Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

**Свята-Мікіцкая царква** — помнік драўлянага дойлідства ў вёсцы Здзітава Жабінкаўскага раёна Брэсцкай вобласці Рэспублікі Беларусь. Занесена ў спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь. Гісторыя -------- Пабудавана ў 1502 годзе на правым беразе ракі Мухавец, пасля чаго неаднаразова перабудоўвалася, у тым ліку ў 1787 годзе. Настаяцелем з’яўляецца протаіерэй Стафан Іванавіч Гапанюк. Архітэктура ----------- Пабудавана ў традыцыях заходнепалескай архітэктуры, аднаго з двух тыпаў палескай архітэктурнай школы, якая прэтэндуе на ўключэнне ў Спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. У шырыню складае 9,4 метра, 15,65 метра ў даўжыню і 6 метраў у вышыню. Складаецца з трох прамавугольных аб’ёмаў: асноўнага, бабінца і апсіды. Дах гонтавы, шматскатны, увянчаны невялікім барабанам з галоўкай. Па баках да апсіды прыбудаваны вузкія невысокія рызніцы пад аднасхільным дахам. У XIX стагоддзі каля ўваходу пабудаваны каркасны тамбур. Сцены вертыкальна пакрыты драўлянымі дошкамі і ўмацаваны сцяжкамі. Вокны высокія, прамавугольныя. Непадалёк ад царквы размешчана двух’ярусная каркасная драўляная званіца, квадратная ў плане, пад шатром. Комплекс характарызуецца манументальнасцю, удалымі прапорцыямі і архітэктурна-мастацкай выразнасцю. Адзігітрыя Іерусалімская. Канец 16 ст. У царкве захоўваецца напісаная ў першай палове — сярэдзіне XVI стагоддзя ікона Маці Божай Адзігітрыі. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Здзітаўская Мікітаўская царква // Архітэктура Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. — Мн. 1993. 2. ↑ Жабинковское благочиние(недаступная спасылка) // «Брест Православный». Официальный сайт Брестской епархии. 3. 1 2 Храм во имя Св. Никиты Архівавана 24 сакавіка 2016. // interfax.by. — 25 января 2007. Літаратура ---------- * Здзітаўская Мікітаўская царква // Архітэктура Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. — Мн. Беларуская Энцыклапедыя імя П. Броўкі, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. (бел.) * Праваслаўныя храмы Беларусі: энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Свята-Мікіцкая царква (Здзітава) * Свята-Мікіцкая царква (Здзітава) на сайце «Архіварта»

Сабор Аляксандра Неўскага **Сафі́я** (балг.: Со́фия — «прамудрасць», ад грэч. Σοφια «майстэрства», «мудрасць», лац.: Serdica) — сталіца Балгарыі. Размешчаная на паўднёвай ускраіне Сафійскай катлавіны. Транспартны вузел (UN/LOCODE BG SOF). Міжнародны аэрапорт. Насельніцтва — 1 330 000 чалавек (2014). Звыш 95 % усіх жыхароў складаюць этнічныя балгары. Размешчаны на захадзе Балгарыі, на паўднёвай ўскраіне Сафійскай катлавіны, ля падножжа горнага масіва Вітоша. Клімат умераны кантынентальны. Вузел чыгунак, міжнародны аэрапорт, метрапалітэн (з 1998 года), трамвай, тралейбус. У Сафіі засяроджана каля 1/6 агульнабалгарскай прамысловай вытворчасці (машынабудаванне, металургія, хімічная, гумавая, цэлюлозна-папяровая, харчовая, лёгкая прамысловасць). У горадзе размешчаныя: Балгарская акадэмія навук, універсітэты, тэатры. Нацыянальная і гарадская мастацкія галерэі, археалагічны, гістарычны, прыроданавуковы і іншыя музеі. У старажытнасці на месцы Сафіі існавала селішча фракійскага племя сердаў, у I стагоддзі н.э. якое атрымала рымскае назву Сердыка. З IX стагоддзя пад імем Срэдзец — у складзе Балгарыі. У канцы 14 стагоддзя атрымала назву Сафія (па царкве святой Сафіі). У XIV стагоддзі захоплена туркамі; ў XVI—XVIII стагоддзях з’яўлялася другім пасля Канстанцінопаля гандлёвым цэнтрам Балканскага паўвострава. З 1879 года — сталіца незалежнай Балгарыі. Гісторыя -------- Руіны антычнай Сердыкі. У VIII стагоддзі да н. э. на месцы існавалай тут раней неалітычнай стаянкі паўстаў фракійскі горад, які захапілі ў I стагоддзі нашай эры рымляне, даўшы яму назву Сердыка па імю засяляўшага гэтую мясцовасць фракійскага племя. У I—IV стагоддзях Сердыка — цэнтр рымскай правінцыі Фракія. У выніку рэлігійнай рэформы імператара Канстанціна (306—337) горад становіцца месцам знаходжання біскупа. У 357 г. рымскі гісторык Аміан Марцэлін вызначыў горад як «вялікі і непрыступны». У V—VI стагоддзях падчас Вялікага перасялення народаў горад падвяргаецца нашэсцю гунаў, готаў і іншых варварскіх плямёнаў. У сярэдзіне VI стагоддзя, падчас кіравання імператара Юстыніяна (527—565), Сердыка адраджаецца як важны адміністрацыйны цэнтр Візантыйскай імперыі пад імем Трыадзіца. Аднак у рэлігійным стаўленні горад быў падпарадкаваны арцыбіскупству з цэнтрам у Охрыдзе. Да 809 г. горад уваходзіць у склад балгарскай дзяржавы і атрымлівае славянскае імя Срэдзец. З узнаўленнем балгарскай дзяржавы ў 1185 г. біскуп Срэдзеца ўзводзіцца ў сан мітрапаліта. З канца XIV стагоддзя па 1870-я гады горад, як і ўся краіна, знаходзіцца пад асманскім валадарствам. Яшчэ ў XII—XIII стст. горад у зносінах звалі Сафіяй, па імю галоўнага храма — кафедральнай св. Сафіі. (Заснаваны ў першай палове IV ст. сучасны будынак узыходзіць да канца таго жа стагоддзя, дабудоўваўся некалькі разоў). Аднак у афіцыйных дакументах пад гэтай назвай з’яўляецца толькі ў канцы XIV стагоддзя. Падчас асманскага валадарства горад становіцца важным цэнтрам імперыі. Тут знаходзілася рэзідэнцыя бейлербея Румеліі, кіравальнага еўрапейскай тэрыторыяй Асманскай імперыі, і, такім чынам, горад стаў найважным, пасля Канстанцінопаля, асманскім горадам у Еўропе. Разам з тым у Сафіі развівалася культурная дзейнасць балгараў — Сафійская літаратурная школа XVI ст.; «Малая святая гара» — вакол горада было кальцо з больш за 50 кляштароў, з якіх звыш 20 існуюць дагэтуль. Важны цэнтр вызваленчага руху. У 1873 г. пасля судовага працэсу, які прайшоў тутака ж, у наваколлях Сафіі быў пакараны балгарскі нацыянальны герой Васіл Леўскі. Пасля вызвалення ад турэцкай няволі і адраджэння балгарскай дзяржавы Сафія становіцца сталіцай (1879). Першачарговая заслуга ў гэтым прыналежыць прафесару Харкаўскага ўніверсітэта балгарскаму гісторыку Марыну Дрынаву, прымаламу дзейны ўдзел у стварэнні новай дзяржавы (прадстаўнікі Аўстра-Венгрыі выступалі за то, каб зрабіць сталіцай Вяліка-Тырнова). У выніку гэтага колькасць жыхароў Сафіі расце вельмі хутка ў параўнанні з іншымі балгарскімі гарадамі, у асноўным з прычыны ўнутранай міграцыі. Фізіка-геаграфічная характарыстыка ---------------------------------- Выгляд гары Вітоша з цэнтра горада Сафія знаходзіцца ля падножжа паўночнага схілу гары Вітоша, усярэдзіне Сафійскай катлавіны. Горад вядомы з старажытных часоў сваімі шматлікімі мінеральнымі і тэрмальнымі крыніцамі. Горад ляжыць прыблізна на 43-й геаграфічнай шыраце, сярэднегадавая тэмпература складае 11,4 °C, і клімат горада з’яўляецца вільготным кантынентальным. Зіма халодная, з пераменлівым надвор’ем і няўстойлівым снежным покрывам, які доўжыцца ў сярэднім 60 дзён. Часта адбываюцца пацяпленні да +10 °C і вышэй пры паўднёвых вятрах. З паўночна-усходу горад адчынены для халодных вятроў з поўначы, аднак з прычыны адносна нізкай геаграфічнай шыраты горада сярэдні максімум апускаецца ніжэй за нуль даволі рэдка. Пры ўварванні халоднага паветра з Сібіры ноччу пры выхаложванні температура памяньшаецца да −15 °C, часам і да −20 °C. У пачатку зімы нярэдкія туманы. Вясна ў Сафіі ранняя, але працяглая. Лета цёплае і сонечнае. Аднак з-за вялікай вышыні над узроўнем мора летам халаднавата, чым у іншых раёнах Балгарыі. У ліпені і жніўні тэмпература можа падымацца да +35 °C і вышэй. Восень кароткая. Даволі цікавай асаблівасцю з’яўляецца тое, што другім самым халодным месяцам у Сафіі звычайна з’яўляецца снежань, а не люты. Выклікана гэта зноў-такі нізкай геаграфічнай шырынёй горада, менавіта ў снежні Сонца найбольш слаба выгравае паветра, а ў лютым прагрэў нашмат больш магутны, і нягледзячы на ніжэйшы сярэдні мінімум у лютым сярэдні лютаўскі максімум расце больш інтэнсіўна, чым апускаецца сярэдні мінімум. | **Клімат Сафіі** | | --- | | Паказчык | Сту | Лют | Сак | Кра | Май | Чэр | Ліп | Жні | Вер | Кас | Ліс | Сне | Год | | Абсалютны максімум, °C | 17,8 | 22,0 | 27,5 | 30,3 | 34,0 | 38,0 | 41,0 | 39,4 | 36,1 | 33,9 | 25,5 | 21,3 | 41,0 | | Сярэдні максімум, °C | 4,0 | 5,8 | 12,1 | 16,6 | 21,9 | 25,4 | 28,4 | 28,5 | 23,3 | 17,7 | 11,1 | 4,5 | 16,6 | | Сярэдняя тэмпература, °C | 0,5 | 1,5 | 6,8 | 11,1 | 16,0 | 19,5 | 22,0 | 22,0 | 17,2 | 12,2 | 6,7 | 0,8 | 11,4 | | Сярэдні мінімум, °C | −3,6 | −2,2 | 1,6 | 5,6 | 10,1 | 13,3 | 15,5 | 15,4 | 11,2 | 6,7 | 2,2 | −2,4 | 6,1 | | Абсалютны мінімум, °C | −24 | −25 | −16,1 | −6 | −2 | 1,4 | 4,0 | 3,9 | −1 | −6 | −15 | −20 | −25 | | Норма ападкаў, мм | 28 | 31 | 38 | 51 | 73 | 75 | 63 | 51 | 38 | 35 | 48 | 40 | 571 | Насельніцтва ------------ У Сафіі пражывае 1 377 531 чалавек. (2006) Па даных 2001 г. у Сафійскай вобласці жыве 1 177 577 чалавек, у тым ліку 559 229 мужчын (47,5 %), і 618 348 жанчын (52,5 %), гэта значыць на 1000 мужчын прыходзіцца 1106 жанчын. У Сафіі жыве 1 094 410 чалавек, 518 149 мужчын і 576 261 жанчын. Найбольшы раён — Люлін (110117 жыхароў), затым Младаст (95877 жыхароў), Падуяне (75312 жыхароў) і Чырвонае сяло (72773 жыхароў). Пераважны ўзроставы гурт — паміж 18 і 64-гадамі (790180 чалавек), затым да 18 гадоў (201202), больш 65 гадоў (183049). Шчыльнасць насельніцтва на 2006 г. — 907 чалавек на км². Ёсць меркаванне, што насельніцтва Сафіі на шмат больш афіцыйна абвешчанага. Панарама цэнтра горада Транспарт --------- Цягнік метро на станцыі Мусагеніца Сафія з’яўляецца найбольш важным чыгуначным вузлом ў краіне; цягнікі адпраўляюцца з Сафіі ў 5 напрамках. На тэрыторыі горада размешчаны 8 чыгуначных станцый (Цэнтральны чыгуначны вакзал, Сафія-Поўнач, Іліянцы, Подуене, Іск’р, Захарна фабрыка, Горна Баня і Надзея). За перыяд студзень — ліпень 2004 колькасць обслуженных пасажыраў на Цэнтральным чыгунарным вакзале склала 2.323.844 асоб, што складае 11,8 % ад агульнай колькасці пасажыраў чыгуначнага транспарту ў краіне. У Сафіі знаходзіцца кіраванне балгарскіх дзяржаўных чыгунак. Дзейнічае сафійскі аэрапорт. 28 студзеня 1998 года была пушчана ў эксплуатацыю першая чарга Сафійскага метро з адной лініі і 5 станцый. Станам на 2012 год агульная працягласць ліній метрапалітэна ў Сафіі складае 31 км (2 лініі, 27 станцый). У сістэме гарадскога пасажырскага транспарту дзейнічаюць аўтобусы, тралейбусы, трамваі, маршрутныя таксі. На 2008 год у горадзе дзейнічалі 95 аўтобусных, 17 трамвайных і 10 тралейбусных маршрутаў. 4 чэрвеня 2004 года быў адкрыты новы Цэнтральны аўтавакзал. Архітэктура ----------- Выгляд Сафіі спалучае ў сабе шырокі спектр архітэктурных стыляў, некаторыя з якіх не сумяшчальныя. Яны вар’іруюцца ад хрысціянскай рымскай архітэктуры і сярэднявечных балгарскіх крэпасцяў да неакласіцызму і зборных шматкватэрных дамоў Сацыялістычная эпохі (панэлькі). Захаваўся шэраг старажытных рымскіх, візантыйскіх і сярэднявечных балгарскіх будынкаў у цэнтры горада. Яны ўключаюць у сябе Ратонду Святога Георгія IV-га стагоддзя, сцены крэпасці Сердыка і часткова захаваўся амфітэатр Сердыка. * Архітэктурныя стылі ў Сафіі * Ратонда Святога Георгія, вакол яе відаць рэшткі старажытнай СердыкіРатонда Святога Георгія, вакол яе відаць рэшткі старажытнай Сердыкі * Балгарская акадэмія навук і жоўтыя камяні ў Аборышчы Балгарская акадэмія навук і жоўтыя камяні ў Аборышчы * Ларго, прыклад сталінскай архітэктурыЛарго, прыклад сталінскай архітэктуры * Бізнес-парк СафіяБізнес-парк Сафія Пасля Вызваленчай вайны, князь Аляксандр Баттенберг запрасіў архітэктараў з Аўстра-Венгрыі фармаваць архітэктурнае аблічча новай сталіцы. Сярод архітэктараў, запрошаных на працу ў Балгарыі былі Фрыдрых Грюнангер, Адольф Вацлаў Коларж, Віктар Румпельмайер і іншыя, распрацавалі найбольш важныя грамадскія будынкі, неабходныя для нядаўна адноўленага балгарскага ўрада, а таксама шматлікія дамы для эліты краіны. Пазней да працэсу падключыліся балгарскія архітэктары, якія атрымалі адукацыю за мяжой. Архітэктура цэнтра Сафіі, такім чынам, спалучэнне неабарока, неа-ракако, неарэнесанс і неакласіцызм; пазней Венскі сецэсіён таксама адыграў важную ролю, што ў асноўным было звычайным для краін Цэнтральнай Еўропы. Пасля Другой сусветнай вайны і ўстанаўлення камуністычнага ўраду ў Балгарыі ў 1944 годзе, архітэктурны напрамак быў істотна зменены. У цэнтры з’явіліся грамадскія будынкі сталінскай архітэктуры, у прыватнасці прасторны ўрадавы комплекс вакол Ларго, стадыён імя Васіля Леўскага, Нацыянальная бібліятэка імя Кірыла і Мяфодзія і іншыя. З ростам горада у новых раёнах былі пабудаваныя многія шматпавярхоўкі, зборнапанэльныя шматкватэрныя дамы, часта з іх былі прыкладам архітэктуры бруталізму. Пасля падзення камунізму ў 1989 годзе, Сафія стала сведкам будаўніцтва цэлых дзелавых раёнаў і мікрараёнаў, а таксама сучасных офісных будынкаў са шкла і бетона і першакласных жылых кварталаў. Бізнес-цэнтр Капітал Форт стане першым хмарачосам у Балгарыі з вышынёй 126 м і 36 паверхамі. Тым не менш, падзенне старога рэжыму і цэнтралізаванай планаванай сістэмы праклала ў тым ліку і шлях для хаатычнага і нястрымнага будаўніцтва, якое працягваецца і па сённяшні час. Гарады-пабрацімы — пабрацімы ---------------------------- Сафія з’яўляецца пабрацімам з: | | | | | --- | --- | --- | | * Алжыр Алжыр, Алжыр * Турцыя Анкара, Турцыя * Германія Берлін, Германія * Славакія Браціслава, Славакія * Бельгія Брусель, Бельгія * Румынія Бухарэст, Румынія * Турцыя Бурса, Турцыя * Польшча Варшава, Польшча | * Арменія Ерэван, Арменія * Партугалія Ільхаво, Партугалія * Харватыя Карловац, Харватыя * Турцыя Кахраманмараш, Турцыя * Украіна Кіеў, Украіна * Вялікабрытанія Лондан, Вялікабрытанія * Іспанія Мадрыд, Іспанія * Італія Мілан, Італія | * Расія Масква, Расія * Злучаныя Штаты Амерыкі Пітсбург, ЗША * Чэхія Прага, Чэхія * Расія Санкт-Пецярбург, Расія * Аман Салала, Аман *(з 2011 года)* * Ізраіль Тэль-Авіў, Ізраіль * Албанія Тырана, Албанія * Фінляндыя Хельсінкі, Фінляндыя | Акрамя таго, Сафія мае пагадненні аб супрацоўніцтве з: * Венгрыя Будапешт, Венгрыя * Францыя Парыж, Францыя * Партугалія Лісабон, Партугалія Славутасці ---------- * Нацыянальная мастацкая галерэя Балгарыі * Помнік Савецкай арміі * Нацыянальны музей «Зямля і людзі» Гл. таксама ----------- * Арыяна * Балгарская фондавая біржа — Сафія Заўвагі ------- 1. ↑ Спасылкі -------- * Фатаграфіі Сафіі (балг.) * Гарадскі транспарт Сафіі (неафіцыйныя старонкі) Архівавана 