Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Адынец. **Анто́н (Анто́ні) Э́двард Адыне́ц** (25 студзеня 1804, в. Гейстуны Ашмянскага пав. Віленскай губерні, цяпер Ашмянскі раён, Гродзенская вобласць — 15 студзеня 1885, Варшава; Псеўданім: *Inocenty Staruszkiewicz*) — беларускі паэт, перакладчык, мемуарыст, выдавец. Пісаў на польскай мове. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і Тадэвуша Адынца і Тэрэзы з Гнатоўскіх. Вясной 1811 года выехаў на вучобу да бліжэйшых суседзяў Скшыдлеўскіх. З 1813 года пачаў вучыцца ў Барунскай базыльянскай школы. У 1820 годзе паступіў у Віленскі ўніверсітэт, у 1823 годзе, па волі бацькі мусіў наведваць юрыдычны факультэт, але як вольны слухач меў доступ да лекцый па польскай і лацінскай літаратуры на філалагічным. Ва ўніверсітэце стаў сябрам таварыства філарэтаў, якому прысвяціў «Песню філарэтаў» (пазней Ф. Багушэвіч зрабіў пераробку гэтага твора пад назвай «Песня»). Сябраваў з А. Міцкевічам, Т. Занам, І. Дамейкам, І. Ходзькам, І. Лялевелем. Пабачыўшы паэтычныя здольнасці Адынца, Ян Чачот узяў яго пад сваю апеку, за гэта сябры празвалі Чачота Ментарам, а Адынца — Тэлемахам (у грэчаскай міфалогіі, Ментар—выхавальнік Тэлемаха). Па справе таварыства быў зняволены з лістапада 1823 да лютага 1824 года. Вызвалены вырашыў выехаць на пэўны час у Варшаву, дзе правёў 1826-1829 гады. На той час ужо выйшла яго першая кніга паэзіі «Poezje», «зборнік быў непрыхаваным перайманнем Міцкевіча, прычым не толькі ў паэтычным, але і ў друкарскім плане». У 1829 годзе разам з А. Міцкевічам выправіўся вандраваць па Германіі, Швейцарыі і Італіі. Антоні Эдвард і Адам Міцкевіч развіталіся ў 1830 годзе ў Жэневе. У тым жа 1830 годзе прыехаў у Парыж, дзе сустракаўся з многімі тагачаснымі славутасцямі, у прыватнасці з Вікторам Гюго. Пазней наведаў Лондан. Некалькі гадоў жыў у Дрэздэне, дзе перакладаў творчасць Вальтэра Скота і Джорджа Байрана. Сюды ж прывёз Зоф’ю з Мацкевічаў, з якой пазней узяў шлюб у Караляўцы. У яе гонар Адам Міцкевіч назваў Зосяй адну з галоўных гераіняў паэмы «Пан Тадэвуш». Спрэчным застаецца пытанне, ці ён браў удзел у паўстанні 1830-1831 гадоў. Справа супраць А. Адынца была закрыта Мінскай губернскай следчай камісіяй у 1834 годзе. У 1837 годзе вярнуўся ў Гейстуны, а з 1838 года жыў у Вільні. У 1829 годзе быў рэдактарам альманаха «Melitele», а ў 1841—1859 гадах—газеты на рускай і польскай мовах «Kurier Wileński» («Виленский вестник»). Увайшоў у кола энтузіястаў, якія марылі пра культурнае адраджэнне Літвы, заняпалага пасля закрыцця Віленскага ўніверсітэта. У гэта кола таксама ўваходзілі Адам Ганоры Кіркор, Мікалай Маліноўскі, Ігнат Ходзька, Уладзіслаў Сыракомля. Паступова погляды Адынца сталі кансерватыўнейшымі. У прыватнасці, у 1858 годзе ён удзельнічаў у выданні «Віленскага альбома» у гонар Аляксандра II, для якога напісаў верш, дзе называў цара спадчыннікам Ягелонаў, што выклікала скандал і абурэнне віленскай грамадскасці: «імя А. Э. Адынца атачала павага перад памяццю Адама, а сам верш яго далёка перасягнуў усе ганебнасці». З 1866 года жыў у Варшаве. У 1867 годзе пачаў публікаваць у варшаўскім выданні «Kronika Rodzinna» падборку ўласных лістоў да сяброў з цыклу «Лісты з падарожжа», дзе распавядаў пра еўрапейскае падарожжа з Міцкевічам. Гэта публікацыя была ўспрынята з небывалым энтузіязмам. Уладзіслаў Міцкевіч згадваў: > «Варшава, куды ён пераехаў, аказалася для Адынца больш міласцівай, чым Вільня. Акрамя таго, што галоўную віну Варшава пераклала на Кіркора і Маліноўскага, і, можа, справядліва, у арыстакратычных колах сталіцы таксама мелі надзею на магчымае змяненне царскіх адносін… Адынец маліўся Богу, ад Бога чакаў ён цуду ўваскрэсення Польшчы, але не ад народнага паўстання… Адынец належаў да тых, хто адмовіўся ад усялякіх надзей, хто лічыў, што без якіх-небудзь патрыятычных маніфестацый чакае нас канец няволі, у чым ён памыляўся: без падтрымкі кожны агонь згасае». > > Ёсць звесткі, што ў 1884 годзе, калі разам з Дамейкам Адынец наведваў Беларусь, сустракаўся ў Крошыне з Паўлюком Багрымам. У сваёй творчасці часта выкарыстоўваў сюжэты з гісторыі Беларусі, перакладаў сусветную класіку. Творы ----- Творы Адынца пераклалі на беларускую мову Кастусь Цвірка, Антон Францішак Брыль. * У кн: *Філаматы і філарэты*. — Мінск: Беларускі кнігазбор, 1998. С. 352—360. * *Успаміны пра мінулае*. — Мінск: Лімарыус, 2020. * *Выбраныя вершы з нагоды і без*. Мінск, 2023 («Паэты планеты»). Зноскі ------ 1. 1 2 Antoni Edward Odyniec // Internetowy Polski Słownik Biograficzny<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q96022943'></a> 2. 1 2 Удзельнікі паўстання… 3. 1 2 Фядута Аляксандр. Трэба жыць доўга і перажыць усіх: Антоні Эдвард Адынец і яго ўспаміны // Адынец А. Э. *Успаміны пра мінулае*. — Мінск: Лімарыус, 2020. — С. 7-26. 4. ↑ *Цвірка, К.* Тэлемак з-пад Ашмянаў. Жыццё і творчасць Антонія Эдварда Адынца // *Роднае слова*. — 1994. — № 3. — С. 9. 5. ↑ Лугаўцова С. Л. Рэцэнзія на: Адынец, А. Э. Успаміны пра мінулае // *Архіварыус*. № 19. Мінск: НГАБ, 2020. — С. 288—301. 6. ↑ З успамінаў Якуба Гейштара. Цытуецца паводле: Фядута Аляксандр. Трэба жыць доўга і перажыць усіх: Антоні Эдвард Адынец і яго ўспаміны // Адынец А. Э. *Успаміны пра мінулае*. — Мінск: Лімарыус, 2020. — С. 7-26. 7. ↑ Галасы з-за небакраю: анталогія паэзіі свету ў беларускіх перакладах ХХ ст. Склад. М. Скобла. — Мн.: Лімарыус 2008. — 896 с. Літаратура ---------- | | | | --- | --- | | s: | Антон Адынец у Вікікрыніцах | | commons: | Антон Адынец на Вікісховішчы | * Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 1. Абрамовіч—Кушаль. / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Смаленск, 2003. — 480 с. — ISBN 985-6374-04-9. + Mikołaitis J. Odyniec wśród przyjaciół. — Częstochowa, 1938; + МАБ; + Цвірка К. Тэлемак з-пад Ашмянаў: Жыццё і творчасць А. Э. Адынца // Роднае слова. 1994, № 3; + ЭГБ, т. 1. * Удзельнікі паўстання 1830—1831 гг. на Беларусі: Біябібліяграфічны слоўнік / В. В. Гарбачова. — Мн.: БДУ, 2004. — 400 с. ISBN 985-485-144-3; Спасылкі -------- * Антоні Эдвард Адынец. Невядома што, альбо Рамантычнасць. Вершы | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Discogs · International Music Score Library Project | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона · Новы · Рускі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | IPSB: antoni-odyniec-1804-1885-poeta-tlumacz-pamietnikarz-wydawca · Sejm-Wielki.pl · Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX1533498 · BNF: 16404508s · GND: 118735950 · ISNI: 0000 0000 7147 9080 · LCCN: n85208230 · NKC: jo2003168122 · NTA: 275870731 · NUKAT: n97065581 · SUDOC: 153426098 · VIAF: 52484642 | |

Чыгуначны вакзал у Навагрудку **Навагрудская чыгунка** — вузкакалейная 600-міліметровая (пазней — 750-міліметровая) чыгунка з Наваельні да Любчы, якая існавала з 1916 па 1965 год. Працягласць — 70 кіламетраў. Гісторыя -------- Вузкакалейную чыгунку праз Навагрудак пабудавалі падчас Першай сусветнай вайны. Яна была патрэбна нямецкім войскам для забеспячэння фронта, які пралягаў побач з мястэчкам Любча. Па чыгунцы дастаўлялі боепрыпасы. Чыгунку праклалі за год. Да будаўніцтва прыцягваліся сяляне з бліжэйшых вёсак. Чыгунка была адгалінаваннем ад чыгуначнага вузла Наваельня. Асобнае адгалінаванне было ад станцыі Скрыдлева да Навагрудка. Чыгуначная станцыя ў Навагрудку Пасля Першай сусветнай вайны, савецкія ўлады планавалі аднавіць і працягнуць вузкакалейку. У 1919 годзе разглядалася ідэя працягнуць чыгунку да станцыі Замір’е (сёння мястэчка Гарадзея), але гэты праект не рэалізавалі. Пасля савецка-польскай вайны тэрыторыя Заходняй Беларусі адышла да Польскай Рэспублікі. Вузкакалейка пачала дзейнічаць нанова перайшла пад кіраўніцтва Польскай дзяржаўнай чыгункі. Тады пабудавалі чыгуначныя станцыі ў Навагрудку, Любчы і вёсцы Зароі. У 1931 годзе польскія ўлады планавалі пабудаваць чыгунку Белавеж — Навагрудак — Ашмяны. На гэты праект планавалі выдаткаваць 91 млн злотых. Пры рэалізацыі гэтага праекта ў Навагрудку маглі пракласці звычайную шырокакалейную чыгунку. Але з-за сусветнага эканамічнага крызісу праект не рэалізавалі. Падчас Другой сусветнай вайны, пасля акупацыі Навагрудчыны нямецкай арміяй, чыгунку зноў пачалі выкарыстоўваць у вайсковых мэтах. Па ёй перавозілі вайсковую тэхніку і зброю. З-за дзеянняў партызан яна працавала нерэгулярна. Каляіну, масты, а таксама тэлефонную сувязь, што ішла ўздоўж чыгуначнага палатна, неаднаразова разбуралі. Расклад цягнікоў па маршруце Наваельня — Навагрудак — Любча. Пасля сканчэння Другой сусветнай вайны савецкія ўлады вырашылі аднавіць вузкакалейку. У сакавіку 1947 года Навагрудскі гарадскі савет дэпутатаў вырашыў адрамантаваць яе да красавіка і пусціць па ёй матавоз для падвозу торфу. Падчас рамонту каляіну пашырылі да 750 мм, каб па ёй маглі праехаць лакаматывы і вагоны савецкай вытворчасці. Адрамантаваная чыгунка ўвайшла ў склад Беларускай чыгункі. Яна атрымала назву «12 дыстанцыя Беларускай чыгункі». Часцей па навагрудскай чыгунцы перавозілі тэхніку, угнаенні і ўраджай мясцовых гаспадарак. Да станцыі Любча два разы ў дзень ездзілі пасажырскія саставы з двух ці трох вагонаў. У навагрудскім чыгуначным парку налічвалася пяць лакаматываў. У 1965 годзе чыгунку закрылі, а каляіну разабралі. У народзе вузкакалейную чыгунку называлі «калейка» і «кукушка». Да сённяшніх дзён у некаторых месцах Навагрудскага раёна захаваліся фрагменты чыгуначнага насыпу. Будынак навагрудскага аўтавакзала. Злева будынак былой чыгуначнай станцыі Схема навагрудскай вузкакалейкі 1948 год Чыгуначны вакзал ---------------- Будынак чыгуначнага вакзала пабудавалі ў 1925 годзе. Гэта быў цагляны двухпавярховы будынак. Каляіна пралягала прыклада па сучаснай вуліцы Міцкевіча. Пасля закрыцця чыгункі ў 1965 годзе пасажырскі рух замянілі на аўтобусны. Чыгуначную станцыю перапрафілявалі ў аўтастанцыю. Пазней дабудавалі новую частку навагрудскага аўтавакзала. За гарадскім рынкам захаваўся будынак чыгуначнага дэпо. Падчас працы чыгункі там рамантавалі вагоны. Іншыя вузкакалейкі ------------------ Акрамя лініі Наваельня — Любча, немцы праклалі яшчэ дзве каляіны ў бок ракі Сервеч. Першая пралягала з Навагрудка праз вёскі Рутка, Ваўковічы, Паланая да Агароднікаў. Другая — ад вёскі Зарой, каля Янавіч, Катлова да Ваўкоў. Гэтыя каляіны зліквідавалі да 1925 года. Помнікі ------- У 2018 годзе ў вёсцы Зарой усталяваны мемарыяльны знак у памяць пра чыгунку, якая пралягала побач з вёскай. Помнік талакой стварылі мясцовыя жыхары. Усталяванне помніка мясцовыя жыхары не ўзгаднілі з райвыканкамам. Помнік «Паравоз» у Навагрудку У маі 2023 года ў вёсцы Рабкі ўсталявалі прасторава-дэкаратыўную кампазіцыю «Паравоз», прысвечаную вузкакалейцы. Помнік з’явіўся ў межах краязнаўчага праекта Круцілаўскай сярэдняй школы «Дарога з мінулага». У верасні 2023 года каля аўтавакзала ў Навагрудку ўсталяваны помнік «Паравоз». Адкрыццё было прымеркавана да Дня народнага адзінства. Крыніцы ------- 1. ↑ Узкоколейные железные дороги Гродненской области 2. 1 2 Была ў Навагрудку чыгунка… (Гісторыя Навагрудскай вузкакалейнай чыгункі) 3. ↑ В 19 лет из шахты в партизаны. История Ивана Волчецкого 4. ↑ У Навагрудку, дзе няма чыгункі, усталявалі помнік паравозу. Тлумачым, адкуль ён там 5. ↑ Пример для других: как односельчане без помощи властей установили мемориальный знак 6. ↑ Связь поколений 7. ↑ В Новогрудке в День народного единства открыли памятный знак, посвященный истории узкоколейной железной дороги

**Міхась (Міхаіл Іванавіч) Калачынскі** (12 студзеня 1917, г.п. Крупкі Мінскай вобласці — 10 жніўня 1990) — беларускі паэт, дзеяч культуры. Заслужаны работнік культуры Беларускай ССР (1974). Біяграфічныя звесткі -------------------- Нарадзіўся ў сялянскай сям’і. У 1934 годзе скончыў Крупскую сярэднюю школу і пачаў працаваць у мястэчку Бобр старшым піянерважатым, потым літработнікам у крупскай раённай газеце «Камуністычны шлях». Скончыў курсы пры Камуністычным інстытуце журналістыкі імя С. М. Кірава ў Мінску (1936), у 1937—1938 гадах быў адказным сакратаром рэдакцыі газеты «Літаратура і мастацтва». У 1938—1953 гадах у Савецкай Арміі. Удзельнік савецка-фінляндскай вайны (1939—1940), у Вялікую Айчынную вайну — армейскі журналіст на Закаўказскім, Стэпавым, 2-м і 3-м Украінскіх франтах. У пасляваенныя гады працаваў спецкарэспандэнтам акруговай ваеннай газеты «Защитник Родины» (Адэса, 1945—1947), літаратурным сакратаром газеты Беларускай ваеннай акругі «Во славу Родины» (Мінск, 1947—1953). Пасля дэмабілізацыі прызначаны галоўным рэдактарам альманаха «Советская Отчизна». З 1954 года — адказны сакратар, а з 1958 — намеснік старшыні праўлення Саюза пісьменнікаў БССР. У 1960—1978 гадах — галоўны рэдактар часопіса «Беларусь». У складзе дэлегацыі БССР у 1971 годзе ўдзельнічаў у рабоце XXVI сесіі Генеральнай Асамблеі ААН. Член Саюза пісьменнікаў СССР з 1940 года. Творчасць --------- Першы верш апублікаваў у 1932 г. (часопіс «Іскры Ільіча»). У даваенны час выдаў паэмы для дзяцей «Косця-чэкіст» (1938) і «Пакет» (1940). Рукапіс зборніка вершаў «На Выбаргскай дарозе» згарэў у час вайны ў Мінску. Пасля вайны выйшлі зборнікі паэзіі «Сонца ў блакіце» (1949), «У вялікім паходзе» (1952), «Прыпар» (1956), «Сосны і дзюны» (1960), «Гронка рабіны» (выбранае, 1964), «Паясы» (1968), «За палямі, за лясамі» (1969), «Докшыцкі каравай» (1974), «Кніга дружбы» (1975), «Суквецце» (выбранае, 1977), «Ля берагоў запаветных» (1983). Аўтар кніжак паэзіі для дзяцей «Насустрач жыццю» (1951), «На лясным паўстанку» (1955), «Прыгоды Патапкі» (1958), «Лясныя казкі» (1967), «Мая мазаіка» (1971), «Рэха зямлі» (1978), «Снежная казка» (паэма, 1986). У 1971 і ў 1982 выйшлі Выбраныя творы ў 2 тамах. Шэраг вершаў пакладзены на музыку. Перакладаў творы рускіх, украінскіх, літоўскіх, балгарскіх і мангольскіх паэтаў. Прэміі і ўзнагароды ------------------- Узнагароджаны ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сцяга, Дружбы народаў, двума ордэнамі Чырвонай Зоркі, Айчыннай вайны II ступені і «Знак Пашаны», медалямі. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Беларускія пісьменнікі: 1917—1990 / Уклад. А. Гардзіцкі. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — ISBN 5-340-00709-X * Калачынскі Міхась (Міхаіл Іванавіч) // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 355. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. Спасылкі -------- * Калачынскі Міхась (Міхаіл Іванавіч) на сайце анлайн-энцыклапедыі «Беларусь у асобах і падзеях» | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | NKC: js2008469432 · VIAF: 1117153411778441700005 · БАП: 128309 |

**Суперкантныент** — у тэктоніцы пліт кантынент, які змяшчае амаль усю кантынентальную кару Зямлі. Перасоўванне кантынентаў Вывучэнне гісторыі перасоўвання кантынентаў паказала, што з перыядычнасцю каля 600 млн гадоў усе кантынентальныя блокі збіраюцца ў адзіны блок, які затым расколваецца. Некаторыя даследчыкі тлумачаць гэту паслядоўнасць пераходам мантыі Зямлі ад адной ячэйкі (падчас існавання суперкантынента), калі ўсе сыходныя струмені накіраваны пад кантынент, да дзвюхячэістай сістэме плыняў. Геалагічны ўплыў ---------------- Суперкантыненты блакуюць выйсце ўнутранага цяпла Зямлі, што прыводзіць да перагрэву астэнасферы. У канчатковым выніку гэта прыводзіць да з'яўлення расколін у літасферы, праз якія магма адштурхоўвае кантынентальныя блокі адзін ад аднаго. Спіс суперкантынентаў --------------------- ### Сучасныя суперкантыненты * Афраеўразія (~5 мільёнаў гадоў назад — нашы дні) * Амерыка (~15 мільёнаў гадоў назад — нашы дні) * Еўразія (~60 мільёнаў гадоў назад — нашы дні) ### Старажытныя суперкантыненты * Гандвана (~600 — 30 мільёнаў гадоў назад) * Лаўразія (~300 — 60 мільёнаў гадоў назад) * Пангея (~300 — 180 мільёнаў гадоў назад) * Лаўрусія (~300 мільёнаў гадоў назад) * Пантонія (~600 — 540 мільёнаў гадоў назад) * Радзінія (~1,1 мільярд гадоў назад — ~750 мільёнаў гадоў назад) * Каламбія (Нуна), (~1,8 — 1,5 мільярда гадоў назад) * Кенарланд (~2,7 мільярда гадоў назад) * Ур (~3 мільярда гадоў назад) * Ваальбара (~3,6 мільярда гадоў назад) Літаратура ---------- * Xiao Xuchang & Liu Hefu (eds). Global Tectonic Zones: Supercontinent Formation and Disposal. Proceedings of the 30th International Geological Congress. Utrecht — Tokyo: VSP, 1997. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2780321876 |

Карта *Terra Australis Incognita* 1618 г. **Terra Australis Incognita** або **Terra Australis Ignota** (з лац.: *Невядомая паўднёвая зямля*) — уяўны кантынент, у існаванне якога еўрапейскія географы верылі да пачатку XIX ст. Гісторыя -------- Ідэя існавання паўднёвага кантынента ўзнікла ў антычнасці і звычайна прыпісваецца Арыстоцелю, хаця магла быць распрацавана раней. Упершыню *Terra Australis* паказана на картах Пампонія Мелы (I ст. н. э.) і Клаўдзія Пталемея (II ст. н. э.). Старажытнагрэчаскія і рымскія географы прытрымліваліся думкі, што Зямля мае форму шара і што даследаваны імі свет складае толькі каля чвэрці ўсёй паверхні. Паколькі гравітацыя ім была не вядома, лічылася, што Зямля не перакульваецца ў прасторы дзякуючы сіметрычнаму размяшчэнню на ёй мацерыкоў. Для поўнага захавання сіметрыі павінен быў існаваць паўднёвы мацярык. Паўднёвы мацярык маляваўся на сярэднявечных картах, аднак сапраўдная цікавасць да яго з’явілася толькі пасля адкрыцця Новага Свету. У 1523 г. гіпатэтычная Terra Australis Incognita ўпершыню была адлюстравана на глобусе. Вялікім прыхільнікам і папулярызатарам ідэі існавання невядомай зямлі на поўдні быў знакаміты фламандскі картограф Герард Меркатар. На карце Меркатара 1569 г. Terra Australis Incognita паказана як буйны кантынент, які абгінаў паўднёвы ўскраек Вогненнай Зямлі, але далей паднімаўся на поўнач, утвараў глыбокі заліў на поўдні Індыйскага акіяна і працяглы паўвостраў на месцы злучэння Індыйскага і Ціхага акіянаў. У XVII — XVIII стст. быў арганізаваны шэраг экспедыцый іспанскіх, галандскіх, французскіх і брытанскіх мараплаўцаў у пошуках Terra Australis Incognita, падчас якіх былі зроблены значныя геаграфічныя адкрыцці ў паўднёвым паўшар’і, у тым ліку адкрыты і даследаваны Аўстралія, Новая Зеландыя, Новыя Гебрыды і г. д. Пасля другой экспедыцыі Джэймса Кука стала зразумела, што буйнога кантынента, як меркаваў Меркатар, на поўдні няма. Разачараваны Джэймс Кук наогул ставіў пад сумненне, што ён калі-небудзь будзе адкрыты з-за неспрыяльных умоў навігацыі. У 1817—1824 гг. трансфармаваная назва невядомага кантынента была канчаткова замацавана за Аўстраліяй. У 1820 г. амерыканскі кітабой Натаніэль Палмер, расійская экспедыцыя на чале з Ф. Ф. Белінсгаўзенам і брытанская экспедыцыя на чале з Эдвардам Брансфілдам адкрылі Антарктыду. Славутыя вандроўнікі ў пошуках Terra Australis Incognita -------------------------------------------------------- * Педра Фернандэс дэ Кірас * Вілем Карнеліс Схаўтэн * Абел Янсзан Тасман * Філіп Картэрэт * Жан Батыст Бувэ дэ Лазье * Жан-Франсуа дэ Лаперуз * Джэймс Кук * Джордж Ванкувер * Фадзей Фадзеевіч Белінсгаўзен * Жуль Себасцьен Сезар Дзюмон-Дзюрвіль * Эдвард Брансфілд * Натаніэль Палмер Зноскі ------ 1. ↑ Paul V. Hartman, Terra Australis Incognita 2. ↑ The Maps 3. ↑ Terra Australis Incognita on medieval maps Архівавана 22 ліпеня 2015. 4. ↑ James Cook, 1728—1779 Спасылкі -------- * Terra Australis Incognita * Terra australis incognita Архівавана 6 студзеня 2015. * Great Southern Land: The maritime exploration of Terra Australis

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Вагнер. **Вільгельм Рыхард Вагнер**, (22 мая 1813, Лейпцыг — 13 лютага 1883, Венецыя) — нямецкі кампазітар, дырыжор і тэарэтык мастацтва. Найбуйнейшы рэфарматар оперы, Вагнер зрабіў значны ўплыў на еўрапейскую музычную культуру, асабліва на развіццё оперных і сімфанічных жанраў. Містыцызм і ідэалагічна афарбаваны антысемітызм Вагнера паўплывалі на нямецкі нацыяналізм пачатку XX стагоддзя і нацыянал-сацыялізм, які акружыў яго творчасць культам, што ў некаторых краінах (асабліва ў Ізраілі) выклікала «антывагнераўскую» рэакцыю пасля Другой сусветнай вайны. Біяграфія --------- Вагнер у маладосці, каля 1840 года. Вагнер нарадзіўся ў сям’і службоўца Карла Фрыдрыха Вагнера (1770—1813). Пад уплывам свайго бацькі, акцёра Людвіга Геераbede, Вагнер, атрымваючы адукацыю ў лейпцыгскай школе Святога Фамы, з 1828 г. пачаў навучацца музыцы ў кантара цэрквы Святога Фамы Тэадора Вайнліга, у 1831 г. пачаў музычнае навучанне ва ўніверсітэце Лейпцыга. У 1833—1842 гадах вёў неспакойнае жыццё, часта ў вялікай патрэбе ў Вюрцбургу, дзе працаваў тэатральным хормайстарам, Магдэбургу, потым у Кёнігсбергу і Рызе, дзе ён быў дырыжорам музычных тэатраў, потам у Нарвегіі, Лондане і Парыжы, дзе ён напісаў уверцюру «Фаўст» і оперу «Лятучы галандзец». У 1842 г. трыумфальная прэм’ера оперы «Рыенцы, апошні з трыбунаў» у Дрэздэне заклала падмурак яго славы. Годам пазней ён стаў прыдворным капельмайстарам пры каралеўскім саксонскім двары. У 1843 годзе ў яго зборнай сястры Цыцыліі нарадзіўся сын Рыхард, будучы філосаф Рыхард Авенарыус. Вагнер стаў яго хросным бацькам. У 1849 годзе Вагнер браў удзел у Дрэздэнскім майскім паўстанні, падчас якога пазнаёміўся з М. А. Бакуніным. Пасля паразы паўстання бег у Цюрых, дзе напісаў лібрэта тэтралогіі «Пярсцёнак Нібелунгаў», музыку яе першых дзвюх частак («Золата Рэйна» і «Валькірыя») і оперу «Трыстан і Ізольда». У 1858 годзе — Вагнер наведваў на кароткі час Венецыю, Люцэрн, Вену, Парыж і Берлін. У 1864 годзе ён, дамогшыся прыхільнасці баварскага караля Людвіга II, які сплачваў яго пазыкі і падтрымліваў яго і далей, пераехаў у Мюнхен, дзе напісаў камічную оперу «Нюрнбергскія мейстэрзінгеры» і дзве апошнія часткі Пярсцёнка Нібелунгаў: «Зігфрыд» і «Гібель багоў». У 1872 годзе ў Байройце адбылася кладка падмуркавага каменя для Дома фестывалей, які адкрыўся ў 1876. Дзе і адбылася прэм’ера тэтралогіі Кольца нібелунгаў 13-17 жніўня 1876 года. У 1882 годзе ў Байройце была пастаўлена опера-містэрыя «Парсіфаль». У тым жа годзе Вагнер з’ехаў па стане здароўя ў Венецыю, дзе ён памёр у 1883 годзе ад сардэчнага прыступу. Музыка ------ Рыхард і Казіма Вагнер, 1872 год. У значна большай меры, чым усе еўрапейскія кампазітары XIX стагоддзя, Вагнер разглядаў сваё мастацтва як сінтэз і як спосаб выразу пэўнай філасофскай канцэпцыі. Яе іста надзелена ў форму афарызма ў наступным пасажы з вагнераўскага артыкула «Мастацкі твор будучыні»: «Як чалавек датуль не вызваліцца, пакуль не прыме радасна вязі, злучалыя яго з Прыродай, гэтак і мастацтва не стане свабодным, пакуль у яго не знікнуць прычыны сароміцца сувязі з жыццём». З гэтай канцэпцыі паходзяць дзве асноватворныя ідэі: мастацтва павінна чыніцца супольнасцю людзей і прыналежаць гэтай супольнасці; найвышэйшая форма мастацтва — музычная драма, што разумеецца як арганічнае адзінства слова і гука. Увасабленнем першай ідэі стаў Байройт, дзе оперны тэатр упершыню пачаў трактавацца як храм мастацтва, а не як забаўляльная ўстанова; увасабленне другой ідэі — гэта створаная Вагнерам новая оперная форма «музычная драма». Менавіта яе стварэнне і стала мэтай творчага жыцця Вагнера. Асобныя яе элементы ўвасобіліся яшчэ ў ранніх операх кампазітара 1840-х гадоў — «Лятучы галандзец», «Тангейзер» і «Лаэнгрын». Найболей поўнае ўвасабленне тэорыя музычнай драмы атрымала ў швейцарскіх артыкулах Вагнера («Опера і драма», «Мастацтва і рэвалюцыя», «Музыка і драма», «Мастацкі твор будучыні»), а на практыцы — у яго пазнейшых операх: «Трыстан і Ізольда», тэтралогіі «Кольца нібелунгаў» і містэрыі «Парсіфаль». Паводле Вагнера, музычная драма — твор, у якім ажыццяўляецца рамантычная ідэя сінтэзу мастацтваў (музыкі і драмы), выраз праграмнасці ў оперы. Для ажыццяўлення гэтай задумы Вагнер адмовіўся ад традыцый існавалых на той момант оперных формаў — перадусім, італьянскай і французскай. Першую ён крытыкаваў за празмернасці, другую — за пышнасць. З лютай крытыкай ён абрынуўся на творы вядучых прадстаўнікоў класічнай оперы (Расіні, Меербер, Вердзі, Абера), завучы іх музыку «зацукраванай нудой». Імкнучыся наблізіць оперу да жыцця, ён прыйшоў да ідэі **скразнога драматургічнага развіцця** — ад пачатку да канца не толькі аднаго акта, але і ўсяго твора і нават цыкла твораў (усе чатыры оперы цыкла «Пярсцёнак Нібелунгаў»). У класічнай оперы Вердзі і Расіні асобныя нумары (арыі, дуэты, ансамблі з харамі) дзеляць адзіны музычны рух на фрагменты. Вагнер жа цалкам адмовіўся ад іх на карысць вялікім скразным вакальна-сімфанічным сцэнам, што перацякаюць адна ў іншую, а арыі і дуэты замяніў на драматычныя маналогі і дыялогі. Уверцюры Вагнер замяніў прэлюдыямі — кароткімі музычнымі ўступамі да кожнага акта, на сэнсавым роўні непарыўна злучанымі з дзеяннем. Прытым, пачынальна з оперы «Лаэнгрын», гэтыя прэлюдыі выконваліся не да адкрыцця заслоны, а вужы пры адкрытай сцэне. Вонкавае дзеянне ў позных вагнераўскіх операх (асабліва, у «Трыстану і Ізольдзе») зведзена да мінімуму, яно перанесена ў псіхалагічны бок, у вобласць пачуццяў персанажаў. Вагнер лічыў, што слова не здольна выказаць усю глыбіню і сэнс унутраных перажыванняў, таму, вядучую ролю ў музычнай драме грае менавіта аркестр, а не вакальная партыя. Апошняя цаліком падначалена аркестроўцы і разглядаецца Вагнерам як адзін з інструментаў сімфанічнага аркестра. У той жа час **вакальная партыя** у музычнай драме ўяўляе эквівалент тэатральнай драматычнай гаворкі. У ёй амаль адсутнічае песеннасць, арыёзнасць. У сувязі са спецыфікай вакалу ў опернай музыцы Вагнера (вылучная працягласць, абавязковая вымога драматычнага майстэрства, неміласэрная эксплуатацыя лімітавых рэгістраў тэсітуры голасу) у сольнай выканаўчай практыцы ўсталяваліся новыя стэрэатыпы спявацкіх галасоў — *вагнераўскі* тэнар, *вагнераўскае* сапрана і г.д. Вагнер прыдаваў вылучнае значэнне **аркестроўцы** і шырэй — сімфанізму. Аркестр Вагнера параўноўваюць з антычным хорам, які каментаваў якое адбываецца і перадаваў «утоены» сэнс. Рэфармуючы аркестр, кампазітар скарыстаў да чатырох вагнераўскіх туб, увёў басовую трубу, кантрабасавы трамбон, пашырыў струнную групу, выкарыстоўваў шэсць арфаў. За ўсю гісторыю оперы да Вагнера ніводны кампазітар не скарыстаў аркестра такога маштабу (да прыкладу, «Пярсцёнак Нібелунгаў» выконвае чацвярны склад аркестра з васьмю валторнамі). Агульнапрызнана наватарства Вагнера і ў вобласці **гармоніі**. Танальнасць, успадкаваную ім ад венскіх класікаў і ранніх рамантыкаў, ён надзвычай пашырыў шляхам інтэнсіфікацыі храматызму і ладавых альтэрацый. Паслабіўшы (просталінейную ў класікаў) адназначнасць сувязяў цэнтра (тонікі) і перыферыі, наўмысна ўнікаючы прамога вырашэння дысанансу ў кансананс, ён надаў мадуляцыйнаму развіццю напружанасць, дынамічнасць і бесперапыннасць. Візітнай карткай вагнераўскай гармоніі лічацца «Трыстан-акорд» Вагнер укараніў **развітую сістэму лейтматываў**. Кожны такі лейтматыў (кароткая музычная характарыстыка) з’яўляецца абазначэннем чаго-небудзь: пэўнага персанажа ці жывой істоты (прыкладам, лейтматыў Рэйна ў «Золаце Рэйна»), прадметаў, што выступаюць часцяком у якасці персанажаў-знакаў (кольца, меч і золата ў «Пярсцёнку», любоўны напой у «Трыстану і Ізольдзе»), месцы дзеяння (лейтматывы Грааля ў «Лаэнгрыну» і Валгалы ў «Золаце Рэйна») і нават адцягненай ідэі (шматлікія лейтматывы лёсу і рока ў цыкле «Кольца нібелунга», знямогі, любоўнага пагляду ў «Трыстану і Ізольдзе»). Найболей поўную распрацоўку вагнераўская сістэма лейтматываў атрымала ў «Пярсцёнку» — запасячыся ад оперы да оперы, пераплятаючыся адзін з адным, атрымваючы штораз новыя варыянты развіцця, усе лейтматывы гэтага цыкла ў выніку яднаюцца і ўзаемадзейнічаюць у складанай музычнай фактуры апошняй оперы «Гібель багоў» Разуменне музыкі як увасабленні бесперапыннага руху, развіцця пачуццяў прывяло Вагнера да ідэі зліцця гэтых лейтматываў у адзіны струмень сімфанічнага развіцця, у «**бясконцую мелодыю**» (unendliche Melodie). Нябытнасць танічнай апоры (на працягу ўсёй оперы «Трыстан і Ізольда»), незавершанасць кожнай тэмы (ува ўсім цыкле «Пярсцёнак Нібелунгаў», з выняткам кульмінацыйнага жалобнага марша ў оперы «Гібель багоў») спрыяюць бесперапыннаму нарастанню эмоцый, што не атрымвае дазволы, што дазваляе трымаць слухача ў сталай напрузе (як у прэлюдыях да опер «Трыстан і Ізольда» і «Лаэнгрын»). Уплыў ----- Оперная рэформа Вагнера зрабіла значны ўплыў на еўрапейскую і рускую музыку, пазначыўшы найвысокі этап музычнага рамантызму і адначасна заклаўшы асновы для будучых мадэрнісцкіх плыняў. Простай ці апасродкаванай асіміляцыяй вагнераўскай опернай эстэтыкі (асабліва наватарскай «скразной» музычнай драматургіі) адзначана значная частка наступных оперных твораў. Выкарыстанне лейтматыўнай *сістэмы* у операх пасля Вагнера стала трывіяльным і ўсеагульным. Не менш значным стаў уплыў наватарскай музычнай мовы Вагнера, асабліва яго гармоніі, у якой кампазітар перагледзеў «старыя» (якія колішне лічыліся непарушнымі) каноны танальнасці. Сярод рускіх музыкантаў знаўцам і прапагандыстам Вагнера быў яго сябар А. М. Сяроў. М. А. Рымскі-Корсакаў, які публічна крытыкаваў Вагнера, тым не менш, выпрабаваў (асабліва ў познай творчасці) уплыў Вагнера ў гармоніі, аркестравым пісьме, музычнай драматургіі. Каштоўныя артыкулы пра Вагнера пакінуў буйны рускі музычны крытык Г. А. Ларош. Увогуле, «вагнераўскае» больш прама адчуваецца ў складаннях «празаходніх» кампазітараў Расіі XIX стагоддзя (прыкладам, у А. Р. Рубінштэйна), чым у прадстаўнікоў нацыянальнай школы. Уплыў Вагнера (музычнае і эстэтычнае) адзначаецца ў Расіі і ў першых дзесяцігоддзях XX стагоддзях, у працах А. М. Скрабіна. На захадзе цэнтрам культу Вагнера стала так званая веймарская школа (саманазва — Новая нямецкая школа), якая склалася вакол Ф. Ліста у Веймары. Яе прадстаўнікі (П. Карнэліус, Г. фон Бюлаў, І. Раф і інш.) падтрымвалі Вагнера, перадусім, у яго імкненні пашырыць рамкі музычнай выразнасці (гармоніі, аркестравага пісьма, опернай драматургіі). Сярод заходніх кампазітараў, якія выпрабавалі ўплыў Вагнера, — Антон Брукнер, Гуга Вольф, Клод Дэбюсі, Густаў Малер, Рыхард Штраус, Бела Бартак, Караль Шыманоўскі, Арнольд Шонберг (у ранняй творчасці) і многія іншыя. Рэакцыяй на культ Вагнера стала якая супрацьстаўляла сябе яму «антывагнераўская» тэндэнцыя, найбуйнейшымі прадстаўнікамі якой былі кампазітар Іаганес Брамс і музычны эстэтык Э. Ганслік, які бараніў іманентнасць і самадастатковасць музыкі, нязлучанасць яе з вонкавымі, пазамузыкальными «раздражняльнікамі». У Расіі антывагнераўскя настроі характэрныя для нацыянальнага крыла кампазітараў, перадусім, М. П. Мусаргскага і А. П. Барадзіна. Стаўленне да Вагнера ў *немузыкантаў* (якія ацэньвалі не гэтак музыку Вагнера, як яго супярэчлівыя выказы і яго «эстетызуючыя» публікацыі) неадназначна. Так, Фрыдрых Ніцшэ ў артыкуле «Неспадзяванка Вагнер» пісала: «Ці быў Вагнер зусім музыкантам? У любым выпадку ён быў больш як-чым іншым… Яго месца ў нейкай іншай вобласці, а не ў гісторыі музыкі: з яе вялікімі заўзятымі прадстаўнікамі яго не варта змешваць. Вагнер і Бетховен — гэта блюзнерства…». Паводле словаў Томаса Мана, Вагнер «бачыў у мастацтве святое тайнадзеянне, панацэю супраць усенькіх болек грамадства…». ### Значэнне Кароль Людвіг II Баварскі. Вагнер пісаў «Пярсцёнак Нібелунгаў», амаль не спадзеючыся, што адшукаецца тэатр, здольны паставіць эпапею цалкам і данесьці да слухача яе ідэі. Аднак сучаснікі здолелі ацаніць яе духоўную неабходнасць, і эпапея знайшла шлях да гледача. Ролю «Пярсцёнка» ў станаўленні германскага агульнанацыянальнага духу немагчыма пераацаніць. У сярэдзіне XIX стагоддзя, калі пісаўся «Пярсцёнак Нібелунгаў», нацыя заставалася раз’яднанай; на памяці ў немцаў былі прыніжэнні напалеонаўскіх паходаў і венскіх дамоваў; нядаўна прагрымела рэвалюцыя, якая ўзрушыла троны ўдзельных каралёў — калі ж Вагнер пакідаў свет, Германія ўжо была адзінай, стала імперыяй, носьбітам і цэнтрам усяго нямецкай культуры. «Пярсцёнак Нібелунгаў» і творчасць Вагнера ў цэлым, хоць і не яно адно, з’явілася для нямецкага народа і для германскай ідэі тым мабілізуючым штуршком, які прымусіў палітыкаў, інтэлігенцыю, ваенных і ўсё грамадства згуртавацца ### Лебядзіны замак у гонар Рыхарда Вагнера Замак Нойшванштайн. Фатаграфія Іозефа Альберта (1886 ці 1887). Замак Нойшванштайн — адзін з самых наведвальных замкаў Германіі і адно з самых папулярных турыстычных месцаў Еўропы. Замак размешчаны ў Баварыі, недалёка ад горада Фюсэн. Ён быў пабудаваны каралём Людвігам II Баварскім, вядомым таксама як «казачны кароль». Кароль Людвіг быў вялікім прыхільнікам культуры і мастацтва і асабіста аказваў падтрымку сусветна вядомаму кампазітару Рыхарду Вагнеру, і замак Нойшванштайн быў збольшага збудаваны і ў яго гонар. Інтэр’ер многіх памяшканняў замка прасякнуты атмасферай Вагнераўскіх персанажаў. Трэці ярус замка найболей поўна адлюстроўвае захапленне Людвіга операмі Вагнера. Зала спевакоў, якую займае цаліком чацвёрты паверх, таксама ўпрыгожаны персанажамі опер Вагнера. Кажучы літаратурнай мовай, Нойшванштайн азначае «Новы Лебядзіны замак» па аналогіі з каралём-лебедзем, адным з персанажаў Вагнера. Нойшванштайн сапраўды робіць уражанне казачнага замка. Ён будаваўся пад канец XIX стагоддзя — у той час, калі замкі ўжо страцілі свае стратэгічныя і абарончыя функцыі. Ва ўнутраным двары замка размешчаны сад са штучнай пячорай. Нойшванштайн прыгожы і ўсярэдзіне. Хоць усяго 14 пакояў былі завершаны да раптоўнага скону Людвіга II у 1886 годзе, гэтыя пакоі былі ўпрыгожаны чароўнымі дэкарацыямі. Казачны выгляд Нойшванштайна натхніў Уолта Дыснея на стварэнне Чароўнага Каралеўства, увасобленага ў вядомым мультфільме «Спячая прыгажуня». Антысемітызм Вагнера -------------------- Электронная яўрэйская энцыклапедыя адзначала, што неадымнай часткай светапогляду Вагнера была юдафобія, а сам Вагнер характарызаваўся як адзін з папярэднікаў антысемітызму XX стагоддзя. Антысеміцкія выступы Вагнера выклікалі пратэсты і пры яго жыцці; так, яшчэ ў 1850 годзе надрукаваная Вагнерам пад псеўданімам «Вальнадумец» публікацыя ў часопісе «Neue Zeitschrift für Musik» яго артыкулы «Яўрэйства ў музыцы» выклікала пратэсты з боку прафесараў Лейпцыгскай кансерваторыі; яны патрабавалі адхілення тагачаснага рэдактара часопіса, Франца Брэндэля, ад кіраўніцтва часопісам. Вагнер быў катэгарычна супраць таго, каб прэм’ерай «Парсіфаля» дырыжаваў яўрэй Герман Леві, і, бо гэта быў выбар караля (Леві лічыўся адным з лепшых дырыжораў свайго часу і, нароўні з Гансам фон Бюлавам, лепшым вагнераўскім дырыжорам), Вагнер да апошняга моманту патрабаваў, каб Леві хрысціўся. Леві адмовіўся. Творы ----- Вагнер пакінуў у гісторыі мастацтва вялізны след. Кампазітар увёў новыя метады выканання і інтэрпрэтацыі розных элементаў оперы. Яму належыць канцэпцыя «Музычная драма», якая ўяўляе сабой ідэальнае адзінства паэзіі, музыкі і танцаў, знітаваных у драматургічным сцэнічным выкананні. | Творы Рыхарда Вагнера | | --- | | Твор | Крыніцы | Стварэнне | Прэм’ера | Канчатковая версія | | беларуская назва | нямецкая назва | месца | год | месца | год | месца | год | | Ранні перыяд | | Сімфонія | Ein Sinfonie | — | Лейпцыг | 1832 | — | — | — | — | | Польшча (уверцюра) | *Polen* | — | Лейпцыг | 1832 | — | — | — | 1836 | | Феі | *Die Feen* | Карла Гоцы | Вюрцбург | 1833–1834 | — | 1888 | — | — | | Забарона кахання | *Das Liebesverbot* | Уільям Шэкспір, «Мера за меру» | Лейпцыг | 1834 -1836 | Магдэбург | 1836 | — | — | | Рыенцы, апошні з трыбунаў | *Rienzi, der Letzte der Tribunen* | Эдвард Булвер-Літон, аднайменны раман | Рыга | 1838–1840 | Дрэздэн | 1842 | — | — | | Сталыя творы | | Фаўст (уверцюра) | *Faust* | Гётэ, «Фаўст» | Парыж | 1840 | — | — | — | 1855 | | Лятучы Галандзец | *Der Fliegende Holländer* | народныя лягенды аб Лятучым Галандцы, аднайменная навэла Генрыха Гейнэ | Парыж | 1841 | Дрэздэн | 1843 | — | — | | Тангейзер | *Tannhäuser* | злучэнне розных легендаў: пра Тангейзера, спаборніцтва спевакоў у Вартбургу і Св. Лізавету | Лейпцыг | 1843–1845 | Берлін | 1845 | — | — | | Лаэнгрын | *Lohengrin* | сярэднявечныя легенды пра Лаэнгрына | Лейпцыг | 1845–1848 | Веймар | 1850 | — | — | | Цыкл «Пярсцёнак Нібелунгаў» — *Der Ring des Nibelungen* *(замысел 1848, лібрэта 1849-1852, Цюрых)* | | 1. Золата Рэйна | *Das Rheingold* | «Старэйшая Эда», «Песня пра Нібелунгаў», «Сага пра Вёльсунгаў» | Цюрых | 1852–1854 | Байройт, Фестшпільхаус | 13-17 жніўня1876 | — | — | | 2. Валькірыя | *Die Walküre* | 1852–1856 | — | — | | 3. Зігфрыд | *Siegfried* | Мюнхен | 1871 | — | — | | 4. Гібель багоў | *Götterdämmerung* | 1871–1874 | — | — | | Познія работы | | Трыстан і Ізольда | *Tristan und Isolde* | эпічная паэма Готфрыда Страсбургскага пра Трыстана і Ізольду | Цюрых | 1857–1859 | Мюнхен | 1865 | — | — | | Нюрнбергскія мейстэрзінгеры | *Die Meistersinger von Nürnberg* | нюрнбергская хроніка канца XVII стагоддзя | Мюнхен | 1868 | Мюнхен | 1868 | — | — | | Парсіфаль | *Parsifal* | сярэднявечная легенда пра Парсіфаля, паэма Вальфрама фон Эшэнбаха | Байройт | 1882 | Байройт | 1882 | — | — | Зноскі ------ 1. 1 2 Richard Wagner // Internet Broadway Database — 2000. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q31964'></a> 2. 1 2 *Itaú Cultural* Richard Wagner // Enciclopédia Itaú Cultural — São Paulo: Itaú Cultural, 2001. — ISBN 978-85-7979-060-7 Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q174'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q10304263'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q41599984'></a> 3. 1 2 Archivio Storico Ricordi — 1808. Праверана 3 снежня 2020.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q3621644'></a> 4. 1 2 *Pas L. v.* Genealogics — 2003.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847329'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847326'></a> 5. ↑ гл. Х’юстан Чэмберлен Chase, Allan. The Legacy of Malthus: The Social Costs of the New Scientific Racism. New York: Alfred A. Knopf, 1977, pp. 91—92 6. ↑ The History of Anti-semitism: From Voltaire to Wagner 7. ↑ Music, mysticism, and magic: a sourcebook 8. ↑ Wagner’s Hitler: The Prophet and His Disciple 9. ↑ *Серов А. Н.* Вагнер и его реформа в области оперы // *Серов А. Н.* Избранные статьи. Т. 2. М. 1957. 10. ↑ *Холопов Ю. Н. Канун Новой музыки. О гармонии позднего Римского-Корсакова // Николай Андреевич Римский-Корсаков. Науч. труды МГК. Сб. 30. М.: МГК, 2000, с. 54-69;* Римский-Корсаков Н. А. *Вагнер. Совокупное произведение двух искусств или музыкальная драма //* Римский-Корсаков Н. А. *Полное собрание сочинений. Т.2. М. 1963.* 11. ↑ Ницше Ф. Казус Вагнер… М. 2001. 12. ↑ *Манн Т.* Страдания и величие Рихарда Вагнера // *Манн Т.* Собрание сочинений. Т.10. М. 1961. 13. 1 2 Артыкул «*Вагнер Вильгельм Рихард*» у Электроннай яўрэйскай энцыклапедыі 14. ↑ *Gottfrid Wagner, Michael Shapiro, Lawrence Mass, John Corigliano, William M. Hoffman*. Wagner and Hitler; Evidence of Hatred (англ.). The New York Times (22 лістапада 1998). Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 13 лютага 2015. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Рыхард Вагнер на Вікісховішчы | * Нямецкі сайт * Афіцыйны сайт Байрэйцкага фестываля * Дом-музей Вагнера (Віла Ванфрыд) * Найбольш поўная дыскаграфія твораў Вагнера * Паштоўкі на тэму «Рыхард Вагнер» * *Dreyfus, Laurence*. Hermann Levi’s Shame and Parsifal’s Guilt (навуковы артыкул у *Cambridge Opera Journal*) Архівавана 15 чэрвеня 2013. * Рыхард Вагнер: Ноты твораў на *International Music Score Library Project* | ?Рыхард Вагнер — продкі | | --- | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | | | | Carl Friedrich Wagner[d] | | | | | | | | | | | | | | | | Вільгельм Рыхард Вагнер | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Johanna Rosina Wagner-Geyer[d] | | NN, (a tanners daughter from Weissenfels)[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Фота, відэа і аўдыё | Apple Music · Last.fm · Musopen · Spotify | | Тэматычныя сайты | AllMovie · AllMusic · AlloCiné · Česko-Slovenská filmová databáze · Danish Film Database · Discogs · Filmportal · Internet Broadway Database · Internet Broadway Database · Internet Movie Database · International Music Score Library Project · КиноПоиск · MusicBrainz · Project Gutenberg · Internet Speculative Fiction Database · DMOZ (англ.) | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кароткая яўрэйская · Кароткая літаратурная · Кругасвет · Ларуса · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Музычны Рымана · Allgemeine Deutsche Biographie · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Treccani · Universalis · Universalis · Швейцарскі гістарычны | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · gravsted.dk · WikiTree · Geni.com · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10209596 · BIBSYS: 90562701, 5083288 · BNC: a10857163 · BNE: XX995632 · BNF: 14029873q · CALIS: n2004372203 · CiNii: DA00937941 · CONOR: 8641635 · EGAXA: vtls001665350 · GND: 118594117 · GTAA: 167640 · ICCU: CFIV000723 · ISNI: 0000 0001 2277 9084 · LCCN: n79089831 · LNB: 000035066 · NDL: 00459990 · NLC: 000091759 · NKC: jn19981002383 · NLA: 35586188 · NLG: 71115 · NLP: a0000001179524 · NSK: 000101620 · NTA: 068457901 · NUKAT: n97700343 · PTBNP: 36996 · РДБ: 000083011 · LIBRIS: 208148 · SUDOC: 027191451 · VIAF: 29732107 · ULAN: 500223295 | |

Ратуша Цюрыха на беразе Лімата, у якой зараз размяшчаецца савет абшчыны Ратуша Цюрыха — старадаўні будынак у стылі барока, датуецца 1694—1698 гг. Добра захаваўся інтэр'ер і фасад: раскошна дэкараваныя столі ў банкетнай зале і керамічная печ у зале пасяджэнняў. Ратуша — свайго роду сімвал Цюрыха, адна з асноўных яго славутасцяў. Ужо больш за трыста гадоў яна захоўвае памяць аб самых выдатных днях у гісторыі Швейцарыі. Гісторыя -------- Будынак служыў органам улады Рэспублікі Цюрых да 1978 года. З 1803 года ў будынку збіраецца кантанальны савет. Ратуша выходзіць фасадам на набярэжную *Limmatquai* на правым беразе ракі Лімат. Ратушай гэтак жа завуць квартал у раёне Альтштадт (Стары горад). Гэта частка сярэднявечнага горада на правым баку Лімат. Галерэя ------- * Замалёўка 18. стагоддзя. Паўночна-ўсходні бокЗамалёўка 18. стагоддзя. Паўночна-ўсходні бок * 1706 - зала пасяджэнняў савета1706 - зала пасяджэнняў савета * Ратуша (выгляд з Ліндэнхофа)Ратуша (выгляд з Ліндэнхофа) * БрамаБрама | | | | --- | --- | | commons: | Ратуша (Цюрых) на Вікісховішчы | Зноскі ------ 1. ↑ Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 7 ліпеня 2009. Праверана 1 красавіка 2011. 2. ↑ en:Zürich town hall

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Саву. **Са́ву** (індан.: Pulau Sawu) — востраў у групе Малых Зондскіх астравоў. Уваходзіць у склад Інданезіі. Плошча - 414 км². Насельніцтва (2009 г.) - 91 870 чал. Геаграфія --------- Саву — адзін з паўднёвых Малых Зондскіх астравоў. Знаходзіцца ў 107 км на паўднёвы ўсход ад вострава Сумба, у 90,64 км на захад ад вострава Роты, у 1715 км на паўднёвы ўсход ад Джакарты, сталіцы Інданезіі. Даўжыня з паўднёвага захаду на паўночны ўсход — 37,52 км. Найбольшая шырыня — 18,07 км. Часам аб'ядноўваецца разам з суседнімі дробнымі астравамі Райджуа і Райдана ў адзіны архіпелаг. Хаця Саву мае вулканічнае паходжанне і месціцца ў зоне ўздзеяння землятрусаў і цунамі, мясцовыя вулканы не актыўны ўжо некалькі мільёнаў гадоў. Паверхня пагорыстая, складзена пясчанікамі і глінамі. Найвышэйшы пагорак не перавышае 342 м. Усходняе ўзбярэжжа знакаміта сваімі пясчанымі пляжамі, якія прынята параўноўваць з балійскімі. Для Саву характэрны засушлівы экватарыяльны клімат. Пераважаюць саванны і зараснікі хмызняку. Гісторыя -------- У старажытнасці востраў Саву быў населены аўстранезійцамі. Сучасны народ саву, або хаву з'яўляецца прамым нашчадкам першапасяленцаў. У сярэднявеччы востраў знаходзіўся пад кантролем яванскай імперыі Маджапахіт. У 1648 г. адкрыты галандскімі маракамі. Спроба галандцаў у 1674 г. стварыць гандлёвую факторыю скончылася беспаспяхова з-за супраціўлення жыхароў усхода Саву. У 1770 г. востраў наведала брытанская экспедыцыя на чале Дж. Кука. У XIX ст. далучаны да каланіяльных валоданняў Галандыі. У 1949 г. стаў часткай незалежнай Інданезіі. Эканоміка --------- Дзве асноўныя галіны эканомікі вострава Саву — сельская гаспадарка і турызм. Тубыльцы вырошчваюць на продаж кукурузу і фасолю, для ўнутранага спажывання — цукровую пальму. З часоў сярэднявечча існуе конегадоўля. Поні з Саву вывозяцца на іншыя астравы Інданезіі. З канца XX ст. развіваецца лоў водарасцяў, што экспартуюцца ў Японію. Турысты наведваюць востраў для адпачынку на пляжах і знаёмства з арыгінальнай мясцовай культурай. Спасылкі -------- * Savu Islands, East Nusa Tenggara, Indonesia * Savu Islands * Official Website of Savu Raijua Regency Архівавана 12 лістапада 2016. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4634420-2 · VIAF: 244293151 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Шунейка. **Яўген Феліксавіч Шуне́йка** (нар. 5 мая 1954, г. Гродна) — беларускі мастацтвазнавец, мастак дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Біяграфічныя звесткі -------------------- Скончыў Беларускі тэатральна-мастацкі інстытут (1978). 3 1980 працаваў у Гродзенскім абласным навукова-метадычным цэнтры народнай творчасці, выкладаў у Рэспубліканскай школе-інтэрнаце па музыцы і выяўленчым мастацтве, з 1986 загадчык аддзела Беларускага фонду культуры. 3 1989 выкладае ў Беларускай акадэміі мастацтваў (з 1999 дацэнт, затым прафесар кафедры гісторыі і тэорыі мастацтваў). Даследуе тэорыю і гісторыю, сучаснае беларускае мастацтва, у т.л. народнае (набіўныя тканіны). Выканаў габелены: «М. Багдановіч» (1981, Дом-музей М. Багдановіча ў Гродне), «Нараджэнне паэтаў» (1983, Дом літаратараў у Мінску), «Вясна Панямоння» (1986, гарадская бібліятэка імя Карскага ў Гродне) і інш. Адрэстаўрыраваў 200 арнаментальных матываў беларускіх народных набіванак канца XIX — пач. XX ст. Аўтар шматлікіх мастацтвазнаўчых публікацый па праблемах асэнсавання спадчыны беларускіх мастакоў у еўрапейскім кантэксце, па пытаннях асаблівасцей мастацкага аздаблення беларускага тэкстылю, спецыфіцы мастацтва усходніх краін. Удзельнік радыё і тэлевізійных перадачах па праблемах сучаснага беларускага і замежнага мастацтва. Выбраная бібліяграфія --------------------- * Арганізацыя вытворчасці беларускіх набіванак з XVI—XVII ст. // Помнікі мастацкай культуры Беларусі: Новыя адкрыцці. Мн. 1989. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> Літаратура ---------- * Шунейка // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17).

**Саюз дасягнення раўнапраўя яўрэяў у Расіі** (руск.: ) Існаваў з сакавіка 1905 да мая 1907 гг. У Беларусі саюз дзейнічаў у Гомелі, Мінску, Гродне і інш. гарадах і мястэчках. Устаноўчы сход адбыўся ў красавіку 1905 г. у Вільні, створаны цэнтральны камітэт саюза, у які ўвайшлі М. Вінавер  (руск.) (бел. (старшыня), Ю. Гесен (сакратар), С. М. Дубноў  (руск.) (бел. Г. Б. Сліёзберг  (руск.) (бел.. Гісторыя і дзейнасць -------------------- Дзейнасць зводзілася да арганізацыйных мер для ўдзелу яўрэяў у выбарах у Дзяржаўную думу, прававой дапамогі яўрэйскаму насельніцтву. Члены саюза выступалі за асіміляцыю яўрэяў у складзе Расійскай імперыі (у адрозненне ад сіяністаў), за роўныя правы ў галіне адукацыі і культуры, за тэрытарыяльную аўтаномію. Па нацыянальным пытанні падтрымлівалі партыю кадэтаў. Адбыліся 4 з’езды саюза. У сакавіку 1906 г. саюз перайменаваны ў «Таварыства раўнапраўя яўрэйскага народа ў Расіі». Члены саюза ўдзельнічалі ў выбарах у 1-ю Дзяржаўную думу (6 дэпутатаў увайшлі ў фракцыю кадэтаў) і 2-ю Дзяржаўную думу. Саюз меў друкаваныя выданні: газета «Еврейская жизнь» (1905—1907), «Хроника еврейской жизни» (1905—1906), «Еврейский выборщик» (1907). У маі 1907 г. саюз раскалоўся на «Яўрэйскую народную групу», Яўрэйскую народную партыю  (англ.) (бел. (заснавальнік Дубноў) і сіянісцкую партыю. Літаратура ---------- * Саюз дасягнення раўнапраўя яўрэяў у Расіі // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2001. — 591 с.: іл. — С. 250. — ISBN 985-11-0214-8. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Кароткая яўрэйская | | Нарматыўны кантроль | VIAF: 6867156253576108110004 |

Падворны спіс гаспадарак Рэчыцкага падвалля (паводле "Інвентара" 1771 г.). **Рэчыцкае падвалле** – гістарычны раён горада Гомеля, вядомы з дакументаў другой паловы XVIII ст. Знаходзілася на поўдні і паўднёвым захадзе ад гомельскага замка, верагодна, між тагачаснай вуліцай Рэчыцкай і ярам Гамяюк. Гістарычныя звесткі ------------------- Назва «падвалле» (польск.: *«podwale»*) указвае на размяшчэнне забудовы пад земляным валам. Факт забудовы гэтай мясцовасці сведчыць аб страце старой абарончай сістэмай сваёй ранейшай значнасці і мэтазгоднасці. Па стане на 1765 г. Рэчыцкае падвалле ўключала 19 гаспадарак, у 1771 г. – 18. Гаспадарамі значыліся мужчыны. Толькі адна гаспадарка ў гэтыя гады была запісанай за жанчынай: верагодна, удавой з характэрным падвойным прозвішчам Пятрова Гомеліха, але без пазнакі імя. Асобныя прозвішчы гаспадароў, што жылі ў той час на падваллі, сведчаць аб іх прафесійнай прыналежнасці ці родзе заняткаў – кравец, бондар, канавал. Па сведчанні даследчыка гісторыі Гомеля Алега Макушнікава Рэчыцкае падвалле працягвала існаваць і ў канцы XVIII ст. будучы пазначаным на плане 1799 г. сярод каля шаснаццаці іншых вуліц і дзясятка завулкаў «местечка Гомля». Сваю назву мясцовасць страціла, відаць, на пачатку ХІХ стст. у сувязі з маштабнай перабудовай гістарычнага Гомеля. Літаратура ---------- * Макушников, О. А. Гомель с древнейших времён до конца XVIII в. Историко-краеведческий очерк / О. А. Макушников. — Гомель : РУП «Центр научно-технической и деловой информации», 2002. — С. 171—172. Спасылкі -------- * Люстрацыя Гомельскага староства, 1765 г. * Інвентар Гомельскага староства, 1771 г. | ⛭Гістарычныя раёны Гомеля | | --- | | Другая палова XVI стагоддзя | * Палуеўшчына * Глазінінская зямля | Герб Гомеля | | XVIII стагоддзе | * Сусалаўшчына * Чачэрскае прадмесце * Рэчыцкае падвалле | | Канец XIX стагоддзя | * Палац * Амерыка * Гарэлае Балота * Каўказ * Кагальны роў * Спасава слабада * Свісток * Вал | | Першая палова XX стагоддзя | * Новая Беліца * Залінія * Новыя Планы * Лібаўскі гарадок * Земпасад (Чырвоны Кастрычнік) * Манастырок * Басава гара * Любны | | Пасляваенны час | * Старая Валатава * Валатава * Верхняе Брылёва * Ніжняе Брылёва * Будзёнаўскі * Ляшчынец * Новая Мільча * Падгорная * Прудок * Чырвоны Кастрычнік * Масцішча * Паўлава * Сонечны * Спутнік Міра * Старая Мільча * Стары Аэрадром * Ціценкі * Чапаева * Якубоўка * Мельнікаў Луг | | XXI стагоддзе | * Чырвоны Маяк * Хутар * Давыдаўка * Касцюкоўка | | **Катэгорыя:Гомель** |

**Ружа майская**, **Ружа карычная**, **Шыпшына карычная** (*Rosa majalis* ці *Rosa cinnamomea*) — куст сямейства Ружавыя. Плады багатыя вітамінам C, выкарыстоўваюцца ў ежу, а таксама як лекавы сродак. Дзякуючы непераборлівасці і зімаўстойлівасці выкарыстоўваецца ў азеляненні гарадоў. Назва ----- Ружа карысная, шыпоўнік, шыпшына, шыпшына-талачанка, ружа, рожа, талачанка, шыпціннік. Батанічнае апісанне ------------------- | | | --- | | | | Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «*Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz*», 1885 | Шматгадовы лістападны куст да 2 м вышынёй з тонкімі дубцападобнымі галінамі, пакрытымі бліскучай карычнева-чырвонай карой; старыя галіны буравата-карычневыя. Парасткі пасаджаны рэдкімі, серпападобна выгнутымі шыпамі з пашыраным аснаваннем, якія сядзяць звычайна парамі ля аснавання ліставых хвосцікаў, а таксама шматлікімі ігольчастымі шыпікамі; кветаносныя парасткі звычайна без шыпоў. Лісце складанае, непарнаперыстае, з 5-7 парамі эліптычных, па краі зубчастых лісточкаў, агульнай даўжынёй да 7 см. Хвосцікі апушаныя, нярэдка з залозкамі, утоенымі пад пухам. прылісткі ў лісця бясплодных парасткаў вузкія, з трубчатасыходнымі бакамі, у лісця кветаносных парасткаў — шырокія, плоскія, з вушкамі. Лісточкі тонкія, збліжаныя, даўжынёй 1,4-6 см, шырынёй 8-28 мм, яйкападобна-даўгаватыя, звужаныя да аснавання, завостраныя, з шырокімі зубцамі, ярка- ці шыза-зялёныя, апушаныя знізу. Кветкі буйныя, адзіночныя або сабраны па 2-3, дыяметрам 3-7 см, з пяццю пялёсткамі і пяціраздзельнай чашачкай; кароткія кветаножкі, даўжынёй 5-17 мм, апранутыя ланцэтападобнымі прыкветкамі. Чашалісцікі суцэльныя, вузкія, даўжынёй да 3 см, з ланцэтападобнымі прыдаткамі, накіраваныя ўверх; яны застаюцца пры плодзе пасля паспявання. Пялёсткі ад бледна-чырвоных да цёмна-чырвоных, шырока зваротнаяйкападобныя, на верхавіне трохі выемчатые. Тычынак і песцікаў многа; слупкі ўтвараюць буйную, шарсцістую галоўку. Зеў гіпантыя шырокі, да 2 мм у дыяметры, дыск вузкі. Квітнее з мая па ліпень. Галіны квітнеюць на другі год. Плады пачынаюць спець ў жніўні. Яны шарападобныя, радзей яйкападобныя або эліптычныя, гладкія, аранжавыя або чырвоныя, мясістыя, увянчаныя чашалісткамі, якія застаюцца накіраванымі ўверх. Усярэдзіне гіпантыя знаходзяцца шматлікія валасістыя, цвёрдыя плодзікі-арэшкі, паміж якімі па ўнутраных сценак кветаложа размешчаны шматлікія вострыя шчаціністыя валасінкі. Плады шыпшынніка ўтвораны развітым кветаложам і завяззю і ставяцца да ілжывых пладоў. Плады спеюць у жніўні — верасні. | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | Злева направа: кветка, плады, плады буйным планам, шыпы на ніжняй частцы парастка | Арэал ----- Шыпшына карычная — шырока распаўсюджаны від з еўрасібірскім тыпам арэалу. Сустракаецца ад Скандынавіі да Цэнтральнай Сібіры (даходзіць прыкладна да возера Байкал), нідзе не заходзячы ў Арктыку і толькі зрэдку спускаючыся да зоны стэпаў. Сустракаецца ў еўрапейскай часткі Расіі, Заходняй Сібіры, Усходняй Сібіры (басейн верхняга і сярэдняга цячэння Енісея, басейн Ангары, паўднёвым Прыбайкаллі, паўднёва-заходнім Забайкаллі; Казахстане (Тарбагатай). На Алтаі звычаны ў большасці раёнаў. У Беларусі нярэдкі ў яе паўднёвай частцы. Экалогія -------- Шыпшына карычная расце адзінкава ці групамі ў падлеску разрэджаных лясоў, на узлесках, палянах і высечках, сярод зараснікаў кустоў і па ярам, часцей сустракаецца на лугах і ў пойменных лясах. Найбольш часта ўваходзіць у склад хмызняковых зараснікаў у поймах рэк і адыгрывае там дамінантную або полідамінантную ролю. Уваходзіць у хмызняковыя асацыяцыі разам з *Rosa spinosissima*, *Lonicera tatarica* і іншымі. У лесатундры сустракаецца сярод рэдкастойных бярэзнікаў. У лесастэпах засяляе бярозавыя, хваёвыя і дубовыя колкі  (руск.) (бел. а ў Заходняй Сібіры збольшага і раўнінны стэп. У горных абласцях займае пераважна даліны рэк. Сустракаецца таксама пад полагам рэдкіх драўняна-хмызняковых насаджэнняў пры нізкай паяднанасці крон. Аддае перавагу алювіяльным глебам. Святлалюбны хмызняк, але выносіць зацяненне. Насякомыя наведваюць кветкі шыпшыны дзеля пылка, арыентуючыся па іх моцным паху і яркай афарбоўцы. Прыстасаванняў для захоўвання нектару і самога нектару ў кветках шыпшынніка няма. Апыляльнікамі з’яўляюцца пчолы (*Apiformes*), жукі (*Coleoptera*), матылі (*Lepidoptera*), бронзаўкі (*Cetoniinae*) і вусачы (*Cerambycidae*). Яркія плады прыцягваюць такіх птушак, як рабчыкі (*Bonasa*), *Corvus*, каўкі (*Corvus monedula*), стрынаткі (*Emberiza citrinella*). Птушкі ядуць мякаць пладоў, а насенне разам з экскрэментамі трапляе на зямлю і такім чынам распаўсюджваецца на вялікія адлегласці. Маладыя парасткі — смачная страва для траваедных жывёл. Шыпшыннік абараняецца ад іх шыпамі. На адзеравянелых парастках шыпоў менш, паколькі іх абараняе кара, але шыпы становяцца буйней і загінаюцца ўніз, што не дае магчымасці мышам прабрацца да пладоў. Працягласць цвіцення расліны — 20, а асобных кветак — 2-5 дзён. У сярэднім адзін стволік (надземная вось) жыве 4-5, а карэнішча — ад 8 да 13 гадоў. Размножваецца насеннем і вегетатыўна — адводкамі і зялёнымі тронкамі. Вегетатыўнае размнажэнне забяспечвае найбольш таннае і хуткае атрыманне ўраджаю пладоў шыпшыны, а таксама дазваляе праводзіць адбор яго высокапрадуктыўных формаў. Гаспадарчае значэнне -------------------- Шыпшына карычная — найважнейшая вітамінавая расліна рускай флоры. Яе плады ўтрымліваюць у 10 разоў больш вітаміна C, чым скарынкі апельсіна і лімона. У якасці лекавай сыравіны выкарыстоўваюць плод шыпшыны (лац.: Fructus Rosae). Плады збіраюць у жніўні-кастрычніку, да замаразкаў, калі яны набываюць ярка-чырвоную або аранжавую афарбоўку, і хутка сушаць пры тэмпературы 80-90 °C. Плады нарыхтоўваюць у прамысловых маштабах; з іх вырабляюць экстракты, сіропы, пілюлі, таблеткі, цукеркі, дражэ і іншыя медыцынскія прэпараты. З пладоў шыпшыны карычнай атрымліваецца наймоцны супрацьцынготны сродак. Плады ўваходзяць у склад вітамінных і полівітамінных збораў і супрацьастматычнай мікстуры Траскова. Прэпараты выкарыстоўваюць як полівітамінны сродак пры гіпа- і авітамінозах (асабліва пры авітамінозе — С) і пры захворваннях, якія суправаджаюцца падвышанай патрэбай арганізма ў вітамінах. З пладоў, акрамя таго, атрымліваюць алей шыпшыны  (руск.) (бел. багаты вітамінам E і каратыноідамі, і караталін (які змяшчае караціноіды, вітамін Е і лінолевую кіслату), якія прымяняюцца як раназажыўляльны сродак. Продак культурных сартоў ружы, «царыцы кветак». Ружа цэніцца за прыгажосць кветак, разнастайнасць іх афарбоўкі і выключны водар, які залежыць ад прысутнасці ў пялёстках эфірнага алею. Сарты руж атрыманы ў выніку стараннага адбору лепшых асобнікаў, стараннага дагляду і селекцыі, прычым часта культурныя сарты прышчапляюць на шыпшыннік. Дзякуючы перапляценню галін і калючак утварае непраходныя зараснікі і рэкамендуецца для жывых платоў. Адварам пладоў шыпшыны раней афарбоўвалі тканіны ў аранжавы колер. З пялёсткаў вараць варэнне  (руск.) (бел. а таксама атрымліваюць ружовы воцат. Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя». 3. ↑ БЭ ў 18 т. Т. 13. Мн. 2001. С. 433 4. ↑ *Киселевский А. И.* Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 112. — 160 с. — 2 350 экз. 5. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Дикорастущие плоды и ягоды/Шапиро Д. К. Михайловская В. А. Манциводо Н. И.—2-е изд. перераб. и доп.—Мн.: Ураджай, 1981.—159 с. 16 л. ил. 6. ↑ Kraskoŭski A. Bielaruskija lekarskija ziolki. Wilnia, 1921 7. ↑ Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927 8. ↑ Анненков Н.  (руск.) (бел. Ботанический словарь, Спб, 1878 9. ↑ Добровольский В. Н. Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914 10. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 *Нейштадт М. И.* Определитель растений средней полосы европейской части СССР. Пособие для средней школы. — М. 1954. — С. 271—273. — 495 с. 11. ↑ *Соколов С. Я. Связева О. А. Кубли В. А.* Том 2. Гречишные — Розоцветные // Ареалы деревьев и кустарников СССР. — Л.: Наука, 1980. — С. 94—95. — 144 с. Архівавана 9 студзеня 2014. 12. ↑ *Колл. авторов.* Определитель растений Алтайского края. — Новосибирск: Изд-во СО РАН, филиал «Гео», 2003. — С. 248. — 634 с. — ISBN 5-7692-0477-X. 13. 1 2 *Блинова К. Ф. и др.* Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие / Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — м: Высш. шк. 1990. — С. 259—260. — ISBN 5-06-000085-0. Літаратура ---------- * *Губанов И. А. Киселёва К. В. Новиков В. С. Тихомиров В. Н.* 761. *Rosa majalis* Herrm. (*R. cinnamomea* L.) — Шиповник майский, или коричный // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во научных изданий КМК, Ин-т технологических исследований, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 397. — 3 000 экз. — ISBN 9-87317-128-9. * Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений (руск.) Спасылкі -------- * Шиповник коричный: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.) * Шиповник майский (роза коричная) Архівавана 2 чэрвеня 2013. во флоре Горного Алтая Архівавана 2 чэрвеня 2013. (руск.) * Шиповник майский на сайце (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская | | Таксанамія | EOL · GBIF · iNaturalist · IPNI · ITIS TSN · NCBI · POWO · The Plant List · Tropicos · WFO |

**Зямная кара** — верхняя абалонка «цвёрдай» Зямлі, якая складае верхнюю частку літасферы. Абмежавана зверху атмасферай і гідрасферай, знізу — мантыяй Зямлі. Яе магутнасць на раўнінах 35-40 км, у гарах 70-80 км, пад акіянам — 5-15 км. Зямная кара падраздзяляецца на ўстойлівыя (платформы) і рухомыя (геасінкліналі) ўчасткі. Зямная кара ўтворана галоўным чынам магматычнымі горнымі пародамі. Маюцца таксама асадкавыя і метамарфічныя горныя пароды. Адрозніваюць мацерыковую і акіянічную зямную кару, а таксама пераходныя яе тыпы: субмацерыковую і субакіянічную. Верхняя частка зямной кары, якая разглядаецца як шматкампанентная дынамічная сістэма, называецца **геалагічным асяроддзем**. Геалагічнае асяроддзе знаходзіцца пад уздзеяннем інжынернай дзейнасці чалавека і, у сваю чаргу, у пэўнай ступені вызначае гэту дзейнасць. Верхняя частка кары дасягальная для вывучэння ў агаленнях і свідравінамі да глыбіні 10-15 км. Больш глыбокія зоны даследуюцца геафізічнымі метадамі. Мацерыковая кара складаецца з асадкавага (скорасць пашырэння падоўжных сейсмічных хваль Vр да 4,5 км/с), «гранітнага» (Vр 5,1—6,4 км/с) і «базальтавага» (Vр 6,1—7,4 км/с) слаёў. «Гранітны» і «базальтавы» слаі ўмоўныя і гістарычна звязаныя з вылучэннем паверхні Конрада (Vр 6,2 км/с), якая раздзяляе іх. Звышглыбіннае свідраванне сведчыць, што гэтая мяжа мае ўмоўны характар, таму «гранітны» і «базальтавы» слаі аб’ядноўваюць паняццем кансалідаванай кары. «Гранітны» слой па складзе парод больш адпавядае гранітна-гнейсаваму (сярэдняя шчыльнасць 2,6-2,7 т/м³), «базальтавы» — гранулітава-базітаваму (2,7-3 т/м³). Акіянічная кара адрозніваецца ад мацерыковай адсутнасцю «гранітнага» слоя, меншай магутнасцю і больш маладым узростам (юра, мел, кайназой). Суцэльнасць зямной кары перарываецца шматлікімі разломамі. Некаторыя з іх дасягаюць мантыі і ўтвараюць корава-мантыйныя блокі. Зямная кара знаходзіцца ў стане ізастатычнай раўнавагі. Зонай яе выраўноўвання з’яўляецца астэнасфера. Зямную кару аддзяляе ад мантыі Зямлі паверхня Махаровічыча. Зноскі ------ 1. ↑ Андрыеўская, Галай, 1994. С.103. Літаратура ---------- * *Андрыеўская З. Я. Галай І. П.* Руска-беларускі фізіка-геаграфічны слоўнік — Мн.: Народная асвета, 1994. — 367 с. — ISBN 985-03-0054-X * Геаграфія ў тэрмінахі паняццях: Энцыклапедычны даведнік / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — 352 с.: іл. ISBN 985-11-0262-8. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (онлайн) · Britannica (онлайн) · Сучаснай Украіны | | Нарматыўны кантроль | GND: 4015169-4 · LCCN: sh85040430 · LNB: 000071195 · NDL: 00573002 · NKC: ph116754 | | ⛭Абалонкі Зямлі | | --- | | Вонкавыя | Атмасфера • Біясфера • Наасфера • Гідрасфера | | | Унутраныя | **1) Кара** (*Кантынентальная кара* · *Акіянічная кара*)**:** Асадкавы пласт • Верхняя кара • *Мяжа Конрада* • Ніжняя кара • Літасфера (*Літасферныя пліты*) • *Паверхня Махаровічыча* **2) Мантыя:** Верхняя мантыя (Астэнасфера) • *Сейсмічны падзел 660 км* • Ніжняя мантыя • *Мяжа ядро-мантыя* **3) Ядро:** Вонкавае ядро • Унутранае ядро |

**Яванцы** (яв.: Wong Jawa) — аўстранезійскі народ, карэнныя насельнікі вострава Ява ў Інданезіі. Жывуць таксама на іншых астравах Інданезіі, у Нідэрландах, Усходнім Тыморы, Сінгапуры, Саўдаўскай Аравіі, Новай Каледоніі і ў іншых краінах. Агульная колькасць у Інданезіі (2010 г.) — 95 217 022 чал. Гісторыя -------- Яванцы — нашчадкі старажытных аўстранезійцаў, якія трапілі на востраў Ява прыкладна ў 2500 — 2000 гг. да н. э. У 1 тысячагоддзі н. э. у выніку пашырэння сувязяў з Паўднёвай Індыяй на востраве пачаў распаўсюджвацца індуізм, узніклі першыя вядомыя дзяржаўныя ўтварэнні. У 732 г. была заснавана буйная дзяржава Матарам, якая дамінавала ў Цэнтральнай і пазней Усходняй Яве да пачатку XI ст. Акрамя індуізму, яе жыхары спавядалі будызм. Матарамцамі былі пабудаваны Барабудур і Прамбанан. З перыядам існавання Матарам звязана фарміраванне старажытнаяванскай мовы і перакладной літаратуры. З межамі гэтай дзяржавы прыкладна супадае распаўсюджанне культуры яванцаў. Пасля заняпаду Матарам большая частка вострава Ява апынулася пад уплывам выхадцаў з Суматры і Малайскага паўвострава. На захадзе Явы існавала дзяржава сундаў. Толькі на ўсходзе працягвалі развівацца дзяржавы, уладары якіх сцвярджалі сваё паходжанне ад Матарам. У канцы XIII ст. на аснове аднаго з іх, Сінгасары, узнікла індуісцкая імперыя Маджапахіт. Яе панаванне распаўсюджвалася на значныя тэрыторыі сучаснай Інданезіі. У XV ст. на Яве ўзмацнілася мусульманская абшчына. Войны паміж мусульманамі і індуістамі прывялі да заняпаду Маджапахіт і далейшага распаўсюджвання ісламу. Індуізм захавала толькі невялікая група тэнгераў. Ява была расколата на некалькі дзяржаў. У 1511 г. ля ўзбярэжжа Явы з’явіліся партугальскія караблі. Умяшанне еўрапейцаў прывяло да саслаблення мясцовых манархій. У 1619 г. галандцы заснавалі на Яве калонію Батавія і да канца XIX ст. захапілі ўвесь востраў. У 1945 г. была абвешчана незалежная Інданезія. Яванцы актыўна ўдзельнічалі ў барацьбе за самастойнасць краіны і ў яе развіцці. У нашы дні яванцы — найбуйнейшы народ Інданезіі. Культура -------- Яванскі танец Галоўным заняткам яванцаў з’яўляецца земляробства. Асаблівае значэнне мае вырошчванне рысу на паліўных палетках. Дзякуючы складанай сістэме ірыгацыі рыс сеюць не толькі ў нізінах, але і на тэрасіраваных схілах гор. Земляробы шырока выкарыстоўваюць такія прылады працы, як драўляны плуг з металічным ралам, прамыя і серпападобныя нажы, матыкі і інш. Частку ўраджаю абмалочваюць адразу пасля збору ўручную і сушаць збожжа на цыноўках. Астатні ўраджай апрацоўваюць на спецыяльных рысавых млынах. Акрамя таго, вырошчваюць кукурузу (асабліва на засушлівым усходзе Явы), розныя клубневыя расліны, спецыі, арахіс, сою, какосы, тытунь, цукровы трыснёг і г. д. Жывёлагадоўля мае дадатковае значэнне. Яванцы трымаюць кароў, буйвалаў, авечак, коз, курэй, качак. На марскім узбярэжжы развіта рыбалоўства. Рыбу трымаюць у штучных сажалках і на затопленых рысавых палетках. У мінулым сяляне ахвотна палявалі ў горных лясах, збіралі мёд і ядомыя травы, аднак скарачэнне лясоў прывяло да заняпаду гэтых форм здабычы. У горных раёнах здабываюць серу, фасфарыты, на ўзбярэжжы — соль. Традыцыйныя рамёствы — прадзенне і ткацтва, пляценне, апрацоўка металаў, ювелірная справа, ганчарства, разьбярства па дрэве. Яванцы вядомы як выдатныя вытворцы батыку, полымепадобных крысаў, афарбаваных цыновак, меднага і срэбнага посуду, разьбяных дзяржальняў і скрыняў, масак. Ужо ў сярэднявеччы вылучыліся прафесійныя рамеснікі. Вытворчасць батыку ладзіцца пераважна ў дробных майстэрнях, дзе здаўна існуе падзел працы. З пачатку XX ст. на Яве існуе буйная прамысловасць. Сярод яванцаў шмат рабочых і служачых. Яванскія вёскі звычайна маюць лінейную планіроўку, выцягнуты ўздоўж дарог і каналаў. Традыцыйная хаціна *Omah Joglo* уяўляе сабою каркасна-слупавую канструкцыю. Яна будуецца на каменным або цагляным фундаменце, на які ставяцца апорныя 4 слупы. Каркас і дах робяць з дрэва і абцягваюць іх бамбукавымі цыноўкамі. Дахі бываюць з 2 і 4 нахіламі, крыюцца пальмавым лісцем, дранкай або чарапіцай. У кантавой частцы хаціны ладзяць дзверы. Гэта не толькі ўваход, але і адзіная адтуліна, скрозь якую ў хаціну пранікае святло. Такі тып жытла добра прыстасаваны для кліматычных асаблівасцяў спякотнай Явы, дазваляе падтрымліваць камфортны тэмпературны рэжым. Для яванцаў характэрна жыць сядзібамі, прычым не толькі ў вёсках, але і ў шматлікіх гарадскіх прадмесцях, дзе дамы не сутыкаюцца адзін з адным. Са старажытных часоў яванская культавая архітэктура знаходзілася пад уплывам знешніх традыцый, што адлюстравалася ў пабудове грандыёзных будысцкіх помнікаў Барабудур, Прамбанан, індуісцкіх і будысцкіх комплексаў *канды*, якія запазычвалі многія элементы індыйскага будаўнічага мастацтва. У XV — XVI стст. у будаўніцтве мячэцяў пераважаў арабскі ўплыў, аднак паступова сфарміраваўся так званы «малайска-яванскі» архітэктурны стыль, што ўключаў многія традыцыі Паўднёва-Усходняй Азіі. Яванская страва — рыс з мясам і гароднінай Аснову яванскай кулінарыі складае вараны на на пару або вараны, а потым падсмажаны рыс, які падаюць з лустамі гародніны і прыправамі. Існуюць разнастайныя стравы з кукурузы, крухмалу, рыбы, садавіны і гародніны. Мяса ў звычайны рацыён уваходзіць рэдка. Малочныя прадукты атрымалі распаўсюджанне толькі пад уплывам еўрапейскай культуры. У ежу абавязкова кладзецца шмат перцу. Папулярныя напоі — кава і чай. Іх ужываюць з салодкімі выпечанымі стравамі. З мясцовых прадуктаў (какосаў, цукровага трыснягу, пальмавага соку і г. д.) робяць прахаладжальныя напоі, піва, віно. Галоўная традыцыйная вопратка мужчын і жанчын — саронг. Доўгія саронгі апранаюць у святочныя дні, кароткія — падчас працы. Саронг таксама сумяшчаюць са штанамі, курткамі, суколкамі, батыкавымі хусткамі *ікет* і інш. Мусульмане носяць аксамітныя капялюшыкі. Яванскае традыцыйнае грамадства фарміравалася шмат стагоддзяў пад уплывам мясцовых звычаяў, індуізму, ісламу, рэлігійнага і саслоўнага падзелу. Сярод яванцаў вылучаюцца тры буйныя групы — *абанган*, *прыяі* і *сантры* (або *муслімін*). *Абанган* складаюць большасць насельніцтва і лічацца простымі. *Прыяі* — высакародныя. Да *сантры* адносяць многіх гараджан, рамеснікаў, гандляроў, мусульманскіх святароў. Кожная з гэтых груп мае ўнутраны падзел. На самай ніжэйшай прыступцы грамадскай лесвіцы знаходзіцца частка *абанган* — *вонг чылік* (літаральна «малыя людзі»). Групы маюць няроўны статус, свае традыцыі паводзін, рэлігійных звычаяў. У нашы дні падзел на *абанган*, *прыяі* і *сантры* хутчэй нагадвае стары перажытак і не можа цалкам атаясняцца з падзелам на саслоўі або касты, але яго важнасць у паўсядзённым жыцці яванцаў усё яшчэ дастаткова заўважная. Яванцы гуртуюцца ў абшчыны *дэса*, якія маюць малодшыя падпадзяленні *дукухі*. *Дэса* займаецца арганізацыяй супольнай працы і святаў, агульным кіраваннем, збірае падаткі. Ужо ў феадальны перыяд яна ператварылася ў адміністрацыйную адзінку дзяржавы. Такое становішча *дэса* захоўваецца і ў нашы дні. Нават у мінулым сацыяльнае і прававое становішча чальцоў яванскай абшчыны было розным. Вылучаўся пласт паўнапраўных абшчыннікаў, арандатараў і наёмных рабочых. *Дэса* мела сваю адміністрацыйную структуру. Абшчынныя пасады маглі аплачвацца грашыма, але часцей старасты, духоўныя асобы і іх дапаможцы атрымоўвалі дадатковыя часовыя надзелы. Яванская сям’я. Фота кан. XIX — пач. XX ст. Пераважаюць манагамныя шлюбы, хаця мусульманскія звычаі дазваляюць палігінію. Для хлопца лепшым лічыцца шлюбны саюз з дачкой брата маці або траюраднымі сёстрамі. Аднак у большасці выпадкаў выбар робіцца па дамоўленасці паміж самімі маладымі людзьмі. Муж і жонка лічацца роўнымі паміж сабой. У ідэале, яванская сям'я нуклеарная, але недахоп сродкаў на асабістае жытло і гаспадарку часцяком вымушае маладыя сем’і жыць разам з бацькамі. Пры разводзе жонка разам з дзецьмі вяртаецца ў сям’ю свайго бацькі. Адметнасцю яванскага фальклору з’яўляецца мноства казачных і міфічных сюжэтаў. Некаторыя з іх запазычаны з індыйскай эпічнай традыцыі. Яванцы вераць у шматлікіх духаў і звышнатуральных істот. Шырока вядомы танцы яванцаў. Яны падзяляюцца на народныя і тыя, што былі распаўсюджаны пры палацах манархаў, аднак і тыя, і другія глыбока звязаны з гістарычнымі каранямі ранняга сярэднявечча. Першапачаткова танцы арганізоўваліся ў рытуальных мэтах. Пры палацах меліся трупы прафесійных выканаўцаў, якія рыхтавалі тэатральныя і танцавальныя відовішчы, дэманстравалі сцэны з Махабхараты і Рамаяны. Народныя танцы з цягам часу запазычвалі многія элементы прафесійных. У вёсках і гарадах папулярны лялечны тэатр *ваянг*. Святочныя відовішчы заўсёды суправаджаюцца ігрой аркестраў, якія выконваюць рытмічную музыку на гамелане. Яванскія музыканты — выдатныя імправізатары. * Апрацоўка рысавага поляАпрацоўка рысавага поля * На базарыНа базары * Рыбалоўства (1932 г.)Рыбалоўства (1932 г.) * Яванскі батыкЯванскі батык * Яванская маскаЯванская маска * Яванская вёска, пачатак XX ст.Яванская вёска, пачатак XX ст. * Мужчыны ў традыцыйнай вопратцыМужчыны ў традыцыйнай вопратцы Мова ---- Яванская мова адносіцца да інданезійскай групы аўстранезійскай моўнай сям’і. Першыя запісы на старажытнаяванскай мове адносяцца да IX — X стст. У розныя часы выкарыстоўваліся разнастайныя алфавіты. У нашы дні пераважае лацінка. Сучасная яванская мова канкуруе з інданезійскай і паступова выціскаецца ёю з літаратуры, са сродкаў масавай інфармацыі і нават пабытовага жыцця. Рэлігія ------- Асноўнай рэлігіяй яванцаў з’яўляецца іслам суніцкага кірунку. Сярод мусульман вылучаецца група абанган, якая практыкуе сінкрэтычныя культы. Папулярны ў мінулым індуізм захаваўся сярод тэнгераў. Зноскі ------ 1. ↑ Kewarganegaraan, Suku Bangsa, Agama dan Bahasa Sehari-hari Penduduk Indonesia — Hasil Sensus Penduduk, 2010. Badan Pusat Statistik. 2011. 2. ↑ West B. A. Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. — New York, 2009. — P. 343. 3. ↑ The Mataram Kingdom & Royal Palaces In Yogyakarta and Surakarta Архівавана 21 верасня 2010. 4. ↑ Old Javanese Literature 5. ↑ Padi fields: Rice in Central Java, Indonesia 6. ↑ Batik Crafts 7. ↑ Indonesian Arts & Handicrafts — Living in Indonesia 8. ↑ Joglo, A Remarkable Javanese Traditional Home Architecture Архівавана 26 лютага 2014. 9. ↑ Java House Traditional Elements Архівавана 25 лістапада 2013. 10. ↑ Traditional Javanese Residential Architecture Designs and Thermal Comfort. A Study Using a Computational Fluid Dynamics Program to Explore, Analyse, and Learn from the Traditional Designs for Thermal Comfort: Absract 11. ↑ Ahmed E. I. Wahby. The Architecture of the Early Mosques and Shrines of Java: Influences of the Arab Merchants in the 15th and 16th Centuries? Dissertation in der Fakultät Geistes- und Kulturwissenschaften (GuK) der Otto-Friedrich-Universität Bamberg. — Bamberg, 2007. 12. ↑ The Javanese Архівавана 7 кастрычніка 2012. 13. ↑ The Javanese family 14. ↑ Introduction to Indonesian Folklore 15. ↑ Countries and Their Cultures: Javanese 16. ↑ Javanese Traditional Dance Архівавана 14 ліпеня 2014. 17. ↑ Fredric Lieberman, Relationships of Musical and Cultural Contrasts in Java and Bali

