяў ад другога, і сабраць тэлевізар — гэта не будзе працаваць. Гэта будзе ўжо не тэлевізар. Радыё, мабыць, магчыма сабраць, а тэлевізар — нельга. Вось кожная мова — гэта асобная сістэма, якая сама па сабе існуе і развіваецца па сваім уласным законам»*. Спіс змешаных моў ----------------- * Англа-рамані (Вялікабрытанія) * Утуньхуа (Кітай) * Йеніш (Германія) * Какчыкель-кічэ (Гватэмала) * Каллавалла (Балівія) * Кало (Іспанія) * Камто (Паўднёваафрыканская Рэспубліка) * Ломаврэн (Арменія) * Малаві ломвэ (Малаві) * Мбугу (Танзанія) * Медыя ленгуа (Эквадор) * Медная алеутская (Расія) * Мічыф (ЗША) * Нгулуван (Мікранэзія) * Нко (Гвінея) * Вандруючая дацкая (Данія) * Вандруючая нарвежская (Нарвегія) * Рамана-грэчаская (Грэцыя) * Рамана-сербская (Сербія) * Суржык (Украіна) * Таврынгер-рамані (Швецыя) * Тагдал (Нігер) * Трасянка (Беларусь) * Шэлта (Ірландыя) * Э (Кітай) Зноскі ------ 1. ↑ Bakker, P. A language of our own: The genesis of Michif, the mixed Cree-French language of the Canadian Métis. Oxford University Press, 1997. 2. ↑ Н. Б. Вахтин, Е. В. Головко. Социолингвистика и социология языка: Учебное пособие. СПб. 2004. С. 156. 3. ↑ История языков(недаступная спасылка) Архівавана 24 лістапада 2005. 4. ↑ О. Мудрак. Язык во времени. Классификация тюрских языков(недаступная спасылка) Архівавана 22 снежня 2015. Спасылкі -------- * Усе змешаныя мовы на старонцы Ethnologue * Таварыства распаўсюджвання рускай мовы і культуры ў Грэцыі Архівавана 1 жніўня 2013. * Этапы фарміравання змешаных моў(недаступная спасылка) * Як нараджаюцца мовы. Лекцыя Я. Галаўко(недаступная спасылка) Архівавана 31 студзеня 2012.

**Шні́таўскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Расонскага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Шнітаўка. Утвораны 20 жніўня 1924 года ў складзе Дрэтунскага раёна Полацкай акругі БССР. З 3 ліпеня 1925 года ў складзе Краснапольскага, з 4 жніўня 1927 года ў складзе Расонскага раёнаў Полацкай акругі. Пасля скасавання акруговай сістэмы 26 ліпеня 1930 года ў Расонскім раёне БССР, з 21 чэрвеня 1935 года — Полацкай акругі, з 20 лютага 1938 года — Віцебскай вобласці, з 20 верасня 1944 года — Полацкай вобласці, з 8 студзеня 1954 года — Віцебскай вобласці. 16 ліпеня 1954 года скасаваны, тэрыторыя ўвайшла ў склад новаўтворанага Дудчынскага сельсавета. Зноскі ------ 1. ↑ Указ Президиума Верховного Совета БССР от 16 июля 1954 г. Об объединении сельских советов Витебской области // Сборник законов Белорусской ССР и указов Президиума Верховного Совета Белорусской ССР: 1938—1955 гг. — Мн.: Изд. Президиума Верхов. Совета БССР, 1956. — 347 с. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Касмовіч. **Дзмітрый Касмовіч** (21 верасня 1909, Нясвіж — 23 красавіка 1991, Штутгарт) — беларускі палітычны і грамадcкі дзеяч, выдавец. Студэнцкае жыццё ---------------- У 1920—1927 гг. вучыўся ў Нясвіжскай, Наваградскай, Радашковіцкай гімназіях. Скончыў Радашковіцкую беларускую гімназію (1927), працаваў, каб зарабіць грошы на далейшую адукацыю. У 1927—1928 гг. працаваў паштовым работнікам у Бярозе Картузскай. У 1929 г. выехаў у Бельгію, дзе вучыўся на медыцынскім факультэце ўніверсітэта ў Льежы, у Політэхнічным інстытуце ў Генце, у Горным інстытуце ў Льежы, працаваў у вугальных капальнях і прымаў актыўны ўдзел у студэнцкім руху. Быў сузаснавальнікам Беларускага студэнцкага гуртка ў Бельгіі, членам Аб’яднання беларускіх студэнцкіх арганізацый (АБСА) з цэнтрам у Празе, ад імя якога быў абраны дэлегатам на міжнародную канферэнцыю Міжнароднай студэнцкай канфедэрацыі (*Confederation L’Internationale d’Etudiants — CIE*). У 1932—1934 служыў у польскай арміі. У 1934—1939 працягваў атрыманне вышэйшай адукацыі ў Бельгіі, адначасова працаваў на бельгійскіх вугальных шахтах, каб зарабіць грошы на навучанне. У 1934 г. пераехаў у Югаславію, паступіў на багаслоўскі факультэт Белградскага ўніверсітэта, які скончыў у 1939 г. Быў старшынёй Беларускага студэнцкага гуртка ў Бялградзе. Перад нямецка-савецкай вайною ----------------------------- У верасні 1939 вярнуўся ў Нясвіж, быў на адміністрацыйнай працы. Па прапанове мясцовых жыхароў прызначаны бурмістрам Нясвіжу, працаваў начальнікам сацыяльнага забеспячэння Нясвіжскага раёна, потым гаспадарчым інспектарам у Нясвіжы. Быў накіраваны на Народны сход Заходняй Беларусі ў Беластоку, дзе абраны дэлегатам Народнага Сходу на 5-ю нечарговую сесію Вярхоўнага Савета СССР і на 3-ю сесію Вярхоўнага Савета БССР у Мінску. Атрымаўшы папярэджанне аб магчымым арышце, пераехаў у Мінск. У 1940—1941 вучыўся ў Мінскай палітэхніцы. Падчас нямецкай акупацыі ------------------------ У ліпені 1941 прыязджае з Нясвіжа ў Мінск. Улетку 1941 на пасадзе каменданта арганізаваў беларускую паліцыю ў Мінску. Падчас нямецкай акупацыі быў кіраўніком і арганізатарам транспартнага, харчовага, прамысловага, гандлёвага аддзелаў Мінскай гарадской управы. Быў сябрам ЦК Беларускай незалежніцкай партыі. Дзм. Касмовіч актыўна ўдзельнічаў у аднаўленні царкоўнага жыцця, адбудове цэркваў і беларусізацыі богаслужэнняў, быў дэлегатам і ўдзельнікам Аўтакефальнага сабора Беларускай праваслаўнай царквы (Мінск, жнівень-верасень 1942). У 1941—1943 разам з Міхалам Вітушкам і Радаславам Астроўскім ствараў беларускія ваенныя і паліцыйныя атрады на Браншчыне, Смаленшчыне і Магілёўшчыне, а таксама арганізоўваў цывільную акупацыйную адміністрацыю. Выконваў абавязкі інспектара дапаможнай паліцыі прыфрантавай зоны групы армій «Цэнтр». У 1942 быў прызначаны інспектарам службы парадку ў Смаленскай акрузе. У пачатку 1970-х Касмовіча абвінавацілі ў кіраванні аперацыяй па знішчэнні 184-х чалавек, якія былі абвінавачаныя ў сымпатыкаў савецкай партызанкі, у Касплянскім раёне, якая адбылася 1 ліпеня 1942 года. Аляксандр Гелагаеў, ваенны аглядальнік і гісторык, тлумачыць: | | | | | --- | --- | --- | | "| Вядома, што Зміцеру Касмовічу, які працаваў у паліцыі на Смаленшчыне, закідаюць факт удзелу ў знішчэнні вёскі Каспля. У Нацыянальным Архіве ёсць фонд Касплянскай партызанскай брыгады. Нічога пра ўдзел Касмовіча асабіста я там не знайшоў. А сам факт усплыў толькі ў 1980-я гады ў публіцыстычным выданні. Мне здаецца, што гэта можа быць наўпрост часткай кампаніі, скіраванай супраць беларускай эміграцыі, бо Касмовіч быў вядомым яе дзеячом. Такім чынам, ёсць абвінавачванні, а доказаў — зноў няма. | "| Сам Касмовіч ці жартам, ці сур’ёзна напісаў Радаславу Астроўскаму пра той час: «Гэта так даўно было, што многае забылася». У 1943—1944 пасля паўторных афіцэрскіх курсаў быў інспектарам Беларускай краёвай абароны; маёр БКА. Удзельнік Другога ўсебеларускага кангрэса (Мінск, 27 чэрвеня 1944), член Беларускай Цэнтральнай Рады, кіраўнік Замежнага сектару Беларускай незалежніцкай партыі (мянушка «Каршун»). Перабіраецца ў Германію, супрацоўнік Галоўнага ўпраўлення ваенных спраў Беларускай Цэнтральнай Рады. На вераснёўскай канферэнцыі БНП (1944) быў прызначаны кіраўніком Замежнага сектару партыі з заданнем завязаць сувязь з заходнімі дзяржавамі для далейшай барацьбы за незалежную Беларусь. Падтрымліваў сувязь з кіраўніцтвам латышскіх нацыяналістычных арганізацый у Германіі. У сакавіку 1945 — афіцэр беларускага дэсантнага батальёна «Дальвіц». Пасля вайны ----------- Дыплём БКА Дзмітрыя Касмовіча аб наданні звання падпалкоўніка БКА Працаваў у Міжнароднай дапамаговай арганізацыі UNRRA (*United Nations Relief and Rehabilitation Administration*, потым называлася *IRO — Intertational Refugee Organization*) з пачатку яе заснавання ў 1945 да ліквідацыі 3 студзеня 1952. Гэтая арганізацыя дапамагала ўцекачам арганізаваць жыццё ў ДП-лагерах (*DP — Displaced Persons*), а таксама дапамагала эміграваць у іншыя краіны. Адначасова Дз. Касмовіч вёў на міжнародным узроўні беларускую нацыянальна-палітычную працу і дабрачынную дзейнасць сярод беларусаў, якія апынуліся ў Германіі. У кастрычніку 1954 выканаўчы орган БЦР прызначыў яго старшынёй дэлегатуры БЦР у Германіі, потым старшынёй еўрапейскай дэлегатуры БЦР і кіраўніком аддзелу ваенных спраў і вызваленчай барацьбы БЦР, прадстаўніком БЦР у ЦК Антыбальшавіцкага блоку народаў (ЦК АБН). Дз. Касмовіч — арганізатар і прэзідэнт Галоўнага Штабу Беларускага вызвольнага фронту (створаны 27 кастрычніка 1954, палітычная платформа БВФ — Акт 25-га Сакавіка 1918 і пастановы 1-га і 2-га ўсебеларускіх кангрэсаў). Галоўнай мэтай Дз. Касмовіча і навастворанай арганізацыі было аб’яднанне беларускага актыву, пашырэнне беларускай вызваленчай ідэі ў «свабодным свеце», зацікаўленне ўплывовых палітычных дзеячаў Захаду становішчам у Беларусі. Дз. Касмовіч меў шырокія кантакты з грамадскімі і дзяржаўнымі дзеячамі, парламентарыямі, урадоўцамі розных краін, супрацоўнікамі ААН. З 1954 актыўна ўдзельнічае ў арганізацыі Сусветнай антыкамуністычнай лігі (*WACL, World Anti-communist League*), у якой прадстаўляў Беларусь, а ў 1970 Беларускі вызвольны фронт уваходзіць у Лігу як раўнапраўны ўдзельнік, і Дз. Касмовіч абіраецца прэзідэнтам беларускага сектару WACL. У 1967 актыўна ўдзельнічае ў арганізацыі Еўрапейскага савета свабоды (*EFC — European Freedom Council*), быў старшынёй беларускага сектару і членам выканаўчага камітэта гэтай арганізацыі. Дз. Касмовіч быў вядомы ў сусветных антыкамуністычных нацыянальных і інтэрнацыянальных арганізацыях, удзельнічаў і выступаў на канферэнцыях, сярод якіх «Барацьба за свабоду ў 20 стагоддзі», Франкфурт, 1960; «Камуністычная пагроза свету», Рым, 1961; «Правы чалавека і самавызначэнне нацый», Люцэрн, 1974. Выступаў у пытаннях абароны правоў беларускага і ўсіх паняволеных народаў на 15 сесіі Еўрапарламента ў Страсбургу, канферэнцыях WACL. Матэрыялы, прысвечаныя дзейнасці Дз. Касмовіча і Беларускага вызваленчага фронту, рэгулярна друкаваліся ў эмігранцкіх часопісах «Беларуская думка» (Саўт-Рывер, ЗША) і «Барацьба» (Штутгарт, Германія). Апошнія гады жыцця Дз. Касмовіч працаваў над кнігай «За вольную і суверэнную Беларусь» (Вільня, 2006). Жыў у Штутгарце. Быў жанаты з пляменніцай Якуба Коласа Надзеяй Міцкевіч. Памёр 23 красавіка 1991 г. у Штутгарце, дзе і пахаваны. Зноскі ------ 1. ↑ Невядомыя старонкі гісторыі: радня Якуба Коласа на эміграцыі 2. ↑ Воспоминания Дмитрия Космовича о Березе 3. 1 2 Дзьмітры Касмовіч. За вольную і сувэрэнную Беларусь 4. ↑ Как в Смоленске под немцем… спектакли ставили (руск.) 5. ↑ Анёлы і дэманы Другой сусветнай у Беларусі 6. ↑ *Юрэвіч, Л.* Шматгалосы эпісталярыум : гісторыя людзей і ідэй на эміграцыі ў ліставанні / Прадм. і рэд. Н. Гардзіенка. — Мінск: Кнігазбор, 2012. — 660 с. — (Бібліятэка Бацькаўшчыны ; кн. 20). — ISBN 978-985-7007-43-1. Літаратура ---------- * Касмовіч Дзімітры // Беларускі нацыяналізм: Даведнік / Укладальнік Пятро Казак. — Менск: Голас Краю, 2001. — 46 с. * Дудаліч С. Беларускі генэрал-антыкамуніст // Пагоня. 1996, № 14, 15, красавік. * Ёрш С. Генэрал вызвольнага фронту. Мн. Голас Краю, 2002, 38 с. іл. * Міцкевіч М. Касмовіч Зьміцер // Антысавецкія рухі ў Беларусі (1944—1956): Даведнік. — Мн.: Архіў Найноўшае Гісторыі, 1999. ISBN 985-6374-07-3 * *Юрэвіч, Л.* Шматгалосы эпісталярыум : гісторыя людзей і ідэй на эміграцыі ў ліставанні / Прадм. і рэд. Н. Гардзіенка. — Мінск: Кнігазбор, 2012. — 660 с. — (Бібліятэка Бацькаўшчыны ; кн. 20). — ISBN 978-985-7007-43-1. Спасылкі -------- * Дзімітры Касмовіч — Успаміны пра Беларускую Незалежніцкую Партыю (БНП) * С. Ёрш — Вяртанне БНП. Асобы і дакументы Беларускай Незалежніцкай Партыі

**Тыўана́ка** (аймара: *Tiwanaku*; ісп.: Tiahuanaco) — помнік сусветнай спадчыны на захадзе Балівіі каля паўднёвага берага возера Тытыкака на вышыні 3850 м, цэнтр дакалумбавай цывілізацыі Новага Свету. Гісторыя -------- Культура Тыўанака Тыўанака ўяўляў сабою гарадское паселішча, якое з'яўлялася цэнтрам буйной імперыі паміж II ст. да н. э. - X ст. н. э. У перыяд яго росквіту насельніцтва складала каля 30 000 - 70 000 чалавек. Тыўанака ўзнік на горнай раўніне, дзе здаўна існавала абрашальнае земляробства. Возера Тытыкака лічылася важным сакральным цэнтрам. Першыя манументальныя будынкі пачалі ўзводзіцца ў II ст. н. э. аднак найбольш грандыёзныя пабудовы датуюцца не раней за 375 г. н. э. Асаблівасцю мясцовай архітэктуры было выкарыстанне вялікіх адкрытых прастораў. Сэрцам горада з'яўляліся манументальныя будынкі для рэлігійных цырымоній. Яны ўзводзіліся з маналітных каменных блокаў. Вылучаюць прамавугольныя блокі і блокі, якія захоўвалі сколы і натуральныя выманні. На іх захаваліся канаўкі для разразання каменю, сляды бронзавых клямак для транспартыроўкі. Рэлігійны цэнтр месціўся на штучным узвышшы з плоскай вяршыняй, брукаванай каменем. Яна была аддзелена ад астатняга горада каналам. Некаторыя ірыгацыйныя пабудовы знойдзены і знутры. Знешні горад уяўляў сабою сціплыя жылыя і гаспадарчыя пабудовы з неабпаленай цэглы на каменных фундаментах. Керамічныя вырабы адрозніваюцца вялікай колькасцю высокіх пасудзін з упрыгожваннямі. Мяркуюць, што ў Тыўанака існавала масавая вытворчасць керамікі з выкарыстаннем прэс-форм. Жыхары горада займаліся ткацтвам, выраблялі яркія жоўтыя тканіны, вопратку і складаныя галаўныя ўборы. Этнічны склад насельніцтва Тыўанака дакладна не вядомы. Доўгі час меркавалі, што ён быў населены аймара, паколькі менавіта яны складаюць большасць насельніцтва ў нашы дні. Аднак археалагічныя, лінгвістычныя і генетычныя даследаванні апошніх дзесяцігоддзяў не падцвярджаюць гэтага. Мяркуюць, што прамымі нашчадкамі тыўанаканцаў могуць быць уру. Заняпад Тыўанака звязваюць з кліматычнымі зменамі і нападамі з боку паўночных суседдзяў (магчыма, аймара). Ужо ў XI ст. горад быў практычна пакінуты жыхарамі. Археалогія ---------- Руіны рэлігійнага цэнтра Тыўанака былі вядомы ўжо інкам і іспанскім канкістадорам. Першыя навуковыя даследаванні пачаліся з 1860-х гг. Першая падрабязная праца, прысвечаная Тыўанака, была апублікавана ў 1892 г. у Германіі. З 1960-х гг. урад Балівіі рабіў захады для археалагічнага вывучэння і аднаўлення пабудоў. Комплексныя раскопкі пачаліся ў 1972 г. дзякуючы спецыялістам універсітэта Чыкага. Ахова ----- У 2000 г. комплекс Тыўанака быў уключаны ў спіс сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Славутасці ---------- Сучасны комплекс Тыўанака ўключае наступныя славутасці: | Назва | Выява | Апісанне | | --- | --- | --- | | Піраміда Акапана | | Пабудавана па-над натуральнай геалагічнай фармацыяй у форме квадрата. Аснаванне займае 16 м². На плоскай вяршыні знойдзена яміна. Археолагі лічаць, што яна выкарыстоўвалася для захавання вады або з’яўляецца рэшткамі працы ранніх скарбашукальнікаў. | | Храм Каласасая | | Рытуальная платформа 120 м × 130 м ў атачэнні сцен з блокаў пясчаніка і андэзіта. Знутры знаходзяцца пабудовы з маналітаў, вядомыя як «квартал святароў». | | Вароты Сонца | | Частка Каласасая, брама з аднаго маналітнага блока. Часцяком выкарыстоўваецца як сімвал Тыўанака. | | Падземны храм | | Мяжуе з Каласасая. Уяўляе паглыблены двор 28 м × 26 м. Некаторыя даследчыкі лічаць, што храм сімвалізаваў замагільны свет, а Каласасая — зямны. | | Кантатайта | | Руіны невядомага прызначэння. Знаходзяцца ў стане даследавання. | | Путуні, або палац саркафагаў | | Меркаванае месца магільняў. | | Пума-Пунку, або брама пумы | | Рэшткі храмавага комплекса. | | Музей | | Сучасны крыжападобны будынак для экспазіцый. | Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Тыўанака на Вікісховішчы | Tiwanaku даведнік на сайце *Wikivoyage* * Tiwanaku: Spiritual and Political Centre of the Tiwanaku Culture * Tiwanaku - Ancient History Encyclopedia * Tiwanaku: Pre-Incan Civilization in the Andes * Tiwanaku: History & Context * Multiethnicity, pluralism, and migration in the south central Andes: An alternate path to state expansion | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | GND: 4060028-2 · LCCN: n81139910 · NKC: xx0097165 · VIAF: 242088952, 152459310 |

**Вестыбулярны апарат** (ад лац.: Vestibulum) — орган, які ўспрымае змены становішча галавы і цела ў прасторы і кірунак руху цела ў пазваночных жывёл і чалавека; частка ўнутранага вуха. Вестыбулярны апарат — складаны рэцэптар вестыбулярнага аналізатара. Структурная аснова вестыбулярнага апарату — комплекс скопішчаў раснічастых клетак унутранага вуха, эндалімфы, уключаныя ў яе вапнавыя ўтварэнні — аталіты і жэлепадобныя купулы ў ампулах паўкругавых каналаў. З рэцэптараў раўнавагі паступаюць сігналы двух тыпаў: статычныя (звязаныя са становішчам цела) і дынамічныя (звязаныя з паскарэннем). Абодва тыпы сігналаў узнікаюць пры механічным раздражненні адчувальных валасінак зрушэннем альбо аталітаў (або купул), альбо эндалімфы. Звычайна аталіт мае большую шчыльнасць, чым навакольная эндалімфа, і падтрымліваецца адчувальнымі валасінкамі. Пры змене становішча цела змяняецца кірунак сілы, якая дзейнічае з боку аталіту на адчувальныя валасінкі. Вестыбулярная трэніроўка: атлет робіць стойку на адной руцэ. Перадача ўзбуджэння вестыбулярнага апарату ў мозг ажыццяўляецца вестыбулярнай галіной слыхавога нерва. Цэнтры вестыбулярнай функцыі звязаныя з мазжачком, ядрамі вокарухальных нерваў і цэнтрамі вегетатыўнай нервовай сістэмы. Вышэйшыя коркавыя цэнтры вестыбулярнага апарату размешчаны ў скроневай вобласці вялікіх паўшар’яў галаўнога мозгу. Пры раздражненні рэцэптараў вестыбулярнага апарату ўзнікае шэраг рэфлексаў (змена тонусу цягліц шыі, тулава і канечнасцей), якія дазваляюць захаваць раўнавагу пры змене становішча цела. Гэтыя рэфлексы суправаджаюцца паторгваннем вачэй (ністагм) і вегетатыўнымі рэакцыямі. У чалавека пры моцных раздражненнях вестыбулярнага апарату развіваецца сімптамакомплекс укалыхвання (галавакружэнне, парушэнне сардэчнай дзейнасці, рытму дыхання, млоснасць, ваніты), характэрныя, напрыклад, для марской хваробы. Пры частых паўторах моцных вестыбулярных раздражненняў рэакцыя на іх слабее. На гэтым заснавана вестыбулярная трэніроўка, якую выкарыстоўваюць пры фізічнай падрыхтоўцы маракоў, лётчыкаў, касманаўтаў і г.д. Літаратура ---------- | | | | --- | --- | | | Практыкаванні на раўнавагу | \* Вестыбулярны апарат // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 4. — С. 119. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 4).

**Пагроза** ў крымінальным праве — выказаны ў любой форме намер прычыніць фізічную, матэрыяльную ці іншую шкоду грамадскім або асабістым інтарэсам. У крымінальным праве Рэспублікі Беларусь найбольш небяспечныя віды пагроз — забойствам, нанясеннем цяжкіх цялесных пашкоджанняў або знішчэннем маёмасці шляхам падпалу і да т.п. якія ствараюць самастойныя саставы злачынства. Разглядаецца заканадаўствам як сродак псіхічнага насілля  (руск.) (бел. над чалавекам і караецца ў крымінальным парадку. Літаратура ---------- * Пагроза // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 11: Мугір — Паліклініка / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 11. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0188-5 (т. 11).