18 верасня 2010. (балг.) * FindSofiaHotels.Net Архівавана 10 лістапада 2007. (балг.) * Старая Сафія (балг.) | ⛭Гарады Балгарыі | | --- | | Сталіца | * Сафія | | | Гарады 300 000+ | * Плоўдзіў * Варна | | Гарады 100 000+ | * Бургас * Плевен * Русэ * Стара-Загора | | Гарады 50 000+ | * Благоеўград * Відзін * Враца * Вяліка-Тырнава * Габрава * Добрыч * Кюстэндзіл * Пазарджык * Пернік * Слівен * Хаскава * Шумен * Ямбал | | Гарады 30 000+ | * Асенаўград * Горна-Арахавіца * Дзімітраўград * Дупніца * Казанлык * Кырджалі * Ловеч * Мантана * Петрыч * Разград * Свіштоў * Сілістра * Смолян * Тырговіштэ | | Гарады 10 000+ | * Айтос * Балчык * Боцеўград * Велінград * Вялікі-Праслаў * Гоцэ-Дэлчаў * Каварна * Карлава * Карнабат * Нова-Загора * Нясебыр * Паморые * Панагюрыштэ * Пяшцера * Разлог * Самакаў * Санданскі * Свіленград * Стамбалійскі * Траян | | Гарады 10 000- | * Абзор * Алфатар * Антонава * Апрылцы * Ардзіна * Ахелой * Ахтопал * Балгарава * Банкя * Банска * Батак * Белаградчык * Беліца * Бяла (Варненская вобласць) * Бяла (Русенская вобласць) * Выршац * Дабрыніштэ * Дзеўня * Івайлаўград * Каблешкава * Камена * Капрыўшціца * Кітэн * Крэсна * Лом * Малка-Тырнава * Мелнік * Пліска * Прыморска * Сазопал * Свеці-Влас * Сімітлі * Сопат * Срэдэц * Сунгурларэ * Траўна * Тутракан * Хаджыдзімава * Харманлі * Хісара * Царава * Шабла * Шыпка * Якаруда | | ⛭Сталіцы Еўропы | | --- | | Сталіцы краін-членаў ААН | * Амстэрдам * Андора-ла-Велья * Анкара * Астана * Афіны * Баку * Берлін * Берн * Браціслава * Брусель * Будапешт * Бухарэст * Бялград * Вадуц * Валета * Варшава * Ватыкан * Вена * Вільнюс * Дублін * Ерэван * Заграб * Капенгаген * Кіеў * Кішынёў * Лісабон * ✰ Лондан * Любляна * Люксембург * Мадрыд * Манака * Масква * Мінск * Нікасія * Осла * Парыж * Прага * Рыга * Рым * Рэйк’явік * Сан-Марына * Сараева * Сафія * Скоп’е * ✰ Стакгольм * Талін * Тбілісі * Тырана * Хельсінкі * Цэтынэ | | Сталіцы іншых тэрыторый | * Ватыкан * Гібралтар * Дуглас * Епіскопі * Лонгйір * Мальтыйскі палац * Марыянхаміна * Сент-Пітэр-Порт * Сент-Хеліер * Торсхаўн | | Сталіцы непрызнаныхі часткова прызнаных дзяржаў | * Данецк * Луганск * Прышціна * Ціраспаль | | Гістарычныя сталіцы Балгарыі | | --- | | * Пліска (681-893) * Праслаў (893—972) * Скоп’е (972—992) * Охрыд (992—1018) * Вяліка-Тырнава (1185—1393, 1878—1879) * Сафія (з 1879) | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Treccani · Universalis · Гранат | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 118847425 · GND: 4077502-1 · LCCN: n79131147 · NKC: ge130885 · SUDOC: 026638061 · VIAF: 164770757 | |

**Сядзібна-паркавы комплекс Прушынскіх** — сядзіба ў вёсцы Каралішчавічы Мінскага раёна Мінскай вобласці. Гісторыя -------- Маёнтак Каралішчавічы належаў княжацкаму роду Друцкіх-Горскіх. У 1703 годзе разам з Лошыцай і Трасцянцом перайшоў Прушынскім. Першым уладальнікам быў Георгій Геранімавіч Прушынскі, ад якога Каралішчавічы адышлі да маршалка Трыбунала ВКЛ Іосіфа Прушынскага. У 1779 годзе Іосіф Прушынскі перадаў Каралішчавічы свайму сыну генерал-ад’ютанту апошняга караля Рэчы Паспалітай Станіслава Панятоўскага і старосце менскаму Станіславу. Ён заснаваў у сваіх маёнтках 8 касцёлаў, у тым ліку касцёлы Святога Станіслава ў Каралішчавічах у 1785 годзе і ў Новым Двары ў 1792 годзе. Пры Станіславе Прушынскім прыкладна ў апошняй чвэрці XVIII ст. была пабудавана і сядзіба. Паводле сямейных паданняў, Станіслаў Прушынскі ў 1797 годзе прымаў у сябе расійскага імператара Паўла І і быў узнагароджаны тым ордэнам Святой Ганны. Каралішчавічы перайшлі пасля смерці Станіслава да яго старэйшага сына падкаморыя менскага Міхала Прушынскага, які валодаў Заслаўем, потым менскаму суддзю Мечыславу Прушынскаму. Апошнім уладальнікам стаў член Мінскага земляробчага таварыства Міхал Прушынскі. Архітэктура ----------- Руіны стайні, 2021 Сядзіба займала высокую левую тэрасу ракі Свіслач, у месцы круглага жывапіснага выгібу ракі. Уключала сядзібны дом, рэгулярны парк, касцёл і гаспадарчы двор. Уяўленне аб доме дае адзін фотаздымак. Драўляны, зрубнай канструкцыі будынак спалучаў формы барока і класіцызму. У плане выцягнуты, прамавугольны, аднапавярховы, накрыты чатырохсхільным гонтавым дахам. На фасадзе — драўляны ганак з калонамі, у кожным крыле фасада па пяць вокнаў. На галоўнай восі — сенцы; планіроўка на дзве паловы. У доме была мэбля XIX ст. збор сямейных партрэтаў. Ад параднага двара на высокай тэрасе, уніз па склону размяшчаўся рэгулярны парк — узор рэгулярных тэрасных паркаў другой паловы XVIII ст. Раслі ліпавыя баскеты, шырока прымянялася тапіярная фармоўка дрэў. Дрэвы стваралі самкнутае насаджэнне і замацоўваюць круты схіл рачной тэрасы. Парк вызначаўся маляўнічасцю дальніх перспектыў на пойму, ахопленую паўкальцом рэчышча. Акцэнтам дальняй перспектывы ёсць касцёл Святога Станіслава на процілеглым баку ракі, у якім на аргане калісьці іграў Станіслаў Манюшка. У 1930-я гг. будынак быў перабудаваны пад клуб. Сядзібны дом згарэў у 1989 годзе. З сядзібных пабудоў захавалася пабудаваная ў канцы XIX — пачатку ХХ ст. прамавугольная ў плане (33х12 м) стайня (?) з чырвонай цэглы. Добра выяўлены фрагмент ахоўнай паласы, які мае вялікае супраць эразійнае значэнне, у складзе якой выкарыстоўвалася гібрыдная форма лістоўніцы. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 Фрагменты былой сядзібы С.Прушынскага(недаступная спасылка) Літаратура ---------- * Старинные усадьбы Минского края / А. Т. Федорук ; [Под общ. рук. и предисл. Е.Будинаса]. — Мн.: ООО "Полифакт" : ООО "Лекция", 2000. — 415 с. — (Старинные усадьбы Беларуси). — 500 экз. — ISBN 985-6107-24-5. * *Aftanazy, R.* Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. / R. Aftanazy. — Wrocław—Warszawa—Kraków : Zaklad im. Ossolinskich Wyd-wo, 1991. — Cz. 1. — T. 1. — 352 s. Спасылкі -------- * Сядзібна-паркавы комплекс Прушынскіх (Каралішчавічы) на сайце Radzima.org * Усадьба Королищевичи * Сядзібна-паркавы комплекс Прушынскіх (Каралішчавічы) на сайце «Архіварта»

**Ве́прын** (трансліт.: *Viepryn*, руск.: Веприн) — былая вёска ў Чэрыкаўскім раёне Магілёўскай вобласці. Уваходзіла ў склад Вепрынскага сельсавета. Гісторыя -------- Назва паходзіць ад слова *«вепрь»* — дзікі кабан, дзік. Вядома з сярэдзіны XVI ст. як велікакняжацкае ўладанне ў Вялікім Княстве Літоўскім. Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай 1772 г. вёска інкарпаравана ў склад Расійскай імперыі, належала стацкаму саветніку I. В. Галынскаму (49 двароў). У 1877 г. памешчык меў тут 218, у 1882 г. — 421 дзес. зямлі. У 1880 г. — 141 двор. Частка вяскоўцаў займалася кавальскім і кравецкім промысламі. У 1883 г. тут заснаваны смалакурна-шкіпінарны завод (5 рабочых у 1890 г.). Быў вадзяны млын. У пачатку XX ст. Вепрын уваходзіў у Дубровіцкую воласць Чэрыкаўскага павета; 202 двары, царкоўна-прыходская школа. У снежні 1905 г. сяляне разграмілі памешчыцкі маёнтак. У студзені 1918 г. устаноўлена савецкая ўлада. 3 20 жніўня 1924 г. цэнтр сельсавета ў Чэрыкаўскім раёне. У 1925 у сяле 172 двары, у былым маёнтку 26 двароў, 117 жыхароў; працавала 4-гадовая школа. У кастрычніку 1929 г. утвораны калгас «Чырвоны Кастрычнік», у 1930 г. таксама калгас «Экспарт» (пазней — імя Сталіна). Працавалі нафтавы (заснаваны ў 1927 г. 2 рабочыя) і ветраны млыны (1931 г. 1 рабочы), кузня. У вёсцы размяшчаўся дзіцячы дом. Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны ў Вепрыне 402 двары. У жніўні 1941 г. акупіраваны нямецкімі войскамі. За час акупацыі нямецкія акупацыйныя ўлады спалілі 256 дамоў, забілі 6 чал. На франтах і ў партызанах ўдзельнічалі 86 вяскоўцаў, з іх 65 загінулі. У час акупацыі байцы 720-га партызанскага атрада разграмілі ў вёсцы варожы апорны пункт. 30 верасня 1943 г. вёска вызвалена часцямі 50-й арміі. Пасля вайны адбудавана. 3 16 верасня 1959 г. Вепрын у Крычаўскім, з 25 снежня 1962 г. у Краснапольскім, з 6 студзеня 1965 г. у Крычаўскім, з 30 ліпеня 1966 г. у Чэрыкаўскім раёнах. У 1970 г. — 418 двароў. Ліквідавана 5 сакавіка 2010 года. Насельніцтва ------------ * **XVIII стагоддзе**: 1772 — 574 ж. * **XIX стагоддзе**: 1880 — 810 ж. * **XX стагоддзе**: пачатак стагоддзя — 1 293 чал.; 1925 — 971 чал.; 1939 — 1 692 чал.; 1970 — 1 353 чал. Інфраструктура -------------- Дзейнічала бальніца, аддзел сувязі, 3 магазіны, дзіцячы сад-яслі, сярэдняя школа, Дом культуры. Славутасці ---------- На паўднёвай ускраіне вёскі парк — помнік садова-паркавага мастацтва 2-й паловы XIX ст. У вёсцы брацкая магіла савецкіх воінаў і партызан, магіла невядомага савецкага воіна, помнік землякам, што загінулі ў гады Вялікай Айчынна вайны. Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Магілёўская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2007. — 406 с. — ISBN 978-985-458-159-0. (DJVU) 2. ↑ «Об упразднении сельского населенного пункта Веприн Вепринского сельсовета». Решение Чериковского районного Совета депутатов от 5 марта 2010 г. № 22-8 (руск.) Літаратура ---------- * Шчарбатаў, А. Г. Вепрын / А. Г. Шчарбатаў Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1994. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-142-0. — С. 245. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх

**Сабор Унебаўзяцця Дзевы Марыі**, **Сабор Унебаўзяцця Дзевы Марыі і Святога Станіслава** — каталіцкі сабор у Магілёве, Беларусь. Носіць статус сукафедральнага сабора Мінска-Магілёўскай архідыяцэзіі. Помнік архітэктуры ў стылі барока, пабудаваны ў 1738—1752 гадах. У інтэр’еры вылучаюцца фрэскі на біблейскія тэмы на скляпеннях храма. Гісторыя -------- Найбольш вядомая фрэска з касцёла з панарамай горада 1765 года. Злева двухвежавы кармеліцкі касцёл да перабудовы. Сабор стаіць на месцы былога кляштара кармелітаў. У 1636 годзе на тэрыторыі кляштара была пабудавана драўляная царква, асвячоная ў імя Унебаўзяцця Найсвяцейшай Дзевы Марыі. У 1708 годзе падчас вялікага пажару гэта царква згарэла, а на яе месцы ў 1738—1752 гадах вялося будаўніцтва каменнага храма. Новы храм кармеліцкага кляштара быў асвячоны ў 1765 г. віленскім біскупам Ф. Зянковічам. Сабор Унебаўзяцця Дзевы Марыі ў 1871 г. 25 снежня 1772 года Кацярына II абвясціла пра стварэнне ў Расійскай імперыі каталіцкай Беларускай дыяцэзіі з цэнтрам у Магілёве. Дзесяццю гадамі пазней Беларуская дыяцэзія была ператворана ў Магілёўскую архідыяцэзію, якой падпарадкоўваліся ўсе каталіцкія прыходы лацінскага абраду ў Расіі (у тым ліку ў Маскве і Санкт-Пецярбургу). З 1783 года храм кармеліцкага кляштара стаў кафедральным саборам магілёўскай архідыяцэзіі. Паколькі заступнікам сабора лічыўся Святы Станіслаў сабор звалі як саборам Унебаўзяцця, так і саборам Святога Станіслава. У звестках пра Магілёўскі кафедральны сабор у 1911 годзе ўказана: «Заступнік касцёла Св. Станіслаў Рымскі; назва касцёла Унебаўзяцце Найсвяцейшай Багародзіцы…». Інтэр’ер касцёла У канцы XVIII стагоддзя сабор быў перабудаваны, у прыватнасці, да фасада быў прыбудаваны 4-калонны порцік. Роспісы на скляпеннях выкананы ў другой палове XVIII стагоддзя групай магілёўскіх мастакоў пад кіраўніцтвам Паўла Піятроўскага. * Роспісы касцёла * Роспіс скляпення галоўнага нефаРоспіс скляпення галоўнага нефа * ПерамяненнеПерамяненне * Пакутніцтва Св. СебасцьянаПакутніцтва Св. Себасцьяна * Фрэска «Прывілей кармелітам на заснаванне кляштара ў Магілёве»Фрэска «Прывілей кармелітам на заснаванне кляштара ў Магілёве» * Унебаўзяцце Маці БожайУнебаўзяцце Маці Божай У жніўні 1929 г. ЦВК БССР зацвердзіў Пастанову аб пераводзе Цэнтральнага архіва Кастрычніцкай рэвалюцыі (ЦАКР) БССР у Магілёў у сувязі з памежным становішчам Мінска. У 1930 г. архіў перавезлі ў Магілёў, дзе размясцілі ў былым будынку сабора Святога Станіслава. У сувязі з нямецкай акупацыяй тэрыторыі Беларусі падчас Вялікай Айчыннай вайны дзейнасць архіва была прыпынена. Узімку 1941—1942 гадоў архіўныя фонды перавезлі ў клуб швейнікаў па Ленінскай вуліцы па загадзе нямецкага камандавання, каб вярнуць касцёл святога Станіслава вернікам. У 1956 годзе сабор ізноў быў закрыты, у ім размясціўся Цэнтральны гістарычны архіў БССР. Паводле Пастановы Савета міністраў БССР ад 11 лістапада 1963 года архіў быў пераведзены ў Мінск. А ў будынак былога сабора пераехаў Дзяржаўны архіў Магілёўскай вобласці. У гэты перыяд храм страціў частку роспісаў, быў беззваротна страчаны арган з рэдкімі керамічнымі трубамі. Марка 1993 г. прысвечаная сабору У пачатку 1990-х гадоў будынак сабора вернуты вернікам, рэстаўрацыя ішла аж да 1994 года. Сабор атрымаў статус сукафедральнага ва ўтворанай у 1991 годзе Мінска-Магілёўскай архідыяцэзіі. З 1993 года сабор Св. Станіслава служыць адным з цэнтрам штогадовага фестывалю духоўнай музыкі «Магутны Божа», які праводзіцца ў Магілёве. ### Рэстаўрацыя 1990-х Створаныя ў сярэдзіне XIX стагоддзя фрэскі цягам наступнага часу некалькі разоў панаўляліся, а ў XIX стагоддзі некалькі роспісаў былі перапісаныя наноў у клеявой тэхніцы. На пачатку XX стагоддзя часта сценапісу была закрыта слоем алейнай фарбы. Цяжкасці паўсталі пасля таго, як была пастаўлена некарэктная задача вярнуць інтэр’еру барочны выгляд, а значыць цалкам ачысціць яго ад пазнейшых напластаванняў. У выпадку з алейнай зафарбоўкай рана ці позна але яе трэба было б выдаляць, бо яе разбурэнне правакуе разбурэнне фрэскавага жывапісу. Правядзенне мастацкіх работ Беларускай каталіцкай майстэрняй мастацтваў Беларускай каталіцкай грамады (БКММ БКГ), старшынёй якой быў Фелікс Янушкевіч, у інтэр’еры Станіславаўскага касцёла нанесла непапраўныя страты жывапісу. Часткова жывапіс быў страчаны незваротна без папярэдняй фіксацыі, часткова зроблена імітацыя роспісу XVIII ст. і г.