**Анато́ль Алякса́ндравіч Сабча́к** (руск.: Анато́лий Алекса́ндрович Собча́к) — (10 жніўня 1937, Чыта — 20 лютага 2000, Светлагорск, Калінінградская вобласць) — савецкі і расійскі вучоны-правазнаўца, палітычны дзеяч, сааўтар Канстытуцыі Расійскай Федэрацыі, першы мэр Санкт-Пецярбурга. Біяграфія --------- Дзед па бацьку — Антон Сямёнавіч Сабчак — паляк, бабуля — Ганна Іванаўна — чэшка; па маці — дзед рускі, бабуля украінка. Бацька, Аляксандр Антонавіч Сабчак — удзельнік Вялікай Айчыннай вайны (1909 г.н .; у РККА з лістапада 1944 гады, член ВКП(б), на фронце з лютага 1945 году, загадам па 8 пмбр № 29 ад 1945/05/18 года малодшы лейтэнант Сабчак узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі за падрыхтоўку асабістага складу да фарсіравання заліва Фріш Гат). Пасля вайны працаваў чыгуначным інжынерам, маці Надзея Андрэеўна Літвінава па прафесіі бухгалтар. Дзяцінства правёў ва Ўзбекістане (Каканд, Ташкент). У 1956 годзе паступіў на юрыдычны факультэт Ленінградскага дзяржаўнага універсітэта. З 1959 года, пасля заканчэння універсітэта, па размеркаванні працаваў адвакатам у Стаўрапольскай краёвай калегіі адвакатаў, затым загадчыкам юрыдычнай кансультацыі ў Стаўрапольскім краі. У 1962 годзе ён вярнуўся ў Ленінград. Скончыў аспірантуру Ленінградскага дзяржаўнага універсітэта. У 1964 абараніў кандыдацкую дысертацыю на тэму «Грамадзянска-прававая адказнасць за прычыненне шкоды дзеяннем крыніцы падвышанай небяспекі». З 1965 года па 1968 год выкладаў у Ленінградскай спецыяльнай школе міліцыі МУС СССР. У 1968—1973 гадах — дацэнт Ленінградскага тэхналагічнага інстытута цэлюлозна-папяровай прамысловасці. У 1973 годзе падрыхтаваў да абароны доктарскую дысертацыю «Прававыя праблемы гаспадарчага разліку ў прамысловасці СССР». З 1973 па 1981 год — дацэнт юрыдычнага факультэта ЛДУ, з 1982 года — доктар юрыдычных навук і прафесар таго ж факультэта, дзе з 1985 года займаў пасаду загадчыка кафедры гаспадарчага права. Праф. А. І. Лук’янаў, які быў у свой час членам ВАК, успамінаў, што яму было даручана даць рэцэнзію на кандыдацкую дысертацыю Сабчака: «там было столькі спасылак на Леніна і на іншых начальнікаў, што мы ў ВАКу вырашылі вярнуць дысертацыю аўтару, каб ён яе перапісаў» ### Палітычная дзейнасць Член КПСС з 1988 года, выйшаў з КПСС у 1990 годзе. У 1989 годзе, згодна кнізе М. К. Сванідзэ, малады аспірант, будучы прэзідэнт Расіі, Дз. А. Мядзведзеў і некалькі яго таварышаў былі ягонымі даверанымі асобамі, расклейвалі афішы і агітавалі за Сабчака перад выбарамі народных дэпутатаў СССР. Анатоль Сабчак таксама быў навуковым кіраўніком кандыдацкай дысертацыі Дз. А. Мядзведзева. У сваім інтэрв’ю тэлеканалу Расія-1 Мядзведзеў пацвярджае, што асабіста расклейваў фатаграфіі кандыдата ў народныя дэпутаты СССР Сабчака на вуліцах Ленінграда. Пазней Сабчак запрасіў яго на працу ў Ленсавет. У 1990 годзе ў каманду Сабчака увайшоў у той час малавядомы памочнік рэктара Ленінградскага дзяржаўнага універсітэта падпалкоўнік 1-га ўпраўлення КДБ У. У. Пуцін. У 1989 годзе абраны народным дэпутатам СССР. На першым з’ездзе ўвайшоў у склад Вярхоўнага Савета СССР. Быў старшынёй падкамітэта ВС СССР па гаспадарчым заканадаўству Камітэта па заканадаўстве, законнасці і правапарадку. У чэрвені 1989 увайшоў у склад Міжрэгіянальнай дэпутацкай групы. Уваходзіў у камісію па раследаванні тбіліскіх падзей у красавіку 1989 года. Сцвярджаў, што пры разгоне мітынгу сіламі Савецкай арміі выкарыстоўваліся сапёрнай лапаткі. Пазней стаў ганаровым грамадзянінам горада Тбілісі і Грузіі. У красавіку 1990 гады абраны дэпутатам Ленсавета. 23 мая 1990 года абраны старшынёй Ленсавета. Пасаду старшыні Ленсавета меркавала залежнасць старшыні ад меркавання савета. Сабчака як старшыні Ленсавета ў любую секунду маглі зняць тыя ж дэпутаты. Таму дэпутатаў пераканалі ўвесці ў Ленінградзе пасаду мэра, як у Маскве. Рашэнне аб увядзенні пасады было прынята з перавагай у адзін голас. 12 чэрвеня 1991 году А. А. Сабчак абраны мэрам Ленінграда на выбарах, якія праходзілі адначасова з выбарамі прэзідэнта Расіі. Адначасова на рэферэндуме прынята рашэнне аб вяртанні Ленінграду назвы Санкт-Пецярбург. Сабчак адыграў вырашальную ролю ў вяртанні Санкт-Пецярбургу яго гістарычнай назвы і пасля лічыў гэта сваім самым значным палітычным дасягненнем. Ён з аптымізмам ацэньваў магчымасць пераносу сталіцы новай Расіі ў Санкт-Пецярбург і адкрыта дэманстраваў свае манархічныя сімпатыі. А ў лістападзе 1991 гады Анатолем Аляксандравічам быў арганізаваны прыезд у Расію вялікага князя Уладзіміра Кірылавіча. У ліпені 1991 году выступіў адным са стваральнікаў Руху дэмакратычных рэформаў. Актыўна выступаў супраць дзеянняў ДКНС у жніўні 1991 года і фактычна ўзначаліў супраціў путчыстам ў Ленінградзе (па сцвярджэнні Марыны Салье, ён падтрымаў ДКНС). Ужо раніцай 19 жніўня на дачы Б. М. Ельцына ў Архангельску А. А. Сабчак ўдзельнічаў у складанні адозвы «Да грамадзян Расіі» і ўказа «Аб незаконнасці дзеянняў ДКНС», падпісаных Б. М. Ельцыным, затым у той жа дзень ён прыбыў у Ленінград, правёў перамовы з генералам В. Н. Самсонавым, утрымаць апошняга ад актыўных дзеянняў у падтрымку ДКНС, выступіў на надзвычайнай сесіі Ленсавета, а затым па ленінградскаму тэлебачанні з заявай аб незаконнасці дзеянняў ДКНС і заклікам да гараджан прыйсці на мітынг 20 жніўня на Палацавай плошчы, собраўш ім сотні тысяч маніфестантаў. Дзякуючы гэтым мерам ўказы ДКНС на тэрыторыі Ленінграда не дзейнічалі. Дэпутат Ленсавета Галіна Спіца выказала сумнеў, што менавіта Сабчак спыніў танкі, якія ішлі на горад падчас путчу ДКНС: > > > Я не верю в такие совпадения: якобы он договорился, чтобы танки развернули, именно в тот момент, когда мы, депутаты Ленсовета, встретились с руководителями колонны военной техники и поговорили с ними. > > > ### Постсавецкі перыяд Становішча Сабчака ў якасці «першай асобы» горада зусім не было бясспрэчным. Шчырая прыхільнасць да дэмакратыі спалучалася ў ім з цягай да аўтарытарных метадаў кіраўніцтва, што прыводзіла да бясконцых канфліктаў з мясцовай заканадаўчай уладай. Сабчак быў вялікім аматарам красамоўнічаць і прадстаўніцтваваць. У 1992 годзе Марына Салье выконвала абавязкі пастаяннага прадстаўніка Санкт-Пецярбургскага гарсавета пры Вярхоўным Савеце Расіі і была кіраўніком дэпутацкай групы па пытанні рэалізацыі камітэтам знешніх сувязяў пры мэры Санкт-Пецярбурга квот на сыравіну і матэрыялы пад бартэрныя пастаўкі прадуктаў харчавання ў горад у студзені-лютым 1992 гады, якія праводзяцца пад кіраўніцтвам старшыні камітэта па знешніх сувязях мэрыі Санкт-Пецярбурга Уладзіміра Пуціна. Згодна з вынікамі расследавання, тады гарадскому бюджэту быў нанесены ўрон больш чым на 100 мільёнаў даляраў. Дэпутацкая група Гарадскога Савета Санкт-Пецярбурга запатрабавала звальнення Пуціна з займаемай пасады з узбуджэннем крымінальнай справы. Выніковы справаздачу групы на чале з Марынай Салье быў ухвалены і падтрыманы рашэннем Малога Савета Петрасавета на чале з Аляксандрам Бяляевым. Марына Салье звярнулася таксама па садзейнічанне да начальніка кантрольнага кіравання адміністрацыі прэзідэнта РФ Юрыю Болдырава, які зацікавіўся матэрыяламі, але неўзабаве быў звольнены. Мэр Санкт-Пецярбурга Анатоль Сабчак выканаць рэкамендацыі камісіі Петрасавета адмовіўся. Усе справы былі спыненыя, і доўгі час пра іх не ўспаміналі. А. А. Сабчак актыўна ўдзельнічаў у працэсе стварэння новай Канстытуцыі Расіі. Па рашэнні палітрады Расійскага руху дэмакратычных рэформаў ён кіраваў напісаннем аднаго з яе альтэрнатыўных варыянтаў, які ён прадставіў сумесна з С. С. Аляксеевым ў 1992 годзе. Яго дачка К. А. Сабчак і некаторыя палітыкі (В. Л. Шейнис, В. І. Мацвіенка) называлі яго адным з асноўных аўтараў праекта дзеючай Канстытуцыі РФ. У кастрычніку 1993 году ўзначаліў агульнафедэральныя спіс кандыдатаў у Дзяржаўную Думу ад Расійскага руху дэмакратычных рэформаў. На выбарах 12 снежня 1993 года блок не набраў неабходнай для праходжання ў Дзярждуму колькасці галасоў. Антон Антонаў-Аўсеенка ў рэцэнзіі на кнігу «бітла перабудовы» адзначаў: > Анатолий Александрович жаловался на своего пресс-секретаря Муравьёву, которая находилась в подчинении и получала зарплату у него как у губернатора, но на всех углах его же и ругала. > > Па сведчанні палітолага і грамадскага дзеяча Б. Л. Вішнеўскага, менавіта Сабчак дамогся таго, што быў разагнаны Ленсавета 21-га склікання. Ён быў абраны 1990 годзе і распушчаны 21 снежня 1993 года ўказам № 2252 Б. М. Ельцына пасля таго як выступіў супраць указу Прэзідэнта РФ № 1400 (аб спыненні дзейнасці З’езду народных дэпутатаў і Вярхоўнага Савета РФ). З 1994 года Анатоль Сабчак быў старшынёй урада Санкт-Пецярбурга. Сяргей Станкевіч пераконваў Сабчака вылучыцца на пасаду прэзідэнта Расіі на выбарах 1996 года, аднак «бліжэй да снежня 1995 гады ён (Сабчак) канчаткова адмовіўся ад гэтай ідэі, пра што паведаміў цалкам катэгарычна … ў іх была на гэтую тэму асабістая гутарка з Ельцыным, у ходзе якой Сабчак зразумеў: Ельцын пойдзе на другі тэрмін, нягледзячы ні на што». Менавіта праз гэта, сцвярджае Станкевіч, «у пачатку 1996 году супраць Сабчака была развязана беспрэцэдэнтная па маштабах і выдатках траўля з боку тых сілаў». У лютым 1996 года ўступіў у Пецярбургскае аддзяленне руху «Наш дом — Расія». 16 чэрвеня 1996 года прайграў выбары губернатара Санкт-Пецярбурга свайму намесніку Уладзіміру Якаўлеву. Афіцыйна кіраўніком перадвыбарчага штаба Сабчака быў У. У. Пуцін, хоць фактычна выбарчай кампаніяй кіравалі розныя людзі. 3 кастрычніка 1997 года быў прыцягнуты Генеральнай пракуратурай у якасьці сьведкі па справе аб карупцыі ў органах улады Санкт-Пецярбурга. У 1997 годзе быў абвінавачаны ў злоўжываннях на пасадзе мэра Санкт-Пецярбурга. 7 лістапада 1997 года вылецеў у Францыю для лячэння ў амерыканскім шпіталі ў Парыжы. 13 верасня 1998 года Генеральная пракуратура Расеі ўзбудзіла крымінальную справу супраць Анатоля Сабчака па артыкулах «Хабар» і «Злоўжыванне службовымі паўнамоцтвамі». Пражываў у Парыжы да 12 ліпеня 1999 года. Чытаў лекцыі ў Сарбоне і іншых французскіх універсітэтах. 10 лістапада 1999 года крымінальная справа супраць Сабчака было спынена за адсутнасцю складу злачынства. Сабчак прыняў рашэнне вярнуцца на палітычную сцэну і паставіў сабе задачу перамагчы на ​​наступных губернатарскіх выбарах. 21 снежня 1999 года прайграў выбары ў дэпутаты Дзярждумы кандыдату ад «Яблака» Пятру Шэлішчу і абвясціў, што прыняў рашэнне ўдзельнічаць у выбарах губернатара Санкт-Пецярбурга. 14 лютага 2000 года быў прызначаны даверанай асобай кандыдата ў прэзідэнты Расійскай Федэрацыі У. У. Пуціна і ўзначаліў Палітычны кансультатыўны савет дэмакратычных партый і рухаў Пецярбурга. Памёр падчас паездкі ў Калінінградскую вобласць, зробленай у рамках перадвыбарнай кампаніі. Быў членам першага складу апякунскага савета ЕУСПб. ### Смерць Пахаванне. Пуціны (злева), удава Л. Нарусова і дачка К. Собчак (справа) Памёр у ноч з 19 на 20 лютага 2000 года ў гасцініцы «Русь» у Светлагорску, у выніку, як паведамлялася ў афіцыйным заключэнні, вострай сардэчнай недастатковасці. Неадкладна з’явіліся чуткі пра забойства з прычыны таго, што Сабчак «занадта шмат ведаў», і версіі аб атручэнні алкаголем і уздзеянні віягры. У выніку 6 мая пракуратурай Калінінградскай вобласці была ўзбуджаная крымінальная справа па факце забойства (атручвання). Аднак выкрыццё ў Санкт-Пецярбургу канстатавала адсутнасць як алкаголю, так і атручэнні. 4 жніўня Калінінградская пракуратура спыніла справу . Сям’я ----- * Бацька — Аляксандр Антановіч Сабчак, працаваў чыгуначным інжынерам. * Маці — Надзея Андрэеўна Літвінава, працавала бухгалтарам. * Першая жонка (1959—1980) — Нона Сцяпанаўна Гандзюк (нар. 1935 года). * Дачка — Марыя Сабчак (нар. 1965) — юрыст. * Унук — Глеб Сабчак (нар. 1983) — скончыў юрыдычны факультэт Пецярбургскага дзяржаўнага універсітэта, юрыст . * Другая жонка (з 1980 года) — Людміла Нарусава. * Дачка — Ксенія Сабчак (нар. 1981) — тэлевядучая, грамадскі дзеяч, актрыса, палітык. У 2018 годзе вылучана Усерасійскай палітычнай партыяй «Грамадзянская ініцыятыва» кандыдатам на пасаду Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі. * Унук — Платон Вітарган (нар. 2016). Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ 3. ↑ 4. ↑ Аб кафедры камерцыйнага права Архівавана 27 сакавіка 2011. 5. ↑ Афіцыйны сайт Анатоля Сабчака **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 1 студзеня 2014. Праверана 11 сакавіка 2018. 6. ↑ Мядзведзеў/Мікалай Сванідзэ, Марына Сванідзэ. — СПб.: Амфора. ТИД Амфора, 2008. — 329 с. — (Серия «Действующие лица») **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 23 ліпеня 2012. Праверана 11 сакавіка 2018. 7. ↑ *Сергей Кочеров*. Владимир Путин (часть первая) // Незалежны аналітычны агляд, 01.03.2004 8. 1 2 *Алена Хеллберг-Хірн.* ПЯЧАТКА ІМПЕРЫІ. постсавецкі Пецярбург. Пераклад з ангельскай на рускую Д. Д. Невельскай. Выдавецтва «Еўрапейскі Дом» — 2008—414 с. выяв. ISBN 978-5-8015-0232-8, С. 146—147 9. ↑ Анджей Беловранин. Ленсовет снова против Собчака **(нявызн.)**, *Новая Газета* (17 мая 2010). Праверана 19 лютага 2015. 10. ↑ Памерла Марына Салье, чыя камісія некалі знайшла ў працы Пуціна махінацыі на 100 млн долараў 11. ↑ Сямідзесяцігоддзе Анатоля Сабчака // Эхо Москвы, праграма «Проверка слуха», эфір ад 11.08.2007 г. 12. ↑ Мы зноў адчуваем горыч страты Архівавана 23 ліпеня 2012. // Невское время, 20 лютага 2010 13. ↑ «The Взгляд. Битлы перестройки», «Частный Корреспондент». Архівавана 11 мая 2013. 14. ↑ *Валерий Лебедев*. Собчак и Исаев: две смерти — причина одна? 15. ↑ Анатоль Сабчак быў забіты // СМИ.ru 16. ↑ / З Анатоля Сабчака робяць абраз|Granitim — Погляд знутры(недаступная спасылка) 17. ↑ Анатоль Сабчак (афіцыйны сайт). Біяграфія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 23 ліпеня 2012. Праверана 11 сакавіка 2018. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Анатоль Аляксандравіч Сабчак * Сайт Анатоля Сабчака Архівавана 15 лютага 2012. * Гутарка з Анатолем Сабчаком на «Радыё Свабода», 20.02.1997 * Чаму Марына Салье маўчала пра Пуціна 10 гадоў? Архівавана 21 жніўня 2011. Радыё «Свабода», 2 сакавіка 2010 * Супернік Ельцына, «хросны бацька» Пуціна і Мядзведзева? (Пра ролю Анатоля Сабчака ў «найбуйнейшай геапалітычнай катастрофы XX стагоддзя» і стварэнні новай Расіі — палітыкі Міхаіл Бачароў, Генадзь Бурбулис, Сяргей Станкевіч) у «Грані Часу» на Радыё «Свабода», 10 жнівеня 2017 | ⛭Кіраўнікі Санкт-Пецярбурга, Петраграда і Ленінграда | | --- | | ГраданачальнікіСанкт-Пецярбурга — Петраграда (1703—1917): | * Меншыкаў * Дэвіер * Мініх * Салтыкоў * Навумаў * Тацішчаў * Корф * Чычэрын * Волкаў * Галіцын * Брус * Рылееў * Архараў * Буксгеўдэн * Пален * Кутузаў * Каменскі * Талстой * Вязміцінаў * Лабачоў-Растоўскі * Балашоў * Міларадавіч * Галянішчаў-Кутузаў * Эсэн * Кавелін * Храпавіцкі * Шульгін * Ігнацьеў * Сувораў * Ф. Трэпаў * Зураў * Рамейка-Гурко * Ларыс-Мелікаў * Баранаў * А. Казлоў * Грэсер * фон Валь * Клейгельс * Фулон * Д. Трэпаў * Дзядзюлін * фон дэр Лаўніц * Драчэўскі * Абаленскі * Балк | Герб Санкт-Пецярбурга | | Савецкі перыяд (1917—1991): | * Чхеідзэ * Троцкі * Зіноўеў * Кіраў * Жданаў * Кузняцоў * Папкоў * Андрыянаў * Ф. Казлоў * Спірыдонаў * Толсцікаў * Раманаў * Зайкоў * Салаўёў * Гідаспаў | | «Двоеўладдзе» абкама і Ленсавета (1990—1991): | Абкам: Гідаспаў Ленсавет: Сабчак — старшыня, Шчалканаў — старшыня выканкама | | Постсавецкі перыяд (з 1992): | * Сабчак * Якаўлеў * Бяглоў (в. а.) * Матвіенка * Палтаўчанка * Бяглоў | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Olympedia · КиноПоиск | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) · OpenSanctions | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · Geni.com · Rodovid | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90563456 · BNE: XX1124583 · BNF: 12236402n · CiNii: DA06017731 · GND: 118994352 · GTAA: 154774 · ICCU: RAVV064135 · ISNI: 0000 0001 0858 319X · LCCN: n81050639 · LNB: 000064531 · NDL: 00475313 · NKC: js20020925257 · NLP: a0000001180663 · NTA: 091356083 · NUKAT: n97036429 · SUDOC: 031076955 · VIAF: 68982798 | |

**Av.by** — беларускі класіфайд, які спецыялізуецца на аб’явах пра продаж легкавых аўтамабіляў, грузавікоў, аўтобусаў і іншага транспарту. Па даных кампаній Alexa і Similarweb, av.by уваходзіць у 20-ку самых наведвальных сайтаў Беларусі. Заснавальнікамі рэсурсу з’яўляюцца Андрэй Анатолевіч і Наталля Вячаславаўна Зайцавы. Гісторыя -------- ### 2001 год Сайт avtomalinovka.com пачаў сваю працу 1 красавіка 2001 года. Менавіта тады з’явіўся жоўта-сіні кіёск на пляцоўцы мінскага аўтарынка, у якім прымаліся першыя аб’явы пра продаж аўтамабіляў. ### 2004 год 10 снежня 2004 года avtomalinovka.com перажывае вялікую мадэрнізацыю па частцы функцыяналу: * Арганізаваны пошук па базе аўтамабіляў; * Уведзена падпіска на аб’явы — цяпер можна падпісацца на адну паштовую скрынку на некалькі пэўных аўтамабіляў ці сачыць за коштам свайго аўто; * З’явілася рубрыка «продаж новых аўтамабіляў». Самай галоўнай навіной стала тое, што сайт набыў новы, цяпер ужо шырокавядомы, дамен av.by. ### 2005 год 3 сакавіка 2005 года з’яўляецца раздзел «Рэкламныя аб’явы». У гэтым раздзеле карыстальнікі сайта маглі публікаваць аб’явы аб куплі-продажы запчастак і шын, паслугі грузаперавозак і г.д. ### 2006 год 6 красавіка 2006 года сайт av.by у межах выставы «Інтэрнэт-прэмія TIBO-2006» заняў першае месца ў катэгорыі «Электронныя бібліятэкі, каталогі і электронныя бібліятэкі». ### 2015 год У чэрвені 2015 года выпушчана версія мабільнай праграмы av.by для Android-прылад. 23 кастрычніка на av.by з’явіўся паўнавартасны раздзел мотатэхнікі. Асноўныя змены: * Створана база мадэляў пад кожную марку матацыклаў, скутараў, квадрацыклаў і снегаходаў; * Дададзены новыя параметры «тып рухавіка», «галоўная перадача» і «тып прывада» для пашыранага пошуку; * Цяпер дадатковыя опцыі ўнікальныя для кожнага тыпу мотатэхнікі; * З’явілася магчымасць паказаць прабег у мотагадзінах. Гэтая падзея стала вельмі значнай вехай у развіцці праекта, бо менавіта пачынаючы з раздзелу «Мотатэхніка» сайт атрымаў структураваныя каталогі грузавікоў, аўтобусаў, спецтэхнікі і г.д. ### 2016 год Вясной 2016 года каманда праекта ініцыявала яго перазапуск. Прычынай таму паслужыла тое, што буйных змен з сайтам не адбывалася больш за 10 гадоў. Рэсурс працаваў на платформе, распрацаванай яшчэ ў 2004 годзе. Пачалі з рэбрэндынгу, калі стары лагатып «av.by» стаў «Аўтамалінаўкай». Потым паступова абнавілі, у адпаведнасці з патрабаваннямі часу, унутраную архітэктуру праекта. 1 жніўня 2016 года кіраўніцтва праекта прыняло рашэнне аб спыненні прыёму аб’яў аб продажы аўтамабіляў з іншых краін. У прыватнасці, у раздзел «Легкавыя аўтамабілі» з гэтага моманту можна публікаваць аб’явы толькі калі машына знаходзіцца ў Рэспубліцы Беларусь. ### 2017 год 12 красавіка 2017 года заснавальнікі сайта av.by, Андрэй і Наталля Зайцавы, і «ТАА ТУТ БАЙ МЕДЫА» абвясцілі пра зліццё аўтакласіфайдаў у адзін брэнд «av.by», а таксама пра ўваходжанне аб’яднанай кампаніі (ТАА «Аўтакласіфайд») у партфель фонду «Zubr Capital Fund I». Пад канец лета 2017 года «Аўтамалінаўка» зноў стала av.by у выніку другога рэбрэндынгу за паўтара года. У кастрычніку з’явілася мабільная праграма av.by для iOS. ### 2018 год 26 студзеня брэнд «av.by» быў прызнаны лідарам у катэгорыі «Інтэрнэт-рэсурс пра куплю і продаж аўтамабіляў» па версіі прафесійнага конкурсу «Брэнд года». З 1 чэрвеня ТАА «Аўтакласіфайд» з’яўляецца рэзідэнтам Беларускага парка высокіх тэхналогій 11 кастрычніка на трэцім фэсце рэкламы ЛАМА рэкламная кампанія Nodding Dog, створаная для праекта av.by агенцтвам AIDA PIONEER branding & creative заваявала 1 месца ў Катэгарыйнай вертыкалі і 3 месца ў намінацыі Рэкламныя кампаніі ў Індустрыйнай вертыкалі. ### 2019 год 26 студзеня «av.by» быў зноў прызнаны лідарам у катэгорыі «Інтэрнэт-рэсурс пра куплю і продаж аўтамабіляў» па версіі прафесійнага конкурсу «Брэнд года». 3 красавіка на av.by з’явіўся новы раздзел «Запчасткі для аўтамабіляў». Цяпер гэты радзел працуе ў сувязі з «Аўто з прабегам» і падтрымлівае пакаленні. Раздзел «Рэкламныя аб’явы», які існаваў з 2005 года, спыніў сваё існаванне. З 14 сакавіка па 26 красавіка партал av.by праводзіў аўтамабільную прэмію «МАСКОТ 2018». У конкурснай праграме прынялі ўдзел 156 мадэляў ад афіцыйных дылераў Беларусі, а пераможцаў у кожнай з намінацый абіралі і эксперты і спажыўцы. 31 кастрычніка на чацвёртым лакальным фэсце «Лама» рэкламная кампанія «Галава-мігцелка», створаная для праекта av.by агенцтвам AIDA PIONEER branding & creative заваявала золата ў катэгорыі «Рытэйл, грамадскае харчаванне і e-commerce». ### 2020 год 30 студзеня «av.by» ў трэці раз быў прызнаны лідарам у катэгорыі «Інтэрнэт-рэсурс пра куплю і продаж аўтамабіляў» па версіі прафесійнага конкурсу «Брэнд года». З лютага на av.by стала даступна праверка аўто па VIN-нумары. З 18 лютага па 11 сакавіка партал av.by праводзіў аўтамабільную прэмію «Маскот-2019» анлайн. У прэміі ўдзельнічалі 182 мадэлі аўто, 27 брэндаў, 39 дылерскіх цэнтраў. Аўтамабілем года на думку экспертаў стала Skoda Kodiaq, а на думку спажыўцоў — BMW 8-series. 15 кастрычніка на пятым фестывалі рэкламы «Лама» рэкламная кампанія «Карп», створаная для партала av.by агенцтвам AIDA PIONEER branding & creative, атрымала золата ў намінацыі «Рэкламныя кампаніі». У красавіку на av.by запусцілі сэрвіс «Фінансы». І цяпер карыстальнікі маюць магчымасць падабраць праграму лізінгу для набыцця аўтамабіля. ### 2021 год 28 студзеня брэнд «av.by» ў чацвёрты раз быў прызнаны лідарам у катэгорыі «Інтэрнэт-рэсурс пра куплю і продаж аўтамабіляў» па версіі прафесійнага конкурсу «Брэнд года». З 24 лютага па 30 красавіка партал av.by праводзіў аўтамабільную прэмію «Маскот-2020». У прэміі прынялі ўдзел больш за 160 мадэлей аўтамабіляў. У гэтым годзе ў прэміі з’явіліся новыя намінацыі: «Купэ-красовер года» і «Электрамабіль года». На думку экспертаў, аўтамабілем года стаў Geely Coolray, а на думку спажыўцоў — Mercedes-Benz AMG GT 4-Door Coupe. 14 кастрычніка на фестывалі рэкламы «Лама» рэкламная кампанія «Какос» атрымала золата ў намінацыі «Рытэйл, грамадскае харчаванне і e-commerce». 19 кастрычніка на сайце кардынальна змянілася Галоўная старонка і падзел «Навіны». 18 лістапада ў прэміі Effie Awards Belarus 2021 рэкламная кампанія «Карп 2» атрымала золата ў намінацыі «Онлайн-паслугі і сэрвісы». ### 2022 год 27 студзеня брэнд «av.by» у пяты раз быў прызнаны лідарам у катэгорыі «Інтэрнэт-рэсурс пра куплю і продаж аўтамабіляў» па версіі прафесійнага конкурсу «Брэнд года». З 29 студзеня па 29 красавіка партал av.by праводзіў аўтамабільную прэмію «Маскот-2021». У прэміі прыняла ўдзел 161 мадэль аўтамабіля. На думку экспертаў, аўтамабілем года стаў Škoda Octavia, а на думку спажыўцоў — Audi Q8. З 22 чэрвеня av.by стаў падтрымліваць беларускую мову ва ўсіх мабільных праграмах. Перакладзены пункты меню, элементы кіравання, падказкі, форма падачы і ўнутраныя сэрвісы. У жніўні запусціўся новы раздзел «Аўтатавары»: акумулятары, наборы інструментаў, аўтамабільная хімія, дзіцячыя аўтакрэслы і іншае. 20 снежня запусцілі сэрвіс праверкі аўто па VIN-нумары. ### 2023 год 9 лютага брэнд «av.by» у шосты раз быў прызнаны лідарам у катэгорыі «Інтэрнэт-рэсурс пра куплю і продаж аўтамабіляў» па версіі прафесійнага конкурсу «Брэнд года». З 10 лютага па 27 красавіка партал av.by праводзіў аўтамабільную прэмію «Маскот 2022». У прэміі прынялі ўдзел 105 мадэлей аўтамабіляў. Аўтамабілем года па версіі экспертаў стаў Geely Coolray, а па версіі спажыўцоў — Audi Q8. Кіраўніцтва ----------- З 2022 года ўладальнікі кампаніі — Зубр Капітал[ru], Андрэй Анатолевіч і Наталля Вячаславаўна Зайцавы. Таксама ў праекце ёсць невялікая частка прыватнага капіталу. Генеральны дырэктар ТАА «Аўтакласіфайд» — Дзмітрый Уладзіміравіч Геранін. Зноскі ------ 1. ↑ Top Sites in Belarus (англ.)(недаступная спасылка). ALEXA.COM. Архівавана з першакрыніцы 3 красавіка 2009. Праверана 18 студзеня 2018. 2. ↑ Top Websites in Belarus (англ.). SIMILARWEB.COM. Праверана 18 студзеня 2018. 3. ↑ «Хотели помогать людям продавать машины». Как появился av.by и почему он вырос до крупнейшего авторесурса 4. ↑ У «Автомалиновки» новый имидж: старейший в Беларуси автомобильный классифайд провел ребрендинг (руск.)(недаступная спасылка). MARKETING.BY. Архівавана з першакрыніцы 29 студзеня 2018. Праверана 18 студзеня 2018. 5. ↑ Аv.by. «Зубр Капитал» объявил о своей новой сделке 6. ↑ Брэнд года 2017 (руск.)(недаступная спасылка). BESTBRAND.BY. Архівавана з першакрыніцы 7 чэрвеня 2018. Праверана 12 лютага 2018. 7. ↑ Автоклассифайд (руск.)(недаступная спасылка). HTP BELARUS. Архівавана з першакрыніцы 10 чэрвеня 2018. Праверана 7 чэрвеня 2018. 8. ↑ ОБЪЯВЛЕНЫ ПОБЕДИТЕЛИ ТРЕТЬЕГО ФЕСТИВАЛЯ РЕКЛАМЫ ЛАМА (руск.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 14 кастрычніка 2018. Праверана 23 кастрычніка 2018. 9. ↑ Конкурс БРЕНД ГОДА 2018: в Минске наградили лучших! 10. ↑ На av.by новый раздел запчастей (руск.). AV.BY. Праверана 10 красавіка 2019. 11. ↑ В Минске назвали лучшие автомобильные марки по версии экспертов и потребителей (руск.)(недаступная спасылка). MARKETING.BY. Архівавана з першакрыніцы 7 мая 2019. Праверана 2019-15-05. 12. ↑ ОБЪЯВЛЕНЫ ПОБЕДИТЕЛИ ЧЕТВЕРТОГО ФЕСТИВАЛЯ РЕКЛАМЫ ЛАМА (руск.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 5 лістапада 2019. Праверана 11 мая 2019. 13. ↑ Названы победители профессионального конкурса Бренд года 2019 (руск.)(недаступная спасылка). MARKETING.BY. Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2020. Праверана 3 лютага 2020. 14. ↑ С 1 марта на av.by поле VIN становится обязательным для некоторых объявлений (руск.). AV.BY. Праверана 6 лістапада 2020. 15. ↑ От крутых до бюджетных: белорусы назвали лучшие автомобили 16. ↑ Лама (руск.). LAMAFEST.BY. Праверана 6 лістапада 2020. 17. ↑ Что нового внедрили крупные беларуские маркетплейсы в 2020 году Архівавана 27 студзеня 2021. 18. ↑ Объявлены победители конкурса «Бренд года 2020» Архівавана 1 лютага 2021. 19. ↑ НЕОЖИДАННЫЙ ФИНАЛ. В БЕЛАРУСИ ВЫБРАЛИ АВТОМОБИЛЬ ГОДА **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 23 мая 2022. Праверана 17 чэрвеня 2022. 20. ↑ ОБЪЯВЛЕНЫ ПОБЕДИТЕЛИ ФЕСТИВАЛЯ РЕКЛАМЫ ЛАМА 21. ↑ У беларуской онлайн-платформы по продаже автомобилей av.by появился «Автожурнал» Архівавана 30 кастрычніка 2021. 22. ↑ НАЗВАНЫ ПОБЕДИТЕЛИ EFFIE AWARDS BELARUS 2021 23. ↑ Названы победители Профессионального и Потребительского конкурса БРЕНД ГОДА 2021 Архівавана 31 студзеня 2022. 24. ↑ Премия «Маскот» объявила лучшие автомобили 2021 года на беларуском рынке Архівавана 27 мая 2022. 25. ↑ Мова на av.by! Зараз можна падаць аб’явы па-беларуску Архівавана 29 чэрвеня 2022. 26. ↑ 27. ↑ Лучшие в маркетинге и устойчивости: названы победители Профессионального конкурса «БРЕНД ГОДА 2022» 28. ↑ Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 4 мая 2023. Праверана 4 мая 2023. Спасылкі -------- * av.by — галоўная старонка сайта * Праграма для Android — праграма av.by для Android * Праграма для iOS — праграма av.by для iOS * Праграма дла Huawei — праграма av.by для Huawei * Telegram-канал — Telegram-канал * YouTube-канал — YouTube-канал av.by

ВАЗ-2103ВАЗ-2103ВАЗ-2103 на ВікісховішчыВАЗ-2103 на ВікісховішчыАгульныя даныя | | | | --- | --- | | Вытворца: | ВАЗ | | | | | --- | --- | | Выпуск: | 1972—1984 | | | | | --- | --- | | Зборка: | Тальяці  СССР | Дызайн | | | | --- | --- | | Тып(ы) кузавы: | 4‑дзв. седан (4‑месн.) | На рынку | | | | --- | --- | |   | Пераемнік**Пераемнік**ВАЗ-2106, ВАЗ-2107 | **ВАЗ-2103** *(на экспарт ішоў пад назвай **Lada 1500**)* — савецкі заднепрывадны малы седан II групы. Быў распрацаваны сумесна з італьянскай фірмай Fiat на базе мадэлі Fiat 124 і серыйна вырабляўся на Волжскім аўтамабільным заводзе з 1972 па 1984 год. За 12 гадоў было выпушчана 1 304 899 аўтамабіляў. Мадыфікацыі ----------- * **ВАЗ-21031** (1975) — папярэдніца мадэлі ВАЗ-2106, дробнасерыйная з рухавіком ВАЗ-2106 (1,6 л 80 к.с.) * **ВАЗ-21033** (1977—1983) — з рухавіком ВАЗ-21011 (1,3 л 69 к.с.). * **ВАЗ-21032** (1973—1981) — версія з правым рулём для экспарту ў краіны з левабокавым рухам. * **ВАЗ-21035** (1973—1981) — экспартная мадыфікацыя, з рухавіком ВАЗ-2101 (1,2 л 64 к.с.). Апісанне -------- ### Экстэр’ер * * * * ### Інтэр’ер ВАЗ-2103 з інтэр'ерам ВАЗ-2101 Першыя 1500 машын, якія былі выраблены ў 4-м квартале 1972 года, камплектаваліся салонам ад ВАЗ-2101 з-за праблемаў з пачаткам вытворчасці дэталяў афармлення салона, і мелі індэкс ВАЗ-2103В. Яны не трапілі ў рознічны гандаль, а былі прададзеныя працаўнікам самога ВАЗа і заводаў-сумежнікаў. Прыборная панэль ВАЗ-2103 Адрозненні ў аздабненні салона 2103 ад ВАЗ-2101 былі значнымі. Прастора над галавой павялічана на 15 мм, а адлегласць ад столі да сядзення складала 860 мм. Зменена цалкам панэль прыладаў, якая атрымала гадзіннік і тахометр. З’явіліся тоўстыя тканыя дываны на падлозе, якія палепшылі знешні выгляд і шумаізаляцыю. Былі ўведзены дадатковыя пластыкавыя накладкі. Дзякуючы гэтаму ў салоне прыктычна не засталося неаздобленага метала — у адпаведнасці са стандартамі сямідзясятых гадоў. Багажнік «люксавага» варыянта таксама меў абшыўку з фармаванага пластыку. ### Рухавік ВАЗ-2103 абсталяваны чатырохцыліндравым рухавіком аб’ёмам 1452 куб.см вадкаснага астуджэння. Ён развівае магутнасць 77 к.с. пры 5600 аб/хв. Яны абсталяваны дзвюхкамерным карбюратарам *Weber 32 DCR*. ВАЗ-2103 мог дасягнуць хуткасці 100 км/г за 16 секунд, што рабіла яго самым дынамічным з масавых савецкіх аўтамабіляў тых гадоў. Мадыфікацыя *ВАЗ-21033* мела рухавік 1,3 л, а індэкс *ВАЗ-21035* выкарыстоўваўся для аўтамабіля з рухавіком 1,2 л ад мадэлі 2101. ### Шасі Магутнасць перадаецца на заднія колы праз сухое аднадыскавае счапленне і чатырохступеньчатую каробку перадач. Перадатачны лік задняга моста складае 4,1:1. У параўнанні з ВАЗ 2101 каляіна пярэдніх колаў павялічылася да 1365 мм, а каляіна задніх да 1321 мм. Колавая база засталася без змен — 2424 мм. ВАЗ-2103 атрымаў новыя дыскі з шаснаццаццю круглымі адтулінамі. У параўнанні з 2101 шырыня вобада павялічылася да пяці цаляў, а вылет, наадварот, паменшыўся да 29 мм. На дыск усталёўваўся каўпак тыпу 2101. Шыны — *Ия-170* — радыяльныя, 165 SR 13, з шырынёй профілю 165 мм (на ВАЗ-2101 155 мм). Экспартныя машыны для заходніх краін (для краін СЭУ за дадатковую плату) абсталёўваліся радыяльнымі шынамі, на іншых рынках аўтамабіль абсталёўваўся дыяганальнымі шынамі 6,45-13". Маса аўтамабіля — 1030 кг. Спорт ----- З 1973 года ВАЗ-2103 пачаў з’яўляцца ў гонках. У асноўным выкарыстоўваўся на ўнутраных савецкіх гонках, дзе спаборнічала з падрыхтаванымі Масквічамі або Іжамі. «Жыгулі» таксама спаборнічалі з іншымі аўтамабілямі ўсходнееўрапейскага паходжання, польскім Fiat 125p або чэхаславацкай Škoda 130 RS, як, напрыклад, на Кубку міру і сяброўства ў 1975 годзе пад Мінскам. Дзякуючы магутнаму рухавіку ВАЗ-2103 таксама быў папулярным за мяжой у гоншчыкаў краін, дзе ВАЗ дамогся камерцыйнага поспеху. У Чэхаславакіі ён быў мадыфікаваны кампаніяй MTX  (чэшск.) (бел. прыватныя каманды таксама выкарыстоўвалі яго ў ралійных гонках у Грэцыі, Швецыі, Фінляндыі. У другой палове 1970-х гадоў ВАЗ-2103 выкарыстоўваўся на чэмпіянаце свету па ралі. Лепшым вынікам было шостае месца ў абсалютным заліку на ралі «Акропаліс» у 1976 годзе. Зноскі ------ 1. ↑ *Катляроў В. А. Высокай думкі полымя. — Тальяці: АВТОВАЗ, 2000.* 2. 1 2 3 *Де Агостини* Автолегенды СССР № 7. ВАЗ-2103 Масква ISSN 2071-095X 3. ↑ Колёса страны советов: заводские диски автомобилей ВАЗ (руск.). kolesa.ru (23 верасня 2015). Праверана 20 сакавіка 2021. 4. ↑ По следам Pirelli и Michelin: история штатных шин автомобилей ВАЗ (руск.). kolesa.ru (28 лістапада 2015). Праверана 20 сакавіка 2021. 5. ↑ Lada závodí už 50 let. Připomeňte si závodní žigulíky pro rallye i okruhy (чэшск.)  **(нявызн.)**?. auto.cz (18 сакавіка 2021). Праверана 20 сакавіка 2021. Літаратура ---------- * Прибавление в семействе Жигулей // *За рулём* : часопіс. — 1973. — № 1. — С. 6–8. (руск.) * *Автолегенды СССР. ВАЗ-2103*. «DeAgostini». **№7**. 2009. ISSN 2071-095X. `{{cite journal}}`: Адсутнічае або пусты `|title=` (даведка) (руск.) * Łada 2103, czyli Fiat po rosyjsku (польск.). auto-swiat.pl (30 лістапада 2009). Праверана 26 верасня 2023. Гл. таксама ----------- | | | | --- | --- | | commons: | ВАЗ-2103 на Вікісховішчы | * Fiat 124 * ВАЗ-2101 | ⛭Аўтамабілі вытворчасці ВАЗ і АТ «АўтаВАЗ» | | --- | | I пакаленне: «Жыгулі» | * ВАЗ-2101 * ВАЗ-2102 * ВАЗ-2103 * ВАЗ-2106 * ВАЗ-2105 * ВАЗ-2107 * ВАЗ-2104 | | II пакаленне (на платформе «Гама»):«Спутник», «Самара» | «Лада Спутник» (2108 • 2109 • 21099)«Lada Samara» (ВАЗ-2115 • 2114 • 2113) | | III пакаленне (на платформе «Гама»):«Lada 110»/«111»/«112», «Priora» | ВАЗ-2110 • 2111 • 2112«Lada Priora» (2170 • 2172 • 2171) | | IV пакаленне (на платформе «Гама»):«Каліна», «Granta» | «Lada Kalina» (ВАЗ-1119 • 1118 • 1117 • 2192 • 2194) • «Lada Granta» (2190 • 2191) • «Datsun on-DO» • «Datsun mi-DO» | | V пакаленне (на платформе «Лада Б»):«Веста» | «Lada Vesta» | | Аўтамабілі павышанай праходнасці: | ВАЗ-2121 • 21213 • ВАЗ-2131 • 2329ВАЗ-2123 • 2323 • 2723 ВАЗ-2120 | | Гарадскія аўтамабілі: | * ВАЗ-1111 «Ака» * ВАЗ-1151 «Гном» * ВАЗ-1121 «Ака-2» | | Сумесная вытворчасць«GM-АўтаВАЗ»: 2001-20 гг. | * «Chevrolet Niva» (на аснове «ВАЗ-2123») * «Chevrolet Viva» (на аснове «Opel Astra G») | | Сумесная вытворчасць«Renault-Nissan-АўтаВАЗ» | * «Lada Largus» (на аснове «Dacia Logan MCV» I пакалення) * «Lada Xray» (на платформе «Dacia B0») * «Datsun on-DO» (на аснове «ВАЗ-2190») * «Datsun mi-DO» (на аснове «ВАЗ-2192») | | Электрамабілi | * ВАЗ-2801 * ВАЗ-1801 * ВАЗ-2802 * ВАЗ-2702 * ВАЗ-1111Э * ВАЗ-1152 «Эльф» * «Lada Rapan» * «ВАЗ-1004» («Лада Рыкша») * «ВАЗ-1817» | | Спартыўныя,у т.л. створаныя іншымі арганізацыямі | * ВАЗ-2105-VFTS * ВАЗ-29081-ЛСГА * «Лада ЭВА» * «Lada Samara T3» (Rallye Dakar) * ВАЗ-21106-WTCC * Lada Priora WTCC * «Lada Revolution» («Revolution III») * «Лада Калiна NFR» * «Lada Granta WTCC» * «Лада Веста WTCC» * «Lada Granta РСКГ (RCRS)» |

**Ка́рстэн Эгебе́рг Бо́рхгрэвінк** (нарв.: Carsten Egeberg Borchgrevink; 1 снежня 1864 — 23 красавіка 1934) — нарвежскі палярны даследчык. Першы чалавек, які ступіў на Антарктычны мацярык (24 студзеня 1895 года) і правёў першую паспяховую зімоўку (1899—1900 гады). Піянер выкарыстання сабачых запрэжак для перамяшчэння па антарктычных ледавіках, 16 лютага 1900 года дасягнуў 78° 50' пд. ш. Аднак для шырокай публікі дасягненні Борхгрэвінка апынуліся перакрэсленыя экспедыцыямі Роберта Скота, Эрнэста Шэклтана і Руаля Амундсена. Толькі ў 1930 годзе Каралеўскае геаграфічнае таварыства прызнала яго ўклад у гісторыю антарктычных даследаванняў. Біяграфія --------- ### Станаўленне Карстэн Борхгрэвінк нарадзіўся ў сям'і адваката Хенрыка Крысціяна Борхгрэвінка, якая паходзіла з дваранскага роду; маці — англічанка, народжаная Эні Рыдлі. Дзяцінства яго прайшло за горадам — у сямейнай сядзібе, размешчанай у камуне Ураніенборг, дзе суседзямі іх было сямейства Амундсенаў. Адным з таварышаў Карстэна па дзіцячых гульнях быў будучы заваёўнік Паўднёвага полюса — Руаль Амундсен. Борхгрэвінк скончыў школу Ертсена ў Крысціяніі, у 1885—1888 гадах навучаўся ў Саксоніі — у Каралеўскай школе лесаводства ў Тарандце. Паводле слоў журналіста і гісторыка палярных даследаванняў Роланда Хантфарда, у Борхгрэвінка быў неспакойны характар, ён марыў пра прыгоды. Скончыўшы навучанне, ён рашыўся з'ехаць у Квінсленд. У Аўстраліі Борхгрэвінк пражыў чатыры гады, працуючы ўрадавым геадэзістам ў калоніях Квінсленд і Новы Паўднёвы Уэльс. У 1892 годзе ён пасяліўся ў горадзе Боўэнфельс, дзе выкладаў замежныя мовы і натуральныя навукі ў школе для хлопчыкаў (*Cooerwull Academy*). Стаўшы настаўнікам, Борхгрэвінк упершыню зацікавіўся палярнымі даследаваннямі, чытаючы ў мясцовай прэсе справаздачы аб дзейнасці Аўстралійскага камітэта па антарктычным даследаванням. Камітэт быў заснаваны ў 1886 годзе, яго мэтай было стварэнне пастаянных навукова-даследчых станцый у рэгіёнах Антарктыкі. У 1889 годзе Камітэт нават разглядаў праект арганізацыі аўстралійскай экспедыцыі да Паўднёвага полюса, пост начальніка якой быў прапанаваны знакамітаму нарвежскаму палярнаму даследніку Фрыцьёфу Нансену, але ён адмовіўся. Ні адно з мерапрыемстваў Камітэта не мела практычнага поспеху. У пачатку 1890-х гадоў з-за масавага знішчэння кітоў у традыцыйных раёнах палявання ў Атлантычным і Ціхім акіянах пачалося даследаванне магчымасцей кітабойнай здабычы ў Паўднёвым акіяне. Гэта дазволіла Борхгрэвінку ў 1894 годзе наняцца ў нарвежскую кітабойную экспедыцыю ў Антарктыку. ### Кітабойнае плаванне 1894—1895 гадоў Арганізатарам экспедыцыі, у склад якой увайшоў Борхгрэвінк, быў нарвежац Хенрык Ёхан Буль (1844—1930), які з 1880-х гадоў жыў у Аўстраліі. Пасля няўдалай спробы зацікавіць навуковую супольнасць Мельбурна ён вярнуўся ў Нарвегію, каб здабыць неабходныя сродкі. Яго падтрымаў 84-гадовы Свен Фойн — вынаходнік гарпуннай гарматы і «*бацька сучаснай кітабойнай справы*». З дапамогай Фойна Буль набыў кітабойную шхуну «*Кап-Норд*», перайменаваную ім у «*Антарктыку*». Камандзірам судна быў наняты дасведчаны кітабой Леанард Крыстэнсен, была і невялікая навуковая каманда. Борхгрэвінк збіраўся ўзысці на борт «*Антарктыкі*» падчас яе заходу ў Мельбурн у верасні 1894 года. Навукай на борце павінен быў займацца Уільям Спірс Брус, але ён спазніўся да адплыцця ў Нарвегіі і збіраўся зрабіць гэта ў Аўстраліі. Борхгрэвінку ўдалося пераканаць Буля ўзяць яго палубным матросам, які ў свабодны час будзе займацца навуковымі даследаваннямі. Плаванне пачалося няўдала: кітоў было вельмі мала, іх цяжка было шукаць. Буль і Крыстэнсен адважыліся ўвайсці ў пояс пакавых ільдоў, паколькі наяўнасць велізарных статкаў кітоў была там зафіксавана ўдзельнікамі папярэдніх экспедыцый. Кітоў не ўдалося выявіць нават у моры Роса. 17 студзеня 1895 года судна дасягнула архіпелага Пасешн каля ўзбярэжжа Зямлі Вікторыі, на якім Джэймс Рос падняў брытанскі сцяг у 1841 годзе. Буль і Борхгрэвінк зышлі на бераг і пакінулі там запіску ў бляшанай банцы, каб засведчыць сваё дасягненне. На востраве Борхгрэвінк выявіў лішайнікі, гэта быў першы доказ наяўнасці расліннасці на поўдзень ад Паўднёвага палярнага круга. 24 студзеня 1895 года «*Антарктыка*» дасягнула мыса Адэр на паўночным узбярэжжы Зямлі Вікторыі. У 1841 годзе камандзе Роса не ўдалося высадзіцца тут на мацерыковы бераг. 25 студзеня Булю, Крыстэнсену, Борхгрэвінку і 17-гадоваму новазеландцу Аляксандру фон Тунцельману ўдалося дабрацца да берага на шлюпцы. Пазней Борхгрэвінк і Крыстэнсен аспрэчвалі адзін у аднаго першынство высадкі на мацерыковым узбярэжжы. Аднак існуе версія, што першым на ўзбярэжжы Антарктыды высадзіўся амерыканскі кітабой Джон Дэвіс у 1821 годзе (на Антарктычным паўвостраве). Магчыма, і іншыя кітабоі да 1895 года дасягалі антарктычнага ўзбярэжжа, але яны трымалі свае маршруты ў таямніцы. На мысе Адэр Борхгрэвінк сабраў узоры горных парод і лішайнікаў, дастаўленыя ў Еўропу, яны выклікалі вялікую цікавасць сярод навукоўцаў, паколькі ў тыя часы сумняваліся ў здольнасці раслін выжываць у настолькі паўднёвых шыротах. Таксама берагавая партыя абследавала бліжэйшыя наваколлі мыса на прадмет пошуку месца для будучай зімоўкі Пасля вяртання ў Мельбурн Буль і Борхгрэвінк сталі ворагамі: кожны з іх планаваў самастойную экспедыцыю ў Антарктыду, але з-за ўзаемнай канкурэнцыі іх намаганні не ўвянчаліся поспехам. У справаздачах аб плаванні на «*Антарктыцы*» кожны празмерна выяўляў сваю ролю і не прызнаваў заслуг іншага. ### Дзейнасць Борхгрэвінка ў 1895—1898 гадах Прыняўшы рашэнне правесці антарктычную экспедыцыю з зімоўкай на мысе Адэр, Борхгрэвінк адправіўся ў Лондан, дзе Каралеўскае геаграфічнае таварыства (КГТ) праводзіла VI Міжнародны геаграфічны кангрэс. Борхгрэвінк выступіў на яго пасяджэнні 1 жніўня 1895 года, апісаўшы ўмовы на мысе Адэр і іх прыдатнасць для зімоўкі навуковай экспедыцыі. Ён таксама заявіў, што схілы Антарктычнага ледавіка палогія і ўнутраныя вобласці кантынента з'яўляюцца цалкам даступнымі з узбярэжжа. Аднак ідэі Борхгрэвінка не былі падтрыманыя, Кангрэс выдаў выніковую дэкларацыю агульнага характару, у якой навуковыя супольнасці па ўсім свеце заклікаліся разгледзець найбольш эфектыўныя метады асваення Антарктыкі. Гэтую працу меркавалася ажыццявіць да канца XIX стагоддзя. 7 верасня 1896 года Борхгрэвінк ажаніўся з англічанкай Канстанс Стэндэн, ад якой меў чатырох дзяцей — двух сыноў і дзвюх дачок. Сям'я ў асноўным жыла ў Нарвегіі, у Слемдалі блізу Крысціяніі. Спачатку Борхгрэвінк разлічваў на супрацоўніцтва з У. Спірсам Брусам, які планаваў на 1896 год уласную антарктычную экспедыцыю. Аднак пасля разрыву Борхгрэвінка і Буля ад сумеснай працы прыйшлося адмовіцца, так як Брус актыўна абмяркоўваў з Булям свае планы. Аб адмове ў супрацоўніцтве Борхгрэвінк паведаміў яму ў пісьмовым выглядзе. Шаржыраваны партрэт Дж. Ньюнса, 1894 год. Каралеўскае геаграфічнае таварыства адмовілася падтрымліваць Борхгрэвінка, так як яго прэзідэнт сэр Клемент Маркхэм з 1893 года распрацоўваў план нацыянальнай брытанскай экспедыцыі ў Антарктыду. Гэты праект у першую чаргу пераследваў палітычныя, а не навуковыя мэты: Каралеўскі ваенна-марскі флот павінен быў пацвердзіць сваё першынство ў палярных даследаваннях і вярнуцца ў Антарктыду пасля паўвекавога перапынку. Маркхэм надзвычай варожа паставіўся да задум Борхгрэвінка, бо небеспадстаўна меркаваў, што прыватная ініцыятыва можа загубіць яго праект, які павінен быў ажыццяўляцца пад патранатам дзяржавы. Борхгрэвінк пазней нават параўнаў сябе з Сізіфам, якому ў адзіночку даводзілася каціць свой «*Антарктычны камень*». Лёсавызначальнай для планаў Борхгрэвінка стала сустрэча з сэрам Джорджам Ньюнсам, вядучым брытанскім выдаўцом таго часу. Да таго часу газетны магнат Альфрэд Хармсварт фінансаваў экспедыцыю Джэксана на Зямлю Франца-Іосіфа і абяцаў падтрымку Маркхэму. Ньюнс быў гэтак уражаны планамі Борхгрэвінка, што прапанаваў аплаціць увесь кошт экспедыцыі, як мяркуецца, у аб'ёме 40 000 фунтаў стэрлінгаў. Узамен ён патрабаваў манапольных правоў на выданне кнігі нарвежца. Дагавор выклікаў моцнае раздражненне Маркхэма, які заявіў, што гэтая «*ўбогая нарвежская нікчэмнасць*» адняла ў брытанцаў грошы, неабходныя ім для геаграфічных адкрыццяў, а дар Ньюнса дазволіў бы «*паставіць на ногі*» планаваную нацыянальную экспедыцыю. Ньюнс разглядаў экспедыцыю Борхгрэвінка як альтэрнатыву брытанскай нацыянальнай антарктычнай экспедыцыі і настаяў, што яна павінна прайсці пад брытанскім сцягам, што выклікала чарговы выбух абурэння ў Маркхэма. Фактычна ж з 29 удзельнікаў экспедыцыі англічан было двое і адзін аўстраліец — астатнія нарвежцы. Аднак паводле ўмоў дагавора Борхгрэвінк усяляк падкрэсліваў брытанскі характар ​​экспедыцыі: герцаг Ёркскі дазволіў падняць над экспедыцыйным суднам свой сцяг. Будучая экспедыцыя мела палітычныя мэты: Борхгрэвінк браў з сабой 500 бамбукавых жэрдак з маленькімі «*Юніён Джэкамі*» — трэба было пашырыць тэрыторыю Брытанскай Імперыі. ### Экспедыцыя на «Паўднёвым Крыжы» Асноўны артыкул: **Экспедыцыя на «Паўднёвым Крыжы»** Зімоўе Борхгрэвінка на мысе Адэр. Складское памяшканне мае плоскі дах. Фота 1992 года. За кошт Ньюнса Борхгрэвінк набыў 521-тонны кітабойны карабель «*Полукс*», які пасля перабудовы быў пераназваны ў «*Паўднёвы Крыж*». Экспедыцыя адплыла з Лондана 22 жніўня 1898 года і, наведаўшы па шляху Хобарт, прыбыла на мыс Адэр 17 лютага 1899 года. Зімовачны лагер быў разгорнуты на тым самым месцы, пра якое Борхгрэвінк казаў на сваім дакладзе 1895 года. Зімоўе атрымала імя *Camp Ridley* у гонар маці начальніка экспедыцыі, яго атачалі шырокія калоніі пінгвінаў. Былі пабудаваны два драўляныя дамы: адзін жылы, другі прызначаўся для склада. На беразе засталіся 10 чалавек зімовачнага атрада і 70 ездавых сабак, першых сабак, якіх збіраліся выкарыстоўваць у Антарктыцы. У ліку новаўвядзенняў, якія выкарыстоўваліся экспедыцыяй, быў і прымус для ацяплення і прыгатавання ежы. Паводле сведчання Луіса Бернакі, Борхгрэвінк не быў добрым начальнікам экспедыцыі, паколькі ён быў праціўнікам субардынацыі і жорсткай дысцыпліны. Паводле Бернакі, на зімоўцы панавала анархія, у выніку чаго людзі мірыліся з марнаваннем часу, брудам і бязладзіцай. Месца для зімоўкі, як аказалася, было вельмі няўдалым: на мысе Адэр амаль круглы год дзьмуць моцныя стокавыя вятры, якія прыносяць нізкія тэмпературы з унутраных раёнаў Антарктыды. Прыйшлося паспешліва ўмацоўваць дах дома трасамі, каб яго не сарвала. З-за дрэннага надвор'я людзі былі вымушаныя амаль усю зіму праседзець у цесным памяшканні, пакутуючы ад нуды і раздражняючы адзін аднаго. Бестурботнасць начальніка і дрэнная дысцыпліна прыводзілі да няшчасных выпадкаў: выкарыстанне свечак для асвятлення стала прычынай пажару, аднойчы каманда ледзь не ўчадзела ў поўным складзе з-за няспраўнасці печы. Нягледзячы на ​​спробы Борхгрэвінка наладзіць бесперапынны збор метэаралагічных дадзеных і іншай навуковай інфармацыі, маральны стан каманды падаў. Сам Борхгрэвінк пісаў аднойчы, што «*бязмоўе раўло ў вушах*». 14 кастрычніка 1899 года памёр заолаг Нікалай Хансен (меркавана, ад кішачнай інфекцыі) — адбылося першае пахаванне на Антарктычным кантыненце. Борхгрэвінк у 1900 годзе. Пасля пачатку антарктычнага лета дапушчэнні Борхгрэвінка аб лёгкасці перамяшчэння па ледавіку апынуліся абвергнутымі. Да мыса Адэр прылягаюць горныя хрыбты, пакрытыя ледавікамі, якія перашкаджалі ўсім спробам на іх падняцца, прыйшлося абмежавацца экскурсіямі па ўзбярэжжы. Тым не менш, асноўныя задачы экспедыцыі былі выкананыя: удалося шчасліва даставіць каманду ў зададзены пункт на антарктычным мацерыку. Зімоўка паказала, што на ўзбярэжжы тэмпература дазваляе выжываць у палярную ноч у абсталяваным прытулку, на працягу ўсяго знаходжання на базе ўдавалася рэгулярна збіраць навуковыя дадзеныя. «*Паўднёвы Крыж*» вярнуўся ў канцы студзеня 1900 года. Борхгрэвінк вырашыў пакінуць базу, хоць запасы дазвалялі перазімаваць яшчэ адзін раз. Пакінуўшы мыс Адэр, «*Паўднёвы Крыж*» пайшоў на поўдзень, пакуль не дасягнуў Вялікага ледзянога бар'ера, знойдзенага Джэймсам Росам падчас экспедыцыі 1839—1843 гадоў. Борхгрэвінку ўдалося знайсці бухту з выхадам на ўнутраную частку бар'ера, пазней яна будзе названа Кітовай. Высадзіўшыся 16 лютага, Борхгрэвінк, Уільям Колбек і каюр-саамі Пер Савіо на нарту, запрэжаных сабакамі, падняліся на бар'ер і прайшлі 10 міль (16 км) углыб ледавіка, дасягнуўшы 78° 50' пд. ш. — першы паўднёвапалярны рэкорд у гісторыі даследаванняў. Не чакаючы пагаршэння лядовай абстаноўкі, «*Паўднёвы Крыж*» пайшоў на поўнач, дасягнуўшы Новай Зеландыі 1 красавіка. Адтуль Борхгрэвінк адправіўся ў Англію рэйсавым параходам. Пасля вяртання Борхгрэвінк выявіў, што яго экспедыцыя перакрэсліла мноства чужых планаў, а грамадскае меркаванне пільна сочыць за нацыянальнай антарктычнай экспедыцыяй. Роберт Скот быў прызначаны яе начальнікам 11 чэрвеня — праз пяць дзён пасля вяртання Борхгрэвінка ў Лондан. Акрамя незадаволенага Маркхэма, і Уільям Спірс Брус скардзіўся, што нарвежац вымусіў яго адмовіцца ад распрацаваных планаў. Ньюнс шырока рэкламаваў дасягненні Борхгрэвінка ў сваіх выданнях, аднак англійская публіка не жадала ўспрымаць поспеху экспедыцыі, якая была англійскай толькі па назве. Не дапамагло і папулярнае апісанне экспедыцыі *First on the Antarctic Continent*, выпушчанае ўжо ў 1901 годзе. Борхгрэвінк у Антарктыдзе. Кніга аб экспедыцыі была напісана ў публіцыстычным стылі, верагодна, да яе прыклалі руку рэпарцёры Ньюнса. Борхгрэвінк не шкадаваў выразаў для апісання свайго поспеху і прыгажосцей Антарктыды, якую параўноўваў з Кландайкам. У кнізе апісваліся і сур'ёзныя навуковыя адкрыцці: было дакладна вызначана бягучае становішча Паўднёвага магнітнага полюса, апісаны новыя віды насякомых і воднай фауны, бесперапынныя магнітныя і метэаралагічныя назіранні на працягу года, нарэшце, заваяванне 78° 50' пд. ш. — «*Самага паўднёвага пункту, калі-небудзь дасягнутага чалавекам*». У 1905 году Борхгрэвінк апублікаваў сваю кнігу на дацкай мове (яна ж — літаратурная нарвежская таго часу), яе тэкст уяўляе сабой пашыраную версію англійскага выдання. Рэкламны стыль кнігі павінен быў затушаваць той факт, што сур'ёзных дасягненняў у геаграфічнай навуцы экспедыцыя Борхгрэвінка не прадэманстравала. Існуе таксама меркаванне, што гібель Н. Хансена не дазволіла атрымаць шэраг важных прыродазнаўчагістарычных дадзеных. Хансен прадстаўляў у экспедыцыі Музей натуральнай гісторыі ў Лондане, яго кіраўніцтва вінаваціла Борхгрэвінка ў адказнасці за смерць заолага і за недаатрыманыя музеем узоры і экспанаты. За межамі Вялікабрытаніі Борхгрэвінк карыстаўся вялікай папулярнасцю: яго ўдастоіла ўзнагароды Нацыянальнае геаграфічнае таварыства ЗША, а кароль Швецыі і Нарвегіі Оскар II узвёў у рыцары св. Олафа  (руск.) (бел.. Ужо ў 1929 годзе стортынг прысудзіў Борхгрэвінку ганаровы аклад у 3000 нарвежскіх крон за яго заслугі. Ён таксама быў удастоены вышэйшых узнагарод Даніі і Аўстра-Венгрыі. На думку гісторыка Д. Крэйна, «*калі б Борхгрэвінк быў брытанскім марскім афіцэрам, у Англіі сур'ёзней паставіліся да яго дасягненняў*». Фрыцьёф Нансен палічыў Борхгрэвінка ашуканцам і катэгарычна адмовіўся з ім сустракацца. ### Наступнае жыццё Пасля вяртання з Антарктыды Борхгрэвінк жыў у Нарвегіі, у асноўным займаючыся спартыўнай публіцыстыкай, у прыватнасці, ён выдаў кнігу «*Гульні Нарвегіі*». Быў старшынёй паляўнічага камітэта, некаторы час працаваў на біястанцыі на поўначы краіны. Пасля знакамітага вывяржэння вулкана Пеле на востраве Марцініка ў маі 1902 года Борхгрэвінк апынуўся адным з трох географаў, якім Нацыянальнае геаграфічнае таварыства даручыла расследаваць наступствы катастрофы на месцы. Нарвежац наведаў востраў у ліпені 1902 года і выявіў, што астраўляне амаль акрыялі ад панікі, а вулкан уціхамірыўся. Асноўнай яго высновай было тое, што горад Сен-П'ер наўрад ці будзе калі-небудзь населены з-за магутных выкідаў вулканічных пароў, якія прадстаўлялі вялікую небяспеку для членаў экспедыцыі. Для справаздачы Борхгрэвінк з Марцінікі адбыў у Вашынгтон. Вярнуўшыся з ЗША, у жніўні 1902 года Борхгрэвінк прадставіў план новай экспедыцыі ў Антарктыду пад патранатам Нацыянальнага геаграфічнага таварыства, але рэалізаваны ён так і не быў. У другі раз ён паспрабаваў арганізаваць антарктычную экспедыцыю ў 1909 годзе ў Берліне, але зноў планы не былі рэалізаваныя. Тым не менш, ён захаваў статус эксперта па палярным падарожжам, у прыватнасці, Борхгрэвінка папрасілі пракаментаваць змену планаў Руаля Амундсена, які замест паходу да Паўночнага полюса абвясціў аб дасягненні Паўднёвага полюса, уступіўшы тым самым у «*палярную гонку*» з Робертам Скотам. Борхгрэвінк у інтэрв'ю, апублікаваным у шэрагу газет, заявіў, што адразу зразумеў, куды накіроўваецца Амундсен (у спісе рыштунку было 100 ездавых сабак і дом з печчу). Разам з тым, ён заявіў, што паўночныя алені з'яўляюцца значна лепшым відам транспарту для руху па Антарктыцы. З Амундсенам Борхгрэвінк сябраваў з самага дзяцінства і заўсёды яго падтрымліваў. Адносін з Ф. Нансенам Борхгрэвінку так ніколі і не ўдалося наладзіць. Пасля гібелі Р. Скота Борхгрэвінк высока ацаніў яго заслугі ў даследаванні значнай часткі паўднёвапалярнага кантынента. У наступныя гады Борхгрэвінк ціха жыў у Нарвегіі. У 1930 годзе прыйшло запозненае прызнанне Каралеўскага геаграфічнага таварыства, якое ўручыла нарвежцу залаты медаль, заявіўшы, што маштабы дасягнення Борхгрэвінка і пераадолены ім цяжкасці доўгія гады недаацэньваліся. Пры гэтым асабліва падкрэслівалася, што экспедыцыя на «*Паўднёвым Крыжы*» праводзілася пад брытанскім сцягам і за кошт брытанскай спонсарскай падтрымкі. Памяць ------ Карстэн Борхгрэвінк памёр у Осла 23 красавіка 1934 года. Яшчэ пры жыцці ён быў прызнаны піянерам антарктычных даследаванняў, якія заклалі падмурак экспедыцый «*гераічнай эпохі*». Некалькі геаграфічных аб'ектаў у Антарктыцы названы імем Борхгрэвінка: Бераг Борхгрэвінка на Зямлі Вікторыі, паміж мысамі Адэр і Вашынгтон. На Зямлі Вікторыі знаходзяцца ледавік Бохгрэвінка і ледавіковы язык Борхгрэвінка. На Зямлі Каралевы Мод размяшчаецца ледавік *Borchgrevinkisen*. Імем Борхгрэвінка названая крыяпелагічная рыба *Pagothenia borchgrevinki* (разнавіднасць натаценіі). Паколькі зімоўе Борхгрэвінка знаходзіцца на тэрыторыі, якая з'яўляецца аб'ектам прэтэнзій Новай Зеландыі, яно ахоўваецца *Antarctic Heritage Trust*, якое таксама займаецца захаваннем хацін Шэклтана і Скота на в. Роса. У 2002 годзе хаціна Борхгрэвінка была занесена ў рэестр асабліва ахоўных месцаў Антарктыкі (англ.: Antarctic Specially Protected Area) пад № 159. У 2005 годзе быў прыняты мэтавы план павышэння яе даступнасці для наведвання ў будучыні і захавання для нашчадкаў. Гл. таксама ----------- * Гераічны век антарктычных даследаванняў * Экспедыцыя на «Паўднёвым Крыжы» Заўвагі ------- 1. 1 2 3 4 5 *Swan, R.A.*. Borchgrevink, Carsten Egeberg (1864–1934) **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Australian Dictionary of Biography. Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2012. Праверана 12 February 2012. 2. ↑ Huntford 1999, p. 37. 3. ↑ Southern Cross Expedition Members **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Antarctic Heritage Trust. Архівавана з першакрыніцы 24 чэрвеня 2012. Праверана 12 February 2012. 4. ↑ Huntford 1985, p. 27. 5. ↑ Fleming 2002, p. 238. 6. ↑ Australian Antarctic Division **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Australian Government: Department of the Environment. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 12 February 2012. 7. ↑ McConville, Andrew (April 2007). "Henrik Bull, the Antarctic Exploration Committee and the first confirmed landing on the Antarctic continent". *Polar Record*. Cambridge University Press. **43** (2): 143–152. doi:10.1017/S0032247407006109. Праверана 12 February 2012. 8. 1 2 3 4 Riffenburgh 2006, p. 677—678. 9. 1 2 3 Norway's Forgotten Explorer **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Antarctic Heritage Trust. Архівавана з першакрыніцы 20 лістапада 2009. Праверана 12 February 2012. 10. 1 2 The First Landing on the Antarctic Mainland **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Antarctic Heritage Trust. Архівавана з першакрыніцы 20 лістапада 2009. Праверана 12 February 2012. 11. 1 2 3 4 5 6 Carsten Borchgrevink (1864–1934) **(нявызн.)**(недаступная спасылка). South-pole.com. Архівавана з першакрыніцы 15 лістапада 2012. Праверана 12 February 2012. 12. 1 2 Borchgrevink 1901, p. III. 13. 1 2 3 Speak 2003, p. 38—40. 14. ↑ Borchgrevink 1901, p. 4—5. 15. 1 2 Borchgrevink 1901, p. 9—10. 16. ↑ Carsten Borchgrevink // Norsk biografisk leksikon 17. 1 2 3 4 Crane 2005, p. 75. 18. 1 2 3 Jones 2003, p. 59. 19. ↑ Huxley 1977, p. 25. 20. 1 2 3 Preston 1999, p. 14. 21. ↑ *Harrowfield, David*. The Southern Cross Expedition **(нявызн.)**(недаступная спасылка). University of Canterbury. Архівавана з першакрыніцы 14 лютага 2012. Праверана 12 February 2012. 22. ↑ Борхгревинк, Эгебер // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. 23. ↑ *Harrowfield, David*. The Southern Cross Expedition: Arrival at Cape Adare **(нявызн.)**(недаступная спасылка). University of Canterbury. Архівавана з першакрыніцы 21 мая 2012. Праверана 12 February 2012. 24. ↑ Fiennes 2002, p. 43. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFFiennes2002 (даведка) 25. ↑ Crane 2005, p. 153. 26. ↑ *Harrowfield, David*. The Southern Cross Expedition: First Burial on the Continent **(нявызн.)**(недаступная спасылка). University of Canterbury. Архівавана з першакрыніцы 21 мая 2012. Праверана 12 February 2012. 27. ↑ Crane 2005, p. 74—75. 28. ↑ *Harrowfield, David*. The Southern Cross Expedition: Departure of the Expedition **(нявызн.)**(недаступная спасылка). University of Canterbury. Архівавана з першакрыніцы 14 лютага 2012. Праверана 12 February 2012. 29. ↑ Mill 1905, p. 402. 30. ↑ Crane 2005, p. 89. 31. ↑ Borchgrevink 1901, p. 7. 32. ↑ *Carsten Egeberg Borchgrevink*. Nærmest sydpolen aaret 1900. — København og Kristiania: Gyldendalske boghandel nordisk forlag, 1905 33. ↑ Mill 1905, p. 403. 34. ↑ Huntford 2001, p. 468. 35. ↑ An Explorer's Experiences **(нявызн.)** (PDF), *New York Times* (4 June 1902). Праверана 12 February 2012. 36. ↑ Буманн-Ларсен 2005, с. 111. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFБуманн-Ларсен2005 (даведка) 37. ↑ Crane 2005, p. 94. 38. ↑ Untitled news report **(нявызн.)**, *New York Times* (12 February 1913). Праверана 12 February 2012. 39. ↑ ITIS Report: Pagothenia Borchgrevinki **(нявызн.)**(недаступная спасылка). ITIS. Архівавана з першакрыніцы 19 студзеня 2012. Праверана 12 February 2012. 40. ↑ Antarctic Specially Protected Areas **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Antarctic Heritage Trust. Архівавана з першакрыніцы 7 снежня 2009. Праверана 12 February 2012. 41. ↑ Management Plan for Cape Adare ASPA No. 159 **(нявызн.)** (PDF)(недаступная спасылка). Antarctic Heritage Trust. Архівавана з першакрыніцы 26 сакавіка 2012. Праверана 12 February 2012. Літаратура ---------- | | | | --- | --- | | commons: | Карстэн Борхгрэвінк на Вікісховішчы | * *Borchgrevink C.* First on the Antarctic Continent. — London: George Newnes Ltd, 1901. * *Crane D.* Scott of the Antarctic. — London: Harper Collins, 2005. * *Fiennes R.* Captain Scott. — London: Hodder & Stoughton, 2003. — 508 p. * *Fleming F.* Ninety Degrees North. — London: Granta Publications, 2002. * *Huntford R.* Nansen. — London: Abacus, 2001. * *Huntford R.* The Last Place on Earth. Scott and Amundsen's Race to the South Pole. — N. Y.: The Modern Library, 1999. * *Huntford R.* Shackleton. — London: Hodder & Stoughton, 1985. * *Huxley E.* Scott of the Antarctic. — London: Weidenfeld & Nicolson, 1977. * *Jones M.* The Last Great Quest: Captain Scott's Antarctic Sacrifice. — Oxford: Oxford University Press, 2003. * *Mill H. R.* The Siege of the South Pole. — London: Alston Rivers, 1905. * *Preston D.* A First Rate Tragedy: Captain Scott's Antarctic Expeditions Constable. — London: Constable, 1999. * *Riffenburgh B.* Encyclopedia of the Antarctic. — London: Routledge, 2006. * *Speak P.* William Speirs Bruce: Polar Explorer and Scottish Nationalist. — Edinburgh: National Museums of Scotland, 2003. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Аўстралійскі біяграфічны · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) | | Генеалогія і некрапалістыка | Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90255019 · BNF: 12679656c · GND: 131730703 · ISNI: 0000 0001 1035 8784 · LCCN: n84166405 · NKC: xx0104956 · NLA: 35020318 · NLP: a0000001858486, a0000001920749 · NTA: 069321191, 129416193 · NUKAT: n2003081323 · SUDOC: 067186149 · VIAF: 3613461, 282064564, 591145857886823021047 | | | ⛭≛ **Антарктычныя экспедыцыі (1819—1922)** | | --- | | 1819—1899 | * Расійская імперыя Першая руская антарктычная экспедыцыя (1819—1821) (Белінсгаўзен і Лазараў) * Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1839—1843) (Рос) * Бельгія Бельгійская антарктычная экспедыцыя (1898—1899) (Жэрлаш) * Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1898—1900) (✰ Борхгрэвінк) | | | 1900—1909 | * Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1901—1904) (✯ Скот) * Германская імперыя Германская антарктычная экспедыцыя (1901—1903) (фон Дрыгальскі) * Швецыя Шведская антарктычная экспедыцыя (1901—1903) (Нордэншэльд) * Вялікабрытанія Шатландская нацыянальная антарктычная экспедыцыя (1902—1904) (Брус) * Францыя Трэцяя антарктычная экспедыцыя Шарко (1903—1905) (Шарко) * ✰ Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1907—1909) (✯ Шэклтан) | | 1910—1922 | * Японская імперыя Японская антарктычная экспедыцыя (1910—1912) (Сірасэ) * ✯ Нарвегія Нарвежская антарктычная экспедыцыя (1910—1912) (✯ ✰ Амундсен) * Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1910—1913) (✯ Скот†) * Германская імперыя Другая германская антарктычная экспедыцыя (1911—1913) (Фільхнер) * Аўстралія Аўстралійская антарктычная экспедыцыя (1911—1914) (Моўсан) * ✯ Вялікабрытанія Імперская трансантарктычная экспедыцыя (1914—1917) (✯ Шэклтан) * ✰ Вялікабрытанія Экспедыцыя Шэклтана — Роўэта (1921—1922) (✯ Шэклтан†) | | †загінуў падчас экспедыцыі |

**Нёманская культура** — так называюцца дзве археалагічныя культуры, мезалітычная і неалітычная, што існавалі адна за адной у VIII—III тыс. да н.э. нёманская культура пашыралася ў басейне сярэдняга і верхняга цячэння Нёмана, на поўдні Літвы, на захадзе Беларусі, на паўночным усходзе Польшчы і на тэрыторыі цяперашняй Калінінградскай вобласці. У мезалітычны перыяд на поўначы межавала з кундскай культурай, а ў неалітычны перыяд (IV—II тыс. да н.э.) — з нарвенскай культурай. У апошні час з нёманскай культуры вылучаная дубіцкая культура, цэдмарская культура і неалітычная нёманская культура. У міжнароднай навуковай літаратуры нёманская культура яшчэ называецца яніславіцкай культурай. Уплывы культуры пранікалі на поўнач Валыні, у цэнтральную Беларусь, на захад — да нізоўяў Одэра. Насельніцтва займалася паляваннем, рыбалоўствам, збіральніцтвам, земляробствам і жывёлагадоўляй, на мелавых пакладах метадам адкрытых выпрацовак здабывала крэмень. Мела наземныя жытлы на берагах вадаёмаў. Этапы неалітычнай нёманскай культуры ------------------------------------ На тэрыторыі Беларусі неалітычная нёманская культура ў сваім развіцці прайшла 2 этапы. Ранні (лысагорскі, з IV тыс. да н.э.) этап культуры сфарміраваўся пад уплывам культуры лейкападобных кубкаў. Сярод крамянёвых вырабаў шмат рубячых прылад. Выкарыстоўваецца гладкасценны вастрадонны посуд са звужанай шыйкай, у цесце якога прысутнічаюць дамешкі валакністай арганікі і жарствы. Краі венцаў аздабляліся глыбокімі наколамі, корпус — адбіткамі грэбеня, лінейнага штампа, наколамі, пракрэсленымі лініямі. На лысагорскім этапе на паўночна-ўсходняй перыферыі нёманскай культуры адчуваюцца ўплывы неалітычных культур Ніжняй Прыпяці і Падняпроўя, а таксама усвяцкай культуры. Позні (дабраборскі) этап звязаны з уплывам культуры шарападобных амфар, пазней — культуры шнуравой керамікі. Назіраецца росквіт крамянёвай індустрыі, шырока распаўсюджваюцца рэтушаваныя трохвугольныя наканечнікі стрэл і лістападобныя дзід, сярпы, з’яўляюцца сякеры са звужанымі абушкамі і прышліфоўкай на лязе. Форма посуду ў большасці захоўваецца ранейшая, на яе паверхні з’яўляецца заштрыхоўкай, а ў цесце знікаюць арганічныя дамешкі. Краін венцаў пасудзін упрыгожваюцца поясам глыбокіх круглых ямак, корпус — пераважна рознымі адступаючымі наколамі, адбіткамі лінейнага штампа, пракрэсленымі лініямі, з’яўляюцца шнуравыя ўзоры, грабеньчатыя арнаменты выкарыстоўваюцца значна менш. Асобныя групы нашчадкаў познанеалітычнага насельніцтва на захадзе Беларусі пратрымаліся да сярэднябронзавага часу, дзе ўступілі ў кантакт з носьбітамі тшцінецкай культуры. Найбольш вядомыя помнікі нёманскай культуры на тэрыторыі Беларусі: Кругліца, Камень, Ніз, Добры Бор, Русакова, Ярэмічы, Русаковічы. Сверынава. Зноскі ------ 1. ↑ *Algirdas Girininkas. Nemuno kultūra, Nemuno aukštupio kultūra*. Visuotinė lietuvių enciklopedija, T. XVI (Naha-Omuta). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2009. 228—229 psl. Літаратура ---------- * Исаенко, В. Ф. Неолит Припятского Полесья. — Мн.: Наука и техника, 1976. — 128 с. * Чарняўскі, М. М. Неаліт Беларускага Панямоння / М. М. Чарняўскі; Акадэмія навук БССР, Ін-т гісторыі; Навук. рэд. Д. Я. Цялегін. — Мн.: Навука і тэхніка, 1979. — 140, [1] с. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) | | ⛭Археалагічныя культуры Беларусі | | --- | | Палеаліт | * Арэнсбургская * Арыньякская * Валкушанская * Грэнская * Ліпская * Расецінская * Свідэрская | | Мезаліт | * Бутаўская * Днепра-дзяснінская * Каморніцкая * Кудлаеўская * Кундская * Лінгбі * Сожская * Пясочнароўская * Яніславіцкая | | Неаліт | * Верхнедняпроўская * Тыповай грабеньчата-ямкавай керамікі * Дзяснінская * Нарвенская * Днепра-данецкая * Нёманская * Паўночнабеларуская * Прыпяцка-нёманская * Усвяцкая | | Энеаліт | * Лейкападобных кубкаў * Шарападобных амфар * Шнуравой керамікі | | Бронзавы век | * Сосніцкая * Стшыжоўская * Сярэднедняпроўская * Тшцінецкая * Шматвалікавай керамікі | | Жалезны век | * Банцараўская * Вельбарская * Дзякоўская * Днепра-дзвінская * Зарубінецкая * Заходнябалцкая * Заходнябалцкіх курганоў * Кіеўская * Лужыцкая * Мілаградская * Паморская * Пшэворская * Штрыхаванай керамікі * Юхнаўская | | Ранняе сярэднявечча | * Калочынская * Лука-райкавецкая * Полацка-смаленскіх доўгіх курганоў * Пражская * Ранніх доўгіх курганоў * Роменская * Усходнелітоўскіх курганоў | | **Заўвага:** археалагічныя культуры ніжэй сістэматызаваны паводле *пачатку існавання* на тэрыторыі Беларусі. Больш поўную храналогію глядзіце ў адпаведных артыкулах ці ў артыкуле Старажытная гісторыя Беларусі |

**Прессбол** (бел.: Прэсбол) — вядучая недзяржаўная спартыўная газета Беларусі, заснаваная ў 1991 годзе. Перыядычнасць выхаду газеты часта змянялася. «Прессбол» пачынаў публікавацца як штотыднёвік, а з ліпеня 2008 года, ужо другі раз у сваёй гісторыі, выходзіць чатыры разы на тыдзень — у аўторак, сераду, чацвер і пятніцу. Сайт абнаўляецца апоўдні, у дзень выхаду газеты ў распаўсюджванне. Акрамя таго, кожны дзень абнаўляецца стужка навін сайта — канстатаванне факту альбо вынік. Газета выходзіць на рускай мове. Рэдакцыя з’яўляецца заснавальнікам Клуба бамбардзіраў, Клуба Сяргея Алейнікава і Клуба «сухіх» варатароў Галоўны рэдактар газеты — Сяргей Кайко, сайту — Юрый Доўнар. Вядомыя аўтары -------------- * Уладзімір Беражкоў * Сяргей Новікаў * Дзмітры Беленькі * Барыс Тасман * Аляксандр Дабрыян * Уладзімір Бычак * Сяргей Нікалаеў * Канстанцін Лабандзіеўскі * Андрэй Вашкевіч * Сяргей Кайко * Сяргей Вярсоцкі * Сяргей Шчурко * Юрый Доўнар * Вячаслаў Федарэнкаў * Сяргей Мардасевіч * Уладзімір Пірог * Арцём Фандо * Мікалай Іваноў Зноскі ------ 1. 1 2 3 The ISSN portal — Paris: ISSN International Centre, 2005. — ISSN 1994-6678<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q12131129'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q90'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q70460099'></a> Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт Архівавана 29 ліпеня 2008. (руск.)

Вадасховішча Круоніскай ГАЭС (Літва) на Нёмане **Вадасховішча** — штучны вадаём, утвораны, як правіла, у даліне ракі вадападпорнымі будынкамі для назапашвання і захоўвання вады ў мэтах яе выкарыстання ў народнай гаспадарцы. Вадасховішчы дзеляцца на 2 тыпы: **азёрныя** і **рачныя**. Для вадасховішчаў *азёрнага тыпу* характэрна фарміраванне водных мас, якія істотна адрозніваюцца па сваіх фізічных уласцівасцях ад уласцівасцяў вод прытокаў. Плыні ў гэтых вадасховішчах звязаныя больш за усё з вятрамі. Вадасховішчы *рачнога (рэчышчавага) тыпу* маюць выцягнутую форму, плыні ў іх, звычайна, сцёкавыя; водная маса па сваіх характарыстыках блізкая рачным водам. Асноўнымі параметрамі вадасховішча з'яўляюцца аб'ём, плошча паверхні і амплітуда вагання ўзроўняў вады ва ўмовах яго эксплуатацыі. Стварэнне вадасховішчаў істотна змяняе ландшафт рачных далін, а рэгуляванне імі сцёку пераўтварае натуральны гідралагічны рэжым ракі ў межах падпора. Змены гідралагічнага рэжыму, выкліканыя стварэннем вадасховішчаў, адбываюцца таксама і ў ніжнім б'ефе гідравузлоў, часам на працягу дзясяткаў і нават сотняў кіламетраў. Адмысловае значэнне мае памяншэнне паводак, у выніку чаго пагаршаюцца ўмовы нерасту рыб і вырастання травы на паплавах. Памяншэнне хуткасці плыні выклікае выпадзенне наносаў і заглейванне вадасховішчаў; змяняецца тэмпературны і лёдавы рэжым, у ніжнім б'ефе ўтвараецца палонка, якая не замярзае ўсю зіму. На вадасховішчах вышыня ветравых хваль большая, чым на рэках (да 3 м і больш). Гідрабіялагічны рэжым вадасховішчаў істотна адрозніваецца ад рэжыму рэк: біямаса ў вадасховішчы ўтвараецца інтэнсіўней, змяняецца краявідавы склад флоры і фаўны. Найбуйнейшыя вадасховішчы ------------------------- Верхавіны дрэваў лесу, затопленага ў 1950-ых, усё яшчэ паказваюцца над вадой вадасховішча Тынару (Квінслэнд, Аўстралія) Найбуйнейшымі па плошчы паверхні вадасховішчамі свету з'яўляюцца: 1. Возера Вольта (8482 км²; Гана) 2. Смолвуд (6527 км²; Канада) 3. Куйбышаўскае вадасховішча (6450 км²; Расія) 4. Возера Карыба (5580 км²; Зімбабве, Замбія) 5. Бухтармінскае вадасховішча (5490 км²; Казахстан) 6. Брацкае вадасховішча (5426 км²; Расія) 7. Возера Насэр (5248 км²; Егіпет, Судан) 8. Рыбінскае вадасховішча (4580 км²; Расія) Найбуйнейшымі вадасховішчамі па поўным аб'ёме назапашваемай вады з'яўляюцца: 1. Возера Вікторыя (204,8 км³; Уганда) 2. Брацкае вадасховішча (169,3 км³; Расія) 3. Возера Карыба (160,3 км³; Зімбабве, Замбія) 4. Возера Насэр (160 км³; Егіпет) 5. Возера Вольта (148 км³; Гана) 6. Даніэль Джонсан (141,2 км³; Канада) 7. Гуры (138 км³; Венесуэла) 8. Тартар (85 км³; Ірак) 9. Краснаярскае вадасховішча (73,3 км³; Расія) 10. Гордан Хрум (70,1 км³; Канада) Літаратура ---------- * Авакян А. Б. Шарапов В. А. Водохранилища гидроэлектростанций СССР, М.-Л. 1968. * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.3: Беларусы — Варанец / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 3. — 511 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0068-4 (т. 3). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Вадасховішча