**BMP** (ад англ.: Bitmap Picture) — фармат захоўвання растравых малюнкаў, распрацаваны кампаніяй Microsoft. Файлы фармату BMP могуць мець пашырэнні .bmp, .dib і .rle З фарматам BMP працуе вялікая колькасць праграм, бо яго падтрымка інтэгравана ў аперацыйныя сістэмы Windows і OS/2. Акрамя таго, даныя гэтага фармату ўключаюцца ў дваічныя файлы рэсурсаў RES і ў PE-файлы. У дадзеным фармаце можна захоўваць толькі аднаслаёвыя растры. На кожны піксель ў розных файлах можа прыходзіцца розная колькасць біт (глыбіня колеру). Microsoft прапануе бітнасці 1, 2, 4, 8, 16, 24, 32, 48 і 64. У бітнасцях 8 і ніжэй, колер паказваецца з індэксам табліцы колераў (палітры), а пры большых — непасрэдным значэннем. Колер жа ў любым выпадку можна задаць толькі ў каляровай мадэлі RGB (як пры непасрэдным ўказанні ў пікселі, так і ў табліцы колераў), але ў битностях 16 і 32 можна атрымаць Grayscale з глыбінёй да 16 і 32 біт адпаведна. Частковая празрыстасць рэалізавана альфа-каналам розных бітнасцяў, але пры гэтым празрыстасць без градацый можна ўскосна атрымаць RLE-кадзіраваннем. У большасці выпадкаў пікселі захоўваюцца ў выглядзе адносна простага двухмернага масіва. Для бітнасцей 4 і 8 даступна RLE-кадзіраванне, якое можа паменшыць іх памер. Фармат BMP таксама падтрымлівае ўбудаванне даных у фарматах JPEG і PNG. Але апошняе, хутчэй, больш прызначана не для кампактнага захоўвання, а для абыходу абмежаванняў архітэктуры GDI, якая не прадугледжвае прамую працу з відарысамі, адметнымі ад фарматаў BMP. У апошніх версіях фармату BMP таксама з’явіліся магчымасці па кіраванні колерам. У прыватнасці, можна паказваць канчатковыя кропкі, вырабляць гама-карэкцыю і ўбудоўваць каляровыя профілі ICC. DIB і DDB --------- Пры выкарыстанні фармату DIB (англ.: Device Independent BitmapDevice Independent Bitmap, апаратна-незалежны растр) праграміст можа атрымаць доступ да ўсіх элементаў структур, якія апісваюць малюнак, пры дапамозе звычайнага паказальніка. Але гэтыя дадзеныя не выкарыстоўваюцца для непасрэднага кіравання экранам, так як яны заўсёды захоўваюцца ў сістэмнай памяці, а не ў спецыялізаванай відэапамяці. Фармат пікселя ў аператыўнай памяці можа адрознівацца ад таго фармату, які павінен заносіцца ў відэапамяць для індыкацыі пункту такога ж колеру. Напрыклад, у DIB-фармаце можа выкарыстоўвацца 24 біта для задання пікселя, а графічны адаптар у гэты момант можа працаваць у рэжыме HiColor з каляровай глыбінёй 16 біт. Пры гэтым ярка-чырвоная кропка ў апаратна-незалежным фармаце будзе задавацца трыма байтами 0000FF16, а ў відэапамяці — словам F80016. Пры капіяванні малюнка на экран сістэма будзе марнаваць дадатковы час на пераўтварэнне кодаў колеру з 24-бітнага фармату ў фармат відэабуфера. Фармат DDB (англ.: Device Dependent BitmapDevice Dependent Bitmap, апаратна-залежны растр) заўсёды змяшчае каляровыя коды, якія супадаюць з кодамі відэабуфера, але ён можа захоўвацца як у сістэмнай, так і ў відэапамяці. У абодвух выпадках ён змяшчае толькі коды колеру ў тым фармаце, які забяспечыць перасылку выявы з АЗП у відэапамяць пры дапамозе простага капіявання. Унутраная будова ---------------- Афіцыйную інфармацыю па фармаце BMP можна знайсці ў MSDN або даведцы Microsoft Windows SDK (можа ісці ў камплекце з некаторымі IDE). У файле WinGDI.h ад кампаніі Microsoft ёсць усе аб’явы на мове C++, якія тычацца дадзенага фармату. У дадзены артыкул жа не былі ўключаны аб’явы тыпаў, так як ад гэтага яна можа быць занадта грувасткай. Да таго ж афіцыйныя аб’явы некаторыя распрацоўшчыкі могуць палічыць нязручнымі і таму іх запатрабаванасць сумніўная. Калі вам спатрэбяцца арыгінальныя імёны канстант, структур, тыпаў і іх палёў, то яны ўсе ёсць у тэксце гэтага артыкула. Максімальны памер непадзельных вочак (выключаючы поля бітавых структур): 32 біта і таму фармат можна класіфікаваць як 32-бітны. Выключэннем могуць быць 64-бітныя пікселі, але іх значэнні каналаў можна апрацоўваць і 16-бітнымі словамі. Парадак байт у 16-бітныя і 32-бітных вочках паўсюль ад малодшага да старэйшага (little-endian). Цэлыя лікі запісваюцца ў прамым кодзе, са знакам — у дадатковым. Калі параўноўваць з апаратнымі архітэктурамі, то парадак байт і фармат лікаў адпавядае x86. У дадзенай артыкуле для ўказанні тыпаў выкарыстоўваюцца імёны тыпаў WinAPI як у дакументацыі Microsoft. Акрамя спецыфічных (апісаныя асобна ў тэксце артыкула) можна сустрэць чатыры лікавых тыпу: * BYTE — 8-бітнае беззнакавае цэлае. * WORD — 16-бітнае беззнакавае цэлае. * DWORD — 32-бітнае беззнакавае цэлае. * LONG — 32-бітнае цэлае са знакам. У фармаце Windows Bitmap пад структурамі разумеецца блок з ідучымі запар вочкамі рознага фіксаванага памеру, у якіх ёсць ўмоўныя імёны (ёсць у многіх мовах праграмавання), а не што-то складаней (напрыклад, паток каманд адвольнага памеру). У некаторых элементаў фармату паказаная версія Windows, пачынаючы з якой ён падтрымліваецца. Гаворка ідзе ў першую чаргу аб асноўных бібліятэках WinAPI такіх як gdi32.dll, shell32.dll, user32.dll і kernel32.dll. Іншыя кампаненты аперацыйнай сістэмы (напрыклад, GDI+, .NET, DirectX) могуць мець іншыя больш шырокія магчымасці. ### Агульная структура Дадзеныя ў фармаце BMP складаюцца з трох асноўных блокаў рознага памеру: 1. Загаловак з структуры BITMAPFILEHEADER і блока BITMAPINFO. Апошні змяшчае: 1. Інфармацыйныя поля. 2. Бітавыя маскі для здабывання каляровых значэнняў каналаў (апцыянальныя). 3. Табліца колераў (апцыянальная). 2. Каляровы профіль (апцыянальны). 3. Піксельныя дадзеныя. Пры захоўванні ў файле усе загалоўкі ідуць з самага першага байта. Піксельныя дадзеныя могуць знаходзіцца на адвольнай пазіцыі ў файле (яна паказваецца ў поле OffBits структуры BITMAPFILEHEADER), у тым ліку і ў выдаленні ад загалоўкаў. Апцыянальны каляровай профіль з’явіўся ў версіі 5 і ён таксама можа свабодна размяшчацца, але яго пазіцыя паказваецца ад пачатку BITMAPINFO (у поле ProfileData). У аператыўнай памяці (напрыклад, пры ўзаемадзеянні з WinAPI-функцыямі GDI) з загалоўкаў выключаецца структура BITMAPFILEHEADER. Пры гэтым Microsoft рэкамендуе размяшчаць каляровай профіль адразу за загалоўкамі ў адзіным блоку. Піксельныя дадзеныя могуць мець адвольнае размяшчэнне ў памяці і іх адрас паказваецца ў параметрах працэдур. У любым выпадку рэкамендуецца ў памяці ўсе блокі змяшчаць па адрасах кратных чатыром: у загалоўках ёсць 32-бітныя ячэйкі, а да піксельных дадзеных такое патрабаванне паказана ў дакументацыі. Гэта патрабаванне справядліва толькі для аператыўнай памяці: пры захоўванні ў файле яго прытрымлівацца не абавязкова. ### BITMAPFILEHEADER BITMAPFILEHEADER — 14-байтная структура, якая размяшчаецца ў самым пачатку файла. Звярніце ўвагу на тое, што з самага пачатку структуры збіваецца выраўноўванне вочак. Калі для вас яно важна, то ў аператыўнай памяці дадзены загаловак размяшчайце па цотных адрасах, якія не кратныя чатыром (тады 32-бітныя ячэйкі трапяць на выравненные пазіцыі). | Пастаў. (hex) | Памер (байты) | Імя | Тып WinAPI | Апісанне | | --- | --- | --- | --- | --- | | 00 | 2 | bfType | WORD | Адзнака для адрознення фармату ад іншых (сігнатура фармату). Можа змяшчаць адзінае значэнне 4D4216/424D16 (little-endian/big-endian). | | 02 | 4 | bfSize | DWORD | Памер файла ў байтах. | | 06 | 2 | bfReserved1 | WORD | Зарэзерваваны і павінны змяшчаць нуль. | | 08 | 2 | bfReserved2 | WORD | | 0A | 4 | bfOffBits | DWORD | Становішча піксельных дадзеных адносна пачатку дадзенай структуры (у байтах). | Сігнатура фармату пры праглядзе змесціва файла тэкстам у дваічным рэжыме выглядае як пара ASCII-знакаў «BM». ### BITMAPINFO BITMAPINFO ў файле ідзе адразу за BITMAPFILEHEADER. Адрас гэтага блока ў памяці напрамую таксама перадаецца некаторых функцый WinAPI (напрыклад, SetDIBitsToDevice або CreateDIBitmap). Акрамя гэтага, гэты жа блок выкарыстоўваецца ў фарматах значкоў і курсораў Windows, але ў дадзенай артыкуле гэты момант не разглядаецца (гл. асобныя апісання гэтых фарматаў). Дадзеная структура з’яўляецца асноўнай і апісальнай у фармаце BMP і таму калі проста згадана імя поля, то гаворка ідзе пра поле ў дадзенай структуры. Блок BITMAPINFO складаецца з трох частак: 1. Структура з інфармацыйнымі палямі. 2. Бітавыя маскі для здабывання каляровых значэнняў каналаў (прысутнічаюць не заўсёды). 3. Табліца колераў (прысутнічае не заўсёды). Пра бітавыя маскі і табліцу колераў глядзіце ніжэй у асобных раздзелах. Тут далей пойдзе апісанне структуры з інфармацыйнымі палямі. У момант напісання гэтага артыкула структура з інфармацыйнымі палямі мела чатыры версіі: CORE, 3, 4 і 5 (абазначэнні версій прыведзены ўмоўныя у рамках дадзенага артыкула для кароткасці). Для кожнай версіі Microsoft абвясціла чатыры асобныя структуры з рознымі імёнамі палёў. У дадзеным артыкуле пры згадванні поля, якое прысутнічае ў некалькіх структурах, бярэцца агульная для ўсіх структур частка ў канцы імя (напрыклад, BitCount замест bcBitCount, biBitCount, bV4BitCount або bV5BitCount). Версію структуры можна вызначыць па першай 32-бітнай вочку (WinAPI-тып DWORD), якая змяшчае яе памер у байтах (беззнаковым цэлым). Версія CORE адрозніваецца ад усіх сваёй кампактнасцю і выкарыстаннем выключна 16-бітных беззнаковых палёў. Астатнія тры змяшчаюць ідэнтычныя ячэйкі, да якіх у кожнай новай версіі дадаваліся новыя. Ніжэй прадстаўлена аглядная табліца па інфармацыйных структурах: | Версія | Памер (байты) | Імя структуры | Версія Windows 9x/NT | Версія Windows CE/Mobile | Заўвагі | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | CORE | 12 | BITMAPCOREHEADER | 95/NT 3.1 і старэй | CE 2.0/Mobile 5.0 і старэй | Змяшчае толькі шырыню, вышыню і бітнасць растру. | | 3 | 40 | BITMAPINFOHEADER | 95/NT 3.1 і старэй | CE 1.0/Mobile 5.0 і старэй | Змяшчае шырыню, вышыню і битность растру, а таксама фармат пікселяў, інфармацыю аб каляровай табліцы і дазволе. | | 4 | 108 | BITMAPV4HEADER | 95/NT 4.0 і старэй | не падтрымліваецца | Асобна вылучаныя маскі каналаў, дададзеная інфармацыя аб каляровым прасторы і гаме. | | 5 | 124 | BITMAPV5HEADER | 98/2000 і старэй | не падтрымліваецца | Дададзена ўказанне пераважнай стратэгіі адлюстравання і падтрымка профіляў ICC. | З-за ідэнтычнасці палёў у версіях 3, 4 і 5 можа здацца, што полем Памер можна рэгуляваць колькасць палёў, прыбіраючы непатрэбныя. У рэчаіснасці гэта не карэктна, так як тут памер гуляе ролю версіі (у версіі CORE хоць і таксама ідэнтычныя паля, але іншага памеру і тыпу). Ніхто не гарантуе, што вам не могуць трапіцца загалоўкі меншых або вялікіх памераў з іншым наборам палёў. Тым не менш, Adobe Photoshop можа пры захаванні файлаў BMP запісваць структуры інфармацыйных палёў з памерамі 52 і 56 байт. Па сутнасці гэта зрэзаная 4-я версія, якая змяшчае толькі біты маскі каналаў (56 байт — версія з альфа-каналам). #### 16-бітныя інфармацыйныя паля (версія CORE) Звярніце ўвагу на тое, што тут паля шырыні і вышыні змяшчаюць бяззнакавыя цэлыя, у той час як 32-бітныя структуры захоўваюць значэнні са знакам. | Пазіцыя у файле (hex) | Пазіцыя у структуры (hex) | Памер (байты) | Імя | Тып WinAPI | Апісанне | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | 0E | 00 | 4 | bcSize | DWORD | Памер дадзенай структуры ў байтах, які паказвае таксама на версію структуры (тут павінна быць значэнне 12). | | 12 | 04 | 2 | bcWidth | WORD | Шырыня (bcWidth) і вышыня (bcHeight) растру ў пікселях. Паказваюцца цэлым лікам без знака. Значэнне 0 не дакументавана. | | 14 | 06 | 2 | bcHeight | WORD | | 16 | 08 | 2 | bcPlanes | WORD | У BMP дапушчальна толькі значэнне 1. Гэта поле выкарыстоўваецца ў значках і курсорах Windows. | | 18 | 0A | 2 | bcBitCount | WORD | Колькасць біт на піксель (спіс падтрымоўваных глядзіце ў асобным раздзеле ніжэй). | #### 32-бітныя інфармацыйныя паля (версіі 3, 4 і 5) У табліцы ніжэй поля прадстаўленыя аглядна. Падрабязную інфармацыю вы можаце знайсці ў раздзелах далей. | Пазіция ў файле (hex) | Пазіцыя ў структуры (hex) | Памер (байты) | Імя (версіі 3/4/5) | Тып WinAPI | Описание | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | 0E | 00 | 4 | biSize bV4Size bV5Size | DWORD | Пазмер дадзенай структуры ў байтах, які паказвае таксама на версію структуры (гл. табліцу версій вышэй). | | 12 | 04 | 4 | biWidth bV4Width bV5Width | LONG | Шырыня растра ў пікселях. Паказваецца цэлым лікам са знакам. Ноль і адмоўныя не дакументаваныя. | | 16 | 08 | 4 | biHeight bV4Height bV5Height | LONG | Целы лік са знакам, які змяшчае два параметра: вышыня растра ў пікселях (абсалютнае значэнне ліку) і парадак следавання радкоў у двумерных масівах (знак ліка). Нулявоя значэнне не дакументаванае. | | 1A | 0C | 2 | biPlanes bV4Planes bV5Planes | WORD | У BMP дапушчальна толькі значэнне 1. Гэтае поле выкарыстоўваецца ў значках і курсорах Windows. | | 1C | 0E | 2 | biBitCount bV4BitCount bV5BitCount | WORD | Колькасць біт на піксель (спіс падтрымліваемых глядзіце ў асобным раздзеле ніжэй). | | 1E | 10 | 4 | biCompression bV4V4Compression bV5Compression | DWORD | Паказвае на спосаб захоўвання пікселей (гл. у раздзеле ніжэй). | | 22 | 14 | 4 | biSizeImage bV4SizeImage bV5SizeImage | DWORD | Памер піксельных дадзеных у байтах. Можа быць абнулено калі захоўванне ажыццяўляецца двумерным масівам. | | 26 | 18 | 4 | biXPelsPerMeter bV4XPelsPerMeter bV5XPelsPerMeter | LONG | Колькасць пікселей на метр па гарызанталі і вертыкалі (гл. раздзел «Разрозненне выявы» дадзенага артыкула). | | 2A | 1C | 4 | biYPelsPerMeter bV4YPelsPerMeter bV5YPelsPerMeter | LONG | | 2E | 20 | 4 | biClrUsed bV4ClrUsed bV5ClrUsed | DWORD | Памер табліцы колераў у ячэйках. | | 32 | 24 | 4 | biClrImportant bV4ClrImportant bV5ClrImportant | DWORD | Колькасць ячэек ат пачатку табліцы колераў до апошней, якая выкарыстоўваецца (уключаючы яе саму). | | Даданыя ў версіі 4 | | Пазіцыя ў файле (hex) | Пазіцыя ў структуры (hex) | Памер (байты) | Імя (версии 4/5) | Тып WinAPI | Апісанне | | 36 | 28 | 4 | bV4RedMask bV5RedMask | DWORD | Бітавыя маскі для выняцця значенняў каналаў: інтэнсіўнасць чырвонага, зялёнага, сіняга і значэнне альфа-канала. | | 3A | 2C | 4 | bV4GreenMask bV5GreenMask | DWORD | | 3E | 30 | 4 | bV4BlueMask bV5BlueMask | DWORD | | 42 | 34 | 4 | bV4AlphaMask bV5AlphaMask | DWORD | | 46 | 38 | 4 | bV4CSType bV5CSType | DWORD | Выгляд каляровай прасторы. | | 4A | 3C | 36 | bV4Endpoints bV5Endpoints | CIEXYZTRIPLE | Значэнне гэтых чатырох палей бярэтся ва ўвагу толькі калі поле CSType змяшчае 0 (LCS\_CALIBRATED\_RGB). Тады канчатковыя кропкі і значэнні гамы для трох каляровых кампанент паказваюцца ў гэтых палях. | | 6E | 60 | 4 | bV4GammaRed bV5GammaRed | DWORD | | 72 | 64 | 4 | bV4GammaGreen bV5GammaGreen | DWORD | | 76 | 68 | 4 | bV4GammaBlue bV5GammaBlue | DWORD | | Даданыя ў версіі 5 | | Пазіцыя ў файле (hex) | Пазіцыя ў структуры (hex) | Памер (байты) | Імя | Тып WinAPI | Апісанне | | 7A | 6C | 4 | bV5Intent | DWORD | Перавагі пры рэндэрынге растра. | | 7E | 70 | 4 | bV5ProfileData | DWORD | Срушэнне ў байтах каляровага профілю ад пачатку BITMAPINFO (гл. таксама раздзел «Каляровы профиль» ніжэй у гэтым артыкуле). | | 82 | 74 | 4 | bV5ProfileSize | DWORD | Калі ў BMP непасрэдна ўключаецца каляровы профіль, то тут паказваецца ягоны памер ў байтах. | | 86 | 78 | 4 | bV5Reserved | DWORD | Зарэзервавана і павінна быць абнулено. | ### Бітнасць выявы (поле BitCount) Поле BitCount змяшчае колькасць біт, якое прыходзіцца на кожны піксель. Калі там указана выдатнае ад нуля значэнне, то гэта і ёсць рэальная бітнасць. Нулявое ж змесціва поля BitCount паказваецца калі пікселі захоўваюцца ў фармаце JPEG ці PNG. Тады сапраўдная бітнасць будзе вызначацца ўжо гэтымі фарматамі. Бітнасці чыста BMP фармату прадстаўлены ў табліцы ніжэй: | Біт | Байт | BITMAPINFO | RLE | Маскі каналаў | Патрымка праграмным забеспячэннем | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | CORE | 3, 4, 5 | Windows 9x и NT | Windows CE и Mobile | GDI+ и .NET | | 1 | ⅛ | Так | Так | Не | Не | Так | Так | Так | | 2 | ¼ | Так | Так | Не | Не | Не | Так | Не | | 4 | ½ | Так | Так | Так | Не | Так | Так | Так | | 8 | 1 | Так | Так | Так | Не | Так | Так | Так | | 16 | 2 | Не | Так | Не | Так | Так | Так | Так | | 24 | 3 | Так | Так | Не | Не | Так | Так | Так | | 32 | 4 | Не | Так | Не | Так | Так | Так | Так | | 48 | 6 | Не | Так | Не | Не | Не | Не | Так | | 64 | 8 | Не | Так | Не | Не | Не | Не | Так | Заўвагі да табліцы: 1. У калонцы «BITMAPINFO» пазначана падтрымка бітнасцей толькі з боку Microsoft. 2. Windows CE 1.0 і 1.01 падтрымлівае толькі бітнасці 1 і 2. 3. GDI+ версіі 1.0 16-бітныя каляровыя каналы ўмее толькі счытваць, адразу перакладаючы іх у 8-бітныя. У бітнасцях 8 і ніжэй колер пікселя паказваецца індэксам ў табліцы колераў, у вышэйшых: непасрэдным значэннем у каляровай мадэлі RGB. Альфа-канал апцыянальна можа быць дададзены ў битностях 16 і 32. У бітнасці 64 ён прысутнічае перманентна. У табліцы прадстаўлены толькі бітнасці, якія дакументавала карпарацыя Microsoft. Сам фармат не змяшчае ніякіх прынцыповых абмежаванняў на выкарыстанне якіх-небудзь не згаданых тут бітнасцяў. 1-бітныя BMP-файлы з чыста чорным (скінуты біт) і белым (усталяваны біт) колерамі называюць манахромнымі. Такія файлы звычайна выкарыстоўваюцца ў якасці масак для іншых растраў. Магчыма вам пастаянна трапляліся на вочы менавіта такія 1-бітныя растры. У рэчаіснасці фармат Windows Bitmap не накладвае ніякіх абмежаванняў на тое, якія колеры будуць выкарыстоўвацца для кожнага з значэнняў біт. Вы можаце таксама сустрэць наступныя назвы бітнісцяў: CGA для дзвюх біт, EGA для чатырох, HiColor (HighColor) для 16 біт, TrueColor для 24-х і 32-ух біт з паўпразрыстасцю, DeepColor для вялікіх бітнасцяў і, магчыма, іншыя. Гэтыя назвы з’явіліся ў перыяд развіцця каляровых растравых дысплеяў і ставяцца больш да іх глыбіні колеру. Да моманту напісання гэтага артыкула (2014-ы год) такія назвы ўжо даўно не выкарыстоўваюцца з-за моцнага распаўсюджвання 24-бітных прылад (замест гэтага проста паказваецца глыбіня колеру ў бітах або іх колькасць). А BMP-файлы ў меншай бітнасці захоўваюцца ў большай ступені не для адлюстравання на CGA або EGA-прыладах, а для кампактнасці па параўнанні з 24-бітнымі і 32-бітнымі фарматамі калі выкарыстоўваецца малую колькасць колераў. ### Поле Compression Для кожнай групы бітнасцяў выкарыстоўваюцца асобныя абмежаваныя значэнні Compression, але ў сукупнасці іх значэнні ўнікальныя. Microsoft дакументавала наступныя значэнні (у табліцы пазначаны імёны канстант ад гэтай карпарацыі): | Значэнне | Імя канстанты | Дастасавальна да BitCount | Захоўванне пікселяў | Знак Height | Версія Windows | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | 9x/NT | CE | | 0 | BI\_RGB | любым акрамя нуля | двухмерных масіў | +/− | 95/NT 3.1 | CE 1.0 | | 1 | BI\_RLE8 | 8 | ПЛОШЧЫ-кадаваньне | + | 95/NT 3.1 | (не подд.) | | 2 | BI\_RLE4 | 4 | ПЛОШЧЫ-кадаваньне | + | 95/NT 3.1 | (не подд.) | | 3 | BI\_BITFIELDS | 16 і 32 | двухмерных масіў з маскамі каляровых каналаў | +/− | 95/NT 3.1 | CE 2.0 | | 4 | BI\_JPEG | 0 | ва ўбудаваным JPEG-файле |  ?/− | 98/2000 | (не подд.) | | 5 | BI\_PNG | 0 | ва ўбудаваным PNG-файле |  ?/− | 98/2000 | (не подд.) | | 6 | BI\_ALPHABITFIELDS | 16 і 32 | двухмерных масіў з маскамі каляровых і альфа-канала | +/− | (не подд.) | .NET 4.0 | ### Табліца колераў Табліца колераў з’яўляецца часткай блока BITMAPINFO і можа выкарыстоўвацца ў двух выпадках: 1. Яна абавязкова прысутнічае пры бітнасцях 8 і ніжэй, у якіх колер пікселяў задаецца індэксам ячэйкі з яе. 2. Пры бітнасцях 8 і вышэй, у якіх колер паказваецца непасрэдным значэннем, табліца прысутнічае калі выкарыстоўваецца загаловак не CORE-версіі, у якога поле ClrUsed змяшчае не нулявое значэнне. Тут яна задзейнічаецца ўжо для аптымізацыі колераў пры працы з прыладамі, якія выкарыстоўваюць палітры (як менавіта вырабляецца аптымізацыя ў дакументацыі не сказана). Пазіцыя табліцы колераў паказваецца ад яго пачатку блока BITMAPINFO. Па змаўчанні яна ідзе адразу за інфармацыйнай структурай (яе беззнаковый памер у байтах можна прачытаць з першага 32-бітнага поля). Але паміж структурай з палямі і каляровай табліцай могуць ісці четырехбайтные бітаў маскі для здабывання каляровых каналаў (тычыцца толькі битностей 16 і 32). Яны там знаходзяцца толькі калі выкарыстоўваецца інфармацыйная структура 3-яй версіі (Size = 40) і поле Compression змяшчае 3 (BI\_BITFIELDS) або 6 (BI\_ALPHABITFIELDS). Тады да памеру інфармацыйных палёў трэба дадаць 12 (пры значэнні BI\_BITFIELDS) або 16 байт (калі паказана BI\_ALPHABITFIELDS). Атрымліваецца 6 варыянтаў размяшчэння табліцы: | Версія загалоўка | Пазіцыя (hex) | Заўвагі | | --- | --- | --- | | У файле | У BITMAPINFO | | CORE | 1A | 0C | маскі каналаў не падтрымліваюцца | | 3 | 36 | 28 | Compression не змяшчае 3 або 6 | | 42 | 34 | Compression = 3 (BI\_BITFIELDS) | | 46 | 38 | Compression = 6 (BI\_ALPHABITFIELDS) | | 4 | 7A | 6C | маскі каналаў ўбудаваныя у інфармацыйныя поля | | 5 | 8A | 7B | Колькасць вочак у табліцы вызначаецца па палях BitCount і ClrUsed. Пры бітнасцях 8 і ніжэй максімальная колькасць вочак у табліцы прымаецца за 2*бмтнасць*: 2 у аднабітным растры, 4 у двухбітным, 16 у 4-охбітным і 256 у 8-бітным. У дадзеных бітнасцях табліца заўсёды змяшчае гэта максімальную колькасць вочак калі выкарыстоўваецца загаловак версіі CORE (Size = 12) або калі ў іншых версіях поле ClrUsed змяшчае 0. Ва ўсіх астатніх выпадках, незалежна ад бітнасці, у табліцы знаходзіцца столькі вочак, колькі паказана ў поле ClrUsed. Сама ж табліца ўяўляе сабой аднамерны масіў, які можа змяшчаць ячэйкі трох тыпаў: 1. 32-бітная структура **RGBQUAD**. Прымяняецца, калі ў BITMAPINFO выкарыстана інфармацыйная структура версіі 3, 4 ці 5. У самой жа структуры RGBQUAD паказваецца колер у мадэлі RGB ў чатырох байтавых вочках (усе маюць WinAPI-тып BYTE): rgbBlue (сіні), rgbGreen (зялёны), rgbRed (чырвоны) і rgbReserved (зарэзерваваная і павінна быць абнулена). 2. 24-бітная структура **RGBTRIPLE**. Ўжываецца калі BITMAPINFO пачынаецца са структуры BITMAPCOREHEADER. RGBTRIPLE складаецца з трох байтавых вочак (WinAPI-тып BYTE), у якіх паказваецца колер у мадэлі RGB: rgbtBlue (сіні), rgbtGreen (зялёны) і rgbtRed (чырвоны). 3. 16-бітныя індэксы колераў (бяззнакавыя цэлыя лікі) у бягучай лагічнай палітры кантэксту прылады (сістэмныя аб’екты Windows GDI). Гэты выгляд даступны толькі падчас выканання праграмы. Фармат BMP не падтрымлівае відавочнае ўказанне, што выкарыстоўваецца такая табліца і таму сама праграма паведамляе WinAPI-функцыі пра гэта ў спецыяльных параметрах (як правіла канстантай DIB\_PAL\_COLORS). Ва ўсёй табліцы могуць быць задзейнічаны не ўсе ячэйкі і ў полі ClrImportant змяшчаецца колькасць вочак ад пачатку табліцы да апошняй якая выкарыстоўваецца (уключаючы яе саму). Змесціва 0 поля ClrImportant паказвае на тое, што выкарыстоўваецца ўся табліца. Задзейнічаныя ячэйкі лепш размяшчаць у самым пачатку табліцы і рэкамендуецца пры гэтым адсартаваць іх па змяншэнні ступені важнасці (на выпадак, калі прыйдзецца паменшыць іх колькасць). ### Маскі для здабывання каляровых значэнняў каналаў Калі бітнісць выявы 16 або 32, то могуць быць пазначаны 32-бітныя маскі для здабывання каляровых каналаў. Гэта звязана з тым, што 16 не кратна тром і таму біты могуць быць размеркаваны рознымі спосабамі. У 32-бітных малюнках з-за зручнасці выкарыстоўваюць 8-бітныя каналы і таму падтрымка для іх можа здацца залішняй. У рэчаіснасці тут маска дае магчымасць ўключыць/адключыць альфа-канал або ўсталяваць зручны вам парадак прытрымлівання кампанент, а не толькі рэгуляваць іх дазвол. Пры ўжыванні масак вочка пікселя счытваецца цалкам як адпаведнае машыннае слова ў litte-endian. Наяўнасць бітавых масак залежыць ад версіі інфармацыйных палёў структуры BITMAPINFO і палі Compression ў ёй. Для версіі CORE адвольныя маскі пазначыць нельга, так як там адсутнічае поле Compression і асобныя поля масак. У астатніх версіях каляровыя маскі задзейнічаюцца калі Compression змяшчае 3 (BI\_BITFIELDS). Маска альфа-канал выкарыстоўваецца заўсёды ў версіях 4 і 5. Так як Windows CE не падтрымлівае гэтыя дзве версіі, у якіх для яе ёсць спецыяльнае поле, для трэцяй версіі было ўведзена значэнне 6 (BI\_ALPHABITFIELDS) поля Compression, якое дадае адразу каляровыя маскі і маску альфа-канала (падтрымліваецца пачынаючы з Windows CE .NET 4.0). Становішча бітавых масак фіксавана незалежна ад версіі загалоўка: 36h ва ўсім файле або 28h ад пачатку блока BITMAPINFO. У версіях 4 і 5 на гэтым месцы размяшчаюцца прызначаныя спецыяльна для іх поля. У версіі 3 бітаў маскі павінны размяшчацца адразу за інфармацыйнымі палямі і такім чынам яны дакладна трапляюць на пазіцыі адпаведных палёў у старэйшых версіях. Звярніце ўвагу на тое, што ў трэцяй версіі пры наяўнасці масак зрушваецца табліца колераў на 12 або 16 байт наперад, размяшчаючыся адразу за імі. 4-байтные маскі колераў ідуць у парадку чырвоная, зялёная, сіняя. Маска альфа-канала размяшчаецца ўжо за імі. У дакументацыі Microsoft да бітавых масак ўжываецца толькі адно абавязковае патрабаванне: кожная маска павінна быць бесперапыннай. Пра выпадак перасячэння масак там сказана, што пажадана гэтага не рабіць. Microsoft таксама кажа аб тым, што не абавязкова задзейнічаць усе біты пікселя. Якія-небудзь патрабаванні да змесціва невыкарыстоўваемых біт адсутнічаюць. Звярніце ўвагу на тое, што ніхто не гарантуе, што могуць быць выкарыстаны маскі шырэй 8 біт. І нічога не сказана пра выпадак, калі ў якога-небудзь канала будзе нулявая маска (напрыклад, калі ён сапраўды не выкарыстоўваецца). Тут магчымая сітуацыя калі нулявыя маскі будуць ва ўсіх кампанентаў і застанецца адзін альфа-канал (які пры гэтым можа заняць усе біты). Нулявую маску каляровага канала можна трактаваць двума спосабамі: яго значэнне прымаецца за нуль або жа пры прамалёўцы пікселі гэтага канала не закранаюцца. Калі ўзяць першы варыянт інтэрпрэтацыі з адзіным альфа-каналам, то альфа-канал, па сутнасці, будзе задаваць ступень зачернения пікселя. Акрамя нявызначаных варыянтаў ёсць таксама і цікавы. Так як перасячэння не забароненыя, то можна ўсе каналы выставіць на адну пазіцыю і тым самым атрымаць Grayscale. Некаторы ПЗ мае абмежаваны набор падтрымоўваных бітавых масак. У табліцы ніжэй прыведзены даступныя варыянты ў такіх абмежаваных асяроддзях: | Бітнасць | \* | Значэнні масак (hex) | Падтрымка ў ПА | | --- | --- | --- | --- | | Чырвоны | Зялёны | Сіні | Альфа | Невыкарыстоўваныя | Windows 9x | GDI+ і .NET | | 16 | (a) | 7C00 | 03E0 | 001F | 0000 | 8000 | Так | Так | | 7C00 | 03E0 | 001F | 8000 | 0000 | Не | Так | | F800 | 07E0 | 001F | 0000 | 0000 | Так | Так | | (b) | FFFF | FFFF | FFFF | 0000 | 0000 | Не | Так | | 32 | (a) | 00FF:0000 | 0000:FF00 | 0000:00FF | 0000:0000 | FF00:0000 | Так | Так | | 00FF:0000 | 0000:FF00 | 0000:00FF | FF00:0000 | 0000:0000 | Не | Так | Заўвагі да табліцы: (a) Гэтыя наборы выкарыстоўваюцца па змаўчанні ў бітнасцях 16 і 32, калі маскі для здабывання колераў не зададзеныя. (b) Гэты набор масак па сваёй сутнасці рэалізуе 16-бітны Grayscale. ### Піксельныя дадзеныя У файле пра становішча піксельных дадзеных можна даведацца з поля OffBits структуры BITMAPFILEHEADER. Падчас выканання прыкладанне захоўвае адрас піксельных дадзеных там, дзе зручней. У дакументацыі Microsoft таксама згадваюцца так званыя пакетныя (англ. *packed*) битмапы, якія паказваюцца адным адрасам блока BITMAPINFO. У такіх бітмапаў піксельныя дадзеныя ідуць адразу за загалоўкам (уключаючы акрамя інфармацыйных палёў бітаў маскі і табліцу колераў). Памер піксельных дадзеных у байтах запісваецца ў полі SizeImage структуры BITMAPINFO. Туды запісваюцца менавіта «сырой» памер таго бесперапыннага блока, які змяшчае дадзеныя для фарміравання пікселяў (незалежна ад фармату), а не які-небудзь распакаваць. Па змаўчанні гэта поле абавязкова павінна змяшчаць актуальнае значэнне, так як па ім можна дакладна даведацца, колькі менавіта байт трэба лічыць з файла для атрымання пікселяў. Тым не менш, дапушчальна змяшчаць у гэтым полі нуль пры захоўванні пікселяў двухмернымі масівамі (калі поле Compression змяшчае значэнне 0 (BI\_RGB), 3 (BI\_BITFIELDS) або 6 (BI\_ALPHABITFIELDS)). Тады памер пікселяў пры неабходнасці можна адносна хутка разлічыць зыходзячы з бітнасці, шырыні і вышыні растру. У фармаце Windows Bitmap даступна тры спосабу захоўвання пікселяў (гл. таксама раздзел «Поле Compression» дадзенага артыкула): 1. Двухмерны масіў. 2. RLE-кадаваньне (толькі для битностей 4 і 8). 3. У фарматах JPEG ці PNG. У падпадзелах далей асобна апісаны кожны з іх. #### Указанне колеру і значэння альфа-канала Для ўказанні колеру пры захоўванні ў фармаце BMP незалежна ад спосабу заданні выкарыстоўваюцца толькі бяззнакавыя цэлыя лікі. Сам жа колер пікселя можа задавацца двума спосабамі: 1. Індэксам ў табліцы колераў (пры бітнастях 8 і ніжэй). 2. Непасрэдным значэннем у каляровай мадэлі RGB (пры бітнасцях вышэй 8). Другі мэтазгодна выкарыстоўваць, калі набор колераў даволі вялікі або непрадказальны (напрыклад, падчас апрацоўкі малюнка). Першы ж спосаб забяспечвае як кампактную кампаноўку пры малым наборы колераў, так і некаторы зручнасць ў кіраванні выкарыстоўваюцца колерамі (дастаткова змяніць значэнне колеру ў палітры). У самой табліцы колераў паказваюцца або 16-бітныя бяззнакавыя індэксы ў сістэмнай палітры (гл. раздзел «Табліца колераў» у дадзеным артыкуле), або жа ў RGB як у пікселі, але выключна 8-бітнымі значэннямі каналаў. Індэкс ў табліцы колераў — гэта нумар ячэйкі ў ёй ад пачатку табліцы (выкарыстоўваецца бесперапынная нумарацыя, пачынаючы з нуля). Для кожнай бітнасці максімальны індэкс прынцыпова абмежаваны значэннем 2*бітнасць* − 1. У рэчаіснасці ж ён абмежаваны яшчэ і колькасцю элементаў у табліцы (падрабязнасці ў раздзеле «Табліца колераў» дадзенага артыкула). Microsoft не дакументавала паводзіны ў выпадку калі ўказваецца індэкс за межамі табліцы, але GDI у гэтым выпадку бярэ чорны колер. У битностях вышэй за 8 колер пікселя паказваецца непасрэдна ў каляровай мадэлі RGB: асобна паказваецца ўзровень чырвонага колеру, зялёнага і сіняга. Нулявое значэнне любога з каналаў азначае поўнае адсутнасць адпаведнага адцення, а максімальнае: поўнае яго прысутнасць. Дазвол жа значэнняў каналаў пераменнае і ў кожнай бітнасці яно сваё (канкрэтныя значэнні глядзіце ў раздзеле пра захоўванне пікселяў ў двухмернай масіве гэтага артыкула). Пры гэтым у бітнасцях 16 і 32 можа быць зададзена не толькі адвольнае дазвол, але і індывідуальнае для кожнага канала (напрыклад, 5 біт для чырвонай і сіняй, але 6 біт для зялёнай). Нягледзячы на вялікую колькасць варыянтаў заданні дазволу значэнняў, у дакументацыі Microsoft не сказана як вырабляць змена дазволу значэння. З-за гэтага ў розных вытворцаў праграмнага забеспячэння могуць атрымлівацца розныя вынікі пры змене бітнасці. Пры непасрэдным заданні колеру пікселя акрамя значэнняў RGB фармат Windows Bitmap апцыянальна дазваляе яшчэ задаць значэнні **альфа-канала**. У плане бітнасці і кадаванні значэнняў ён ідэнтычны каляровым каналам: у яго адвольная бітнасць і выкарыстоўваюцца бяззнакавыя цэлыя. Што ж тычыцца супастаўлення значэнняў, то нуль адпавядае поўнай празрыстасці, а максімальны даступны лік — поўнай запоўненасці. #### Двухмерны масіў У двухмерным масіве можна захоўваць пікселі любой бітнасці. Пры такім спосабе захоўвання поле Compression змяшчае значэнне 0 (BI\_RGB), 3 (BI\_BITFIELDS) або 6 (BI\_ALPHABITFIELDS). Калі выкарыстоўваецца загаловак версіі CORE, то пікселі ў любым выпадку захоўваюцца толькі двухмерным масівам. У дадзенай кампаноўцы пікселі растру запісваюцца аднапіксельными гарызантальнымі палоскамі, якія Microsoft у сваёй дакументацыі часта называе «*scans*» (у беларускай мове найбольш блізкае слова: *радкі*). У памяці гэтыя шэрагі запісваюцца па-парадку, але пры станоўчым Height: пачынаючы з самага ніжняга (англ.: bottom-up bitmapbottom-up bitmap), а пры адмоўным: з самага верхняга (англ.: top-down bitmaptop-down bitmap). Унутры кожнага гарызантальнага радка пікселі запісваюцца строга толькі ад левага да правага. Пікселі менш 8 біт размяшчаюцца ў байтах, запаўняючы біты ад старэйшых да малодшых, у выніку чаго шаснаццатковы/двайковыя лікавыя значэнні пікселяў больш падобныя на выводны малюнак. Калі битность 16 або 32, то апрацоўка ажыццяўляецца суцэльнымі машынамі словамі аналагічнага памеру з парадкам біт ад малодшага да старэйшага (little-endian). **Шэрагі, незалежна ад памеру вочак, абавязкова павінны дапаўняцца нулямі да кратнага чатыром байтам памеру**. З-за гэтага, пры некратной шырыні малюнка, у канцы шэрагаў могуць аказвацца невыкарыстоўваныя біты або цэлыя байты. Але дзякуючы гарантаванай кратнасці памеру шэрагу, апрацоўку можна вырабляць 8-мі, 16-ці або 32-бітнымі машынамі словамі, па выбары. І ў Microsoft яшчэ прасочваецца наступная тэндэнцыя ў бітнасцях больш за 8: кампанент сіні (сіні колер) размяшчаецца ў малодшых бітах/першае байтах, Green (зялёны) у наступных, а Red (чырвоны) старэй/далей за ўсіх, і калі ёсць альфа-канал, то ён знаходзіцца ў самых старэйшых бітах/апошніх байтах. Дыяграма ніжэй адлюстроўвае размяшчэнне пікселяў ў **бітнасцях менш за 8**: | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Біты | 7 | 6 | 5 | 4 | 3 | 2 | 1 | 0 | | 1 біт | 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | | 2 біта | 0 | 1 | 2 | 3 | | 4 біта | 0 | 1 | У **бітнасцях 16** і **32** пікселі апрацоўваюцца машыннымі словамі аналагічнага памеру (мяркуецца парадак байт little-endian), якіх прымяняюцца бітаў маскі каналаў. Калі індывідуальныя бітавыя маскі не зададзеныя, то структура будзе наступная. Пры 16 біт на кожны канал адводзіцца па 5 біт. Сіні размяшчаецца ў малодшых бітах (маска 001F16), зялёны на пазіцыі 5 (маска 03E016), чырвоны: пачынаючы з 10-га біта (маска 7C0016), а старэйшы застаўся біт 15 не выкарыстоўваецца. Калі выкарыстоўваецца бітнасць 32, то па змаўчанні на кожны канал адводзіцца ўжо па байце (8 біт). Кампаненты размяшчаюцца аналагічна: сіні ў малодшых бітах (маска 0000:00FF16), зялёны пачынаючы з біта 8 (маска 0000:FF0016), чырвоны пачынаецца з біта 16 (маска 00FF:000016), а старэйшы байт не выкарыстоўваецца (ён выкарыстоўваецца ў якасці альфа-канала, толькі калі гэта прама паказаць). Так як мяркуецца чытанне ў парадку байта little-endian, то калі чытаць значэнні з памяці па-байтова, яны будуць размяшчаць у такім жа парадку (сіні будзе ісці першым). Пры **бітнасці 24** на кожны канал прыходзіцца па байце, а ў **битностях 48** і **64**: па 16-бітнаму машыннай слове. Ва ўсіх трох выпадках у памяці каляровыя кампаненты ідуць у парадку: сіні, зялёны, чырвоны. У 64-бітных BMP за колерамі дадаткова варта 16-бітны альфа-канал. Калі захочаце 64-бітны піксель апрацаваць суцэльным машынным словам, то ў little-endian сіні апынецца ў малодшых 16 бітах, а альфа-канал: у старэйшых. Зялёны, адпаведна, будзе побач да чырвоным, а сіні — побач з альфа. І можна заўважыць, што ў 24-ох бітах фармат пікселя адпавядае структуры RGBTRIPLE з табліцы колераў. #### RLE-кадаваньне Прымяненне RLE-кадавання кампаніяй Microsoft дакументавана толькі для бітнасцяў 4 і 8. Пры яе выкарыстанні ў BITMAPINFO поле Compression павінна змяшчаць 2 (BI\_RLE4) пры бітнасці 4 або 1 (BI\_RLE8) з васьмібітнымі пікселямі. Вышыня растру пры гэтым павінна быць пазначана станоўчым лікам. У фармаце Windows Bitmap RLE-кадаваньне можна параўнаць з прамалёўкай простымі камандамі. Прамалёўка пачынаецца з *левага ніжняга* пікселя (будзьце больш уважліва: у растрах ў цэлым больш звыкла можа быць верхні правы) і ажыццяўляецца направа і ўверх. Пікселі за межамі памеру растру не прамалёўваюцца (аб гэтым у дакументацыі не сказана, але GDI праяўляе такое паводзіны). Інструкцыі RLE дазваляюць перарываць прамалёўку гарызанталі, усёй выявы, а таксама перамяшчаць курсор прамалёўкі на іншую пазіцыю. У выніку некаторыя пікселі могуць апынуцца не замаляванымі. Фармат не прадугледжвае колеру для незарисованных пікселяў, у дакументацыі нічога пра іх не сказана, а сістэмныя функцыі проста не чапаюць незафарбаваныя пікселі. Так як няма важкай прычыны ў пачатку зафарбоўваць прастакутнік пад растрам нявызначаным колерам, то можна казаць аб тым, што RLE ўскосна падтрымлівае празрыстасць. Фарміраванне выявы пры RLE-кадаванні ажыццяўляецца камандамі. Кожная каманда абавязкова павінна пачынацца з цотнага адрасу (выраўненыя на 16-бітную мяжу). Існуе пяць каманд, якія вызначаюцца парай байт: | Байт 1 (hex) | Байт 2 (hex) | Апісанне | | --- | --- | --- | | 01..FF | 00..FF | Пачынаючы з бягучай пазіцыі і далей направа прамаляваць столькі пікселяў, колькі паказана ў першым байце. Значэнні для пікселяў бяруцца з другога байта. У 8-бітных BMP ўвесь байт цалкам з’яўляецца значэннем. У 4-бітных з яго па-чарзе бярэцца спачатку старэйшы, а потым малодшы ніббл (чацвёрка біт). | | 00 | 00 | Перамясціць курсор у пачатак (самае лева) наступнай (верхняй) гарызанталі. | | 00 | 01 | Спыніць прамалёўку (дасягнуты канец). | | 00 | 02 | Перамясціць курсор направа і ўверх на названыя ў наступных двух байтах значэнні. У першым наступным байце змяшчаецца значэнне для гарызантальнага зруху, а ў наступным — для вертыкальнага. Абодва значэнні: цэлыя бяззнакавыя ліку (налева і ўніз зрушыць нельга). | | 00 | 03..FF | З бягучай пазіцыі і далей направа замаляваць пікселі значэннямі, якія ідуць пасля гэтай пары байт. У другім байце каманды змяшчаецца колькасць пікселяў, якое трэба зафарбаваць (менавіта пікселяў, а не байт). У 8-бітным выданні бярэцца паток байт як ёсць. У 4-бітным счытваецца ўжо нибблы: старэйшыя 4 біты з байта для першага пікселя, малодшыя 4 біты — для наступнага, і так з наступных байт. Гэты паток можа скончыцца няцотных колькасцю байт, а каманды патрабуюць 16-бітнага выраўноўвання. Калі гэта адбылося, то дапісваецца дадатковы байт (яго змесціва значэння не мае). | Калі дасягаецца правы край гарызанталі, то на наступную пераклад не вырабляецца. Таму трэба спецыяльна ўстаўляць каманду заканчэння шэрагу. І як відаць з табліцы, набор каманд не дазваляюць рухацца ўніз або вярнуцца назад у гарызанталі. Таму можна спыняць прамалёўку калі будзе дасягнуты верхні край. #### Ўбудаванне дадзеных у фарматах JPEG і PNG Пачынаючы з версій Windows 98/ME і 2000/XP сістэмныя функцыі дазваляюць захоўваць пікселі ў фарматах JPEG і PNG. Пра ступень падтрымкі гэтых двух фарматаў сістэмай нічога не вядома. Для ўбудавання JPEG ці PNG трэба ў BITMAPINFO абнуліць поле BitCount, а ў Compression паказаць значэнне 4 (BI\_JPEG) або 5 (PI\_PNG). Значэнне поля SizeImage у дадзеным выпадку будзе роўна памеры JPEG ці PNG-файл, які ўбудоўваецца на месца піксельных дадзеных як ёсць. Шырыня ж з вышынёй у загалоўку паказваюцца ўжо для раскадаваць малюнка. Пра знак поля Height менавіта для гэтага выпадку ў дакументацыі наўпрост нічога не сказана, але мяркуючы па ўсім трэба запісваць адмоўнае значэнне. ### Разрозненне выявы Для супастаўлення беспамерных пікселяў з матэрыяльнымі памерамі выкарыстоўваюцца поля XPelsPerMeter і YPelsPerMeter. У гэтых палях цэлым лікам паказваецца колькі ў дадзеным малюнку пікселяў прыпадае на адзін лінейны метр, асобна па гарызанталі (XPelsPerMeter) і вертыкалі (YPelsPerMeter). Microsoft абвясціла гэтыя два поля лікавым тыпам са знакам, але ў дакументацыі нічога не сказана пра адмоўныя значэнні. Пра значэнне нуль таксама нічога не сказана, але лагічней яго прымаць за няпэўны дазвол, калі яно невядома, ці не мае значэння. Разрозненнне часта паказваецца з прывязкай не да метрычных памернастях, а ў кропках на цалю (DPI/PPI). Для перакладу туды і назад цаля прымаецца роўным 25,4 мм (англійская цаля). Матэматычныя формулы для перакладу пікселі/цалю (PPI) у пікселі/метр (PPM) і наадварот: {\displaystyle } {\displaystyle } Калі цікавіць дакладны цэлалікавы пераклад, то выходзяць наступныя выразы: `*PPM* = (*PPI* * 5000 + 64) / 127` `*PPI* = (*PPM* * 127 + 2500) / 5000` Пасля іх акругленне будзе выраблена да бліжэйшага цэлага. Калі хочаце акругленне ўніз, то не дадавайце палову дзельніка. Калі хочаце ўверх, то дадавайце паменшаны на адзінку дзельнік. Ніжэй прадстаўлены загадзя вылічаныя значэнні PPM для некаторых PPI/DPI: * 96 ppi ≈ 3780 ppm (для манітораў ў Microsoft) * 72 ppi ≈ 2835 ppm (Apple для манітораў) * 150 dpi ≈ 5906 ppm * 300 dpi ≈ 11811 ppm * 600 dpi ≈ 23622 ppm ### Каляровая прастора У інфармацыйных палях асноўным полем задавалым каляровае прастору з’яўляецца поле CSType. Дапушчальныя яго значэнні прыведзены ў табліцы ніжэй: | Значэнне | Версія BITMAPINFO | Імя канстанты | Апісанне | | --- | --- | --- | --- | | Hex | Тэкст | | 0 | (няма) | 4 | LCS\_CALIBRATED\_RGB | Карэкціроўка зыходзячы з значэнняў Endpoints, GammaRed, GammaGreen і GammaBlue. | | 73524742 | 'sRGB' | 4 | LCS\_sRGB | Выкарыстоўваецца каляровая прастора sRGB. | | 57696E20 | 'Win ' | 4 | LCS\_WINDOWS\_COLOR\_SPACE | Сістэмнае прастору па змаўчанні (sRGB). | | 4C494E4B | 'LINK' | 5 | PROFILE\_LINKED | Каляровай профіль у адным файле. | | 4D424544 | 'MBED' | 5 | PROFILE\_EMBEDDED | Уключаны ў дадзены файл каляровай профіль. | Microsoft абвясціла значэнні канстант не лікавымі значэннямі, а тэкставымі з чатырох знакаў. У дадзеным выпадку коды знакаў фарміруюць байты 32-бітнага значэння (ASCII-код самага правага сімвала з’яўляецца малодшым байце, код самага левага — старэйшым). Пры праглядзе дваічнага змесціва файла ў выглядзе тэксту такія значэнні ў кадоўцы ASCII будуць адлюстроўвацца задам-наперад (напрыклад, «KNIL», а не «LINK»). #### Канчатковыя кропкі і значэнне гамы Фармат Windows Bitmap дазваляе вырабляць колеракарэкцыя указаннем канчатковых кропак для чырвонага, зялёнага і сіняга колераў, а таксама значэнняў гамы. Для гэтага поле CSType павінна змяшчаць значэнне 0 (LCS\_CALIBRATED\_RGB). Карэкціруючыя ж значэнні запісваюцца ў палі Endpoints, GammaRed, GammaGreen і GammaBlue (пры іншых значэннях CSType гэтыя чатыры поля ігнаруюцца). 36-байтное поле EndPoints з’яўляецца структурай CIEXYZTRIPLE, якая складаецца з трох палёў ciexyzRed (канчатковая кропка чырвонага), ciexyzGreen (кропка зялёнага) і ciexyzBlue (сіняя). Гэтыя тры палі, у сваю чаргу, таксама з’яўляюцца структурамі CIEXYZ з трыма палямі ciexyzX, ciexyzY і ciexyzZ тыпу FXPT2DOT30. PXPT2DOT30 — гэта 32-бітнае беззнаковое лік з фіксаванай коскі, у якога 2 старэйшых біта адводзяцца пад цэлую частку, а 30 малодшых — пад дробную. Значэнне гамы запісваецца ў адпаведныя палі для кожнага каляровага канала асобна: GammaRed (чырвоны), GammaGreen (зялёны) і GammaBlue (сіні). У аб’яве інфармацыйных структур Microsoft паказала ў дадзеных палёў тып DWORD. У гэты ж час у файле WinGDI.h ёсць больш падыходнае аб’яву тыпу FXPT16DOT16 (на аснове тыпу long), які ўяўляе сабой 32-бітнае беззнаковое лік з дробавай часткай у малодшых 16 бітах і цэлай — у 16 старэйшых. Варта адзначыць, што ў MSDN на старонках пра структуры BITMAPV4HEADER і BITMAPV5HEADER толькі гэта і сказана. У артыкуле ж пра структуру LOGCOLORSPACE сказана, што ў яе ў аналагічных палях павінны быць абнуленыя старэйшы і малодшы байт (па сутнасці замест фармату 16.16 выкарыстоўваецца фармат 8.8, які размяшчаецца ў сярэдзіне 32-бітнай ячэйкі). Ніжэй прыведзены значэнні названых вышэй чатырох палёў у адпаведнасці з каляровым прасторай sRGB: | Поле | Значэнне | | --- | --- | | Дробавую | Hex | | EndPoints.ciexyzRed.ciexyzX | 0,64 | 28F5C28F | | EndPoints.ciexyzRed.ciexyzY | 0,33 | 151EB852 | | EndPoints.ciexyzRed.ciexyzZ | 0,03 | 01EB851F | | EndPoints.ciexyzGreen.ciexyzX | 0,30 | 13333333 | | EndPoints.ciexyzGreen.ciexyzY | 0,60 | 26666666 | | EndPoints.ciexyzGreen.ciexyzZ | 0,10 | 06666666 | | EndPoints.ciexyzBlue.ciexyzX | 0,15 | 0999999A | | EndPoints.ciexyzBlue.ciexyzY | 0,06 | 03D70A3D | | EndPoints.ciexyzBlue.ciexyzZ | 0,79 | 328F5C29 | | GammaRed GammaGreen GammaBlue | 2,20 | 0002199A | #### Каляровы профіль У файле BMP пры неабходнасці можа быць паказаны каляровы профіль як непасрэдным уключэннем, так і спасылкай на іншы файл. Профілі з’явіліся ў пятай версіі BMP, і пакуль толькі тут ёсць спецыяльныя для іх поля. Падтрымліваюцца жа каляровыя профілі толькі ў фармаце ICC. Пры выкарыстанні каляровых профіляў ў першую чаргу трэба пазначыць наступныя значэнні поля CSType: * 4C494E4B16 (PROFILE\_LINKED) — калі выкарыстоўваецца профіль у адным файле. * 4D42454416 (PROFILE\_EMBEDDED) — калі профіль непасрэдна ўбудоўваецца ў BMP. У любым выпадку ў поле ProfileData адзначаецца зрушэнне профілю ў байтах ад пачатку блока BITMAPINFO. Калі убудаваны профіль, то ў ProfileSize трэба паказаць яго памер у байтах (калі ён падключаецца, то гэта поле павінна быць абнуленае). Незалежна ад варыянту, Microsoft рэкамендуе размяшчаць профіль пры захоўванні ў файле за піксельнымі дадзенымі, а ў аператыўнай памяці пры ўзаемадзеянні з WinAPI-функцыямі: адразу за загалоўкам. Фармат ICC ў сваім загалоўку выкарыстоўвае пераважна 32-бітныя або кратныя гэтаму памеры ячэйкі. Зыходзячы з гэтага, калі профіль непасрэдна ўключаецца ў BMP, то ў аператыўнай памяці яго рэкамендуецца захоўваць па кратнаму чатырох байтам адрасе. Калі знешні профіль, то замест яго змесціва ў BMP разьмяшчаецца тэкставая радок з шляхам да файла. Ён абавязкова павінен быць у однобайтовой кадоўцы Windows 1252 (стандартная кадоўка для заходнееўрапейскіх моў) і заканчвацца нулявым байтам. Пра падзельнікі кампанентаў шляху ў дакументацыі нічога не сказана, і таму, хутчэй за ўсё, можна выкарыстоўваць як левыя слэшы «\», так і «правыя» «/». Шлях жа можа быць як у адносным, так і поўным і сеткавым. І так як ва ўказанні шляху выкарыстоўваецца однобайтовая кадоўка, то гэтую радок у аператыўнай памяці выраўноўваць не абавязкова. #### Перавагі пры рэндэрынгу **Перавагі пры рэндэрынгу** (англ.: rendering intentsrendering intents) былі ўведзеныя Міжнародным канцорцыумам па колеры (International Color Consortium) і вызначаюць прыярытэты ў выпадку, калі пры пераходзе з каляровага подпространство, падтрымоўванага адным прыладай (англ.: gamutgamut), у подпространство іншага, у малюнку выкарыстаны колеру, адсутныя ў мэтавым. Таксама ёсць вызначэнне ад ICC, якое вызначаецца перавагі пры рэндэрынгу як стыль супастаўлення каляровых значэнняў з аднаго описателя выявы ў іншае (арыгінал на англійскай мове: *«style of mapping colour values from one image description to another»*). Карпарацыя Microsoft ўключыла ў фармат BMP спецыяльнае поле Intent, якое можа прымаць значэнні цалкам па спецыфікацыі ICC. Таму за падрабязнай інфармацыі звяртайцеся да дакументацыі кансорцыума, апошнюю версію якой можна спампаваць з сайта color.org. У Microsoft ж гэтыя перавагі коратка апісаны ў артыкуле «Rendering Intents» на MSDN. Перавагу паказваецца ў поле Intent блока BITMAPINFO і даступныя толькі з 5-й версіяй інфармацыйных палёў. Значэнні ж могуць быць наступнымі: | Значэнне | Імя канстанты для BMP | Назва ICC | Назва Microsoft | Канстанта з файла Icm.h | Канстанта для DEVMODE | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | 1 | LCS\_GM\_BUSINESS | saturation | Graphic | INTENT\_SATURATION (2) | DMICM\_SATURATE (1) | | 2 | LCS\_GM\_GRAPHICS | media-relative colorimetric | Proof | INTENT\_RELATIVE\_COLORIMETRIC (1) | DMICM\_COLORIMETRIC (3) | | 4 | LCS\_GM\_IMAGES | perceptual | Picture | INTENT\_PERCEPTUAL (0) | DMICM\_CONTRAST (2) | | 8 | LCS\_GM\_ABS\_COLORIMETRIC | ICC-absolute colorimetric (relative colometric) | Match | INTENT\_ABSOLUTE\_COLORIMETRIC (3) | DMICM\_ABS\_COLORIMETRIC (4) | Microsoft для дадзенай характарыстыкі абвясціла як мінімум тры набору канстант, якія адрозніваюцца сваімі значэннямі і выкарыстоўваюцца ў розных месцах. Тут яны прыведзены на выпадак, калі вам трэба будзе хутка іх супаставіць. Значэнні канстант з прэфіксам «INTENT\_» цалкам супадаюць з тымі значэннямі, якія выкарыстоўваюцца ў файлах профіляў ICC. Канстанты з прэфіксам «DMICM\_» абвешчаныя ў файле WinGDI.h для структуры DEVMODE. Канстанты «LCS\_GM\_», якія выкарыстоўваюцца ў BMP, абвешчаныя там жа і прызначаныя ў першую чаргу для структуры LOGCOLORSPACE. Ёсць таксама назвы для уласцівасцяў друкарак. Яны аналагічныя тым, што ў калонцы «Назва Microsoft», але з «Графіка» і «Pictures». За значэнне па змаўчанні, якое ў першую чаргу падыходзіць для фатаграфій і малюнкаў, можна прымаць 4 (LCS\_GM\_IMAGES). У такім якасці рэкамендуе яго як Microsoft, так і ICC. Прыклад праграмы на C --------------------- Наступная праграма адкрывае 24 бітны BMP файл у вакне XWindow, глыбіня колеру павінна складаць 32 біта, на меншай колераперадачы не працуе, так як гэта ўскладняе прыклад: ``` /\* Компилируется строкой: cc -o xtest xtest.c -I/usr/X11R6/include -L/usr/X11R6/lib -lX11 -lm \*/ #include <X11/Xlib.h> #include <X11/Xutil.h> #include <X11/Xatom.h> #include <X11/keysym.h> #include <stdlib.h> #include <stdio.h> #include <errno.h> #include <sys/stat.h> #include <unistd.h> #include <fcntl.h> #include <math.h> #include "bitmap.h" /\* Тут вызначэнні загалоўкаў BMP як было апісана вышэй у гэтым артыкуле (структуры павінны быць спакаваныя на 2 байты!) \*/ static XImage \*CreateImageFromBuffer(Display\*, unsigned char \*, int, int); main(int argc, char \*argv[]) { Display \*dis; Window win;/\* Наша акно \*/ XEvent event;/\* Падзеі \*/ GC gc;/\* Графічны кантэкст \*/ XImage \*image; int n, width, height, fd, size; unsigned char \*data; BITMAPFILEHEADER bmp; BITMAPINFOHEADER inf; char\* buf; if (argc < 2) { perror("use: xtest file.bmp\n"); exit(1); } if ((fd = open(argv[1], O\_RDONLY)) == -1) { printf("Error open bitmap\n"); exit(1); } read(fd, &bmp, sizeof(BITMAPFILEHEADER)); read(fd, &inf,sizeof(BITMAPINFOHEADER)); width = inf.biWidth; height = inf.biHeight; if ((dis = XOpenDisplay(getenv("DISPLAY"))) == NULL) { printf("Can’t connect X server:%s\n", strerror(errno)); exit(1); } win = XCreateSimpleWindow(dis, RootWindow(dis, DefaultScreen(dis)), 0, 0, width, height, 5, BlackPixel(dis, DefaultScreen(dis)), WhitePixel(dis, DefaultScreen(dis))); XSetStandardProperties(dis, win, argv[1], argv[0], None, argv, argc, NULL); gc = DefaultGC(dis, DefaultScreen(dis)); /\* Часам у структуры гэтае месца не запоўнена \*/ if(inf.biSizeImage == 0) { /\* Вылічым памер \*/ size = width \* 3 + width % 4; size = size \* height; } else { size = inf.biSizeImage; } buf = malloc(size); if(buf == NULL) { perror("malloc"); exit(1); } printf("size =%d байтов выделено\n", size); /\* Змесцімся на пачатак самага відарыса \*/ lseek(fd, bmp.bfOffBits, SEEK\_SET); /\* Чытаем у буфер \*/ n = read(fd, buf, size); printf("size =%d байт прачытана\n", n); image = CreateImageFromBuffer(dis, buf, width, height); /\* Выдалім буфер - ён нам больш не патрэбен \*/ free(buf); XMapWindow(dis, win); XSelectInput(dis, win, ExposureMask | KeyPressMask); while (1) { XNextEvent(dis, &event); if (event.xany.window == win) { switch (event.type) { case Expose: XPutImage(dis, win, gc, image, 0, 0, 0, 0, image->width, image->height); break; case KeyPress: if (XLookupKeysym(&event.xkey, 0) == XK\_q) { XDestroyImage(image); XCloseDisplay(dis); close(fd); exit(EXIT\_SUCCESS); } break; default: break; } } } } /\* Стварае Ximage з файла BMP, бо відарыс BMP захоўваецца первернутым - у цыкле гэта выпраўляецца \*/ XImage \*CreateImageFromBuffer(Display \* dis, unsigned char \*buf, int width, int height) { int depth, screen; XImage \*img = NULL; int i, j; int numBmpBytes; size\_t numImgBytes; int32\_t \*imgBuf; int ind = 0; int line; int temp; int ih, iw; /\* Нумары радка і слупка для адлюстравання \*/ int new\_ind; /\* Новы індэкс \*/ screen = DefaultScreen(dis); depth = DefaultDepth(dis, screen); temp = width \* 3; line = temp + width % 4; /\* Даўжыня радка з улікам выраўноўвання \*/ numImgBytes = (4 \* (width \* height)); imgBuf = malloc(numImgBytes); /\* Памер, адведзены на BMP у файле з улікам выраўноўвання \*/ numBmpBytes = line \* height; for (i = 0; i < numBmpBytes; i++) { unsigned int r, g, b; /\* Прапускаем padding \*/ if (i >= temp && (i % line) >= temp) continue; b = buf[i]; i++; g = buf[i]; i++; r = buf[i]; /\* Вылічаем новы індэкс для адлюстравання па вертыкалі \*/ iw = ind % width; ih = ind / width; new\_ind = iw + (height — ih — 1) \* width; imgBuf[new\_ind] = (r | g << 8 | b << 16) << 8; ind++; } img = XCreateImage(dis, CopyFromParent, depth, ZPixmap, 0, (char \*) imgBuf, width, height, 32, 0); XInitImage(img); /\* Парадак бітаў і байтаў на PC павінен быць такім \*/ img->byte\_order = MSBFirst; img->bitmap\_bit\_order = MSBFirst; return img; } ``` Гл. таксама ----------- * ICO (фармат файлаў) — роднасны памер ад Microsoft для захоўвання значкоў і курсору мышы. Зноскі ------ 1. ↑ Праверана 3 лютага 2021. 2. 1 2 Праверана 7 верасня 2016. 3. ↑ Праверана 7 верасня 2016. 4. ↑ *S. Leonard* Windows Image Media Types — IETF, 2016. — 12 p. — doi:10.17487/RFC7903<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q47481673'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q217082'></a> 5. ↑ Праверана 14 кастрычніка 2016. 6. ↑ Праверана 14 кастрычніка 2016. 7. ↑ Евченко А. И. OpenGL и DirectX. Программирование графики (Для профессионалов), 2006 г. Стр. 183. 8. ↑ См. раздел «Remarks» статьи «BITMAPV5HEADER structure» на MSDN. 9. ↑ См. раздел «Remarks» в статье «BITMAPINFO structure» на MSDN. 10. ↑ См. статью «Bitmap Header Types» в MSDN. 11. ↑ Информация о версиях взята из справки по Microsoft Windows SDK, идущая в комплекте с Microsoft Visual Studio 2008 и Embarcadero RAD Studio 2010 (раздел «Requirements» в статьях про данные структуры). 12. ↑ См. разделы «Requirements» в статьях «BITMAPCOREHEADER» и «BITMAPINFOHEADER» применительно к Windows Mobile 6.5 на MSDN. 13. ↑ Імя поля «bV4V4Compression» з падвоеным «V4» паказана ў дакументацыях і аб’яве структуры ў файле WinGDI.h (глядзіце, напрыклад, «BITMAPV4HEADER structure» на MSDN.). 14. ↑ Microsoft аб’явіла паля Gamma\* з типом DWORD, но пры гэтым у GDI ёсць спецыяльнй для такіх палей тып FXPT16DOT16. 15. ↑ См. раздел «Remarks» в статье BITMAPINFOHEADER (рубрика «Windows Mobile 6.5») на MSDN. 16. ↑ См. раздел «Remarks» в статье «Image Pixel Format Constants» (рубрика «GDI+») на MSDN. 17. ↑ В MSDN в самом начале раздела «Remarks» страницы структуры BITMAPV5HEADER есть предложение *«If bV5Height is negative, indicating a top-down DIB, bV5Compression must be either BI\_RGB or BI\_BITFIELDS.»* (перевод: *«Если bV5Height отрицательный, обозначая DIB вида сверху-вниз, то bV5Compression должен быть либо BI\_RGB, либо BI\_BITFIELDS»*). Здесь возможно не уточнили, что это касается только RLE-кодирования, так как в одном из примеров прорисовки JPEG-растра указывается именно отрицательная высота (ищите строку «bmi.bmiHeader.biHeight» в статье «Testing a Printer for JPEG or PNG Support» на MSDN). 18. ↑ Будьте внимательны. В MSDN в статье «BITMAPINFOHEADER» для Windows Mobile 6.5 в описании к полю biClrUsed есть предложение *«If biBitCount equals 16 or 32, the optimal color palette starts immediately following the three DWORD masks.»* (перевод: «*Если biBitCount равно 16 или 32, то оптимальная цветовая палитра начинается следуя сразу за тремя DWORD-масками*»). В этой же статье выше, в описании к полю biCompression сказано *«Specifies that the bitmap is not compressed and that the color table consists of three DWORD color masks…»* и ниже аналогичное с *«consists of four DWORD color masks»* (переводы: *«Указывает, что битмап не сжат и что таблица цветов состоит из трёх цветовых DWORD-масок»* и «*состоит из четырёх цветовых DWORD-масок*»). Аналогичная информация содержится в статье «BITMAPINFOHEADER structure» для Windows 9x/NT. Всё это можно интерпретировать так, что в битности 16 и 32 за информационными полями (структурой BITMAPINFOHEADER) обязательно присутствуют три 32-битных маски для извлечения значений цветовых каналов. При этом если Compression содержит 3 (BI\_BITFIELDS) или 6 (BI\_ALPHABITFIELDS), то за ними добавляется ещё три или четыре аналогичных маски, которые в свою очередь занимают таблицу цветов делая невозможным использование 16-битных индексов оптимальных цветов в логической палитре (возможно при этом в поле biClrUsed нужно записать значение 6 или 8, а в biClrImportant обязательно 0, чтобы дополнительные маски случайно не обработались как индексы в палитре). В действительно всё несколько иначе. 19. ↑ В документации MSDN на странице «Bitmap Header Types» есть предложение *«Bitmaps that are 1, 4, or 8 bpp must have a color table with a maximum size based on the bpp.»* (перевод: *«Битмапы с битностью 1, 4 или 8 должны содержать таблицу цветов с максимальным соответствующим битности размером.»*). Это явно ошибка и писавший применил условия структуры CORE, у которой действительно должен быть максимум (см. раздел «Remarks» в статье «BITMAPCOREINFO structure»), ко всем остальным версиям структур. В другой статье «BITMAPINFO structure» про таблицу цветов сказано *«The number of entries in the array depends on the values of the biBitCount and biClrUsed members of the BITMAPINFOHEADER structure.»* (перевод: *«количество элементов в массиве зависит от значений полей biBitCount и biClrUsed структуры BITMAPINFOHEADER»*), а в статьях структур версий 3, 4, 5 (см. например, «BITMAPV5HEADER structure») в описании поля BitCount везде написано *«the bmiColors member of BITMAPINFO contains up to 256 entries»* (аналогично про другие битности; перевод фразы: *«член bmiColors BITMAPINFO содержит до 256 элементов»*). 20. ↑ См. например, описания к битностям 16 и 32 у поля bV5BitCount в статье «BITMAPV5HEADER structure» на MSDN. 21. ↑ На MSDN и справке Microsoft Windows SDK в статье «BITMAPINFOHEADER structure» в описании значения 16 поля biBitCount есть сбивающее с толку предложение *«All the bits in the pixel do not have to be used.»* (перевод: «*Не задействовать все биты в пикселе*»). Это опечатка (написали «have» вместо «need»), которая отсутствует в аналогичном блоке в статье про пятую версию (в четвёртой это предложение отсутствует). 22. ↑ Данная информация есть в справке по Microsoft Windows SDK, которая идёт в комплекте вместе с крупными IDE. 23. ↑ См. «Image Pixel Format Constants» про GDI+ в MSDN. 24. ↑ См. «PixelFormat Enumeration» про .NET Framework 1.1 в MSDN. 25. ↑ См. раздел «Remarks» в статье «BITMAPINFO» на MSDN. 26. ↑ В документации (например, в статье «BITMAPV5HEADER structure» на MSDN) сказано, что нулевой размер можно указывать при значении 0 (BI\_RGB) поля Compression. Очевидно, что это применимо и к значениям 3 (BI\_BITFIELDS) и 6 (BI\_ALPHABITFIELDS), так как они вносят различие лишь во внутреннюю структуру пикселей, а не в их размер. 27. ↑ По своей сути один-в-один как в структуре RGBQUAD, которая используется в таблице цветов. 28. ↑ На MSDN в статье «BITMAPV4HEADER structure» упоминается только одно значение поля CSType (LCS\_CALIBRATED\_RGB). Полный список доступных значений для версий 4 и 5 можно посмотреть в статье «Using Structures in WCS 1.0». 29. ↑ Здесь после «Win» идёт ещё пробел. 30. ↑ Использование такого стиля значений констант только в поле CSType является скорее всего результатом влияния спецификации ICC, у которой в файлах цветовых профилей 32-битным меткам (англ.: tagstags) значения выданы аналогично. 31. ↑ См. раздел «Remarks» в статье «LOGCOLORSPACE Structure» на MSDN. 32. ↑ Числа взяты из стандарта «A Standard Default Color Space for the Internet — sRGB». Все значения округлялись вверх если был установлен самый первый отброшенный права бит. 33. ↑ С обнулённым младшим байтом будет значение 00001A0016 (округлено вверх). 34. ↑ Описание данного формата есть в спецификации ICC.1:2010, ссылка на которую есть в конце данной статьи. 35. ↑ См. раздел «Remarks» статьи «BITMAPV5HEADER structure» на MSDN. 36. ↑ См. статью «Using Structures in WCS 1.0» на MSDN. 37. ↑ См. раздел «7.2 Profile header» в спецификации ICC.1:2010. 38. ↑ Определение дано в спецификации ICC.1:2010 в разделе 3.1.27 на стр. 21. 39. ↑ В версии 4.3 спецификации (последняя на момент написания статьи) данная тема широко освещается в разделах «0.4 Rendering intents» (во вступлении; стр. 8), «6.2 Rendering intent» (в основном содержимом; стр. 26) и «D.6 Discussion of colorimetric intents» (в приложениях; стр. 109). 40. ↑ Сопоставления констант взяты из файла Icm.h (закомментированный блок прямо над объевлениями констант «INTENT\_»). 41. ↑ См. раздел «7.2.15 Rendering intent field (bytes 64 to 67)» спецификации ICC. 42. ↑ См. раздел «Picture Intent» в статье «Rendering Intents» на MSDN. 43. ↑ В спецификации внизу страницы 41. Крыніцы і літаратура -------------------- ### Microsoft (MSDN і SDK) Microsoft Windows SDK — камплект для распрацоўшчыкаў, які ўключае ў сябе даведку і ўключаюцца файлы на мове C++. Па тэме дадзенага артыкула актуальныя файлы WinGDI.h і Icm.h, з якіх былі ўзятыя ў першую чаргу значэнні канстант. Апошнюю версію дадзенага камплекта можна бясплатна спампаваць з сайта Microsoft (у дадзеным артыкуле выкарыстоўваліся версіі 6.0 і 7.1). У Microsoft няма асобнай спецыяльнай дакументацыі менавіта па фармаце BMP. Але яго структуры і іншыя элементы апісаны ў рамках падсістэмы GDI. Гэта апісанне ёсць у даведцы, якая ўключаецца ў вышэйзгаданае SDK, а таксама на MSDN. Прычым у апошнім яна прысутнічае для розных платформаў і незалежна ў даведцы па Visual Studio. У большасці выпадкаў там прадстаўлена ідэнтычная інфармацыя, але ў некаторых месцах можа быць трохі больш фактаў (напрыклад, у даведцы SDK больш інфармацыі аб падтрымцы Windows). Асноўная інфармацыю знаходзіцца ў даведцы па GDI, якая адносіцца да платформах Windows 9x і NT. Спасылкі на старонкі гэтага раздзелу, якія адносяцца толькі да фармату, а не да WinAPI-функцый працы з ім: * «Bitmap Classifications» — апісанне апаратна-залежных і апаратна-незалежных бітмапаў. * «Bitmap Storage» — агульнае апісанне фармату файла BMP. * «Bitmap Header Types» — агляд па версіях загалоўкаў BMP. * «Bitmap Compression» — апісанне RLE-кадавання. * «Bitmap Structures» — раздзел з апісаннямі структур з палямі. Для зручнасці прамыя спасылкі на ключавыя: + BITMAPFILEHEADER + BITMAPCOREHEADER + BITMAPINFOHEADER + BITMAPV4HEADER + BITMAPV5HEADER У платформаў Windows Compact 2013 (CE 6.0) і Mobile 6.5 ёсць толькі апісання трох структур, але ў дачыненні да дадзеных платформах: * BITMAPFILEHEADER * BITMAPCOREHEADER * BITMAPINFOHEADER Спасылкі на іншыя старонкі з MSDN, якія адносяцца да фармату BMP: * «Image Pixel Format Канстант» — канстанты фарматаў пікселяў GDI+. * «PixelFormat Enumeration» — апісанне значэнняў пералічваецца, тыпу PixelFormat для .NET Framework 1.1 (самая ранняя версія). * «Using Structures in WCS 1.0» — пра якія выкарыстоўваюцца ў кіраванні колерам у Windows структуры. * «Rendering Intents» — апісанне пераваг пры рэндэрынгу. ### Іншыя У спецыфікацыі ICC па кіраванні колерам можна знайсці інфармацыю аб каляровых профілях (у тым ліку аб фармаце файлаў ICC), а таксама аб перавагах рэндэрынгу. Гэтую спецыфікацыю можна спампаваць з афіцыйнага сайта кансорцыума color.org. У момант напісання артыкула апошняй версіяй была 4.3 (снежань 2010). Прамыя спасылкі на PDF з сайта ICC: * Тэхнічныя характарыстыкі ICC.1:2010 (Profile version 4.3.0.0) «Image technology colour management — Architecture, profile format, and data structure». * Errata да спецыфікацыі (выяўленыя памылкі і памылкі друку; апублікаваныя 24 верасня 2013 года).

**Паўстанне джыхадзістаў у Буркіна-Фасо** — узброены рух ісламскіх радыкалаў на тэрыторыі Буркіна-Фасо, які разнарнуўся ў 2015 годзе. Ход падзей ---------- З 2015 года на тэрыторыі краіны пачалі актыўную дзейнасць арганізацыі «Ісламская дзяржава» «Ансар уль-Іслам» і «Аль-Каіда». Іх узнікненне тут абумоўлена прысутнасцю ісламарадыкалаў у суседнім Малі. Першы інцыдэнт адбыўся 23 жніўня, калі ва Урсі быў смяротна паранены адзін жандарм. Як мяркуецца, за нападам стаяла групоўка «Бока Харам». Першапачаткова паўстанцы рабілі асобныя напады, напрыклад, на касцёлы. З 2019 года яны актыўна захоплівалі шырокія тэрыторыі для стварэння «халіфата». Каб выгнаць непажаданае грамадзянскае насельніцтва, ісламісты пачалі блакаваць дарогі, разбураць інфраструктуру, запалохваць і ладзіць масавыя пакаранні смерцю некамбатантаў. З-за дзейнасці баевікоў у некаторых правінцыях быў уведзены рэжым надзвычайнага становішча. У лістападзе 2021 года пасля таго, як тэрарысты забілі 49 вайскоўцаў і 4 мірных жыхароў ля залатой шахты на поўначы краіны, у Буркіна-Фасо ўспыхнулі масавыя пратэсты. Пратэстоўцы выказвалі незадаволенасць недастатковым узроўнем бяспекі і дрэнным забеспячэннем Узброеных Сіл харчаваннем. У выніку пратэстаў з пасады сышоў прэм’ер-міністр Зэрба Ласіна. На гэтым фоне ў ноч з 23 на 24 студзеня 2022 года быў зрынуты прэзідэнт Рок Кабарэ, а ўлада перайшла да ваеннай хунты «Патрыятычны рух за ахову і аднаўленне». Орган узначаліў падпалкоўнік Поль-Анры Сандаага Даміба. Пераварот першапачаткова падтрымліваўся многімі жыхарамі. Аднак новы рэжым таксама не змог справіцца з экстрэмістамі і нават саступіў некаторыя рэгіёны джыхадзістам і іншым баевікам. Да верасня 2022 года амаль 40% тэрыторыі Буркіна-Фасо кантралявалася недзяржаўнымі сіламі. Тым часам Даміба звольніў міністра абароны і заняў гэтую пасаду сам. Грамадская падтрымка хунты знізілася. 26 верасня калона забеспячэння, якая накіроўвалася ў абложаны паўночны горад Джыба, трапіла ў засаду паўстанцаў. Падчас сутыкнення адзінаццаць салдат загінулі, а 50 грамадзянскіх асоб былі выкрадзены. Здарэнне яшчэ больш падарвала давер грамадскасці да ўрада Дамібы. З гэтай нагоды адбылася чарговая гвалтоўная змена ўлады, і кіраўнікоў дзяржавы стаў капітан Ібрагім Траорэ. Замежны ўдзел ------------- З самага пачатку ўзброеных сутыкненняў ўлады карысталіся французскай ваеннай дапамогай, але з часам урад, вайскоўцы і грамадскасць пачалі крытыкаваць Парыж з-за неэфектыўнай падтрымкі. У якасці альтэрнатывы французам кіраўніцтва разглядала магчымасць прыцягнення расійскай ПВК «Вагнер». Ахвяры і бежанцы ---------------- У перыяд з 2015 па 2020, паводле звестак Абсерваторыі за дэмакратыю і правы чалавека, было забіта 436 і паранена 310 вайскоўцаў. 1219 грамадзянскіх асоб забіта і 349 паранена ад дзеянняў з боку джыхадзістаў. Яшчэ 588 забіта і невядомая колькасць паранена ад дзеянняў з боку ўрадавай арміі. Страты радыкалаў абсерваторыяй не публікаваліся. У 2021 годзе, як паведамлялася, ад дзеянняў тэрарыстаў загінула больш за 2 тысячы мірных жыхароў. Адначасова на фоне сутыкненняў у краіне выбухнуў адзін з самых хуткарослых крызісаў унутранага перасялення. За той жа 2021 год 682 000 грамадзян, пераважна жанчын і дзяцей, збеглі са сваіх дамоў у больш бяспечныя месцы. Да лета 2022 года колькасць унутраных перасяленцаў у Буркіна-Фасо ўзрасла да 1,9 млн чалавек. Гл. таксама ----------- * Ісламісцкі мяцеж у Мазамбіку * Разня ў Салхане і Тадар’яце (2021) Зноскі ------ 1. ↑ More Than 160 Killed in Deadliest Attack of Burkina Faso's War **(нявызн.)**. *Voice of America* (6 чэрвеня 2021). Архівавана з першакрыніцы 24 December 2021. Праверана 24 December 2021. 2. ↑ Burkina Faso, Mali Agree Joint Force Against Jihadists **(нявызн.)**. *The Defense Post* (8 верасня 2021). Архівавана з першакрыніцы 24 December 2021. Праверана 24 December 2021. 3. 1 2 3 4 Мятеж военных и сообщения об аресте президента. Что происходит в Буркина-Фасо **(нявызн.)**. *ТАСС*. Праверана 24 студзеня 2022. 4. 1 2 3 Новый фронт кремля: как Буркина-Фасо стала целью ЧВК «Вагнер» 5. ↑ Burkina Faso: une brigade de gendarmerie attaquée à Oursi, *RFI*, 25 août 2015. 6. ↑ Attaque dans le nord du Burkina: un gendarme décède de ses blessures Архівавана 21 снежня 2021. *Mali Actu avec AFP*, 25 août 2015. 7. ↑ В Буркина-Фасо продлили чрезвычайное положение на полгода (руск.). *РИА Новости* (12 студзеня 2019). Праверана 24 студзеня 2022. 8. 1 2 Maclean, Ruth. Military Officers Announce Coup in Burkina Faso **(нявызн.)**, *The New York Times* (30 верасня 2022). Праверана 1 кастрычніка 2022. 9. ↑ Ndiaga, Thiam. Burkina Faso soldiers announce overthrow of military government **(нявызн.)**, *Reuters* (1 кастрычніка 2022). Праверана 1 кастрычніка 2022. 10. 1 2 Burkina Faso army captain announces overthrow of military government (англ.). *France 24* (30 верасня 2022). Праверана 1 кастрычніка 2022. 11. ↑ *Wilkins, Henry*. Heavy Gunfire in Burkina Faso Capital, Soldiers on Streets (англ.). *Voice of America* (30 верасня 2022). Праверана 1 кастрычніка 2022. 12. ↑ Attaques djihadistes au Burkina: 1650 civils et militaires tués en cinq ans, *Le Figaro avec AFP*, 24 juin 2020.

**Дзяржаўны ўніверсітэт імя Сцівена Остына** (англ.: Stephen F. Austin State University) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая месціцца ў горадзе Накадочэс у штаце Тэхас. Агульная характарыстыка ----------------------- Вучэльня была заснавана як педагагічны каледж у 1923 годзе і пасля перайменавана ў гонар аднаго з бацькоў-заснавальнікаў Тэхаса Сцівена Фулера Остына. Кампус знаходзіцца на частцы сядзібы Томаса Джэферсана Раска. 11 мая 2023 года ўніверсітэт увайшоў у сістэму Тэхаскага ўніверсітэта, раней гэта быў адзін з двух дзяржаўных універсітэтаў штата, не звязаных з адной з сямі універсітэцкіх сістэм Тэхаса. Структура --------- * Каледж бізнесу * Каледж адукацыі * Каледж прыгожых мастацтваў * Каледж вольнх і прыкладных мастацтваў * Каледж навук і матэматыкі * Ганаровы каледж * Школа аспірантуры Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Тэхас Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

**Астравы Прынс-Эдвард** (афр.: Prins Eduard-eilande, англ.: Prince Edward Islands) — архіпелаг у паўднёва-заходняй частцы Індыйскага акіяна ў складзе ПАР. Плошча - 335 км². Сталага насельніцтва няма. Геаграфія --------- Карта Архіпелаг Прынс-Эдвард складаецца з 2 астравоў: Прынс-Эдвард (45 км²) і Марыён (290 км²), а таксама 2 невялікіх груп скал. Ён месціцца ў 2477 км на паўднёвы ўсход ад Прэторыі, сталіцы ПАР. Абодвы астравы ўяўляюць сабою шчытавыя вулканы, прычым Марыён застаецца актыўным. Найвышэйшы пункт вострава Прынс-Эдвард — пік Ван Зіндэрэма Бакера (672 м). Найвышэйшы пункт вострава Марыён — пік Маскарын (1242 м). Клімат субантарктычны вільготны. Сярэднегадавая тэмпература +5,5°C. Сапраўдныя замаразкі здараюцца толькі ўлетку з мая да верасня, але тэмпература не падае ніжэй за −7°C. Сярэднегадавая колькасць ападкаў — 2399 мм. Прырода ------- На астравах Прынс-Эдвард дамінуюць гарыстыя ландшафты з нізіннымі тарфянікамі каля ўзбярэжжа. З-за аддаленнасці ад кантынентаў флора бедная, прадстаўлена травяністымі тундрамі. Астравы знакаміты багатым птушыным светам. Толькі на востраве Марыён гняздуе некалькі мільёнаў птушак, у тым ліку 1,4 млн пінгвінаў. Берагі астравоў наведваюць цюлені. Для захавання прыроды астравоў у 1995 г. яны абвешчаны марскім запаведнікам. Гісторыя -------- Астравы адкрыты 4 сакавіка 1663 г. галандскімі мараплаўцамі. Аднак першая занатаваная высадка людзей на бераг адбылася толькі ў 1799 г. калі яго наведалі французскія паляўнічыя на цюленяў. 29 снежня 1947 г. ПАР анексавала востраў Прынс-Эдвард. 4 студзеня 1948 г. да тэрыторыі ПАР быў далучаны востраў Марыён. З 1959 г. вядуцца навуковыя назіранні. На востраве Марыён працуе метэаралагічная станцыя. Спасылкі -------- * John Cooper, ANTARCTICA AND ISLANDS Архівавана 14 мая 2016. * Antarctica and southern oceans islands * South Africa Prince Edward Islands RIS

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Сыркін. **Якаў Ківавіч Сыркін** (23 лістапада [5 снежня] 1894, Мінск - 8 студзеня 1974, Масква) — савецкі вучоны, акадэмік Акадэміі навук СССР. Біяграфія --------- Сын *Ківы Якаўлевіча (Янккелевіча) Сыркіна*. У 1912 паступіў на хімічны факультэт універсітэта ў горадзе Нансі, дзе правучыўся да 1914 года. У сувязі з распачатай вайной, быў вымушаны перапыніць вучобу і вярнуцца ў Расію. У 1915 годзе ён паступіў на хімічны факультэт Рыжскага політэхнічнага інстытута, у 1918 паступіў у Іванава-Вазнясенскі політэхнічны інстытут, які быў створаны на аснове эвакуяванага РПІ, скончыў ІВПІ ў 1919. Пасля заканчэння інстытута, працягнуў у ім працу. У 1922 годзе быў абраны дацэнтам. З 1925 да 1930 г. займаў пасаду загадчыка кафедры. Пасля падзелу ІВПІ ў 1930 г. працягнуў працу ў Іванаўскім хіміка-тэхналагічным інстытуце, але прапрацаваў у ім толькі адзін год, бо ў 1931 годзе быў прызначаны загадчыкам кафедры ў Маскоўскім дзяржаўным універсітэце тонкіх хімічных тэхналогій імя Ламаносава, дзе прапрацаваў да 1974 года. У 1932 Сыркін пераехаў у Маскву і арганізаваў лабараторыю будовы малекул ў інстытуце імя Карпава, у якой займаў пасаду загадчыка да 1952 года. У 1935 яму была прысуджана ступень доктара хімічных навук. 30 верасня 1943 года быў абраны членам-карэспандэнтам Акадэміі навук СССР па спецыяльнасці "агульная і фізічная хімія", 20 чэрвеня 1964 - акадэмікам па спецыяльнасці "хімічная фізіка". З 1967 па 1974 гг. працаваў загадчыкам аддзела ў Інстытуце агульнай і неарганічнай хіміі імя Курнакова. Зноскі ------ 1. ↑ Сыркин Яков Кивович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0251-2 (Т. 15).