д. Пра культуру расчыстак магілёўскага сценапісу сведчыць публічнае прызнанне аднаго віцебскага мастака: ён адзін з 1992 года «адрэстаўраваў каля 2500 квадратных метраў старога жывапісу» — фактычна па некалькі метраў за дзень. Пры такіх тэмпах расчыстак страты магілёўскага сценапісу былі непазбежныя. Так была пашкоджана фальш-мармуровая паліхромія гзымсу, якая была затым папросту зроблена нананоў. Праблема захавання сценапісу XIX стагоддзя нават не ставілася, ён не быў даследаваны і задакументаваны. Без выкарыстання спецыяльнай павелічальнай тэхнікі і інструментаў хірургіі вока, роўна як і без спецыяльнай методыкі ў прынцыпе немагчыма было зняць верхні клеявы слой не сапсаваўшы ніжні, «сухой» барочнай фрэскі, бо яны між сабой фактычна перамяшаныя. Пасля татальных расчыстак магілёўскі сценапіс быў падноўлены, пры гэтым не было выканана патрабаванне Венецыянскай хартыі аб тым, што элементы, якімі замяняюцца страчаныя часткі мусяць адрознівацца ад арыгіналу такім чынам, каб рэстаўрацыя не фальсіфікавала мастацкі або гістарычны грунт. У выніку атрымаўся паноўлены сучаснымі мастакамі інтэр’ер, які адпавядаў утылітарным патрэба касцёльнай грамады, але як гістарычны дакумент страціў свае якасці. Паводле пратаколу нарады ў начальніка Дзяржаўнай інспекцыі па ахове помнікаў гісторыка-культурнай спадчыны Рэспублікі Бетарусь (Дзінас) ад 27.02.1992 з удзелам БКММ БКГ і прафесійных рэстаўратараў, якія на той час ужо працавалі ў Станіславаўскім касцёле, была адзначана *«недапушчальнасць нескаардынаванага правядзення работ па рэстаўрацыі роспісаў асобнымі групамі выканаўцаў»* і вырашана *«ў мэтах паскарэння работ па рэстаўрацыі касцёла, затрымка тэрмінаў вытворчасці якіх пагражае беззваротнымі стратамі каштоўных вартасцяў помніка, прызнаць мэтазгодным арганізацыю сумеснай работы на аб’екце спецыялістаў Мінскага абласнога рэстаўрацыйнага ўпраўлення і Беларускай каталіцкай майстэрні мастацтваў БКГ»*. Але ўжо ў траўні на нарадзе ў касцёле Станіслава, уважаючы *«на грубыя парушэнні вядзення рэстаўрацыйных работ БКММ»*, а таксама на «поўнае ігнараванне задання, выдадзенага БКММ навуковым кіраўніком», было канстатавана, што «без папярэдняй навукова-даследчай дакументацыі свавольна праведзены татальныя расчысткі люнетаў, гзымсаў, алтара. Расчысткі праведзеныя бессістэмна, без папярэдняй праектна-рэканструкцыйнай працы, з грубымі парушэннямі тэхналагічных метадаў». Пратакол нарады завяршаецца папярэджаным — *«калі рэстаўрацыйная дзейнасць БКММ не будзе спынена, помніку пагражаюць беззваротныя страты»*. Аб тым, што «без папярэдняй графічнай фіксацыі стану жывапісу да рэстаўрацыі, хімічных даследаванняў, даследчых зандажоў, распрацоўкі мастацкай і тэхналагічнай канцэпцыі… рэстаўрацыі помніка і зацвярджэння методыкі выканання работ, зроблены свавольныя расчысткі жывапісу» паведамляецца і ў дакладной запісцы афіцыйнага навуковага кіраўніка на імя старшыні Дзінас, які паводле «Закона аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны» нёс *«персанальную адказнасць за зберажэнне адметных вартасцяў і ўнікальных фрагментаў гісторыка-культурных каштоўнасцяў, а таксама за навуковую і мэтазгодную абгрунтаванасць рашэнняў, якія прымаюцца і рэалізуюцца»*. У кастрычніку 1993 г. навуковы кіраўнік праз немагчымасць выконваць свае законныя абавязкі адмовіўся весці аўтарскі нагляд за ходам рэстаўрацыйных работ, бо ў часе яго адсутнасці *«Беларуская Каталіцкая Грамада непапраўна пашкодзіла роспісы»*. У лістападзе кампетэнтныя эксперты канстатавалі парушэнне заканадаўства пры вядзенні рэстаўрацыі насценнага жывапісу ў Станіславаўскім касцёле. У пратаколе было адзначана, што *«па-першае, без адпаведных узгадненняў праекта рэстаўрацыі і дазволу БКММ былі самавольна распачатыя работы ў цэнтральным і бакавым нэфах касцёла па татальнай расчыстцы жывапісу, таніроўцы фрагментаў, рэканструкцыі страчаных фрагментаў кампазіцый. Па-другое, поўнасцю знішчана выява „Хрост" цэнтральнага нефа, выкананая ў клея-крэйдавай тэхніцы, плошчай 9,5 м² і часткова знішчана выява „Гісторыя Магілёва" цэнтральнага нефа, плошчай 9,5 м²»*. Па факце знішчэння роспісаў у касцёле Св. Станіслава была праведзена экспертыза, вынікі якой пацвердзілі, што ў часе рэстаўрацыйных работ *«мастакамі-рэстаўратарамі БКММ цалкам расчышчаны ад запісаў сярэдзіны XIX ст. дзве кампазіцыі»*, а таксама выдалены пазнейшыя напластаванні яшчэ чатырох кампазіцый, а *«ў месцах страт выканана рэканструкцыя»*. Экспертызу праводзілі спецыялісты Дзяржаўнага мастацкага музея РБ, у сувязі з чым яго дырэктар у лісце № 60 ад 3.02.1994 на імя старшыні Дзінас палічыў неабходным *«навядзенне парадку ў рэстаўрацыі помнікаў манументальнага жывапісу ў Рэспубліцы»*, маючы на ўвазе сярод іншага і *«пераатэстацыю рэстаўратараў з прадстаўленнем права вядзення рэстаўрацыйных работ»*. Тым часам, Дзяржінспекцыя па ахове гісторыка-культурнай спадчыны перадала ў пракуратуру матэрыялы па фактах парушэння заканадаўства пры рэстаўрацыі сценапісу. ### XXI стагоддзе 15 жніўня 2018 года, у дзень Унебаўзяцця Найсвяцейшай Дзевы Марыі, у касцёле быў урачыста прэзентаваны і асвячоны новы арган, створаны ў гатычным стылі ў 1928 годзе вядомым нідэрландскім майстрам Леанам Вершурэнам  (гал.) (бел. дэ Хэйтхусенам для касцёла ў Эйндхавене. Зноскі ------ 1. ↑ Касцёл Унебаўзяцці Найсвяцейшай Дзевы Марыі Архівавана 10 сакавіка 2008. 2. 1 2 *Вячаслаў Селяменеў.* Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах / гал. рэд. Генадзь Пашкоў. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2000. — Т. 11. — С. 237. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0188-5. 3. ↑ Дзяржаўная ўстанова «Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь» (НАРБ). Гістарычная даведка. 4. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Магілёўскі нумар «НН». Наша Ніва. № 11 1994 5. ↑ Біскуп Аляксандр Яшэўскі запрашае ў Магілёў на ўрачыстасць Унебаўзяцця і прэзентацыю новага аргана Літаратура ---------- * Кулагін, А. М. Каталіцкія храмы на Беларусі : энцыкл. давед. — Мн. 2000. * Беларуская энцыклапедыя. Т. 9. — Мн. 1999. — С. 467. * Республика Беларусь : энциклопедия. Т. 5. — Мн. 2007. * Габрусь Т. В. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока / Т. В. Габрусь. Мн.: Ураджай, 2001.— 287 с.: іл. ISBN 985-04-0499-X, с. 224—226. Спасылкі -------- * Архівавана 8 лютага 2018. * Магілёўскі кафедральны касцёл Святога Станіслава(недаступная спасылка) * Сабор Святога Станіслава (Магілёў) на сайце Radzima.org * Храм Святога Станіслава Архівавана 13 жніўня 2016. * Сабор Святога Станіслава (Магілёў) на сайце «Архіварта» | ⛭Магілёўскі дэканат | | --- | | Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі (Бялынічы) · Касцёл Маці Божай Бялыніцкай (Горкі) · Касцёл Святой Тройцы (Касцюковічы) · Касцёл Святога Мікалая (Княжыцы) · Касцёл Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Дзевы Марыі (Крычаў) · Сабор Святога Станіслава (Магілёў) · Касцёл Святога Антонія (Магілёў) · Касцёл Святога Казіміра і Святой Ядвігі (Магілёў) · Касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Дзевы Марыі (Мсціслаў) · Касцёл Адведзінаў Найсвяцейшай Дзевы Марыі (Фашчаўка) · Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі Маці Касцёла (Чавусы) · Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі (Чэрыкаў) · Касцёл Святых Апосталаў Пятра і Паўла (Шклоў) | | ⛭Славутасці Магілёва | | --- | | Раёны і кварталы | * Стары горад * Траецкі пасад * Мікольскі пасад * Задубравенскі пасад * Шклоўскі пасад * Пакроўскі пасад * Віленскі пасад * Задняпроўскі пасад * Карабанаўскае прадмесце | | Вуліцы, плошчы і бульвары | * Плошча Славы * Вуліца Ленінская * Вуліца Першамайская | | Палацы і сядзібы | * Архіепіскапскі палац * Архірэйскі палац | | Грамадскія будынкі і збудаванні | * Магілёўская ратуша * Будынак акруговага суда * Будынак гарадскога тэатра * Будынак Маскоўскага міжнароднага гандлёвага банка * Дом Саветаў * Магілёўскі чыгуначны вакзал * Стадыён «Спартак» * Будынак пазямельна-сялянскага банка * Будынак былога дваранскага сходу * Будынак былога крэдытнага таварыства * Будынак былой прыватнай жаночай гімназіі * Будынак гарадской управы * Будынак настаўніцкага інстытута * Будынак рэальнага вучылішча * Жаночае епархіяльнае вучылішча * Будынак губернскага праўлення | | Музеі | * Магілёўскі абласны краязнаўчы музей * Магілёўскі абласны мастацкі музей * Магілёўскі этнаграфічны музей * Музей Бялыніцкага-Бірулі * Музей гісторыі горада | | Помнікі і мемарыялы | * Арка Славы * Буйніцкае поле * Лупалаўскі лагер смерці * Мемарыяльны комплекс «Змагарам за Савецкую ўладу» * Яўрэйскія могілкі | | Манастыры, саборы і храмы | * Богаяўленскі манастыр * Спаскі манастыр * Свята-Мікольскі манастыр * Свята-Крыжаўзвіжанскі сабор * Касцёл Святога Казіміра * Касцёл Святога Францыска Ксаверыя і Анёлаў-Ахоўнікаў і калегіум езуітаў * Крыжаўзвіжанская царква * Сабор Святога Іосіфа * Лютэранская кірха * Сабор Святога Станіслава * Царква Трох Свяціцеляў | | Тэатры і кінатэатры | * Магілёўскі абласны драматычны тэатр * Магілёўскі абласны тэатр лялек * Магілёўскі школьны тэатр * Кінатэатр «Чырвоная Зорка» * Кінатэатр «Космас» * Кінатэатр «Кастрычнік» * Кінатэатр «Радзіма» | | Сады і паркі | * Камсамольскі сквер * Магілёўскі заасад * Пячэрскі лесапарк * Сквер 40-годдзя Перамогі * Любужскі лесапарк |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Васілеўскі. **Аляксандр Міхайлавіч Васілеўскі** (18 (30) верасня 1895, с. Гальчыха, Кінешамскі павет, Кастрамская губерня, Расійская імперыя — 5 снежня 1977, Масква) — савецкі военачальнік, Маршал Савецкага Саюза (1943), начальнік Генштаба, член Стаўкі Вярхоўнага Галоўнакамандавання. У гады Вялікай Айчыннай вайны на пасадзе начальніка Генеральнага штаба (1942—1945) прымаў дзейны ўдзел у распрацоўцы і ажыццяўленні практычна ўсіх буйных аперацый на савецка-германскім фронце. З лютага 1945 года камандаваў 3-м Беларускім фронтам, кіраваў штурмам Кёнігсберга. У 1945 галоўнакамандуючы савецкімі войскамі на Далёкім Усходзе ў вайне з Японіяй. Адзін з найбуйнейшых палкаводцаў Другой сусветнай вайны. У 1949—1953 гадах — Міністр узброеных сіл і Ваенны міністр СССР. Двойчы Герой Савецкага Саюза (1944, 1945), кавалер двух ордэнаў «Перамога» (1944, 1945). Біяграфія --------- ### Дзяцінства і юнацтва Нарадзіўся, згодна з метрычнай кнігай (стары стыль), 16 верасня 1895 года. Сам А. М. Васілеўскі лічыў, што нарадзіўся 17 верасня, у адзін дзень са сваёй маці ў хрысціянскае свята Веры, Надзеі, Любові, які па новым стылі святкуецца 30 верасня (гэта дата нараджэння «замацавана» ў мемуарах Васілеўскага «Справа ўсяго жыцця», а таксама ў датах узнагароджання юбілейнымі пасляваеннымі ўзнагародамі, прымеркаваных да дня нараджэння). Нарадзіўся Аляксандр Васілеўскі ў сяле Новая Гальчыха Кінешамскага павета (цяпер увайшло ў склад горада Вічуга Іванаўскай вобласці) у сям’і царкоўнага рэгента і псаломшчыка Нікольскага адзінаверскага храма Міхаіла Аляксандравіча Васілеўскага (1866—1953). Маці — Надзея Іванаўна Васілеўская (30.09.1872 — 7.8.1939), у дзявоцтве Сакалова, дачка псаломшчыка вёскі Углец Кінешамскага павета. І маці, і бацька былі «праваслаўнага веравызнання па адзінаверству» (так запісана ў метрычнай кнізе Мікольскай царкве в. Новая Гальчыха). Аляксандр быў чацвёртым па старшынстве з васьмі братоў і сясцёр. У 1897 годзе з сям’ёй пераехаў у сяло Новапакроўскае, дзе бацька Васілеўскага стаў служыць святаром у толькі што пабудаваным (пры апякунстве новагальчыхінскага фабрыканта Д. Ф. Марокіна) каменным Вазнясенскім адзінавескім храме. Пазней Аляксандр Васілеўскі пачаў навучанне ў царкоўна-прыходскай школе пры гэтым храме. У 1909 годзе скончыў Кінешамскае духоўнае вучылішча і паступіў у Кастрамскую духоўную семінарыю, дыплом пра заканчэнне якой дазваляў працягнуць адукацыю ў свецкай навучальнай установе. У выніку ўдзелу ў тым жа годзе ва ўсерасійскай стачцы семінарыстаў, якая была пратэстам супраць забароны паступаць ва ўніверсітэты і інстытуты, Васілеўскі быў выправаджаны з Кастрамы ўладамі і вярнуўся ў семінарыю толькі праз некалькі месяцаў, пасля частковага задавальнення патрабаванняў семінарыстаў. ### Першая сусветная і Грамадзянская вайна Аляксандр марыў стаць аграномам або каморнікам, але якая пачалася Першая сусветная вайна змяніла яго планы. Перад апошнім класам семінарыі Васілеўскі з некалькімі аднакласнікамі трымаў экзамены экстэрнам, а ў лютым пачаў навучанне ў Аляксееўскім ваенным вучылішчы. У маі 1915 года скончыў паскораны курс навучання (4 месяца) і ў чыне прапаршчыка быў накіраваны на фронт. З чэрвеня па верасень пабываў у шэрагу запасных частак і нарэшце апынуўся на Паўднёва-Заходнім фронце, дзе ўступіў у пасаду паўротнага камандзіра роты 409-га Новахапёрскага палка 103-й пяхотнай дывізіі 9-й арміі. Увесну 1916 года прызначаны камандзірам роты, праз некаторы час прызнанай адной з лепшых у паліцу. У гэтай пасадзе ўдзельнічаў у маі 1916 года ў знакамітым Брусілаўскім прарыве. У выніку вялікіх страт афіцэрскага складу апынуўся камандзірам батальёна таго ж 409-га палка. Атрымаў чын штабс-капітана. Вестка пра Кастрычніцкай рэвалюцыі заспела Васілеўскага пад Аджуд-Ноў, у Румыніі, дзе ён прымае рашэнне пакінуць вайсковую службу і ў лістападзе 1917 звальняецца ў адпачынак. Васілеўскі 1 жніўня 1928 года Знаходзячыся на радзіме, у канцы снежня 1917 года Васілеўскі атрымлівае вестку пра тое, што салдаты 409-га палка абралі яго камандзірам у адпаведнасці з дзеючым тады прынцыпам выбарнасці камандзіраў. У той час 409-ы полк знаходзіўся ў складзе Румынскага фронту пад камандаваннем генерала Шчарбачова, які, у сваю чаргу, з’яўляўся саюзнікам Цэнтральнай Рады, якая абвясціла незалежнасць Украіны ад Саветаў. Кінешамскі ваенны аддзел парэкамендаваў Васілеўскаму не выязджаць у полк. Рушыўшы ўслед радзе, «прабыў на ўтрыманні бацькоў да чэрвеня 1918 года, займаючыся сельскай гаспадаркай». З чэрвеня па жнівень 1918 года працаваў сотняў інструктарам усеабуча пры Углецкай воласці Кінешамскага павета Кастрамской губерні. З верасня 1918 года працаваў настаўнікам у пачатковых школах сёл Вярхоўе і Пад’якаўлева Галунскай воласці Навасільскага павета Тульскай губерні. У красавіку 1919 года прызваны ў Чырвоную Армію і накіраваны ў 4-ы запасны батальён, на пасаду ўзводнага інструктара (памочніка камандзіра ўзвода). Праз месяц быў адпраўлены ў якасці камандзіра атрада са 100 чалавек у Ступінскую воласць Яфрэмаўскага павета Тульскай губерні для аказання дапамогі ў ажыццяўленні харчразвёрскі і барацьбы з бандамі. Улетку 1919 года батальён пераводзіцца ў Тулу для фарміравання 1-й Тульскай стралковай дывізіі напярэдадні набліжэння Паўднёвага фронту і войскаў генерала Дзянікіна. Васілеўскі прызначаецца спачатку камандзірам роты, затым камандзірам ізноў сфарміраванага батальёна. У пачатку кастрычніка ўступае ў камандаванне 5-м стралковым палком Тульскай стралковай дывізіі, які займае сектар умацаванага раёна на паўднёвы захад ад Тулы. Палку не давялося ўдзельнічаць у баявых дзеяннях супраць дзянікінцаў, паколькі Паўднёвы фронт у канцы кастрычніка спыніўся пад Арлом і Кромамі. У снежні 1919 года Тульская дывізія адпраўляецца на Заходні фронт для