**Санкт-Пецярбургская духоўная акадэмія** (руск.: Санкт–Петербургская духовная академия, поўнае юрыдычная назва: **Санкт-Пецярбургская духоўная акадэмія Рускай праваслаўнай царквы**) — вышэйшая навучальная ўстанова Рускай праваслаўнай царквы, заснаваная ў Санкт-Пецярбургу ў 1797 годзе. У цяперашні час уяўляе сабой комплекс духоўна–навучальных устаноў, якія аб'ядноўваюцца ўмоўнай назвай *Санкт-Пецярбургскія духоўныя школы*. Перыяд паасобнага існавання духоўна–навучальных устаноў ------------------------------------------------------- ### Санкт-Пецярбургская духоўная акадэмія #### Установа У 1721 годзе пры Аляксандра-Неўскім манастыры па распараджэнні архіепіскапа Наўгародскага Феадосія (Яноўскага)  (руск.) (бел. была заснаваная **Славенская школа** для навучання азбуцы, пісьму, Псалтыру, арыфметыцы, граматыцы і тлумачэнню евангельскіх асалодаў. У 1726 годзе яна была перайменаваная ў **Славяна-грэка-лацінскую семінарыю** з выкладаннем багаслоўя, філасофіі, рыторыкі, красамоўства, гісторыі, геаграфіі, старажытных і новых моў. Вучні набіраліся з розных саслоўяў. Колькасць іх складала да 100 чалавек. Славяна-грэка-лацінская семінарыя ў 1736 годзе была аб'яднаная з семінарыяй, якая дзейнічала ў доме епіскапа Феафана (Пракаповіча) на Карпаўцы. У 1761 годзе Свяцейшы Сінод  (руск.) (бел. падаў дазвол выпускнікам семінарыі на навучанне медыцыне за мяжой з выплатай ім падвойнага пенсіёну. Яны накіроўваліся ў Кембрыджскі і Оксфардскі ўніверсітэты (Англія), Гётынген (Германія). У 1788 годзе навучальная ўстанова была ператворана ў **Галоўную семінарыю**, куды пасылалі вучыцца лепшых выхаванцаў з многіх епархіяльных сэмінарыяў Расіі. Аляксандра-Неўская лаўра Старэйшыя класы Наўгародскай семінарыі таксама былі пераведзены ў Аляксандра-Неўскі манастыр, і лік выхаванцаў у Галоўнай семінарыі дасягнуў 200. У Галоўнай семінарыі былі ўведзеныя: царкоўная гісторыя, механіка, натуральная гісторыя, а таксама быў адкрыты клас матэматыкі і вопытнай фізікі. Лепшыя са старшакласнікаў (яны называліся студэнтамі) прызначаліся лектарамі ў ніжэйшых класах. У 1797 годзе адначасова з перайменаваннем Свята–Траецкага Аляксандра-Неўскага манастыра ў Аляксандра-Неўскую лаўру **Аляксандра-Неўская Галоўная семінарыя** была ператворана ў **Аляксандра-Неўскую акадэмію**. У найвышэйшым загадзе імператара Паўла I ад 18 (31) снежня 1797 года было адзначана: Аляксандра-Неўская лаўра ў 1780–ых гг. ``` «*Признали Мы за благо следующее распоряжение: как просвещение и благонравие духовного чина способствует просвещению и утверждению добрых нравов и в мирских, повелеваем кроме бывших доныне Духовных академий в Москве и Киеве, учредить такие Духовные академии в Санкт–Петербурге при Александро–Невском монастыре, и в Казани, вместо находящихся там семинарий, снабдя их всем, соответствующим званию и для преподавания потребным*». ``` У Духоўных акадэміях, акрамя агульных семінарскіх курсаў, пастанавілі выкладаць поўную сістэму філасофіі і багаслоўя, вышэйшае красамоўства, фізіку і мовы: лацінскую, старажытнагабрэйскую, грэцкую, нямецкую і французскую. Выпускнікі Духоўнай акадэміі размяркоўваліся настаўнікамі ў Духоўныя семінарыі і вучылішчы, на царкоўна–прыходскае служэнне, святарамі пры рускіх замежных місіях і амбасадах. Шмат хто працягваў сваё навучанне ў свецкіх навучальных установах. Лепшыя студэнты заставаліся выкладчыкамі акадэміі ніжэйшых класаў. На 1808 год у акадэміі лічылася 277 выхаванцаў. #### Рэфармаваная акадэмія Згодна ўсеагульнай рэформы духоўнай адукацыі ў пачатку 1809 года Аляксандра-Неўская акадэмія была падзеленая на тры навучальныя ўстановы, якія працягвалі размяшчацца ў Аляксандра-Неўскай лаўры: * Санкт-Пецярбургскую духоўную акадэмію (вышэйшая школа); * Санкт-Пецярбургскую духоўную семінарыю (сярэдняя школа); * Аляксандра-Неўскае духоўнае вучылішча (ніжэйшая школа). Акадэмія і семінарыя займалі Фёдараўскі і Паўднёвы карпусы Лаўры. Пасля распрацоўкі і прыняцця Статута 17 лютага (1 сакавіка) 1809 года адбылося ўрачыстае адкрыццё Санкт-Пецярбургскай духоўнай акадэміі. Былі ўведзеныя вучоныя ступені доктара, магістра і кандыдата багаслоўя. Першы выпуск рэфармаванай Духоўнай акадэміі быў здзейснены ў 1814 годзе. 12 з 78 выпускнікоў адразу ж папоўнілі прафесарска–выкладчыцкую карпарацыю. Пашырэнне і рэформа Духоўнай акадэміі запатрабавалі асобнага будынка. 10 (22) чэрвеня 1817 года мітрапаліт Амброзій  (руск.) (бел. асвяціў закладку акадэмічнага корпуса. Яго пабудавалі ў 1817—1821 гадах на казённыя сродкі на тэрыторыі Лаўры, на поўдзень ад Фёдараўскага корпусу. З 1821 года Акадэмія стала выдаваць часопіс «*Христианское чтение*», які, як правіла, утрымліваў пераклад на рускую мову твораў айцоў царквы, артыкулы з развагамі пра хрысціянскую рэлігіі наогул, па тлумачэнню праваслаўнага веравучэння, царкоўнага красамоўства, царкоўнай гісторыі, з павучальных разважанняў і хрысціянскай бібліяграфіяй. З 1847 года пачалася перакладчыцкая дзейнасць. Былі перакладзеныя: гутаркі Іаана Златавуста, гістарычныя сачыненні Яўсевія Памфіла, Сакрата Схаластыка, Сазамена, Феадарыта, Эвагрыя Схаластыка, Феадора чытальніка і Філасторгія; сачыненне пра царкоўную іерархію, што прыпісваецца Дзіянісію Арэапагіту, сачыненні Сафронія, Германа, Максіма Спавяданніка, Феадора Студыта, Сымона Салунскага, Марка Эфескага, Мікалая Кавасілы і Паісія. Былі ажыццёўлены пераклады твораў візантыйскіх гісторыкаў: Мікіты Ханіата, Георгія Пахімера, Нікіфара Рыгоры, летапіс Георгія Акрапаліта; таксама старажытныя літургіі ўсходнія і заходнія. Акадэмія таксама прымала ўдзел у перакладзе Святога пісьма на рускую мову. Пераклад Бібліі быў даручаны Санкт-Пецярбургскай, Маскоўскай, Кіеўскай і Казанскай духоўным акадэміям. Знакаміты прафесар акадэміі протаіерэй Герасім Паўскі  (руск.) (бел. і вядомы місіянер архімандрыт Макарый (Глухароў)  (руск.) (бел. пачалі грандыёзную работу па навуковаму перакладу Бібліі на рускую мову. Праца праходзіла пад кіраўніцтвам свц. Філарэта (Драздова). Агульную рэдакцыю ажыццяўляў прафесар грэцкай мовы Санкт-Пецярбургскай акадэміі Е.І. Лавягин  (руск.) (бел.. Разгляд тэкстаў выраблялі мітрапаліт Маскоўскі Філарэт  (руск.) (бел. і Свяцейшы Сінод. Новы Запавет на рускай мове выйшаў у 1863 годзе. «Церковный вестник». № 52. 1899 год З 40–х гадоў XIX стагоддзя акадэмія пачынае набіраць студэнтаў з Памесных Праваслаўных Цэркваў: з Балгарыі, Грэцыі, Грузіі, Румыніі, Сербіі. Сярод іх — услаўленыя Сербскай Праваслаўнай Царквой багаслоў прападобны Іўсцін (Паповіч)  (руск.) (бел. і свяціцель Мікалай (Веляміравіч)  (руск.) (бел. будучы Патрыярх Сербскі Варнава (Росіч)  (руск.) (бел.. У 1858 годзе ў Акадэмію паступілі дзве бібліятэкі рукапісаў: наўгародскага Сафійскага сабора і Кірылава манастыра. З 1875 года пачаў выдавацца пры Акадэміі часопіс — «*Церковный вестник*». У 1879 годзе была створаная калекцыя прадметаў царкоўных старажытнасцей. Наступны этап у гісторыі духоўнай акадэміі пачаўся з увядзення новага Статута 1884 года. Ён быў распрацаваны пры ўдзеле обер–пракурора Сінода К.П. Пабеданосцава  (руск.) (бел. і ўведзены ў акадэміі пры рэктары (1883—1887) епіскапу Арсеню (Бранцаў)  (руск.) (бел.. Новы статут ўзмацніў кантроль кіруючага архірэя, рэктара і інспектара над акадэмічнымі справамі, прыслабіў паўнамоцтвы Савета і Праўлення акадэміі. Тры аддзяленні, што існавалі да гэтага ў акадэміях былі скасаваныя, паколькі была пастаўленая мэта — даваць поўную багаслоўскую адукацыю. Ўзровень навуковай падрыхтоўкі выпускнікоў пачаў няўхільна зніжацца, а разам з ім і прэстыжнасць духоўнай адукацыі. Увядзенне новага статута пасля стала адной з асноўных прычын удзелу студэнтаў духоўных школ у рэвалюцыйным руху. Акадэмія ў пачатку ХХ ст. Падзеі рускай рэвалюцыі 1905—1907 гадоў не лепшым чынам адбіліся на навучальным працэсе ў сталічных Духоўных школах, перыядычна адбываліся забастоўкі іх выхаванцаў. У пачатку 1908 года епіскап Сергій (Ціхаміраў)  (руск.) (бел. быў вымушаны напісаць Санкт-Пецярбургскага мітрапаліту данясенне аб удзеле навучэнцаў Акадэміі ў студэнцкіх сходках. У 1910 годзе быў прыняты зацверджаны 2 красавіка імператарам Мікалаем II новы статут Духоўных акадэмій, які стаў пэўным кампрамісам паміж статутамі 1869 і 1884 гадоў. У новым статуце паказвалася, што Акадэміі - зачыненыя пастырскія школы, падначаленыя Свяцейшаму Сіноду, які кіруе імі і кантралюе іх праз епархіяльнага архірэя і рэктара. Правы апошняга значна пашыраліся. Цяпер у Акадэміі належала мець 9 ардынарных прафесараў, 10 экстраардынарных, 10 дацэнтаў і 3 лектара - усяго 32 выкладчыка і рэктар; тэрмін службы абмяжоўваўся 30 гадамі. У дачыненні да арганізацыі навучальнага працэсу дапушчалася ў парадку спецыялізацыі вылучэнне груп прадметаў (акрамя агульнаабавязковых), заняткі якімі падаваліся на выбар студэнтам; таксама павялічвалася колькасць кафедраў. Статут дапрацоўваўся і ў наступным 1911 годзе, калі была яшчэ больш павялічана ўлада рэктара: ён атрымаў права адбіраць і выключаць кандыдатаў у выкладчыкі, прадстаўленых акадэмічным Саветам, палова якога павінна была складацца ў святым сане. У 1913—1917 гадах Духоўная акадэмія насіла назву «Імператарскай». #### Пераемнікі Акадэміі ў 1920–я гады У 1918 годзе **Петраградская духоўная акадэмія** была зачынена. Прадаўжальнікам традыцый Санк–Пецярбургскай духоўнай акадэміі некаторы час быў Петраградскі багаслоўскі інстытут (1920—1923 гады), які спыніў сваё існаванне, так як да сярэдзіны 1920–х гадоў амаль усё царкоўнае жыццё ў Петраградзе апынулася пад кантролем абнаўленчага епархіяльнага ўпраўлення. У 1925—1928 гадах у Ленінградзе дзейнічалі Вышэйшыя багаслоўскія курсы, якія спынілі сваё існаванне ў сувязі з новай хваляй ганенняў на рэлігію і Царкву ў СССР. ### Санкт-Пецярбургская духоўная семінарыя Санкт-Пецярбургская духоўная семінарыя, як сярэдняя духоўна–навучальная ўстанова, была арганізаваная 1 сакавіка 1809 года. У 1841 годзе семінарыя пераводзіцца за сцены Лаўры ў спецыяльна пабудаваны на казённыя сродкі будынак, у якім месціцца і дагэтуль. У 1886—1887 гадах па цэнтры семінарскага будынка з боку двара была зробленая трохпавярховая прыбудова, куды перамясцілі царкву апостала і евангеліста Іаана Багаслова і асвяцілі яе ў 1888 годзе. Семінарыя была зачыненая ў 1918 годзе. З 1926 года ў будынку размяшчаўся, спачатку, Паўночны факультэт Ленінградскага ўсходняга інстытута  (руск.) (бел. папярэднікам якога было Паўночнае аддзяленне рабфака Ленінградскага ўніверсітэта (з 1927 года названы Паўночным факультэтам). Пазней, з 1930 года Паўночны факультэт быў вылучаны ў самастойную навукова–педагагічную ўстанову Інстытут народаў Поўначы  (руск.) (бел. расфармаваны ў 1941 годзе. У час Вялікай Айчыннай вайны ў памяшканнях семінарыі працаваў шпіталь, а ва ўсходняе (правае) крыло будынка трапіла авіябомба. Адзіныя Санкт-Пецярбургскія духоўныя школы ------------------------------------------ Пасля выбрання Патрыярха Сергія і сустрэчы яго і мітрапалітаў Алексія (Сіманскі) і Мікалая (Ярушэвіч)  (руск.) (бел. з Іосіфам Сталіным 4 верасня 1943 года становішча Царквы змянілася ў лепшы бок. Архіепіскап Рыгор (Чукаў)  (руск.) (бел. падрыхтаваў даклад «Аб арганізацыі багаслоўскіх школ». На аснове гэтага дакладу Свяцейшы Сінод выпрацаваў «Палажэнне аб акадэміях і семінарыях». У лістападзе 1945 года ў Ленінградзе адкрыліся **Багаслоўска–пастырскія курсы**. Яны размясціліся на верхнім паверсе заходняга (не разбуранага авіябомбай) крыла будынка былой Петраградскай духоўнай семінарыі. **Ленінградская духоўная акадэмія** была заснавана 1 верасня 1946 года ўказам Свяцейшага Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі Алексія I, а Ленінградская духоўная семінарыя перафарміравана яго ж указам з Багаслоўскую–пастырскіх курсаў, якія працавалі ў Ленінградзе ў 1945—1946 навучальным годзе. Урачыстае адкрыццё Ленінградскай духоўнай акадэміі адбылося 14 кастрычніка 1946 года ў дзень Пакрова Прасвятой Багародзіцы ў прысутнасці Патрыярха Алексія I. Да гэтага часу быў адрамантаваны царкоўны флігель і асвечаны дамавы храм (былы семінарскі). Была прынятая сістэма двухступеністай духоўнай адукацыі — сярэдняй і вышэйшай. Сярэдняя школа — духоўная семінарыя, вышэйшая — духоўная акадэмія. Тэрмін навучання ў кожнай з гэтых школ быў роўны 4 гадам. Такім чынам, поўны цыкл багаслоўскай адукацыі быў разлічаны на 8 гадоў. У першы год пасля свайго аднаўлення выкладчыцкую карпарацыю адзінай духоўнай навучальнай установы ў Ленінградзе складалі 3 прафесара, 5 дацэнтаў і 3 выкладчыка. Супрацоўнікаў было 21 чалавек. У семінарыі і акадэміі ўсяго студэнтаў было 74 чалавекі. Першым рэктарам Ленінградскай духоўнай акадэміі і семінарыі (ЛДАіС) быў протаіерэй Іаан Якаўлевіч Богаяўленскі  (руск.) (бел.. У 1947—1950 гады на царкоўныя сродкі былі праведзены маштабныя будаўніча–аднаўленчыя работы ў разбуранай авіябомбай частцы будынка. Мітрапаліт Уладзімір (Катляроў)  (руск.) (бел. які вучыўся ў Ленінградскай духоўнай акадэміі ў 1950–я гады, характарызаваў яе як лепшую духоўную школу ў СССР: ``` «*У Маскоўскай Духоўнай Акадэміі адбіваўся ўплыў манастыра і назіралася паказная пабожнасць, а тут была здаровая абстаноўка. Там не дазвалялі выходзіць у горад ... А тут вы скончылі заняткі, паабедалі, пайшлі ўсе ў горад: хто ў бібліятэку, хто ў тэатр, хто ў краму, хто ў кіно, і да 18.00 збіраліся на вячэрнія заняткі. <...> Становішча было здаровым, не было "захапленняў", што мне падабалася. Леў Мікалаевіч (Парыйскі) патрабаваў, але патрабаваў па форме, далей ніколі не дазваляў сабе ўрывацца. Бацька рэктар Сперанскі быў наогул выдатны чалавек, па–бацькоўску добры. Так што тут абстаноўка была другая ... Міхаіл Філарэтавіч Русакоў арганізоўваў паездкі па музеях, вадзіў нас на Рэквіем ў Капэлу. Мы маглі пайсці ў тэатр, толькі трэба было ўзгадніць з інспектарам, каб ведалі, куды ты сышоў. <...> Культура ў Ленінградзе была значна вышэй, народ быў сапраўды сталічны, была адмысловая інтэлігентнасць, якой на Русі нам не хапала*». ``` У 1961 годзе, у разгар хрушчоўскіх ганенняў на царкву, паўстала пытанне пра закрыццё Ленінградскай Духоўнай Акадэміі і Семінарыі. У 1961 годзе ў семінарыю змаглі паступіць толькі 8 чалавек, хоць было пададзена 33 прашэнні аб прыёме. Таму з 1962 года ў Акадэміі было больш навучэнцаў, чым у семінарыі. Так у справаздачна–інфармацыйным дакладзе Ленінградскага ўпаўнаважанага І.В. Чарнова ў Савет па справах Рускай праваслаўнай царквы ад 24 лютага 1961 г. адмечана: ``` *«В настоящем отчете считаю так же необходимым поставить вопрос о ликвидации функционирующих в Ленинграде духовных учебных заведений: семинарии и академии… семинария и академия расположены в центре города (Обводный канал, дом № 7). Одно это обстоятельство говорит за то, что не целесообразно иметь рассадники религиозного мракобесия в Ленинграде, городе передовой советской науки и культуры…»*. ``` Актыўныя меры па недапушчэнні закрыцця ЛДАіС распачаў прызначаны ў кастрычніку 1963 года на Ленінградскую кафедру мітрапаліт Нікадзім (Ротаў)  (руск.) (бел.. Будучы старшынёй АЗЦС  (руск.) (бел. ён стаў энергічна ўключаць Акадэмію ў міжнародную дзейнасць: сюды зачасцілі замежныя дэлегацыі, прафесары сталі актыўна наведваць замежныя сімпозіумы. Ведаючы пра ярка выяўленыя сімпатыі М. С. Хрушчова да афрыканскіх краінаў, што набывалі незалежнасць, мітрапаліт змог запрасіць на вучобу 7 афрыканцаў з Уганды і Кеніі. У 1965 годзе, паводле рашэння Свяцейшага Сінода, пры ЛДАіС быў заснаваны Факультэт афрыканскай хрысціянскай моладзі, ператвораны потым у Факультэт замежных студэнтаў. У 1960–ыя гады пачаў дзейнічаць рэгенцкі гурток для выхаванцаў семінарыі і студэнтаў Акадэміі. З 1967 года Савет Акадэміі на чале з рэктарам епіскапам Міхаілам (Мудзюгіным)  (руск.) (бел. пастанавіў рэгенцкі гурток ў далейшым называць рэгенцкім класам і правесці першы набор слухачоў з ліку навучэнцаў Духоўных школ. Заняткі пачаліся 1 снежня 1967 года (у далейшым навучальны год пачынаўся з другога семестра). На чале рэгенцкага класа быў пастаўлены заслужаны прафесар М. Д. Успенскі  (руск.) (бел.. У 1979 годзе пры мітрапаліце Ленінградскім і Наўгародскім Антоніі (Мельнікаў) адбыўся першы набор у Рэгенцкі клас, куды з гэтага часу прымаліся дзяўчаты і жанчыны. У 1983 годзе Рэгенцкі клас быў ператвораны ў **Рэгенцкае аддзяленне**. У 1990 годзе выходзіў «Вестник Ленинградской духовной академии», у 1991 годзе часопіс вярнуў сваю старую назву — «*Христианское чтение*». Са снежня 1995 года Санкт-Пецярбургскія духоўныя акадэмія і семінарыя знаходзяцца пад архіпастырскім акармленнем мітрапаліта Санкт-Пецярбургскага і Ладажскага Уладзіміра (Катлярова), выпускніка Акадэміі 1958 года, былога пры ёй прафесарскім стыпендыятам, а потым выкладчыкам. У 1996 годзе Санкт-Пецярбургскія духоўныя акадэмія і семінарыя адзначалі 275–годдзе заснавання і 50–годдзе свайго адраджэння. У 1997 годзе было заснаванае **Іканапіснае аддзяленне**. У 2001 годзе адбыўся яго першы выпуск. Першапачаткова іканапіснае аддзяленне месцілася ў некалькіх пакоях будынка побач з Акадэміяй, у якім размяшчаецца свецкі інтэрнат. Потым, пасля рамонту, аддзяленне перамясцілася ў суседні перададзены Акадэміі двухпавярховы корпус. У 1998 годзе ў СПбДАіС пачаўся працэс рэфармавання — пераход на новую сістэму духоўнай адукацыі. Семінарыя была ператворана ў бакалаўрыят з 4–гадовым цыклам, акадэмія — у магістратуру, тэрмін навучання ў якой скараціўся да 2–х гадоў, а таксама была створана аспірантура, тэрмін навучання ў якой вагаецца ад трох да пяці гадоў. Дадзеная адукацыйная мадэль абапіраецца на сістэму адукацыі, прынятую ў ВНУ, уключаючы ў т. л. Балонскі працэс. У канцы навучання на бакалаўрыяце студэнты абараняюць дыпломную працу, магістранты — магістарскую дысертацыю, а аспіранты — кандыдацкую дысертацыю. Акрамя вочнага навучання ажыццяўляецца прыём на завочнае аддзяленне бакалаўрыяту і магістратуры. Для завочнага аддзялення бакалаўрыяту ўведзена сістэма дыстанцыйнага навучання. У 2002 годзе Рэгенцкае аддзяленне атрымала свой асобны двухпавярховы будынак на тэрыторыі акадэміі. У 2006 годзе Санкт-Пецярбургскія духоўныя школы адзначалі 285–годдзе ад заснавання і 60–годдзе свайго адраджэння. З моманту свайго адраджэння ў 1946 годзе Духоўныя школы далі Царкве звыш двух тысяч свяшчэннаслужыцеляў, з якіх каля шасцісот — са ступенню кандыдата багаслоўя. У жніўні 2010 года Санкт-Пецярбургская духоўная акадэмія атрымала дзяржаўную ліцэнзію на ажыццяўленне адукацыйнай праграмы па спецыяльнасці «Тэалогія» (031900) вышэйшай прафесійнай адукацыі. Акадэмія ў нашы дні У 2013 годзе Санкт-Пецярбургская акадэмія прайшла атэстацыйную праверку Вучэбнага Камітэта Рускай Праваслаўнай Царквы. Паводле яе вынікаў акадэмія ўвайшла ў лік лепшых навучальных устаноў Рускай Царквы, па шэрагу паказчыкаў заняўшы першае месца. 29 лістапада 2013 года ў жыцці Духоўнай акадэміі адбылася важная і доўгачаканая падзея — падпісанне акта аб перадачы Санкт-Пецярбургскай духоўнай акадэміі на правах бязвыплатнага і бестэрміновага карыстання яе гістарычнага будынка, барацьба за вяртанне якога ішла каля 20 гадоў — з 1993 года. Першы ў навейшай гісторыі вучэбны занятак у гістарычным будынку — аспіранцкі семінар царкоўна–практычнага аддзялення, адбыўся 12 лютага 2014 года. У гэты ж час быў пачаты працэс падрыхтоўкі да перадачы духоўным школам гістарычнага корпуса бібліятэкі Санкт-Пецярбургскай акадэміі (набярэжная Абводнага канала, 13), пабудаванай у 1882 годзе. 18 снежня 2016 гады кіраўнік Федэральнай службы па наглядзе ў сферы адукацыі і навукі С. С. Краўцоў уручыў Найсвяцейшаму Патрыярху Маскоўскаму і ўсяе Русі Кірылу пасведчанне аб дзяржаўнай акрэдытацыі адукацыйнай дзейнасці духоўнай адукацыйнай арганізацыі вышэйшай адукацыі «Санкт-Пецярбургская Духоўная Акадэмія Рускай Праваслаўнай Царквы» Сучасныя структура і статус --------------------------- У Духоўнай Акадэміі ў агульнай колькасці навучаюцца больш за 900 студэнтаў і аспірантаў. У склад прафесарска–выкладчыцкай карпарацыі ўваходзіць амаль 100 членаў, сярод якіх шмат прафесараў і выкладчыкаў вядучых свецкіх ВНУ Санкт-Пецярбурга — Санкт-Пецярбургскага дзяржаўнага ўніверсітэта, Расійскага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта імя Герцэна  (руск.) (бел. Акадэміі паслядыпломнай педагагічнай адукацыі і іншых<. Санкт-Пецярбургскія Духоўныя школы ўключаюць: * ***Аспірантуру***. * ***Магістратуру*** — навукова–багаслоўскі, адукацыйны і даследчы цэнтр, які ажыццяўляе падрыхтоўку святароў, выкладчыкаў духоўных навучальных устаноў, царкоўных навукоўцаў і іншых спецыялістаў вышэйшай навуковай кваліфікацыі ў галіне праваслаўнага багаслоўя па праграмах аспірантуры і дактарантуры. У акадэміі існуюць наступныя формы навучання: вочная (стацыянарная) і экстэрнат (завочная). Нарматыўны тэрмін асваення праграмы па вочнай форме навучання — 2 гады, па завочнай — 2 гады. Маюцца некалькі аддзяленняў — біблейскае, багаслоўскае, царкоўна–практычнае і царкоўна–гістарычнае. * ***Бакалаўрыят*** — вышэйшая духоўная навучальная ўстанова, якая ажыццяўляе падрыхтоўку святароў, а таксама царкоўнаслужыцеляў і царкоўных спецыялістаў. На бакалаўрыяце існуюць наступныя формы навучання: вочная (стацыянарная) і экстэрнат (завочная). Нарматыўны тэрмін асваення праграмы — 4 гады. * ***Рэгенцкае аддзяленне*** — сярэдняя спецыяльная навучальная ўстанова, якая рыхтуе рэгентаў. Экстэрнату, вячэрняга і завочнага навучання Рэгенцкая аддзяленне не мае. Тэрмін навучання — 4 гады. На аддзяленні навучаюцца каля 90 навучэнцаў. * ***Іканапіснае аддзяленне*** — спецыяльная духоўная навучальная ўстанова Маскоўскага Патрыярхата, якая рыхтуе іканапісцаў для Рускай Праваслаўнай Царквы. Тэрмін навучання — 4 гады. * ***Факультэт замежных студэнтаў*** — падрыхтоўка студэнтаў як па індывідуальных праграмах, якія прадугледжваюць, у тым ліку, паглыбленае вывучэнне рускай мовы, так і па агульных праграмах Акадэміі, Семінарыі, а таксама рэгенцкага або іканапіснага аддзялення. У цяперашні час на факультэце навучаюцца студэнты з Босніі і Герцагавіны, Германіі, Грэцыі, Кітая, Літвы, Македоніі, Нідэрландаў, Польшчы, Сербіі, Тайланда, Фінляндыі, Чарнагорыі, Швецыі, Эстоніі, Нарвегіі. * ***Кафедры Духоўнай акадэміі***: біблеістыкі, багаслоўя (у тым ліку дагматыка, патралогія, апалагетыка, сектазнаўства), царкоўнай гісторыі, царкоўна–практычных дысцыплін (літургіка, гамілетыка, кананічнае права), старажытных моў, замежных моў. * ***Факультэты***: багаслоўска–пастырскі і царкоўных мастацтваў. Адміністрацыя ------------- Як правапераемніца Петраградскай Духоўнай Акадэміі, закрытай у 1918 годзе, Акадэмія існуе пад начальніцкім наглядам Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі, што ажыццяўляецца праз Навучальны камітэт Маскоўскай Патрыярхіі. Праграмы выкладаемых курсаў і адукацыйныя стандарты зацвярджаюцца Свяшчэнным Сінодам  (руск.) (бел. Рускай праваслаўнай царквы і Навучальным Камітэтам. Кананічны нагляд за дзейнасцю Акадэміі, якая знаходзіцца на тэрыторыі Санкт-Пецярбургскай епархіі, і духоўны клопат пра яе настаўнікаў і выхаванцаў ажыццяўляе кіруючы архірэй — мітрапаліт Санкт-Пецярбургскі і Ладажскі Варсанофій (Судакоў)  (руск.) (бел.. Рэктар — епіскап Пецяргофскі, вікарый Санкт-Пецярбургскай епархіі, Серафім (Амельчанкаў)  (руск.) (бел. — непасрэдны кіраўнік Акадэміі; узначальвае яе Вучоны савет. Пры рэктары дзейнічаюць дарадчыя органы: Адміністрацыйны савет і выхаваўчая нарада. Рэктар прызначаецца Свяшчэнным Сінодам Рускай праваслаўнай царквы па сумесным прадстаўленні кіруючага архірэя і Вучэбнага камітэта. Вучоны савет Акадэміі разглядае асноўныя пытанні акадэмічнага жыцця; прысуджае вучоныя ступені кандыдата багаслоўя і доктара багаслоўя, царкоўнай гісторыі і царкоўнага права, а таксама званне дацэнта, прафесара, заслужанага прафесара і ганаровага члена Акадэміі. Права зацвярджэння часопісаў Вучонага савета належыць мітрапаліту Санкт-Пецярбургскаму і Ладажскаму. Сцвярджае прысуджэнне вучоных ступеняў і званняў патрыярх Маскоўскі і ўсяе Русі. Асаблівыя даты і святы ---------------------- У Акадэміі ёсць тры храма: апостала і евангеліста Іаана Багаслова, Успення Прасвятой Багародзіцы і Дванаццаці апосталаў (у гістарычным будынку Санкт-Пецярбургскай Духоўнай Акадэміі). Прастольнае свята храма св. ап. і ев. Іаана Багаслова і днямі гадавых актаў Санкт-Пецярбургскіх духоўных школ з'яўляюцца: * Дні памяці святога апостала і евангеліста Іаана Багаслова: 9 (21) мая і 26 верасня (9 кастрычніка); * Свята Абраза Божай Маці «Знаменне»  (руск.) (бел. — 10 снежня (27 лістапада). Пасадныя святы двух іншых храмаў здзяйсняюцца па–за навучальным часам: * Успення Прасвятой Багародзіцы 15 жніўня (28 жніўня); * Сабор Дванаццаці апосталаў 30 чэрвеня (13 ліпеня); На восенскае свята апостала Іаана здзяйсняецца **Актавы дзень** — галоўнае свята Акадэміі. Традыцыйна, навучальны год у Акадэміі пачынаецца Боскай Літургіяй 1 верасня, а выпуск адбываецца ў сярэдзіне чэрвеня кожнага года. Персаналіі Акадэміі ------------------- З рэктараў і выкладчыкаў Аляксандра-Неўскай семінарыі (у 1788–1797 — Галоўнай семінарыі, у 1797–1809 — Аляксандра-Неўскай Акадэміі) найбольш вядомыя: Гаўрыла (Крамянецкі)  (руск.) (бел. (мітрапаліт Кіеўскі, † 1783), Веніямін (Краснапеўкаў)  (руск.) (бел. — аўтар «Новай скрыжалі »(† 1811), Амвросій (Зерціс–Каменскі)  (руск.) (бел. († 1771), Арсеній (Верашчагін)  (руск.) (бел. († 1779), Мікалай Музоўскі († 1848), вядомыя прапаведнікі Анастасій (Братаноўскі)  (руск.) (бел. архіепіскап Феафілакт (Русанаў)  (руск.) (бел. і іераманах Філарэт ( Драздоў)  (руск.) (бел. пасля мітрапаліт Маскоўскі; у ліку вучняў і потым прэфектаў — M. M. Сперанскі  (руск.) (бел. прафесар Яўген (Балхавіцінаў)  (руск.) (бел. (мітрапаліт Кіеўскі, † 1837). ### Рэктары Санкт-Пецярбургскай / Петраградскай / Ленінградскай духоўнай акадэміі * архімандрыт Яўграф (Музалеўскі-Платонаў)  (руск.) (бел. (4 (16) лютага — 11 (23) лістапада 1809) * архімандрыт Сергій (Крылоў-Платонаў)  (руск.) (бел. (7 (19) студзеня 1810 — 3 (15) сакавіка 1812) * епіскап Філарет (Драздоў)  (руск.) (бел. (11 (23) сакавіка 1812 — 13 (25) сакавіка 1819) * епіскап Рыгор (Поснікаў)  (руск.) (бел. (2 (14) мая 1819 — 4 (16) студзеня 1826) * архімандрыт Іаан (Дабразракаў)  (руск.) (бел. (30 студзеня (11 лютага) 1826 — 5 (17) жніўня 1830) * архімандрыт Смарагд (Крыжаноўскі)  (руск.) (бел. (27 жніўня (8 верасня) 1830 — 20 верасня (2 кастрычніка) 1831) * архімандрыт Венедыкт (Грыгаровіч)  (руск.) (бел. (4 (16) лістапада 1831 — 8 (20) чэрвеня 1833) (*выхадзец з* Рагачова) * архімандрыт Віталь (Шчэпетаў)  (руск.) (бел. (8 (20) чэрвеня 1833 — чэрвень 1837 ) * архімандрыт Мікалай (Дабрахотаў)  (руск.) (бел. (5 (17) ліпеня 1837 — красавік 1841) * епіскап Афанасій (Драздоў)  (руск.) (бел. (21 красавіка (3 мая) 1841 — 13 (25) студзеня 1847) * епіскап Яўсевій (Арлінскі)  (руск.) (бел. (17 (29) студзеня 1847 — 19 (31) снежня 1850) * епіскап Макарый (Булгакаў)  (руск.) (бел. (20 снежня 1850 (1 студзеня 1851) — 1 (13) мая 1857) * архімандрыт Феафан (Говараў)  (руск.) (бел. (13 (25) чэрвеня 1857 — 9 (21) мая 1859) * епіскап Нектарый (Надзеждін)  (руск.) (бел. (17 (29) ліпеня 1859 — 29 верасня (11 кастрычніка) 1860) * архімандрыт Іаннікій (Руднеў)  (руск.) (бел. (5 (17) кастрычніка 1860 — 13 (25) студзеня 1864) * епіскап Іаан (Сакалоў)  (руск.) (бел. (17 (29) студзеня 1864 — 9 (21) лістапада 18669 (21) лістапада 1866) * протапрэсвітэр Іаан Янышаў  (руск.) (бел. (29 лістапада (11 снежня) 1866 — 19 (31) кастрычніка 1883) * епіскап Арсеній (Бранцаў)  (руск.) (бел. (22 кастрычніка (3 лістапада) 1883 — 28 сакавіка (9 красавіка) 1887 * епіскап Антоній (Вадкоўскі)  (руск.) (бел. (15 (27) красавіка 1887 — 24 кастрычніка (5 лістапада) 1892) * епіскап Барыс (Плотнікаў)  (руск.) (бел.) (30 кастрычніка (12 лістапада) 1892 — 2 (14) снежня 1893) * епіскап Нікандр (Малчанаў)  (руск.) (бел. (13 (25) снежня 1893 — 23 жніўня (4 верасня) 1895) * епіскап Іаан (Кратыраў)  (руск.) (бел. (31 жніўня (12 верасня) 1895 — 16 (28) студзеня 1899) * епіскап Барыс (Плотнікаў)  (руск.) (бел. (17 лютага (1 сакавіка) 1899 — 20 студзеня (2 лютага) 1901) * епіскап Сергій (Страгародскі) (24 студзеня (6 лютага) 1901 — 15 (28) кастрычніка 1905) * епіскап Сергій (Ціхаміраў)  (руск.) (бел. (15 (28) кастрычніка 1905 — 21 сакавіка (2 красавіка) 1908) * епіскап Феафан (Быстроў)  (руск.) (бел. (4 (17) лютага 1909 — 19 19 кастрычніка (1 лістапада) 1910) * епіскап Георгій (Ярашэўскі)  (руск.) (бел. (9 (22) лістапада 1910 — 13 (26) мая 1913) * епіскап Анастасій (Аляксандраў)  (руск.) (бел. (30 мая (12 чэрвеня) 1913 —  (23) чэрвеня 1918) * протаіерэй Ісідор (Богаяўленскі)  (руск.) (бел. (1 верасня 1946 — 22 чэрвеня 1947) * протаіерэй Аляксандр Аляксандравіч Осіпаў  (руск.) (бел. (выконваючы абавязкі) 1947 — 1948 * епіскап Сімеон (Бычкоў)  (руск.) (бел. (20 красавіка 1948 — 30 чэрвеня 1952) * протаіерэй Міхаіл Сперанскі  (руск.) (бел. (21 ліпеня 1952 — 16 жніўня 1966) * епіскап Міхаіл (Мудзюгін)  (руск.) (бел. (16 жніўня 1966 — 30 ліпеня 1968) * епіскап Герман (Цімафееў)  (руск.) (бел. (28 лістапада 1968 — 25 чэрвеня 1970) * епіскап Мелітон (Салаўёў)  (руск.) (бел. (25 чэрвеня 1970 — 26 снежня 1974) * архіепіскап Кірыл (Гундзяеў) (26 снежня 1974 — 26 снежня 1984) * архімандрыт Мануіл (Паўлаў)  (руск.) (бел. (выконваючы абавязкі) 29 снежня 1984 — 2 сакавіка 1986 * протаіерэй Мікалай Гундзяеў  (руск.) (бел. (выконваючы абавязкі) 2—15 сакавіка 1986, 15 сакавіка 1986 — 22 чэрвеня 1987 * протаіерэй Уладзімір Сарокін  (руск.) (бел. (выконваючы абавязкі) з 22 чэрвеня 1987, 21 жніўня 1987 — 12 жніўня 1992 * протаіерэй Васіль Іванавіч Стойкаў  (руск.) (бел. (выконваючы абавязкі) (12 жніўня 1992 — 19 ліпеня 1993, 19 ліпеня 1993 — 17 ліпеня 1996) * архіепіскап Канстанцін (Гаранаў)  (руск.) (бел. (17 ліпеня 1996 — 6 кастрычніка 2008) * архіепіскап Амвросій (Ермакоў)  (руск.) (бел. (6 кастрычніка 2008 — 14 ліпеня 2018) * епіскап Серафім (Амельчанкаў)  (руск.) (бел. (14 ліпеня 2018 — 9 ліпеня 2019) * епіскап Сілуан (Нікіцін) (p 9 ліпеня 2019) ### Кананізаваныя выпускнікі * Іаан Кранштацкі (1829—1909) — рускі праведны, святар Рускай праваслаўнай царквы, правазнавец, духоўны пісьменнік, член Свяцейшага Сінода. * Мікалай (Касаткін) (1836—1912) — епіскап Рускай праваслаўнай царквы; місіянер, заснавальнік Праваслаўнай царквы ў Японіі. Праслаўлены ў ліку святых як роўнаапостальны. * Ціхан (Белавін)  (руск.) (бел. (1865—1925) — епіскап Рускай праваслаўнай царквы; з 21 лістапада (4 снежня) 1917 года Патрыярх Маскоўскі і ўсяе Русі, першы пасля аднаўлення патрыяршаства ў Расіі. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі многія выпускнікі Санкт-Пецярбургскай акадэміі прынялі на сябе пакутніцкі вянок. Сярод найбольш вядомых свяшчэннамучанікаў — мітрапаліт Петраградскі і Гдоўскі Веніямін (Казанскі)  (руск.) (бел. мітрапаліт Казанскі Кірыл (Смірноў)  (руск.) (бел. протаіерэі Іаан Качураў  (руск.) (бел. Уладзімір Лазіна–Лазінскі  (руск.) (бел. і Філосаф Арнацкі  (руск.) (бел.. Будынкі ------- На манастырскай выспе ёсць шэраг будынкаў, якія гістарычна належалі Санкт-Пецярбургскім духоўным школам: Набярэжная Абводнага канала 7 * **Будынак Духоўнай акадэміі** (набярэжная Абводнага канала, 7). У 1811 годзе праект будынка Акадэміі прапанаваў А. Я. Штауберт, але ажыццявіць яго не ўдалося. Сучасны будынак быў пабудаваны ў 1817—1821 гадах па праекце Л. Руска  (руск.) (бел. і Дж. Кварэнгі, аздабленнем кіраваў І. І. Шарлемань  (руск.) (бел.. У 1881—1882 гадах будынак быў пашыраны па праекце архітэктара Г. І. Карпава. У 1915 годзе для студэнтаў побач з Акадэмічным храмам было вырашана выбудаваць новы інтэрнат, аднак па прычыне недахопу сродкаў гэта не было ажыццёўлена. У 1918 годзе будынак быў перададзены прытулку для дэфектыўных дзяцей, а пад канец 1927 года — паўночнаму факультэту Усходняга інстытута. Потым ён доўгі час быў заняты Індустрыяльна–педагагічным тэхнікумам і Інстытутам павышэння кваліфікацыі работнікаў прафтэхадукацыі. Цяпер яго займае Каледж фізічнай культуры і спорту, эканомікі і тэхналогіі. У акадэмічным храме Дванаццаці апосталаў размешчаны спартзал. Складаны працэс вяртання будынка першапачатковага ўладальніку пачаўся толькі ў 1993 годзе і завяршыўся ў 2014 годзе. Будынак чакае рэстаўрацыя і пераабсталяванне пад патрэбы Духоўнай акадэміі. Набярэжная Абводнага канала 17 * **Будынак Духоўнай семінарыі** (набярэжная Абводнага канала, 17). З 1827 года ўздымалася пытанне аб пабудове, «у выглядзе замка або манастыра», уласнага будынка для семінарыі, але распрацаваны двума гадамі пазней праект В. П. Пятрова застаўся на паперы. Трохпавярховы з пілястрамі будынак быў закладзены па праекце сінадальнага архітэктара А. Ф. Шчадрына 24 ліпеня (5 жніўня) 1838 г. мітрапалітам Грузіі Іонай і асвечаны разам з храмам, размешчаным на другім паверсе, 26 верасня (8 кастрычніка) 1841 г. мітрапалітам Кіеўскім Філарэтам. У 1886—1887 гадах па цэнтры будынка, па праекце сінадальнага архітэктара Н. Н. Маркава, была з двара зробленая трохпавярховая прыбудова, куды на верхні паверх перамясцілі храм. З 1945 года тут былі размешчаны Духоўныя школы, аднак толькі ў адной палове будынка (іншая вернутая ў 1987 годзе). * **Будынак Аляксандра-Неўскага Антоніеўскага духоўнага вучылішча** (набярэжная Абводнага канала, 9). * **Корпус Бібліятэкі Духоўнай акадэміі** (набярэжная Абводнага канала, 13). Выбудаваны ў 1882 годзе пад кіраўніцтвам архітэктара. Д. В. Люшына. Па стане на 2014 год памяшканні будынка належаць розным установам, уключаючы Расійскую нацыянальную бібліятэку. Пачаты працэс падрыхтоўкі да перадачы корпуса Духоўным школам. Гл. таксама ----------- * Славяна-грэка-лацінская акадэмія * Маскоўская духоўная акадэмія * Кіеўская духоўная акадэмія * Казанская духоўная акадэмія * Спіс сінадальных устаноў Рускай праваслаўнай царквы Зноскі ------ 1. 1 2 *Карпук Д. А.* А была ли академия? или несколько слов в качестве предисловия(руск.) // *Вестник Исторического общества Санкт-Петербургской Духовной Академии*. — 2020. — № 1 (4). — С. 10—14. 2. 1 2 3 Общая информация о приеме на обучение в Санкт-Петербургскую Духовную Академию на 2018/2019 учебный год (руск.) 3. 1 2 Краткая история Архівавана 20 чэрвеня 2017. (руск.) 4. ↑ Шкаровский Михаил "Санкт-Петербургские Духовные школы в XX-XXI вв." Т. 1 Издательство Санкт-Петербургской Православной Духовной Академии\_СПб\_2015\_2000 экз. 5. ↑ Лицензия на осуществление образовательной программы по специальности «Теология» (руск.) 6. ↑ Протопресвитер Николай Васильевич Музовский (руск.) // Венгерская епархия Московского патриархата Літаратура ---------- * Духовно-учебные заведения (руск.) // Энцыклапедычны слоўнік Бракгаўза і Эфрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб. 1890—1907 * Барсов Н. И. «Академии духовные православные» (руск.) // Энцыклапедычны слоўнік Бракгаўза і Эфрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб. 1890—1907 * Чистович И. А. «История Санкт-Петербургской духовной академии» (руск.) — СПб.: в Тип. Якова Трея, 1857. - [8], 458, IV с. * Чистович И. А. «Санкт-Петербургская духовная академия за последние 30 лет (1858—1888 гг.)» (руск.) — СПб.: Синод. тип. 1889. - 402 с. * Родосский А. С. Биографический словарь студентов первых XXVIII-ми курсов С.-Петербургской духовной академии: 1814—1869 гг. (руск.) — СПб. 1907. — 552 с. * Ростиславов И. Санкт-Петербургская духовная академия до графа Протасова // Вестник Европы. (руск.) — 1872 * Ростиславов И. Санкт-Петербургская духовная академия при графе Протасове // Вестник Европы. (руск.) — 1883 * Семидесятипятилетний юбилей Петербургской духовной академии (руск.) // Исторический вестник, 1884. — Т. 16. — № 4. — С. 235 * ПРЕЕМСТВО Вера и служение Санкт-Петербургской Духовной Академии и Семинарии (руск.) — СПб. 2007 * Шкаровский М. В. «Санкт-Петербургские (Ленинградские) духовные школы во 2-й половине XX — начале XXI века» (руск.) // Вестник церковной истории. (руск.) — 2008. — № 4(12). — С. 171—210 * Ходаковская О. И. А. А. Бовкало Ленинградская (Санкт-Петербургская) православная духовная академия. Профессора и преподаватели. 1946—1996. Биографический справочник. (руск.) — СПб. 2011 * Берташ А. свящ. Галкин А. Семинарский храм Санкт-Петербургской духовной академии. (руск.) — СПб. 2012. * Ванчугов В. В. Первый историк русской философии: Архимандрит Гавриил и его время. (руск.) — М.: Мир философии, 2015. — 752 с. — (Русская философия). — ISBN 978-5-9906502-0-6 Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт СПбДА Архівавана 3 красавіка 2019. * Відэаканал на YouTube * Група ВКонтакте(недаступная спасылка) * Старонка на Instagram * Старонка на Flickr * Старонка на афіцыйным сайте Санкт-Петярбургскай мітраполіі

Альпы **Горы** — участкі зямной паверхні, якія ўзняты над узроўнем мора вышэй за 500 м і характарызуюцца значнымі і рэзкімі ваганнямі вышынь на параўнальна кароткіх адлегласцях. Горы бываюць нізкімі, сярэднімі і высокімі (па вышыні), складкаватымі, глыбавымі, складкавата-глыбавымі і вулканічнымі (па паходжанню). На раўнінных тэрыторыях гарамі называюць таксама і невялікія падняцці, фактычна з'яўляючыяся ўзгоркамі. Горы займаюць 64 % Азіі, 36 % Паўночнай Амерыкі, 25 % Еўропы, 22 % Паўднёвай Амерыкі, 17 % Аўстраліі і 3 % Афрыкі. У цэлым 24 % зямной поверхні прыходзіцца на горы. 10 % усіх людзей жыве на тэрыторыі гор. У гарах бярэ свой пачатак большасць рэк Зямлі. Найвышэйшая гара на Зямлі — Джамалунгма (Эверэст) у Гімалаях. Яе вышыня над узроўнем мора складае 8848 метраў. Элементы горнага мікрарэльефу ----------------------------- У горах, асабліва высокіх, сустракаецца вялікая колькасць відаў мікрарэльефаў (дробных форм рэльефу, якія не перавышаюць у папярочніку і ў вышыню некалькіх метраў), нехарактэрных для раўнінных пляцовак зямной паверхні. Да элементаў горнага мікрарэльефу адносяць: * вяршыні * падножжы * схілы * перавалы * даліны * грабяні * ледавікі * марэны * і інш. У высакагор'і многія элементы мікрарэльефу (напрыклад, марэны) маюць ледавіковае паходжанне і таму не сустракаюцца ў сярэднегор'і і раўніннай мясцовасці, дзе з часоў існавання ледавікоў прайшоў занадта вялікі перыяд часу. Вышыня гор ---------- Адна з найвышэйшых гор у свеце па адноснай вышыні — Мауна-Кеа (4205 м) з сезоннай снегавой шапкай. У залежнасці ад адноснай і абсалютнай вышыні горы прынята дзяліць на: * высокія, з адноснай вышынёй звыш 2 км, абсалютнай — звыш 3 км * сярэднія, з адноснай вышынёй 0,8-2 км, абсалютнай — 1-3 км * нізкія, з адноснай вышынёй 500—800 м, абсалютнай — да 1000 м Найвышэйшыя горы па кантынентах і частках свету ----------------------------------------------- Асноўны артыкул: **Спіс найвышэйшых вяршынь свету** * Джамалунгма (Эверэст), Азія (абсалютная вышыня — 8848 м) * Аканкагуа, Паўднёвая Амерыка (6959 м) * Дэналі, Паўночная Амерыка (6194 м) * Кіліманджара, Афрыка (5895 м) * Эльбрус, Еўропа (5642 м) (існуе спрэчка — адносіцца Эльбрус да Еўропы ці Азіі) * Масіў Вінсан, Антарктыда (4897 м) * Манблан, Еўропа (4808 м) (калі спрэчны Эльбрус адносяць да Азіі, то тады Манблан * Касцюшка, Аўстралія (2228 м) Горы і чалавек -------------- У антрапагеаграфічным дачыненні горы з'яўляюцца вельмі разнастайным і нярэдка складаным комплексам геаграфічных умоў. Пры аналізе гэтых умоў антрапагеаграфія на першы план ставіць індывідуальна-геаграфічныя ўмовы таго ці іншага горнага ландшафту, і прытым у іх сувязі з умовамі гістарычнымі, эканамічнымі і іншымі. Так, напрыклад, пры выбары для шляхоў зносін тых ці іншых перавалаў, гістарычныя, эканамічныя і стратэгічныя ўмовы нярэдка ігралі большую ролю, чым умовы прыродныя. Але і сярэднія гіпсаметрычныя і кліматычныя даныя далёка не абыякавыя для антрапагеаграфіі, асабліва сярэднія вышыні над узроўнем мора, бо ў залежнасці ад іх стаіць размеркаванне насельніцтва. ### Вышыня і населенасць Некаторыя з гор засяліліся вельмі даўно. У Альпах яшчэ да рымскіх селішчаў былі селішчы лігураў, кельтаў, рэтаў, ілірыйцаў. Цяжкасць існавання ў горах прыводзіць да рэдкасці насельніцтва ў іх і да павольнага росту насельніцтва, а нярэдкае да змяншэння яго, асабліва з тых часоў, як стала развівацца міграцыя з сёл у гарады. Напрыклад, высакагорныя альпійскія дэпартаменты Францыі адрозніваюцца найбольшым у краіне змяншэннем насельніцтва. У Еўропе амаль усе прамысловыя вобласці займаюць нізіны і невысокія ўзгорыстыя краіны. У Злучаных Штатах Амерыкі ольшая частка насельніцтва жыве ніжэй 300 метраў над узроўнем моры, насельніцтва ж, што займаецца гандлем і прамысловасцю, разводзіць бавоўну, рыс і цукровы трыснёг, жыве ніжэй 150 метраў. Толькі паступова насельніцтва займае вялікія вышыні. Сярэдняя вышыня, на якой жыло насельніцтва ЗША у 1870 годзе, была 210 метраў, а ў 1890 годзе — 240 метраў (сярэдняя вышыня тэрыторыі ЗША — 750 метраў). Вышэй 900 метраў у ЗША жылі: у 1870 годзе — 0,4 мільёна чалавек, у 1880 годзе — 0,8 млн, у 1890 годзе — 1,5 млн, у 1900 годзе — 2,1 млн чалавек. Змяншэнне шчыльнасці насельніцтва з вышынёй залежыць не толькі ад кліматычных умоў, але таксама і ад цяжкасці камунікацый і зносін у горных умовах. ### Горы і клімат Змена асобных кліматычных параметраў адпаведна вышыні не заўсёды з'яўляецца адмоўнай з пункту гледжання гаспадарчых інтарэсаў чалавека. Тэмпература з вышынёй зніжаецца, але колькасць ападкаў да вядомай вышыні расце. Сугор'і ва ўмераным клімаце маюць халодны клімат, у гарачым — умераны, у сухім — вільготны. Адсюль — развіццё сенажацяў на сугор'ях Сярэдняй Азіі, высакагорных культур — у Цэнтральнай і Паўднёвай Амерыцы. Дадатным бокам з'яўляецца разнастайнасць кліматычных умоў, што ствараецца разнастайнасцю араграфіі, тады як аднастайная араграфія суправаджаецца і аднастайным кліматам. У гарачым поясе (паўночны край Індыі, трапічныя вобласці Амерыкі) на ўзвышшах да 3—4 км адзін над адным ляжаць гарачы, умераны і халодны паясы. Разнастайнасць кліматычных умоў у горах узмацняецца ўплывам араграфіі на паветраныя плыні і на сонечнае асвятленне. З прычыны ўзмоцненага выпадзення ападкаў на наветраным боку змяншаецца іх колькасць на зацішным. Перагароджваючы шлях ветру, горы ствараюць асаблівыя ўмовы пералівання паветранага патоку праз іх грабяні і звальванне яго па схілах (фён, бора, містраль, нордост). Больш спрыяльнае становішча адносна сонца прымушае ўсе вёскі ў альпійскіх далінах мясціцца на сонечным боку, бо на ценевым занадта холадна. Кліматычны ўплыў гор важны яшчэ ў тым дачыненні, што горы, што ідуць папярок кірункі пераважных вятроў, з'яўляюцца кліматычным бар'ерам, затрымваючы асадкі на наветраным боку і ствараючы такім чынам сухасць зацішных схілаў гор і далін, што ляжаць на зацішным боку, і, асабліва, баронячы ад дзеяння халодных вятроў. Так, Альпійская сістэма ўтварае рэзкую кліматычную мяжу паміж дзвюма кліматычнымі правінцыямі: субтрапічнай Міжземнаморскай і правінцыяй умеранага клімату астатняй Еўропы. ### Занальнасць і межы селішчаў Вышыннай кліматычнай занальнасцю вызначаецца раслінная занальнасць, а паралельнае з ёю — занальнасць гаспадарчая, часам і этнаграфічная. У Цэнтральнай Азіі зусім розна выкарыстоўваюцца зоны раўнінных стэпаў, горных ускраін і горных вышынь: стэпы заняты качэўнікамі; горныя ўскраіны густа заселены: тут убору з вёскамі земляробаў шмат гарадоў з рамесным і гандлёвым насельніцтвам; на саміх жа горах рэдкае насельніцтва, вядучая прымітыўная земляробская і гавядніцкая гаспадарка. Добрым прыкладам вертыкальнай занальнасці элементаў сельскай гаспадаркі з'яўляецца Закаўказзе. То ж дзяленне назіраецца і ў краінах, дзе знаходзяцца горы Атласа, але тут яно ўскладняецца этнічнай дыферэнцыяцыяй: у пустыні жывуць туарэгі, па ўскраінах гор і ў горах — берберы. У Альпах назіраецца павярховае месцаванне вінаградарства, земляробства, гавядніцтва. На гары Этне (38° з. ш.) у вышынным кірунку адрозніваюць культурную, лясную і пустэльную зоны. Культурная зона распасціраецца да вышыні 1550 метраў (мяжа хлебных раслін), а калі лічыць і ядомы каштан, давалы сурагат хлеба, тое да 1850 метраў. Ніжняя частка культурнай зоны занята вінаграднікамі, апельсінамі, лімонамі і аліўкавымі гаямі; усяго вышэй, да 800 метраў, падымаюцца аліўкавыя дрэвы. Потым вынікае зона садовых дрэў умеранага клімату і хлебных раслін. Вёскі сканчаюцца на Этне ў аліўкавай зоне. Найболей высока заходзяць хаты леснікоў (на вышыню 1400—1500 метраў). У Альпах асобныя вёсачкі ў Ціролі і Швейцарыі падымаюцца амаль да 2000 метраў, але большай часткай на такой вышыні знаходзяцца толькі халупы, што займаюцца пастухамі і сыраварамі ў гадовы сезон, сталыя ж вёскі ў сярэднім сканчаюцца на вышыні 1000—1300 метраў. Але калі ва ўмераным клімаце ў выглядзе агульнага правіла назіраецца з павелічэннем вышыні рэзкае скарачэнне селішчаў, тое ў трапічных абласцях, дзе жыццё ў нізінах нярэдка з'яўляецца вельмі шкоднай для здароўя, назіраецца канцэнтрацыя насельніцтва на вялікіх вышынях. Вялікая частка гарадоў, у тым ліку буйных, знаходзіцца на вышыні больш 2000 метраў. Ва ўмеранай палосе найболей высокія селішчы знаходзяцца на Каўказе, але і тут яны не заходзяць вышэй 2,5 кіламетра (паселішча Куруш); ёсць гарады на вышыні звыш 1,5 км (Шуша — 1547 м, Ленінакан — 1548 м, Карс — 1776 м). Удвая вялікія вышыні знаходзім у Тыбеце, каля 30-й паралелі: Лхаса на вышыні 3630 метраў, Гарток — каля 4,5 км. У Эфіопіі мяжа гадоўлі хлеба і сталых селішчаў дасягае вышыні 3900 метраў. Такой жа і яшчэ большай вышыні дасягаюць селішчы ў трапічнай частцы Паўднёвай Амерыкі: Сера-дэ-Паска ў Перу ляжыць на вышыні 4350 м, горад Патосі у Балівіі — на вышыні 3960 метраў, а рудакопнае мястэчка пры ім (срэбныя рудні) — на вышыні 5000 метраў над роўнем мора. ### Горныя схілы і даліны Важнай акалічнасцю, што палегчыла засяленне горных абласцей, было тое, што горы рэдка крута падымаюцца над раўнінай. Дзякуючы выветрыванню, размыванню і згладжванню плыннымі водамі, стромкасць схілаў мякчэе, атрымваецца паступовы нахіл ці ступеністы будынак, даліны паглыбляюцца і высока падымаюцца ў горы, утвараючы зручныя шляхі для ўздыму знізу высока ў горы. Таму горы рэдка з'яўляюцца зусім недаступнымі. Культуры нізін могуць па схілах і далінах пракрадацца высока ўгару і глыбока ўнутр горнай краіны, і, назад — горныя культуры спускаюцца ўніз. На пакатых схілах і ў далінах гор расліннасць таму адрозніваецца асабліва вялікай разнастайнасцю. Невысокія схілы, дзякуючы разнастайнасці сваёй расліннасці і добраму абвадненню, а таксама лёгкай даступнасці для зносін, заўсёды былі ўпадабаным месцам рассялення чалавека ў горных абласцях; на невялікіх прасторах тут ствараліся ўмовы для самага размаітага падзелу працы, дзякуючы камбінацыі адрознення прыродных умоў з выгодамі зносін. У вузкіх далінах насельніцтва аддае перавагу схілы падэшве даліны таксама і па кліматычных меркаваннях: яны лепш асветлены і лепш ветраюць, тады як на глыбіні вузкай даліны мала сонца, застойваюцца выпарэнні, доўга стаіць густы туман. Усё ж жыццё чалавека ў горных краінах засяроджваецца пераважна ў далінах. Па іх ідуць зносіны, уздоўж іх запасіцца найболей густое насельніцтва. Дзякуючы асыпкам і наносам у іх раўней і ўрадлівей зямля; дзякуючы абароненасці ад ветру і ніжэйшаму роўню над роўнем моры — мякчэйшы клімат, чым на грэбені гор; тут ствараюцца больш палегчаныя ўмовы для зносін і па галоўных далінах і па іх разгалінаваннях. Багацце далінамі і іх месцаванне вельмі важныя таму доўжачы засваенні гор. У складкаватых горах горныя сістэмы прарэзаны доўгімі і большай часткай шырокімі падоўжнымі далінамі. Параўнальная лёгкасць зносін, урадлівасць і шырокасць многіх з такіх далін зрабілі іх гістарычна важнымі (Верхнеронская і Верхнярэйнская даліны, даліны Іна і Адыджэ) (Эча). Масіўныя горы праразаюцца звычайна не падоўжнымі, а папярочнымі далінамі, кароткімі, нешырокімі, замкнёнымі. Такія даліны большай часткай маюць толькі мясцовае значэнне, злучаючы ўнутраныя часткі масіву з яго ўскраінай. Асабліва важнае антрапагеаграфічнае значэнне маюць пашыраныя катлавіны ў далінах. Звычайна да гэтых катлавін падыходзяць бакавыя даліны, і, тады як уся даліна з'яўляецца шляхам зносін, яе пашыраная частка робіцца іх вузлом. Частка такіх катлавін з'яўляецца правальнымі (у правальных катлавінах ляжаць Фларэнцыя, Вена, Майнц і Любляна). Але найчасцей катлавіна бывае пашыранай часткай, утворанай запрудай даліны, разгалінаваннем даліны на рукавы, упадзеннем бакавых рэк. Звычайна да пашыраных частак даліны і прымеркаваны селішчы, астатняя даліна служыць толькі для перасоўвання. Прыпынкавыя пункты даводзяцца як-разоў на пашыраныя, больш плоскія пляцоўкі. Але даліны не на ўсім сваім працягу з'яўляюцца бездакорнымі шляхамі. Шырокія пляцоўкі нярэдка змяняюцца вузкімі цяснінамі; паводкі ў горах робяць дарогі па дне даліны непраходнымі. Пасоўванне па вузкіх далінах было ў свой час небяспечна і ў сэнсе рабаўніцкіх налётаў. У эпоху грунтовых дарог, убору з даліннымі дарогамі, існавалі таму і нагорныя. Дарогі гэтыя суправаджаліся мястэчкамі, сцены і вартаўнічыя вежы якіх кажуць пра ранейшую трасу нагорных дарог. Па меры таго як жыццё рабілася спакайней, у даліну з горных уступаў спускаліся прыгарады гарадоў. Сюды пераносіўся цэнтр цяжару гарадскога жыцця, сюды ж спускаліся і галоўныя струмені зносін. Сляды такога перасоўвання ўніз паселішчаў і дарог можна дагэтуль назіраць у Вагезах і ў Шварцвальдзе. Буйнейшыя паселішчы ўзнікалі звычайна па краі гор, там, дзе даліны падыходзілі да раўніны. Тут узнікалі размеркавальныя пункты таварапамену. Тутака ж уладкоўваліся ўмацаванні жыхарамі нізін, якія засцерагалі сябе ад уварвання насельнікаў з гор. Там, дзе выйсці горных далін перасякаліся дарогамі, што ідуць па нізіне ўздоўж падэшвы гор, узнікалі даволі вялікія гандлёвыя гарады (Тбілісі ў Закаўказзе, Мілан у Паўночнай Італіі, Мюнхен у Баварыі, Ліма ў Перу). ### Горы і зносіны На пераадоленне кожнай няроўнасці патрабуецца выдатак лішняй энергіі, таму няроўнасці абцяжарваюць перасоўванне. Асабліва абцяжарвае яго масавая скупнасць няроўнасцяў — гары. Рух таму скіроўваецца галоўным чынам па раўнінах, у горах ідзе па далінах, унікаючы стромкасці. Але цяжкасці, што ствараюцца горамі для руху, з'яўляюцца адноснымі, а не абсалютнымі. Альпы не засталіся назаўжды непраходным бар'ерам для шырання рымлянаў да поўначы і захаду ад іх. Хрыбет Вендыя ў Індастане толькі часова затрымаў перасоўванне арыйцаў. Пры засяленні якой-небудзь краіны асабліва важным з'яўляецца месцаванне гор у адносінах да берага. Горныя хрыбты, што ідуць па ўсходнім і заходнім краі Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі, вельмі доўгае (асабліва ў Паўднёвай Амерыцы) затрымвалі засваенне ўнутраных прастор. Прайшло больш паўстагоддзя, пакуль англійскія асаднікі Аўстраліі пракраліся з усходняга ўзбярэжжа па той бок параўнальна невысокага хрыбта Аўстралійскіх Альп. Але берагавыя горы былі сур'ёзнай перашкодай, асабліва ў пару грунтовых дарог. Пры сучасным роўні тэхнікі няма горных хрыбтоў, праз якія нельга было б пракласці рэйкавых шляхоў. Вялікая ці меншая абцяжаранасць руху праз горы залежыць ад таго, ці з'яўляюцца яны масіўнымі ці рассечанымі. Перавага складкаватых гор складаецца ў багацці іх падоўжнымі далінамі, што дазваляюць глыбока пракрадацца ўнутр горнай краіны. Але нароўні з падоўжнымі далінамі павінны быць і западзіны ў хрыбце, перавалы, што палягчаюць папярочны рух праз хрыбет. Нават пры невялікай абсалютнай вышыні, горы ствараюць значныя перашкоды для зносін, калі ў іх няма такіх западзін. Такія Юрскія горы, Скандынаўскія, не мелыя значных западзін на працягу 15°, Апалацкія горы, якія маюць толькі адну западзіну на працягу ўсяго даволі высокага хрыбта. Асабліва вялікая цяжкасць ствараецца пры адсутнасці западзін, што палягчаюць папярочны рух, масіўным будынкам гор, як у Скандынаўскіх гор. Ад багацця пераваламі ці праходамі залежыць даступнасць і праходнасць гор. Пры беднаце гор праходамі наяўныя нешматлікія праходы набываюць сусветнае значэнне, як прыкладам Хайберскі, вядучы з Індыі ў Афганістан. Размеркаванне праходаў вельмі нераўнамернае. У Вагезах няма ніводнага сапраўднага праходу на ўсім працягу паміж Больфарам і Цабернскім праходам. У Заходніх Альпах побач з Коцкімі Альпамі, багатымі праходамі (імі шырока карысталіся ўжо старажытныя рымляне), ляжаць бедныя праходамі Грайские Альпы. На ажыўленасці зносін адлюстроўваецца вышыня і шырыня праходу. У Альпах вышыня праходаў расце з захаду на ўсход. У Пірэнеях праходы вышэй, чым у Альпах. Меншае выкарыстанне пірэнейскіх праходаў у параўнанні з альпійскімі тлумачыцца, аднак, не толькі іх большай вышынёй, але і тым, што па абодва бакі Альп ляжаць значна больш лепшыя па сваіх гаспадарчых асаблівасцях краіны, чым па абодва бакі Пірэнейскіх гор. Дзяржава ці племя, што трымала ў сваіх руках праходы, займала выгаднае становішча ў параўнанні з суседзямі, якія карысталіся гэтымі праходамі. Уладанне найважнымі альпійскімі праходамі было ў свой час важнай перавагай маленькай Швейцарыі. Афрыдыі на паўднёва-усходняй мяжы Афганістана ў мінулым заўсёды збіралі пошліны за праезд праз Хайберскі праход. Разам з асобнымі праходамі ёсць цэлыя прахадныя горныя краіны. Памірскае сугор'е вышынёй да 4000 метраў, што ляжыць сярод гор, што ўстаюць да 7000—8000 метраў, здаўна было прахадной краінай. Абсалютна Памір уяўляе вялікія цяжкасці для зносін, але адносна, у параўнанні з атачальнымі горамі, умовы для перасоўвання тут здатнае лягчэй. У гэтым дачыненні горныя прахадныя краіны напамінаюць горныя праходы, нярэдка таксама вельмі цяжкія, але лягчэйшыя для пераадолення, чым скалістыя грабні. Але ад праходаў прахадныя горныя краіны адрозніваюцца сваёю шырокасцю. Праз іх ідуць многія дарогі, тады як праз праходы — толькі адна. ### Вынікі ізаляцыі жыцця ў горах Там, дзе горнае насельніцтва адрэзана ад навакольнага свету цяжкасцю зносін, яно доўга застаецца пры старых норавах і звычаях, нават пры малалікасці сваёй можа захаваць свая ўласная мова. Сваны, якія жывуць у вярхоўях Інгуры Цхенісцхалі, утвараюць самабытны ў этнічным і лінгвістычным адносінах народ, хоць налічваюць толькі каля 60 тысяч чалавек. То ж ставіцца да тушаным, павам, хеўсурам, а таксама да асяцінам, займальным найболей высокія даліны вакол Казбека. Падаючы падвышаныя фізіялагічныя вымогі да сэрца, мускулаў і нерваў, горы ў той жа час падаюць толькі ўмераныя крыніцы існавання. Пачынаючы з пісьменнікаў старажытнасці і да нашых дзён, супрацьстаўляюць загартаваных горных жыхароў спешчаным насельнікам прылеглых нізін, асабліва ў трапічных абласцях (прыкладам у Індыі, дзе энергічныя насельнікі Гімалайскіх гор рэзка адрозніваюцца ад млявых насельнікаў гарачых нізін). Але толькі ў нешматлікіх выпадках горныя жыхары здабывалі верх над насельнікамі раўнін. Гэта тлумачыцца тым, што, у звязку з араграфічнымі асаблівасцямі гор, раздробненай з'яўляецца і жыццё іх насельніцтва. Аднастайнасць умоў існавання ў тых дробных ёмішчах, на якія пабіты горныя краіны, і абцяжаранасць зносін не дапушчаюць развіцця сувязяў паміж асобнымі народцамі. Толькі выйдучы з вузкіх рамак маленькіх горных западзін на шырэйшыя прасторы, можна было знаходзіць умовы, спрыяльныя для з'яднання і для шырокага грамадскага падзелу працы. Такія ўмовы ўяўляюць плоскія сугор'і сярод гор. Яны ніколі не бываюць зусім плоскімі. Яны не толькі атачаюцца, але і прарэзваюцца горнымі хрыбтамі. Дзякуючы скупнасці ападкаў на гэтых хрыбтах сугор'я атрымваюць дастатковае абвадненне, маюць рэкі і азёры; усім гэтым было магчыма скарыстацца для штучнага абваднення. Такія нагорныя вобласці з'явіліся агменямі ранняй культуры. У прыватнасці гэта ставіцца да амерыканскіх сугор'яў, што яднаюцца ў дзве вялікія групы: адна ідзе ад Мексікі да Юкатана, іншая цягнецца па Андыйскім сугор'ям ад Калумбіі да Балівіі. На гэтых сугор'ях, а не ва ўрадлівых нізінах з іх трапічнымі лясамі і не ў стэпах Лаплатской нізіны, утварыліся агмені ранняй культуры ў Амерыцы. Такія ж агмені ранняй культуры ўтварыліся на сугор'ях Пярэдняй Азіі і на сугор'ях Эфіопіі. Зноскі ------ 1. ↑ *Лукашов А. А.* Гора // Большая российская энциклопедия / Председатель науч.-ред. совета Ю. С. Осипов. — М.: «Большая Российская энциклопедия», 2007. — Т. 7. — С. 418. — ISBN 978-5-85270-337-8. 2. ↑ *Андрыеўская З. Я. Галай І. П.* Руска-беларускі фізіка-геаграфічны слоўнік — Мн.: Народная асвета, 1994. — 367 с. — ISBN 985-03-0054-X С.75. 3. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 5. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0090-0. 4. ↑ Гора // Географический энциклопедический словарь. Понятия и термины / Гл. ред. А. Ф. Трёшников. — М.: «Советская энциклопедия», 1988. — С. 73. 5. ↑ *Иностранцев А. А.* Горы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. 6. ↑ Какой высоты могут быть горы? **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Туризм и отдых. Полезные советы туристам*. Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2012. Праверана 24 верасня 2011. 7. ↑ BBC Russian — В мире — Китай согласился «приподнять» Эверест на 4 метра Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 5. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0090-0. * *Галай И. П.* География: термины и понятия: словарь для учащихся и абитуриентов / И. П. Галай, Е. И. Галай. — Мн.: Белкартография, 2011. — С. 51. — 223 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-985-508-082-5. (руск.) * Горы/Антропологический очерк (Л. Синицкий) Большая советская энциклопедия (первое издание), Т. 18 (1930 год), С. 215—223. Спасылкі -------- * Горы // Энцыклапедыя Кругасвет * * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Горы | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Giant Bomb | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Universalis · Сучаснай Украіны | | Нарматыўны кантроль | GND: 4144619-7 · LCCN: sh85087823 · LNB: 000059492 · NKC: ph120812 |

**Міхаіл Ільіч** (*Мендэль Эльевіч*) **Ліфшыц** (14 студзеня 1877, Лепель, Віцебская губерня — 29 студзеня 1934, Харкаў) - савецкі гастраэнтэролаг, анколаг. Доктар медыцыны (1910), прафесар. Бацька фізікаў Яўгена Ліфшыца і {{нп3|Ілья Міхайлавіч Ліфшыц|Ільі Ліфшыца|ru|Лифшиц, Илья Михайлович}}. Біяграфія --------- Нарадзіліся ў купецкай сям'і. У 1903 годзе скончыў медыцынскі факультэт Харкаўскага ўніверсітэта, дзе і працаваў з 1904 года; з 1920 — прыват-дацэнт, пры абароне доктарскай дысертацыі яго апанентам быў І. П. Паўлаў. У 1921-1923 гг. — прафесар кафедры дыягностыкі і прапедэўтыкі; з 1923 года ўзначальваў клініку ўнутраных хвароб стаматалагічнага інстытута; адначасова, у 1924-1934 гг. - загадчык тэрапеўтычным аддзяленнем клінікі ўкраінскага рэнтгенарадыялагічнага інстытута (цяпер Інстытут медыцынскай радыялогіі імя С. П. Грыгор'ева НАМНУ), з 1930 года — загадчык клінікі Усеўкраінскага Інстытута харчавання. Аўтар навуковых даследаванняў па праблемах клінічнай анкалогія, гематалогія, гастраэнтэралогіі. У прыватнасці вывучаў праблемы лячэння гастрыт, а таксама яго ўзаемасувязь з язвай і ракам страўніка. Сурэдактар двухтомнага дапаможніка »Клиника злокачественных опухолей" (Харкаў, 1930-1931). Яго жонкай была Берта Яўзараўна Ліфшыц (народжаная Мазель), мела адукацыю па гісторыі, дажыла да 92 гадоў (1884-1976) Родная сястра Мазеля Зіновія Яўгенавіча (Зундэля Яўзаравіча), які праектаваў лінныя дарогі волжскіх ГЭС і 1-ай на Чэгете. Пляменнік М. І. Ліфшыца — Яўген Зіноўевіч Мазель, доктар тэхнічных навук, спецыяліст у галіне стварэння транзістараў у СССР. Навуковыя працы --------------- * «Учение о конституциях человека» (1924); * «Учение об опухолях человека» (1927); * «Системные заболевания лимфоидной, миелоидной и ретикулоэндотелиальной тканей» (1931).

Паштовая марка Беларусі, прысвечаная нацыянальнаму парку **Нарача́нскі** — нацыянальны парк, створаны ў 1999 годзе ў мэтах захавання ўнікальных прыродных комплексаў, а таксама больш эфектыўнага выкарыстання рэкрэацыйных магчымасцяў прыродных рэсурсаў Нарачанскага рэгіёну і прылеглых да яго тэрыторыяў. Агульныя звесткі ---------------- Створаны ў 1999 з мэтай захавання прыроднага комплексу Нарачанскай групы азёр, Балдуцкай групы азёр, Вішнеўскага возера, Швакцінскай групы азёр (Вялікія Швакшты) і Свірскай групы азёр (Свір) і для больш эфектыўнага выкарыстання рэкрэацыйных магчымасцей прыродных рэсурсаў. Нацыянальны парк «Нарачанскі» знаходзіцца пераважна ў Мядзельскім раёне (96 % плошчы), а таксама часткова на тэрыторыі Вілейскага (2 % плошчы), Пастаўскага Віцебская вобласць (1,7 % плошчы) і Смаргонскага Гродзенская вобласць (0,3 % плошчы) раёнаў. Працягласць Нацыянальнага парку з поўначы на поўдзень складае 34 км, з усходу на захад — 59 км. Адміністрацыя парку знаходзіцца ў курортным пасёлку Нарач Мядзельскага раёна Мінскай вобласці. Агульная плошча Нацыянальнага парку складае 97,3 тыс. га (0,973 тыс. км²). 66,8 тыс. га (68,7 %) гэтых земляў (у асноўным, лясы і вадаёмы) перададзеныя ў склад парку. Астатнія землі ў межах Нацыянальнага парку знаходзяцца ў падпарадкаванні іншых землеўладальнікаў і землекарыстальнікаў. Тэрыторыя парку займае 60 % плошчы тэрыторыі Мядзельскага раёна. Гісторыя -------- Здаўна навакольная мясцовасць Нарачы прываблівала аматараў адпачынку, палявання і рыбалкі, даследчыкаў і падарожнікаў. У пачатку ХХ ст. на беразе возера Нарач былі пабудаваны прыватныя вілы, рэстаран, яхт-клуб, прыстань для парусных лодак, тут курсіравалі дачныя паязды. У 1946 годзе ў ходзе першай навуковай экспедыцыі былі знойдзены крыніцы мінеральных вод і лячэбныя гразі (сапрапелі) у азёрах Кузьмічы, Швакшты і Дзягілі. Гэта было падставай для стварэння кліматабальнеалагічнага курорта. У канцы 1950-х гадоў пачалося актыўнае будаўніцтва турыстычных баз і дамоў адпачынку на ўзбярэжжы Нарачы. Ужо ў 1963 годзе адкрыўся санаторый «Нарач», пазней — дом адпачынку «Нарач», дзіцячы аздараўленчы лагер «Зубраня». У 1960-70-я гады на тэрыторыі Нарачанскага рэгіёна ўзнікла вялікая курортна-аздараўленчая зона краіны. Нацыянальны парк «Нарачанскі» быў утвораны ў 1999 годзе для захавання ландшафтаў, біялагічнага багацця і генетычнага фонду расліннага і жывёльнага свету. Прырода ------- На тэрыторыі парку больш за 30 азёр агульнай плошчай больш за 170 км². Рэльеф з дробна- і сярэднеўзгорыстых марэнных узвышшаў з катлавінамі, буйна- і сярэднеўзгорыста-градавых марэнных узвышшаў з камамі, спадзістахвалістых водна-ледавіковых раўнін з азёрамі, дзюнамі, камамі, катлавінамі, участкамі нізінных балот. Расліннасць падзоны дубова-цемнахвойных лясоў. Пераважаюць хваёвыя, яловыя і бярозавыя лясы. У фауне 243 віды пазваночных: 10 амфібій, 5 паўзуноў, 179 гняздуючых птушак, 49 млекакормячых; барсук, бусел чорны, гагара чорнаваллёвая, журавель шэры, пугач, скапа і інш. занесены ў Чырвоную кнігу. У іхтыяфауне 32 віды, у т.л. рэдкія і каштоўныя — стронга ручаёвая, галавень, рапушка, язь і інш. Азёры парку зарыбляюцца прамыслова-каштоўнымі відамі: вугром еўрапейскім, карпам, сазанам, сігам, судаком. У флоры каля 900 відаў вышэйшых сасудзістых раслін, у т.л. бяроза карлікавая, кураслел лясны, марошка, меч-трава звычайная, торбачнік альпійскі, цюльпан лясны, чарнакорань голы і інш. занесены ў Чырвоную кнігу. Водарасці батрахасперум ружанцападобны, кладофара эгаграліпьная, насток слівападобны, занесеныя ў Чырвоную кнігу, трапляюцца толькі ў возеры Нарач і яго басейне. У леса-балотным масіве Чарэмшыца выяўлены комплексы рэліктавых імхоў з гімнакалеі уздутай і інш. На тэрыторыі парку шмат помнікаў прыроды, у т.л. ўчасткі ландшафтаў — паўвостраў Дубовая гара (возера Мядзел), Сцепянёўскі берагавы ўступ (возера Нарач), озавыя грады Лукінская, Цюкшынская, Качаргінская, геалагічнае агаленне Студзянец, больш за 20 валуноў; мінеральныя крыніцы. Помнікі архітэктуры ------------------- Помнікі архітэктуры на тэрыторыі нацыянальнага парку прадстаўлены культавымі збудаваннямі (Касцёл Маці Божай Шкаплернай ў горадзе Мядзел, Андрэеўскі касцёл і царква ў аграгарадку Нарач, Нікалаеўскі касцёл і драўляная царква ў гарадскім пасёлку Свір, кляштар кармелітаў XVIII стагоддзя ў вёсцы Засвір, касцёл XIX стагоддзя ў вёсцы Канстанцінава, касцёл Маці Божай у гарадскім пасёлку Крывічы і інш.), сядзібнымі комплексамі і старадаўнімі паркамі (курортны пасёлак Нарач, гарадскі пасёлак Свір, вёскі Канстанцінава, Камарова, Альшэва і інш.). Курортная гаспадарка -------------------- Тут размешчаны курортны пасёлак Нарач з санаторыямі, дамамі адпачынку, гасцініцамі. На тэрыторыі парку размешчана самая вялікая курортная зона Беларусі, якая аб’ядноўвае 11 санаторыяў і аздараўленчых цэнтраў. Турызм ------ У нацыянальным парку для турыстаў распрацавана каля 30 экскурсійных маршрутаў, арганізуюцца шматдзённыя пешыя, веласіпедныя і водныя паходы. На ўзбярэжжы 9 азёр абсталявана 16 турыстычных стаянак. Летам можна зрабіць падарожжа на верталёце. Таксама ў парку арганізуюцца паляўнічыя і рыбалоўныя туры, падводнае паляванне, дайвінг. На тэрыторыі парку пракладзены экалагічныя маршруты, якія ўключаюць Блакітныя азёры і паўвостраў Чараўкі. Гл. таксама ----------- * Спіс нацыянальных паркаў Беларусі * Мікасецкі гідралагічны заказнік * Біялагічны заказнік "Пасынкі" Літаратура ---------- * Галдзянкоў А. Нарачанскі // БЭ ў 18 т. Т. 11. Мн. 2000. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт * belarus.by Архівавана 21 красавіка 2019.

Тыповы пейзаж Высокіх раўнін, усход штата Нью-Мексіка. **Высокія раўніны** (англ.: High Plains) — плато ў цэнтральнай частцы ЗША. Размешчана ў сярэдняй частцы Вялікіх раўнін, паміж рэкамі Уайт-Рывер (прыток Місісіпі) і Канейдыян (прыток Арканзаса). Паверхня Высокіх раўнін плоская, вышыні зніжаюцца з захаду на ўсход ад 1700 да 500 м. Ад суседніх участкаў Вялікіх раўнін плато аддзяляецца ўступамі. Высокія раўніны ўтвораны вапнякамі і пясчанікамі палеазойскага ўзросту, якія перакрываюцца лёсападобнымі суглінкамі (радзей пяскамі). Паверхня плато прарэзаная далінамі рэк (Плат, Арканзас і інш), паблізу якіх яна глыбока раздзеленая густой рачной сеткай. На тэрыторыі плато пераважае рознатраўна-кавыльны стэп на каштанавых глебах. Раён выкарыстоўваецца для пашавай жывёлагадоўлі, у далінах рэк займаюцца ірыгацыйным земляробствам. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4260830-2 · VIAF: 245090680 |

**Real Doll** (*Рыал Дол* — «сапраўдная лялька») — брэнд секс-лялек у натуральную велічыню, разнавіднасць секс-цацак. Вырабляецца з сярэдзіны 1990-х гадоў. Найтаннейшая мадэль каштуе $6500, дарагія — звыш за $10000. Падобная да рэальнай жанчыны візуальна і навобмацак, бо паверхня зробленая з сілікону, а канечнасці рухомыя. Гісторыя вытворчасці -------------------- Раннія прататыпы былі зроблены з цвёрдага латэксу з унутраным каркасам, але вонкавы матэрыял пазней быў заменены на сілікон. У чэрвені 2009 года Abyss Creations перавяла вытворчасць з алавяннага сілікону на плацінавы, у выніку новыя лялькі менш схільныя да разрываў і слядоў сціскання за старыя RealDolls. Цяперашняе ўвасабленне жаночых лялек Real Doll было прадстаўлена ў 1996 годзе. Лінія пачалася з двух жаночых целаў і трох твараў, станам на 2013 год прапануе дзесяць жаночых твараў і тры целы. Яшчэ адно жаночае цела ў стадыі распрацоўкі. Зноскі ------ 1. ↑ Doll Street Journal **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 4 жніўня 2009. 2. ↑ Realdoll - The World's Finest Love Realdoll **(нявызн.)**. *RealDoll*.

**Се́скла** (грэч. Σέσκλο) — адно з першых вядомых неалітычных паселішчаў Еўропы, VII—VI тыс. да н.э. Названа па імі сучаснага арумынскага населенага пункта ў Фесаліі, Грэцыя, дзе ў XIX ст. упершыню былі праведзены раскопкі. Найстаражытныя знаходкі датуюцца прыкладна 6850 г. да н.э. з хібнасцю да 660 гадоў. Яны належаць да двух розных культур, прота-Сескла і прэ-Сескла. Апошняя прадстаўлена другаснымі паселішчамі, якія прылягаюць да галоўнага паселішча прота-Сескла, і адносіцца да ўварванцаў старчава-крышскай культуры, геаграфічна распаўсюджанай на поўнач ад Фесаліі на берагах Дуная. Для культуры прэ-Сескла была характэрна штампаваная кераміка, якая, аднак, даволі хутка знікае. Абедзве культуры земляробчыя. Дамы спачатку маленькія, з аднаго-двух пакояў, з дрэва або з сырцовай цэглы на каменным падмурку, будавалі на схілах узгоркаў, якія прылягаюць да ўрадлівых далін, дзе вырошчвалі пшаніцу і ячмень. Акрамя таго, разводзілі коз, авечак, буйную рагатую жывёлу, сабак. У VI тысячагоддзі да н.э. з'яўляюцца двухпавярховыя дамы і мегароны (будынкі з калонамі). У паселішчы Сескла жыло каля 3 тыс. чалавек, што дазваляе супаставіць яго з неалітычнымі гарадамі Блізкага Усходу (Чатал-Гююк) і лічыць першым вядомым горадам Еўропы. Больш старажытныя неалітычныя культуры Грэцыі ў гэту эпоху яшчэ жылі ў пячорах (Франхты). У цэлым неалітычны комплекс прота-Сескла адпавядае сучаснаму яму блізкаўсходняму, але буйная рагатая жывёла была, відаць, прыручана ў Фесаліі, дзе з'явілася на некалькі стагоддзяў раней, чым у Чатал-Гуюку. Першыя жыхары прота-Сескла не былі знаёмыя з керамікай, што таксама збліжае іх з носьбітамі блізкаўсходніх культур дакерамічнага неаліту. Пазней з'яўляюцца вытанчаныя паліваныя кубкі і чашы, дэкараваныя геаметрычным узорам чырвонага і карычневага колераў. У самы позні перыяд арнамент эвалюцыянуе да матываў, якія нагадваюць языкі полымя. Аналагічная кераміка вядомая таксама ў заходняй Македоніі, але адрозніваецца ад малаазіяцкай. Акрамя посуду, знойдзены статуэткі жанчын, часта цяжарных, якія лічацца прыкметай культу Багіні-маці, што, зрэшты, характэрна не толькі для культур Сескла, але для ўсяго Балканскага паўвострава і Падунаўя. Культуры Сескла лічацца матчынымі для іншых балканскіх неалітычных культур, якія ўзніклі пазней, у прыватнасці старчава-крышскай. Пад іх уплывам складаецца таксама культура кардыяльнай керамікі. У V тысячагоддзі да н.э. паселішча Сескла было заваявана суседняй культурай Дыміні. Зноскі ------ 1. ↑ Аргіса Архівавана 10 лютага 2007. 2. ↑ Узнікненне земляробства Архівавана 9 снежня 2015. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сескла * Титов В. С. Неолит Греции. Периодизация и хронология, М. 1969 * Aegean Catchment Архівавана 17 сакавіка 2007. * Sesklo Neolithic settlement * Sesklo photos (site in Greek) Архівавана 3 сакавіка 2016. * Sesklo (in Greek) Архівавана 10 снежня 2008. * Petralona Cave, Greece * Argissa Tombs, Greece Архівавана 10 лютага 2007. * Mapquest — Sesklo, Street map not yet available. * Les Seskliens * Coordinates: 39°21′05″ пн. ш. 22°49′46″ у. д.HGЯO | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (онлайн) |

Чырвоная Русь (Rotreussen) на нямецкай карце 1892 года, якая адлюстроўвае Рэч Паспалітую ў 1660 годзе **Чырвоная Русь** — традыцыйная назва некаторых славянскіх тэрыторый, пераважна Галічыны і Валыні, а таксама сучаснай Беларусі, у заходнееўрапейскіх крыніцах XVI—XIX стст. Паняцце Чырвоная Русь пачалі ўжываць на Захадзе прыкладна адначасова з паняццем Чорная Русь, працяглы час яны канкурыравалі за «права» абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі. На думку Вячаслава Насевіча, магчыма, «калісьці было адно супрацьпастаўленне (белы — чорны ці белы — чырвоны), якое затым расшчапілася на два». Магчыма, упершыню назва Чырвоная Русь з’явілася ў «Хроніцы Канстанцкага сабору» Ульрыха фон Рыхенталя ў 1420-я гады. Прычым, мяркуючы па аднясенні Смаленска да Чырвонай Русі, ён называлася частка Русі ў складзе Вялікага княства Літоўскага, — задоўга да таго, як яе пачалі трывала называць Белай Руссю. На карце Фра Маўра (1459) побач з Літвой паказана не Белая, а менавіта Чырвоная Русь — яна ахоплівала і Кіеў, і высунутая далёка на захад, у параўнанні з рэальнасцю, Разань. Паводле Яна Ласкага (1514), чырвоныя русіны «знаходзяцца ў складзе Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага». На глобусе 1535 года землі на поўдзень ад Жамойці названыя *Plescovia Rubea* («Чырвоная Пскоўшчына», то-бок Чырвоная Русь). На карце Вопеля 1566 года паўночны край *Rote Reussen* дасягае Слуцка і Капыля. Такім чынам, менавіта Чырвоная Русь была першай з «каляровых» назваў, якую на Захадзе свядома ўжывалі для абазначэння ў тым ліку тэрыторыі сучаснай Беларусі. Аднак ужо на Айхштэцкай карце 1491 года *Rubea Russia* паказана ў традыцыйным пазней значэнні «Галіцка-Валынская Русь». У апісанні Сымона Старавольскага, польскага гісторыка і географа XVII ст. Чырвоная Русь ад поўдня межавала з Венгрыяй, Малдавіяй, Бесарабіяй, з поўначы — з Белай Руссю, якая ляжыць па-над рэкамі Стыр і Прыпяць, з захаду — з Малой Польшчай, з усходу — стэпамі Скіфіі і царствам Масковіі. Пасля 1772 года ў Аўстрыйскай імперыі для гэтых зямель афіцыйна ўжывалася назва *Галіцыя і Ладамерыя*, але часам (у навуцы і публіцыстыцы) ужывалася і далей назва Чырвоная Русь. Як і ў выпадку з Белай і Чорнай Руссю, стэрэатып з часам настолькі глыбока пранік у свядомасць гісторыкаў, што яны часта прыпісваюць ужыванне назвы крыніцам, дзе яна на праўдзе не сустракаецца. Гл. таксама ----------- * Чэрвенскія гарады Літаратура ---------- * *Белы, А.* Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы / А. Белы. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2000. — 238 с. — ISBN 985-6599-12-1 * *Гринблат М. Я.* Белорусы. Очерки происхождения и этнической истории (руск.). — Мн.: Наука и техника, 1968. — 288 с. | ⛭Русь | | --- | | Храналагічны і палітычны падзел | Наўгародская • Кіеўская • Галіцка-Валынская • Уладзімірская • Маскоўская • Літоўская | | | Геаграфічны і этнаграфічны падзел | Паўночна-заходняя • Паўночна-Усходняя (каланізацыя) • Заходняя • Паўднёва-Заходняя • Вялікая • Малая • Белая • Чорная • Чырвоная • Новая • Галіцкая • Карпацкая • Прашаўская | | Этапы развіцця | Хрышчэнне Русі • Палітычны распад Русі • Княствы Рурыкавічаў | | Войны з качэўнікамі | Мангольскае нашэсце на Русь • Набегі крымскіх татараў на Русь | | Этымалогія і лексіка | Назва Русі • «Усяе Русі» • Святая Русь | | Звязаныя этнонімы | русы • русічы • русіны • беларусы • маларосы • рускія • карпацкія русіны • панонскія русіны |

Фізічная карта свету **Геаграфічная карта (мапа)** — зменшаная абагульненая выява зямной паверхні на плоскасці, якая паказвае розныя аб'екты і з'явы, іх дынаміку і сувязь паміж імі ў залежнасці ад яе прызначэння. Аб'екты і з'явы могут быць фізіка-геаграфічнага і сацыяльна-эканамічнага характару. Да неад'емных асаблівасцей карт адносяцца: * асаблівы спосаб выявы выпуклай зямной паверхні на плоскаці (картаграфічная праекцыя); * адбор неабходных аб'ектаў і з'яў (картаграфічная генералізацыя); * паказ аб'ектаў і з'яў у выглядзе спецыяльных знакаў (картаграфічныя знакі) і іх тлумачэнне (легенда карты). Геаграфічную карту неабходна адрозніваць ад плана (які выконваецца без уліку крывізны зямной паверхні) і схемы (у якой не абавязкова захаваны масштаб). Класіфікацыя карт ----------------- Геаграфічныя карты адрозніваюцца: * паводле ахопу тэрыторыі (карты свету, мацерыкоў, краін і інш.); * паводле зместу (агульнагеаграфічныя і тэматычныя); * павдоле маштабу: + буйна- (1:200 000 і больш), + сярэдне- (ад 1:200 000 да 1:1 000 000), + дробнамаштабныя (менш за 1:1 000 000); * паводле прызначэння (навуковыя, вучэбныя, інжынерныя, спартыўныя, турыстычныя і інш.) Картаграфія ----------- Асноўны артыкул: **Картаграфія** Картаграфія — навука аб даследаванні, мадэляванні і адлюстраванні прасторавага размяшчэння, спалучэння і ўзаемасувязі аб’ектаў і з’яў прыроды і грамадства (геаграфічнай абалонкі Зямлі). У больш шырокай трактоўцы картаграфія ўключае тэхналогію і вытворчую дзейнасць. Аб’ектамі картаграфіі з’яўляюцца Зямля, нябесныя целы, зорнае неба і Сусвет. Найбольш папулярнымі пладамі картаграфіі (зразумелымі большасці людзей) з’яўляюцца вобразна-знакавыя мадэлі прасторы ў выглядзе: плоскіх карт, рэльефных і аб’ёмных карт, глобусаў. Яны могуць быць прадстаўлены на цвёрдых, плоскіх або аб’ёмных матэрыялах (папера, пластык) або ў выглядзе малюнка на відэаманіторы. | Карта | | --- | | праекцыя • маштаб • генералізацыя • картаграфічныя знакі • легенда | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Ваенная Сыціна · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · У. Даля · Britannica (онлайн) · Treccani | | Нарматыўны кантроль | GND: 4029783-4 · LCCN: sh85080858, sh99002035 · LNB: 000233362, 000056984 · NDL: 00573130 · NKC: ph115225 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Ізатэрма. Ізатэрмы сярэднегадавой тэмпературы Еўропы **Ізатэ́рма** (стар.-грэч.: ἴσος «роўны» і θέρμη «цяпло») — ізалінія аднолькавых тэмператур. Звычайна выкарыстоўваюцца паняцці ізатэрмы ліпеня і ізатэрмы студзеня. Каб наглядна паказаць, якія тэмпературы ў розных частках зямной паверхні, выкарыстоўваюць ізатэрмы. Ізатэрмы сярэднегадавых тэмператур дазваляюць ацаніць звязаны з тэмпературай клімат розных мясцовасцей. Могуць замяняцца зонамі, у якіх тэмпература вагаецца ад вызначанага значэння да іншага вызначанага значэння — у такім разе ізатэрмамі будуць межы такіх зон. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ізатэрма (метэаралогія) * ИЗОТЕРМА // Научно-технический энциклопедический словарь | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4580727-9 |

**Сярэднястогаўская культура** (укр.: Середньостогівська культура, руск.: Среднестоговская культура) — археалагічная культура меднага веку ва Усходняй Еўропе. Ахоплівала тэрыторыю лесастэпавай Украіны і суседнія раёны Расіі. Перыяд існавання: канец 5 тысячагоддзя да н. э. — пачатак 4 тысячагоддзя да н. э.. Вылучэнне --------- Адкрыццё першых помнікаў Сярэднястогаўскай культуры адбылося ў 1927 — 1929 гг. пры будаўніцтве Дняпроўскай ГЭС не далёка ад вострава Хорціца. Назва была дадзена памылкова па найменню неіснуючага вострава Сярэдні Стог. У самастойную культуру вылучана ў 1973 г. Асаблівасці ----------- Галоўнымі заняткамі носьбітаў Сярэднестогаўскай культуры былі мясная жывёлагадоўля (каровы, авечкі, коні), рыбалоўства і паляванне. Хаця рэштак коней не болей за 12% і ўзрост жывёл сведчыць пра тое, што іх трымалі на мяса, некаторыя даследчыкі высоўваюць меркаванне, што сярэднястогаўцы аднымі з першых асвоілі верхавую язду. Прычынай з'яўляюцца рогавыя калодачкі, якія археолагі доўгі час прымалі за частку аброцяў. Для керамікі характэрны пасудзіны з вузкім акругленым дном, выпуклай шыйкай, грабеністымі ўзорамі, зубчастымі або вусеневымі штампамі. У гліну дадаваліся раздробленыя ракавіны. Ва ўсходнім арэале культуры таксама выкарыстоўвалася чырвонагліняная кераміка, характэрная для Паўночнага Каўказа. Шырока выкарыстоўваліся крэмневыя пласціны, з якіх выраблялі скрэблы, навершы стрэл, сякеры. З косці выразалі шылы і рыбалоўныя гаплікі. Дамінавалі аднакамерныя, трохі заглыбленыя ў зямлю жытлы з агменем у цэнтры. Магільні Сярэднястогаўскай культуры безкурганныя. Толькі ў асобных выпадках над імі памяшчалі камяні. У большасці выпадкаў целы хавалі з падхіленымі нагамі з арыентацыяй на ўсход і паўночны ўсход, багата пасыпалі охрай. Радзей сустракаецца прамое пакладанне нябожчыкаў. Сувязі ------ Матэрыяльныя артэфакты Сярэднястогаўскай культуры блізкія да прадметаў, знойдзеных пры раскопках помнікаў Хвалынскай культуры. Прадстаўнікі абедзвюх культур — еўрапеоіды. Генетычныя даследаванні таксама пацвярджаюць іх шчыльную сувязь і блізкасць да сучаснага насельніцтва Заходняй Еўропы. Археолагі высоўваюць ідэю існавання Сярэднястогаўскай—Хвалынскай злучнасці ў лесастэпавых раёнах Усходняй Еўропы. Можна меркаваць, что носьбіты гэтых культур мелі адзінае паходжанне і, магчыма, размаўлялі на супольнай прота-індаеўрапейскай мове. Спасылкі -------- * Характерні риси середньостогівської культури * Телегін Д.Я. Середньостогівська культура епохи міді * Среднестоговская культура - археология Днепра и Дона * Среднестоговская (стоговская) культуура - Генофонд РФ | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) |

**Кіеўскае ваяводства** — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Вялікага Княства Літоўскага (з 1569 года ў складзе Каралеўства Польскага). Сталіца — горад Кіеў. Сімволіка --------- Герб ваяводства ў складзе Каралеўства Польскага меў наступны выгляд: «*у чырвоным полі белы Анёл, які трымае ў правай руцэ аголены меч, апушчаны канцом дадолу, у левай — ножны, край якіх дакранаецца да мяча*». У ВКЛ ваяводская харугва была зялёнага колеру і мела два рогі, на адным з якіх была выява Пагоні, на іншай — анёл і чорны мядзведзь. Гісторыя -------- Утварылася ў 1471 на аснове колішняй Кіеўскай зямлі. Падзялялася на Асцёрскі, Жытомірскі, Кіеўскі, Любецкі, Мазырскі, Оўруцкі, Пуціўльскі, Чаркаскі і Чарнобыльскі паветы. У 1507 і 1529 атрымала ад вялікага князя Жыгімонта Старога прывілеі, якія гарантавалі ваяводству пэўныя аўтаномныя правы. Падчас складання Люблінскай уніі (1569) кіеўскія паслы выступілі за далучэнне да Каралеўства Польскага, што зацвердзіў каралеўскі прывілей ад 6 чэрвеня 1569 г. Тым часам шляхта Мазырскага павета адмовілася ад пераходу пад польскую юрысдыкцыю. Павет далучыўся да Менскага ваяводства. У 1649 годзе, паводле Збораўскай дамовы паміж Багданам Хмяльніцкім і каралём Янам Казімірам, частка ваяводства разам з Кіеўскім паветам вылучылася ў гетманскае кіраванне (скасаванае ў 1660 г.). Згодна з Андрусаўскім перамір'ем (1667 г.) у складзе ваяводства засталіся толькі правабярэжныя паветы, сам Кіеў, нягледзячы на ўмовы пагаднення (Рэч Паспалітая згадзілася перадаць Маскоўскай дзяржаве горад і яго ваколіцы ў радыусе 1 мілі толькі да 15 красавіка 1669 г), маскоўскія захопнікі так і не вярнулі. У выніку, сталіцу ваяводства перанеслі ў Жытомір. У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) тэрыторыя ваяводства апынулася ў складзе Кіеўскага і Валынскага намесніцтваў Расійскай імперыі. Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ------------------------------------ У другой пал. XVI — першай пал. XVII падзялялася на Жытомірскі, Кіеўскі і Оўруцкі паветы, якія аб’ядноўвалі Белацаркоўскае, Багуслаўскае, Канеўскае, Корсунскае, Раманаўскае, Чаркаскае і Чыгірынскае староствы. Ураднікі -------- Асноўныя артыкулы: **біскупы кіеўскія**, **ваяводы кіеўскія** і **кашталяны кіеўскія** У Сенаце Рэчы Паспалітай Кіеўскае ваяводства мела двух свецкіх прадстаўнікоў — ваяводу і кашталяна, а таксама духоўнага — біскупа. Зноскі ------ 1. ↑ старабел.: *Воеводство Киевское*; па-лацінску: Palatinatus Kioviensis, па-польску: Województwo kijowskie 1. ↑ Samuel Orgelbrand. Encyklopedia powszechna. 1863. S. 640. 2. ↑ Stefan Kuczyński. Polskie herby ziemskie: geneza, treści, funkcje. 1993. S. 97. 3. 1 2 Кіеўскае ваяводства // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 90. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2. 4. ↑ *Цітоў А. К.* Сфрагістыка і геральдыка Беларусі. — Мн.: РІВШ БДУ, 1999. — 176 с. — ISBN 985-6299-36-5. 5. ↑ ЭнцВКЛ 2005. sfn error: шмат якараў (2×): CITEREFЭнцВКЛ2005 (даведка) Літаратура ---------- * *Грынявецкі В.* Кіеў // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 90. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2. | ⛭Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Вялікага Княства Літоўскага | | --- | | Ваяводствы | Віленскае (1413—1795) · Троцкае (1413—1795) · Полацкае (1504—1793) · Новагародскае (1507—1795) · Віцебскае (1508—1793) · Смаленскае (1508—1667) · Берасцейскае (1566—1795) · Менскае (1566—1793) · Мсціслаўскае (1566—1772) · Інфлянцкае (1667—1772) · Браслаўскае (1793—1795) · Гарадзенскае (1793—1795) · Жамойцкае (1793—1795) · Мерацкае (1793—1795) | | | Іншыя рэгіёны | Жамойцкае староства (XIII стагоддзе — 1795) · Курляндскае герцагства (1562—1795) | | Ваяводствы, якія адышлі да Польскага каралеўства ў 1569 | Кіеўскае (1471—1569) · Падляшскае (1513—1569) · Брацлаўскае (1566—1569) · Валынскае (1566—1569) |

Не блытаць з Мільфлёр. Дэкаратыўная разетка ў тэхніцы мілефіёры **Мілефіёры** (італ.: millefiorimillefiori — «тысяча кветак») — разнавіднасць мазаічнага шкла, як правіла, з кветкавым узорам. Паверхня гатовага вырабу нагадвае квітнеючы луг, чым і тлумачыцца назва. Гісторыя -------- Егіпет. Шкло, кераміка. I стагоддзе да н. э. — I стагоддзе н. э. Спосаб вырабу шкла ў тэхніцы мілефіёры быў вынайдзены ў старажытным Егіпце. У II стагоддзі да н. э. гэтая тэхналогія ўжывалася ў Александрыі; пазней, у I стагоддзі да н. э. яна была запазычаная рымлянамі. У XV стагоддзі тэхніку мілефіёры асвоілі венецыянскія шкловыдзімальнікі. Да XVIII стагоддзя, аднак, сакрэты вырабу гэтага шкла былі згубленыя. Адраджэнне адбылося толькі ў XIX стагоддзі, калі муранскія майстры не проста аднавілі, але і ўдасканалілі страчаныя тэхналогіі. З гэтага часу шкляныя вырабы ў тэхніцы мілефіёры вырабляліся не толькі ў Італіі, але таксама ў Англіі і ў Францыі. Аднак у першую чаргу мілефіёры асацыюецца менавіта з Венецыяй, з’яўляючыся адной з самых папулярных разнавіднасцяў муранскага шкла. З яго робяцца каралі, падвескі, прэс-пап’е, вазы, дэкаратыўныя талеркі і інш. Тэхналогія ---------- Рознакаляровая «нарэзка» Асновай стварэння вырабаў у тэхніцы мілефіёрыслужаць спецыяльныя шкляныя «пруткі», якія маюць у перасеку патрэбны майстру малюнак. Гэта можа быць не толькі кветка, але і зорка, геаметрычная фігура, жывёла, літара або дата. Каб атрымаць такую шкляную палачку, некаторы колькасць расплаўленага шкла намотваецца на жалезны прут і раскочваецца па плоскай паверхні. З яго фармуецца цыліндрык, які змяшчаецца затым у адпаведную форму. Далей майстар паўтарае аперацыю, дадаючы патрэбную колькасць слаёў каляровага шкла. Калі цыліндрык гатовы (звычайна ён мае каля 15 см у даўжыню і каля 8 см у дыяметры), ён зноў награваецца і да абодвух яго канцах прымацоўваюцца жалезныя пруты. Затым цыліндр выцягваецца, становячыся падобным на доўгі і тонкі аловак. Гэты «аловак» можна разрэзаць на сотні фрагментаў, кожны з якіх будзе мець на зрэзе зададзены майстрам малюнак. Іншы варыянт стварэння ўзору — злучэнне саміх шкляных дубцоў, якія сплаўляюцца ў адзіны пучок. Рознакаляровыя дубцы складваюцца так, каб «вязанка» мела ў перасеку неабходны малюнак, пасля чаго іх падвяргаюць награванню. Атрыманы тоўсты цыліндр таксама выцягваецца і наразаецца на маленькія фрагменты. Прэс-пап’е ў тэхніцы *millefiori* З атрыманай «нарэзкі» складаецца жаданы ўзор. Напрыклад, каб стварыць прэс-пап'е круглай формы, нарыхтаваныя каляровыя фрагменты размяшчаюцца ўнутры металічнага кольца і прамежкі паміж імі паступова запаўняюцца расплаўленым шклом, якое і змацоўвае іх паміж сабой. Для стварэння шклянога посуду (напрыклад, вазы) узорыстыя дэталі выкладваюцца на яшчэ не астылую паверхню, пасля чаго посуд выдзімаецца паўторна. Нягледзячы на тое, што ў нашы дні вырабляецца вялікая колькасць вырабаў у тэхніцы мілефіёры, муранскія майстры да гэтага часу ажыццяўляюць увесь працэс ўручную, так што кожны створаны імі прадмет унікальны. Крыніцы ------- 1. 1 2 3 4 5 Britannica. 2. 1 2 3 4 5 6 Millefiori Technique. 3. ↑ Museo del vetro. 4. ↑ The Story of Millefiori. Спасылкі -------- * Millefiori glass (англ.). Encyclopedia Britannica. Праверана 20 снежня 2015. * From mosaic glass to "millefiori": murrine (англ.)(недаступная спасылка). Museo del vetro. Архівавана з першакрыніцы 19 студзеня 2016. Праверана 20 снежня 2015. * Millefiori technique (англ.)(недаступная спасылка). Illinois State Museum. Архівавана з першакрыніцы 12 чэрвеня 2011. Праверана 20 снежня 2015. * The Story of Millefiori – Thousand Years of Glass Flowers (англ.). Праверана 20 снежня 2015. * Millefiori, the secondary processing of Murano Glass production (англ.). Праверана 9 снежня 2018. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Britannica (онлайн) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | LCCN: n99024916, sh85055110 · Microsoft: 72505334 · VIAF: 184006354 |

Антыўрадавае графіці з выявай Башыра. **Суданская рэвалюцыя** (араб. الثورة السودانية‎‎) — падзеі ў Судане 2018—2019 гадоў, звязаныя са звяржэннем прэзідэнта Амара аль-Башыра і наступным пераходным перыядам да дэмакратыі. Перадумовы ---------- Па выніках парламенцкіх выбараў 1986 г. створаны кааліцыйны ўрад. Няздольны вырашыць складаныя эканамічныя праблемы краіны, гэты ўрад скінуты 30 чэрвеня 1989 г. у выніку ваеннага перавароту з удзелам ісламскіх фундаменталістаў; дзейнасць канстытуцыі і палітычных партый прыпынена. Улада перайшла да Савета камандавання рэвалюцыяй на чале з генералам Амарам аль-Башырам (з 1998 г. прэзідэнт Судана). Значны ўплыў на ўрад атрымала ісламская фундаменталісцкая арганізацыя «Нацыянальны ісламскі фронт». Ход падзей ---------- З снежня 2018 г. у Судане пачаліся пратэсты супраць рэзкага павышэння цэнаў на хлеб, але неўзабаве пратэстны рух накіраваўся супраць аўтарытарнага кіраўніка краіны аль-Башыра. З пачатку пратэстаў загінулі як мінімум 32 актывіста. У лютым 2019 г. аль-Башыр абвесціў у краіне надзвычайнае становішча, абмежаваў свабоду сходаў, распусціў Кабмін і ўвёў у краіне рэжым надзвычайнага становішча на год. 6 красавіка тысячы актывістаў выйшлі на вуліцы сталіцы Судана Хартума з патрабаваннямі адстаўкі прэзідэнта. Пратэстоўцаў адагналі ад прэзідэнцкага палаца пры дапамозе слёзацечнага газу. 11 красавіка армія Судана здзейсніла ў краіне пераварот. Вайскоўцы вырашылі зняць з усіх пасадаў прэзідэнта Амара аль-Башыра, які кіраваў краінай 25 гадоў, і разагнаць урад. Міністр абароны краіны генерал-лейтэнант Авад Мухамед Ахмед ібн Ауф аб’явіў аб арышце Амара аль-Башыра, роспуску парламента і дзеючых органаў улады. Акрамя таго, было аб’яўлена аб прыпыненні дзеяння Канстытуцыі і ўвядзенні надзвычайнага становішча ў краіне на тры месяцы. Ваенны савет, што захапіў уладу ў краіне, узначаліў Авад Мухамед Ахмед ібн Ауф, які перад гэтым некалькі месяцаў займаў пасаду першага віцэ-прэзідэнта. Але 12 красавіка ён падаў у адстаўку дзеля захавання адзінства ўзброеных сілаў, назваўшы сваім пераемнікам генерала Абдэль Фатаха Бурхана. Адстаўка адбылася на фоне масавых пратэстаў з патрабаваннем найхутчэйшых палітычных пераўтварэнняў. Апазіцыя заклікала да найхутчэйшага стварэння пераходнага ўраду і распачала страйк каля міністэрства абароны ў Хартуме. 3 чэрвеня суданская армія пачала разгон лагера пратэстоўцаў. Вайскоўцы ўжылі зброю. Каля 100 чалавек загінулі, целы 40 чалавек былі знойдзены ў рацэ Ніл. Ахвяры ------ Падчас пратэстаў і сутыкненняў загінулі 246 чалавек. Наступствы ---------- Апазіцыя і ваенны савет 5 ліпеня 2019 г. дасягнулі пагаднення аб раздзяленні ўлады ў пераходны перыяд да правядзення выбараў. Бакі дамовіліся стварыць Суверэнны савет Судана з пяці ваенных і пяці грамадзянскіх асоб, які павінен дзейнічаць як мінімум тры гады. 17 ліпеня Пераходны ваенны савет і апазіцыйны альянс «Сілы за свабоду і перамены» падпісалі ў Хартуме ў прысутнасці пасрэднікаў з Эфіопіі і Афрыканскага саюза палітычнае пагадненне, прызначанае пракласці шлях да дэмакратычных пераўтварэнняў у краіне. З часам напружанасць у адносінах паміж вайскоўцамі і грамадзянскімі асобамі ўзрасла, паколькі ваенныя лідары пачалі патрабаваць рэформаў з боку «Сілы за свабоду і перамены» і заклікалі да адстаўкі асоб з кабінета міністраў. Зноскі ------ 1. ↑ У Судане працягваюцца пратэсты: тысячы людзей патрабуюць адстаўкі прэзідэнта **(нявызн.)**. *Новы час* (7 красавіка 2019). 2. ↑ nashaniva.by 3. ↑ blr.belta.by Архівавана 15 красавіка 2019. 4. ↑ nashaniva.by 5. ↑ Глава Военного совета Судана ушел в отставку 6. ↑ belsat.eu 7. ↑ svaboda.org 8. ↑ More than 240 people killed in Sudan uprising **(нявызн.)** (20 July 2019). Праверана 30 October 2019. 9. ↑ blr.belta.by Архівавана 8 жніўня 2019. 10. ↑ Sudan: Protesters demand military coup as crisis deepens **(нявызн.)**, *BBC News* (17 кастрычніка 2021). Праверана 25 кастрычніка 2021.

**Пілі́п Мікала́евіч Рачы́цкі** (1893, Лепель — 20 снежня 1937, Мінск) — савецкі партыйны і дзяржаўны дзеяч, наркам земляробства Беларускай ССР (1929—1933). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў 1893 годзе ў горадзе Лепель. З сям’і рабочых. Член УКП(б) з 1917 года. З 6 красавіка 1929 да 4 мая 1933 года займаў пасаду народнага камісара земляробства Беларускай ССР. 29 чэрвеня 1937 года быў арыштаваны ў Мінску па адрасе: вул. Савецкая, 71/36. Быў выключаны з УКП(б) і 19 снежня быў асуджаны Ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР як «член антысавецкай дыверсійна-тэрарыстычнай арганізацыі «правых» да ВМП. Расстраляны на наступны дзень. 4 ліпеня 1957 года быў рэабілітаваны ваеннай калегіяй Вярхоўнага Суда СССР. Асабовая справа Н. № 10612-с захоўваецца ў архіве КДБ Беларусі. Спасылкі -------- * Рачицкий Филипп Николаевич (1893)

**Мадленская культура**, *культура Мадлен* — найбольш позняя палеалітычная культура (15-8 тыс. г. да н.э.), якая змяніла салюстрэйскую і папярэднічала азільскай культуры ранняга мезаліту. Выяўлена археолагам Г. дэ Мартылье ў 1860 годзе. Назва ад пячоры Мадлен на беразе ракі Везер (дэпартамент Дардонь, Францыя). Пашырана на тэрыторыі Францыі, Іспаніі, Швейцарыі, Германіі і мае шэраг мясцовых разнавіднасцей. У Мадлене пераважалі крамянёвыя разцы, праколкі, скрэблы, касцяныя гарпуны, наканечнікі коп’яў, дроцікі, кап’якідальнікі, жэзлы, іголкі, шылы і інш. Характэрнымі з’яўляюцца разныя выявы на рогу і косці, скульптура з рогу, косці, іклаў маманта, гравіраваныя, мона- і паліхромныя выявы на скляпеннях і сценах пячор. Насельніцтва займалася паляваннем, жыло ў пячорах і жытлах з касцей і шкур. Мадлен адносіцца да эпохі мацярынскага роду. Тэрміны «Мадлен» і «мадленская эпоха» ўжываюцца і ў шырокім сэнсе для пазначэння заключнага этапу развіцця познапалеалітычнай культуры еўрапейскай прыледавіковай вобласці ад Францыі да Урала. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9).

Муранскі майстар па шкле за працай **Венецыянскае шкло** — мастацкія пасудзіны, пераважна выдзіманыя, часта з налепленымі дэталямі, а таксама пацеркі, люстэркі і іншыя вырабы. Вытворчасць пачалася ў канцы XIII стагоддзя ў Венецыі, дзе быў засвоены вопыт мастацкага шкларобства Сірыі і Візантыі. Чашы і кубкі XV стагоддзя з каляровага шкла з размалёўкай эмалямі мелі формы, што ішлі ад готыкі. З сярэдзіны XVI стагоддзя пашыраны стройныя, вытанчаныя па формах бакалы і вазы, каляровыя і бясколерныя, з філігранню або з кракле (узорам з тонкіх трэшчын). У XVII—XVIII стагоддзях вырабы са шкла (бясколернага, агатавага, карычневага з металічнымі блішчынкамі, мазаічнага) сталі вычварныя, дэкор — стракаты (посуд, люстры). З сярэдзіны XIX стагоддзя выпускаюцца вырабы па ўзорах XVI—XVII стагоддзяў, з 1950-х гадоў — літыя пасудзіны новых форм, пераважна простых і функцыянальна абгрунтаваных. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 4. — 480 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 4). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Венецыянскае шкло**

**Пераходны ваенны савет Судана** — орган улады ў Судане, створаны ваеннай хунтай падчас ваеннага перавароту 11 красавіка 2019 года. Старшынёй Савета стаў інспектар Узброеных Сіл краіны Абдэль Фатах аль-Бурхан, калі віцэ-прэзідэнт Ахмед Авад ібн Ауф падаў у адстаўку. Намеснікам кіраўніка Савета прызначаны камандуючы сіламі аператыўнай падтрымкі генерал-лейтэнант Махамед Хамдан Дагала. Мэтай савета з’яўлялася ўсталяванне часовага грамадзянскага ўрада пры падтрымцы апазіцыйных і пратэстных сіл Судана. Зноскі ------ 1. ↑ Sudan’s Ibn Auf steps down as head of military council **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 3 верасня 2019.