Загароддзе (2001) Загароддзе (1977) **Загароддзе** — прыўзнятая раўніна на паўднёвым захадзе Беларусі, фізіка-геаграфічны раён Беларускага Палесся, геамарфалагічны раён Палескай нізіны. Геаграфія --------- Загароддзе прымеркавана да Піна-Ясельдзінскага міжрэчча, размяшчаецца ў цэнтральнай і паўднёвай частках Брэсцкай вобласці, выцягнута ў субшыротным напрамку. Мяжуе з Прыбужскай раўнінай, Прыпяцкім Палессем, Брэсцкім Палессем. Працягласць з захаду на ўсход 85 км, з поўначы на поўдзень 15—35 км. Плошча каля 2,2 тыс. км². Паўночная мяжа праходзіць па даліне р. Ясельды, паўднёвая — р. Піны. Геалогія -------- У морфаструктурных адносінах 3агароддзе займае найбольш прыўзнятую частку Палескай седлавіны з глыбінёй залягання фундамента да −300 м. Магутнасць антрапагенавых адкладаў, пераважна ледавіковых і водна-ледавіковых, складае ў сярэднім 30—40 м, дасягаючы ў Загароддзі 100—130 м. Паверхня ўтворана ледавіковымі і водна-ледавіковымі адкладамі беларускага, бярэзінскага і дняпроўскага ледавікоў. У паўночнай частцы вылучаюць краявы ледавіковы комплекс, у паўднёвай — паніжаную, пераважна водна-ледавіковую раўніну. Карысныя выкапні: керамічная сыравіна, мел, торф, сілікатныя і будаўнічыя пяскі. Рэльеф ------ Найвышэйшы пункт 179 м (каля в. Кротава). Адносныя перавышэнні над прылеглай азёрна-алювіяльнай раўнінай на поўначы да 20—30 м. Паводле геамарфалагічнай будовы тэрыторыя Загароддзя падзяляецца на дзве часткі. Паверхня паўночнай часткі павышаная, узгорыста-градавая, перасечаная, з абсалютнымі адзнакамі 140—170 м, адноснымі перавышэннямі 3—9 м. Краявыя ўтварэнні прадстаўлены дзвюма гляцыятэктанічнымі напорнымі градамі. Уздоўж правабярэжжа р. Ясельда працягнулася асіметрычная канцова-марэнная града (даўжыня 70 км, найбольшая шырыня да 20 км) напорнага паходжання, з адорвенямі даантрапагенавых парод у ледавіковых адкладах і гляцыядыслакацыямі на паўночных схілах. Паверхні гляцыядыслакацый адносна згладжаныя і ўзвышаюцца над азёрна-балотнай нізінай на 10—25 м. Выдзяляецца Мерчыцка-Мотальскі краявы комплекс. Размешчаны паміж напорнымі зонамі, ён складаецца з трох паралельных град, раздзеленых участкамі водна-ледавіковай раўніны і лагчынамі сцёку ледавіковых вод. Даліны прымеркаваны да лагчын сцёку ледавіковых вод і займаюць міжградавыя паніжэнні. На поўдзень знаходзіцца спадзістахвалістая і плоская водна-ледавіковая раўніна (найбольшая вышыня 140—155 м). Уздоўж паўднёвай ускраіны перавеяныя пясчаныя дзюны, серпападобныя грады і ўзгоркі з акруглымі вяршынямі, ператвораныя эолавымі працэсамі. Сустракаюцца суфазійныя западзіны. Пашыраны флювіягляцыяльныя пласкадонныя забалочаныя нізіны, сярод якіх маюцца адзінкавыя камавыя ўтварэнні. Даліны рэк, утвораныя ў перыгляцыяльных лагчынах, злучаюць паніжэнні спушчаных азёр. Клімат ------ Сярэдняя тэмпература студзеня −5,2, ліпеня 18,6 °C; ападкаў 573 мм; вегетацыйны перыяд 201 сут. Гідраграфія ----------- Раўніна з’яўляецца часткай Балтыйска-Чарнаморскага водападзелу. Уздоўж паўночнай і паўднёвай мяжы цякуць рэкі басейна Дняпра — Ясельда і Піна, на захадзе — прытокі Заходняга Буга. Па раўніне працякаюць невялікія, пераважна каналізаваныя, рэкі Стрымня, Самароўка, Піліпаўка, Мерачанка і інш. Глебы і расліннасць ------------------- Глебы дзярнова-падзолістыя, дзярнова-аглееныя і тарфяна-балотныя. Пад лесам 25 % тэрыторыі. Лясы ў асноўным шыракаліста-хваёвыя і хваёвыя, засталіся невялікімі ўчасткамі. 30 % тэрыторыі пад ворывам. У заходняй частцы 3агароддзя захаваліся балоты і лугі. Каля 30 % тэрыторыі забалочана. Літаратура ---------- * Загароддзе // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6). | ⛭Рэльеф Беларусі | | --- | | Узвышшы | * Аляхновіцкае * Аршанскае * Асвейская града * Ашмянскае * Барысаўская града * Браслаўская града * Валожынскае * Ваўкавыскае * Віцебскае * Гарадоцкае * Горацка-Мсціслаўскае * Гродзенскае * Докшыцкае * Івянецкае * Канстанцінаўская града * Капыльская града * Лагойскае * Лукомскае * Мазырская града * Мінскае * Навагрудскае * Нешчардаўскае * Плешчаніцкае * Пышнагорскае * Радашковіцкае * Свірская града * Свянцянскія грады * Слонімскае * Ушацка-Лепельскае * Юравіцкае | | Раўніны | * Алаўская * Аршанска-Магілёўская * Бабруйская * Баранавіцкая * Вілейская * Воранаўская * Высокаўская * Заборская * Загароддзе * Капаткевіцкая * Касцюковіцкая * Косаўская * Крывіцкая * Лагішынская * Лідская * Люсінаўская * Мазырска-Лельчыцкая * Маларыцкая * Нараўска-Ясельдзінская * Нарачанская * Пружанская * Прыбужская * Пухавіцкая * Салігорская * Свяцілавіцкая * Сенненская * Слаўгарадская * Стаўбцоўская * Столінская * Хойніцка-Брагінскія вышыні * Церахоўская * Цэнтральнабярэзінская * Чашніцкая * Чачорская * Шумілінская | | Нізіны | * Азарыцкая * Брэсцкая * Васілевіцкая * Верхнебярэзінская * Верхнянёманская * Верхняпрыпяцкая * Вятчынская * Дзісненская * Жыткавіцкая * Камарынская * Лунінецкая * Лучоская * Полацкая * Прыдняпроўская * Рэчыцка-Сожская * Светлагорская * Скідальская * Слуцка-Арэская * Стрэшынская * Суражская * Сярэднянёманская * Сярэдняпрыпяцкая * Убарць-Славечанская * Хойніцкая * Ясельдзінска-Слуцкая |

Кінатэатр «Мір» **Кінатэатры ў Гомелі** існуюць з 1911 года. На 2021 год у Гомелі працуюць 4 кінатэатра, уключаючы 3 кінатэатра, якія падкантрольныя дзяржаўнай структуры КУП «Гомелькінавідэапракат». Гісторыя -------- **Колькасць кінатэатраў у розныя гады:** | | | | --- | --- | | 1929 | 3 | | 1941 | 5 | | 1989 | 7 | | 2020 | 5 | У 1911 годзе ў Гомелі адкрыты кінатэатр «Мастацкі» (таксама вядомы як «Тэатр мастацтваў») пры гасцініцы «Савой» (архітэктар С. Шабунеўскі), які меў 3-ярусную залу на 800 месцаў. У 1919 годзе ён быў перайменаваны ў «1-ы Савецкі», а ў 1923 годзе — рэканструяваны і перайменаваны ў кінатэатр імя Калініна. У 1910-я гады ў доме Цырліна на Румянцаўскай вуліцы (вул. Савецкая) быў адкрыты электрабіёграф Р. Штрэмера (пазней — кінатэатр «Мулен Руж»). У 1919 годзе кінатэатр быў перайменаваны ў «Чырвоную Зорку», а ў 1923 годзе — пасля забойства В. Вароўскага — у кінатэатр імя Вароўскага. У 1913 годзе ў Гомелі працаваў «электра-тэатр» «Трыумф» на рагу вуліц Румянцаўскай і Траецкай (зараз Савецкая і Сялянская). У 1910-я гады ў Гомелі таксама працавалі кінатэатры «Мары» і «Новы Ілюзіён» (каля чыгуначнага вакзала, насупраць сённяшняга Палаца культуры чыгуначнікаў імя Леніна). У 1919 годзе «Новыі Ілюзіён» быў перайменаваны ў кінатэатр «Інтэрнацыянал». У 1920-я гады пачалі працаваць новыя кінатэатры: «Інтымны» на вуліцы Базарнай (вул. Трудавая), «Кіно» ў Навабеліцы, летні кінатэатр «1 Мая» (у парку імя Луначарскага), кінатэатр імя Валадарскага (насупраць кінатэатра імя Калініна), «Кіно Гарсавету» (у Вялікай Сінагозе, якая была пабудавана С. П. Румянцавым у 1833 г. Зараз на гэтым месцы — будынак дарожна-будаўнічага каледжу). У 1940 годзе ў парку імя Луначарскага адкрыўся кінатэатр «Зорка». Напярэдадні Другой сусветнай вайны ў Гомелі, па статыстычных звестках, функцыянавалі 5 кінатэатраў з агульнай колькасцю 3100 месцаў. У перыяд ваенных дзеянняў усе кінатэатры горада былі разбураныя, а іх тэхнічная база знішчана. Пасля вызвалення Гомеля кінафільмы дэманстраваліся ў так званых летніх кінатэатрах, у прыстасаваных пад кінатэатры памяшканнях. У лютым 1944 года ў памяшканні чыгуначнага клуба пасля вайны адкрыўся першы гарадскі кінатэатр. У 1948 годзе быў адноўлены кінатэатр імя Калініна (архітэктар Уладзімір Мікалаевіч Вараксін) з 1 залай. У чэрвені 1947 года ў аднапавярховым доўгім будынку на левым баку вуліцы Будзённага (вул. Барыкіна) быў адкрыты Гомельскі дзіцячы кінатэатр. З 1 жніўня 1948 года кінатэатр стаў насіць імя Будзённага, а ў 1958 годзе яго перайменавалі ў «Кастрычнік». Кінатэатр быў зачынены з-за адкрыцця ў 1963 годзе новага аднайменнага двухпавярховага кінатэатра «Кастрычнік» па тыпавому праекту ў цэнтры сквера на правым баку вуліцы Барыкіна. У лютым 1963 года на Палескай вуліцы адкрыўся кінатэатр «Ракета» з кіназалай на 463 месца. У 1964 годзе ў гарадскім парку культуры і адпачынку адкрыты спецыялізаваны дзіцячы кінатэатр імя Ісачанкі. З 1988 года ён быў зачынены на рэканструкцыю, а на яго месцы адкрыўся Гомельскі дзяржаўны абласны Палац творчасці дзяцей і моладзі. У 1969 годзе будынак кінатэатра імя Калініна быў рэканструяваны: пабудаваныя другая кіназала і фае. На 1989 год у Гомелі было 7 кінатэатраў: шырокафарматныя імя Калініна і «Юбілейны» (адкрыўся ў 1978 годзе), шырокаэкранныя «Кастрычнік», «Мір» (адкрыўся ў 1959 годзе), «Ракета», «Спартак», «Спадарожнік». Кінатэатр імя Калініна быў самым буйным у горадзе, меў 2 кіназалы на 1270 месцаў, па статыстыцы яго штогод наведвала больш за 2 мільёна гледачоў. Другім па памеру быў кінатэатр «Юбілейны» з 2 заламі на 1060 месцаў. У 1990-я гады зачыніліся гомельскія кінатэатры «Ракета», «Спартак», «Спадарожнік» і «Юбілейны», а з 2002 да 2010 у кінатэатры «Мір» арганізоўваліся толькі відэапаказы, без кінасеансаў. У 2006 годзе спыніла працу малая зала кінатэатра імя Калініна. У 2008 годзе кінатэатр «Юбілейны» быў здадзены ў арэнду ПУП «Інвестыцыйная кампанія „Капітал-актыў"», якая правяла рэканструкцыю. У кінатэатры была ўсталяваная новая гукавая сістэма і 21-метровы бясшоўны экран. Летам 2010 года кінатэатр «Юбілейны» першы ў Гомелі стаў паказваць фільмы ў 3D. З-за эканамічнага крызісу ў лістападзе 2011 года кінатэатр зачыніўся. У снежні 2010 года пасля правядзення капітальнага рамонту з’явілася магчымасць прагляду фільмаў у 3D-фармаце ў кінатэатры «Кастрычнік», а ў 2012 годзе і ў кінатэатры «Мір». У снежні 2014 года на аўтастаянцы ДБК на вул. Аб’язной, 10 адкрыўся першы ў Гомелі Аўтакінатэатр на 25 аўтамабіляў з экранам памерам 5 на 10 метраў. Праз некалькі гадоў кінатэатр спыніў сваю працу. У лютым 2016 года зала відэацэнтра «Кастрычніцкі» праспекце Кастрычніка была перааснашчана за кошт сродкаў «Гомелькінавідэапракат» і атрымала назву «МініОН». 1 лістапада 2020 года кіназала спыніла працу, а праз некалькі тыдняў адкрылася ў былой відэазале кінатэатра імя Калініна. У 2019 годзе пасля рэканструкцыі адкрыта малая зала кінатэатра імя Калініна, разлічаная на 150 месцаў. У кіназале ўсталяваны сярэбраны экран памерам 12,3 на 5,3 м. Новае абсталяванне кіназалы дазволіла дэманстраваць фільмы ў фарматах 2D і 3D. 28 снежня 2018 года будынак кінатэатра «Юбілейны» з дзясятай спробы быў прададзены на аўкцыёне за 250 200 рублей кампаніі «Эльфента-спорт», якая ў 2019 годзе адкрыла ў ім сямейныя забаўляльны цэнтр з кінатэатрам Misteria Cinema на 135 месцаў. У красавіку 2020 года на паркоўцы былога аўтарынку «Асаўцы» пачаў працаваць аўтакінатэатр Open air cinema: на плошчы каля 3000 квадратных метраў размешчаны святлодыёдны экран памерам 10 на 4 метры. Гук транслюецца на FM-частаце. Спіс кінатэатраў Гомеля ----------------------- У спісе прадстаўлены зачыненыя, існуючыя і будучыя кінатэатры Гомеля. Яны размешчаныя ў алфавітным парадку. Табліца: * **Назва** — назва кінатэатра; * **Адкрыты** — дата адкрыцця кінатэатра; * **Закрыты** — дата закрыцця для неіснуючых кінатэатраў; * **Архітэктары** — імя і прозвішча архітэктараў; * **Адрас** — адрас, дзе знаходзіцца кінатэатр; * **Нататкі** — дадатковыя тлумачэнні; * **Спасылкі** — крыніцы; ### Існуючыя *Колерам вылучаныя часова зачыненыя кінатэатры* | Назва | Адкрыты | Архітэктары | Адрас | Выява | Нататкі | Спасылкі | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Аўтакінатэатр Open air cinema | 2020 | | Аўтастаянка па вул. Давыдаўская, 100 | | Экран памерам 10 на 7 метраў. Часова не працуе. | | | Кастрычнік | 1963 | | вул. Барыкіна, 127 | | 1 кіназала на ~200 месцаў. З 2010 пасля рэканструкцыі — лічбавы з фарматам 3D. | | | Кінатэатр імя Калініна | 1911 | Станіслаў Шабунеўскі, Уладзімір Вараксін | вул. Камунараў, 4 | | 3 залы. Самы стары дзеючы кінатэатр Гомеля. Будынак кінатэатра імя Калініна з’яўляецца часткай гасцініцы «Савой», якая захавалася. Да 1919 года — «Мастацкі», з 1919 па 1923 — «1-ы Савецкі». У 1923 атрымаў імя Калініна. У 1947 годзе кінатэатр быў рэканструяваны. | | | Мір | 1959 | Зоя Брод | вул. Ільіча, 51/Б | | 1 кіназала і 2 відэазалы ад 6 да 198 месцаў. З 2002 да 2010 у кінатэатры адбываліся толькі відэапаказы, без кінасеансаў. З 2012 пасля рэканструкцыі — лічбавы ў фармаце 3D. | | | Містэрыя Сінема | 1979 | Вольга Ісаеўна Ціхава | вул. Юбілейная, 9 | | Першы 3D-кінатэатр Гомеля. Да 2019 года — «Юбілейны». Са снежня 2019 года — Misteria Cinema. У 2008 годзе быў рэканструяваны. З 2011 па 2019 годы кінатэатр быў зачынены з-за фінансавага крызісу. | | | ### Закрытыя | Назва | Адкрыты | Закрыты | Архітэктары | Адрас | Нататкі | Спасылкі | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | 1 Мая | 1920-я | Н/Д | | Парк імя Луначарскага | Летні кінатэатр | | | Аўтакінатэатр | 2014 | Н/Д | | вул. Аб’язная | Аўтакінатэатр на 25 месцаў. Экран памерам 5 на 10 метраў. | | | Зорка | 1940 | Н/Д | | Парк імя Луначарскага | | | | Інтымны | 1920-я | Н/Д | | вул. Базарная | | | | Інтэрнацыянал | 1910-я | Н/Д | | Каля чыгуначнага вакзала, насупраць цяперашняга Палаца культуры чыгуначнікаў імя Леніна | Да 1919 года — кінатэатр «Новы Ілюзіён» | | | Кінатэатр Гарсавету | 1920-я | Н/Д | | Будынак Вялікай Сінагогі (раён сучаснай плошчы Труда) | | | | Кінатэатр імя Будзённага | 1947 | 1961 | | вул. Барыкіна, 82б | Кінатэатр на 250 месцаў. У 1958 годзе быў перайменаваны ў «Кастрычнік», а праз тры гады зачынены. У 2013 годзе былы будынак «Будзёнага» знеслі з-за пашырэння вуліцы Барыкіна. | | | Кінатэатр імя Валадарскага | 1920-я | Н/Д | | Насупраць кінатэатра імя Калініна | | | | Кінатэатр імя Вароўскага | 1910-я | 1940-я | | вул. Румянцаўская | У 1910-я — электрабіёграф Р. Штрэмера, пазней — кінатэатр «Мулен Руж». У 1919 годзе кінатэатр быў перайменаваны ў «Чырвоную Зорку», а ў 1923 годзе — у кінатэатр імя Вароўскага. Разбураны падчас Другой сусветнай вайны. | | | Кінатэатр імя Ісачанкі | 1964 | 1988 | | Парк імя Луначарскага | У 1964 годзе быў перайменаваны ў «Дзіцячы кінатэатр імя А. Л. Ісачанка». На месцы кінатэатра пабудаваны моладзевы цэнтр «Юнацтва». | | | Кіно | 1920-я | Н/Д | | Навабеліца | | | | Мары | 1910-я | Н/Д | | | | | | Ракета | 1963 | 1990-я | | вул. Палеская, 96А. | У будынку былога кінатэатра працуе кафэ. | | | Спадарожнік | 1983 | 1990-я | | вул. Чарнаморская, 1а | Кіназала на 273 месца. | | | Спартак | Н/Д | 1990-я | Зоя Брод | вул. Савецкая, 66а | У будынку кінатэатра размяшчаецца забаўляльны цэнтр «Plaza». | | | Трыумф | 1913 | Н/Д | | Вугал вуліц Румянцаўскай і Траецкай | | | Зноскі ------ 1. ↑ Развитие кинематографа в Гомеле в первой половине XX века **(нявызн.)**(недаступная спасылка). nashkraj.info. Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2021. Праверана 10 мая 2021. 2. ↑ Кинотеатры в Гомеле **(нявызн.)**(недаступная спасылка). afisha.tut.by. Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2021. Праверана 10 мая 2021. 3. ↑ Кинотеатры Гомеля **(нявызн.)**. Гомельпедия. Праверана 10 мая 2021. 4. ↑ Девять столетий истории Гомеля: XX век **(нявызн.)**. Гомельские ведомости. Праверана 10 мая 2021. 5. ↑ Краеведение – основа духовного и нравственного возрождения общества: научно-практ. конф. (Гомель, 10-11 декабря 1997 г.). – Гомель 1997, с. 92-94. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFКраеведение\_–\_основа\_духовного\_и\_нравственного\_возрождения\_общества:\_научно-практ.\_конф.\_(Гомель,\_10-11\_декабря\_1997\_г.).\_–\_Гомель1997 (даведка) 6. ↑ В Гомеле с 1 ноября кинозал «МиниОН» перестанет принимать зрителей (руск.). Белка Гомель. Праверана 10 мая 2021. 7. ↑ В кинотеатре имени Калинина после ремонта открылся малый кинозал (руск.)(недаступная спасылка). Сильные новости. Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2021. Праверана 10 мая 2021. 8. ↑ Чем планирует удивить главный кинотеатр города? (руск.). Правда Гомель. Праверана 10 мая 2021. 9. ↑ Кинотеатр Юбилейный в Гомеле продан по рекордной цене (руск.). *rynak.by*. Праверана 22 сакавіка 2021. 10. ↑ Если вы еще не знали. В Гомеле без рекламы и пафоса открылся семейный развлекательный центр (руск.)(недаступная спасылка). TUT.BY. Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2021. Праверана 10 мая 2021. 11. ↑ Новая реальность — новое кино. В Гомеле откроют автокинотеатр, чтобы зрители оставались «самоизолированы» **(нявызн.)**. Onliner.by. Праверана 10 мая 2021. 12. ↑ Как работает гомельский автокинотеатр? **(нявызн.)**. Гомельские ведомости. Праверана 10 мая 2021. 13. ↑ Кинотеатр Октябрь **(нявызн.)**(недаступная спасылка). afisha.tut.by. Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2021. Праверана 10 мая 2021. 14. ↑ Кинотеатр им. Калинина **(нявызн.)**(недаступная спасылка). afisha.tut.by. Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2021. Праверана 10 мая 2021. 15. ↑ Кинотеатр имени Калинина **(нявызн.)**. gomelstreet.by. Праверана 10 мая 2021. 16. ↑ Кинотеатр "Мир" после реконструкции откроется в Гомеле 1 августа **(нявызн.)**. БЕЛТА. Праверана 10 мая 2021. 17. ↑ Кинотеатр Мир **(нявызн.)**(недаступная спасылка). afisha.tut.by. Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2021. Праверана 10 мая 2021. 18. ↑ В Гомеле закрылся первый 3D кинотеатр **(нявызн.)**. ej.by. Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2021. Праверана 10 мая 2021. 19. ↑ Мистерия **(нявызн.)**. Праверана 10 мая 2021. 20. ↑ На Объездной откроется первый гомельский автокинотеатр **(нявызн.)**. Onliner.by. Праверана 10 мая 2021. 21. ↑ Советский район. Такой молодой **(нявызн.)**. Правда Гомель. Праверана 10 мая 2021. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Паўлінка (значэнні). **«Паўлінка»** — п’еса Янкі Купалы (камедыя ў двух актах), напісаная ў 1912 годзе. Упершыню выдадзена асобным выданнем у 1913 годзе ў Пецярбургу ў выдавецтве «Загляне сонца і ў наша аконца». Сюжэт ----- Гісторыя аб тым, як дзяўчына абрала сабе жаніха насуперак бацькоўскай волі. Камедыя шчодра аздоблена нацыянальным каларытам, народным гумарам ды своеасаблівымі прыкметамі драматычных калізій пачатку мінулага стагоддзя. Галоўная гераіня разумная, дасціпная і вострая на язык Паўлінка. Гэтая вольналюбівая і здольная пастаяць за сябе і за сваё каханне дзяўчына ідзе ў жыццё самастойнай дарогай. Яна закахалася ў мясцовага настаўніка Якіма Сароку, вобраз якога ўвасабляе новыя павевы ў жыцці вёскі. Яе прываблівае тое святло новых ідэй, якія ён нясе. Аднак на шляху закаханых становяцца перашкоды патрыярхальныя, кансерватыўныя сілы. Але Паўлінка знаходзіць у сабе мужнасць ім супрацьстаяць. У фінале п’есы падзеі разгортваюцца драматычна — яе каханага Якіма арыштавалі па даносу бацькі Паўлінкі. Такім чынам звычайная сямейна-бытавая калізія перарастае ў глыбокі сацыяльна-палітычны канфлікт, а сама п’еса з бытавой камедыі пераўвасабляецца ў сацыяльна-праблемную. Гісторыя стварэння ------------------ Камедыя была напісана ў 1912 годзе і ўпершыню выйшла асобным выданнем у 1913 г. у Пецярбургу ў выдавецтве «Загляне сонца і ў наша аконца». Гэта была першая камедыя, напісаная Янкам Купалам, а таксама і першай яго п’есай. Пастаноўкі ---------- Дом на Віленскай вуліцы ў Вільні, дзе абдылася прэм’ера п’есы (сучаснае фота) Упершыню камедыя была пастаўлена на сцэне 27 студзеня (9 лютага) 1913 года ў Вільні на вечарынцы ў рабочым клубе «Сокал» Беларускім музычна-драматычным гуртком. Першай выканаўцай ролі Паўлінкі была С. Маркевіч (Маркевічанка). На прэм’еры прысутнічаў Купала, які адмыслова для гэтага прыехаў з Пецярбургу. 9 (22 лютага) «Паўлінка» была таксама прадстаўлена ў Пецярбургу. Ініцыятарам пастаноўкі выступіў беларускі навукова-літаратурны гурток студэнтаў Пецярбургскага ўніверсітэта. Гэтым разам ролю Паўлінкі выконвала Паўліна Мядзёлка. У жніўні 1913 года спектакль быў пастаўлены і ў Беларусі — ў пажарным будынку ў Радашковічах (рэжысёр — Фларыян Ждановіч). У красавіку 1917 года спектакль распачаў дзейнасць Першага беларускага таварыства драмы і камедыі, з якога фактычна вырас БДТ-1, а потым тэатр, які сёння мы называем імем Купалы. Гэты спектакль, багаты на камедыйныя сітуаці, жарты, песні і танцы, у 1944 годзе быў пастаўлены ў г. Томску, пад час знаходжання тэатру ў эвакуацыі. З тых часоў «Паўлінка» карыстаецца вялікім поспехам у гледачоў, не сыходзячы са сцэны тэатра. Спектакль «Паўлінка» з’яўляецца класікай тэатральнага мастацтва Беларусі, галоўнай візітоўкай мінскага Купалаўскага тэатру. 27 студзеня 2013 года яму споўнілася 100 сцэнічных год. Амаль 68 сезонаў купалаўскі тэатр пачынаў менавіта з «Паўлінкі». Спектакль ідзе ў пастаноўцы Льва Літвінава, калі ў 1944 годзе трупа была ў эвакуацыі ў Томску. І з заканчэннем рэканструкцыі тэатральнага будынку першай на абноўленай сцэне сыграюць менавіта «Паўлінку». «Паўлінкай» адкрываецца і закрываецца кожны тэатральны сезон Купалаўскага, і гэта адзін з самых папулярных і любімых гледачамі спектакляў. Рашэннем Рады пры Мінкультуры ад 11 снежня 2019 года «тэатральны феномен Купалаўскай „Паўлінкі"» ўнесены ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцяў Беларусі. Персанажы --------- * Сцяпан Крыніцкі — засцянковы шляхціц, 45 год; * Альжбета — яго жонка, 40 год; * Паўлінка — дачка Крыніцкіх, 19 год; * Пранцысь Пустарэвіч — сваяк Крыніцкіх, 50 год; * Агата — яго жонка, 43 гады; * Якім Сарока — настаўнік, 25 год; * Адольф Быкоўскі — 24 гады; * Госці, музыкі. Зноскі ------ 1. 1 2 Паўлінка **(нявызн.)**. *Янка Купала*. Беларуская Палічка. Праверана 28 лютага 2013. 2. 1 2 3 Паўлінка **(нявызн.)**. *Янка Купала*. Живая библиотека. Праверана 28 лютага 2013. 3. 1 2 Мероприятие «Паўлінка» уже прошло **(нявызн.)**(недаступная спасылка). TUT.BY. Архівавана з першакрыніцы 9 лютага 2013. Праверана 28 лютага 2013. 4. ↑ Беларуская вечарынка **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Наша Ніва № 5 (1 лютага 1913). Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2022. 5. 1 2 "Паўлінцы" – 100 год! **(нявызн.)**. Купалаўскі тэатр. Праверана 2013-02-81.(недаступная спасылка) 6. ↑ zviazda.by Спасылкі -------- * Янка Купала. «Паўлінка» : Архівавана 21 чэрвеня 2013. віртуальная выстаўка на сайце Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Я.Коласа НАН Беларусі | ⛭✰ Янка Купала | | --- | | Паэтычныя зборнікі | * Жалейка * Гусляр * Шляхам жыцця * Спадчына * Безназоўнае * Адцвітанне * Песня будаўніцтву * Беларусі ардэнаноснай * Ад сэрца * Беларускім партызанам | | | Паэмы | * Зімою * Нікому * Калека * Адплата кахання * У Піліпаўку * За што? * Адвечная песня * Курган * Сон на кургане * На куццю * Бандароўна * Магіла льва * Яна і я * На папасе * Безназоўнае * З угодкавых настрояў * Над ракой Арэсай * Барысаў * Тарасова доля | | Драматычныя творы | * Паўлінка * Прымакі * Раскіданае гняздо * Тутэйшыя | | Проза і навуковыя творы | * Практыка і тэорыя літаратурнага мастацтва («Расейска-беларускі слоўнік») | | Спектаклі паводле твораў Янкі Купалы | * Паўлінка * Раскіданае гняздо * Тутэйшыя | | Фільмы паводле твораў Янкі Купалы | * Магіла льва * Пасля кірмашу * Паўлінка * Раскіданае гняздо * Тутэйшыя (Беларусьфільм) * Тутэйшыя (Белсат) | | Купалаўскія мясціны | * Акопы * Бараўцы * Бяларучы * Вязынка * Карпілаўка * Ляўкі * Мінск * Санкт-Пецярбург * Селішча * Харужынцы * Юзафова * Яхімоўшчына | | Помнікі | * Ашдод * Манро * Масква * Пекін * Пекін (Пекінскі міжнародны даследчы ўніверсітэт) * Пліска * Сіянь * Акопы * Надмагільны помнік * Вязынка * Гомель * Гродна * Ляўкі * Мінск * Радашковічы | | Купалазнаўцы | * Пятро Васючэнка * Ніл Гілевіч * Уладзімір Гніламёдаў * Жанна Дапкюнас * Васіль Івашын * Генадзь Кісялёў * Уладзімір Конан * Уладзіслава Луцэвіч * Сцяпан Майхровіч * Міхась Маскалік * Іван Навуменка * Вячаслаў Рагойша * Ядвіга Раманоўская * Леў Цвяткоў | | Установы, падзеі і рэчы, звязаныя з імем Купалы | * Дзяржаўны літаратурны музей Янкі Купалы * Міжнародны фонд Янкі Купалы * Купалаўскія чытанні * Літаратурная прэмія імя Янкі Купалы * Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы * Аўтамабіль Янкі Купалы * Станцыя метро «Купалаўская» * Мастацкі фільм * Дакументальны фільм (Беларускі відэацэнтр) * Дакументальны фільм (Беларусьфільм) * Янка Купала …Я адплаціў народу… * А хто там ідзе? |

**Уладзімір Паўлавіч Трафіменка** (4 красавіка 1944 — 17 кастрычніка 2021) — беларускі дызайнер, спецыяліст у прамысловым дызайне i мастацтве. Біяграфія --------- Скончыў Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут (1975) па спецыяльнасці «мастак-канструктар». Працаваў у галіне прамысловага дызайну на розных прадпрыемствах Мінска. У 1973—1978 гадах браў значны удзел у стварэнне асартыменту ВА «Луч» — мужчынскіх, жаночых, дзіцячых і іншых гадзіннікаў «Луч», распрацоўкі абаронены патэнтамі і атрымалі медалі ВДНГ СССР. Таксама У. П. Трафіменкам распрацаваны вежавы гадзіннік на адміністратыўным будынку ВА «Луч». У 1987 годзе прыняты у Саюз дызайнераў СССР. З 1989 года член Савета Беларускага саюза дызайнераў, пэўны час намеснік прэзідэнта гэтай арганізацыі. З 1990 года ўзначальваў ТАА «Сэнс-Тэхна», якое з 1996 года распрацоўвае і вырабляе навукаёмістае абсталяванне ў галіне рэнтгенаграфіі і спектраметрыі, адзначана міжнароднымі ўзнагародамі.  У 1999—2002 гадах быў членам Ваенна-геральдычнай камісіі Савета Бяспекі Рэспублікі Беларусь. Паводле эскізаў У. П. Трафіменкі выраблена значная колькасць дзяржаўных узнагарод і іншых знакаў. Браў актыўны ўдзел у рабочай групе па пераглядзе статуса і вонкавага выгляду дзяржаўных узнагарод па распараджэнні Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Жыў і працаваў у Мінску. Памёр 17 кастрычніка 2021 года. Прызнанне --------- * Медаль ордэна БПЦ свяціцеля Кірылы Тураўскага (2007) * Ордэн Пашаны (2014) * Падзяка Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь (29 красавіка 2019) «*за выдатныя дасягненні ў прафесійнай дзейнасці, значны асабісты уклад у развіццё нацыянальнага прамысловага дызайну і мастацтва*». Зноскі ------ 1. ↑ 17.10.21 ушел из жизни на 78 году жизни Владимир Павлович Трофименко, талантливый дизайнер, общественный деятель, организатор **(нявызн.)**. Беларускі саюз дызайнераў. Facebook (18 кастрычніка 2021). Спасылкі -------- * Александр Лукашенко 11 сентября вручил госнаграды заслуженным работникам различных сфер Архівавана 28 студзеня 2020. * Состав Военно-геральдической комиссии при Совете Безопасности Республики Беларусь * Представители различных сфер деятельности удостоены госнаград

Керамічная чаша ў тэхніцы сань-цай са свінцовым глазированием, дынастыя Тан, Кітай, VIII ст. **Сань-цай** (кіт. спр. 三彩, піньінь *sāncǎi*; даслоўна: "тры колеры") - тып керамікі, у якім для ўпрыгожвання выкарыстоўваецца тры колеры. Гісторыя -------- Тэхніка сань-цай узыходзіць да эпохі дынастыі Тан. Аднак, нягледзячы на назву, колькасць колераў палівы для ўпрыгожвання вырабаў той эпохі звычайна не абмяжоўвалася трыма. Гандляры на Захадзе часам называлі вырабы Сань-цай эпохі Тан «*яйкам са шпінатам*", за выкарыстанне ў іх зялёнага, жоўтага і белага колераў (хоць апошні колер больш дакладна можна назваць «*бурштынавым*», «*не зусім белым*» або «*крэмавы*»). Вырабы сань-цай рабілі ў Паўночным Кітаі, дзе для вырабу керамікі выкарыстоўваліся белы каалін і абпалены цёмна-жоўты другасны каалін, а таксама вогнетрывалая гліна. У гэтай сыравіне змяшчаецца вельмі мала жалеза. Вырабы перад абпалам пакрывалі белай глінай і наносілі паліву. З-за высокай пластычнасці матэрыялу на вырабе ўтвараліся пераплятаныя падцёкі, якія стваралі на паверхні каляровыя плямы і палосы. У печах, размешчаных у {{нп3|Тунчуань|Тунчуане|ru|Тунчуань}}, акруга Нэйцюі правінцыі Хэбэй і ў Гунсяне (правінцыя Хэнань), гліна, якая выкарыстоўвалася для рытуальных вырабаў, была падобная на тую, якую выкарыстоўвалі ганчары эпохі імперыі Тан. Рытуальныя вырабы выраблялі пры больш нізкай тэмпературы, чым {{нп3|Кітайскі фарфор|белы фарфор|ru|Китайский фарфор}} той эпохі. У некаторых выпадках фігуркам у наборы надавалі індывідуальнасць з дапамогай ручной гравіроўкі. * Конь з керамікі сань-цай, дынастыя Тан, VII—VIII стст.Конь з керамікі сань-цай, дынастыя Тан, VII—VIII стст. * Фігурка з грабніцы, стыль сань-цай, VII—VIII стст, дынастыя Тан.Фігурка з грабніцы, стыль сань-цай, VII—VIII стст, дынастыя Тан. * Замежнік на вярблюдзе, стыль сань-цай, дынастыя Тан.Замежнік на вярблюдзе, стыль сань-цай, дынастыя Тан. * Конь з керамікі сань-цай, дынастыя Тан, Шанхайскі музейКонь з керамікі сань-цай, дынастыя Тан, Шанхайскі музей * Архат, стыль сань-цай, дынастыя Ляа, каля 1000 г.Архат, стыль сань-цай, дынастыя Ляа, каля 1000 г. * Талерка сань-цай, дынастыя Ляа, X—XII ст.Талерка сань-цай, дынастыя Ляа, X—XII ст. * Ваза ў стылі сань-цай, распаўсюджаная ў Цэнтральнай Азіі і Персіі, дынастия Тан, VIII—IX стст. Музей усходніх мастацтваў (Парыж)Ваза ў стылі сань-цай, распаўсюджаная ў Цэнтральнай Азіі і Персіі, дынастия Тан, VIII—IX стст. Музей усходніх мастацтваў (Парыж) Уплыў на іншыя культуры ----------------------- Італьянскі фарфор зараджаўся пад моцным уплывам кітайскага. Талерка ў стылі сань-цай, зробленая ў Паўночнай Італіі, сярэдзіна XV ст. Луўр. Кераміку сань-цай перавозілі па Вялікім шаўковым шляху, дзякуючы чаму гэты стыль пазней з'явіўся ў іншых краінах. Ён атрымаў шырокае распаўсюджванне ў Сірыі, на Кіпры, а затым, з XIII да сярэдзіны XV стагоддзя, стаў прымяняцца ў італьянскай кераміцы. Сань-цай стаў таксама папулярны ў керамічным мастацтве Японіі і іншых краін Усходняй Азіі. * Сірыйская трохкаляровая кераміка, XIII ст.Сірыйская трохкаляровая кераміка, XIII ст. * Сірыйская трохкаляровая кераміка, XIII ст.Сірыйская трохкаляровая кераміка, XIII ст. * Трохкаляровая кераміка, Кіпр, XIV в.Трохкаляровая кераміка, Кіпр, XIV в. * Італьянская трохкаляровая ваза, сярэдзіна XV ст.Італьянская трохкаляровая ваза, сярэдзіна XV ст. * Італьянская трохкаляровая талерка, сярэдзіна XV ст.Італьянская трохкаляровая талерка, сярэдзіна XV ст. Літаратура ---------- * *Власов В. Г.* Сань-цай // Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства / гл. ред. М. Л. Титаренко; Ин-т Дальнего Востока. — СПб.: Азбука-классика, 2008. — Т. VIII: Р — С. * *Кравцова М. Е.* Керамика // Духовная культура Китая: энциклопедия / гл. ред. М. Л. Титаренко; Ин-т Дальнего Востока. — М. 2006. — Т. 6 (дополнительный). Искусство. — С. 246—261. * Китайская керамика Санкай // *Восточный стиль* : часопіс. — 2010. Архівавана з першакрыніцы 11 студзеня 2014. 1. ↑ Кравцова 2006. 2. ↑ Власов 2008. 3. 1 2 Wood, Nigel (1999). *Chinese Glazes* A.C. Black, London. ISBN 0-7136-3837-0. (англ.)

**Кары́йцы** (стар.-грэч.: Κάρες) † — старажытны індаеўрапейскі народ, карэнныя насельнікі малаазіяцкай вобласці Карыя і некаторых астравоў Эгейскага мора. Паходжанне і рассяленне ----------------------- Дзякуючы дадзеным лінгвістыкі, вядома, што карыйцы размаўлялі на індаеўрапейскай мове лувійскай групы і такім чынам былі блізкія да іншых індаеўрапейскіх народаў Малой Азіі. Археолагі высветлілі, што да канца 3 тысячагоддзя да н.э. Карыя была амаль ненаселена. Карыйцы з’явіліся на паўднёвым захадзе Малой Азіі верагодна толькі ў 2 тысячагоддзі да н.э. Яны таксама займалі паўднёвую частку Іоніі, а таксама некалькі астравоў у Эгейскім моры, найбольшым з якіх быў Родас. З пачатку 1 тысячагоддзя частку эгейскага карыйскага ўзбярэжжа захапілі грэкі-іанійцы, якія паводле Герадота часткова змяшаліся с тубыльцамі і размаўлялі на карыйскай гаворцы грэчаскай мовы. Каланізацыя грэкамі Эоліі і Іоніі выклікала перасяленне ў Карыю лелегаў. Некалькі пазней паўднёва-заходняе ўзбярэжжа Карыі і Родас занялі грэкі-дарыйцы. Найбуйнейшымі грэчаскімі гарадамі на землях карыйцаў былі Мілет і Галікарнас. Са спасылкай на жыхароў Крыта, Герадот паведамляў, што раней карыйцы зваліся лелегамі, насялялі эгейскія астравы, пакуль не былі выціснуты ў Малую Азію грэкамі. «*Аднак самі карыйцы, — заўважае ён, — лічаць сябе спрадвечнымі жыхарамі мацерыка і сцвярджаюць, што заўсёды мелі адное і тое ж імя*». Тое, што да 1 тысячагоддзя н.э. карыйцы ўжо насялялі захад Малой Азіі, кажуць шматлікія ўзгадкі народа з падобнай назвай у дакументах хетаў. У грэчаскай міфалогіі продкам карыйцаў з’яўляўся Кар, родны брат малаазіяцкіх лідыйцаў і лікійцаў. Сучасныя даследчыкі атаясняюць карыйцаў з народам, які пазначаўся ў хетаў, персаў і семіцкіх народаў гукамі *К-Р-К*. Антычнасць ---------- У сярэдзіне VI ст. да н.э. карыйцы трапілі пад кантроль спачатку манархаў Лідыі, а потым Персіі. Разам з грэкамі, яны вялі барацьбу супраць персаў, выявілі сябе як адважныя воіны. Пасля заканчэння войнаў паміж грэкамі і персамі ў V ст. да н.э. карыйскія гарады знаходзіліся пад уплывам Афін. У пачатку IV ст. да н.э. афінян з Малой Азіі адсунулі спартанцы. У 386 г. яны зноў перадалі ўладу персам. На тэрыторыі Карыі была створана персідская сатрапія, дзе ўладу захапіў карыйскі род Гекатамнідаў. Найбольш выбітным яго прадстаўніком быў Маўзол (377 — 353 гг. да н.э.). У 334 г. да н.э. Карыя была далучана да Македоніі. У 133 г. да н.э. — да Рымскай дзяржавы. Ужо ў 1 тысячагоддзі да н.э. карыйцы былі значна элінізаваны, аднак захоўвалі сваю адметнасць ад суседзяў. У наш час карыйцы не існуюць як самастойная этнічная супольнасць, але вылучаюцца сярод іншых жыхароў Турцыі сваім дыялектам і асаблівасцямі матэрыяльнай культуры. Асаблівасці культуры -------------------- Згодна археалагічным дадзеным, насельніцтва Карыі ў 1 тысячагоддзі да н.э. матэрыяльна не вельмі адрознівалася ад грэкаў, асабліва жыхароў Іоніі і дарыйскіх полісаў Паўднёва-Заходняй Малой Азіі і Родаса. Аднак пісьмовыя крыніцы сведчаць пра тое, што ўплыў быў узаемным. Так, Герадот паведамляў, што грэкі перанялі ў карыйцаў звычай упрыгожваць шлемы пер'ем, прыладжваць да шчытоў дзяржальні і маляваць на паверхні шчыта выявы. У апавяданні пра распаўсюджанне ў Атыцы іанійскага тыпу жаночай вопраткі без шпілек ён заўважаў: «*Першапачаткова гэта вопратка была не іанійскай, а карыйскай*». Галоўнымі заняткамі карыйцаў былі земляробства і жывёлагадоўля. Прыродныя асаблівасці Карыі не дазвалялі мець з іх вялікіх прыбыткаў, таму мясцовае насельніцтва было вымушана шукаць і іншыя магчымасці для жыцця. Карыйцы лічыліся добрымі воінамі, служылі наёмнікамі, а таксама не грэбавалі пірацтвам. Ваенныя пахаванні карыйцаў антычнага перыяду знойдзены ў Лідыі, Іране і на востраве Родас. Калі ў 425 г. да н.э. афіняне выдалялі з Дэласа магільні, то знайшлі шмат долаў, якія належалі ваенным карыйцам. Герадот апавядаў, пра карыйскіх і іанійскіх піратаў, якія перасяліліся ў Егіпет і служылі там наёмнікамі. Яны працягвалі падтрымліваць сувязі з радзімай. Частка карыйцаў, якая перасялялася ў грэчаскія гарады, прымала грэчаскую мову і культуру. Сярод найбольш вядомых дзеячаў карыйскага паходжання з’яўляліся лідыйскі валадар Кроз (па маці), Арцемісія з Галікарнаса і Герадот. Яго бацька Лікс і дзядзька, паэт Паніасід, мелі карыйскія імёны. Значна элінізаваным быў род Гекатамнідаў. Нягледзячы на моцны культурны ўплыў з боку грэкаў, карыйцы ніколі не прымаліся імі за сваіх. Заўсёды падкрэслівалася, што тубыльцы Карыі — гэта варвары. Адрозненне карыйцаў перш за ўсё вызначалася іх мовай. Карыйцы не толькі захоўвалі родныя гутарковыя дыялекты, але таксама распрацавалі пісьмо на аснове фінікійскага алфавіта. Другім важным элементам адрозненняў была рэлігія — культ ваяўнічага бога, якога грэкі называлі Зеўсам Карыйскім, багіні, якую вызначалі як Афіну (у момант вялікай небяспекі ў яе жрыцы расла барада), а таксама Эндыміёна, якога шанавалі ў наваколлі Мілета. Магчыма, што з Карыі ў Грэцыю прыйшоў культ багіні Гекаты. Гл. таксама ----------- * Эліны * Мінійцы * Мінойцы * Пеласгі * Лелегі * Тырэны Зноскі ------ 1. ↑ Герадот, I:142 2. 1 2 Герадот, I:171 3. ↑ Герадот, V:118 — 119 4. ↑ Герадот, V:88 5. ↑ Фукідыд, I:4 — 8 6. ↑ Герадот, II:152-54 7. ↑ Герадот, I:175 Спасылкі -------- * The Carians and their language * Ancient Caria: In the garden of the sun * Ancient Caria * Caria Архівавана 1 студзеня 2015.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Трафіменка. **Васіль Сяргеевіч Трафіменка** (1938, Бялынавічы, Віцебскі раён, Віцебская вобласць, Беларуская ССР) — беларускі палітычны і дзяржаўны дзеяч. Біяграфія --------- Скончыў Віцебскі ордэна «Знак Пашаны» ветэрынарны інстытут імя Кастрычніцкай рэвалюцыі. Пасля сканчэння інстытута працаваў загадчыкам ветэрынарнага ўчастка ў в. Курына. Старшыня калгаса «Беларусь» і намеснік начальніка Упраўлення сельскай гаспадаркі і харчавання Віцебскага раёна (райсельгасхарч). 1-ы сакратар Віцебскага райкома КПБ Прымаў удзел у II Усесаюзным пленуме ЦК УЛКСМ у Маскве і XIX Усесаюзнай канферэнцыі КПСС. У 1990 годзе быў абраны дэпутатам Вярхоўнага Савета Беларускай ССР XII-га склікання ад Суражскай выбарчай акругі № 146. Працаваў намеснікам старшыні Віцебскага абласнога аб’яднання па вытворчасці свініны. Зноскі ------ 1. 1 2 *Диканова, Т.*. 30 лет трудовой деятельности связывают Василия Трофименко с Витебским районом (руск.)(недаступная спасылка). *Жыццё Прыдзвіння* (18 студзеня 2018). Архівавана з першакрыніцы 4 снежня 2020. Праверана 19 лістапада 2020. 2. ↑ Ушанаваныя Радзімай // Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка Віцебскага раёна / Рэдкалегія: А. П. Красоўскі і інш.; Уклад. У. І. Мезенцаў; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: Маст. літ. 2004. — 772 с.: іл. — С. 690. — ISBN 3. ↑ *Гілевіч, Н.*. Дзевяноста трэці год. Дзённік **(нявызн.)**. *Беларускі гістарычны агляд* (16 кастрычніка 2011). Праверана 19 лістапада 2020.

**Камунізм рабочых саветаў (рэтэкамунізм**, ням.: Rätekommunismus) — левакамуністычны рух, узнік у Германіі і Нідэрландах у 1920-х гадах. Прыхільнікі рэтэкамунізму адпрэчвалі ідэю партыі як авангарду пралетарыяту (бо гэта абавязкова прывядзе да партыйнай дыктатуры). Прыхільнікі камунізму рабочых саветаў выступалі за рабочую дэмакратыю, якая рэалізуецца праз федэрацыю рабочых саветаў, складзеных з дэлегатаў, абраных на працоўных месцах і якія падлягаюць адкліканню ў любы момант. У некаторых аспектах камунізм рабочых саветаў выпрабаваў ўплыў анарха-сындыкалізму. Гісторыя -------- | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | **Камунізм** **Канцэпцыя** | | | | --- | --- | | | **Марксісцкая філасофія** | | | **Класавая барацьба** | | | **Інтэрнацыяналізм** | | | **Камуністычная партыя** | **Ідэалогіі** | | | | --- | --- | | | **Марксізм** | | | **Марксізм-ленінізм** | | | **Трацкізм** | | | **Сталінізм** | | | **Цітаізм** | | | **Мааізм** | | | **Сталінізм-хаджаізм** | | | **Чучхэ** | | | **Геварызм** | | | **Левы камунізм** | | | **Камунізм рабочых саветаў** | | | **Анарха-камунізм** | | | **Рэлігійны камунізм** | | | **Еўракамунізм** | | | **Нацыянальны камунізм** | **Інтэрнацыяналы** | | | | --- | --- | | | **Міжнароднае таварыства працоўных** | | | **Другі Інтэрнацыянал** | | | **Камуністычны інтэрнацыянал** | | | **Чацвёрты Інтэрнацыянал** | **Асобы** | | | | --- | --- | | | **Карл Маркс** | | | **Фрыдрых Энгельс** | | | **Уладзімір Ленін** | | | **Роза Люксембург** | | | **Іосіф Сталін** | | | **Леў Троцкі** | | | **Маа Цзэдун** | **Іншае** | | | | --- | --- | | | **Анархізм** | | | **Антыкапіталізм** | | | **Антыкамунізм** | | | **Камуністычныя краіны** | | | **Камуністычная сімволіка** | | | **Крытыка камунізму** | | | **Дэмакратычны цэнтралізм** | | | **Дыктатура пралетарыяту** | | | **Гісторыя камунізму** | | | **Левыя** | | | **Люксембургізм** | | | **Новы клас** | | | **Новыя левыя** | | | **Пост-камунізм** | | | **Прымітыўны камунізм** | | | **Сацыялізм** | | | **Сталінізм** | | | **Сацыяльная эканоміка** | | | **Цітаізм** | | | **СССР** | | З пачаткам у 1918 годзе нямецкай рэвалюцыі ў Германіі была створана Камуністычная рабочая партыя Германіі (КРПГ). Гэта адбылося адразу ж пасля таго, як вядучыя тэарэтыкі левага камунізму былі выключаныя з КПГ. КРПГ не працавала ў традыцыйных прафсаюзах, аддаючы перавагу фарміраваць уласныя рэвалюцыйныя саюзы — unionen. Уключаючы ў пачатку некалькі дзясяткаў тысяч рэвалюцыянераў, партыя дасягнула максімуму ў 1921 годзе, набраўшы 200 000 удзельнікаў, пасля чаго яе папулярнасць рэзка пайшла на спад, што суправаджалася пастаяннымі расколамі. Першы буйны раскол адбыўся пасля стварэння Фрыцам Вольфхаймам і Генрыхам Лауфенбергам нацыянал-бальшавіцкай фракцыі. Нягледзячы на ​​сваё адносна нядоўгае існаванне, КРПГ стварыла Камуністычны працоўны інтэрнацыянал (KAI), куды ўваходзілі таксама маленькая балгарская Камуністычная рабочая партыя, КРП ў Вялікабрытаніі, якую ўзначальвае Сільвіяй Панкхёрст, а таксама ў Галандыі. У выпадку Нідэрландаў гаворка ішла пра групу «трыбуністаў», якая ўключала астранома Антона Панекука і паэта Германа Гортера, якія стаялі ля вытокаў Камуністычнай партыі Нідэрландаў. Найбольш радыкальнае працягу камуністаў рабочых саветаў у Германіі — AAUD-E (Усеагульны Працоўны Саюз — Адзінства, да 83 тыс. удзельнікаў) — не проста выступала з крытыкай партый і прафсаюзаў, але сцвярджала, што гэтыя буржуазныя інстытуты павінны быць знішчаныя свядомымі рабочымі, як і ўсе іншыя арганізацыі буржуазіі (прыватныя кампаніі, парламенты, дзяржаўныя органы). На думку AAUD-E, цэнтралізаваныя партыйныя бюракратыі (іерархічна арганізаваныя піраміды чыноўнікаў) узурпуе права працоўнага насельніцтва самастойна (праз свае сходы і саветы) кіраваць уласным жыццём, эксплуатуюць радавых удзельнікаў партыйных арганізацый, прысвойваючы сабе права распараджацца калектыўна сабранымі сродкамі, інфраструктурай партыі і г. д. Аналагічна, прафсаюзная бюракратыя узурпуе права работнікаў змагацца за свае правы, эксплуатуюць іх і, да таго ж, выступаюць пасрэднікамі па продажы рабочай сілы бізнэсу. Важныя рысы AAUD-E — непрымірымае стаўленне да партыяў і прафсаюзам, а таксама жорсткі інтэрнацыяналізм. Камуністы рабочых саветаў ўдзельнічалі ў стачкавым руху з эканамічнымі патрабаваннямі, хоць да эканамічных стачак ставіліся халаднавата, лічачы іх перажыткам старых дарэвалюцыйных часоў: «не трэба нічога патрабаваць у буржуазіі, трэба захопліваць фабрыкі і тэрыторыю». Рэвалюцыйныя арганізацыя павінна была будавацца, на іх думку, як добраахвотная «гарызантальная» асацыяцыя працоўных камітэтаў. Камуністы рабочых саветаў вызначалі Другую сусветную вайну як «Другую імперыялістычную», заклікаючы сацыяльныя нізы паўстаць супраць усіх існуючых рэжымаў, стварыць, як і падчас Першай імперыялістычнай вайны рабочыя і салдацкія парады, накіраваць штыкі супраць уласных генералаў — нямецкіх, савецкіх, ангельскіх. Сутычка эксплуататарскай імперый ўяўлялася ім крывавая мясарубка, барацьба супраць якой (і якіх) любымі сродкамі (дэзерцірства, забастоўка, паўстанне) — ёсць абавязак усякага свядомага работніка. Сацыяльная рэвалюцыя ўяўлялася камуністам рабочых саветаў, як працэс, які выходзіць за рамкі адной краіны, бо капіталізм, будучы сусветнай сістэмай, можа быць знішчаны толькі ў сусветным маштабе. З мэтай пашырэння барацьбы прапаноўвалася арганізаваць міжнародны Інтэрнацыянал Саветаў. Гл. таксама ----------- * Марксізм * Левы камунізм Спасылкі -------- * Хэнк Канэ-Маер Камунізм рабочых саветаў у Германіі * Каё Брэндэль «Група інтэрнацыянальных камуністаў» у Нідэрландах Архівавана 1 мая 2017. | ⛭Марксізм | | --- | | Сацыялогія | * Дыктатура пралетарыяту * Тэорыя адчужэння * Эксплуатацыя * Класавая барацьба * Буржуазія * Пралетарыят * Рэвалюцыя * Навуковы сацыялізм * Камунізм | | Эканоміка | * Закон прыбавачнага кошту * Палітэканомія * Прадукцыйныя сілы * Вытворчыя адносіны * Працоўная сіла * Першапачатковае назапашванне капіталу | | Гісторыя | * Першабытны камунізм * Матэрыялістычная тэорыя паходжання дзяржавы * Азіяцкі спосаб вытворчасці * Рабаўладальніцкі лад * Феадалізм * Капіталізм * Сацыялізм * Камунізм | | Філасофія | * Дыялектычны матэрыялізм * Гістарычны матэрыялізм | | Кірункі | * Аўстрамарксізм * Заходні марксізм * Ленінізм * Бальшавізм * Люксембургіянства * Камунізм рабочых саветаў * Археамарксізм * Меншавізм * Марксізм-ленінізм * Сталінізм * Трацкізм * Мааізм * Цітаізм * Чучхэ * Еўракамунізм * Неамарксізм * Апераізм * Аналітычны марксізм * Структуралісцкі марксізм * Сітуацыянізм * Постмарксізм | | Школы | * Франкфурцкая школа * Будапешцкая школа * Школа праксіса |

Камета Хейла-Бопа **Каме́та** (ад па-старажытнагрэчаску: κομήτης) — нябеснае цела, якое ўдалечыні ад Сонца мае выгляд абкружанай туманнай абалонкай яркай светлай плямы з вузкай паласой святла ў форме хваста. За гісторыю чалавецтва ўжо назіралася каля 3500 камет. Зарэгістраваны ў каталогах каля 1000 такіх аб’ектаў і вызначаны элементы іх арбіт. Амаль усе каметы рухаюцца па выцягнутых арбітах з вялікім эксцэнтрысітэтам, блізкім да адзінкі. Каметы падзяляюцца на кароткаперыядычныя (з перыядам абарачэння меншым за 200 гадоў) і доўгаперыядычныя. Гісторыя даследаванняў ---------------------- Першае пісьмовае ўзгадванне камет датуецца 2296 годам да н.э. Рух каметы назіраўся кітайскімі астраномамі. Па тагачасным у'яўленні кітайцаў, неба ўяўляла сабой вялізную імперыю, у якой каметы выконвалі ролю ганцоў. Доўгі час людзі лічылі каметы веснікамі войн, мора, катастроф. З каметамі была звязана вялікая колькасць міфаў. Напрыклад, старажытныя грэкі ўяўлялі камету галавой з распушчанымі валасамі — адсюль паходзіць і назва, што ў перакладзе з грэцкай мовы значыць «валасаты». Першым патлумачыць з'яву паспрабаваў Арыстоцель. Ён сцвярджаў, што каметы — гэта ўспламяняючыеся атмасферныя выпарэнні. Гэтая думка панавала даволі доўгі час, і з-за аўтарытэта Арыстоцеля іншыя версіі амаль не ўспрымаліся сур'езна. Абвергнуць пазіцыю Арыстоцеля атрымалася толькі ў XVI стагоддзі. У гэты перыяд моцна ўзрасла цікавасць да камет. Так нямецкі астраном Пётр Апіян заўважыў, што хвост каметы накіраваны заўжды ў супрацьлеглы бок ад Сонца. Першую перыядычную камету выявіў англійскі астраном Эдмунд Галей. У канцы XVII — пачатку XVIII cт. ён прааналізаваў звесткі пра каметы, якія назіраліся ў 1531, 1607 і 1682 гг. і прыйшоў да высновы, што гэта адная і тая ж камета, якая з'яўляецца з перыядычнасццю каля 75,5 гадоў. У 1758 годзе, як і прадказваў навуковец, на небасхіле назіралася камета, якая атрымала назву Галея. Будова ------ У будове каметы вылучаюцца наступныя састаўныя элементы: ядро, галава і хвост. Ядро каметы — гэта невялікае цвёрдае ледзяное цела, якое ўключае тугаплаўкія часцінкі і арганічныя злучэнні. Да 80 % ядра каметы складаецца з вадзянога лёду, а таксама замерзлага вуглякіслага газу, чаднага газу, метану, аміяку і ўкрапаных у лёд металічных часцінак. Ёсць у каметных ільдах і больш складаныя рэчывы, аж да амінакіслот. Пры набліжэнні да Сонца, на адлегласць некалькіх астранамічных адзінак, у каметы ўтвараецца галава. Яна ўтвараецца ў выніку нагрэву ядра, выпарэння і выдзялення з яго паверхні газаў і пылу. Бачныя папярочнікі галоў камет з набліжэннем да Сонца дасягаюць памераў 104—106 км. Пад дзеяннем ціску сонечнага выпраменьвання на газы, якія акружаюць галаву каметы, утвараецца хвост. Хвасты яркіх камет цягнуцца на сотні мільёнаў кіламетраў. Напрыклад, хвост каметы Хіякутакі назіраўся расцягнутым на 300 млн км. Канцэнтрацыя часцінак у хвастах камет вельмі нізкая, яе можна параўнаць з міжпланетным асяроддзем. У залежнасці ад сваёй формы каметныя хвасты падзяляюцца на некалькі тыпаў: * Хвост утвараецца пры паскарэнні сонечным ветрам каметных іонаў і накіраваны ў бок, процілеглы Сонцу. * Хвост крыху выгнуты, складаецца з пылінак, якія маюць памеры ад доляў да дзясяткаў мікраметраў. * Хвост складаецца з яшчэ больш буйнога пылу, моцна выгнуты пад уздзеяннем магнітнага поля. * «Антыхвост» — выкід з галавы каметы накіраваны прама да Сонца. Тэорыі паходжання ----------------- ### Тэорыя Лапласа У 1796 годзе французскі навуковец Лаплас у сваёй кнізе напісаў, што лічыць каметы абрыўкамі міжзорных туманнасцей. Гэта была першая навуковая гіпотэза паходжання камет. Яна была абвергнута з-за неадпаведнасці складу, але некаторыя моманты ў ёй застаюцца цікавымі, у прыватнасці міжзорнае паходжанне, якое тлумачыць блізкія да парабалы арбіты доўгаперыядычных камет. Кароткаперыядычныя каметы Лаплас лічыў выхапленымі ў свой час Юпітэрам і за кошт гравітацыі пераведзеныя на кароткія арбіты. ### Воблака Оарта У 50-я годы XX ст. галандскім астраномам Оартам была прапанавана ідэя існавання каметнага воблака на адлегласці 150 000 а. а. якое ўтварылася за кошт выбуха планеты Фаэтон, якая знаходзілася паміж арбітамі Марса і Юпітэра. Час ад часу з-за знешняга ўздзеяння асобныя каметы з яго пачынаюць рухацца ў кірунку Сонца. ### Гравітацыйная кандэнсацыя Зараз самай распаўсюджанай тэорыяй паходжання камет з'яўляецца тэорыя агульнага паходжання ўсіх аб'ектаў сонечнай сістэмы з аднаго газа-пылавага воблака. Вывучэнне ў Беларусі -------------------- Нараджэнцам Вiцебшчыны быў ксёндз-езуiт Ян Багамолец (1724-95). Ступень магiстра фiласофii ён атрымаў у Вiльнi, далей вывучаў астраномiю ў Празе. Пасля выкладаў у Варшаўскiм калегiуме. Назiраў камету 1769 г. i па вынiках назiранняў апублiкаваў працу, у якой акрамя астранамiчных дадзеных пра камету выклаў i астралагiчнае тлумачэнне яе з'яўлення У ХХІ ст. назіранні за каметамі ў Беларусі займаецца Віцебская аматарская астранамічная абсерваторыя (напр. C/1996 B2 (Хякутакэ)). Літаратура ---------- * Астраномія: падруч. для 11-га кл. устаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. мовай навучання / І. В. Галуза, У. А. Голубеў, А. А. Шымбалёў; пер. з рус. мовы Т. К. Слауты. — Мінск : Адукацыя і выхаванне, 2015. — 224 с. : іл. ISBN 978-985-471-765-4 Спасылкі -------- * Кометография (руск.) * Артыкул «Таямніцы міжзоркавых аблокаў» — пра праект Стардаст (руск.) * Уільям Нейп'ер. Небяспека камет і астэроідаў (руск.) | ⛭Камета | | --- | | Будова | Ядро каметы • Кома • Хвост каметы • Антыхвост • Каметны пыл | Камета C/1996 B2 (Хякутакэ) | | Тыпы | Выраджаныя каметы • Забытыя каметы • Вялікая камета • Камета галоўнага пояса • Калясонечныя каметы (Калясонечныя каметы Крэйца) • Міжзоркавая камета | | Спісы | Кароткаперыядычныя каметы • Доўгаперыядычныя каметы | | Гл. таксама | Астэроіды • Кентаўры • Дамаклоіды • Пазаземная атмасфера | | **Катэгорыя:Каметы · Партал:Астраномія · Вікісховішча:Каметы** | | ⛭Даследаванне камет касмічнымі апаратамі | | --- | | Пралёт на значнай адлегласці | International Cometary Explorer · Уліс | | | Пралёт блізка ад ядра | Вега-1, -2 · Джота · Суйсэй · Сакігакэ · Deep Space 1 · CONTOUR (няўдала) · Дып Імпакт/**EPOXI** · Стардаст/**NExT** | | Збор і адпраўленне на Зямлю часціц | Стардаст | | Спушчальныя апараты | Дып Імпакт · **Разета** | | Адкрыцці калясонечных камет | P78-1 (Solwind) · SolarMax · SOHO · STEREO | | Гл. таксама | Камета · Каметы, наведаныя касмічнымі апаратамі | | **Тоўсты** пазначае бягучыя місіі | | ⛭Сонечная сістэма (≛ спіс аб’ектаў) | | --- | | | | **Сонца** | | **планеты і *карлікавыя планеты*:** ✰ Меркурый · ✰ Венера · ✯ Зямля · Марс · *Цэрэра* · ✯✰ Юпітэр · Сатурн · ✰ Уран · ✯ Нептун · *Плутон* · *Хаўмеа* · *Макемаке* · *Эрыс* | | **іх спадарожнікі/кольцы:** Зямлі · Марса · Юпітэра/∅ · Сатурна/∅ · Урана/∅ · Нептуна/∅ · *Плутона* · *Хаўмеа* · *Эрыды* | | **Малыя целы**: метэароіды · астэроіды/іх спадарожнікі (калязямныя · асноўнага пояса · траянцы · кентаўры) · транснептунавыя (ПК · РД) · дамаклоіды · каметы (ВО) | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Канадская · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Universalis | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 11931717c · GND: 4031833-3 · LCCN: sh85028854 · Microsoft: 94081185 · NDL: 00571621 · NKC: ph121744 | |

Не блытаць з Лувенскі каталіцкі ўніверсітэт. **Лёвенскі каталіцкі ўніверсітэт** — бельгійская вышэйшая навучальная ўстанова з сядзібай у горадзе Лёвен. Навучанне вядзецца пераважна на нідэрландскай мове. Гісторыя -------- Датай заснавання лічыцца 1425 г. калі брабанцкі князь Ян IV звярнуўся з просьбай, пра адкрыццё школы (studium generale), да Папы Рымскага Марціна V. У сваёй просьбе ён падкрэсліваў зручнасць мясцовасці і дабрабыт жыхароў горада, а таксама наяўнасць адпаведнага будынка для школы. Праз пяць гадоў пасля заснавання агульнай школы, Папа Рымскі Яўген IV, адчыніў тут багаслоўскі факультэт, які прынёс універсітэту найбольшую славу. Сярод яго прафесараў былі Адрыян Флёрэнс (пазней Адрыян VI, Папа Рымскі), Эразм Ратэрдамскі, іншыя вядомыя вучоныя. У XIX ст. Лёвенскі ўніверсітэт стаў міжнародным цэнтрам філасофіі неатамізму. Пад час Французскай рэвалюцыі быў зачынены і толькі з нараджэннем сучаснай бельгійскай дзяржавы, 1831 г. быў адноўлены — перш у горадзе Мехелен, а адтуль перанесены зноў у Лёвен. У 1888—1889 г. тут пры дапамозе кардынала Д. Мерсье быў заснаваны Вышэйшы інстытут філасофіі (школа Фамы Аквінскага), з 1894 г. выдаваўся часопіс «Revue Neoscolastique». Універсітэт праславілі не толькі філосафы і багасловы: шырока вядомы, напрыклад, картограф, складальнік дакладных атласаў Меркатар, анатаміст А. Везалій, фізік Ж. Леметр і інш. Падчас абодвух сусветных войнаў былі знішчаныя вялікія ўніверсітэцкія кнігазборы, страчана частка архіваў. У 1946 г. пад адной адміністрацыяй паўсталі дзве паралельныя секцыі ўніверсітэта — французская і фламандская, а з 1970 г. існуюць два асобныя ўніверсітэты — французскі (у горадзе Лёвен-ле-Нёў) і фламандскі. Абодва лічацца пераемнікамі старога ўніверсітэта. (Гл. таксама: Гісторыя Лёвенскага ўніверсітэта да падзелу) Мова ---- Спачатку адзінай мовай універсітэту была лацінская, пасля французская. Толькі ў 1911 г. лекцыі пачалі чытаць на нідэрландскай мове. Беларусы ў Лёвенскім універсітэце --------------------------------- Першым беларусам, які скончыў вышэйшыя студыі ў Лёвенскім універсітэце з тытулам доктара філасофіі, быў Фабіян Абрантовіч. Сярод выпускнікоў-беларусаў Уладзімір Бакуновіч, Вітаўт Кіпель, Зора Кіпель, Барыс Рагуля, Міхась Саўка, Павел Урбан, Уладзімір Цвірка, Лявон Карась, Янка Філістовіч, Уладзімір Бутрымовіч, Аляксей Арэшка (доктар хіміі) Таксама ва ўніверсітэце вучыліся Альбрэхт Станіслаў Радзівіл (у 1609), Андрэй Рудаміна-Дусяцкі (пач. XVII ст.), Крыштаф Міхал Сапега (у 1627). Выкладаў ва ўніверсітэце Вінцэнцій Бучынскі (з 1848). Зноскі ------ 1. ↑ Праверана 4 мая 2022. 2. ↑ Літаратура ---------- * Беларусь-Бельгія: Грамадска-культурнае ўзаемадзеянне: Матэрыялы міжнар. «круглага стала», Мінск, 2001 / Рэдкал.: А. Мальдзіс і інш. — Мн.: «Беларускі кнігазбор», 2002. ISBN 985-6638-68-2. Спасылкі -------- * Сайт універсітэта Архівавана 5 сакавіка 2011. | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · LinkedIn · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram · YouTube | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 118703270 · CiNii: DA03687410 · GND: 4193733-8 · ISNI: 0000 0001 0668 7884 · LCCN: n81101009 · Microsoft: 99464096 · NKC: ko2008457714, ko2003183586, kn20030604016 · SUDOC: 026458632 · VIAF: 262278305 | | | Ліга еўрапейскіх даследчых універсітэтаў | | --- | | * Амстэрдам * Барселона * Гайдэльберг * Жэнева * Імперскі каледж * Каралінскі * Кембрыдж * Лейдэн * Лёвен * Лунд * Мілан * Мюнхен * Оксфард * Парыж VI * Парыж XI * Страсбур * Універсітэцкі каледж Лондана * Утрэхт * Фрайбург * Хельсінкі * Цюрых * Эдынбург | | Каімбрская група | | --- | | * Акадэмія Обу * Балонскі ўніверсітэт * Барселонскі ўніверсітэт * Бергенскі ўніверсітэт * Брыстальскі ўніверсітэт * Вільнюскі ўніверсітэт * Вюрцбургскі ўніверсітэт * Гайдэльбергскі ўніверсітэт * Гётынгенскі ўніверсітэт * Голуэйскі ірландскі нацыянальны ўніверсітэт * Гранадскі ўніверсітэт * Грацкі ўніверсітэт Карла і Франца * Гронінгенскі ўніверсітэт * Дарэмскі ўніверсітэт * Дублінскі ўніверсітэт * Енскі ўніверсітэт імя Фрыдрыха Шылера * Жэнеўскі ўніверсітэт * Каімбрскі ўніверсітэт * Карлаў універсітэт * Кёльнскі ўніверсітэт * Лёвенскі каталіцкі ўніверсітэт * Лейдэнскі ўніверсітэт * Лувенскі каталіцкі ўніверсітэт * Орхускі ўніверсітэт * Павійскі ўніверсітэт * Падуанскі ўніверсітэт * Саламанкскі ўніверсітэт * Санкт-Пецярбургскі дзяржаўны ўніверсітэт * Сіенскі ўніверсітэт * Стамбульскі ўніверсітэт * Тартускі ўніверсітэт * Універсітэт імя Поля Валеры ў Манпелье * Універсітэт Лоранда Этвеша * Універсітэт Пуацье * Універсітэт Турку * Упсальскі ўніверсітэт * Утрэхцкі ўніверсітэт * Эдынбургскі ўніверсітэт * Ягелонскі ўніверсітэт * Яскі ўніверсітэт | | ⛭Універсітэты Бельгіі | | --- | | Франкамоўныя | * Брусельскі вольны ўніверсітэт (1834) * Брусельскі ўніверсітэт Святога Людовіка * Лувенскі каталіцкі ўніверсітэт * Льежскі ўніверсітэт * Монскі ўніверсітэт * Намюрскі ўніверсітэт | Герб Бельгіі | | Нідэрландамоўныя | * Антверпенскі ўніверсітэт * Брусельскі вольны ўніверсітэт (1970) * Генцкі ўніверсітэт * Лёвенскі каталіцкі ўніверсітэт * Хаселцкі ўніверсітэт |