барацьбы з інтэрвентамі. Васілеўскі па ўласнай просьбе быў пераведзены на пасаду памочніка камандзіра палка. На фронце, у выніку рэарганізацыі, Васілеўскі прызначаны памочнікам камандзіра 96-га палка 32-й брыгады 11-й дывізіі. У складзе 15-й арміі Васілеўскі змагаецца ў вайне з Польшчай. У канцы ліпеня 1920 Васілеўскага пераводзяць у 427-ы полк 48-й стралковай дывізіі, дзе ён служыў раней. Да сярэдзіны жніўня знаходзіцца ў Вільні, дзе дывізія нясе гарнізонную службу, затым вядзе баявыя дзеянні супраць палякаў у раёне Белавежскай пушчы. Тут у Васілеўскага ўзнікае канфлікт з камбрыгам О. Ю. Калніным. Калнін загадвае ўступіць у камандаванне адступіць у беспарадку 427-м палком. Дакладнае месцазнаходжанне палка нікому не вядома, а тэрміны, якія ўстанаўліваюцца Калніным, здаюцца Васілеўскаму недастатковымі. Васілеўскі дакладвае, што не можа выканаць загад. Калнін спачатку адпраўляе Васілеўскага пад трыбунал, затым на паўдарогі вяртае яго і ссоўвае з пасады памочніка камандзіра палка на пасаду камандзіра ўзвода. Пасля, у выніку расследавання, начальнік 48-й дывізіі адмяняе загад камбрыга, а Васілеўскі часова прызначаецца камандзірам асобнага батальёна. ### Перыяд паміж войнамі Актыў Таварыства садзейнічання абароне, авіяцыйнаму і хімічнаму будаўніцтву горада Цвер. У трэцім радзе трэці злева А. М. Васілеўскі, 1926 год. Пасля вайны Васілеўскі прымаў удзел у барацьбе з атрадам Булак-Балаховіча на тэрыторыі Беларусі, да жніўня 1921 года змагаўся з бандытамі ў Смаленскай губерні. У наступныя 10 гадоў камандаваў усімі трыма палкамі 48-й Цвярской стралковай дывізіі, узначальваў дывізіённую школу малодшых камандзіраў. У 1927 годзе скончыў стралкова-тактычныя курсы ўдасканалення камсаставу РСЧА імя III Камінтэрна «Стрэл». У чэрвені 1928 года 143-ці полк асабліва выдзелены інспектарскай групай на вучэннях. Увосень 1930 года 144-ы полк, які лічыўся да прыняцця камандавання Васілеўскім найбольш слаба падрыхтаваным у дывізіі, заняў першае месца і атрымаў выдатную ацэнку на акруговых манеўрах. Верагодна, поспехі Васілеўскага абумовілі яго перавод на штабную працу, пра што яму паведамляе У. К. Трыандафілаў непасрэдна пасля заканчэння манеўраў. Каб не адкладаць у чарговы раз уступленне ў партыю ў сувязі са зменай месца службы, Васілеўскі падае заяву ў партбюро палка. Заява была задаволена, і Васілеўскі прыняты кандыдатам у члены партыі. У сувязі з партыйнай чысткай, якая праходзіла ў 1933—1936 гадах, знаходжанне ў кандыдатах некалькі зацягваецца, і Васілеўскага прымаюць у партыю толькі ў 1938 годзе, ужо падчас службы ў Генеральным штабе. Васілеўскі ў аўтабіяграфіі 1938 года сцвярджаў, што «сувязь з бацькамі асабістая і пісьмовае страчаная з 1924 года». Адносіны былі адноўлены ў 1940 годзе па прапанове Сталіна. З мая 1931 года Васілеўскі працуе ва Упраўленні баявой падрыхтоўкі РСЧА, рэдагуе «Бюлетэнь баявой падрыхтоўкі», які выпускаўся кіраваннем, і аказвае дапамогу рэдакцыі часопіса «Ваенны веснік». Удзельнічае ў стварэнні «Інструкцыі па вядзенні глыбокага агульнавайсковага бою», «Інструкцыі па ўзаемадзеянні пяхоты, артылерыі, танкаў і авіяцыі ў сучасным агульнавайсковым баі», а таксама «Настаўленні па службе ваенных штабоў». У 1934—1936 гадах быў начальнікам аддзела баявой падрыхтоўкі Прыволжскай ваеннай акругі. У 1936 годзе, пасля ўвядзення ў РСЧА персанальных воінскіх званняў, прысвоена званне палкоўнік. У 1937 годзе з адзнакай скончыў Ваенную акадэмію Генеральнага штаба і прызначаны начальнікам кафедры тылу акадэміі. У кастрычніку 1937 года рушыла ўслед новае прызначэнне — начальнікам 10-га аддзялення (аператыўнай падрыхтоўкі каманднага складу) 1-га аддзела Генштаба. 16 жніўня 1938 года прысвоена чарговае воінскае званне камбрыг. У гэты час ён прымае ўдзел у працы камісіі па аналізе дзеянняў РСЧА падчас баявых дзеянняў ля возера Хасан. У 1939 годзе прызначаны намеснікам начальніка Аператыўнага ўпраўлення Генштаба, з выкананнем па сумяшчальніцтве абавязкаў па старой пасадзе. Удзельнічае ў распрацоўцы першапачатковага варыянту плана вайны з Фінляндыяй, пазней адрынутага Сталінам. З пачаткам савецка-фінскай вайны выконвае абавязкі камандзіраванага на фронт першага намесніка начальніка Генштаба І. В. Смародзінава. Увесну 1940 года ўзначальвае ўрадавую камісію па дэмаркацыі новай савецка-фінскай мяжы, удзельнічае ў перамовах і падпісанні мірнага дагавора з Фінляндыяй. У маі 1940 года, у выніку кадравых перастановак па выніках вайны ў апараце Наркамата абароны і Генштаба, прызначаны першым намеснікам начальніка Аператыўнага кіравання з прысваеннем воінскага звання камдзіў. Прымае ўдзел у распрацоўцы аператыўных планаў стратэгічнага разгортвання РСЧА на паўночным, паўночна-заходнім і заходнім напрамках у выпадку пачатку баявых дзеянняў з Германіяй. 9 лістапада здзейсніў у складзе савецкай дэлегацыі пад кіраўніцтвам В. М. Молатава паездку ў Берлін для перамоў з Германіяй. ### Вялікая Айчынная вайна | | | --- | | Вялікая Айчынная вайна заспела мяне на службе ў Генеральным штабе, на пасадзе намесніка начальніка аператыўнага кіравання, у званні генерал-маёра. 1 жніўня 1941 года рашэннем ЦК партыі я быў ​​прызначаны начальнікам аператыўнага кіравання і намеснікам начальніка Генеральнага штаба *Арыгінальны тэкст* (руск.)   *Великая Отечественная война застала меня на службе в Генеральном штабе, в должности заместителя начальника оперативного управления, в звании генерал-майора. 1 августа 1941 года решением ЦК партии я был назначен начальником оперативного управления и заместителем начальника Генерального штаба* — *Василевский А. М.* Дело всей жизни. | Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны з першага дня. 1 жніўня 1941 года генерал-маёр Васілеўскі прызначаны намеснікам начальніка Генштаба — начальнікам Аператыўнага кіравання. Падчас Бітвы за Маскву з 5 па 10 кастрычніка ўваходзіць у групу прадстаўнікоў ДКА, якія забяспечваюць больш хуткую адпраўку на Мажайскі абарончы рубеж войскаў, якія адыходзяць ці ўжо выйшлі з акружэння. А. М. Васілеўскі і С. М. Будзённы ў Данбасе, 1943 Васілеўскі сыграў адну з ключавых роляў у арганізацыі абароны Масквы і контрнаступленні, якое рушыла за ёю. У самыя крытычныя дні пад Масквой, з 16 кастрычніка да канца лістапада, калі Генштаб быў эвакуіраваны, ён узначальваў у Маскве аператыўную групу (першы эшалон Генштаба) для абслугоўвання Стаўкі. У кола асноўных абавязкаў опергрупы, якая складалася з 10 чалавек, ўваходзіла: *«усебакова ведаць і правільна ацэньваць падзеі на фронце; пастаянна і дакладна, але без залішняй дробязнасці, інфармаваць пра іх Стаўку; у сувязі са зменамі ў франтавой абстаноўцы своечасова і правільна выпрацоўваць і дакладваць Вярхоўнаму Галоўнакамандаванню свае прапановы; ў адпаведнасці з рашэннямі Стаўкі аператыўна — стратэгічнымі рашэннямі хутка і дакладна распрацоўваць планы і дырэктывы; весці строгі і бесперапынны кантроль за выкананнем усіх рашэнняў Стаўкі, а таксама за боегатоўнасцю і баяздольнасцю войскаў, фарміраваннем і падрыхтоўкай рэзерваў, матэрыяльна-баявым забеспячэннем войскаў»*. 28 кастрычніка дзейнасць опергрупы была высока ацэненая Сталіным — чацвярым было прысвоена чарговае званне: Васілеўскаму — званне генерал-лейтэнанта, а тром іншым — званні генерал-маёраў. З 29 лістапада да 10-х лічбаў снежня 1941, у сувязі з хваробай Шапашнікава, Васілеўскі выконваў абавязкі начальніка Генштаба. Увесь цяжар падрыхтоўкі контрнаступлення пад Масквой лёг на плечы А. Васілеўскага. Контрнаступленне пачалося войскамі Калінінскага фронту 5 снежня 1941 года. Паколькі «Стаўка была вельмі заклапочаная забеспячэннем дакладнага выканання загаду» аб контрнаступленні з боку Конева, Васілеўскі ў ноч на 5 снежня прыбыў у штаб Калінінскага фронту, каб «асабіста перадаць камандуючаму фронтам дырэктыву на пераход у контрнаступленне і растлумачыць яму ўсё патрабаванні па ёй». З сярэдзіны красавіка па 8 мая 1942 года ў якасці прадстаўніка Стаўкі знаходзіўся на Паўночна-Заходнім фронце, дзе аказваў садзейнічанне спробе ліквідацыі Дземянскага плацдарма. З 24 красавіка ў сувязі з хваробай Шапашнікава выконваў абавязкі начальніка Генштаба, 26 красавіка Васілеўскаму было прысвоена званне генерал-палкоўнік. 9 мая ў сувязі з прарывам немцамі Крымскага фронту адкліканы Стаўкай у Маскву. Пасля таго як у чэрвені 1942 года ў акружэнне пад Ленінградам патрапіла 2-я ўдарная армія генерала Уласава, накіраваны разам з камандуючым Волхаўскага фронту Мерацковым у Малую Вішэру для арганізацыі вываду войскаў з акружэння. 26 чэрвеня 1942 года прызначаны начальнікам Генштаба, а з кастрычніка быў адначасова намеснікам наркама абароны СССР. З 23 ліпеня па 26 жніўня — прадстаўнік Стаўкі на Сталінградскім фронце, накіроўваў сумесныя дзеянні франтоў у ходзе абарончага перыяду Сталінградскай бітвы. Унёс вялікі ўклад у развіццё савецкага ваеннага мастацтва, спланаваў і падрыхтаваў контрнаступленне пад Сталінградам. Стаўкай Васілеўскаму была даручана каардынацыя контрнаступлення (Жукаў у гэты час быў накіраваны на Заходні фронт). Пасля паспяховага контрнаступлення Васілеўскі да сярэдзіны снежня праводзіў ліквідацыю групоўкі суперніка ў Сталінградскім катле, аднак да яе завяршэння быў ​​перакінуты на паўднёвы захад для садзейнічання ў адлюстраванні дэблакуючай групы Манштейна, якая дзейнічала на Кацельнікаўскім кірунку. З 2 студзеня 1943 года на Варонежскім і затым на Бранскім фронце каардынаваў наступ савецкіх войскаў на Верхнім Доне. 16 лютага 1943 года А. М. Васілеўскаму было прысвоена воінскае званне Маршал Савецкага Саюза. Гэта было вельмі незвычайна, паколькі ўсяго 29 дзён таму яму было прысвоена званне генерала арміі. А. М. Васілеўскі прымае капітуляцыю генерал-маёра Альфона Хітэра. Віцебск, 28 чэрвеня 1944 года Па даручэнні Стаўкі ВГК Васілеўскі каардынаваў дзеянні Варонежскага і Стэпавага франтоў у Курскай бітве. Кіраваў планаваннем і правядзеннем аперацый па вызваленні Данбаса, аперацыі па вызваленні правабярэжнай Украіны і Крыма. 10 красавіка, у дзень вызвалення Адэсы, узнагароджаны ордэнам «Перамога». Гэты ордэн быў другім па ліку з моманту заснавання (першы — у Жукава). Пасля ўзяцця Севастопаля, Васілеўскі прыняў рашэнне як мага хутчэй агледзець вызвалены горад. У выніку яго машына пры пераездзе праз нямецкую траншэю трапіла на міну. Для Васілеўскага інцыдэнт абыйшоўся ўдарам галавы і пасечаным асколкамі ветравога шкла тварам. Яго шафёру выбухам пашкодзіла нагу. Пасля гэтага Васілеўскі яшчэ некаторы час па патрабаванні лекараў трымаўся пасцельнага рэжыму. Падчас Беларускай аперацыі Васілеўскі каардынаваў дзеянні 1-га Прыбалтыйскага і 3-га Беларускага франтоў. З 10 ліпеня да іх дадаўся яшчэ і 2-і Прыбалтыйскі фронт. Васілеўскі каардынаваў дзеянні франтоў таксама пры вызваленні Прыбалтыкі. З 29 ліпеня ажыццяўляў не толькі каардынацыю, але і непасрэднае кіраўніцтва надыходам у Прыбалтыцы. Званне Героя Савецкага Саюза з уручэннем ордэна Леніна і медалі «Залатая Зорка» Аляксандру Міхайлавічу Васілеўскаму прысвоена 29 ліпеня 1944 года за ўзорнае выкананне заданняў ВГК. Планаванне і кіраўніцтва пачаткам Усходне-Прускай аперацыі ажыццяўляў асабіста Сталін, Васілеўскі ў гэты час быў заняты ў Прыбалтыцы. Аднак, у сувязі з адбыццём Сталіна, а таксама намесніка начальніка Генштаба А. І. Антонава на Ялцінскую канферэнцыю, Васілеўскі вярнуўся да выканання абавязкаў начальніка Генштаба і намесніка наркама абароны, кіраўніцтву Усходне-Прускай аперацыяй. У ноч на 18 лютага, падчас размовы са Сталіным, які вярнуўся з Ялты, у адказ на прапанову Сталіна выехаць ва Усходнюю Прусію для дапамогі камандуючым франтамі Васілеўскі папрасіў вызваліць яго ад пасады начальніка Генштаба ў сувязі з тым, што ён большую частку свайго часу праводзіць на фронце. А днём 18 лютага прыйшла вестка пра гібель камандуючага 3-м Беларускім фронтам Чарняхоўскага. У сувязі з гэтым Сталін хутка прыняў рашэнне прызначыць Васілеўскага камандуючым 3-м Беларускім фронтам, а акрамя таго, увесці Васілеўскага ў склад Стаўкі Вярхоўнага Галоўнакамандавання. На пасадзе камандуючага фронтам Васілеўскі кіраваў штурмам Кенігсберга — аперацыяй, якая стала хрэстаматыйнай. ### Вайна з Японіяй Яшчэ летам 1944 года, пасля заканчэння Беларускай аперацыі, Сталін паведаміў Васілеўскаму аб планах прызначыць яго галоўнакамандуючым савецкіх войскаў на Далёкім Усходзе пасля заканчэння вайны з Германіяй. Васілеўскі ўключыўся ў распрацоўку плана вайны з Японіяй 27 красавіка 1945 года, па заканчэнні Усходне-Прускай аперацыі, хоць чарнавыя накіды плана былі зроблены яшчэ восенню 1944 года. Пад яго кіраўніцтвам да 27 чэрвеня быў падрыхтаваны план маньчжурскай стратэгічнай наступальнай аперацыі, які быў ухвалены Стаўкай і Дзяржаўным Камітэтам Абароны. 5 ліпеня 1945 года, пераапрануты ў форму генерал-палкоўніка, з дакументамі на імя Васільева, Васілеўскі прыбыў у Чыту. 30 ліпеня дырэктывай ДКА быў прызначаны галоўнакамандуючым савецкімі войскамі на Далёкім Усходзе. У ходзе падрыхтоўкі наступу Васілеўскі наведаў зыходныя пазіцыі войскаў, пазнаёміўся з войскамі Забайкальскага, 1-га і 2-га Далёкаўсходніх франтоў, абмеркаваў становішча з камандуючым войскамі і карпусамі. Пры гэтым былі ўдакладнены і скарочаны тэрміны выканання асноўных задач, у прыватнасці выхаду на Маньчжурскую раўніну. На досвітку 9 жніўня 1945, з пераходам у наступ, кіраваў дзеяннямі савецкіх войскаў. Усяго 24 дня спатрэбілася савецкім і мангольскім войскам пад камандаваннем А. М. Васілеўскага, каб разграміць у Манчжурыі мільённую Квантунскую армію Японіі. Другім медалём «Залатая Зорка» Аляксандр Міхайлавіч Васілеўскі быў ганараваны 8 верасня 1945 года за ўмелае кіраўніцтва савецкімі войскамі на Далёкім Усходзе падчас вайны з Японіяй. ### Пасляваенны перыяд жыцця Пасля заканчэння вайны, з 22 сакавіка 1946 г. па лістапад 1948 года, — начальнік Генеральнага штаба ВС СССР і намеснік міністра Узброеных сіл СССР. З 1948 — першы намеснік міністра Узброеных сіл. З 24 сакавіка 1949 па 26 лютага 1950 г. — міністр Узброеных сіл СССР, затым — Ваенны міністр СССР (па 16 сакавіка 1953 г.). Пасля смерці Сталіна ваенная кар’ера А. М. Васілеўскага рэзка змянілася. У перыяд з 16 сакавіка 1953 г. па 15 сакавіка 1956 г. ён быў першым намеснікам міністра абароны СССР, але 15 сакавіка 1956 г. яго вызваляюць ад займаемай пасады па асабістай просьбе. 