Узор пецінету **Пецінет** — эластычны трыкатаж з ажурным узорам. Арыгінальная французская назва перакладаецца як тонкая сетка. Спосабы вырабу пецінету ----------------------- Пецінет (у Германіі) у пачатку XX стагоддзя Адзінарнае вязанне ствараецца на нацяжных машынах з адным ігольчастым падшыпнікам  (англ.) (бел. шляхам пераносу вочак  (чэшск.) (бел. на суседні слупок. Над вочкам спачатку фармуецца пятля  (чэшск.) (бел. і толькі потым ствараецца новае вочка. У вязанні адсутнічаюць два вочки адно над адным, што стварае характэрныя адтуліны і грэбень. Вочкі могуць выконвацца індывідуальна ці групамі, вядома таксама выкананне паловы сцяжка (паўпяцінца). Згрупаваўшы адтуліны, можна стварыць на трыкатажным палатне розныя формы Двухбаковае вязанне можа быць створана толькі на двух’ярусных машынах шляхам навешвання вочак з адной станіны на іншую. У двухбаковым трыкатажы адтуліны менш прыкметныя, таму што яны часткова закрытыя споднімі вочкамі з правага боку. Пецінеты першапачаткова вырабляліся толькі на уточных вязальных машынах  (ням.) (бел.. У канцы XIX стагоддзя, асабліва ў Англіі, так званыя пецінетныя *petinet* асноўныя вязальныя машыны  (чэшск.) (бел. былі выкарыстаны для вытворчасці карункаў. У XXI стагоддзі мініяцюрныя ўзоры вырабляюць як на плоска-  (чэшск.) (бел. так і на круглавязальных машынах  (чэшск.) (бел.. Асаблівасці і прымяненне пецінету --------------------------------- Трыкатаж з перапляценнем пецінет адрозніваецца высокай паветрапранікальнасцю, нізкай трываласцю і эластычнасцю. У асноўным яны выкарыстоўваюць для жаночага верхняга адзення і панчох. Зноскі ------ 1. 1 2 3 *Z. Pohlreichová*. Pletenina s petinetovou vazbou v interiéru **(нявызн.)**. (чэшск.) 2. ↑ peter-hug.ch **(нявызн.)**. 3. ↑ tu-chemnitz.de **(нявызн.)**. 4. ↑ Holthaus: *Maschen Lexikon*, Deutscher Fachverlag Frankfurt/Main 2007, ISBN 978-3871509803, S. 213, 321. Літаратура ---------- * Denninger/Giese: Textil- und Modellexikon, ISBN 3-87150-848-9 Deutscher Fachverlag Frankfurt/Main 2006

«**Попел беласнежны**» (кіт.: 江湖儿女) — мастацкі фільм 2018 года рэжысёра Цзя Чжан-Кэ[en]. Фільм быў прадстаўлены ў асноўнай конкурснай праграме ігравога кіно 25-га Мінскага міжнароднага кінафестывалю «Лістапад». Сюжэт ----- Гангстарская меладрама і «*эпас аб прыродзе часу*» ў эпоху пераменаў. Цяо закахана ў Біна, злачыннага аўтарытэта правінцыі Шаньсі. Падчас спантаннай сутычкі паміж бандыцкімі групоўкамі яна вырашае заступіцца за каханага і страляе з пісталета ў паветра. За гэта жанчына атрымлівае пяць гадоў турмы. Выйшаўшы на волю, яна адпраўляецца на пошукі свайго страчанага кахання. Акцёрскі склад -------------- * Чжаа Таа * Ляа Фань * Сюй Чжэн * Каспер Лян Узнагароды ---------- Паводле інфармацыі сайта «*Internet Movie Database*» фільм быў адзначаны 27 кінаўзнагародамі і яшчэ 55 намінацыямі. Зноскі ------ 1. ↑ Jiang hu er nü (2018) — IMDb (англ.). Сайт «*Internet Movie Database*». Праверана 22 кастрычніка 2021. 2. 1 2 Попел беласнежны  (бел.). Сайт кінафестывалю «*Лістапад*». Праверана 22 кастрычніка 2021. 3. ↑ Jiang hu er nü — Awards (англ.). Сайт «*Internet Movie Database*». Праверана 22 кастрычніка 2021. Спасылкі -------- * Попел беласнежны на сайце «*Internet Movie Database*» (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | AllMovie · AlloCiné · Box Office Mojo · FilmAffinity · Internet Movie Database · Metacritic · Rotten Tomatoes |

«**Праект веку**» (ісп.: La obra del siglo) — мастацкі фільм 2015 года рэжысёра Карласа Мачада Кінтэлы[en]. Фільм быў прадстаўлены ў асноўнай конкурснай праграме ігравога кіно 22-га Мінскага міжнароднага кінафестывалю «Лістапад». Сюжэт ----- Калісьці «*атамны*» горад сімвалізаваў амбіцыйныя планы Савецкага Саюза па пабудове атамнай электрастанцыі на Кубе. Пасля распаду СССР «*праект веку*» цалкам замарожаны. Пра яго былыя надзеі напамінаюць толькі купалы недабудаваных рэактараў. З жыццём «*прывіднага*» горада злучаны неўладкаваныя лёсы трох герояў — бацькі, сына і ўнука. У адрозненне ад іх хатняга гадаванца — акварыўмнай рыбкі Бэнджаміна — мужчыны яшчэ не навучыліся «*дыхаць пад вадой*» і спраўляцца з адзінотай. У адсутнасць жанчын ім няпроста ўжывацца разам пад адным дахам у горадзе, якому некалі прадказвалі вялікую будучыню. Узнагароды ---------- Паводле інфармацыі сайта «*Internet Movie Database*» фільм быў адзначаны 7 кінаўзнагародамі і яшчэ 4 намінацыямі. Зноскі ------ 1. ↑ La obra del siglo (2015) — IMDb (англ.). Сайт «*Internet Movie Database*». Праверана 18 лютага 2022. 2. 1 2 Праект веку  (бел.). Сайт кінафестывалю «*Лістапад*». Праверана 18 лютага 2022. 3. ↑ La obra del siglo — Awards (англ.). Сайт «*Internet Movie Database*». Праверана 18 лютага 2022. Спасылкі -------- * Праект веку на сайце «*Internet Movie Database*» (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Internet Movie Database |

     Прастытуцыя легальная      Забаронены бардэлі і сутэнёрства      Прастытуцыя забаронена      Няма даных      Прастытуцыя легальная      Забаронены бардэлі і сутэнёрства      Прастытуцыя забаронена      Няма даных      Прастытуцыя легальная      Забаронены бардэлі і сутэнёрства      Прастытуцыя забаронена      Няма даных      Прастытуцыя легальная      Забаронены бардэлі і сутэнёрства      Прастытуцыя забаронена      Няма даных      Прастытуцыя легальная      Забаронены бардэлі і сутэнёрства **Секс-індустрыя** — сфера чалавечай дзейнасці, якая ўключае ў сябе вытворчасць і рэалізацыю тавараў і паслуг сексуальнага характару. Абароты сродкаў у гэтай сферы даволі вялікія. У ЗША, напрыклад, прыбытак секс-індустрыі складае каля 13 мільярдаў долараў у год. Значная частка гэтага прыбытку — гэта сродкі атрыманыя ад продажу порнастужак на розных носьбітах і іншай медыя-прадукцыі. У Злучаных Штатах Амерыкі вытворчасць порнастужак сканцэнтравана ў Лос-Анджэлесе, у даліне Сан-Фернанда. У Еўропе цэнтрам, як парнаграфічнай кінапрамысловасці, так і секс-індустрыі ў цэлым служыць Будапешт. Секс-турызм ----------- Рост секс-турызму прывёў да росту секс-індустрыі ў шэрагу краін свету. Нелегальны секс-турызм, калі турысту прапануюцца непаўналетнія хлопчыкі і дзяўчынкі, мае шырокае распаўсюджванне ў краінах Карыбскага басейна і Паўднёва-Усходняй Азіі. У некаторых месцах секс-індустрыя дае істотную частку падатаковых паступленняў у бюджэты. Шырока вядомая гамбургская зона прастытуцыі, у якой абслугоўваюцца кліенты з усяго свету. Ваенны фактар ------------- У геаграфіі секс-індустрыі не апошнюю ролю адыгрывае блізкасць ваенных баз. Яна заўсёды групавалася бліжэй да базавання буйных груповак узброеных сіл, гэта значыць бліжэй да вялікай колькасці мужчын, якія выпрабоўваюць пастаяннае сексуальнае незадаволенне. Прыкладаў гэтаму мноства. У XIX стагоддзі секс-індустрыя квітнела ў брытанскім ваенным порце Портсмуце. У XX стагоддзі, аж да пачатку 1990-х гадоў, самая вялікая канцэнтрацыя бардэляў на Філіпінах была каля амерыканскіх ваенных баз. Большасць кліентаў бардэляў Манто, раёна Дубліна, які быў адным з найбуйнейшых цэнтраў прастытуцыі ў Еўропе, складалі брытанскія салдаты, раскватараваныя ў горадзе. Пасля таго як Ірландыя атрымала незалежнасць і брытанскія войскі пакінулі Дублін, прастытуцыя ў гэтым раёне прыйшла ў заняпад. Добра вядомы Патпанг, раён забаў у сталіцы Тайланда — Бангкоку, быў пабудаваны, як зона адпачынку для амерыканскіх салдатаў, якія ўдзельнічалі напачатку 1970-х гадоў ва В'етнамскай вайне. Зноскі ------ 1. ↑ H.I.V. Found in 22 Actors in Sex Films Since 2004 — NYTimes.com 2. ↑ "Strange and wonderful" Budapest — Where the living is increasingly pleasant…and still very cheap 3. ↑ Sex trade moguls thrive by the Blue Danube — World, News — The Independent 4. ↑ The Art and Politics of Netporn » Abstract Гл. таксама ----------- * Прастытуцыя * Парнаграфія * Стрыптыз * Секс па тэлефоне Спасылкі -------- * AVN, Adult Video News Архівавана 22 красавіка 2012. * XBIZ, Adult Entertainment Industry News & Information * Rose Garden Project Архівавана 4 сакавіка 2016. * Adult Industry News (AINews.com) * Principles for Model Sex Industry Legislation Архівавана 21 мая 2006. * Sex Industry - A Guide to Occupational Health and Safety in New Zealand Архівавана 22 снежня 2008. * "City’s sex industry worth £6.6m a year and growing" Архівавана 18 чэрвеня 2006.

**Жэ́ймей** (літ.: Žeimiai, гістарычная беларускай назва — **Жэ́ймы**) — мястэчка ў Ёнаўскім раёне Каўнаскага павета Літвы, на рацэ Ланкяса. Гісторыя -------- Упершыню ўпамінаецца пад 1319 годам у «Хроніцы» Мацея Стрыйкоўскага пры апісанні пераможнай бітвы вялікага князя літоўскага Гедзіміна над войскам крыжацкага маршалка Генрыха фон Плоцке. 1-е верагоднае ўпамінанне адносіцца да 1363, калі Жэймы былі спалены крыжакамі вялікага магістра Тэўтонскага ордэна Вінрыха фон Кніпродэ. Потым Жэймы ўпамінаюцца пад 1365, 1379 і 1384 гадам. У другой палове XV ст. кароль польскі і вялікі князь літоўскі Казімір падараваў Жэймы хану «Сихъдохъману» (відаць, хану Вялікай Арды Сеід-Ахмеду  (руск.) (бел.). Маёнткам валодалі таксама яго сыны і ўнукі, якія прадалі Жэймы панам Завішам. Апошнія валодалі Жэймамі ў XVI—пачатку XVII ст. У пачатку XVI ст. пабудаваны драўляны касцёл Найсвяцейшай Панны Марыі. У XVI ст. ён перароблены на кальвінскі збор, пры якім адчынена школа. У пачатку XVII ст. кароткі час дзейнічала друкарня, у якой Якубас Маркунас выдаў кнігу Паўла Гілёўскага «Выклад катэхізіса» («Wykład Katechizmu», 1605; некаторыя вучоныя мяркуюць, што кніга выдадзена ў Вільні). У 1631 у выніку судовага працэсу, распачатага касцельнымі ўладамі, збор перароблены на касцёл. У 1748 годзе Жэймы атрымалі прывілей на таргі, з 1777 вядома парафіяльная школа. У XVII—XVIII стст. мястэчкам валодалі Мядэкшы, у 1780 набыта інфлянцкім біскупам Юзафам Касакоўскім, які ў 1787 пабудаваў тут палац. Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе ў складзе Расійскай імперыі. Насельніцтва ------------ | | | --- | | **Дынаміка насельніцтва з 1865 па 2011** | | **1865**\* | **1970пер.** | **1983** | | 247 | 715 | 893 | | **1987** | **2001пер.** | **2011пер.** | | 1 021 | 962 | 860 | | * \* pagal enciklopedijos išleidimo metus. Metai, kurių duomenys pateikti enciklopedijoje, nenurodyti. | | Гістаграма дынамікі насельніцтва   | Славутасці ---------- Сядзіба Касакоўскіх * Касцёл Нараджэння Найсвяцейшай Дзевы Марыі (1906) * Сядзіба Касакоўскіх  (літ.) (бел. Вядомыя асобы ------------- На цвінтары касцёла Нараджэння Найсвяцейшай Дзевы Марыі пахаваны архітэктар Вацлаў Міхневіч, па чыім праекце 1899 года ён і быў пабудаваны. Зноскі ------ 1. ↑ Жеймы. Географическо-статистический словарь Российской Империи, T. 2 (Дабанъ — Кяхтинское Градоначальство). СПб, 1865, C. 222 2. ↑ Žeimiai. Mažoji lietuviškoji tarybinė enciklopedija  (літ.) (бел. T. 3 (R–Ž). Vilnius, Vyriausioji enciklopedijų redakcija, 1971, 879 psl. 3. ↑ Žeimiai. Lietuviškoji tarybinė enciklopedija, XII t. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 1984. T.XII: Vaislapėlis-Žvorūnė, 480 psl.  (літ.) 4. ↑ Žeimiai. Tarybų Lietuvos enciklopedija[lt], T. 4 (Simno-Žvorūnė). Vilnius, Vyriausioji enciklopedijų redakcija, 1988, 642 psl.  (літ.) 5. ↑ *Nijolė Lukšionytė*. Michnẽvičius Vaclovas (літ.). *Visuotinė lietuvių enciklopedija*. Mokslo ir enciklopedijų leidybos centras (25 мая 2009). Праверана 1 сакавіка 2018. Літаратура ---------- * Жэймы // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Т. У. Бялова (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2010. — Т. 3: Дадатак. А — Я. — С. 220. — 696 с. — ISBN 978-985-11-0487-7 (т. 3), ISBN 985-11-0315-2. * Żejmy // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XIV: Worowo — Żyżyn (польск.). — Warszawa, 1895. S. 760 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Жэймей

**Тасійская культура** — найстаражытная з археалагічных культур дадынастычнага перыяду на тэрыторыі Верхняга Егіпта, якая існавала каля 4500 г. да н.э. Назва культуры паходзіць ад мясцовасці Дэр-Таса на ўсходнім беразе Ніла паміж гарадамі Асьют і Ахмім, дзе былі знойдзены пахаванні гэтай культуры. Тасійская культура стварыла характэрную «кераміку з чорным верхам». Гэта была чырвона-карычневая кераміка, верх і ўнутраная паверхня якой былі выфарбаваны ў чорны колер. Гэта кераміка адыгрывае важную ролю ў датаванні дадынастычнага Егіпта. Паколькі ўсе даты, звязаныя з дадынастычным перыядам, з'яўляюцца меркаванымі, Фліндэрс Пітры распрацаваў сістэму, якую ён назваў «датаванне паслядоўнасці  (англ.) (бел.», з дапамогай якой можна ўсталяваць калі не абсалютную, то прынамсі адносную дату для любога з помнікаў дадынастычнага перыяду на падставе формы ручак керамікі. Па меры развіцця дадынастычнага перыяду ручкі керамічнага посуду развіваліся ад функцыянальных да арнаментальных, і наяўнасць у тым ці іншым археалагічным помніку керамікі з функцыянальнымі ці арнаментальнымі ручкамі можа адыгрываць важную ролю ў датаванні гэтага помніка. З-за адсутнасці прыкметных адрозненняў паміж керамікай тасійскай і бадарыйскай культур, тасійская культура прыкладна супадае з бадарыйскай у прамежку паміж перыядамі 21 і 29 шкалы Пітры адноснага датавання дадынастычнага Егіпта. Зноскі ------ 1. ↑ Encyclopædia Britannica 2. 1 2 Gardiner, Alan (1964). *Egypt of the Pharaohs*. Oxford University Press. pp. 388, 389. 3. ↑ Grimal, Nicolas (1988). *A History of Ancient Egypt*. Librairie Arthéme Fayard. p. 35. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Тасійская культура * Tasian — digitalegypt.ucl.ac.uk

**Яраслаў Уладзіміравіч** — князь пскоўскі. Сын пскоўскага князя Уладзіміра Мсціславіча. На княжанні спачатку ў Ноўгарадзе, але выклікаў незадаволенасць веча і выгнаны (1196). Пазней пасаджаны на княжанне ў Пскове. Разам з Барысам Ігаравічам спрабаваў ваяваць Ізборск (1233), але разбіты і сасланы ў Пераяслаўль. Спрабаваў захапіць Одэмпэ (1234). Уцякаючы ад нашэсця Батыя, кінуў у Пскове сваю жонку Еўфрасінню і пасяліўся ў Лівоніі. Пад уплывам папы Рыгора IX прыняў каталіцтва, ажаніўся з немкай, атрымаў ва ўладанне горад Одэмпэ. Пасля паражэння Ордэна ад Аляксандра Яраславіча, разлічваў аддаць на ўзнаўленне Ордэна палову свайго пскоўскага майна, відаць, з разлікам на пасаг сваёй былой жонкі Еўфрасінні, і выклікаў Еўфрасінню ў Одэмпэ, дзе яе забіў (8.5.1243) пасынак Яраслава, відаць, за няўдачу перамоў. Зноскі ------ Літаратура ---------- * *Мельнікаў А. А.* З неапублікаванай спадчыны: Манаграфіі, артыкулы, вершы, матэрыялы навуковай канферэнцыі, успаміны сучаснікаў / Аляксей Мельнікаў. — Мн.: Выд-ва «Чатыры чвэрці», 2005. — 592 с.: іл. ISBN 985-6734-28-2. С. 111, 112.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Нарбут. **Юстын Нарбут** (каля 1773 — 25.9.1845), гісторык. 3 роду Нарбутаў, стрыечны брат Тэадора Нарбута. Вучыўся ў Вілснскім універсітэцеце. У час паўстання 1794 камандаваў палком пяхоты ў баі пад Соламі. Пасля падаўлення паўстання пастаянна жыў у Лідскім павеце, у спадчынным маёнтку, у 1820 быў членам межавога суда ў павеце. Апошнія гады жыцця прысвяціў вывучэнню гісторыі края. У 1818 ў Гродне выйшла яго праца «Нарыс каранёў літоўскага народу», у якой прыведзены звесткі пра мясцовую гісторыю і міфалоіію. Невялікі тыраж гэтай кнігі хутка разышоўся, і ў 1820 выйшла 2-е выданне. У Вільні надрукавана яго праца «Унутраная гісторыя літоўскага народу з часоў Яна Сабескага і Аўгуста II...» (т. 1-2, 1842, 2-е выд. 1843). Ёсць меркаванне, што яна падрыхтавана ім на заказ прадстаўнікоў роду Сапегаў, таму што амаль цалкам прысвечана зацятай барацьбе паміж: віленскім біскупам Канстанцінам Бжастоўскім і гетманам Казімірам Сапегам у 1693-1701. У рэцэнзіі на гэту кнігу Ю. Л. Крашэўскі абвінаваціў аўтара ў невыкарыстанні важных гіст. крыніц і тэндэнцыйнасці, з-за чаго вобраз Сапегі атрымаўся залішне станоўчым, а Бжастоўскага — адмоўным. Спасылкі -------- * Нарбуты на pawet.net | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона · Новы · Рускі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl | | Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0003 8540 3169 · NUKAT: n96203112 · VIAF: 235132402 |

Шаравое скопішча М13 у сузор’і Геркулеса. Утрымлівае некалькі тысяч зорак. **Шаравое зорнае скопішча** (**глабулярны кластар**, ад англ.: globular cluster) — зорнае скопішча, якое адрозніваецца ад рассеянага скопішча большай колькасцю зорак, выразна акрэсленай сіметрычнай формай, блізкай да сферычнай, і павелічэннем канцэнтрацыі зорак да цэнтра скопішча. Прасторавыя канцэнтрацыі зорак у цэнтральных абласцях шаравых скопішчаў складаюць ≈103—104 пк−3 (для параўнання — у наваколлях Сонца прасторавая канцэнтрацыя зорак складае ≈0,13 пк−3, гэта значыць, у наваколлях Сонца у 7—70 тысяч разоў меншая зорная шчыльнасць), колькасць зорак ≈104—106. Дыяметры шаравых скопішчаў складаюць 20—60 пк, масы — 104—106 сонечных. Гл. таксама ----------- * Галоўная паслядоўнасць * Нуклеасінтэз * Рассеянае зорнае скопішча Спасылкі -------- * Шаравыя скопішчы Архівавана 18 лістапада 2012. * Globular Cluster Group of the Padova Astronomy Department Архівавана 4 снежня 2013. | ⛭Зорныя сістэмы | | --- | | Звязаныя гравітацыйна | Галактыка · Карлікавая галактыка · Шаравое зорнае скопішча · Рассеянае зорнае скопішча · Фізічна падвойная зорка · Фізічна кратная зорка | | Не звязаныя гравітацыйна | Зоркавы паток · Зоркавая асацыяцыя · Рухаючая група зорак · Зорка-бягун · Звышхуткасная зорка | | Звязаныя візуальна | Аптычна падвойная зорка · Аптычна кратная зорка · Сузор’е · Астэрызм · | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | BNF: 12393896m · GND: 4298254-6 · LCCN: sh85127432 · Microsoft: 113461152 |

**Понса** (саманазва: *Páⁿka*, літаральна "рэзаць горла") — індзейскі народ, карэнныя жыхары ЗША. У нашы дні жывуць пераважна ў штатах Аклахома і Небраска. Агульная колькасць (2015 г.) - 6 700 чал. Понса разглядаюцца або як самастойная этнічная група, або як субэтнас омаха. Абодвы народы на адзінай мове, маюць агульныя культурныя рысы. Па адной версіі, понса вылучыліся ў XVIII ст. непасрэдна ад омаха, якія былі вымушаны адступіць на поўдзень. Па іншай, понса склаліся на основе асобнага рода сіўанскіх мігрантаў з даліны Агая. У канцы XVIII ст. яны ужо насялялі поўнач Небраскі і поўдзень Паўднёвай Дакоты, куды омаха перамясціліся пасля канфліктаў з дакота. Сталыя кантакты спрыялі захаванню адзінай мовы і культуры. У 1817 - 1858 гг. понса заключылі некалькі мірных пагадненняў з ЗША, згодна якім атрымалі адасобленую рэзервацыю. Аднак у 1868 г. былі памылкова пераселены ў рэзервацыю лакота. Канфлікты паміж індзейцамі вымусілі амерыканцаў вярнуць понса ў Паўднёвую Дакоту. У 1877 г. яны атрымалі землі ў Аклахоме, але перасяленне адбывалася пад прымусам. Правадыр Стаячы Мядзведзь арганізаваў шэраг судовых працэсаў супраць гэтага рашэння і ў 1881 г. дамогся вяртання 106 км² у Небрасцы. У нашы дні понса Аклахомы і Небраскі прызнаюцца як 2 аўтаномныя нацыі з правам на самакіраванне. Іх агульная колькасць дасягае 6 700 чалавек (2015 г.) Спасылкі -------- * Понса Небраскі * Понса Аклахомы * Кароткая гісторыя

**Саве́йкаўскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Дрысенскага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Савейкі. Утвораны 20 жніўня 1924 года ў складзе Асвейскага раёна Полацкай акругі БССР. Пасля скасавання акруговай сістэмы з 26 ліпеня 1930 года ў Асвейскім раёне БССР, з 21 чэрвеня 1935 года — Полацкай акругі, з 20 лютага 1938 года — Віцебскай вобласці, з 20 верасня 1944 года — Полацкай вобласці, з 8 студзеня 1954 года — Віцебскай вобласці. З 8 жніўня 1959 года ў складзе Дрысенскага раёна. 20 мая 1960 года скасаваны, тэрыторыя далучана да Сенькаўскага сельсавета. Зноскі ------ 1. ↑ Рашэнне выканкома Віцебскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 20 мая 1960 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1960, № 16. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

Цэльзіян **Цэльзіян** — мінерал, барыевы палявы шпат. BaAl2Si2O8. Названы ў гонар шведскага вучонага Андэрса Цэльсія. Прымешкі К, Са і Sr. Крышталізуецца цэльзіян у монакліннай сістэме; структура і формы вылучэння - як і у іншых К-Na палявых шпатаў. Шчыльнасць 3300-3400 кг/м³; цвёрдасць па мінералагічнай шкале 6-6,5. Цэльзіян бясколерны. Рэдкі. Сустракаецца звычайна ў кантактава-метасаматычных радовішчах, узбагачаных марганцавымі пародамі. Вядомы ва Украіне, Швецыі, Японіі. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Цэльзіян | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2777757049 |

**Ло́тас** (*Nelumbo*) — род двухдольных раслін, адзіны прадстаўнік сямейства Лотасавыя (*Nelumbonaceae*). Апісанне -------- Шматгадовыя буйныя водныя, часам земнаводныя травы з развітым карэнішчам. Надводнае лісце буйное, шчытападобнае, доўгачаранковае, высока ўзнімаецца над вадой, тое, што плавае, — крутлявае, плоскае, падводнае — сядзячае, лускападобнае. Тканкі з вялікімі паветраноснымі лопасцямі. Кветкі дыяметрам да 30 см, ружовыя або жоўтыя, адзіночныя, на доўгіх кветаносах. Пялёсткі і тычынкі шматлікія. Плод — шматарэшак. Насенне захоўвае ўсходжасць да некалькіх тысяч гадоў. Распаўсюджанне -------------- Зараснікі лотаса ў Індыі Рэлікт трацічнага перыяду. Лотас арэханосны (*Nelumbo nucifera*) сустракаецца ў Паўднёвай Еўропе (напрыклад, дэльта ракі Волга), Паўднёва-Усходняй Азіі і Паўночна-Усходняй Аўстраліі. Лотас жоўты (*Nelumbo lutea*) — у Паўночнай і Цэнтральнай Амерыцы. У Індыі, Карэі, Кітаі, Японіі культывуецца. Віды ---- Паводле інфармацыі базы дадзеных *The Plant List* род Лотас аб'ядноўвае тры віды: * Nelumbo nucifera Gaertn. (1788) * Nelumbo lutea Pers. (1807) * Nelumbo pentapetala (Walter) Fernald (1934) Выкарыстанне ------------ Усе часткі расліны маюць у сабе вітамін C і каўчух, у чаранках і праростках — ядавітае рэчыва нелюмбін. Насенне і карэнішча ўжываюцца ў ежу і на корм жывёле. Харчовыя, лекавыя і кулыавыя расліны; старажытная культура народаў Паўднёвай і Паўднёва-Усходняй Азіі, амерыканскіх індэейцаў. Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя». 3. ↑ Спіс відаў рода *Nelumbo*: інфармацыя ў базе дадзеных *The Plant List*.(Праверана 31 ліпеня 2011) Літаратура ---------- * Лотас // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9). Спасылкі -------- * Лотос: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) | | Таксанамія | APNI · EOL · Fossilworks · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · Plantarium · Tropicos · WFO · Флора Кітая | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2780230743 · NKC: ph517021 |

Селянін у магерцы. Вёска Заходы Шклоўскага раёна. Пачатак XX стагоддзя **Маге́рка**, **венгерка**, **батораўка** (таксама **Катруха** у жаргоне дрыбінскіх шапавалаў) (Праз польск.: magierka ад венг.: magyar — венгерская шапка) — старадаўні мужчынскі галаўны ўбор без казырка, пашыраны на Беларусі ў XVI—XIX стагоддзях. Спачатку рабілася з аксаміта ці сукна, але потым самым звычайным матэрыялам для магерак стала валяная поўсць. Звычайна для вытворчасці магерак зшывалі 4 кускі тоўстага сукна з валянай поўсці ў форме каўпака з завернутым уверх аколышам ці ўсечанага конуса вышынёй 15-20 см. Палі не рабіліся. Колер магеркі мог быць рознага адцення ад белага да чорнага, часам — карычневы. Для ўпрыгожвання магерак карысталіся доўгім пяром, вышыўкай ніткамі і шнурам, часам футравай апухай, а таксама аплікацыяй. Выкарыстанне ------------ Магеркі ўвайшлі ў карыстанне пад уплывам венгерскай моды, былі пашыраны з другой паловы XVI стагоддзя. З часам стала часткай традыцыйнага народнага касцюма ў некаторых польскіх, літоўскіх, украінскіх і беларускіх мясцовасцях. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 Лазука 2015, с. 125. 2. ↑ Магерка 3. ↑ Магерка(недаступная спасылка) Літаратура ---------- * *Лазука, Барыс Андрэевіч.* Слуцкія паясы і еўрапейскі тэкстыль XVIII стагоддзя. Малы лексікон / Б. А. Лазука; [фота: Б. А. Лазука, М. П. Мельнікаў]. — Мінск: Беларусь, 2015. — 170, [2] с. : каляр. іл. партр. ; 30 см. Фактычная дата выхаду ў свет ― 2014. ― Бібліяграфія: с. 170―171. * Раманюк, М. Магерка / Міхась Раманюк // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1: А — Беліца / Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1993. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-074-2. — С. 6. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Магерка * Магерка на малюнку *д* * Выява | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона |

**Соценная серыя** (англ.: сеntury break), або «**Сэнчуры**» — снукерная серыя, роўная 100 і больш ачкам. Іншымі словамі, соценная серыя — гэта набор 100 і больш ачкоў за адзін падыход да стала без допуску памылак. Такім чынам, гулец выконвае яе, па чарзе забіваючы чырвоныя і каляровыя шары. Набор 100 балаў на працягу ўсяго фрэйма не з’яўляецца «сэнчуры», бо трэба набраць ачкі за адну серыю. Ачкі, якія налічваюцца за памылку суперніка, не ўваходзяць у брэйк гульца. Максімальна магчымая соценная серыя — 147 ачкоў («максімальная серыя»), яна складаецца з 15 чырвоных, 15 чорных і 6 апошніх каляровых шароў (жоўтага, зялёнага, рудога, сіняга, ружовага і чорнага), забітых па чарзе. Тэарэтычна магчыма набраць больш за 147 ачкоў, калі гулец пасля памылкі суперніка пачынае серыю са «свабоднага шара». Для таго, каб у гульца была магчымасць зрабіць соценную серыю, на стале перад падыходам павінна заставацца 10 чырвоных шароў (ці 9 у выпадку са «свабодным шарам»). Калі на стале застаецца 9 чырвоных шароў, то максімальна магчымая серыя — 99 ачкоў (9 x 8 + 27 = 99).

Посуд культуры шнуравой керамікі ў экспазіцыі, Польшча **Культуры шнуравой керамікі** — археалагічныя культуры плямён, якія ў 2-й пал. III тыс. да н.э. — 1-й пал. III тыс. да н.э. насялялі тэрыторыю ад Волгі да Ніжняга Рэйна, ад Паўднёвай Скандынавіі да вярхоўяў Эльбы і Днястра, у т.л. Сярэдняе Падняпроўе. Тэрытарыяльны ахоп ------------------ На тэрыторыі Беларусі вылучаюць помнікі сярэднедняпроўскай культуры (Верхняе Падняпроўе, Усходняе Палессе), культуры шнуравой керамікі Палесся (Заходняе Палессе), вісла-нёманскай культуры (Панямонне), паўночнабеларускай культуры (паўночныя раёны). Генетычная блізкасць культур дазваляе шукаць іх вытокі ў лесастэпавай зоне Правабярэжнай Украіны, паміж Дняпром і Віслай, Віслай і Рэйнам, на тэрыторыі паўднёва-ўсходняй Еўропы. Арэал распаўсюджання амаль поўнасцю супадае з межамі рассялення ў больш позні час балтаў, германцаў, славян. Мяркуюць, што культуры шнуравой керамікі адыгралі важную ролю ў фарміраванні праславянскай, прабалцкай і прагерманскай культур. Матэрыяльная культура --------------------- Уяўляюць сабой культурна-гістарычную агульнасць керамікі — кубкаў, лодкападобных і баявых сякер, адзіночных пахаванняў і інш. Назву атрымалі ад характэрнага арнаменту ў выглядзе адбіткаў шнура на гліняным посудзе. Насельніцтва займалася земляробствам і жывёлагадоўляй, жыло на невялікіх паселішчах па берагах рэк і азёр. Прамавугольныя жытлы мелі слупавую канструкцыю, існавалі наземныя ці крыху заглыбленыя, былі, відаць, і наземныя зрубныя пабудовы. Пахавальны абрад — трупапалажэнне на курганных і бескурганных могільніках. Іх кераміка прадстаўлена глінянымі пасудзінамі з высокімі цыліндрычнымі шыйкамі, 5-падобным профілем, шарападобнымі амфарамі з кароткай шыйкай і 2 ручкамі-вушкамі (цюрынгскі тып). Посуд арнаментаваны адбіткамі шнура, наразнымі лініямі. Сярод прылад працы каменныя сякеры, крамянёвыя сякеры-кліны, наканечнікі стрэл, коп’яў, серпападобныя нажы, медныя і бронзавыя вырабы. Радзей трапляюцца касцяныя прылады і ўпрыгожанні. Духоўная культура ----------------- Прадстаўнікі культуры шнуравой керамікі былі вандроўнікамі, таму для іх былі ўласцівыя культы неба і нябесных целаў (Сонца, Месяц, Ранішняя зорка), а таксама нябеснага Бога грымотаў. Яны прынеслі звычай ахвяроўваць апрацаваныя крамянёвыя сякеркі, чатырохвугольныя ў папярочным сячэнні, у рэкі, азёры, балоты. Гэты звычай быў пераняты і мясцовымі жыхарамі, на землі якіх яны прыйшлі. Мяркуецца, што гэта было звязана з абрадамі абуджэння вегетатыўных сілаў зямлі ў аграрным гаспадаранні. мГалоўка змяі са стаянкі Асавец У сваю чаргу, на землях, куды «шнуравікі» прыйшлі, былі іншыя, «хтанічныя» рэлігійныя веранні, звязаныя найперш з таямніцай пераўвасаблення людзей і іншых жывых істотаў. Цэнтральным вобразам была змяя (вуж), гэта быў сімвал узнікнення і ўзнаўлення жыцця. Змяю выяўлялі, напрыклад, на навершах стрэл, гэта, як мяркуецца, гаворыць пра разуменне таго, што пасля смерці будзе ўзнаўленне (перараджэнне) жыцця. Іншым важным вобразам былі продкі, пра гэта кажа наяўнасць амулетаў у выглядзе чалавечых твараў або цэлых фігурак, якія клалі ў магілу, як мяркуецца, дзеля паспяховага наступнага пераўвасаблення або адраджэння. У магілах таксама знаходзяць драўляныя мадэлі чаўноў, якія павінны былі значыць пераход з аднаго стану (жыццё) у іншы, а таксама выявы рыбаў. «Шнуравікі» таксама верылі ў адраджэнне жыцця, пра гэта кажа тое, што хавалі найчасцей у «позе эмбрыёна» на баку (мужчын на правы бок, жанчын — на левы бок), і гэта было агульным уяўленнем з насельніцтвам, на землі якіх яны прыйшлі, толькі выяўленае рознымі сродкамі. "Сонечныя дыскі" культуры шнуравой керамікі«Сонечныя дыскі» культуры шнуравой керамікі Адрозніваліся рэлігійна-абрадавыя вырабы, якія першыя і другія выраблялі з бурштыну. Сярод «штрыхавікоў» вядомыя бурштыновыя дыскі з крыжападобным аздабленнем, якія несумненна выяўляюць нябесныя целы. Мясцовыя жыхары з бурштыну выраблялі твары ці постаці продкаў. Крытыка тэорыі позняй індаеўрапеізацыі -------------------------------------- Менавіта з прыходам прадстаўнікоў культуры шнуравой керамікі ў познім неаліце (III тыс. да н.э.) найчасцей звязваюць «індаеўрапеізацыю» Еўропы, у тым ліку яе ўсходу. Менавіта «шнуравікі», як мяркуецца, прынеслі індаеўрапейскую мову, выціснуўшы або асіміляваўшы мясцовых жыхароў, якіх, адпаведна, называюць «даіндаеўрапейскім», або «стараеўрапейскім» насельніцтвам і мова якіх лічыцца зніклай. Але гэтая тэорыя натыкаецца на адсутнасць дастаткова масавых археалагічных пацверджанняў. Масава не фіксуецца паселішчаў, пахаванняў і слядоў інвентара, якія б засталіся ад гэтай археалагічнай культуры. Канструкцыі жытлаў мелі быць лёгкімі і пераноснымі, асобныя пахаванні сустракаюцца ўздоўж шляхоў іх перасоўвання (па рэках і праточных азёрах), паселішчы былі невялікія і кароткачасовыя. Паасобныя больш-менш развітыя паселішчы знаходзяцца толькі ў месцах, дзе здабывалі каштоўную на той час сыравіну, крэмень добрай якасці (у верхнім і сярэднім цячэнні Нёмана) ды бурштын (на Балтыйскім узбярэжжы). Сама магчымасць пранікнення «шнуравікоў» у лясную зону поўначы Еўропы была абумоўленая кліматычнымі зменамі (стэпы і лесастэпы пасунуліся на поўнач у выніку пацяплення). Дэмаграфічны рэсурс для гэтага з’явіўся ў выніку росту папуляцыі, калі пачалі прымяняць новыя гаспадарчыя тэхналогіі, выкарыстоўваць ездавых жывёл і металічныя вырабы. Менавіта «шнуравікі» прынеслі ў лясную зону тэхналогію апрацоўкі металу, таксама яны паскорылі тут развіццё жывёлагадоўлі. Знікненне слядоў гэтай культуры ва Усходняй Еўропе таксама звязваецца з эканамічна-гаспадарчымі прычынамі: у выніку змены ўзроўню вады і марскіх цячэнняў зменшала колькасць сыравіны бурштыну. Апрача таго, функцыі транзіту сыравіны перанялі іншыя культуры, што паўсталі ў Сярэдняй Еўропе. Але галоўнае — згодна з гэтай тэорыяй, «шнуравікі» не былі тымі, хто прынёс індаеўрапейскія гаворкі на поўнач і ўсход Еўропы. На землях, куды з поўдня прыйшлі «шнуравікі», ужо размаўлялі да таго часу на індаеўрапейскіх гаворках. Іх носьбіты сюды прыйшлі за дзесяць тысячагоддзяў (у XIII тыс. да н.э.) да прыходу прадстаўнікоў культуры шнуравой керамікі з паўднёваеўрапейскіх «рэфугіумаў». Там, у цяплейшых умовах на Балканах і на Іберыйскім паўвостраве, яны хаваліся ад насоўвання ледавіка, а асвойваць больш паўночныя землі, якія іх продкі пакінулі з-за наступу ледавіка, выправіліся, калі 18 тыс. гадоў таму ледавік пачаў таяць, следам за маршрутамі міграцыі паўночных аленяў. Індаеўрапейская гаворка была ўласцівая і «шнуравікам», таму іх называюць «паўднёвымі індаеўрапейцамі», а мясцовае насельніцтва, на тэрыторыі якіх яны прыйшлі, — «паўночнымі індаеўрапейцамі». Зноскі ------ 1. ↑ A. Girininkas. Baltų kultūros ištakos II. Klaipėda, 2011. С. 213—214. 2. ↑ A. Girininkas. Baltų kultūros ištakos II. Klaipėda, 2011. С. 160—165. 3. ↑ A. Girininkas. Baltų kultūros ištakos II. Klaipėda, 2011. С. 177. 4. ↑ A. Girininkas. Baltų kultūros ištakos II. Klaipėda, 2011. С. 179. 5. ↑ A. Girininkas. Baltų kultūros ištakos II. Klaipėda, 2011. С. 190—192. Літаратура ---------- * *Крывальцэвіч М. М.* Шнуравой керамікі культуры // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17).

**Марыя Магдалена Радзіві́л**, (дзявочае **3авіша**, у першым шлюбе **Красінская**; 26 чэрвеня (8 ліпеня) 1861, Варшава, Расійская імперыя — 6 студзеня 1945, Фрыбур, Швейцарыя) — арыстакратка, дзеяч беларускага культурнага руху, мецэнатка. Паходжанне ---------- Належала да графскага каталіцкага роду Завішаў, прадстаўнікі якога поўнасцю пісаліся як «Завіша-Кезгайла граф на Бакштах» і адносіліся ў XVII—XVIII стст. да магнатэрыі Вялікага Княства Літоўскага, займаючы высокія (у тым ліку сентарскія) пасады ў Менскім ваяводстве і іншых рэгіёнах, а таксама пры двары польскага караля і вялікага князя літоўскага. У XIX ст. графы Завішы не займалі высокіх пасад у Расійскай імперыі, а жылі ў сваіх абшырных зямельных уладаннях у Ігуменскім павеце Мінскай губерні, займаючы розныя дваранскія пасады ў Ігуменскім павеце і кіруючы сельскай гаспадаркай у сваіх маёнтках. Марыя Магдалена Янаўна Завіша нарадзілася 26 чэрвеня (8 ліпеня па новаму стылю) 1861 г. у Варшаве (Расійская імперыя) у сям’і графа Яна Тадэвушавіча Завішы (1822—1887) ад яго жонкі-полькі — графіні Марыі Квілецкай. Марыя Квілецкая адносілася да польскай арыстакратыі і паходзіла з польскіх губерняў Расійскай імперыі. Марыя была хрышчана ў каталіцтва, атрымаўшы імя «Марыя Магдалена». У Марыі Магдалены Завішы была яшчэ старэйшая сястра Марыя Ева Янаўна Завіша (1860—1930), якая ўзяла шлюб з князем Міхалам Пятром Радзівілам (1853—1903) — з небароўскай галіны роду Радзівілаў. Выхаванне і адукацыя -------------------- Магдалена ў маладосці Марыя нарадзілася ў Варшаве, але дзяцінства правяла ў Ігуменскім павеце Мінскай губерні — у родавых маёнтках Жорнаўцы і Кухцічах. Палац Завішаў у маёнтку Кухцічы Ігуменскага павета Мінскай губерні — на акварэлі Напалеона Орды, 1880-ыя гг. Яе маці графіня Марыя Квілецкая была польскай арыстакраткай-касмапаліткай, што ў першую чаргу адлюстроўвалася ў яе захапленні ўсім французскім і англійскім. Маці даверыла выхаванне сваіх дачок (Марыі Евы і Марыі Магдалены) англійскім і французскім гувернанткам, якія прывілі дзяўчынкам цікавасць да французскай літаратуры і культуры, навучылі бездакорным свецкім манеры і англійскай і французскай мовам. Адначасова з гэтым выхаванне было надзвычай рэлігійным — дзяўчынкі выраслі шчырымі каталічкамі. У Магдалены ў дзяцінстве і юнацтве былі залацістыя валасы, прыгожы авал твару, глыбокія шэрыя вочы, надзвычай белая скура і грацыёзная хада. Пазней Марыя выказвалася, што ў дзяцінстве яе маці больш любіла сваю першую дачку — Марыю Еву. У той жа час на выхаванне Марыі вялікі ўплыў аказаў яе бацька Ян Тадэвушавіч Завіша, які вызначаўся «мясцовым патрыятызмам». Сярод заможных дваран Мінскай губерні (Ваньковічаў, Вайніловічаў, Манюшкаў, Тышкевічаў, Горватаў і іншых) у сярэдзіне XIX ст. стала вельмі папулярным цікавіцца гісторыяй роднага края і беларускамоўным сялянскім фальклорам, што ў Яна Завішы праяўлялася ў прафесійных занятках мясцовай археалогіяй і беларускай этнаграфіяй. Бацька імкнуўся прывіць дочкам любоў да роднай зямлі і сам з’яўляўся для іх прыкладам у гэтай справе. Ён часта браў з сабой Марыю Магдалену і Марыю Еву падчас наведвання вёсак, што размяшчаліся на яго землях (вакол сядзібы ў Кухцічах). З жыхарамі гэтых вёсак (як, дарэчы, даволі часта і дома) бацька размаўляў на беларускай мове, а яго дочкі ведалі мову сялян, а не толькі польскую мову, якую таксама ведалі заможныя каталіцкія маянткоўцы і выкарыстоўвалі пры ліставаннях. Гэта ў многім вызначыла кірунак грамадскай дзейнасці Марыі. Вядома, што Марыя добра валодала гутаковай беларускай мовай, але не наважвалася пісаць на ёй i пазней у перапісцы з дзеячамі беларускага i літоўскага культурнага рухаў карысталася польскай мовай. Замежныя падарожжы таксама служылі выхаванню і адукацыі дачок. Так вядома, што восенню 1871 г. граф Ян Завіша і яго дочкі Марыя Ева і Марыя Магдалена былі ў Рыме, дзе сустрэлі землякоў — маладога Эдварда Вайніловіча, які падарожнічаў па Італіі са сваім дзядзькам Люцыянам Вайніловічам і цёткай Геленай Вайніловіч. Маёнткі ------- Даходны дом Абрампольскага ў Мінску, дзе Марыя арандавала сем пакояў на першым павесе Бацька Марыі граф Ян Тадэвушавіч Завіша валодаў у Ігуменскім павеце Мінскай губерні значным родавым маёнткам Кухцічы (вёскі Кухцічы, Жарноўцы, Верайцы, Гарадзянец, Гарабікляны і інш.), меў іншыя маёнткі ў Беларусі і Літве, а таксама ўласны палац у Варшаве (Расійская імперыя). У выніку шлюбу з Квілецкай бацька атрымаў маёнткі ў Велікапольшчы (Варшаўскае генерал-губернатарства). Завішы на працягу некалькіх стагоддзяў валодалі маёнткам Кухцічы, як маглі развівалі гэты край, пабудаваўшы не толькі фальваркі, заводы і школы, але і чыгунку ад Верайцоў да фальварка Градзянец. Пасля смерці бацькі ў 1887 г. маёнткі і іншая маёмасць былі падзелены паміж дзвюма дочкамі — Марыяй Магдаленай і Марыяй Евай. Магдалена атрымала маёнтак Жарноўкі (які яна атрымала ў пасаг яшчэ ў 1882 г.) і маёнтак Кухцічы (і з’яўлялася апошняй ўладальніцай Кухціцкай сядзібы), што складала 41 000 дзесяцін, а таксама маёнткі ў Велікапольшчы (Варшаўскае генерал-губернатарства) і нерухомую маёмасць у Варшаве. 3 студзеня 1889 г. яна афіцыйна ўвайшла ў валоданне сваімі маёнткамі па бацьку. Кіраўніцтва сваімі маёнткамі Марыя перадала свайму першаму мужу графу Людвіку Красінскаму, які з радасцю і поспехам кіраваў імі, гэтак жа, як і сваімі. Але ў сакавіку 1895 г. першы муж Магдалены памёр. У Мінску Марыя доўгі час арандавала сем пакояў першага паверху ў даходным доме Абрампольскага. Сям’я ----- Марыя Магдалена ў маладосці 27 красавіка 1882 г. графіня Марыя Магдалена Завіша ў Варшаве ўзяла шлюб з польскім графам Людвікам Юзафам Красінскім (1833—1895), які быў значна старэйшы за яе і вельмі ў яе закаханы. Яна стала цяпер пісацца як «графіня Марыя Магдалена Красінская». У 1881 г. бацька даў ёй у пасаг маёнтак Жорнаўку (Жарноўкі) у Ігуменскім павеце — 27 000 дзесяцін зямлі. Красінскі быў неардынарнай асобай (захапляўся мастацтвам і меў у сваім польскім маёнтку меў вялікую калекцыю антыкварыяту), а таксама атрымаў славу ўзорнага гаспадара. У сваіх абшырных польскіх маёнтках (Красне, Гулаў, Жулін і інш.) ён пабудаваў і абсталяваў самай новай тагачаснай тэхнікай цагельні, цукроўні, млыны, правёў да іх вузкакалейную чыгунку. Самую вялікую славу сярод польскіх арыстакратаў яму прынесла захапленне конегадоўляй: конезавод графа ў Красне лічыўся лепшым у Варшаўскім генерал-губернатарстве, таму коней, выгадаваных у яго гаспадарцы, куплялі для паляпшэння пароды як мясцовыя каняводы, так і замежныя. Шырокая грамадская дзейнасць графа Красінскага праявілася і ў тым, што ён стаў заснавальнікам філіяла Санкт-Пецярбургскага таварыства падтрымкі расійскай прамысловасці і гандлю, адным з заснавальнікаў і шматгадовым старшынёй музея прамысловасці і сельскай гаспадаркі ў польскіх губернях Расійскай імперыі. Ад першага шлюбу з Людвікам Красінскім Марыя мела адну дачку — графіню Людвіку (Марыю Людвіку) Красінскую (1883—1958), якая была названа ў гонар бацькі і пазней пайшла замуж за князя Адама Людвіка Чартарыйскага (1872—1937). Яшчэ пры жыцці свайго першага мужа Марыя ў час падарожжа па Еўропе пазнаёмілася ў Велікабрытані з маладым князем Мікалаем Радзівілам (1880—1914), які быў пляменнікам нясвіжскага ардыната Антона Радзівіла і стане другім мужам Магдалены. У сакавіку 1895 г. памёр граф Людвік Красінскі (1833—1895), першы муж Марыі. Аўдавелая арыстакратка і багатая землеўласніца Марыя стала выгаднай нявестай, да якой (па матэрыяльных разліках) адразу пачалі заляцацца з прапановамі рукі і сэрца. Усе яны атрымалі адмову, бо Марыя разумела, што прэтэндэнтаў цікавіць багацце, а не яна сама, таму засталася пакуль удавой. Грамадская дзейнасць -------------------- Фінансавала выдавецтва «Загляне сонца і ў наша аконца», Беларускае выдавецкае таварыства, газету «Беларус», таварыствы цвярозасці, шпіталі, сельскія крамы і інш. Марыя Радзівіл фінансава падтрымлівала газету «Biełarus» (1913—1916), якая сваімі кансерватыўнымі поглядамі складала ў беларускім нацыянальна-дэмакратычным руху ідэалагічную канкурэнцыю беларускамоўнай газеце «Наша Ніва», якая мела сацыялістычны ўхіл. Адкрыла беларускамоўныя школы ў сваіх уладаннях у Кухцічах, Уздзе, Каменцы. Яе маёнтак у Кухцічах (цяпер пас. Першамайск Уздзенскага раёна) наведвалі Вацлаў Іваноўскі, Iван Луцкевіч, Антон Луцкевіч, Раман Скірмунт, Аляксандр Уласаў і іншыя дзеячы беларускага нацыянальна-культурнага руху. Аказвала матэрыяльную падтрымку ў выданні першых кніг Максіма Багдановіча, Канстанцыі Буйло і інш.; у знак удзячнасці ёй Вацлаў Іваноўскі і Іван Луцкевіч змясцілі герб Завішаў «Лебедзь» на тытульным аркушы зборніка вершаў Максіма Багдановіча «Вянок». Марыя Радзівіл у 1917 г. ахвяравала дыяментавае калье на заснаванне беларускай грэка-каталіцкай калегіі ў Рыме. У 1924 г. яно было прададзенае ксяндзом Фабіянам Абрантовічам за 15 тысяч амерыканскіх долараў, а грошы былі перададзеныя ва ўласнасць беларускім айцам-марыянам у Друі. Эміграцыя --------- Марыя Магдалена Радзівіл, фота 1930-х гг. З канца 1918 г. у эміграцыі ў Польшчы, Літве, Германіі. З 1932 г. жыла ў Швейцарыі. Дапамагала беларускім арганізацыям у Заходняй Беларусі, літоўскаму і яўрэйскаму культурным рухам. У ліпені 2017 года прах Магдалены Радзівіл быў вернуты ў Мінск і перададзены касцёлу св. Сымона і Алены, побач з якім жыла княгіня; 17 лютага 2018 года перапахаваны ў касцёле Найсвяцейшай Тройцы на Залатой Горцы ў Мінску. Зноскі ------ 1. 1 2 *Lundy D. R.* Countess Madeleine Zawiska-Kieygajlo // The Peerage<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> 2. 1 2 Maria Magdalena Radziwiłłowa (z domu Zawisza) // Internetowy Polski Słownik Biograficzny<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q96022943'></a> 3. 1 2 Прах княгіні Магдалены Радзівіл перададзены мінскаму Чырвонаму касцёлу 4. ↑ В Минске перезахоронят прах Магдалины Радзивилл Архівавана 6 лютага 2018. 5. ↑ *(unspecified title)* Праверана 7 жніўня 2020. 6. ↑ Radziwiłłowie herbu Trąby — Warszawa: Archiwum Główne Akt Dawnych, Wydawnictwo DiG, 1996. — 67 с. — ISBN 83-85490-62-0<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q270'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q7209884'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q9379197'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q121885404'></a> 7. ↑ *Маслянiцына, І.* З пакалення «знесеных ветрам» Архівавана 5 сакавіка 2016.; *Багадзяж, М.* Я — беларуска… 8. ↑ *Łatyszonek, O.* Radziwiłłowa z Zawiszow 1.v. Krasińska Maria Magdalena (1861—1945) // Polski Słownik Biograficzny. — 1987. — С. 398; *Багадзяж, М.* Я — беларуска… 9. ↑ *Маслянiцына, І.* З пакалення «знесеных ветрам» Архівавана 5 сакавіка 2016. 10. 1 2 *Надсан, А.* Княгіня Радзівіл і справа адраджэньня Уніі ў Беларусі… С. 7. 11. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 *Багадзяж, М.* Я — беларуска… 12. 1 2 *Надсан, А.* Княгіня Радзівіл і справа адраджэньня Уніі ў Беларусі… С. 6. 13. ↑ Беларуская літаратурная мова не была яшчэ ўнармавана. 14. ↑ *Woyniłłowicz, E.* Wspomnienia… С. 31. 15. 1 2 *Aftanazy, R.* Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. Województwo Mińskie, Mścisławskie, Połockie, Witebskie. — С. 90. 16. 1 2 Асіповічы 17. 1 2 *Łatyszonek, O.* Radziwiłłowa z Zawiszow 1.v. Krasińska Maria Magdalena (1861—1945) // Polski Słownik Biograficzny. — 1987. — С. 398. 18. ↑ *Латышонак, А.* Гісторыя Беларусі ад сярэдзіны XVIII — да пачатку ХХІ ст. — 2010. — С. 126. 19. ↑ Такое нямэтавае расходаванне сродкаў пакрыўдзіла княгіню, і яна выказвала свой пратэст (Надсан, 2004). 20. ↑ У Менску перапахавалі прах Магдалены Радзівіл  (бел.). *Сайт «Радыё Свабода»*. Праверана 17 лютага 2018. Літаратура ---------- * *Багадзяж, М.* Радзівіл Магдалена Іванаўна / М. Багадзяж // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. — Мінск : БелЭн, 2001. — Т. 6. Кн. 1. — С. 57. * *Багадзяж, М.* Я — беларуска… / М. Багадзяж // Беларуская мінуўшчына. — 1996. — № 1. * *Латышонак, А.* Гісторыя Беларусі ад сярэдзіны XVIII — да пачатку ХХІ ст. / А. Латышонак, Я. Мірановіч. — Вільня-Беласток : Інстытут беларусістыкі, Беларускае гістарычнае таварыства, 2010. — 368 с. * *Латышонак, А.* Радзівіл з Завішаў (Красінская) Марыя Магдалена (1861—1945) / А. Латышонак, А. Зенба // Нацыянальнасьць — беларус / А. Латышонак. — Вільня : Інстытут беларусістыкі. Беларускае гістарычнае таварыства, 2009. — С. 462—464. * *Łatyszonek, O.* Radziwiłłowa z Zawiszow 1.v. Krasińska Maria Magdalena (1861—1945) / O. Łatyszonek, A. Zięba // Polski Słownik Biograficzny. — Kraków, 1987. — T. XXX. — S. 398—399. * *Латышонак, А.* Нацыянальнасьць — беларус / А. Латышонак. — Вільня : Інстытут беларусістыкі. Беларускае гістарычнае таварыства, 2009. — 558 с. * *Надсан, А.* Княгіня Радзівіл і справа адраджэньня Уніі ў Беларусі(недаступная спасылка) / А. Надсан. — Мн. 2009. — 2-е выд. — 112 с. * *Смалянчук, А. Ф.* Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. / А. Ф. Смалянчук. — СПб. : Неўскі прасцяг, 2004. — 406 с. * *Піхура, Г.* Княгіня Магдалена Радзівіл / Г. Піхура // Грунвальд. — 1991. — № 1. * *Унучак, А. У.* «Наша ніва» і беларускі нацыянальны рух (1906—1915 гг.) / А. У. Унучак. — Мінск : Беларуская навука, 2008. — 186 с. * *Шыбека, З.* Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002) / З. Шыбека. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2003. — 490 с. * *Aftanazy, R.* Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. / R. Aftanazy. — Wrocław — Warszawa — Kraków : Zaklad im Ossolinskich, 1991. — Cz. 1. Wielkie księstwo Litewskie. Inflanty. Kurlandia. — T. 1. Województwa mińskie, mścisławskie, połockie, witebskie. — 352 s. * *Woyniłłowicz, E.* Wspomnienia. 1847—1928 / E. Woyniłłowicz. — Wilno : Józef Zawadzki, 1931. — cz. 1. — 368 s. * *Хурсік, В.* Белы лебедзь у промнях славы. Магдаліна Радзівіл. — Мінск, 2001. — 112 с. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | q: | Марыя Магдалена Радзівіл у Вікіцытатніку | | commons: | Марыя Магдалена Радзівіл на Вікісховішчы | * Асветніца і мецэнатка (да 150–годдзя з дня нараджэння Магдалены Радзівіл) **(нявызн.)**. Віртуальная выстава на сайце Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Я.Коласа НАН Беларусі. Праверана 10 студзеня 2012. * Колькі кніг выйшла з «Лебедзем»? * *Маслянiцына, І.* З пакалення «знесеных ветрам» Архівавана 5 сакавіка 2016. * Асіповічы // Памяць. Асіповіцкі раён. — Мінск, 2002. — С.79—102. * Ведала беларускую мову (інтэрв’ю з В. Хурсікам) | ?Марыя Магдалена Радзівіл — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Крыштаф Тэабальд Завіша | | | | | | | | | | | | | | Ян Караль Завіша[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Elżbieta Zaranek-Horbowska[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Тадэвуш Янавіч Завіша | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Антоні Свентаржэцкі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Тэрэза са Свентаржэцкіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Кацярына з Багдановічаў[d] | | | | | | | | | | | | | Ян Казімір Завіша | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Крыштаф Тэабальд Завіша | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Казімір Завіша[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Кацярына з Грабоўскіх[d] | | | | | | | | Валерыя з Завішаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ганна з Ліпскіх[d] | | Тадэвуш Ліпскі[d] | | | | | | | | | | | | Магдалена з Завішаў | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Антоні Мацей Канстанты Квілецкі[d] | | Францішак Антоні Квілецкі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Юзаф Ігнацы Валенты Квілецкі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Юзаф Антоні Радалінскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Вірыдыяна з Радалінскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Катажына з Рачынскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыя з Квілецкіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Мацей Сабалеўскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Валенты Сабалеўскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ева з Шыдлоўскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Аляксандра з Сабалеўскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Станіслаў Аўгуст Панятоўскі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ізабела з Грабоўскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Альжбета Шыдлоўская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | The Peerage | | Генеалогія і некрапалістыка | WikiTree · IPSB: maria-magdalena-radziwillowa-z-zawiszow-1-v-krasinska · Sejm-Wielki.pl | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 136039057 · ISNI: 0000 0000 5559 5612 · LCCN: no2003088036 · NKC: jo2003168174 · NUKAT: n2007103493 · VIAF: 73548635 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Кірычэнка. **Пётр Аляксеевіч Кірычэнка** (нар. 1959, Горліўка, Сталінская вобласць) — беларускі дзяржаўны дзеяч, старшыня Гомельскага гарадскога выканаўчага камітэта з 2012 года Біяграфія --------- У 1982 годзе скончыў Данецкі політэхнічны інстытут (інжынер-будаўнік), у 1991  — Інстытут паліталогіі і сацыяльнага кіравання Кампартыі Беларусі (палітолаг). Выкладчык сацыяльна-палітычных дысцыплін у вышэйшых і сярэдніх навучальных установах. Праходзіў службу ў шэрагах Савецкай Арміі, працаваў у розных вытворчых арганізацыях і ў органах камуністычнай партыі. З 2005 года па 19 лістапада 2012 года — намеснік старшыні Гомельскага аблвыканкама. У распараджэнні Пятра Кірычэнкі былі пытанні ідэалагічнай працы, аховы здароўя, адукацыі, культуры, фізічнай культуры, спорту і турызму, сродкаў масавай інфармацыі, кінавідэапракату, маладзёжнай палітыкі, рэлігійных канфесій і нацыянальнасцяў, аздараўленні насельніцтва, сацыяльнай абароны, у тым ліку сацыяльныя пытанні па ліквідацыі наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, гуманітарнай дапамогі, арганізацыйнага забеспячэння выбараў, рэферэндумаў і іншых важных грамадска-палітычных кампаній і мерапрыемстваў, якія праводзяцца ў вобласці, сувязяў з грамадскімі арганізацыямі, палітычнымі партыямі. 16 лістапада 2012 года Прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка прызначыў Пятра Кірычэнку старшынёй Гомельскага гарвыканкама. У 2022 годзе Кірычэнка трапіў пад санкцыі Канады. Узнагароды ---------- * Ордэн святой праведнай Сафіі, княгіні Слуцкай (7 студзеня 2014). * Медаль «За працоўныя заслугі» (27 чэрвеня 2016). Зноскі ------ 1. ↑ У новага мэра Гомеля папрасілі «ліўнеўку» і заапарк Архівавана 19 чэрвеня 2013. 2. ↑ Новым мэрам Гомеля стаў Кірычэнку Пётр Аляксеевіч Архівавана 28 сакавіка 2019. 3. ↑ Канада ввела санкции против беларусских банков, БЖД и оборонных предприятий (руск.). *Reform.by*. Архівавана з першакрыніцы 28 лістапада 2022. Праверана 22 студзеня 2023. 4. ↑ Мэр города Гомеля Петр Кириченко награждён орденом Святой Софии Слуцкой (руск.)(недаступная спасылка). gomelstreet.by (8 студзеня 2014). Архівавана з першакрыніцы 8 жніўня 2022. Праверана 17 лістапада 2020. 5. ↑ Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 27 чэрвеня 2016 г. № 234 «Аб узнагароджанні»(недаступная спасылка) Спасылкі -------- * Кірычэнка Пётр Аляксеевіч на сайце Гомельскага гарвыканкама

**Утырык** (англ.: Utirik, маршал.: *Utrōk*) — атол на паўночным усходзе Маршалавых Астравоў. Плошча сушы — 2,43 км². Насельніцтва (2011 г.) — 435 чал. Утырык знаходзіцца за 7 км на паўночны ўсход ад суседняга атола Така і за 487 км на паўночны захад ад Маджура, сталіцы Маршалавых Астравоў. Складаецца з шырокай лагуны (57,73 км²), якую атачае кола каралавага рыфа. У склад атола ўваходзіць 6 астравоў. Самы вялікі месціцца ў паўднёва-заходнім куце лагуны і мае назву Утырык (ад *utlōk*, літаральна «другі», «другасны», «наступны»). Адкрыты ў 1816 г. расійскай экспедыцыяй на чале з О. Кацэбу, які даў яму назву **атол Кутузава**. У другой палове XIX ст. трапіў у залежнасць ад вярхоўных правадыроў Ратак. У 1883 г. на атоле высадзіліся амерыканскія місіянеры. У 1885—1914 г. знаходзіўся пад кантролем Германіі, 1914—1944 гг. — Японіі, 1945—1986 гг. — пад апекай ЗША. З 1986 г. у складзе Рэспублікі Маршалавы Астравы. Асноўныя заняткі насельніцтва — вырошчванне какосавай пальмы, рыбалоўства. Працуе аэрапорт. Спасылкі -------- * rmiembassyus.org Архівавана 15 снежня 2013. * marshall.csu.edu.au * Marshall Islands — Glimpses of Utrik Atoll

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Іванчанка. **Яўге́н Іва́навіч Іва́нчанка** (27 чэрвеня 1943, г. Глазаў, Удмурцкая АССР, РСФСР — 3 лістапада 2023) — беларускі плывец, педагог, спецыяліст у вобласці тэорыі і методыкі фізічнага выхавання, спартыўнай трэніроўкі. Доктар педагагічных навук (1993), прафесар (1994). Заслужаны трэнер БССР (1976), СССР (1981). Біяграфія --------- Нарадзіўся 27 чэрвеня 1943 года ў г. Глазаў Удмурцкай АССР. Чэмпіён і рэкардсмен Беларусі 1961—1963 па плаванні. Скончыў у 1966 годзе Беларускі інстытут фізічнай культуры па спецыяльнасці «Фізічная культура і спорт». У 1966—1967 гадах трэнер Спартыўнага клуб Арміі Беларускай ваеннай акругі. У 1967—1974 гадах выкладаў у Беларускім інстытуце фізічнай культуры. У 1973 годзе скончыў аспірантуру Дзяржаўнага цэнтральнага інстытута фізічнай культуры ў Маскве. У 1975—1984 гадах трэнер зборнай каманды СССР па плаванні. З 1989 года ў Акадэміі фізічнага выхавання і спорту. У 1995—2003 гадах - першы прарэктар. Памёр 3 лістапада 2023 года. Творчасць --------- Аўтар навучальных і метадычных дапаможнікаў, у т.л. «Плаванне ў комплексе ГПА» (1976, з Г. Э. Васілеўскім), «Навука пра спартыўнае плаванне» (1993), «Тэорыя і практыка спорту» (ч. 1—З, 1996—1997). Займаецца літаратурнай творчасцю, піша артыкулы, нарысы, апавяданні, аповесці. Узнагароды ---------- * Майстар спорту СССР (1962); * Заслужаны трэнер БССР (1976); * Заслужаны трэнер СССР (1981); * грамата Вярхоўнага Савета БССР (1976); * грамата Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь (1997); * знак «Выдатнік адукацыі» (2003) * знак «За развіццё фізічнай культуры і спорту ў Рэспубліцы Беларусь» (2013) і інш. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ Ушел из жизни Евгений Иванович Иванченко (27.06.1943 – 03.11.2023) Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 7. — 604 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0130-3 (т. 7). * Иванченко Евгений Иванович // Республика Беларусь : энциклопедия : [в 7 т.]. — Минск, 2006. — Т. 3. — С. 698. * Иванченко Евгений Иванович // Спортивная энциклопедия Беларуси. — Минск, 2005. — С. 206.

Не блытаць з Авес. **Лас-А́вес** (ісп.: Las Aves) — архіпелаг з 11 малых астравоў на поўдні Карыбскага мора. Уваходзіць у склад Федэральных уладанняў Венесуэлы. Агульная плошча — 3,35 км². Сталага насельніцтва няма. Геаграфія --------- Архіпелаг Лас-Авес месціцца на поўдні Карыбскага мора ў 57,57 км на захад ад вострава Банайрэ. Бліжэйшы кантынентальны бераг Венесуэлы знаходзіцца ў 117,9 км на паўднёвы захад. Складаецца з 2 груп Барлавента (усходняя) і Сатавента (заходняя), кожную з якіх атачаюць каралавыя рыфы. Астравы нізкія, сфарміраваныя вапнякамі. Клімат трапічны пасатны. Гадавая колькасць ападкаў не перавышае 560 мм у год. Гісторыя -------- Археолагі выявілі, што з 1 тысячагоддзя да н. э. архіпелаг наведвалі індзейцы з узбярэжжа Венесуэлы. Яны здабывалі тут ракавіны малюскаў і соль. У 1499 г. адкрыты іспанскай экспедыцыяй на чале з Алонса дэ Ахеда. З XVII ст. іспанскія і галандскія перасяленцы выкарыстоўвалі астравы для часовага прытулку падчас здабычы рыбы і драўніны, аднак з-за недахопу пітной вады сталых паселішчаў не стваралі. У 1678 г. каля астравоў Лас-Авес адбылася бітва паміж галандцамі і французскім флотам. Яна скончылася паражэннем французаў. У 1938 г. уключаны ў склад Федэральных уладанняў Венесуэлы. Спасылкі -------- * Archipiélago Las Aves — Venezuela Архівавана 1 студзеня 2018. * Archipiélago Las Aves (Historicos) * Archipelago Las Aves Stock Photos and Pictures

**Ві́таўка** (трансліт.: *Vitaŭka*, руск.: Витовка) — вёска ў Дзяржынскім раёне Мінскай вобласці. Уваходзіць у склад Фаніпальскага сельсавета. Размешчана за 5 км ад горада Фаніпаль. Назва паходзіць ад баярына Віта. Паходжанне ---------- Па легендзе аднойчы ноччу баярын Віт пачуў голас: «Віцэ, Віцэ вазмі стрэльбу і стрэльні». Прачнуўся баярын — нікога няма, зноў лёг спаць. Толькі лёг, той жа голас: «Віцэ, Віцэ вазмі стрэльбу і стрэльні». Узяў баярын стрэльбу, выйшаў на вуліцу, а там поўны двор шведскіх салдат, ён пачаў страляць. Шведы спалохаліся — хто стаў уцякаць і патануў у тых балотах, хто ў варотах затрымаліся, а хто і куляй Віта быў забіты. Пабудаваў ён там царкву, усё ў яго квітнела. Але праз некаторы час здзейсніў вялікі грэх. Двор патануў у балоце. З тых часоў там знаходзіцца крыніца. Цяперашні час ------------- Праз некалькі гадоў пабудавалі новую царкву. Але з прыходам савецкай улады гэту царкву разбурылі і пабудавалі ў вёсцы Чаркасы клуб, крыніца залілі бетонам, але праз некаторы час вада прабілася скрозь бетон. У 2005 годзе к у Витовке пабудавалі купель і калодзеж, але купель у 2006 годзе спалілі на Пасху. Цяпер туды прыязджаюць людзі з Украіны, Расіі, Польшчы, Літвы і Беларусі. Вада з крыніцы заўсёды +6,5 °C. Асабліва добра крыніца дапамагае пры хваробы суставаў і вачэй. * Купель і крыніцаКупель і крыніца * Купель унутрыКупель унутры Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (DJVU) Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх | ⛭**Фаніпальскі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Вязань | | Аграгарадкі | * Грычына * Чаркасы * Чэрнікаўшчына | | Вёскі | * Антосіна * Бярэжа * Васілеўшчына * Вітаўка * Віцкаўшчына * Воўкавічы * Вязанка * Гаёўка * Дубрава * Красная Горка * Лабады * Леднікі * Лісаўшчына * Мазуры * Мандрыкі * Машчонае * Навінка * Павялкова * Падсасонне * Першамай * Слабодка * Стэцкаўшчына * Уса * Хамічы * Холма * Цяўлава * Чэчына * Шпількі | | Хутары | Лізавецін |

**Ілья-душ-Тыгрэс** (парт.: Ilha dos Tigres) — востраў каля паўднёва-заходняга ўзбярэжжа Афрыкі. Найбуйнейшы востраў Анголы. Агульная плошча — 98 км². Сталага насельніцтва няма. Геаграфія --------- Востраў Ілья-душ-Тыгрэс месціцца за 9,45 км ад паўднёва-заходняга берага Анголы. Выцягнуты з поўдня на поўнач на 21,13 км. Найбольшая шырыня — 6,05 км. Прастора паміж востравам і мацерыком уяўляе сабою плыткаводдзе з назвай Бая-душ-Тыгрэс. Яно, як і востраў, узнікла ў выніку моцных прыбоеў, што ўтварае акіянічная прахалодная плыня, якая рухаецца з поўдню на поўнач уздоўж берагоў Афрыкі. Востраў сфарміраваны адносна нядаўна з асадкавых парод і пяску, прыбітых да плыткаводдзя хвалямі. Партугальскія маракі XV ст. не ўзгадвалі яго падчас даследавання ўзбярэжжа. Паверхня пакрыта пясчанымі выдмамі. Найвышэйшы пункт не перавышае 30 м. Клімат мяккі сухі, характэрны для паўночнай часткі пустыні Наміб. Улетку тэмпература часцяком бывае вышэй за +30°C, але ўзімку яна можа апускацца ніжэй за +10°C. Найбольш вільготны месяц — студзень, калі выпадае да 150 мм ападкаў. У гэты перыяд над паверхняй зранку фарміруюцца туманы. Але ад мая да верасня надвор'е надзвычай сухое. На востраве існуе недахоп крыніц прэснай вады. Прырода ------- Ілья-душ-Тыгрэс прыцягвае шматлікіх птушак, у тым ліку пеліканаў, сяўцоў, гарбатак. На беразе спыняюцца цюлені. Гісторыя -------- Бераг у раёне Бая-душ-Тыгрэс быў адкрыты партугальскай экспедыцыяй на чале Дыёгу Кау ў 1486 г. Востраў Ілья-душ-Тыгрэс з'явіўся на галандскіх навігацыйных картах толькі ў XVII ст. Згодна адной версіі, назва была дадзена з-за рознакаляровых выдмаў, што нагадвалі скуру тыгра. Згодна іншай, назва замацавалася з-за грукату хваляў, падобнага на рык гэтай жывёлы. У 1860 г. партугальскія рыбакі заснавалі на востраве паселішча Сан-Марцінью. У 1968 г. яго насельніцтва моцна пацярпела з-за шторма, які разбурыў вадаправод праз Бая-душ-Тыгрэс. У 1974 г. паселішча было канчаткова пакінута жыхарамі напярэдадні абвяшчэння незалежнасці Анголы. Хаця прадстаўнікі ўрада краіны распрацоўвалі праекты па ўзнаўленню паселішча і лову рыбы, з-за недахопу фінансавання яны не рэалізоўваліся. Спасылкі -------- * Isla Bahía de los Tigres (Ilha dos Tigres) - MAP * A Baía dos Tigres é uma aldeia "fantasma" com administrador ausente * Robert Simmons, First breeding records for Damara Terns and density of other shorebirds along Angola's Namib Desert coast * Clima observado Ilha dos Tigres

**Улындо́** (кар.: 울릉도) — востраў у Японскім моры. Уваходзіць у склад Рэспублікі Карэя. Тэрыторыя — 72,86 км². Насельніцтва (2013 г.) — 10 426 чал. Геаграфія і прырода ------------------- Лес на гары Сунгбонг Востраў Улындо месціцца ў 130 км на ўсход ад Карэйскага паўвострава. З’яўляецца паверхняй падводнага стратавулкана, які ўтварыўся ў кайназойскую эпоху. Узбярэжжа скалістае, месцамі ўзвышаецца да 90 м. На поўначы вылучаецца невялікая раўніна. Астатняя частка сушы пакрыта гарамі. Найвышэйшая гара Сунгбонг дасягае 984 м. Клімат мяккі марскі з сярэднегадавой колькасцю ападкаў 1383 мм. На ўзбярэжжы сярэдняя тэмпература студзеня +1,4 °C. У жніўні яна падвышаецца да +23,6 °C. Улындо вядомы горнымі букавымі лясамі. Тут гняздуе каля 50 відаў птушак. Гісторыя -------- На паўднёвым захадзе Улындо археолагамі знойдзены рэшткі паселішча бронзавага веку. Старажытныя насельнікі будавалі магільні ў форме дальменаў, ведалі выраб керамікі. У 512 г. востраў быў далучаны да дзяржавы Сіла. У XI ст. увайшоў у склад дзяржавы Каро. У сярэднявеччы насельніцтва вострава цярпела ад нападаў кітайскіх і японскіх піратаў. У 1416 г. улады вырашылі перасяліць тубыльцаў на Карэйскі паўвостраў. Палітыка ўтрымання вострава без сталага насельніцтва працягвалася да канца XIX ст. У 1618 г. адбылася няўдалая спроба каланізацыі японцамі. У 1696 г. Такугава забаранілі сваім падданым ствараць на Улындо паселішчы. У 1787 г. даследаваны французскай экспедыцыяй на чале Ж. Ф. Лаперуза. У 1884 г. востраў зноў быў населены карэйцамі. У 1938 г. на Улындо пачала працаваць метэаралагічная лабараторыя. Эканоміка --------- Асноўнымі заняткамі жыхароў Улындо з’яўляюцца рыбалоўства і абслугоўванне турыстаў. На востраве працуе аэрапорт Улын. Уздоўж узбярэжжа пабудавана вузкая дарога з аднабаковым рухам, што ўключае некалькі тунэляў даўжынёй да 460 м. Частку патрэб насельніцтва ў электрычнасці забяспечваюць ветраныя электрастанцыі. Спасылкі -------- * 울릉군청 * 울릉도이야기 Архівавана 6 жніўня 2020. * 울릉도닷컴: 울릉도 | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Бракгаўза і Эфрона · Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 165472765 · GND: 4845022-4 · LCCN: sh2008000095 · NDL: 01201029 · NKC: ge634329 · VIAF: 315164612 | |

**Сяргей Мікітавіч Мурзо** (1912, Масква — 29 кастрычніка 1937, Менск, НКУС) — беларускі паэт, настаўнік. Біяграфія --------- Паходзіў з сям’і рабочага. Да 1930 года працаваў токарам на Віцебскім станкабудаўнічым заводзе «Камінтэрн». У 1934 годзе скончыў Беларускі дзяржаўны вышэйшы педагагічны інстытут. Працаваў настаўнікам сярэдняй школы ў Краснаполлі Магілёўскай вобласці. Друкаваўся з 1929 года. У пачатку 1930-х гадоў быў членам Віцебскай асацыяцыі пралетарскіх пісьменнікаў. Належаў да так званых «паэтаў-ударнікаў», асноўнай тэмай якіх было ўслаўленне працы рабочага. Імкнуўся ўнесці лірычнае светаўспрыняцце ў вершы з «машыннай» тэматыкай. 3 лістапада 1936 года арыштаваны НКУС БССР у Менску або пасля арышту дастаўлены ў Менск. 28 кастрычніка 1937 года прыгавораны пазасудовым органам (спецтройкай НКУС БССР) як «член антысавецкай тэрарыстычнай шпіёнска-дыверсійнай арганізацыі» да вышэйшай меры пакарання. Расстраляны 29 кастрычніка 1937 года. Рэабілітаваны 10 лістапада 1956 года ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР. Асабовая справа Мурзо № 3929 захоўваецца ў архіве УКДБ Магілёўскай вобласці. Літаратура ---------- * *Мурзо Сяргей* // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1992—1995. — Т. 4. — С. 343. * Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-і т. / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Т. 3. Карчма — Найгрыш. — С. 706. — 751 с. — 10 000 экз. * МУРЗО Сяргей Мікітавіч // *Маракоў Л.* Ахвяры і карнікі. — Мн.: Зміцер Колас, 2007. — ISBN 978-985-6783-38-6.

**Пангаліны**, або **яшчары** (*Pholidota*) — атрад плацэнтарных сысуноў, прадстаўнікі якога насяляюць трапічныя раёны Азіі і Афрыкі, усюды іх папуляцыя не вельмі вялікая. Назва ----- Лічыцца, што слова «пангалін» паходзіць ад малайскага «той, хто зварочваецца» — і гэта тое, чым яны адметныя. Пангалін зварочваецца клубком падчас сну або для аховы. Апісанне -------- Цела падоўжанае, карычневае або жаўтлявае, 1—1,6 м у даўжыню, пакрыта шчыльнай рагавой луской, якая пакрываючы ўсё цела ўтварае падабенства брані. Вельмі доўгі хвост, які складае 2/3 ад агульнай даўжыні. Язык пангалінаў вырастае да 40 см. Лапы ўзброены моцнымі кіпцюрамі. У пангалінаў адсутнічаюць зубы, зубныя норкі былі выяўлены толькі ў эмбрыёнаў. Жывуць у Азіі і Афрыцы. Пангаліны засяляюць адкрытыя ці лясістыя раўніны. Актыўныя галоўным чынам уначы. Некаторыя віды жывуць на зямлі, некаторыя аддаюць перавагу жыццю на дрэвах. Самка нараджае звычайна адно дзіця. У нованароджаных скура пакрыта мяккай луской, якая становіцца цвёрдай прыкладна праз 2 сутак пасля нараджэння. Класіфікацыя ------------ Атрад уключае адно аднайменнае сямейства (пангалінавых), якое ў сваю чаргу ўключае адзін род *Manis* з сям'ю відамі: * Manis crassicaudata * Manis javanica * Manis pentadactyla * Manis gigantea * Manis temmincki * Пангалін белабрухі (*Manis tricuspis*) * Manis tetradactyla Промысел -------- Пангаліны вельмі папулярныя сярод браканьераў у Азіі; у Кітаі ёсць законы, якія абмяжоўваюць іх адлоў. Кітайскія СМІ параўноўваюць кошт лускі пангаліна на чорным рынку з коштам срэбра. Высокія цэны на луску пангаліна звязаны з яе папулярнасцю ў кітайскай народнай медыцыне. Лячыць лускай пангаліна прапануюць мноства захворванняў: ад астмы да артрыту. Мяса пангаліян таксама высока цэніцца, у Кітаі і В’етнаме яно лічыцца далікатэсам. Зноскі ------ 1. ↑ nn.by 2. ↑ dw.com 3. ↑ nashaniva.by Спасылкі -------- * Pangolin: Wildlife summary from the African Wildlife Foundation * A photograph of a pangolin | ⛭Атрады сысуноў, якія захаваліся, паводле інфракласаў | | --- | | * Царства Animalia * Тып Chordata * Падтып Vertebrata * (без рангу) Amniota | | Yinotheria | | | | | --- | --- | | Australosphenida | * Monotremata (Качканосы і яхідны) | | | Metatheria | | | | | --- | --- | | Ameridelphia | * Paucituberculata * Didelphimorphia (Апосумы) | | Australidelphia | * Microbiotheria * Notoryctemorphia * Dasyuromorphia * Peramelemorphia * Diprotodontia | | | Eutheria | | | | | --- | --- | | Xenarthra | * Cingulata (Браняносцы) * Pilosa (Непаўназубыя) | | Afrotheria | * Afrosoricida (Тэнрэкі і златакраты) * Macroscelidea (Слановыя землярыйкі) * Tubulidentata (Трубказубы) * Hyracoidea (Даманы) * Proboscidea (Сланы) * Sirenia (Сірэны) | | Boreoeutheria | | | | | --- | --- | | Laurasiatheria | * Eulipotyphla (Вожыкі, землярыйкі і краты) * Chiroptera (Крыланы і кажаны) * Pholidota (Пангаліны) * Carnivora (Сабакі і каты) * Perissodactyla (Няпарнакапытныя) * Artiodactyla (Парнакапытныя) * Cetacea (Кіты і дэльфіны) | | Euarchontoglires | * Rodentia (Грызуны) * Lagomorpha (Зайцападобныя) * Scandentia (Тупайі) * Dermoptera (Шэрстакрылы) * Primates (Малпы і людзі) | | |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Востраў Прынца Эдуарда. **Прынс-Э́двард** (афр.: Prins Eduard, англ.: Prince Edward) — востраў аднайменнага архіпелага ў Індыйскім акіяне. Агульная плошча — 45 км². Ненаселены. Геаграфія --------- Востраў Прынс-Эдвард месціцца на паўднёвым захадзе Індыйскага акіяна за 2477 км на паўднёвы ўсход ад Прэторыі, сталіцы ПАР, за 21 км на паўночны ўсход ад вострава Марыён, найбуйнейшага ў групе. Мае вулканічнае паходжанне. Падводная частка ўзвышаецца над дном акіяна на 3000 м, звязана з востравам Марыён. Найвышэйшы пункт над узроўнем мора — пік Ван Зіндэрэна Бакера (672 м). Клімат вострава Прынс-Эдвард субантарктычны, аднак адрозніваецца ўплывам субтрапічных паветраных мас, што перамяшчаюцца ў летні сезон з поўначы. Лета і зіма надзвычай вільготныя. У зімовыя месяцы назіраецца апусканне тэмпературы ніжэй за 0 °C. Прырода ------- Глебы вострава Прынс-Эдвард пачалі фарміравацца каля 15 тысяч гадоў таму на аснове старажытных шэрых і новых чорных лаў, аднак з-за сталага выветрывання іх пласт вельмі тонкі, бедны на азот. Толькі на ўзбярэжжы паміж скальных прагалаў знаходзяцца тарфянікі. Флора бедная, прадстаўлена травяністай тундрай. На востраве шмат марскіх птушак, у тым ліку пінгвінаў і буравеснікаў. На беразе спыняюцца цюлені. Востраў уваходзіць у склад марскога запаведніка. Гісторыя -------- Востраў Прынс-Эдвард быў выпадкова адкрыты галандцамі ў 1663 г. але з-за памылкі на карце яго існаванне доўгі час не пацвярджалася іншымі экспедыцыямі. Толькі ў 1772 г. ён быў нанава адкрыты французскай экспедыцыяй на чале з Маркам Жазэфам Марыёнам-Дуфрэнам (1724—1772). У 1776 г. Джэймс Кук даў яму назву ў гонар нованароджанага сына Георга III. У 1908 г. Вялікабрытанія выдала паўднёваафрыканскай прыватнай кампаніі ліцэнзію, што дазваляла весці на востраве здабычу гуана, аднак здабыча так і не пачалася. 29 снежня 1947 г. быў абвешчаны тэрыторыяй ПАР. Спасылкі -------- * CSIR Research Space * A history of South African involvement in Antarctic * Physical and chemical marine environment of the Prince Edward Islands (Southern Ocean)

**Хлебнае дрэва** (*Artocarpus altilis*) — двухдольная расліна сямейства тутавыя. Гісторыя -------- Радзімай лічыцца паўночны захад Новай Гвінеі, адкуль продкі палінезійцаў 3500 г. таму завезлі яго на розныя астравы Акіяніі, дзе культывавалася як свойская расліна. У канцы XVIII ст. брытанцы накіроўвалі на востраў Таіці 2 экспедыцыі, каб даставіць парасткі дрэва на Антыльскія астравы. Аднак першая экспедыцыя на судне «Баўнці» скончылася паўстаннем маракоў (гл. Астравы Піткэрн і Вільям Блай). Другая экспедыцыя даставіла парасткі ў Новы Свет ў 1793 г. Зараз вырошчваецца ў многіх трапічных краінах. Знешні выгляд ------------- Дасягае 20 — 26 м у вышыню. Кара шэрая, гладкая. Лісце пакрыта тонкім пухам. У залежнасці ад кліматычных умоў можа быць вечназялёным або лістападным. Кветкі дробныя, зелянявыя. Мужчынскія кветкі сабраныя ў падоўжаныя суквецці. Апыляюцца кажанамі. Пасля апылення жаночыя суквецці паступова зрастаюцца ў вялікае суплодзе. Суплодзі растуць па аднаму або гронкамі на вяршынях ветак. Дыяметр суплодзя — да 30 см, вага да 3 — 4 кг. Саспелае суплодзе мае колер бульбы ці свежага хлеба. Унутры ўтрымоўвае кудзелістую крухмалістую масу крэмавага колеру. Адрозніваюць сарты, якія ўтрымоўваюць унутры насенне і не ўтрымоўваюць яго. Пры спрыяльных кліматычных умовах прыносіць ураджай да 150 кг суплодзяў на працягу 9 месяцаў у год. Выкарыстанне ------------ Галоўным чынам выкарыстоўваецца мякаць суплодзяў, якая пры выпяканні ператвараецца ў саладкаваты «хлеб». У Палінезіі мякаць нарыхтоўвалі і квасілі ў ямінах. Няспелыя суплодзі па смаку нагадваюць агуркі і таксама шырока ўжываюцца ў кулінарыі. Смажанае і варанае насенне ўжываюць у якасці самастойнай ежы або прыправы. Драўніна з-за хуткага росту друзлая. Выкарыстоўваецца ў якасці паліва. Галерэя ------- * ВысадакВысадак * Дарослыя дрэвыДарослыя дрэвы * ЛісцеЛісце * Суплодзі на дрэвеСуплодзі на дрэве * Суплодзі ў разрэзеСуплодзі ў разрэзе * Перасадка хлебных дрэваў, 1796 г.Перасадка хлебных дрэваў, 1796 г. Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя». Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Хлебнае дрэва * Breadfruit Institute * Fruits of Warm Climates: Breadfruit * Artocarpus altilis (Moraceae) Архівавана 5 лютага 2007. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Britannica (11-th) | | Таксанамія | APNI · EOL · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · The Plant List · Tropicos · WFO | | Нарматыўны кантроль | GND: 4492010-6 |

**Этна** — дзеючы стратавулкан, размешчаны на ўсходнім узбярэжжы Сіцыліі, недалёка ад гарадоў Месіны і Катаніі. Гэта найбольш высокі дзеючы вулкан у Еўропе. Назва ----- Назва «Этна» арабскага паходжання і перакладаецца як «Гара агню». Прырода ------- Вышыня Этны змяняецца ад вывяржэння да вывяржэння. Так, у цяперашні час вулкан на 21,6 м ніжэй, чым быў у 1865 годзе. Этна — самая высокая гара Італіі на поўдзень ад Альпаў, яна займае тэрыторыю плошчай 1250 квадратных кіламетраў. Такім чынам, Этна — самы вялікі актыўны вулкан Італіі, пераўзыходзіць свайго бліжэйшага «суперніка» Везувія больш, чым у 2,5 разы. Конус вулкана з пакатымі схіламі, складзены пераважна з трахітаў, далерытаў і базальтаў. Дыяметр кратара каля 400 м, шматлікія бакавыя кратэры, застылыя лававыя патокі. Найбольш моцнае вывяржэнне адбылося ў 1669 годзе. Паміж вывяржэнням назіраецца выдзяленне газаў і пары, частыя землетрасенні. Да вышыні 800—900 м — палі, сады. вінаграднікі, вышэй міжземнаморскія хмызнякі і лясы. Вышэй за 1500 м на працягу некалькіх месяцаў Этна ўкрыта снегам. Літаратура ---------- * Этна // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 18. Кн. 1: Дадатак: Шчытнікі — Яя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2004. — Т. 18. Кн. 1. — 472 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0295-4 (т. 18. Кн. 1). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Этна | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Рэальны слоўнік класічных старажытнасцей · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Brockhaus · Pauly-Wissowa · Treccani · Universalis · Настольны · Гранат | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 11974404r · GND: 4084764-0 · LCCN: sh85045454 · NKC: ge305372 · SUDOC: 027773361 · VIAF: 18144647638815926529, 242998329 | |

**Разня ў Бадахосе** — эпізод грамадзянскай вайны ў Іспаніі, які адбыўся пасля захопу Бадахоса войскамі нацыяналістаў, калі ў ноч з 14 на 15 жніўня 1936 года было забіта шмат грамадзянскіх асоб і ўзброеных прыхільнікаў рэспубліканскага ўрада. Кульмінацыяй разні стаў шэраг экзэкуцый на арэне гарадской карыды, дзе вайскоўцы паставілі кулямёты на бар’ерах вакол пляцоўкі. Забойствы і згвалтаванні працягваліся з-за няздольнасці генерала Хуана Ягуэ спыніць беспарадак сярод сваіх падначаленых, за што яму далі мянушку «Бадахоскі мяснік». Замежныя карэспандэнты, у залежнасці ад сваіх палітычных сімпатый, паведамлялі аб ацэнцы ў 1 800 і 4 000 забітых грамадзянскіх асоб. Грамадскасці былі прадстаўлены шматлікія паказанні сведак і розныя паведамленні аб бадахоскай разні, у тым ліку ад такіх замежных карэспандэнтаў, як Джэй Ален (ЗША), Марыа Невес (Партугалія), Марсель Дэні і Рэнэ Бру (Францыя); існуюць таксама і фотаматэрыялы. Сёння большасць гісторыкаў сыходзяцца ў меркаванні аб тым, што Ягуэ загадаў пакараць смерцю некалькі тысяч апалчэнцаў і грамадзянскіх пасля падзення горада і спаліць іх трупы, паколькі не хацеў пакідаць ворагаў, сярод салдат або мірнага насельніцтва, у тыле сваёй арміі. Па словах журналіста Джэя Уайтэйкера, Ягуэ аднойчы пракаментаваў гэтую падзею такім чынам: > «Вядома мы іх расстралялі, а як інакш? Што ж, мне варта было б узяць 4000 чырвоных з сабой у калону, калі мы былі ў гонцы з самім часам? Ці мне трэба было адпусціць іх і пакінуць у тыле, каб Бадахос зноў стаў чырвоным?» > > Разня ў Бадахосе не была адзіным падобным выпадкам. У кожным горадзе, які быў захоплены людзьмі Ягуэ, адбываліся шматлікія пакаранні смерцю сярод мірнага насельніцтва. Паводле некаторых звестак, больш за 6 тысяч чалавек былі забіты толькі ў адной правінцыі Бадахос (у тым ліку ў самім горадзе). Гл. таксама ----------- * Белы тэрор у Іспаніі Крыніцы ------- 1. ↑ Maria Feliu Torruella, 2013, с. 64. 2. ↑ *Rafael Tenorio*. La matanza de Badajoz **(нявызн.)**. *kaosenlared.net* (24 лістапада 1979). Архівавана з першакрыніцы 12 жніўня 2021. Праверана 12 августа 2021. 3. ↑ Hugh Thomas, 2001, с. 361. 4. ↑ Paul Preston, 2013, с. 121. 5. ↑ Mário Neves, 2007. 6. ↑ Herbert R. Southworth, 2021, с. 388-390. 7. ↑ 8. ↑ Francisco Espinosa, 2003. 9. ↑ Santos Julía, 1999, с. 77. 10. ↑ Francisco Espinosa 2003, с. 491. 11. ↑ Santos Julía 1999, с. 77. 12. ↑ Maria Rosa de Madariaga 2002, с. 299-300. 13. ↑ Francisco Espinosa 2003, с. 431-433. 14. ↑ Francisco Espinosa 2003, с. 433. Літаратура ---------- * Beevor, Antony. *The battle for Spain.* Penguin Books. London. 2006. * De Madariaga, Maria Rosa. *Los moros que trajo Franco...La intervención de tropas coloniales en la guerra civil.* Ediciones Martínez Roca. Barcelona. 2002. ISBN 84-270-2792-3 * Espinosa, Francisco. *La columna de la muerte. El avance del ejército franquista de Sevilla a Badajoz.* Editorial Crítica. Barcelona. 2003. * Julía, Santos; Casanova, Julián; Solé y Sabaté, Josep Maria; Villarroya, Joan; Moreno, Francisco. *Victimas de la guerra civil.* Ediciones Temas de Hoy. Madrid. 1999. ISBN 84-7880-983-X * Neves, Mario. *La matanza de Badajoz.* Junta de Extremadura. Mérida. 2007. * Preston, Paul. *The Spanish Civil War. Reaction, revolutions & revenge.* Harper Perennial. 2006. London. ISBN 978-0-00-723207-9 ISBN 0-00-723207-1 * Southworth, Herbert R. El mito de la cruzada de Franco. Random House Mondadori. Barcelona. 2008. ISBN 978-84-8346-574-5 * Thomas, H. (2001). *The Spanish Civil War*. New York: Modern Library. ISBN 9780375755156.

**Мюсты́к** (англ.: Mustique) — востраў у складзе архіпелага Грэнадзіны (Малыя Антыльскія астравы), размешчаны ў паўднёва-ўсходняй частцы Карыбскага мора на поўдзень ад вострава Сент-Вінсент. Уваходзіць у склад дзяржавы Сент-Вінсент і Грэнадзіны. Агульная плошча - 5,7 км². Насельніцтва - каля 500 чал. Геаграфія і прырода ------------------- Востраў Мюстык месціцца за 25 км на поўдзень ад вострава Сент-Вінсент. Выцягнуты з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад на 4,54 км. Найбольшая шырыня — 2,59 км. Мае вулканічнае паходжанне. Цэнтральная частка ўзвышаная. Найвышэйшы пункт — пагорак Тукан-Хіл (183 м). Значная частка вострава пакрыта лясамі, садамі і паркамі. На востраве жывуць чарапахі, ігуаны і чаплі. Гісторыя -------- Востраў вядомы з канца XV ст. калі быў адкрыты іспанскай экспедыцыяй на чале Алонса дэ Ахеда. У XVII - XVIII стст. аспрэчваўся паміж Францыяй і Вялікабрытаніяй. Адыйшоў да калоній Вялікабрытаніі пасля заканчэння Сямігадовай вайны. У другой палове XVIII ст. каланісты брытанскага і французскага паходжання стварылі на востраве 7 цукровых плантацый. Да нашага часу захаваўся цукровы млын канца XVIII ст. Аднак занапад гандлю цукрам выклікаў банкруцтва плантатараў у першай палове XIX ст. і яны пакінулі Мюстык. У 1865 г. на поўначы вострава пасялілася сям'я Хэйзел з Сент-Вінсента, якая займалася вырошчваннем бавоўніку, гароху, ловам рыбы. У 1958 г. востраў трапіў у прыватную маёмасць брытанскага арыстакрата Коліна Тэнанта. У 1960 г. ён падараваў зямлю на поўдні прынцэсе Маргарэт для пабудовы прыватнай вілы. Гэта прывяло да папулярнасці вострава сярод багатых і знакамітых еўрапейцаў і амерыканцаў, якія будавалі тут прыватныя дамы. У 1979 г. была створана прыватная кампанія вострава Мюстык, што кіруецца прыватнымі домаўладальнікамі. У нашы дні імкліва развіваецца турызм. На поўначы вострава працуе аэрапорт. Знакамітыя жыхары і наведвальнікі --------------------------------- * Дэвід Боўі * Мік Джагер * Лізавета II * Філіп (герцаг Эдынбургскі) * Прынц Уільям (герцаг Кембрыджскі) Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт * Даведнік для вандроўнікаў * Містыка Мюстыка

**Камбрыг** — скарачэнне наймення пасады камандзіра брыгады, прынятае пасле 1917 года, а таксама персанальнае воінскае званне асоб вышэйшага каманднага складу РСЧА у перыяд з 22 верасня 1935 па 7 мая 1940 года, адпаведнае званню брыгадзіра або брыгаднага генерала ў узброеных сілах іншых краін. Наступнае воінскае званне — камдзіў. У сучасных узброеных сілах Беларусі камандзір брыгады звычайна мае званне палкоўнік. Гісторыя -------- Перадумовай да стварэння персанальнага воінскага звання «*камбрыг*» з’яўляецца правядзенне ваеннай рэформы 1924 года, у выніку якой паводле загаду РВС № 807 ад 20.06.1924 года ўвесь камандзірскі склад быў падзелены на 14 службовых катэгорый і 10-й катэгорыі (К-10) з групы вышэйшага каманднага складу адпавядала тыповая камандна-страявая пасада «памочнік камандзіра дывізіі або камандзір асобнай брыгады», які ў якасці знака службовага становішча меў у пятліцы адзін ромб. Камандзір брыгады ў РСЧА з’яўляўся прамежкавай прыступкай паміж палкоўнікам і генерал-маёрам. Звязана гэта было з тым, што ў дзеючай арміі стала досыць распаўсюджана тактычнае злучэнне больш палка і менш дывізіі — брыгада. Такім чынам, званне «*камбрыг*» (роўна як і «камдзіў», «камкор», і «камандарм») існавала, але ўжывалася чыста ў службовым аспекце. 22.09.1935 года пастановай ЦВК і СНК СССР «АБ увядзенні персанальных воінскіх званняў начальніцкага саставу Рабоча-Сялянскай Чырвонай Арміі і аб заснаванні палажэння аб праходжанні службы камандным і начальніцкім складам РСЧА», уведзена персанальнае званне «*камбрыг*». | Род войскаў | Адпаведнае званне/пасада | | --- | --- | | У камандным складзе | | Народны камісарыят унутраных спраў СССР | Маёр дзяржаўнай бяспекіМаёр міліцыі | | Ваенна-марскі флот СССР | Капітан 1-га рангу | | У начальніцкім складзе | | у сухапутных і ваенна-паветраных сілах | Брыгінжынер | | у ваенна-марскіх сілах | інжынер-флагман 3 рангу | | у ваенна-палітычным складзе ўсіх родаў войскаў | [[Брыгадны камісар|Брыгадны камісар]] | | у ваенна-гаспадарчым складзе ўсіх родаў войскаў | Брыгінтэндант | | у ваенна-юрыдычным складзе ўсіх родаў войскаў | Брыгваенюрыст | | у ваенна-медыцынскім складзе ўсіх родаў войскаў | Брыгурач | | у ваенна-ветэрынарным складзе ўсіх родаў войскаў | Брыгветурач | Канчатковае замацаванне адбылося з прыняццем у 1937 годзе новага Статута ўнутранай службы РСЧА, у якім выразна адлюстравалася новае дзяленне ваеннаслужачых на групы ў адпаведнасці з іх службовым палажэннем. У прыватнасці, чатырнаццаты пункт Статута пералічваў персанальныя ваенныя званні, зацверджаныя пастановамі ад 22.09.1935 з дапаўненнямі ад 5.08.1937 (якое ўводзіла персанальныя званні малодшы лейтэнант і малодшы ваентэхнік — «для асобаў малодшага каманднага і начальніцкага складу, скончыўшых спецыяльныя кароткатэрміновыя курсы, а таксама для асобаў, якія прайшлі ваенную службу ў парадку раздзела X закону аб абавязковай ваеннай службе» а таксама малодшы палітрук — «для палітработнікаў з асоб малодшага каманднага складу і чырвонаармейцаў, не маючых адукацыі ў аб’ёме ваенна-палітычнага вучылішча».) Знакі адрознення ---------------- З студзеня 1922 года ў РСЧА была ўведзена адзіная строга рэгламентаваная форма адзення. Знакі адрознення ваеннаслужачых сталі размяшчаць на спецыяльных клапанах з сукна, абрамленых пунсовым кантам, які нашываўся на сярэдзіне рукава шыняля і гімнасцёркі; колер поля клапана адпавядаў роду войскаў. У верхняй частцы клапана размяшчалася пяціканцовая зорка з сукна пунсовага колеру, ніжэй якой вертыкальна нашываўся знак службовага становішча — адзін ромб вышынёй 1,7 і шырынёй 0,8 сантыметры (см) (малая дыяганаль — два см, вялікая — тры) з медзі, пакрытай цёмна-чырвонай эмаллю ў каманднага складу. Акрамя таго, на пятліцах шынялёў і гімнасцёрак, абабітых залацістым галуном і маючых колер, адпаведны роду войскаў, упраўленняў і ўстаноў ваеннага ведамства, уводзілася эмблема. На абодва рукавы вышэй абшлагу нашываўся адзін шырокі залацісты шаўрон. * Знакі адрознення камбрыга ў пятліцах шыняля.Знакі адрознення камбрыга ў пятліцах шыняля. * Знакі адрознення камбрыга ў пятліцах на гимнастерке і кіцелі.Знакі адрознення камбрыга ў пятліцах на гимнастерке і кіцелі. * Пятлічны знак камбрыга авіяцыі РСЧА.Пятлічны знак камбрыга авіяцыі РСЧА. * Знак адрознення (шаўрон) камбрыга на рукаў.Знак адрознення (шаўрон) камбрыга на рукаў. У 1940 годзе ў сувязі з увядзеннем генеральскіх званняў прадстаўнікі вышэйшага камсаставу, у тым ліку *камбрыгі*, былі пераатэставаныя. Тым не менш, нават з пачаткам Вялікай Айчыннай вайны, сустракаліся камандзіры, якія мелі пятліцы *камбрыга* і якія выкарыстоўвалі гэта званне. Гэта было звязана з двума момантамі. Па-першае, шэраг *камбрыгаў* не быў пераатэставаныя ў сувязі з недастаткова здавальняючым выкананнем службовых абавязкаў. Па-другое, на момант масавага прысваення новых званняў некаторыя *камбрыгі* знаходзіліся ў зняволенні, і да пачатку Вялікай Айчыннай вайны іх не паспелі пераатэставаць (напрыклад, будучы генерал арміі Аляксандр Гарбатаў). Роўныя *камандзіру брыгады* званні начальніцкага складу былі захаваныя. Іх працягвалі прысвойваць аж да 1942 года. Апошнім 8.2.1943 года было перакласіфіцыравана званне брыгваенюрыст. Як правіла, былыя носьбіты такіх званняў атрымлівалі званні палкоўніка адпаведнай службы, нешматлікія — генерал-маёра. У мастацтве ----------- * Званне *камбрыга* носіць Фёдар Фёдаравіч Сярпілін, адзін з герояў рамана К. М. Сіманава і аднайменнага фільма «Жывыя і мёртвыя» (роля *камбрыга* Сярпіліна выканаў А. Д. Папанаў). Гл. таксама ----------- * Брыгадзір * Капітан-камандор/капітан брыгадзірскага рангу * Брыгадны генерал * Старшы палкоўнік/Да Сяо * Табель аб рангах * Воінскае званне Зноскі ------ 1. ↑ «Красная звезда», 6.8.1937 Літаратура ---------- * *Ганичев П. П.* Воинские звания. — ДОСААФ СССР. — М.: ДОСААФ СССР, 1989. — 144 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-7030-0073-4. Спасылкі -------- * Сайт арму.армор.киев.уа. * Сайт ркка.ру.