**Бана́ба** (кірыбаці: *Banaba*) — каралавы востраў у Ціхім акіяне. Належыць да дзяржавы Кірыбаці. Агульная плошча сушы — 6,39 км². Насельніцтва (2012 г.) — 335 чал. Геаграфія --------- Банаба — даволі ізаляваны востраў каралавага паходжання, які знаходзіцца ў 455 км ад атола Тарава (астравы Гілберта), 291 км ад Науру, 13 184 км ад Мінска. Ён значна адрозніваецца ад класічных каралавых атолаў, паколькі больш нагадвае вялікую скалу са шматлікімі пясчанымі водмелямі і пляжамі. Унутры скальнага масіву шмат пустэчаў. Сама назва вострава перакладаецца як «полая зямля». Паверхневых вадацёкаў няма. Клімат экватарыяльны пасатны. Сярэднія тэмпературы вагаюцца ад 27,6 °C у снежні да 28,2 °C у верасні—лістападзе. Найбольшая колькасць ападкаў прыпадае на снежань—люты (233—281 мм), найменшая — на чэрвень—жнівень (102—112 мм). Кожныя 7—8 гадоў здараецца засуха. У мінулым большая частка вострава была пакрыта расліннасцю. Востраў насяляла вялікая калонія марскіх птушак. Аднак у выніку неашчаднай эксплуатацыі радовішча фасфатаў у 1900—1979 гг. мясцовая прырода была практычна загублена. У наш час адбываецца працэс яе паступовага адраджэння. Гісторыя -------- У мінулым Банаба быў населены мікранезійцамі *і-банаба* або *і-батабата*, якіх у сучаснасці прынята адносіць ці то да тунгару, ці то да самастойнай этнічнай супольнасці. Згодна легендам, продкі *і-банаба* паходзілі з Меланезіі. Яны мелі сваю культуру, размаўлялі на мове, блізкай да кірыбаці, падпарадкоўваліся вярхоўным правадырам. Арыгінальнымі помнікамі іх дзейнасці былі пірамідальныя каменныя курганы. Востраў быў адкрыты ў канцы XVIII ст. брытанскімі мараплаўцамі, аднак доўгі час не меў сталых стасункаў са знешнім светам. У 1872—1875 гг. на востраве адбылася моцная засуха, падчас якой загінула большасць астравіцян, у жывых засталося 400 чал. з папярэдніх 2000 насельнікаў. У 1900 г. прадстаўнік брытанска-аўстралійскай «Кампаніі Ціхаакіянскіх астравоў» падманам вымусіў правадыроў Банаба падпісаць дагавор, паводле якога частка тэрыторыі вострава адчужалася для здабычы фасфатаў. Для працы на радовішчы ўвозіліся рабочыя з астравоў Гілберта і Тувалу. Мясцовае насельніцтва працавала амаль выключна ў якасці грузчыкаў, за што паводле дагавора атрымоўвала 8 шылінгаў за тону фасфатаў. Кампанія таксама абавязвалася забяспечваць *і-банаба* пітной вадой. Хаця брытанскія ўлады не давалі кампаніі такіх паўнамоцтваў, яе прадстаўнікі абвясцілі востраў тэрыторыяй Вялікабрытаніі. Брытанскі ўрадавы камісар прыбыў толькі ў 1913 г. У ліпені 1941 г. у сувязі з падзеямі II Сусветнай вайны насельніцтва еўрапейскага паходжання было эвакуіравана. У снежні 1941 г. пачаліся налёты японскай авіяцыі, якая імкнулася ліквідаваць мясцовую радыёстанцыю. Улетку 1942 г. японцы захапілі Банаба і пачалі ўмацоўваць яго для ператварэння ў стратэгічную крэпасць. Пры гэтым мясцовае насельніцтва і рабочыя тунгару і тувалу выкарыстоўваліся ў якасці прымусовай працоўнай сілы. Многія з тых, хто будаваў сакрэтныя аб’екты, былі пасля ліквідаваны. Калі будоўля скончылася, жыхароў пераправілі на Тараву і Каралінскія астравы. Засталіся толькі 150 мужчын, якія павінны былі працягваць працаваць на японскіх ваенных. Ужо ў жніўні 1945 г. калі на востраве высадзіліся аўстралійцы, стала вядома, што па загадзе камандзіра японскага гарнізона рабочыя былі расстраляныя. У 1947 г. уцалелыя *і-банаба* былі пераселены на востраў Рабі ў Фіджы. Здабыча фасфатаў працягвалася да 1979 г. пакуль абсалютная большасць запасаў не была вычарпана. 12 ліпеня 1979 г. была абвешчана незалежнасць дзяржавы Кірыбаці. Раздзел 9 Канстытуцыі гэтай краіны вызначаў востраў Банаба як частку гэтай краіны. У 1980 г. частка *і-банаба* вярнулася на радзіму, але знайшла яе амаль знішчанай. Толькі 10 % тэрыторыі былі прыдатныя для жыцця. Багатая інфраструктура (шпіталі, дамы, інтэрнаты) аказаліся разрабаванымі. У 1999—2000 гг. з-за жорсткай засухі амаль палова насельніцтва вострава зноў перасялілася на Рабі. Палітычныя рознагалоссі ----------------------- У наш час востраў Банаба з’яўляецца цэнтрам палітычнага канфлікту, які ўзнік паміж карэннымі насельнікамі і ўрадам Кірыбаці. У 1979 г. *і-банаба* атрымалі кампенсацыю ад «Брытанскай фасфатнай кампаніі», пераемніцы «Кампаніі Ціхаакіянскіх астравоў», якую выдаткавалі не столькі на адраджэнне прыроды вострава, колькі на перасяленне і ўладкаванне або на зусім іншыя патрэбы, у тым ліку на адукацыю сваіх дзяцей у прэстыжных школах Фіджы і Аўстраліі. Урад Вялікабрытаніі таксама вылучыў грошы ў якасці кампенсацыі, але яны былі атрыманы ўрадам Кірыбаці і не выплочваліся жыхарам Рабі. Гэта матывавалася выдаткамі, якія мела Кірыбаці ў сувязі з падтрымкай перасяленцаў і чыноўнікаў на самім востраве Банаба. Больш за тое, улады Кірыбаці праявілі зацікаўленасць у аднаўленні здабычы фасфатаў. Лідары *і-банаба* на Рабі лічаць, што брытанская кампенсацыя за панесеныя імі страты пайшла на фінансаванне дзяржаўных праектаў на астравах Гілберта і ніякага дачынення да Банаба не мела. Між тым, сітуацыя ў Фіджы стала неспрыяльнай для *і-банаба*, бо фіджыйскія нацыяналісты пачалі патрабаваць вяртання Рабі карэнным фіджыйцам і прыгнятаць выхадцаў з Мікранезіі. Улады Аўстраліі і Новай Зеландыі не спяшаюцца прызнаваць *і-банаба* сапраўднымі палітычнымі ўцекачамі. У гэтай сувязі сярод жыхароў Рабі з новым моцам загучалі патрабаванні перадачы ім кампенсацыі для далейшага перасялення зноў на радзіму, што стала прычынай сутыкнення з урадам Кірыбаці. Сітуацыя ўскладняецца тым, што рада кіраўнікоў і старэйшын Рабі лічыць сябе сапраўдным органам, які прадстаўляе інтарэсы жыхароў Банаба. Яна збірае грошы на разнастайныя праекты для ўзнаўлення нармальнага жыцця на востраве. 1 студзеня 2006 г. прадстаўнік рады адкрыта заклікаў да аддзялення Банаба ад Кірыбаці і стварэння сваёй незалежнай дзяржавы. Спасылкі -------- * Abara Banaba — our homeland Banaba * Banaban Vision * H. C. & H. E. MAUDE, THE SOCIAL ORGANIZATION OF BANABA OR OCEAN ISLAND, CENTRAL PACIFIC * Ocean Island (Banaba) Gilbert Islands Kiribati * ABOUT BANABA Архівавана 21 лістапада 2019. * Anthony G. Flude, Ocean Island. A rocky land of hidden treasure Архівавана 1 мая 2012.

**Гістарычны факультэт БДПУ імя М. Танка** — структурнае падраздзяленне БДПУ імя М. Танка. Гісторыя -------- 30 снежня 1918 г. на падставе пастановы Цэнтральнага народнага камісарыята па асвеце (№ 4134) педагагічнаму савету прадпісана прыступіць да пераўтварэння Мінскага настаўніцкага інстытута ў вышэйшую навучальную ўстанову. На яго базе быў створаны сацыяльна-гістарычны факультэт. У верасні 1919 сацыяльна-гістарычны факультэт рэарганізаваны ў літаратурна-гістарычнае аддзяленне. У 1934 годзе на падставе пастаноў ЦК ВКП(б) і СНК СССР «Аб выкладанні грамадскай гісторыі ў школах СССР» ў 1934 была праведзена рэарганізацыя сацыяльна-эканамічнага факультэта. На аснове геаграфічнага і эканамічнага аддзяленняў быў створаны геаграфічны факультэт, а на базе гістарычнага аддзялення — самастойны гістарычны факультэт. 24 чэрвеня 1941 — праца ў інстытуце спынілася. 2 верасня 1944 г. — гістарычны факультэт як складовая частка МДПІ імя А. М. Горкага аднавіў сваю працу. На гістарычным факультэце створаны кафедра гісторыі СССР і кафедра ўсеагульнай гісторыі. У мае 1945 — прафесар У. М. Перцаў (загадчык кафедры ўсеагульнай гісторыі) у складзе дэлегацыі БССР падпісаў на міжнароднай канферэнцыі ў Сан-Францыска дакумент аб стварэнні ААН. У лістападзе 1948 адноўлена аспірантура, дзякуючы якой у 1948—1965 гг. было падрыхтавана больш за 25 гісторыкаў. Большасць з іх (А. Ц. Караткевіч, Г. М. Каванцава, М. Д. Каўшараў, В. М. Фамін, А. М. Мацко і інш.) абаранілі кандыдацкія, а затым доктарскія дысертацыі. 1 верасня 1956 створаны гісторыка-геаграфічны факультэт з кафедрамі: ўсеагульнай гісторыі, гісторыі СССР, геаграфіі і прыродазнаўства. У люты 1971 — гісторыка-геаграфічны факультэт рэарганізаваны на два: гістарычны і прыродазнаўства. У 1994 заснаваны спецыялізаваны Савет універсітэта па абароне дысертацый (гістарычныя навукі). Былая структура --------------- ### Дэканы * А. А. Лізурчык (1940-?) * Н. Г. Матусевіч (1944-?) Сацыяльна-гістарычны (1956—1971) * М. Д. Каўшараў (1961—1974) Гісторыка-геаграфічны (1956—1971) * Ф. П. Шмыгаў (1957—1974) Гістарычны (1971 — наш час) * А. А. Васілеўскі (1974—1991) * У. В. Тугай (1991—2004) * М. М. Забаўскі (2004—2015) * А. В. Касовіч (2015—2019) * Вераніка Скок (2019-2022) * Сяргей Шупляк (з 2022) ### Кафедра ўсеагульнай гісторыі (1931—2004) Да 1934 кафедра гісторыі Захаду. Загадчыкі кафедры * У. М. Перцаў (1931—1932; 1934—1941; 1944—1946) * Г. М. Ліўшыц (1946—1950) * А. І. Казлоў (1950—1972) * В. У. Чапко (1972—1978) * Р. А. Чыкалаў (1978—1993) * Г. А. Космач (1993—2004) ### Кафедра славянскай гісторыі і метадалогіі гістарычнай навукі (1931—2015) Да 1944 — кафедра гісторыі народаў СССР і Расіі. Да 1991 — Кафедра гісторыі СССР. Загадчыкі кафедры * А. І. Воранава (1944—1948) * І. С. Краўчанка (1948—1952) * А. В. Палонскі (1952—1972) * В. М. Фамін (1972—1984; 1985—1997) * А. М. Люты (1984—1985) * А. П. Жытко (1997—2015) ### Кафедра эканомікі (1931—2015) Да 1944 — кафедра палітычнай эканоміі, а пазней кафедра эканамічнай тэорыі і эканамічнага выхавання. Загадчыкі кафедры * П. В. Пінчук * А. Я. Кубліцкі * В. М. Лушчыцкі * В. Г. Родзін * Ф. В. Баравік (1961—1969) * І. К. Караленка (1969—1973) * С. Я. Янчанка (1973—1979) * Серада В. С. (1979—1997) * І. С. Святліцкі (1997-?) * А. А. Дічкоўскі (?-2000) * Л. М. Давыдзенка (2000—2015) ### Кафедра гісторыі КПСС (?—1992) Далучана да кафедры гісторыі Беларусі і методыкі выкладання гісторыі і грамадска-палітычных дысцыплін. ### Кафедра паліталогіі і права (?-2015) ### Кафедра філасофіі (1962—2015) У 1980-я гг. кафедра зрабіла істотны ўклад у аказанні дапамогі Кубе ў падрыхтоўцы навукова-выкладчыцкіх кадраў вышэйшай кваліфікацыі. Загадчыкі кафедры * А. В. Бадакоў (1962—1973) * А. С. Цярнавы (1973—2002) * В. В. Бушчык (2002—2009) * І. Ю. Нікіціна (2010—2015) ### Кафедра гісторыі Беларусі і методыкі выкладання гісторыі і грамадска-палітычных дысцыплін (1971—1992) Да 1991 года кафедра гісторыі БССР. Да 1992 — кафедра гісторыі БССР і методыкі выкладання гісторыі. Загадчыкі кафедры * Н. В. Каменская (1971—1974) * М. Д. Каўшараў (1974—1978) * В. У. Чапко (1978—1984) * А. М. Люты (1985—1992) ### Кафедра гісторыі Беларусі (1992—2015) Створана шляхам падзелу кафедры гісторыі БССР і методыкі выкладання гісторыі. Загадчык кафедр * А. М. Люты (1992—2015) ### Кафедра дапаможных гістарычных дысцыплін і методыкі выкладання гісторыі (1992—2015) Створана шляхам падзелу кафедры гісторыі БССР і методыкі выкладання гісторыі. Загадчыкі кафедры * І. І. Багдановіч (1992—2007) * М. М. Забаўскі (2008—2009) * А. А. Корзюк (2009—2015) ### Кафедра гісторыі старажытных цывілізацый і сярэднявечча (2004—2015) Адкрыта у выніку рэарганізацыі кафедра ўсеагульнай гісторыі. Загадчыкі кафедры * У. В. Тугай (2005—2015) ### Кафедра новай і найноўшай гісторыі (2004—2015) Адкрыта у выніку рэарганізацыі кафедра ўсеагульнай гісторыі. * Г. А. Космач (2004—?) ### Кафедра ўсеагульнай гісторыі і методыкі выкладання гісторыі (2015 — наш час) Створана шляхам зліцця кафедраў гісторыі старажытных цывілізацый, новай і найноўшай гісторыі, дапаможных гістарычных дысцыплін і методыкі выкладання гісторыі. Загадчыкі кафедры * А. А. Корзюк (2015—2022) * І. Р. Чыкалава (2022) * В. А. Ёцюс (з 2022) ### Кафедра гісторыі Беларусі і славянскіх народаў (2015 — наш час) Створана шляхам зліцця кафедраў гісторыі Беларусі і славянскай гісторыі і метадалогіі гістарычнай навукі. Загадчыкі кафедры * Анатоль Вялікі (?-2019) * С. А. Талмачова (з 2019) ### Кафедра сацыяльна-гуманітарных дысцыплін (2015 — наш час) Створана шляхам зліцця кафедраў эканомікі, паліталогіі і права, філасофіі Загадчыкі кафедры * І. Ю. Нікіціна (2015) * С. В. Зенчанка (з 2015) Сучаснасць ---------- ### Кірункі навучання * Гісторыя і грамадазнаўчыя дысцыпліны * Гісторыя і экскурсійна-краязнаўчая работа * Гісторыя і сусветная мастацкая культура Структура --------- Цяпер у складзе факультэта 3 кафедры: | Кафедра | Загадчык | | --- | --- | | Кафедра ўсеагульнай гісторыі і методыкі выкладання гісторыі | дацэнт Віталь Ёцюс | | Кафедра гісторыі Беларусі і славянскіх народаў | дацэнт Святлана Талмачова | | Кафедра сацыяльна-гуманітарных дысцыплін | дацэнт Сяргей Зенчанка | На факультэце таксама дзейнічаюць * Беларуска-казахстанскі культурна-адукацыйны цэнтр * Цэнтр іраназнаўства і вывучэння персідскай мовы * Чатыры студэнцкія навукова-даследчыя лабараторыі; Кіраўніцтва факультэта ---------------------- * Дэкан: Сяргей Пятровіч Шупляк, кандыдат гістарычных навук, дацэнт * Намеснік дэкана па вучэбнай рабоце: Іван Валянцінавіч Пугач, кандыдат гістарычных навук * Намеснік дэкана па навуковай рабоце: Наталля Віктараўна Барабаш, кандыдат гістарычных навук, дацэнт * Намеснік дэкана па выхаваўчай рабоце: Ларыса Леанідаўна Савіч Вядомыя выкладчыкі ------------------ * Рамуальд Чыкалаў * Ірына Чыкалава * Іна Калечыц * Генадзь Космач * Алена Космач * Ігар Карпенка * Зарына Канапацкая Вядомыя выпускнікі ------------------ * Ірына Чыкалава * Анатолій Жытко * Мікалай Забаўскі * Юрый Заяц * Аляксандр Касовіч * Кузьма Козак * Ігар Мельнікаў Зноскі ------ Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт гістарычнага факультэта БДПУ імя М. Танка. | ⛭Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка | | --- | | Факультэты | * Гістарычны * Даўніверсітэцкай падрыхтоўкі * Дашкольнай адукацыі * Пачатковай адукацыі * Прыродазнаўства * Сацыяльна-педагагічных тэхналогій * Фізіка-матэматычны * Фізічнага выхавання * Філалагічны * Эстэтычнай адукацыі | лагатып БДПУ імя М. Танка | | Інстытуты | * Інклюзіўнай адукацыі * Павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі * Псіхалогіі | | Іншыя | * Бібліятэка * БДПУ (пляжны футбол) * Комплекс будынкаў БДПУ * Будынак Беларускага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта * Нацыянальны навукова-асветніцкі цэнтр імя Францыска Скарыны * Rahis |

**Субрагацыя** (лац.: Subrogatio — замена) — пераход да страхоўшчыка, які выплаціў страхавое пакрыццё, права патрабаваць кампенсацыю з асобы, адказнай за шкоду, прычыненую страхавальніку ў межах кампенсаванага. Субрагацыяй завецца адзін з прыватных выпадкаў пазадамоўнай замены крэдытора ў абавязацельстве. З аднаго боку, субрагацыю варта адрозніваць ад замены крэдытора ў абавязацельстве паводле дамовы (цэсія, факторынг, індасамент), бо ў адрозненне ад дамоўных формаў замены крэдытора прававая падстава субрагацыя — не ў дамове, а ў законе. Інстытут субрагацыі здабыў шырокае ўвасабленне ў Кодэксе Напалеона. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX539836 · BNF: 11980237d · GND: 4058666-2 · LCCN: sh85129525 · Microsoft: 121062744 · NDL: 00576640 | |

**Дэганава́йда**, **Дэканава́йда** (магаўк: *Deganawida*), або **Вялікі Міратворац** (магаўк: *Skennenrahawi*) — легендарны стваральнік і законатворац лігі іракезаў. Нараджэнне і маладыя гады ------------------------- У фальклоры іракезаў Дэганавайда з'яўляецца адначасова міфічнай і гістарычнай постацю. Дакладны час яго жыцця не вядомы. У паданнях узгадваецца, што падчас наведвання Дэганавайдам і Гаяватам племені сенека адбылося сонечнае зацьменне. Такім чынам вызначаецца 1451 г. Згодна найбольш распаўсюджанай версіі, Дэганавайда нарадзіўся сярод гуронаў на тэрыторыі сучаснага горада Кінгстан у правінцыі Антарыа, Канада. У запісах гісторыі Дэганавайды на хрысціянскі манер сцвярджаецца, што яго маці была цнатлівай. Бабуля (або нават маці) убачыла ў сне, што ён будзе пагрозай для канфедэрацыі гуронаў, таму пасля нараджэння яго тройчы тапілі ў палонцы, аднак на наступны дзень ён зноў з'яўляўся на руках у маці. Іншыя дзеці і дарослыя цураліся яго. У маладосці Дэганавайда заяўляў пра тое, што мае асаблівую місію міру. У легендах магаўкаў кажацца, што ён пакінуў краіну гуронаў у каменнай лодцы. Місія міру ---------- Пасля таго, як лодка Дэганавайды перасякла возера Антарыа, ён сустрэў на супрацьлеглым беразе Гаявату, правадыра магаўкаў, які ў самоце ладзіў вампум. Гаявата паведаміў, што мясцовыя плямёны даўно вядуць войны, але асабіста ён расчараваны ў гэтым. Дэганавайда сфармуляваў тры прынцыпы захавання міру: * Справядлівасць і законнасць * Фізічны моц павінен спалучацца з грамадзянскай уладай і ўнутранай духоўнасцю * Здаровы розум, фізічнае здароўе, мір паміж асобамі і плямёнамі Ён прапанаваў Гаяваце прадставіць гэтыя прынцыпы магаўкам, а потым разам вандраваць на ўсход, каб усе "узялі адзін аднога за рукі і сталі адзіным колам". Гаявата даў згоду. Дзякуючы іх супольным высілкам, ідэю міру і аб'яднання падтрымалі магаўкі, каюга, анейда, анандага і сенека. Найбольш рызыкоўным было далучэнне анандага, паколькі іх правадыр, чараўнік Тададаха быў прыхільнікам далейшых войн. Тададаха хаваўся ў пячоры і выглядаў нібы злы дух са змеямі, уплеценымі ў валасы. У Гаяваты і Дэганавайды атрымалася пераканаць правадыра-чараўніка. Як толькі ён даў згоду, яго твар стаў чалавечым. Гаявата расплёў яго валасы і вызваліў іх ад змеяў. Канец войн быў адзначаны далучэннем сенека і сонечным зацьменнем. Вялікі закон міру ----------------- У знак прымірэння пяці народаў Дэганавайда пасадзіў на зямлі анандага дрэва міру і абвясціў так званы Вялікі закон міру *Gayanashagowa*, які з'яўляўся своеасаблівай Канстытуцыяй лігі іракезаў: * Усе спрэчныя пытанні павінны вырашацца правадырамі пад дрэвам міру. * Да лігі іракезаў могуць далучацца іншыя народы, калі прызнаюць закон міру * Правадыр анандага мае права склікаць супольную раду правадыроў, а правадыры пасылаць сваіх прадстаўнікоў * Агульная колькасць чальцоў рады складае 13 * Рада магаўкаў падзяляецца на тры часткі, каб адна частка магла рэгуляваць спрэчкі паміж дзвюмя іншымі, пасля чаго перадаецца да зацвярджэння прадстаўнікамі сенека, каюга і анейда. * Магаўкі абвяшчаюцца захавальнікамі *Gayanashagowa*, таму рада не павінна прымаць рашэнні без удзелу ўсіх правадыроў магаўкаў * Анандага абвяшчаюцца захавальнікамі агменя і павінны адкрываць і закрываць раду * Першымі пытанні разглядаюць магаўкі і сенека, пасля чаго яны перадаюцца на разгляд каюга і анейда. Канчаткова прынятае рашэнне абвяшчаюць анандага * Анандага маюць права адхіліць рашэнне, але пасля яго паўторнага перагляду павінны абвясціць як прынятае * Прадстаўнікі народаў, якія не з'яўляюцца чальцамі лігі іракезаў, не могуць прымаць удзел у радзе * Рада сама вызначае таго, хто з правадыроў прадстаўляе пытанне, пры гэтым правадыр-аратар ня можа распытваць чальцоў рады Зноскі ------ 1. ↑ Гл. напісанне на магаўк. у GAYANEREKOWA 2. ↑ Donald Ricky, Encyclopedia of Rhode Island Indians 3. ↑ Dekanawida and the formation of the Great Peace: Part 2 4. ↑ Donald Ricky, Encyclopedia of Rhode Island Indians 5. ↑ Indians of North America The Iroquois Архівавана 7 чэрвеня 2017. 6. ↑ Hiawatha facts, information, pictures 7. ↑ Arthur Caswell Parker, Seneca Myths and Folk Tales 8. ↑ The Great Binding Law GAYANASHAGOWA Спасылкі -------- * Deganawidah facts, information, pictures * The League of the Iroquois Архівавана 1 лістапада 2015. * Bruce E. Johansen, Dating the Iroquois Confederacy * WILLIAM A. STARNA, Retrospecting the Origins of the League of the Iroquois

**Ку́шлікаўскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Полацкага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Кушлікі. Утвораны 20 жніўня 1924 года ў складзе Валынецкага раёна Полацкай акругі БССР. 9 сакавіка 1929 года раён быў перайменаваны ў Боркавіцкі. Пасля скасавання акруговай сістэмы 26 ліпеня 1930 года ў Боркавіцкім раёне БССР. З 8 ліпеня 1931 года ў складзе Полацкага раёна БССР, з 21 чэрвеня 1935 года — Полацкай акругі, з 20 лютага 1938 года — Віцебскай вобласці, з 20 верасня 1944 года — Полацкай вобласці, з 8 студзеня 1954 года — Віцебскай вобласці. 16 ліпеня 1954 года скасаваны, тэрыторыя ўвайшла ў склад новаўтворанага Адамоўскага сельсавета. Зноскі ------ 1. ↑ Указ Президиума Верховного Совета БССР от 16 июля 1954 г. Об объединении сельских советов Витебской области // Сборник законов Белорусской ССР и указов Президиума Верховного Совета Белорусской ССР: 1938—1955 гг. — Мн.: Изд. Президиума Верхов. Совета БССР, 1956. — 347 с. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Уладзімір Манамах (значэнні). **Уладзімір Усеваладавіч Манамах** (аг.-усх.-слав.: Володимиръ (-мѣръ Мономахъ. У хрышэнні Васіль; 1053 — 19 мая 1125, Кіеў) — князь смаленскі (1073—1078), чарнігаўскі  (руск.) (бел. (1078—1094), пераяслаўскі (1094—1113), вялікі князь кіеўскі (1113—1125), дзяржаўны дзеяч, военачальнік, пісьменнік, мысляр. Сын князя Усевалада Яраславіча. Празваны Манамахам па назве роду маці  (руск.) (бел. (асабістае імя не вызначана дакладна, сярод варыянтаў прысутнічаюць імёны Марыя і Ганна), якая меркавана была дачкой візантыйскага імператара Канстанціна IX Манамаха. Біяграфія --------- ### Раннія гады Сваё дзяцінства і юнацтва правёў пры двары бацькі Усевалада Яраславіча ў Пераяслаў. Атрымаў добрую адукацыю, выдатна арыентаваўся ў літаратуры. У 1074 узяў шлюб з Гітай, англійскай прынцэсай, дачкой караля Гаральда. Пастаянна узначальваў бацькаву дружыну, ажыццяўляў далёкія паходы, здушыў паўстанне вяцічаў, дапамагаў бацьку ў барацьбе супраць полаўцаў. У 1076 годзе разам з Алегам Святаславічам  (руск.) (бел. удзельнічаў у паходзе ў дапамогу палякам супраць чэхаў, таксама двойчы з бацькам і Святаполкам Ізяславіча супраць Усяслава Полацкага. Падчас другога паходу адбылося першае выкарыстанне наёмнага войска з полаўцаў для міжусобнай вайны. На момант смерці Святаслава Яраславіча (снежань 1076) быў смаленскім князем. У 1078 г. Уладзімір удзельнічаў у бітве на Няжацінай Ніве  (руск.) (бел. дзе яго бацька ў міжусобнай барацьбе дамогся Кіева, а сам ён сеў у Чарнігаве (1078—1094). У 1080 годзе адбіў набег полаўцаў на чарнігаўскія землі, нанёс паразу качэўнікамі-торкам  (руск.) (бел.. Змяніўшы прынамсі пяць удзелаў, ваюючы ў розных месцах, ён зразумеў небяспеку княжых усобіц і палавецкіх наездаў  (руск.) (бел.. ### Пры Святаполку Ізяславічы (1093—1113) Адразу пасля смерці Усевалада Яраславіча Уладзімір і яго брат Расціслаў  (руск.) (бел. разам са Святаполкам Ізяславічам пацярпелі цяжкае паражэнне  (руск.) (бел. на Стугне ад полаўцаў. Падчас уцёкаў праз раку Расціслаў Усеваладавіч патануў. Спрабуючы выратаваць яго, Уладзімір ледзь не патануў сам. Пасля новай паразы Святаполка ля Жаляні  (руск.) (бел. Уладзімір разам са Святаполкам біўся з полаўцамі затым яшчэ раз — ля Халепа  (руск.) (бел.. Вынік бітвы невядомы, але пасля яе быў заключаны мір, змацаваны жаніцьбай Святаполка на дачцэ хана Тугаркана  (руск.) (бел.. Карціна С. В. Іванова  (руск.) (бел.. Рускія князі заключаюць мір ва Увецічах  (руск.) (бел.. А. Д. Кіўшэнка  (руск.) (бел.. «Далобскі з'езд  (руск.) (бел. князёў — сустрэча князя Уладзіміра Манамаха з князем Святаполкам». У 1093 пасля смерці бацькі, вялікага князя Усевалада, меў магчымасць заняць кіеўскі пасад, але, не жадаючы вайны, добраахвотна саступіў гэта права стрыечнаму брату Святаполку, сказаўшы: «Калі сяду на стале бацькі свайго, то буду ваяваць са Святаполкам, паколькі стол гэты быў яго бацькі». Сам жа застаўся княжыць у Чарнігаве. Аднак, Уладзімір захаваў сваю ўладу ў Растове і распаўсюдзіў яе на Смаленск. Таксама яму ўдалося не дапусціць замены свайго сына Мсціслава ў Ноўгарадзе сынам Святаполка (1102), тым самым парушыў традыцыю, па якой у Ноўгарадзе княжыў старэйшы сын кіеўскага князя. З 1094 года Уладзімір вёў вайну  (руск.) (бел. з полаўцамі, якія ўступілі ў саюз, і Алегам Святаславічам, якому вымушаны быў саступіць Чарнігаў (1094). Горад не быў узяты Алегам і полаўцамі, Уладзімір сам здаў яго, таму што дапамогі было чакаць няма адкуль, сказаўшы пры гэтым наступную фразу: «Не хвалитися поганым!» У 1094-1113 княжыў у Пераяслаўскім княстве, якое часта цярпела ад наездаў полаўцаў. Спрабаваў на княжых з’ездах дамовіцца пра спыненне міжусобіц («кожны ды трымае отчыну сваю») і сумесны адпор качэўнікам. У 1095 годзе прыняў у сябе палавецкіх ханаў Ітлара  (руск.) (бел. і Кітана і забіў іх з дапамогай Рацібора і яго сыноў, а таксама пры дапамозе кіеўскага баярына Славяты. У 1096 Манамах паслаў свайго сына Ізяслава заняць Мурам, а сам са Святаполкам атакавалі Алега на поўдні. Прымусілі пакінуць Чарнігаў, аблажылі яго ў Старадубе. Тым часам Тугаркан і Баняк  (руск.) (бел. атакавалі рускія межы адпаведна па левым і правым берагах Дняпра. Войскі, якія вярнуліся ад Старадуба разграмілі  (руск.) (бел. Тугаркана на Трубежы, сам ён загінуў, што дало перадышку ад буйных палавецкіх ўварванняў. Да вясны 1097 сыны Уладзіміра вялі вайну з Алегам на паўночным усходзе. Алегу ўдалося ўзяць Мурам  (руск.) (бел. (Ізяслаў Уладзіміравіч загінуў), Растоў і Суздаль. Тады на яго рушыў Мсціслаў Уладзіміравіч з Ноўгарада, а Вячаслаў Уладзіміравіч з полаўцамі быў пасланы бацькам яму на дапамогу з поўдня, і Алег быў разгромлены  (руск.) (бел. на Калокшы, выгнаны з Разані. Аднак, нягледзячы на ваенныя паразы, па рашэнні Любецкага з’езду Святаславіча атрымалі ўсю бацькоўскую спадчыну: Чарнігаў, Ноўгарад-Северскі, Мурам, Разань, Курск, Тмутаракань  (руск.) (бел. — і міжусобіца на левым беразе Дняпра сціхла. Неўзабаве пасля Любецкага з’езду пачалася вайна  (руск.) (бел. за Валынь, Перамышль і Тэрабоўля. Фармальнай падставай да вайны паслужыла асляпленне Васілька Расціславіча тэрабоўльскага Давыдам Ігаравічам валынскім, але тое, што гэта адбылося ва ўладаннях Святаполка, ледзь не прывяло да яго звяржэння Уладзімірам з кіеўскага пасаду ў 1098 годзе, а ў выніку вайны Святаполк адабраў у Давыда Валынь сабе, а прэтэнзіі Святаполка на ўладанні Расціславічаў  (руск.) (бел. праваліліся пасля бітваў на Рожным поле і на Вагры  (руск.) (бел.. Заключэнне міру і размеркаванне валасцей адбылося на з’ездзе ва Увецічах (1100). Пачынаючы з 1103 года Уладзімір Манамах стаў натхняльнікам і адным з кіраўнікоў сумесных наступальных ваенных паходаў супраць полаўцаў  (руск.) (бел. (бітвы на Суцені  (руск.) (бел. ў 1103 годзе, пры Сальніцы  (руск.) (бел. ў 1111), таксама былі разбітыя  (руск.) (бел. Баняк і Шарукан на Пераяслаўскай зямлі (1107). Удалыя ваенныя паходы супраць полаўцаў зрабілі Уладзіміра ў вачах сучаснікаў чалавекам здольным абараніць інтарэсы Русі. У 1103, 1109, 1110, 1111 пад яго кіраўніцтвам рускія войскі даходзілі да Азоўскага мора. Кіеўскі сталец -------------- Уладзімір Манамах на Помніку «1000-годдзе Расіі»  (руск.) (бел. ў Вялікім Ноўгарадзе Пасля смерці (1113) кіеўскага князя Святаполка Ізяславіча у Кіеве ўспыхнула народнае паўстанне; вярхі кіеўскай супольнасці заклікалі на княжанне Уладзіміра Манамаха (4 мая 1113 года). Стаўшы кіеўскім князем, ён здушыў паўстанне, але ў той жа час вымушаны быў заканадаўчым шляхам некалькі змякчыць становішча нізоў. Так паўстаў «Статут Уладзіміра Манамаха» або «Статут пра рэзы  (руск.) (бел.», які ўвайшоў у склад шматслоўнай рэдакцыі «Рускай Праўды». Гэты статут абмежаваў прыбыткі ліхвяроў  (руск.) (бел. вызначаў ўмовы закабалення і, не замахваючыся на асновы феадальных адносін, палягчаў становішча даўжнікоў і закупаў. У 60 гадоў стаўшы вялікім князем, яшчэ энергічны Уладзімір кіраваў цвёрдай рукой, не дапушчаючы ўсобіц, з дапамогай сваіх сыноў. Княжанне Уладзіміра Манамаха было перыядам апошняга ўзмацнення Кіеўскай Русі. Уладзімір Манамах праз сваіх сыноў кіраваў 3/4 яе тэрыторыі. Тураў Манамах атрымаў па смерці Святаполка як кіеўскую воласць. У 1117 годзе Манамах адклікаў свайго старэйшага сына Мсціслава з Ноўгарада ў Белгарад  (руск.) (бел. што стала верагоднай прычынай выступу сына Святаполка Ізяславіча Яраслава, што сядзеў на Валыні і асцерагаўся за свае спадчынныя правы на Кіеў. У 1118 гозе Манамах выклікаў наўгародскіх баяраў у Кіеў і прывёў іх да прысягі. У 1118 Яраслаў быў выгнаны з Валыні, пасля чаго спрабаваў вярнуць княства з дапамогай венграў, палякаў і разарваць саюз з Манамахам Расціславічаў, але беспаспяхова. У 1119 у Манамах сілай зброі завалодаў таксама Менскім княствам. Пры Уладзіміры Манамаху пачалі заключацца дынастычныя шлюбы паміж Рурыкавічамі. Яраслаў Святаполчыч (забіты ў 1123 годзе пры спробе вярнуць Уладзімір-Валынскі) і Усевалад Ольгавіч (чарнігаўскі князь з 1127 года) былі жанатыя з дочкамі Мсціслава Уладзіміравіча (унучках Манамаха), з дачкой Манамаха Агаф'яй  (руск.) (бел. быў жанатыУсеваладкам гарадзенскім  (руск.) (бел. Раман Уладзіміравіч быў жанаты з дачкой Валадара Расціславіча Перамышльскага  (руск.) (бел.. Стабільнасць у дзяржаве трымалася на аўтарытэце Манамаха, які ён заслужыў у барацьбе з полаўцамі, а таксама канцэнтрацыі большай часткі зямель Старажытнарускай дзяржавы ў руках кіеўскага князя. Імкнуўся падпарадкаваць сваёй уладзе Мінскую, Валынскую і іншыя землі. Ваяваў з мінскім князем Глебам Усяславічам, які спрабаваў аб’яднаць вакол Менска шэраг гарадоў Полацкай зямлі. У 1116 годзе Глеб напаў на зямлю дрыгавічоў і спаліў горад Слуцк, які належаў непасрэдна Уладзіміру. Уладзімір, быццам угаворваў Глеба вырашыць пытанні мірам, але Глеб быццам не хацеў прызнаваць сябе вінаватым і абвінавачваў ва ўсім самога Уладзіміра. Уладзімір на чале кааліцыі рускіх князёў накіраваўся да Менска і аблажыў горад. Двухмесячная аблога не дала поспеху, але Уладзімір хацеў працягваць аблогу, загадаў будаваць пад менскім дзядзінцам сабе хату на зіму. У 1119 годзе Уладзімір здолеў захапіць Мінск і далучыць яго да сваіх уладанняў. Пасля другога паходу рускіх дружын у вярхоўі Северскага Данца з разгромам гарадоў, якія знаходзіліся пад уладай полаўцаў, (1116) полаўцы адвандравалі ад рускіх межаў (часткова сышлі на службу ў Грузію), і пасланае ў канцы праўлення Манамаха за Дон войска не знайшло там полаўцаў. #### Вайна з Візантыяй Каля 1114 на Русі з’явіўся візантыйскі самазванец Лжэ-Дыяген II  (руск.) (бел. які выдаваў сябе за даўно забітага сына імператара Рамана IV  (руск.) (бел. — Льва Дыягена. Уладзімір II Манамах з палітычных меркаванняў «прызнаў» прэтэндэнта і нават выдаў за яго сваю дачку Марыю. Вялікаму князю удалося сабраць значныя сілы, і ў 1116 годзе на падставе вяртання пасады «законнаму царэвічу» ён пайшоў вайной супраць Візантыі — апошняй у гісторыі дзвюх дзяржаў. Пры падтрымцы Манамаха і полаўцаў Лжэдыягену ўдалося авалодаць шматлікімі Дунайскімі гарадамі, але ў адным з іх, Дарастоле, самазванца дагналі двое наёмных забойцаў, дасланых візантыйскім імператарам Аляксеем I. Гэта, аднак, не спыніла Манамаха. Ён працягваў дзейнічаць — зараз ужо ў « інтарэсах» сына Лжэдыягена II — Васіля і арганізаваў новы паход, спрабуючы ўтрымаць гарады на Дунаі. На чале войскі ўстаў ваявода Іван Войцішыч  (руск.) (бел. якому ўдалося «пасадзіць пасадніка па Дунаі». Візантыя ў хуткім часе змагла вярнуць сабе прыдунайскія зямлі, бо неўзабаве Манамах паслаў на Дунай яшчэ адно войска на чале са сваім сынам Вячаславам і ваяводам Фамой Раціборавічам, якое няўдала аблажыла Дарастол і вярнулася назад. Толькі ў 1123 руска-візантыйскія перамовы ўвянчаліся заключэннем дынастычнага шлюбу: унучка Манамаха стала жонкай візантыйскага імператара. Літаратурная, культурная і юрыдычная дзейнасць ---------------------------------------------- У 1116—1117 гадах па даручэнні Уладзіміра Манамаха створана была 2-я рэдакцыя «Аповесці мінулых часоў» Нестарам (Сільвестрам), манахам Кіева-Пячэрскага манастыра. Менавіта гэтая рэдакцыя летапісу дайшла да нашых дзён. Пры Уладзіміры і яго сыне Мсціславе быў створаны найболей поўны збор законаў — «Прастранная Руская Праўда», — які тлумачыў пытанні ўласнасці, спадкавання, прававога становішча жанчын, абмяжоўваў правы князя ў адносінах да баярства і г.д. Разумеючы неабходнасць маральнага аўтарытэту для еднасці Русі, пры Уладзіміру быў уведзены культ св. Барыса і Глеба, падтрымлівалася летапісанне. Вялікую ролю мелі ўласныя літаратурныя творы Уладзіміра. Да нас дайшлі тры з іх: першы — «Павучанне Уладзіміра Манамаха  (руск.) (бел.», другі — аўтабіяграфічны аповед пра «Шляхі і ловы», трэці — ліст да стрыечнага брата Алега Святаслававіча. Дзейнасць Уладзіміра дазволіла аб’яднаць вялікую частку тэрыторыі Русі і адсунуць пачатак феадальнай раздробненасці. Шлюбы і дзеці ------------- У дачыненні да большасці дзяцей Уладзіміра Манамаха дакладна вызначыць, калі (і, адпаведна, ад якой з жонак) яны былі народжаныя, не ўяўляецца магчымым. «Гюргева маці» (гэта значыць маці Юрыя Даўгарукага), як пісаў сам Уладзімір, памерла 7 мая 1107 г. тады як дата смерці яго першай жонкі Гіты — 10 сакавіка, хутчэй за ўсё — 1098 года. Гэта меркаванне дазволіла А. В. Назаранка аднесці нараджэнне Юрыя да больш позняга часу і да другога шлюбу Уладзіміра. Усе дзеці ад першага шлюбу (акрамя Рамана) насілі славянскія імёны, усе дзеці ад другога шлюбу — імёны грэчаскія. * У 1074 годзе ажаніўся з прынцэсай-выгнанніцай Гітай Уэсекскай, дачкой караля Гаральда II Англійскага. + Мсціслаў Уладзіміравіч (1076—1132), вялікі князь Кіеўскі з 1125 + Ізяслаў Уладзіміравіч (1078—1096), князь курскі + Святаслаў Уладзіміравіч (1079—1114), князь смаленскі і пераяслаўскі + Раман Уладзіміравіч (1081—1119) + Яраполк Уладзіміравіч (1082—1139), вялікі князь кіеўскі з 1132 + Вячаслаў Уладзіміравіч (1083—1154), князь тураўскі, вялікі князь кіеўскі ў 1139, 1150, 1151-54 + *Глеб Уладзіміравіч  (руск.) (бел.* — даныя пра яго існаванне недакладныя і прызнаюцца толькі часткай даследчыкаў. * (каля 1099 г.) Яфімія, магчыма грэчанка (пам. 7 мая 1107) + Марыя (Марыца) Уладзіміраўна (†1146/1147), жонка Лжэ-Дыягенам II + Еўдакія Уладзіміраўна + Яфімія Уладзіміраўна  (руск.) (бел. (†1139), жонка Кальмана I  (руск.) (бел. караля Венгрыі + Агаф'я Уладзіміраўна  (руск.) (бел. + Юрый Далгарукі (1091—1157), князь суздальскі, вялікі князь кіеўскі ў 1149-50 і з 1155 + Андрэй Уладзіміравіч (1102—1142), князь валынскі, князь пераяслаўскі * (пасля 1107 г.) дачка палавецкага хана (†11 ліпеня 1127) Памяць ------ * У 2003 годзе была выпушчаная паштовая марка Украіны, прысвечаная Уладзіміру Манамаха. * Уладзімір Манамах увекавечаны на помніку «1000-годдзе Расіі» у Вялікім Ноўгарадзе. * У горадзе Прылукі Чарнігаўскай вобласці ўсталяваны помнік Уладзіміру Манамаху. * У гонар князя названа атамная падводная лодка праекту «Барэй» ВМФ Расіі. | | | | | | | В. М. Васняцаў. Адпачынак вялікага князя Уладзіміра Манамаха пасля палявання. | | Барыс Чорыкаў  (руск.) (бел. Вянчанне на царства князя Уладзіміра Манамаха | | Завяшчанне Уладзіміра Манамаха дзецям, 1125. Літаграфія па малюнку мастака Барыса Чорыкава  (руск.) (бел.. 1836 год | У літаратуры ------------ Уладзіміру Манамаху і яго эпосе А. С. Грыбаедаў прысвяціў задуму адной са сваіх трагедый (да нашых дзён захаваўся толькі яе ўрывак — сцэна «Дыялог палавецкіх мужоў»). З сучасных літаратараў пра князя пісалі Б. Л. Васільеў, А. П. Ладзінскі  (руск.) (бел. Я. Г. Санін  (руск.) (бел. і В. І. Сядугін  (руск.) (бел.. Зноскі ------ 1. ↑ Vasmer's Etymological Dictionary; entry «Vladimir». 2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Владимир Всеволодович Мономах // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 117. — 737 с. 3. ↑ *Соловьёв С. М.*. История России с древнейших времён **(нявызн.)**(недаступная спасылка). lib.ru  (руск.) (бел.. Архівавана з першакрыніцы 28 сакавіка 2014. Праверана 27 лютага 2013. 4. ↑ Поучение Владимира Мономаха 5. ↑ «А скончался благоверный князь Михаил, которого звали Святополком, месяца апреля [1113] в 16 день [среда, 23 по н. ст.] за Вышгородом, привезли его в ладье в Киев, и привели в надлежащий вид тело его, и возложили на сани. […] После того на десятый день [суббота, 26 апреля / 3 мая] устроили киевляне совет, послали к Владимиру (Мономаху), говоря: „Пойди, князь, на стол отчий и дедов". Услышав это, Владимир много плакал и не пошел (в Киев), горюя по брате. Киевляне же разграбили двор Путяты тысяцкого, напали на евреев, разграбили их имущество. И послали вновь киевляне к Владимиру, говоря: „Пойди, князь, в Киев; если же не пойдешь, то знай, что много зла произойдет, это не только Путятин двор или сотских, но и евреев пограбят, а ещё нападут на невестку твою, и на бояр, и на монастыри, и будешь ты ответ держать, князь, если разграбят и монастыри". Услышав это, Владимир пошел в Киев. Владимир Мономах сел в Киеве в воскресенье [27 апреля / 4 мая 1113 г.]. Встречали же его митрополит Нифонт с епископами и со всеми киевлянами с честью великой» (Повесть временных лет) 6. 1 2 3 РУСЬ И ВИЗАНТИЯ. Тезисы докладов XVIII Всероссийской научной сессии византинистов. Москва 20—21 октября 2008 года. В. П. Степаненко. «Города на Дунае» в контексте русско-византийских отношений X—XII в. стр. 130-31 7. ↑ *А. В. Назаренко*. Неизвестный эпизод из жизни Мстислава Великого (PDF), 1993 8. ↑ *Санин Е. Г. (Варнава)*. Божий суд: ист. повесть. — М. 2010. — 337 с.; *Васильев Б. Л.* Владимир Мономах: роман. — М. 2010. — 365 с.; *Ладинский А. П.* Анна Ярославна — королева Франции. Последний путь Владимира Мономаха: ист. романы. — М. 2010. — 763 с.; *Минчик С. С.* Грибоедов и Крым. — Симферополь, 2011. — С. 125—128; *Седугин В. И.* Владимир Мономах. — М.; Яуза, 2010. — 318 с. Літаратура ---------- * Шикман А. П. Деятели отечественной истории. Биографический справочник. Москва, 1997. * Чепа М.-Л. А. Чому важка шапка Мономаха? / П'ять великих таємниць історичної психології. — К. 2005. — С. 30-65. ISBN 966-8356-50-0. | ?Уладзімір Манамах — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Святаслаў Ігаравіч | | | | | | | | | | | | | | Яраслаў Уладзіміравіч | | Уладзімір Святаславіч | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Малуша | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Усевалад Яраславіч | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Эрык Пераможца | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Олаф Шатконунг | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Інгігерда | | | | | Сігрыд Гордая | | | | | | | | | | | | | | | Уладзімір Манамах | | | | | | | | | | | | | | | | | | Эстрыд Абадрыцкая | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Канстанцін IX Манамах | | Theodosios Monomachos[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Манамахіня[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыя Склірэна[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Ваенная Сыціна · Кароткая літаратурная · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Праваслаўная · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | WikiTree · WeRelate · Sejm-Wielki.pl · Geni.com · Rodovid · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 12093958t · GND: 119256266 · ISNI: 0000 0000 8351 5499 · LCCN: n85371641 · NKC: jn20000701912 · NLP: a0000001046573 · NTA: 171628993 · NUKAT: n2016076268 · РДБ: 000084391 · SUDOC: 029278899 · VIAF: 3276787 | |

«Ураган-М» на выставе MILEX-2019. **9П140МБ «Ураган-М»** — рэактыўная сістэма залпавага агню беларускай вытворчасці, створаная на базе БМ-27 «Ураган» і ўпершыню прадстаўленая ў Мінску ў 2019 годзе. Распрацоўкай выкарыстоўваюцца ракеты **9М27** калібра 220 мм. Гісторыя -------- Сістэма, верагодна, была створана ў 2010-х гадах дзяржаўным вытворцам зброі ААТ «ВОЛАТАВТО» для замены састарэлых БМ-27 савецкай вытворчасці. Распрацоўка не толькі паступіла на ўзбраенне беларускай арміі, але і пайшла на экспарт. Як мяркуецца, першымі пакупнікамі «Ураган-М» сталі краіны Афрыкі і Сірыя. Апісанне -------- 16 пускавых труб (выгляд ззаду). Сістэма «Ураган-М» створана на базе ўсюдыходнага трохвосевага паўнапрываднага грузавіка МАЗ-631705. У адрозненні ад састарэлага чатырохвосевага ЗІЛ-135 версіі «Ураган», з новай машынай ў мадэрнізацыі больш чым удвая павялічыўся запас ходу. Таксама значна павялічылася хуткасць на дарогах з цвёрдым пакрыццём. На транспартным сродку знаходзіцца ўпакоўка з 16 пускавымі трубкамі для снарадаў калібра  220 мм. Трубкі размешчаны ў два пласта па шэсць. Трэці пласт змяшчае толькі чатыры. Як і ў папярэдняй версіі, пакет труб можа паварочвацца гарызантальна на 60° па кірунку руху (30° з кожнага боку). Па вертыкалі пакет труб можна рэгуляваць пад вуглом 0-55°. Адпаведна, тэхналогія пускавой устаноўкі была зменена мінімальна, бо ўсе ракеты БМ-27 павінны быць прыдатны да выкарыстання. Сістэма абсталёўваецца спадарожнікавай навігацыяй. Цэнтр кіравання агнём батарэі размешчаны на грузавым аўтамабілі МАЗ-6317, які замацаваны на сістэме кіравання батальёна і звязаны з РЛС артылерыйскай разведкі. Для перазарадкі выкарыстоўваецца машына *9Т452МБ*. Гэты аўтамабіль таксама створаны на базе грузавіка *МАЗ-631705*. 9Т452МБ транспартуе 16 ракет і мае кран, з дапамогай якога снарады паасобку мацуюцца да пускавых труб ракеты-носьбіта «Ураган-М». Працэс перазарадкі для ўсіх пускавых труб займае ад 14 да 31 хвіліны. Зноскі ------ 1. 1 2 3 MILEX 2019: Belarus upgrades mid-range MRL inventory (englisch) 2. 1 2 Altair.com.pl: Białoruski Uragan-M już w linii (polnisch) 3. ↑ Modernized Launch Vehicle BM 9P140MB Архівавана 26 ліпеня 2021. (englisch) 4. 1 2 Volatavto.by: Modernized transport-and-loader vehicle TZM 9Т452MB Архівавана 26 ліпеня 2021. (englisch) Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | 9П140МБ «Ураган-М» на Вікісховішчы | * 9П140МБ Ураган-М на афіцыйным сайце вытворцы Архівавана 26 ліпеня 2021. (англ. рус. бел.)

**Цясто́ўскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Дрысенскага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Цясты. Утвораны 20 жніўня 1924 года як **Дрысенскі сельсавет** у складзе Дрысенскага раёна Полацкай акругі БССР. Цэнтр — мястэчка Дрыса. 21 жніўня 1925 года перайменаваны ў Цястоўскі сельсавет, цэнтр перанесены ў вёску Цясты. Пасля скасавання акруговай сістэмы з 26 ліпеня 1930 года ў Дрысенскім раёне БССР, з 21 чэрвеня 1935 года — Полацкай акругі, з 20 лютага 1938 года — Віцебскай вобласці, з 20 верасня 1944 года — Полацкай вобласці, з 8 студзеня 1954 года — Віцебскай вобласці. 20 мая 1960 года скасаваны, тэрыторыя далучана да Прудзінкаўскага сельсавета. Зноскі ------ 1. ↑ Рашэнне выканкома Віцебскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 20 мая 1960 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1960, № 16. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

**Аркадзь Маўзон**, сапр. **Арон Маўшэнзон** (23 верасня 1918, Віцебск — 19 жніўня 1977) — беларускі драматург. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям'і рабочага. Скончыў фабрычна-заводское вучылішча (1935). Працаваў токарам на заводзе «Камунар» (цяпер імя С. Кірава) у Мінску. Пасля заканчэння драматычнай студыі пры БДТ-1 (1936) быў акцёрам, асістэнтам рэжысёра БДТ-2 (Віцебск). З 1946 загадваў аддзелам культуры газеты «Віцебскі рабочы», з 1951 быў начальнікам сцэнарнага аддзела кінастудыі «Беларусьфільм». У 1965—1971 працаваў у Міністэрстве культуры БССР. Член Саюза пісьменнікаў СССР (з 1947). Творчасць --------- Дэбютаваў у друку ў 1945. Пісаў на беларускай і рускай мовах. Першая п'еса — «Канстанцін Заслонаў» (1946, пастаўлена ў 1947, у 1948 апублікавана, а спектакль атрымаў Дзяржаўную прэмію СССР). Аўтар п'ес «Наталля Крыўцова» (апублікавана і пастаўлена ў 1954), «У ціхім завулку» (апублікавана і пастаўлена ў 1955), «Калі разыходзяцца шляхі» (пастаўлена ў 1955), «Непрымірымасць» (пастаўлена ў 1956), «У бітве вялікай» (1958, пастаўлена ў 1957), «Калі ты чалавек» («Твой светлы шлях», апублікавана і пастаўлена ў 1960), «Пад адным небам» («Асцярожна, Мякішавы», апублікавана і пастаўлена ў 1962), «Куда идешь, Сергей?» (апублікавана і пастаўлена ў 1965), «У доме на Сонечнай» (пастаўлена ў 1966), «Жизнь всего одна» (апублікавана і пастаўлена ў 1968), «Дарога праз ноч» («Людзі, агонь, смерць», апублікавана і пастаўлена ў 1970), «Да апошняга дыхання» (апублікавана ў 1978), шэрагу аднаактовак. Выдадзены зборнікі драматургічных твораў «Выбраныя п'есы» (1964), «Людзі і час» (1972), «П'есы» (1974), «П'есы» (1978), «Да апошняга дыхання» (1985). Па яго сцэнарыях пастаўлены кінафільмы «Канстанцін Заслонаў» (1949, у 1950 фільм атрымаў Дзяржаўную прэмію СССР), «Зялёныя агні» (1956), «Наперадзе — круты паварот» (1960). Выступаў у перыядычным друку з артыкуламі аб драматургіі і сучасным тэатры. Прызнанне --------- Узнагароджаны ордэнам «Знак Пашаны» і медалямі. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Маўзон Аркадзь // Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік / Склад. А. К. Гардзіцкі. Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — 653 с.: іл. — ISBN 5-340-00709-X. * Маўзон Аркадзь // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1992—1995. * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. — С. 217. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10). * Маўзо́н Аркадзь Іосіфавіч // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 471. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. Спасылкі -------- * Маўзон (Маўшэнзон) Аркадзь (Арон) Іосіфавіч // Прыдзвінскі край: гісторыя і сучаснасць | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | LCCN: n85008483 · NKC: js2011631479 · NUKAT: n2012143591 · VIAF: 3892069 · БАП: 128898 |

Карта рассялення славян і іх суседзяў на канец VIII стагоддзі. **Баварскі географ** або **Усходнефранкская табліца плямёнаў** (лац.: Geographus Bavarus) — спіс народаў і плямёнаў, пераважна славянскага паходжання, якія насялялі ў IX стагоддзі вобласці на ўсход ад Франкскай дзяржавы. Дакумент на двух лістах быў выяўлены ў 1722 годзе ў Баварскай дзяржаўнай бібліятэцы (Мюнхен), дзе і захоўваецца ў наш час. Гэта прыпіска ў канцы рукапісу, якая змяшчае трактат пра геаметрыю Баэцыя. Баварскі герцаг набыў яго ў 1571 годзе разам з архівам антыквара Германа Шэдэля (1410—1485). У навуковы абарот яго ўвёў французскі пасол у Мюнхене граф Луі Габрыэль дзю Бюа-Нансэ, які апублікаваў у сярэдзіне XVIII стагоддзя пераклад помніка на французскую мову. Назву «Баварскі Географ» даў дакументу польскі пісьменнік і вучоны Ян Патоцкі ў 1796. Гэта назва звязана з месцам знаходкі; паводле паходжання помнік, хутчэй за ўсё, звязаны не з Баварыяй, а са Швабіяй (гл. ніжэй). Дата стварэння спісу -------------------- Паводле палеаграфічных даных рукапіс «Баварскага географа» ўпэўнена адносяць да IX стагоддзя. Паводле гістарычных даных, звязаным з апісаннямі плямёнаў, згаданых у спісе, даследчыкі датуюць спіс часам ад 817 да 840-х гадоў. Спіс каля 850 года быў улучаны ў склад больш шырокага рукапісу, які належала манастыру Рэйхенау на Бодэнскім возеры, што пацвярджае дату напісання рукапісу як 1-я палова IX стагоддзя. Вядомы расійскі гісторык і лінгвіст А. В. Назарэнка схільны датаваць рукапіс 2-й паловай IX стагоддзя, галоўным чынам абапіраючыся на сваю версію паходжання этноніма *русь*. Назарэнка лічыць магчымым сувязь помніка з місіянерскімі планамі святога Мяфодзія, які, як зараз устаноўлена, у канцы 860-х гадоў пабываў у манастыры Рэйхенау. Зноскі ------ 1. ↑ J. Potocki. Fragments historiques et geographiques sur la Scythie, Sarmatie, et les Slaves. Brunsvic, 1796. 2. ↑ Статья Седов В. В. «Древнерусская народность Русы» Архівавана 8 снежня 2009. 3. ↑ И. Херрман, Анализ данных Баварского Географа с точки зрения немца Архівавана 4 сакавіка 2016. 4. ↑ Назаренко А. В. Русь и Германия в IX—XI вв. // Древнейшие государства Восточной Европы. 1991. М. 1994. с. 35-61.