14 жніўня 1956 г. становіцца намеснікам міністра абароны СССР па пытаннях ваеннай навукі. У снежні 1957 г. звольнены ў адстаўку па хваробе з правам нашэння ваеннай формы. У студзені 1959 прызначаны генеральным інспектарам Групы генеральных інспектараў МА СССР (па 5 снежня 1977 года). На XIX і XX з’ездах абіраўся членам ЦК КПСС (1952 г. — 1961 г.). Абіраўся дэпутатам Вярхоўнага Савета СССР 2-4 скліканняў (1946 г. — 1958 г.). У 1956—1958 гады з’яўляўся першым старшынёй Савецкага камітэта ветэранаў вайны, у далейшым прымаў актыўны ўдзел у дзейнасці арганізацый ветэранаў Вялікай Айчыннай вайны. Памёр 5 снежня 1977 года. Урну з прахам Аляксандра Міхайлавіча Васілеўскага замуравалі ў Крамлёўскай сцяне на Краснай плошчы ў Маскве. Прысваенне воінскіх званняў --------------------------- * Прапаршчык — май 1915 * Штабс-капітан — 1916 * Палкоўнік — 1936 * Камбрыг — 16 жніўня 1938 * Камдзіў — 5 красавіка 1940 * Генерал-маёр — 4 чэрвеня 1940 * Генерал-лейтэнант — 28 кастрычніка 1941 * Генерал-палкоўнік — 21 мая 1942 * Генерал арміі — 18 студзеня 1943 * Маршал Савецкага Саюза — 16 лютага 1943 Узнагароды ---------- ### Герой Савецкага Саюза * 2 медалі «Залатая Зорка» (29 ліпеня 1944, 8 верасня 1945) ### Ордэны * 8 ордэнаў Леніна (21 мая 1942, 29 ліпеня 1944, 21 лютага 1945, 29 верасня 1945, 29 верасня 1955, 29 верасня 1965, 29 верасня 1970, 29 верасня 1975) * Ордэн Кастрычніцкай Рэвалюцыі (22 лютага 1968) * 2 ордэна «Перамогі» (№ 2 і № 7) (10 красавіка 1944, 19 красавіка 1945) * 2 ордэна Чырвонага Сцяга (3 лістапада 1944, 20 чэрвеня 1949) * Ордэн Суворава 1-й ступені (28 студня 1943) * Ордэн Чырвонай Зоркі (1939) * Ордэн «За службу Радзіме ва Узброеных Сілах СССР» III ступені (30 красавіка 1975) ### Медалі * « За воінскую доблесць. У азнаменаванне 100-годдзя з дня нараджэння Уладзіміра Ільіча Леніна» * «XX гадоў РККА» (1938) * «За абарону Масквы» * «За абарону Сталінграда» * «За ўзяцце Кёнігсберга» * «За перамогу над Германіяй у Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.» * «За перамогу над Японіяй» * «Дваццаць гадоў перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.» * «Трыццаць гадоў перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.» * «У памяць 800-годдзя Масквы» * «30 гадоў Савецкай Арміі і Флоту» * «40 гадоў Узброеных Сіл СССР» * «50 гадоў Узброеных Сіл СССР» ### Ганаровая зброя * Ганаровая зброя з залатой выявай Дзяржаўнага герба СССР (1968) ### Замежныя ўзнагароды Бюст маршала Васілеўскага ў Вічуге, 2006 г. * 2 ордэна Сухэ-Батара (МНР, 1966, 1971) * Ордэн Баявога Чырвонага Сцяга (МНР, 1945) * Ордэн «Народная Рэспубліка Балгарыя» I ступені (НРБ, 1974) * Ордэн Карла Маркса (ГДР, 1975) * Ордэн Белага льва I класа (ЧССР, 1955) * Ордэн Белага льва «За Перамогу» I ступені (ЧССР, 1945) * Ордэн «Віртуці Мілітары» I класа (ПНР, 1946) * Ордэн Адраджэння Польшчы II і III класа (ПНР, 1968, 1973) * Ордэн Грунвальдскага крыжа I ступені (ПНР, 1946) * Вялікі афіцэр ордэна Ганаровага легіёну (Францыя, 1944) * Ордэн «Легіён Пашаны» ступені Галоўнакамандуючага (ЗША, 1944) * Ганаровы Рыцар Вялікага крыжа ордэна Брытанскай Імперыі (Вялікабрытанія, 1943) * Ордэн «Партызанская зорка» I ступені (СФРЮ, 1946) * Ордэн Нацыянальнага вызвалення (СФРЮ, 1946) * Ордэн Дзяржаўнага сцяга, КНДР I ступені (1948) * Ордэн Каштоўнай чашы I ступені (Кітай, 1946) * Ваенны крыж 1939 (ЧССР, 1943) * Ваенны крыж (Францыя, 1944) * Медаль «Кітайска-савецкай дружбы» (КНР) * 6 медалёў МНР, па адным медалі НРБ, ГДР, ЧССР, КНДР Усяго ўзнагароджаны 31 замежнай дзяржаўнай узнагародай. Помнікі і мемарыяльныя дошкі ---------------------------- Мемарыяльная дошка на будынку Кастрамскога дзяржаўнага ўніверсітэта імя М. А. Някрасава * Бронзавы бюст двойчы Героя Савецкага Саюза (сквер імя А. М. Васілеўскага) ў Кінешме Іванаўскай вобласці (1949, ск. Вучэціч). * Помнік маршалу А. М. Васілеўскаму ў Калінінградзе на плошчы яго імя (2000). * Бюст маршала А. М. Васілеўскага на радзіме, у Вічузе Іванаўскай вобласці (алея Славы, адкрыты 8 мая 2006 г. ск. А. А. Смірноў і С. Ю. Бычкоў, арх. І. А. Васілеўскі). * Мемарыяльная дошка па месцы нараджэння маршала (вул. Васілеўскага, 13) у Вічузе Іванаўскай вобласці. * Мемарыяльная дошка на будынку былой Кастрамской духоўнай семінарыі (цяпер корпус Кастрамскога дзяржаўнага ўніверсітэта імя М. А. Някрасава па адрасе: г. Кастрама, вул. 1 Мая, 14) * Мемарыяльная дошка (вул. Васілеўскага, 4) у Іванаве (2005). * Мемарыяльная дошка (вул. Васілеўскага, 2) у Валгаградзе (2007 — у рамках года памяці Маршала Перамогі А. М. Васілеўскага) * Мемарыяльная дошка (вул. Васілеўскага, 25) у мікрараёне Сахарава, Цвер. * Памятны знак у вёсцы Смародзіна Запарожскай вобласці Памяць ------ Карабель «Маршал Васілеўскі» * Імем маршала названы пасёлак Васілеўскага (былая вёска Wesselhöfen) у Маршальскім сельскім пасяленні Гур’еўскага раёна Калінінградскай вобласці. * Імем маршала Васілеўскага названая плошча ў Калінінградзе. * Імем маршала Васілеўскага названы вуліцы ў гарадах: 1. Расіі: Вічуга, Валгаград, Кінешма (вуліца і сквер), Масква, Цвер, Іванава, Чалябінск, Энгельс (Саратаўская вобласць); 2. Украіны: Краснадон, Крывы Рог (бульвар), Мікалаеў, Сімферопаль, Славянск. * Вялікі супрацьлодачны карабель «Маршал Васілеўскі» (у Севераморску, у студзені 2007 года ўтылізаваны). * Ваенная акадэмія ваеннай супрацьпаветранай абароны Узброеных Сіл Расійскай Федэрацыі імя Маршала Савецкага Саюза А. М. Васілеўскага (г. Смаленск). * Танкер «Маршал Васілеўскі» (порт прыпіскі — Новарасійск). * Гатунак бэзу «Маршал Васілеўскі», выведзены ў 1963 годзе селекцыянерам Л. А. Калеснікавым. * Пік «Маршал Васілеўскі» і ледавік «Маршал Васілеўскі» на Паміры. * Ваенная акадэмія ваеннай супрацьпаветранай абароны Сухапутных войскаў імя Маршала Савецкага Саюза А. М. Васілеўскага (г. Кіеў). Зноскі ------ 1. ↑ Aleksandr Mikhailovich Vasilevsky // TracesOfWar<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q98839586'></a> 2. ↑ псаломшчык — найніжэйшы чын царкоўнаслужыцеляў 3. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 канд.ист. н. И. Ставицкий. Дело всей жизни. К 90-летию со дня рождения Маршала Советского Союза А. М. Василевского // «Красная звезда» от 28 сентября 1985 4. ↑ «Генеральный штаб во главе с Б. М. Шапошниковым возвратился ещё в 20-х числах ноября» (Василевский А. М. «Дело всей жизни» — М.: 2002, стр. 148) 5. ↑ Василевский А. М. «Дело всей жизни» — М.: 2002, стр. 143 6. ↑ Василевский А. М. «Дело всей жизни» — М.: 2002, стр. 143—144 7. ↑ З 29 лістапада па 5 снежня дырэктывы Стаўкі замест Шапашнікава падпісваў Васілеўскі (Русский архив: Великая отечественная: Ставка ВГК. Документы и материалы. 1941. Т.16 (5-1), М. 1996, стр.312-323). 12 снежня, па ўспамінам Васілеўскага, Шапашнікаў ужо ачуняў (Василевский А. М. «Дело всей жизни», М. 2002, стр. 152). 8. ↑ «Напряжённая работа начальником Генштаба, частое недосыпание — в результате крайнее переутомление в конце ноября 1941 г. привели к болезни Бориса Михайловича, ему пришлось прервать работу почти на две недели»(недаступная спасылка) (руск.) 9. ↑ «У канцы лістапада захварэў Б. М. Шапашнікаў, і абавязкі начальніка Генеральнага штаба былі часова ўскладзены Стаўкай на мяне» (Василевский А. М. «Дело всей жизни», М. 2002, стр. 150) 10. 1 2 *Василевский А. М.* «Дело всей жизни», М. 2002, стр. 151 11. ↑ Василевский А. М. (руск.) 12. ↑ Герой Советского Союза Желтов Алексей Сергеевич :: Герои страны (руск.) 13. ↑ Імя прысвоена 11 мая 2007 года (распараджэнне Урада РФ (ад 11.05.2007 г. N 593-р), зацверджанага распараджэннем Урада РФ ад 04.11. 2004 N 1404-р) у рамках года памяці Маршала Перамогі А. М. Васілеўскага, арганізаванага рэдакцыяй федэральнага часопіса «Сенатар». 14. ↑ (да 1961 года — пік Рэўваенсавету, вышыня 6330 метраў, размешчаны ў Таджыкістане) 15. ↑ КАРТА НАШЕЙ ПАМЯТИ Поразительно: как получилось, что до сих пор этому великому полководцу Великой Отечественной войны в Москве памятник не установлен? Архівавана 1 мая 2008. (руск.) 16. ↑ Заснавана 20 чэрвеня 1977. У лютым 1978 акадэміі было прысвоена імя выбітнага савецкага палкаводца двойчы Героя Савецкага Саюза, Маршала Савецкага Саюза Васілеўскага Аляксандра Міхайлавіча. У чэрвені 1992 года, у сувязі з пераходам акадэміі пад юрысдыкцыю Украіны, акадэмія правяла 100-ы, апошні, выпуск слухачоў і спыніла сваё існаванне як Ваенная акадэмія СПА Сухапутных войскаў імя Маршала Савецкага Саюза А. М. Васілеўскага. Літаратура ---------- ### Мемуары, кнігі, артыкулы А. М. Васілеўскага * *Василевский А. М.* Дело всей жизни. — 6-е изд. — М.: Политиздат, 1989, 320 с ISBN 5-250-00657-4 * *Василевский А. М.* О дисциплине и воинском воспитании. — М.: Воениздат. 1987. (пяць артыкулаў з гэтай кнігі перадрукаваныя ў кнізе «Маршал А. М. Васілеўскі — стратэг, палкаводзец, чалавек» (гл. ніжэй)). ### Літаратура пра маршала А. М. Васілеўскага * *Ставицкий И. В.* (сост.), Фотоальбом «А. М. Василевский». — М.: Планета,1991, 200 стр. * *Басов А. Гаврилов Л. (сост.)* Маршал А. М. Василевский — стратег, полководец, человек. — М.: Совет ветеранов книгоиздания, 2000, 624 стр. (аналитика, биография, статьи, интервью, воспоминания). * *Штеменко С. М.* Генеральный штаб в годы войны. — 2-е изд. — М.: Воениздат, 1989. * *Симонов К.* Из бесед с Маршалом Советского Союза А. М. Василевским. (в книге *Симонов К.* Глазами человека моего поколения. — М.: Правда, 1990; перепечатано в книге «Маршал А. М. Василевский — стратег, полководец, человек»). * *Песков В. М.* Беседа с А. М. Василевским (в книге *Песков В. М.* Война и люди. — М.: Молодая гвардия, 1979; перепечатано в книге «Маршал А. М. Василевский — стратег, полководец, человек»). * Кавалеры ордена «Победа» (под ред. *Лобова В. Н*.). — М: Московское военно-историческое общество; Логос, 2000 (глава «Александр Михайлович Василевский», стр. 46-77). * *Баграмян И. Х.* Великого народа сыновья. — М.: Воениздат, 1984 (глава «А. М. Василевский», стр.43-84). * *Грибков А. И.* Исповедь лейтенанта. Встречи с полководцами. Операция «Анадырь», М: Мысль, 1999 (глава «Александр Михайлович Василевский», стр. 126—143). * *Гареев М. А.* Полководцы Победы и их военное наследие. — М.: Инсан, 2003. * *Василевский Ю. А.* Поверить в судьбу (воспоминания старшего сына маршала в книге *Василевский А. М.* Дело всей жизни. — М: ОЛМА-ПРЕСС, 2002, стр. 556—581). * *Василевский И. А.* Стратег Победы (воспоминания младшего сына маршала в книге *Василевский А. М.* Дело всей жизни. — М: ОЛМА-ПРЕСС, 2002, стр. 582—589). * *Белов П. Ф.* Тернии и звёзды. Повествование о Василевских. — Иваново: Талка, 1997 (вторая часть книги о родственниках маршала). * *Золоторубов А. М.* Василевский: Жезл маршала (роман), — М.: Астрель, 2002. ### Іншая літаратура (мемуары, гісторыя, аналітыка) * *Рокоссовский К К.* Солдатский долг. — 5-е изд. — М.: Воениздат, 1988, 367 с.: 8 л, ил. ISBN 5-203-00489-7 * *Межирицкий П. Я.* Читая маршала Жукова. — Philadelphia.: Libas Consulting, 2002. Издание 2-е, исправленное и дополненное. Первое издание вышло в 1996 г. * *Суворов В.* Тень победы. — М.:АСТ, 2002 * *Хрущёв Н. С.* Время. Люди. Власть. (Воспоминания). Книга I. — М.: ИИК «Московские Новости», 1999 * *Бивор Э.* Сталинград. — Смоленск.: Русич, 1999 * *Ляш О.* Так пал Кёнигсберг — Москва, 1991 // Lasch v. O. So fiel Konigsberg: Kampf und Untergang von Ostpreussens Hauptstadt. — Munich: Gräfe n.d, 1958 * *Александров А. А.* Великая победа на Дальнем Востоке. Август 1945 года: от Забайкалья до Кореи. — М.: Вече, 2004. ### Фильмы * «Забытая Победа» / **Battlefield. Manchuria — The Forgotten Victoria** Архівавана 28 кастрычніка 2013.. Документальный фильм о Маньчжурской наступательной стратегической операции под командованием А. М. Василевского. * «Гістарычныя хронікі» — 1943 г. Маршал Василевский. Спасылкі -------- Аляксандр Міхайлавіч Васілеўскі на сайце «Героі краіны» * Герои Советского Союза, Ивановская область(недаступная спасылка) * Вся правда о Великом Полководце Архівавана 14 мая 2011. * Маршал Советского Союза А. М. Василевский — персона Фонда «Маршалы Победы» Архівавана 25 сакавіка 2014. * В. Успенский — «Тайный советник вождя» Архівавана 9 кастрычніка 2013. * О статье в журнале «TIME» (с портретом маршала на обложке) от 5.07.1943 г. Архівавана 28 кастрычніка 2013. | ⛭Кіраўнікі ваенных ведамстваў Расійскай імперыі, РСФСР, СССР, Расійскай Федэрацыі | | --- | | Прэзідэнт Ваеннай калегіі | * А. Д. Меншыкаў * А. І. Рапнін * М. М. Галіцын * В. У. Далгарукаў * Б. Х. Мініх * М. Ю. Трубяцкой * З. Р. Чарнышоў * Р. А. Пацёмкін * М. І. Салтыкоў | | Прэзідэнт Адміралцействаў-калегіі | * Ф. М. Апраксін * П. І. Сіверс * М. Ф. Галавін * М. М. Галіцын * Вялікі князь Павел Пятровіч * І. Р. Чарнышоў * І. Л. Галянішчаў-Кутузаў * П. В. Чычагаў * І. І. Траверсэ | | Ваенны міністр | * С. К. Вязміцінаў * А. А. Аракчэеў * М. Б. Барклай дэ Толі * А. І. Гарчакоў * П. П. Канаўніцын * П. І. Мелер-Закамельскі * А. І. Тацішчаў * А. І. Чарнышоў * В. А. Далгарукаў * М. А. Сухазанет * Д. А. Мілюцін * П. С. Ваноўскі * А. М. Курапаткін * В. В. Сахараў * А. Ф. Рэдыгер * У. А. Сухамлінаў * А. А. Паліванаў * Д. С. Шуваеў * М. А. Бяляеў | | Марскі міністр | * М. С. Мардвінаў * П. В. Чычагаў * І. І. Траверсэ * А. В. Молер * А. С. Меншыкаў * Ф. П. Урангель * М. Ф. Метлін * Н. К. Крабэ * С. С. Лясоўскі * А. А. Пяшчураў * І. А. Шастакоў * М. М. Чыхачоў * П. П. Тыртаў * Ф. К. Авелан * А. А. Бірылёў * І. М. Дзікоў * С. А. Ваяводскі * І. К. Грыгаровіч | | Герб Расійскай рэспублікі **Ваенны і марскі міністр (Часовы ўрад Расіі)** | * А. І. Гучкоў * А. Ф. Керанскі * А. І. Вярхоўскі | | **Ваенны і марскі міністр (Часовы Усерасійскі ўрад)** | * ✯ ✰ А. В. Калчак | | **Ваенны міністр (Расійская дзяржава)** | * М. А. Сцяпанаў * Д. А. Лебедзеў * М. К. Дзітэрыхс * А. П. Будберг * М. В. Ханжын | | **Марскі міністр (Расійская дзяржава)** | * М. І. Смірноў | | Кукарда Чырвонай арміі.1922 **Камітэт наркамаў па ваенных і марскіх справах РСФСР** | * П. Я. Дыбенка * У. А. Антонаў * М. В. Крыленка | | Наркамваен РСФСР | * М. І. Падвойскі * Л. Д. Троцкі | | Наркаммар РСФСР | * П. Я. Дыбенка | | Наркамваенмар/Наркам абароны /Міністр абароны СССР | * Л. Д. Троцкі * М. В. Фрунзэ * К. Я. Варашылаў * С. К. Цімашэнка * І. В. Сталін * М. А. Булганін * А. М. Васілеўскі * М. А. Булганін (2-гі раз) * Г. К. Жукаў * Р. Я. Маліноўскі * А. А. Грэчка * Д. Ф. Усцінаў * С. Л. Сакалоў * Д. Ц. Язаў * М. А. Маісееў * Я. І. Шапашнікаў | | Эмблема Расійскай арміі **Міністр абароны