*Neophron percnopterus* **Звычайны сцярвятнік** (*Neophron percnopterus*) — птушка падсямейства грыфавых (*Aegypiinae*) сямейства ястрабіных (*Accipitridae*). З'яўляецца самым малым грыфам Афрыкі. Апярэнне сцярвятніка афарбавана ў белы колер з чорнымі доўгімі пёрамі па краях крылаў, што асабліва бачна ў палёце. Каля горла пёры маюць жаўтлявае адценне. Галава ў сцярвятніка лысая, са складкамі, і ярка-жоўтая, часам нават з аранжавай скурай. Такога ж колеру і пачатак дзюбы, канец якой, аднак, чорны. Лапы такія ж ярка-жоўтыя, як і дзюба. Хвост мае клінаваты форму. У маладых асобін апярэнне спачатку жоўта-карычневае і крыху плямістае. Па меры сталення яно робіцца больш бялейшым. Дарослыя асобіны дасягаюць велічыні ад 60 да 70 см і вагі ад 1,5 да 2,2 кг. Размах крылаў складае 165 см. Зноскі ------ 1. ↑ **Сцярвятнік звычайны** // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0251-2 (Т. 15). С.319

**По́лацкі Сафі́йскі сабо́р** — помнік сакральнага дойлідства XI—XVIII ст. у г. Полацк. Лічыцца, што полацкая Сафія была пабудавана трэцяй, пасля вядомых на Русі сабораў у Кіеве (закладзены ў 1037 годзе) і Ноўгарадзе (каля 1045 года). Разбураны ў 1710 годзе, у сярэдзіне XVIII стагоддзя адноўлены як базіліка ў стылі віленскага барока і захоўвае такі выгляд дагэтуль. Гісторыя -------- Паштовы блок Рэспублікі Беларусь, прысвечаны Сафійскаму сабору ў Полацку. Сафійскі сабор у Полацку быў пабудаваны ў XI ст. на тэрыторыі дзяцінца. Узвядзенне манументальнага сабора традыцыйна датуецца шырока, у межах пачатковага перыяду княжання Усяслава Брачыславіча — 1044—1066 гадамі. Яго ўзводзілі з арыентацыяй на візантыйскія ўзоры і на такія ж храмы ў Кіеве і Ноўгарадзе. Існуе гіпотэза, што сабор быў пабудаваны на месце ранейшага капішча, прысвечанага Пяруну або Вялесу. Асноўны даследчык храма, ленінградскі археолаг Валянцін Булкін у 1970-х гадах выявіў культурны слой са слядамі пажару, які папярэднічаў часу ўзвядзення храма і мог належаць першапачатковаму драўлянаму сабору. Узвядзенне Полацкай Сафіі трэба тлумачыць, як амбіцыі Усяслава Брачыславіча на гегемонію ва ўсходнеславянскім свеце. Будаўніцтвам сабора падкрэсліваўся не толькі незалежны статус Полацка адносна Кіева. Полацк таксама мог успрымацца як «Новы» Іерусалім, або «Другі Царград». Такім чынам, Полацк разам з Кіевам і Ноўгарадам прэтэндаваў на мадэляванне цэнтра хрысціянскага свету. Размяшчэнне Сафійскага сабора на ўскраіне мыса, на ўзгорку ў дзяцінцы было адной з асноўных рыс, акрамя трохвугольнай формы гарадоў у плане і размяшчэння іх на сямі ўзгорках, якая звязвала сталіцу ўсходнеславянскага княства з сусветным цэнтрам усходнехрысціянскай рэлігіі — горадам Канстанцінопалем, галоўны храм якога быў узведзены на акропалі грэчаскага горада Візантыя. Полацкі Сафі́йскі сабор упершыню згадваецца ў Спісе рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх канца XIV стагоддзя: «*Полотескъ на Двине и на Полоте, древянъ, святая София камена о седми връсехъ*». ### Уніяцкі перыяд Іканаграфія сабора, 1579 год. Пасля вяртання Полацка пад юрысдыкцыю Вялікага Княства Літоўскага ў 1579 годзе войскамі караля Стэфана Баторыя Сафійскі сабор стаў адзіным храмам у горадзе, якія належаў праваслаўным. Пасля падпісання Берасцейскай уніі ў 1596 годзе сабор перайшоў да ўніятаў. Пасля пажару і частковага разбурэння 1607 года сабор быў у запусценні, у 1618 годзе ўніяцкі архіепіскап Іасафат Кунцэвіч аднавіў і значна перабудаваў сабор. У 1642 годзе сабор ізноў пацярпеў ад пажару, але быў неўзабаве адноўлены. Падчас вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў Полацк быў узяты расійскімі войскамі цара Аляксея Міхайлавіча, які ў 1654 годзе наведаў сабор. Да 1667 года Сафійскі сабор быў праваслаўным, а затым ізноў перайшоў да ўніятаў. ### Узрыў сабора 11 ліпеня 1705 года, падчас Паўночнай вайны 1700—1721 гадоў, сабор быў зачынены расійскай арміяй (цар Пётр I перадаў сабор праваслаўнай абшчыне, але яна адмовілася прыняць яго, асцерагаючыся, што пасля таго як рускія войскі пакінуць горад, супраць іх пачнуцца рэпрэсіі). Паводле польскага гісторыка XIX стагоддзя Францішка Духінскага, п'яны Пётр I уварваўся разам з салдатамі ў Сабор Св. Сафіі ў Полацку, які належаў уніятам, дзе захоўваліся мошчы Іасафата Кунцэвіча. Цар запатрабаваў ключы ад царскіх варот, а калі базыльяне адмовіліся іх даць, асабіста забіў настаяцеля і чатырох манахаў-базыльян, а целы загадаў утапіць у Дзвіне. Пра гэту падзею коратка паведамляе Віцебскі летапіс: *Eodem anno [1705], mense Iulli 11 die in ecclesia S. Sofiae ipse occidit 4 basilianos in Polocia* («У тым жа [1705] годзе месяца ліпеня 11 дня ў храме Св. Сафіі сам [цар Пётр I] забіў 4 базыльян у Полацку»). Па іншай версіі, канфлікт адбыўся пасля таго, як на пытанне цара пра тое, хто намаляваны на іконе, манахі адказалі, што гэта святы Іасафат, забіты ератыкамі.. Цар загадаў арыштаваць манахаў, але яны аказалі супраціўленне, у выніку чаго адбылося сутыкненне, у якім яны і былі забіты. Дакументы Кабінета Пятра I, якія захоўваюцца ў РДАСА паведамляюць, што «*здарэнне ў Полацку было спантанай праявай гневу цара, справакаванай дзёрзкімі паводзінамі ўніяцкіх манахаў*». Падчас Паўночнай вайны 1700—1721 гадоў у прытворы храма размяшчаўся парахавы склад, які 1 мая 1710 года узарваўся, пасля чаго Сафійскі сабор быў цалкам разбураны і праляжаў у руінах да 1738 года. ### Аднаўленне і наступная гісторыя Барочны інтэр'ер Аднаўленне сабора здзейсніў уніяцкі архіепіскап Фларыян Грабніцкі. Да 1750 г. на захаваных заснаваннях сцен была збудавана двухвежавая базіліка ў стылі віленскага барока, якую асвяцілі ў гонар Сашэсця Святога Духа. Падчас Айчыннай вайны 1812 г. храм выкарыстоўваўся французскімі войскамі як стайня. Полацк, малюнак Напалеона Орды Пасля Полацкага царкоўнага сабору 1839 г. храм царквы быў вернуты праваслаўным. У 1911—1914 гадах быў праведзены капітальны рамонт сабора. У 1924 г. ў рамках савецкай атэістычнай палітыкі царкву зачынілі і размясцілі ў ёй краязнаўчы музей. У перыяд нямецкай акупацыі з 1942 г. па ліпень 1944 г. Сафійскі сабор дзейнічаў, а потым быў ізноў зачынены. ### Сучаснасць Арган на хорах сабора Пэўны час сабор служыў як збожжасховішча, а потым як архіў. Адраджэнне Сафіі да новага жыцця адбылося ў 1983 годзе, тады храм стаў канцэртнай залай, аўтарам праекта рэстаўрацыі быў Валерый Слюнчанка. У працах па вяртанню да жыцця Сафійскага сабора прымалі ўдзел беларускія і літоўскія рэстаўратары, расійскія археолагі (П. А. Рапапорт, Вал. А. Булкін), чэшскія майстры-арганісты). З 1983 года ў Сафійскім саборы дзейнічае канцэртная зала. У 1985 года ў саборы чэхаславацкай арганабудаўнічай фірмай «Rieger Kloss» быў збудаваны арган. Першы канцэрт быў дадзены 2 мая 1985 года арганістам Алегам Янчанкам. Штогод праходзіць Міжнародны фестываль старадаўняй і сучаснай камернай музыкі і міжнародны фестываль арганнай музыкі «Званы Сафіі». У храме размяшчаецца Музей гісторыі архітэктуры Сафійскага сабора, які ўваходзіць у склад Полацкага гісторыка-культурнага музея-запаведніка. Побач з саборам усталяваны адзін з Барысавых камянёў. У адным з прыдзелаў сабора на царкоўныя святы здзяйсняюцца праваслаўныя набажэнствы. Архітэктура ----------- ### Арыгінальная пабудова Макет сабора XI ст. Узвядзенне храма звязана з пераносам цэнтра горада са старога гарадзішча. Архітэктурнае рашэнне полацкага Сафійскага сабора пераклікаецца з аднайменнымі храмамі Кіева і Ноўгарада. У плане сабор уяўляў сабой чатырохвугольнік з пяццю нефамі і трыма апсідамі гранёнай формы. Тры сярэднія нефы вылучаліся, што стварала ўражанне выцягнутасці і набліжала крыжова-купальны храм да базілікальнага тыпу. Над уваходам размяшчаліся княжацкія хоры, уздоўж сцен цэнтральнай апсіды ішоў сінтрон, галоўны купал меў у дыяметры 5,85 метра. Памеры Полацкай Сафіі з поўначы на поўдзень — 26,2 м, з захаду на ўсход — 25,5 м. Сцены храма былі выкладзены з цэглы ў тэхніцы візантыйскай кладкі «са схаваным радам». Аснову яе складала чаргаванне радоў цэглы (плінфы) — адзін супадаў знадворку з плоскасцю сцяны, другі ўтопліваўся на невялікую глыбіню адносна верхняга і ніжняга. Ніша, якая ўтваралася, запаўнялася вапняковым растворам з цагляным крошывам (цамянкай). Такі спосаб кладкі надаваў будынку маляўнічы выгляд. У некаторых месцах сістэмная кладка «са схаваным радам» чаргавалася ўстаўкамі з апрацаваных камянёў. Да храма прылягалі прыбудовы: хрысцільня і лесвічная вежа на княжацкія хоры. Па летапісах, можна меркавана сказаць, што храм меў 7 глаў. 4 купалы размяшчаліся сіметрычна ад галоўнага, а хрысцільня і лесвічная вежа мелі свае главы, што стварала своеасаблівы вобраз храма. Галоўныя адрозненні ад Кіева і Ноўгарада — гэта адсутнасць галерэй. Храм меў тры апсіды, а не пяць. Княжацкія хоры адкрываліся ў цэнтральнае памяшканне падвойнымі аркамі, якія абапіраліся на 1 прамежкавы слуп. Ёсць віма (дадатковае дзяленне ў апсіднай частцы падкупальнай прасторы), характэрная для Візантыі. Храм, як і наўгародскі, быў распісаны толькі фрэскамі, тады як у Кіеве спалучаліся фрэскавае і мазаічнае дэкаратыўнае аздабленне храма. Будаўніцтвам усіх трох храмаў, верагодна, займалася запрошаная з Канстанцінопаля арцель. Галоўная ідэя храма — гэта ўваходжанне жыхароў Полацкай зямлі ў Сусветную царкву, напамінак пра Сафійскі Сабор Канстанцінопаля, сімвал магутнасці княжацкай улады. Рэшткі падмуркаў першапачатковага храма Арыгінальны будынак сабора XI ст. не захаваўся, засталіся яго фрагменты: рэшткі ніжніх сцен і слупоў, і апсід вышынёй каля 11 метраў. ### Барочны храм Уваход Вежы сабора У выніку работ, праведзеных у саборы ў сярэдзіне XVIII ст. з паўднёвага боку была прыбудавана новая апсіда, на поўдні размешчаны ўваход і дзве вежы. Гэта прывяло да пераарыентацыі падоўжнай восі храма перпендыкулярна першапачатковаму выгляду. Сабор стаў уяўляць сабой трохнефную аднаапсідную базіліку, арыентаваную на поўнач. З паўднёвага боку знаходзяцца дзве сіметрычныя вежы вышынёй 50 м. Перабудаваны ў стылі віленскага барока сабор атрымаў і новае рашэнне інтэр'ера. Акрамя барочных калон з'явілася шмат ляпных упрыгажэнняў, фігурныя карнізы і некалькі нязвыклая каляровая гама. Алтарная частка храма была аддзелена ад цэнтральнага нефа высокай трох'яруснай перагародкай, да якой на скляпенні прылягала барэльефная выява Троіцы Новазапаветнай. Другі і першы ярусы былі распісаны і ўпрыгожаны драўлянай скульптурай. Ад роспісаў на алтарнай перашкодзе захаваліся: копія вядомай фрэскі Леанарда да Вінчы «Тайная вячэра» і Спас Нерукатворны. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 Денис ДУК. ПОЛОЦК-1150. Истоки государственности на белорусских землях\* Архівавана 18 студзеня 2021. 2. ↑ Лобач, У. Да пытання аб сакральнай тапаграфіі старажытнага Полацка Архівавана 28 кастрычніка 2011. 3. 1 2 Ю. М. КЕЖА. САКРАЛІЗАЦЫЯ КНЯЖАЦКАЙ УЛАДЫ ВА ЎСХОДНЕСЛАВЯНСКІМ ГРАМАДСТВЕ Архівавана 2 лістапада 2018. 4. ↑ Марзалюк, І. А. Гістарычная самаідэнтычнасць насельніцтва Беларусі ў XI—XVII стст. 5. 1 2 В. И. Петрушко (доктор церковной истории). Митрополит Лев Заленский и Униатская Церковь в Речи Посполитой в период его правления 6. ↑ F. H. Duchiński, *Historia o pozabiianiu bazilianów w połockiey cerkwi przez cara moskiewskiego etc. w roku 1705tym, dnia 30 Junia starego*, Paryż 1863. 7. ↑ Літопіс Панцирного й Аверки; Витебская ЛЂтопись, составленная витебскими мЂщанами Стефаномъ Гавриловичемъ АвЂркою 1578—1768 8. 1 2 Собор Святой Софии, Премудрости Божией, в Полоцке // Патриархия.Ru 9. ↑ *Народная воля*. Дзікунства Пятра I у Сафійскім саборы.(недаступная спасылка) 10. ↑ Музей гісторыі архітэктуры Сафійскага сабора. Архівавана 4 сакавіка 2016. 11. ↑ Международный фестиваль органной музыки «Званы Сафіі» открывается в Полоцке 12. ↑ Прадстаяцель Рускай Царквы наведаў Сафійскі сабор у Полацку Літаратура ---------- * Арлоў У. А.. Таямніцы Полацкай гісторыі. — Мінск: «Беларусь», 1994. — 463 с. — ISBN 5-338-01005-4 (перавыданні 2000 і 2002). * Лазука Б. А. Беларускае барока. — Мінск: «Беларусь», 2001. * Страчаная спадчына / Уклад. Габрусь Т. В. — Мінск: «Беларусь», 2003. * *Комеч, А. И.* Древнерусское зодчество конца Х — начала XII веков : Византийское наследие и становление самостоятельной традиции / А. И. Комеч. — М: Наука, 1987. — 319 с. * *Раппопорт, П. А.* Зодчество Древней Руси / П. А. Раппопорт. — Л: Наука, Ленинградское отделение, 1986. — 160 с. * *Слюнченко, В. Г.* Полоцкий Софийский собор : историко-архитектурный очерк / В. Г. Слюнченко. — Минск : Полымя, 1987. — 48 с. * Габрусь Т. В. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока / Т. В. Габрусь. Мн.: Ураджай, 2001.— 287 с.: іл. ISBN 985-04-0499-X, с. 176—179. * Праваслаўныя храмы Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сафійскі сабор (Полацк) * Здымкі на Radzima.org * Здымкі на Globustut.by | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | VIAF: 89146937726613830473 | | ⛭Полацкае княства | | --- | | * Полацкае княства * Палачане * Крывічы * Ізяславічы * Полацкая епархія * Гісторыя Полацка | | Значныя падзеі | * Бітва на Судоме * Бітва на Нямізе * Візантыйская ссылка Рагвалодавічаў | | Полацкія князіда ўдзельнага перыяду (да 1101 года) | * Рагвалод * Ізяслаў Уладзіміравіч * Усяслаў Ізяславіч * Брачыслаў Ізяславіч * Усяслаў Брачыславіч * Мсціслаў Ізяславіч * Святаполк Ізяславіч | | Полацкія князіўдзельнага перыяду | * Барыс Усяславіч * Давыд Усяславіч * Рагвалод-Васіль Барысавіч * Ізяслаў Мсціславіч * Святаполк Мсціславіч * Васілька Святаславіч * Расціслаў Глебавіч * Усяслаў Васількавіч * Валадар Глебавіч * Барыс Давыдавіч * Уладзімір * Васілька * Барыс і Глеб Друцкія * Святаслаў Мсціславіч * Брачыслаў * Таўцівіл * Гердзень * Канстанцін Бязрукі | | Полацкія князі літоўскага перыяду (з 1307 года) | * Воін * Нарымонт * Андрэй Альгердавіч * Скіргайла | | Грамадства і культура | * Рагнеда Рагвалодаўна * Торвальд Вандроўнік * ✰ Ефрасіння Полацкая * Звеніслава Барысаўна * Лазар Богша * дойлід Іаан * Шлях з варагаў у грэкі * Полацкі летапіс * Жыціе Ефрасінні Полацкай | | Хрысціянскія святыні | * Бельчыцкі манастыр * Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр * Крыж Ефрасінні Полацкай * Эфескі абраз Багародзіцы * Мошчы Ефрасінні Полацкай * Барысавы камяні * Рагвалодаў камень * Полацкае Евангелле | | Удзелы Полацкай зямлі | * Віцебскае княства * Герцыкскае княства * Ізяслаўскае княства * Друцкае княства * Кукенойскае княства * Лагожскае княства * Менскае княства * Стрэжаўскае княства * Меркаваныя: Гарадцоўскае княства | | Найстаражытнейшыя гарадыПолацкай зямлі | * Полацк (862) * Ізяслаўль (985) * Віцебск (1021) * Усвяты (1021) * Копысь (1059) * Менск (1067) * Орша (1067) * Друцк (1078) * Лукомль (1078) * Лагожаск (1078) | | Архітэктура | * Сафійскі сабор * Спаса-Праабражэнскі сабор * Дабравешчанская царква | | 7 цудаў Беларусі | | --- | | Белавежская пушча · Брэсцкая крэпасць · Возера Нарач · ✯✰ Мірскі замак · Полацкі Сафійскі сабор · Бернардзінскі касцёл (Будслаў) · Бабруйская крэпасць | | ⛭Полацкая школа дойлідства | | --- | | Полацк | * Сафійскі сабор * Княжацкі церам * Княжацкі храм * Царква на рове * Царква на стрэлцы Ніжняга замка * Бельчыцкі Барысаглебскі манастыр + Вялікі сабор + Пятніцкая царква + Барысаглебская царква + Храм-трыконх * Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр + Спаса-Праабражэнская царква + Храм-пахавальня полацкіх епіскапаў * Багародзіцкі манастыр | | Віцебск | Дабравешчанская царква | | Мінск | Замкавая царква | | ⛭Нацыянальны Полацкі гісторыка-культурны музей-запаведнік | | --- | | Помнікі і тэрыторыі | Селішча і Гарадзішча · Запалоцце · Верхні замак з Сафійскім саборам · Ніжні замак з Валам Івана Грознага · Спаса-Праабражэнская царква з фрэскамі і падмуркі храма-пахавальні · комплекс былога Бельчыцкага (Барысаглебскага) манастыра · Домік Пятра I · Комплекс былога езуіцкага калегіума з падпорнай сцяной · «Цёплая» Еўфрасіннеўская царква · Крыжаўздзвіжанскі сабор · Комплекс Богаяўленскага манастыра з саборам і брацкай школай · Лютэранская кірха · Чырвоны мост | | Музеі | Полацкі дзіцячы музей · Полацкі краязнаўчы музей · Полацкая мастацкая галерэя · Полацкі музей баявой славы · Музей беларускага кнігадрукавання · Музей гісторыі архітэктуры Сафійскага сабора · Музей-кватэра Героя Савецкага Саюза Зінаіды Міхайлаўны Тусналобавай-Марчанка · Музей традыцыйнага ручнога ткацтва Паазер’я · Полацкі прыродна-экалагічны музей · Стацыянарная выстаўка «Прагулка па Ніжне-Пакроўскай» | * Сафійскі сабор (Полацк) на сайце «Архіварта» | ⛭Славутасці Полацка | | --- | | Раёны і кварталы | * Гарадзішча * Селішча * Верхні замак * Ніжні замак з валам Івана Грознага * Вакольны горад * Запалоцкі пасад | Герб Полацка | | Вуліцы і плошчы | * Войкава * Замкавая * пл. Свабоды * Ніжне-Пакроўская * Еўфрасінні Полацкай * Леніна * пр. Ф. Скарыны | | Грамадскія будынкі і збудаванні | * Жаночае епархіяльнае вучылішча * Павятовы і ніжні земскі суды * Дом віцэ-губернатара * Дом каменданта * Магістрата * Дом губернатара * Дом верхняй і ніжняй упраў * Дом генерал-губернатара * Езуіцкі калегіум * Домік Пятра I * Вадацяжная вежа * Чырвоны мост * Дом афіцэраў * Пажарнае дэпо | | Музеі | * Музей беларускага кнігадрукавання * Музей гісторыі архітэктуры Сафійскага сабора * Музей традыцыйнага ручнога ткацтва Паазер’я * Дзіцячы музей * Краязнаўчы музей | | Помнікі і мемарыялы | * Барысаў камень * Помнік купцу * Помнік Мікалаю Цудатворцу * Вызваліцелям Полацка * Курган Бессмяротнасці * Мемарыяльны комплекс «Урочышча Пяскі» * Помнік камсамольцам * Помнік 23-м воінам-гвардзейцам * Помнік Ф. Скарыну * Полацк — геаграфічны цэнтр Еўропы * Помнік Уладзіміру Азіну * Полацк — калыска беларускай дзяржаўнасці * Помнік Андрэю Альгердавічу * Помнік літары «Ў» * Помнік Усяславу Чарадзею * Помнік героям Айчыннай вайны 1812 года * Помнік Еўфрасінні Полацкай * Помнік крывічам * Помнік дойліду Іаану * Помнік Сімяону Полацкаму * Дуб Вацлава Ластоўскага | | Манастыры, саборы і храмы | * Сафійскі сабор * Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар бернардзінцаў * Касцёл Святога Антонія і кляштар францысканцаў * Касцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканцаў† * Касцёл Святога Стэфана† * Касцёл Францішка Ксаверыя† * Лютэранская кірха * Богаяўленскай царквы і манастыр * Спаса-Еўфрасіннеўскі манастыр (Спаса-Праабражэнская царква * Крыжаўзвіжанская царква) * Бельчыцкі (Барысаглебскі) манастыр * Пакроўская царква * Харальная сінагога† | | Сады і паркі, могілкі | * Ксавер’еўскія могілкі * Лютэранскія могілкі * Парк імя 50-годдзя Савецкай улады * Стараверскія могілкі * Фатынаўскія могілкі * Чырвоныя могілкі | | † страчаныя аб’екты |

**По́снік** — імя рускіх дойлідаў (ці дойліда) сярэдзіны 16 ст. *Поснік Якаўлеў* — «царкоўны і гарадавы майстар» у Пскове. Работы: праслы паўднёвых сцен і шэраг веж (у т.л. Спаская[ru]) крамля (1556—1562) і Дабравешчанскі сабор[ru]\* (1562) у Казані (абедзве пабудовы з І. Шыраем). Яму прыпісваецца таксама будаўніцтва Успенскага сабора (1560) Успенскага манастыра[ru] ў г. Свіяжску. Другі *Поснік* — будаўнік (разам з Бармам) храма Васіля Блажэннага (1555—1560) у Маскве. Ёсць меркаванні пра ідэнтычнасць абодвух Поснікаў, а таксама Посніка і Бармы. Літаратура ---------- * Поснік // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 12: Палікрат — Праметэй / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 12. С. 516. * *Новицкий А.* Постник // Русский биографический словарь : в 25-ти томах. — СПб.—М. 1896—1918. (руск.)

**Кы́ска** (англ.: Kiska) — востраў у групе Алеуцкіх астравоў. Уваходзіць у склад амерыканскага штата Аляска. Плошча — 277,7 км². Сталага насельніцтва няма. Геаграфія --------- Востраў Кыска з'яўляецца адным з найбуйнейшых астравоў групы Пацучыныя Алеуцкага архіпелага. Месціцца ў 3045 км на захад ад Джуна, сталіцы штата Аляска. Даўжыня з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад — 38,51 км. Найбольшая шырыня — 12,9 км. Мае вулканічнае паходжанне. Стратавулкан Кыска ўзвышаецца на 1220,4 м і з'яўляецца актыўным. Апошнія вывэржэнні зафіксаваны ў 1962 г. 1964 г. і 1990 г. Бухта Кыска на ўсходнім узбярэжжы лічыцца адным з найбольш прыдатных месцаў для стаянак марскіх суднаў на поўначы Ціхага акіяна. З усходу яна зачынена невялікім востравам Літл-Кыска. Клімат пераходны ад умеранага да арктычнага. На заходнім узбярэжжы сярэднія тэмпературы рэдка апускаюцца ніжэй за 0 °C. Аднак у гарах прахалодна нават у летнія месяцы. * Рэшткі караблекрушэння ў бухце КыскаРэшткі караблекрушэння ў бухце Кыска * Вулкан КыскаВулкан Кыска Прырода ------- Большую частку вострава Кыска займае тундра, якую на ўзвышшах змяняюць карст, зараснікі моху і лішайнікаў. Фаўна адметна мноствам марскіх птушак. У выніку чалавечай дзейнасці былі інтрадуцыраваны пацукі і пясцы. У 1995 г. на востраве выяўлена 5 экалагічна небяспечных месц, дзе знойдзены атрутныя рэчывы або адыходы, пакінутыя чалавекам. Кыска разам з востравам Ату ўваходзіць у склад асобнай прыроднай ахоўваемай зоны. Гісторыя -------- Лічыцца, што востраў Кыска быў населены продкамі алеутаў каля 4500 гадоў таму. Яны займаліся рыбалоўствам і паляваннем на ластаногіх, будавалі хаціны зямлянкавага тыпу. 25 кастрычніка 1741 г. востраў быў адкрыты расійскай экспедыцыяй на чале В. Берынга. Доўгі час расійскія здабытчыкі футра мала цікавіліся яго берагамі. У 1758 - 1759 гг. на ім зімавала каманда пацярпелага крушэнне расійскага судна «Святы Капітан». Аднойчы яна была атакавана абарыгенамі, якія, аднак, спужаліся стрэлаў і адступілі. У 1810 г. і 1812 г. Расійска-амерыканская кампанія выселіла тубыльцаў Кыскі на астравы Ату і Амчытка, дзе з-за змяньшэння насельніцтва не хапала рабочых рук. Выселеныя на Амчытку некаторы час сезонна наведваліся на Кыску, але ў выніку таксама былі пераселены на Ату. У 1867 г. Кыска разам з іншымі Алеуцкімі астравамі была прададзена ЗША. Востраў сезонна наведваўся паляўнічымі на каланаў. У 1898 г. была высунута прапанова стварэння на ім буйной базы ВМС, але яна была пабудавана ў Пёрл-Харбар. Тым не меней, у 1901 г. заходняя частка была перададзена ў карыстанне ваенным. Тут быў пабудаваны пост. З 1912 г. наведванне Кыскі замежнымі суднамі было абмежавана. У 1913 г. астатняя частка вострава была абвешчана прыродным заказнікам. У 1936 г. была адчынена метэаралагічная станцыя. 6 ліпеня 1942 г. востраў Кыска быў акупаваны часткамі японскай арміі ў колькасці 500 чалавек. На метэаралагічнай станцыі знаходзіліся 10 амерыканскіх ваенных і сабака. Падчас штурму станцыі загінулі 2 амерыканцы, 7 трапілі ў палон, галоўны малодшы афіцэр В.К. Хаўс збёг, але праз 50 дзён з-за голада і прахалоднага надвор'я быў вымушаны таксама здацца ў палон. Усе палонныя былі інтэрніраваны ў Японію, адкуль вярнуліся толькі пасля заканчэння другой сусветнай вайны. На працягу ўсёй акупацыі ВПС ЗША і Канады несупынна бамбавалі японскія пазіцыі. Пасля захопу амерыканцамі вострава Ату 28 ліпеня 1943 г. японцы патаемна эвакуяваліся з Кыскі. 15 жніўня 1943 г. амерыканскія салдаты занялі востраў. Пры гэтым з-за мін, памылковых абстрэлаў і абмаражэнняў загінула 313 амерыканцаў. У пасляваенны перыяд месца дыслакацыі японскіх войск было абвешчана нацыянальным гістарычным помнікам ЗША. Прырода Кыскі часткова пацярпела падчас выпрабаванняў ядзернай зброі на суседнім востраве Амчытка. Спасылкі -------- * Attu and Kiska Islands Архівавана 30 красавіка 2017. * Geologic Reconnaissance of Kiska Island Aleutian Islands, Alaska * Kiska Volcano description and information * The Cultural Landscape of the World War II Battlefield of Kiska, Aleutian Islands * Attack on Kiska: Untouched Relics from a Baffling WWII Battle

**Бро́нніца** (трансліт.: *Bronnica*, руск.: Бронница) — вёска ў Буда-Кашалёўскім раёне Гомельскай вобласці. Уваходзіць у склад Ліпініцкага сельсавета. Геаграфія --------- ### Размяшчэнне У 12 км на поўнач ад раённага цэнтра і чыгуначнай станцыі Буда-Кашалёўская (на лініі Жлобін — Гомель), 60 км ад Гомеля. ### Гідраграфія Рака Гліна (прыток ракі Ліпа). Транспартная сетка ------------------ Транспартныя сувязі па прасёлкавай, затым аўтамабільнай дарозе Чачэрск — Буда-Кашалёва. Планіроўка складаецца з просталінейнай шыротнай вуліцы, забудаванай двухбакова драўлянымі дамамі сядзібнага тыпу. Гісторыя -------- Выяўлены археолагамі курганны магільнік (4 насыпы ў 2 км на ўсход ад вёскі) сведчыць пра засяленне гэтых месцаў з даўніх часоў. Па пісьмовых крыніцах вядомая з канца XVIII стагоддзя як вёска ў Рагачоўскім павеце Магілёўскай губерні. У 1799 годзе 5 гаспадарак з 15 займаліся пчалярствам. Гаспадар побач размешчанага фальварка валодаў у 1862 годзе 5351 дзесяцінай зямлі, у яго ўласнасці знаходзіліся: вадзяны млын, сукнавальня і 4 карчмы. Як буйны населены пункт згадваецца ў «Географа-статыстычным слоўніку Расійскай імперыі». Па перапісу 1897 года размяшчаліся: школа граматы, хлебазапасны магазін, вятрак. У 1909 годзе ў Кашалёўскай воласці, у фальварку 500 дзесяцін зямлі. У 1923 годзе адкрыта школа, якая месцілася ў наёмнай сялянскай хаце. У 1930 годзе арганізаваны калгасы «Перадавік» і «Чырвоны партызан», працавалі 2 гамарні. Падчас Вялікай Айчыннай вайны, у 1943 годзе, у вёсцы і наваколлі базіраваўся партызанскі атрад № 108 імя Г. І. Катоўскага. У 1959 годзе ў складзе калгаса «Світанак» (цэнтр — вёска Ліпінічы). Працавала пачатковая школа. У 1969 годзе ў вёску перасяліліся жыхары пасёлка Пад'ясень. Насельніцтва ------------ ### Колькасць * 2004 год — 75 гаспадарак. 214 жыхароў. ### Дынаміка * 1799 год — 15 гаспадарак. * 1876 год — 29 двароў. * 1897 год — 52 двары, 403 жыхара (паводле перапісу). У фальварку — 17 жыхароў * 1909 год — 62 двары, 473 жыхара. У фальварку — 4 двары, 16 жыхароў. * 1959 год — 272 жыхара (паводле перапісу). * 2004 год — 75 гаспадарак. 214 жыхароў. Вядомыя выхадцы --------------- * М. Я. Ткачова (5.1.1910-8.2.1978) — Герой Сацыялістычнай Працы, даярка. * А. С. Кейзараў (4.10.1928 — 22.11.1994) — беларускі пісьменнік. Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гомельская вобласць: нарматыўны даведнік / Н. А. Багамольнікава і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2006. — 382 с. ISBN 985-458-131-4 (DJVU).. Сустракаецца таксама варыянт **Бро́ніца** Літаратура ---------- * Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т.1, кн.1. Гомельская вобласць/С. В. Марцэлеў; Рэдкалегія: Г. П. Пашкоў (галоўны рэдактар) і інш. — Мн.: Белэн, 2004. 632с.: іл. Тыраж 4000 экз. ISBN 985-11-0303-9 ISBN 985-11-0302-0 | ⛭**Ліпініцкі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Ліпінічы | | | Пасёлкі | Буда · Зарэчча · Зялёны Дуб · Перагрузачны · Першамайскі · Рошча · Якімаўка | | Аграгарадкі | Негаўка | | Вёскі | Бронніца · Буда Люшаўская · Любавін · Люшаў · Новы Любавін · Салтанаўка · Слабада Люшаўская · Струкі · Хмяльное · Шутнае |

Асноўны артыкул: **Грамадзянская вайна ў Лівіі (2011)** | ✰✰ Лівійскі крызіс | | --- | | **Першы этап**: Бенгазі (1) • Трыпалі (1) • Эз-Завія (1) • Місурата • Нафус • Брэга (1) • Рас-Лануф • Бін-Джавад (1) • Брэга (2) • Адждабія • Бенгазі (2) • Брэга (3) • Вазін • Эз-Завія (2) • Брэга (4) • Гар’ян • Эз-Завія (3) • Бін-Джавад (2) • Трыпалі (2) • Бені-Валід (1) • Сірт (1) • Себха (1) • Гадамес**Першая інтэрвенцыя**: Харматан • Эламі • Світанак адысеі • Мабайл • Саюзны абаронца**Другі этап:** Бені-Валід (2) • Куфра**Трэці этап**: Бенгазі (3) • Аэрапорт Трыпалі • Аэрапорт Беніна • Убары • Дэрна (1) • Бенгазі (4) • Сірт (2) • Другая інтэрвенцыя • Місурата (2) • Сірт (3) • Дэрна (2) • Трыпалі (3) • Траган • Себха (2) • ✰✰ Трыпалі (4) • Таджура • Сірт (4) • Турэцкая інтэрвенцыя • Усходняя Трыпалітанія --- **Мірны працэс**: UNSMIL • Палерма • Гадамес • Берлін • Жэнева --- Прычыны • Рэзалюцыя 1973 • Найміты • Забойства Муамара Кадафі • Наступствы | У выніку грамадзянскай вайны ў Лівіі краіне нанесены вялікі ўрон. За перыяд з лютага па кастрычнік 2011 года загінулі ад 25 да 50 тыс. чалавек, што робіць гэтую вайну адной з самых кровапралітных канфліктаў Арабскай вясны, саступаючы толькі грамадзянскай вайне ў Сірыі. З-за пачатку хваляванняў у краіне адбылася дэстабілізацыя не толькі ў самой Лівіі, але ў некаторых іншых краінах рэгіёну. У прыватнасці, туарэгі, якія ваявалі за Кадафі і беглі потым ад рэпрэсій паўстанцаў у Малі, паднялі там паўстанне і ўзялі пад кантроль увесь поўнач гэтай дзяржавы. Людскія страты -------------- У студзені 2013 года новы лівійскі ўрад заявіў, грунтуючыся на незавершаных даследаваннях, што ў ходзе канфлікту было забіта 4700 паўстанцаў і столькі ж лаялістаў. Паводле ацэнак, 2100 паўстанцаў і лаялістаў прапалі без вестак. Колькасць забітых і зніклых без вестак грамадзянскіх асоб не падлічвалася. Страты сярод урадавай арміі і праўрадавых апалчэнняў склалі 2114 загінулых і як мінімум 812 палонных. Вялікія страты панесла Брыгада Хаміса (9000 забітых, параненых, зніклых, палонных i дэзерціраў, што складае 90% ад асабістага складу). Некаторых частка палоненых лаялістаў было пакарана. Так, у жніўні 2011 у Місураце паўстанцы забілі каля 1000 палонных. Паўстанцы страцілі 4145 чалавек забітымі, 3144 прапаўшымі без вестак і звыш 1000 параненых (толькі на Усходнім фронце). Страты замежных сіл склалі адзін лётчык, які загінуў у авіякатастрофе ў Італіі, а таксама ад 21 да 35 байцоў брытанскага спецатрада SAS. Падчас канфліктаў НАТА страціла два лятальных апарата: адзін F-15 (упаў з-за тэхнічных непаладак) і адзін беспілотнік. Дакладныя дадзеныя пра страты мірнага насельніцтва адсутнічаюць. Па заяве афіцыйнага Трыпалі 1 чэрвеня 2011 года, з 19 сакавіка па 26 мая толькі ад ракет і бомбаў НАТА было забіта 718 і паранена 4067 чалавек. Лівійскае адзяленне МКЧК заявіла аб 1 400 загінулых грамадзянскіх ад дзеянняў інтэрвентаў. Паводле інфармацыі, агучанай паўнамоцным паслом Ісламскай Рэспублікі Іран у Расіі Махмудам Рэзай Саджадзі, толькі пад натаўскімі бамбаваннямі загінула 40 тыс. жыхароў. Па дадзеных былога пасла Расіі ў Лівіі Уладзіміра Чамава ў ходзе ваенных дзеянняў прапала без вестак 30 тысяч лівійцаў. Палітычная наступствы --------------------- Асноўныя артыкулы: **Узброеныя сутыкненні ў Лівіі (2011—2014)** і **Грамадзянская вайна ў Лівіі (з 2014)** 23 кастрычніка 2011 года паўстанцы і сілы НАТА абвясцілі аб сваёй перамозе. Нягледзячы на ​​гэта, канфлікт прадоўжыўся. Фактычны, адбыўся развал Лівіі як адзінай дзяржавы. Рэальная ўлада ў краіне належала мноству апалчэнняў, створаных па тэрытарыяльна-племянном прынцыпе. Пра аўтаномію ад цэнтра заявіла Кірэнаіка, дзе былі сфармаваны ўласны Вышэйшы пераходны савет і міністэрства. Следствам вайны таксама стала міжплемянная барацьба, якую стрымліваў рэжым Кадафі. Да ўсяго іншага, некаторыя прыхільнікі загінулага лідара краіны Кадафі працягвалі супраціў, а ў шэрагах паўстанцаў наспеў раскол. На гэтым фоне актывізаваліся ісламскія сілы, спярша Ансар аль-Шарыя, а неўзабаве і Ісламская дзяржава. У 2014 канфлікт дасягнуў свайго апагею: у Трыпалі сфарміраваны Усеагульны Нацыянальны Кангрэс (у 2016 перадаў свае паўнамоцтвы Прэзідэнцкаму савету і Ураду нацыянальнай згоды), а ў Табруку — Палата прадстаўнікоў, што азначала ўсталяванне двоеўладдзя. Абодва вялі вайну як паміж сабой, так і з ІД і племяннымі апалчэннямі. Эканамічныя наступствы ---------------------- Па дадзеных даследавання міжнароднай кансалтынгавай кампаніі Geopolicity, толькі бюджэтныя страты Лівіі склалі каля $14 млрд. Вялікі ўрон быў нанесены інфраструктуры краіны. Да жніўня 2011 года з-за недахопу сыравіны і дрэннага тэхнічнага стану прыпынілі работу ўсе нафтаперапрацоўчыя заводы. Паводле ацэнак МВФ страты ВУП краіны да восені 2011 года склалі $7,7 млрд. Па выніках жа 2011 года ВУП краіны страціў 60% у параўнанні з 2010 годам. Высокага ўзроўню дасягнула інфляцыя, на што паказвае павелічэнне грашовай масы лівійскіх дынараў больш чым удвая. Была замарожана значная частка з $150 млрд, якія належалі Лівіі, на замежных рахунках. Непасрэдныя разбурэнні ад натаўскіх бамбаванняў ацэньваюцца ў $14 млрд, што ў 7 разоў перавышае шкоду для краіны ад нямецкіх бамбардзіровак падчас Другой сусветнай вайны ў супастаўных цэнах. Вялікія страты панесла нафтавая галіна. Калі да пачатку канфлікту штодзённая здабыча нафты складала 1,6 мільёна барэляў у суткі, то ў сярэдзіне верасня здабывалася ўсяго 200 тыс. Гэта значыць, здабыча звалілася ў 8 разоў. Вынікам гэтага стаў скачок коштаў на нафту, у выніку чаго базавая цана барэля нафты АПЕК дасягнула 2,5 гадовага максімуму. Так, ужо 22 лютага 2011 года цана паднялася на 3,4%, а 2 дні праз быў зафіксаваны новы скачок — на 4,8%, у выніку чаго цана нафты дасягнула $ 111,01 за барэль, а да красавіка дасягнула 120,91%. Паводле ацэнкі міністра фінансаў Лівіі Абдэльхафіза аз-Злітні, да жніўня 2011 года страты ў нафтавай галіне краіны склалі да $50 млрд, у тым ліку $20 млрд ад прыпынення экспарту нафты. Першапачаткова лівійскія ўлады планавалі аднавіць даваенныя тэмпы здабычы нафты да канца 2011, а затым да сярэдзіны 2012 года. Але і да пачатку 2013 года ўзровень здабычы адноўлены не быў і складаў не больш за 1,4 млн. барэляў у суткі. Складанасці ў аднаўленні здабычы звязаны з пастаяннымі ўзброенымі сутыкненнямі ў Кірэнаіке, асноўным нафтаздабыўным рэгіёне краіны, і з адсутнасцю неабходных фінансавых рэсурсаў. Пад пагрозай апынулася функцыянаванне і далейшае развіццё найбуйнейшага ірыгацыйнага праекта ў свеце — Вялікай рукатворнай ракі, а таксама будаўнічы праект «Новы Дубай», у рамках якога на працягу 10 гадоў меркавалася інвеставаць у будаўніцтва каля $500 млрд. Па выніках канфлікту Лівія ператварылася ў даўжніка краін, дзе праходзілі лячэнне паўстанцы. Так, доўг толькі перад Грэцыяй склаў каля €150 млн. Аднак знешнегандлёвы абарот з ЕС, скараціўшыся ў 2011 годзе амаль утрая, ужо ў 2012 годзе перавысіў узровень 2010 года. Сацыяльныя наступствы --------------------- У турмах шматлікіх рэгіянальных брыгад знаходзіцца каля 8,5 тыс. чалавек, якія абвінавачваліся ў супрацоўніцтве з ранейшай уладай, у той час як колькасць палітычных зняволеных пры М. Кадафі не перавышала 6 тыс. Следствам грамадзянскай вайны стаў рост злачыннасці. Так, новыя ўлады зафіксавалі рост забойстваў у 2012 годзе ў параўнанні з 2011 годам на 503%, колькасць крадзяжоў на 448% і г.д. Распаўсюджанай практыкай сталі расправы баевікоў над сваімі апанентамі прама ў бальніцах, куды апошнія траплялі пасля ўзброеных сутыкненняў. З-за адсутнасці бяспекі паўсталі праблемы з авіязносінамі ў краіне. Так, Lufthansa, якая арганізавала рэгулярныя палёты ў Лівію яшчэ ў лютым 2012 года, праз год была вымушана іх спыніць у сувязі з «напружанай сітуацыяй у рэгіёне». Бежанцы ------- Па дадзеных прадстаўніка Упраўлення Вярхоўнага камісара ААН па справах бежанцаў ААН Мелісы Флемінг, па стане на 2 сакавіка колькасць бежанцаў у раёне канфлікту дасягнула 180 тысяч чалавек. У Егіпет беглі 77 тысяч чалавек (у асноўным, этнічныя егіпцяне), прыкладна столькі ж — у Туніс, яшчэ каля 30 тысяч чакалі сваёй чаргі на мяжы. Да пачатку мая, паводле інфармацыі агучанай камісарам па ўнутраных справах ЕС Сесіліяй Малмстрэм, колькасць бежанцаў складала 650 або 750 тыс.. Па дадзеных Упраўлення вярхоўнага камісара ААН па справах бежанцаў пікавыя паказчыкі зыходу бежанцаў з Лівіі складалі 10-15 тыс. чалавек у суткі. Па паведамленні BBC News, у сярэдзіне жніўня 2011 года больш за 30 тыс. чалавек былі выгнаны з горада Таварга ў паўночнай Лівіі. Меркавана, гэта было актам помсты і калектыўным пакараннем за падтрымку жыхарамі сіл Кадафі пры аблозе Місураты. Згодна з дакладам ААН ад 18 студзеня 2012 года негатыўны эфект ад лівійскага крызісу ў выглядзе наплыву бежанцаў выпрабавалі ўсе краіны рэгіёну Сахеля, а менавіта Алжыр, Чад, Егіпет, Малі, Маўрытанія, Нігер і Туніс. Заўвагі ------- 1. ↑ В Ливии подсчитали количество погибших за время войны // Росбалт, 8 сентября 2. ↑ Ливия подсчитала количество жертв войны//РБК,30 августа 2011 года 3. 1 2 Ian Black, Middle East editor (8 January 2013). "Libyan revolution casualties lower than expected, says new government". London: Guardian. Retrieved 2 October 2013. 4. ↑ Последствия ливийской войны: бывшие сторонники Каддафи захватывают города в Мали **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 11 сакавіка 2014. Праверана 29 жніўня 2012. 5. ↑ Libya rebels demand Algeria return Gaddafi family//Reuters/MSNBC, 30 August 2011. 6. ↑ Libyan estimate: At least 30,000 died in the war Архівавана 9 верасня 2011 года. (Праверана 10 чэрвеня 2012) 7. ↑ Back to bloody anarchy: Andrew Malone revisits Libya and finds a country riven by torture, mass murder and savage vengeance 8. ↑ Carrere, Jean «Ajdabiya: A City Under Pressure».// Rudaw.net, 7 July 2011 Retrieved 30 August 2011. 9. 1 2 В чем уникальность 240-дневной Ливийской войны **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 27 красавіка 2012. Праверана 29 жніўня 2012. 10. ↑ RAF man killed in Italy road crash **(нявызн.)**. BBC (21 ліпеня 2011). 11. ↑ Спецназ войск НАТО активно действует в Дамаске и Алеппо Архівавана 13 снежня 2018. 12. ↑ Дорогой британский спецназ возвращается домой. Потери признаны «неприемлемыми» 13. ↑ US Crew Rescued after Libya Crash **(нявызн.)**, *BBC News* (22 March 2011). Праверана 22 March 2011. 14. ↑ Libya Conflict: Nato Loses Drone Helicopter **(нявызн.)**, *BBC News* (21 June 2011). Праверана 7 August 2011. 15. ↑ В результате авиаударов НАТО в Ливии погибло 718 и ранено более 4000 мирных жителей//ИА Regnum, 01.06.2011 16. ↑ Цена за голову Каддафи — 3500 бойцов НАТО 17. ↑ Инструменты противодействия Западу «Expert Online» / 23 авг 2012 **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 28 кастрычніка 2016. Праверана 12 кастрычніка 2019. 18. ↑ «Пыль, поднятая Западом, уляжется!» // Журнал «Москва» 19. ↑ Вожди берут своё // «Эксперт» № 10 (793) /12 мар 2012 **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 25 мая 2012. Праверана 12 кастрычніка 2019. 20. ↑ Reflect on negative effects of Libya war / People’s Daily Online 21. ↑ Баі за Бені-Валід, *LENTA.RU* 22. ↑ Libyan army tackles rogue militias as two disband — Egypt Independent 23. ↑ *Stephen, Chris*. Libya: western countries urge citizens to leave as civil war intensifies **(нявызн.)**. The Guardian (27 ліпеня 2014). Праверана August 19, 2014. *Lyons, James; White, Stephen*. Libya civil war: Royal Navy evacuates more than 100 Britons as Embassy closes **(нявызн.)**. Daily Mirror (3 жніўня 2014). Праверана August 19, 2014. *Porsia, Nancy*. Traffickers cash in on Libya's new civil war **(нявызн.)**. Middle East Eye (4 жніўня 2014). Праверана August 19, 2014. 24. ↑ Сколько стоят революции, перевороты и восстания в Арабских странах миру **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 30 жніўня 2012. Праверана 29 жніўня 2012. 25. ↑ Эксперты МВФ оценили стоимость «арабской весны» в 55 млрд долларов Архівавана 8 снежня 2011. 26. 1 2 Алексей Подцероб — Ливия полгода спустя 27. ↑ Итог операции НАТО в Ливии — исчезновение 150 миллиардов / Военно-промышленный курьер Архівавана 2 лістапада 2012. 28. ↑ Выход Газпрома на рынок Ливии оказался под угрозой(недаступная спасылка) 29. ↑ Ливия подрывает мировую экономику Архівавана 3 красавіка 2011. 30. ↑ Экономические последствия кризиса в Ливии(недаступная спасылка) 31. ↑ Oil price and the effect of Libyan war / UnitedExplanations 32. ↑ Потери нефтяной промышленности Ливии оценили в $50 млрд(недаступная спасылка) 33. ↑ Не восстановились / «Эксперт» №14 (846) /08 апр 2013 **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 27 чэрвеня 2021. Праверана 12 кастрычніка 2019. 34. ↑ Кровавая весна в пустыне / «Эксперт» № 30-31 (813) /30 июл 2012 **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 снежня 2012. Праверана 12 кастрычніка 2019. 35. ↑ Ливия задолжала Греции 150 млн евро за лечение повстанцев / РИА Новости 36. ↑ Эль С. Современное состояние торговых отношений между Ливией и Европейским Союзом // Современные проблемы науки и образования. - 2014. - № 3. - С. 358 37. ↑ Murder rate up 500% in two years / Libya Herald 38. ↑ Two patients murdered at Bu Sleem hospital / Libya Herald 39. ↑ В Ливии боевики напали на больницу и аэропорт 40. ↑ Lufthansa прекращает полеты в Триполи по соображениям безопасности / РИА Новости 41. ↑ Число беженцев из Ливии достигло 180 тысяч//РИА Новости,02.03.2011 г. (Праверана 2 сакавіка 2011) 42. ↑ Число беженцев из Ливии с начала конфликта достигло 750 тысяч — Еврокомиссия 43. ↑ Statement by Cecilia Malmström, EU Commissioner for Home Affairs, on the deteriorating situation of refugees in Libya (Праверана 30 жніўня 2012) 44. ↑ ООН: Число беженцев из Ливии в Тунис сокращается 45. ↑ 'Cleansed' Libyan town spills its terrible secrets // BBC News, 12.12.2011 г. 46. ↑ Report of the assessment mission on the impact of the Libyan crisis on the Sahel region Літаратура ---------- * Цыганок А.Д. Интервенция США и НАТО в Ливии и её последствия для Сирии, Ирана, Кавказа: русский взгляд М.: АИРО-XXI, 2012. – 448 с. * Denis M. Tull, Wolfram Lacher Die Folgen des Libyen-Konflikts für Afrika // SWP-Studie Berlin 2012 ISSN 1611-6372

**Нейтральны ток** — адзін з механізмаў слабага ўзаемадзеяння, апасродкаваны абменам віртуальнымі Z базонамі. Сваёй назвай нейтральны ток абавязаны тым, што абмен віртуальнымі Z базонамі можа адбывацца паміж нейтральнымі часціцамі, а не толькі паміж зараджанымі, у адрозненне ад электрамагнітнага ўзаемадзеяння. Z базоны ўзаемадзейнічаюць з усімі часціцамі Стандартнай мадэлі, акрамя глюонаў. Існаванне нейтральных токаў прадбачылі ў 1973 годзе Абдус Салам, Шэлдан Лі Глэшау і Стывен Вайнберг. Эксперыментальнае пацверджанне тэорыя атрымала ў 1974 годзе ў вопытах на пузырковай камеры Гаргамель у ЦЕРНе. Літаратура ---------- * D.A. Bromley (2000). *Gauge Theory of Weak Interactions*. Springer. ISBN 3-540-67672-4. Спасылкі -------- * Нейтральны ток у Фізічнай энцыклапедыі

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Замчышча. Тэрыторыя Замчышча ў наш час Схема Мінскага замчышча і месцы археалагічных раскопаў. Пункцірам пазначана схема дарог на картах XIX ст. Чорны прамавугольнік — месца размяшчэння замкавай брамы. Чырвоным колерам пазначаны месцы і нумарацыя археалагічных раскопаў паводле Эдуарда Загарульскага, фіялетавым — паводле Георгія Штыхава. 1 — зводны раскоп 1946—1961 гадоў; 15 — раскоп 1981—1982 гадоў; 17 — раскоп у катлаване станцыі метро «Няміга» 1984—1986 гадоў; 20 -- раскоп 1986 года; 21 — раскоп 1987 года; 22 — раскоп 1988 года (паводле Штыхава). **За́мчышча** — гістарычны раён, дзяцінец старажытнага Мінска, на аснове якога ўзнік горад і вакол якога ён рос і развіваўся. Размешчаны ля зліцця рэчак Нямігі і Свіслачы. У старажытнасці быў атачоны валамі і драўлянымі ўмацаваннямі Мінскага замка. Мінскае Замчышча існавала ў раёне цяперашняй плошчы 8-га Сакавіка. На яго тэрыторыі цяпер размешчаныя крамы «Алеся» і «Рамонак», жылыя будынкі, Палац спорту; праходзіць праспект Пераможцаў. Гісторыя -------- Рэканструкцыя замкавай брамы на памятнай манеце «Глеб Менскі» (2007) Узнік у 2-й палове XI ст. на 2-метровым узвышшы сярод нізкай мясцовасці правабярэжнай поймы Свіслачы і вусця Нямігі. Быў абнесены пясчана-гравійным валам вышынёй каля 8 м на грэбні якога ўзведзены драўляныя сцены. З паўднёвага боку была брама. Меў форму няправільнага авала. Даўжыня ад Свіслачы да процілеглага заходняга краю складала 300 м, шырыня 120—150 м, плошча 3 га. Першая згадка ў летапісе Менска («Меньск») і «Немизы» пад 1067 годам, а таксама наяўнасць за 16,7 км ад Мінска вялізнага археалагічнага комплексу на рацэ Мене, дало падставы для развіцця навуковай дыскусіі пра месца пачатковага Менска. Гэта пытанне мае вялікую гістарыяграфію, сваіх прыхільнікаў і праціўнікаў. Дагэтуль пытанне ўзнікнення горада і яго магчымага пераносу з шэрагу прычын ваеннага, сацыяльнага і эканамічнага характару не ўсімі лічыцца канчаткова вырашаным. ### Гісторыя забудовы ў XVII—XIX стст. Замчышча на плане Мінска 1783 г. Пасля вайны сярэдзіны XVII ст. мінскае Замчышча канчаткова страціла ваеннае значэнне і было ўключана ў сістэму гарадской забудовы. Лагчына, якая аддзяляла яго ад суседняй ўзвышша, імкліва запаўнялася культурным пластом, у тым ліку і зрытым з іншых, больш узнёслых участкаў. Неўзабаве і тут паўстала гарадская забудова. Пераадкладзены і новы культурны пласт, які хутка нарастаў, паступова хаваў вал замчышча. У ім былі ўладкаваныя новыя праезды, што знайшло адлюстраванне на планах 1773 і 1793 гадоў. Мяркуючы па плане горада 1797 года, гэтыя праезды, як і старажытны, пашыраліся, руйнуючы вал. У дадатак, праектны план 1800 года прадугледжваў пракладанне скрозь замчышча новай вуліцы, якая мусіла разбурыць ўмацаванні ў паўднёва-ўсходняй частцы. Але гэты праект не быў найвышэйшага зацвярджэнны. Мінскае Замчышча ў 1903 годзе Замчышча на плане Мінска 1790 года Мінскае замчышча з поўначы, XIX ст. Чарговы праектны план 1809 года прадугледжваў пракладку праз замчышча вуліцы, якая атрымоўвала працяг за ракой, у Траецкім прадмесці. У выніку вал падлягаў прарэзцы ва ўсходнім і заходнім ускрайках. І хоць гэты план таксама не быў зацверджаны, некаторыя работы па ім вяліся: план горада 1810 года фіксуе з'яўленне на тэрыторыі Замчышча вуліцы, якая перасекла яго з захаду на ўсход, знішчыўшы ў заходнім ускрайку частку вала. Істотна закранулі Замчышча і будаўнічыя работы, прадугледжаныя зацверджаным 21 лютага 1817 года «Планом губернскому городу Минску 1817 г.» і адлюстраваныя на плане горада 2-й чвэрці XIX ст. З гэтых планаў відаць, як гарадская планіроўка і забудова паступова паглыналі ўмацавання старажытнага дзяцінца Менска. У выніку ад іх візуальна захавалася толькі невялікая ўзвышаная частка, якая прымыкала да берага Свіслачы. Менавіта за ёй ў 2-й палове XIX—XX стст. замацавалася назва «замчышча». * Замчышча на планах Мінска * Замчышча на плане Мінска 1800 г.Замчышча на плане Мінска 1800 г. * Замчышча на плане сяр. XIX ст.Замчышча на плане сяр. XIX ст. * Замчышча на плане Мінска 1898 г.Замчышча на плане Мінска 1898 г. * Замчышча на плане Мінска 1904 г.Замчышча на плане Мінска 1904 г. На планах канца XVIII—XIX стст. сучасную тэрыторыю замчышча перасякае вуліца Вялікая (пазней Стара-Мясніцкая), якая ў паўночным канцы пераходзіла ў вуліцу Замкавую, якая паварочвала на захад і прыблізна за 300 м ад Свіслачы фактычна замыкалася з вул. Падзамкавай, якая фактычна стварала тое паўкола. Вуліца Падзамкавая была сфарміравана ў адпаведнасці з праектным планам 1858 года на месцы знівеліраванага вала. На тэрыторыі ўсходняй часткі замка сфармаваўся квартал, які атрымаў паводле адміністрацыйнага падзелу г. Мінска ў канцы XIX — пачатку XX стст. парадкавы № 29. На частцы фотаздымкаў і малюнкаў Мінска канца XIX — пачатку XX стст. ёсць выявы часткі замчышча. Часцей за ўсё ў кадр пападала усходняя і паўночная часткі замчышча, якія сваім высокімі бакамі (рэшткамі вала) выходзілі да рэк Свіслачы і Нямігі. На пачатку ХХ ст. Замчышча ўваходзіла ў другую паліцэйскую частку горада. * Мінскае замчышча ў XIX ст.Мінскае замчышча ў XIX ст. * Месца сутоку Нямігі і Свіслачы пры Замчышчы, пач. XX ст.Месца сутоку Нямігі і Свіслачы пры Замчышчы, пач. XX ст. * Усходні схіл Замчышча, пач. XX ст.Усходні схіл Замчышча, пач. XX ст. * Агульны выгляд, да 1950 г.Агульны выгляд, да 1950 г. ### Пытанні лакалізацыі ў 1920-30-х гг. Крушні дамоў Маньковіча на Замкавым узгорку. Я. Драздовіч. 1920 Спробы археалагічнай лакалізацыі старажытнага Менска рабіліся з 1920-х гг. Аднак шчыльная забудова тэрыторыі замчышча каменнымі будынкамі XIX ст. у значнай ступені абмяжоўвала магчымасці даследчыкаў. Не гледзячы на наяўнасць пісьмовых сведчанняў археалагічнай старажытнасці Менска, тапаграфічна лакалізаваць і археалагічна вывучыць яго да Другой сусветнай вайны спробы амаль не рабіліся. Абрыў Замкавай гары і прыбярэжная грэбля на правым беразе ракі Свіслач. Я. Драздовіч. 1920 У 1920-1930-хх гг. беларускія археолагі асноўную сваю ўвагу надавалі пошуку, фіксацыі археалагічных помнікаў эпохі каменнага, бронзавага і жалезнага вякоў, а археалагічнае вывучэнне гарадзішчаў старажытных летапісных гарадоў праводзілася ў вельмі абмежаваным маштабе (Полацк, Тураў, Слуцк, Орша і інш.) Акрамя таго, археолагі таго часу цалкам не мелі вопыту і ведаў для паўнавартаснага вывучэння і інтэрпрэтацыі знойдзеных артэфактаў і рэшткаў канструкцый у магутных гарадскіх напластаваннях. Сітуацыя яшчэ больш пагоршылася ў канцы 1930-х гг. калі фактычна ўсе навукоўцы былі рэпрэсаваныя. Акрамя таго, у выніку актыўнага горадабудаўніцтва і шматлікіх земляных работ, Менскае замчышча фактычна страціла бачныя прыкметы ўмацаванага паселішча і не атаясамлівалася даследчыкамі 1920-30-х гг. як месца летапіснага Менска. Праўда, Ісак Сербаў адзначыў, што дадзенае месца (замчышча) мае прыкметы гарадзішча. Але і пазасталае ад замчышча ўсходняе ўзвышэнне было асуджана на знішчэнне генеральным планам развіцця горада 1938 г. які аднак не быў рэалізаваны. ### Пытанні лакалізацыі ў 1945 — пач. 1950 гг. На аэрафотаздымку 24 чэрвеня 1941 г. Як сведчыць В. Р. Тарасенка, толькі пасля Другой сусветнай вайны, калі была моцна разбурана каменная забудова XIX — пачатку XX стст. у раёне Нізкага Рынку і замчышча, агляд навакольнага рэльефу археолагам К. М. Палікарпавічам у 1945 г. даў магчымасць вызначыць, што гэтая мясцовасць носіць некаторыя рысы, якія ў старажытнасці рабілі яе вельмі зручнай для размяшчэння на ёй умацаванага паселішча. У 1945 г. К. М. Палікарпавічам было адзначана, што ад Татарскай вуліцы на ўсход да самай р. Свіслач цягнецца вузкая доўгая града. Уздоўж абодвух бакоў грады размешчаны ўчасткі поймы рэк Свіслач і Няміга, занятыя збольшага лугам. У раёне Татарскай вуліцы града аддзелена ад высокага берага даліны р. Свіслач лагчынай, якая прадстаўляе старую даліну Нямігі. Прылеглая да Свіслачы частка грады (мыс) і магла быць, паводле меркавання К. М. Палікарпавіча, месцам старажытнарускага горада Менеска. Зыходзячы з гэтага дапушчэння, сектар археалогіі Інстытута гісторыі Акадэміі навук БССР паставіў улетку 1945 г. перад інстытутам пытанне аб правядзенні раскопак на Замчышчы. Археалагічныя даследаванні 1945—1951 гг. В. Р. Тарасенка адзначыў, што правядзенне раскопак на Мінскім замчышчы з самага пачатку было сустрэтае са значнымі цяжкасцямі. Уся паверхня Замчышча апынулася пакрытай абломкамі цаглін, будаўнічым друзам, кавалкамі ржавага жалеза, рэшткамі цагляных падмуркаў будынкаў, якія былі разбураныя на Замчышчы ў часе Вялікай Айчыннай вайны 1941—1945 гг. і г.д. Так, паблізу паўночнага краю Замчышча немцамі быў збудаваны жалезабетонны дот, а папярок пляцоўкі Замчышча вырылі акопы поўнага профілю, якія ішлі з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. Акрамя таго, у цэнтральнай частцы плошчы Замчышча імі ж былі выкапаныя дзве глыбокія ямы. У адной з іх, больш буйной паводле памераў, калісьці размяшчаліся зенітныя гарматы і склад снарадаў, а дно закладзена бітай цэглай. В. Р. Тарасенка на працягу 7 гадоў вёў раскопкі на адным з двух узвышшаў, размешчаных адзін за другім ўздоўж правага берага Свіслачы, паблізу ўпадзення ў яе р. Нямігі. Адно з гэтых узвышшаў, званае «замчышчам», знаходзілася на поўдзень ад старога вусця Нямігі і ўяўляла паўднёва-ўсходняе заканчэнне вышэйапісанай грады. Сярэдняя вышыня яго 8,15 м над узроўнем Свіслачы. Другое ўзвышша меншых памераў знаходзілася за 150 метраў на поўнач ад першага і было акружана з усіх бакоў лугам, акрамя усходняга боку, прылеглай да Свіслачы. Паводле яго назіранняў, замчышча, за межамі яго заходняй мяжы, ўяўляла сабой канчатак мыса, які пашыраецца ля берага Свіслачы. Мыс гэты ўзвышаўся над навакольнай мясцовасцю і быў арыентаваны з захаду на ўсход перпендыкулярна да цячэння ракі. Сярэдняя шырыня гэтага мыса каля 30-45 м. На захад і поўнач ад Замчышча мясцовасць ўяўляла луг-пойму Свіслачы, нават і ў 1940-я гг. забалочаную, а ў старажытнасці, несумненна, цяжкапраходную. Аднак візуальна ацалелая частка Замчышча, якая прымыкала да Свіслачы, была асуджана на знішчэнне рэалізаваным генпланам 1946 г. паводле якога праз тэрыторыю дзядзінца была пракладзена новая парадная Паркавая магістраль сталіцы (цяпер пр. Пераможцаў). ### Пытанні лакалізацыі ў 1950-х гг. Між тым, як заўважыў Э. М. Загарульскі, В. Р. Тарасенка хоць і звярнуў увагу на тапанімічныя асаблівасці мінскіх вуліц, але ён не суаднёс іх з канкрэтнай тэрыторыяй асобных частак старажытнага Менска. Менавіта Э. М. Загарульскі ажыццявіў дбайнае вывучэнне гістарычнай тапаграфіі горада. Ён адзначыў, што старажытныя вуліцы (вул. Вялікая, Замкавая, Падзамкавая, Завальная) у спалучэнні з натуральным рэльефам мясцовасці акрэсліваюць цалкам вызначаную і закончаную тэрыторыю, паводле свайго размяшчэння, памераў і канфігурацыі характэрную для старажытнарускіх дзядзінцаў. Так, на планах Мінска 1773, 1793, 1797 гг. тэрыторыя замка, або Старога горада, акружаная кольцам вала, разрываецца ў паўднёвай частцы. Праз гэты разрыў праходзіла Вялікая вуліца. Мяркуючы па планах, працягласць замка ад р. Свіслачы на паўночным захадзе складала 270—300 м, пры шырыні ў сярэдняй частцы да 150 м. Сумяшчэнне планаў XVIII ст. з планам гэтага раёна да перапланіроўкі 1950-60-х гг. выявіла, што замак ахопліваў з усходу на захад тэрыторыю ад Свіслачы да вуліц Падзамкавай і Завальнай. Такім чынам, гістарычная тэрыторыя замка ў некалькі разоў перавышае памеры пагорка, вядомага пад назвай Мінскага замчышча, і само замчышча ўяўляла толькі нязначную крайнюю ўсходнюю частку знішчанага гарадской забудовай старажытнага раёна Мінска. ### Археалагічныя даследаванні 1957—1961 гг. Пачынаючы з 1956 г. на пляцоўцы Замчышча сталі праводзіцца маштабныя земляныя і будаўнічыя працы, звязаныя як з распрацоўкай катлавана падмурка для будаўніцтва павільёна «Працоўныя рэзервы» (Дом фізкультурніка), так і з нівеліроўку паверхні. У выніку гэтых работ былі знятыя культурныя напластаванні магутнасцю 3,0-3,5 м. У сувязі з гэтым ў 1957 г. аднавіліся раскопкі Мінскага замчышча. Кіраўніком раскопочных работ 1957—1961 гг. з'яўляўся Э. М. Загарульскі. Тапаграфічныя дадзеныя раскопкі з'яўляліся працягам даследаванняў В. Р. Тарасенкі, і, у асноўным, тычыліся ўсходняй часткі дзядзінцу. Усе гэтыя злучаныя паміж сабой раскопы, якія ўмоўна можна назваць раскопам 1957—1961 гг. Склалі агульна 1228 кв.м. Вынікі дадзеных маштабных работ былі абагульнены даследчыкам і апублікаваны ў 1982 годзе ў манаграфіі «Возникновение Минска» (руск.: Узнікненне Мінска). Прыведзеныя ў манаграфіі звесткі аб стратыграфіі і храналогіі замчышча, характары забудовы, абарончых збудаванняў і рэчавым матэрыяле, у пэўнай ступені, кампенсуе адсутнасць паўнавартаснай палявой дакументацыі ў фондах Архіва археалагічнай навуковай дакументацыі Інстытута гісторыі НАН Беларусі. ### Археалагічныя даследаванні 1974—1991 гг. Пачынаючы з 1974 г. да даследаванняў тэрыторыі замчышча старажытнага Менска прыступаюць археолагі Інстытута гісторыі АН БССР. Кіраўніком гэтых работ часцей за ўсё выступаў Г. В. Штыхаў. ### Сучаснасць Археалагічныя даследаванні 2009 г. У сувязі з праектам рэканструкцыі мінскага Замчышча ў 2009 г. у паўднёва-заходняй частцы тэрыторыі замчышча праводзіліся раскопкі археолагамі Інстытута гісторыі НАН Беларусі пад кіраўніцтвам А. М. Мядзведзева. Вуліцы і плошчы --------------- Галоўнай вуліцай у замку, а потым на Замчышчы на працягу ўсяго перыяду яго існавання ажно да сярэдзіны XX ст. была вуліца Замкавая. Яе траса была найстаражытнейшай з усіх вуліц у Мінску. Яна перасякала Замчышча па дыяганалі з усходу на захад і ўжо ў першай палове XVI ст. была забрукавана. Пазней вуліца цягнулася і за валам аж да скрыжавання з Вялікай Татарскай. 3 паўднёвага захаду Замчышча агінала вуліца Завальная; з паўночнага захаду — Завальны завулак. | | | | | --- | --- | --- | | **Цяперашняя назва** | **Першапачатковая назва** | **Былыя назвы** | | Замкавая вуліца | Замкавая вуліца | | | Пераможцаў праспект | Паркавая магістраль | Машэрава праспект (1980—2005) | | | | | | Не існуе | Новарэзніцкая вуліца | Новамясніцкая вуліца (з 1866) | | Не існуе | Падзамкавая на Балоце вуліца | | | Не існуе | Рэзніцкая вуліца | Мясніцкая вуліца (з 1866) | | Эстакада праспекта Пераможцаў | Школьная вуліца | | Зноскі ------ 1. ↑ Археалогія Беларусі. Энцыклапедыя ў двух тамах. 2 том. Мінск: «Беларуская энцыклапедыя» імя Патруся Броўкі, 2011. 2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 А. М. Медведев. Отчёт об археологических исследованиях в 2009 г. на объекте «Минское Замчище. Юго-восточная часть. Национальный историко-археологический центр» (1. Историческая справка). Архіў археалагічнай навуковай дакументацыі ІГ НАН Беларусі. 3. ↑ Іван Сацукевіч. Тапанімія вуліцы і плошчаў Мінска ў ХІХ — пачатку ХХ стст. 4. ↑ Вячеслав Бондаренко. Названия минских улиц за последнее столетие: тенденции, загадки, парадоксы Літаратура ---------- * Пазняк 3. С. Рэха даўняга часу: Кн. для вучняў.— Мн.: Нар. асвета, 1985.— 111 с, іл. * Іван Сацукевіч. Тапанімія вуліцы і плошчаў Мінска ў ХІХ — пачатку ХХ стст. Архівавана 24 жніўня 2011. * Вячеслав Бондаренко. Названия минских улиц за последнее столетие: тенденции, загадки, парадоксы Архівавана 26 студзеня 2009. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Мінскае замчышча | ⛭Гістарычныя раёны Мінска | | --- | | Цэнтр горада | * Валокі Полацкія * Высокі Рынак * Замчышча * Земляны Вал * Нізкі Рынак * Новае Места * Цёмныя Крамы | | Прадмесці | * Араны * Архірэйская Слабодка * Весялоўка * Грушаўка * Добрыя Мыслі * Доўгі Брод * Залатая Горка * Кальварышкі * Кальварыя * Камароўка * Кашары * Козырава * Крупцы * Лавы * Лошыца * Людамонт * Ляхаўка * Міхалянка * Мядзвежына * Пляшчанка * Пярэспа * Пятніцкае * Пятроўшчына * Ракаўскае * Раманаўская Слабада * Сакалянка * Сенажаны * Серабранскія Млыны * Старажоўка * Старосцінская Слабада * Стромкі Бераг * Татарская Слабада * Траецкае * Тры Карчмы * Тучынка * Уборкі * Цівалі | | ⛭Славутасці Мінска | | --- | | Раёны і кварталы | * Верхні Горад * Замчышча * Новы Горад * Траецкае прадмесце * Ракаўскае прадмесце | Герб МінскаГерб Мінска | | Вуліцы і плошчы | * вул. Валадарскага * ✰ вул. Інтэрнацыянальная * вул. Камсамольская * вул. Янкі Купалы * ✰ вул. Карла Маркса * вул. Рэвалюцыйная * вул. Няміга * пл. Кастрычніцкая * пл. Незалежнасці * пл. Перамогі * пл. Прывакзальная * пл. Свабоды * пр-т Незалежнасці * пр-т Пераможцаў | | Сядзібы | * Сядзіба Белая дача * Дом Ваньковічаў * Сядзіба Ваньковічаў * Сядзіба Прушынскіх/Любанскіх * Сядзіба Пшаздзецкіх (*паўднёвы флігель*) | | Дамы | * Вароты Мінска * Дом Абрампольскага * Дом Воліна * Дом Кастравіцкай * Дом Козінай * Дом Ліўшыца * Дом Маліна * Дом масонаў * Дом Мінскага земляробчага таварыства * Дом з мязузай * Дом пад шпілем * Дом Пераца * Дом Полякаў * Дом Рапапорта * Дом Свянціцкага * Дом Уніхоўскага * Дом Шахдана * Дом Эцінген * Дом Яніцкага | | Грамадскія будынкі і збудаванні | * Аэрапорт Мінск-1 * Будынак Міністэрства сельскай гаспадаркі і харчавання * Вайсковы шпіталь * Гандлёвыя рады * Гасцініца Суціна * Гасціны двор * Дзіцячая чыгунка * Дзяржаўны ўніверсальны магазін * Дом афіцэраў * Дом губернатара * Дом урада * Дэпо Мінскага добраахвотнага пажарнага таварыства * Інстытут фізкультуры * Кінатэатр «Перамога» * Мінск-Арэна * Метрапалітэн * Нацыянальная бібліятэка * Палац культуры прафсаюзаў * Палац Рэспублікі * Палац спорту * Паштамт * Пішчалаўскі замак * Прысутныя месцы * Ратуша * Стадыён «Дынама» * Стары будынак Нацыянальнай бібліятэкі * Фабрыка-кухня * Цырк * Чыгуначная бальніца * Чыгуначны вакзал * Юбілейны дом | | Індустрыяльная спадчына | * Будынак абутковай фабрыкі Цытвера * Піваварны завод «Аліварыя» * Воданапорная вежа * Дом друку | | Помнікі і мемарыялы | * ✯ Курапаты * Востраў слёз * Дзяўчынка з парасонам * Дзяўчынка з савой * «Анёл, які плача» * Манумент Перамогі * Помнік У. І. Леніну * Помнік Адаму Міцкевічу * «Яма» * Нулявы кіламетр * «Звон Нагасакі» * Мінск — горад-герой | | Храмы | | | | | --- | --- | | Дзейныя | * Сабор Сашэсця Святога Духа (*Касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі*) * Касцёл Найсвяцейшага Імя Найсвяцейшай Дзевы Марыі * Сабор Святых апосталаў Пятра і Паўла * ✯ Касцёл Святых Сымона і Алены * Касцёл Святой Тройцы * Царква Святой Марыі Магдаліны * Царква Аляксандра Неўскага * Касцёл Узвіжання Святога Крыжа | | Не дзейныя | * Касцёл Святога Язэпа * Царква Святога Духа * Архірэйскае падвор’е * Кітаеўская сінагога * Сінагога Зальцмана * Харальная сінагога * Свята-Духаўскі манастыр базыльянак * Троіцкі манастыр базыльянак * Мужчынскі базыльянскі манастыр | | | Сады і паркі | * Аляксандраўскі сквер * Батанічны сад * ✰✰ Водна-зялёны дыяметр Мінска * Заапарк * Лошыцкі сядзібна-паркавы комплекс * Парк Перамогі * Парк імя Янкі Купалы * Сэндайскі сквер * Цэнтральны дзіцячы парк імя Максіма Горкага | | Некропалі | * Брацкія вайсковыя могілкі * Вайсковыя могілкі * Залатагорскія могілкі * Кальварыйскія могілкі * Старажоўскія могілкі * Усходнія могілкі | * Мінскае замчышча на сайце «Архіварта»

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Спаса-Праабражэнская царква. **Спаса-Праабражэнскі сабор**, колішні **кальвінскі збор** — другі кафедральны сабор Мінскай епархіі Беларускай праваслаўнай царквы. Размешчаны у Заслаўі па адрасу вул. Замкавая, 6. Найбольш выразны з помнікаў абаронча-культавай архітэктуры рэнесансу, якія дайшлі да нашага часу. Гісторыя -------- Апрацоўка дзвярнога парталу і першага паверху храму рустам у стылі рэнесанс Першапачаткова быў узведзены як кальвінскі збор, у 2-й палове XVI ст. заснавальнікам храма быў тагачасны ўладальнік Заслаўя Ян Глябовіч. Кальвінскі збор размяшчаўся на тэрыторыі ўмацаванага бастыённага замка. Храму таксама надавалася абарончае значэнне і, верагодна, па ўсім яго перыметры ў верхняй частцы сцен былі байніцы. Вядома, што Ян Глябовіч запрасіў у Заслаўе выдатнага дзеяча беларускай рэфармацыі, філосафа, асветніка і гуманіста Сымона Буднага. У 1572 г. Будны пераехаў сюды, нейкі час ён жыў у Заслаўі, прапаведаваў у рэфарматарскай абшчыне. Пры кальвінскім зборы існавала школа, дзе маглі вучыліся дзеці розных саслоўяў. Пры віленскім кашталяне Мікалаю, сыне Я. Глябовіча, кальвінскі збор прыстасавалі ў 1628 годзе пад касцёл Міхаіла Арханёла. Новыя ўладальнікі Заслаўя Крысціна і Казімір Ян Сапегі, які заснавалі тут у 1676 годзе дамініканскі кляштар, перадалі ордэну і храм. У 1678 годзе былы кальвінскі збор часткова перабудоўваецца: з заходняга боку да храма была прыбудавана вежа і рэканструяваны фасады. У верхняй частцы сцен замест байніц зроблены дэкаратыўны атыкавы пояс, які атрымаў шырокае распаўсюджанне ў архітэктуры рэнесансу на Беларусі. Аб гэтых перабудовах сведчыць рознахарактарная апрацоўка асобных частак фасадаў і неаднолькавая таўшчыня сцен. У 1833 годзе дамініканскі касцёл скасаваны, а будынак перададзены уніяцкай царкве. У памяць драўлянай уніяцкай Спаса-Праабражэнскай царкве, якая існавала раней у Заслаўі, храм быў асвячоны пад такім жа імем. У 1839 годзе на Полацкім саборы была скасавана Берасцейская царкоўная унія, царква перайшла да Рускай праваслаўнай царкве і ўвайшла ў склад Мінскай епархіі. У 1864—1865 гг. Праабражэнская царква была капітальна адрамантавана. Дзейнічала да сярэдзіны 1930-х гг. Да вайны ў храме знаходзіўся мучны склад. Падчас Вялікай Айчыннай вайны царква была часткова пашкоджана. У 1968—1972 гг. адрэстаўрыравана і прыстасавана пад музей рамёстваў і народных промыслаў. Уваходзіць у гісторыка-культурны запаведнік «Заслаўе». У 1980-я гг. перададзена Беларускаму экзархату Маскоўскага патрыярхату. Пасля пажару 1996 г. рэстаўрыравана. 22 верасня 2014 года рашэннем Сінода Беларускай праваслаўнай царквы горад Заслаўе вызначаны другім кафедральным горадам Мінскай епархіі. У сувязі з гэтым 3 сакавіка 2015 года мітрапаліт Мінскі і Заслаўскі Павел (Панамароў) вызначыў Праабражэнскі храм у горадзе Заслаўі ў якасці другога кафедральнага сабора Мінскай епархіі. Са снежня 2018 года службы ў царкве ў дні беларускіх святых і па вялікіх царкоўных святах вядуцца па-беларуску. Архітэктура ----------- Царква ўяўляе сабой бесслуповы, безапсідны, прамавугольны ў плане храм. Меў інтэр'ер зальнага характару без алтарнай апсіды, бо ў рэфарматарскім храме не прадугледжвалася месца для алтара і іканастаса. Кафалікон заслаўскага збору мае даволі прыземісты выгляд. Тоўстыя сцены храма заканчваюцца высокім аркатурным поясам наверсе, у якім раней меліся байніцы. Наперадзе кафалікона стаіць 30-метровая вежа з шасцю ярусамі, у кожным з якіх меліся байніцы. Першапачаткова збор быў збудаваны без вежы, якая была дабудавана крыху пазней. Звонку сцены храма аздабляюць вертыкальныя пілястры, апрацаваныя рустам. Збор стаіць пасярод магутнага бастыённага замка і мае выразна абарончыя рысы, у прыватнасці ён мог служыць апошнім прытулкам абаронцам, а высокая вежа, відавочна, выконвала функцыі дазорнай вежы. Галерэя ------- * * * * * Паштовая марка Беларусі, 1992Паштовая марка Беларусі, 1992 Зноскі ------ 1. ↑ Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 26 чэрвеня 2018. Праверана 29 чэрвеня 2018. 2. ↑ Ткачоў, М. А. Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі ХIIІ—XVIII стст. — Мн. 1978. C. 135 3. ↑ «Указы» // Минские епархиальные ведомости № 2 (112) 2015, стр. 26 4. ↑ У Заслаўскай царкве пачалі весьці службы на беларускай мове. Дзе яшчэ? Літаратура ---------- * Крыванос Ф. Заслаўская Спаса-Праабражэнская царква // Вестник Белорусского Экзархата. — 1991. — № 1 (6). — С. 37-39. * Крыванос Х. Заслаўская Спаса-Праабражэнская царква: [Археал. даслед. (2-я палова XVI — пач. XVII ст.)] // Вестник Белорусского Экзархата. — 1993. — № 1. — С. 37-39. * Заслаўская Спаса-Праабражэнская царква // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6. С. 546. * Заслаўскі кальвінскі збор // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — С. 649—650. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2. * Ткачоў, М. А. Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі ХIIІ—XVIII стст. — Мн. 1978. * Праваслаўныя храмы Беларусі: энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Спаса-Праабражэнская царква (Заслаўе) * Спаса-Праабражэнская царква (Заслаўе) на сайце Праваслаўная архітэктура Беларусі (бел.) * Спаса-Праабражэнская царква (Заслаўе) на сайце Radzima.org * Спаса-Праабражэнская царква (Заслаўе) на сайце Глобус Беларусі (руск.) | ⛭Кальвінскія зборы на Беларусі | | --- | | Асташын† • Гайцюнішкі • Дзераўная • *Жодзішкі* • *Замосце* • Заслаўе • Койданава† • Кухцічы • Смаргонь | | *меркаваныя зборы* • † страчаныя аб’екты | | ⛭Абарончыя храмы Беларусі | | --- | | Праваслаўныя | * Барысаглебская царква (Навагрудак) * Свята-Міхайлаўская царква (Сынкавічы) * Свята-Раства-Багародзіцкая царква (Мураванка) | | Каталіцкія | * Касцёл Святога Яна Хрысціцеля (Камаі) * Троіцкі касцёл (Чарнаўчыцы) * Фара Вітаўта† (Гродна) | | Пратэстанцкія | * Кальвінскі збор† (Дзяржынск) * Касцёл Святога Міхаіла (Смаргонь) * Спаса-Праабражэнская царква (Заслаўе) | | Іўдзейскія | * Быхаўская сінагога * Слонімская сінагога | | † страчаныя аб’екты | | ⛭Гісторыка-культурны музей-запаведнік «Заслаўе» | | --- | | Помнікі і тэрыторыі | Заслаўскі замак (гарадзішча «Вал») з былым кальвінскім зборам · Гарадзішча «Замэчак» (летапісны Ізяслаў) · Курганныя могільнікі · Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі · Рэшткі сядзібы Заслаў | | Музеі | Музейна-выставачны комплекс · Музей беларускай маляванкі  · Этнаграфічны комплекс «Млын» · Музей «ДАП» · Дзіцячы музей міфалогіі і лесу | * Спаса-Праабражэнская царква (Заслаўе) на сайце «Архіварта»

**Ціна Леванаўна Асаціяні** (груз. თინა ასათიანი, арм.: Թինա Լևանի Ասաթիանի; 12 сакавіка 1918, Тбілісі — 20 ліпеня 2011, Ерэван) — армянскі фізік грузінскага паходжання. Акадэмік НАН РА (1996, член-карэспандэнт з 1991), доктар фізіка-матэматычных навук (1971), прафесар (1974). Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі Армянскай ССР (1980). Лаўрэат Ленінскай прэміі (1970). Асноўныя навуковыя працы Ціны Леванаўны Асаціяні прысвечаны фізіцы высокіх энергій і фізіцы касмічных прамянёў, даследаванню элементарных часціц на паскаральніку, эксперыментальным прыборам фізікі высокіх энергій. Ціна Леванаўна Асаціяні вядомая сваёй грамадскай і дабрачыннай дзейнасцю. Яна з'яўляецца заснавальнікам грузінскай дабрачыннай супольнасці ў Арменіі «Іверыя». Біяграфія --------- Ціна Леванаўна Асаціяні нарадзілася 12 сакавіка 1918 года ў Тбілісі, у сям'і вядомага літаратуразнаўцы, даследчыка класічнай грузінскай літаратуры, прафесара Левана Нічыпаравіча Асаціяні і ўрача Ганны Волкавай. Скончыла школу з адрозненнем. У 1940 годзе скончыла фізічны факультэт Тбіліскага дзяржаўнага ўніверсітэта. У 1941 годзе паступіла ў аспірантуру Ленінградскага фізіка-тэхнічнага інстытута (надалей — Фізіка-тэхнічны інстытут імя А. Ф. Ёфе РАН), у лабараторыю акадэміка Абрама Аліханава. У час блакады Ленінграда Асаціяні вярнулася ў Тбілісі, дзе выкладала агульную фізіку ў Транспартным інстытуце. У 1942 годзе, калі браты Аліханяны прыступілі да арганізацыі станцыі па даследаванні касмічных прамянёў на гары Арагац, Ціна Асаціяні была запрошана туды і з 1943 года пачала працу над кандыдацкай дысертацыяй, прысвечанай даследаванню шырокіх атмасферных залеў. У 1945 годзе ў Інстытуце фізічных праблем АН СССР абараніла дысертацыю на спашуканне навуковай ступені кандыдата фізіка-матэматычных навук. У 1943 годзе выйшла замуж за фізіка Аршалуйса Тыгранавіча Дадаяна (пазней кіруючы кафедрай у Ерэванскім дзяржаўным універсітэце). З 1944 года была кіруючай лабараторыяй {\displaystyle \mu }-мезонаў у Фізічным інстытуце АН Армянскай ССР (надалей — Ерэванскі фізічны інстытут). Ціна Асаціяні з 1959 года брала ўдзел у працы многіх міжнародных канферэнцый і выступала з дакладамі ў многіх краінах свету (Японія, Індыя, Канада, ЗША, Англія, Германія, Францыя, Аўстрыя). З 1968 года чытала лекцыі ў Ерэванскім дзяржаўным універсітэце па фізіцы высокіх энергій. За вялікі ўнёсак у развіццё методыкі іскравых камер у 1970 годзе Ціне Асаціяні і акадэміку Арцёму Аліханьяну была прысуджана Ленінская прэмія. У 1971 годзе абараніла дысертацыю на спашуканне навуковай ступені доктара фізіка-матэматычных навук, у 1974 годзе ёй было прысвоена навуковае званне прафесара. У 1991 годзе была абрана членам-карэспандэнтам АН Армянскай ССР, у 1996 годзе — сапраўдным членам Нацыянальнай акадэмія навук Рэспублікі Арменія. Пасля абвяшчэння незалежнасці Арменіі ў 1991 годзе, Ціна Асаціяні займалася грамадскай дзейнасцю. Яна была заснавальнікам і ганаровым прэзідэнтам грузінскай дабрачыннай супольнасці ў Арменіі «Іверыя». Асаціяні таксама займалася лёсамі інвалідаў з хрыбетна-спіннамазгавымі траўмамі, іх псіхалагічнай і працоўнай рэабілітацыяй. Яна напісала і ажыццявіла ў жыццё праграму «Навучанне камп'ютарнай і інфармацыйнай тэхніцы інвалідаў-спінальнікаў». Па яе праграме Брытанскае пасольства Арменіі арганізавала для інвалідаў-спінальнікаў Цэнтр фізічнага трэнінгу ў Ерэване. Асаціяні была членам кіраўніцтва асацыяцыі спінальнікаў Арменіі «Верацнунд». Па яе ініцыятыве ў горадзе Спітаку быў арганізаваны Коледж для інвалідаў і сірот, які паспяхова функцыянуе. У 2008 годзе выдала кнігу «Успаміны». Ціна Леванаўна Асаціяні памерла ў Ерэване 20 ліпеня 2011 года ва ўзросце 93 гадоў. У памяць Ціны Асаціяні ў 2013 годзе, у Ерэване, на доме, дзе яна жыла (пр. Баграмяна, 18а) была ўсталявана мемарыяльная дошка. Навуковая дзейнасць ------------------- Асноўныя навуковыя працы Ціны Леванаўны Асаціяні прысвечаны фізіцы высокіх энергій і фізіцы касмічных прамянёў. У 1940-х гадах Ціна Асаціяні займалася даследаваннем шырокіх атмасферных залеў, ужываючы новы метад вызначэння першаснай энергіі шырокіх атмасферных залеў. Супольна з акадэмікам Арцёмам Аліханьянам, Асаціяні адкрыла і вывучыла прыроду вузкіх залеў, абумоўленых ядзернымі працэсамі, адрозных ад звычайных часціц шырокіх атмасферных залеў. Ціна Асаціяні распрацавала электронны метад скарачэння часу аднаўлення камеры Вільсана. Яна з'яўляецца аўтарам вынаходства прылады для вымярэння каардынат зараджаных часціц — каардынатнага дэтэктара зараджаных часціц. Яно выкарыстоўваецца ў эксперыментах на паскаральніках, таксама пры рэгістрацыі касмічных прамянёў. Пачынаючы з 1960 года Ціна Асаціяні займалася эксперыментальным даследаваннем палярызацыі {\displaystyle \mu }-мезонаў касмічнага выпрамянення. Даследаванні праводзіліся на цыліндрычным і прастакутным гадаскопах і камеры Вільсана. З 1961 года Асаціяні пачала займацца шырокаадтульнымі іскравымі камерамі, і атрымала вядомыя вынікі ў даследаванні ўсталёўкі шырокаадтульных іскравых камер у магнітным полі. З 1967 года Ціна Асаціяні працавала на эксперыментальнай усталёўцы Ерэванскага фізічнага інстытута «АРУС». Скарыстаючы шырокаадтульныя іскравыя камеры, Асаціяні правяла з супрацоўнікамі першы эксперымент на «АРУС»-е, давёўшы, што пучок працуе. Асаціяні паставіла першы эксперымент на «АРУС»-е па фотанараджэнні {\displaystyle K^{0}}-мезонаў. У пачатку 1970-х гадоў, пад кіраўніцтвам Ціны Асаціяні, быў сканструяваны магнітны спектрометр, які дазваляў мераць гарызантальны струмень высокаэнергічных касмічных мюонаў з высокай дакладнасцю. У канцы 1970-х гадоў Ціна Асаціяні даследавала з'яву гало ў Бюраканскай астрафізічнай абсерваторыі. Асаціяні адкрыла з'яву пабудаванасці шматгаловых сямействаў. Асноўныя навуковыя працы * *Асатиани Т. Л. и др.* Проект эксперимента для изучения адронных столкновений при энергиях 103 — 106 ТэВ // *Успехи физических наук*. — 1980. — В. 2. — Т. 132. — С. 395—396. * *Асатиани Т. Л. Тер-Антонян С. В.* Исследование мюонов горизонтального потока космических лучей методом искрового калориметра на в/с Арагац // *Известия АН Армянской ССР. Физика*. — 1980. — Т. 15. — № 3. — С. 174—185. * *Асатиани Т. Л. и др.* Электромагнитные взаимодействия космических мюонов больших энергий и мюонные пары // *Известия АН Армянской ССР. Физика*. — 1978. — Т. 13. — С. 3—9. * *Асатиани Т. Л. и др.* Импульcный спектр мюонов космических лучей высоких энергий под большими зенитными углами // *Известия АН Армянской ССР. Физика*. — 1976. — Т. 11. — № 4. — С. 251—258. * *Асатиани Т. Л. и др.* Флуктуации яркости следов в стримерной камере // *Известия АН Армянской ССР. Физика*. — 1969. — Т. 4. — № 1. — С. 53—57. * *Асатиани Т. Л. и др.* Магнитный спектрометр из проволочных искровых камер с автоматическим вычислением магнитных отклонений // *Известия АН Армянской ССР. Физика*. — 1966. — Т. 1. — № 6. — С. 410—413. * *Асатиани Т. Л. и др.* О возможности измерения ионизации заряженных частиц в стримерной камере // *Известия АН Армянской ССР. Физика*. — 1966. — Т. 1. — № 2. — С. 127—130. Узнагароды ---------- * Ленінская прэмія (1970) — *за працу «Трэкавыя іскравыя камеры»*. * Ордэн Гонару, Грузія. * Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі Армянскай ССР (1980). * Ганаровы грамадзянін Тбілісі (1987). * Ганаровы прафесар фонду Джорджа Сораса (1974). Заўвагі ------- 1. ↑ *Асатиани Леван Никифорович* // Большая Советская Энциклопедия. 2. 1 2 3 4 Кананова 2011. 3. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Известия НАН РА 2008, с. 241. 4. 1 2 3 4 5 6 7 Тина Левановна Асатиани **(нявызн.)**. Национальная академия наук РА. Праверана 19 студзеня 2016. 5. 1 2 Армянская советская энциклопедия 1975, с. 552. 6. 1 2 3 Известия НАН РА 2008, с. 242. 7. ↑ *Нора Кананова*. Линия жизни Тины Асатиани **(нявызн.)**. karabah88.ru. Архівавана з першакрыніцы 4 мая 2013. Праверана 19 студзеня 2016. 8. ↑ Ушла из жизни почетный президент грузинского благотворительного сообщества в Армении **(нявызн.)**. news.am (20 ліпеня 2011). Праверана 19 студзеня 2016. 9. ↑ Кананова 2013. 10. ↑ Устройство для измерения координат заряженных частиц **(нявызн.)**. www.findpatent.ru. Праверана 19 студзеня 2016. 11. ↑ ПАМЯТИ АКАДЕМИКА ТИНЫ АСАТИАНИ **(нявызн.)**. *www.golosarmenii.am*. Праверана 27 верасня 2018. Літаратура ---------- * *Кананова Н.* Памяти академика Тины Асатиани // *Голос Армении* : общественно-политическая газета. — Ер.: 2013. — № 37. Архівавана з першакрыніцы 27 чэрвеня 2013. * *Кананова Н.* Памяти академика Тины Асатиани // *Голос Армении* : общественно-политическая газета. — Ер.: 2011. — № 78. Архівавана з першакрыніцы 14 студзеня 2013. * К 90-летию Тины Левановны Асатиани // *Известия НАН РА. Физика*. — 2008. — Т. 43. — № 3. — С. 241—242. * Асатиани Тина Левановна // Армянская савецкая энцыклапедыя / В. А. Амбарцумян. — Ер. 1975. — Т. 1. — С. 552. — 720 с. Спасылкі -------- * Профіль Ціны Леванаўны Асаціяні на афіцыйным сайце НАН РА * Выступление президента Сержа Саргсяна во время приёма, в честь официального визита в РА президента Грузии **(нявызн.)**. Афіцыйны сайт Прэзідэнта РА (24 чэрвеня 2009). Праверана 19 студзеня 2016. * Women in Physics in Armenia **(нявызн.)**. Институт физики Федерального университета Риу-Гранди-ду-Сул. Праверана 20 студзеня 2016. * Асатиани Тина Левановна **(нявызн.)**. Энциклопедия фонда «Хайазг». Праверана 19 студзеня 2016. * Тина Левановна Асатиани **(нявызн.)**. www.persons.am (23 кастрычніка 2006). Архівавана з першакрыніцы 15 студзеня 2013. Праверана 27 мая 2014. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0000 5749 4508 · LCCN: n2009014853 · VIAF: 83477727 |

**Сядзібна-паркавы комплекс Чаховічаў** — рэшткі сядзібы ў Трусавічах, Лагойскі раён, Мінская вобласць. Гісторыка-культурная каштоўнасць рэгіянальнага значэння. Да другой паловы XIX ст. Трусевічы — адзін з дзевяці фальваркаў маёнтка Арамовічаў у Бясядах. У канцы стагоддзя атрымаў у спадчыну старэйшы сын Сігізмунда Чаховіча Мечыслаў, які пабудаваў сядзібу ў простых эклектычных формах. У яе планіроўцы выяўляюцца матывы бацькоўскай сядзібы ў Бясядах, візуальныя сувязі з навакольным асяроддзем. Займае жывапісны ўзгорак, схіл якога спускаецца да невялікага вадатоку з двума сіметрычна размешчанымі штучнымі вадаёмамі. З двух процілеглых бакоў і розных восях да цэнтру сядзібы вядуць сярод поля ўязныя алеі, якія надаюць невялікай сядзібе веліч. Паўднёвая алея з лістоўніцы (захаваліся 17 дрэў) перасякае дамбу; паўночная (з таполі канадскай «Marilandica») пачынаецца ў полі каля вялікага замшэлага валуна вышынёй 1,5 м. Цагляны атынкаваны сядзібны дом з верандай размяшчаўся сярод невялікага (каля 2 га) пейзажнага парка. У плане меў форму прамавугольніка, ахопленага з трох бакоў алеямі і адкрытага ў бок поймы. На адной з палян стаялі гіганцкія арэлі. Паркавы дрэвастой складзены глёгам, ясенем, дубам, бярозай, адзінкава сустракаецца ёлка. Сядзібны дом згарэў у гады Вялікай Айчыннай вайны. У ім размяшчалася пагранічная застава. Не захаваліся карпусы спіртзавода і другія будынкі сядзібы. Засталася толькі арыгінальная лядоўня, пабудаваная з бутавага каменя. Каменем выкладзены і скляпеністая столь. У гады вайны выкарыстоўвалася партызанамі для выпечкі хлеба. Зноскі ------ 1. ↑ Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь: [Даведнік] / склад. В. Я. Абламскі, І. М. Чарняўскі, Ю. А. Барысюк. — Мн.: БЕЛТА, 2009. — 684 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-985-6828-35-8. Спасылкі -------- \ * Сядзібна-паркавы комплекс Чаховічаў (Трусавічы) на сайце «Архіварта»