**Талышы** (саманазвы: *толышон*, *tolışon*), або **талешы** ( *تالش*) — народ на поўдні Азербайджана і паўночным захадзе Ірана. Агульная колькасць (2013 г.) — каля 236 400 тыс.. Паходжанне ---------- Большасць даследчыкаў гісторыі і мовы талышоў лічаць іх нашчадкамі старажытных кадусіяў, аўтахтоннага насельніцтва паўднёва-заходняга ўзбярэжжа Каспійскага мора. Згодна гэтай гіпотэзе, талышы маюць адзінае паходжанне з гілянцамі. Часам продкамі талышоў таксама называюцца старажытныя мідзяне. Вывучэнне генетыкі азербайджанскіх талышоў паказала іх першасную блізкасць да індаеўрапейскіх народаў Каўказа і Блізкага Усходу — курдаў, персаў і асецінаў і некалькі ў меншай ступені — іншых суседзяў-азербайджанцаў, армян, горскіх народаў, туркменаў. Праблема ўзнікнення назвы народа «талышы» выклікае шмат спрэчак. Яна з’явілася толькі ў эпоху сярэднявечча. Большасць вучоных тлумачаць яе або рознымі формамі маўлення назвы «кадусіі», або арабскім тэрмінам, якім першапачаткова пазначалі жыхароў сучаснага паўночна-заходняга Ірана. Асаблівасці традыцыйнай культуры -------------------------------- У сучаснасці талышы насяляюць пераважна памежныя прыморскія і часткова перадгорныя раёны Ірана і Азербайджана. Асновай традыцыйнай гаспадаркі з’яўляецца земляробства. Талышы вырошчваюць рыс, кукурузу, тытунь, чай, садавіну і гародніну. Важнымі заняткамі таксама лічацца пчалярства, шаўкаводства, рыбалоўства, збор дзікіх яблык, вінаграда, часныку і інш. Жывёлагадоўля адыгрывае другарадную ролю. Трымаюць кароў, зебу, авечак і коз. У мінулым, талышы-горцы займаліся сельскай гаспадаркай толькі ў цёплы сезон, а ўзімку працавалі на раўнінах дробнымі гандлярамі, ношчыкамі, вугальшчыкамі. Сярод традыцыйных рамёстваў асаблівае месца займаюць ткацтва і пляценне. Сцяг Талыш-Муганскай Аўтаномнай Рэспублікі, талышскі нацыянальны сцяг Асноўны тып паселішча — вёска. Забудова залежыць ад геаграфічных уласцівасцяў населеных пунктаў. На ўзбярэжжы пераважае раскіданая планіроўка, у перадгор’ях — скучаная. Сялянская сядзіба ўключае хаціну, свіран, падобны на альтанку на па́лях *лям*. Раней жыхары ўзбярэжжа будавалі хаціны з чароту і гліны, горцы — з дрэва. Часцяком пад адным дахам з чатырма пахіламі месцілася жытло і хлеў. Хаціны ацяпляліся з дапамогай адкрытага агменя. Традыцыйная вопратка складаецца з баваўнянай кашулі, шырокіх штаноў і невялікага лямцавага капялюшыка ў мужчын, доўгай кашулі па-над спадніцай, кофты і хусткі ў жанчын. Існуе спецыяльны жаночы строй для працы на рысавых палетках. Ён складаецца з кароткіх штаноў, кашулі і нарукаўнікаў. Талышскія жанчыны любяць разнастайныя ўпрыгожванні — каралі, падвескі, старадаўнія манеты. Талышская народная кухня дастаткова разнастайная. Штодзённай стравай лічыцца вараны дробны рыс, які часцяком замяняе пшанічны хлеб. Акрамя таго, з рысу гатуюць плоў, разнастайнае начынне для мяса і рыбы, куды таксама дадаюць спецыі, арэхі, гародніну. Мяса і рыбу ўжываюць з гароднінай і рознымі падлівамі. Супы не вельмі распаўсюджаны, часцей гатуюцца з трыбухаў. Папулярныя напоі — кісламалочны *айран* і чай. Сцяг Талышскага нацыянальнага руху Традыцыйныя сем’і малыя нуклеарныя. У Азербайджане да 1920-ых гадоў, а ў Іране і ў наш час практыкуецца палігінія. Мужчыны часцяком жэняцца двойчы, што важна для вядзення гаспадаркі. Асноўную працу на рысавых палетках выконваюць жанчыны. Згодна звычаёваму праву, спадчына перадаецца па мужчынскай лініі. Талышскі фальклор адметны казкамі і паданнямі. Мова ---- Талышская мова належыць да паўночна-заходняй іранскай групы індаеўрапейскай моўнай сям’і. У 1928 г. была распрацавана пісьмовасць на аснове лацінкі. На ёй у савецкім Азербайджане было надрукавана 19 выданняў, што з’явілася важным для фарміравання літаратурнай мовы. У канцы 1930-ых гг. сталы друк на талышскай мове перарваўся. У пасляваенны перыяд азербайджанскія талышы карысталіся кірыліцай, з 1991 г. таксама пішуць на азербайджанскай лацініцы. У Іране выкарыстоўваюць пісьмо на аснове фарсі. Талышская мова не мае афіцыйнага статусу ні ў Азербайджане, ні ў Іране. У Іране выкладаецца ў асобных школах. Літаратура прадстаўлена паэзіяй і прозай. Перакладам талышскай паэзіі на беларускую мову займаўся Рыгор Барадулін. Рэлігія ------- Большасць вернікаў сярод талышоў Азербайджана — мусульмане-шыіты, сярод талышоў Ірана — суніты. Талышы ў Беларусі ----------------- Паводле перапісу 2009 г. толькі 11 жыхароў Беларусі назвалі сябе талышамі. З іх 7 чал. вызначылі талышскую мову як родную. У Мінску дзейнічае аддзяленне Міжнароднага фонда адраджэння талышскай культуры. Зноскі ------ 1. ↑ Talysh, Talish 2. ↑ Дьяконов И. М. История Мидии: от древнейших времен до конца IV века до на. э. — М.: Изд-во Академии наук СССР, 1956. — С. 92 3. ↑ Алиев И. Гошгарлы Г. Юго-запад Прикаспия в древности и в эпоху средневековья. // Толыши садо, 1992, № 4 — 1993, № 24 4. ↑ Для прыкладу: Иранская группа 5. ↑ Асадова Первин Шамсаддия кызы, Генетическая характеристика талышей Азербайджана по данным о полиморфизме митохондриальной ДНК, Y-хромосомы и иммунно-биохимических маркеров 6. ↑ Гл.: Гусейн-Заде М. Г. ВОЗНИКНОВЕНИЕ ЭТНОНИМА «ТАЛЫШ» Архівавана 29 чэрвеня 2013. 7. ↑ belstat.gov.by 8. ↑ talish.info Архівавана 5 сакавіка 2016. Спасылкі -------- * Міжнародны фонд адраджэння талышскай культуры * Талышская кухня на povar.by Архівавана 29 красавіка 2014. * Відэа: СТВ пра талышоў у Беларусі * Краіны і іх культуры: Талыш | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4276808-1 · LCCN: sh85132149 |

**Рейкялейпя** (фінск.: reikäleipä — «хлеб з дзіркай»), або **Руйсрэйкялейпя** (фінск.: ruisreikäleipä — «аржаны хлеб з дзіркай») — традыцыйны фінскі аржаны хлеб. Уяўляе сабой праснак дыяметрам каля 30 см і таўшчынёй 3-4 см, у цэнтры якой маецца адтуліна дыяметрам каля 5 см. Цеста для рэйкялейпя робяць з жытняй мукі, часам з невялікім даданнем пшанічнай мукі. Выпякаюць хлеб 20-30 хвілін пры тэмпературы 250 ° C. Хлеб такой формы традыцыйна выпякалі некалькі раз у год, пасля чаго для прасушкі і захоўвання падвешвалі іх на спецыяльных жэрдзях пад столлю хаты (звычайна на кухні). Першапачаткова такі хлеб гатавалі толькі ў Заходняй Фінляндыі, у іншых месцах ён атрымаў распаўсюджванне значна пазней. На ўсходзе Фінляндыі пяклі больш тоўсты жытні хлеб, вядомы пад назвай руйслімппу (фінск.: ruislimppu — «жытні каравай»), у Карэліі і Сава толькі такі хлеб называлі жытнім. Адрозненне ў выпечцы хлеба ва ўсходняй і заходняй частках Фінляндыі было звязана з асаблівасцямі будаўніцтва: на захадзе ў дамах было дзве печы — адна для абагрэву і адна, спецыяльная, для выпечкі хлеба — яе выкарыстоўвалі рэдка, таму рабілі адразу шмат хлеба. На ўсходзе для ацяплення і выпечкі хлеба служыла адна печ, таму хлеб пра запас не пяклі. Елі рейкялейпя звычайна з маслам і малаком. | ⛭Жыта | | --- | | Віды і тыпы жыта | *Secale africanum* • *Secale anatolicum* • Жыта пасяўное (*Secale cereale*) • *Secale ciliatiglume* • *Secale ×derzhavinii* • *Secale montanum* • *Secale segetale* • *Secale sylvestre* • *Secale vavilovii* | | Кулінарыя | Жытні віскі  (англ.) (бел. • Жытні хлеб (Барадзінскі  (укр.) (бел. • Закусачныя сухарыкі  (руск.) (бел. • Камісняк  (укр.) (бел. • Лімпа  (руск.) (бел. • Нарачанскі • Пумпернікель  (руск.) (бел. • Рохгельхен  (руск.) (бел. • Рэйкялейпя • Рупьмайзэ  (руск.) (бел. • Хрумсткія хлябцы  (руск.) (бел.) • Жытняе піва  (руск.) (бел. • Жытняя водка • Калакука • Каліткі  (руск.) (бел. • Мямі • Олеброд  (руск.) (бел. • Скландраусіс  (руск.) (бел. • Смёрэброд • Шэры  (англ.) (бел. • Хлебны дэсерт  (руск.) (бел. | | Шкоднікі і хваробы | Спіс захворванняў жыта | | Часткі расліны і іх выкарыстанне | Сцябло Жытняя салома  (ВД) (бел. Насенне Жытняе вотруб’е  (ВД) (бел. Зародак  (англ.) (бел. Мякіна  (руск.) (бел. (шалупінне) Эндасперм  (руск.) (бел. Алей зародкаў жыта Глютэн | | Базавая апрацоўка | НіякаяЖытняя крупа СпецыяльнаяЖытнія шматкі  (англ.) (бел. АбмалотМука (сеяная, абдзірная і абіўная) | | Вырошчванне і экспарт | Спіс краін па вырошчванні жыта  (руск.) (бел. • Спіс краін па экспарту жыта | | Іншае | Бяссменная сяўба азімага жыта  (укр.) (бел. |

**M31** (каталог Месье), **Галактыка Андрамеды**, **Тума́ннасць Андраме́ды** — гіганцкая спіральная галактыка (тып Sb) у сузор’і Андрамеды. Са­мая яр­кая га­лак­тыка Паўночнага паўшар’я не­ба, ад­на з найбліжэйшых да на­шай Га­лак­тыкі. Бачная простым вокам як сла­бая святлівая ту­ман­ная плямка ў сузор’і Ан­драме­ды (паблізу зоркі *ν* Ан­драме­ды). Гісторыя вывучэння ------------------ Упершыню згадваецца як «маленькае воблачка» ў сачыненні арабскага астранома ас-Суфі. У 1614 годзе незалежна адкрыта нямецкім астраномам С. Марыусам пры дапамозе тэлескопа. Зоркавая прырода Туманнасці Андрамеды выяўлена ў 1925 годзе, тады з дапамогай 2,5-метровага тэлескопа ў ёй упершыню ўбачылі зоркі. Сярод астраномаў прынята абазначэнне Туманнасці Андрамеды *М31* (паводле каталога Ш. Месье) або *NGC224* (згодна каталогу Ё. Дрэера). Фізічныя характарыстыкі ----------------------- Туманнасць Андрамеды шмат у чым падобная да нашай Га­лак­тыкі. Абедзве зорныя сістэмы належаць да ліку гіганцкіх, маюць спіральную структуру і прыблізна аднолькавы ўзрост. Яны ўваходзяць у склад Мясцовай групы галактык, з’яўляючыся яе найбольш буйнымі і масіўнымі членамі, прычым Туманнасць Андрамеды большая і масіўнейшая за нашу Галактыку. Памеры галактыкі, разлічаныя па фотаздымках, складаюць каля 44×20 кпк. Яе марфалагічны тып абазначаюць як *Sb*, такім чынам, гэта спіральная галактыка з даволі магутным сфераідальным кампанентам і добра развітымі спіральнымі рукавамі. Туманнасць Андрамеды бачная амаль з рабра, што надае ёй эліптычную форму. У вобласці спіральных галін выступаюць у выглядзе цёмных плям скопішчы газава-пылавых міжзоркавых воблакаў. У Туманнасці Андрамеды двайное ядро; яго кампаненты раздзелены адлегласцю каля 2 пк, прычым адзін з кампанентаў ядра, імаверна, утрымлівае ў сваім цэнтры чорную дзірку масай каля 50 млн мас Сонца. У гало Туманнасці Андрамеды выяўлены каля 400 шаравых зорных скопішчаў, а ў яе атачэнні — дзесяць карлікавых галактык, з якіх адна (M32) эліптычная, а астатнія сфераідальныя; усе яны разглядаюцца як спадарожнікі Туманнасці Андрамеды. Адлегласць ад Зямлі складае каля 700 кпк. Маса галактыкі ацэньваецца ў (3—5)·1011 мас Сонца. Зноскі ------ 1. ↑ I. Ribas, C. Jordi, F. Vilardell, E.L. Fitzpatrick, R.W. Hilditch, F. Edward (2005). "First Determination of the Distance and Fundamental Properties of an Eclipsing Binary in the Andromeda Galaxy". *Astrophysical Journal*. **635**: L37–L40. doi:10.1086/499161.`{{cite journal}}`: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) Літаратура ---------- * Андрамеды Туманнасць // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1). Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Галактыка Андрамеды на Вікісховішчы | * Большая российская энциклопедия Архівавана 27 жніўня 2019. (руск.) | ⛭**Каталог Месье** | | --- | | ≛ Спіс аб’ектаў * M1 * M2 * M3 * M4 * M5 * M6 * M7 * M8 * M9 * М10 * M11 * M12 * M13 * M14 * M15 * M16 * M17 * M18 * M19 * M20 * M21 * M22 * M23 * M24 * M25 * M26 * M27 * M28 * M29 * M30 * M31 * M32 * M33 * M34 * M35 * M36 * M37 * M38 * M39 * M40 * M41 * M42 * M43 * M44 * M45 * M46 * M47 * M48 * M49 * M50 * M51 * M52 * M53 * M54 * M55 * M56 * M57 * M58 * M59 * M60 * M61 * M62 * M63 * M64 * M65 * M66 * M67 * M68 * M69 * M70 * M71 * M72 * M73 * M74 * M75 * M76 * M77 * M78 * M79 * M80 * M81 * M82 * M83 * M84 * M85 * M86 * M87 * M88 * M89 * M90 * M91 * M92 * M93 * M94 * M95 * M96 * M97 * M98 * M99 * M100 * M101 * M102 * M103 * M104 * M105 * M106 * M107 * M108 * M109 * M110 | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (онлайн) · Universalis · Сучаснай Украіны | | Нарматыўны кантроль | GND: 4287149-9 · LCCN: sh85004924 · Microsoft: 2778039530 · NDL: 01189497 · VIAF: 239579487 |

**Балійская мова** (*Basa Bali*) — аўстранезійская мова, родная мова балійцаў. Распаўсюджана пераважна ў інданезійскай правінцыі Балі. Асаблівасці ----------- Балійская мова належыць да балі-сасакскіх моў малайска-палінезійскай групы аўстранезійскай моўнай сям’і. З перыяду сярэднявечча знаходзілася пад значным уплывам яванскай мовы, адкуль запазычвалася пераважна лексіка. Старажытнаяванская літаратурная мова каві выкарыстоўваецца ў рэлігійнай практыцы на Балі і ў наш час. Для балійскай мовы характэрны вялікая колькасць выбухных зычных (8 з 17) і націск на апошні склад. Вылучаецца шэраг дыялектаў, асабліва моцныя адрозненні ад стандартаў маюць дыялекты *дарма лаксана* жыхароў суседняга з Балі вострава Пеніда і *балі ага*, распаўсюджаны ў некаторых горных раёнах Балі. Апошні амаль не зведаў уплыву каві і часам вылучаецца ў асобную мову. Балійская мова Пагрозы ------- У выніку пашырэння інданезійскай мовы колькасць балійцаў, якія стала размаўляюць на роднай мове ў паўсядзённым жыцці, у наш час паступова скарачаецца. Пісьмо ------ Балійская пісьмовасць *каракан* на аснове старажытнаіндыйскага пісьма брахмі вядома з XI ст. і шырока ўжываецца і ў нашы дні. Прыклад запісу на *каракан*: Запіс на каракан У XX ст. таксама распаўсюдзіўся алфавіт *тулісан Балі* на аснове лацінкі. Ім карыстаюцца ў школьнай адукацыі і сродках масавай інфармацыі. Спасылкі -------- * omniglot.com * User-Friendly Guide to Spoken Balinese * Balinese language ‘will never die’ | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4273140-9 · NDL: 00560526 |

**Галосныя**Гл. таксама: МФА | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | **Пярэднія** | **Ненапруж. пярэднія** | **Сярэднія** | **Ненапруж. заднія** | **Заднія** | | **Верхнія** | | | | --- | | i • y ɨ • ʉ ɯ • u ɪ • ʏ • ʊ e • ø ɘ • ɵ ɤ • o ə ɛ • œ ɜ • ɞ ʌ • ɔ æ ɐ a • ɶ ɑ • ɒ | | | **Ненапруж.верхнія** | | **Сяр.-верхнія** | | **Сярэднія** | | **Сяр.-ніжнія** | | **Ненапруж.ніжнія** | | **Ніжнія** | *Калі сімвалы стаяць у парах, то правы з іх пазначае агублены галосны.* **Гало́сныя** — гукі чалавечай мовы, пры ўтварэнні якіх паветра свабодна праходзіць праз поласць рота. Дыяграма галосных — становішча вышэйшага пункта пад'ёму языка (паводле Дж. Д. О'Конара): 1 — пярэдняе высокае, 2 — пярэдняе нізкае, 3 — сярэдняе, 4 — задняе высокае, 5 — задняе нізкае. Злева — рэальная спрошчаная дыяграма руху, справа — просталінейная схема гэтай дыяграмы («кардынальная трапецыя»), якой часта карыстаюцца ў фанетыцы. У акустычных адносінах галосныя гукі — музычныя таны з нязначнымі шумамі. Кожны галосны, у залежнасці ад формы, якую маюць рэзанатары (поласці рота і глоткі) пры яго вымаўленні, мае пэўную колькасць уласных таноў, якія называюцца *характэрнымі танамі* галоснага — *фармантамі*. Сукупнасць таноў утварае тэмбр; ім галосныя адрозніваюцца адзін ад аднаго. Агульныя ўмовы ўтварэння ------------------------ Агульныя анатама — фізіялагічныя ўмовы ўтварэння галосных: няіснасць у маўленчым апараце якіх-небудзь значных перашкод, што маглі б спрыяць узнікненню фрыкацыйнага шуму; слабая паветраная плынь; напружанасць усіх органаў маўлення. Крыніцай гуку пры ўтварэнні галосных з'яўляюцца перыядычныя ваганні паветра, якія ўзнікаюць у выніку дзеяння галасавых звязак. Асноўную ролю пры ўтварэнні галоcных выконваюць губы, язык, мяккае паднябенне, якія ствараюць пэўныя формы рэзанатараў, якія і абумоўліваюць адрозненні паміж галоснымі. Вядомая практычная дэманстрацыя гэтага — падрыхтавацца вымаўляць галосны гук і пашчоўкаць па шчацэ. Узніклы гук будзе нагадваць тэмбрам спадзяваны галосны.. Класіфікацыя ------------ Найбольш зручнай навуковай класіфікацыяй галосных гукаў прынята лічыць *анатама-фізіялагічную* ці *генетычную*, заснаваную на стане артыкуляцыйных органаў. Неабходнасцю пры апісанні галосных з'яўляецца апісанне становішча (форму) языка, спецыфічнага для канкрэтнага галоснага, таму што рухі языка цалкам вызначаюць форму ротавай поласці. Такая форма языка з'яўляецца крывой, часта складанай. Дзеля спрашчэння апісання ўказваюць толькі найвышэйшы пункт пад'ёму спінкі языка, што дазваляе прыблізна вызначыць і ўсю яго форму. ### Рад галоснага Найвышэйшы пункт пад'ёму языка пры артыкуляцыі можа знаходзіцца ў пярэдняй, сярэдняй, задняй частках ротавай поласці. Адпаведна, галосны можа належаць да пярэдняга, сярэдняга ці задняга раду. ### Пад'ём галоснага Пры артыкуляцыі язык можа высока падымацца да паднябення, пры гэтым ніжняя сківіца апускаецца вельмі нязначна, шчыліна паміж зубамі вельмі вузкая. Галосныя, утвораныя пры такім становішчы языка, называюцца *галоснымі верхняга пад'ёму*, часам таксама *закрытымі* ці *вузкімі*. Таксама язык можа падымацца вельмі нязначна, у пар. з нейтральным становішчам, праход паміж языком і паднябеннем тады шырокі, ніжняя сківіца значна апускаецца, шчыліна паміж зубамі шырокая. Галосныя, утвораныя пры такім становішчы языка, называюцца *галоснымі ніжняга пад'ёму*, таксама *адкрытымі* ці *шырокімі*. Галосныя, утвораныя пры прамежкавым пад'ёме языка — *галосныя сярэдняга пад'ёму*. ### Дыяграма галосных Кожны галосны характарызуецца дзвюмя каардынатамі вышэйшага пункту языка: месцам на гарызантальнай восі моўнага апарату (рад) і месцам на вертыкальнай восі (ступень пад'ёму, пад'ём). Даследаванні маўлення паказваюць, што ў сукупнасці для ўсіх галосных гэтыя каардынаты ў ротавай поласці займаюць пэўную зону, якую прыблізна можна прадставіць у форме эліпса ці ў больш распаўсюджанай, спрошчанай форме гэтай дыяграмы — трапецыі кардынальных галосных. Зноскі ------ 1. ↑ Пд. Падгайскі. 2. ↑ Кампаноўка і нумарацыя дыяграм паводле: Фанетыка беларускай літаратурнай мовы / І. Р. Бурлыка, Л. Ц. Выгонная, Г. В. Лосік, А. І. Падлужны; Рэд. А. І. Падлужны. — Мн.: Навука і тэхніка, 1989. — 335 с. ISBN 5-343-00292-7. С.34. 3. ↑ Падлужны, С.34. Літаратура ---------- * Падгайскі Л. П. Галосныя гукі // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. У 12 т. Т. 3. Веды — Графік / Рэдкал.: П. У. Броўка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1971. — 608 с.: іл. карты. С.311. * Фанетыка беларускай літаратурнай мовы / І. Р. Бурлыка, Л. Ц. Выгонная, Г. В. Лосік, А. І. Падлужны; Рэд. А. І. Падлужны. — Мн.: Навука і тэхніка, 1989. — 335 с. ISBN 5-343-00292-7. | ⛭Фанетыка і фаналогія | | --- | | Асноўныя паняцці | | | | | --- | --- | | Фанетыка | Гук мовы • Моўная плынь • Сегментацыя • Артыкуляцыйны апарат • Фанацыя • Артыкуляцыя • Лабіялізацыя • Месца ўтварэння зычных • Фарманта • Галосныя • Зычныя • Націск • Тон • Інтанацыя • Склад • Мора • МФА • Фанетычная транскрыпцыя • Універсальныя фанетычныя класіфікацыі • Фанетычная транскрыпцыя беларускай мовы | | Фаналогія | Фанема • Апазіцыя • Пазіцыя • Нейтралізацыя • Дыферэнцыяльны прызнак • Мінімальная пара • Фаналагізацыя • Алафон • Варыянт фанемы • Варыяцыя фанемы • Архіфанема • Гіперфанема • Чаргаванне • Фанематычная транскрыпцыя | | | Асобы | І. А. Бадуэн дэ Куртэнэ • Дж. Джоунз • М. С. Трубяцкі • Л. У. Шчэрба • Л. Р. Зіндэр • Р. І. Аванесаў • Р. В. Якабсон • Н. Хомскі • А. І. Падлужны | | Раздзелы і дысцыпліны | *Артыкуляторная фанетыка • Акустычная фанетыка • Перцэптыўная фанетыка • Акцэнталогія • Арфаэпія • Інтаналогія • Сілабіка* |

**Ру́ндзі**, **бару́ндзі** (саманазва *Barundi*) — афрыканскі народ, асноўнае насельніцтва Бурундзі. Болей за 1 млн рундзі жыве ў іншых краінах, у тым ліку Танзаніі, Угандзе, Руандзе. Агульная колькасць (2020 г.) — 13 201 400 чалавек Паходжанне ---------- Асаблівасцю рундзі з’яўляецца тое, што яны, падобна да суседзяў баньяруанда, падзяляюцца на этнічныя або нават расава-сацыяльныя групы, што дысперсна насяляюць краіну Бурундзі, — тутсі, хуту і тва. Відавочна, гэтыя групы маюць рознае паходжанне. Тва лічацца нашчадкамі найбольш старажытнага насельніцтва — пігмеяў, якія за стагоддзі суіснавання з іншымі групамі згубілі родную мову і прыстасавалі сваю культуру да пазнейшых мігрантаў. У нашы дні яны складаюць каля 1 % жыхароў Бурундзі і ўяўляюць сабою найбольш сацыяльна не абароненую супольнасць, пазбаўленую правоў на зямлю і ўдзелу ў мясцовым самакіраванні. У 1 тысячагоддзі н. э. у раён Вялікіх азёр з захаду перасяліліся земляробы-банту. Яны сфарміравалі аснову сучаснай групы хуту, што складае большасць насельніцтва. Значна болей спрэчнай з’яўляецца праблема паходжання тутсі. У XIX ст. калі пачаліся кантакты паміж рундзі і еўрапейцамі, тутсі з’яўляліся прывілеяваным пластом насельніцтва, якое адрознівалася ад хуту галоўным заняткам — жывёлагадоўляй і некаторымі антрапалагічнымі прыкметамі. Тутсі вышэйшыя за хуту і маюць больш вузкія абрысы твару. У канцы XVI ст. адзін з родаў тутсі стварыў дзяржаву Бурундзі. У XVIII ст. у ёй склалася кліентэла, калі тутсі выступалі ў якасці ўладальнікаў зямлі і патронаў залежных ад іх хуту. Шлюбы паміж дзвюма групамі насельніцтва практыкаваліся, хаця не былі звычайнай справай. Разам з гэтым, тутсі і хуту размаўлялі на адной мове кірундзі, што паходзіць з моў банту, спавядалі адзіную рэлігію і прытрымліваліся аднолькавых звычаяў. Першыя еўрапейскія місіянеры палічылі тутсі нашчадкамі заваёўнікаў-хамітаў, што падначалілі сабе мірных земляробаў. У 1916—1962 гг. Бурундзі апынулася пад фактычным каланіяльным кіраваннем Бельгіі. Бельгійскія ўлады фармальна прызнавалі роўнасць усіх груп насельніцтва, але на самой справе арыентаваліся на тутсі. Размежаванню тутсі і хуту садзейнічала ўвядзенне пашпартоў, дзе ўказвалася этнічнае паходжанне іх уладальнікаў. Пасля абвяшчэння незалежнасці Бурундзі ў 1962 г. узаемныя адносіны дзвюх груп суправаджаліся вострымі палітычнымі і ваеннымі канфліктамі. Грамадзянская вайна паміж імі была спынена толькі ў 2006 г. На працягу канфліктаў другой паловы XX — пачатку XXI ст. працягваліся дыскусіі аб паходжанні тутсі. Частка палітыкаў і навукоўцаў працягвала прытрымлівацца версіі пра тое, што тутсі — нашчадкі пазнейшых мігрантаў-нілотаў з поўначы або ўсходу. У якасці доказу прыводзілася існаванне сярод тутсі родаў, якія паходзілі ад іншаземцаў баньяругуру і хіма. Другая частка сцвярджала, што тутсі мелі аднолькавае паходжанне з хуту, вылучыліся пасля сярэднявечча з-за розніцы ў занятках, уліванне ў іх шэрагі жывёлагадоўцаў іншаэтнічнага паходжання не было вызначальным, а самастойную тоеснасць тутсі набылі пад уплывам бельгійскай каланіяльнай палітыкі. Сучасныя генетычыя даследаванні не вырашылі гэтай спрэчкі, паколькі даюць шырокую прастору для тлумачэнняў. Яны паказваюць, што генетычна тутсі і хуту аднолькава блізкія да суседзей-банту. Але асобныя даследчыкі на прыкладах малых выбарак дэманструюць магчымасць паходжання тутсі па мужчынскай лініі ад нілотаў. Культура -------- Традыцыйныя барабаны Бурундзі мае высокую шчыльнасць насельніцтва, прычым большасць сканцэнтравана ў сельскай мясцовасці. Нават у нашы дні сельская гаспадарка з’яўляецца асновай эканомікі. Экалагічныя ўмовы краіны дазваляюць сезонна выкарыстоўваць адныя і тыя ж землі ў якасці палеткаў і пашы. Традыцыйна земляробства лічылася галоўным заняткам хуту, а жывёлагадоўля — тутсі. Тутсі разглядаліся як уладальнікі зямлі, якім хуту былі абавязаны выплочваць даніну часткай ураджаю. Калі сям'я хуту трапляла ў цяжкае эканамічнае становішча, яны звярталіся да тутсі і атрымоўвалі ў карыстанне карову. Гэта рабіла хуту фармальна залежнымі ад патронаў-тутсі. Збяднелыя тутсі маглі страціць статак і таксама заняцца земляробствам, але звычайна атрымоўвалі падтрымку ад сваіх сваякоў і працягвалі займацца жывёлагадоўляй. Адгонная жывёлагадоўля ніколі не давала вялікіх прыбыткаў. Большасць традыцыйнай ежы рундзі складаюць прадукты земляробства. Яны здаўна вырошчвалі проса, бабовыя, клубневыя і бананы. Дыета ўтрымоўвае пераважна вугляводы, адчуваецца недахоп бялку. У некаторых раёнах у мінулым гэта выклікала хваробу *квашыяркор*. Праблема бялкова-энергетычнага голаду вырашаецца часцей спажываннем рыбы, а не мяса. Найбольш важны раён рыбалоўства — узбярэжжа возера Танганьіка. Лясныя рэсурсы краіны бедныя, таму паляванне нават у мінулыя часы адыгрывала толькі дадатковую ролю ў забеспячэнні. Найбольш распаўсюджаныя рамёствы: пляценне, ганчарства і разьба па дрэву. Выраб керамікі здаўна лічыцца галоўным заняткам тва. Распаўсюджаным відамі страў з’яўляюцца суп з бабовых і вадкая каша *ўгалі́*. Захоўваюцца некаторыя харчовыя табу накшталт забароны ўжывання малака разам з бабовымі. Ялавічыну ядуць пасля смерці кароў, потым саджаюць рогі ў зямлю побач з хацінай, каб атрымаць поспех. Папулярны напой — піва, якое п’юць праз саломіну. У Бурундзі толькі 2 дастаткова вялікія гарады. Асноўны від паселішча — буйная вёска з раскіданай планіроўкай. Блізкія сваякі звычайна селяцца побач, вядуць супольную гаспадарку, аднак у кожнай малой нуклеарнай сям’і ёсць свая хаціна. Традыцыйныя круглявыя жытлы будуюць з камянёў і гліны, крыюць саломай. Тутсі часцяком жывуць па-за межамі вёскі ў асобным родавым падворку ў акружэнні загонаў для кароў. Тва селяцца асобнымі групамі на ўскраінах вёсак. Рундзі захоўваюць шчыльныя сваяцкія і рэгіянальныя сувязі, а таксама падзел па расава-сацыяльнай прыкмеце. Галоўнай грамадскай адзінкай з’яўляецца пашыраная сям’я на чале з самым старым мужчынам або старэйшым братам. Сям’я аб’яднана супольнай гаспадаркай або ўзаемнай дапамогай, якая захоўваецца нават пасля пераезду чальцоў у іншую мясцовасць ці ў горад. Яны наведваюць сваякоў, удзельнічаюць у сямейных святах, аказваюць дапамогу ў гаспадарцы. У мінулым была пашырана палігінія. Сямейная маёмасць перадаецца па мужчынскай лініі, большую частку спадчыны атрымоўвае старэйшы сын. Галоўныя абавязкі жонкі — клопат пра хатнюю гаспадарку і дзяцей. Імёны дзецям даюць старэйшыя сваякі падчас спецыяльнай цырымоніі. Яны ўключаюць асабістае імя, сямейнае прозвішча і некалькі мянушак. Сем’і аб’ядноўваюцца ў роды. Найлепей родавая арганізацыя прадстаўлена сярод тутсі, якія вядуць сваю генеалогію на працягу некалькіх стагоддзяў. Роды могуць мець асабістыя сімвалы. Для прыкладнога мастацтва характэрны роспісы на сценах з яркімі геаметрычнымі малюнкамі. Народная паэзія звязана з музычным мастацтвам, існуе «спеў шэптам» пад музыку з пераказам генеалагічных і гістарычных паданняў. У часы манархічнай улады сфарміравалася традыцыя *карыенда* ігры на барабанах, якія суправаджалі святочныя танцы. Мова ---- Мова кірундзі адносіцца да групп моў банту, вельмі блізкая да мовы кіньяруанда. З’яўляецца афіцыйнай у Бурундзі, вывучаецца ў школах, выкарыстоўваецца ў сродках масавай інфармацыі і літаратуры. Рэлігія ------- Традыцыйная рэлігія заснавана на анімістычных вераваннях і кульце продкаў. Вярхоўным бажаством лічыцца стваральнік сусвету Іману. У мінулым існаваў яго асобны культ на чале са жрацом *кірангу*. У паўсядзённым жыцці большую ролю адыгрывае шанаванне духаў прыроды і продкаў, якія з’яўляюцца заступнікамі жывых людзей перад Іману. З канца XVIII ст. рундзі пазнаёміліся з ісламам дзякуючы гандлярам-суахілі, якія дзейнічалі ў раёне возера Танганьіка. Аднак манархі Бурундзі адмоўна адносіліся да распаўсюджання гэтай рэлігіі ў сваёй дзяржаве. Спроба каталіцкіх місіянераў распаўсюдзіць хрысціянства ў канцы XIX ст. таксама выклікала рэпрэсіі з боку валадара. Пад ціскам нямецкіх, а потым бельгійскіх каланіяльных уладаў хрысціянства пачало распаўсюджвацца толькі з пачатку XX ст. прычым хуту прымалі пераважна каталіцызм, а тутсі далучаліся да пратэстанцкіх канфесій. У 2010 г. 88,9 % вернікаў спавядалі хрысціянства, прычым большасць складалі каталікі, 2,5 % — іслам, 8,09 % — традыцыйную рэлігію. Зноскі ------ 1. ↑ Tutsi 2. ↑ Hutu, Rundi 3. ↑ Tutsi Probably Differ Genetically from the Hutu 4. ↑ Kingdom of Burundi **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 лістапада 2020. Праверана 14 студзеня 2021. 5. ↑ History (HRW Report — Leave None to Tell the Story) 6. ↑ Tishkoff S et al. — In Africa Project Архівавана 23 студзеня 2021. 7. ↑ The Belgians Did Not Invent The Hutu And Tutsi Ethnic Groups, Who Have Different Origins 8. ↑ Tutsis Are Genetically Very Similar To Masai 9. ↑ Burundi Landscape Analysis 10. ↑ Christianity grow in Burundi while believers dropped Спасылкі -------- * Culture of Burundi — history, people, clothing, women, beliefs * Barundi — Encyclopedia.com * History of the Tutsi and Hutu Архівавана 24 снежня 2020.

Мапа: Фарты Намюра на мапе. **Крэ́пасць Намю́р**, **«Умацава́ная пазі́цыя Намю́р»** (скар. **УПН**, фр.: position fortifiée de Namur) была пабудавана Бельгіяй перад Першай сусветнай вайной для недапушчэння наступлення праз яе тэрыторыю войскаў Германіі або Францыі. Пазіцыя з’яўлялася комплексам фартоў вакол горада Намюр. Першапачаткова крэпасць была створана генерал-лейтэнантам бельгійскай арміі Анры Алексіс Брыальманам (фр.: Henri Alexis Brialmont), каб утрымаць Францыю ад уварвання ў Бельгію. Старыя ўмацаванні ўключалі 9 фартоў, пабудаваных ў 1888—1892 гг. на абодвух берагах ракі Маас вакол Намюра. Перад Другой сусветнай вайной фарты былі мадэрнізаваны з улікам недахопаў, што ў 1914 годзе прывялі да падзення Льежа і хуткага ўзяцця Намюра. Намюрскія ўмацаванні павінны былі намінальна ўтрымліваць Францыю ад парушэння бельгійскага нейтралітэта, але адначасова 7 мадэрнізаваных фартоў прызначаліся для падтрымкі «Умацаванай пазіцыі Льеж» (УПЛ), якая павінна была спыніць новае германскае ўварванне ў Бельгію для далейшага нападу на Францыю. Аднак палітыка нейтралітэта і фартыфікацыйная праграма пацярпелі няўдачу, і фарты Намюра былі раптоўна захопленыя падчас Бельгійскай кампаніі Вермахта ў 1940 годзе. Абарончая лінія Намюра ---------------------- Першыя мадэрнізаваныя фарты былі пабудаваныя ў 1888—1892 гг. па прапанове генерала Брыальмана. Фарты утваралі абарончы пояс вакол Намюра на адлегласці 7 км ад цэнтра горада. Пасля франка-прускай вайны Германія і Францыя істотна ўмацавалі свае новыя межы ў Эльзасе і Латарынгіі. Таму амаль не абароненая даліна ракі Маас у Бельгіі падавалася прывабнай альтэрнатывай для ўварвання ў Германію ці ў Францыю. Раўніны Фландрыі спрыялі хуткаму перакідванню войскаў, маглі даць ежу і паліва для інтэрвентаў. Брыальман разумеў, што вайна паміж Францыяй і Германіяй непазбежная. Умацаванні ў Льежы і Намюры маглі прымусіць Францыю і Германію адмовіцца ад баявых дзеянняў у Бельгіі. Умацаванні Льежа прызначаліся для стрымлівання Германіі, у той час як фарты Намюра былі накіраваны супраць Францыі. Падчас баявых дзеянняў фарты павінны былі затрымаць прасоўванне ворага на час, неабходны для мабілізацыі сілаў бельгійскай арміі. Фарты ----- Гарматная вежа ў разрэзе і форт з «*Popular Mechanics*». Фарты Намюра былі размешчаны наступным чынам: * Левы бераг Мааса: + Форт дэ Малон (50°26′40″ пн. ш. 04°48′30″ у. д.HGЯO) + Форт дэ Сэнт-Эрыбэр (50°24′45″ пн. ш. 04°49′54″ у. д.HGЯO) + Форт де Сюарле (50°29′09″ пн. ш. 04°48′04″ у. д.HGЯO) + Форт д’Эмін (50°30′24″ пн. ш. 04°51′00″ у. д.HGЯO) + Форт дэ Каньеле (50°31′28″ пн. ш. 04°53′19″ у. д.HGЯO) + Форт дэ Маршавелет (50°30′24″ пн. ш. 04°56′06″ у. д.HGЯO) * Правы бераг Мааса: + Форт дэ Мэзэрэ (50°27′49″ пн. ш. 04°59′13″ у. д.HGЯO) + Форт д’Андуа (50°26′28″ пн. ш. 04°56′30″ у. д.HGЯO) + Форт дэ Даў (50°25′17″ пн. ш. 04°53′25″ у. д.HGЯO) Форт дэ Сюарле прыкрываў дарогі на Брусель і Жамблу, а таксама чыгуначны шлях Брусель—Намюр. Эмін прыкрываў з флангу дарогу на Брусэль і чыгуначныя шляхі Брусэль—Намюр і Цынен—Намюр. Каньеле абараняў дарогу на Лёвен і чыгуначны шлях на Цырлемон. Маршавелет прыкрываў з флангаў дарогу на Анню. Мэзэрэ прыкрываў подступы з даліны Мааса на ўсход — ключавую лінію нямецкага наступлення праз Льежскую дарогу, чыгунку Льеж—Намюр і мост Намеш. Андуа абараняў з флангу дарогу на Жос і чыгунку Намюр—Люксембург. Форт Даў кантраляваў даліну Мааса на поўдзень ад Намюра, дарогу на Дзіна і чыгуначныя лініі на Дзінан і Арлон. Сэнт-Эрыбэр прыкрываў з флангаў вуліцу Сэйнт-Жэрар і меншыя дарогі да ракі на паўднёва-заходняй раўніне. Малон прыкрываў з флангаў даліну Самбры ў заходнім напрамку, вуліцу дэ Шатло і чыгунку Шарлеруа. Сам раён Намюра быў падзелены на абарончыя сектары: | Фарты Намюра | | --- | | Назва | Памер і форма | Вышыня над узроўнем мора, м | Адлегласць ад цэнтра горада, м | Адлегласць да суседняга форта (па гадзіннікавай стрэлцы), м | Сектар абароны | Мадэрнізацыя перад Другой сусветнай вайной | | Малон | Малы трапецыяпадобны | 195 | 4 700 | 4 000 | 2 | Мадэрнізаваўся | | Сэнт-Эрыбер | Вялікі трохкутны | 245 | 6 400 | 4 300 | 2 | Мадэрнізаваўся | | Сюарле | Вялікі трохкутны | 185 | 5 100 | 4 700 | 3 | Мадэрнізаваўся | | Эмін | Малы трохкутны | 190 | 4 750 | 4 150 | 3 | Не мадэрнізаваўся | | Каньеле | Вялікі трохкутны | 200 | 6 850 | 3 375 | 4 | Не мадэрнізаваўся | | Маршавелет | Малы трохкутны | 195 | 6 850 | 5 950 | 4 | Мадэрнізаваўся | | Мэзэрэ | Малы трапецыяпадобны | 190 | 8 700 | 5 950 | 1 | Мадэрнізаваўся | | Андуа | Вялікі трохкутны | 220 | 6 050 | 4 100 | 1 | Мадэрнізаваўся | | Даў | Малы трохкутны | 190 | 5 700 | 4 250 | 1 | Мадэрнізаваўся | Іншым умацаваннем Намюра, якое састарэла ў часы Брыальмана, з’яўлялася цэнтральная заслона — цытадэль, якая да таго часу не адыгрывала ніякай ваеннай ролі. У 1930-х гг. яна выкарыстоўвалася як камандны пункт крэпасці, што знаходзіўся ў старым падземным памяшканні цытадэлі. Тыповы праект брыальманаўскага трохкутнага фарта.Трохкутны брыальманаўскі форт, 1914.Будова пачалася 28 ліпеня 1888 года. Работы выконваліся французскім кансорцыумам: Адрыенам Алье (фр.: Adrien Hallier), Ляонам Летэлье (фр.: Léon Letellier) і Жулем Барату. Фарты былі забяспечаныя гарматамі, калібр якіх быў роўны або большы за існуючую ў той час (у 1888 годзе) асадную артылерыю: 22 см у Францыі і 21 см — у Германіі. Сцены ўмацаванняў былі зробленыя з бетону звычайнай масы без армавання. Аднак усе будаўнічыя працы праводзіліся толькі ўдзень і перапыняліся ўначы, з-за чаго адбылася слабая счэпка паміж пластамі, выкладзенымі ў розныя дні, што істотна аслабіла моц абарончых сцен. Фарты Льежа і Намюра мелі 171 цяжкую гармату. Таксама для блізкага бою была прадугледжана лёгкая 57-мм артылерыя. Усе ўмацаванні былі забяспечаныя паравым электрагенератарам для асвятлення, помпаў і пражэктараў. Праекты фартоў былі стандартызаваныя і мала адрозніваліся паміж сабой. Галоўнымі крытэрыямі праектаў усіх фартоў з’яўляўся бетон, як асноўны матэрыял казематаваных пабудоў, а таксама ўсталяванне гармат у бранявых вежах. Дзеля гэтай мэты бельгійскі ўрад замовіў для фартоў Льежа і Намюра 147 бранявыя вежы. Заказ быў размеркаваны паміж 4 фірмамі: адной нямецкай (завод Грузона) і трыма французскімі (заводы Крэзо, Сэн-Шамона і Шатыльён-Комантры). Фартавыя цяжкія 12, 15 і 21-см гарматы былі зробленыя нямецкай фірмай Крупа. 30 млн франкаў Бельгія выдаткавала на бранявыя вежы, 35 млн — на бетон і 29 млн — на артылерыю. Агульны кошт збудаванняў Льежа і Намюр склаў 100 млн франкаў, што рабіла гэтыя крэпасці былі вельмі дарагімі ў Еўропе. Кожны форт меў 3 тыпы ўзбраення: * Браняваныя гарматныя вежы далёкага бою, па 5—8 на форт; * Высоўныя браняваныя вежы з 57-мм гарматамі для блізкага бою, па 3 для трохкутнага і па 4 — для іншых фартоў; * 57 мм гарматы ў казематах для фланкіравання рова, 6—8 на форт Трапецыяпадобны брыальмонаўскі форт, 1914.Трохкутныя, або (у залежнасці ад ландшафту) чатырохкутныя фарты Намюра мелі падобныя з фартамі Льежа праекты. Але для эканоміі большасць фартоў будавалася трохкутнымі, бо для абароны рова патрабавалася менш фланкіруючых пабудоў у параўнанні з фартамі трапецыяпадобнай і пяцікутнай формы. Але адначасова абарона ўмацаванняў такога тыпу на няроўнай мясцовасці была вельмі цяжкай, таксама ўскладнялася маскіроўка. Таму абарона роваў арганізоўвалася наступным чынам: два бакавыя ірвы прыкрываліся з флангаў галаўным кофрам (размяшчаўся ў вяршыні трохкутніка), гаржавы (задні) роў — казематаванымі фланкамі (на чарцяжы *ф*). Роў быў сухі і меў глыбіню 4,5 і шырыню 8 м. На вонкавым адхоне рова быў насыпаны земляны гласіс вышынёй 2 м. Адзіны вал у форце прызначаўся выключна для пяхоты і меў вышыню 4 м; уздоўж валаў (у барбетах) усталёўваліся бранявыя вежы (на чарцяжы *с*) для хуткастрэльных 57-мм гармат. Унутры форта быў размешчаны вялікі бятонны масіў *м* з бранявымі вежамі *б*: цэнтральная вежа — для дзвюх 15-см гармат, дзве пярэднія — для 21-см гаўбіц, дзве тыльныя — для дзвюх 12-см гармат. За цэнтральнай вежай змяшчаўся назіральны пункт *НП* з электрычным пражэктарам. У горжы былі размешчаныя казематы фарта (*каз*), разлічаныя на 2—3 роты гарнізона. Бетонныя лёхі казематаў заліваліся пластам бетону № 2 таўшчынёй 1,5 м і пластам бетону № 3 таўшчынёй 1 м. Склад бетону № 2—1:2:7,5 (адна частка цэменту, 2 часткі пяску і 7,5 часткі галькі (каменю)). Склад бетону № 3 — 1:2:5 цэменту, пяску і галькі адпаведна. Сцены ўмацавання павінны былі вытрымліваць удары 21-см гарматаў. Пад агнём артылерыі фарты вытрымлівалі ўдары 21-см гармат і прабіваліся больш магутнымі. Уваходы былі размешчаны ў тыльнай частцы фарта, звернутай да Намюра, прадстаўлялі сабой доўгі пандус. Уваходы абараняліся наступнымі сродкамі: * Скразны тамбур са шматлікімі гарматнымі амбразурамі, што размяшчаліся перпендыкулярна ўваходу. * Узброены гранатамётамі развадны мост, які адыходзіў ад краю рова на 3,5 м. * Уваходныя краты. * 57-мм гарматы, накіраваныя ўздоўж восі варот. Брыальманаўскі форт быў пабудаваны з больш слабой задняй часткай, каб страчаны форт было прасцей адбіць контратакуючым з тылу сілам гарнізона. У 1914 годзе кожны форт таксама меў атрад пяхоты, які тэарэтычна павінен быў рабіць вылазкі супраць абложнікаў. Як высветлілася пазней, пад агнём германцаў аказалася немагчыма праводзіць такія вылазкі. Аднак трапнасць нямецкіх артылерыстаў была невысокай, бо, прынамсі, 60% снарадаў, у асноўным цяжкіх, не трапілі ў фарты. Артылерыя абаронцаў была слабейшай за нямецкую, але ў той жа час вылучалася большай трапнасцю, што павялічвалася за кошт добрага ведання мясцовасці і падтрымкі суседніх фартоў. У баі агонь цяжкай артылерыі рабіў тылавы роў небяспечным, бо немцы маглі прарвацца праз прамежкі паміж фартамі і захапіць форт з тылу. Сярод сур’ёзных недахопаў крэпасці вылучаліся: 1. Адсутнасць цэнтральнай агароджы (бо, як згадвалася раней, цытадэль была ліквідаваная), што рабіла магчымым прарыў у горад, адкуль праціўнік мог з тылу пагражаць усім фартам. 2. Адсутнасць своечасовай падрыхтоўкі прамежкаў паміж фартамі, што магло прывесці да хуткага прарыву праз іх войскаў непрыяцеля. Апроч тэхнічных недахопаў, фарты: 1. Былі дрэнна прыстасаваныя да мясцовых умоў; 2. Не маглі падтрымліваць адзін аднаго, што дазваляла праціўніку лёгка акружаць іх і авалодваць імі паасобку; 3. Маглі дзейнічаць па прамежках толькі ў выключных выпадках, бо для гэтага не было спецыяльных прамежкавых капаніраў і паўкапаніраў; гэтую задачу ўсклалі на гарматныя вежы, якія адначасова павінны былі адбіваць штурм; дваістасць задачы шкодзіла баяздольнасці ўмацаванняў. 4. Мелі занадта малую плошчу, на якой былі шчыльна размешчаны абарончыя элементы. У выніку ўмацаванні хутка разбураліся і падаў маральны дух гарнізона, нават калі агонь вялі гарматы 21-см калібра, на які і былі разлічаны фарты. Фарты Намюра ў 1914 ------------------- Аўстра-венгерская 305-мм аблогавая гармата. 420-мм звышцяжкая нямецкая гармата тыпу M-Gerät 14. 16 жніўня 1914 года Намюр аблажылі 2-я (Карл фон Бюлаў, ням.: Karl von Bülow) і 3-я (Макс фон Хаўзен, ням.: Max von Hausen) нямецкія арміі агульнай колькасцю прыблізна 107 000 чалавек. Намюр абараняла 37 000 чалавек гарнізона фартоў і бельгійская 4-я дывізія (Мішэль, фр.: Michel). Бельгійцы павінны былі абараняць Намюр да падыходу войскаў французскай арміі. На наступны дзень пасля штурму фарта Маршавелет (20 жніўня), 2-я армія пачала генеральны абстрэл. Адначасова, не прапускаючы французскія падмацаванні, 2-я армія атакавала іх у напрамку Шарлеруа. Аперацыя прайшла паспяхова, толькі адзін французскі полк здолеў дайсці да Намюра. Падчас аблогі немцамі быў ужыты вопыт, атрыманы імі падчас штурма падобнай крэпасці Льеж. Але ў параўнанні з Льежам, дзе немцам прыйшлося адмовіцца ад хуткага штурму і перайсці да аблогі, у Намюры немцы адразу ж пачалі абстрэл асаднай артылерыяй 21 жніўня 1914 года. Яна ўключала аўстрыйскія 305-мм марціры і 420-мм Вялікія Берты, што стралялі на далечыню большую за артылерыю ўмацаванняў. У выніку абаронцы фартоў сутыкнуліся тымі ж з праблемамі, што і гарнізон Льежскай крэпасці. Намюр быў здадзены палявой арміяй 23 жніўня, пасля чаго фарты таксама спынілі супраціўленне. Бельгійскія ўмацаванні мелі занадта малыя запасы харчу, якія былі прызначаныя толькі для штодзённых патрэб гарнізона; прыбіральні, душ, кухні і морг знаходзіліся ў небяспечным падчас аблогі контрэскарпе, што моцна знізіла здольнасць фартоў вытрымліваць працяглы штурм. Гэтыя службовыя памяшканні размяшчаліся проста за казармай побач з тыльным ровам фарта, які меў больш слабую абарону, чым «асноўныя» 2 бакі. Пры адсутнасці механічнай вентыляцыі гэта спрыяла натуральнай вентыляцыі жылых і службовых памяшканняў. Аднак падчас вайны абстрэл цяжкай артылерыяй рабіў тыльны роў небяспечным, і нямецкія падраздзяленні, авалодаўшы межфартавымі прамежкамі, маглі лёгка атакаваць фарты з тылу. Нямецкі артабстрэл вымушаў абаронцаў хавацца ў цэнтральнай частцы, дзе для 500 чалавек былі недастатковыя санітарныя ўмовы і непрыдатная вентыляцыя. Карыстаючыся гэтым, нямецкая артылерыя бесперашкодна разбурала фарты зверху і ззаду. Фарты Намюра сталі меншай перашкодай для нямецкага наступлення, чым льежскія, бо немцы хутка засвоілі ўрокі, атрыманыя ў Льежы, і ўжылі іх на ідэнтычных умацаваннях Намюра. Але супраціўленне абедзвюх крэпасцяў затрымала на некалькі дзён нямецкае наступленне, дазволіўшы Бельгіі і Францыі мабілізаваць свае сілы, а таксама перашкодзіла нападу немцаў на неабаронены Парыж. *«Position Fortifiée de Namur»* ------------------------------- Форт дэ Бонселль (УПЛ I): вежа-паветразаборнік. УПЛ была задумана камісіяй, якой было даручана прапанаваць варыянт аднаўлення абароназдольнасці Бельгіі пасля Першай сусветнай вайны. У 1927 годзе было прапанавана стварыць новую лінію ўмацаванняў на ўсход ад Мааса. Яна ўключала ў сябе форт Эбэн-Эмаэль на бельгійска-нідэрланска-нямецкай мяжы, які ўваходзіў у УПЛ I, якую падтрымлівалі адрамантаваныя Льежскія фарты — УПЛ II. УПН была запасной пазіцыяй, што абараняла дарогу і чыгуначны мост праз Маас. З 1929 года бельгійцы адрамантавалі 7 з 9-ці намюрскіх фартоў: Маршавелет, Сюарле, Малон, Сэнт-Эрыбэр, Андуа, Мэзэрэ і Даў. Былі закранутыя і недахопы, выяўленыя падчас Першай сусветнай вайны. У тым ліку 21-см гаубіцы былі замененыя на больш моцныя 15-см гарматы, 15-см гаўбіцы на 120-мм, умацаванні таксама атрымалі кулямёты. Былі ўдасканаленыя генератарныя ўстаноўкі, вентыляцыя, санітарныя ўмовы і парадак размяшчэння войскаў. Да гэтага былі дададзены змены, зробленыя ўжо немцамі пасля заняцця імі фартоў ў Першую сусветную вайну. У прыватнасці, мадэрнізаваныя фарты атрымалі абароненыя вежы-паветразаборнікі, якія адначасова маглі выкарыстоўвацца як назіральныя пункты і запасныя выхады. Астатнія 2 фарты (Эмін і Каньеле) выкарыстоўваліся ў якасці складу для амуніцыі. ### 1940 Падчас бельгійскай кампаніі у маі 1940 года бельгійскі VII Корпус, у які ўваходзіла 8-я пяхотная дывізія, заняў абарончыя пазіцыі ў намюрскіх умацаваннях, кантралюючы паўднёвы край лініі Дыль. Аднак пасля прарыву абароны французаў пад Седанам нямецкія войскі абышлі Намюр з паўднёвага флангу. VII Корпус быў вымушаны без бою пакінуць Намюр, каб унікнуць акружэння. 15 мая адбыўся першы абстрэл фартоў. Маршавелет быў захоплены 18, Сюарле — 19, Малон і Сэнт-Эрыбэр — 21, Андуа і Мэзэрэ — 23 мая. Мэзэрэ стаў мішэнню для нямецкіх 88-мм зенітных гармат, агонь якіх аказаўся вельмі эфектыўным супраць нерухомых браняваных мэтаў. Сучасны стан ------------ У адрозненне ад умацаванняў Льежа, дзе 7 брыальманаўскіх і ўсё фарты УПЛ адкрытыя для наведвання, адчыненым з’яўляецца толькі 1 намюрскі форт — Форт дэ Сэнт-Эрыбэр: ён шмат гадоў быў засыпаны зямлёй, але ў 2013 годзе пачаліся яго раскопкі і аднаўленне, наведванне праводзіцца з красавіка па кастрычнік, кожную 4-ю нядзелю месяца. Усе астатнія знаходзяцца ў прыватнай або ваеннай уласнасці. Малон зачынены як рэзерват для кажаноў. У кантэксце юбілейнай праграмы Першай сусветнай вайны мясцовымі ўладамі Намюра быў запушчаны праект, які прадугледжвае стварэнне адкрытага доступу да форта дэ Эмін (які застанецца прыватным). Нягледзячы на тое, што службы бяспекі лічаць падземныя збудаванні небяспечнымі, працягваецца ачышчэнне збудаванняў контрэскарпа і адкрытых плошчаў, таксама будуць дададзены інфармацыйныя шыльды. * Уваход у форт д’Андуа ў 2014.Уваход у форт д’Андуа ў 2014. * Уваход у форт дэ Даў.Уваход у форт дэ Даў. * Уваход у форт дэ Каньеле.Уваход у форт дэ Каньеле. * Уваход у форт д’Эмін.Уваход у форт д’Эмін. * Уваход у форт дэ Сэнт-Эрыбэр.Уваход у форт дэ Сэнт-Эрыбэр. * Уваход у форт дэ Малон.Уваход у форт дэ Малон. Зноскі ------ 1. ↑ Donnell 2007, с. 8. 2. ↑ Kauffmann, Jurga 2002, с. 99. 3. ↑ La Position Fortifiée de Liège(нявызн.). *P.F.L.*. Centre Liègeois d'Histoire et d'Archéologie Militaire. Архівавана з першакрыніцы 25 ліпеня 2011. Праверана 26 October 2010. 4. 1 2 3 Donnell 2007, с. 32. 5. ↑ *Puelinckx, Jean*. Citadelle de Namur(нявызн.). *Index des fortifications belges*. fortiff.be. Праверана 20 August 2012. 6. ↑ Donnell 2007, с. 9. 7. 1 2 Donnell 2007, с. 13. 8. ↑ Donnell 2007, с. 17. 9. ↑ Якаўлеў 1995, с. 163. 10. 1 2 3 Якаўлеў 1995, с. 164. 11. ↑ Якаўлеў 1995, с. 163—164. 12. ↑ Donnell 2007, с. 52. 13. ↑ Donnell 2007, с. 45—48. 14. 1 2 Donnell 2007, с. 36. 15. ↑ Якаўлеў 1995, с. 195—196. 16. 1 2 The Siege of Namur, 1914 **(нявызн.)**. *Battles*. firstworldwar.com. Праверана 27 October 2010. 17. ↑ Donnell 2007, с. 52—53. 18. ↑ Donnell 2007, с. 53—54. 19. ↑ Dunstan 2005, с. 11—12. 20. ↑ Donnell 2007, с. 56. 21. ↑ Kauffmann, Jurga 2002, с. 100. 22. ↑ *Bloock, Bernard Vanden*. Position fortifiee de Namur (PFN) **(нявызн.)**. *Belgian Fortifications 1940*. orbat.com. 23. ↑ Lessire, Andre. La position fortifiée de Namur(нявызн.) (22 May 2010). Праверана 27 October 2010. 24. ↑ Kauffmann, Jurga 2002, с. 117. 25. ↑ Donnell 2007, с. 59. 26. ↑ L'avenir.net - De l'argent public pour un fort d'Emines toujours privé (фр.). Emmanuel Wilputte. Праверана 16 красавіка 2017. Літаратура ---------- * *Якаўлеў В. В.* Гісторыя крэпасцей. Эвалюцыя доўгачасовай фартыфікацыі = История крепостей. Эволюция долговременной фортификации. — СПб: Палігон, 1995. — 312 с. — ISBN 5-86617-007-8. * *Donnell Clayton.* The Forts of the Meuse in World War I. — Oxford}: Osprey Publishing, 2007. — ISBN 978-1-84603-114-4. * *Dunstan Simon.* Fort Eben Emael. The key to Hitler’s victory in the west. — Oxford: Osprey Publishing, 2005. — ISBN 1-84176-821-9. * *Faque C.* Henri-Alexis Brialmont. Les Forts de la Meuse 1887-1891. — Bouge, 1987. (фр.) * *Kauffmann J. E. Jurga R.* Fortress Europe: European Fortifications of World War II. — USA: Da Capo Press, 2002. — ISBN 0-306-81174-X. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Крэпасць Намюр * Fort de St Héribert * Belgian Fortifications, May 1940, Узброяныя сілы Другой сусветнай вайны — парадак бітваў * Centre liègeois d’histoire et d’archéologie militaire, Устройства Брыальманаўскага фарта (фр.)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Свята-Мікалаеўская царква. **Будынак бібліятэкі** — будынак у г. Горкі, размешчаны ў паўднёва-ўсходняй частцы ансамбля Беларускай дзяржаўнай сельскагаспадарчай акадэміі, па адрасе Паркавы праезд, 1. Гісторыя -------- ### Свята-Мікалаеўская царква Царква да перабудовы. Пачатак XX ст. С. Юркоўскі Будаўніцтва Свята-Мікалаеўскай царквы Горы-Горацкага земляробчага інстытута пачалося 1 жніўня 1849 г. Падмурак закладваўся пад назіраннем архітэктара Маркава, цераз год яго змяніў архітэктар Бонч-Бруевіч, а затым за будаўніцтвам назіраў інжынер Іван Осіпаў з Віцебскай палаты дзяржаўнай маёмасці. Непасрэдна будаўніцтвам займаўся архітэктар А. Кампіёні. Пры мураванні сцен кожная цагліна змачвалася, а кожны рад мура залівалі вапнавым растворам, звонку вапнавыя швы заглыбляліся для лепшай звязкі тынку з цэглай. Цэглу спецыяльнага абпалу рабілі на цагляным заводзе ў фальварку Іванова. Было зроблена 6 драўляных крыжоў, якія абабілі жалезам і заказана 6 званоў ад 1 да 45 пудоў. Драўлянны іканастас, прастольнік і 2 клірасы паставіў маскоўскі купец І. Котаў. 17 ікон для іканастаса браўся напісаць вучань Санкт-Пецярбургскай Акадэміі мастацтваў Васіль Феклістаў. Звонку царква была патынкавана растворам пяску з вапнай. ### Перабудова Перабудаваны ў 1930-я гады з былой царквы ў стылі канструктывізму. Архітэктура ----------- План першага паверха Бібліятэка Цяпер бібліятэка ўяўляе сабой двухпавярховы мураваны будынак складанай у плане формы. Плоскія сцены фасадаў члянёны высокімі прамавугольнымі аконнымі праёмамі без ліштваў. Зноскі ------ 1. ↑ Грамадскія і прамысловыя будынкі. 2. 1 2 868.  // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Магілёўская вобласць. — 408 с. іл. Літаратура ---------- * 868.  // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Магілёўская вобласць. — 408 с. іл. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Будынак бібліятэкі Беларускай дзяржаўнай сельскагаспадарчай акадэміі * Будынак бібліятэкі Беларускай дзяржаўнай сельскагаспадарчай акадэміі на сайце «Архіварта»