Расіі** | * К. І. Кобец * Б. М. Ельцын (в. а.) * П. С. Грачоў * І. М. Радзівонаў * І. Д. Сяргееў * С. Б. Іваноў * А. Э. Сердзюкоў * С. К. Шайгу | | Начальнікі Генштаба Узброеных Сіл СССР і Расіі | | --- | | | * Фрунзэ (1924—1925) * Каменеў (1925) * Тухачэўскі (1925—1928) * Шапашнікаў (1928—1931) * Ягораў (1931—1937) * Шапашнікаў (1937—1940) * Мерацкоў (1940—1941) * Жукаў (1941) * Шапашнікаў (1941—1942) * Васілеўскі (1942—1945) * Антонаў (1945—1946) * Васілеўскі (1946—1948) * Шцяменка (1948—1952) * Сакалоўскі (1952—1960) * Захараў (1960—1963) * Бірузоў (1963—1964) * Захараў (1964—1971) * Кулікоў (1971—1977) * Агаркаў (1977—1984) * Ахрамееў (1984—1988) * Маісееў (1988—1991) * Лобаў (1991) * Самсонаў (1991—1992) * Дубынін (1992) * Калеснікаў (1992—1996) * Самсонаў (1996—1997) * Квашнін (1997—2004) * Балуеўскі (2004—2008) * Макараў (2008—2012) * Герасімаў (з 2012) | | Маршалы Савецкага Саюза | | --- | | Пагон Маршала | Варашылаў · *Тухачэўскі*1,2 · Будзённы · Ягораў · Блюхер · Цімашэнка · *Кулік*1,2 · Шапашнікаў · Жукаў · Васілеўскі · Сталін · Конеў · Говараў · Ракасоўскі · Маліноўскі · Талбухін · Мерацкоў · *Берыя*1 · Сакалоўскі · *Булганін*1 · Баграмян · Бірузоў · Грэчка · Яроменка · Маскаленка · Чуйкоў · Захараў · Голікаў · Крылоў · Якубоўскі · Баціцкі · Кашавой · Брэжнеў · Усцінаў · Кулікоў · Агаркаў · Сакалоў · Ахрамееў · Куркоткін · Пятроў · Язаў 1 *Пазбаўленыя звання*      2 *Адноўленыя ў званні* | Пагон Маршала | | Кавалеры ордэна «Перамога» | | --- | | Двухразовыя | * А. М. Васілеўскі * Г. К. Жукаў * І. В. Сталін | | | Аднаразовыя | * А. І. Антонаў * ~~Л. І. Брэжнеў~~ * Л. А. Говараў * І. С. Конеў * Р. Я. Маліноўскі * К. А. Мерацкоў * К. К. Ракасоўскі * С. К. Цімашэнка * Ф. І. Талбухін | | Замежныя | * Міхай I (Румынія) * Бернард Мантгомеры (Вялікабрытанія) * Міхал Роля-Жымерскі (Польшча) * Іосіп Броз Ціта (Югаславія) * Дуайт Эйзенхаўэр (ЗША) | | ⛭ Камандуючыя франтамі РСЧА ў Другой сусветнай вайне | | --- | | Камандуючыя наземнымі франтамі | Апанасенка І. Р. · Арцем’еў П. А. · Багданаў І. А. · Баграмян І. Х. · Будзённы С. М. · Варашылаў К. Я. · Васілеўскі А. М. · Ватуцін М. Ф. · Говараў Л. А. · Голікаў П. І. · Гордаў В. М. · Жукаў Г. К. · Захараў Г. Ф. · Кавалёў М. П. · Казлоў Д. Ц. · Касценка Ф. Я. · Кірпанос М. П. · Конеў І. С. · Кузняцоў Ф. І. · Курачкін П. А. · Маліноўскі Р. Я. · Масленнікаў І. І. · Мерацкоў К. А. · Папоў М. М. · Паўлаў Д. Р. · Пуркаеў М. А. · Пятроў І. Я. · Пятроў М. П. · Рабышаў Д. І. · Ракасоўскі К. К. · Рэйтэр М. А. · Сабеннікаў П. П. · Сакалоўскі В. Д. · Талбухін Ф. І. · Фралоў В. А. · Фядзюнінскі І. І. · Хозін М. С. · Цімашэнка С. К. · Цюленеў І. У. · Чарняхоўскі І. Д. · Чыбісаў Н. Я. · Чэрэвічэнка Я. Ц. · Яроменка А. І. · Яфрэмаў М. Р. | | Камандуючыя франтамі ППА | Грамадзін М. С. · Гудыменка П. Е. · Жураўлёў Д. А. · Зашыхін Г. С. | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Героі краіны | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (онлайн) · Treccani · Сучаснай Украіны | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · Geni.com · Rodovid | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 167543450 · GND: 118629395 · ICCU: IEIV024474 · ISNI: 0000 0001 0962 7457 · LCCN: n81032468 · NDL: 00621591 · NKC: jo2003168058 · NLG: 114738 · NLP: a0000002510546 · NTA: 069831041 · NUKAT: n2005030752 · LIBRIS: 99274 · SUDOC: 072844345 · VIAF: 30330001 | |

**Віктар Рауль Ая дэ Ла Торэ** (ісп.: Víctor Raúl Haya de la Torre; 22 лютага 1895 — 2 жніўня 1979) — перуанскі палітычны дзеяч левага толку, сацыёлаг, гісторык, філосаф . Раннія гады ----------- Нарадзіўся у горадзе Трухілья (Перу) у арыстакратычнай сям’і. Бацька Ая де ла Торэ выдаваў газету, у якой па маладосці працаваў і яго сын. Паступіў ва ўніверсітэт Сан-Маркас у Ліме, дзе ў яго сфарміраваліся ліберальныя ідэі, якіх ён прытрымліваўся на працягу ўсяго жыцця. Прыняў актыўны ўдзел ва ўстанаўленні 8-гадзіннага працоўнага дня для працоўных Лімы, садзейнічаў стварэнню прафсаюза тэкстыльшчыкаў. У студэнцкія гады ўдзельнічаў у арганізацыі вячэрніх школ для працоўных. У 1919—1923 гадах А. де Ла Торре узначаліў студэнцкі рух у Перу за ўніверсітэтскую рэформу, супраць дыктатарскага рэжыму А.Легіі. У выніку гэтых падзей ён быў высланы з краіны, абаснаваўся ў Мексіцы. Палітычная дзейнасць -------------------- Ая дэ ла Торэ (у цэнтры) з аднадумцамі ў Мексіцы, 1929 Падчас свай эміграцыі ў Мексіцы вывучаў вопыт мексіканскай рэвалюцыі і сацыяльных рэформ, потым здзейскіў падарожжа ў СССР, Германію, Францыю, Вялікабрытанію для далейшага засваення тэорыі і практыкі сацыялізма. Ая дэ ла Торэ прыйшоў к выніку, што руская сістэма не падыходзіць для Лацінскай Амерыкі, вызначыў ідэю сацыялізму накіраваную на вызваленне ад эканамічных і палітычных аспектаў капіталізма пры тым, што захоўвалася прыватная ўласнасць і адзінства царквы. Яшчэ ў 1924 годзе Ая де ла Торэ заснаваў Амерыканскі народна-рэвалюцыйны альянс (АПРА). Пасля звяржэння Легіі ў 1930 годзе, Ая дэ ла Торэ вярнуўся ў Перу і пераўтварыў Альянс у Нацыянал-рэфармісцкую партыю (Апрысцкая партыя). Падчас выбарчай кампаніі апрысты справакавалі беспарадкі, партыя была забаронена, а яе лідары эмігрыравалі. 1932—1940 гады — перыяд падпольнага існавання партыі, пакуль яна не была легалізавана прэзідэнтам Мануэлем Прада. На прэзідэнцкіх выбарах 1945 года актывісты забяспечылі перамогу Хасэ Луісу Бустамантэ. Ая дэ ла Торэ стаў міністрам у новым урадзе і атрымаў магчымасць уплываць на ход палітычных і сацыяльных рэформ. У кастрычніку 1948 года апрысты падначаленыя камуністамі паднялі мяцеж, краіна каля месяца была ў стане анархіі. Гэтым скарысталіся ваенныя, яні ўзялі ўладу ў свае рукі. Хунта на чале з генералам Мануэлем Одрыя смясціла Бустамантэ і пачала ахоту за лідарамі апрыстаў. Ая дэ ла Торэ знайшоў прытулак у калумбійскай амбасадзе ў Ліме, дзе заставаўся да 1954 году, пакуль не пакінуў краіну. У ліпені 1956 году прэзідэнт Мануэль Прада-і-Угартэча адмяніў забарону на АПРА, і ў 1957 годзе Ая дэ ла Торэ павярнуўся на радзіму. Выступаў кандыдатам на прэзідэнтскія выбары ў 1962 годзе, але ваенныя колы не далі яму прыйсці да ўлады. Пасля гэтага не змог набыць страчанага палітычнага ўплыву. Памёр у 1979 годзе ў горадзе Ліма . Погляды і ідэі -------------- У сваіх працах галоўным ворагам працоўных лічыў імперыялізм і яго саюзніка ў асобе мясцовай алігархіі. Айя дэ ла Торэ прызываў аб’яднацца на барадзьбу з імі пралетарыят, сялянства і сярэднія сацыяльныя слаі. Вядучую ролю ў дэмакратычнай і антыімперыялістычнай рэвалюцыі адводзіў сярэднім слаям, перш за ўсё інтэлігенцыі. Надаваў важнае значэнне індзейскаму пытанню, абароне іх інтарэсаў і яго традыцый. Індзейскаму кампаненту адводзіў важную ролю у фарміраванні лацінаамерыканскай супольнасці як прадукта сінтэза індзейскага і еўрапейскага пачаткаў. Аддаваў перавагу называць лацінаамерыканскі рэгіён Індаамерыкай. Прызнавая знакавасць марксізму для Еўропы, для краін «класічнага» капіталізму, Ая дэ ла Торэ лічыў яго недапушчальным для Лацінскай Амерыкі, дзе, на яго думку, дзейнічалі свае асаблівасці грамадскага развіцця. Ая дэ ла Торэ сцвярджаў, што самастойна, без супрацоўкі з перадавымі індустрыяльнымі дзяржавамі, Лацінская Амерыка не зможа пераадолець сваё адставанне ад іх. Шлях к ліквідацыі імперыялістычнай залежнасці ён бачыў у стварэнні антыалегархічных, дэмакратычных пераўтварэнняў, у стварэнні прававой дзяржавы, якая апіраецца на органы мясцовага самакіравання, у пераадоленні эканамічнага адставання (у тым ліку з дапамогай інастраннаг капітала) і раўнапраўнае, узаемавыгаднае супрацоўніцтва з перадавымі індустрыяльнымі краінамі. Свой «канструктыўны антыімперыялізм» Ая дэ ла Торэ супрацтавіў «знішчальнаму» радыкальна-рэвалюцыйнаму варыянту барадзьбы, які выпрацоўвалі камуністы. Тыя, са свайго боку, абвінавачвалі апрызм і яго лідара ў ігнараванні класавых супярэчнасцяў капіталістычнага грамадства і прыніжэнні ролі пралетарыята ў Лацінскай Амерыцы. Узаемная палеміка Ая дэ ла Торэ і камуністаў, рякая распачалася ў другой палове 1920-х гадоў, набыла востры характар і працягвалася шматлікія дзесяцігоддзі, перашкаджаючы ўзаемнаму супрацоўніцтву дзвюх плыняў. Зноскі ------ 1. 1 2 Victor Raul Haya de la Torre // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741'></a> 2. 1 2 Víctor Raúl Haya de la Torre // Brockhaus Enzyklopädie / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q464633'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2586178'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227'></a> 3. ↑ Энциклопедия Кругосвет, Айя де ла Торре 4. 1 2 Биографический указатель, Айя де ла Торре 5. ↑ Cтроганов А.И. Латинская Америка в ХХ веке: пособие для вузов — С. 66. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Кругасвет · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Universalis | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX965528 · BNF: 11886517w · GND: 118547321 · GTAA: 107913 · ISNI: 0000 0001 2281 4871 · LCCN: n80049623 · NKC: xx0208404 · NTA: 068132913 · NUKAT: n2005010610 · LIBRIS: 59761 · SUDOC: 026658429 · VIAF: 69534388 | |

**Палацава-паркавы комплекс Патоцкіх** — помнік архітэктуры ў стылі класіцызм. Пабудаваны ў першай палове XIX ст. у г. Высокае (Камянецкі раён) на заходнім беразе р. Пульва, на месцы старога замка Сапегаў (XVII ст. зруйнаваны ў 1794 г.), ад якога засталіся фрагменты сцен і валоў. Належыў Патоцкім. Помнік рэспубліканскага значэння. Гісторыя -------- У 1678 г. Сапегамі быў закладзены замак, які неаднаразова гарэў і разбураўся. На сённяшні дзень засталася толькі ўязная замкавая брама, якая ляжыць у руінах. Пасля пажару ў 1748 г. Сапегі перанеслі сваю рэзідэнцыю ў Слонімскі замак. Мураваны палац у Высока-Літоўску быў закладзены Пелагеяй Патоцкай у 1815 г. калі яе муж Павел Сапега быў на вайне з французамі. За пяць гадоў яна адбудавала арыгінальную рэзідэнцыю ў модным на той час стылі класіцызму. У савецкі час была моцна парушана кампазіцыя ансамбля. На яго тэрыторыі пабудаваны жылыя дамы, гаспадарчыя аб'екты і новы будынак школы-інтэрната. У 1990-я гг. пачалася рэканструкцыя паркавага ландшафту. Падрыхтавана навукова-праектная дакументацыя, на перспектыву плануецца вынясенне гаспадарчых пабудоў, рэстаўрацыя замкавай брамы, палаца Патоцкіх і стварэнне на базе адноўленага палаца музея гісторыі палацава-паркавага мастацтва. Архітэктура ----------- Уся тэрыторыя палацава-паркавага ансамбля займае плошчу каля 50 га. Палацавы комплекс складаўся з трох карпусоў: цэнтральнага рэпрэзентатыўнага палаца і дзвюх бакавых аднапавярховых афіцын. ### Палац Асноўны будынак мае сіметрычную кампазіцыю з двухпавярховай цэнтральнай часткай і аднапавярховымі крыламі. Цэнтральная частка, накрытая двухсхільным дахам, на галоўным паўднёвым фасадзе вылучана чатырохкалонным порцікам з трохвугольным франтонам, а на супрацьлеглым фасадзе завершана ступеньчатым атыкам. Класічныя элементы дэкору выкананы з дрэва і атынкаваны. Тыльны фасад вылучаўся яшчэ трохвосевым рызалітам і меў тэрасу для агляду наваколля. Унутраная планіроўка палаца калідорнага тыпу. Праз увесь корпус па падоўжнай восі праходзіць шырокі светлавы калідор, да якога з двух бакоў далучаюцца жылыя пакоі. Пры галоўным уваходзе меўся шырокі вестыбюль, насупраць якога размяшчалася парадная зала з выхадам у парк. ### Флігелі Флігель Бакавыя флігелі вырашаны больш сціпла. Іх гладкія сцены прарэзаны невялікімі прамавугольнымі вокнамі. Тарцовыя сцены, што выходзяць на ўзроўні галоўнага фасада палаца, дэкарыраваны шасцікалоннымі порцікамі дарычнага ордара і завершаны высокімі трохвугольнымі шчыткамі. Тры порцікі ўвязваюць усю кампазіцыю ў адзіны архітэктурны ансамбль. ### Парк Парк Фарміраванне парку пачалося разам з будаўніцтвам замка Сапегаў з 1678 г. і працягвалася пры ўзвядзенні рэзідэнцыі Патоцкіх. Замак і стары парк з сажалкай былі абкружаны валамі і равамі. Новы парк закладзены ў першайй палове XIX ст. у адпаведнасці з лепшымі традыцыямі пейзажнага стылю. Кампазіцыя парку паступова змянялася. У 1895 г. перапланіроўкай парку займаўся дасведчаны спецыяліст у галіне паркавай архітэктуры Валяр'ян Кроненберг, ставам і каналам падзелены на две часткі. Паступова парк набыў рысы пейзажнага натуралістычнага тыпу. Фарміраванню ансамбля садзейнічала маляўнічае наваколле, уключаючы пойму р. Пульва з круцізной рэчышча, невысокую тэрасу, шэраг збудаванняў старога замка. Асноўны прагулачны маршрут парку — прамая каштанавая алея Агароджа сядзібы Уезд быў фіксаваны дзвюма парамі простых пілонаў з дэкаратыўнымі вазамі і каванымі варотамі з вензелямі і ініцыяламі прозвішча нашчадкаў. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь: [Даведнік] / склад. В. Я. Абламскі, І. М. Чарняўскі, Ю. А. Барысюк. — Мн.: БЕЛТА, 2009. — 684 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-985-6828-35-8. Літаратура ---------- * Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь: [Даведнік] / склад. В. Я. Абламскі, І. М. Чарняўскі, Ю. А. Барысюк. — Мн.: БЕЛТА, 2009. — 684 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-985-6828-35-8. * Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Палацава-паркавы комплекс Патоцкіх (Высокае) * Палацава-паркавы комплекс Патоцкіх (Высокае) на сайце Radzima.org * Палацава-паркавы комплекс Патоцкіх (Высокае) на сайце Глобус Беларусі (руск.) *

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Кузняцоў. **Уладзімір Курбскі-Кузняцоў** (1898 – ?; псеўд.: Ул. Крынскі) — беларускі нацыянальны дзеяч, член БПСР. Дзейнічаў у Гродне, у 1918 – 1920 гг. быў членам шэрагу мясцовых беларускіх арганізацый. Восенню 1920 г. быў вярбоўшчыкам Беларускай вайсковай камісіі па Гродзенскім павеце. У 1921 – 1922 гг. арганізоўваў партызанскі рух на Гродзеншчыне. У сярэдзіне 1920-х гадоў шчыльна супрацоўнічаў з КПЗБ. Арыштоўваўся польскімі ўладамі. У 1928 – 1931 гадах уваходзіў у склад паланафільскага Беларускага нацыянальнага камітэта ў Гродне. Восенню 1930 г. супрацоўнічаў з гродзенскай беларускай газетай «Беларуская думка» паланафільскага напрамку. Пад час Другой сусветнай вайны актыўна друкаваўся ў беластоцкай беларускай газеце «Новая дарога». Зноскі ------ 1. ↑ *Чарнякевіч, А.М.* Нараджэнне беларускай Гародні : З гісторыі нацыянальнага руху 1909–1939 гадоў. — Мінск: А. М. Янушкевіч, 2015. — С. 12. — 172 с. — ISBN 978-985-90346-7-1. Архівавана 15 чэрвеня 2022.