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з імем Чжу. **Чжу Сі** (кіт. спр. 朱熹, піньінь *Zhū Xī*; 18 кастрычніка 1130 — 23 красавіка 1200) — выдатны канфуцыянскі філосаф дынастыі Сун (960—1279), заснавальнік кітайскага неаканфуцыянства. Філосаф-энцыклапедыст, літаратар, тэкстолаг, каментатар старажытных тэкстаў. У гісторыі кітайскай думкі часта называюць другой па ўплывовасці фігурай пасля самога Канфуцыя; сучаснікі прылічалі яго ў шэрагу з Чжан Шы і Люй Цзуцянем да «трох мудрацоў з Паўднёвага Усходу». Прыхільнікам яго ідэй у Японіі быў Ямасакі Ансаі. Жыццё ----- Паходзіў з сям’і вучонага-чыноўніка, з дзяцінства праявіў выдатныя здольнасці, пачаў атрымліваць класічную адукацыю у чатыры гады і ў незвычайна раннім узросце (18 гадоў) атрымаў найвышэйшую навуковую ступень цзінь шы, якая давала права заняць кіруючую адміністрацыйную пасаду. Першым месцам дзяржаўнай службы Чжу Сі стаў павет Тун'ань на поўдні правінцыі Фуцзянь (1151—1158). Там ён памяняў падаткаабкладанне і паліцыю, палепшыў бібліятэку і школу, распрацаваў форму рытуалу, якая адсутнічала да яго. Сваёй службай ва ўправе павета ён у 26 гадоў заслужыў такую павагу насельніцтва, што яму быў збудаваны алтар у мясцовай школе. На погляды на Чжу Сі паўплываў мысліцель-канфуцыянец Лі Тун, якога Чжу Сі наведваў да свайго назначэння ў Тун'ань. У 1158 годзе ён наведаў Лі Туна зноў і правёў у навучанні з ім некалькі месяцаў у 1160 годзе. У 33 гады Чжу Сі ўжо ўдастоіўся першай аўдыенцыі ў імператара і быў прызначаны прафесарам ваеннай акадэміі, аднак цераз два гады пакінуў гэтую пасаду. Нягледзячы на пастаяннае імкненне ўладаносных асоб прыцягваць яго да дзяржаўнай службы, ён рэгулярна адмаўляўся ад падобных прапаноў, аддаючы перавагу заняткам навуковай, літаратурнай і педагагічнай дзейнасцю. Пасля 14 гадоў знаходжання ў адстаўцы ў 1178 годзе Чжу Сі вярнуўся ўсё ж на дзяржаўную службу. Будучы ў 1179—83 гадах начальнікам акругі Нанькан (у правінцыі Цзянсі), Чжу Сі адрадзіў шырока вядомую тады ў Кітаі школу «Бай-лу дун» («Пячора белага аленя»[en]). Пасля неаднаразова, але ненадоўга прызначаўся на высокія адміністрацыйныя пасады. Чжу Сі любіў голасна спяваць гераічныя песні пасля выпіўкі ў час баляў. Так у штодзённым жыцці прарываўся наверх яго бурны тэмперамент, які ў палітыцы выяўляўся ў непрымірымай пазіцыі ў адносінах да галоўнага тады ворага Кітая — чжурчжэньскай дзяржавы Цзінь. Гэта супярэчыла магістральнай лініі ўлады на супакаенне ваяўнічага суседа. У выніку Чжу Сі толькі 9 гадоў знаходзіўся на службе і 46 дзён пры двары ў якасці лектара. У 1195 годзе, прадчуваючы будучыя беды пасля напісання чарговага крытычнага дакладу трону, ён паваражыў па «Чжоў і», выпала гексаграма (гуа) № 33 Дунь (Уцёкі), — пазней ён уключыў яе ў свой псеўданім Дунь-вэн (Уцякаючы стары). Большую частку жыцця знаходзячыся ў адстаўцы, ён заўсёды жыў бедна і быў вымушаны зарабляць на жыццё кнігавыдавецкай дзейнасцю, якая не лічылася дастойным заняткам для канфуцыянца. Разам з тым такім чынам Чжу Сі дасягаў яшчэ адной мэты — максімальнай папулярызацыі сваіх ідэй. Чжу Сі быў адным з самых пладавітых аўтараў. Ён напісаў каля 80 твораў, яго захаваная эпісталярная спадчына ўключае ў сябе каля 2 тысяч пісем, а запіс яго дыялогаў, які складаецца са 140 раздзелаў, з’яўляецца самым вялікім у кітайскай літаратуры. У яго было 467 вучняў — больш, чым у любога іншага неаканфуцыянца. Ён заснаваў рэкордную колькасць навучальных устаноў і прымаў удзел у дзейнасці 21 акадэміі. Чжу Сі пакінуў нашчадкам вялізную колькасць каліграфічных надпісаў і сам быў адлюстраваны на шматлікіх партрэтах, выкананых на паперы і ў камені. У 1196 годзе незалежныя паводзіны Чжу Сі, якія праявіліся, у прыватнасці, у невыкананні рытуальнага меню пры прыёме аднаго высокапастаўленага чыноўніка, справакавалі абвінавачванне філосафа адразу ў дзясятку злачынстваў: ад сыноўскай непачцівасці і непавагі да імператара да распаўсюджвання ерэтычных ідэй. У выніку ён быў пазбаўлены ўсіх чыноў і званняў, а яго вучэнне было забаронена. Аднак ў 1199 годзе, за год да смерці, Чжу Сі быў рэабілітаваны, у 1209 атрымаў ганаровае пасмяротнае імя Вэнь (Культура), ў 1230 годзе тытул Хуй-го-гун (дзяржаўны князь), У 1241 прылічаны к найвялікшым канфуцыянскім аўтарытэтам усталяваннем шыльды з яго імем у храме Канфуцыяberu, а з 1313 пры праўленні іншароднай (мангольскай) дынастыі Юань яго вучэнне было афіцыйна ўключана ў сістэму дзяржаўных экзаменаў на вучоныя ступені і чыноўніцкія пасады (кэ цзюй). Чжу Сі памёр 23 красавіка 1200 года ў Каоціне ў правінцыі Фуцзянь. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 China Biographical Database<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13407958'></a> 2. 1 2 3 4 5 6 *Кобзев А.И.* Чжу Си // Духовная культура Китая: энциклопедия: в 5 т.. — Т. 1. Философия. — С. 593—596. 3. 1 2 3 Encyclopædia Britannica Online, s. v. "Zhu-Xi", accessed May 17, 2013 4. ↑ *Кучера С..* *Чжу Си* // Большая Советская Энциклопедия. 5. ↑ Чжу Си // Энциклопедия Кругосвет. Літаратура ---------- * *Кобзев А.И.* Чжу Си // Духовная культура Китая: энциклопедия: в 5 т.. — М.: Изд. фирма «Восточная литература» РАН, 2006. — Т. 1. Философия. — С. 593—596. * *Кучера С..* *Чжу Си* // Большая Советская Энциклопедия. * Чжу-си // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Чжу Сі * «Zhu Xi». Encyclopædia Britannica Online. 2016. Дата доступу: 01 красавіка 2016. | ?Чжу Сі — продкі | | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | Чжу Сун[d] | | Чжу Сэн[d] | | Чжу Сюн[d] | | Чжу Чжэн[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Чжу Сі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Чжу Шы[d] | | Чжу Ке[d] | | Чжу Дзіньсян[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Project Gutenberg | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV11824646 · BIBSYS: 90081411 · BNE: XX974290 · BNF: 11929676b · CBDB: 0003257 · CiNii: DA00486106, DA06365170 · CONOR: 324880995 · GND: 118817620 · ICCU: RMLV040566 · ISNI: 0000 0001 2130 9654 · LCCN: n81008179 · LNB: 000222372 · NDL: 00312779 · NKC: jn20031021030 · NLA: 36730719 · NLP: a0000001963498 · NSK: 000588623 · NTA: 140664076 · NUKAT: n2008154867 · LIBRIS: 181691, 103723 · SUDOC: 027203786 · VIAF: 46768804 | |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Троіцкі касцёл. У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Касцёл Нараджэння Найсвяцейшай Дзевы Марыі. **Троіцкі касцёл, Касцёл Нараджэння Найсвяцейшай Багародзіцы** — каталіцкі храм у гарадскім пасёлку Відзы, Віцебская вобласць, Беларусь. Адносіцца да Відзскага дэканата Віцебскай дыяцэзіі. Помнік архітэктуры ў стылі неаготыкі. Будаваўся ў 1909—1914 гадах. Уключаны ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь (код 213Г000180). Гістарычна вядомы пад імем «Троіцкі». Пад гэтым імем ён згадваецца ў Дзяржаўным спісе каштоўнасцяў і шэрагу іншых крыніц. Аднак у сувязі з тым, што ў цяперашні час у храме паводзіць службы парафія Нараджэння Найсвяцейшай Багародзіцы, у шэрагу крыніц храм таксама згадваецца пад імем «храм Нараджэння Найсвяцейшай Панны Марыі» Касцёл з'яўляецца адным з самых высокіх на Беларусі (вышыня яго шпіляў 59 метраў). Гісторыя -------- Троіцкі касцёл у 1914—1918 Неўзабаве пасля ўзвядзення Троіцкага касцёла пачалася Першая сусветная вайна. Восенню 1915 г. да Відзаў наблізілася лінія фронту, якая заставалася тут да лютага 1918 г. Будынак храма моцна пацярпеў ад прыцэльнага агню расійскай артылерыі. Вежы яго выкарыстоўваліся ў якасці назіральнага пункту, для ўстаноўкі кулямётаў, размяшчэння снайпераў. Пасля вайны храм адрамантавалі і ў памяць аб ваенных падзеях дзе-нідзе ў сцены ўмуравалі снарадныя галоўкі. Відзаўскі касцёл атрымаў пашкоджанні і ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Ваенныя раны бачны ў многіх месцах храма. Архітэктура ----------- Манументальных форм будынак узведзены ў цэнтры гарадскога пасёлка. Архітэктар — Вацлаў Міхневіч. Храм будаваўся на працягу 1909—1914 гг. Мае прыгожы падмурак, выкладзены з часанага каменю. Гэта трохнефавая двухвежавая базіліка. Вялікае ўражанне пакідаюць дзве шмат'ярусныя ступеньчатыя вежы вельмі прыгожых прапорцый завершаныя вострымі васьміграннымі шатрамі. Паміж вежамі знаходзіцца трохвугольны франтон, завершаны высокімі зубцамі. На галоўным фасадзе вылучаецца перспектыўны партал з вімпергам. Над ім — велізарнае акно-ружа, пераплёт якога выкладзены з фігурнай цэглы. Храм мае трансэпт аднолькавай вышыні з цэнтральным нефам, тарцы якога ўпрыгожаны зубцамі. Алтарная частка завершана гранёнай апсідай, з больш нізкімі, таксама гранёнымі, сакрысціямі. На тарцы цэнтральнага нефа маецца невялічкая вежачка-сігнатурка са звонам. Ступеньчатыя контрфорсы шматлікія вежачкі-пінаклі, вялізныя аконныя праемы з востраканцовымі завяршэннямі, зубцы, вострыя шатры — усё гэта надае будынку лёгкасць, узнёсласць, падкрэслівае яго вертыкальную выцягнутасць. У інтэр'еры храма нефы падзелены радамі калон складанага профілю. Скляпенні бакавых нефаў крыжовыя. Цэнтральны неф мае драўляную плоскую балечную столь. Першапачатковае аздабленне храма і арган не захаваліся. Побач з касцёлам захавалася двухпавярховая плябанія з цэглы, дзе зараз размяшчаецца бальніца. * Галерэя * Троіцкі касцёлТроіцкі касцёл * Касцёл, фасадКасцёл, фасад * Касцёл, завяршэнне вежыКасцёл, завяршэнне вежы * Касцёл, шчытКасцёл, шчыт Зноскі ------ 1. 1 2 Збор помнікаў гісторыі і культуры. Віцебская вобласць. Стар. 143 2. 1 2 Архітэктура Беларусі. Энцыклапедычны даведнік". Мінск, «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі», 1993 год. ISBN 5-85700-078-5 3. ↑ Відзы — парафія Нараджэння Найсвяцейшай Панны Марыі **(нявызн.)**. Catholic.by. Праверана 6 кастрычніка 2014. 4. ↑ Троіцкі касцёл (Відзы) на сайце Radzima.org Літаратура ---------- * Касцёл Прасвятой Тройцы // Кулагін, А. М. Каталіцкія храмы на Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; мастак І. І. Бокі. — Мн. 2000. — С. 24-25. * Троіцкі касцёл // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Віцебская вобласць / рэдкал. С. В. Марцэлеў [і інш.]. — Мн. 1985. — С. 143. * Шыдлоўскі, К. С. Троіцкі касцёл у Відзах / К. С. Шыдлоўскі // Архітэктурная спадчына Браслаўшчыны : гістарычна-архітэктурны нарыс. — Мн. 1996. — С. 58 — 60. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Троіцкі касцёл (Відзы) на Вікісховішчы | * Троіцкі касцёл (Відзы) на сайце Catholic.by (бел.) * Троіцкі касцёл (Відзы) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Троіцкі касцёл (Відзы) на сайце Radzima.org | ⛭Відзскі дэканат | | --- | | Троіцкі касцёл (Відзы) · Касцёл Святога Станіслава (Далёкія) · Касцёл Святых Пятра і Паўла (Дрысвяты) · Касцёл Маці Божай Анёльскай (Мяжаны) · Касцёл Святога Яна Хрысціцеля (Опса)  · Касцёл Божай Міласэрнасці (Пагошча)  · Касцёл Святога Якуба (Мілюнцы) | * Троіцкі касцёл (Відзы) на сайце «Архіварта»

**Навагрудская мячэць** — магаметанскі храм у Навагрудку (вул. Леніна, 28). Мячэць вяла службу да канца Другой сусветнай вайны, а за савецкім часам была закрыта і перабудавана ў жылы дом. Гісторыка-культурная каштоўнасць рэгіянальнага значэння. Мячэць у Навагрудку вядома з XVI стагоддзя. Прывілей на будаўніцтва мячэці ў 1792 годзе навагрудскія татары атрымалі ад караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага, яго ўхваліў віленскі біскуп. Праз чатыры гады ў Навагрудку на тым месцы адбылося першае служэнне. Мячэць была драўлянай і да 1820 года была філіялам лоўчыцкай мусульманскай супольнасці, а потым стала цэнтрам прыхода. У сярэдзіне ХІХ ст. у яго складзе налічвалася 375, у 1882 г. — 333 прыхаджаніны мужскога полу. Навагрудскі прыход з 1831 года падпарадкоўваўся Таўрычаскаму магаметанскаму духоўнаму праўленню. У матэрыялах Мінскага губернскага праўлення за 1853 год ёсць > «…даведка Таўрычаскага магаметанскага духоўнага праўлення ад 31 жніўня, пры якой пераправодзіцца на… разгляд губернскага праўлення прадстаўлены хатыпам Навагрудскай саборнай мячэці Багдановічам прыгавор мясцовых прыхаджан аб хадайніцтве пра дазвол на пабудову новай мячэці ў г. Навагрудку». > > У выніку хадайніцтва, сабраных дакументаў, сведчанняў гарадской паліцыі аб ветхасці мячэці «праўленне знайшло неабходным дазволіць пабудаваць новую мячэць на месцы існуючай, якая прыйшла ў канчатковую ветхасць». Пры гэтым загадвалася, каб пры ўзвядзенні мячэцці не было адступлення ад устаноўленага законам парадку карыстання так званымі «узорнымі» планамі і фасадамі. У 1855 годзе на месцы старой мячэці на сродкі адстаўнога маёра Аляксандра Асановіча была пабудавана новая мячэць. У 1858 годзе Вінцэсь Каратынскі запісаў: > «У татар здавён у Наваградку ёсць свая мячэць, здаецца, заўсёды, так, як і сёння, драўляная». > > Аснову мячэці складае зрубны, блізкі ў плане да квадрата аб’ём, які пераходзіць у шатровы дах з нізкім чацверыком і палогай чатырохсхільнай страхой, мінарэтам з паўсферным завяршэннем. Да асноўнага аб’ёму далучаны прытвор і два бакавыя прырубы. Сцены ашаляваны, вокны і дзверы аздоблены ліштвамі, афарбаванымі ў белы колер. Верхнія ліштвы маюць кілепадобную форму, шырока распаўсюджаную ў ісламскай архітэктуры. У мячэці была ўстаноўлена мармуровая дошка ў гонар Аляксандра Асановіча. Візіт Прэзідэнта РП Ігнацыя Масціцкага ў навагрудскую мячэць (1929) У даваенны час у Навагрудскую мячэць наведала дэлегацыя з Турцыі. 22 верасня 1929 году мячэць адведаў прэзідэнт Польскай рэспублікі Ігнацы Масціцкі. Муэдзінам у той час быў Бэкір Радкевіч. Да 1939 года пры мячэці працавала рэлігійная школа — мактаб. У 1945 годзе мячэць была закрыта і перабудавана ў жылы дом. Мячэць у гэтым стане знаходзілася да 1994 года, пакуль яна не была вернута вернікам. Тады пачалася перабудова святыні, і 11 ліпеня 1997 года мячэць аднавіла сваю дзейнасць. Адкрыццё было прымеркавана да 600-годдзя пасялення татараў на Беларусі. Зноскі ------ 1. ↑ *Мишкинене Галина.*. Литовские татары (руск.). 2. ↑ Александровіч Р. Татарскі след у гісторыі Наваградчыны // Наваградчына ў гістарычна-культурнай спадчыне Еўропы. Мінск: Рыфтур, 2010. — С. 223. 3. ↑ Каратынскі В. Творы. Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — С. 199. 4. ↑ Лакотка А. І. Бераг вандраванняў, ці адкуль у Беларусі мячэці. Мн.: Навука і тэхніка, 1993. С. 60. 5. ↑ *Канапацкая Зорина.* Мечети татар Беларуси, Литвы и Польши: история и современность(руск.) // *Мечети в духовной культуре татарского народа (XVIII в. — 1917 г.)*. — С. 19. — ISBN 5-94981-071-6. Літаратура ---------- * Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь: [Даведнік] / склад. В. Я. Абламскі, І. М. Чарняўскі, Ю. А. Барысюк. — Мн.: БЕЛТА, 2009. — 684 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-985-6828-35-8. Спасылкі -------- * Навагрудская мячэць на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Навагрудская мячэць на сайце Radzima.org | ⛭Мячэці Беларусі | | --- | | * Відзы† * Гомель * Даўбучкі1 * Іўе * Клецк† * Лоўчыцы * Ляхавічы† * Мінск† * Саборная мячэць (Мінск) * Мір† * Мядзел† * Навагрудак * Слонім† * Слонім (1994) * Смілавічы | | 1 перавезена ў музей народнай архітэктуры і побыту † страчаныя | | ⛭Славутасці Навагрудка | | --- | | Раёны і кварталы | * Замкавая гара * Малы замак * Барысаглебскае ўзвышша * Гара Міндоўга | Навагрудскі замак | | Вуліцы і плошчы | * Гродзенская * Замкавая * Малы Замак * Леніна * Мінская * Савецкая * Чырвонаармейская | | Палацы і сядзібы | * Новагародская вежа† * Навагрудскі замак * Сядзіба Міцкевічаў * Палац Радзівілаў† | | Грамадскія будынкі і збудаванні | * Гандлёвыя рады * Навагрудская беларуская гімназія * Ваяводскае ўпраўленне * Каменны млын * Дом ваяводы * Чыгуначны вакзал * Ратуша† * Езуіцкі калегіум† * Дом Баярына† | | Музеі | * Дом-музей Адама Міцкевіча * Навагрудскі гісторыка-краязнаўчы музей | | Помнікі і мемарыялы | * Курган Бессмяротнасці Адама Міцкевіча * Помнік Адаму Міцкевічу * Брацкая магіла | | Манастыры, саборы і храмы | * Свята-Мікалаеўскі сабор і кляштар францысканцаў * Фарны касцёл * Барысаглебская царква * Міхайлаўскі касцёл * Замкавая царква† * Мячэць * Сінагога† * Кляштар дамініканак† * Кляштар баніфратаў† | | Сады і паркі, могілкі | * Гарадскі парк * Старыя могілкі * Вайсковыя могілкі * Татарскія могілкі * Яўрэйскія могілкі * Батароўка | | † страчаныя аб’екты | * Навагрудская мячэць на сайце «Архіварта»

Вялікая Багіня са змеямі, Археалагічны музей Іракліяна **Багіня са змеямі** — шэраг вотыўных статуэтак з розных матэрыялаў (фаянс, тэракота, бронза, слановая косць і інш.) з выявай жанчыны са змеямі. Першыя тры, якім далі адпаведнае імя, былі знойдзены Артурам Эвансам у 1903 г. падчас раскопак у Кносе і інтэрпрэтаваны ім як артэфакты Мінойскай цывілізацыі. Жаночыя статуэткі са змеямі знаходзілі да заканчэння раскопак у 1930 г. Іх агульная колькасць не вызначана, паколькі многія прадаваліся ў прыватныя калекцыі і не фіксаваліся ў каталогах. У нашы дні большасць з іх лічацца падробкамі. Гісторыя -------- У 1903 г. падчас раскопак у Кносе брытанскай экспедыцыяй на чале Артура Эванса ў каменных скрынях у памяшканні побач з палацавым комплексам былі знойдзены 3 жаночыя фаянсавыя статуэткі. Адносна добра захавалася толькі адна, большая па памерах. Другая, самая меншая, не мела галавы, а трэцяя, прамежкавая па памерах, захавалася толькі ў выглядзе ніжняй часткі да таліі. Дзве першыя статуэткі былі рэканструяваны, але дакладнасць рэканструкцыі ў нашы дні аспрэчваецца. У нашы дні дзве статуэткі з першай знаходкі экспануюцца ў Археалагічным музеі Іракліяна. Акрамя таго, вядомы і вывучаны спецыялістамі іншыя падобныя статуэткі: вырабленая са слановай косці, што захоўваецца ў Бостанскі музей (вядома з 1914 г.), стэатытавая статуэтка ў Мастацкім музеі Уолтэрса ў Балтымары (вядома з 1929 г.), тэракотавая статуэтка з Гарціны каля Кноса, бронзавая статуэтка ў Берліне. Колькасць статуэтак, што трапілі ў прыватныя калекцыі і не былі каталагізаваны, дакладна не вядома. Мяркуецца, што большасць з іх захоўваецца ў ЗША. У 1920-я гг. грэчаская паліцыя выявіла 3 падробленыя статуэткі тыпу багінь са змеямі, знайшла майстэрню, што іх вырабляла, але судовыя разборы так і не пачаліся. Артур Эванс адпрэчыў здагадку, нібы іншыя статуэткі таксама могуць быць падробкамі, і заявіў, што сучасныя яму майстры не ўмеюць ствараць прадметы падобнай якасці. У канцы XX ст. амерыканскі эксперт Кенет Лапацін вывучыў 15 статуэтак, захоўваемых у ЗША, і прыйшоў да высновы, што ніводная з іх не была выраблена ў перыяд існавання Мінойскай цывілізацыі. Апісанне -------- Першыя 3 кноскія статуэткі выраблены з фаянсу і пакрыты шкляным глазурам з абпаленага кварцу. Маюць выгляд жанчын у пышнай вопратцы, з шырокай спадніцай і аголенымі грудзьмі, якія трымаюць у руках змей. Меншая з гэтых фігурак мае вышыню 29,5 см, яна трымае змей у паднятых руках. Яе галава і шыя былі рэканструяваны. Прычым, пасля рэканструкцыі галава набыла галаўны ўбор, увенчаны выявай жывёлы з сямейства каціных. Прыналежнасць галаўнога ўбору менавіта гэтай статуэтцы была вырашана Артурам Эвансам аднаасобна. Але пазней эксперты паставілі пад сумненне правільнасць рэканструкцыі. Найбольшая статуэтка вышынёй 34,2 см — у высокім галаўным уборы, адна змяя аплятае яе рукі і спіну, іншая змяя вузлом абплятае яе талію і грудзі, трэцяя сядзіць на галаўным уборы. Гэтая фігурка таксама прыйшла не ў ідэальным стане: яна была рэканструявана на падставе захаванага торсу, правай рукі, галавы і шапкі, і карыстаючыся параўнаннем з меншай статуэткай. Вопратка выяўленых жанчын адпавядае выявам прыдворных пан на фрэсках Кноскага палаца. Тым не меней, менавіта рэканструкцыя гэтых фрэсак выклікае найбольшыя сумненні сярод сучасных спецыялістаў. Інтэрпрэтацыі ------------- Артур Эванс адназначна лічыў статуэткі артэфактамі Мінойскай цывілізацыі і сведчаннем шанавання старажытнай багіні. Крытыкі заўважаюць, што думка пра гэта з'явілася ў яго пасля прачытання артыкула Дж. Дж. Фрэзера, у якім той рэканструяваў культ багіні-маці ў старажытнай Малой Азіі. Статуэткі сталі важнымі ў тлумачэнні рэлігійных уяўленняў мінойцаў, паказанні на глыбокую старажытнасць іх культуры, пазней выкарыстоўваліся даследчыкамі і грамадскімі дзеячамі ў якасці доказу тэорыі матрыярхату. На працягу XX ст. гісторыкі, культуролагі, пісьменнікі і грамадскія дзеячы высунулі некалькі гіпотэз, якія тлумачылі знешні выгляд статуэтак і наяўнасць у іх змеяў. Іх імкнуліся звязаць з вядомымі блізкаўсходнімі, старажытнагрэчаскімі і старажытнаегіпецкімі артэфактамі, называлі папярэдніцамі Афіны і іншых багінь Старажытнай Грэцыі. Некаторыя ставілі пад сумненне тое, што статуэткі адлюстроўвалі багінь, паколькі яны болей нагадваюць жрыц або нават простых верніц. Змеяў інтэрпрэтавалі як сувязь з хатнімі бажаствамі мінойскіх манархаў, палеалітычнымі вераваннямі, замагільным светам, культам урадлівасці. На апошняе могуць таксама паказваць аголеныя грудзі выяў. Існуе здагадка, што аголеныя грудзі сімвалізуюць жалобу. Іншыя змяіныя багіні -------------------- * Апі (багіня)  (укр.) (бел. — змеяногая багіня — прамаці скіфаў * Рэненутэт — старажытнаегіпецкая багіня ўрадлівасці. * Афіна Палада * Медуза Гаргона * Гігіея * Нагі Зноскі ------ 1. ↑ Пам’ятна монета Національного банку України «Скіфське золото (богиня Апі)» Архівавана 3 жніўня 2010. Літаратура ---------- * *Лазука, Б.* Гісторыя сусветнага мастацтва. Ад старажытных часоў па XVI стагоддзе / Б. А. Лазука. — Мн.: Беларусь, 2010. ISBN 978-985-01-0894-4 * *Gere, C.* Knossos and the Prophets of Modernism / C. Gere — University of Chicago Press, 200 ISBN 9780226289540 * *Marinatos, N.* Sir Arthur Evans and Minoan Crete: Creating the Vision of Knossos / N. Marinatos — London, New York: I.B.Tauris, 2015 ISBN 9781780768113 Спасылкі -------- * Judith Weingarten, Mysteries of the Snake Goddess: Art, Desire, and the Forging of History. By Kenneth Lapatin. * Madeleine McCracken, Sir Arthur Evans and the Minoan Myth: The Creation of Ancient Cretan Culture * Дмитрий Самохвалов, Поддельная цивилизация: Как Артур Эванс изобрел минойцев

**Гарадская ратуша з гандлёвымі радамі** — помнік архітэктуры ХVI-XVIII стагоддзяў, у якім спалучаюцца рысы архітэктуры рэнесансу і барока. Размешчаны ў цэнтральнай частцы Нясвіжа на вул. Савецкай, 1а, 1б, 3 і вул. Беларускай, 2. Гісторыка-культурная каштоўнасць міжнароднага значэння. Гісторыя -------- Нясвіж атрымаў магдэбургскае права ў 1586 г. Прыкладна да 1596 г. на галоўнай Рыначнай плошчы горада была пабудавана ратуша. Па баках ратушы былі размешчаны два рады гандлёвых радоў. Прыкладна ў сярэдзіне XVIII ст. комплекс быў рэканструяваны, у выніку чаго быў дабудаваны рад крам з тыльнага боку ратушы. Такім чынам, будынак ратушы з трох бакоў агіналі гандлёвыя рады, якія адкрываліся да плошчы аркадамі. Вядома, што ў гады Паўночнай вайны будынак ратушы гарэў. Быў адбудаваны ў стылі барока ў 1752 г. У 1784 г. праведзены рамонт ратушы ў сувязі з наведваннем горада каралём Станіславам Панятоўскім. Нясвіжская ратуша ў пач. XX ст. У часы Расійскай імперыі гарадскія магістраты былі скасаваны. У нясвіжскай ратушы засядала гарадская дума. У 1806 г. князь Дамінік Радзівіл прызначыў на ўтрыманне ратушы і яе рамонт з сумы гарадскога збору піцейны падатак. Пытанне аб рамонце ратушнага будынка стаяла ў 1834—1835 гг. аднак рамонт не быў выкананы. У 1836 г. вялікі пажар знішчыў па сутнасці жылыя кварталы ў цэнтры горада, згарэла каля 100 дамоў. Пад час пажару згарэў і будынак ратушы з крамамі. Пасля пажару верхні ярус ратушнай вежы не адбудавалі. Флюгер ратушы. На заднім фоне езуіцкі касцёл і замак Радзівілаў У 2-й палове XIX ст. у будынку ратушы на другім паверсе засядала гарадская дума, унізе былі крамы, свіран, частка будынка пуставала. Чарговы раз пытанне аб рамонце будынка ратушы паўстала ў 1863 г. У 1870 г. быў выкананы рамонт даху і двух памяшканняў думы. У 1896—1901 гг. пад час чарговага рамонту папраўлены і падмацаваны сцены, нанава атынкаваны галоўны фасад з вежай, прыведзены ў парадак падвалы і прыстасаваны пад склады, устаўлены новыя аконныя рамы, унутры адрамантаваны памяшканні і прыстасаваны пад гарадскую залу для пасяджэнняў грамадскага сходу і інш. У 1990-я гг. ратуша адноўлена ў першапачатковым выглядзе паводле праектнага плана канца XVI ст. і гравюры Т. Макоўскага XVII ст. У чэрвені 2008 г. часткова згарэў дах гандлёвых радоў, які за некалькі дзён дах аднавілі. Комплекс ратушы і гандлёвых радоў уваходзіць у Нацыянальны гісторыка-культурны музей-запаведнік «Нясвіж». Архітэктура ----------- Вежа ратушы ### Ратуша Нясвіжская ратуша ўяўляе сабой двухпавярховы прамавугольны ў плане будынак, які на тарцовым паўночным фасадзе мае высокую шасціярусную вежу над уваходам. Чатыры ніжнія ярусы чацверыковыя, 2 верхнія — васьмерыковыя ў плане. Вежа завяршаецца гранёным купалам з галоўкай. Пасля перабудовы ў сярэдзіне XVII ст. вежа стала чатырох’ярусная, была накрыта шатровым дахам. Бакавыя часткі галоўнага фасада завершаны трохвугольнымі шчытамі. Амаль пазбаўленыя дэкору сцены прарэзаны невялікімі прамавугольнымі аконнымі праёмамі і завершаны тонкім прафіляваным карнізам. Высокі двухсхільны вальмавы дах зрокава павялічвае аб’ём будынка. Галоўны фасад Унутраная планіроўка сіметрычная. Першапачаткова на першым паверсе ратушы знаходзіліся адміністрацыйныя памяшканні магістрата і суда, на другім паверсе вялікая зала для ўрачыстых грамадзянскіх актаў і тэатральных паказаў. Зала мела скляпеністае перакрыцце; да яе з боку галоўнага ўваходу вяла шырокая аднамаршавая лесвіца. ### Гандлёвыя рады Аднапавярховыя мураваныя гандлёвыя рады спачатку размяшчаліся сіметрычна ўздоўж бакавых фасадаў на даўжыню будынка. Тарцовыя фасады ратушы былі звязаны з гандлёвымі радамі арачнымі праездамі з брамамі. Крамы мелі выхад ва ўнутраныя дворыкі і ў бок арачных праездаў. Вонкавыя фасады гандлёвых радоў былі прарэзаны невялікімі аконнымі праёмамі. Гандлёвыя рады У сярэдзіне XVII ст. гандлёвыя рады падоўжаны за бакавыя фасады, акружылі будынак з трох бакоў, утвараючы ўнутраны прамавугольны дворык. Захаваліся 2 праезды ў дворык з боку галоўнага тарцовага фасада ратушы. Накрыты аднасхільным дахам, са схілам у бок двара, дзякуючы гэтаму над аркадамі ўтвараўся характэрны для беларускай архітэктуры магутны атык, раскрапаваны цягамі. Уваход у крамы з боку плошчы і прылеглых вуліц. Сцены гандлёвых радоў прарэзаны арачнымі праёмамі, паміж якімі рытмічна размешчаны шырокія лапаткі. Сцены завершаны высокім атыкам з тонкім карнізным паяском. Над кожным арачным праёмам прамавугольныя нішы. Аркады служылі ажурнай асновай для масіўнага будынка ратушы. Магчыма, яны былі навеяны італьянскімі прататыпамі, ад якіх, аднак, адрозніваюцца важкасцю і масіўнасцю агульнага аб’ёму. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 ГККРБ 2009. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFГККРБ2009 (даведка) 2. 1 2 3 4 5 6 Памяць. Нясвіжскі раён 2001. 3. 1 2 Збор помнікаў… 1987. Літаратура ---------- * Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. * *Чарняўская Т. І.* 2089. Ратуша і гандлёвыя рады // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1987. — Мінская вобласць. Кніга 2. — С. 109. — 308 с.: іл. * Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Нясвіжскага р-на. — Мн.: БелЭн, 2001. — 628, [1] с. — ISBN 985-11-0206-7. * Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь: [Даведнік] / склад. В. Я. Абламскі, І. М. Чарняўскі, Ю. А. Барысюк. — Мн.: БЕЛТА, 2009. — 684 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-985-6828-35-8. * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 11: Мугір — Паліклініка / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 11. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0188-5 (т. 11). * Республика Беларусь: Энциклопедия в 6 т. Т. 5.: Минск — Педиатрия / редкол. Г. П. Пашков и др. — Минск: БелЭн, 2007. — 752 с.: ил. — ISBN 978-985-11-0398-6. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Нясвіжская ратуша * Нясвіжская ратуша на сайце Radzima.org * Нясвіжская ратуша на сайце Глобус Беларусі (руск.) | ⛭Ратушы Беларусі | | --- | | Захаваныя | Віцебск · Чачэрск · Шклоў · Нясвіж · Слонім | | Адноўленыя | Мінск · Магілёў | | Страчаныя | Пінск · Гродна · Ліда · Навагрудак · Гомель · Чавусы · Астроўна · Слуцк · Ружаны · Берасце · Берастовіца · Друя · Дзісна · Полацк | | ⛭Славутасці Нясвіжа | | --- | | Раёны і кварталы | Пасёлак лясніцтва • Папова Гара • Абарончы вал | Касцёл Божага Цела Нясвіжскі замак | | Вуліцы і плошчы | Ленінская | | Палацы і сядзібы | ✯ Палацава-паркавы комплекс Радзівілаў • Гарадскі палац | | Грамадскія будынкі і збудаванні | Замкавая вежа • Нясвіжскі езуіцкі калегіум† • Заезны двор • Будынак гісторыка-краязнаўчага музея • Плябанія • Гарадская ратуша з гандлёвымі радамі • Слуцкая брама • Дом рамесніка | | Музеі | Нясвіжскі раённы гісторыка-краязнаўчы музей | | Помнікі і мемарыялы | Помнік Сымону Буднаму | | Манастыры, саборы і храмы | Касцёл Божага Цела і кляштар езуітаў • Касцёл Святой Яўфіміі і кляштар бенедыкцінак • Касцёл Святой Кацярыны† і кляштар бернардзінцаў • Касцёл Святога Міхаіла Арханёла† • Касцёл Святога Яна і кляштар дамініканцаў† • Касцёл Святога Крыжа і кляштар бенедыкцінцаў† • Царква Праабражэння Гасподняга† • Царква Нараджэння Божай Маці† • Царква Святога Ісідора† • Вялікая сінагога† | | Сады і паркі, могілкі | Паркавы комплекс «Альба» • Замкавы парк • Стары парк • Японскі парк • Англійскі парк • Новы парк • Брацкая магiла | | † страчаныя аб’екты | * Нясвіжская ратуша на сайце «Архіварта»