«**Арэна Львоў**» (укр.: Арэна Львів) — футбольны стадыён у горадзе Львоў (Украіна), які адкрыўся 29 кастрычніка 2011 года. Стадыён прымаў матчы чэмпіянату Еўропы па футболе 2012. Апісанне стадыёна ----------------- Умяшчальнасць стадыёна — 34 915 месцаў, з іх 104 месцы для людзей з асаблівымі патрэбамі, 408 бізнес-месцаў, 192 VIP-месцы. Стадыён мае 2 яруса. Агульная плошча зямельнага ўчастка — 243 226 метраў квадратных. Гісторыя -------- ### Будаўніцтва 17 красавіка 2007 года УЕФА прыняў рашэнне аб прадастаўленні Польшчы і Украіне права правядзення Чэмпіянату Еўропы па футболе ў 2012 годзе. У заяўцы Украіны на прыняцце Еўра-2012 было вызначана 4 асноўных горада: Кіеў, Львоў, Данецк і Днепрапятроўск. Паколькі ў Львове не было адпаведнага стадыёна, для прыняцця матчаў чэмпіянату Еўропы, з 15 лістапада 2008 года пачалося будаўніцтва «Арэны Львоў». Будаўніцтва канчаткова скончылася 29 кастрычніка 2011 года. ### Чэмпіянат Еўропы па футболе 2012 «Арэна Львоў» прыняла 3 матчы фінальнай частцы Еўрапейскага футбольнага чэмпіянату ў 2012 годзе: | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | **Дата** | **Час** | **Каманда 1** | **Счёт** | **Каманда 2** | **Стадыя** | **Гледачы** | | 9 чэрвеня 2012 | 21:45 | Сцяг Германіі Германія | 1:0 | Сцяг Партугаліі Партугалія | Група B | 32 990 | | 13 чэрвеня 2012 | 19:00 | Сцяг Даніі Данія | 2:3 | Сцяг Партугаліі Партугалія | Група B | 31 840 | | 17 чэрвеня 2012 | 21:45 | Сцяг Даніі Данія | 1:2 | Сцяг Германіі Германія | Група B | 32 990 | ### Діскваліфікацыя 27 верасня 2013 года дысцыплінарны камітэт ФІФА прыняў рашэнне аб дыскваліфікацыі стадыёна з 27 верасня і на працягу ўсяго перыяду правядзення папярэдняга кваліфікацыйнага адбору на Чэмпіянат свету ў Расіі. Гэтае рашэнне было прынята на падставе дакладу FARE аб выкарыстанні на матчы фаераў. ### Пасля пачатку ўзброенага конлфикта на ўсходзе Украіны 15 мая 2014 года стала вядома, што з-за ўзброенага канфлікту на ўсходзе Украіны міжнародныя футбольныя матчы пад эгідай УЕФА дазволена прымаць толькі двум стадыёнах Украіны — НСК «Алімпійскі» ў Кіеве, і «Арэне Львоў» ў Львове. «Арэна Львоў» стала месцам правядзення матчаў чэмпіянату Украіны і еўракубкаў для данецкага «Шахцёра». Паядынкі пад эгідай УЕФА не трапляюць пад санкцыі ФІФА. Зноскі ------ 1. ↑ Інфармацыя аб стадыёне 2. ↑ Гісторыя будаўніцтва Архівавана 10 жніўня 2019. 3. ↑ Еўра-2012 на «Арэне Львоў» Архівавана 26 сакавіка 2019. 4. ↑ Sanctions of the FIFA Disciplinary Committee against Ukraine and Peru Архівавана 14 красавіка 2016. 5. ↑ УЄФА дозволив грати міжнародні матчі лише в Києві та Львові Архівавана 30 кастрычніка 2020. 6. ↑ Львів став притулком для донецьких команд Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Арэна Львоў * Афіцыйны сайт Арэны Львоў | ⛭Чэмпіянат Еўропы па футболе 2012 | | --- | | Стадыі | | | | | --- | --- | | Фінальная частка | * Група A * Група B * Група C * Група D * Плэй-офф * Фінал | | Адборачны турнір | * Група A * Група B * Група C * Група D * Група E * Група F * Група G * Група H * Група I * Плэй-оф | | | Падрыхтоўка | * Выбары арганізатараў * Падрыхтоўка краін * Трэніравальныя базы | | Іншае | * Склады * Статыстыка * Арбітры * Фундатары * Мяч | | Стадыёны | | | | | --- | --- | | **Польшча** | * Нацыянальны (Варшава) * PGE Arena (Гданьск) * Гарадскі (Вроцлаў) * Гарадскі (Познань) | | Украіна | * «Алімпійскі» (Кіеў) * «Данбас Арэна» (Данецк) * «Арэна Львоў» (Львоў) * «Металіст» (Харкаў) | |

**Троцкая харугва** — (*Харугва Троцкага ваяводства*, польск.: Chorągiew trocka) — геральдычны сцяг паспалітага рушэння Троцкага ваяводства Вялікага княства Літоўскага. Апісанне -------- Харугва ўяўляла сабой двухбаковае прамавугольнае палотнішча з блакітнай кітайкі трыццаці пяці локцяў даўжынёй з дзвюма касіцамі. На пярэднім баку адлюстроўваўся герб Вялікага княства Літоўскага на чырвонай барочнай тарчы. Вакол тарчы, прамавугольнікам надпіс залатымі літарамі лацінай Sigismundus III Dei gratia rex Poloniae magnus dux Lithuaniae («Жыгімонт III Божай ласкай кароль Польскі і вялікі князь Літоўскі»); у правай частцы палотнішча жоўтая 8-пялёсткавая залатая разетка, у яе цэнтры на сінім полі залатымі літарамі надпіс па-польску «Trocka». У 1566 годзе вялікакняжацкі герб на харугве размяшчаўся на белым геральдычным шчыце. Гісторыя -------- Паводле адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы 1565—1566 гадоў, ваяводствы былі і ваеннымі акругамі, якія фармавалі тэрытарыяльнае воінскае падраздзяленне — частку войска, *«пры якой ёсць харугва (сцяг) або значок»*. Для яўнага адрознення ад каронных і пазначэння належнасці ваяводстваў да Вялікага княства Літоўскага, Статутам 1566 года было вызначана, што ўсе ваяводскія харугвы на пярэднім баку маюць выяву вялікакняжацкага герба «Пагоні». У 1564—1566 гадах усе ваяводствы атрымалі харугвы адзінага ўзору з дзяржаўнага скарбу. Вялікая харугва ваяводства ўяўляла сабой аднакаляровае прамавугольнае палотнішча ў «трыццаці і пяці локцяў» даўжынёй з дзвюма касіцамі. Падобныя харугвы мелі ўсе паветы Троцкага ваяводства, толькі павятовыя харугвы былі з адной касіцай і меншага памеру. Характэрнай рысай было выяўленне павятовага або ваяводскага герба разам з надпісам пра тэрытарыяльную належнасць харугвы. Па матывах харугвы і герба Троцкага ваяводства Арвідасам Кожнайлісам створаны сцяг Тракайскага раёна Літвы. У фондах Нацыянальнага музея Літвы захоўваецца фрагмент Троцкай харугвы — цэнтральная частка без касіц, часоў рэчыпаспалітаўска-маскоўскай вайны 1609—1618 гадоў. На думку беларускага даследчыка Андрэя Шулаева, гэтае палотнішча — харугва Троцкага павета. Галерэя ------- * Захаваная частка Троцкай харугвы (1615) з калекцыі Нацыянальнага музея Літвы.Захаваная частка Троцкай харугвы (1615) з калекцыі Нацыянальнага музея Літвы. * Рэканструкцыя харугвы ў Ваенным музеі Вітаўта Вялікага[en] ў Каўнасе.Рэканструкцыя харугвы ў Ваенным музеі Вітаўта Вялікага[en] ў Каўнасе. * Харугва Гарадзенскага павета (1615).Харугва Гарадзенскага павета (1615). * Герб Троцкага ваяводства. Armorial Lyncenich (каля 1435).Герб Троцкага ваяводства. *Armorial Lyncenich* (каля 1435). * Герб Троцкага ваяводства (каля 1555).Герб Троцкага ваяводства (каля 1555). * Харугва Троцкага ваяводства з паштоўкі 1918 года.Харугва Троцкага ваяводства з паштоўкі 1918 года. * Сцяг Тракайскага раёна (1998).Сцяг Тракайскага раёна (1998). Зноскі ------ 1. ↑ *Gwagnin A.* Z kroniki Sarmacyi europskiej (tr. by M. Paszkowski) Архівавана 11 лютага 2022.. — Wydawn. Bibliteki Polskiej, 1860 — S. 170 (польск.) 2. ↑ *Niesiecki K.* Herbarz Polski. — Lipsk, 1839. (польск.) 3. ↑ *Шулаеў А. Л.* Вексілалагічныя сістэмы паспалітага рушання Вялікага княства Літоўскага і Каралеўства Польскага ў канцы XVI — пачатку XVII ст. Архівавана 6 жніўня 2022. // Научные труды Республиканского института высшей школы. Выпуск 21, Часть 3 Архівавана 6 жніўня 2022. — Мінск: РІВШ, 2021 — С. 126—127 4. ↑ *«Описанье поветовъ великого князства Литовского и врадниковъ въ нихъ». К Виленскому сейму 1565—1566 гг.* по изданию *Любавский М. К.* Литовско-русский сейм. — М.: 1900, — Приложение, С. 227 5. ↑ *Левко О. Н.* Средневековые территориально-административные центры северо-восточной Беларуси: Формирование и развитие — Мн.: Беларуская навука, 2004. — C. 87 — ISBN 985-08-0602-8. 6. ↑ Толковый словарь живого великорусского языка Владимира Даля 2-е издание, том 4, 1882 год. 7. ↑ *Дубенецкий Н.* Витебский герб: культурный фетиш или напоминание Архівавана 13 мая 2015. (geraldika.ru) 8. ↑ *Спаткай Л.* Гербы и флаги стран мира. Европа. Часть I. — Litres, 2017. — Т. I. — ISBN 5040336969. — ISBN 9785040336968. 9. ↑ *Niesiecki K.* Herbarz Polski. Tom 1 — Lipsk: Wydanie Jana Nep. Bobrowicza, 1839 10. ↑ *Łopatecki K.*[pl] Organizacja, prawo i dyscyplina w polskim i litewskim pospolitym ruszeniu (do połowy XVII wieku), — Białystok 2018 — ISBN 978-83-64103-30-8, pp. 690 — P. 496 11. ↑ Флаг Тракайского районного самоуправления Архівавана 18 ліпеня 2022. (flagiaf.ru) 12. ↑ Tekstilė Архівавана 25 ліпеня 2022. // Lietuvos nacionalinis muziejus (літ.) 13. ↑ *Шулаеў А.* Вексілалагічныя сістэмы паспалітага рушання Вялікага княства Літоўскага і Каралеўства Польскага ў канцы XVI — пачатку XVII ст. Архівавана 6 жніўня 2022. // Исторические и психолого-педагогические науки : сб. науч. статей. — Мінск: РІВШ, 2021. — С.122-130. Спасылкі --------

Удзельнікі Венскага кангрэса **Венскі кангрэс**, агульнаеўрапейская канферэнцыя ў 1814—1815 гадах, падчас якой былі вызначаныя межы дзяржаў Еўропы пасля напалеонаўскіх войнаў. У кангрэсе, які праходзіў у Вене пад старшынствам Метэрніха, удзельнічалі прадстаўнікі ўсіх еўрапейскіх дзяржаў. Перадгісторыя ------------- 30 сакавіка 1814 саюзнікі ўвайшлі ў Парыж. Праз некалькі дзён Напалеон адрокся ад прастолу і адправіўся на востраў Эльбу ў якасці «імператара» гэтага вострава. На французскі пасад вярнулася зрынутая рэвалюцыяй дынастыя Бурбонаў у асобе Людовіка XVIII, брата пакаранага смерцю караля Людовіка XVI. Перыяд амаль бесперапынных кровапралітных войнаў скончыўся. Удзельнікі ---------- * Расію на кангрэсе прадстаўлялі Аляксандр I, К. В. Несельродэ і А. К. Разумоўскі; * Вялікабрытанія дэлегавала спачатку міністра замежных спраў Роберта Сцюарта Каслры; пазней Артура Уэлслі Уэлінгтана, пасля ад’езду Каслры назад у Англію ў лютым 1815; і апошнімі тыднямі Вялікабрытанію прадстаўляў Рычард Трэнч Кланкарці, пасля таго, як Уэлінгтан з'ехаў змагацца з Напалеонам цягам Ста Дзён. * Аўстрыю — Франц II і К. Метэрніх, * Прусію — К. А. Гардэнберг, В. Гумбальт, * Францыю — Талейран. Рашэнні ------- Кангрэс санкыянаваў уключэнне ў склад новага каралеўства Нідэрланды тэрыторыі Аўстрыйскіх Нідэрландаў (сучасная Бельгія), аднак усе астатнія ўладанні Аўстрыі вярнуліся пад кантроль Габсбургаў, у тым ліку Ламбардыя, Венецыянская вобласць, Таскана, Парма і Ціроль. Прусіі дасталася частка Саксоніі, значная тэрыторыя Вестфаліі і Рэйнскай вобласці. Данія, былая союзница Францыі, пазбавілася Нарвегіі, перададзенай Швецыі. У Італіі была адноўленая ўлада папы рымскага над Ватыканам і Папскай вобласцю, а Бурбонам вярнулі Каралеўства Абедзвюх Сіцылій. Быў таксама створаны Германскі саюз. Частка створанага Напалеонам Варшаўскага княства ўвайшла ў склад Расійскай імперыі пад назвай Царства Польскае, а рускі імператар станавіўся і польскім каралём. Значэнне -------- Кангрэс вызначыў новую расстаноўку сіл у Еўропе, якая склалася да канца напалеонаўскіх войнаў, на доўгі час пазначыўшы вядучую ролю краін-пераможцаў — Расіі, Аўстрыі і Вялікабрытаніі ў міжнародных адносінах. У выніку кангрэса склалася Венская сістэма міжнародных адносін. Літаратура ---------- * Мартенс Ф. Ф. Собрание трактатов и конвенций, заключённых Россией с иностранными державами, т. 3, СПБ, 1876, с. 207—533; * Талейран, Мемуары, М. 1959; * Angeberg [Chodzko], Le congrés de Vienne et les traités de 1815…, v. 1—4, P. 1864; * Маркс К. и Энгельс Ф. Соч. 2 изд. т. 2, с. 568, 570; т. 5, с. 309—11; т. 6, с. 520—21; т. 9, с. 4, 384, т. 12, с. 682; т. 13, с. 277—78; т. 21, с. 211—12, 421—22; * Webster C. K. (ed.), British diplomacy 1813—1815, L. 1921; * Тарле Е. В. Венский конгресс, в кн.: История дипломатии, 2 изд. т. 1, М. 1959; * Нарочницкий А. Л. Международные отношения европейских государств с 1794 до 1830 гг. М. 1946; * Зак Л. А. Монархи против народов. Дипломатическая борьба на развалинах наполеоновской империи, М. 1966; * Дебидур А. Дипломатическая история Европы, т. 1, пер. с франц. М. 1947. * Ferrero G. Talleyrand a Vienne: 1814—1815. Paris, 1996. У сеціве -------- * Die Wiener Kongressakte franz. * Das europäische Mächtesystem nach 1815 * kalenderblatt.de: Wiener Kongress * Der Wiener Kongress 1815

**Пя́ты Усебелару́скі з’езд саве́таў** *рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў*. Адбыўся 9 — 15 студзеня 1924 года ў Мінску. Прадстаўніцтва на з’ездзе ------------------------- Прысутнічала 236 дэлегатаў з рашаючым і 90 з дарадчым голасам. Парадак дня ----------- * аб міжнародным і ўнутраным становішчы СССР (В. А. Багуцкі); * справаздача ўрада БССР (А. Р. Чарвякоў); * справаздача аб выкананні дзяржаўнага і мясцовага бюджэту за 1923 і зацвярджэнне на 1924 год (С. Я. Талунціс); * аб раянаванні Беларусі і рэарганізацыі савецкага апарату; * даклад Наркамата земляробства БССР аб плане землеўпарадкавальных работ на 1924 год і аб сельгаскрэдыце (А. С. Славінскі, Н. Л. Аксючыц); * даклад Наркамата асветы БССР (У. М. Ігнатоўскі, А. В. Баліцкі); * аб зацвярджэнні Канстытуцыі СССР (А. Х. Гетнер); * выбары членаў Савета Нацыянальнасцей ЦВК СССР і дэлегатаў на II Усесаюзны і VI Надзвычайны Усебеларускі з’езды Саветаў; * бягучыя справы. Рашэнні з’езда -------------- З’езд ухваліў дзейнасць СНК БССР, у тым ліку па ўтварэнні СССР, зацвердзіў пастановы ЦВК i СНК БССР аб уступленні Беларускай ССР у Саюз ССР; адобрыў праект Канстытуцыі СССР i даручыў ЦВК прывесці Канстытуцыю БССР у адпаведнасць з Канстытуцыяй СССР. Biтaў рашэнне працоўных Гомельскай, Віцебскай і Смаленскай губерняў уключыць у склад БССР раёны гэтых губерняў з большасцю беларускага насельніцтва, даручыў ураду БССР падрыхтаваць з адпаведнымі органамі ўлады РСФСР i СССР аб’яднанне i зацвердзіць яго на VI Надзвычайным Усебеларускім з’ездзе Саветаў. З’езд адзначыў, што эканоміка БССР развіваецца паспяхова i зацвердзіў бюджэт рэспублікі на 1923—1924 гады. З’езд прыняў рашэнне аб плане ўвядзення Усеагульнага навучання (на працягу 10 гадоу) і ліквідацыі непісменнасці насельніцтва Беларусі; прызнаў неабходным перагледзець сістэму народнай асветы (сувязь з вытворчасцю, развіццё прафесіянальнай адукацыі), звярнуў увагу на развіццё культурна-асветніцкай работы сярод працоўнага сялянства, умацаванне сеткі культурна-асветніцкіх устаноў. З’езд паслаў прывітанні ЦК РКП(б) і У. І. Леніну. З’езд прадоўжыў паўнамоцтвы ЦВК, выбранага на Чацвёртым Усебеларускім з’ездзе Саветаў, да склікання VI Надзвычайнага Усебеларускага з’езда Саветаў; выбраў 4 дэпутата ў Савет Нацыянальнасцей ЦВК СССР (адно месца пакінуў Віцебскай губерні), 19 дэлегатаў з рашаючым і 6 з дарадчым голасам на II Усесаюзны і 115 з рашаючым і 115 з дарадчым голасам на VI Надзвычайны Усебеларускі з’езды Саветаў. Літаратура ---------- * Постановления Пятого Всебелорусского съезда Советов. Мн. 1924; * Съезды Советов Союза ССР, союзных и автономных советских социалистических республик: С6. док. Т. 5. М. 1964. | ⛭Усебеларускія з’езды Саветаў | | --- | | Усебеларускія з’езды Саветаў рабочых, салдацкіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў | I (1919) | | Усебеларускія з’езды Саветаў рабочых, сялянскіх, батрацкіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў | II (1920) | | Усебеларускія з’езды Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў | III (1921) · IV (1922) · V (1924) · VI (1924) · VII (1925) · VIII (1927) · IX (1929) · X (1931) · XI (1935) · XII (1936, 1937) |

**Музеязнаўства**, **музеялогія** — комплексная навуковая дысцыпліна, якая вывучае гісторыю развіцця музеяў іх грамадскія функцыі, распрацоўвае тэорыю і методыку ўсіх галін музейнай дзейнасці. Як сістэма спецыяльных ведаў займаецца праблемамі камплектавання, сістэматызацыі, навуковага дакументавання і каталагізацыі музейных фондаў, даследуе атрыбутацыю, тыпалагізацыю, спосабы захавання і рэстаўрацыі экспанатаў, выпрацоўвае методыку прапагандысцка-асветнай работы. Звязана з усімі грамадскімі, прыродазнаўчымі і тэхнічнымі навукамі. Першыя спробы тэарэтычнага асэнсавання музейнай справы адносяцца да эпохі Адраджэння. Непасрэдным заснавальнікам музеязнаўства лічыцца нямецкі калекцыянер І. Д. Маёр — аўтар кнігі «Нічога не вырашаючыя агульныя развагі аб мастацкіх і прыродазнаўчых зборах» (1674 г.). Распрацоўкі і практычны попыт французскага музеязнаўцаў канца XVIII — пачатку XIX стст. былі пераняты большасцю еўрапейскіх краін. У 2-й палове XIX ст. музеязнаўства сфарміравалася як асобны раздзел навукі, асаблівых поспехаў дасягнула ў 1960 — 1970-я гг. калі аформіліся нямецкая, польская і чэшская музеязнаўчыя школы. Фармальнае прызнанне музеязнаўства як самастойнай навуковай дысцыпліны адбылося на XI Генеральнай канферэнцыі Міжнароднага савета музеяў (існуе пры ЮНЕСКА), што праходзіла ў Маскве ў 1977. Савецкая школа музеязнаўства склалася ў 1960 — 1970-я гг. Яе тэарэтычным і навукова-метадалагічным цэнтрам быў НДІ культуры ў Маскве (цяпер Расійскі інстытут культуралогіі). На Беларусі з 1911 у Віцебскім аддзяленні Маскоўскага археалагічнага інстытута рыхтаваліся спецыялісты па асобных музейных спецыяльнасцях і чыталіся курсы па музеязнаўстве (Б. Р. Брэжга, А. П. Сапуноў і інш.). У 1920-я г. ў БССР музеям быў нададзены статус навукова-даледчых устаноў, пры БДУ дзейнічалі музейныя курсы (кіраўнік В. Ю. Ластоўскі). 3 пачатку 1930-х беларуская музейная практыка развівалася ў агульным рэчышчы савецкага музеязнаўства. Стварэнне незалежнай Рэспублікі Беларусь дало штуршок развіццю самастойнай беларускай школы музеязнаўства. У 1992 адкрыта кафедра крыніцазнаўства і музеязнаўства ў БДУ, у 1994 г. — кафедра этналогіі і музеязнаўства ў Беларускім універсітэце культуры. 3 1993 г. у Беларускім інстытуце праблем культуры працуе Лабараторыя музейнага праектавання, дзейнічае 2-гадовая школа музеязнаўства для перападрыхтоўкі музейных супрацоўнікаў. Гісторыя музеязнаўства ---------------------- Гісторыя музейнай справы (гістарычная музеялогія) — складаная частка музеязнаўства, якая вывучае гісторыю музеяў як спецыфічных шматфункцыянальных інстытутаў, гісторыю музейнай думкі, музейную палітыку і арганізацыю музейнай справы ў розных гістарычных умовах. Шчыльна звязана з развіццём асветы і шэрагу галін навукі, з’яўляецца неад’емнай часткай гісторыі айчыннай культуры. Некаторыя даследчыкі разглядаюць вывучэнне гісторыі музеяў і іх ролі ў грамадстве як уласна прадмет музеялогіі (Ж. А. Рыўер, Францыя). Гісторыя музейнай справы выкарыстоўвае метады і дасягненні гістарычнай навукі, спецыяльных гістарычных дысцыплін, мастацтвазнаўства, помніказнаўства. Матэрыялы па гісторыі музейнай справы публікуюцца ў спецыяльнай навуковай літаратуры, музейных перыядычных выданнях, у вучэбнай літаратуры па спецыяльнасці «музейная справа і ахова гісторыка-культурнай спадчыны», у працах па гісторыі культуры. Даследаванні ў дадзенай галіне праводзяць музеялагічныя цэнтры, кафедры музеялогіі ВНУ, а таксама буйнейшыя музеі. Літаратура ---------- * Грицкевич В. П. Гужаловский, А. А. История музеев мира: учеб. Пособие. Минск: БГУ, 2003. 283 с. * Гужалоўскі А. А. Гісторыя музейнай справы Беларусі : вучэб.-метад. дапам. Мінск: БДУ, 2012. 303 с. * Гужалоўскі, А. А. Музеязнаўства / А. А. Гужалоўскі // Беларуская энцыклапедыя: У 18 тамах / Беларуская энцыклапедыя; Рэдкалегія: Г. П. Пашкоў (галоўны рэдактар) [і інш.]. Том 11: Мугір — паліклініка. — Мн.: Беларуская энцыклапедыя, 2000. — С. 13 — 14. * Музееведение: вопросы теории и методики. — Мн. 1987. * Руденко С. Б. Музей як технологія. Київ, 2021. 436 с. * Сотникова, С. И. Музеология: Пособие для вузов. — М. 2004. * Юренева, Т. Ю. Музееведение: Учебник для высшей школы / Т. Ю. Юренева. — 3-е издание, исправленное и дополненное. — М.: Академический проект, 2006. — 560 с. — («Gaudeamus»). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Музеязнаўства

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Скорасць (значэнні). **Ско́расць**, або **ху́ткасць** — фізічная велічыня, якая паказвае, наколькі скора змяняецца палажэнне (радыус-вектар) матэрыяльнага пункта ў прасторы. Сярэдняя і імгненная скорасць ----------------------------- **Сярэдняя скорасць** матэрыяльнага пункта на некаторым адрэзку часу Δt ёсць дзеллю перамяшчэння, зробленага ім за гэты час, на працягласць гэтага адрэзку: {\displaystyle <\mathbf {v} >={\frac {\Delta \mathbf {r} }{\Delta t}}} Сярэдняя скорасць — гэта вектар, аднанапраўлены з вектарам перамяшчэння. **Імгне́нная ско́расць** матэрыяльнага пункта ў некаторы момант часу — гэта граніца яго сярэдняй скорасці пры {\displaystyle \Delta t\to 0}. Імгненную скорасць можна вызначыць як вытворную радыус-вектара па часе: {\displaystyle \mathbf {v} ={\frac {d\mathbf {r} }{dt}}} Вектар імгненнай скорасці матэрыяльнага пункта накіраваны ўздоўж прамой, датычнай да траекторыі яго руху. Праекцыі скорасці ў дэкартавай сістэме каардынат ------------------------------------------------ У прамавугольнай дэкартавай сістэме каардынат {\displaystyle \mathbf {v} =v\_{x}\mathbf {i} +v\_{y}\mathbf {j} +v\_{z}\mathbf {k} } У той жа час, {\displaystyle \mathbf {r} =x\mathbf {i} +y\mathbf {j} +z\mathbf {k} }, таму {\displaystyle \mathbf {v} ={\frac {d(x\mathbf {i} +y\mathbf {j} +z\mathbf {k} )}{dt}}={\frac {dx}{dt}}\mathbf {i} +{\frac {dy}{dt}}\mathbf {j} +{\frac {dz}{dt}}\mathbf {k} } Такім чынам, каардынаты вектара скорасці — гэта скорасці змянення адпаведных каардынат матэрыяльнага пункта: {\displaystyle v\_{x}={\frac {dx}{dt}};\quad v\_{y}={\frac {dy}{dt}};\quad v\_{z}={\frac {dz}{dt}}} Радыяльная і трансверсійная скорасць ------------------------------------ Калі запісаць радыус-вектар як {\displaystyle \mathbf {r} =r{\hat {r}}}, то (у двухмернай сістэме каардынат): {\displaystyle \mathbf {v} ={\frac {d(r{\hat {r}})}{dt}}={\frac {dr}{dt}}{\hat {r}}+{\frac {d{\hat {r}}}{dt}}r={\frac {dr}{dt}}{\hat {r}}+{\frac {d(\cos \theta \mathbf {i} +\sin \theta \mathbf {j} )}{dt}}r={\frac {dr}{dt}}{\hat {r}}+(-\sin \theta {\frac {d\theta }{dt}}\mathbf {i} +\cos \theta {\frac {d\theta }{dt}}\mathbf {j} ))r={\frac {dr}{dt}}{\hat {r}}+{\frac {d\theta }{dt}}r{\hat {n}}}, дзе {\displaystyle \theta } — вугал між радыус-вектарам і оссю абсцыс; {\displaystyle {\hat {n}}} — орт нармалі да радыус-вектара. Такім чынам, {\displaystyle \mathbf {v} =v\_{r}{\hat {r}}+v\_{\Phi }{\hat {n}}}, дзе {\displaystyle v\_{r}={\frac {dr}{dt}}} — **радыяльная скорасць**, {\displaystyle v\_{\Phi }={\frac {d\theta }{dt}}r} — **трансверсійная скорасць**. Велічыня радыяльнай скорасці паказвае скорасць змянення велічыні радыус-вектара, а па кірунку радыяльная скорасць супадае з ім; у той жа час радыяльная скорасць з'яўляецца праекцыяй вектара скорасці на напрамак радыус-вектара. Трансверсійная скорасць паказвае скорасць змянення напрамку радыус-вектара; па кірунку яна перпендыкулярная яму. Лінейная і вуглавая скорасць ---------------------------- Асноўны артыкул: **Вуглавая скорасць** Пры вярчэнні цела разглядаецца вуглавая скорасць як вытворная па часе вугла яго павароту. У такім разе, каб пазбегнуць блытаніны, «звычайную» скорасць цела (кропкі) называюць **лінейнай скорасцю**. Лінейная скорасць матэрыяльнага пункта звязана з вуглавой наступным чынам: {\displaystyle \mathbf {v} =\mathbf {\omega } \times \mathbf {r} } Увогуле, тэрмінам «скорасць» можа называцца вытворная па часе ад той ці іншай велічыні. Вымярэнне скорасці ------------------ Адзінкай вымярэння скорасці ў сістэме СІ ёсць метр за секунду (м/с). 1 м/с адпавядае скорасці, пры якой за 1 секунду цела пройдзе адлегласць 1 метр. У штодзённым жыцці скорасць часцей вымяраюць у кіламетрах за гадзіну. У навігацыі традыцыйнай мерай скорасці з'яўляецца вузел (марская міля за гадзіну). Скорасць можна вымяраць як простым, так і ўскосным шляхам. Просты спосаб: вымераць адлегласць, якую праходзіць цела, і адрэзак часу, за які гэтае перамяшчэнне зроблена, а потым знайсці іх дзель. Ускосны шлях палягае ў вымярэнні велічынь, якія залежаць ад скорасці руху. Напрыклад, дзеянне прылад для вымярэння скорасці марскіх і паветраных суднаў засноўваецца на вымярэнні напору воднага (паветранага) патоку. Некаторыя скорасці ------------------ ### Касмічныя скорасці * Касмічная скорасць * 1-я касмічная скорасць * 2-я касмічная скорасць * 3-я касмічная скорасць * 4-я касмічная скорасць ### Скорасці распаўсюджання ўзбурэнняў * Скорасць гравітацыі * Скорасць гуку * Скорасць святла ### Кампаненты скорасці * Папярочная скорасць * Радыяльная скорасць Гл. таксама ----------- * Паскарэнне Зноскі ------ 1. ↑ Вучэбныя праграмы: Фізіка VI—XI класы. Астраномія XI клас. — Мн.: Нацыянальны інстытут адукацыі, 2012. 2. ↑ Скорасць // Беларуская энцыклапедыя т. 14, с. 467—468. Літаратура ---------- * Скорасць // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. С. 467—468.

**Грамадзянская вайна ў Сьера-Леонэ** — узброены канфлікт у Сьера-Леонэ паміж сіламі цэнтральнага ўрада і Аб’яднанага рэвалюцыйнага фронту. Вайна працягвалася 11 гадоў (з 1991 па 2002), на працягу якіх не раз змяняўся ўрад краіны, у яе ўводзіліся ваенныя кантынгенты іншых дзяржаў, з’яўляліся новыя паўстанцкія групоўкі. Па выніках мірнага дагавора кіраўніком краіны стаў стаўленік цэнтра Ахмад Каба, а мяцежнікі атрымалі 4 міністэрскіх крэсла і амністыю. Гісторыя -------- У сакавіку 1991 года каля сотні байцоў АРФ пад кіраўніцтвам былога капрала (ваеннага фатографа) Фадзея Санка ўступілі ў Сьера-Леонэ з Ліберыі. Яны абвясцілі барацьбу за дэмакратыю і сапраўднае вызваленне Афрыкі. Завербаваўшы на месцы сьера-леонцаў з народа тэмне, АРФ захапіў кантроль над двума з дванаццаці раёнаў краіны, паўднёва-усходнімі Кайлахунам і Пужэхунам, і ўварваўся ў іншыя рэгіёны. З часам першасны кантынгент АРФ у асноўным загінуў, і новыя члены заняліся не палітычнымі лозунгамі, а рабаваннямі і нематываванымі забойствамі. Паўстанцы падтрымліваліся і забяспечваліся войскамі Чарлза Тэйлара, якія змагаліся за ўладу ў Ліберыі. Прэзідэнт краіны Джозэф Сайду Мома павялічыў урадавыя войскі ўдвая, аднак не заклапаціўся аплатай іх службы. У красавіку 1992 года Мома быў скінуты капітанам Валянцінам Страсерам. Падчас перавароту загінулі каля ста чалавек, былы прэзідэнт збег у Канакры. Страсер абяцаў хутка скончыць канфлікт. Ён абвясціў аднабаковае спыненне агню і амністыю, абяцаў новыя выбары ў 1995 годзе. У пачатку 1993 года баявыя дзеянні супакоіліся, паўстанцы былі адкінуты назад у Кайлахун і Пужэхун. У наступным годзе мяцежнікі перайшлі ў наступленне, канфлікт распаўсюдзіўся на палову раёнаў краіны. Нігерыйцы даслалі ў падмогу Фрытаўну 800 вайскоўцаў у рамках ECOMOG; урад мабілізаваў апалчэнне, «камаёры», з прадстаўнікоў народа мендэ. Аднак паўстанцы працягвалі наступаць і здолелі захапіць руднікі рэдкіх металаў. Урадавыя войскі не адрозніваліся эфектыўнасцю, і ў 1995 годзе Страсер запрасіў паўднёваафрыканскіх наймітаў з прыватнай ваеннай кампаніі Executive Outcomes. Ён прапанаваў мяцежнікам мірны дагавор і арганізацыю кааліцыйнага ўрада, аднак, перахапіўшы ініцыятыву, Санка патрабаваў для сябе крэсла прэзідэнта. 16 студзеня 1996 года Страсер быў скінуты сваім намеснікам, Джуліусам Бія, і лаяльнымі яму афіцэрамі. Увесну прайшлі выбары, дзе 60% у другім туры атрымаў мусульманін Ахмед Каба (Джон Карэфа-Смарт атрымаў 40%). На момант выбараў нічога падобнага на свеце не назіралася, аднак неўзабаве паўднёваафрыканцы і камаёры захапілі штаб АРФ, і ў лістападзе пагадненне з мяцежнікамі было падпісана. Згодна з ім, нігерыйцы і паўднёваафрыканцы пакінулі краіну, і неўзабаве краіна зноў пагрузілася ў хаос. 25 мая 1997 года ў краіне адбыўся ваенны пераварот, у якім прынялі ўдзел афіцэры ўрадавай арміі, што заключылі саюз з лідарамі АРФ. У выніку А. Каба быў скінуты і прэзідэнтам стаў Джоні Пол Корам, быў сфарміраваны новы ўрад — Рэвалюцыйны савет ўзброеных сіл. ААН і ААЭ запатрабавалі вярнуць уладу А. Каба, у краіну былі ўведзеныя нігерыйскія войскі. Сілы РСУС пачалі баявыя дзеянні супраць нігерыйскіх войск. У кастрычніку рэвалюцыйным саветам узброеных сіл было падпісана мірнае пагадненне з АРФ, Санка атрымаў пасаду віцэ-прэзідэнта. Новы ўрад не карыстаўся шырокай падтрымкай насельніцтва, тым больш што рабаванні і забойствы працягваліся. Каба з-за мяжы працягнуў барацьбу за ўладу: ён наняў новых прафесійных вайскоўцаў, камаёры працягвалі змагацца з РСУС, а ECOMOG зноў даслалі войскі. Неўзабаве поспех перайшоў да войск Кабы, і ў сакавіку 1998 года ён вярнуўся ў сталіцу. РСУС адмовіўся перадаць уладу і аблажыў сталіцу. Падчас кровапралітных баёў за горад інтэрвенты змаглі адбіцца ад войск альянсу Каромы і мяцежнікаў. У маі 1999 года ў Ломе было заключана новае мірнае пагадненне, па якім РСУС атрымалі 4 міністэрскіх партфеля (Санка атрымаў месца міністра па стратэгічных рэсурсах). У 1999 годзе ў Сьера-Леонэ быў уведзены міратворчы кантынгент войск ААН (значная частка — брытанцы). Буйныя баявыя дзеянні завяршыліся, але дробныя падраздзяленні АРФ працягвалі нападаць на ўрадавыя сілы і мірнае насельніцтва; у выніку Санка быў арыштаваны. Карома расфармаваў войскі РСУС, частка якіх увайшла ў вайсковыя падраздзяленні. Дэмабілізаваныя байцы РСУС, якія прывыклі да гвалту, стварылі групоўку «West Side Boys», зараблялі рабаваннямі на дарогах і выкраданнямі людзей. Неўзабаве брытанцы разбілі вялікую частку гэтай групоўкі. Яшчэ два гады працягваліся дробныя сутыкненні (у тым ліку атакі арміі Гвінеі на базы АРФ у Сьера-Леонэ) і раззбраенне АРФ. 18 студзеня 2002 года Каба абвясціў аб завяршэнні вайны. Страты міратворчага кантынгенту войск ААН з моманту ўвядзення ў краіну ў 1999 годзе да 2005 года склалі 159 вайскоўцаў забітымі. Ваенныя злачынствы ------------------ Разбураная падчас вайны школа ў Каінду. Падчас вайны былі адзначаны шматлікія выпадкі крайняй жорсткасці ў адносінах да мірных жыхароў, у асноўным з боку АРФ. Ім прыпісваюцца рабаванні, забойства, адсячэнне канечнасцяў, згвалтаванні, «забавы» накшталт спрэчкі на грошы пра пол будучага дзіцяці цяжарнай жанчыны, якой пасля гэтага распорвалі жывот. У 2000 годзе Савет Бяспекі ААН прыняў рэзалюцыю 1315 аб арганізацыі спецыяльнага суда па Сьера-Леонэ. Суд засядаў у Фрытаўнае. Ім некалькі чалавек асуджаны на доўгія тэрміны. Санка памёр у 2003 годзе неўзабаве пасля арышту. Джоні Пол Корам збег ад правасуддзя і, па некаторых даных, мёртвы. Чарлз Тэйлар, з-за адыёзнасці фігуры, быў перавезены з Афрыкі ў Гаагу, дзе адвакаты адмаўлялі магчымасць пакарання іх падабароннага за злачынствы супраць мірнага насельніцтва чужой краіны. Таму пракуроры ставілі ў віну матэрыяльную падтрымку паўстанцаў Сьера-Леонэ за кошт продажу алмазаў, здабытых у гэтай краіне. 26 красавіка 2012 года Тэйлар быў прызнаны вінаватым у падтрымцы паўстанцаў і ўскосна — у іх злачынствах; прысуд павінен быць агучаны 16 мая. 30 мая 2012 года ў СМІ з’явілася інфармацыя, што 64-гадовы Тэйлар асуджаны на 50 гадоў турэмнага зняволення. Згадкі ў мастацкіх творах ------------------------- Дзеянне фільма «Крывавы алмаз» адбываецца ў Сьера-Леонэ канца 1990-х гадоў: галоўныя героі на фоне вайны спрабуюць вывезці з краіны велізарны алмаз. У фільме «Зброевы барон» кліентам галоўнага героя з’яўляецца дыктатар Ліберыі, правобразам якога паслужыў Чарлз Тэйлар. Дакументальны фільм Сорыэса Самуры «Cry Freetown» распавядае пра падзеі студзеня 1999 года ў сталіцы краіны. Раман Ішмаэля Біха «Заўтра я іду забіваць» змяшчае ў сабе апісанне грамадзянскай вайны вачыма падлетка, якому трэба было ўступіць у ваенны атрад і ваяваць, каб здолець выжыць. Зноскі ------ 1. 1 2 *Владимир Воронов, Павел Мороз.* Слуги смерти: Русские наёмники в Африке // Собеседник : газета. — 28 мая 2001. 2. 1 2 *Георгий Филин*. Гусь в лампасах : Бывшие российские военные признаны лучшими в мире наёмниками // Версия : газета. — 13 декабря 2014. 3. ↑ Торговля оружием и будущее Белоруссии 4. ↑ Торговля оружием по-молдавски Архівавана 20 лістапада 2018. — *Молдавские ведомости*, 10 February 2009 5. ↑ Twentieth Century Atlas — Death Tolls 6. ↑ The vagabond king 7. ↑ Сьерра-Леоне // «Зарубежное военное обозрение», № 2 (611), 1998 (первая страница обложки) 8. ↑ Сьерра-Леоне // «Зарубежное военное обозрение», № 8 (701), 2005. стр.69 9. ↑ Гаага: Тэйлор виновен в содействии военным преступлениям 10. ↑ *Burr, Ty* Provocative 'War' Skillfully Takes Aim(англ.) // *The Boston Globe* : newspaper. — 2005. — С. D1. Літаратура ---------- * Фритаун // «Зарубежное военное обозрение», № 6 (638), 2000 (первая страница обложки) Спасылкі -------- * No Peace Without Justice Conflict Mapping Report Архівавана 4 красавіка 2022. * Sierra Leone Truth & Reconciliation Commission Report Архівавана 26 ліпеня 2017. * Cry Freetown * *Postcards from Hell* * A Long Way Gone, Ishmael Beah

Тытульная старонка трактату «Оптыка» сэра Ісаака Ньютана **Трактат** (лац.: tractare, у перакладзе *разбіраць, разглядаць*) — гэта фармальнае і сістэматычнае выкладанне наконт якой-небудзь канкрэтнай тэмы, дзе прадстаўленая тэма разглядаецца больш шырока і глыбока, а таксама з большым ухілам у тлумачэнне механікі функцыянавання абранае тэмы, чым у эсэ. Манаграфіей завецца трактат па вузкай тэме. Зноскі ------ 1. ↑ "Treatise." Merriam-Webster Online Dictionary 2. ↑ "Monograph." Merriam-Webster Online Dictionary | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4203481-4 |

Неўласцівы інтэграл першага роду: інтэграл трэба вызначыць на неабмежаванай вобласці. Неўласцівы інтэграл другога роду: падынтэгральная функцыя можа быць неабмежаваная на вобласці інтэгравання. У матэматычным аналізе, **неўласці́вы інтэгра́л**, ці **няўла́сны інтэгра́л** — інтэграл ад неабмежаванай функцыі ці па неабмежаванаму мноству. З'яўляецца пашырэннем паняцця Рыманава інтэграла і абазначаецца як звычайны вызначаны інтэграл. Неўласцівы інтэграл вызначаецца як граніца паслядоўнасці інтэгралаў Рымана пры імкненні іх меж інтэгравання (адной ці абедзвюх) да бесканечнасці ці асаблівых пунктаў падынтэгральнай функцыі. Такім чынам, напрыклад, калі правая мяжа інтэгравання — дадатная бесканечнасць: {\displaystyle \int \limits \_{a}^{+\infty }f(x)\,dx=\lim \_{b\to +\infty }\int \limits \_{a}^{b}f(x)\,dx;} ці ў выпадку, калі функцыя неабмежаваная ў наваколлі левай мяжы інтэгравання: {\displaystyle \int \limits \_{a}^{b}f(x)\,dx=\lim \_{c\to a+0}\int \limits \_{c}^{b}f(x)\,dx.} Неўласцівыя інтэгралы *па неабмежаваных абласцях* называюцца **неўласцівымі інтэграламі першага роду**. Напрыклад, такія інтэгралы: {\displaystyle \int \limits \_{-\infty }^{+\infty }e^{-x^{2}}\,dx,\qquad \int \limits \_{1}^{+\infty }{\frac {dx}{x^{2}}}.} Неўласцівыя інтэгралы *ад неабмежаваных функцый* называюцца **неўласцівымі інтэграламі другога роду**. Напрыклад, {\displaystyle \int \limits \_{5}^{10}{\frac {dx}{\sqrt {x-5}}},\qquad \int \limits \_{0}^{1}\ln x\,dx.} Гл. таксама ----------- * Першаісная * Вызначаны інтэграл * Інтэграл Рымана Літаратура ---------- * *Кудрявцев Л. Д.* Несобственный интеграл // Математическая энциклопедия / И. М. Виноградов (гл. ред.). — М.: Советская энциклопедия. — Т. 3. | ⛭Інтэгралы | | --- | | Спосабы азначэння | Інтэграл Бохнера  · Інтэграл Даніэля  · Інтэграл Дарбу  · Інтэграл Лебега  · Інтэграл Лебега-Сцілцьеса  · Інтэграл Рымана  · Інтэграл Рымана-Сцілцьеса  · Інтэграл Калмагорава  · Інтэграл Курцвейля-Хэнстока  · Інтэграл Хаара  · Інтэграл Хінчына | | Неўласцівыя інтэгралы | Неўласцівы інтэграл  · Гаусаў інтэграл | | Стахастычныя інтэгралы | Інтэграл Іто  · Інтэграл Стратановіча  · Інтэграл Скарахода |

Ліберыя з’яўляецца самай доўгаіснуючай рэспублікай у Афрыцы (з 1847). Ліберыя была сярод заснавальнікаў Лігі Нацый і ААН. Сёння з’яўляецца сябрам ААН, Афрыканскага Саюза, дзяржаў АКТ. Амаль уся гісторыя краіны цесна звязаная са Злучанымі Штатамі Амерыкі, як эканамічна, так і культурна. Пад канец ХХ стагоддзя краіна зведала дзве грамадзянскія вайны, якія забралі жыцці 250 000 чалавек і негатыўна адбілася на эканоміцы. Засяленне чалавекам. Гандаль рабамі ----------------------------------- Ліберыйскія землі былі заселеныя толькі ў ІІ тыс. н.э. у выніку міграцыі плямёнаў з поўначы і захаду, якая адбывалася з прычын падзення імперый Малі і Сангай, а таксама апустыньвання цэнтральных раёнаў. У ХVI-XVI стагоддзі свае факторыі для гандлю рабамі тут мелі партугальцы, англічане і галандцы. Апошнія называлі ўзбярэжжа Пярцовым берагам. Нараджэнне незалежнай Ліберыі ----------------------------- Узнікла Ліберыя дзякуючы намаганням Амерыканскага Каланізацыйнага Таварыства, якое верыла, што былыя рабы здолеюць займець свабоду і дабрабыт на сваёй гістарычнай радзіме. У 1821 г. паміж Таварытвам і мясцовымі плямёнамі была падпісана дамова, дзякуючы якой вызваленыя рабы маглі сяліцца тут і жыць у згодзе з 18 плямёнамі тубыльцаў. Паміж 1822 і 1861 больш за 15 тысяч вызваленых і свабоднанароджаных неграў і 3200 афракарыбцаў перасяліліся з Амерыкі ў Ліберыю. Джозеф Робертс 26 ліпеня 1847 г. была прынятая канстытуцыя, якая пацвердзіла незалежнасць Ліберыі і рэспубліканскі дзяржаўны лад паводле амерыканскай мадэлі. Першым прэзідэнтам стаў Джозеф Робертс. Першы прэзідэнт Ліберыі нарадзіўся ў штаце Вірджынія, гэтаксама як і першы прэзідэнт ЗША Джордж Вашынгтон. Цікава, што Злучаныя Штаты прызналі незалежную Ліберыю толькі падчас грамадзянскай вайны ў 1862 годзе. Амерыкана-ліберыйцы не зліліся з мясцовымі плямёнамі, якія аднеслія да перасяленцаў варожа і нават рабілі ўзброеныя набегі. І сталася так, што 5 % насельніцтва з амерыканскімі каранямі сфармавалі падітычную эліту, астатнія ж не былі нават грамадзянамі. Адукацыя і ахова здароўя насельніцтва былі перакладеныя на хрысціянскія місіі. Прызнанне права на грамадзянства ўсіх ліберыйцаў у 1904 было як бы рэпетыцыяй аналагічнага акту ў ЗША ў дачыненні да індзейцаў. Ліберыя ў ХХ стагоддзі ---------------------- У Першую Сусветную вайну Ліберыя падртымала ЗША і Антанту, са свайго боку ЗША дапамаглі мадэрнізаваць інфраструктуру краіны, асабліва транспартную У 1980 г. Самуэль Доэ здзейсніў ваенны пераварот, забіў прэзідэнта Уільяма Толберта і, зрынуўшы урад, усталяваў уласны, а сябе абвясціў кіраўніком дзяржавы. У 1989 г. пачалася грамадзянская вайна (доўжылася да 1996), у выніку Доэ быў забіты, а ваенныя страцілі ўладу. У 1997 г. прэзідэнтам Ліберыі быў абраны Чарлз Тэйлар, адзін з апанентаў Доэ. Але да стабільнасці Ліберыя мусіла перажыць яшчэ адну грамадзянскую вайну (1999-2003). Ліберыя сёння ------------- 23 лістапада 2005 г. на пасаду прэзідэнта была абрана Элен Джонсан-Серліф — першая жанчына-прэзідэнт у Афрыцы. У 2014—2015 Ліберыя стала адным з ачагоў распаўсюджання эпідэміі ліхаманкі Эбола, і хоць вірус і ўдалося адолець, шуму ён нарабіў шмат. У 2018 годзе лідарам краіны стаў знакаміты ў 1990-х футбаліст «Мілана» Джордж Веа. | ⛭Ліберыя паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Ліберыя»** | | Краіны Афрыкі: Гісторыя | | --- | | Алжыр · Ангола · Батсвана · Бенін · Буркіна-Фасо · Бурундзі · Габон · Гамбія · Гана · Гвінея · Гвінея-Бісау · Джыбуці · Егіпет¹ · Замбія · Зімбабвэ · Каба-Вердэ · Камерун · Каморы · Кенія · Дэмакратычная Рэспубліка Конга · Рэспубліка Конга · Кот-д’Івуар · Лесота · Ліберыя · Лівія · Мадагаскар · Мазамбік · Малаві · Малі · Марока · Маўрыкій · Маўрытанія · Намібія · Нігер · Нігерыя · ПАР · Паўднёвы Судан · Руанда · Самалі · Сан-Тамэ і Прынсіпі · Сейшэльскія Астравы · Сенегал · Судан · Сьера-Леонэ · Танзанія · Тога · Туніс · Уганда · Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка · Чад · Экватарыяльная Гвінея · Эрытрэя · Эсваціні · Эфіопія | | Азорскія астравы · Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне · в. Узнясення · Канарскія а-вы · Мадэйра · Маёта · Мелілья · Рэюньён · в. Святой Алены · Сеўта · а-вы Трыстан-да-Кунья · Французскія Паўднёвыя і Антарктычныя тэрыторыі | | Сахарская Арабская Дэмакратычная Рэспубліка · Самаліленд | | ¹ Часткова ў Азіі |

**Сентыне́льцы** — адзін з Андаманскіх карэнных народаў, якія пражываюць на Андаманскіх астравах Бенгальскага заліва. Засяляюць Паўночны Сентынельскі востраў, які знаходзіцца на захад ад паўднёвым ускрайку Вялікага Андамана. Вядомыя сваім энергічным супрацівам любым спробам кантакту з боку людзей звонку. Сентынельцы маглі пражыць у практычна поўнай ізаляцыі да 60 тысяч гадоў, да гэтага часу так і не навучыўшыся здабываць агонь (замест гэтага ў іх існуе мудрагелістая працэдура захоўвання тлеючых палешэк і распаленага вуголля у гліняным посудзе). Папуляцыя --------- У цяперашні час дакладная папуляцыя сентынельцаў невядомая і па ацэнках складае ад 40 да 500 чалавек (сярэдняя адзнака - 250 чалавек). Пры перапісу ў 2001 годзе афіцыйна было запісана 39 чалавек: 21 мужчына і 18 жанчын; аднак дадзены перапіс праводзіўся на адлегласці і не адлюстроўвае дакладны памер папуляцыі, якая жыве на востраве плошчай ў 72 км². Наступствы землятрусу ў Індыйскім акіяне ў 2004 годзе для сентынельцаў застаюцца невядомымі, акрамя пацверджання таго, што яны ўсё ж такі выжылі: праз некалькі дзён пасля цунамі верталёт індыйскага ўрада назіраў некалькіх жыхароў, якія стралялі з лукаў па гэтым верталёту з відавочным намерам яго адагнаць. Пры папярэдніх візітах на востраў памер груп візуальна складаў 20-40 чалавек, а выяўленыя селішчы былі прызначаныя на 40-60 чалавек; апошняя лічба, па-відаць, больш дакладна адлюстроўвае памер пражываючых груп, бо некаторыя насельнікі вострава, сутыкаючыся з чужакамі, амаль напэўна хаваюцца і таму не трапляюць у падлік. Такім чынам, можна меркаваць, што на ўсім востраве жыве прыкладна ад 2 да 6 груп абарыгенаў. Супастаўляючы харчовыя рэсурсы вострава (наземныя і марскія) і магчымасці паляўнічых-збіральнікаў, можна зрабіць выснову, што для ніштаватага існавання папуляцыі хапіла б і вельмі нязначнай частцы вострава. У гендэрным дачыненні папуляцыя, як мяркуецца, сіметрычная, з невялікай перавагай мужчын. Прыкладна палова пар мела дзяцей (ці жанчына была цяжарная). Апісанне -------- Сентынельцы і іншыя карэнныя андаманскія жыхары часта ставяцца да негрытосаў — гэты тэрмін ужываецца ў дачыненні да розных шырока распаўсюджаных народаў Паўднёва-Усходняй Азіі, такіх як семангі з Малайскага паўвострава і аэта з Філіпін. Характарыстыкі негрытосаў (якія не адносяцца да манафілетычнай групы) ўключаюць у сябе: параўнальна невялікі рост, цёмную скуру і кучаравыя валасы — якасці, якія выяўляюцца таксама на ўсім кантыненце Афрыкі. Сентынельцы, аднак, здаюцца прыкметна больш высокімі ў сярэднім, чым андаманцы: сярэдні рост мужчын - 1,75 м, жанчын - 1,6 м. Культура -------- Вялікая частка таго, што вядома аб сентынельскай культуры, грунтуецца на даследаваннях, якія праводзіліся ў канцы XX стагоддзя з мэтай ўстанаўлення кантактаў. Сентынельцы вядуць лад жыцця паляўнічых-збіральнікаў, здабываючы сабе пражытак паляваннем, рыбнай лоўляй і зборам дзікаросаў; няма ніякіх сведчанняў вядзення імі сельскай гаспадаркі. Іх жыллё ўяўляе сабой альбо хаціну па тыпу прытулку, без сцен і падлогі, часам выкладзеную лісцем, на сям'ю з 3-4 чалавек і іх рэчаў, альбо гэта можа быць агульная хаціна на некалькі сем'яў плошчай да некалькіх дзесяткаў квадратных метраў, пабудаваная больш дыхтоўна, з паднятым над зямлёй падлогай. Занятак металаапрацоўкай невядома синтельцам, паколькі адпаведнае сыравіну на востраве, як устаноўлена, сустракаецца надзвычай рэдка. Аднак было заўважана, што абарыгены вельмі спрытна выкарыстоўваюць металічныя прадметы, знойдзеныя на беразе, дэманструючы пры гэтым навыкі кавання і завострыванні. Яны ўжывалі гэтыя дэталі пры вырабе зброі і іншых прадметаў. Так, у канцы 1980-х два міжнародных кантэйнеравоза селі на мель на знешнім каралавым рыфе вострава, і сентынельцы атрымалі нямала узораў металу з гэтых судоў. Узбраенне сентынельцаў складаецца з дзіды і лука, які страляе вельмі дакладна па мэтам памерам з чалавека на адлегласці да 100 метраў. Дакументальна пацверджана выкарыстанне, як мінімум, 3 розных відаў стрэл: для рыбалкі, палявання і незавоостраных - для папераджальных стрэлаў. Мова і сацыяльны лад -------------------- Пра сентынельскую мову практычна нічога невядома, ні спісу слоў, ні моўных узораў ніколі не было атрымана даследчыкамі. Па-відаць, яна ставіцца да сям'і андаманскіх моў, але якое гэта сваяцтва і як блізка ён можа мець дачыненне да іншых моў гэтай групы, невядома. Сентынельцы вельмі варожыя ў адносінах да любых незнаёмцаў і патрабуюць актыўнай дэманстрацыі мірных намераў перш, чым дазваляюць чужаземцам падысці на адлегласць стрэлу з лука. Прадпрымаемыя спробы ў канцы 1960-х пакідання ім матэрыяльных каштоўнасцяў прывялі да таго, што сентынельцы сталі выкарыстоўваць хатняе начынне і металічныя аб'екты ў побыце, какосы былі імі з'едзены, але не былі пасаджаныя, лялька была пахавана, свіння не была з'едзена, але была забіта і пахавана, як і лялька. Чырвоныя вёдры былі прынятыя з відавочным захапленнем, у той час як зялёныя былі адхіленыя. Для больш блізкага вывучэння абарыгенаў даследчыкі перыядычна падкідвалі на пустынную частку пляжу розныя прадметы, у асноўным какосы, прычым самі навукоўцы назіралі за тым, што адбываецца з бяспечнай адлегласці. Абарыгены падыходзілі да прадметаў з асцярогай, групамі. Кантакт даводзілася перарываць кожны раз, як толькі сентынельцы пачыналі дэманстраваць сваю зброю, цэлячыся ў даследчыкаў. Падобныя кантакты былі спыненыя яшчэ ў 1990-х гадах; пазнейшыя даследаванні праводзіліся ўжо з далёкіх дыстанцый або з паветра. > Даволі многія склалі сваю зброю і пачалі жэстыкуляваць нам, каб кінулі ім рыбу. Жанчыны павыходзілі з ценю, каб паглядзець на нашы паводзіны. Некалькі мужчын падышлі і ўзнялі рыбу. Яны здаваліся здаволенымі, але не было адчування змякчэння ў іх варожым настроі. Усе яны пачалі выкрыкваць незразумелыя словы. Мы пачалі крычаць у адказ і паказваць жэстамі, што мы ўсяго толькі хочам з імі пасябраваць. Напружанасць ня аслаблялася. У гэты момант адбылася дзіўная рэч - адна з жанчын падышла да ваяра і села з ім на пясок ў гарачым абдымках. Гэты акт стаў паўтарацца іншымі жанчынамі, кожнай са сваім мужчынам, гэта стала выглядаць як нейкі групавы акт саіція. Такім чынам ваяўніча настроеная група паменшылася. Гэта працягвалася на працягу досыць доўгага часу, калі раптам тэмп гэтага шалёнага танца жаданняў паменшыўся і пары вярнуліся ў цень джунгляў. Аднак некаторыя воіны ўсё яшчэ заставаліся на варце. Мы падышлі ўшчыльную да берага і кінулі яшчэ трохі рыбы, якую тут жа падабрала моладзь. Было далёка за поўдзень, і мы сталі вяртацца на судна. > > Тая ж экспедыцыя апісвала выяўленую сярод іншых рэчаў паселішчы прастакутную дошку, якая выглядае як шахматная дошка 8 × 8; паходжанне і прызначэнне гэтага аб'екта невядомыя, але народнасці онге і джарава не выкарыстоўваюць у сябе настольныя гульні. У прынцыпе, гэта магла быць сапраўдная шахматная дошка, закінутая на востраў морам. Сучасны стан ------------ Паўночны Сентынельскі востраў намінальна з'яўляецца часткай кіраванай Індыяй саюзнай тэрыторыі Андаманскіх і Нікабарскіх астравоў. Фактычна ж сентынельцы існуюць цалкам аўтаномна, і ўмяшанне індыйскага ўрада ў справы вострава абмежавана толькі выпадковымі назіраннямі і нават перашкаджаннем любому доступу да востраву звонку. Таму востраў *дэ-факта* з'яўляецца аўтаноміяй пад індыйскім пратэктаратам. З 1967 г. індыйскія ўлады ў Порт-Блэр прадпрымалі абмежаваныя спробы ўсталявання кантакту з сентынельцами пад заступніцтвам дырэктара Tribal Welfare і антраполага T. N. Pandit. Гэтыя «Экспедыцыі па ўсталяванні кантакту» складаліся з серый планавых візітаў, падчас якіх на беразе пакідаліся «падарункі», напрыклад, какосавыя арэхі, у спробе знізіць варожасць сентынельцаў да чужынцаў. На нейкі час, здавалася, гэта стала прыносіць некаторы поспех, аднак праграма была згорнутая да канца 1990-х пасля шэрагу варожых сутыкненняў, якія прывялі да смяротных ахвяраў у аналагічнай праграме ўстанаўлення кантактаў з народам джарава, якія пражываюць на астравах Паўднёвы Андаман і Сярэдні Андаман, і з-за асцярогі заносу на востраў хвароб. У 2006 годзе сентынельскія стрэлкі забілі двух рыбакоў, якія ажыццяўлялі незаконную лоўлю ў межах вострава, і прагналі градам стрэл верталёт, які быў пасланы, каб забраць цела. Да сённяшняга дня цела рыбакоў так і не былі забраныя, аднак сыходны струмень паветра ад шрубы пасланага вертолёта агаліў целы двух гэтых рыбакоў, якія былі пахаваныя сентынельцами ў неглыбокіх магілах. У 2014 годзе расійскі тэлевядучы Цімафей Бажэнаў наведаў адзін з Андаманскіх астравоў (верагодна, Паўночны Сентынельский). У сваёй паездцы ён не сустрэў карэнных жыхароў вострава. Зрэшты, перад Бажэнавым не стаяла задача пошуку сентынельцаў, ён адправіўся на востраў, каб знайсці ў мангравых зарасніках глейкага скакуна - рыбу, якая вядзе земнаводны лад жыцця і здольную перасоўвацца па сушы і дрэвам. 17 лістапада 2018 года сентынельцамі быў забіты 27-гадовы амерыканскі місіянер Джон Ален Чо. Чо прыбыў на востраў, каб звярнуць сентынельцаў у хрысціянства. Для кантакту з імі Чо арандаваў каноэ у індыйскіх рыбакоў. Вядома, што ён быў застрэлены з лука.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Экімань. Абраз «Узнясенне Ісуса Хрыста» з Экімані. Мастацкая галерэя Нацыянальнага полацкага гісторыка-культурнага музея-запаведніка **Экіма́нь 1** (трансліт.: *Ekimań 1*, руск.: Экимань 1) — вёска ў Полацкім раёне Віцебскай вобласці. Адміністрацыйны цэнтр Экіманскага сельсавета. Размашчана на левым беразе ракі Заходняя Дзвіна, на аўтадарозе Полацк-Дзісна. За 3 кіламетры ад горада і чыгуначнай станцыі Полацк, 108 кіламетраў ад Віцебска. Насельніцтва ------------ * 490 жыхароў, 245 двароў (2003) Гісторыя -------- Упершыню Экімань згадваецца ў XVI ст. у Полацкай рэвізіі: | | | | | --- | --- | --- | | "| На земли Екиманской мещан сто сорок девят, с которых на тую церков позма прыходит четыры копы петдесят един грошей... | "| Паводле звестак з «Рэвізіі» (1552) у Экіманскім пасадзе Полацка было 269 мяшчанскіх двароў. З пяці гарадскіх пасад ён быў другім па колькасці двароў пасля Вялікага (уласна Полацка). Гэтыя землі знаходзіліся ва ўладанні манастыра Іаана Прадцечы, размешчанага на тэрыторыі пасаду Востраў. У 1582 па загаду караля і вялікага князя Стэфана Баторыя мястэчка Экімань перайшло да Полацкага езуіцкага калегіума. У 1600 езуіты заснавалі тут парафіяльную школу. У 1633, 1682 і 1750 гг. пасля пажараў у Полацку адтуль у Экімань часова пераводзіліся езуіцкія публічныя школы. Экімань неаднаразова цярпела ад маскоўскіх захопнікаў. У выніку Трынаццацігадовай вайны (1654—1667) насельніцтва мястэчка зменшылася на 90 %. У XVIII ст. Экімань працягвала знаходзіцца ва ўладанні езуітаў. Тут існаваў драўляны касцёл без плябаніі, царква і заезны дом з памяшканнямі і цагляным сутарэннем і свірнамі. У 1728 езуіты збудавалі цагельню, якая ў сярэдзіне стагоддзя забяспечвала цэглай будаўніцтва мураваных карпусоў Полацкага калегіума. У мястэчку таксама дзейнічаў езуіцкі бровар. Па ліквідацыі ордэна (1773) Экімань перайшла да Баляслава Біспінга (польск.: Biszping), маршалка старадубскага. У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Экімань апынулася ў складзе Расійскай імперыі, у Полацкім павеце Віцебскай губерні. У 1848 мястэчка знаходзілася ва ўладанні Беліковічаў, пазней Мальчэўскіх, і лічылася адным з цэнтраў ганчарства. У гэты час тут дзейнічала паромная пераправа, існавалі млын, бровар, школа пры царкве. 1 студзеня 1919 згодна з пастановай I з'езду КП(б) Беларусі Экімань увайшла ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам з іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 Экімань вярнулі БССР, дзе яна зрабілася цэнтрам сельсавета. Інфраструктура -------------- * Базавая школа * Аддзяленне сувязі Памятныя мясціны ---------------- * Брацкая магіла савецкіх воінаў і партызан * Каля вёскі курганны могільнік крывічоў (2-я палова 10 стагоддзя — 1-я палова 11 стагоддзя) Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7 (DJVU). 2. 1 2 Grzebień, L. (Ed.), *Encyklopedia Wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy*, 1996. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.18 Кн.1: Дадатак: Шчытнікі — ЯЯ / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2004. — Т. 18. — 472 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0295-4. * *Соркіна I.* Мястэчкі Беларусі ў канцы XVIII — першай палове XIX ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7. * Ekimań // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom III: Haag — Kępy (польск.). — Warszawa, 1882. S. 324. * Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995 / оprac. L. Grzebień  (польск.) (бел.. – Kraków : Wyd-wo WAM, 1996. – 882 s. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Экімань 1 | ⛭**Экіманскі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Экімань 1 | | Пасёлкі | Вяснянка | | Вёскі | Бельчыца · Глінішча · Каз'янкі · Кстоўка · Ксты · Кулакова · Тросна · Фальварак · Чарнаручча 1 · Чарнаручча 2 · Экімань 2 · Южная |