**Сусветныя дзіцячыя гульні пераможцаў** (руск.: Всемирные детские игры победителей; англ.: The World Children's Winners Games), больш вядомыя як **Гульні пераможцаў**, — міжнародныя спартыўныя спаборніцтвы для дзяцей і падлеткаў, якія пераадолелі анкалагічныя захворванні. Праект быў запушчаны фондам «Падары жыццё» ў 2010 годзе, з 2018 года рэгіянальныя этапы Гульняў пераможцаў праходзяць не толькі ў Расіі, але і за мяжой. Місія ----- Галоўная задача Гульняў пераможцаў — дапамагчы дзецям, якія перанеслі анкалагічныя захворванні, вярнуцца да звычайнага жыцця і рэабілітавацца пасля працяглай барацьбы з захворваннем. У ўдзельнікаў праекта з’яўляецца ўпэўненасць у сваіх сілах, яны разумеюць, што не адрозніваюцца ад іншых дзяцей і могуць весці актыўнае жыццё, як і раней, бо спорт — гэта поўная супрацьлегласць хваробы. Для шматлікіх цяжкахворых дзяцей мара прыняць удзел у Гульнях пераможцаў станавілася стымулам да вылячэння. «Калі яны хварэюць, то думаюць, што захворванне датычыцца толькі іх, а ў час такіх мерапрыемстваў дзеці разумеюць, што ўсё магчыма пераадолець», — кажа актрыса і заснавальнік фонду Чулпан Хаматава. Для дактароў і супрацоўнікаў фонду «Падары жыццё» Гульні — наглядная дэманстрацыя поспеху ў барацьбе з анкалогіяй. Акрамя спаборніцтваў, якія адбываюцца ў адпаведнасці з патрабаваннямі спартыўных федэрацый, у праграму ўключаны разнастайныя майстар-класы, экскурсіі, канцэрты. Акрамя таго, праект прыцягвае ўвагу дабрачынцаў, спонсараў і валанцёраў да праблем дзіцячай анкалогіі і рэабілітацыі пасля яе. Правілы правядзення ------------------- Прыняць удзел у Гульнях пераможцаў могуць дзеці ад 7 да 16 гадоў уключна, якія перанеслі анказахворванні і закончылі лячэнне. Усе ўдзельнікі спаборнічаюць у шасці відах спорту: лёгкая атлетыка, плаванне, настольны тэніс, стральба, шахматы, футбол — у адпаведных узроставых группах. Стаць удзельнікам Гульняў пераможцаў магчыма незалежна ад фізічнай формы і спартыўнай падрыхтоўкі і не больш двух разоў. Аргкамітэт Гульняў бярэ на сябе ўсе расходы, звязаныя з пражываннем у Маскве, харчаваннем, трансферамі, экіпіроўкай спартсменаў, забавамі і экскурсіямі. Удзельнікі аплачваюць толькі праезд да Масквы. Кожнае дзіця можа суправаджаць адзін з бацькоў, акрамя таго, у склад каманды можа ўваходзіць доктар і супрацоўнік дабрачыннага фонду. Дапамогу ў арганізацыі і правядзенні спаборніцтваў аказваюць прафесійныя федэрацыі Расіі па відах спорту, якія ўваходзяць у праграму Гульняў. Суддзі, якія працуюць на праекце, валодаюць міжнароднай кваліфікацыяй і маюць вопыт работы на сусветных першынствах. Рэгіянальныя этапы ------------------ У разнастайных краінах свету і абласцях Расіі праходзяць рэгіянальныя этапы для таго, каб у Гульнях пераможцаў змагла прыняць удзел максімальная колькасць дзяцей, якія перанеслі анказахворванні. Каманда, якая будзе накіравана на Сусветныя дзіцячыя гульні пераможцаў у Маскву, набіраецца сярод удзельнікаў такога этапу. У 2018 годзе рэгіянальныя этапы прайшлі у Венгрыi i Беларусi, а таксама ў 10 расійскіх рэгіёнах (Белгародская,Ніжагародская, Чалябінская, Калінінградская, Арэнбургская, Пермская, Растоўская, Самарская, Цвярская і Свярдлоўская вобласці). Планавалася, што ў спартыўных выпрабаваннях прымуць удзел каля 1300 дзяцей. Яшчэ каля 30 расійскіх рэгіёнаў і 15 краін збіраюць каманды для ўдзелу ў Гульнях пераможцаў без правядзення рэгіянальных адборачных спаборніцтваў. Акрамя таго, аргкамітэт Гульняў прымае заяўкі ад індывідуальных удзельнікаў з тых гарадоў і краін, дзе пакуль не праводзяцца рэгіянальныя этапы. Беларуская каманда ------------------ 122 беларускія ўдзельнікі за 9 гадоў правядзення Сусветных гульняў пераможцаў выйгралі: * 47 залатых медалёў; * 29 срэбраных медалёў; * 40 бронзавых медалёў. На працягу 9 гадоў дзяўчынкі і хлопчыкі рознага ўзросту, не падобныя адзін да аднаго, але аб’яднаныя агульнай бядой і агульнай радасцю, якія справіліся з цяжкімі выпрабаваннямі, якія праявілі неверагоднае цярпенне і мужнасць, перамогшы хваробу, прыехалі ў Маскву, каб сустрэцца з такімі ж, як яны, Пераможцамі. Уражвае статыстыка нашых удзельнікаў і дасягнутыя імі вынікі. 122 дзіцяці былі запрошаны для ўдзелу ў спартыўных спаборніцтвах і заваявалі 116 медалёў рознай вартасці. Нацыянальны этап Сусветных дзіцячых Гульняў пераможцаў у Беларусі прайшоў на базе ДУА «Астрашыцка-Гарадокская сярэдняя школа» 29 красавіка — 1 мая 2018 года. Гісторыя -------- Першая Міжнародная анкаалімпіяда, у якой прынялі ўдзел каля 200 дзяцей з чатырох краін (Польшчы, Расіі, Беларусі і Украіны), прайшла ў сталіцы Польшы Варшаве ў 2007 годзе. З 2010 года ў Расіі праходзяць Сусветныя дзіцячыя Гульні пераможцаў на буйнейшых спартыўных пляцоўках Масквы і Падмаскоўя. #### 2010 1-я Сусветныя дзіцячыя гульні пераможцаў прайшлі з 14 па 16 чэрвеня ў Маскве на стадыёне «Лакаматыў». У сталіцу прыехала 200 дзяцей з Расіі, Украіны, Беларусі, Польшчы, Арменіі, Латвіі, Румыніі, Венгрыі. У першы дзень Гульняў, адразу пасля цырымоніі адкрыцця, пачаліся спаборніцтвы па лёгкай атлетыцы, настольнаму тэнісу і стральбе. У другі дзень адбыліся турніры па футболу, шахматах і плаванні. Спаборніцтвы праводзіліся па правілах, устаноўленых расійскімі арганізатарамі. Галоўным суддзёй Першых Сусветных дзіцячых гульняў пераможцаў стаў алімпійскі чэмпіён, на той момант — старшыня камітэта Дзярждумы РФ па фізічнай культуры і спорце Антон Сіхарулідзэ. #### 2011 2-я Сусветныя дзіцячыя Гульні пераможцаў прайшлі ў Падмаскоўі з 4 па 7 жніўня, у спаборніцтвах прынялі ўдзел больш за 300 дзяцей з 8 краін. Сярод новых удзельнікаў — каманды з Турцыі і Чэхіі. Усе чатыры дні спецыяльная група дзяцей — удзельнікаў фотапраекта «Мы жывём на гэтай зямлі», сярод якіх былі падапечныя фонду «Падары жыццё», бесперастанна вяла фотарэпартаж з Гульняў пераможцаў на старонцы фонду ў Facebook. #### 2012 Шаварш Карапецян, Чулпан Хаматава i Артур Смальянінаў на 3-х Сусветных дзіцячых Гульнях пераможцаў З 31 мая па 2 чэрвеня прайшлі 3-я Сусветныя дзіцячыя Гульні пераможцаў, на якія прыехалі ўжо больш за 350 юных спартсменаў з 12 краін свету. Расійскія рэгіёны прывезлі ў Маскву 17 зборных. Упершыню прыехалі каманды з Германіі, Польшчы, Румыніі, Сербіі і Азербайджана. Спаборніцтвы праходзілі ў самым цэнтры Масквы, у Парку культуры імя Горкага. Галоўным суддзёй спаборніцтваў стаў шматразовы рэкардсмен свету па падводным плаванні, знакаміты майстар спорту СССР Шаварш Карапецян. #### 2013 На 4-х Сусветных дзіцячых Гульнях пераможцаў у Маскву прыехала больш за 400 дзяцей з 10 краін. Гульні праходзілі з 14 па 16 чэрвеня ў спартыўным комплексе ЦСКА. Акрамя пастаянных краін-удзельнікаў, з гэтага года да Гульняў далучылася Балгарыя. Пачынаючы з 2013 года, спартыўныя пляцоўкі і басейны Цэнтральнага спартыўнага клуба арміі сталі асноўным месцам правядзення Гульняў. Ганаровым старшынёй судзейскага камітэту Гульняў пераможцаў быў легендарны спартсмен, знакаміты савецкі і расійскі плывец, чатырохразовы алімпійскі чэмпіён, шасціразовы чэмпіён свету, 21-разовы чэмпіён Еўропы Аляксандр Папоў. #### 2014 Больш за 450 дзяцей з 28 расійскіх рэгіёнаў, ад Сібіры да Калінінграда, і 11 краін свету сустрэліся ў Маскве на юбілейных 5-х Сусветных дзіцячых Гульнях пераможцаў. Спаборніцтвы праходзілі з 20 па 22 чэрвеня. Упершыню ў Маскву прыехалі каманды з Малдовы і Казахстана. Ганаровым старшынёй судзейскага камітэту 5-х Гульняў пераможцаў стаў Сяргей Шылаў — шматразовы чэмпіён Паралімпійскіх гульняў свету і Еўропы, майстар спорту міжнароднага класа па біятлону і лёгкай атлетыцы. #### 2015 6-я Сусветныя дзіцячыя Гульні пераможцаў прайшлі з 26 па 28 чэрвеня ў спартыўным комплексе «Лужнікі». Яны сабралі амаль 500 дзяцей з 15 краін свету і 33 расійскіх рэгіёнаў. Навічкамі сярод удзельнікаў былі каманды з Індыі і Харватыі. #### 2016 З 29 чэрвеня па 2 ліпеня былі праведзены 7-я Сусветныя дзіцячыя Гульні пераможцаў. У спорткомплексе ЦСКА сабралася 500 удзельнікаў больш чым з 20 рэгіёнаў Расіі і 14 краін свету, да якіх яшчэ далучыліся каманды з Партугаліі і Літвы. #### 2017 8-я Сусветныя дзіцячыя Гульні пераможцаў прайшлі з 2 па 4 чэрвеня. 550 дзяцей з 16 краін свету і 31 расійскага рэгіёна сустрэліся, каб разыграць дзясяткі камплектаў медалёў. У забегу на 60 метраў зарэгістравана рэкордная колькасць удзельнікаў — больш за 400 дзяцей з усіх краін, якія прадстаўлены на спаборніцтвах. #### 2018 9-я Сусветныя дзіцячыя Гульні пераможцаў прайшлі у Маскве з 2 па 6 жніўня. Акрамя каманд з расійскіх рэгіёнаў, прынялі ўдзел 14 замежных дэлегацый. У рамках гульняў упершыню правялі турнір па настольнаму тэнісу для моладзі. Цікавыя факты ------------- Узнагароды і дыпломы дзецям — чэмпіёнам Сусветных дзіцячых Гульняў пераможцаў у розныя гады ўручалі вядомыя расійскія спартсмены. Сярод іх: чэмпіёнка Алімпійскіх гульняў па канькабежнаму спорту Святлана Журава; чатырохразовы алімпійскі чэмпіён, прэзідэнт Федэрацыі плавання Расіі Уладзімір Сальнікаў; двухразовая алімпійская чэмпіёнка Святлана Хоркіна; чэмпіён свету па шахматах Уладзімір Крамнік; славутыя расійскія тэнісісты Алена Дзяменцьева і Марат Сафін; алімпійскія чэмпіёны 2014 года па канькабежнаму спорту Сямён Елістратаў, Уладзімір Грыгор’еў, Руслан Захараў; вядомая валейбалістка Кацярына Гамава; двухразовая алімпійская чэмпіёнка па біятлону Вольга Зайцава; прызёр Паралімпійскіх гульняў-2014 следж-хакеіст Вадзім Сялюкін; трохразовая чэмпіёнка Паралімпійскіх гульняў па лёгкай атлетыцы Вольга Сямёнава; прызёр Паралімпійскіх гульняў па дзюдо Таццяна Савасцьянава; двухразовая паралімпійская чэмпіёнка па плаванню Алеся Уладыкіна і многія іншыя. Удзельнікаў Гульняў пераможцаў 2015 прывітаў з арбіты экіпаж МКС у асобе касманаўтаў Генадзя Падалкі і Міхаіла Карніенкі. Каманда з Венгрыі па выніках Гульняў была запрошана на сустрэчу з прэзідэнтам Венгрыі ў Прэзідэнцкі палац. Удзельнікі Гульняў 2016 атрымалі афіцыйнае прывітанне ад міністра аховы здароўя РФ Веранікі Скварцовай. Камандзе Індыі была арганізавана афіцыйная сустрэча з чэмпіёнам Індыі па кракету. Дабрачынны праект Сусветныя дзіцячыя Гульні пераможцаў актыўна падтрымліваюць расійскія знакамітасці. Многія з іх не толькі ўзнагароджваюць пераможцаў Гульняў, але і прымаюць удзел у традыцыйным футбольным матчы «Таты — зоркі» паміж бацькамі ўдзельнікаў і вядомымі артыстамі. За 9 год існавання праекта падтрымаць дзяцей, якія перамаглі хваробу, прыходзілі акцёры Артур Смальянінаў, Анатоль Рудэнка, Аляксей Краўчанка, Іван Сцебуноў, Уладзімір Яглыч, Кірыл Сафонаў, Дзяніс Матросаў, Максім Мацвееў, Андрэй Сакалоў, Дзмітрый Пяўцоў, Інгеборга Дапкунайтэ, Марыя Аронава, Юрый Стаянаў і Валдзіс Пельш. Дабрачынныя канцэрты для ўдзельнікаў давалі музыканты з «Хору Турэцкага», Аляксей Кортнеў і група «Няшчасны выпадак», «Брава» і латвійская група Brainstorm, а таксама многія іншыя акцёры і выканаўцы. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ Беларусь 1: В Беларуси впервые проходит национальный отбор на Всемирные игры победителей 3. ↑ На Дону впервые проходят Детские игры победителей 4. ↑ Дон-ТР: В Ростове прошел областной этап Всемирных детских игр победителей 5. ↑ В Москве проходят международные детские «Игры победителей» 6. ↑ Всемирные детские игры победителей 7. ↑ Паводле інфармацыі на сайце асацыяцыі (англ.): «Галоўная мэта нашай асацыяцыі — спрыяць венгерскаму ўдзелу ў сусветных дзіцячых Гульнях пераможцаў». 8. ↑ Всемирные детские «Игры победителей» 2012 9. ↑ Юных участников Игр победителей поддержат звезды мирового спорта 10. ↑ Спецпроект «Игры Победителей» 11. ↑ World Childrens Cancer Winners Games 2013 Архівавана 15 студзеня 2018. 12. ↑ Старт Всемирных игр победителей в Москве 13. ↑ Euromag.ru: Игры победителей 2013 14. ↑ NTDTV:Young Cancer Survivors Olympics Opens in Moscow 15. ↑ 1 канал: В Москве стартовали Всемирные игры победителей, которые объединяют детей, перенесших онкологию 16. ↑ 5 канал: В Москве открылись Всемирные детские игры победителей 17. ↑ Такие дела: Игры победителей 18. ↑ Телеканал ОНТ: «Игры победителей»: преодолевшие рак дети из 15 стран мира соревнуются в Москве 19. ↑ Русское вещание LTV7: Игры победителей 20. ↑ Russia Beyond: Young Indians share winners' spirit in Moscow 21. ↑ НТВ: В Москву на Всемирные игры победителей приехали 500 детей, поборовших рак 22. ↑ РИА Новости: Спорт как стимул жить: в Москве стартовали «Игры победителей» 23. ↑ RT: В Москве пройдут VIII Всемирные детские игры победителей 24. ↑ Вести.ru: «Игры победителей»: на соревнования в Москву приедут 500 детей, победивших рак 25. ↑ Cancer couldn't beat the sporting spirit in these children Архівавана 7 жніўня 2018. 26. ↑ Космонавты МКС поздравляют участников «Игр победителей» 27. ↑ Győztesek Versenye: Schmitt Pál fogadta az érmeseket Архівавана 7 жніўня 2018.