Запыт «Тацыт» перанакіроўваецца сюды; пра рымскага імператара гл. Марк Клаўдзій Тацыт. **Пу́блій** або **Гай Карне́лій Та́цыт** (лац.: Publius Cornelius Tacitus ці Gaius Cornelius Tacitus; каля 55 — каля 120 н. э.) — старажытнарымскі гісторык, адзін з самых вядомых пісьменнікаў антычнасці, аўтар трох невялікіх твораў («Агрыкала», «Германія[ru]», «Дыялог пра прамоўцаў[ru]») і дзвюх вялікіх гістарычных прац («Гісторыя[ru]» і «Аналы»). У маладосці Тацыт сумяшчаў кар’еру судовага прамоўцы з палітычнай дзейнасцю, стаў сенатарам, а ў 97 годзе дамогся найвышэйшай магістратуры консула. Дасягнуўшы вяршынь палітычнай кар’еры, Тацыт увачавідкі назіраў самаволю імператараў і ўляганне сената. Пасля забойства імператара Даміцыяна і пераходу ўлады да дынастыі Антанінаў ён вырашыўся апісаць падзеі апошніх дзесяцігоддзяў, але не ў рэчышчы прыдворнай гістарыяграфіі, а як мага больш праўдзіва. Для гэтага Тацыт скрупулёзна вывучаў крыніцы і імкнуўся аднавіць поўную карціну падзей. Назапашаны матэрыял гісторык выкладаў эфектнай мовай з дастаткам кароткіх вывастраных фраз, цураючыся збітых выразаў і арыентуючыся на лепшыя ўзоры лацінскай літаратуры (Салюсція, Цыцэрона, Ціта Лівія). У сваіх працах ён не заўсёды быў нейтральны, і апісанне кіравання імператараў Тыберыя і Нерона стылізаваў пад трагедыю. Дзякуючы таленту пісьменніка, глыбокаму аналізу крыніц і разкрыццю псіхалогіі дзейных асоб Тацыт нярэдка лічыцца найвялікшым з рымскіх гісторыкаў. У Новы час яго складанні знайшлі папулярнасць у Еўропе і паўплывалі на развіццё гістарычнай і палітычнай думкі. Біяграфія --------- Калоніі Клаўдыя алтара Агрыпіны ў III—IV стагоддзях н. э. Рэканструкцыя. Сапраўднае першае імя (прэномен[ru]) Тацыта дакладна невядомае. Сучаснікі звалі яго проста Карнеліем (па номену) ці Тацытам (па кагномену). У V стагоддзі Сідоній Апалінарый[ru] памянуў яго пад імем Гай, але сярэднявечныя рукапісы яго складанняў падпісаны імем Публій. У сучаснай гістарыяграфіі яго часта завуць Публіем. Невядомая і дакладная дата нараджэння Тацыта. Засноўваючыся на паслядоўнасці занятку магістратур (*cursus honorum[ru]*), яго нараджэнне адносяць да 50-х гадоў. Большасць даследчыкаў завуць даты ў прамежку з 55 да 58 года (Б. Баргезі[ru] піша, што Тацыт нарадзіўся ў 55—56 гадах, І. М. Грэўс[ru] — каля 55, Р. Сайм[ru] — у 56—57, Г. С. Кнабе — у 57—58 гадах, М. фон Альбрэхт[ru] — неўзабаве пасля сярэдзіны 50-х гадоў, С. І. Сабалеўскі — у 54—57 гадах; у аўтарытэтнай энцыклапедыі Pauly-Wissowa[ru] час нараджэння Тацыта адносіцца да 55—56 гадоў). Невядома і месца нараджэння Тацыта. Яго бацьку часта атаясамляюць з Карнеліем Тацытам, якога Пліній Старэйшы згадвае ў «Натуральнай гісторыі[ru]» як вершніка[en] і пракуратара Белгскай Галіі (Белгікі). Пліній піша, што назіраў, як сын пракуратара незвычайна хутка рос ужо ў першыя тры гады жыцця. У XIX стагоддзі было пашырана думка, што памянёны Плініем Карнелій Тацыт — бацька гісторыка, а хутка рослае дзіцё — яго брат. Альтэрнатыўным пунктам тады была думка, што пракуратарам Белгікі быў сам рымскі гісторык. У XX стагоддзі ўзяла верх думка пра тое, што пракуратар Белгікі — бацька вядомага Тацыта. Таксама дапушчаецца магчымасць, што гаворка магла ісці пра яго дзядзьку. Але адсутнасць надзейных звестак пра час знаходжання Плінія на Рэйне не дае магчымасці ўсталяваць, ці сапраўды ён нарадзіўся ў Белгіцы. Апроч таго, у сярэдзіне I у. н. э. нядаўна далучаная да Рымскай імперыі Белгіка заставалася варварскай вобласцю, і месцам яго нараджэння часцей завуць Транспаданію (паўночную частку былой Цызальпійскай Галіі) ці Нарбонскую Галію. На думку Г. С. Кнабе, больш імаверным з’яўляецца нараджэнне Тацыта ў Нарбонскай Галіі, бо там назіраецца самая высокая шчыльнасць эпіграфічных помнікаў са згадваннем імя Тацытаў. Аналагічнай думкі пільнуюцца аўтары «Кембрыджскай старажытнай гісторыі[ru]» Г. Тауненд і Г. Вулф. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што Тацыт нарадзіўся ў Рыме, бо бачаць у яго творчасці напышлівае дачыненне да правінцыялаў. Нарэшце, на падставе таго, што імператар Марк Клаўдзій Тацыт нарадзіўся ў горадзе Інтэрамн (Тэрні[ru]), у эпоху Адраджэння гараджане вырашылі лічыць гісторыка сваім земляком і паставілі яму помнік. Але ўжо ў XVI стагоддзі гэта было падвергнута сумневу і ў наш час не ўспрымаецца сур’езна. Яго продкі, хутчэй усяго, паходзілі з Італіі ці Паўднёвай Францыі. Кагномен «Тацыт» характэрны для прынцыпаў утварэння імёнаў у лацінскай мове. Ён паходзіць ад дзеяслова *taceō* — маўчаць, быць ціхім. Найболей часта кагномен «Тацыт» сустракаецца ў Цызальпійскай і Нарбонскай Галіі, таму цалкам імаверныя кельцкія карані сямейства. Нягледзячы на сведчанне Плінія пра тое, што Карнеліі Тацыты былі вершнікамі (прадстаўнікамі плебейскіх галін роду Карнеліяў[ru]), існуе версія, што насамрэч ён паходзіў з патрыцыянскай галіны Карнеліяў. Некаторыя навукоўцы мяркуюць, што Тацыты былі нашчадкамі вольнаадпушчанікаў і, магчыма, паходзілі ад некага з дзесяці тысяч рабоў, якім дараваў волю Луцый Карнелій Сула. Але ў сучаснай гістарыяграфіі больш пашырана думка, што продкі Тацыта атрымалі рымскае грамадзянства прыкладна за сто-дзвесце гадоў да яго нараджэння пры падтрымцы нейкага рымскага магістрата Карнелія. Горад Аўгуста Трэвераў у IV стагоддз н. э. Рэканструкцыя. На падставе аналізу дэталёвых апісанняў гісторыкам розных правінцый Рымскай імперыі Г. С. Кнабе выказаў дапушчэнне, што можна пазнаць раёны, дзе ён рос. Паводле яго думкі, імі былі Белгіка, Ніжняя Германія, паўночна-усходняя частка Нарбонскай Галіі і даліна ракі По. Р. Сайм, зрэшты, паказвае на тое, што падрабязнае апісанне Тацытам асаблівасцей правінцыйнай геаграфіі было вынікам выкарыстання добрых крыніц. Калі памянёны Плініем Карнелій Тацыт — бацька гісторыка і пракуратар правінцыі, то яго дзяцінства павінна было прайсці ў горадзе Аўгуста Трэвераў (лац.: Augusta Treverorum; сучасны Трыр ці ў калоніі Клаўдыя алтара Агрыпіны (лац.: Colonia Claudia Ara Agrippinensium; сучасны Кёльн. Некаторыя даследчыкі знаходзяць у творчасці Тацыта галіцызмы (дыялектныя словы, пашыраныя ў гальскіх правінцыях), якія могуць сведчыць пра тое, што адукацыю гісторык атрымаў за межамі Італіі. Апроч таго, дзякуючы яго неаднаразовым публічным выступам у Рыме ёсць сведчанні пра заўважны акцэнт гісторыка. Гэты акцэнт мог скласціся пад уплывам фармавання маўленчых навыкаў сярод раманізаваных германцаў. Вяртанне Тацыта з Белгікі ў Рым, такім чынам, адбылося пасля сярэдзіны 60-х гадоў, калі яго акцэнт ужо склаўся. Зрэшты, гэта гіпотэза не з’яўляецца агульнапрынятай. ### Маладосць, пачатак палітычнай кар’еры Тацыт атрымаў добрую рытарычную адукацыю. Мяркуецца, што яго настаўнікам рыторыкі мог быць Квінтыліян[ru], а пазней — Марк Апр і Юлій Секунд. Філасофскай падрыхтоўкі ён, напэўна, не атрымаў і пазней стрымана ставіўся да філасофіі і філосафаў. Будучы гісторык дамогся вялікага поспеху ў публічных выступах, і Пліній Малодшы піша пра тое, што ў канцы 70-х гадоў «*гучная слава Тацыта была ўжо ў росквіце*». Нічога не вядома пра яго ваенную службу. У 76 ці 77 годзе Тацыт заручыўся з дачкой палкаводца Гнея Юлія Агрыкалы па ініцыятыве апошняга. Прыкладна ў гэты ж час пачала імкліва развівацца кар’ера Тацыта. Яго ўласнае прызнанне пра тое, што яго кар’еры спрыялі тры імператары — Веспасіян, Ціт і Даміцыян — звычайна тлумачыцца як занясенне ў спіс сенатараў Веспасіянам, квестура[ru] ў часы Ціта і прэтура пры Даміцыяне. Зазвычай, у рымскі сенат траплялі ўсе магістраты, пачынаючы з квестара ці трыбуна. Датэрміновае трапленне Тацыта ў сенат стала сведчаннем даверу з боку новага імператара. Такім чынам, Тацыт трапіў у лік «кандыдатаў цэзара» — асоб, рэкамендаваных імператарам да занятку пасады, якія сцвярджаліся сенатам па-за залежнасцю ад іх здольнасцей і заслуг. Зрэшты, паводле іншай версіі, у сенат ён быў уведзены толькі пры Ціце, то бок адначасна з квестурай. У 81 ці 82 годзе Тацыт быў квестарам, а праз два ці тры гады стаў трыбунам ці эдылам, хаця няма прамых сведчанняў, што паказваюць на занятак гэтых пасад. Майкл Грант мяркуе, што ў 85 годзе Тацыт мог спрыяць вяртанню Агрыкалы з Брытаніі, але малаімаверна, што будучы гісторык быў тады досыць уплывовым для аказання ўплыву на імператара. У 88 годзе Тацыт стаў прэтарам. Прыкладна ў гэты ж час ён увайшоў у калегію квіндэцэмвіраў[ru], якая захоўвала Сівіліны кнігі і ведала некаторымі культамі. Членства ў гэтай калегіі было вельмі прэстыжным. Настолькі хуткае ўзвышэнне, на думку даследчыкаў, стала вынікам вернасці дынастыі Флавіеў. У 88 годзе Тацыт браў удзел у арганізацыі пазачарговых Секулярных (Стагадовых) гульняў, скліканых па ініцыятыве Даміцыяна, пра што піша ў «Аналах»: > «*… і ён [Даміцыян] таксама даў секулярныя гульні, і ў іх арганізацыі я прымаў дзейны ўдзел, надзелены званнем жраца-квіндэцэмвіра і тады, звыш таго, прэтар; кажу пра гэты не дзеля хвальбы, а таму, што гэты клопат здаўна ўскладаўся на калегію квіндэцэмвіраў*» > > Падрабязней Тацыт апісаў гэтыя гульні ў незахаваных кнігах «Гісторыі». І ўсё ж, яму не атрымалася выкарыстаць ганаровыя лаўры арганізатара гульняў — у тым жа годзе адбыўся мяцеж Луцыя Антонія Сатурніна[ru], які Даміцыян жорстка здушыў, пасля чаго правёў масавыя пакаранні смерцю ў Рыме. Калі імператар пачаў рэпрэсіі супраць рэальных і выдуманых апанентаў, Тацыт яму не супрацівіўся. У 89—93 гадах будучы гісторык адсутнічаў у Рыме, аднак не ўяўляецца магчымым усталяваць, дзе ён знаходзіўся. Яго адсутнасць выводзіцца з апісання смерці яго цесця Гнея Юлія Агрыкалы (93 год) у аднайменным складанні: > «*Але мяне і яго дачку, пры ўсім нашым смутку з-за страты бацькі, ахапляе яшчэ і горкае шкадаванне, што нам не давялося знаходзіцца пры ім падчас яго хваробы, атачаць нашай увагай паміраючага, захаваць у сабе яго выяву, абняць яго наастатку. Мы, вядома, ведаем, у чым складаліся яго пажаданні і якія былі сказаныя ім перад сконам словы, і ўсе яны глыбока запалі нам у душу. Але наш смутак, наша шчырая рана ў тым, што з-за нашай працяглай адсутнасці ён быў страчаны намі за чатыры гады да гэтага*» > > На падставе ўспамінанага сведчання Плінія Старэйшага самога гісторыка зрэдку лічаць пракуратарам Белгікі. Г. С. Кнабе, засноўваючыся на добрых ведах земляў уздоўж Рэйна, прыпісвае Тацыту знаходжанне ў адной з германскіх правінцый у рангу намесніка. Р. Сайм, зрэшты, мяркуе, што германскія правінцыі і, у прыватнасці, Белгіка, былі занадта важнымі для кіравання прапрэтарам. Аднак Тацыт, паводле яго думкі, як і большасць іншых амбіцыйных палітыкаў, мог камандаваць легіёнам у адной з правінцый. Э. Бірлі мяркуе, што ён камандаваў адным легіёнам, раскватараваным на Рэйне ці на Дунаі. Існуюць таксама дапушчэнні, што Тацыт займаўся грамадзянскімі справамі (перадусім, судовымі) у Кападокіі, Брытаніі ці Блізкай Іспаніі. ### Кансулат, апошнія гады жыцця Помнік Тацыту ў Тэрні. У 97 годзе Тацыт стаў адным з консулаў-суфектаў па загадзя зацверджаным спісе. Раней, у 96 годзе, Даміцыян быў зрынуты, імператарам стаў Нерва. З-за гэтага невыразна, які імператар складаў і сцвярджаў спіс консулаў на будучы год. Мяркуецца, што складаўся спіс Даміцыянам, а канчаткова сцвярджаўся Нервай, бо вядома, што консуламі 69 года сталі галоўным чынам людзі, зацверджаныя яшчэ за шэсць месяцаў да новага года імператарам Неронам. Іншымі консуламі сталі знакамітыя палітыкі, ваенныя і юрысты. Іх ухвала Нервай стала знакам, што новую ўладу падтрымваюць самыя вядомыя людзі з прадстаўнікоў набілітэта[ru] і таленавітых выхадцаў з нізоў і што новы імператар мае намер абапірацца на іх, не распачынаючы радыкальных змен і не выкарыстоўваючы сілу. Гэта было актуальна, бо ў Рыме помнілі пра грамадзянскую вайну, якая ахапіла імперыю пасля падання дынастыі Юліяў-Клаўдзіеў. Склад консулаў на 97 год паказальны і тым, што амаль усе новыя консулы былі адданы ранейшым прынцэпсам (да Даміцыяна) і не прыналежалі да сенацкай апазіцыі імператарам. Для Тацыта, сына пракуратара і вершніка, гэта была вяршыня вельмі ўдалай кар’еры. У месяцы кансулату Тацыта (быўшы суфектам, ён быў адным з двух консулаў не ўвесь год) адбыўся мяцеж прэтарыянцаў пад кіраўніцтвам Касперыя Эліяна[en], і гісторык быў сведкам ці нават удзельнікам спроб урэгулявання сітуацыі. Менавіта ў дні мяцяжу Нерва ўсынавіў папулярнага палкаводца Марка Ульпія Траяна, які знаходзіўся на Рэйне, і паслаў яму ліст з радком з Іліяды «*Слёзы мае адпомсці аргівянам стрэламі тваімі!*». Вядома і пра тое, што ў 97 годзе Тацыт прамовіў пахавальную прамову на пахаваннях консула Луцыя Вергінія Руфа[ru]. Прыкладна ў 100 годзе ён разам з Плініем Малодшым браў удзел у справе афрыканскіх правінцыялаў супраць праконсула Марыя Прыска — намесніка, вядомага сваімі злоўжываннямі. У 100—104 гадах пра Тацыта зноў нічога не вядома, але ён, хутчэй усяго, зноў знаходзіўся па-за Рымам. Зрэшты, падставы для гэтай гіпотэзы даволі хісткія, бо яна заснавана на лісце Плінія да Тацыта з вітаннем пра вяртанне з нейкага вандравання (Цыцэрон аналагічным чынам вітаў тых, хто вярнуліся здалёку). Найболей імаверным месцам яго знаходжання завуцца правінцыі Ніжняя ці Верхняя Германія, прытым, хутчэй усяго, ён знаходзіўся там у якасці намесніка. У гэтыя гады ваенныя дзеянні на Рэйне практычна спыніліся, і некалькі легіёнаў былі перакінуты на Дунай для вайны з дакамі, таму не былы прафесійным ваенным Тацыт мог прэтэндаваць на гэту пасаду. Верагодна вядомае пра праконсульства Тацыта ў Азіі з лета 112 да лета 113 гадоў — яго імя і пасада зафіксаваны ў надпісе, знойдзеным у канцы XIX стагоддзя ў Мілясах[ru]. Правінцыя Азія была важная для імперыі, і імператары прызначалі туды правераных людзей. Прызначэнне Тацыта на 112/113 гады было асабліва адказным з-за паходу на Парфію, які рыхтаваўся Траянам. На працягу ўсяго жыцця Тацыт сябраваў з Плініем Малодшым — адным з найбольш вядомых рымскіх інтэлектуалаў канца I стагоддзя. Дакладная дата смерці гісторыка невядомая. На падставе таго, што ён агучваў намер апісаць таксама праўленне Актавіяна Аўгуста, а таксама Нервы і Траяна, але не выканаў абяцання, магчыма, што ён памёр неўзабаве пасля выдання «Аналаў» (канец 110-х гадоў). Але адсутнасць згадванняў пра Тацыта ў «Жыцці дванаццаці цэзараў» Светонія (гэты аўтар ніколі не зваў па імёнах людзей, якія жылі на той момант) можа сведчыць, што гісторык памёр ужо пасля публікацыі гэтага твора, то бок каля 120 года ці пазней. Такім чынам, Тацыт памёр у кіраванне імператара Адрыяна. Літаратурная дзейнасць ---------------------- ### Рымская гістарыяграфія I стагоддзя Да канца I стагоддзя ў Рыме склалася багатая гістарычная традыцыя. Да гэтага часу было напісана нямала апавяданняў, якія апісвалі як гісторыю Рыма ад яго заснавання, так і мінулае рымскіх правінцый, значная частка якіх раней была самастойнымі дзяржавамі. Існавалі і падрабязныя працы пра асобныя войны ці пра невялікія перыяды часу. Звычайна гісторыя лічылася адменнікам прамоўніцкага мастацтва. Гэта было злучана з тым, што ў Старажытнай Грэцыі і Рыме любыя творы звычайна зачытваліся і ўспрымаліся на слых. Заняткі гісторыяй былі ў пашане, і ёй займаліся самыя высокапастаўленыя асобы. Некалькі гістарычных складанняў напісаў імператар Клаўдзій; аўтабіяграфічныя творы пакінулі сучаснікі Тацыта Веспасіян і Адрыян, а Траян апісаў Дакійскую кампанію. Але ў цэлым у часы Тацыта гістарыяграфія знаходзілася ў заняпадзе. Па-першае, усталяванне прынцыпату падзяліла гісторыкаў на дзве групы — якія падтрымвалі імперыю і якія знаходзіліся ў апазіцыі да яе ці да кіруючага імператара. Аўтары першай катэгорыі імкнуліся не закранаць падзеі апошніх дзесяцігоддзяў, абмяжоўвацца асобнымі эпізодамі або апісваць нядаўнія падзеі, славячы дзейнага імператара і паўтараючы афіцыёзную версію падзей канца I стагоддзя да н. э. — I стагоддзя н. э. Па-другое, аўтарам, якія пісалі пра сучасныя падзеі, стала складаней шукаць крыніцы — многія сведкі важных падзей (палацавыя перавароты, змовы, прыдворныя інтрыгі) мярцвіліся, высылаліся з Рыма ці захоўвалі маўчанне, а важныя дакументы сталі захоўвацца пры двары імператара, куды мелі доступ нешматлікія. Па-трэцяе, да кіруючай эліты прыйшло разуменне, што сучасныя гісторыкі, апісваючы мінулае, нярэдка так ці інакш праводзяць аналогіі з сучаснымі рэаліямі і выказваюць сваю думку пра працэсы, якія адбываюцца ў грамадстве. У выніку з’явілася цэнзура гістарычных твораў. Пра такую магчымасць добра ведаў і Тацыт, які апісвае трагічны лёс Крэмуцыя Корда і яго гістарычнага апавядання (ён скончыў самагубствам, а яго працы былі спалены). Апроч таго, Тацыт згадвае Арулена Рустыка і Герэнія Сенецыёна, якіх каралі смерцю, а іх творы спалілі на вогнішчы. У «Дыялогу пра прамоўцу» вуснамі Юлія Секунда Тацыт агучвае пашыраную думку, што непажадана публікацыя апавяданняў, якія могуць быць вытлумачаны як утоены выбрык супраць імператарскай улады. Апроч таго, патэнцыяльныя гісторыкі пачалі падпадаць пад ціск і з-за імкнення раскрыць закуліснае жыццё сената і прыдворных імператара. Так, Пліній Малодшы згадвае пра тое, што Тацыта, які аднойчы публічна зачытваў свой твор (відаць, ён чытаў першыя кнігі сваёй «Гісторыі») перапынілі сябры нейкага чалавека. Яны сталі ўпрошваць яго не працягваць чытанне, бо гісторык рыхтаваўся расказаць слухачам інфармацыю, якая магла б негатыўна адбіцца на рэпутацыі іх сябра. Такім чынам, напісанне гістарычных апавяданняў стала спалучана з рознымі цяжкасцямі. Паводле гэтых прычын параўнальна нейтральнага твора, які б дэталёва апісваў кіраванне першых рымскіх імператараў, да канца I стагоддзя так і не з’явілася. За напісанне такой працы ўзяўся Тацыт. ### Агляд твораў Думка напісаць гістарычны твор пра блізкае мінулае, па ўсёй бачнасці, прыйшла да Тацыта неўзабаве пасля забойства Даміцыяна. Аднак, звярнуўшыся да літаратурнай творчасці, ён пачаў з невялікіх твораў. Перш Тацыт напісаў біяграфію свайго цесця Агрыкалы («*De vita Iulii Agricolae*» — «Пра жыццё Юлія Агрыкалы»), дзе ў тым ліку сабраў разам нямала геаграфічных і этнаграфічных падрабязнасцей пра жыццё брытанскіх плямён. Ужо ва ўступе да «Агрыкалы» ён характарызуе кіраванне Даміцыяна як час, які імператар адняў у рымлянаў. Тамсама пазначана намер аўтара напісаць усёахопнае гістарычнае складанне: > *«І ўсё ж я не пашкадую працы для напісання складання, у якім хай каравай і неапрацаванай мовай — раскажу пра былое наша рабства і пра цяперашні дастатак. А тымчасам гэта кніга, задуманая як адплата належнага памяці майго цесця Агрыкалы, будзе прынята з ухвалай ці ва ўсякім разе спагаднае; яна ж — даніна сыноўскай любові»*. > > Крыху пазней у асобным складанні «Германія» («*De origine et situ Germanorum*» — «Пра паходжанне і размяшчэнне германцаў») Тацыт апісаў небяспечных паўночных суседзяў Рымскай імперыі — германскія плямёны. «Агрыкала» і «Германія» перагукаюцца з агульнай ідэйнай скіраванасцю позных прац гісторыка. Пасля іх завяршэнні Тацыт прыступіў да напісання маштабнага твора пра падзеі 68—96 гадоў — «Гісторыі» («*Historiae*» — «Гісторыя»). Падчас яе стварэння ім быў таксама апублікаваны невялікі «Дыялог пра прамоўцаў» («*Dialogus de oratoribus*»). Да канца жыцця гісторык заняўся напісаннем працы «Аналы» («*Annales*»; дакладнай назвай было «*Ab excessu divi Augusti*» — «Ад скону боскага Аўгуста») пра падзеі, што папярэднічалі апісаным у «Гісторыі» (то бок 14—68 гады). ### Агрыкала[ru] Асноўны артыкул: **Агрыкала, Тацыт** Ваенныя паходы Агрыкалы ў Брытаніі. У 98 годзе Тацыт напісаў біяграфію свайго цесця Гнея Юлія Агрыкалы з акцэнтам на яго ваенных кампаніях на Брытанскіх астравах — «*De vita et moribus Iulii Agricolae*». У наш час «Агрыкала» часцей усяго лічыцца першым творам Тацыта і датуецца 98 годам, хоць існуюць і іншыя датаванні. Даследчыкі адзначаюць вызначанае падабенства «Агрыкалы» з *laudatio* — урачыстымі пахавальнымі прамовамі, якія звычайна прамаўлялі на пахаваннях шляхетных рымлянаў. Магчыма, гэты твор быў напісаны замест пахавальнай прамовы, якую Тацыт не змог прамовіць з-за адсутнасці ў Рыме. У творы лаканічна апісваецца юнацкасць і канец жыцця Агрыкалы, паміж імі знаходзяцца вялізныя апісанні Брытаніі і паходаў палкаводца, а напачатку і канцы — уступ і канцоўка, якія пераклікаюцца адзін з адным. Уяўляючы свайго цесця перадусім у якасці буйнага палкаводца, Тацыт паўтараў традыцыю, закладзеную яшчэ ў рэспубліканскую эпоху. У адпаведнасці з ёй, рымскія арыстакраты валодалі асаблівым наборам якасцей (лац.: virtus) і праяўлялі іх перадусім у ваенных кампаніях. Стыль складання характарызуецца кароткасцю, узвышшанасцю склада і выразнымі апісаннямі, што будзе характэрна і для пазнейшых твораў гісторыка. Апроч таго, «Агрыкала» ў сціснутай форме ўтрымлівае асноўныя ідэі, якія пасля Тацыт развіваў у сваіх буйных творах. Выява гісторыкам Агрыкалы ўвасабляе ідэал рымскага грамадзяніна. На прыкладзе свайго цесця гісторык даводзіць, што ўмераны і ўчынны чалавек здольны выжыць пры кожным, нават самым суровым імператары. У параўнанні з больш пашыранымі займальнымі біяграфіямі раннеімперскага перыяду (захаваліся творы Плутарха і Светонія), «Агрыкала» адрозніваецца амаль поўнай адсутнасцю трывіяльных фактаў і анекдатычных гісторый з жыцця апісванага чалавека. Апроч уласна біяграфічнага матэрыялу, Тацыт выкарыстаў этнаграфічныя і геаграфічныя адступы, дзякуючы чаму «Агрыкала» — важная крыніца па гісторыі Брытанскіх астравоў у першае стагоддзе рымскага валадарства. ### Германія[ru] Асноўны артыкул: **Германія, Тацыт** Карта Германіі, складзеная паводле дадзеных Тацыта. *Выданне Яна Блау[ru], 1645 год*. Другім творам Тацыта стала складанне «*De origine, situ, moribus ac populis Germanorum*» («Пра паходжанне, размяшчэнне, норавы і насельніцтва Германіі») — геаграфічны і этнаграфічны нарыс пра жыццё старажытных германцаў і пра размяшчэнне асобных плямён. Гэта праца была напісана неўзабаве пасля «Агрыкалы», у тым жа 98 годзе — на гэта паказвае згадванне пра другое консульства Траяна. «Германія» ўмоўна падзяляецца на дзве часткі — агульную і адмысловую. У першым радзеле Тацыт апісвае германцаў цаліком, у другім — кожнае племя ў асобнасці. Тацыт падрабязна апісвае норавы германцаў, якіх шануе досыць высока (ён піша не толькі пра недахопы германскіх плямён, але і пра іх перавагі ў параўнанні з рымлянамі). Мэта напісання складання незразумелая — або гэта было простае азнаямленне з жыццём паўночных суседзяў, або гісторык пераследаваў нейкую вызначаную мэту (жаданне паўплываць на Траяна і пераканаць яго не пачынаць вайну з ваяўнічымі плямёнамі; указанне на небяспеку, што зыходзіць з поўначы, і гэтак далей). Складанне з’яўляецца вельмі каштоўнай крыніцай па гісторыі даўнейшых германцаў. Дзякуючы наяўнасці дадатных характарыстык даўнейшых германцаў гэты твор выкарыстоўваўся ідэолагамі германскага нацыяналізму і зрабіў вялікі ўплыў на развіццё германскага нацыянальнага руху. ### Дыялог пра прамоўцаў[ru] Асноўны артыкул: **Дыялог пра прамоўцаў** У грунце гэтага твора ляжыць сюжэт пра гутарку некалькіх вядомых у Рыме прамоўцаў пра сваё рамяство і яго сціплае месца ў грамадскім жыцці. Складанні, падобныя «Дыялогу», якія закраналі пытанне пра прычыны заняпаду красамоўства, былі пашыраны ў I стагоддзі н. э. аднак пазіцыя Тацыта на гэту тэму зусім іншая. Прамоўцы Марк Апр і Юлій Секунд прыходзяць да Курыяцыя Матэрна, які надоечы публічна прачытаў сваю паэму пра Катона Малодшага[ru] — аднаго з самых ідэалізаваных рымскіх рэспубліканцаў і змагароў з тыраніяй. З абмеркавання дамэтнасці выдання складання, якое ўсхваляе непрымірымага абаронцу рэспубліканскага ладу, пачынаецца дыскусія пра красамоўства. Пасля далучэння да Апра і Секунда Віпстана Месалы пачынаецца абмеркаванне месца прамоўніцкага майстэрства ў сучасным свеце. Паводле заўвагі Г. С. Кнабе, дыскусія выглядае «*як пародыя на судовы працэс, з адвакатамі, адказнікамі і пазоўнікамі, [аповед] перасыпаны жартамі, пярэчанні выказваюцца з усмешкай*». Малады Тацыт увесь гэты час слухае сваіх настаўнікаў — вядомых прамоўцаў Рыма. Гістарычнасць галоўных герояў знаходзіцца пад пытаннем — часам мяркуецца, што прынамсі Марк Апр і Курыяцый Матэрн — персанажы выдуманыя. Гутарка адбываецца каля 75 года, але ўдакладніць дату замінае промах Тацыта: у тэксце прысутнічае як указанне на шосты год кіравання Веспасіяна (паміж 1 ліпеня 74 і 1 ліпеня 75 года), так і згадванне таго, што прайшло сто дваццаць гадоў з дня згубы Цыцэрона (то бок пасля 7 снежня 76 года). У XIX стагоддзі «Дыялог» лічылі першым творам Тацыта і адносілі яго стварэнне прыкладна да 77 года, то бок неўзабаве пасля апісанай ім гутаркі. Пазней такога пункту погляду прытрымліваліся, у прыватнасці, С. І. Сабалеўскі і С. І. Кавалёў. Аднак у наш час выйсце ў святло твора адносіцца да часу пасля забойства Даміцыяна. Шэраг навукоўцаў адносяць напісанне твора прыкладна да 102 года ці яшчэ пазнейшага часу, Г. С. Кнабе бароніць ідэю пра з’яўленне «Дыялогу» падчас працы над «Гісторыяй» каля 105—107 гадоў. Канчатковае датаванне, зрэшты, застаецца няясным. Да канца не вырашана і пытанне пра сапраўднасць гэтага складання. Сучасныя даследчыкі, зазвычай, згаджаюцца з аўтарствам Тацыта і разглядаюць закладзеныя ў «Дыялогу» ідэі як развагі гісторыка пра прычыны свайго пераходу ад прамоўніцкай кар’еры да напісання гісторыі і пра выбар стылю для сваіх складанняў. ### Гісторыя[ru] Асноўны артыкул: **Гісторыя, Тацыт** Тацыт, перажыўшы эпоху Даміцыяна, цвёрда вырашыў апісаць гэты няпросты час, пачаўшы аповед з года чатырох імператараў (69 год). Спачатку ён планаваў абсікаць кіраванне Даміцыяна ў негатыўным святле і супрацьставіць яму панаванне Нервы і Траяна. Зрэшты, неўзабаве гісторык расчараваўся ў новым рэжыме, і змена паглядаў знайшла адлюстраванне ў яго складаннях. Паводле гэтай прычыны, а таксама з-за далікатнасці тэмы гісторык вырашыў адмовіцца ад апісання кіраванні Нервы і Траяна. На гэтае рашэнне паўплывала і незадаволенасць вядомых у Рыме людзей залішне шчырымі аповедамі пра закуліснае жыццё рымскага сената, якія добра асвядомлены Тацыт пачаў улучаць у аповед. У сучаснай гістарыяграфіі сканчэнне працы над творам датуецца прыкладна 109 годам, хоць няма сведчанняў, што дазваляюць правесці дакладнае датаванне. Точное число книг «Истории» неизвестно: современные исследователи чаще говорят о 12 книгах, хаця са зместу рукапісу «Медыцэйская II» вынікае, што «Гісторыя» складалася з 14 кніг. Гісторык вельмі падрабязна апісаў падзеі года чатырох імператараў — яму ён прысвяціў тры кнігі, тым часам як астатнім 26-ці гадам ён прысвяціў дзевяць кніг. ### Аналы А. С. Пушкін. Заўвагі на «Аналы» Тацыта …З такімі глыбокімі меркаваннямі не дзіўна, што Тацыт, *бізун тыранаў*, не падабаўся Напалеону; дзіўна чыстасардэчнасць Напалеона, які прызнаваўся, не думаючы пра добрых людзей, гатовых бачыць тут нянавісць тырана да свайго мёртвага карніка. Асноўны артыкул: **Аналы, Тацыт** Яшчэ падчас напісання «Гісторыі» Тацыт стукнуўся з патрэбай даследавання вытокаў праблем, з якімі рымскае грамадства стукнулася ў год чатырох імператараў і пры Флавіях. Таму ён пачаў напісанне твора «*Ab excessu divi Augusti*» («Ад скону боскага Аўгуста»), у якім апісаў кіраванне Тыберыя, Калігулы, Клаўдзія і Нерона, а таксама, напэўна, шэсць месяцаў безуладдзя да пачатку аповеда ў «Гісторыі». Толькі ў Новы час гэта складанне пачалі зваць «Аналамі». Гэты самы буйны твор гісторыка, што складаўся з 18 ці 16 кніг. Напэўна, аб’ёмнае складанне было падзелена на тры часткі і выдавалася паступова. Паводле розных ацэнак, «Аналы» былі напісаны пасля 110 ці пасля 113 года. Да нашых дзён цалкам захаваліся толькі кнігі I—IV (апісвалі падзеі 14—28 гадоў) і XII—XV (48—65 гады), часткова — VI, XI, XVI (31—37, 47—48, 65—66 гады), а таксама невялікі фрагмент кнігі V (падзеі 29 года). Такім чынам, галоўным чынам захаваліся апісанні кіравання Тыберыя і Нерона, часткова — Клаўдзія і зусім не дайшоў аповед пра імператарства Калігулы. Апроч таго, «Аналы» маглі застацца незавершанымі — Тацыт мог памерці, не паспеўшы завяршыць працу над кнігамі XVII і XVIII (67—68 гады). З-за смерці гісторыка кнігі XIII—XVI «Аналаў» маглі апублікаваць у папярэдняй рэдакцыі, што вытлумачыла б некаторыя змястоўныя, лагічныя і стылістычныя нястачы гэтых кніг. У кнізе XV утрымваецца апісанне пакаранняў смерцю хрысціянаў пры Нероне — адно з першых незалежных сведчанняў пра Хрыста і пра існаванне хрысціянскай злучыны ў Рыме, дзякуючы чаму гэтаму фрагменту надаецца пільная ўвага даследчыкаў. У «Аналах» Тацыт агучыў намер апісаць кіраванне Актавіяна Аўгуста, але пра гэта складанне нічога не вядомае — відаць, яно так і не было напісана. Крыніцы ------- Бронзавая статуя Напалеона Банапарта ў вобразе Марса ў Мілане, якая пераймае антычную скульптуру (Антоніа Конавы). Прынята лічыць, што Тацыт уважліва ставіўся да падбору крыніц, у адрозненне ад шэрага сучаснікаў, якія займаліся толькі кампіляваннем іншых прац. З-за таго, што гісторык практычна ніколі не зваў свае крыніцы інфармацыі, іх усталяванне праблематычна. Паводле словў нямецкага філолага М. фон Альбрэхта, Тацыт атрыбутуе толькі тыя думкі, «*адказнасць за якія ён не жадае браць на сябе*». Для большасці сваіх твораў ён выкарыстоўваў шырокае кола крыніц — гістарычныя творы папярэднікаў, палітычныя памфлеты, заканадаўчыя акты. Апроч таго, Тацыт вывучаў мемуары бачных рымлянаў (прыкладам, Агрыпіны Малодшай і Гнея Карбулона[ru]) і збіраў сведчанні сведак. Сабраныя звесткі Тацыт імкнуўся дэталёва аналізаваць і параўноўваць адзін з адным, каб выяўляць няпэўную інфармацыю. Аднак карпатлівую працу па адборы крыніц не замінаў гісторыку запісваць і разнастайныя чуткі (прыкладам, пра тое, што прыдворны Луцый Элій Сеян[en] у юнацкасці гандляваў сабой). Зрэшты, нярэдка Тацыт паказвае на тое, што нейкая інфармацыя можа і не адпавядаць рэчаіснасці. Важнай крыніцай для Тацыта служылі акты сената з архіва, хоць некаторыя навукоўцы аспрэчваюць іх важнасць для Тацыта. Паводле думкі Р. Сайма, падобная крытыка беспадстаўная, і прынамсі ў «Аналах» акты сената выкарыстоўваліся вельмі часта. Заўважана, што інфармацыя, якая магла быць запазычана менавіта з сенацкіх пратаколаў, звычайна групуецца ў апісанні падзей канца кожнага года. Нярэдка гісторык выкарыстоўваў афіцыйныя пратаколы і тэксты заканадаўчых актаў для ўдакладнення ці аспрэчання інфармацыі з іншых крыніц. Сучасныя даследчыкі зважаюць на паданне каштоўнасці актаў сената ў I стагоддзі н. э. Рэч у тым, што ў сенат, які губляў уплыў, паступала ўжо не ўся інфармацыя з правінцый, а самыя каштоўныя дакументы сталі захоўвацца пры двары імператара, куды мелі доступ нешматлікія. Выкарыстоўваў Тацыт і публічныя выступленні імператараў і палітыкаў, якія нярэдка запісваліся і потым шырыліся. Таксама ён выкарыстоўваў справаздачу Тыберыя пра сваё кіраванне. Яшчэ ў XIX стагоддзі было заўважана, што фактычныя звесткі і асаблівасці аповеда ў Тацыта і пазнейшага гісторыка Дыяна Касія, які пісаў па-грэчаску, нярэдка бываюць падобныя. Дагэтуль няма адзінай думкі, ці з’яўляюцца падобныя фрагменты запазычаннем Дыяна Касія ў Тацыта, або ж абодва гісторыкі выкарысталі некаторыя аднолькавыя складанні папярэднікаў, якія не дайшлі да нашых дзён. У карысць апошняй здагадкі сведчаць розныя трактоўкі фактычнага матэрыялу і сур’ёзныя адрозненні ў апісанні падзей некалькіх гадоў, напрыклад, 15—16 гадоў. Нямала падабенстваў выяўляецца ў гісторыка са Светоніем і Плутархам (апісанне Тацытам імператараў Гальбы і Атона вельмі падобна на іх апісанне ў «Параўнальных жыццяпісах[ru]» Плутарха, аднак ацэнкі імператараў у двух гісторыкаў кардынальна адрозніваюцца). У якасці магчымых крыніц іх звестак завуць складанні Аўфідзія Баса[ru], Сервілія Наніяна і Плінія Старэйшага. Зрэшты, усе гэтыя творы не захаваліся, а сам Тацыт у прадмове да «Аналаў» піша пра тое, што да часу напісання складання гісторыя дынастыі Юліяў-Клаўдзіеў так не і была напісана па палітычных прычынах. З XIX стагоддзя існуе крытычная традыцыя, прадстаўнікі якой баранілі тэзу пра выключна кампілятыўны характар прац Тацыта і, такім чынам, пра іх ненадзейнасць для сучасных гісторыкаў. У наш час яна мае няшмат паслядоўнікаў у чыстым выглядзе, як і сам падыход, які сцвярджае пра кампілятыўны характар усёй рымскай гістарыяграфіі. Пры гэтым не адмаўляецца вырашальная роля некалькіх крыніц. Пры напісанні «Германіі» і этнаграфічна-геаграфічных пасажаў у іншых складаннях Тацыт карыстаўся працамі папярэднікаў (захавалася толькі «Геаграфія» Страбона і нешматлікія фрагменты іншых складанняў) і запісваў сведчанні вандроўнікаў. Сярод не якія дайшлі да нашага часу прац папярэднікаў крыніцамі для «Германіі» маглі служыць 104-я кніга «Гісторыі ад заснавання горада» Ціта Лівія, «Германская вайна» Плінія Старэйшага і складанні грэчаскіх аўтараў. Нягледзячы на пашыраную думку пра правінцыйнае паходжанне Тацыта і яго намесніцтва ў правінцыях, пытанне пра ролю асабістага досведу ў апісанні германцаў і геаграфіі Германіі з’яўляецца дыскусійным. Стыль складанняў ---------------- ### Стылістычныя асаблівасці лацінскай літаратуры I стагоддзя н. э. Тацыт, атрымаўшы класічную рытарычную адукацыю і пазнаёміўшыся з антычнай літаратурай, пераняў шэраг важных іх усталёвак, што тлумачыць нямала асаблівасцей яго стылю. У антычную эпоху стыль складання звычайна залежаў ад жанру, у якім яно пісалася. Вядома нямала выпадкаў, калі складанні аднаго аўтара ў розных жанрах адрозніваліся па стылі гэтак, што іх прымалі за працы розных пісьменнікаў. Таму прымяненне Тацытам спецыфічнай лексікі ў гістарычных творах і зусім іншай — у «Дыялогу пра прамоўцаў» — у некаторай ступені заканамерна. Аднак вялікі ўплыў Салюсція — наватара ў гістарыяграфіі — прывёў да таго, што межы лацінскай гістарычнай прозы сталі размывацца. З-за гэтага гістарычныя творы ўжо з I стагоддзя да н. э. пачынаюць памаленьку ўключаць у сябе прыёмы, характэрныя для рытарычнага майстэрства. Ужо ў канцы I стагоддзя да н. э. рымскія прамоўцы пачалі распрацоўку новага стылю публічных выступленняў, які стаў вядомы як «новае красамоўства» ці «новы стыль». У I стагоддзі н. э. ён пашырыўся на ўсе асноўныя жанры літаратуры. Яго станаўленне злучаецца з заняпадам палітычнага красамоўства з-за падзення Рэспублікі і канцэнтрацыі рэальнай улады ў руках імператараў; замест яго працягвалі развівацца судовае і ўрачыстае красамоўства. Адметныя асаблівасці «новага стылю» — кароткія вывастраныя фразы, багатыя антытэзамі і парадоксамі, а таксама імкненне вырабіць імгненны эфект. ### Уплыў папярэднікаў Цыцэрон пра Луцыя Краса[ru] (Пра прамоўцу, III, 2—3) і Тацыт пра Агрыкалу (Агрыкала, 45) Цыцэрон: «Не ўбачыў ён ні Італіі, агорнутай полымем вайны, ні сената, што згараў зайздрасцю, ні дзяржаўных мужоў, якія вінавацяцца ў ліхадзейскіх учынках… ні апантанасцей Гая Марыя, ні падання дзяржавы, у якім нябожчык бліскаў сваімі доблесцямі. <…> Паводле маёй думцы, ты, Крас, і шчаслівы ў жыцці, і ў час заспеты смерцю…» Тацыт: "Не бачыў Агрыкала абложанай курыі і замкнёнага ўзброенай сілай сената, не бачыў адначаснага збіцця гэтулькіх людзей консульскага звання, спасылкі і ўцёкаў гэтулькіх найзнатных кабет. <…> Шчаслівы ты, Агрыкала, не толькі славай свайго жыцця, але і тым, што памёр ты ў час». Паколькі рымская гістарыяграфія ў часы Тацыта знаходзілася ў крызісе, у яго не было сучаснікаў, якія маглі б служыць для яго арыенцірам. У найбольшай ступені на Тацыта паўплываў гісторык I стагоддзя да н. э. Гай Салюсцій Крысп, вядомы сваім скептыцызмам у дачыненні сучаснасці, маралізатарствам і спецыфічнай гаворкай, багатай архаізмамі і рэдкімі граматычнымі канструкцыямі. Асабліва моцна яго ўплыў на Тацыта выяўляецца якраз у вобласці стылю. Аўтар «Аналаў» высока шанаваў Салюсція і, расказваючы пра смерць прыёмнага сына Крыспа, назваў яго «ўслаўленым гісторыкам». Праз Салюсція да Тацыта можа быць прасочана лінія гісторыкаў, якія адрозніваліся спакойным стылем выкладу і глыбокім аналізам палітычных падзей. Пачаўшыся ад Фукідыда ў Старажытнай Грэцыі, пасярэдніцтвам Палібія і Пасідонія[ru] гэты від гістарыяграфіі трапіў у Рым, дзе быў развіты Салюсціем і ўспрыняты Тацытам. У меншай ступені гісторык арыентаваўся на Марка Тулія Цыцэрона і Ціта Лівія; выяўляецца і ўплыў Вергілія. Пры гэтым уплыў Цыцэрона найболей заўважны ў «Дыялогу пра прамоўцаў», а Лівія — у «Аналах» і «Гісторыі». Аднак уплыў папярэднікаў не абмяжоўваўся тым, што Тацыт паўтараў іх стыль і прынцыпы напісання твораў; у яго складаннях знойдзена трохі перапрацаваных, але вядомых фрагментаў іх складанняў (гл. справа). Вядомыя і іншыя падобныя прыклады. Так, прамова Калгака[ru] ў «Агрыкале» Тацыта нагадвае прамову Луцыя Катыліны[ru] ў «Змове Катыліны[ru]» Салюсція, а апісанне адной з бітваў у «Агрыкале» падобна з апісаннем бітвы пры Цырце[ru] у «Югурцінскай вайне[ru]». Напэўна, паралелей можна было б выявіць яшчэ больш, калі б захавалася «Гісторыя», галоўны твор Салюсція. ### Агляд Нягледзячы на выяўныя ўплывы з боку папярэднікаў, лацінская мова Тацыта вельмі самабытная. Манера яго гаворкі, часцяком прадуманая для наўмыснага ўскладнення ўспрымання, кантраставала са стылем складанняў большасці сучаснікаў. З-за гэтага Тацыт лічыцца вельмі складаным для чытання аўтарам. Складанні Тацыта напісаны з выкарыстаннем рознай стылістыкі. «Агрыкала» ўяўляе сабою ў стылістычным дачыненні яшчэ досыць сыры твор, з шэрагам недапрацовак і невыразнасцей. «Германія» напісана ў стылі, які завецца філолагамі навуковым, але з рысамі «новага стылю». І ўсё ж, ужо ў гэтым творы гісторык маляўніча (але не заўсёды дакладна) апісвае вайсковыя дзеянні, а таксама ўжывае характэрныя для «новага стылю» канструкцыі — антытэзы[ru], паралелізмы, кароткія прапановы, вывастраныя сентэнцыі і іншыя. Асабняком ад іншых прац гісторыка ў стылістычным дачыненні стаіць «Дыялог пра прамоўцаў». З-за моцнага кантрасту з іншымі складаннямі філолагі нярэдка меркавалі, што аўтарам твора з’яўляецца не Тацыт. У наш час стылістычныя адрозненні спісваюцца на зусім іншы жанр твора, а дзякуючы здольнасці пісаць у рознай манеры Тацыт прызнаецца майстрам лацінскай прозы. Дзве галоўныя працы гісторыка, «Гісторыя» і «Аналы», напісаны ў стылі, які найболей блізкі да складанняў Салюсція. Арыентацыя на стыль Салюсція была выклікана падобнымі прычынамі, якія заахвоцілі яго заняцца гісторыяй — Тацыт, як і Салюсцій, расчараваўся ў палітычнай сістэме свайго часу. Мацнейшыя перажыванні ў параўнанні з папярэднікам прымусілі яго заняць яшчэ больш песімістычную пазіцыю, і таму, паводле думкі М. Л. Гаспарава[ru], творы Тацыта стылізаваны пад трагедыю. ### Асаблівасці мовы Хоць стыль гістарычных складанняў Тацыта больш за ўсё падобны на творы Гая Салюсція Крыспа, ён не з’яўляецца радыкальным прыхільнікам штучнай архаізацыі гаворкі. Аднак дзякуючы Катону Старэйшаму і Салюсцію архаізмы ўжываліся нярэдка ва ўсёй рымскай гістарыяграфіі. Таму Тацыт нярэдка ўжывае архаізмы. Зрэшты, ён знаходзіўся і пад моцным уплывам сучаснай літаратурнай моды: нямала лексікі, якая выкарыстоўваецца гісторыкам, сустракаецца толькі ў пісьменнікаў «срэбнага стагоддзя» лацінскай літаратуры. Найболей выразна ўсе рысы спецыфічнай мовы Тацыта прасочваюцца ў «Аналах». Эвалюцыя яго стылю адбілася і на выбары ім лексікі. Так, у апошніх кнігах «Аналаў» вельмі рэдка сустракаюцца словы, што выкарыстоўваліся ў ранейшых складаннях для пазначэння добрых намераў і станоўчых якасцей людзей — *pietas* (набожнасць, справядлівасць), *providentia* (прадбачанне, абачлівасць, клапатлівасць), *felicitas* (сумленнасць, урадлівасць). Апісваючы змрочныя часы Тыберыя і Нерона, Тацыт аніразу не звяртаецца да слоў *humanitas* (чалавекалюбства; чалавечая годнасць), *integritas* (бездакорнасць, слушнасць, сумленнасць) і некаторых іншых. Ва ўсіх сваіх творах ён імкнецца ўнікаць прастамоўных, агульнапрынятых і тэхнічных слоў і замяняць іх радчэйшымі аналогамі: прыкладам, замест *virgines Vestales* (панны-вясталкі) ён піша *virgines Vestae* (панны Весты); замест *Campus Martius* (Марсава поле) — *Campus Martis* (поле Марса); замест таго, каб сказаць «з дапамогай рыдлёвак і кірак» ён піша «пасярэдніцтвам чаго выносіцца зямля і выразаецца дзёран». Часам Тацыт звяртаецца да дапамогі не вельмі пашыраных выразаў: прыкладам, замест звычайнага *senatus consultum* (рашэнне сената) ён часам ужывае *consultum senatus* (рашэнне сената; іншы парадак слоў), *senatus decretum* (указ сената), *decretum senatus* (указ сената; іншы парадак слоў), *decretum patrum* (указ бацькаў). Тацыт нярэдка ўжывае паэтызмы (словы, якія звычайна выкарыстоўваюцца ў вызначаным значэнні ў паэзіі): *regnator* (замест *rex* — цар), *sinister*, *cura*, *scriptura*, *fabula* і іншыя. Сярод найболей часта карыстаных архаізацый мовы ў «Аналах» — больш часты ўжытак дзеяслова *reor* замест звычайнага *puto* (абодва словы — сінонімы, і пазначаюць «я думаю», «я мяркую», «я лічу»). Іншыя частыя састарэлыя словы — *claritudo* замест*claritas* (слава, пашана, шляхетнасць), *luxus* замест *luxuria* (раскоша), *maestitia* замест *maeror* (маркота, сум, смутак), *servitium* замест *servitus* (рабства, няволя). Замест звычайнага *senatores* (сенатары) гісторык часта ўжывае *patres* (бацькі). Апроч таго, Тацыт выкарыстоўвае мноства розных слоў для выявы забойстваў, смерцей і самагубстваў. Нямала састарэлых слоў, што выкарыстоўваюцца Тацытам, сустракаецца і ў працах гісторыкаў-папярэднікаў (у прыватнасці, *torpedo* замест *torpor* — нячыннасць; здранцвенне, адубенне). Унікае Тацыт і грэчаскіх слоў. Замест таго, каб назваць слова «σωτήρ[ru]» (*сцёр* — ратаваннік, захавальнік), ён піша «*ён засвоіў сабе назву ратаванніка, выяўленую грэчаскім словам гэтага значэння*» (лац.: conservatoris sibi nomen Graeco eius rei vocabulo adsumpsit). Падобным чынам ён замяняе вялізным лацінскім тлумачэннем грэчаскія словы «цыкута» і «еўнух[ru]». Прыклад выкарыстання Тацытам розных граматычных канструкцый для аднатыпных пабудоў (Гісторыя. II, 87) «Onerabant multitudinem obvii ex urbe senatores equitesque, quidam metu, multi per adulationem, ceteri ac paulatim omnes ne aliis proficiscentibus ipsi remanerent». «Дадавалі абцяжаранне да гэтага натоўпу сенатары і вершнікі, якія выходзілі насустрач з Рыма, некаторыя са страху, многія з прычыны ўлягання, а астатнія і, памаленьку, усё для таго, каб не заставацца ўдома, калі ідуць іншыя» (пер. С. І. Сабалеўскага; выкарыстаны розныя граматычныя канструкцыі). «Натоўп гэты яшчэ павялічваўся за кошт сенатараў і вершнікаў, якія выехалі са сталіцы насустрач прынцэпсу, адны — рухомыя страхам, іншыя — падлізніцтвам, астатнія, лік якіх патроху рос, — бояззю адстаць ад іншых» (пер. А. С. Бабовіча; памянёная асаблівасць стылю Тацыта згублена). Гісторык унікае перыядычнага ладу гаворкі, які быў закліканы рабіць яе прыямнейшай і даступнай для ўспрымання на слых. Замест доўгіх перыядаў часта выкарыстоўваюцца кароткія — кароткія прапановы, не злучаныя адна з адной злучнікамі і зваротамі. Зрэшты, у «Дыялогу» Тацыт ідзе за Цыцэронам і выкарыстоўвае доўгія перыяды. Нярэдка Тацыт ужывае размаітыя граматычныя канструкцыі ў адной прапанове для аднатыпных пабудоў (прыкладам, для пераліку мэт учынкаў у адной фразе ён можа выкарыстаць як герундый, так і даданыя сказы; гл. справа). Нярэдка ён звяртаецца да асанансаў і алітэрацый: *cons**urgere** et… **urgere***, ***pisc**ina… a**pisc**endo*, *ext**rema Arme**nia* і іншыя. Часам яны губляюцца ў перакладзе: прыкладам, у кнізе I «Аналаў» сустракаецца словазлучэнне *ador**nav**it **nav**es*; у перакладзе А. С. Бабовіча — *абсталяваў караблі* (сугучча згублена), але ў перакладзе Энтані Джона Вудмена на англійскую мову — *equ**ip**ped sh**ip**s*. У кнізе XII «Аналаў» — *tes**tamen**tum **tamen** haud recitatum*, у памянёным перакладзе на рускую мову — *Завещание его, однако, оглашено не было* (сугучча згублена), у перакладзе Э. Дж. Вудмена на англійскай — *Yet his w**ill** was st**ill** not read out*. Такім чынам, нярэдка пераклады на сучасныя мовы губляюць асаблівасці мовы арыгінала. У «Аналах» прысутнічаюць і адступы Тацыта ад класічнай граматыкі лацінскай мовы. У прыватнасці, ён выкарыстоўвае родны склон для выразу дачынення або вобласці для пазначэння ўласцівасці прыметніка. Тацыт вельмі актыўна выкарыстоўваў метафары. У шэрагу выпадкаў з-за актыўнага выкарыстання метафар яго гаворка робіцца двухсэнсоўнай. Прыкладам, у «Агрыкале» Калгак, правадыр каледонцаў[ru], у сваёй гаворцы вінаваціць рымлянаў у разбоі і заваяванні земляў дзеля задавальнення патрэб. Аднак шэраг выразаў у гэтай гаворцы шматзначны і мае сэксоўны падтэкст, і таму рымляне могуць быць пададзены як гвалтаўнікі. Апроч таго, гісторык часта звяртаецца да выкарыстання анафар[ru] і зеўгмаў[ru]. ### Асаблівасці выкладу Асаблівасці стылю Тацыта не абмяжоўваюцца спецыфічнай мовай; гісторык пільнаваўся вызначаных правіл кампаноўкі матэрыялу. Ён у цэлым пільнаваўся рымскай традыцыі анналистического выкладу падзей па гадах, з пачаткам апісання падзей кожнага года называннем консулаў. У сілу вялікай падрабязнасці (падзеі года чатырох імператараў апісваюцца ў некалькіх кнігах) «Гісторыя» толькі часткова прытрымліваееца гэтага прынцыпа. Мяркуецца, што зацятае прытрымліванне аналістычнай традыцыі было заклікана падкрэсліць супрацьстаўленне рэспубліканскай і манархічнай эпох. Усярэдзіне кожнага года Тацыт не прытрымліваецца строгай храналогіі, а выкладае падзеі ў вызначаным парадку: унутраныя справы — вонкавая палітыка — вяртанне да ўнутранай палітыкі (гэта схема актыўна ўжываецца Лівіем). Апроч таго, некаторыя даследчыкі мяркуюць, што яго кнігі былі згрупаваны групамі па шэсць (так званыя гексады — «шасцікніжжы»). Гэтыя групы, напэўна, вытрымліваліся ў адным духу і прысвячаліся раскрыццю адной глабальнай тэмы; прыкладам, у першай гексадзе «Аналаў» Тацыт паслядоўна выяўляе характар Тыберыя. Жадаючы раскрыць праўдзівую падаплёку падзей, Тацыт стукнуўся з адсутнасцю крыніц пра сітуацыю пры двары імператара. Ён быў змушаны судзіць пра яе па дзвюх у роўнай ступені няпэўных крыніцах — чуткам і афіцыйным паведамленням. Таму ён імкнуўся старанна супастаўляць наяўныя ў яго звесткі, каб раскрыць праўдзівую карціну спраў. А для таго, каб данесці сваю думку да чытача і слухача, нават не маючы надзейных крыніц, Тацыт звяртаўся да прыёму групоўкі фактаў. Дзякуючы размяшчэнню агульных карцін і прыватных эпізодаў у адпаведнасці з канонамі прамоўніцкага майстэрства дасягаўся адменны драматызм выкладу. Драматызацыя выкладу дасягаецца і вызначанай паслядоўнасцю размяшчэння эпізодаў: прыкладам, некаторыя падзеі года чатырох імператараў у Рыме ўспрымаюцца як фарс, бо перад гэтым Тацыт паведамляе пра змены ў настроі легіёнаў у Германіі і на Усходзе, якія ўрэшце вызначаць лёс Рыма. Творы Тацыта адрозніваюцца таксама псіхалагізмам — гісторык імкнецца расчыніць перажыванні асобных людзей і груп з дапамогай прыёму матывавання фактаў. Ён звяртаецца да стараннага падбору гаворак і лістоў персанажаў для лепшага раскрыцця іх мэт і асаблівасцей характару. Нярэдка Тацыт будуе аповед вакол супрацьстаяння дзвюх людзей — Германіка і Тыберыя, Гальбы і Атона. Пры гэтым ён імкнецца ўнікнуць апісання рэчаіснасці ў чорна-белых тонах. Зазвычай, у сваіх працах Тацыт унікае зваць дакладныя лічбы. Напэўна, гэта рабілася для таго, каб не перагружаць чытачоў і слухачоў лішняй інфармацыяй. Нежаданне зваць дакладныя лікі прыводзіць да таго, што гісторык часам кажа пра ўсіх людзей (лац.: omnes), калі вядома, што насамрэч іх было двое; пакапай словы «часта» (лац.: saepe) ці «заўсёды» (лац.: semper) выкарыстоўваюцца для пазначэння двухразовага дзеяння. Пры гэтым Ціт Лівій і некаторыя іншыя ранейшыя рымскія гісторыкі, наадварот, імкнуліся запісаць як мага больш дакладную (хай і не заўсёды верагодную) колькасць забітых праціўнікаў, аб’ём здабычы ў пераліку на срэбра і золата. Зрэшты, Салюсцій, на якога арыентаваўся Тацыт, быў адным з першых рымскіх гісторыкаў, хто імкнуўся па магчымасці ўнікаць дакладных лічбаў. Апроч таго, у празаічных жанрах рымскай літаратуры I стагоддзя не было прынята актыўна ўжываць ваенныя тэрміны і геаграфічныя назвы ў апісаннях войн. Тацыт падзяляў гэта перакананне: у «Агрыкале» памянёныя толькі адзінаццаць геаграфічных назваў, хоць асноўная частка твора прысвечана ваенным кампаніям Агрыкалы на Брытанскіх астравах. Зрэшты, існуе і альтэрнатыўны пункт погляду на прычыны гэтага феномена: большасць рымскіх гісторыкаў (Салюсцій, Лівій, Тацыт) маглі папросту не ведаць асаблівасцей геаграфіі большай часткі апісваных рэгіёнаў. Што да апісання бітваў і ваенных кампаній, тое гісторык дапусціў у іх нямала памылак. Нярэдка ён выкарыстоўваў фрагменты апісанняў адных бітваў пры выяве іншых бітваў. Ён рэдка звяртаецца да апісання тапаграфіі мясцовасці і тактыкі бакоў. Пагляды Тацыта -------------- ### Палітычныя пагляды Статуя Тацыта перад будынкам Парламента Аўстрыі ў Вене. Хоць Тацыт апісвае пераважна палітычную гісторыю Рыма, ужо ў XVI стагоддзі звярнулі ўвагу на неадназначнасць яго ўласных гледжанняў. Звычайна ўвага акцэнтуецца на яго скептычным дачыненні да рымскіх імператараў і да сістэмы прынцыпату ў цэлым. У сваіх складаннях Тацыт характарызуе імператараў з адмоўнага боку, і толькі пра Веспасіяна ён кажа, што той за гады свайго кіравання змяніўся да лепшага. Нават Актавіян Аўгуст, які завяршыў шматгадовыя грамадзянскія войны і на якога імкнуліся раўнавацца наступныя імператары, ганараваўся больш за стрыманай ацэнкі гісторыка. С. І. Сабалеўскі, аднак, мяркуе, што Тацыт не быў да канца шчыры, калі выяўляў сваю думку на палітычную тэматыку: ён ніколі не выказваў свайго непрымання манархіі ці асобных манархаў адкрыта. Напэўна, гэта было злучана з боязямі за сваё жыццё і з жаданнем працягнуць напісанне сваіх складанняў без ціску — ён быў выдатна знаёмы са спробамі ўплыву на гісторыкаў, з цэнзурай іх твораў і нават забойствам самых непажаданых. Зрэшты, рэканструкцыю палітычных паглядаў Тацыта ўскладняе тая акалічнасць, што ён не прапануе ніякай палітычнай праграмы і звычайна развівае толькі ідэю ўмеранасці (лац.: moderatio). Таму нямала навукоўцаў мяркуюць, што ён адносіўся не да радыкальных праціўнікаў прынцыпату, а толькі прагматычна лічыў, што дзяржава павінна знаходзіцца пад кіраваннем годнага імператара, бо манархія бачылася яму няўхільнай. Паводле слоў Тэадора Момзена, Тацыт быў манархістам, «*але па патрэбе, — можна сказаць, з роспачы*». У кожным разе, рымскі гісторык бароніць патрэбу існавання стабільнай улады і дысцыплінаваных грамадзянаў. У першае стагоддзе існавання Рымскай імперыі сенат быў цэнтрам апазіцыі імператарам. Многія сенатары са шкадаваннем успаміналі пра рэспубліканскую эпоху, калі ім прыналежала рэальная ўлада. Аднак Тацыт скептычна ацэньваў перспектывы сената вярнуць сабе ранейшыя паўнамоцтвы і прытрымліваўся невысокай думкі пра саміх сенатараў. Гісторык крытыкуе іх за ўляганне перад імператарамі і вінаваціць у тым, што з-за іх спроб дагадзіць уладцам роля сената з часам толькі змяншалася. У роўнай ступені ён таўруе лакейства і «старых», і «новых» сенатараў[ru]. Аднак да маральнага аблічча прадстаўнікоў даўнейшых шляхетных родаў ён высувае больш высокія вымогі. Так, гісторык асуджае Лівію Юлію[ru] за яе сувязь з Сеянам з-за таго, што ён быў выхадцам з муніцыпія, а Юлія Друза[ru], паводле яго думкі, заслужыла ганьбаванне з-за вяселля з нешляхетным кансулярам[ru] Гаем Рубеліем Бландам. У цэлым негатыўна Тацыт характарызуе простых рымлянаў. Яго апісанні, зазвычай, дакранаюцца гарадскіх нізоў — пралетараў. Большасць з іх складалі выхадцы з правінцый, якія амаль не знаёмыя з рымскай культурай і слаба валодалі лацінскай мовай, але сваёй колькасцю аказвалі ўплыў на імператараў. Гісторык малюе просты народ непаслядоўным, баязлівым, такім, што прагне пераваротаў, хлеба і гледзішчаў[ru]. Таму Тацыт лічыць яго непрыдатным для ўдзелу ў палітычным жыцці. Апроч таго, ён адмоўна ставіцца да магчымасці ўдзелу арміі ў палітыцы: паводле яго думкі, легіянераў трэба загружаць працай, каб яны і не думалі пра мяцяжы. Насуперак нездаволенасці манархіяй і манархамі, Тацыт не быў перакананым прыхільнікам рэспублікі. Хоць ён нідзе не выказваецца пра сваё дачыненне да рэспубліканскай эпохі, характарыстыкі гэтага часу амаль заўсёды негатыўныя. І ўсё ж, яму былі блізкімі ўяўленні пра ўчыннасці, якія дамінавалі ў Ранняй рэспубліцы. Таму Тацыт, відаць, лічыў найлепшай з магчымых формаў палітычнай арганізацыі Рымскую рэспубліку ў першыя дзесяцігоддзі свайго існавання (прыкладна да прыняцця Законаў Дванаццаці табліц). Апроч таго, гісторык звычайна ацэньвае сучаснасць, параўноўваючы яе з рэспубліканскім узорам. Пад крытыку Тацыта падпала і вядомая тэорыя змяшанага дзяржаўнага ладу, пашыраная гісторыкам Палібіем. Згодна з гэтай тэорыяй, ваенныя поспехі Рымскай рэспублікі і яе перавагі перад грэчаскімі полісамі грунтаваліся на спалучэнні ў Рыме трох формаў кіравання — дэмакратыі, арыстакратыі і манархіі. Тацыт жа лічыць гэту тэорыю адарванай ад рэчаіснасці; паводле яго слоў, змяшаную форму кіравання «*лягчэй хваліць, чым ужыццявіць на справе, а калі яна і бывае ажыццёўлена, тое не бывае даўгавечнай*». ### Гістарычныя пагляды > «*…я маю намер, у нешматлікіх словах расказаўшы пра падзеі пад канец жыцця Аўгуста, аповесці надалей аповед пра прынцыпат Тыберыя і яго наступнікаў, без гневу і прыхільнасці, прычыны якіх ад мяне далёкія*». > > Гістарычным крэда Тацыта звычайна лічацца яго словы, сказаныя напачатку кнігі I «Аналаў»: «без гневу і прыхільнасці» (лац.: sine ira et studio). Аўтар выступае як пабочны назіральнік, а сваё дачыненне ён імкнецца выяўляць ускосна, з дапамогай рытарычных прыёмаў. Вядомы ён і імкненнем усталяваць прычыны падзей. Дзякуючы гэтаму Тацыт набыў папулярнасць нестароннага даследчыка гісторыі. Аднак у XVIII—XIX стагоддзях яго аб’ектыўнасць была пастаўлена пад сумнеў. Асабліва актыўна крытыкаваўся вобраз Тыберыя. Гісторык бараніў патрэбу надання гісторыі большай ролі ў грамадстве. У яго час асноўнай прыладай, якой кіраваліся адукаваныя людзі ў дзяржаўнай дзейнасці, былі прэскрыпцыйныя філасофскія навукі, а не аналіз мінулага і выманне карысных рэкамендацый. Навука стоікаў загадвала рымлянам дзеяць на выгоду дзяржавы і ігнараваць прыдворныя інтрыгі, што крытыкавалася Тацытам за немагчымасць зрабіць уплыў на сітуацыю. Таму ён бараніў ідэю пра патрэбу глыбокага разумення мінулага, каб развязваць праблемы сучаснасці. Як і многія іншыя антычныя гісторыкі, ён разглядаў гісторыю як адзін са спосабаў уплыву на норавы чытачоў і слухачоў. З прычыны гэтага пераканання ён і збіраў узоры выбітнай учыннасці і выбітнай заганы. Для Тацыта характэрная высокая ацэнка ролі асобы ў гісторыі. Паводле Тацыта, менавіта змена маральнага аблічча людзей прывяла да супярэчлівай палітычнай сітуацыі ў I стагоддзі. Ён мяркуе, што кожны чалавек нададзены ўнікальным характарам ад нараджэння, які можа ці выяўляцца ў поўным аб’ёме, ці наўмысна хавацца. Так, Тацыт лічыць, што ўсе добрыя распачынанні Тыберыя былі толькі крывадушнай шырмай, закліканай схаваць яго заганы. Вялікую ролю ва ўяўленнях Тацыта пра гісторыю гуляе адменнае разуменне *virtus* — набору дадатных якасцей, уласцівых рымлянам даўніх часоў, але згубленых сучаснікамі гісторыка. Паводле яго думкі, у I стагоддзі і імператары, і непрымірымая ім апазіцыя ў роўнай ступені зракліся ад традыцыйных рымскіх доблесцей. Зрэшты, ён імкнецца праводзіць аналіз не толькі псіхалагічны, але і сацыялагічны. У працах Тацыта сустракаецца тэрміналогія, выкарыстанне якой трактуецца некаторымі даследчыкамі як сведчанне цыклічнага разумення гісторыі (перадусім, *saeculum*). Дыскусійным застаецца пытанне пра ўплыў традыцыйнай рымскай рэлігіі на гісторыка, яго ўяўленні пра ролю богаў і лёсы ў гісторыі. ### Сталенне да іншых народаў Складанні Тацыта ўтрымваюць нямала экскурсаў у геаграфію, гісторыю і этнаграфію іншых народаў. Яго цікавасць да іх выкліканая не толькі імкненнем расказаць пра падзеі ў розных частках імперыі, якія ўплывалі на падзеі ў сталіцы; гісторык прытрымліваецца традыцыі, закладзенай яшчэ грэкамі, пры якой апісанне іншых народаў дапамагае спазнаць культурныя асаблівасці сваёй этнічнай групы. Паводле традыцыйнага антычнага ўяўлення, іншыя народы ўспрымаюцца ім як варвары, якім супрацьстаўляецца цывілізаваны народ — рымляне. Апроч таго, Тацыт звяртаецца да апісання культуры і гісторыі іншых народаў, калі паводле нейкіх прычын не жадае проста гаварыць пра тыя ж самыя феномены ў дачыненні да Рыма і рымлянаў (у прыватнасці, з-за цэнзуры). Тацыт шмат і часта крытыкуе рымлянаў за заняпад маралі ў грамадстве, і ён гэтак жа строгі ў ацэнках іншых народаў. У цэлым адмоўна ён ставіцца да цывілізаваных народаў Міжземнамор’я — народаў Рымскай імперыі і яе суседзяў: паводле яго думкі, арабы і армяне вераломныя, грэкі ненадзейныя, папаўзлівыя і фанабэрыстыя, яўрэі поўныя забабонаў, парфяне выхвальныя і напышлівыя. Пры гэтым халаднаватае дачыненне гісторыка да яўрэяў засноўваецца не гэтулькі на непрыманні саміх іўдзейскіх звычаяў, колькі на празелітызме, масавым звароце ў іўдаізм. Таму, паводле слоў А. Г. Грушавага, пагляды Тацыта «*не маюць нічога агульнага з антысемітызмам*». Цві Явец мяркуе, што Тацыт мог ураўнаважыць сваю ацэнку яўрэяў нейкім станоўчым каментарыем, але наўмысна не зрабіў гэтага. Ізраільскі гісторык таксама мяркуе, што Тацыт мог спецыяльна ствараць адмоўны вобраз яўрэяў для абгрунтавання палітычнай экспансіі Рыма ва Усходнім Міжземнамор’і. Іншыя навукоўцы бачаць у апісанні яўрэяў праяву антычнай традыцыі спазнання свайго народа (то бок рымлянаў) праз апісанне варвараў. Разам з тым, гісторык дэманструе дваістае дачыненне да варварскіх народаў Еўропы — насельнікам Брытанскіх астравоў і Германіі. Паведамляючы пра прыхільнасць германцаў да сну і выпіўкі, усё ж Тацыт прыпісвае ім уладанне тым гераізмам (*virtus*), якую з прычыны спешчанага ладу жыцця губляюць рымляне. Іх дадатныя якасці Тацыт не абмяжоўвае гераізмам; вартасці германцаў адносяцца да многіх сфер жыцця, але асабліва прыцягваюць гісторыка асаблівасці сямейнага жыцця паўночных суседзяў Рыма. Зазвычай, іх станоўчыя якасці выяўляюцца ўскосна, праз указанне на тое, што ім неўласцівыя многія заганы рымлянаў: «*кабеты не ведаюць спакус гледзішчаў і баляў*», «*ніхто не абсмейвае заган і не заве яго модай*». Высокая ацэнка нораваў варвараў, якія жылі па першабытных традыцыях, і супрацьстаўленне ім спешчаных і разбэшчаных цывілізаваных народаў — характэрныя ідэі для многіх рымскіх аўтараў-маралістаў. У Тацыта германцы яшчэ і рамантычна збліжаюцца з рымлянамі першых гадоў Рэспублікі. Нямала літаратуры прысвечана вывучэнню пытання пра тое, ці асцерагаўся Тацыт германцаў, ці бачыў ён у іх пагрозу Рыму. Хоць некаторыя навуковыя схільныя прызнаваць боязі Тацыта, гэта пытанне працягвае заставацца нявырашаным. Тацыт падтрымваў захаванне ўлады Рыма над іншымі народамі. Быўшы сенатарам, ён падзяляў перакананні пра патрэбу падтрымання строгага парадку ў правінцыях. Паводле яго думкі, намеснікі правінцый павінны былі быць цвёрдымі, але перадусім — справядлівымі. ### Рэлігійныя пагляды Тацыт быў выдатна знаёмы з рымскай рэлігійнай тэорыяй і практыкай, пра што сведчыць яго членства ў калегіі квіндэцэмвіраў (пятнаццаці жрацоў святадзействаў). З прычыны гэтага ён паважліва ставіўся да рымскіх жрэцкіх калегій. Зрэшты, нягледзячы на яўны ўплыў традыцыйнай рымскай рэлігіі на Тацыта, ацэнкі ступені гэтага ўплыву адрозніваюцца. У прыватнасці, існуе гіпотэза, што мэтай «Гісторыі» і «Аналаў» Тацыта насамрэч было даследаванне, як у I стагоддзі н. э. выяўляліся раней існавалыя прадказанні (перадусім, на матэрыяле Сівіліных кніг) і якая была роля богаў у падзеях апошніх гадоў. Міхаэль фон Альбрэхт, наадварот, мяркуе, што рымскі гісторык не знаходзіўся пад моцным уплывам рымскай рэлігіі. Паводле яго думцы, Тацыт «юрыдычна» ставіўся да яе і лічыў, што да I стагоддзя н. э. яна страціла актуальнасць. У сваіх складаннях Тацыт надае нямала ўвагі апісанню знакаў і цудаў, што, зрэшты, з’яўляецца характэрнай рысай усёй антычнай гістарыяграфіі. Аднак пашыраныя сярод простых рымлянаў забабонаў ён не прымае і імкнецца дыстанцыявацца ад іх. Гісторык па-рознаму ацэньвае ўплыў богаў, лёсы (*fatum*) і астралагічных прадказанняў у розных сітуацыях, але надае вялікае значэнне ўплыву *fortuna* (выпадак, які не паддаецца разліку). Багі часам умешваюцца ў развіццё падзей, прытым звычайна Тацыт уяўляе іх такімі, што гневаюцца і толькі зрэдку — міласцівымі. У цэлым у яго складаннях роля богаў, лёсы і наканаванні хутчэй невялікая, і звычайна людзі паўстаюць свабоднымі ў сваіх учынках. Думку гісторыка па большасці рэлігійных і філасофскіх пытанняў даследчыкі ацэньваюць як нявязначаную. Рукапісы і выданні ------------------ ### Рукапісы Фрагмент рукапісу «Медыцэйская I». Старонка з рукапісу «Медыцэйская II». Складанні Тацыта не былі вядомыя шырокаму колу рымлянаў; толькі ў канцы III стагоддзя імператар Марк Клаўдзій Тацыт, які лічыў сябе нашчадкам гісторыка, загадаў усім бібліятэкам Імперыі мець у сваіх фондах яго складанні. Надалей яго ведаюць толькі некаторыя познаантычныя інтэлектуалы і лічаныя сярэднявечныя храністы. З-за невялікай папулярнасці ў Сярэднія вякі складання Тацыта захаваліся толькі дзякуючы адзінкавым рукапісам. I—VI кнігі «Аналаў» захаваліся ў адзіным рукапісе, вядомага як «Медыцэйская I» (M1). Яна была напісана каралінгскім мінускулам у сярэдзіне IX стагоддзі меркавана ў Фульдскім манастыры. Яе пісалі вельмі акуратна, хоць пры гэтым перанеслі граматычныя памылкі з папярэдніх манускрыптаў. Уважлівае палеаграфічнае вывучэнне рукапісу паказвае на тое, што выточным тэкстам паслужыла грубая копія без прабелаў паміж словамі. У манускрыпце ніяк не пазначаны разрыў у два гады апісаных падзей паміж раздзелам 5.5 «Аналаў» і ацалелымі ўрыўкамі кнігі VI, няма дзялення на часткі і параграфы (яны былі зроблены ўжо ў друкаваных выданнях XVII—XX стагоддзяў). Праз нейкі час пасля завяршэння «Медыцэйская I» апынулася ў манастыры Карвей[ru]. Яна была дастаўлена ў Рым па просьбе рымскага папы Льва X (правіў з 1513 года), і ўжо ў 1515 годзе быў надрукавана першы поўны зборнік складанняў Тацыта. У Карвей манускрыпт не вярнуўся, але замест яго ў манастыр быў адпраўлены надрукаваны асобнік. У наш час рукапіс захоўваецца ў бібліятэцы Лаўрэнціяна ў Фларэнцыі. У сярэдзіне XI стагоддзя ў манастыры Мантэкасіна[ru] быў створаны рукапіс, вядомы як «Медыцэйская II» (M2). Яна ўлучае кнігі XI—XVI «Аналаў» і кнігі I—V «Гісторыі». Рукапіс быў напісаны беневенцкім пісьмом[ru]. У манускрыпце была ўжыта суцэльная нумарацыя кніг (кнігі «Гісторыі» I—V былі пранумараваны як XVII—XXI). «Медыцэйская II» была выяўлена гуманістамі каля 1360 года, з яе зрабілі копію і пераправілі ў Фларэнцыю. Дзякуючы знаходцы Тацыта ведаў Бакача. У ліставанні паміж гуманістамі Поджа Брачаліні і Нікало Ніколі[ru] ўтрымваецца ўказанне на тое, што каля 1427 года Ніколі нейкім сумнеўным спосабам атрымаў гэты манускрыпт. Пасля смерці Ніколі ў 1437 годзе рукапіс трапіў у Лаўрэнціяну. З-за таго, што «Медыцэйская II» была напісана складаным для чытання беневенцкім шрыфтам, з яе зрабілі каля 40 рукапісных копій, і менавіта яны служылі глебай для ўсіх выданняў аж да 1607 года. Даследчыкі таксама знайшлі ўказанні на тое, што мог існаваць і трэці рукапіс «Аналаў» і «Гісторыі» Тацыта: рознае чытанне шэрага спрэчных момантаў у «Лейдэнскім рукапісе» (L) дазваляе зрабіць выснову пра выкарыстанне крыніцы, адрознай ад «Медыцэйскай II». Аднак пазней розначытанні паміж рукапісамі L і M2 сталі разглядаць як вынік працы філолагаў XV стагоддзя. «Агрыкала» і «Германія» таксама захаваліся дзякуючы аднаму-адзінюткаму рукапісу, хоць яшчэ ў сярэдзіне XV стагоддзі, магчыма, іх было два. У 1425 годзе Поджа Брачаліні ў лісце да Нікало Ніколі паведаміў пра знаходку манахам Херсфельдскага манастыра невядомага рукапісу Тацыта з «Германіяй» і «Агрыкалам». Поджа спрабаваў пераканаць манаха адправіць яму манускрыпт, але той адмовіўся. Пасля гэтага Ніколі адправіў ліст двум кардыналам, якія збіраліся наведаць шэраг манастыроў у Францыі і Германіі, з просьбай прывезці рукапіс. Невядома, ці адгукнуліся кардыналы на просьбу, але ў 1455 годзе антыквар П'ер Кандыда Дэчэмбрыа[ru] бачыў малыя складанні Тацыта ў Рыме. У 1457—1458 гадах Энеа Сільвіа Пікаламіні (ён стаў папам рымскім пад імем Пія II) выкарыстаў рукапіс для напісання палемічнага складання. Далейшы лёс гэтага манускрыпта (умоўна яго завуць «Codex Hersfeldensis[de]» невядомы. У XV стагоддзі былі зробленыя мноства рукапісных копій «Дыялогаў» і «Агрыкалы», на падставе якіх былі надрукаваны першыя сучасныя выданні. Доўгі час на падставе існавання дзвюх розных традыцый чытання асобных фраз у рукапісных копіях XV стагоддзя і першых друкаваных выданнях меркавалася, што існавала два выточныя рукапісы для малых твораў Тацыта — «рукапіс X» і «рукапіс Y». Аднак у 1902 годзе ў прыватнай бібліятэцы ў Эзі быў выяўлены манускрыпт, што атрымаў пазначэнне «Codex Aesinas» (Рукапіс Эзі). Разам з складаннямі Тацыта ў гэтым рукапісе ўтрымліваўся таксама пераклад «Дзённіка Траянскай вайны» Дыкціса Крыцкага[ru] са старажытнагрэчаскай на лацінскую мову, выкананы ў IV стагоддзі нейкім Септыміем. Манускрыпт характэрны тым, што частка «Агрыкалы» напісана почыркам XV стагоддзя, а частка — каралінгскім мінускулам IX стагоддзя. Апроч таго, на палях запісана вялікая колькасць альтэрнатыўных чытанняў, у тым ліку і такіх падрабязных, якія не мог пакінуць просты перапісчык. Мяркуецца, што перапісчык або меў пад рукой два манускрыпты з рознымі чытаннямі, або перапісваў тэкст з усімі маргіналіямі. У почырку ж XV стагоддзі звычайна прызнаюць руку Стэфана Гварнеры, заснавальніка бібліятэкі Эзі. З-за знаходкі ў Эзі гіпотэза пра існаванне двух выточных рукапісаў для позных копій Тацыта падпадае пад сумнеў. Аднак невядома, ці з’яўляецца знаходка ў Эзі тым самым рукапісам, выяўленым у Херсфельдзе каля 1425 года і ўбачанай Дэчэмбрыа ў 1455 годзе ў Рыме. Каментаванае выданне Тацыта Юстам Ліпсіем[ru]. Ліён, 1598 год. Падчас Другой сусветнай вайны «Рукапісам Эзі» зацікавіліся ў СС. Цікавасць да аднаго з найранейшых сістэматычных апісанняў старажытных германцаў была гэтак вялікая, што «Codex Aesinas» вывучаў і прывёз у Германію асабіста кіраўнік аддзела «Анэнэрбэ» Рудольф Тыль[de]. У 1943 годзе ён выдаў фотарэпрадукцыю абаіх складанняў Тацыта. Пасля гэтага рукапіс на доўгі час знік і толькі нядаўна выявіўся ў Рыме. У наш час шэраг даследчыкаў мяркуе, што старонкі IX стагоддзя ў «Рукапісы Эзі» — гэта частка Херсфельдскага манускрыпта. Існуе таксама думка, што Херсфельдскі манускрыпт згублены беззваротна, а знаходка з Эзі — частка іншага манускрыпта, зробленая ў той час, калі існавалі і іншыя рукапісы. ### Першыя друкаваныя выданні Першае друкаванае выданне Тацыта было выпушчана каля 1470 года (паводле іншай версіі, у 1472—1473 гадах) Вендэлінам фон Шпеерам[ru] у Венецыі. Фон Шпеер выкарыстаў рукапіс «Медыцэйская II», у якім, у прыватнасці, адсутнічалі кнігі I—VI «Аналаў». У 1472, 1476 і 1481 гадах выданне фон Шпеера перадрукоўвалася ў Балонні і Венецыі. Каля 1475—1477 гадоў Францыскам Путэаланам (лац.: Franciscus Puteolanus) у Мілане было выпушчана другое выданне, што ўключала таксама «Агрыкалу». Путэалан выправіў шэраг недакладнасцей у першым выданні, але, відаць, не выкарыстаў іншыя рукапісы, а толькі правёў філалагічную працу. У 1497 годзе Філіп Пінцый (лац.: Philippus Pincius) выпусціў у Венецыі новае выданне, заснаванае на тэксце Путэалана. Каля 1473 года Кройснерам у Нюрнбергу было распачата выданне «Германіі» на аснове іншага рукапісу, адрознага ад тых варыянтаў, якія выдаваліся ў Італіі. Годам пазней асобнае выданне «Германіі» было выпушчана ў Рыме, а ў 1500 годзе «Германія» на аснове трэцяга рукапісу была выпушчана Вінтэрбургам у Вене ў складзе зборніка. Першае поўнае выданне захаваных прац Тацыта (улучаючы першыя шэсць кніг «Аналаў» з рукапісу «Медыцэйская I») было ажыццёўлена ў 1515 годзе ватыканскім бібліятэкарам Філіпа Бераальда Малодшым[de]. У пачатку XVI стагоддзя Беат Рэнан[en] выдаў каментаванае выданне складанняў Тацыта, чым паклаў пачатак іх актыўнаму філалагічнаму вывучэнню. Паводле звестак І. М. Тронскага[ru], яно было выдадзена ў 1519 годзе ў Базелі, а паводле звестак сучаснага даследчыка Рональда Марціна, Рэнан выпусціў два каментаваныя выданні складанняў Тацыта ў 1533 і 1544 годзе. З 1574 года было выпушчана некалькі выданняў складанняў гісторыка пад рэдакцыяй вядомага філолага Юста Ліпсія з каментарыямі. У 1607 годзе Курцый Пікена (лац.: Curtius Pichena) выдаў у Франкфурце першае выданне, заснаванае на непасрэдным вывучэнні розных варыянтаў рукапісаў. Аднак з-за недастатковага досведу працы з сярэднявечнымі рукапісамі і Пікена, і Ліпсій згаджаліся з тым, што рукапіс «Медыцэйская II» быў створаны ў IV—V стагоддзях, хоць ён пісалася пазнейшым беневенцкім пісьмом. Уплыў Тацыта ------------ Тытульны ліст «Гісторыі Італіі» Франчэска Гвічардзіні, напісанай пад уплывам Тацыта. ### Антычнасць і Сярэднявечча У антычную эпоху Тацыт не быў вельмі вядомы. Хоць яго сябар Пліній Малодшы прадказваў у лістах, што яго творы будуць несмяротнымі, у складаннях іншых інтэлектуалаў антычнай эпохі яго імя практычна не сустракаецца. Воплеск папулярнасці Тацыта давёўся на кароткае кіраванне імператара Марка Клаўдыя Тацыта, які лічыў сябе нашчадкам гісторыка і загадаў усім бібліятэкам у імперыі мець асобнікі яго складанняў. Апроч таго, вядомы гісторык канца IV стагоддзя Аміян Марцэлін пачаў аповед у «Дзеях» (лац.: Res Gestae) з 96 года (забойства Даміцыяна і пачатак кіраванні Нервы), то бок з моманту сканчэння аповеда ў «Гісторыі» Тацыта. Быў добра знаёмы з яго складаннямі і Павел Арозій[ru]. У сваёй «Гісторыі супраць паганцаў» ён нярэдка выкарыстоўвае Тацыта як крыніцу інфармацыі, аднак паказвае на няпэўныя звесткі і на нежаданне гісторыка разабрацца ў гісторыі, злучанай з разбурэннем Садома і Гаморы[ru]. Тэртуліян[ru] зваў яго лгуном за аповед пра звычаі яўрэяў. У той жа час, Магн Аўрэлій Касіядор ведае толькі «нейкага Карнелія». Фульдскі манастыр у XVII стагоддзі. У Сярэднія вякі пра існаванне складанняў Тацыта ведалі толькі нешматлікія манахі ў буйных манастырах. І ўсё ж, яго складанні працягвалі перапісвацца, і менавіта дзякуючы гэтым копіям працы рымскага гісторыка вядомыя да нашых дзён. У час каралінгскага адраджэння яго наноў адкрылі для сябе нямецкія манахі, якія выявілі ў Тацыта важныя звесткі пра старажытных германцаў. У IX стагоддзі манахі Фульдскага манастыра — аднаго з найважнейшых агменяў захавання антычнай культуры ў Сярэднія вякі — выкарысталі звесткі з рукапісаў Тацыта для сваіх складанняў. З яго складаннямі былі знаёмыя Эйнхард і Рудольф Фульдскі[ru]. Асабліва актыўна Тацыта выкарыстоўваў Рудольф, які пісаў пра старажытных саксаў. Магчыма, рымскага гісторыка чыталі таксама Відукінд і Адам Брэменскі, але з-за таго, што сярэднявечныя аўтары не заўсёды паказвалі свае крыніцы, калі гэта былі паганцы, удакладніць гэтыя здагадкі немагчыма. Пасля адкрыцця рукапісаў Тацыта італьянскімі гуманістамі XIV стагоддзя ён вельмі хутка робіцца вядомы. Яго папулярнасці спрыяла копія рукапісу «Медыцэйская II», перавезеная з Мантэкасіны ў Фларэнцыю (напэўна, пры ўдзеле Джавані Бакача). Знаходзячы паралелі паміж рымскай і сучаснай гісторыяй, італьянскія гуманісты нярэдка звярталіся да «Аналаў» і «Гісторыі» Тацыта — выкрывальніка тыранаў. Так, прыкладам, у 1404 годзе гуманіст Леанарда Бруні[ru] выкарыстаў сведчанні рымскага гісторыка для доваду недахопаў манархічнай формы кіравання. Палітычны мысляр Нікало Макіявелі параўнальна рэдка звяртаўся да Тацыта і надаваў больш увагі Лівію. Аднак ужо сучаснікі адзначалі, што Макіявелі быў блізкі па духу да Тацыта, і калі складанні італьянскага мысляра ўнеслі ў Індэкс забароненых кніг, гуманісты сталі звяртацца да рымскага гісторыка замест забароненага фларэнтыйца. Крыху пазней «Аналаў» і «Гісторыі» стала вядомая «Германія». Адным з першых, хто яе выкарыстаў, быў у сярэдзіне XV стагоддзя Энеа Сільвіа Пікаламіні, у 1458 годзе абраны папам рымскім пад імем Пія II. ### Новы час Нідэрландскі філолаг Юст Ліпсій, найбуйнейшы знаток складанняў Тацыта, які шмат зрабіў для папулярызацыі яго складанняў сярод чытальнай публікі. Паводле слоў С. І. Сабалеўскага, «*Лісіны ведаў напамяць усяго Тацыта і хваліўся, што можа прачытаць любое месца з Тацыта, нават калі яму пры гэтым прыставяць да горла нож, каб усадзіць пры першай памылцы ці замешцы*». Хоць складанні Тацыта выдаваліся з 1470 года, яго папулярнасць першыя часы была невялікай, бо тады працягвалі чытаць тых аўтараў, якія былі добра вядомыя ў Сярэднія вякі. Апроч таго, да канца XVI стагоддзі ім цікавіліся амаль выключна ў Італіі і Германіі. Усееўрапейская папулярнасць да яго прыйшла ў канцы XVI стагоддзя з публікацыямі вядомага філолага Юста Ліпсія, а таксама дзякуючы лекцыям Марка Антуана Мюрэ[ru]. У выніку, у XVII стагоддзі ён стаў адным з самых чытаных антычных аўтараў. Так, за 1600—1649 гады ў Еўропе былі надрукаваны па крайняй меры 67 выданняў «Гісторыі» і «Аналаў». За гэты ж перыяд былі выпушчаны каля 30 выданняў Салюсція, другога па папулярнасці лацінскага аўтара. Паколькі мова Тацыта лічылася досыць цяжкай, актыўна распачыналіся спробы перакладу яго складанняў на сучасныя мовы. Шыранне складанняў рымскага гісторыка, які шмат увагі надаваў закулісным інтрыгам, дало імпульс развіццю палітычнай думкі Адраджэння. Еўрапейцы, якія чыталі Тацыта ў XVI і XVII стагоддзях, лічылі, што яго апісанні імператарскага Рыма напамінаюць рэаліі іх часу, і, абапіраючыся на творы Тацыта, пераасэнсоўвалі падкладку сучасных ім палітычных падзей. Прыкладам, гэта адбывалася на мяжы XVI—XVII стагоддзяў, калі смерць бяздзетных уладцаў Францыі і Англіі і падзеі прыкулі ўвагу да не заўсёды гладкай пераемнасці рымскіх імператараў. У апісанні кар’еры Сеяна ў Еўропе бачылі зборную выяву дачасніка, які высока ўзляцеў, але нізка паў. Нарэшце, у святле актыўнай цэнзуры ўладцамі і каталіцкай царквой друкаванай прадукцыі атрымала велізарную актуальнасць крытыка Тацытам уціскаў свабоды слова. Дзякуючы гэтаму фрагмент «Аналаў», дзе апісваецца лёс гнанага гісторыка Аўла Крэмуцыя Корда[ru] (ён скончыў самагубствам, а яго складанні былі спалены), апынуўся адным з найболей часта цытаваных урыўкаў гэтага складання. Актыўнае выданне перакладаў Тацыта, а таксама Ціта Лівія і Салюсція на англійскую мову згуляла немалую ролю ў падрыхтоўцы Англійскай рэвалюцыі. У 1627 годзе нідэрландскі навуковец Ісаак Дарыслаўс[en] пачаў чытаць у Кембрыджскім універсітэце курс лекцый пра гісторыка, але яго інтэрпрэтацыя рымскіх імператараў як узурпатараў паўплывала на яго хуткае адхіленне ад выкладання. «Гісторыя» і «Аналы» зрабілі вялікі ўплыў на гісторыкаў XVI—XVII стагоддзяў, і яны пераймалі стыль Тацыта, капіявалі структуру яго складанняў і адбіралі фактычны матэрыял па прынцыпах свайго рымскага папярэдніка. Адным з першых гісторыкаў, якія працавалі пад сур’ёзным уплывам Тацыта, стаў напачатку XVI стагоддзі фларэнтыец Франчэска Гвічардзіні, чыя «Гісторыя Італіі» вытрымана ў стылі «Гісторыі» і «Аналаў». Апроч таго, у Новы час складанні Тацыта служылі грунтам для многіх трактатаў па палітычнай філасофіі дзякуючы багатаму фактычнаму матэрыялу, сабранаму гісторыкам. Моцны ўплыў Тацыта выяўляецца ў класікаў натуральнага права Гуга Гроцыя і Томаса Гобса, а таксама ў многіх іншых мысляроў Новага часу — Фрэнсіса Бэкана, Мішэля Мантэня, Джона Мільтана, Бенджаміна Франкліна, Джона Адамса, Томаса Джэферсана. Зрэшты, ужо ў канцы XVI стагоддзя пашырыўся і іншы пагляд на складанні набіралага папулярнасць аўтара. У гэты час, поўны войн і звад, апалагеты манархічнай формы кіравання пачалі акцэнтаваць увагу на той строгай палітыцы, якую праводзілі Актавіян Аўгуст і Тыберый для прыўнясення стабільнасці ў палітычнае жыццё. На першы план выстаўляліся і маляўнічыя апісанні грамадзянскіх войн, якія ўяўляліся як большае зло, чым абмежаванне праў і воляў. Такім чынам, крытыка імператараў прыцягнулі да апраўдання сучасных манархій. Апроч таго, у 1589 годзе Юст Лісіны, спрыялы шыранню Тацыта як выдавец і каментатар яго складанняў, выдаў працу «Шэсць кніг пра палітыка». У ёй ён пераасэнсаваў свае ранейшыя пагляды на суаднясенне ідэй Тацыта з сучаснасцю. Калі раней ён параўноўваў герцага Альбу[ru] з дэспатычным Тыберыем, то зараз ён шукаў у рымскага гісторыка рэкамендацыі па прадухіленні грамадзянскіх войн і ўсталяванні моцнай манархічнай улады. Знакамітага філолага вінавацяць у тым, што ён не грэбаваў выдзіраць словы Тацыта і герояў яго складанняў з кантэксту, часам надаючы ім процілеглы сэнс. І ўсё ж, Ліпсій працягваў асуджаць тыранаў, якія злоўжывалі сваёй уладай. Хоць з сярэдзіны XVII стагоддзя ўплыў Тацыта як палітычнага мысляра стаў змяншацца, створаныя ім выявы імператарскага Рыма працягвалі выклікаць асацыяцыі з сучаснасцю. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што вялікі ўплыў твораў рымскага гісторыка на палітычную філасофію захоўваўся аж да канца XVIII стагоддзя. Апроч таго, яго складанні ўжо трывала ўвайшлі ў склад няпісанага канона гістарычнай літаратуры. У XVII стагоддзі Тацыт робіцца вельмі папулярным у Францыі, чаму спрыяла эміграцыя многіх прадстаўнікоў італьянскай эліты да французскага двара. Найбольшую цікавасць у гэты перыяд выклікалі яго літаратурныя таленты, і ён натхняе нямала французскіх літаратараў. На глебе звестак Тацыта і пад моцным уплывам яго паглядаў былі створаны п’есы «Смерць Агрыпіны» Сірано дэ Бержарака, «Атон» П’ера Карнэля, «Брытанік[ru]» Жана Расіна. У прыватнасці, Расін зваў Тацыта «найбольшым маляром старажытнасці». Нягледзячы на існаванне шырокай традыцыі, якая тлумачыла Тацыта як абаронцу манархіі, выява Тацытам імператараў і яго апісанне грамадскага жыцця Рыма паказвалі на зусім іншы кірунак палітычных сімпатый антычнага гісторыка. У XVIII стагоддзі ў Тацыце сталі бачыць не толькі аднаго з найбуйных праціўнікаў манархіі ў рымскай літаратуры, але і гарачага прыхільніка рэспубліканскай формы кіравання. Напачатку стагоддзя ірландскі публіцыст Томас Гордан апублікаваў пераклад складанняў Тацыта на англійскую мову, а разам з ім — трактат «*Гісторыка-палітычныя развагі пра кнігі Тацыта*». Апошняе складанне надало імпульс развіццю антыманархічнай традыцыі. Рымскі гісторык заставаўся ўзорам для многіх прафесійных антыкаведаў. Так, брытанскі гісторык Эдуард Гібан, які напісаў вядомую працу «Гісторыя заняпаду і разбурэння Рымскай імперыі», шмат у чым знаходзіўся пад уплывам Тацыта. Апроч таго, на XVIII стагоддзе даводзяцца першыя спробы крытычнага ўспрымання выяў Рыма, створаных рымскім гісторыкам. Прыкладам, Вальтэр лічыў перабольшанымі выказы Тацыта пра Тыберыя і Нерона. Напалеон Банапарт вельмі негатыўна ставіўся да творчасці рымскага гісторыка і нават пачаў літаратурную кампанію дзеля аганьбавання аднаго з самых папулярных антычных аўтараў. У прыватнасці, Напалеон загадаў друкаваць артыкулы з крытыкай Тацыта як гісторыка і пісьменніка, а таксама патрабаваў вынятку яго складанняў са школьнага курса. Паводле яго думкі, Тацыт быў адсталым кансерватарам, які не захацеў прыняць прагрэсіўную для свайго часу імперскую форму кіравання. Пляменнік Банапарта Напалеон III, які шмат займаўся вывучэннем рымскай гісторыі, таксама крытыкаваў выкрывальніка імператараў-тыранаў. Пры ім прыхільнікі імператара выступалі ў друку, імкнучыся давесці няправасць ацэнак рымскага аўтара. Зрэшты, яго працягвалі шанаваць інтэлектуалы. Асабліва добра яго ведалі ў Германіі. Карл Маркс і Фрыдрых Энгельс высока ацэньвалі Тацыта і неаднаразова звярталіся да яго складанняў. У прыватнасці, у класічнай працы Энгельса «Паходжанне сям'і, прыватнай уласнасці і дзяржавы[ru]» вельмі шмат спасылак на «Германію». Складанні гісторыка выкарыстоўвалі таксама Георг Гегель, Фрыдрых Ніцшэ, Макс Вебер. Да Тацыта звяртаўся Мікалай Карамзін падчас працы над «Гісторыяй дзяржавы расійскай». Аляксандр Пушкін уважліва чытаў Тацыта і натхняўся ім падчас напісання «Барыса Гадунова», а сярод нататак паэта ёсць «Заўвагі на „Аналы" Тацыта». У іх Пушкін не гэтулькі зважаў на мову гэтага аўтара, колькі знаходзіў супярэчнасці ў паведамляных ім фактах, а таксама звяртаўся да аналізу гісторыка-культурнага кантэксту эпохі. У Расіі рэвалюцыйнае тлумачэнне ідэй Тацыта натхняла дзекабрыстаў і Аляксандра Герцэна. Апошні зваў яго «*неабсяжна вялікім*» і ў 1838 годзе напісаў пад яго ўплывам невялікую працу «З рымскіх сцэн». ### Уплыў у Германіі Помнік Армінію[ru] каля Дэтмольда[de] (пабудаваны ў 1838—1875 гадах.) Дзякуючы таму, што складанні Тацыта ўтрымвалі нямала геаграфічных і этнаграфічных апісанняў германскіх тэрыторый, яны нярэдка выкарыстоўваліся для даследавання старажытнай гісторыі Германіі. Нягледзячы на досыць актыўнае выкарыстанне ў эпоху каралінгскага адраджэння, пасля Тацыт быў практычна забыты ў Германіі аж да XV стагоддзя, калі італьянскія гуманісты сталі ўважліва вывучаць яго рукапісы. 31 жніўня 1457 года кардынал Энеа Сільвіа Пікаламіні, па хуткім часе сталы татам рымскім пад імем Пія II, атрымаў ліст ад сакратара біскупа Майнца Марціна Майра (ням.: Martin Mair). Майр агучыў пашыраную ў народзе незадаволенасць палітыкай каталіцкай царквы. У Германіі праводзілі паралелі паміж бягучай сітуацыяй і часамі Рымскай імперыі, а царкоўную дзесяціну параўноўвалі з выплатай падаткаў. Менавіта з-за рымлянаў, меркавалі там, іх вялікая краіна прыйшла ў заняпад. У адказ Пікаламіні напісаў трактат, дзе на матэрыяле «Германіі» Тацыта паказваў дзікае і ганебнае мінулае германцаў (для гэтага ён адабраў толькі негатыўныя іх характарыстыкі ў Тацыта) і прагрэс, якога яны дамагліся дзякуючы Рыму. Гэта складанне хутка пашырылася ў Германіі, але сваёй мэты не дасягнула. Яно было ўспрынята як правакацыя і толькі ўзмацніла антыітальянскія і антыпапскія настроі. І ўсё ж, дзякуючы Пікаламіні ў Германіі наноў адкрылі складанні Тацыта — найважнейшыя крыніцы па гісторыі сваіх продкаў. У 1500 годзе нямецкі гуманіст Конрад Цэльтыс[ru] паказаў на недастатковасць ведаў пра старажытных германцаў і заклікаў збіраць і шырыць усе даступныя сведчанні пра іх. Зрэшты, Цэльтыс быў ужо знаемы з «Германіяй» — пры занятку кафедры ўніверсітэта ў Інгальштаце ў 1492 годзе ён сказаў прамову, у грунце якой ляжала гэта складанне. Даведаўшыся пра «Германію» ад Пікаламіні, Цэльтыс вывучыў гэта складанне і стаў шырыць процілеглы пункт погляду на жыццё даўнейшых германцаў. Дзякуючы Пікаломіні і Цэльтысу «Германія» Тацыта пачала актыўна друкавацца на нямецкамоўных землях, а ў 1535 годзе Якаб Міцыл (Мельцар)[en] пераклаў гэта складанне на нямецкую мову. З падачы Цэльтыса гуманіст Ульрых фон Гутэн у пачатку XVI стагоддзі звярнуўся да складанняў Тацыта для стварэння ідэалізаванай выявы старажытных германцаў. У адрозненне ад Пікаламіні, ён падкрэсліў не негатыўныя характарыстыкі германцаў, а толькі пазітыўныя. На грунце «Германіі», «Аналаў», а таксама невялікай «Гісторыі» рымскага аўтара Валея Патэркула[ru] фон Гутэн стварыў ідэалізаваную выяву правадыра германскага племя херускаў Армінія, які разбіў рымлянаў у Тэўтабургскім лесе. Нямецкі гуманіст сцвярджаў, што Арміній — больш таленавіты палкаводзец, чым Сцыпіён, Ганібал і Аляксандр Македонскі. Дзякуючы фон Гутэну Арміній стаў лічыцца нацыянальным героем Германіі, і выява змагар за свабоду свайго народа супраць Рыма згуляла значную ролю ў станаўленні германскага нацыянальнага руху. Трактоўку фон Гутэнам Армінія падтрымаў ініцыятар Рэфармацыі Марцін Лютэр, які выказаў здагадка, што *Arminius* — перакручаная форма германскага імя *Hermann*. Некаторы час напачатку XVI стагоддзя папулярнымі былі шавіністычныя трактоўкі складанняў Тацыта, што сцвярджалі вячыстая перавага германцаў над рымлянамі. Такім чынам, невялікае складанне рымскага гісторыка атрымала актуальнасць у сувязі са станаўленнем германскага нацыянальнага руху і пачаткам Рэфармацыі. Тацыт. Германія, 4 «Сам я далучаюся да думкі тых, хто мяркуе, што плямёны, якія насяляюць Германію, што ніколі не падпадалі змешванню праз шлюбы з якімі-небудзь іншапляменнікамі, спрадвеку складаюць адменны, захавалы спрадвечную чысціню і толькі на сябе самага падобны народ. Адсюль, нягледзячы на такі лік людзей, усім ім уласцівае тое ж аблічча: цвёрдыя блакітныя вочы, русыя валасы, высокія целы, здольныя толькі да кароткачасовага высілку; разам з тым ім бракуе цярплівасці, каб зацята і напружана працаваць, і яны зусім не выносяць смагі і спёкі, тады як непагадзь і глеба прызвычаілі іх лёгка перажываць холад і голад». У XVII стагоддзі тэма супрацьстаяння з Рымам больш не была гэтак актуальнай, і ўвага да Тацыта ў Германіі трохі саслабла. Змянілася і сфера выкарыстання «Германіі» ў літаратуры: запісаныя Тацытам сведчанні пра даўнейшых германцаў выкарыстоўваліся ўжо паўсюдна — ад драматычных і сатырычных твораў да лінгвістычных трактатаў. Да рымскага гісторыка актыўна звярталіся філосафы Іаган Гердэр і Іаган Фіхтэ, а ў пачатку XIX стагоддзі ідэолагі нямецкага нацыяналізму Эрнст Морыц Арнт[ru] і Фрыдрых Людвіг Ян[ru] будавалі свае ідэалізаваныя карціны жыцця даўнейшых германцаў на глебе апісанняў Тацыта. Арнт, у прыватнасці, прыпісваў немцам многія дадатныя рысы, якія Тацыт прыпісаў даўнейшым германцам. Ён таксама сцвярджаў, што сучасныя немцы захавалі значна больш рыс сваіх гераічных продкаў, чым усе іншыя еўрапейскія народы ўспадкавалі ад сваіх прабацькоў. Пры дзяржаўнай падтрымцы быў пабудаваны помнік Армінію, чыё будаванне натхніў помнік Верцынгетарыгу пад Алезіяй. Па французскім узоры ў Германіі пачалося мэтнае археалагічнае вывучэнне мясцовасцей, апісаных Тацытам. Большасць даследаванняў ідэалізавалі германцаў і мінулае ў цэлым, а некаторыя навукоўцы звярталіся да Тацыта ў спробах рэканструяваць спрадвечны нямецкі *Volksgeist* — «народны дух». З часам атрымала вялікае шыранне ідэя пра ўнікальнасць германцаў і іх перавагу над іншымі народамі Еўропы. Дзякуючы таму, што ў нямецкім нацыянальным руху пашырылася аднабаковая трактоўка «Германіі» як складання, апісвальнай вартасці даўнейшых германцаў, «Германія» нярэдка прыцягвалася ідэолагамі нацыянал-сацыялізму ў 1930-я гады. Найболей актыўным чалавекам, які шырыў і прыстасоўваў яго для патрэб нацыянал-сацыялізму, быў рэйхсфюрар СС Генрых Гімлер. Упершыню ён прачытаў «Германію» ў маладосці і быў ёй узрушаны. Пасля свайго ўзвышэння ён усяляк прапагандаваў дадатныя характарыстыкі германцаў у Тацыта, а ў 1943 годзе накіраваў у Італію кіраўніка аддзела «Анэнэрбэ» Рудольфа Тыля для вывучэння «*Codex Aesinas*» — адной з найстаражытнейшых рукапісаў «Германіі». Адменнай папулярнасцю карыстаўся фрагмент пра захаванне германцамі расавай чысціні (гл. злева); гэта назіранне рымскага гісторыка служыла адной з асноў новай «антрапалогіі». Так, у 30-я гады спецыяліст па расавай тэорыі Ганс Гюнтэр[ru] лічыў гэта сведчаннем клопату старажытных германцаў пра захаванне расавай чысціні, што ўзгаднялася з прыняццем у 1935 годзе Нюрнбергскіх расавых законаў[ru]. Знаёмства з назіраннямі Тацыта пра ўзаемасувязь расавай чысціні і ваеннага гераізму выяўляецца ў Х'юстана Сцюарта Чэмберлена[ru], Альфрэда Розенберга і Адольфа Гітлера. Іншыя тлумачэнні Тацыта не віталіся: калі ў 1933 годзе кардынал Міхаэль фон Фаўльхабер[ru] звярнуўся да вернікаў з навагоднім лістом, выкарыстоўваючы довады Пікаламіні пра варварства старажытных германцаў, яго аддрукаваную прамову спальвалі на вуліцах чальцы «Гітлерюгенда», а ў бок яго рэзідэнцыі двойчы стралялі. . Навуковае вывучэнне Тацыта -------------------------- ### Навуковае вывучэнне складанняў * Гастон Буасье[ru] (1823—1908) — даследчык творчасці Тацыта і аўтар манаграфіі пра ягоГастон Буасье[ru] (1823—1908) — даследчык творчасці Тацыта і аўтар манаграфіі пра яго * Васіль Іванавіч Мадэстаў[ru] (1839—1907) — аўтар манаграфіі пра Тацыта Васіль Іванавіч Мадэстаў[ru] (1839—1907) — аўтар манаграфіі пра Тацыта * Рональд Сайм (1903—1989) — аўтар двухтамовай манаграфіі і шэрага артыкулаў пра ТацытаРональд Сайм (1903—1989) — аўтар двухтамовай манаграфіі і шэрага артыкулаў пра Тацыта У XVI стагоддзі Беат Рэнан упершыню ўжыццявіў выданне складанняў Тацыта з філалагічнымі каментарамі. У ім ён супрацьстаяў модным у той час спробам выкарыстоўваць складанні рымскага гісторыка ў нямецкай публіцыстыцы. У прыватнасці, публіцысты знайшлі ўсім сучасным германскім землям адпаведнасці ў выглядзе плямён старажытных германцаў, што Рэнан паставіў пад сумнеў. Вялікую вядомасць, аднак, атрымалі каментаваныя выданні Тацыта аўтарства вядомага філолага Юста Ліпсія — менавіта яго звычайна лічаць першым даследчыкам творчасці Тацыта242 />. Ліпсій прапанаваў не менш за тысячу эмендацый (выпраўленняў, заснаваных на вывучэнні розначытанняў ва ўсіх рукапісах, з мэтай выключыць памылкі сярэднявечных перапісчыкаў і аднавіць арыгінальнае напісанне) да адных толькі «Аналаў», хоць некаторыя з іх ён запазычыў у папярэднікаў. У 1734 годзе Шарль Мантэск’ё напісаў невялікі трактат «Развагі пра прычыны велічы і заняпаду рымлянаў». У гэтым складанні французскі асветнік крытычна падышоў да звестак гісторыка і, супаставіўшы яго інфармацыю з іншымі крыніцамі, прыйшоў да высновы пра яго прадузятасць. Вальтэр пайшоў яшчэ далей у ацэнцы суб’ектыўнасці Тацыта і лічыў яго публіцыстам, да звестак якога варта ставіцца скептычна. У XIX стагоддзі ідэі пра другаснасць творчасці Тацыта атрымалі ў Еўропе вялікае шыранне. Зазвычай, даследчыкі прызнавалі яго несумнеўныя літаратурныя вартасці, але адмаўлялі яго майстэрства гісторыка. Тэадор Момзен скрытыкаваў яго ўрыўкавыя, няпэўныя і супярэчлівыя звесткі пра ваенныя кампаніі і назваў Тацыта «*самым неваенным з гісторыкаў*». Невысока ацэньваў яго і французскі гісторык Амедэй Цьеры[ru], які падкрэсліваў велізарную важнасць Рымскай імперыі для еўрапейскай гісторыі і скептычна падышоў да Тацыта, які крытыкаваў імператараў. Зрэшты, існавалі і больш высокія яго ацэнкі як гісторыка (у прыватнасці, Гастон Буасье лічыў яго праўдзівым аўтарам, хоць і прызнаваў некаторую яго прадузятасць). У Расійскай імперыі вывучэннем Тацыта займаліся Д. Л. Крукаў, І. У. Цвятаеў[ru], В. І. Мадэстаў, М. П. Драгаманаў, І. М. Грэўс(зрэшты, яго выніковая манаграфія пра Тацыта выйшла толькі пасмяротна, у 1946 годзе, а ў 1952 годзе яе пераклалі на нямецкую мову). В. І. Мадэстаў даводзіў безгрунтоўнасць крытычнай традыцыі, што абніжала значэнне рымскага гісторыка як арыгінальнага і годнага даверу аўтара, сцвярджаў яго бесстароннасць, а пазней выдаў поўны пераклад яго складанняў, які захоўваў сваю каштоўнасць і праз стагоддзе. М. П. Драгаманаў, наадварот, крытыкаваў прадузятасць Тацыта, які, паводле яго думкі, быў залішне прадузяты ў дачыненні імператара Тыберыя. І. М. Грэўс падкрэсліваў яго майстэрства ў абвінавачанні заган свайго часу, у апісанні бітваў (пар. з ацэнкай Момзена) і ў дзелавітасці апісанні, упікаў у адсутнасці адзіных крытэрыяў усталявання праўды, але пры гэтым прызнаваў яго ў цэлым непрадузятым і праўдзівым, схільным да аналізу шэрага крыніц. У пачатку XX стагоддзя з назапашаннем і развіццём гістарыяграфіі крытычная традыцыя стала вызначаць стаўленне да Тацыта. Ацэнкі гісторыкам першых рымскіх імператараў пачалі разглядацца як неаб’ектыўныя практычна паўсюдна. Асабліва ярка гэта тэндэнцыя выявілася ў асвятленні кіравання Тыберыя. Даследчыкі ўпікалі яго ў тым, што ў апісанні кіравання гэтага імператара Тацыт знаходзіўся пад вырашальным уплывам некалькіх складанняў апазіцыйна наладжаных папярэднікаў. Апроч таго, Тацыту ставілі ў віну адлюстраванне не гістарычнай рэальнасці, а ўласных уяўленняў пра яе, а таксама паказвалі на актыўнае выкарыстанне ім рытарычных прыёмаў для падтрымкі сваёй пазіцыі. У другой палове XX стагоддзя з’явілася некалькі буйных абагульняльных прац, прысвечаных Тацыту. Двухтамовая кніга Рональда Сайма «Тацыт», выдадзеная ў 1958 годзе, хутка заваявала прызнанне ў якасці фундаментальнай не толькі пра самага гісторыка, але і пра яго час. Гэта праца стала таксама лічыцца адным з узораў таго, як след вывучаць жыццё і творчасць аўтара ў гісторыка-культурным кантэксце. Гэта праца таксама паказвае, наколькі Сайм — адзін з найбуйнейшых антыкаведаў XX стагоддзя — знаходзіўся пад уплывам Тацыта. Апроч Сайма, манаграфічныя даследаванні выдалі Кларанс Мандэл, Эторэ Параторэ, Рональд Марцін, П'ер Грымаль[ru], Рональд Мёлер, Рыянон Эш. Апроч таго, у 1968 годзе венгерскі навуковец Іштван Боржак[de] напісаў грунтоўны артыкул пра яго для 11-га дадатковага тома энцыклапедыі Паўлі-Вісава. У гэты перыяд большасць навукоўцаў прызнала несумнеўныя вартасці Тацыта як літаратара і як гісторыка, аднак часцяком яго ацэнка кіравання Тыберыя працягвала лічыцца неаб’ектыўнай. ### Спрэчкі пра сапраўднасць складанняў Неўзабаве пасля шырання прац Тацыта ў Еўропе ў даследчыкаў з’явіліся сумневы пра сапраўднасць «Дыялогу пра прамоўцаў», бо гэта складанне моцна адрозніваецца па стылі ад іншых прац гісторыка. Яшчэ ў XVI стагоддзі Беат Рэнан і Юст Ліпсій упершыню паставілі над сумнеў аўтарства Тацыта. Крытыка засноўвалася на стылістычных адрозненнях паміж «Дыялогам» і іншымі творамі Тацыта (па стылі складанне падобна на дыялогі Цыцэрона), з-за якіх аўтарства «Дыялога» прыпісвалася Квінтыліяну, Светонію або ж Плінію Малодшаму. Зрэшты, заўважна адрозны стыль можа быць растлумачаны жанравымі адрозненнямі (асноўную частку твора займае прамая мова). У наш час палеміка пра сапраўднасць «Дыялогу» завершана, і Тацыт лічыцца яго аўтарам практычна ўсімі навуковымі філолагамі. Прыналежнасць Тацыту вялікіх гістарычных складанняў доўгі час не падпадала пад сумнеў. Адным з першых, хто ўсумніўся ў сапраўднасці гэтых прац, быў Вальтэр, хоць французскі асветнік абмежаваўся толькі здагадкай. Новыя спробы аспрэчыць аўтарства Тацыта з’явіліся ўжо ў XIX стагоддзі пад уплывам традыцыі гіперкрытыкі крыніц і, перадусім, школы Бартольда Нібура[ru]\*. Пры гэтым усе спробы давесці падробленасць складанняў Тацыта былі зроблены не гісторыкамі, а публіцыстамі. У 1878 годзе брытанскі пісьменнік Джон Уілсан Рос выпусціў працу «*Тацыт і Брачаліні: Аналы, створаныя ў пятнаццатым стагоддзі*» (англ.: Tacitus and Bracciolini: the Annals forged in the Fifteenth Century), у якой сцвярджаў, што складанні Тацыта — гэта падробка, выкананая італьянскім гуманістам Поджа Брачаліні (Брачаліні адшукаў у манастырах Італіі і Германіі шэраг рукапісаў лацінскіх аўтараў, у тым ліку і складанні Карнелія Тацыта, падрабязней. У 1890 годзе французскі пісьменнік Палідор Гашар[fr] выдаў складанне «*Пра арыгінальнасць Аналаў і Гісторыі Тацыта*» (фр.: De l'authenticite des Annales et des Histoires de Tacite), у якім паўтарыў асноўныя думкі Роса ў больш разгорнутай форме. Хоць абодва гэтыя складанні выклікалі некаторую цікавасць у грамадстве, навуковай супольнасцю яны не ўспрымаліся сур’езна. Да сярэдзіны XX стагоддзя яны былі адпрэчаны абсалютнай большасцю даследчыкаў. ### Тацыт пра хрысціянства Светачы хрысціянства (Паходні Нерона)[ru] (1876), карціна Генрыха Семірадскага. Аповед Тацыта пра пакаранні смерцю хрысціянаў Неронам стаў самым вядомым сведчаннем пераследаванняў іх у Рыме з вуснаў незалежнага аўтара, і нярэдка пра дачыненне Рыма і рымлянаў да хрысціянаў судзяць толькі па гэтым эпізодзе. У кнізе XV «Аналаў» Тацыт надае адзін абзац апісанню пераследаў і пакаранняў смерцю хрысціянаў пры Нероне. Ужо ў час Вялікага пажару Рыма ў 64 годзе імператар пачаў шукаць вінаватых, і ў якасці ахвярных казлоў яго выбар упаў на хрысціян Рыма. > *«Але ні сродкамі чалавечымі, ні шчодрасцямі прынцэпса, ні зваротам за спрыяннем да божышчаў немагчыма было спыніць пагалоску, якая ганьбіць яго [Нерона], што пажар быў уладкаваны па яго загадзе. І вось Нерон, каб падужаць чуткі, падшукаў вінаватых і пакараў смерцю тых, хто сваімі брыдотамі наклікаў на сябе ўсеагульную нянавісць і каго натоўп зваў хрысціянамі. Хрыста, ад імя якога паходзіць гэта назва, караў смерцю пры Тыберыю пракуратар Понцій Пілат; прыгнечаныя на час гэтыя шкодныя забабоны сталі зноў прарывацца вонкі, і не толькі ў Іўдзеі, адкуль пайшла гэта згуба, але і ў Рыме, куды адусюль сцякаецца ўсё найболей гнюснае і ганебнае і дзе яно знаходзіць прыхільнікаў. Такім чынам, спачатку былі схоплены тыя, хто адкрыта прызнаваў сябе прыналежнымі да гэтай секты, а потым па іх указаннях і вялікае мноства іншых, абвінавачаных не гэтулькі ў ліхадзейскім падпале, колькі ў нянавісці да рода людскога. Іх змярцвенне суправаджалася здзекаваннямі, бо іх апраналі ў шкуры дзікіх звяроў, каб яны былі разадраны да смерці сабакамі, крыжавалі на крыжах, ці вырачаных на смерць у агні падпальвалі з наступам цемры дзеля начнога асвятлення. Для гэтага гледзішча Нерон падаў свае сады; тады ж ён даў выставу ў цырку, падчас якой сядзеў сярод натоўпу ў адзенні возніка ці кіраваў запрэжкай, беручы ўдзел у спаборніцтве калясніц. І хоць на хрысціянах ляжала віна і яны заслугоўвалі самай суровай кары, усё ж гэтыя жорсткасці абуджалі спачуванне да іх, бо здавалася, што іх вынішчаюць не ў выглядах грамадскай карысці, а з прычыны крыважэрнасці аднаго Нерона»*. > > У канцы XIX стагоддзя ў вывучэнні гісторыі рэлігіі склаліся два кірункі — міфалагічны[ru] і гістарычны. Навукоўцы, якія працавалі пад уплывам міфалагічнай школы, адмаўлялі гістарычнасць Ісуса, а сведчанні пра яго і хрысціянаў у рымскіх аўтараў I—II стагоддзяў н. э. зазвычай, лічылі ўстаўкамі сярэднявечных манахаў-перапісчыкаў. У прыватнасці, нямецкі навуковец Артур Дрэўс[ru] лічыў згадванне Тацытам Хрыста пазнейшай падробкай. Аднак высновы міфалагічнай школы былі падвергнуты крытыцы, і да 1940-га года яна галоўным чынам страціла ўплыў у заходняй гістарыяграфіі. У савецкай гістарычнай навуцы ўяўленні, падобныя з высновамі міфалагічнай школы, захоўвалі ўплыў і пазней, да ўвядзенння ў зварот Кумранских рукапісаў[ru]. Слова «*christianos*» у арыгінале рукапісу «Медыцэйская II». Чырвонай стрэлкай адзначаны прабел. Навукоўцы, якія працавалі ў рамках гістарычнай школы, паспрабавалі выняць максімум інфармацыі з параўнальна невялікага пасажу Тацыта. Гэта стала магчымым у выніку доваду арыгінальнасці гэтага фрагмента Тацыта; у сучаснай гістарыяграфіі прынята лічыць аповед рымскага гісторыка праўдзівым. У 1902 годзе філолаг Георг Андрэсен выказаў дапушчэнн, што ў арыгінале рукапісу «Медыцэйская II» — адзіным, у якой захаваўся гэты фрагмент — слова, што пазначае хрысціянаў, спрадвечна было напісана па-іншаму, а потым выпраўлена. Паводле яго назіранняў, паміж літарамі *i* і *s* у слове *christianos* знаходзіцца незвычайна вялікі разрыў (гл. справа), што нехарактэрна для сярэднявечных перапісчыкаў — яны імкнуліся эканоміць дарагі пергамент. Пазней з дапамогай вывучэння арыгінала манускрыпта пад ультрафіялетавымі праменямі было ўсталявана, што спачатку ў рукапісы было напісана *chrestianos*, але потым літару *e* выправілі на *i*. Пры гэтым імя самага Хрыста ў манускрыпце адназначна паказана як *Christus*. Сучасныя выданні тэксту Тацыта і даследаванні звычайна паўтараюць арыгінальнае чытанне рукапіса (*chrestianos*, але *Christus*). Прычына розначытання застаецца нявысветленай. Нямала літаратуры прысвечана разбору пытанняў пра сувязь Вялікага пажару з пераследамі хрысціянаў Неронам, магчымасці дачынення хрысціянаў да падпалаў, а таксама юрыдычным падставам для пакарання смерцю хрысціянаў. Нарэшце, існуюць і розныя варыянты разумення асобных слоў фрагмента. Заўвагі ------- Каментарыі 1. ↑ Імператар Тацыт заяўляў пра тое, што ён з’яўляецца нашчадкам гісторыка. 2. ↑ Усынаўленне дзеючым імператарам азначала, што Траян стане спадчыннікам Нервы. 3. ↑ *Historiae* — назоўны склон, множны лік, то бок «Гісторыі», аднак у лацінскай мове так маглі зваць адзінае гістарычнае складанне ў некалькіх частках. 4. ↑ Значэнне тэрміна «*virtus*» у лацінскай мове больш шырокае і ўключае значэнні, злучаныя як з ваярскім гераізмам, так і з маральнымі якасцямі. 5. ↑ С. І. Кавалёў (с. 468) так абгрунтоўвае адсутнасць іншых твораў Тацыта паміж «Дыялогам» і «Агрыкалам»: «*…працяглы перапынак тлумачыцца тым, што ў кіраванне Даміцыяна (81 — 96 гг.) кожная магчымасць вольнай літаратурнай творчасці была выключана*». 6. ↑ Прыкладам, у «Гісторыі» ён крытыкуе Луцыя Вергінія Руфа, хоць у 97 годзе ён прамовіў ухвальную прамову на яго пахаваннях. 7. ↑ С. І. Сабалеўскі (с. 258) сцвярджае, што існаванне толькі 16 кніг «Аналаў» — гэта агульнапрынятая думка. Аднак яго высновы засноўваюцца на даследаванні рукапісу «Медыцэйская II». Пры гэтым не ўлічваецца, што пры існаванні толькі 16 кніг «Аналаў» апошнія два гады кіравання Нпрона павінны быць выкладзены незвычайна коратка. 8. ↑ Жанр палітычнага памфлета быў пашыраны ў Рыме пачынаючы з I стагоддзя да н. э.; гл. напр.: *Горенштейн В. О.* Гай Саллюстий Крисп // Гай Саллюстий Крисп. Сочинения. — М.: Наука, 1981. — С. 150: «*Памфлет як літаратурная форма нярэдка выкарыстоўваўся ў палітычным жыцці Рыма. Першым вядомым нам памфлетам быў ліст Цыцэрона да Пампея, пасланы ў Азію*». 9. ↑ Асноўнае значэнне слова *sinister* — левы; у Тацыта выкарыстоўваецца ў значэнні «варожы» і «неспрыяльны». 10. ↑ Асноўнае значэнне слова *cura* — клопат, апека, старанне, высілак; *scriptura* — надпіс, запіс; у Тацыта абодва словы выкарыстоўваюцца ў значэнні «кніга». 11. ↑ У класічнай лацінскай мове *torpedo* — вугор, электрычны скат. 12. ↑ Стывен Оўклі (с. 197) паясняе: «*У найболей выяўным разуменні рымляне паўстаюць як разбойнікі з вялікай дарогі, людзі, чые бязмежныя жаданні спусташаюць свет; аднак некаторыя тэрміны могуць быць выкарыстаны ў эратычным кантэксце: рымляне гвалтуюць увесь свет*». Арыгінал: «*In the most obvious reading of the passage the Romans are viewed as violent highwaymen (*raptores*,* auferre*,* rapere*), men whose unbridled appetites (*satiaverit*,* pari adfectu*,* concupiscunt*) empty the world (*defuere*,* solitudinem*); but* raptor*,* consupisco *and* satio *may be used also in erotic contexts: the Romans rape the world*». 13. ↑ Доўгі час у Старажытным Рыме гады ў Рыме пазначалі па імёнах двух консулаў — прыкладам, «консульства Гая Юлія Цэзара і Марка Кальпурнія Бібла[ru]» (59 год да н. э.). Вядомая эпоха «ад заснавання Рыма» (753 да н. э.[ru]) была прапанавана толькі ў I стагоддзі да н. э. Маркам Тэрэнцыем Варонам. Тацыт працягвае традыцыі аналістаў[ru], хоць консулы больш не валодалі рэальнай уладай. 14. ↑ Пад «старымі сенатарамі» разумеюцца тыя, чые продкі самі засядалі ў сенаце, пад «новымі» — тыя, хто ўзвысіўся ўжо пры імператарах. 15. ↑ Цытата: «*Тацыт меркаваў, што яго выяўна асуджальнага апісання было досыць, каб наладзіць чытачоў супраць яўрэяў*» (з. 92); «*Для таго, каб апраўдаць поўнае разбурэнне храма, яўрэі павінны былі паўстаць як народ пагарджаны з самага паходжання, і Тацыт выканаў заданне бліскуча*» (с. 94). Арыгінал: «*Tacitus assumed that his explicitly deprecating description was enough to turn his readers against the Jews (pulsis cultoribus — obtinuere terras)*» (P. 92); «*In order to justify the total destruction of the temple, the Jews must appear as a despicable people from their very origins, and Tacitus fulfilled his task brilliantly*» (P. 94). 16. ↑ Тацыт (Гісторыя, V, 7) дапушчае, што Садом і Гамора былі знішчаны нябесным агнём, але мяркуе, што бясплоднасць наваколля злучана з выпарэннямі Мёртвага мора. Арозій (Гісторыя супраць паганцаў, I, 5) настойвае на версіі кнігі Быцця пра тое, што гарады, «*без сумневу, згарэлі ў кару за грахі*», а бясплоднасць зямлі — яшчэ адзін вынік боскай кары. 17. ↑ Калі да 1500 года «Германію» на нямецкамоўных землях надрукавалі толькі адзін раз (у Нюрнбергу ў 1476 годзе), то ўжо ў першае дзесяцігоддзе XVI стагоддзя гэта складанне пачало выдавацца вельмі часта; гл. *Krebs C. B.* A dangerous book: the reception of the Germania // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 285—286: «*…пачынаючы з першага выдання ў Балонні ў 1472 годзе, на працягу амаль трох дзесяцігоддзяў, „Германія" заставалася „італьянскай" справай (з выняткам выдання ў Нюрнбергу ў 1476 годзе); але з’яўленне працы Цэльтыса ў 1500 годзе стала паваротным пунктам, і ў наступныя дзесяцігоддзі „Германія" друкавалася пераважна ў германамоўных краінах*». Арыгінал: «*…starting with the* editio princeps *in Bologna in 1472, for almost three decades the Germania remained an ‘Italian’ affair (with the exception of Nuremberg in 1476); but the appearance of Celtis’ edition in 1500 marked a turning point, and in subsequent decades the Germania was printed mostly in German-speaking countries*». 18. ↑ Напалеон III актыўна заступаўся даследаванням гісторыі Старажытнага Рыма, у тым ліку і вывучэнню падзей Гальскай вайны; гл. *Benario H. W.* Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 170: «*…французскі імператар быў адказны за археалагічнае вывучэнне многіх аспектаў бітваў і кампаній, апісаных Цэзарам…*». Арыгінал: «*…the French Emperor had been responsible for the archaeological investigation of many aspects and sites of the battles and campaigns described by Caesar…*». Выкарыстаная літаратура і крыніцы 1. 1 2 *(unspecified title)* — вып. 49.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1581187'></a> 2. ↑ Publius Tacitus // The Fine Art Archive — 2003.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q10855166'></a> 3. ↑ Правільны лацінскі націск, аднак у беларускім вымаўленні часта сустракаецца не зусім дакладная форма **Тацы́т**, на якую, імаверна, паўплывала французскае вымаўленне 4. 1 2 3 4 *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 242 5. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 54 6. ↑ *Borghesi B.* Oeuvres complètes de Bartolomeo Borghesi. Vol. 7. — Paris: Imprimerie Impériale, 1872. — P. 322 7. ↑ *Гревс И. М.* Тацит. — М.—Л. 1946. — С. 14 8. 1 2 *Syme R.* Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 63 9. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 63 10. 1 2 3 *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1194 11. ↑ *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 243 12. ↑ *Borzsak I.* P. Cornelius Tacitus // *Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft*. — Bd. S XI. — Stuttgart: J. B. Metzler, 1968. — Sp. 376: тэкст на нямецкай 13. ↑ (Plin. N. H. VII, 16 (76)) Пліній Старэйшы. Натуральная гісторыя, VII, 16 (76) 14. 1 2 *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 55 15. ↑ *Birley A. R.* The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr. 2000). — P. 233 16. ↑ The Natural History. Pliny the Elder. Translation and comments by John Bostock, H. T. Riley. — London: Taylor and Francis, 1855. — VII, 16 (76) 17. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 59 18. ↑ *Syme R.* Tacitus. Vol. 2. — Oxford, 1958. — P. 615 19. ↑ *Barrett A. A.* Introduction // Tacitus. The Annals. The Reigns of Tiberius, Claudius and Nero. — Oxford: Oxford University Press, 2008. — P. IX 20. ↑ *Gibson B.* The High Empire: AD 69—200 // A Companion to Latin Literature. Ed. by S. Harrison. — Blackwell, 2005. — P. 72 21. 1 2 *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 60 22. ↑ *Townend G.* Literature and society // Cambridge Ancient History. Vol. X.: The Augustan Empire, 43 BC — AD 69. — P. 908 23. ↑ *Woolf G.* Literacy // Cambridge Ancient History. Vol. XI.: The High Empire, AD 70—192. — P. 890 24. 1 2 *Syme R.* Tacitus. Vol. 2. — Oxford, 1958. — P. 797 25. 1 2 *Syme R.* Tacitus. Vol. 2. — Oxford, 1958. — P. 798 26. ↑ *de Vaan M.* Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages. — Leiden—Boston: Brill, 2008. — P. 604—605 27. 1 2 *Gordon M. L.* The Patria of Tacitus // The Journal of Roman Studies. — Vol. 26, Part 2 (1936). — P. 145 28. ↑ *Gordon M. L.* The Patria of Tacitus // The Journal of Roman Studies. — Vol. 26, Part 2 (1936). — P. 150 29. ↑ *Birley A. R.* The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr. 2000). — P. 233—234 30. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 57 31. ↑ *Syme R.* Tacitus. Vol. 2. — Oxford, 1958. — P. 806 32. 1 2 3 *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 58 33. ↑ *Syme R.* Tacitus. Vol. 2. — Oxford, 1958. — P. 614 34. 1 2 Тацит // Античные писатели. Словарь. СПб.: «Лань», 1999. — 448 с. 35. ↑ *Тронский И. М.* Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 206 36. ↑ (Plin. Ep. VII, 20) Пліній Малодшы. Письма, VII, 20 37. 1 2 3 *Birley A. R.* The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr. 2000). — P. 234 38. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 62 39. ↑ *Syme R.* Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 64 40. 1 2 *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 64 41. 1 2 3 4 *Тронский И. М.* Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 208 42. 1 2 3 Тацит, Корнелий // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона 43. ↑ *Syme R.* Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 65 44. ↑ *Грант М.* Римские императоры. — М.: Терра—Книжный клуб, 1998. — С. 79 45. ↑ *Syme R.* Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 66 46. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 68 47. ↑ (Tac. Ann. XI, 11) Тацит. Анналы, XI, 11 48. ↑ '*Тронский И. М.* Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 209 49. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 69-70 50. ↑ (Tac. Agr. 45) Тацит. Агрикола, 45 51. 1 2 3 4 *Syme R.* Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 70 52. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 79 53. ↑ *Syme R.* Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 68 54. ↑ *Birley A.* The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr. 2000). — P. 235 55. ↑ *Borzsak I.* P. Cornelius Tacitus // *Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft*. — Bd. S XI. — Stuttgart: J. B. Metzler, 1968. — Sp. 387: тэкст на нямецкай 56. 1 2 *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 71 57. ↑ *Birley A. R.* The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr. 2000). — P. 238 58. ↑ '*Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 72 59. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 73 60. ↑ (Hom. Il. 42) Гамер. Іліяда, 42 61. ↑ (Cass. Dio, LXVIII, 3) Дыян Касій. История, LXVIII, 3 62. ↑ *Тронский И. М.* Корнелий Тацит // Публий Корнелий Тацит. Анналы. Малые произведения. История. Т. 2. — М.: Ладомир, 2003. — С. 773 63. ↑ *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1195 64. 1 2 *Syme R.* Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 71 65. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 78 66. 1 2 3 *Syme R.* Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 72 67. ↑ *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 244 68. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 75 69. 1 2 *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 245 70. 1 2 3 4 *Breisach E.* Historiography: Ancient, Medieval, and Modern. 3rd Ed. — Chicago: Chicago University Press, 2007. — P. 66 71. ↑ *Breisach E.* Historiography: Ancient, Medieval, and Modern. 3rd Ed. — Chicago: Chicago University Press, 2007. — P. 63 72. ↑ *Breisach E.* Historiography: Ancient, Medieval, and Modern. 3rd Ed. — Chicago: Chicago University Press, 2007. — P. 65 73. 1 2 *Ash R.* Fission and fusion: shifting Roman identities in the Histories // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 87 74. ↑ *Birley A.* The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr. 2000). — P. 239 75. ↑ (Tac. Agr. 3) Тацит. Агрикола, 3 76. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 108 77. ↑ *Birley A. R.* The Agricola // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 48 78. 1 2 3 4 *Woodman A. J.* Tacitus and the contemporary scene // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 31 79. ↑ *Mellor R.* The Roman Historians. — London—New York: Routledge, 1999. — P. 78 80. 1 2 *Чистякова Н. А.*, *Вулих Н. В.* История античной литературы. — Л.: ЛГУ, 1963 — С. 411 81. ↑ *Гаспаров М. Л.* Греческая и римская литература I в. н. э. // История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1. — М.: Наука, 1983. — С. 483 82. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 109 83. 1 2 3 *Mellor R.* The Roman Historians. — London—New York: Routledge, 1999. — P. 143 84. ↑ *Тронский И. М.* История античной литературы. — Л.: Учпедгиз, 1946. — С. 467 85. ↑ *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1199 86. ↑ *Goodyear F. R. D.* Early Principate. History and biography. Tacitus // The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 643 87. 1 2 *Mellor R.* The Roman Historians. — London—New York: Routledge, 1999. — P. 145 88. ↑ *Stadter P. A.* Character in Politics // A Companion to Greek and Roman Political Thought. Ed. by R. K. Balot. — Wiley-Blackwell, 2009. — P. 464 89. 1 2 3 4 *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 253 90. 1 2 3 *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 252 91. ↑ *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1200 92. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 144 93. 1 2 *Goodyear F. R. D.* Early Principate. History and biography. Tacitus // The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 645 94. ↑ *Лосев А. Ф.* История античной эстетики. Том V. — М.—Харьков: АСТ—Фолио, 2000. — С. 598 95. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 154 96. 1 2 *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 158 97. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 147 98. 1 2 *Лосев А. Ф.* История античной эстетики. Том V. — М.—Харьков: АСТ—Фолио, 2000. — С. 597 99. ↑ *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 246 100. ↑ *Ковалёв С. И.* История Рима. — Л.: ЛГУ, 1986. — С. 468 101. ↑ *Gibson B.* The High Empire: AD 69—200 // A Companion to Latin Literature. Ed. by S. Harrison. — Blackwell, 2005. — P. 70 102. 1 2 *Grant M.* Greek and Roman historians: information and misinformation. — London—New York: Routledge, 1995. — P. 19 103. 1 2 *Goldberg S. M.* The faces of eloquence: the *Dialogus de oratoribus* // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 74 104. 1 2 *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1198 105. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 152 106. 1 2 3 4 *Гаспаров М. Л.* Греческая и римская литература I в. н. э. // История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1. — М.: Наука, 1983. — С. 484 107. ↑ *Ash R.* Fission and fusion: shifting Roman identities in the Histories // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 86 108. 1 2 3 *Goodyear F. R. D.* Early Principate. History and biography. Tacitus // The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 646 109. 1 2 *Mellor R.* The Roman Historians. — London—New York: Routledge, 1999. — P. 80 110. ↑ *Ash R.* Fission and fusion: shifting Roman identities in the Histories // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 89 111. ↑ *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1202 112. 1 2 *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1201 113. ↑ *Ash R.* Fission and fusion: shifting Roman identities in the Histories // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 88 114. 1 2 *Goodyear F. R. D.* Early Principate. History and biography. Tacitus // The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 647 115. ↑ *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 258 116. ↑ *Бокщанин А. Г.* Источниковедение Древнего Рима. — М.: МГУ, 1981. — С. 100 117. ↑ *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1206 118. 1 2 3 *Бокщанин А. Г.* Источниковедение Древнего Рима. — М.: МГУ, 1981. — С. 101 119. 1 2 3 4 *Goodyear F. R. D.* Early Principate. History and biography. Tacitus // The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 648 120. ↑ *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1207 121. ↑ *Powell J. G. F.* Dialogues and Treatises // A Companion to Latin Literature. Ed. by S. Harrison. — Blackwell, 2005. — P. 251 122. ↑ *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 277 123. ↑ *Syme R.* Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 280—281 124. ↑ *Syme R.* Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 281 125. ↑ *Syme R.* Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 283 126. ↑ *Syme R.* Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 277 127. ↑ *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 276 128. ↑ *Syme R.* Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 273 129. 1 2 *Goodyear F. R. D.* Early Principate. History and biography. Tacitus // The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 649 130. 1 2 *Syme R.* Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 274 131. ↑ *Syme R.* Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 285 132. ↑ *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1206—1207 133. 1 2 3 *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 274 134. 1 2 *Goodyear F. R. D.* Early Principate. History and biography. Tacitus // The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 644 135. 1 2 3 4 *Гаспаров М. Л.* Литература европейской античности. Введение. // История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1. — М.: Наука, 1983. — С. 309 136. 1 2 3 4 *Гаспаров М. Л.* Греческая и римская литература I в. н. э. // История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1. — М.: Наука, 1983. — С. 469 137. ↑ *Mellor R.* The Roman Historians. — London—New York: Routledge, 1999. — P. 46 138. ↑ *Гаспаров М. Л.* Греческая и римская литература I в. до н. э. // История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1. — М.: Наука, 1983. — С. 448 139. 1 2 3 *Тронский И. М.* Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 213 140. ↑ (Tac. Ann. III, 30) Тацит. Анналы. III, 30 141. ↑ *Тронский И. М.* Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 226 142. ↑ *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1224 143. ↑ *Borzsak I.* P. Cornelius Tacitus // *Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft*. — Bd. S XI. — Stuttgart: J. B. Metzler, 1968. — Sp. 485: тэкст на нямецкай 144. ↑ *Baxter R. T. S.* Virgil’s Influence on Tacitus in Books 1 and 2 of the Annals // Classical Philology. — Vol. 67, No. 4 (Oct. 1972). — P. 246 145. ↑ *Baxter R. T. S.* Virgil’s Influence on Tacitus in Book 3 of the Histories // Classical Philology. — Vol. 66, No. 2 (Apr. 1971). — P. 93-107 146. ↑ *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 248—249 147. 1 2 3 4 *Woodman A. J.* Tacitus and the *Annals* // Tacitus. The Annals. — Indianapolis: Hackett Publishing, 2004. — P. XX 148. 1 2 3 4 5 *Woodman A. J.* Tacitus and the *Annals* // Tacitus. The Annals. — Indianapolis: Hackett Publishing, 2004. — P. XXI 149. ↑ *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 254 150. 1 2 *Тронский И. М.* Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 217 151. ↑ *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 250 152. ↑ *Гаспаров М. Л.* Избранные труды в трёх томах. Т. 1. — М.: Языки русской культуры, 1997. — С. 529 153. 1 2 *Oakley S. P.* Style and language // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 196 154. 1 2 3 4 5 *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 283 155. 1 2 3 *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 285 156. 1 2 *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1221 157. 1 2 3 *Woodman A. J.* The translation // Tacitus. The Annals. — Indianapolis: Hackett Publishing, 2004. — P. XXII 158. 1 2 3 *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 284 159. ↑ *Woodman A. J.* The translation // Tacitus. The Annals. — Indianapolis: Hackett Publishing, 2004. — P. XXIV—XXV 160. 1 2 *Oakley S. P.* Style and language // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 197 161. 1 2 *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1211 162. 1 2 3 *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1213 163. ↑ *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1210 164. ↑ *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1216 165. ↑ *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1214 166. ↑ *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1215 167. 1 2 3 *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 282 168. 1 2 3 *Grant M.* Greek and Roman historians: information and misinformation. — London—New York: Routledge, 1995. — P. 72 169. 1 2 3 4 *Grant M.* Greek and Roman historians: information and misinformation. — London—New York: Routledge, 1995. — P. 75 170. ↑ *Kapust D.* Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán. — Wiley—Blackwell, 2012. — P. 504 171. 1 2 *Kapust D.* Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán. — Wiley—Blackwell, 2012. — P. 505 172. 1 2 *Syme R.* Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 547 173. 1 2 3 4 *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 264 174. ↑ *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 263 175. 1 2 *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 266 176. ↑ *Вержбицкий К. В.* Политические взгляды Тацита // История. Мир прошлого в современном освещении. Сборник научных статей к 75-летию со дня рождения профессора Э. Д. Фролова. — СПб.: СПбГУ, 2008. — С. 346 177. ↑ *Вержбицкий К. В.* Образ Тиберия в «Анналах» Тацита и проблема его достоверности // Университетский историк. Вып. 1. — СПб.: СПбГУ, 2002. — С. 38 178. ↑ *Вержбицкий К. В.* Политические взгляды Тацита // История. Мир прошлого в современном освещении. Сборник научных статей к 75-летию со дня рождения профессора Э. Д. Фролова. — СПб.: СПбГУ, 2008. — С. 339 179. ↑ *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 269 180. ↑ *Fitzsimons M. A.* The Mind of Tacitus // The Review of Politics, Vol. 38, No. 4 (Oct. 1976). — P. 489 181. 1 2 3 *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 267 182. ↑ (Tac. Ann. IV, 3) Тацит. Анналы. IV, 3 183. ↑ (Tac. Ann. IV, 3) Тацит. Анналы. VI, 27 184. 1 2 3 4 *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 265 185. 1 2 *Вержбицкий К. В.* Политические взгляды Тацита // История. Мир прошлого в современном освещении. Сборник научных статей к 75-летию со дня рождения профессора Э. Д. Фролова. — СПб.: СПбГУ, 2008. — С. 341 186. 1 2 *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1228 187. ↑ *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 268 188. ↑ *Fitzsimons M. A.* The Mind of Tacitus // The Review of Politics, Vol. 38, No. 4 (Oct. 1976). — P. 492 189. ↑ (Tac. Ann. I, 1) Тацит. Анналы. I, 1; пер. А. С. Бобовича 190. 1 2 *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 271 191. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 159 192. 1 2 *Кроче Б.* Теория и история историографии. — М.: Языки русской культуры, 1998. — С. 119 193. 1 2 *Грант М.* Римские императоры. — М.: Терра—Книжный клуб, 1998. — С. 37 194. ↑ *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 160 195. ↑ *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 272 196. ↑ *Davies J.* Religion in historiography // The Cambridge Companion to the Roman Historians. — Cambridge: Cambridge University Press, 2009. — P. 176 197. 1 2 3 *Feldherr A.* Barbarians II: Tacitus’ Jews // The Cambridge Companion to the Roman Historians. — Cambridge: Cambridge University Press, 2009. — P. 315 198. 1 2 3 4 5 *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1227 199. ↑ *Грушевой А. Г.* Иудеи и иудаизм в истории Римской республики и Римской империи. — СПб.: Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2008. — С. 194; С. 226; С. 230—231 200. ↑ *Грушевой А. Г.* Иудеи и иудаизм в истории Римской республики и Римской империи. — СПб.: Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2008. — С. 230 201. ↑ *Yavetz Z.* Latin Authors on Jews and Dacians // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 47, H. 1 (1st Qtr. 1998). — P. 90 202. ↑ *Yavetz Z.* Latin Authors on Jews and Dacians // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 47, H. 1 (1st Qtr. 1998). — P. 92; P. 94 203. 1 2 *Чистякова Н. А.*, *Вулих Н. В.* История античной литературы. — Л.: ЛГУ, 1963. — С. 412 204. ↑ *Дуров В. С.* Художественная историография Древнего Рима. — СПб.: СПбГУ, 1993. — С. 98 205. ↑ *Benario H. W.* Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 165 206. ↑ *Davies J.* Religion in historiography // The Cambridge Companion to the Roman Historians. — Cambridge: Cambridge University Press, 2009. — P. 175 207. ↑ *Davies J.* Religion in historiography // The Cambridge Companion to the Roman Historians. — Cambridge: Cambridge University Press, 2009. — P. 178 208. ↑ *Davies J.* Religion in historiography // The Cambridge Companion to the Roman Historians. — Cambridge: Cambridge University Press, 2009. — P. 166 209. 1 2 3 *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1230 210. 1 2 *Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1231 211. 1 2 *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 270 212. 1 2 3 *Martin R. H.* From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 243 213. 1 2 3 4 5 *Martin R. H.* From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 244 214. 1 2 3 *Тронский И. М.* Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 241 215. ↑ *Kapust D.* Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán. — Wiley—Blackwell, 2012. — P. 507 216. 1 2 *Martin R. H.* From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 245 217. 1 2 *Martin R. H.* From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 246 218. ↑ *Benario H. W.* Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 166 219. 1 2 *Martin R. H.* From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 247 220. ↑ *Martin R. H.* From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 242 221. 1 2 *Martin R. H.* From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 248 222. 1 2 3 *Benario H. W.* Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 168 223. ↑ The Germania of Tacitus. Ed. by R. P. Robinson. — Hildesheim: Georg Olms Verlag, 1991. — P. 327 224. ↑ The Germania of Tacitus. Ed. by R. P. Robinson. — Hildesheim: Georg Olms Verlag, 1991. — P. 327—328 225. 1 2 The Germania of Tacitus. Ed. by R. P. Robinson. — Hildesheim: Georg Olms Verlag, 1991. — P. 328 226. ↑ *Тронский И. М.* Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 241—242 227. 1 2 3 *Тронский И. М.* Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 243 228. ↑ *Martin R. H.* From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 249 229. 1 2 3 *Martin R. H.* From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 250 230. 1 2 3 4 5 *Mellor R.* Tacitus. — Routledge, 1993. — P. 138 231. ↑ Павел Орозий. История против язычников, I, 5 232. ↑ *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 273 233. ↑ *Krebs C. B.* A dangerous book: the reception of the *Germania* // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 281 234. ↑ *Тронский И. М.* Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 240 235. ↑ *Krebs C. B.* A dangerous book: the reception of the *Germania* // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 282 236. 1 2 3 *Mellor R.* Tacitus. — Routledge, 1993. — P. 139 237. 1 2 3 *Mellor R.* Tacitus. — Routledge, 1993. — P. 140 238. ↑ *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 287 239. 1 2 3 4 5 6 *Gajda A.* Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 253 240. ↑ *Gajda A.* Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 254 241. ↑ *Osmond P. J.* Princeps historiae Romanae: Sallust in Renaissance political thought // Memoirs of the American Academy in Rome. — 1995. Vol. 40. — P. 134 242. 1 2 3 4 5 *Gajda A.* Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 258 243. ↑ *Gajda A.* Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 266 244. ↑ *Gajda A.* Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 267 245. ↑ *Gajda A.* Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 255 246. ↑ *Gajda A.* Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 253—254 247. 1 2 *Gajda A.* Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 261 248. 1 2 3 *Gajda A.* Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 268 249. ↑ *Mellor R.* The Roman Historians. — London—New York: Routledge, 1999. — P. 108 250. ↑ *Kapust D.* Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán. — Wiley—Blackwell, 2012. — P. 513; P. 515 251. 1 2 *Gajda A.* Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 259 252. ↑ *Gajda A.* Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 260 253. ↑ *Kapust D.* Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán. — Wiley—Blackwell, 2012. — P. 514 254. 1 2 3 4 5 *Тронский И. М.* Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 244 255. ↑ *Cartledge P.* Gibbon and Tacitus // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 277 256. ↑ *Тронский И. М.* Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 244—245 257. 1 2 3 4 *Тронский И. М.* Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 246 258. ↑ *Тронский И. М.* Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 245 259. 1 2 *Kapust D.* Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán. — Wiley—Blackwell, 2012. — P. 517 260. 1 2 *Чистякова Н. А.*, *Вулих Н. В.* История античной литературы. — Л.: ЛГУ, 1963 — С. 415 261. ↑ *Пушкин А. С.* Замечания на Анналы Тацита // *Пушкин А. С.* Полное собрание сочинений: В 16 т. Т. 12. Критика. Автобиография. — М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1949. — С. 192—194 262. ↑ *Тронский И. М.* История античной литературы. — Л.: Учпедгиз, 1946. — С. 470 263. ↑ *Чистякова Н. А.*, *Вулих Н. В.* История античной литературы. — Л.: ЛГУ, 1963 — С. 415—416 264. 1 2 3 *Benario H. W.* Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 167 265. 1 2 *Krebs C. B.* A dangerous book: the reception of the *Germania* // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 283 266. 1 2 3 4 *Mellor R.* Tacitus. — Routledge, 1993. — P. 141 267. ↑ *Krebs C. B.* A dangerous book: the reception of the *Germania* // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 284 268. 1 2 *Krebs C. B.* A dangerous book: the reception of the *Germania* // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 285—286 269. 1 2 *Krebs C. B.* A dangerous book: the reception of the *Germania* // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 288 270. ↑ *Benario H. W.* Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 168—169 271. ↑ *Krebs C. B.* A dangerous book: the reception of the *Germania* // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 288—289 272. ↑ *Krebs C. B.* A dangerous book: the reception of the *Germania* // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 291—292 273. ↑ *Krebs C. B.* A dangerous book: the reception of the *Germania* // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 293 274. ↑ *Benario H. W.* Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 169 275. 1 2 3 *Benario H. W.* Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 170 276. 1 2 3 *Krebs C. B.* A dangerous book: the reception of the *Germania* // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 296 277. 1 2 *Krebs C. B.* A dangerous book: the reception of the *Germania* // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 297 278. 1 2 *Benario H. W.* Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 174 279. ↑ *Кузищин В. И.* Французская просветительская историография // Историография античной истории. Под ред. В. И. Кузищина. — М.: Высшая школа, 1980. — С. 41 280. ↑ *Кузищин В. И.* Французская просветительская историография // Историография античной истории. Под ред. В. И. Кузищина. — М.: Высшая школа, 1980. — С. 42 281. ↑ *Модестов В. И.* Тацит и его сочинения. — СПб. 1864. — С. 186—188 282. ↑ *Фролов Э. Д.* Изучение античности в России дореформенного периода // Историография нтичной истории. Под ред. В. И. Кузищина. — М.: Высшая школа, 1980. — С. 75 283. ↑ *Кузищин В. И.*, *Фролов Э. Д.* Изучение античности в России // Историография античной истории. Под ред. В. И. Кузищина. — М.: Высшая школа, 1980. — С. 131 284. 1 2 *Кузищин В. И.*, *Фролов Э. Д.* Изучение античности в России // Историография античной истории. Под ред. В. И. Кузищина. — М.: Высшая школа, 1980. — С. 136 285. 1 2 *Кузищин В. И.*, *Фролов Э. Д.* Изучение античности в России // Историография античной истории. Под ред. В. И. Кузищина. — М.: Высшая школа, 1980. — С. 138 286. 1 2 *Тронский И. М.* Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 247 287. 1 2 *Беликов А. П.*, *Елагина А. А.* Возрождение отечественного «тацитоведения» (40-70-е гг. XX века) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. Экономика. Информатика. — 2009. Вып. 56, № 9. — С. 26 288. ↑ *Беликов А. П.*, *Елагина А. А.* Возрождение отечественного «тацитоведения» (40-70-е гг. XX века) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. Экономика. Информатика. — 2009. Вып. 56, № 9. — С. 27 289. ↑ *Вержбицкий К. В.* Образ Тиберия в «Анналах» Тацита и проблема его достоверности // Университетский историк. Вып. 1. — СПб.: СПбГУ, 2002. — С. 28 290. 1 2 *Вержбицкий К. В.* Образ Тиберия в «Анналах» Тацита и проблема его достоверности // Университетский историк. Вып. 1. — СПб.: СПбГУ, 2002. — С. 30 291. 1 2 *Toher M.* Tacitus’ Syme // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 318 292. ↑ *Беликов А. П.*, *Елагина А. А.* Возрождение отечественного «тацитоведения» (40-70-е гг. XX века) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. Экономика. Информатика. — 2009. Вып. 56, № 9. — С. 27-30 293. ↑ *Вержбицкий К. В.* Образ Тиберия в «Анналах» Тацита и проблема его достоверности // Университетский историк. Вып. 1. — СПб.: СПбГУ, 2002. — С. 28-29 294. 1 2 *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 248 295. 1 2 3 *Powell J. G. F.* Dialogues and Treatises // A Companion to Latin Literature. Ed. by S. Harrison. — Blackwell, 2005. — P. 237 296. ↑ *Гревс И. М.* Тацит. — М.—Л. 1946. — С. 89 297. 1 2 3 *Mendell C. W.* Tacitus: the man and his work. — Yale University Press, 1957. — P. 219 298. ↑ *Mendell C. W.* Tacitus: the man and his work. — Yale University Press[ru], 1957. — P. 383 299. ↑ (Tac. Ann. XV, 44) Тацит. Анналы, XV, 44; пер. А. С. Бобовича 300. ↑ *Немировский А. И.* Германская историография античности // Историография античной истории. Под ред. В. И. Кузищина. — М.: Высшая школа, 1980. — С. 149 301. ↑ Нехристианские свидетельства о Христе // *Мень А.* Библиологический словарь. В трёх томах. — М.: Фонд имени Александра Меня, 2002. 302. ↑ *Martin R. H.* Tacitus. — Berkeley: University of California Press, 1981. — P. 182 303. 1 2 3 *Van Voorst R.* Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence. — Grand Rapids: Wm. B. Eerdemans, 2000. — P. 44 304. ↑ *Van Voorst R.* Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence. — Grand Rapids: Wm. B. Eerdemans, 2000. — P. 43 305. ↑ *Торканевский А. А.* Рим в системе принципата и становление христианской общины Рима (I — середина II в. н. э.): Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (07.00.03). — Минск, 2012. — С. 11-12 Літаратура ---------- Манаграфіі * *Гревс И. М.* Тацит: Жизнь и творчество. — М.—Л. 1946. — 248 с. * *Дуров В. С.* Художественная историография Древнего Рима. — СПб.: СПбГУ, 1993. — 144 с. ISBN 5-288-01199-0 * Историография античной истории. Под ред. В. И. Кузищина. — М.: Высшая школа, 1980. — 415 с. * История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1. — М.: Наука, 1983. — 584 с. * *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит. — М.: Наука, 1981. — 208 с. * *Крюков А. С.* Летопись первого века: историческая проза Тацита. — Воронеж: ВГУ, 1997. — 194 с. * *Модестов В. И.* Тацит и его сочинения. — СПб. 1864. — 206 с. * *Соболевский С. И.* Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 242—288 * *Тронский И. М.* История античной литературы. — Л.: Учпедгиз, 1946. — 496 с. * *Тронский И. М.* Корнелий Тацит // Публий Корнелий Тацит. Анналы. Малые произведения. История. Т. 2. — М.: Ладомир, 2003. * *фон Альбрехт М.* История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — 707 с. ISBN 5-87245-099-0 * *Чистякова Н. А.*, *Вулих Н. В.* История античной литературы. — Л.: ЛГУ, 1963. — 451 с. * A Companion to Latin Literature. Ed. by S. Harrison. — Blackwell, 2005. — 472 p. ISBN 0-631-23529-9 * Ancient Historiography and its Contexts: Studies in Honour of A. J. Woodman. Ed. by C. S. Kraus, J. Marincola, C. Pelling. — Oxford, 2010. — P. 269—384. ISBN 0-19-161409-2 * *Breisach E.* Historiography: Ancient, Medieval, and Modern. 3rd Ed. — Chicago: Chicago University Press, 2007. — 517 p. ISBN 0-226-07283-5 * *Daniewski J. B.* Swewowie Tacyta czyli Słowianie zachodni w czasach rzymskich. — Warszawa: Gebethner i Wolff, 1933. — 188 s. * *Grant M.* Greek and Roman historians: information and misinformation. — London—New York: Routledge, 1995. — 172 p. ISBN 0-415-11769-0 * *Hausmann M.* Die Leserlenkung durch Tacitus in den Tiberius- und Claudiusbüchern der Annalen. — Berlin—New York: Walter de Gruyter, 2009. — 472 p. ISBN 3-11-021876-3 * *Mellor R.* Tacitus. — Routledge, 1993. — 200 p. ISBN 0-415-90665-2 * *Mellor R.* The Roman Historians. — London—New York: Routledge, 1999. — 212 p. ISBN 0-415-11774-7 * *Mendell C. W.* Tacitus: the man and his work. — Yale University Press, 1957. — 397 p. ISBN 0-208-00818-7 * *Sailor D.* Writing and Empire in Tacitus. — Cambridge, 2008. — 359 p. ISBN 0-521-89747-5 * *Syme R.* Tacitus. Vol. 1-2. — Oxford, 1958. — 476 p.; 398 p. * The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — 366 p. ISBN 0-521-87460-2 * The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — 980 p. ISBN 0-521-21043-7 * *Van Voorst R.* Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence. — Grand Rapids: Wm. B. Eerdemans, 2000. — 248 p. ISBN 0-8028-4368-9 Артыкулы * *Балахванцев А. С.* Дахи и арии у Тацита // Вестник древней истории. — 1998. № 2. — С. 152—160 * *Беликов А. П.*, *Елагина А. А.* Возрождение отечественного «тацитоведения» (40-70-е гг. XX века) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. Экономика. Информатика. — 2009. Вып. 56, № 9. — С. 26-30 * *Вержбицкий К. В.* Образ Тиберия в «Анналах» Тацита и проблема его достоверности // Университетский историк. Вып. 1. — СПб.: СПбГУ, 2002. — С. 27-42 * *Гаспаров M. Л.* Новая зарубежная литература о Таците и Светонии // Вестник древней истории. — 1964. № 1. — С. 176—191 * *Иванова Ю. В.*, *Соколов П. В.* Основные направления политической мысли и историографии Чинквеченто после Макьявелли и Гвиччардини / Препринт. — М.: ГУ ВШЭ, 2009. — 36 с. * *Кнабе Г. С.* Жизнеописание Аполлония Тианского, βασιλεύς χρηστός и Корнелий Тацит // Вестник древней истории. — 1972. № 3. — С. 30-63 * *Кнабе Г. С.* К биографии Тацита. Sine ira et studio // Вестник древней истории. — 1980. № 4. — С. 53-73 * *Кнабе Г. С.* Римская биография и «Жизнеописание Агриколы» Тацита // Вестник древней истории. — 1978. № 2. — С. 111—130 * *Кнабе Г. С.* Спорные вопросы биографии Тацита. Cursus honorum // Вестник древней истории. — 1977. № 1. — С. 123—144 * *Колосова О. Г.* Судьба человека и империи в диалоге Тацита «Об ораторах» (К интерпретации текста) // Вестник древней истории. — 1998. № 3. — С. 168—187 * *Крюков А. С.* Пролог в «Анналах» Тацита // Вестник древней истории. — 1983. № 2. — С. 140—144 * *Крюков А. С.* Устная традиция в «Анналах» Тацита // Вестник древней истории. — 1997. № 1. — С. 133—147 * *Кудрявцев О. В.* Источники Корнелия Тацита и Кассия Диона по истории походов Корбулона в Армению // Вестник древней истории. — 1954. № 2. — С. 128—141 * *Кузнецова Т. И.* Тацит и вопрос о судьбах римского красноречия // Кузнецова Т. И. Стрельникова И. П. Ораторское искусство в древнем Риме. — М.: Наука, 1976. — С. 228—252 * *Утченко С. Л.* Римская историография и римские историки // Историки Рима. — М.: Художественная литература, 1970. — C. 5-32 * *Черняк А. Б.* Тацит и жанр парных речей полководцев в античной историографии // Вестник древней истории. — 1983. № 4. — С. 150—162 * *Черняк А. Б.* Тацит о венедах (Germ. 46.2) // Вестник древней истории. — 1991. № 2. — С. 44-60 * *Черняк А. Б.* Тацит о смерти Клавдия (Ann. XII, 67, 1) (История текста на примере одного пассажа) // Вестник древней истории. — 1981. № 3. — С. 161—167 * *Шмидт М. А.* К вопросу о политических взглядах Тацита // Учёные записки Казанского университета. — 1956. Т. 116. Кн. 5. — С. 328—331 * *Шмидт М. А.* Образы римских императоров в «Анналах» Тацита // Учёные записки Казанского университета. — 1957. Т. 117. Кн. 9. — С. 108—111 * *Adler E.* Boudica’s Speeches in Tacitus and Dio // The Classical World, Vol. 101, No. 2 (Winter, 2008). — P. 173—195 * *Allen W. Jr.* Imperial Table Manners in Tacitus’ «Annals» // Latomus, T. 21, Fasc. 2 (1962). — P. 374—376 * *Allen W. Jr.* The Yale manuscript of Tacitus (Codex Budensis Rhenani) // The Yale University Library Gazette, Vol. 11, No. 4 (April 1937). — P. 81-86 * *Ash R.* An Exemplary Conflict: Tacitus’ Parthian Battle Narrative («Annals» 6.34-35) // Phoenix, Vol. 53, No. 1/2 (Spring — Summer, 1999). — P. 114—135 * *Baxter R. T. S.* Virgil’s Influence on Tacitus in Book 3 of the Histories // Classical Philology. Vol. 66, No. 2 (Apr. 1971). — P. 93-107 * *Baxter R. T. S.* Virgil’s Influence on Tacitus in Books 1 and 2 of the Annals // Classical Philology. Vol. 67, No. 4 (Oct. 1972). — P. 246—269 * *Beare W.* Tacitus on the Germans // Greece & Rome, Second Series, Vol. 11, No. 1 (Mar. 1964). — P. 64-76 * *Benario H. W.* Tacitus and the Principate // The Classical Journal, Vol. 60, No. 3 (Dec. 1964). — P. 97-106 * *Benario H. W.* Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 163—175 * *Benario H. W.* Vergil and Tacitus // The Classical Journal, Vol. 63, No. 1 (Oct. 1967). — P. 24-27 * *Birley A.* The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr. 2000). — P. 230—247 * *Bradford A. T.* Stuart Absolutism and the 'Utility' of Tacitus // Huntington Library Quarterly. Vol. 46, No. 2 (Spring, 1983). — P. 127—155 * *Büchner K.* Tacitus über die Christen // Aegyptus, Anno 33, No. 1 (1953). — P. 181—192 * *Chapman C. S.* The Artistry of Tacitus // Greece & Rome, Vol. 16, No. 47 (Apr. 1947). — P. 85-87 * *Christ K.* Tacitus und der Principat // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 27, H. 3 (3rd Qtr. 1978). — P. 449—487 * *Clayton F. W.* Tacitus and Nero’s Persecution of the Christians // The Classical Quarterly, Vol. 41, No. 3/4 (Jul. — Oct. 1947). — P. 81-85 * *Cowan E.* Tacitus, Tiberius and Augustus // Classical Antiquity, Vol. 28, No. 2 (October 2009). — P. 179—210 * *Edwards R.* Hunting for Boars with Pliny and Tacitus // Classical Antiquity, Vol. 27, No. 1 (April 2008). — P. 35-58 * *Fitzsimons M. A.* The Mind of Tacitus // The Review of Politics, Vol. 38, No. 4 (Oct. 1976). — P. 473—493 * *Flach D.* Von Tacitus zu Ammian // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 21, H. 2 (2nd Qtr. 1972). — P. 333—350 * *Fuchs H.* Tacitus über die Christen // Vigiliae Christianae, Vol. 4, No. 2 (Apr. 1950). — P. 65-93 * *Gordon M. L.* The Patria of Tacitus // The Journal of Roman Studies, Vol. 26, Part 2 (1936). — P. 145—151 * *Griffin M.* Claudius in Tacitus // The Classical Quarterly, New Series, Vol. 40, No. 2 (1990). — P. 482—501 * *Haynes H.* Tacitus’s Dangerous Word // Classical Antiquity, Vol. 23, No. 1 (April 2004). — P. 33-61 * *Henry D.*, *Walker B.* Tacitus and Seneca // Greece & Rome, Second Series, Vol. 10, No. 2 (Oct. 1963). — P. 98-110 * *Jens W.* Libertas bei Tacitus // Hermes, 84. Bd. H. 3 (1956). — P. 331—352 * *Kehoe D.* Tacitus and Sallustius Crispus // The Classical Journal, Vol. 80, No. 3 (Feb. — Mar. 1985). — P. 247—254 * *Kurfess A.* Tacitus über die Christen // Vigiliae Christianae, Vol. 5, No. 3 (Jul. 1951). — P. 148—149 * *Laupot E.* Tacitus’ Fragment 2: The Anti-Roman Movement of the «Christiani» and the Nazoreans // Vigiliae Christianae, Vol. 54, No. 3 (2000). — P. 233—247 * *Levene D. S.* Tacitus’ «Dialogus» as Literary History // Transactions of the American Philological Association (1974-), Vol. 134, No. 1 (Spring, 2004). — P. 157—200 * *Lord L. E.* Tacitus the Historian // The Classical Journal, Vol. 21, No. 3 (Dec. 1925). — P. 177—190 * *Marsh F. B.* Tacitus and Aristocratic Tradition // Classical Philology, Vol. 21, No. 4 (Oct. 1926). — P. 289—310 * *Mierow C. C.* Tacitus Speaks // Studies in Philology, Vol. 38, No. 4 (Oct. 1941). — P. 553—570 * *Mierow C. C.* Tacitus the Biographer // Classical Philology, Vol. 34, No. 1 (Jan. 1939). — P. 36-44 * *Miller N. P.* Dramatic Speech in Tacitus // The American Journal of Philology, Vol. 85, No. 3 (Jul. 1964). — P. 279—296 * *Miller N. P.* Tacitus’ Narrative Technique // Greece & Rome, Second Series, Vol. 24, No. 1 (Apr. 1977). — P. 13-22 * *Morgan M. G.* Vespasian and the Omens in Tacitus «Histories» 2.78 // Phoenix, Vol. 50, No. 1 (Spring, 1996). — P. 41-55 * *Nesselhauf H.* Tacitus und Domitian // Hermes, 80. Bd. H. 2 (1952). — P. 222—245 * *Oliver R. P.* The Praenomen of Tacitus // The American Journal of Philology, Vol. 98, No. 1 (Spring, 1977). — P. 64-70 * *Percival J.* Tacitus and the Principate // Greece & Rome, Second Series, Vol. 27, No. 2 (Oct. 1980). — P. 119—133 * *Perkins C. A.* Tacitus on Otho // Latomus, T. 52, Fasc. 4 (1993). — P. 848—855 * *Reid J. S.* Tacitus as a Historian // The Journal of Roman Studies, Vol. 11, (1921). — P. 191—199 * *Rogers R. S.* Ignorance of the Law in Tacitus and Dio: Two Instances from the History of Tiberius // Transactions and Proceedings of the American Philological Association, Vol. 64, (1933). — P. 18-27 * *Ryberg I. S.* Tacitus’ Art of Innuendo // Transactions and Proceedings of the American Philological Association, Vol. 73, (1942). — P. 383—404 * *Sailor D.* Becoming Tacitus: Significance and Inconsequentiality in the Prologue of Agricola // Classical Antiquity, Vol. 23, No. 1 (April 2004). — P. 139—177 * *Salmon J. H. M.* Cicero and Tacitus in Sixteenth-Century France // The American Historical Review. Vol. 85, No. 2 (Apr. 1980). — P. 307—331 * *Shotter D. C. A.* Tacitus, Tiberius and Germanicus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 17, H. 2 (Apr. 1968). — P. 194—214 * *Syme R.* Obituaries in Tacitus // The American Journal of Philology, Vol. 79, No. 1 (1958). — P. 18-31 * *Syme R.* Tacitus on Gaul // Latomus, T. 12, Fasc. 1 (Janvier-Mars 1953). — P. 25-37 * *Tanner R. G.* Tacitus and the Principate // Greece & Rome, Second Series, Vol. 16, No. 1 (Apr. 1969). — P. 95-99 * *Turner A. J.* Approaches to Tacitus’ «Agricola» // Latomus, T. 56, Fasc. 3 (1997). — P. 582—593 * *Turpin W.* Tacitus, Stoic exempla, and the praecipuum munus annalium // Classical Antiquity, Vol. 27, No. 2 (October 2008). — P. 359—404 * *Walsh P. G.* The Historian Tacitus // Studies: An Irish Quarterly Review, Vol. 47, No. 187 (Autumn, 1958). — P. 288—297 * *Willrich H.* Augustus bei Tacitus // Hermes, 62. Bd. H. 1 (Jan. 1927). — P. 54-78 * *Woodhead A. G.* Tacitus and Agricola // Phoenix, Vol. 2, No. 2 (Spring, 1948). — P. 45-55 * *Yavetz Z.* Latin Authors on Jews and Dacians // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 47, H. 1 (1st Qtr. 1998). — P. 77-107 Дысертацыі * Бутин А. А. Хронотоп принципата I — начала II в. н. э. (по произведениям Корнелия Тацита): дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (24.00.01). — Ярославль, 2014. 198 с. * *Елагина А. А.* Тацит и его историческая концепция: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (07.00.09). — Казань, 1984. — 16 с. * *Кнабе Г. С.* Корнелий Тацит и проблемы истории древнего Рима эпохи ранней империи (конец I — начало II вв.): Автореф. дис. на соиск. учен. степ. д-ра ист. наук (07.00.03). — Л. 1982. — 37 с. * *Крюков А. С.* Поэтика исторической прозы Тацита: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. д-ра филол. наук (10.01.08; 10.02.14). — СПб. 2002. — 38 с. * *Маркин А. Н.* Менталитет римской имперской аристократии в изображении Корнелия Тацита и Плиния Младшего: некоторые аспекты: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (07.00.03). — М. 1997. — 24 с. * *Сидорова И. М.* Язык «Анналов» Тацита (Лексические особенности). Автореф. дис. на соиск. уч. степ. канд. филолог. наук. — Харьков, 1954. * *Торканевский А. А.* Рим в системе принципата и становление христианской общины Рима (I — середина II в. н. э.): Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (07.00.03). — Минск, 2012. — 23 с. * *Черниговский В. Б.* Альтернативные высказывания Тацита и их художественная функция: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. филол. наук (10.02.14). — М. 1983. — 22 с. * *Шуравина И. Н.* Работа Корнелия Тацита «О происхождении германцев и местоположении Германии» как источник по истории древних германцев: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (07.00.03). — М.: РУДН, 1994. — 16 с. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Публій Карнелій Тацыт на Вікісховішчы | * Тацит, Корнелий // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. * Сачыненні Тацыта на лацінскай мове (лац.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 12 студзеня 2012. Праверана 01-14-2013. * Тацыт у рускім перакладзе на сайце «Гісторыя Старажытнага Рыма» (руск.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 18 ліпеня 2011. Праверана 01-14-2013. | Консулы 69—95 гадоў **→ Консулы Рымскай імперыі 96 — 117  →** Консулы 118—138 гадоў | | --- | | 96: Гай Манлій Валент і Гай Антыстый Вет, *суфекты* — Квінт Фабій Пастумін, Ціт Прыферній Пет, Тыберый Катый Цэзій Франтон і Марк Кальпурній — 97: Імп. Нерва Цэзар Аўгуст (у 3-і раз) і Луцый Вергіній Руф (у 3-і раз), *суфекты* — Гней Арый Антанін (у 3-і раз), Луцый Кальпурній Пізон, Марк Аній Вер, Луцый Нерацый Прыск, Луцый Даміцый Апалінар, Секст Герменцыдый Капман, Квінт Глітый Атылій Агрыкала, Луцый Пампоній Матэрн і Публій Карнелій Тацыт — 98: Імп. Нерва Цэзар Аўгуст (у 4-ы раз) і Імп. Цэзар Нерва Траян (у 3-і раз), *суфекты* — Гней Даміцый Тул (у 3-і раз), Секст Юлій Фронтын (у 3-і раз), Луцый Юлій Урс (у 3-і раз), Ціт Вестрыцый Спурына (у 3-і раз), Гай Пампоній Пій, Аўл Віцырый Марцыял, Луцый Мецый Постум, Гай Пампоній Руф, Гней Пампей Феракс Ліцыніян і Публій Юлій Луп — 99: Аўл Карнелій Пальма Франтаніян і Квінт Сосій Сенецыён, *суфекты* — Сульпіцый Лукрэцый Барба, Сенецыян Мемій Афр, Квінт Фабій Барбар Валерый Магнаў Юльянаў, Аўл Цэцылій Фаўсцін, Квінт Фульвій Гілон Бітый Прокул, Марк Асторый Скапула і Тыберый Юлій Феракс — 100: Імп. Цэзар Нерва Траян Аўгуст (у 3-і раз) і Секст Юлій Фронтын (у 3-і раз), *суфекты* — Луцый Юлій Урс (у 3-і раз), Марк Марцый Макр, Гай Цыльній Прокул, Луцый Герэній Сатурнін, Ціт Пампоній Маміліян, Квінт Акуцый Нерва, Луцый Фабій Туск, Гай Юлій Карнут Тэртул, Гай Пліній Цэцылій Секунд, Луцый Росцый Эліян Мецый Цэлер і Тыберый Клаўдзій Сакердат Юліян — 101: Імп. Цэзар Нерва Траян Аўгуст (у 4-ы раз) і Квінт Артыкулей Пет, *суфекты* — Секст Атый Субуран Эміліян, Гай Серторый Брокх Квінт Сервей Інацэнт, Марк Мецый Цэлер і Прокул — 102: Луцый Юлій Урс Сервіян (у 3-і раз) і Луцый Ліцыній Сура (у 3-і раз), *суфекты* — Луцый Фабій Юст, Луцый Публілій Цэльс, Луцый Антоній Альб і Марк Юній Гомул — 103: Імп. Цэзар Нерва Траян Аўгуст (у 5-ы раз) і Маній Лаберый Максім (у 3-і раз), *суфекты* — Квінт Глітый Атылій Агрыкала (у 3-і раз), Публій Метылій Непат, Квінт Бебій Макр, Марк Флавій Кра, Гай Трэбоній Прокул Метый Мадэст і Публій Кальпурній Макр Каўлій Руф — 104: Секст Атый Субуран Эміліян (у 3-і раз) і Марк Азіній Марцэл, — 105: Тыберый Юлій Кандзід Марый Цэльс (у 3-і раз) і Гай Анцый Аўл Юлій Квадрат (у 3-і раз), *суфекты* — Гай Юлій Квадрат Бас, Гней Афраній Дэкстэр, Квінт Цэлій Ганарат, Марк Віторый Марцэл і Гай Цэцылій Страбон — 106: Луцый Цэёній Комад і Секст Ветулен Цывіка Цэрыял, *суфекты* — Луцый Мініцый Натал і Квінт Ліцыній Сільван Граніян Квадроній Прокул — 107: Луцый Ліцыній Сура (у 3-і раз) і Квінт Сосій Сенецыян (у 3-і раз), *суфекты* — Луцый Ацылій Руф, Гай Мініцый Фундан, Гай Ветэній Поўнач, Гай Юлій Лонгін і Гай Валерый Паўлін — 108: Апій Аній Трэбоній Гал і Марк Ацылій Метылій Брадуа, *суфекты* — Публій Элій Адрыян, Марк Трэбацый Прыск, Лустрык Брутыян і Квінт Пампей Фалькон — 109: Аўл Карнелій Пальма Франтаніян (у 3-і раз) і Публій Кальвізій Тул Рузон, *суфекты* — Луцый Аній Ларг, Гней Антоній Фуск, Гай Антыёх Эпіфан Філапап, Гай Абурній Валент, Гай Юлій Прокул — 110: Марк Педуцэй Прысцын і Сервій Карнелій Сцыпіён Сальвідыен Арфіт, *суфекты* — Гай Авідзій Нігрын, Тыберый Юлій Аквіла Палемеан, Луцый Катылій Поўнач Юліян Клаўдзій Рэгінаў, Гай Эруцыян Сілон, Аўл Ларцый Прыск і Секст Марцый Ганарат — 111: Гай Кальпурній Пізон і Марк Ветый Балан, *суфекты* — Ціт Авідзій Квіет, Луцый Эгій Марул, Луцый Актавій Крас і Публій Цэлій Апалінар — 112: Імп. Цэзар Нерва Траян Аўгуст (у 6-ы раз) і Ціт Секстый Карнелій Афрыкан, *суфекты* — Марк Ліцыній Рузон, Гней Пінарый Карнелій Поўнач, Луцый Нумій Нігер Квінт Валерый Вегет, Публій Стэртыній Кварт, Ціт Юлій Максім Манліян Брокх Сервіліян, Гай Клаўдзій Поўнач і Ціт Сетыдзій Фірм — 113: Луцый Публілій Цэльс (у 3-і раз) і Гай Клодзій Крыспін, *суфекты* — Сервій Карнелій Далабела Мецыліян Пампей Марцэл, Луцый Стэртыній Норык, Луцый Фадый Руфін, Гней Карнелій Урбік і Ціт Семпроній Руф — 114: Квінт Ніній Хаста і Публій Манілій Вопіск Віцыніліян, *суфекты* — Гай Клодзій Нум, Луцый Цэзеній Соспет, Луцый Гедый Руф Лоліян Авіт і Луцый Месій Рустык — 115: Луцый Віпстан Месала і Марк Педон Вергіліян, *суфекты* — Луцый Юлій Фругі, Публій Ювентый Цэльс Ціт Аўфідый Геній Северыян і Марк Пампей Макрын Неас Феафан — 116: Луцый Фунданій Ламія Эліян і Секст Карміній Вет, *суфекты* — Тыберый Юлій Секунд, Марк Эгнацый Марцэлін, Дэцым Тэрэнцый Генцыян, Луцый Касоній Гал, Луцый Статый Аквілія і Гай Аляксандр Берэніцыян — 117: Квінт Аквілій Нігер і Марк Рэбіл Апроніян, *суфект* — Гней Мініцый Фаўсцін | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Discogs · Project Gutenberg · Internet Speculative Fiction Database | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Ларуса · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Рэальны слоўнік класічных старажытнасцей · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Pauly-Wissowa · Treccani · Universalis · Оксфардскі біяграфічны · Швейцарскі гістарычны | | Генеалогія і некрапалістыка | Rodovid | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90098107 · BNC: a10166312 · BNE: XX911272 · BNF: 11887667z · CiNii: DA00465423 · CONOR: 7618915 · GND: 118620452 · ICCU: CFIV000651 · ISNI: 0000 0001 2103 3889 · LCCN: n80145600 · LNB: 000042933 · NDL: 00458252 · NKC: jn19990008405 · NLA: 35537666 · NLG: 62586 · NLP: a0000001179731 · NSK: 000034703 · NTA: 068832583 · NUKAT: n96400852 · PTBNP: 89824 · LIBRIS: 200157 · SUDOC: 026672316 · VIAF: 100226923, 1956150032981911180008, 6584151778230018130006 | |