**Порт-Матарын** (англ.: і фр.: Port Mathurin) — горад, адміністрацыйны цэнтр вострава Радрыгес у дзяржаве Маўрыкій. Насельніцтва (2008 г.) - 5 929 чал. Порт-Матарын месціцца ў адзінай бухце на востраве Радрыгес, прыдатнай для заходу вялікіх суднаў. Быў заснаваны ў XVIII ст. французскімі каланістамі з вострава Маўрыкій. Атрымаў сваю назву ад імя аднаго з першых перасяленцаў Мацьюрэна Брэньі. З 2001 г. у Порт-Матарыне знаходзіцца Рэгіянальны Сход вострава Радрыгес. Асноўныя галіны эканомікі — рыбалоўства, гандаль, абслугоўванне марскога транспарта і турыстаў. У Порт-Матарыне працуе марскі порт. Спасылкі -------- * Port Mathurin Архівавана 30 снежня 2007.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Silent Hunter. **Silent Hunter 3** (англ.: Бясшумны паляўнічы 3) — камп’ютарная гульня, рэалістычны сімулятар нямецкай падводнай лодкі часоў Другой сусветнай вайны ад французскага выдаўца Ubisoft. Распрацоўка студыі Ubisoft Romania (Румынія, Бухарэст). Гульнявы ​​працэс ----------------- Пад камандаванне гульцу даецца нямецкая падводная лодка часоў Другой Сусветнай вайны. У гульню ўключаны 5 трэніровачных місій, дынамічная кампанія і адзіночныя (разавыя) місіі. З галоўнага меню даступная трохмерная энцыклапедыя судоў і авіяцыі таго перыяду для розных краін. Мэты адзіночных і трэніравальных місій растлумачваюцца перад іх запускам. Перад кожнай місіяй гульцу даецца магчымасць выбраць узровень рэалізму геймплэя: ўразлівасць судоў і караблёў суперніка, сваёй падлодкі, бракаваныя тарпеды, стабілізацыю перыскопа і інш У дынамічнай кампаніі гульцу прапануецца ролю камандзіра падводнай лодкі на працягу ваўчкоў баявых паходаў з шырокай самастойнасцю — для кожнага паходу прызначаецца толькі квадрат патрулявання. Гулец можа сам выбіраць якім шляхам ісці, на які субмарыне, выбіраць мэты для нападу, прымаць бой або сыходзіць ад яго. Экіпаж, кіраванне экіпажам -------------------------- Часткай гульнявога працэсу Silent Hunter III з’яўляецца кіраванне экіпажам. Кожны ў камандзе субмарыны мае сваё імя і прозвішча, знешнасць, воінскае званне, можа прасоўвацца па службе і атрымліваць узнагароды (па жаданні гульца, пры наяўнасці свабодных лістоў аб прысваенні чарговага воінскага звання і вольных узнагарод). У дынамічнай кампаніі пасля кожнага баявога паходу могуць быць даступныя лісты павышэнняў у званні, узнагароды і навучанне ваеннай спецыяльнасці (апошняе даступна пасля кожнага паходу, але толькі для аднаго афіцэра або старшыны). Для афіцэраў і старшинского складу прадугледжаны воінскія спецыяльнасці — штурман (рулявы), назіральнік (вахтавы), торпедист, артылерыст, зенітчыкі, рамонтнік, машыніст, медык. Знаходжанне на пасадзе спецыялістаў значна павялічвае індыкатар эфектыўнасці адсека. Афіцэры могуць мець ад 1 да 3-х воінскіх спецыяльнасцей. Старшыны — толькі адну ваенную спецыяльнасць (або адсутнасць гэтай). Навучыць спецыяльнасці матроса нельга. Узнагароды Падводнікам экіпажа (спіс) — нагрудны знак за раненне, U-boat Front Clasp , нагрудны знак падводніка, Жалезны крыж 2-га класа, Жалезны крыж 1 -га класа, Нямецкі крыж, Рыцарскі крыж Жалезнага крыжа. Воінскія званні: * Матросы — Матрос-яфрэйтар (ням.: Matrosen-Gefreiter, англ.: Seaman), Матрос-оберяфрэйтар (ням.: Matrosen-Obergefreiter, англ.: Able Seaman), Матрос-хауптяфрэйтар (4,5 гады службы, ням.: Matrosen-Hauptgefreiter, англ.: Veteran Seaman); * Старшыны — Боцман (ням.: Bootsmann; англ.: Warrant Officer), Штабсбоцман (ням.: Stabsbootsmann; англ.: Senior Warrant Officer), Штабсобербоцман (ням.: Stabsoberbootsmann; англ.: Chief Warrant Officer); * Афіцэры — Оберфенрых (выпускнік афіцэрскага вучылішча, выконваючы афіцэрскія абавязкі ў чаканні прысваення афіцэрскага звання), Лейтэнант, Оберлейтэнант. Падводныя лодкі ў SH3, іх узбраенне і абсталяванне -------------------------------------------------- Выбар падлодкі залежыць ад выбару часу пачатку кар’еры або місіі, а таксама флатыліі. * тып II (варыянты A і D) * тып VII (варыянты B, C, C/41 і C/42) * тып IX (варыянты B, C, C/40 і D2) * тып XXI GWX3 Gold --------- The GWX3 GOLD Add-on — папулярная мадыфікацыя да гульні ад распрацоўшчыкаў The Grey Wolves. Уносіць у Silent Hunter 3 значную колькасць паляпшэнняў, у тым ліку звязаных з гістарычнай дакладнасцю; новыя тыпы судоў і інш. Апісанне і поўны спіс змен даступныя на афіцыйным сайце каманды распрацоўшчыкаў. Там жа даступная для запампоўкі падрабязная брашура ў фармаце PDF. GWX3 GOLD Add-on ўсталёўваецца на арыгінальную гульню крыху менш, чым у палове выпадкаў, што пацвярджаецца абмеркаваннямі ў прысвечаных Silent Hunter 3 форумах. Пасля ўстаноўкі GWX3 Gold, знікае магчымасць гуляць па інтэрнэту з тымі, у каго пакет GWX3 Gold не ўсталёваны (гэта паведамленне з’яўляецца ў інтэрфейсе злучэння з сэрверам шматкарыстальніцкай гульні). Гл. таксама ----------- * Silent Hunter I * Silent Hunter II * Silent Hunter IV Зноскі ------ 1. 1 2 Steam — 2003. Праверана 31 сакавіка 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q337535'></a> 2. ↑ http:// uboat.net/men/decorations/clasp.htm Спасылкі -------- * Silent Hunter III Афіцыйны сайт Silent Hunter III * GAMES.1C.RU(недаступная спасылка) Раздзел форуму па гульнях Silent Hunter 3 і Silent Hunter 2 * The Grey Wolves Official Website Freeware expansion pack for Silent Hunter 3 * Лакалізацыя SH III GWX2.0 Архівавана 12 красавіка 2012. Русіфікацыя The Grey Wolves Freeware expansion pack for Silent Hunter 3 * Сухой.ру Архівавана 29 лістапада 2010. Раздзел прыхільнікаў гульні | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | MobyGames · MobyGames | | Нарматыўны кантроль | BNF: 166839288 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Грубер. **Габрыэ́ль Гру́бер** (ням. Gabriel Gruber, 6 мая 1740, Вена — 26 сакавіка 1805, Санкт-Пецярбург) — буйны дзяч каталіцкага касёла і Ордэна езуітаў, вучоны і педагог; генерал Таварыства Ісуса ў Расіі (1802—1805). Біяграфія --------- ### Аўстрыя Габрыэль Грубер нарадзіўся ў Вене 6 мая 1740 г. (ёсць меркаванне, што гэта дзень хрышчэння, а датай яго нараджэння трэба лічыць 4 мая) у сям'і збройніка. Ва ўзросце 15 гадоў уступіў у Таварыства Ісуса. Трое малодшых братоў Грубера паследавалі яго прыкладу і таксама сталі езуітамі. З 1757 па 1758 гг. вывучаў лацінскую і грэчаскую мовы ў Леабене, Аўстрыя. Потым у Грацы (1757 - 1760) займаўся філасофіяй, а ў Трнаве (1761 - 1762) - матэматыкай. Пад час вывучэння тэалогіі ў Грацы (1763-1767) быў высвечаны на ксяндза (1766). Грубер быў высакакласным інжынерам, спецыялістам у галіне механікі і гідрадынамікі, разбіраўся ў архітэктуры, матэматыцы і навігацыі. У 1769 г. ён быў прызначаны прафесарам механікі і гідраўлікі ў Вышэйшай інжынернай школе ў Любляне. Некаторыя мадэлі караблёў яго работы можна ўбачыць у Марскім музеі горада Піран (Славенія). Пасля роспуску Ордэна езуітаў у 1773 г. папам Кліментам XIV Грубер стаў працаваць інжынерам пры двары аўстрыйскага імператара Іосіфа II. Па яго праекце быў пабудаваны Палац Грубера (зараз будынак Архіва Славеніі) у Любляне, які выкарыстоўваўся ім у якасці лабараторыі па вывучэнні механікі і гідраўлікі. Пад кіраўніцтвам прафесара быў створаны так званы Грубераў канал (ням.: *Gruberkanal*, славенск.: *Gruberjev kanal*). ### Расійская імперыя У 1784 г. Грубер прыехаў у Беларусь, бо ў межах Расійскай імперыі (пераважна на тэрыторыі Беларусі) структуры Ордэна езуітаў, як і раней, працягвалі дзейнічаць са згоды ўладаў. Працаваў выкладчыкам механікі і архітэктуры (1784-1799) і эксперыментальнай фізікі (1799-1800) у Полацкім езуіцкім калегіуме. Яго высілкамі калегіум пашырыў сваю навуковую базу і ператварыўся ў буйны тэхнічны цэнтр. Створаныя ім альбо пад яго кіраўніцтвам машыны і механізмы не толькі актыўна выкарыстоўваліся ў навучальным працэсе, але таксама з поспехам дэманстраваліся гасцям полацкай альма-матэр. Адным з самых вядомых тварэнняў майстра была механічная галава. Згодна з апісаннямі, высока ў сцяне, амаль пад столлю, была ўсталявана галава старога з доўгімі сівым валасамі. Механічная канструкцыя з рухомымі дэталямі «размаўляла» на ўсіх распаўюджаных у той час мовах і адказвала на любыя пытанні наведвальнікаў: *«Голова немедленно отвечала внятно, громко, логично, с полным знанием обстоятельств и обстановки спрашивавшего, так что тот приходил просто в ужас. Какова должна была быть вера в мудрость и почти сверхъестественную силу иезуитов, когда никому не приходило на мысль, что за стеною сидел опытный механик, приводивший в движение глаза и все лицо головы и отвечавший за нее. Все верили, никто не смел сомневаться, а если у кого и являлись подозрения, тот не смел и пикнуть»*. Праект рэканструкцыі Полацкай езуіцкай акадэміі, малюнак Г. ГрубераГрубер распрацаваў праект спецыяльнага музейнага будынка і актыўна ўключыўся ў стварэнне музею, адкрыццё якога адбылося ў 1788 г. калі быў дабудаваны новы трохпавярховы корпус калегіума. Таленавіты езуіт таксама прыклаў сваю руку да мастацкага афармлення інтэр’ераў музейнага корпуса калегіума. Сцены ў будынку былі распісаны яго фрэскамі, была абсталявана зала для заняткаў маляваннем, жывапісам і архітэктурай. Там жа знаходзілася вялікая колькасць кніг, малюнкаў і гравюр, былі прадстаўлены мадэлі ўсіх архітэктурных стыляў з узорамі кладкі і дахаў, мадэлі мастоў і мадэль карабля. Педагагічны і мастацкі талент Грубера зрабіў моцны ўплыў на творчае станаўленне медальера, скульптара, жывапісца, гравёра, аднаго з найбольш уплывовых дзеячаў рускага мастацтва ХІХ ст. графа Фёдара Пятровіча Талстога (1783—1873), у будучым віцэ-прэзідэнта Імператарскай Акадэміі мастацтваў. Нягледзячы на арыстакратычнае паходжанне і высокую пасаду бацькі, дзевяцігадовы Фёдар быў адпраўлены ў Полацкі езуіцкі калегіум, дзе пад кіраўніцтвам Грубера пачаў прафесійна займацца жывапісам. Дзейнасць Грубера атрымала ўхваленне імператрыцы Кацярыны II і імператара Паўла I, які пазнаёміўся з Груберам у 1797 г. пад час наведвання Полацка. У чэрвені 1799 г. Грубер сустрэўся ў Санкт-Пецярбургу з імператарам, які запэўніў яго ў сваім намеры падтрымліваць Таварыства Ісуса, бачачы ў езуіцкім ордэне сродак барацьбы з уплывам Французскай рэвалюцыі. Грубер увайшоў у асаблівы давер да імператара, бо здолеў вылечыць яго жонку ад хранічных зубных боляў; давер да езуіта быў настолькі вялікім, што ён атрымаў права ўваходу да імператара без дакладу. У 1800 г. ён быў прызначаны настаяцелем касёла Св. Кацярыны ў Санкт-Пецярбургу і стаў рэктарам сталічнага езуіцкага калегіума. У кастрычніку 1800 г. Павел І выдаў указ, згодна якому езуіты атрымлівалі права кіраваць сістэмай адукацыі ў былых землях Вялікага Княства Літоўскага. Сам Грубер быў прызначаны асістэнтам генеральнага вікарыя Таварыства Ісуса ў Расійскай імперыі. В чэрвені 1799 г. Грубер прадставіў Паўлу I просьбу, каб імператар звярнуўся да рымскага пантыфіка з нагоды фармальнага прызнання існавання Ордэна езуітаў у межах Расійскай імперыі. Як адзначаў Грубер, папскае прызнанне Таварыства Ісуса на тэрыторыі Расіі паспрыяла б прытоку былых членаў ордэна ў краіну, дзе яны былі б карысныя ў справе выхавання і адукацыі. Грубер заклікаў Паўла I стаць «адноўнікам і анёлам-захавальнікам Таварыства Ісуса». У жніўні 1800 г. Павел I накіраваў папу Пію VII ліст з просьбай прызнаць езуіцкі ордэн у Расіі. Адпаведнае папскае брэвэ (*Catholicae fidei*) было выдана 7 сакавіка 1801 г. У ім пантыфік прызнаваў кананічнасць езуіцкіх структур у Расіі і пагаджаўся на тое, каб генеральны вікарый Таварыства Ісуса ў Расіі і яго пераемнікі насілі тытул «Генерал ордэна ў Расіі». Пасля смерці Францішка Караў 22 кастрычніка 1802 г. генералам і быў абраны Грубер. Пры імператары Аляксандры I прывілеі езуітаў былі зменшаны. Намаганнямі Грубера былі створаны езуіцкія місіі ў Саратаве (1803), Адэсе (1804) і Астрахані (1805), а таксама шматлікія місіянерскія пункты. Грубер падтрымліваў сувязі з многімі былымі членамі езуіцкага ордэна, запрашаючы іх для місіі ў Беларусь. Ён дамогся ад рымскага папы аднаўлення езуіцкіх структур у Неапалітанскім каралеўстве са статусам філіяла Таварыства Ісуса ў Санкт-Пецярбургу. Гады знаходжання Грубера ў Расіі адзначаюцца распаўсюджаннем каталіцкіх ідэй сярод рускай інтэлігенцыі. Габрыэль Грубер загінуў у ноч на 26 сакавіка (7 красавіка старога стылю) 1805 г. пад час пажару ў сваёй рэзідэнцыі. Яго пераемнікам на пасадзе Генерала ордэна стаў Тадэвуш Бжазоўскі. Трагічнае здарэнне адбылося літаральна за 2 тыдні да заключэння ў Пецярбургу антынапалеонаўскага саюза паміж Англіяй і Расіяй, таму яго гібель не ўсе лічылі «выпадковай». Ушанаванне памяці Габрыэля Грубера ў Полацкім дзяржаўным універсітэце --------------------------------------------------------------------- У 2014 г. ва ўнутраным дворыку адроджанага Полацкага калегіума адбылася цырымонія адкрыцця мемарыяльнай дошкі ў гонар Грубера. Пасля ўрачыстага мерапрыемства гасцям прапанавалі пакаштаваць гарачы шакалад, прыгатаваны згодна з рэцэптам Грубера. Частаванне гэтым напоем ужо паспела стаць добрай універсітэцкай традыцыяй у Полацку. У 2015 г. атрымала новае жыццё знакамітая механічная галава. Выкарыстоўваючы сучасныя тэхналогіі і матэрыялы, выкладчыкі і супрацоўнікі Полацкага дзяржаўнага ўніверсітэта стварылі экспазіцыю "Рэканструкцыя праекта Габрыэля Грубера «Механічная галава»". Сёння аб’ект стаў папулярнай турыстычнай кропкай комплексу будынкаў Полацкага калегіума і месцам правядзення ўніверсітэцкіх ўрачыстых цырымоній. Зноскі ------ 1. ↑ Gabriel Gruber // Benezit Dictionary of Artists — OUP, 2006. — ISBN 978-0-19-977378-7 Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q217595'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q24255573'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1547776'></a> 2. 1 2 3 *Dr. Constant v. Wurzbach* Gruber, Gabriel // *Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich*: *enthaltend die Lebensskizzen der denkwürdigen Personen, welche seit 1750 in den österreichischen Kronländern geboren wurden oder darin gelebt und gewirkt haben* — Wien: 1856. — Т. 5. — S. 382.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q25856'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q665807'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q88702064'></a> 3. ↑ Матэматычная генеалогія — 1997.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q829984'></a> 4. ↑ Матэматычная генеалогія — 1997. Праверана 8 жніўня 2016.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q829984'></a> 5. ↑ Grzebień, L. (Ed.), *Encyklopedia Wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy*, 1996. 6. ↑ Инглот, М. Общество Иисуса в Российской Империи (1772–1820 гг.) и его роль в повсеместном восстановлении Ордена во всем мире / М. Инглот ; пер. А.Н. Коваля. – М. : Институт философии, теологии и истории св. Фомы, 2004. – С. 146. 7. ↑ **Живописная Россия** : Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении / под общ. ред. П. П. Семенова. - СПб. : [Тип.] М. О. Вольф, 1881-1901. **Т. 3. Ч. 1 : Литовское полесье ; Ч. 2 : Белорусское полесье**. — СПб. ; М. 1882. — 490, VI с. : ил. 23 л. ил. 8. ↑ Инглот, М. Общество Иисуса в Российской Империи (1772—1820 гг.) и его роль в повсеместном восстановлении Ордена во всём мире. М. 2004. 9. ↑ Открытие мемориальной доски Габриэлю Груберу Архівавана 17 жніўня 2018. 10. ↑ Открытие выставочной композиции «Реконструкция проекта Габриэля Грубера „Механическая голова"» Архівавана 17 жніўня 2018. 11. ↑ Торжественная церемония регистрации студентов первого курса в Полоцком коллегиуме Архівавана 25 студзеня 2021. Літаратура і спасылкі --------------------- * Г. Грубер на сайте иезуитов в России * Инглот, М. Общество Иисуса в Российской Империи (1772–1820 гг.) и его роль в повсеместном восстановлении Ордена во всем мире / М. Инглот ; пер. А.Н. Коваля. – М. : Институт философии, теологии и истории св. Фомы, 2004. – 632 с. * Католическая энциклопедия. Изд. францисканцев. — М.: 2002. * Морошкин, М.Я. (свящ.). Иезуиты в России, с царствования Екатерины ІІ-й и до нашего времени (в 2-х ч.) Ч. 1. : обнимающая историю иезуитов в царствование Екатерины Великой и Павла І-го / Михаил Яковлевич Морошкин. – СПб. : В Тип. Второго Отд-ния Собственной Е. И. В. Канцелярии, 1867. – XV, 301, ХІІ, ІІ с. – 22 см. * *о. К. Симон.* Иезуиты в России * Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995 / оprac. L. Grzebień  (польск.) (бел.. – Kraków : Wyd-wo WAM, 1996. – 882 s. * *Pierling, P.* G.Gruber et les jésuites réfugiés en Russie. — Meudon, 1999. (фр.) * Załęski, S. Jezuici w Polsce. T. 5, Jezuici w Polsce porozbiorowej 1773–1905. Cz. 1 : 1773–1820. – Kraków: W.L. Anczyc i sp, 1907. – 517 s. | | | | | --- | --- | --- | | Папярэднік**Францішак Караў** | **Генерал Таварыства Ісуса ў Расіі**1802—1805 | Пераемнік**Тадэвуш Бжазоўскі** | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Матэматычная генеалогія | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Біяграфічны Аўстрыйскай імперыі · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Allgemeine Deutsche Biographie | | Генеалогія і некрапалістыка | Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX4971747 · CONOR: 95455843 · GND: 132380862 · ISNI: 0000 0000 4863 5946 · LCCN: no2005084872 · VIAF: 28229036 | |

**Элін Мацільда Элізабэт Вэгнер** (шведск.: Elin Mathilda Elisabeth Wägner; 16 мая 1882, Лунд — 7 студзеня 1949, Берг, Крунуберг) — шведская пісьменніца, журналістка, педагог, эколаг. Грамадскі дзеяч, арганізатар руху па абароне і выратаванні дзяцей, актывістка фемінісцкага і пацыфістскага рухаў; заснавальнік групы Фогельстад. Член Шведскай акадэміі з 1944 года. Біяграфія --------- Элін Вэгнер нарадзілася ў 1882 годзе ў Лундзе. Яе бацькам быў школьны дырэктар; у трохгадовым узросце яна пазбавілася маці. Калі бацька паўторна ажаніўся, Элін некаторы час жыла з дзядзькам, а потым пераехала разам з новай сям’ёй бацькі спачатку ў Нючэпінг, а затым у Хельсінгбарг. Журналісцкая дзейнасць Вэгнер пачалася ў газеце Helsingborgs Dagblad. Затым яна пераехала ў Стакгольм і працавала ў вядомым жаночым часопісе «Idun». Пазней яна стала першым рэдактарам часопіса Tidevarvet[sv], які выдаваўся так званай групай Фогельстад. Вегнер таксама сама шмат пісала для гэтага часопіса, у прыватнасці, аб нямецкай і ангельскай літаратуры, этналогіі і антрапалогіі. Яна таксама працавала выкладчыкам у жаночай школе ў Фогельстаде[sv]. Група Фогельстад, 1920-я гады. Злева направа: Элізабэт Тамм, Ада Нільсан, Ханарын Хермелін и Элін Вэгнер; сядзіць Керсцін Хесельгрэн У 1910 годзе Вэгнер выйшла замуж за літаратурнага крытыка Ёна Ландквіста. У 1922 годзе муж і жонка развяліся, але працягвалі падтрымліваць адзін аднаго. Дзяцей у іх не было. На сястры Элін быў жанаты Грэгар Паульсон. Пасля разводу Вэгнер пераехала са сталіцы ў Смоланд і пасялілася ў вёсцы Берг на поўнач ад Векшэ. Непадалёк жыла яе сяброўка і паплечніца Флоры Гате, з якой яны разам падарожнічалі: як па Смоланду, збіраючы матэрыял для кнігі Вегнер «Tusen år i Småland», так і за межы Швецыі, у тым ліку ў Маскву і Ленінград ў 1934 годзе. Грамадская дзейнасць -------------------- Пісьменніца, журналістка і актывістка фемінісцкага руху Элін Вэгнер з тэчкамі з 350 000 подпісамі, сабранымі ў 1913—1914 у падтрымку права жанчын на галасаванне ў выбарах Элін Вэгнер была адной з найбольш вядомых суфражыстак, дзеячаў руху за прадастаўленне жанчынам выбарчага права ў Швецыі, ініцыятарам стварэння шведскага грамадства за жаночае раўнапраўе. Разам з Фрэдрыкай Брэмер Вэгнер з’яўляецца ініцыятарам і найбольш важнай і ўплывовай дзяячкай фемінісцкага руху Швецыі. У лістападзе 1919 года Элін Вэгнер, Элен Пальмшэрна і Герда Маркус стварылі ў Швецыі першую ў краіне арганізацыю па абароне і выратаванні дзяцей пад назвай "Рэдда Барнен "(шведскае аддзяленне «Міжнароднага саюза дапамогі дзецям»). Літаратурная творчасць ---------------------- Аўтар раманаў, артыкулаў у газетах і часопісах, сцэнарыяў да 4-м фільмаў. Сярод найбольш папулярных раманаў Э. Вэгнер — «Norrtullsligan» («мужчыны і іншыя няшчасці», 1908), «Pennskaftet» («Ручка», 1910), аповесць у духу народных традыцый з жыцця сялян «Åsa-Hanna» (1918). Выкарыстала творчы псеўданім «Дэвінэз» (Devinez). Кнігі і шматлікія артыкулы Э. Вэгнер прысвечаны праблемам жаночай эмансіпацыі, грамадзянскіх правах, руху за мір, павышэнню дабрабыту людзей, ахове навакольнага асяроддзя. Абраная бібліяграфія -------------------- | | | | --- | --- | | * Från det jordiska museet (1907) * Norrtullsligan (1908) * Pennskaftet (1910) * Helga Wisbeck (1913) * Mannen och körsbären (1914) * Camillas äktenskap (1915) * Släkten Jerneploogs framgång (1916) * Åsa-Hanna (1918) * Kvarteret Oron (1919) * Den befriade kärleken (1919) * Den förödda vingården (1920) * Nyckelknippan (1921) * Den namnlösa (1922) * Från Seine, Rhen och Ruhr (1923) * Silverforsen (1924) * Natten till söndag (1926) * De fem pärlorna (1927) * Den odödliga gärningen (1928) | * Svalorna flyga högt (1929) * Korpungen och jag (1930) * Gammalrödja (1931) * Dialogen fortsätter (1932) * Mannen vid min sida (1933) * Vändkorset (1934) * Genomskådad (1937) * Hemlighetsfull (1938) * Tusen år i Småland (1939) * Fred med jorden (1940) * Väckarklocka (1941) * Selma Lagerlöf I (1942) * Selma Lagerlöf II (1943) * Hans Larsson (1944) * Vinden vände bladen (1947) * Spinnerskan (1948) * Fredrika Bremer (1949) | Зноскі ------ 1. 1 2 Elin Matilda Elisabeth Wägner // Brockhaus Enzyklopädie / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q464633'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2586178'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227'></a> 2. 1 2 3 4 5 Elin Mathilda Elisabeth Wägner Праверана 28 лютага 2020. 3. 1 2 Lunds domkyrkoförsamlings kyrkoarkiv, Födelse- och dopböcker, SE/LLA/13254/C I/14 (1881-1892), bildid: 00106227\_00062, sida 58 Праверана 28 верасня 2020.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q10501038'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q64166606'></a> 4. ↑ Bergs kyrkoarkiv, Födelse- och dopböcker, SE/VALA/00028/C/4 (1920-1949), bildid: 80007270\_00183 Праверана 28 верасня 2020.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q64166606'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q10478639'></a> 5. ↑ Wägner, Elin Matilda Elisabet // — Svenskagravar.se. Праверана 10 мая 2023.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q26699962'></a> 6. ↑ 12) Elin Wägner // Norra kyrkogården i Lund Праверана 12 мая 2023.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q118221286'></a> 7. ↑ 8. ↑ *(unspecified title)* Праверана 20 ліпеня 2020. 9. ↑ 10. 1 2 3 4 Svenskt kvinnobiografiskt lexikon. sfn error: шмат якараў (2×): CITEREFSvenskt\_kvinnobiografiskt\_lexikon (даведка) 11. ↑ *Irene Andersson*. Hilda Florence (Flory) Margaret Gate (англ.). *Svenskt kvinnobiografiskt lexikon*. Спасылкі -------- * *Bibi Jonsson*. Elin Mathilda Elisabeth Wägner (англ.). *Svenskt kvinnobiografiskt lexikon*. * Elin Wägner (шведск.). *Stockholmskällan*. | ?Элін Вэгнер — продкі | | --- | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | | | Элін Вэгнер | | Sven Wägner[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Česko-Slovenská filmová databáze · Internet Movie Database · Project Gutenberg | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) · Brockhaus | | Генеалогія і некрапалістыка | Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90215748 · BNF: 12781923p · GND: 118937006 · ISNI: 0000 0001 0905 9939 · LCCN: n81019095 · NKC: mub2013766965 · NTA: 071426779 · NUKAT: n2009076782 · LIBRIS: 219076 · SUDOC: 086042939 · VIAF: 59210949 | |

**Мяцежны Шлях**  — моладзевы аргенцінскі тэлесерыял, створаны ў 2002 годзе прадзюсарам Крысам Морэнай. Серыял складаецца з двух сезонаў: 2002—2003 гг. і 2003—2004 гг. Апошні эпізод якога быў паказаны ў ліпені 2004 года. У цэнтры карціны паўстаюць 4 галоўных персанажа: Мія, Мануэль, Пабла і Марыса, якія вырашаюць стварыць музычную групу. У кожнага з іх розныя характары, погляды на жыццё, густы, і жаданне паставіць сябе ў грамадстве, але, нягледзячы на ўсё гэта, яны на працягу ўсяго серыяла спрабуюць знайсці кампраміс адзін з адным, і разам ісці да адной мэты, таго чаго хочуць — спяваць, выступаць, сябраваць і любіць… Цікавыя факты ------------- Калі здымаўся серыял у краіне была вельмі складаная эканамічная і палітычная сітуацыя, што, уласна, і адбылася на сюжэце серыяла: дзеці вучацца ў школе «Элітны шлях», школе для дзяцей заможных бацькоў, дзе нараўне з багатырамі таксама маюць магчымасць вучыцца, так званыя «стыпендыяты» — дзеці з бедных сем’яў, вось у гэтым і прасочваюцца рэзкія сацыяльныя размежавання, уласцівых аргенцінскаму грамадству і цяпер, асабліва — тады. Спасылкі -------- * Erreway.Org

**Мо́накан** (англ.: Monacan; магчымая саманазва: *Amai Amañuhkañ*) — індзейскі народ, карэнныя насельнікі Віргініі. У 2009 г. у ЗША жыло каля 2000 чалавек, якія вызначалі сваю тоеснасць як монакан. Першая ўзгадка пра монакан з’явілася ў 1607 г. пасля заснавання калоніі Джэймстаўн. У адрозненне ад паўхатан, яны размаўлялі на сіўанскай мове. Меркавана, што назва монакан паходзіць ад саманазвы *Amai Amañuhkañ* (літаральна «краіна мясцовых жыхароў»). Паводле адной з сучасных гіпотэз, усход сучасных ЗША — старажытная прарадзіма ўсіх народаў сіў, адкуль яны пачалі рассяляцца на захад. Такім чынам, монакан былі рэшткамі старажытнага насельніцтва. Яны займаліся земляробствам і паляваннем, здабывалі медзь, хавалі памерлых у курганах. Кантакты паміж монакан і англійскімі каланістамі мелі вельмі абмежаваны характар. У 1677 г. монаканскі правадыр Сірэнуф падпісаў мірнае пагадненне. Іх колькасць стала скарачалася з-за эпідэмічных захворванняў, завезеных еўрапейцамі. У канцы XVII ст. монакан далучыліся да каюга і мігрыравалі на поўнач. На працягу XVIII ст. яны ўзгадваліся сярод жыхароў Паўночнай Караліны, Пенсільваніі і Канады. У 1831 г. нашчадак монакан, Вільям Джонс, адрадзіў супольнасць індзейцаў, якая атаясняла сябе са старажытнымі жыхарамі. У нашы дні яна вядома як «нацыя монакан», прызнаная ў 1988 г. Садружнасцю Віргінія. Спасылкі -------- * Monacan Indian Nation * Monacan Tribe * Virginia Indian Archive: The Monacan Nation(недаступная спасылка) | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | LCCN: sh85086669 |

**Антоніа Калебота** (італ.: Antonio Calebotta (Calebota), польск.: Antoni Calebotta (Callabotta), лац.: Antonius Calebota; 25 сакавіка, 1784, Італія) – ?) – святар, прафесар Полацкай езуіцкай акадэміі. Біяграфія --------- 11 лютага 1814 г. будучы ўжо ксяндзом, уступіў у Таварыства Ісуса. У 1815 г. скончыў курс тэалогіі ў Полацкай езуіцкай акадэміі і да самага закрыцця гэтай навучальнай установы займаў у ёй пасаду прафесара кананічнага права і царкоўнай і ўсеагульнай гісторыі. Пасля выгнанне езуітаў з Расійскай імперыі (1820) некаторы час знаходзіўся ў Аўстрыі і Германіі. У 1826 г. пераехаў на Галічыну, дзе паўторна ўступіў у Ордэн. Некаторы час займаў пасаду прафесара тэалогіі ў Старой Весі і Тынцы, але ў 1828 г. канчаткова пакінуў Таварыства Ісуса. (Згодна з дадзенымі Л. Гжэбня, А. Калебота выйшаў з Ордэна ў 1827 г.) Зноскі ------ 1. ↑ Catalogs SJ 1774-1829. Russiae. Архівавана 13 ліпеня 2020. 2. ↑ Catalogs SJ 1774-1829. Galicianae. p. 154, 174. Архівавана 13 ліпеня 2020. 3. ↑ Grzebień, L. (Ed.), *Encyklopedia Wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy*, 1996. Літаратура ---------- * Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995 / оprac. L. Grzebień  (польск.) (бел.. – Kraków : Wyd-wo WAM, 1996. – 882 s. * Giżycki, J.M.  (руск.) (бел. Materyały do dziejów Akademii Połockiej i szkół odniej zależnych / J.M. Giżycki. – Kraków : Druk. W. Anczyca i spółki, 1905. – 288 s.

**Бенджамін Копман** (англ.: Benjamin Kopman; 25 снежня 1887, Віцебск — 4 снежня 1965, ЗША) — беларускі і амерыканскі жывапісец, графік, ілюстратар. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў Віцебску ў сям’і Давыда Копмана і Рыўкі Кісельгоф. Скончыў пачатковую школу ў Екацярынаславе. У 1900 годзе паступіў у Школу жывапісу і малюнка Ю. М. Пэна ў Віцебску. У 1903 годзе з сям’ёй эміграваў у ЗША. Нядоўга вучыўся ў Нацыянальнай акадэміі дызайну ў Нью-Ёрку (1905—1907). У 1913 годзе прыняў амерыканскае грамадзянства. Ствараў карціны з элементамі фантастыкі і гратэску. Займаўся станкавай графікай, ілюстраваў дзіцячыя кнігі, маляваў карыкатуры. Ілюстраваў раманы «Злачынства і пакаранне» Ф. М. Дастаеўскага (1944) і «Франкенштэйн» М. Шэлі (1948). Пісаў вершы і прозу на ідыш. Уваходзіў у габрэйскую літаратурную групу «Дзі Юнге». Як літаратар і мастак супрацоўнічаў ў габрэйскім альманаху «Shriften» (канец 1910-х — пач. 1920-х). У 1926 годзе разам з Джэнінгсам Тофэлем выдаваў габрэйскі часопіс «Plastik», прысвечаны мастацтву кнігі і паліграфіі. З 1912 удзельнічаў у шматлікіх групавых выставах у ЗША і ўваходзіў у розныя мастацкія аб’яднанні. У 1929 правёў першую персанальную выставу ў нью-ёркскай галерэі New Art Circle. У далейшым штогод праводзіў выставы ў Нью-Ёрку — у галерэях Neumann (1931), New Art Circle (1931, 1936, 1937), Erich-New-house (1935), А. С. А. (штогод у 1941—1948), Milch (1950, 1953), Heller (1954, 1956), World House (1958, 1959, 1964) і інш.; выстаўляўся ў Пітсбургу (Музей Карнегі, 1947 — літаграфіі), у Вашынгтоне, Чыкага і іншых гарадах ЗША. Неаднаразова атрымліваў ўзнагароды па жывапісе і графіцы. Зноскі ------ 1. ↑ RKDartists Праверана 23 жніўня 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a> 2. ↑ Benjamin Kopman — OUP, 2006. — ISBN 978-0-19-977378-7<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q217595'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q24255573'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1547776'></a> Спасылкі -------- * | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | RKDartists | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 174318804 · ISNI: 0000 0000 7891 7899 · LCCN: nr97034109 · NUKAT: n2018088909 · VIAF: 95832933 · ULAN: 500024563 | |

**Чачэнцы** (саманазва *Noxçi* (*Нохчы*)) — каўказскі народ усходне-горскай групы, які займаў да Каўказскай вайны тэрыторыю паміж рэкамі Сулак і Сунжа і Каўказскім хрыбтом. Існуе некалькі версій паходжання саманазвы чачэнцаў, сярод іх: ад вёскі Нахш, рэшткі якой можна знайсці ў гарах; ад слова *nexça*, што значыць «авечы сыр»; ад слова *nox* — рала. Некаторыя выводзяць этнонім ад імя Біблейскага патрыярха Ноя (па-чачэнску Nox). Еўрапейская назва «чачэнцы» паходзіць ад аулу Чачэн, каля якога рускія ўпершыню сустрэліся з плямёнамі нохчый падчас Персідскага паходу 1722—1723 гадоў. Краіны пражывання ----------------- У цяперашні час пражываюць на тэрыторыі Расійскай Федэрацыі (у тым ліку ў Чачні 1,300,000 чал. у Дагестане — 97,000, у Інгушэтыі — 97,000, у Паўночнай Асеціі — 5,000, у Кабардзіна-Балкарыі — 5,000, Краснадарскім краі — 3,000 і інш. асабліва ў Маскве), Турцыі (больш за 100,000), Іарданіі (90,000), Казахстане (75,000), Саудаўская Аравія (60,000), Сірыі (больш за 50,000), Грузіі (40,000), Азербайджане (10,000), у краінах Еўропы. Ёсць самым шматлікім з паўночна-каўказскіх народаў. 66 % чачэнцаў пражываюць у сельскай мясцовасці і толькі 33 % у гарадах. У 1944 амаль усе чачэнцы былі выселеныя ў Казахстан і Кыргызстан (гл. Дэпартацыя чачэнцаў і інгушаў). Мова і рэлігія -------------- Чачэнская мова адносіцца да нахскай групы моў ібера-каўказскай сям’і. Дадзеныя лінгвістыкі ўсталёўваюць сваяцтва нахскіх моў з старажытнымі хурыта-урарцкімі мовамі. Разам з інгушамі, кістынцамі і бацбійцамі чачэнцы складаюць нахскую этнічную групу (саманазва — вайнахі). Вернікі чачэнцы — мусульмане-суніты, у асноўным належаць да суфійскіх тарыкатаў Накшбандыя і Кадырыя. Яшчэ ў XVI ст. было шырока распаўсюджана праваслаўе. Традыцыйныя заняткі ------------------- Традацыйным заняткам раўнінных чачэнцаў было земляробства. Збольшага сеялі пшаніцу, проса і ячмень. У гарах пераважала жывёлагадоўля. Асноўным транспартам у гарах была запрэжаная валамі арба з двума невялікімі драўлянымі коламі, па бездаражы выкарыстоўвалі санкі. Сярод рамёстваў былі распаўсюджаныя гарбарства, апрацоўка металаў, камню, дрэва, ганчарства. Кухня ----- Улюбёная народная страва — звараныя ў булёне галушкі з кукурузнай мукі — галнаш; да сталу іх падаюць з кавалкамі адварнога мяса і тоўчанага часнаку. З пшанічнай ці ячменнай мукі пякуць пірагі з начыннем з сыру, бульбы ці гарбузоў. Звычайныя стравы ўлетку — сыр, тварог, кіслае малако. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Чачэнцы

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Ясінскі. **Якуб Ясінскі** (польск.: Jakub Jasiński; 24 ліпеня 1759, Венглеў, Пазнаньскае ваяводства — 4 лістапада 1794, прадмесце Прага, Варшава) — літоўскі і польскі ваенны і палітычны дзеяч, інжынер, паэт. Адзін з кіраўнікоў вызваленчага паўстання 1794 года пад правадырствам Тадэвуша Касцюшкі, лідар радыкальнага «якабінскага» крыла паўстанцаў, прыхільнік ідэй французскай рэвалюцыі. У час паўстання быў кашталянам Вільні, генеральным камандуючым паўстанцкімі войскамі ў Вялікім княстве Літоўскім. Адкліканы з Вялікага Княства Літоўскага з-за абвінавачванняў у «ліцвінскім сепаратызме». Кіраваў арганізацыяй новай арміі, набіраючы шляхту, мяшчан і сялян у войска. Пісаў вершаваныя пракламацыі да сялян на беларускай мове. Загінуў пры абароне Варшавы. Біяграфія --------- Нарадзіўся 24 ліпеня 1759 года, паводле іншых звестак двумя гадамі раней) ў Венглеве каля Пыздраў у Вялікапольшчы (паводле біёграфа Я. Ясінскага Генрыха Масціцкага). З 12 гадоў вучыўся ў Варшаўскім кадэцкім корпусе (Рыцарскай школе), заснаваным каралём Станіславам Панятоўскім. Меў схільнасць да грамадскіх навуках, захапляўся ідэямі асветнікаў; асабліва моцна на яго паўплывала філасофія Жан-Жака Русо. Скончыўшы навучанне ў 1783 годзе, атрымаў чын падбрыгадзіра і пасля двух гадоў службы вярнуўся ў кадэцкі корпус у якасці выкладчыка інжынернай справы. У 1789 годзе па пратэкцыі генерала артылерыі Вялікага княства Літоўскага князя Казіміра Сапегі кароль прызначыў Ясінскага старэйшым афіцэрам інжынернага корпуса літоўскага войска ў званні падпалкоўніка. Узначаленая Ясінскім інжынерная служба арміі складалася з 42 афіцэраў і салдат, у тым ліку з 20 мінёраў, і ўваходзіла ў склад створанага ў 1780 годзе ў Вільні корпуса артылерыі і ваеннай інжынерыі. 13 студзеня 1792 года Ясінскі атрымаў званне палкоўніка інжынерыі і быў накіраваны рэвізорам на будаўніцтва злучае Піну і Мухавец Каралеўскага канала (паміж гарадамі Пінскам і Кобрынам). ### Вайна з Расіяй 1792 года Партрэт Якуба Ясінскага Пасля падпісання ліберальнай партыяй Канстытуцыі 3 мая сітуацыя ў краіне рэзка абвастрылася. Частка шляхты, лічачы, што Канстытуцыя топча яе саслоўныя правы, была незадаволеная. Прыхільнікі адмены Канстытуцыі прынялі рашэнне стварыць канфедэрацыю і выступіць сумесна з рускімі войскамі супраць Сойма. Аднак руская армія была занята ў вайне з Асманскай імперыяй, і Кацярына II не вырашалася адначасова пачынаць вайну ў Рэчы Паспалітай. Пасля заключэння Расіяй міру з Асманскай імперыяй  (руск.) (бел. прадстаўнікі ад незадаволенай шляхты Патоцкі і Ржавускі прыбылі ў Пецярбург і заключылі з імператрыцай тайны дагавор аб сумесных ваенных дзеяннях. 18 мая 1792 года ў Рэч Паспалітую ўступіла чатыры калоны расійскіх войскаў пад начальствам генерал-аншэфа Міхаіла Васільевіча Кахоўскага  (руск.) (бел. з боку Бесарабіі і 32-тысячнае войска пад кіраўніцтвам генерал-маёра Міхаіла Крачэтнікава  (руск.) (бел. з усходу. У той жа дзень у мястэчку Таргавіца супернікамі Канстытуцыі была сфарміравана канфедэрацыя. Пачалася вайна. Падчас вайны Ясінскі камандаваў інжынерным корпусам, які мог выставіць максімум тысячу салдат. 10 чэрвеня 1792 года ён удзельнічаў у бітве пад Мірам, дзе праявіў гераічныя якасці. Бітва была прайграна, а неўзабаве Ферзенам без адзінага стрэлу быў узяты Нясвіж, над фартыфікацыі якога безвынікова працаваў Ясінскі. Польская армія была сканцэнтравана ў Брэсце, дзе 23 жніўня адбылася генеральная бітва. Ясінскі распрацаваў план абароны горада, дзякуючы якому бітва была выйграная, за што палкоўнік быў узнагароджаны залатым крыжом «Virtuti Militari». Між тым, зыход кампаніі быў ужо прадвызначаны: пад ціскам Кацярыны II кароль прыняў рашэнне перайсці на бок канфедэратаў і 22 ліпеня аддаў загад аб складанні зброі. Ясінскаму прыйшлося падпарадкавацца. ### Падпольная дзейнасць Пасля ганебнага для Рэчы Паспалітай Гродзенскага сойма 1793 года значная частка шляхты, у тым ліку і многія вышэйшыя вайсковыя чыны, выехалі за мяжу. Ясінскі застаўся ў Вільні, спрабуючы рэарганізаваць інжынерны корпус. Вядома, што ён прытрымліваўся радыкальных («якабінскіх») поглядаў: выступаў за адмену прыгоннага права і аднаўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 года Аднойчы ён нават выказаў думку, што краіну нельга выратаваць без таго, каб не выразаць усёй шляхты. З восені Я. Ясінскі прыступіў да канспіратарскай дзейнасці, накіраванай супраць акупантаў. Падпольны штаб Я. Ясінскага знаходзіўся ў картачным салоне яго ад’ютанта Хадкевіча. Варта зазначыць, што гульня ў карты сур’ёзна дапамагала ў папаўненні касы. Часам Ясінскій займаўся паэзіяй, зрэшты, сам ён даволі скептычна ацэньваў свае таленты. У пачатку 1794 года пра падпольную дзейнасць Я. Ясінскага даведаліся прарасійскія ўлады. Ён мусіў пакінуць Вільню і з’ехаць у Вількамірскі павет, дзе яго чакалі верныя войскі. ### Паўстанне Т. Касцюшкі Іаган Баптыст Лампі  (руск.) (бел.. «Якуб Ясінскі», каля 1794 У ноч з 22 на 23 красавіка 1794 года Я. Ясінскі ўзначаліў паўстанне ў Вільні. Паўстанцы хутка абяззброілі расійскі гарнізон, узяўшы ў палон 1012 чалавек. 23 красавіка на Рыначнай плошчы быў абвешчаны «Акт паўстання Літоўскага народа» 25 красавіка за здраду Радзіме па ініцыятыве Я. Ясінскага пакаралі галаву мясцовай адміністрацыі гетмана Касакоўскага. 3 мая Найвышэйшая Літоўская Рада абвясціла Я. Ясінскага галоўнакамандуючым Літоўскім паўстанцкім войскам. Тым часам, яго радыкалізм моцна палохаў шляхту, а польскае кіраўніцтва паўстання лічыла Ясінскага «ліцвінскім» сепаратыстам. У якасці галоўнакамандуючага літоўскімі паўстанцамі кіраваў арганізацыяй новага войска, з мэтай пашырэння сацыяльнай базы паўстання пісаў рыфмаваныя пракламацыі да сялян на беларускай мове. 11 мая 1794 года Т. Касцюшка прызначыў Я. Ясінскага генерал-лейтэнантам. Аднак ужо 4 чэрвеня пад націскам кансерватыўных сіл Я. Ясінскага адхілілі ад камандавання войскам ВКЛ як радыкала, перадаўшы паўнамоцтвы генералу Міхалу Вяльгорскаму  (руск.) (бел.. 10 чэрвеня ўказам Т. Касцюшкі Найвышэйшую Літоўскую Раду распусцілі і замянілі на значна больш памяркоўную па сваім складзе Цэнтральную дэпутацыю Вялікага Княства Літоўскага. Тым часам сутычкі паміж паўстанцамі і расійскімі войскамі не спыняліся. На тэрыторыі ВКЛ акрамя Ясінскага дзейнічалі генералы Грабоўскі і Хлявінскі  (руск.) (бел.. Першая бітва дывізіі Я. Ясінскага пад Няменчынам  (руск.) (бел. скончылася паражэннем. 7 мая адбылася другая бітва пад Палянамі, у якой паўстанцы перамаглі расійскіх акупантаў і такім чынам прадухілі пагрозу заняцця Вільні. У другой палове мая дывізія Я. Ясінскага ўдзельнічала ў бітве пад Ліпнішкамі  (руск.) (бел. дапамагала партызанскім руху ў Мінскай губерні. Большую частку дывізіі складалі сяляне. Якуб Ясінскі Якуб Ясінскі лічыў неабходным умацоўваць абараназдольнасць Вільні, аднак новы кашталян Віельгорскі прыняў рашэнне адвесці войскі ў Лідскі павет. Нічога не ведаючы пра гэта рашэнне кашталяна, Я. Ясінскі чакаў яго ў лагеры пад Соламі, дзе першапачаткова планавалася злучыць войскі. Страціўшы шмат часу на безвыніковае чаканне, Я. Ясінскі з 4000 салдат распачаў адчайны напад на карпусы В. Зубава  (руск.) (бел. і Л. Бенігсена  (руск.) (бел. (каля 5000 салдат пры 16 гарматах). Бітва адбылася 26 чэрвеня пад Соламі  (руск.) (бел. і стала адной з найбольш крывапралітных на працягу ўсёй кампаніі. Я. Ясінскаму давялося адступіць, хоць і не парушаючы баявога парадку. Падчас адступу загінуў брат Якуба капітан стралкоў Юзеф. Я. Ясінскі выехаў у Варшаву. Перажыўшы цяжкую дэпрэсію з прычыны ваенных няўдачаў і смерці брата, 17 ліпеня Ясінскі прыняў камандаванне над нарвенскім фронтам. Для папаўнення войска ён накіраваўся ў Брэст, адтуль у Бельск, як раз у гэты час, у другой палове жніўня, ён атрымаў вестку пра падзенне Вільні. Па прыбыцці ў Гродна Т. Касцюшка, больш не асцерагаючыся сепаратызму Ясінскага, узнагародзіў яго пярсцёнкам з надпісам: «Радзіма свайму абаронцу» і перадаў пад яго камандаванне адну з літоўскіх дывізій. Камандзірам наднарвенскай дывізіі Т. Касцюшка прызначыў Ежы Грабоўскага. Магіла Якуба Ясінскага на Каменкаўскіх могілках  (польск.) (бел. Тым часам, у Расіі вырашылі спыніць кампанію адным імклівым маршам Суворава. Сувораў атрымаў важныя для Расіі перамогі ў бітвах пры Крупчыцах  (руск.) (бел. і пад Брэстам. 10 кастрычніка паўстанцы пацярпелі вырашальнае паражэнне пад Мацяёвіцамі, Т. Касцюшка трапіў у палон. 20 кастрычніка Ясінскі прыбыў у Варшаву і папрасіў новага дыктатара паўстання Тамаша Ваўжэцкага прызначыць яго ў прадмесце Варшавы крэпасць Прагу, якая мусіла стаць шчытом горада. У абаронцаў фартэцыі ўжо не заставалася надзеяў на перамогу. Існуе меркаванне, што тым часам Ясінскі прапанаваў пакараць смерцю караля і ўсіх палонных, што, зразумела, зроблена не было. Ясінскаму з корпусам у 4000—5000 салдат даручылі абараняць левае крыло фартыфікацыі — Таргувек (паўночны фронт абароны). 3 лістапада пачаўся абстрэл фартыфікацыі, а наступнай раніцай а 5-й гадзіне пачаўся штурм. Прыкладна праз палову гадзіны рускія зламалі лінію абароны, у прадмесці пачалася паніка. Людзі кінуліся да моста — адзінай сувязі з Варшавай. Ясінскі быў сярод тых, хто абараняў адыход людзей да моста. Тут, каля Бродна, ён і загінуў. Як і іншых абаронцы Прагі, Ясінскага пахавалі на Каменкаўскіх могілках  (руск.) (бел.. Творчасць --------- У раннія гады творчасць Ясінскага развівалася пад уплывам сентыменталізму. З сярэдзіны 1780-х у яго творчасці пачынае пераважаць сацыяльная тэматыка, а творы набылі палітычную афарбоўку. Пра сваю літаратурную дзейнасць сам Ясінскі казаў: «Пішу тое, што жадаю, і пра тое, што мяне цікавіць, хвалы не шукаю…». З-пад пяра Ясінскага выйшлі іраікамічная паэма «Спрэчкі» (1788—1792), паэма «Цянця» (паэмы Ясінскага часткова апублікалі ў газеце «Tygodnik Wilenski» у 1819 годзе). Верш Ясінскага «Пра сталасць: да польскіх выгнаннікаў» быў асобна выдадзены ў Гродна ў 1793 годзе. Пісаў паэмы сатырычнага і казачнага характару. Некаторыя рамантычныя песні Ясінскага ў свой час карысталіся вялікай папулярнасцю. Часта выказваў радыкальныя погляды ў сваіх паэтычных творах, у сувязі з чым сучаснікі бачылі ў ім прадстаўніка «якабінскага» кірунку ў паэзіі. Яго сімпатыі да рэвалюцыйнай Францыі і Амерыканскай рэвалюцыі знайшлі адлюстраванне ў паэме «Да Народу» (1794). Творы Ясінскага выдадзеныя ў 1869 годзе ў Варшаве. ### Бібліяграфія 1. *Do Stefana Batorego*, powst. 1787 (według J. Kelery), ogł.: «Poema o Zamoyskim», *Tygodnik Wileński*, t. 8 (1819), s. 159 i n.; przedr. zobacz: Wydania zbiorowe (w rękopisach występuje pod różnymi tytułami) 2. *Kij krzywy*, powst. 1787 (według J. Kelery), *Pamiętnik Warszawski* 1805, s. 387; wyd. następne: *Rozmaitości* (Lwów) 1822, nr 70; (A. M. Pietkiewicz) w: *Wybór poezji z pisarzy polskich*, t. 2, Wilno 1835, s. 230; zobacz: Wydania zbiorowe; J. Kott, A. Ważyk w: *Wiersze, które lubimy. Antologia*, Warszawa 1951; wyd. krytyczne, uzupełnione fragm. opuszczonymi w wyd. poprzednim, ogł. J. Kelera w: «Poezja J. Jasińskiego», Wrocław 1952, *IBL. Studia Historyczno-Literackie* nr 11; przedr. J. Kott w: *Poezja polskiego Oświecenia. Antologia*, Warszawa 1954; wyd. 2 Warszawa 1956 3. *Do Boga*, powst. około 1789—1792 (według J. Kelery), z rękopisu Biblioteki PAN Kraków, sygn. 1281, ogł. J. Kelera w: «Poezja J. Jasińskiego», Wrocław 1952, *IBL. Studia Historyczno-Literackie* nr 11; przedr. J. Kott w: *Poezja polskiego Oświecenia. Antologia*, Warszawa 1954; wyd. 2 Warszawa 1956 4. *Kwestarz*, powst. około 1789—1792 (według J. Kelery), ogł. J. Kelera w: «Poezja J. Jasińskiego», Wrocław 1952, *IBL. Studia Historyczno-Literackie* nr 11 5. *Qui pro quo*, powst. około 1789—1792 (według J. Kelery), ogł. J. Kelera w: «Poezja J. Jasińskiego», Wrocław 1952, *IBL. Studia Historyczno-Literackie* nr 11; fragm. uzupełnił J. W. Gomulicki, *Nowe Książki* 1959, nr 9 6. *Ciańcia. Poema żartobliwe*, powst. około 1789—1792; zachowaną pieśń pierwszą i część drugiej ogł. *Tygodnik Wileński*, t. 8 (1819), s. 321; przedr. J. Kelera w: «Poezja J. Jasińskiego», Wrocław 1952, *IBL. Studia Historyczno-Literackie* nr 11 7. *Sprzeczki. Poema żartobliwe w 6 pieśniach*, powst. około 1791—1792 (według J. Kelery; według R. Wołoszyńskiego około 1788—1789); fragm. *Tygodnik Wileński*, t. 8 (1819), s. 48 i n.; całość zobacz: Wydania zbiorowe; pieśń pierwszą przedr. K. Bartoszewicz w: *Księgi humoru polskiego*, t. 2, Petersburg 1898; fragmenty przedr. *Echo Krakowa* 1948, nr 236; J. Kott w: *Poezja polskiego Oświecenia. Antologia*, Warszawa 1954; wyd. 2 Warszawa 1956; J. W. Gomulicki, *Nowe Książki* 1959, nr 9; autograf: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 1280 8. «Wiersz w czasie obchodzonej żałoby przez dwór polski po Ludwiku XVI», powst. 1793, *Kurier Polski* 1831, nr 386; przedr.: zobacz Wydania zbiorowe; J. Kott w: *Poezja polskiego Oświecenia. Antologia*, Warszawa 1954; wyd. 2 Warszawa 1956; liczne współczesne odpisy rękopiśmienne, m.in. w Ossolineum, sygn. 905/II 9. *Do exulantów polskich o stałości*, Grodno 1793; przedr.: zobacz Wydania zbiorowe; J. Horoszkiewicz w: *Pieśni z muzyką*, Kraków (1898); J. Kott w: *Poezja polskiego Oświecenia. Antologia*, Warszawa 1954; wyd. 2 Warszawa 1956 10. *Wypis z ksiąg moralnych Wielkiego Good, filozofa indyjskiego, wiernym swoim za regułę życia podanego*, powst. 1793, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 2970, s. 129—131; fragmenty ogł. W. Dzwonkowski: *T. Kościuszko*, Warszawa 1917, s. 76; przedr. H. Mościcki: *J. Jasiński*, Kraków 1948 (formalnie jest to naśladownictwo dzieła angielskiego Ph. D. Chesterfielda, przekł. polski z roku 1767: *Filozof indyjski albo sposób uszczęśliwienia życia ludzkiego w społeczności…*; faktycznie utwór jest zaszyfrowanym katechizmem sprzysiężenia wileńskiego), na autorstwo Jasińskiego wskazali: H. Mościcki: «Generał Jasiński…», Warszawa 1917, s. 116; B. Leśnodorski: «Polscy jakobini», Warszawa 1960, *Studia i Materiały z Dziejów Polski w Okresie Oświecenia* nr 3, s. 153—156, 535 11. «Z okazji listu Igelströma do ministra wojennego, w którym odwołuje się do Boga i dobrej sprawy monarchini swojej» (wiersz), *Gazeta Narodowa Wileńska* 1794, nr 7; przedr. W. Włoch w: *Polska elegia patriotyczna w dobie rozbiorów*, Kraków 1916, s. 123 (autorstwo Jasińskiego ustalił B. Leśnodorski: «Polscy jakobini», Warszawa 1960, *Studia i Materiały z Dziejów Polski w Okresie Oświecenia* nr 3, s. 18, 500) 12. *Do narodu*, powst. 1794, wyd. K. L. Królikowski *Bard oswobodzonej Polski*, t. 2, Warszawa 1831; przedr.: J. Horoszkiewicz w: *Pieśni z muzyką*, Kraków (1898); H. Mościcki *Tygodnik Ilustrowany* 1917, nr 19; H. Mościcki: *Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie*, Warszawa 1917 i wyd. następne; J. Nowak-Dłużewski w: *Poezja powstania kościuszkowskiego*, Kielce 1946; J. Kott w: *Poezja polskiego Oświecenia. Antologia*, Warszawa 1954; wyd. 2 Warszawa 1956; przekł. rosyjski: W. Lewik: *K narodu* w antologii: *Polskaja poezija*, t. 1, Moskwa 1963 13. *O wojsku*, fragmenty wyd. zobacz Wydanie zbiorowe (rozprawa zachowana we fragmentach) 14. «Odezwa… do narodu litewskiego», *Gazeta Wolna Warszawska* 1794, nr 17, s. 229 15. *Odezwa do Rosjan (ułożona na sesji Rady Litewskiej 2/15 maja 1794), druk ulotny (Muzeum Narodowe Kraków, zbiór Popielów, sygn. NI 53160); rękopis: Ossolineum, sygn. 3054/I, k. 41 wskazuje autora; przekł. francuski:* Journal historique de Varsovie *1794, nr 9, s. 115—116.* Памяць ------ Марка Белпошты памяці Ясінскага, 1994 У гонар Я. Ясінскага названы шэраг вуліц у наступных гарадах Польшчы, Беларусі і Літвы: | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | | * Сцяг Польшчы Варшава * Сцяг Літвы Вільнюс * Сцяг Польшчы Глівіцы * Сцяг Польшчы Зялёна Гура * Сцяг Польшчы Інаўроцлаў | | * Сцяг Польшчы Кракаў * Сцяг Польшчы Лодзь * Сцяг Польшчы Люблін * Сцяг Беларусі Маладзечна * Сцяг Польшчы Пшэмысль | | * Сцяг Польшчы Радам * Сцяг Польшчы Руда Слёнска * Сцяг Польшчы Тчэў * Сцяг Польшчы Хожаў * Сцяг Польшчы Чэнстахова | Апроч таго, імя генерала Я. Ясінскага носяць: * Форт Ясінскага  (польск.) (бел. — адзін з фортаў Варшаўскай крэпасці  (руск.) (бел. * II Інаўроцлаўскі інжынерны полк  (польск.) (бел. (з 1995) * III сапёрны полк у Дэмбіцы (расфарміраваны ў 2002) * Вышэйшая школа афіцэраў ваеннай інжынерыі  (польск.) (бел. ва Уроцлаве (дзейнічала да 1994) * Гімназія і школа ў Варшаве, ліцэі ў Варшаве і Вроцлаве * Скаўцскія дружыны  (польск.) (бел. ў Празе (Варшава) і Серпцы * Конкурс патрыятычнай і аматарскай паэзіі ў Празе (Варшава) У 1974 годзе на тэрыторыі Вышэйшай школы афіцэраў ваеннай інжынерыі ў Вроцлаве паставілі помнік Якубу Ясінскаму (скульптар: Канстанты Махарскі). У 1978 годзе ён жа стварыў копію гэтага помніка для вроцлаўскага Ліцэя імя генерала Ясінскага. Постаці генерала Ясінскага прысвечаная няскончаная трагедыя Адама Міцкевіча на французскай мове «Якуб Ясінскі, ці Дзве Польшчы». Зноскі ------ 1. ↑ В. Орлов. Как белорусы боролись против российского господства Архівавана 6 студзеня 2009. // Народная Воля № 209, 4 лістапада 2003 2. 1 2 3 4 Ясинский Якуб // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 720. — 737 с. 3. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 *Грыцкевіч А.* Ясінскі Якуб // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 785. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2. 4. 1 2 3 Якуб Ясинский. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЯкуб\_Ясинский (даведка) 5. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Шпунт 1998. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFШпунт1998 (даведка) 6. 1 2 3 4 5 Андрэй Шпунт. Я Бацькаўшчыны не перажыву… // Наша Ніва, 6 ліпеня 1998 7. 1 2 3 4 5 6 7 8 Віленскае паўстанне 22 красавіка 1794 (пераклад на расійскую) // М. Грыгор’еў. Войска ВКЛ ад Сасаў да Касцюшкі (1765—1794). — Менск, 1994 8. ↑ Ясинский Якуб // Гісторыя Беларусі: Слоўнік-даведнік (Мінск, 2000) 9. ↑ General Jakub Jasinski (1761—1794) Архівавана 29 студзеня 2010. // Szczep 17 Warszawskich Druzyn Harcerskich i Gromad Zuchowych im. gen. Jakuba Jasinskiego 10. ↑ у Старым горадзе. 11. ↑ Алфавитный список улиц по Молодечно Архівавана 15 лістапада 2011. // Белпочта 12. ↑ Мицкевич Адам // Театральная энциклопедия. В 5 томах / Гл. ред. П. А. Марков. Т. 3: Кетчер — Нежданова. — М.: Советская энциклопедия, 1964. С. 292 Літаратура ---------- * K. Bartoszewicz Dzieje Insurekcji Kościuszkowskiej. — Wiedeń: 1909. * H. Mościcki. Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie. — Warszawa, 1917. * J. Keler. Poezja Jakuba Jasińskiego. — Wrocław, 1952. * B. Leśnodorski. Polscy jacobini. — Warszawa, 1960. * Zdzisław Sułek Tytuł. Sprzysiezeńie Jakuba Jasińskiego. — MON, 1982. — 280 s. * Грыцкевіч А. П. Паўстанне 1794 г.: перадумовы, ход і вынікі // Бел. гіст. часопіс. — 1994. — № 1. * Я. Юхо, У. Емельянчык. «Нарадзіўся я ліцвінам…»: Тадевуш Касцюшка. — Мінск, 1994. * Из истории свободомыслия и атеизма в Белоруссии. — Мн. 1978. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | s: | Якуб Ясінскі ў Вікікрыніцах | | commons: | Якуб Ясінскі на Вікісховішчы | * Jasiński Jakub(недаступная спасылка) // Encyklopedia PWN * Ясінскі Якуб // Культурна-асветны клуб «Спадчына» (2008). — Сучасныя партрэты Ясінскага ў Старадарожскім мастацкім музее. * ЯСІНСКІ Якуб | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона | | Генеалогія і некрапалістыка | IPSB: jakub-jasinski-general-inzynier-poeta-wiesz · Sejm-Wielki.pl · Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 14501685p · GND: 11895184X · ISNI: 0000 0001 1768 0733 · LCCN: n86094797 · NKC: js2013748030 · NTA: 147965330 · NUKAT: n96401735 · SUDOC: 176586733 · VIAF: 66695965 | |