**Магілёўскі Богаяўленскі манастыр** — манастыр, які існаваў у XVII—XX стагоддзях у Магілёве. Адзін з буйнейшых праваслаўных манастыроў на Беларусі. З ім звязаная дзейнасць магілёўскага праваслаўнага брацтва, пераведзенага са Спаскага манастыра. Гісторыя -------- Памятная дошка з эпітафіяй у памяць інака Арсенія Азаровіча з Богаяўленскага манастыра. 1652 г. У канцы XVIII стагоддзя манастырскі комплекс складалі мураваныя цэрквы Богаяўленская і «цёплая» (зімовая) Іаана Багаслова, пабудаваная ў канцы 1630-х гадоў, званіца, будынак брацкай друкарні, крамы, драўляныя будынкі шпіталя, дом настаяцеля, гаспадарчыя пабудовы. Будаўніцтва манастыра пачатае ў 1618 годзе на месцы дома з пляцам (на вул. Шклоўскай, цяпер вул. Першамайская), купленага ў княгіні Саламярэцкай (фундатар князь Ян Агінскі). Богаяўленская царква пабудаваная Варламам Палоўкам і Арсеніем Азаровічам у 1633—1636 гг. у стылі ранняга барока паводле прывілея на новую забудову, падпісанага каралём Уладзіславам IV. Каля 1750 года былыя магілёўскія войты Карабанькі прыбудавалі да царквы Богаяўлення прыдзел у імя Феадосія Пячэрскага і вялікі прытвор. У сутарэннях прыдзела хаваліся прадстаўнікі роду. У 1928 г. абедзве царквы былі закрыты, у іх будынках размяшчаліся цэнтральныя архівы БССР. Комплекс разбураны ў Другую сусветную вайну. На манастырскіх могілках знаходзіліся пахаванні героя руска-турэцкай вайны генерала кавалерыі Сямёна Васілевіча Каханава, архімандрыта манастыра Афанасія. У царкоўнай агароджы гэтага ж манастыра быў пахаваны адзін з магілёўскіх губернатараў — Мікалай Скалон, а ў самой царкве яго трэцяя дачка Алена. Там жа пахавана прадстаўніца вядомага шляхецкага роду Пелагея Пятроўна Карабанькава. Архітэктура ----------- Богаяўленская царква ў 1890 Іканастас у манастыры. 1910 Царква — мураваная трохвежавая трохапсідная дзесяцістаўповая крыжова-купальная базіліка з васьмігранным барабанам і купалам (пастаўлены ў 1700 г.) над сяродкрыжжам. Галоўны фасад (перабудаваны ў XVIII ст.) меў ярусную кампазіцыю, завяршаўся дзвюма вежамі і фігурным франтонам паміж імі. Верхні ярус быў аздоблены плоскімі арачнымі нішамі з гіркамі. Інтэр'ер быў багата размаляваны, меў пазалочаны разны іканастас (XVII—XVIII стст.) работы мясцовых майстроў з абразамі іканапісца Афанасія Пігарэвіча і іншых у сярэбраных абкладах (1755 г.) работы магілёўскага чаканшчыка Пятра Слізіка (Сліжыка). У 1657 г. побач з царквой пачата будаўніцтва чатырох'яруснай вежы-званіцы, на якой у 1686 г. устаноўлены гадзіннік, зроблены манахам Макарыем. Царква разбуралася ў 1708 г. і 1748 г. у 1750—1760 гг. праводзіліся аднаўленчыя работы, з 1812 г. была паўразбурана, у 1850 г. поўнасцю адноўлена, у 1866 г. адноўленыя мураваная брама і званіца. Прасторавая кампазіцыя царквы аказала значны ўплыў на архітэктарскае аблічча шэрага праваслаўных храмаў Беларусі. У мастацтве ----------- «Градъ Могилевъ» Даследчыкі сцвярджаюць, што выява Богаяўленскага манастыра змешчана на гравюры «Градъ Могилевъ» В. Вашчанкі, надрукаванай у 1702—1703 годзе ў «Кнізе жыцій святых». На гравюры адлюстравана частка панарамы Старога горада з боку Шклоўскага пасада. Вывучэнне гравюры дазваляе сцвярджаць, што змешчаная ў цэнтры гравюры мураваная трохнефавая трохапсідная крыжова-купальная базіліка з'яўляецца Богаяўленскім храмам. 3 правага боку чатырох'ярусная манастырская званіца, за ёй — дамкі жаночага Богаяўленскага манастыра. Злева — цёплая царква Іаана Багаслова і манастырскія карпусы, у якіх размяшчалася ў той час брацкая друкарня. Зноскі ------ 1. ↑ *Пікулік А. М.* Мастацтва магілёўскіх старадрукаў / Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К.Крапівы. — Мн.: УП «Тэхнапрынт», 2002. — С. 118. — 199 с. — ISBN 985-464-126-0. 2. ↑ Алесь Асіпцоў. 100 зруйнаваных архітэктурных помнікаў Магілёву. Богаяўленскі сабор. Тыднёвік Магілёўскі. 14-20 красавіка 2000 г. № 14 (78) 3. ↑ Царскія архівы дапамаглі настаўніцы з Магілёва знайсці ўнікальную інфармацыю пра дарэвалюцыйныя пахаванні Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 9. — С. 465. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0155-9. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Богаяўленскі манастыр (Магілёў) * Богаяўленскі манастыр (Магілёў) на сайце Radzima.org | ⛭Славутасці Магілёва | | --- | | Раёны і кварталы | * Стары горад * Траецкі пасад * Мікольскі пасад * Задубравенскі пасад * Шклоўскі пасад * Пакроўскі пасад * Віленскі пасад * Задняпроўскі пасад * Карабанаўскае прадмесце | | Вуліцы, плошчы і бульвары | * Плошча Славы * Вуліца Ленінская * Вуліца Першамайская | | Палацы і сядзібы | * Архіепіскапскі палац * Архірэйскі палац | | Грамадскія будынкі і збудаванні | * Магілёўская ратуша * Будынак акруговага суда * Будынак гарадскога тэатра * Будынак Маскоўскага міжнароднага гандлёвага банка * Дом Саветаў * Магілёўскі чыгуначны вакзал * Стадыён «Спартак» * Будынак пазямельна-сялянскага банка * Будынак былога дваранскага сходу * Будынак былога крэдытнага таварыства * Будынак былой прыватнай жаночай гімназіі * Будынак гарадской управы * Будынак настаўніцкага інстытута * Будынак рэальнага вучылішча * Жаночае епархіяльнае вучылішча * Будынак губернскага праўлення | | Музеі | * Магілёўскі абласны краязнаўчы музей * Магілёўскі абласны мастацкі музей * Магілёўскі этнаграфічны музей * Музей Бялыніцкага-Бірулі * Музей гісторыі горада | | Помнікі і мемарыялы | * Арка Славы * Буйніцкае поле * Лупалаўскі лагер смерці * Мемарыяльны комплекс «Змагарам за Савецкую ўладу» * Яўрэйскія могілкі | | Манастыры, саборы і храмы | * Богаяўленскі манастыр * Спаскі манастыр * Свята-Мікольскі манастыр * Свята-Крыжаўзвіжанскі сабор * Касцёл Святога Казіміра * Касцёл Святога Францыска Ксаверыя і Анёлаў-Ахоўнікаў і калегіум езуітаў * Крыжаўзвіжанская царква * Сабор Святога Іосіфа * Лютэранская кірха * Сабор Святога Станіслава * Царква Трох Свяціцеляў | | Тэатры і кінатэатры | * Магілёўскі абласны драматычны тэатр * Магілёўскі абласны тэатр лялек * Магілёўскі школьны тэатр * Кінатэатр «Чырвоная Зорка» * Кінатэатр «Космас» * Кінатэатр «Кастрычнік» * Кінатэатр «Радзіма» | | Сады і паркі | * Камсамольскі сквер * Магілёўскі заасад * Пячэрскі лесапарк * Сквер 40-годдзя Перамогі * Любужскі лесапарк | * Богаяўленскі манастыр (Магілёў) на сайце «Архіварта»

**Тарханкуцкае ўзвышша** (укр.: Тарханкутська височина) — адносна павышаная заходняя частка раўнін Крыма, знаходзіцца на Тарханкуцкім паўвостраве. Вышыня да 179 м. Геаструктурную аснову ўзвышша складаюць рознаўзроставыя блокі фундамента Скіфскай пліты, перакрытага асадачным чахлом мезазойска-кайназойскіх парод, верхні ярус якіх утвараюць вапнякі. Да асноўных належаць найбольш падняты Наваселіцкі (Еўпатарыйскі) блок у паўднёвай частцы і адасобленае ад яго вузкім грабенам Тарханкуцкае падняцце. У асадачным чахле прасочваецца серыя брахіантыклінальных складак. Значную ролю ў фарміраванні рэльефа адыгралі неаген-антрапагенавыя падняцці тэрыторыі. Рэльеф структурна-дэнудацыйны. Морфастуктурамі, якія адпавядаюць антыкліналям і сінкліналям, з’яўляюцца чатыры ўвалападобныя грады і міжградавыя паніжэнні. Морфаскульптурныя асаблівасці абумоўлены развіццём лагчынна-балкавых, а на ўзбярэжжы — пераважна абразійных форм, а таксама акумулятыўных утварэнняў у бухтах. З сучасных працэсаў пераважаюць абразійныя і зсоўныя. Берагі Атлеша. Тарханкуцкае ўзвышша складаецца пераважна з вапнякоў, перакрытых лёсападобнымі суглінкамі. Паверхня хвалістая, градава-ўзгорыстая. У рэльефе з паўднёвага захаду на паўночны ўсход працягваюцца спадзістыя ўвалы (Бакальскі, Тарханкуцкі, Аленіўскі, Еўпатарыйскі), раздзеленыя карытападобнымі выцягнутымі паніжэннямі. Субшыротная працягласць паласы ўвалаў — 8-45 км. На ўзбярэжжы ўвалы ўтвараюць абрывістыя сценкі (Аленіўскі ўвал — да 60 м, Тарханкуцкі — скалы мыса Прыбойнага). Спадзістыя схілы ўвалаў глыбока рассечаны балкамі і лагчынамі. Гушчыня расчлянення 0,2-0,4 км/км², глыбіня — 40-80 м. Вялікі Кастэль. Характэрны стэпавыя мясцовасці — астанцова-водападзельныя, хваліста-прыводападзельныя, лагчынна-балкавыя. Уздоўж узбярэжжа развіваюцца абразійна-тэрасныя, зсоўныя і дэнудацыйна-схілавыя мясцовасці. На поўдні косы і перасыпы абмяжоўваюць азёры-ліманы ад мора, утвараючы акумулятыўныя выраўнаваныя берагі. Расліннасць стэпавая, сустракаюцца хмызнякі. Ворныя землі складаюць каля 50 % плошчы, пашы — 32 %, сады і вінаграднікі — 7 %, лесполасы — 1 %. Да запаведных аб’ектаў мясцовага значэння належаць ландшафтныя заказнікі Джангуль, Данузлаўскі, запаведныя ўрочышчы Вялікі Атлеш, Вялікі Кастэль. Карысныя выкапні: прыродны газ, будаўнічыя матэрыялы. Зноскі ------ 1. ↑ Гэты аб’ект размешчаны на тэрыторыі паўвострава Крым і кантралюецца Расіяй. Міжнародная супольнасць не прызнае ўключэнне Крыма ў склад Расіі і лічыць яго анексіяй часткі тэрыторыі Украіны (гл. Рэзалюцыю 68/262 Генеральнай Асамблеі ААН). Літаратура ---------- * Географічна енциклопедія України: [в 3 т.] / редкол.: О. М. Маринич (відповід. ред.) та ін. Т. 3. — К.: Українська енциклопедія ім. М. П. Бажана, 1993. (укр.)

Сучасны дзіракол **Дзірако́л** — механічная прылада для прабівання дзірак у паперы. Звычайна дзіракол робіць дзве дзіркі круглай формы для захоўвання дакументаў у хуткасшывальніку, але таксама вырабляюцца дзіраколы на чатыры дзіркі і на адну. Гісторыя стварэння ------------------ Вынаходнікам дзіракола лічыцца Фрыдрых Зёнэкен з Бона, які 14 лістапада 1886 года першым падаў заяўку на атрыманне патэнта на прыладу пад назвай *Papierlocher für Sammelmappen.* Паказальна, што ён жа вынайшаў хуткасшывальнікі для падшыўкі паперы з дзіркамі, зробленымі дзіраколам. Прыкладна ў гэтае ж час з’яўляліся іншыя падобныя прылады. У сувязі вынаходствам дзіракола ў Германіі таксама згадваецца імя Матыяса Тэля. Амерыканец Бенджамін Сміт з Масачусетса ў 1885 годзе запатэнтаваў дзіракол для кандуктара (англ. *Conductor’s Punch*), кі ўяўляе з сябе металічныя абцугі з дзіркай на адной ручцы і выступам для праколу дзіркі ў білеце на іншы. У 1893 годзе яшчэ адзін амерыканец Чарлз Брукс падаў патэнт на дзіракол для квіткоў (англ. *Ticket Punch*), у якім дадаў к канструкцыі Сміта кантэйнер для збору канфеці, якія атрымліваюцца ад праколаў. * Гістарычны дзіракол фірмы ЗёнэкенГістарычны дзіракол фірмы Зёнэкен * Гістарычны магутны дзіракол фірмы ЗёнэкенГістарычны магутны дзіракол фірмы Зёнэкен * Шведскі дзіраколШведскі дзіракол * Нямецкі дзіракол фірмы LeitzНямецкі дзіракол фірмы Leitz * Японскі дзіраколЯпонскі дзіракол Канструкцыя і прынцып дзеяння ----------------------------- Схема канструкцыі дзіракола Канструктыўна складаецца з двух круглых стрыжневых нажоў (рэжучы беражок звычайна няроўнай формы для плыўнага зрэзу), якія апускаюцца на паперу зверху пад ціскам пры націску рукой. Пад нажамі знаходзяцца дзіркі, якія вядуць у паперапрымальнік (які запасіць выразаныя кружочкі паперы). Нажы звычайна мацуюцца на ручцы, які працуе у якасці рычагу (нажы знаходзяцца бліжэй да восі кручэння, чым кропка дадатку намаганняў да ручкі). Знізу ручкі знаходзіцца спружына для звароту прылады ў зыходнае становішча пасля адрэзу. Прамысловыя дзіраколы маюць доўгую ручку, што стварае большы высілак на канцы рычага, што дазваляе прарабляць дзіркі адразу ў сотнях лістоў. Існуюць канструкцыі дзіраколаў з пустымі свердламі замест нажоў, папера высвідроўваецца, яе рэшткі запасяцца ўсярэдзіне свердла. Такая невялікая прылада дазваляе малымі намаганнямі апрацоўваць прамысловыя аб’ёмы лістоў. Стандарты --------- ### Міжнародны Шаблон ISO 838 Міжнародны стандарт ISO 838 з’яўляецца самым распаўсюджаным стандартам на размяшчэнне дзірак у дзіраколе. Ён прадугледжвае 2 дзіркі дыяметрам 6±0.5 мм з цэнтрамі на адлегласці 80±0.5 мм адзін ад аднаго і 12±1 мм ад найбліжэйшага краю паперы. Дзіркі размешчаны сіметрычна адносна восі ліста. Гэты стандарт падыходзіць для фармату паперы не менш 100 мм у даўжыню (ISO A7 і больш), для раздрукаванага дакумента палі павінны быць 20-25 мм. Таксама пашырана расшырэнне ISO 838, якое часам завецца 888. Гэта расшырэнне агадвае 4 дзіркі: 2 дзіркі прабіваюцца ў адпаведнасці з ISO 838, яшчэ 2 дадатковых прабіваюцца на адлегласці 80 мм вышэй ці ніжэй першых двух. Выкарыстанне дзвюх дадатковых дзірак забяспечвае больш стабільнасці. Назва 888 абумоўлена тым, што 4 дзіркі ўтвараюць 3 прамежкі па 8 см. У кіраўніцтве да 2-дзіркавых дзіраколаў можа быць маркіроўка «888» маркіроўка і інструкцыі па прабіўцы 4 дзірак. ### Паўночная Амерыка У ЗША для паперы фармату Legal (8 ½ на 14 дзюймаў, ці 215 на 356 мм) у мінулым традыцыйна выкарыстоўвалі 4-дзірачны стандарт, цяпер ён выкарыстоўваецца радзей на карысць 3-дзірачны стандарту. Па гэтаму стандарту 4 дзіркі размяшчаюцца сіметрычна на лісце, іх цэнтры знаходзяцца на адлегласці 3,5 дзюйма (89 мм) адзін ад аднаго. Для дадзенага фармату паперы 4 дзіркі могуць быць пераважнымі з-за вялікай 14-дзюймавай вышыні ліста паперы. Для паперы фармату Letter (8 ½ на 11 дзюймаў, ці 215 на 280 мм), які выкарыстоўваецца ў рэгіёнах ЗША, Канадзе, часці Мексікі і Філіпінах, шырока выкарыстоўваецца 3-дзірачны стандарт. Дзіркі размешчаны сіметрычна на лісце, з цэнтрамі на адлегласці 4,25 дзюйма (110 мм) адзін ад аднаго. Дыяметр дзірак вагаецца між вытворнікамі ад 1⁄4 да 5⁄16 дзюймаў (6.4-7.9 мм), але часцей сустракаецца 5/16, які падыходзіць да розных мадэлей хуткасшывальнікаў. Адлегласць ад цэнтра дзіркі да краю паперы таксама вагаецца, тыповае значэнне 1⁄2 дзюйма (13 мм). У адрозненні ад стандарту ISO 838 3-дзірачная сістэма не мае афіцыйнай спецыфікацыі, гэтае дэ-факта стандарт, усталяваны звычаямі і традыцыямі. 3-дзірачны стандарт можна выкарыстоўваць толькі з паперай даўжыні не менш 9,5 дзюйма (240 мм). У ЗША часам выкарыстоўваецца яшчэ адзін, 2-дзірачны, стандарт пад назвай «filebinder». 2 дзіркі размешчаны сіметрычна, з цэнтрамі на адлегласці 2,75 дзюйма (70 мм) адзін ад аднаго. ### Швецыя У Швецыі амаль выключна выкарыстоўваецца нацыянальны 4-дзірачны стандарт пад назвай «triohålning». Цэнтры дзірак знаходзяцца на адлегласці 21 мм, 70 мм і 21 мм адзін ад аднаго. Шведская назва стандарту паходзіць ад назвы папкі-рэгістратара «Triopärmen», запатэнтаванай у Швецыі ў 1890 годзе. Яе вынаходнік Андрэас Тэнгвал, верагодна, назваў папку ў гонар трыа: сябе і двух сваіх кампаньёнаў. Папка адрозніваецца тым, што яе магчыма расчыняць з кожнага боку: 2 унутраных дзіркі прымацаваны ўтрымальнікамі на адным баку папкі, 2 знешніх дзіркі — утрымальнікамі на іншым баку. ### Схема фарматаў Найболей распаўсюджаныя шаблоны дзіркак для дзіраколаў Галерэя ------- * Ручны дзіраколРучны дзіракол * Ручны дзіракол з сінім паперапрымальнікамРучны дзіракол з сінім паперапрымальнікам * Дзіракол для паперыДзіракол для паперы * Прамысловы дзіраколПрамысловы дзіракол * Дзіракол для скуры, тканіны, тонкага пластыкаДзіракол для скуры, тканіны, тонкага пластыка * Дзіракол для ліставога металуДзіракол для ліставога металу * Дзіракол, якім змацоўваюць паперу люверсаміДзіракол, якім змацоўваюць паперу люверсамі * Прамысловы дзіракол для работ па металуПрамысловы дзіракол для работ па металу * Дзіракол для 2 дзірак (filebinder)Дзіракол для 2 дзірак (filebinder) * Магутны і звычайныя дзіраколы для 2 дзіракМагутны і звычайныя дзіраколы для 2 дзірак * Шведскі дзіракол для 4 дзіракШведскі дзіракол для 4 дзірак * Германскі дзіракол для 4 дзіракГерманскі дзіракол для 4 дзірак * Электрычны дзіраколЭлектрычны дзіракол * Дзіракол на 23 дзіркіДзіракол на 23 дзіркі Гл. таксама ----------- * Канцылярская кнопка * Хуткасшывальнік Крыніцы ------- 1. ↑ アーカイブされたコピー **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 29 верасня 2007. Праверана 14 лютага 2008. 2. ↑ Poppelsdorfer Heimatsammlung Stöcker 3. ↑ *Neal Baker*. Hole punch history – 131st anniversary celebrated with a Google Doodle: here is the essential office tool through the ages (англ.). The Sun (14 лістапада 2017). Праверана 14 лістапада 2017.(англ.) . The Sun (2017-11-14). Праверана 14 лістапада 2017. 4. ↑ *Julian Tompkin*. 10 everyday things invented in Germany (англ.). Deutsche Welle (11 кастрычніка 2015). Праверана 14 лістапада 2017.(англ.) . Deutsche Welle (2015-10-11). Праверана 14 лістапада 2017. 5. ↑ 24 февраля 1885, патент США № 313027 6. ↑ 31 октября 1893, патент США № 507672 7. ↑ *Mary Bellis*. The History of the Paper Punch (англ.). *thoughtco.com* (14 лютага 2016). Праверана 14 лістапада 2017.(англ.) . *thoughtco.com* (2016-02-14). Праверана 14 лістапада 2017. 8. ↑ *Mary Bellis*. Charles Brooks - Inventor (англ.). *thoughtco.com* (22 жніўня 2016). Праверана 14 лістапада 2017.(англ.) . *thoughtco.com* (2016-08-22). Праверана 14 лістапада 2017. 9. ↑ *Clark Mindock*. Hole punch history: How the device shook up the world in one thadump (англ.). The Independent (14 лістапада 2017). Праверана 14 лістапада 2017.(англ.) . The Independent (2017-11-14). Праверана 14 лістапада 2017. 10. ↑ Appletonideas Punch Resources **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 3 сакавіка 2016. Праверана 12 лютага 2013. Спасылкі -------- * Seit 1875: Zukunft mit Tradition **(нявызн.)**.

**Пастаўскі палацава-паркавы комплекс** — помнік сядзібна-паркавай архітэктуры класіцызму ў г. Паставы Віцебскай вобласці створаны ў канцы XVIII — 1-й палове XIX стагоддзя на паўднёвай ускраіне горада, на левым беразе р. Мядзелка. Комплекс, які ўключае палац і парк, пабудаваны на месцы сядзібы ў 1-й палове XVII стагоддзя. Архітэктура і гісторыя ---------------------- Палац Тызенгаўзаў, XIX стагоддзе Першапачатковая сядзіба складалася з жылых і гаспадарчых пабудоў (5 драўляных жылых дамоў, кухня, 5 свірнаў, 3 стайні, вазоўня, склеп і інш.), якія ўтваралі прамавугольны ў плане двор, абнесены астрогам з 2 брамамі. Галоўны жылы дом — 1-павярховы будынак складанай канфігурацыі з 2 алькежамі і 2 ганкамі, завершаны гонтавым дахам. Астатнія дамы — традыцыйнае 2- і 3-камернае жыллё. Асобнае падвор'е ўтваралі 3-камерны жылы дом для прыслугі, сыраварня, склеп і абора, на гумнішчы — стадола, асець, адрына, абарогі. Пры сядзібе быў бровар. Уваход з боку парку Будаўніцтва мураванага палацавага комплексу распачата на месцы сядзібы па ініцыятыве Антонія Тызенгаўза ў 1760-я г. (верагодна, паводле праекта архітэктара Дж. Сака). У 1770-я гады спынена (пабудаваны 2 бакавыя флігелі і падмурак палаца). У 1-й палове XIX стагоддзя на паўднёвым беразе возера пабудаваны П-падобны ў плане 1-павярховы мураваны палац. Цэнтральныя часткі паўднёвых і ўсходніх крылаў вылучаны больш высокімі аб'ёмамі з мезанінамі. Усе часткі палаца накрыты пакатымі 2-схільнымі дахамі з трохвугольнымі франтонамі на тарцах. Сіметрычны ўсходні фасад мае па баках глыбокія рызаліты і аздоблены пілястрамі, плоскі рызаліт у цэнтры з вялікай тэрасай перад ім. У 1830-я гады да паўночнага фасада прыбудаваны 6-калонны дарычны порцік з манументальнай лесвіцай; у паўночным крыле — капліца, аздобленая лепкай і размалёўкай у тэхніцы грызайль. У 1941—1944 гады ў палацы размяшчалася нямецкая кавалерыйская часць. Пасля вайны ў 1947 годзе палац быў адрамантаваны. Пры гэтым зменена ўнутраная планіроўка, страчаны элементы ляпнога дэкору. Паводле архіўных матэрыялаў, захоўвалася ўбранне дзвюх залаў. У 1960-я гады былы палац Тызенгаўзаў прыстасаваны пад бальніцу. Парк ---- Палац Тызенгаўза і элементы парку Парк — рэгулярна-пейзажнага тыпу, размешчаны на раўнінным рэльефе. Ствараўся ў 2 этапы. Плошча каля 10 га. Меў форму выцягнутага з поўначы на поўдзень прамавугольніка, абмежаванага па баках каналамі, з поўначы — возерам. Каля палаца знаходзілася пейзажная частка парку з экзотамі ў дэкаратыўных групах. Ад рэгулярнага парку ўцалелі і рэшткі старых ліпавых прысад, ад пейзажнага — асобныя групы дрэў па берагах вадаёма і ўсходняга канала, а таксама на ўзгорку паміж каналам і галоўнай вуліцай горада. Літаратура ---------- * Паставы. Палац Тызенгаўзаў : путеводитель / аўт.-склад. В. А. Архіпава. — Мн. 2004. — 5 с.: іл. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Палацава-паркавы комплекс Тызенгаўзаў (Паставы) на Вікісховішчы | * Палацава-паркавы комплекс Тызенгаўзаў (Паставы) на сайце Radzima.org * Палацава-паркавы комплекс Тызенгаўзаў (Паставы) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Палацава-паркавы комплекс Тызенгаўзаў (Паставы) на сайце «Архіварта»

Драўляныя бэлькі Металічная бэлька моста У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Бэлька (значэнні). **Бэ́лька** (нідэрл.: balk) — канструкцыйны нясучы элемент звычайна ў выглядзе бруса. Пад нагрузкай працуе пераважна на выгін. Бэлькі вырабляюцца з жалезабетону, металу, дрэва. Шырока выкарыстоўваюцца ў будаўніцтве і машынабудаванні — у канструкцыях будынкаў, мастоў, эстакад, транспартных сродкаў, машын, станкоў і інш. Бэлькі бываюць: адна- і шматпралётныя, кансольныя, разразныя (простыя) і неразразныя, з заладжанымі канцамі; прамавугольныя, таўровыя, двухтаўровыя, каробчатыя і інш.; пастаяннай і пераменнай вышыні. Жалезабетонныя бэлькі вырабляюць маналітныя, зборнаманалітныя і зборныя, а таксама папярэдне напружаныя. Металічныя бэлькі бываюць пракатныя і састаўныя (элементы іх злучаюць зваркай або кляпаннем), ёсць і біметалічныя. Драўляныя бэлькі — аднапралётныя і разразныя канструкцыі з дошак і бярвён (выкарыстоўваюцца і састаўныя). Разлік бэлек звычайна робяць на трываласць, устойлівасць і жорсткасць паводле законаў супраціўлення матэрыялаў. Літаратура ---------- * Бэлька // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 3: Беларусы — Варанец / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 3. — 511 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0068-4 (т. 3). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Бэлька

**Ёсіф Бакавецкі-Макaсeй гербу** Вукра (польск.: Józef Bakowiecki-Mokosiej herbu Wukry *Юзаф Бакавецкі-Макосей herbu Wukry*; пам. да 22 жніўня 1654, Люблін )— украінскі царкоўны дзеяч, грэка-каталіцкі біскуп уладзімірскі і берасцейскі (1632—1654), базыльянін . Біяграфія --------- Нарадзіўся на Валыні. Паходзіць з украінскага шляхецкага роду. У маладосці ён 16 гадоў быў сакратаром польскага караля Жыгімонта III Вазы. Пазней займаў адну з земскіх пасад у Валынскім ваяводстве (пісар уладзімірскі або падскарбі валынскі). Уступіў у манаскі ордэн базыльянаў у Быцені (Слонімскі павет на Беларусі), што адкрыла для яго перспектывы царкоўнай кар'еры. У 1619 годзе пасля Гедэона Балабана, быў прызначаны (а фактычна ўступіў у пасаду 18 верасня 1626 года) архімандрытам Жыдычынскага Свята-Мікольскага манастыра. 26 студзеня 1632 г. Жыгімонт III Ваза дараваў яму епіскапскую кафедру ва Уладзіміры і Берасцейшы, а кіеўскі уніяцкі мітрапаліт Іосіф Вельямін Руцкі высьвяціў яго ў біскупы. Апекаваўся школай ва Уладзіміры-Валынскім. Ён настойліва дамагаўся ўмацавання пазіцый уніяцкай царквы ва Украіне. У прыватнасці, ён адыграў актыўную палітычную ролю ў падрыхтоўцы пагаджальнага сабору праваслаўных і уніятаў Рэчы Паспалітай у 1629 г. у Львове. На сойме 1629 г. стаў адным з аўтараў праекту канстытуцыі гэтага сабору. Па яго ініцыятыве ў абыход пастановы сойма аб скліканні царкоўнага сабора (для «замірэння» праваслаўных і уніятаў) быў прыняты адпаведны каралеўскі універсал, у якім гаварылася аб аб'яднанні праваслаўных з католікамі. Падчас княжання Уладзіслава IV Вазы пераследваўся праціўнікамі уніі, асабліва пасля пачатку паўстання пад кіраўніцтвам Багдана Хмяльніцкага. Дата смерці не дакладная, найбольш дакладнай з'яўляецца яго смерць у Любліне да 22 жніўня 1654 г. стар. На яго пахаванні дамініканін Кіпрыян Стэфаноўскі вымавіў прамову («Zgromadzonych wód pochwała»), якую пазней надрукаваў у Кракаве і прысвяціў брату нябожчыка кс. Бенедыкт (у міры Фелікса Хрыстафора, памёр у 1658 г.) — да базыльяна, былога сакратара канцылярыі караля. Заўвагі ------- 1. ↑ *Chodynicki K.* Bałaban Gedeon (Hryhory) († ok. 1618) // Polski Słownik Biograficzny. — Warszawa — Kraków — Łódź — Poznań — Wilno — Zakopane : Nakładem Polskiej Akademji Umiejętności, Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935. — Т. 1, zeszyt 1. — S. 251; Reprint. Kraków : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1989. — S. 251. — ISBN 8304034840. (польск.) 2. ↑ *Skruteń J. Z. S. W. B.* Bakowiecki-Mokosiej Józef (†ok. 1655)… — S. 227. Літаратура ---------- * *Сас П. М.* Політична культура українського суспільства (кінець XVI — перша половина XVII ст.). — К. 1988. * *Жукович П. Н.* Материалы для истории Киевского и Львовского соборов 1629 года. — СПб. 1911. * *Малевич А.* Древняя жидичинская архимандрия на Волыни. — Почаев, 1905. * *Ks. Józefat Skruteń. Z. S. W. B.* Bakowiecki-Mokosiej Józef (†ok. 1655) // Polski Słownik Biograficzny. — Warszawa — Kraków — Łódź — Poznań — Wilno — Zakopane : Nakładem Polskiej Akademji Umiejętności, Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935. — Т. 1, zeszyt 1; Reprint. Kraków : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1989. — S. 227. — ISBN 8304034840. (польск.) Спасылка -------- * Электронная энцыклапедыя гісторыі Украіны на сайце Інстытута гісторыі Украіны НАН Украіны [Архівавана 5 сакавіка 2016 г. на Wayback Machine. ] .

Аляксандраўскі сквер у Мінску **Сквер** (ад англ.: square — квадрат) — невялікі гарадскі сад; важная частка азелянення населеных месцаў, дэкаратыўнага афармлення плошчаў і вуліц. Фарміруецца па асноўных прынцыпах садова-паркавага мастацтва. Плошча звычайна 0,5—2 га. У адрозненне ад бульвара прызначаны пераважна для кароткачасовага адпачынку пешаходаў. Сквер можа мець самастойную закончаную кампазіцыю ці быць элементам буйнога архітэктурна-ландшафтнага ансамбля. Звычайна асноўны элемент кампазіцыі сквера — пляцоўка для адпачынку з фантанам, дэкаратыўнай скульптурай, кветкавым партэрам, клумбамі, газонамі, пасадкамі дрэў, кустоў і інш. Першыя скверы ўзніклі ў сярэдзіне XIX ст. ў Англіі, у другой палове XIX ст. — у Расіі. Беларусь -------- Міхайлаўскі сквер у Мінску Сквер Адама Міцкевіча ў Мінску Першыя скверы на Беларусі — Аляксандраўскі сад (1870) з фантанам (1874) і на Саборнай плошчы (1890-я г. цяпер пл. Свабоды) у Мінску. Найбольш значныя скверы ствараюцца ў адміністрацыйна-грамадскіх цэнтрах (на плошчах Незалежнасці ў Мінску, Леніна ў Магілёве, Савецкай у Гродне), каля транспартна-планіровачных вузлоў (на прывакзальных плошчах у Гомелі, Маладзечне; Міхайлаўскі каля чыгуначнага вакзала ў Мінску), перад буйнымі грамадскімі будынкамі (Сэндайскі сквер каля Беларускага музычнага тэатра ў Мінску, політэхнічнага інстытута ў Брэсце), каля помнікаў і мемарыльных комплексаў (скверы на плошчы Перамогі ў Мінску, капя помніка Вызвалення на плошчы Свабоды ў Брэсце), у квартальнай забудове — так званыя скверы-«кішэні» (сквер імя Эдварда Вайніловіча па вул. Берсана, Шпітальны сквер на скрыжаваннях пр. Машэрава і вул. Куйбышава ў Мінску) і інш. Літаратура ---------- * *Ларкін Г. С.* Сквер // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 452—453. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сквер

**Электрычны дыпольны момант** - вектарная фізічная велічыня, якая характарызуе, разам з сумарным зарадам (і вышэйшымі мультыпольнымі момантамі, якія радзей выкарыстоўваюцца), электрычныя уласцівасці сістэмы зараджаных часціц (размеркавання зарадаў) у сэнсе ствараемага ёю поля і дзеянні на яе знешніх палёў. Галоўная пасля сумарнага зарада і палажэнні сістэмы ў цэлым (яе радыус-вектара) характарыстыка канфігурацыі зарадаў сістэмы пры назіранні яе здалёку. Дыпольныя момант - першы мультипольный момант. Найбольш простая сістэма зарадаў, якая мае пэўны (не залежыць ад выбару пачатку каардынат) ненулявы дыпольны момант - гэта дыполь (дзве кропкавыя часціцы з аднолькавымі па велічыні рознаіменнымі зарадамі). Электрычны дыпольны момант такой сістэмы па модулю роўны здабытку велічыні дадатнага зарада на адлегласць паміж зарадамі і накіраваны ад адмоўнага зарада да дадатнага, альбо: {\displaystyle \mathbf {p} =q\mathbf {l} } - дзе q - велічыня дадатнага зарада, {\displaystyle \mathbf {l} } - вектар з пачаткам ў адмоўным зарадзе і канцом ў дадатным. Для сістэмы з *N* часціц электрычны дыпольны момант роўны {\displaystyle \mathbf {p} =\sum \_{i=1}^{N}q\_{i}\mathbf {r\_{i}} ,} дзе {\displaystyle q\_{i}} - зарад часціцы з нумарам {\displaystyle i,} а {\displaystyle \mathbf {r\_{i}} } - яе радыус-вектар, або, калі сумаваць асобна па дадатнчым і адмоўным зарадам: {\displaystyle \mathbf {p} =\sum \_{i=1}^{N^{+}}q\_{i}^{+}\mathbf {r\_{i}} -\sum \_{i=1}^{N^{-}}\left|q\_{i}^{-}\right|\mathbf {r\_{i}} =Q^{+}\mathbf {R} ^{+}-|Q^{-}|\mathbf {R} ^{-},} дзе {\displaystyle N^{\pm }} - лік дадатна/адмоўна зараджаных часціц, {\displaystyle N=N^{+}+N^{-},} {\displaystyle q\_{i}^{\pm }} - іх зарады; {\displaystyle Q^{+},\mathbf {R} ^{+},Q^{-},\mathbf {R} ^{-}} - - сумарныя зарады дадатнай і адмоўнай падсістэм і радыус-вектары іх «цэнтраў цяжару». Электрычны дыпольны момант нейтральнай сістэмы зарадаў не залежыць ад выбару пачатку каардынат, а вызначаецца адносным размяшчэннем (і велічынямі) зарадаў ў сістэме. З вызначэння бачна, што дыпольны момант адытыўны (дыпольны момант накладання некалькіх сістэм зарадаў роўны проста вектарнай суме іх дыпольных момантаў), а ў выпадку нейтральных сістэм гэтая уласцівасць набывае яшчэ больш зручную форму ў сілу выкладзенага ў абзацы вышэй. *Падрабязнасці вызначэння і фармальныя уласцівасці*   Дыпольны момант ненейтральнай сістэмы зарадаў, разлічаны па прыведзеным вышэй азначэнні, можа выбарам пачатку каардынат быць зроблены роўным любому наперад зададзенаму ліку (напрыклад, нулю). Аднак і ў гэтым выпадку, калі мы хочам пазбегнуць такога свавольства, пры жаданні можа быць выкарыстана якая-небудзь працэдура унясення адназначнасці (якая будзе таксама прадстаўляць сабой прадмет адвольнага ўмоўнага пагаднення, але ўсё ж будзе фармальна фіксаваная). Але і пры адвольным выбары пачатку каардынат (абмяжоўваюцца умовай каб пачатак каардынат знаходзіўся ўнутры дадзенай сістэмы зарадаў або прынамсі блізка ад яе, і ў кожным разе не трапляў у тую вобласць, дзе мы вылічваем дыпольную папраўку да поля адзінага кропкавага зарада або дыпольны член мультыпольнага раскладання) усё вылічэнні (дыпольныя папраўкі да патэнцыялу або напружанасці поля, створанага сістэмай, якое дзейнічае на яе з боку вонкавага поля момант, які круціць, ці дыпольныя папраўка да патэнцыйнай энергіі сістэмы ў вонкавым поле) праходзяць паспяхова. **Прыклад:** Цікавай ілюстрацыяй мог бы быць наступны прыклад: Разгледзім сістэму, якая складаецца з адзінага кропкавага зарада *q*, аднак пачатак каардынат бярэм такім, што не супадае з яго становішчам, хоць і вельмі блізка ад яго (г.зн. шмат бліжэй, чым адлегласць, для якога мы хочам вылічыць патэнцыял, які ствараецца гэтай нашай просты сістэмай). Такім чынам, радыус-вектар нашага кропкавага зарада будзе {\displaystyle \mathbf {r} \_{q};r\_{q}<<r,} дзе *r* - модуль радыус-вектара пункту назірання. Тады фармальна нулявым набліжэннем будзе кулонаўскі патэнцыял {\displaystyle \phi \_{0}=q/r}; аднак гэтае набліжэнне ўтрымлівае маленькую памылку за кошт таго, што на самой справе адлегласць ад зарада да пункту назірання не роўна *r*, а роўна <{\displaystyle |\mathbf {r} -\mathbf {r} \_{q}|}. Менавіта гэтую памылку ў першым парадку (г.зн. таксама набліжана, але з лепшай дакладнасцю) выпраўляе даданне патэнцыялу дыполя з дыпольным момантам, роўным {\displaystyle q\mathbf {r} \_{q}}. Наглядна гэта выглядае так: мы накладваем на зарад *q*, які знаходзіцца ў пачатку каардынат, дыполь так, што яго адмоўны зарад *-q* ў дакладнасці трапляе на *q* ў пачатку каардынат і яго "знішчае" , а яго дадатны зарад (*+q*) - трапляе ў пункт {\displaystyle \mathbf {r} \_{q}}, гэта значыць менавіта туды, дзе зарад павінен знаходзіцца на самай справе - гэта значыць, зарад перасоўваецца з умоўнага пачатку каардынат у правільнае становішча (хоць і блізкае да пачатку каардынат). Выкарыстоўваючы суперпазіцыю дыпольнай папраўкі з нулявым набліжэннем {\displaystyle \phi \_{0}}, мы атрымліваем больш дакладны адказ, г.зн. дыпольныя папраўка ў нашым прыкладзе выклікае эфект, (набліжана) эквівалентны таму, каб зрушыць зарад з умоўнага пачатку каардынат у яго правільнае становішча. Электрычны дыпольны момант (калі ён ненулявы) вызначае ў галоўным набліжэнні электрычнае поле дыполя (або любой абмежаванай сістэмы з сумарным нулявым зарадам) на вялікай адлегласці ад яго, а таксама ўздзеянне на дыполь знешняга электрычнага поля. Фізічны і вылічальны сэнс дыпольнага моманту складаецца ў тым, што ён дае папраўкі першага парадку (часцей за ўсё - малыя) у становішча кожнага зарада сістэмы па адносінах да пачатку каардынат (якое можа быць ўмоўным, але набліжана характарызуе становішча сістэмы ў цэлым - сістэма пры гэтым маецца на ўвазе дастаткова кампактнай). Гэтыя папраўкі уваходзяць у яго як вектарная сума, і ўсюды, дзе пры вылічэннях такая канструкцыя сустракаецца (а ў сілу прынцыпу суперпазіцыі і уласцівасці складання лінейных паправак - гл. Поўны дыферэнцыял - такая сітуацыя сустракаецца часта), там у формулах аказваецца дыпольны момант. Электрычнае поле дыполя ----------------------- Для фіксаваных вуглавых каардынат (гэта значыць на промні, які ідзе з цэнтра электрычнага дыполя на бясконцасць) напружанасць статычнага электрычнага поля дыполя або ў цэлым нейтральнай сістэмы зарадаў, якая мае ненулявы дыпольны момант, на вялікіх адлегласцях *r* асімптатычна набліжаецца да выгляду *r*−3, электрычны патэнцыял - да *r*−2. Такім чынам, статычнае поле дыполя меншае на вялікіх адлегласцях хутчэй, чым поле простага зарада (але павольней, чым поле любога больш старэйшага мультыполя). Напружанасць электрычнага поля і электрычны патэнцыял нерухомага дыполя або які павольна рухаецца (ці ў цэлым нейтральнай сістэмы зарадаў, якая мае ненулявы дыпольны момант) з электрычным дыпольны момантам {\displaystyle \mathbf {p} } на вялікіх адлегласцях ў галоўным набліжэнні выяўляецца як: у СГСЭ: {\displaystyle \mathbf {E} ={\frac {3\mathbf {n} (\mathbf {n} \cdot \mathbf {p} )-\mathbf {p} }{r^{3}}},\qquad \varphi =-\mathbf {p} \cdot \mathbf {\nabla } {\frac {1}{r}},} у СІ: {\displaystyle \mathbf {E} ={\frac {3\mathbf {n} (\mathbf {n} \cdot \mathbf {p} )-\mathbf {p} }{4\pi \varepsilon \_{0}r^{3}}},\qquad \varphi =-\mathbf {p} \cdot \mathbf {\nabla } {\frac {1}{4\pi \varepsilon \_{0}r}},} дзе {\displaystyle \mathbf {n} ={\frac {\mathbf {r} }{r}}} — адзінкавы вектар з цэнтра дыполя ў напрамку пункту вымярэння, а кропкай пазначана скалярны здабытак. Досыць простыя выразы (у тым жа набліжэнні, тоесна супадаюць з формуламі, прыведзенымі вышэй) для падоўжнай (уздоўж радус-вектара, праведзенага ад дыполя ў дадзены пункт) і папярочнай кампанент напружанасці электрычнага поля: {\displaystyle E\_{||}={\frac {p}{r^{3}}}(3\cos \theta -1),} {\displaystyle E\_{\perp }={\frac {3p}{r^{3}}}\cos \theta \sin \theta ,} дзе {\displaystyle \theta } — вугал паміж кірункам вектара дыпольнага моманту і радыус-вектарам у пункт назірання (формулы прыведзены ў сістэме СГС; ў СІ аналагічныя формулы адрозніваюцца толькі множнікам {\displaystyle {\frac {1}{4\pi \varepsilon \_{0}}}}). Трэцяя кампанента напружанасці электрычнага поля - артаганальная плоскасці, у якой ляжаць вектар дыпольнага моманту і радыус-вектар, - заўсёды роўная нулю. Дзеянне поля на дыполь ---------------------- * У вонкавым электрычным полі {\displaystyle {\vec {E}}} на электрычны дыполь дзейнічае момант сіл {\displaystyle {\vec {p}}\times {\vec {E}},}, які імкнецца павярнуць яго так, каб дыпольны момант разгарнуўся ўздоўж напрамкі поля. * Патэнцыяльная энергія электрычнага дыполя у электрычным полі роўная - {\displaystyle -{\vec {E}}\cdot {\vec {p}}.} * З боку неаднароднага поля на дыполь дзейнічае сіла (у першым набліжэнні): {\displaystyle \Sigma \_{i}{\frac {\partial {\vec {E}}}{\partial x\_{i}}}p\_{i}.} Аб умовах карэктнасці набліжаных (у агульным выпадку) формул дадзенага параграфа - гл. ніжэй. Адзінкі вымярэння электрычнага дыпольныя моманту ------------------------------------------------ Сістэмныя адзінкі вымярэння электрычнага дыпольныя моманту не маюць спецыяльнага назвы. У СІ гэта проста Кл·м. Электрычны дыпольныя момант малекул прынята вымяраць ў Дэбаях: * 1 Д = 10−18 адзінак СГСЭ моманту электрычнага дыполя, * 1 Д = 3,33564·10−30 Кл·м. Палярызацыя ----------- Дыпольны момант адзінкі аб'ёму (палярызаванага) асяроддзя (дыэлектрыка) называецца вектарам палярызацыі (гл. Палярызацыя). Дыпольныя момант элементарных часціц ------------------------------------ Многія эксперыментальныя працы прысвечаны пошуку электрычнага дыпольнага моманту (ЭДМ) фундаментальных і састаўных элементарных часціц, а менавіта электронаў і нейтронаў. Паколькі ЭДМ парушае як прасторавую (Р), так і часовую (T) цотнасць, яго значэнне дае (пры ўмове непарушанай СРТ-сіметрыі) мадэльных-незалежную меру парушэнні CP-сіметрыі ў прыродзе. Такім чынам, значэнні ЭДМ даюць моцныя абмежаванні на маштаб CP-парушэнні, якое можа узнікаць у пашырэннях Стандартнай Мадэлі фізікі элементарных часціц. Сапраўды, многія тэорыі, несумяшчальныя з існуючымі эксперыментальнымі межамі на ЭДМ часціц, ужо былі выключаныя. Стандартная Мадэль (дакладней, яе сектар - квантавая хромадынаміка) сама па сабе дазваляе значна большае значэнне ЭДМ нейтрона (каля 10−8 Дебая), чым гэтыя межы, што прывяло да так званай моцнай CP-праблеме і выклікала пошукі новых гіпатэтычных часціц, такіх як аксіён. Бягучае пакаленне эксперыментаў па пошуку ЭДМ часціц дасягае адчувальнасці ў дыяпазоне, дзе могуць выяўляцца эфекты суперсіметрыі. Гэтыя эксперыменты дапаўняюць пошук эфектаў суперсіметрыі на LHC. Дыпольнае набліжэнне -------------------- Дыпольны член (вызначаны дыпольным момантам сістэмы або размеркавання зарадаў) з’яўляецца толькі адным з членаў бясконцага шэрагу, званага мультыпольным раскладаннем, які дае пры поўным сумаванні дакладнае значэнне патэнцыялу або напружанасці поля ў кропках, якія знаходзяцца на канчатковай адлегласці ад сістэмы зарадаў-крыніц. У гэтым сэнсе дыпольны член выступае як раўнапраўны з астатнімі, у тым ліку і вышэйшымі, членамі мультыпольнага раскладання (хоць часцяком ён і можа даваць большы уклад у суму, чым вышэйшыя члены). Гэты погляд на дыпольны момант і дыпольны уклад у электрычнае поле, якое ствараецца сістэмай зарадаў, валодае істотнай тэарэтычнай каштоўнасцю, але ў дэталях даволі складзены і даволі далёка выходзіць за рамкі неабходнага для разумення істотных фізічнага сэнсу уласцівасцяў дыпольнага моманту і большасці абласцей яго выкарыстання. Для высвятлення фізічнага сэнсу дыпольнага моманту, гэтак жа як і для большасці яго прыкладанняў, дастаткова абмежавацца значна больш простым падыходам - ​​разглядаць дыпольныя набліжэнне. Шырокае выкарыстанне дыпольнага набліжэння грунтуецца на той сітуацыі, што вельмі ў многіх, у тым ліку тэарэтычна і практычна важных выпадках можна не сумаваць увесь шэраг мультыпольнага раскладання, а абмежавацца толькі ніжэйшымі яго членамі - да дыпольнага ўключна. Часта гэты падыход дае цалкам здавальняючую ці нават вельмі маленькую хібнасць. ### Дыпольныя набліжэнне для сістэмы крыніц У электрастатыцы дастатковая ўмова дастасавальнасці дыпольнага набліжэння (у сэнсе задачы вызначэння электрычнага патэнцыялу або напружанасці электрычнага поля, стваранага сістэмай зарадаў, якая мае пэўны сумарны зарад і пэўны дыпольны момант) апісваецца вельмі проста: добрым гэта набліжэнне з’яўляецца для абласцей прасторы, аддаленых ад сістэмы-крыніцы на адлегласць *r*, шмат большую, чым характэрны (а лепш - чым максімальны) памер *d* самой гэтай сістэмы. Такім чынам, для ўмоў дыпольнае набліжэнне *r >> d* з’яўляецца добрым. Калі сумарны зарад сістэмы роўны нулю, а яе дыпольныя момант нуля не роўны, дыпольныя набліжэнне ў сваёй вобласці дастасавальнасці з’яўляецца галоўным набліжэннем, гэта значыць у яго вобласці дастасавальнасці яно апісвае асноўны ўклад у электрычнае поле. Астатнія ж ўклады пры *r >> d* занядбана малыя (калі толькі дыпольны момант не аказваецца занадта малы ў параўнанні з квадрупольным, октупольным або вышэйшымі мультыпольнымі момантамі). Калі сумарны зарад не роўны нулю, галоўным становіцца манапольнае набліжэнне (нулявое набліжэнне, закон Кулона ў чыстым выглядзе), а дыпольнае набліжэнне, з’яўляючыся наступным, першым, набліжэннем, можа гуляць ролю малой папраўкі да яго. Зрэшты, у такой сітуацыі гэтая папраўка будзе вельмі малая ў параўнанні з нулявым набліжэннем, калі толькі мы знаходзімся ў вобласці прасторы, дзе наогул кажучы само дыпольныя набліжэнне з’яўляецца добрым. Гэта некалькі зніжае яго каштоўнасць у дадзеным выпадку (за выключэннем, праўда, сітуацый, апісаных крыху ніжэй), таму галоўнай вобласцю ўжывання дыпольнага набліжэння даводзіцца прызнаць выпадак нейтральных ў цэлым сістэм зарадаў. Існуюць сітуацыі, калі дыпольнае набліжэнне з’яўляецца добрым (часам вельмі добрым і ў нейкіх выпадках нават можа даваць практычна дакладнае рашэнне) і пры невыкананні ўмовы *r >> d*. Для гэтага трэба толькі каб вышэйшыя мультыпольныя моманты (пачынаючы з квадрупольнага) звярталіся ў нуль або вельмі хутка імкнуліся да нуля. Гэта даволі лёгка рэалізуецца для некаторых размеркаваных сістэм. У дыпольным набліжэнні, калі сумарны зарад нуль, уся сістэма зарадаў, якой бы яна ні была, калі толькі яе дыпольныя момант не нуль, эквівалентная маленькаму дыполю (у гэтым выпадку заўсёды маецца на ўвазе маленькі дыполь) - у тым сэнсе, што яна стварае поле, якое набліжана супадае з полем маленькага дыполя. У гэтым сэнсе любую такую ​​сістэму атаясняюць з дыполям і да яе могуць прымяняцца тэрміны дыполь, поле дыполя і т. д. У артыкуле вышэй, нават калі гэта не агаворана відавочна, заўсёды можна замест слова дыполь словы «нейтральная ў цэлым сістэма, якая мае ненулявы дыпольныя момант» - але, вядома, наогул кажучы толькі ў выпадку, калі маецца на ўвазе выкананне ўмоў карэктнасці дыпольнага набліжэння. ### Дыпольныя набліжэнне для дзеяння вонкавага поля на сістэму зарадаў Ідэальна дыпольныае набліжэнне для формул механічнага моманту, стваранага знешніх полем, дзеючым на дыполь, і патэнцыяльнай энергіі дыполя ў вонкавым полі, працуе ў выпадку аднастайнасці вонкавага поля. У гэтым выпадку гэтыя дзве формулы выконваюцца дакладна для любой сістэмы, якая мае пэўны дыпольныя момант, незалежна ад памеру (роўнасць нуля сумарнага яе зарада маецца на ўвазе). Мяжу прымальнасці дыпольныя набліжэнні для гэтых формул вызначае ў цэлым такое ўмова: рознасць напружанасці поля ў розных пунктах сістэмы павінна быць па модулю шмат менш самага значэнні напружанасці поля. Якасна гэта азначае, што для забеспячэння карэктнасці гэтых формул памеры сістэмы павінны быць тым менш, чым больш неаднастайна дзеючае на яе поле. Заўвагі ------- 1. ↑ Гэта значыць, найбольшы пасля нулявога мультыпольнага моманту, роўнага поўнаму зараду сістэмы. 2. ↑ Пад радыус-вектарамі «цэнтраў цяжару» тут маецца на ўвазе сярэднезважанае значэнне радыус-вектара па кожнай з падсістэм, дзе кожнаму зараду прыпісваецца фармальная вага, роўная абсалютнай велічыні гэтага зарада. 3. ↑ Для электрычнага дыполя, які досыць хутка вагаецца, яго дыпольны момант (з яго залежнасцю ад часу) вызначае таксама і магнітнае поле. Нерухомы электрычны дыполь не стварае магнітнага поля (гэта набліжана дакладна і для дыполя, які павольна рухаецца). 4. ↑ Тут апісваецца поле нерухомага або (набліжана) дыполя, які павольна рухаецца 5. ↑ Поле такой сістэмы на вялікай адлегласці набліжана роўна полю аднаго дыполя. У гэтым сэнсе такую ​​сістэму можна (набліжана) замяніць на дыполь, разглядаць як дыполь. 6. ↑ Адным з простых прыкладаў такой сістэмы з'яўляецца накладанне двух аднолькавых шароў, раўнамерна зараджаных аднолькавымі па абсалютнай велічыні зарадамі рознага знака, прычым адлегласць паміж цэнтрамі шароў малая. Поле такой сістэмы ўжо паблізу яе паверхні вельмі добра супадае з полем (маленькага) дыполя. Такое ж поле дае падобная сістэма, якая складаецца з сферы, паверхня якой зараджана з шчыльнасцю зарада, прапарцыйнаму косінусу шыраты на сферы. Можна спецыяльна падабраць бесперапынныя размеркавання зарадаў і ў іншых целах або на паверхнях, якія даюць поле дыполя. У некаторых выпадках гэта адбываецца аўтаматычна: напрыклад, кропкавы зарад (або маленькі раўнамерна зараджаны шар), размешчаны паблізу вялікай металічнай плоскасці, стварае на ёй такі размеркаванне павярхоўнага зарада, што ўся сістэма ў цэлым стварае поле дыполя нават зусім паблізу плоскасці (але не побач з шарам і далёка ад краю плоскасці, калі яна не бясконцая). Гл. таксама ----------- * Дыполь * Магнітны дыпольны момант * Мультыполь * Эфект Штарка Літаратура ---------- * Ландау, Л. Д. Лифшиц, Е. М. Теория поля. — Издание 7-е, исправленное. — М.: Наука, 1988. — 512 с. — («Теоретическая физика», том II). — ISBN 5-02-014420-7

**2-і замежны парашутны полк** (фр.: 2e Régiment Etranger de Parachutistes) — падраздзяленне Французскага замежнага легіёна. Першапачаткова воінская часць заснавана як парашутны батальён. Падраздзяленне прымала ўдзел у Першай індакітайскай вайне. Потым, ужо як полк, фарміраванне змагалася ў Алжыры і падаўляла паўстанне ў правінцыі Шаба. Акрамя таго, полк удзельнічаў у аперацыях у Чадзе, Ліване, Джыбуці, Руандзе, ЦАР, Югаславіі, Габоне, Кот-д’Івуары, Рэспубліцы Конга. У склад палка ўваходзяць каля 1310 чалавек, разбітых на 10 рот па 60 чалавек. Заўвагі ------- 1. ↑ 2e régiment étranger de parachutistes **(нявызн.)**. *defense.gouv.fr*. Архівавана з першакрыніцы 20 студзеня 2019. Праверана 15 студзеня 2022. 2. ↑ Архівавана 29 жніўня 2015 года. Official Website of the 2nd Foreign Parachute Regiment, History of the 2e REP, The origins... 3. ↑ 2nd Foreign Parachute Regiment | Information (англ.)  **(нявызн.)**?. Праверана 26 сакавіка 2022.

Нігерыя з насельніцтвам амаль 200 млн чалавек з'яўляецца сёмай паводле колькасці насельніцтва краінай у свеце, і нават кансерватыўныя ацэнкі колькасці насельніцтва Афрыкі прыводзяць да высновы, што больш за 20 % чорнага насельніцтва свету пражывае ў Нігерыі. Нізерыя з'яўляецца самай населенай краінай у Афрыцы, у наступнай краіне — Эфіопіі — пражывае некалькі болей за 100 млн чал.. Нацыянальныя вынікі перапісу ў апошнія некалькі дзесяцігоддзяў былі даволі спрэчнымі. Вынікі апошняга перапісу насельніцтва былі выпушчаныя ў снежні 2006 года, паводле якіх насельніцтва краіны складала 140 003 542 чалавек. Сённяшняя лічба колькасці насельніцтва атрымана метадам ацэнкі. Асноўныя дэмаграфічныя паказчыкі -------------------------------- | Насельніцтва Нігерыі | | --- | | Год | Мільёнаў | | 1971 | 55.1 | | 1980 | 71.1 | | 1990 | 94.5 | | 2000 | 124.8 | | 2004 | 138.0 | | 2008 | 151.3 | | 2017 | 190.3 | | Пачынаючы з другой паловы ХХ ст, насельніцтва Нігерыі расло вельмі хуткімі тэмпамі. У 1950 годзе у Нігерыі пражывала толькі 33 мільёны чалавек. Да 1990 яно вырасла ўтрая. Павелічэнне насельніцтва ў Нігерыі з 1990 па 2017 годы склала 95 млн чалавек, г.зн. яго колькасць вырасла яшчэ ўдвая. Сёння (2017) прырост застаецца вельмі высокім — 2,4 %. Сумарны каэфіцыент нараджальнасці у 2017 годзе склаў 5,07. Амаль палову насельніцтва складаюць дзеці і падлеткі да 15 гадоў, што робіць Нігерыю адной з наймаладзейшых краін свету. Паводле прагнозаў ААН Нігерыя з'яўляецца адной з васьмі краін, на якія, як чакаецца, прыйдзецца палова агульнасусветнага прыросту насельніцтва з 2005 па 2050 гады. Да 2100 года, паводле ацэнак ААН, нігерыйскае насельніцтва будзе складаць не менш чым 730 мільёнаў чалавек. Этна-лінгвістычныя групы ------------------------ Этнічная карта Нігерыі У Нігерыі пражывае больш чым 250 этнічных груп з рознымі мовамі і звычаямі. Найбуйнейшымі этнічнымі групамі з'яўляюцца хаўса, ёруба, ігба, на якія прыходзіцца 62% насельніцтва, у той час як на народнасці эда, іджа, кануры, ібібіа, эбіра, нупэ, гвары, ітсекіры, джукун, уроба, ігала, адома прыходзіцца 33% насельніцтва, іншыя меншасці складаюць 5% насельніцтва. Сярэдняя паласа Нігерыя вядомая сваёй разнастайнасцю этнічных груп. Афіцыйныя дадзеныя насельніцтва па кожнай з нацыянальнасцей Нігерыі заўсёды заставаліся супярэчлівымі і спрэчнымі. У Нігерыі маюцца невялікія меншасці англійскіх, амерыканскіх, індыйскіх, кітайскіх (каля 50 000 чалавек), белых зімбабвійскіх, японскіх, грэчаскіх, сірыйскіх і ліванскіх імігрантаў. Імігранты таксама ўключаюць перасяленцаў з суседніх заходнеафрыканскім ці ўсходнеафрыканскіх краін. Гэтыя меншасці пражываюць галоўным чынам у буйных гарадах, як Лагас і Абуджа, а таксама ў рэгіёне дэльты ракі Нігер, дзе працуюць у якасці наёмных працаўнікоў буйных нафтавых кампаній. Таксама ў Нігерыі маюцца кубінцы, якія перасяліліся сюды пасля кубінскай рэвалюцыі. Рэлігія ў Нігерыі ----------------- Нацыянальная царква ў Абуджы Нацыянальная мячэць у Абуджы Асноўны артыкул: **Рэлігія ў Нігерыі** Гл. таксама: Іслам у Нігерыі і Каталіцызм у Нігерыі У Нігерыі ёсць дзве галоўныя рэлігіі. Іслам дамінуе на поўначы краіны, таксама распаўсюджаны ў паўднёва-заходняй яе частцы, сярод народа ёруба. У 12 штатах Нігерыі дзейнічаюць законы шарыяту. Пратэстантызм і мясцовае сінкрэтычнае хрысціянства таксама распаўсюджаны сярод ёруба, у той час як каталіцызм пераважае ў народа ігба. Пратэстантызм і каталіцызм вызнаюць народы: ібібіа, ананг  (англ.) (бел. і эфік. | Рэлігія | Год перапісу | Колькасць вернікаў | Працэнт ад агульнага ліку насельніцтва | | --- | --- | --- | --- | | Іслам | 2009 | 78 056 000 | 50.4 % | | Хрысціянства | 2009 | 76 281 000 | 48.2 % | | Іншыя | 2009 | невядома | 1.4 % | ### Рэлігійныя сутыкненні ў Нігерыі Асноўны артыкул: **Рэлігійныя сутыкненні ў Нігерыі** Рэлігійныя сутыкненні адбываюцца паміж прадстаўнікамі розных рэлігійных груп, такімі як мусульмане і хрысціяне. Урад Нігерыі таксама ўдзельнічае ў гэтым канфлікце, рэгулярна пасылаючы войскі і паліцыю для таго каб спыніць масавыя забойствы. Паўночная частка Нігерыі (дзе большасць складаюць мусульмане) з 1999 года жыве па законах шарыяту. Размяшчэнне і рассяленне ------------------------ Размеркаванне насельніцтва Нігерыі Нігерыя адрозніваецца высокай шчыльнасцю насельнітва — амаль 200 чалавек на кв.км. Гэта адзін з найвышэйшых паказчыкаў у Афрыцы, па шчыльнасці насельніцтва Нігерыю пераўзыходзяць толькі Руанда і невялікія астраўныя дзяржавы. Па тэрыторыі краіны насельніцва размеркавана раўнамерна, гусцей заселена паўднёва-заходняя частка. Каля паловы нігерыйцаў у 2017 годзе пражывала ў гарадах. У Нігерыі па меншай меры дзевяць гарадоў (2018), якія маюць насельніцтва больш за 1 мільён чалавек: Лагас (13,5 млн), Кано (3,8 млн), Ібадан (3,4 млн), Абуджа (2,9 млн), Порт-Харкорт (2,3 млн) і Бенін-Сіці, Кадуна, Анітша і Аба). У Лагасе пражывае больш за 13 мільёнаў чалавек, гэта адзін з найбуйнейшых гарадоў Афрыкі і свету. Іншыя гарады: Ашогба, Джос, Ілеша, Ілорын. Зноскі ------ 1. 1 2 CO2 Emissions from Fuel Combustion Архівавана 21 кастрычніка 2011. Population 1971-2008 IEA 2. ↑ Kent, Mary Mederios; Carl Haub (December 2005). «The Demographic Divide: What It Is and Why It Matters» Архівавана 26 красавіка 2011.. Population Reference Bureau. 3. ↑ Архівавана 24 кастрычніка 2020. 4. ↑ «World population to increase by 2.6 billion over next 45 years, with all growth occurring in less developed regions». UN. 5. ↑ «Population Division of the Department of Economic and Social Affairs of the United Nations Secretariat». UN. 2010. 6. ↑ Geographica: The complete Atlas of the world, «Nigeria», (Random House, 2002). 7. ↑ Onuah, Felix (29 December 2006). «Nigeria gives census result, avoids risky details» Архівавана 26 студзеня 2009.. Reuters 8. ↑ Lewis, Peter (2007). «Growing Apart: Oil, Politics, and Economic Change in Indonesia and Nigeria». University of Michigan Press. p. 132. ISBN 0-472-06980-2. 9. ↑ Suberu, Rotimi T. (2001). «Federalism and Ethnic Conflict in Nigeria». US Institute of Peace Press. p. 154. ISBN 1-929223-28-5. 10. ↑ Politzer, Malia (August 2008). «China and Africa: Stronger Economic Ties Mean More Migration». Migration Information Source. 11. ↑ Simpson, Sarah (August 2008). «Why white Zimbabwean farmers plan to stay in Nigeria». The Christian Science Monitor. 12. 1 2 Архівавана 25 ліпеня 2013. 13. 1 2 Nigeria: Facts and figures **(нявызн.)**, *BBC News* (April 17, 2007). 14. ↑ Архівавана 24 кастрычніка 2020. | ⛭Нігерыя паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Нігерыя»** | | Краіны Афрыкі: Насельніцтва | | --- | | Алжыр · Ангола · Батсвана · Бенін · Буркіна-Фасо · Бурундзі · Габон · Гамбія · Гана · Гвінея · Гвінея-Бісау · Джыбуці · Егіпет¹ · Замбія · Зімбабвэ · Каба-Вердэ · Камерун · Каморы · Кенія · Дэмакратычная Рэспубліка Конга · Рэспубліка Конга · Кот-д’Івуар · Лесота · Ліберыя · Лівія · Мадагаскар · Мазамбік · Малаві · Малі · Марока · Маўрыкій · Маўрытанія · Намібія · Нігер · Нігерыя · ПАР · Паўднёвы Судан · Руанда · Самалі · Сан-Тамэ і Прынсіпі · Сейшэльскія Астравы · Сенегал · Судан · Сьера-Леонэ · Танзанія · Тога · Туніс · Уганда · Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка · Чад · Экватарыяльная Гвінея · Эрытрэя · Эсваціні · Эфіопія | | Азорскія астравы · Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне · в. Узнясення · Канарскія а-вы · Мадэйра · Маёта · Мелілья · Рэюньён · в. Святой Алены · Сеўта · а-вы Трыстан-да-Кунья · Французскія Паўднёвыя і Антарктычныя тэрыторыі | | Сахарская Арабская Дэмакратычная Рэспубліка · Самаліленд | | ¹ Часткова ў Азіі |

**Cigarettes After Sex** — амерыканскі інды-рок-гурт з горада Эль-Паса, створаны Грэгам Гансалесам. Першы міні-альбом, пад назвай *I.*, выпушчаны ў 2012 годзе. Гісторыя -------- Гурт была заснаваны ў Эль-Паса, штат Тэхас ў 2008 годзе. Гансалес запісваў першы міні-альбом *I.* на лесвіцы сваёй альма-матэр, Тэхаскага ўніверсітэта ў Эль-Паса, называючы гэты досвед «у асноўным як аварыю, свайго роду эксперымент». У міні-альбом увайшлі такія кампазіцыя як «Nothing’s Gonna Hurt You Baby», «I’m a Firefighter», «Dreaming of You», and «Starry Eyes» і інш. Гансалес пераехаў у Бруклін, Нью-Ёрк, дзе быў запісаны і выпушчаны ў 2015 годзе сінгл *Affection* разам з кавер-версіяй кампазіцыі «Keep On Loving You» гурта REO Speedwagon. Праз музычныя рэкамендацыі, песні гурта атрымалі большь за некалькі мільёнаў праглядаў на YouTube, што прывяло да канцэртнай дзейнасьці па многіх краінах Еўропы, Азіі і ЗША. Cigarettes After Sex выпусцілі свой дэбютны поўнафарматны альбом 9 чэрвеня 2017 года. Трэк «Nothing’s Gonna Hurt You Baby» суправаджаў 7 эпізод серыялу *The Handmaid’s Tale*. Музычны стыль і ўплыў --------------------- У водгуку для *Noisey by Vice* Крысціна Какуріс *(Christina Cacouris)* апісвае Cigarettes After Sex як «элементарны, туманны і рамантычны, але з нуарнымі гранямі». Гансалес цытуе Франсуазу Ардзі, як яго любімую спявачку, таксама вялікі ўплыў аказала творчасць Майлса Дэйвіса. Музычны блог Eardrums Music апісвае творчасць гурта як «павольную, мройную і прыгожую з цудоўным, пяшчотным вакалам і вельмі добрай лірыкай», і параўноўвае яго з Mazzy Star. Склад ----- * Грэг Гансалес — заснавальнік, вакал, электрагітара, акустычная гітара, бас. * Філіп Табс — клавішныя, электрагітара. * Рэндзі Мілер — бас. * Джэйкаб Томскі — барабаны. Дыскаграфія ----------- ### Студыйныя альбомы * *Cigarettes After Sex (альбом)* (2017) Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ 3. ↑ 4. ↑ 5. ↑ Cigarettes After Sex - Tickets - The Echo - Los Angeles, California - April 27th, 2016 **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *The Echo and Echoplex*. Архівавана з першакрыніцы 16 чэрвеня 2017. Праверана 14 красавіка 2016. 6. 1 2 3 4 "The Diehard Romanticism of Cigarettes After Sex **(нявызн.)**. *NOISEY*. Праверана 13 красавіка 2016. 7. ↑ Records **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Cigarettes After Sex*. Архівавана з першакрыніцы 19 красавіка 2016. Праверана 13 красавіка 2016. 8. ↑ Review / Cigarettes After Sex / Affection **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Independent Music News*. Архівавана з першакрыніцы 11 ліпеня 2018. Праверана 14 красавіка 2016. 9. ↑ 10. ↑ Cigarettes After Sex - 10 New Artists You Need to Know: January 2016 **(нявызн.)**. *Rolling Stone*. Праверана 14 красавіка 2016. 11. ↑ The Handmaid's Tale - S1 · E7 · The Other Side **(нявызн.)**. *tunefind*. Праверана 13 ліпеня 2017. 12. ↑ The End Credits Song In 'The Handmaid's Tale' Episode 9 Epitomizes Moira's Spirit **(нявызн.)**. *BUSTLE*. Праверана 13 ліпеня 2017. 13. ↑ New Music: Cigarettes After Sex – "Affection" **(нявызн.)**. Праверана 13 красавіка 2016. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт * Cigarettes After Sex на Last.fm

**Насельніцтва Канады** пераважна эмігранцкага паходжання. Перасяленцы з усяго свету згуртаваныя тут у стракатую мульцікультурную супольнасць. Пры гэтым Канада — класічная двухмоўная краіна (каля 40 % насельніцва — англаканадцы, 26 % — франкаканадцы) з дзвюма дзяржаўнымі мовамі на ўсіх узроўнях. Найбуйнейшымі гарадамі з'яўляюцца Таронта, Манрэаль і Ванкувер. Для Канады характэрны адзін з самых нізкіх у свеце паказчыкаў шчыльнасці насельнітва (3,9 чал/кв.км.). Большасць канадцаў жыве ўздоўж мяжы з ЗША. Дэмаграфія ---------- Полава-ўзроставая піраміда, 2016 Насельніцтва Канады на пачатак 2019 года складае 37,5 мільёнаў чалавек (38 месца ў свеце). Перапіс 2001 зарэгістраваў 30.007.094 канадцаў. Такім чынам, за 18 гадоў жыхароў краіны стала амаль на чвэрць больш. У другой палове 2010-х для Канады характэрныя невысокія, але стабільныя дадатныя тэмпы росту насельніцтва — каля 0,7 % штогод). Натуральны прырост блізкі да нуля (1,4 на 1000 у 2018). 70 % канадцаў жывуць у сем'ях. Сярэдні памер канадскай сям'і — 2,5 чалавекі. Нараджальнасць змяншаецца, і насельніцтва — як і паўсюль у развітым свеце — старэе. Сярэдняму канадцу ў 2018 было 42,5 гады. Да такой статыстыкі спрычынілася і вялікая працягласць жыцця, якая ў 2018 склала 82 гады. Іміграцыя --------- У ХХІ стагоддзі прырост адбываецца, як і калісьці, у асноўным за кошт іміграцыі (5,7 чалавек на 1000 у 2018, адзін з найвышэйшых паказчыкаў у свеце).Такім чынам, доля мігрантаў у агульным прыросце складае больш за 75 %. Варта дадаць, што і канадскае грамадства, і канадскі ўрад падтрымліваюць іміграцыю, якая ў апошнія дзесяцігоддзі набыла выразныя азіяцкія вытокі. Перасяленцы аддаюць перавагу буйным гарадам, асабліва Ванкуверу і Таронта. Канада ахвотна дае прытулак і бежанцам — на краіну кляновых лісцяў прыходзіцца 10 % іх сусветнага прыёму. Этнічны склад ------------- Калідор Квебек-Уінсар, найбольш густазаселены і высокаўрбанізавны раён Канады Паводле перапісу 2016 года ў Канадзе жывуць 43 этнічныя групы, якія складаюцца як мінімум з 100 000 чал. Самая вялікая этнічная група называе сябе канадцамі (32,3%). Далей ідуць англічане (18,3), шатландцы (14), французы (13,6), ірландцы (13,4), немцы (9,6), італьянцы, кітайцы, украінцы, галандцы, палякі, індыйцы, беларусы (10505 чалавек). Да карэннага насельніцтва адносяцца індзейцы (каля 4 %) і эскімосы — прадстаўнікі мангалоіднай расы. За апошнія паўстагоддзі з 2 да 22 % (паводле перапісу 2016) вырасла доля так званых *visible minorities*. Так называюць жыхароў краіны, вонкава адрозных ад еўрапейскіх мігрантаў і карэннага насельніцтва. Сярод visible minorities найбольшую ўдзельную вагу маюць кітайцы, паўднёваазіяты (па 5 %) і афраканадцы (3,5 %). Многія жыхары Канады не могуць вызначыцца з этнічнай прыналежнасцю і называюць адразу некалькі групаў, што робіць суму нацый нашмат большую за 100 %. Мовы ---- Мовы Канады (1 — англійская, 3 — французская, 2 — двухмоўны пояс) У Канадзе выкарыстоўваецца мноства моваў, але галоўных дзве: англійская, родная для 56 % канадцаў і французская, матчыная для 21 %. Гэтыя мовы з'яўляюцца ў Канадзе афіцыйнымі, на іх вядуцца ўсе дзяржаўныя і прыватныя справы. Тым не менш, кожная правінцыя мае адну "афіцыйную" мову (8 — англійскую, 1 (Квебек) — французскую). Адзінай афіцыйна двухмоўнай правінцыяй з'яўляецца Нью-Брансуік. Больш за 20 % жыхароў Канады назвалі роднай нейкую іншую мову, найбуйнейшыя сярод якіх — кітайская (1,23 млн носьбітаў), пенджабская, іспанская, тагальская, арабская (кожная 0,4-0,5 млн). Нацыяльным меншасцям гарантаваныя школы на родных мовах ва ўсіх правінцыях і на ўсіх тэрыторыях. Рэлігіі ------- Са стракатага этнічнага складу вынікае выключная рэлігійная разнастайнасць Канады, дэмакратычны лад гарантуе свабоднае веравызнанне і павагу да правоў усіх вернікаў. Царква ў сучаснай Канадзе аддзелена ад дзяржавы і мае ўсё меншую ролю ў паўсядзённым жыцці людзей. Пры гэтым большасць канадцаў верыць у Бога. Згодна з апытаннем 2011, 68 % жыхароў Канады — хрысціяне, з іх большая палова — каталікі, яшчэ дзве пятых — пратэстанты (найбуйнейшая пратэстанцкая дэнамінацыя — Аб'яднаная царква Канады, следам ідуць англікане і баптысты). Колькасць атэістаў і агностыкаў у 2001 - 2011 павялічылася з 16 да 22 %. Разам з іміграцыяй расце кольскасць мусульман, індуістаў, сікхаў (3,2 %, 1,5 %, 1,4 % у 2011 адпаведна). Размяшчэнне насельніцтва ------------------------ Размеркаванне насельніцтва па правінцыях і тэрыторыях (ліпень 2013) Канада вылучаецца вельмі нізкай шчыльнасцю насельніцтва (каля 4 чал на кв. км.) і даволі нераўнамерным яго размяшчэннем. Нягледзячы на вялікую плошчу, прыблізна ¾ насельніцтва Канады пражывае ў межах 160 км ад мяжы з ЗША, а 95 % — на поўдзень ад 55° пн.ш.. Найбольш населеныя правінцыі — Антарыа і Квебек. Ва ўсіх тэрыторыях узятых разам налічваецца 120 тысяч чалавек. Палова канадцаў жыве ў калідоры Квебек-Уінсар ўздоўж Вялікіх азёр і ракі Святога Лаўрэнція. Вялізныя абшары поўначы Канады маюць рэдкае тубыльскае (эскімосы) насельніцтва, дзе-нідзе сустракаюцца пасёлкі гарнякоў, метэастанцыі. Гарады ------ Панарама Манрэаля, Канада Канада адносіцца да высокаўрбанізаваных краін свету. Гарадское насельніцтва, якое складае 81 %, сканцэнтравана ў калідоры Квебек-Уінсар (у прыватнасці гарадскія агламерацыі Таронта-Гамільтан, Манрэаль і Атава-Гатына), на кантынентальных раўнінах Брытанскай Калумбіі (ад ваколіц Ванкувера да канца даліны ракі Фрэйзер) і ў калідоры Калгары-Эдмантан ў Альберце. каля 40 % гаражан жывуць у трох найбуйнейшых агламерацыях: Таронта (ў агламерацыі жыве 5,9 млн), Манрэалі (4,1), Ванкуверы (2,5). Усяго мільённых агламерацый 6: ад 1,3 да 1,5 млн. жыхароў перапіс 2016 адзначыў таксама ў Калгары, Атава-Гатына, Эдмантане. Зноскі ------ 1. ↑ Архівавана 11 красавіка 2020. 2. ↑ 3. ↑ Ethnic origins, 2006 counts, for Canada, provinces and territories — 20 % sample data Архівавана 11 снежня 2020. 4. ↑ 5. ↑ 6. ↑ Custred, Glynn (2008). "Security Threats on America's Borders". In Alexander Moens (рэд.). *Immigration policy and the terrorist threat in Canada and the United States*. Fraser Institute. p. 96. ISBN 0889752354. 7. ↑ Urban-rural population as a proportion of total population, Canada, provinces, territories and health regions **(нявызн.)**. Statistics Canada (2001). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 23 красавіка 2009. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Universalis | | ⛭Канада ў тэмах | | --- | | Сімвалы | Герб · Сцяг · Гімн · Ад мора да мора · Сталіца · Кляновы ліст | | Гісторыя | Акадзія · Новая Францыя · Брытанская Паўночная Амерыка · Правінцыя Канада · Канадская канфедэрацыя | | Палітыка | Карона (Генерал-губернатар · Тайны савет) · Кабінет (Прэм'ер-міністр) · Парламент (Сенат · Палата абшчын) · Права (Вярхоўны суд) · Конная паліцыя · Партыі | | Канстытуцыя | Акты аб БПА · Канстытуцыйны акт 1867 · Канстытуцыйны акт 1982 · Мір, парадак і добрае кіраванне · Хартыя правоў і свабод · Тлумачэнне · Гісторыя | | Узброеныя сілы | Ваенна-паветраныя сілы · Ваенна-марскі флот · Сухапутная армія · Рэйнджары · Званні | | Геаграфія | Апалачы · Скалістыя горы · Канадскі шчыт · Вялікія азёры · Рака Святога Лаўрэнція · Канадскі Арктычны архіпелаг · Адміністрацыйны падзел Заходняя Канада (Канадскія прэрыі) · Усходняя Канада (Цэнтральная Канада · Атлантычная Канада · Прыморскія правінцыі) · Паўночная Канада | | Эканоміка | Канадскі долар · Банк Канады · Фондавая біржа (S&P/TSX 60) · Энергетыка · Транспарт · Турызм · | | Насельніцтва | Канадцы · Індзейцы · Мовы (Англафоны · Франкафоны) · Рэлігія · Перапіс насельніцтва (2011 · 2006) · 100 найбуйнейшых гарадоў | | Культура | Мастацтва · Літаратура · Кінематограф · Паркі · Сусветная спадчына · Кухня · Святы · Спорт (НХЛ) | | Краіны Паўночнай Амерыкі: Насельніцтва | | --- | | * Антыгуа і Барбуда * Багамы * Барбадас * Беліз * Гаіці * Гватэмала * Гандурас * Грэнада * Дамініка * Дамініканская Рэспубліка * Канада * Коста-Рыка * Куба * Мексіка * Нікарагуа * Панама * Сальвадор * Сент-Люсія * Сент-Вінсент і Грэнадзіны * Сент-Кітс і Невіс * ЗША * Трынідад і Табага * Ямайка | | * Амерыканскія Віргінскія астравы * Ангілья * Аруба * Бермуды * Банайрэ * Брытанскія Віргінскія астравы * Гвадэлупа * Грэнландыя * Кайманавы астравы * Кліпертан * Кюрасаа * Марцініка * Мантсерат * Наваса * Пуэрта-Рыка * Сен-Бартэльмі * Сен-Мартэн * Сен-П’ер і Мікелон * Сінт-Мартэн * Цёркс і Кайкас |