**Акруга Бі** (англ.: Bee county) — акруга штата Тэхас Злучаных Штатаў Амерыкі. На 2000 год у ёй пражывала 32359 чалавек. Па ацэнцы бюро перапісу насельніцтва ЗША ў 2008 годзе насельніцтва акругі складала 32 661 чалавек. Акруговы цэнтр - горад Бівіл. Гісторыя -------- Акруга Бі была сфарміравана ў 1857 годзе з участкаў акруг Сан-Патрысіа, Галіяд, Рэфухіа, Лайв-Ок і Карнс. Названа ў гонар сэра Бернарда Бі, дзяржсакратара Рэспублікі Тэхас. Зноскі ------ 1. ↑ 2020 United States Census / пад рэд. Бюро перапісу насельніцтва ЗША Праверана 1 студзеня 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q637413'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q23766566'></a>

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Лоўп’я. **Францішак Лоўп’я** (польск.: Franciszek Loupia, лац.: Franciscus Loupia; 26 сакавіка 1717, Каралявец — 29 снежня 1791, Полацк) — дзеяч каталіцкага касцёла і Ордэна езуітаў, педагог. Уступіў у Таварыства Ісуса 28 жніўня 1733 г. у Вільні. Высвечаны на ксяндза 21 снежня 1743 г. Выкладаў рыторыку ў Гродна (1746—1747) і Нясвіжы (1747—1748), філасофію ў Варшаве (1749—1751) і Навагрудку (1752—1755). У 1756—1760 гг. — пенітэнцыярый у базіліцы Св. Пятра ў Рыме. Пракуратар Польскай асістэнцыі Таварыства Ісуса ў Рыме (1763—1764). Сакратар правінцыяла (1766—1767), прафесар кананічнага права і віцэ-канцлер Віленскай акадэміі (1767—1773). Пасля апублікавання ў Рэчы Паспалітай папскага брэвэ *Dominus ac Redemptor* (1773) Ф. Лоўп’я выехаў у Прусію, дзе Фрыдрых ІІ пэўны час не дазваляў агалошваць папскі дакумент, і езуіты мелі магчымасць працягваць сваю дзейнасць. Калі ж у 1780 г. рэшткі Таварыства Ісуса страцілі ласку прускага манарха, Лоўп’я пераехаў на Беларусь. Сакратар, асістэнт, дарадца генеральнага вікарыя Таварыства Ісуса (1782—1791). Браў удзел у першых Полацкіх генеральных кангрэгацыях (1782 і 1785). Зноскі ------ 1. 1 2 3 Grzebień, L. (Ed.), *Encyklopedia Wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy*, 1996. 2. ↑ Catalogs SJ 1774—1829. Russiae. Архівавана 13 ліпеня 2020. 3. ↑ Инглот, М. Общество Иисуса в Российской Империи (1772—1820 гг.) и его роль в повсеместном восстановлении Ордена во всем мире / М. Инглот; пер. А. Н. Коваля. — М. : Институт философии, теологии и истории св. Фомы, 2004. — С. 132. Літаратура ---------- * Инглот, М. Общество Иисуса в Российской Империи (1772—1820 гг.) и его роль в повсеместном восстановлении Ордена во всем мире / М. Инглот; пер. А. Н. Коваля. — М. : Институт философии, теологии и истории св. Фомы, 2004. — 632 с. * Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564—1995 / оprac. L. Grzebień  (польск.) (бел.. — Kraków: Wyd-wo WAM, 1996. — 882 s.

Лужыцкая семінарыя. Літаграфія XIX стагоддзя Мемарыяльная таблічка на фасадзе будынка, прысвечаная студэнцкаму братэрства «Сербаўка» **Лужыцкая семінарыя**, іншы варыянт назвы — **Сербская семінарыя** (в.-луж.: Serbski seminar,, чэшск.: Lužický seminář, ням.: Wendische Seminar, лац.: Seminarium Lusaticum Pragense) — каталіцкая семінарыя, якая дзейнічала з 1728 г. па 1922 год у пражскім раёне Малая-Страна, Чэхія. У XVIII—XIX стагоддзях Лужыцкая семінарыя адыграла значную ролю ў культурным адраджэнні лужыцкага народа. Будынак з'яўляецца Культурным помнікам Чэшскай Рэспублікі. Гісторыя -------- У 1694 годзе два каталіцкіх святара з Будзішына Марцін Норберт (1637-1707) і Георг Іосіф Шымон (1646-1729) заснавалі ў 1706 годзе ў Празе гасцінны дом для паломнікаў з Верхняй Лужычы. У гэтым доме таксама жылі кандыдаты ў святарства, якія навучаліся ў Карлавым універсітэце. Да Рэфармацыі Верхняя Лужыца ўваходзіла ў склад каталіцкай епархіі Мейсена. Пасля распаўсюджвання лютэранства Будзішын увайшоў у склад Апостальскай адміністратуры, якая накіроўвала кандыдатаў у святарства для навучання ў каталіцкія семінарыі Кракава, Вены, езуіцкія навучальныя ўстановы ў Оламауцы і Празе. Гасцінны дом стаў асновай будучай семінарыі для студэнтаў з Верхняй Лужыцы. Сербская семінарыя святога Пятра была заснавана ў Празе ў 1724 годзе як навучальная ўстанова для падрыхтоўкі будучых каталіцкіх святароў Верхняй Лужыцы. Семінарыя была зацверджана 6 ліпеня 1725 года ўказам імператара Карла VI. Будаўніцтва семінарскага будынка па праекце архітэктара Кіліана Ігнаца Дзінценгофера пачалося ў 1726 годзе і скончылася ў 1728 годзе. 15 ліпеня 1726 года быў закладзены першы камень семінарыі. Восенню 1728 года пачалося выкладанне ў Лужыцкай семінарыі, у якой былі тэалагічны і філасофскі факультэты. У першы год у Лужыцкай семінарыі навучаліся 15 студэнтаў. У першыя гады пасля заснавання семінарыі ў яе прымалі толькі кандыдатаў з Лужыцы. Некаторыя з іх праходзілі папярэднюю адукацыю, наведваючы лекцыі па тэалогіі ў Карлавым універсітэце. З сярэдзіны XIX стагоддзя некаторыя кандыдаты атрымлівалі сярэднюю адукацыю ў маластранскай гімназіі. Сербскія студэнты, якія вучыліся ў Лужыцкай семінарыі, падтрымлівалі сувязі з чэшскімі студэнтамі. 21 кастрычніка 1846 года семінарыст Якуб Бук разам з іншымі семінарыстамі заснаваў студэнцкае брацтва «Сербаўка», мэтай якой стала аб'яднанне ўсіх лужыцкіх студэнтаў, якія навучаліся ў Празе. У гэтую студэнцкую арганізацыю ў розны час уваходзілі будучыя вядомыя лужыцкія пісьменнікі і грамадскія дзеячы Міхал Горнік, Якуб Барт-Чышынскі, Міклаўш Андрыцкі і Ёзэф Новак. Сярод удзельнікаў «Сербаўкі» былі папулярныя ідэі панславізму. Дзейнасць «Сербаўкі» спрыяла кансалідацыі лужыцкага народа і яго самаідэнтыфікацыі. На першым паверсе семінарыі знаходзілася капліца, прысвечаная святому апосталу Пятру. У наш час скульптура святога апостала Пятра скульптара Мацея Вацлава Екеля, якая раней размяшчалася ў гэтай капліцы, знаходзіцца на рагу вонкавага боку будынка семінарыі. У канцы XVIII стагоддзя пасля змены германскіх межаў каталіцкіх епархій у семінарыю сталі прымаць нямецкамоўных студэнтаў. У семінарыі ўзнікла канкурэнцыя паміж славянскім і нямецкім нацыяналізмам. Нямецкі бок папракаў ў панславізме славянскі бок, што прыводзіла да пастаянных канфліктаў на дзяржаўным і царкоўным узроўні. Пасля Першай сусветнай вайны ва ўмовах інфляцыі скарацілася матэрыяльная дапамога з боку каталіцкага епіскапа ў Баўцене. У гэтых умовах колькасць семінарыстаў значна скарацілася. У жніўні 1922 года семінарысты былі адпраўленыя назад у Саксонію. Восенню 1922 года дзейнасць Сербскай семінарыі была спынена і 30 кастрычніка 1922 будынак семінарыі было перададзена мясцовым уладам. Да 1927 года семінарысты былой Лужыцкай семінарыі навучаліся ў населеным пункце Шмохтітц (Шмохтіцы). Потым семінарысты з Верхняй Лужыцы навучаліся ў семінарыі горада Фульда. З 1728 г. па 1922 год семінарыю скончыла 768 выпускнікоў. З іх лужычанамі былі 428 чалавек, 319 чалавек былі немцамі і 21 чалавек былі прадстаўнікамі іншых нацыянальнасцяў. Пасля Другой сусветнай вайны будынак семінарыі быў перададзена ў валоданне грамадскай арганізацыі «Таварыства сяброў Лужыцы». Да 1955 года ў будынку дзейнічала лужыцкая навучальная ўстанова. Пасля будынак быў нацыяналізаваны і пражскія ўлады дазволілі размясціць у Сербскай семінарыі архіў і бібліятэку імя Міхала Горніка. У бібліятэцы рэгулярна праходзілі розныя культурныя мерапрыемствы, прысвечаныя лужыцкай культуры. У 2002 годзе будынак і бібліятэка сур'ёзна пацярпелі ад паводкі. У наш час ўласнікам будынка з'яўляецца чэшскае Міністэрства адукацыі, моладзі і спорту Чэшскай Рэспублікі. У будынку знаходзіцца Цэнтр па вывучэнню вышэйшай адукацыі. Бібліятэка імя Міхала Горніка адкрыта для наведвання кожную сераду з 13.00 да 15.00 гадзін. Вядомыя выпускнікі ------------------ * Міклаўш Бедрых-Радлубін (1859—1930) — сербалужыцкі пісьменнік і паэт. * Міхал Бедрых (1855—1876) — сербалужыцкі пісьменнік і паэт. * Міхал Весела (1863—1927) — лужыцкі паэт. * Якуб Вяцлаўк (1885—1951) — бібліятэкар. Заснавальнік сербалужыцкай бібліяграфіі. * Гандрый Дучман (1836—1909) — лужыцкі паэт і пісьменнік. * Міклаўш Жур (1859—1932) — лужыцкі пісьменнік, драматург і грамадскі дзеяч. * Міклаўш Зарэнк (1865—1916) — лужыцкі пісьменнік і паэт. * Юрый Краль (1864—1945) — лужыцкі філолаг. * Юрый Густаў Кубаш (1845—1924) — публіцыст, сялянскі і дзяржаўны дзеяч. * Якуб Кучанк (1818—1898) — лужыцкі пісьменнік і грамадскі дзеяч. * Франц Георг Лок (1751—1831) — епіскап апостальскай прэфектуры Лужыцы. * Якуб Новак-Гаранскі (1864—1938) — лужыцкі пісьменнік. * Ян Цыж-Гайнічанскі (1883—1948) — лужыцкі грамадскі дзеяч. Старшыня Сербалужыцкага нацыянальнага сходу. * Міхал Шэўчык (1870—1903) — лужыцкі пісьменнік, гісторык і публіцыст. * Ян Чэсла (1840—1915) — урач, сербалужыцкі паэт. * Міклаўш Чорліх (1784—1858) — сербалужыцкі грамадскі дзеяч нацыянальнага адраджэння. * Якуб Шэўчык (1867—1935) — лужыцкі паэт і грамадскі дзеяч. * Міклаўш Юст (1885—1975) — лужыцкі публіцыст. Літаратура ---------- * Dieter Rothland: Das Wendische Seminar. In: Eine Kirche — zwei Völker. Domowina-Verlag, Bautzen 2003, ISBN 3-7420-1926-0. * Peter Bien: Priesterseminar und Sachsens «Botschaft». Wandlungen eines geschichtsträchtigen Ortes, in Dresdner Neueste Nachrichten vom 6. August 2012, S. 16. * Łusčanski, Serbski seminar sw. Pětra w Prazy Архівавана 4 сакавіка 2016. Časopis Maćicy Serbskeje, 1892, стар. 3 — 24 * Kinga Kijo, Česko-lužické styky od nejstaršího do 19. století, Česko-lužický věstnik, стар. 20 Спасылкі -------- * Lužický seminář, U lužického semináře 90/13, Míšeňská 90/1 * [ Інфармацыя на сайце арганізацыі «Таварыства сяброў Лужыцы» | ⛭Установы сербалужыцкай культуры | | --- | | Дзейнічаюць | Домавіна  · Маціца серба-лужыцкая  · Нямецка-сербалужыцкі народны тэатр  · Сербалужыцкі нацыянальны ансамбль  · Лужыцкі фальклорны ансамбль  · 1-я Сербалужыцкая культурная брыгада  · Таварыства святых Кірыла і Мяфодзія  · Музей лужыцкіх сербаў у Баўтцэне  · Музей лужыцкіх сербаў у Котбусе  · Сербалужыцкая цэнтральная бібліятэка | | Скасаваныя | Лужыцкая семінарыя  · Сербскае прапаведніцкае таварыства  · Сербаўка |

Сектар Газа **Сектар Газа** (араб. قطاع غزّة‎‎, іўр.: רצועת עזה) — тэрыторыя на беразе Міжземнага мора. На ўсходзе і поўначы мяжуе з Ізраілем, на паўднёвым захадзе з Егіптам. Паводле рашэння ААН з’яўляецца часткай тэрыторыі, выдзеленай для арабскай дзяржавы Палесціны. Даўжыня сектара Газа складае прыкладна 50 км, шырыня ад 6 да 12 км. Агульная плошча каля 360 квадратных кіламетраў. У 1994 годзе Ізраіль гарантаваў права самакіравання рэгіёну Газы праз Палесцінскую аўтаномію. Да гэтага Сектар Газа быў месцам ваеннай акупацыі, у апошні час Ізраілем (1967—1994), ад гэтага Егіптам (1958—1967). У перыяд існавання Асманскай імперыі Газа ўваходзіла ў склад Сірыйскага вілаета. З 2007 года рэгіён дэ-факта кантралюецца групоўкай ХАМАС. У 2012 годзе Генеральная Асамблея Арганізацыі Аб’яднаных Нацый дала Палесціне статус дзяржавы-назіральніка ў сваёй арганізацыі. Сектар Газа разам з заходнім берагам ракі Іардан з’яўляюцца часткай палесцінскай тэрыторыі, вызначанай у нарвежскіх пагадненнях і рэзалюцыі СБ ААН 1860. Мусульмане-суніты складаюць пераважную частку палесцінскага насельніцтва ў Сектары Газа. Рэгіён мае гадавы тэмп прыросту насельніцтва ў 2,91 % паводле даных 2014 года. Аднак існуе абмежаваная магчымасць да будаўніцтва новых дамоў і аб’ектаў для гэтага росту. Па стане на 2014 год насельніцтва Сектару Газы складала 1,8 млн чалавек. У 2014 годзе пасля перамір’я ХАМАС і ФАТХ сфарміравалі адзіны палесцінскі ўрад у Палесціне. У ліпені 2014 года, пасля эскалацыі канфлікту паміж ХАМАС і Ізраілем, ізраільскае войска пачало аперацыю «Непарушная скала». Зноскі ------ 1. ↑ General Assembly Votes Overwhelmingly to Accord Palestine ‘Non-Member Observer State’ Status in United Nations. United Nations 2. ↑ EU Heads of Missions’ report on Gaza 2013. ECCPalestine.org 3. 1 2 Gaza Strip Архівавана 8 чэрвеня 2014.. CIA World Factbook Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сектар Газа * Афіцыйны сайт кіраўніцтва Сектара Газа * Сектар Газа Архівавана 8 чэрвеня 2014.. CIA World Factbook * Сектар Газа Архівавана 22 лістапада 2012.. DMOZ * Карты Сектара Газа і заходняга берага ракі Іардан | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Кароткая яўрэйская · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Universalis | | Нарматыўны кантроль | BNF: 119495080 · GND: 4019325-1 · LNB: 000182113 · SUDOC: 027769321 · VIAF: 170148372, 10145243768874441938 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Вашынгтон (значэнні). **Акруга Вашынгтон** (англ.: Washington county) — акруга штата Тэхас Злучаных Штатаў Амерыкі. Насельніцтва - 30373 чалавек (2000). Па ацэнцы бюро перапісу насельніцтва ЗША ў 2008 годзе насельніцтва акругі складала 32 244 чалавек. Акруговы цэнтр - горад Брэнем. Акруга Вашынгтон была адным з муніцыпалітэтаў Рэспублікі Тэхас, калі ў 1836 годзе яна стала штатам ЗША. Названа ў гонар Джорджа Вашынгтона, першага прэзідэнта ЗША. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ 2020 United States Census / пад рэд. Бюро перапісу насельніцтва ЗША Праверана 1 студзеня 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q637413'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q23766566'></a>

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Бабінскі. **Станіслаў Бабінскі** (польск.: Stanisław Bobiński; каля 1611, Мазовія — 23 красавіка 1664, Вільня) — езуіцкі святар і педагог. Біяграфія --------- Уступіў у Таварыства Ісуса 27 ліпеня 1627 г. у Вільні. Пасля выпрабаванняў у навіцыяце авалодваў педагагічным майстэрствам пад кіраўніцтвам прафесара Валенція Кёльнскага ў настаўніцкай семінарыі пры Полацкім езуіцкім калегіуме (1629—1631). У 1631—1634 гг. вывучаў філасофію ў Віленскай акадэміі. Выкладаў у шэрагу навучальных устаноў езуітаў, у тым ліку рыторыку ў Аршанскім калегіуме (1636—1637). Скончыў курс тэалогіі ў Віленскай акадэміі (1637—1641) і быў высвечаны ў сталіцы на ксяндза. Прафесар рыторыкі для семінарыстаў-езуітаў у настаўніцкай семінарыі пры Віленскай акадэміі (1641—1643). Прэфект школ і прэфект музычнай бурсы (1643—1644), прафесар філасофіі (1644—1647), рэктар (1647—1650) у Нясвіжскім езуіцкім калегіуме. У 1652 г. атрымаў у Віленскай акадэміі ступень магістра філасофіі і вольных навук, роўны доктарскай ступені, і чытаў у сваёй альма-матэр лекцыі па маральнай тэалогіі. Пад час шведскага патопу выконваў абавязкі вайсковага капелана віцебскага (1653—1654) і смаленскага (1655—1656) ваяводаў. У 1658—1661 гг. — рэктар навіцыяту ў Вільні. Зноскі ------ 1. ↑ Grzebień, L. (Ed.), *Encyklopedia Wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy*, 1996. 2. ↑ Królikowska, A. Profesorowie jezuickich seminariów nauczycielskich od XVI do XVIII wieku. Słownik biograficzny / A.Królikowska. — Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie -Wydawnictwo WAM, 2017. — s. 38-39. Літаратура ---------- * Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564—1995 / оprac. L. Grzebień  (польск.) (бел.. — Kraków : Wyd-wo WAM, 1996. — 882 s. * Królikowska, A. Profesorowie jezuickich seminariów nauczycielskich od XVI do XVIII wieku. Słownik biograficzny / A.Królikowska. — Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie -Wydawnictwo WAM, 2017. — 188 s.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Шэйбак. **Лідзія Мікалаеўна Шэйбак** (5 лістапада 1957, Гродна —) — беларускі вучоны ў галіне неанаталогіі. Доктар медыцынскіх навук (2005), дацэнт (2005). Жонка Уладзіміра Міхайлавіча Шэйбака. Біяграфія --------- У 1980 годзе скончыла Гродзенскі дзяржаўны медыцынскі інстытут па спецыяльнасці «Лячэбная справа». З 1980 год ўрач-інтэрн, у 1981-84 гадах урач-ардынатар 1-га аддзялення, у 1984-88 загадчык аддзялення паталогіі нованароджаных у Гродзенскай абласной дзіцячай клінічнай бальніцы. У 1988—2005 асістэнт кафедры педыятрыі педыятрычнага факультэта, у 2005-10 дацэнт кафедры педыятрыі № 2, у 2010-13 прафесар кафедры педыятрыі Гродзенскага дзяржаўнага медыцынскага ўніверсітэта. З лютага 2013 па чэрвень 2014 года ўрач-неанатолаг аддзялення інтэнсіўнай тэрапіі нованароджаных у Цэнтральным шпіталі імя Лукрэцыі Паім у г. Луанда ў Анголе. З верасня 2014 года працягвае працаваць на 2-й кафедры дзіцячых хвароб. Навуковая дзейнасць ------------------- Навуковыя працы па вывучэнні адаптыўных працэсаў у нованароджаных. З'яўляецца аўтарам метадаў медыцынскай прафілактыкі метабалічных парушэнняў ў нованароджаных дзяцей. Распрацавала і прапанавала да ўкаранення спосаб павышэння адаптацыйных магчымасцяў ў нованароджаных дзяцей. Аўтар 155 навуковых публікацый, 7 патэнтаў на вынаходства, 2 манаграфій, 5 вучэбна-метадычных дапаможнікаў і 12 рацпрапаноў. Пад яе кіраўніцтвам абаронена кандыдацкая дысертацыя па неанаталогіі. На працягу шэрагу гадоў з'яўлялася членам Савета па абароне дысертацый пры ГрДМУ. ### Асноўныя працы * Клинико-метаболические особенности адаптации новорожденных детей в ранний неонатальный период : диссертация … доктора медицинских наук : 14.00.09 : защищена 00.00.2004 : утверждена 04.02.2005 / Шейбак Лидия Николаевна. — Гродно, 2004. * Адаптация новорожденных детей: клинико-метаболические аспекты : учебно-методическое пособие / Л. Н. Шейбак. — Гродно, 2012. * Неонатология : учебно-методическое пособие / [Л. Н. Шейбак и др.]. — Гродно, 2013. * Неонатология с медицинской генетикой : курс лекций / [Л. Н. Шейбак и др.]. — Гродно, 2012. Зноскі ------ 1. ↑ Шэйбак, Лідзія Мікалаеўна (доктар медыцынскіх навук; педыятрыя; нар. 1957) 2. 1 2 3 4 5 6 Шейбак Лидия Николаевна (руск.) Літаратура ---------- * Шейбак Лидия Николаевна // 50 лет Гродненскому государственному медицинскому университету : события и биографии / П. В. Гарелик, Е. М. Тищенко. — Гродно, 2008. — С. 395.

*Mirabilis longiflora* *Mirabilis oxybaphoides* *Mirabilis ovata* *Mirabilis laevis var. villosa* **Мірабіліс** (*Mirábilis*) — род раслін сямейства *Nyctaginaceae*, змяшчае 50 відаў. Батанічнае апісанне ------------------- У асноўным шматгадовыя, радзей аднагадовыя травяністыя расліны. Сцёблы голыя або апушаныя, часта клейкія, прамыя або сцелюцца. Корань стрыжневы, тонкі, падобны на вяроўку, фармуе клубні, якія дапамагаюць расліне перажыць сухі або халаднаваты сезон. Лісце супратыўнае, сядзячае або чарашковае, кожны лісток з пары прыкладна роўны іншаму. Ліставая пласцінка тонкая або патоўшчаная, аснова ліста сіметрычная. Суквецці пазухавыя або верхавінныя. Суквецце, як покрывам, акружанае пялёсткападобнымі прыкветкамі, і нясе да 16 кветак. Суквецце, як правіла, цымознае  (руск.) (бел.. Прыкветкаў 5, яны даўгавечныя, звычайна растуць разам, і фармуюць аблісцвеннае або плёнкавае покрыва. Кветкі двухполыя, хазмагамныя або клейстагамныя. У клейстагамных кветак калякветнік перайначаны ў своеасаблівы купал. У хазмагамных кветак калякветнік радыяльна — ці двухбаковасіметрычны, званочкава- ці лейкападобны, трубка вяночка пашыраецца адразу ці паступова. Тычынак 3-6. Слупок знаходзіцца вышэй тычачак, лычык галоўкавы. Плады радыяльна сіметрычныя. Яны зваротнаяйкападобнай формы, амаль сферычнай або эліптычнай. Паверхня плоду гладкая, жорсткая, голая або апушаная. Распаўсюджанне -------------- Віды роду шырока распаўсюджаныя ва ўмераных і трапічных рэгіёнах, асабліва ў Паўночнай і Паўднёвай Амерыцы. Па меншай меры адзін від родам з Паўднёвай Азіі. Мірабіліс начакветкавая (*Mirabilis jalapa*) — папулярная дэкаратыўная расліна, якая распаўсюдзілася па ўсім свеце дзякуючы ўплыву чалавека. Віды ---- Па дадзеных The Plant List: * Mirabilis aggregata * Mirabilis albida * Mirabilis alipes * Mirabilis austrotexana * Mirabilis campanulata * Mirabilis ciliatifolia * Mirabilis coccinea * Mirabilis donahooiana * Mirabilis elegans * Mirabilis expansa * Mirabilis gigantea * Mirabilis glabra * Mirabilis glabrifolia * Mirabilis glandulosa * Mirabilis gracilis * Mirabilis grandiflora * Mirabilis greenei * Mirabilis hintoniorum * Mirabilis hirsuta * Mirabilis intercedens * Mirabilis jalapa — Мірабіліс начакветкаваяtypus * Mirabilis laevis * Mirabilis latifolia * Mirabilis linearis * Mirabilis longiflora * Mirabilis longipes * Mirabilis melanotricha * Mirabilis microchlamydea * Mirabilis multiflora * Mirabilis nesomii * Mirabilis odorata * Mirabilis oligantha * Mirabilis ovata * Mirabilis oxybaphoides * Mirabilis polonii * Mirabilis polyphylla * Mirabilis pringlei * Mirabilis prostrata * Mirabilis rotundifolia * Mirabilis russellii * Mirabilis sanguinea * Mirabilis suffruticosa * Mirabilis tenuiloba * Mirabilis texensis * Mirabilis triflora * Mirabilis urbani * Mirabilis violacea * Mirabilis viscosa * Mirabilis weberbaueri * Mirabilis wrightiana Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя». 3. 1 2 Список видів роду Мірабіліс на сайті *The Plant List* 4. ↑ Index Nominum Genericorum (ING), Botany, Smithsonian Institution Літаратура ---------- * Richard W. Spellenberg: *Mirabilis*. In: *Flora of North America.* Band 4, S. 40 | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская | | Таксанамія | APNI · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · Tropicos · WFO · Флора Кітая | | Нарматыўны кантроль | NKC: ph920614 |

**Мартадэла** — вараная каўбаса з Балонні (рэгіён Эмілія-Раманья). За межамі гэтага горада каўбасу часта называюць *балонскай*. Мартадэлу робяць са свінога фаршу і свінога сала, з-за чаго ўтвараецца характэрная плямістая структура. Свіны фарш часта змешваюць з іншымі гатункамі мяса: ялавічынай, цяляцінай, канінай. Часам у каўбасу дадаюць трыбухі, скваркі. У якасці спецый пры вырабе мартадэлы выкарыстоўваюць часнок, перац гарошкам, віно, фісташкі. Абавязковым патрабаваннем да класічнай балонскай мартадэлы з’яўляецца наяўнасць сухіх ягад мірта ў якасці асноўнай прыправы. У кожнага вытворцы свой рэцэпт. Батон каўбасы мартадэла можа важыць ад паўкілаграма да двух цэнтнераў. Каўбасу звычайна наразаюць вельмі тонка. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Мартадэла | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Treccani | | Нарматыўны кантроль | GND: 4758680-1 |

**Гро́дзенскі Барысагле́бскі (Кало́жскі) манасты́р** — колішні праваслаўны манастыр, які існаваў у Гродне у 15—20 ст. Гісторыя -------- Узнік пры Гродзенскай Барысаглебскай царкве. У 1480 пры першым вядомым ігумене Каліксце гродзенскі мешчанін І. Сергіевіч завяшчаў манастыру фальварак Панямонь, Г. Хадкевіч — штогадовую даніну ў 20 бочак мукі. Каля 1500 вялікі князь Аляксандр падараваў манастыру сад на беразе Нёмана, а кцітар (стараста з міран) каралеўскі пісар Б. Багавіцінавіч — фальварак Чашчаўляны (Чашчэвічы). У сярэдзіне 16 ст. манастыр заняпаў і ў ім не было манахаў. У канцы 16 ст. адрадзіўся і стаў уніяцкім. Сярод уніяцкіх ігуменаў быў вядомы пісьменнік-палеміст Леў Крэўза. З сярэдзіны 17 ст. тут вядомы цудатворны абраз Маці Божай Каложскай (эвакуіраваны ў 1915, месца яго знаходжання невядома). У пачатку 18 ст. пры ігумене Воўку-Ланеўскім манастыр зноў заняпаў, а ігумен Яхімовіч аддаў усю зямельную маёмасць гродзенскім кармелітам. Пасля скасавання ў 1839 Берасцейскай уніі 1596 манастыр стаў зноў праваслаўным, у сярэдзіне 19 ст. ён пераведзены ў будынкі закрытага Гродзенскага кляштара бернардзінак. Спыніў існаванне ў 1-ю сусветную вайну. Літаратура ---------- * Гродзенскі Барысаглебскі (Каложскі) манастыр // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 5. С. 430—431. * Борисоглебские монастыри // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907.

  * Pyrops aeruginosus (Stål, 1870) * Pyrops agusanensis (Baker, 1925) * Pyrops alboroseus Liang, 1998 * Pyrops andamanensis (Distant, 1880) * Pyrops astarte (Distant, 1914) * Pyrops atroalbus (Distant, 1918) * Pyrops auratus Constant, 2021 * Pyrops azureus Constant & Mohan, 2017[5] * Pyrops candelaria (Linnaeus, 1758) – **type species** * Pyrops clavatus (Westwood, 1839) * Pyrops coelestinus (Stål, 1863) * Pyrops connectens (Atkinson, 1885) * Pyrops cultellatus (Walker, 1857) * Pyrops curtiprora (Butler, 1874) * Pyrops cyanirostris (Guerin-Meneville, 1845) * Pyrops delessertii (Guerin-Meneville, 1840) * Pyrops detanii Nagai & Porion, 2004 * Pyrops dimotus (Lallemand, 1960) * Pyrops dohrni (Schmidt, 1905) * Pyrops ducalis Stål, 1863 * Pyrops effusus (Distant, 1891) * Pyrops esteban Nagai & Porion, 2002 * Pyrops erectus (Schmidt, 1905) * Pyrops exsanguis (Gerstaecker, 1895) * Pyrops farinosus Bierman, 1910 * Pyrops fumosus (Baker, 1925) * Pyrops gunjii (Satô & Nagai, 1994) * Pyrops guttatus (Walker, 1858) * Pyrops hamdjahi Nagai & Porion, 2002 * Pyrops hashimotoi Nagai & Porion, 2002 * Pyrops heringi (Schmidt, 1905) * Pyrops hobbyi (Lallemand, 1939) * Pyrops horsfieldii (Westwood, 1839) * Pyrops intricatus (Walker, 1857) * Pyrops ishiharai (Satô & Nagai, 1994) * Pyrops itoi (Satô & Nagai, 1994) * Pyrops jasmini Chew Kea Foo, Porion & Audibert, 2010 * Pyrops jefferyi Nagai & Porion, 2002 * Pyrops jianfenglingensis Wang, Xu & Qin, 2018 * Pyrops karenius (Distant, 1891) * Pyrops kozlovi Porion & Audibert, 2020 * Pyrops lathburii (Kirby, 1818) * Pyrops lautus (Stål, 1870) * Pyrops maculatus (Olivier, 1791) * Pyrops maquilinganus (Baker, 1925) * Pyrops nigripennis (Chou & Wang, 1985) * Pyrops nishiguroi Nagai, Porion & Audibert, 2017 * Pyrops nishiyamai Nagai & Porion, 2002 * Pyrops ochraceus Nagai & Porion, 1996 * Pyrops oculatus (Westwood, 1839) * Pyrops peguensis (Schmidt, 1911) * Pyrops philippinus (Stål, 1870) * Pyrops polillensis (Baker, 1925) * Pyrops priscilliae Nagai, Porion & Audibert, 2016 * Pyrops pyrorhynchus (Donovan, 1800) * Pyrops pythicus (Distant, 1891) * Pyrops rogersi (Distant, 1906) * Pyrops ruehli Schmidt, 1926 * Pyrops samaranus (Baker, 1925) * Pyrops sapphirinus (Schmidt, 1908) * Pyrops sidereus (Distant, 1905) * Pyrops silighinii Porion & Audibert, 2017 * Pyrops spinolae (Westwood, 1842) * Pyrops sultana (Adams, 1847) * Pyrops synavei Constant, 2015 * Pyrops valerian Nagai & Porion, 2002 * Pyrops viridirostris (Westwood, 1848) * Pyrops vitalisius (Distant, 1918) * Pyrops watanabei (Matsumura, 1913) * Pyrops whiteheadii (Distant, 1889) * Pyrops zephyrius (Schmidt, 1907) ***Pyrops*** - род паўцвердакрылых надсямейства {{bt-bellat||Fulgoroidea}}, прадстаўнікі якога сустракаюцца пераважна ў Паўднёва-Усходняй Азіі і налічвае каля 70 відаў. Гэта даволі буйныя насякомыя, большая частка даўжыні якіх звязана з падоўжанай, загнутай уверх, падобнай на морду праекцыяй галавы. Крылы звычайна маюць яркі ўзор кантрасных колераў, з-за чаго яны папулярныя сярод калекцыянераў. Віды ---- *{{bt-bellat||Pyrops astarte}}* *{{bt-bellat||Pyrops intricatus}}* *{{bt-bellat||Pyrops ruehli}}* Таксанамія ---------- Назва роду *Laternaria* выкарыстоўвалася некаторымі аўтарамі, але гэтая назва была апублікаваная ў працы, якая была скасавана ў 1955 годзе афіцыйнай дэкларацыяй Міжнароднага кодэкса заалагічнай наменклатуры (ICZN): Меркаванне 322. Тыпавы від - *{{bt-bellat||Pyrops candelaria}}*. У родзе *Pyrops* назвы відаў адпавядаюць правілам ICZN; гэта значыць, паколькі назва роду мае мужчынскі род, прыметнікавыя відавыя эпітэты ў родзе будуць пададзены ў форме мужчынскага роду (напрыклад, *ochracea* стане *ochraceus*; *candelaria* — гэта, аднак, назоўнік і не змяняецца на *candelarius*), хаця шматлікія аўтары паслядоўна (і памылкова) разглядалі іх як жаночыя. Згодна з цяперашнімі правіламі, агульныя назвы, якія заканчваюцца на *-ops*, павінны разглядацца як мужчынскія, незалежна ад першапачатковага выкарыстання (ICZN, раздзел 7, артыкул 30.1.4.3). Малекулярна-філагенетычнае даследаванне паказвае, што *Pyrops* з'яўляецца сваяцкім да роду *{{bt-bellat||Saiva}}* і яны разам утвараюць трыбу *{{bt-bellat||*Pyropsini}}. Экалогія -------- Як і многія іншыя насякомыя, якія смокчуць сок раслін, віды *Pyrops* вылучаюць мядовую расу. Гэтую медвяную расу часам збіраюць іншыя жывёлы ў {{нп3|Трофабіёз|трофабіятычных|ru|Трофобиоз}} асацыяцыях. Вядома, што *{{bt-bellat||Pyrops whiteheadi}}* і *{{bt-bellat||Pyrops intricatus}}* сустракаюцца з прусакамі роду *{{bt-bellat||Dorylaea}}* у Паўднёва-Усходняй Азіі. *{{bt-bellat||Pyrops whiteheadi}}* таксама бачылі ў асацыяцыі з геконамі віду *{{bt-bellat||Gehyra mutilata}}*. Спасылкі -------- * * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме ***Pyrops*** * Fulgoromorpha Lists on the Web (FLOW): *Pyrops* Spinola, 1839 (retrieved 27 June 2018) 1. ↑ Constant, Jérôme & Mohan, Ashwini Venkatanarayana (2017). "The lanternflies from Andaman and Nicobar: one new *Pyrops* species, new records and illustrated key to the species (Hemiptera: Fulgoromorpha: Fulgoridae)". *Belgian Journal of Entomology*. **49**: 1–24. 2. ↑ Spinola M (1839) Essai sur les Fulgorelles, sous-tribu de la tribu des Cicadaires, ordre des Rhyngotes. *Annales de la Société Entomologique de France.* Paris 8: 133-337 [231]. 3. ↑ Porion & Nagai. 1996. Fulgoridae 2. Illustrated Catalogue of the Asian and Australian Fauna. 4. ↑ International Code of Zoological Nomenclature **(нявызн.)**. International Commission on Zoological Nomenclature.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Солтан. **Іван Аляксандравіч Солтан** (не раней за 1508 — паміж 8 мая 1572 і 20 верасня 1577) — дзяржаўца ляхавіцкі (1561—1567), дзяржаўца астрынскі (1566—1577), маршалак гаспадарскі (1572—1577). Біяграфія --------- З магнацкага роду Солтанаў, унук пана Солтана Аляксандравіча, сын пана Аляксандра Солтанавіча і кн. Фядоры Глазынінай. Упершыню згадваецца пад 1541 годам, калі з бацькам браў удзел у судовым працэсе з Есьманам. У 1549 годзе згадваецца як дзяк падскарбія земскага і маршалка надворнага Івана Гарнастая, свайго сваяка. У 1561 годзе, 8 мая, за пазыку 3000 коп грошаў атрымаў ад караля Жыгімонта Аўгуста з яго ўласных уладанняў у дзяржаву Ляхавіцкую воласць з «дварамі» Ляхавічы, Старыя Ляхавічы і Жарабковічы. З Ляхавіцкай дзяржавы ў 1565 годзе ставіў да службы земскай 8 «коней» па казацку. Да чэрвеня 1566 года гаспадар вырашыў перадаць Ляхавіцкую дзяржаву за службу Уладзіміру Забалоцкаму. Пасланы ўвязаць новага дзяржаўцу дваранін гаспадарскі Сіла Скробат, па словах пана Солтана, прыўлашчыў маёмасць з клецяў Ляхавіцкага замка, што было абскаржана ў судзе. Пан Солтан атрымаў 1 чэрвеня 1566 года на замену Ляхавічаў у дзяржанне Астрыну, але Забалоцкі фактычна атрымаў Ляхавічы толькі ў студзені 1567 года. На Попіс пад Радашковічамі 15 кастрычніка 1567 года ставіў почат з 36 «коней» і 18 драбаў з маёнткаў Воўчын ў Берасцейскім, Жыровічы ў Слонімскім, Нясвіж у Новагародскім, Дубічы ў Лідскім, Шэшкіне ў Віленскім паветах. Таксама валодаў Вербай з Магільнам і іншымі прыселкамі ва Уладзімірскім павеце. Атрымаў 20 мая 1572 года ад вялікага князя Жыгімонта Аўгуста ўрад маршалка гаспадарскага. Запісаў у 1572 годзе Жыровічы з правам продажу царквы жонцы Марыне з Саламярэцкіх. Памёр да 20 верасня 1577 года. Сям’я ----- Пра першую жонку нічога пэўна не вядома, у шлюбе з ёю меў прынамсі двух сыноў — Дзмітрыя і Лукаша. Пасля 1545 года ўзяў другі шлюб з княжной Марынай з Саламярэцкіх, удавой па Уладзіміры Гальшанскім-Дубровіцкім, спраўцы Кіеўскага ваяводства, у гэтым шлюбе меў сыноў Давіда, Яраслава, Івана і Аляксандра. | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | |   |   |   |   |   |   |   |   |   | Багдан |   | Пётр |   | ЗАГОРАЎСКІЯ |   |   | |   |   |   |   | |   |   |   |   |   | Міхаіл |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | N дачка |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | Іван |   |   |   |   |   |   | Дзмітрый |   |   | |   |   |   |   | |   |   |   |   |   | Андрэй |   |   | Настасся |   |   |   |   |   |   | Лукаш |   |   | |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | N дачка |   |   |   |   |   |   | Давід |   | Даніла | |   |   |   | | Аляксандр Юр’евіч |   |   | Солтан |   | Аляксандр |   | Іван |   |   | Яраслаў |   | Геранім | |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | Іван |   | Іван | |   |   | |   |   |   |   |   | Іван |   | N дачка |   |   |   |   |   |   | Аляксандр |   |   | |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | Іван |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   | |   |   |   |   |   | Юрый |   | Богуш |   |   | Рыгор |   |   | БАГУШЭВІЧЫ?ПАЧАПАЎСКІЯ |   |   | |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   | N дачка |   |   |   |   |   |   | Міхаіл |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   | Зноскі ------ 1. 1 2 *Сліж Н.* Сямейныя адносіны і шлюбныя стратэгіі Саламярэцкіх у 16 – першай палове 17 ст. // *Гістарычны альманах* — 2005. — вып. 11. — С. 94.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q16558170'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q121472016'></a> 2. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 80. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). 3. 1 2 3 4 5 6 7 Lulewicz & 2000-2001. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFLulewicz2000-2001 (даведка) 4. ↑ ML 43 5. ↑ Чтения в Императорском Обществе Истории и Древностей Российских при Московском Университете. Выпуск 2. — Москва, 1901. — С. 624. 6. ↑ Акты Виленской археографической комиссии: Том XXII. Акты Слонимского земского суда. — Вильна, 1895. — 535 с. 7. ↑ Сліж 2001. Літаратура ---------- * *Lulewicz H.* Aleksander Sołtan // *Polski słownik biograficzny*. — Warszawa-Kraków: 2000-2001. — Т. XL. * *Сліж Н.* Род Саламярэцкіх на Магілёўшчыне ў XVI — першай палове XVII ст. // *Мінулая і сучасная гісторыя Магілёва*. — Магілёў: 2001. — С. 56-63.

**Граймс** (англ.: Grimes county) — акруга штата Тэхас Злучаных Штатаў Амерыкі. На 2000 год у ёй пражывалі 23552 чалавекі. Па ацэнцы бюро перапісу насельніцтва ЗША ў 2008 годзе насельніцтва акругі — 25 895 чалавек. Акруговы цэнтр — горад Андэрсан. Акруга Граймс была сфарміравана ў 1846 годзе з часткі акругі Мантгомеры. Названа ў гонар Джыса Граймса, выканаўцы дэкларацыі аб незалежнасці Тэхаса і аднаго з ранніх пасяленцаў. Крыніцы ------- 1. ↑ 2020 United States Census / пад рэд. Бюро перапісу насельніцтва ЗША Праверана 1 студзеня 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q637413'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q23766566'></a>

Сажалка ў меркаваным рэчышчы Струпіцы (Прудок, 2012 г.) **Струпіца** — рака ў паўночных ваколіцах Гомеля XVI—XIX стст. Упершыню згадваецца ў «Рэестры рэвізіі гаспадарскай Гомельскай воласці» 1560 года як адзін з арыенціраў зямельных меж, вызначаных для сёл Ваўковічы і Плеса. Згодна з «Генеральным планам Беліцкага павета» 1784 года брала пачатак прыблізна за дзве вярсты на паўднёвы захад ад сяла Яроміна і заканчвалася ў раёне сяла Прудок. У апісанні 1848 года Струпіца характарызавалася як «невялічкая ручаіна», што ўвесну «прабягала» праз Прудок, утвараючыся з рукава Кабылінага балота каля сяла Краснае, а ўлетку высыхала. Сучасныя вадаёмы ў абшары між Тралейбусным праездам і вуліцай Крупскай у Гомелі могуць быць суаднесены з рэшткамі аднаго з адрэзкаў рэчышча Струпіцы. Этымалогія ---------- Краязнавец і філолаг А. Ф. Рогалеў бачыць у назве «Струпіца» «старажытную ілірыйскую каранёвую аснову *\*Straūpa* ў значэнні „вада, якая струменіць, цячэ"». Між тым паралелі з латышскімі лексемамі «strauja» (паток, плынь, цячэнне) і «straujupīte» (рака, што хутка цячэ) даюць падставы разглядаць назву як рэлікт старажытнай балцкай гідраніміі. Галерэя ------- * Адрэзак канала ў раёне колішняга Конзавода, 2021 г.Адрэзак канала ў раёне колішняга Конзавода, 2021 г. Зноскі ------ 1. ↑ Акты, издаваемые Комиссиею, высочайше учрежденною для разбора древних актов в Вильне : Акты Главного литовского трибунала. — Вильна : Тип. А. Г. Сыркина, 1886. — Т. 13 — С. 364, 376. 2. ↑ Генеральный план Белицкого уезда / Генеральное межевание Могилевской губернии 1784 г. 3. ↑ Военно-статистическое обозрение Российской Империи / [Текст]. — Санкт-Петербург : в типографии Департамента Генерального Штаба , 1848—1858. — Т. 8, ч. 3: Могилевская губерния . — 1848. — Отд. 2. — С. 30. 4. ↑ Гомель. Атлас туриста. / Справоч. изд. Ред. Ю. М. Нестеровская. — Минск : РУП «Белкартография», 2019. — С. 14-15. 5. ↑ Рогалев, А. Ф. Гомель. Страницы истории, формирование улиц, местные тайны и загадки / А. Ф. Рогалев. — Гомель : Барк, 2014. — С. 34. 6. ↑ Невская Л. Г. Словарь балтийских географических апеллятивов / Л. Г. Невская // Балто-славянский сборник [Текст] / [Отв. ред. В. Н. Топоров] ; АН СССР. Ин-т славяноведения и балканистики. — Москва : Наука, 1972. — С. 365.

**Іван Андрэевіч Крумін** (13 (26) верасня 1915, Гарадок — 11 сакавіка 2003) — удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, Герой Савецкага Саюза (30.03.1943). Біяграфія --------- І. А. Крумінь нарадзіўся у горадзе Гарадок Віцебскай губерні. Пасля заканчэння школы сялянскай моладзі ў 1930 годзе паступіў у Віцебскі кааператыўны тэхнікум. Да Вялікай Айчыннай вайны працаваў бухгалтарам. У Чырвонай Арміі са жніўня 1941 года. На фронце з лістапада 1942 ода пасля заканчэння мінамётнага вучылішча. Удзельнічаў у баях на Цэнтральным і 1-м Беларускім франтах, у вызваленні Курска, Арла, Сеўска, Чарнігава, Правабярэжнай Украіны. Камандзір узвода 120-мм мінамётаў 45-га Даурскага стралковага палка 106-ай Забайкальскай стралковай дывізіі лейтэнант І. А. Крумін у баях за пераправу на рацэ Дняпро праявіў мужнасць і адвагу. Пад моцным агнём праціўніка 15 кастрычніка 1943 года пераправіўся на правы бераг Дняпра ў раёне Лоева для карэкціроўкі агню нашай артылерыі, якая абстрэльвала пераправу. Быў паранены, аднак працягваў выконваць баявую задачу. І толькі тады, калі пераправіліся другія эшалоны, падышла змена, ён згадзіўся эвакуіравацца ў медсанбат. У выніку гераічных дзеянняў лейтэнанта І. А. Круміна артылерыя дзейнічала выдатна, агнявыя кропкі праціўніка падаўляліся своечасова, што забяспечыла паспяховае фарсіраванне Дняпра і захоп плацдарма на правым беразе ракі. Званне Героя Савецкага Саюза было прысвоена 30 кастрычніка 1943 года. У 1946 годзе І. А. Крумін дэмабілізаваўся. Скончыў Вышэйшую партыйную школу пры ЦК КПСС, быў на партыйнай і дзяржаўнай рабоце ў горадзе Рыга. Працаваў ва Ўсесаюзным НДІ эканомікі кааператыўнага гандлю, старшынёй праўлення Латвійскага спажывецкага саюза. Выбіраўся дэпутатам Вярхоўнага Савета Латвійскай ССР. Узнагароды ---------- Узнагароджаны 2 ордэнамі Леніна, ордэнам Айчыннай вайны I ступені, ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сцяга, Чырвонай Зоркі, Кастрычніцкай Рэвалюцыі. Зноскі ------ 1. ↑ БелЭн 2002. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFБелЭн2002 (даведка) Літаратура ---------- * Крумін Іван Андрэевіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — С. 410—411. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8). Спасылкі -------- * Іван Андрэевіч Крумін на сайце «Героі краіны» * Крумін Іван Андрэевіч // Прыдзвінскі край: гісторыя і сучаснасць(Праверана 3 жніўня 2023) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Героі краіны | | Нарматыўны кантроль | VIAF: 3604151898618624190008 · БАП: 132543 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Купчынаў. **Барыс Іванавіч Купчынаў** (нар. 19 чэрвеня 1935, Мінск — 23 чэрвеня 2009) — беларускі вучоны ў галіне матэрыялазнаўства, трэння і зносу ў машынах. Член-карэспандэнт Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (1986), доктар тэхнічных навук (1976), прафесар (1989). Заслужаны вынаходнік БССР. Біяграфія --------- Скончыў Беларускі Інстытут інжынераў чыгуначнага транспарту (1959). З 1964 года старшы навуковы супрацоўнік, галоўны інжынер, з 1971 года загадчык лабараторыі, з 1989 года загадчык аддзела, з 2007 года галоўны навуковы супрацоўнік Інстытута механікі металапалімерных сістэм ім. В. А. Белага Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Навуковая дзейнасць ------------------- Работы ў галіне трэння і зносу цвёрдых тэл, фізікі і механікі кампазіцыйных матэрыялаў на аснове палімераў, матэрыялазнаўства ў машынабудаванні. Заклаў навуковыя асновы кіравання фрыкцыйнымі характарыстыкамі матэрыялаў пры трэнні шляхам фарміравання ў зоне кантакту міжфазных слаёў вадкакрысталічнай структуры. Стварыў новы клас антыфрыкцыйных матэрыялаў накіраваным змяненнем структуры макрамалекул драўніны, распрацаваў канструктыўна-тэхналагічныя параметры іх вытворчасці, развівае навуковы напрамак, звязанае з вывучэннем трыбалогіі вадкіх крышталяў у тэхнічных і біялагічных вузлах трэння. Гэтыя вынікі ўносяць карэнныя змены ў існуючыя ўяўленні аб механізме трэння суставаў і вырашаюць фундаментальныя праблемы ў галіне трыбалогіі. На базе вывучэння механізму трэння суставаў былі створаны прынцыпова новыя метады і лекавыя прэпараты для лячэння артрытаў і артрозаў. Адзін з такіх прэпаратаў асвоены НВРУП «Дыялек» пад фірмовай назвай «Дыасінол». Стварыў імпартазамяшчальныя экалагічна чыстыя фрыкцыйныя матэрыялы і змазачных-астуджальныя вадкасці. Аўтар больш за 400 навуковых прац, у т.л. 5 манаграфій, 270 вынаходстваў. Узнагароды ---------- Дзяржаўная прэмія БССР (1972) за распрацоўку тэарэтычных асноў стварэння кампазіцыйных матэрыялаў і канструкцый з палімераў і металапалімераў і ўкараненне іх у народную гаспадарку. Узнагароджаны ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга (1971), медалём. Асноўныя працы -------------- * Древесно-полимерные конструкционные материалы и изделия. Мн.: Наука и техника, 1980 (совм. с В. А. Белым, В. И. Врублевской). * Технология конструкционных материалов и изделий на основе измельченных отходов древесины. Мн.: Навука i тэхнiка, 1992 (совм. с Н. В. Немогаем, С. Ф. Мельниковым). * Введение в трибологию жидких кристаллов. Гомель: ИММС АНБ; «Информтрибо», 1993 (совм. с В. Г. Родненковым, С. Ф. Ермаковым). * Биотрибология синовиальных суставов. Мн.: Веды, 1997 (совм. с С. Ф. Ермаковым, Е. Д. Белоенко). * Жидкие кристаллы в технике и медицине. Мн. 2002 (совм. с С. Ф. Ермаковым, В. Г. Родненковым, Е. Д. Белоенко). Зноскі ------ 1. ↑ НАЦИОНАЛЬНАЯ БИБЛИОТЕКА БЕЛАРУСИ(недаступная спасылка) 2. ↑ Барыс Іванавіч КУПЧЫНАЎ 3. ↑ Купчинов Борис Иванович Спасылкі -------- * Барыс Іванавіч Купчынаў у базе даных «История белорусской науки в лицах» Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (руск.)

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з падобнымі імёнамі, гл. Сцяпанаў і Іван Сцяпанаў. **Іва́н Заха́равіч Сцяпа́наў** (15 лістапада 1903, в. Вялікая Любшчына, цяпер Віцебскага раёна Віцебскай вобласці — 11 сакавіка 1981) — беларускі дзяржаўны дзеяч, наркам фінансаў БССР (1937—1941), старшыня Пінскага абласнога выканаўчага камітэта. Біяграфія --------- Скончыў Ленінградскую Фінансавую Акадэмію (1937). Рана застаўся без бацькі, дапамагаў маці гадаваць 8 дзяцей. Скончыў 2 класы пачатковай школы. У 12 гадоў пайшоў батрачыць. У 1923 годзе паступіў на працу ў сельсавет, уступіў у камсамол. Неўзабаве быў абраны сакратаром камсамольскай арганізацыі. З 1930 года працаваў загадчыкам спачатку Суражскага, пасля Любанскага раённага фінаддзела. З мая 1937 года прызначаны начальнікам Фінансава-бюджэтнай інспекцыі Народнага камісарыята фінансаў БССР. У лістападзе 1937 года стаў выконваючым абавязкі наркама фінансаў БССР, замяніўшы на пасадзе рэпрэсаванага наркама Е. П. Жуковіча. З 28 ліпеня 1938 года па 1941 год быў наркамам фінансаў БССР. Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны (1941—1944). З 1944 па 1946 год — упаўнаважаным Народнага камісарыята нарыхтовак СССР па Беларускай ССР. З жніўня 1946 года — старшыня Пінскага абласнога выканаўчага камітэта. У маі 1948 года быў прызначаны начальнікам Групы нарыхтовак Савета Міністраў БССР. Абіраўся дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР (1940—1950). Зноскі ------ 1. 1 2 3 Пинчуки и пинчане 2018. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFПинчуки\_и\_пинчане2018 (даведка) 2. ↑ Народныя камісары і Міністры фінансаў Спасылкі -------- * Степанов Иван Захарович (руск.). Пинчуки и пинчане (4 верасня 2018).