**Будынак духоўнага вучылішча** — помнік архітэктуры класіцызму. Гісторыя -------- Шыльда на будынку Пабудаваны ў 1799—1819 гг. у Гомелі на вуліцы Мільённай (сучасная вул. Білецкага, 11) як летні дом М. П. Румянцава. Архітэктар Дж. Кларк. З 1880 годзе ў будынку размяшчалася духоўная семінарыя. Зараз у будынку размешчаны вучэбны корпус Гомельскага дзяржаўнага медыцынскага ўніверсітэта. Занесены ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь як аб'ект гісторыка-культурнай спадчыны рэгіянальнага значэння. Архітэктура ----------- Складаўся з трох аб'ёмаў, пастаўленых на адной лініі: двухпавярховага драўлянага корпуса і злучаных з ім галерэямі двухпавярховых флігеляў. Корпус — прамавугольны ў плане будынак, на першым паверсе знаходзіліся две парадныя залы, на другім — жылыя пакоі. Галоўны фасад, быў вылучаны рызалітам з шасцікалонным порцікам дарычнага ордара і аздоблены балконам. Вокны першага паверху афармляліся паўкруглымі нішамі. Рызаліт, прасценкі першага паверху корпусу і сцены флігеляў былі апрацаваны гарызантальнай рустоўкай. У другой палове XIX ст. перабудаваны. Мураваны двухпавярховы П-падобны ў плане будынак (бакавыя крылы пабудаваныя ў 1960-я гады). Цэнтр галоўнага прамавугольнага ў плане аб'ёму вылучаны магутнымі рызалітамі на галоўным і дваровых фасадах. Цэнтральны ўваход з казырком на двух слупах падкрэслены фігурным атыкам. Галоўны фасад дэкарыраваны сандрыкамі, лепкай (на атыку), падзелены гарызантальнай цягай на дзве часткі. Дваровыя фасады бакавых карпусоў апрацаваныя рустам, завершаныя карнізам. Унутраная планіроўка калідорная. На другім паверсе знаходзілася семінарская царква (цяпер актавая зала). Галерэя ------- * Гістарычныя выявы * З боку Ліпавай вуліцы.З боку Ліпавай вуліцы. * З боку ракі Сож і Баярскага спуску.З боку ракі Сож і Баярскага спуску. Літаратура ---------- * Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Будынак духоўнага вучылішча (Гомель) на Вікісховішчы | * Будынак духоўнага вучылішча (Гомель) на сайце Radzima.org * Будынак духоўнага вучылішча (Гомель) на сайце Глобус Беларусі (руск.) | ⛭Гомельскі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт | | --- | | Факультэты | Лячэбны факультэт · Медыка-дыягнастычны факультэт · Факультэт замежных навучэнцаў · Факультэт павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі · Факультэт даўніверсітэцкай падрыхтоўкі | Галоўны корпус Гомельскага дзяржаўнага медыцынскага ўніверсітэта | | Іншае | Галоўны корпус ГДМУ · Будынак духоўнага вучылішча | * Будынак духоўнага вучылішча (Гомель) на сайце «Архіварта»

**Рэзідэнцыя Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь** — афіцыйная рэзідэнцыя прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, размешчаная ў Мінску па адрасе: вул. К. Маркса, 38. У будынку размяшчаецца Адміністрацыя Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Гісторыя будаўніцтва -------------------- Будынак у час нямецкай акупацыі Будынак будаваўся для ЦК КПБ у 1939—1941 гадах, скончаны ў 1947 годзе (арх. Аляксандр Пятровіч Воінаў, У. Вараксін). Адно з найбольш значных збудаванняў беларускай савецкай архітэктуры. Пры будаўніцтве ўпершыню ў рэспубліцы выкарыстаныя зборныя жалезабетонныя пліты для перакрыццяў. У час акупацыі немцы працягнулі будаўніцтва. У будынку меркавалася размясціць Генеральны камісарыят. Планавалася адкрыць будынак 1 мая 1943 года, але ў красавіку ён пацярпеў ад авіябомб, якія скінуў побач з будынкам савецкі бамбардзіроўшчык. У выніку пераезд генкамісарыята ў новы офіс адбыўся толькі ў чэрвені 1943 года. Кабінет гаўляйтара Вільгельма Кубэ знаходзіўся на другім паверсе, яго вокны выходзілі на Аляксандраўскi сквер. У 1976 годзе з паўднёвага захаду да цэнтральнага аб’ёма прыбудавана правае крыло, рашэнне якога паўтарае архітэктуру галоўнага фасада. У 1986 было прыбудавана левае крыло, а ў 1988 годзе быў прыбудаваны аб’ём, які злучыў іх з боку вуліцы Кірава (архітэктар П. Кракалёў). З 1992 года ў будынку размешчаны Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь, потым — рэзідэнцыя Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Архітэктура ----------- Помнікі Карлу Марксу і Уладзіміру Леніну Займае квартал паміж вуліцамі Энгельса і Чырвонаармейскай, галоўным фасадам арыентаваны да вуліцы К. Маркса. Будынак пастаўлены за 40 м ад чырвонай лініі, перад ім разбіты зялёны партэр. Знаходзіцца па восі Кастрычніцкай плошчы, адыгрывае вядучую ролю ў фарміраванні яе архітэктурнага ансамбля. Кампазіцыйна будынак вырашаны як адзіны маналітны аб’ём на масіўным трохметровым цокалі. Будынак па ўсім перыметры апрацаваны прафіляванымі лапаткамі і ўвянчаны простым магутным атыкам, што надае яму манументальнасць. Абліцоўка цокаля чырвоным паліраваным гранітам і апрацоўка ўсяго збудавання ў светлых танах узмацняюць уражанне манументальнасці і параднасці. Пазнейшыя прыбудовы з з боку вуліц Энгельса, Чырвонаармейскай і Кірава, паўтараюць кампазіцыю цэнтральнага аб’ёма і надаюць будынку замкнёную кампазіцыю. Вялікая ўвага аддадзена арганізацыі ўнутранай прасторы. Аб’ёмна-прасторавая кампазіцыя адпавядае планіровачнай структуры і канструкцыйнай аснове будынку. Планіроўка калідорная. Цэнтральная частка цокальнага паверха занята вестыбюлем з гардэробам. У цокальным паверсе знаходзяцца бібліятэка, АТС, друкарня, сталовая з дапаможнымі памяшканнямі. З вестыбюля 2 бакавыя лесвіцы вядуць на першы паверх; на галоўнай восі размешчаны фае і вынесеная ў прыбудову двухсветлавая зала пасяджэнняў на 350 месцаў. На 5 паверхах уздоўж светлавога калідора знаходзяцца рабочыя кабінеты. Сувязь паміж паверхамі ажыццяўляецца на 2 двухмаршавых лесвіцах і ліфтах, размешчаных у цэнтральнай частцы будынка, а таксама па лесвічна-ліфтавых групах у бакавых крылах. Цікава выкананы інтэр’ер залы пасяджэнняў. Сцены, афарбаваныя пад штучны мармур, вохрыста-карычневага тону, ляпная кесаніраваная столь, драўляныя разныя дзверы, лаканічнасць мастацкіх сродкаў — усё гэта надае памяшканню своеасаблівую мастацкую выразнасць. У афармленні залы нрымаў удзел скульптар А. Бембель. Ён выканаў ляпную кампазіцыю партала сцэны з выявай У. І. Леніна. Інтэр’ер залы таксама быў упрыгожаны габеленам «Ленінізм» (1977 г. мастакі М. Савіцкі, А. Кішчанка). Ва ўнутранай апрацоўцы памяшканняў выкарыстаны паркет, мармур, тынкоўка з маслянай матавай афарбоўкай. Памяшканні пятага паверха маюць ляпную столь. Перад будынкам стаялі помнікі Карлу Марксу і Уладзіміру Леніну (1980 г. скульптар Заір Азгур, архітэктары Ю. Грыгор’еў і Ю. Казакоў). У пачатку 1990-х гадоў пасля распаду СССР бюсты вывез ва ўласную майстэрню Заір Азгур. Герб Беларусі на будынку выкананы ў 1996 годзе скульптарам У. Папсуевым. Заўвагі ------- 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 *А. А. Воінаў.* Цэнтральнага камітэта Камуністычнай партыі Беларусі будынак // Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. 2. ↑ ГАЎЛЯЙТЭР КУБЭ ЖЫЎ У БУДУЧЫМ МУЗЕI ВАВ I ПРАЦАВАЎ У ГМАХУ АДМІНІСТРАЦЫІ ПРЭЗІДЭНТА 3. 1 2 Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. — 544 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10). ст. 559 4. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 *С. Ф. Самбук.* 211. Будынак ЦК КПБ // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1988. — Мінск. — 333 с.: іл. — ISBN 5-85700-006-8. 5. ↑ В подвалы ЦК КПБ после путча «сослали» 47 портретов Ленина кисти Михаила Савицкого. 21 августа 2018 11:51 6. ↑ *Л. Ф. Салавей.* Мінскае мастацкае прадпрыемства «Скульптурны камбінат» // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. — 544 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10). Літаратура ---------- * *Воінаў А. А.* Цэнтральнага камітэта Камуністычнай партыі Беларусі будынак // Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. * *Самбук С. Ф.* 211. Будынак ЦК КПБ // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1988. — Мінск. — 333 с.: іл. — ISBN 5-85700-006-8. * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. — С. 559. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Рэзідэнцыя Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь * Мінскія рэзідэнцыі Лукашэнкі. Спадарожнікавыя здымкі * Рэзідэнцыя Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь на сайце «Архіварта»

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Бонч-Бруевіч. **Міхаі́л Дзмі́трыевіч Бонч-Бруе́віч** — рускі і савецкі геадэзіст, военачальнік, удзельнік Першай сусветнай і грамадзянскай войнаў. Генерал-лейтэнант (1944). Доктар ваенных і тэхнічных навук. З дваран, брат Уладзіміра Дзмітрыевіча Бонч-Бруевіча. Біяграфія --------- З сям’і каморніка, выхадца з дваран Магілёўскай губерні. У 1891 годзе скончыў Маскоўскі вымяральны Канстанцінаўскі межавы інстытут, у 1892 годзе — ваенна-вучэльны курс Маскоўскага пяхотнага юнкерскага вучылішча. У 1898 годзе — Акадэмію Генштаба, дзе ў 1907 годзе выкладаў тактыку. З 1913 — палкоўнік, у 1914 — камандзір 176-га пяхотнага Перавалочанскага палка. У першую сусветную вайну, жніўні — верасні 1914 генерал-кватэрмайстар штаба 3-й арміі Паўднёва-Заходняга фронту, затым — штаба Паўночна-Заходняга фронту; са студзеня 1915 года генерал-маёр. З красавіка 1915 — начальнік штаба 6-й арміі, дыслацыравалася ў Петраградзе і яго наваколлях, затым да лютага 1916 — начальнік штаба Паўночнага фронту. З сакавіка 1916 г. начальнік гарнізона Пскова, дзе знаходзілася Стаўка галоўнакамандуючага Паўночнага фронту. У час знаходжання на пасадзе генерал-кватэрмайстара штаба 3-й арміі Паўднёва-Заходняга фронту ведаў разведкай і контрразведкай і па роду службы цесна кантактаваў з лётчыкамі, у прыватнасці з П. Несцеравым, які знаходзіўся пад яго камандаваннем; менавіта Бонч-Бруевіч пачаў сварку з ім, вынікам якой стаў смяротны для Несцерава таран аўстрыйскага самалёта 8 верасня (26 жніўня па старым стылі) 1914. Між іншым, ужо тады нязменным памочнікам Бонч-Бруевіча па шэрагу пытанняў стаў палкоўнік Генштаба С. Г. Лукірскі. Даволі цікава адзначыць, што ваенны міністр генерал Уладзімір Сухамлін у 1915 годзе недалюбліваў як аднаго, так і другога: Бонч-Бруевіча лічыў цалкам залежным ад Лукірскага, а апошняга называў «дрэнню вялікай». Начальнік штаба Паўночна-Заходняга фронту ----------------------------------------- М. Д. Бонч-Бруевіч У сакавіку 1915 Бонч-Бруевіч стаў начальнікам штаба Паўночна-Заходняга фронту, у той час гэта была адна з ключавых пасад у рускай арміі. Рэзкі і малатаварыскі, ён не падабаўся палацавай шляхце. Вакол генерала пляліся інтрыгі. Бонч-Бруевіч плаціў прыдворным той жа манетай, падазраючы некаторых з іх у шпіянажы на карысць Германіі. У рэшце рэшт, некаторыя царадворцы сталі адкрыта выказваць сваё грэбаванне да генерала. Па словах М. К. Лемке, які служыў у час вайны ў стаўцы Вярхоўнага Галоўнакамандуючага, неяк да іх прыехаў былы варшаўскі генерал-губернатар князь Енгалычаў і заявіў, што хоча заняць пасаду «не менш» чым начальніка штаба фронту. Бачачы здзіўленне чыноў стаўкі, Енгалычаў хутка дадаў: «Так прагоніце каго-небудзь, ну хоць Бонч-Бруевіча. Гасудар абяцаў пагаварыць пра гэта з Рузскім…» Вядома ж, князю патлумачылі, што так не робіцца, і ён паехаў дадому, але выпадак вельмі паказальны. Неўзабаве да хору нядобразычліўцаў М. Д. Бонч-Бруевіча далучылася і царыца, пакрыўджаная недаверам генерала да яе набліжаных. Яна засыпала Мікалая II лістамі са з’едлівымі водгукамі ў адрас Бонч-Бруевіча: «Якая будзе радасць, калі ты пазбавішся ад Б. Бр. (не ўмею напісаць яго імя)! Але спачатку яму трэба даць зразумець, якое ён зрабіў зло, якое падае прытым на цябе. Ты занадта добры, мой прамяністы анёл. Будзь цвярдзейшы, і калі пакараеш, то не даруй адразу і не давай добрых месцаў: цябе недастаткова баяцца». «…Так, хутчэй пазбаўся ад Бр.-Бр. Толькі не давай яму дывізіі…» «Ці прыбраў Курапаткін, нарэшце, Бр.-Бруевіча? Калі яшчэ не, дык загадай гэта зрабіць хутчэй. Будзь больш рашучым і больш самадзяржаўным, дружа, паказвай твой кулак там, дзе гэта неабходна — як казаў мне стары Гарамыкін ў апошні раз, калі быў у мяне: „Гасудар павінен быць цвёрдым, неабходна, каб адчулі яго ўладу". І гэта праўда. Твая ангельская дабрыня, паблажлівасць і цярпенне вядомыя ўсім, імі карыстаюцца. Дакажы ж, што ты адзін — валадар і валодаеш моцнай воляй». Зразумела, што ўсё гэта не магло цягнуцца доўга, і 1 сакавіка 1916 Мікалай II зняў Бонч-Бруевіча з займаемай пасады. Цяпер ён стаў спачатку генералам для даручэнняў штаба Паўночнага фронту, затым — стаўкі галоўнакамандуючага. Але ўсе гэтыя пасады былі хутчэй намінальнымі. Не дзіўна, што з Лютаўскай рэвалюцыяй пакрыўджаны царскай сям’ёй Міхаіл Дзмітрыевіч адным з першых генералаў абвясціў аб сваёй лаяльнасці Часоваму ўраду. Пасля падзення манархіі ў 1917 годзе ------------------------------------ Пры Керанскім Бонч-Бруевіч спачатку займаў пасаду начальніка Пскоўскага гарнізона, дзе знаходзіўся штаб Паўночнага фронту, затым некаторы час камандаваў Паўночным фронтам, і, нарэшце, быў прызначаны начальнікам Магілёўскага гарнізона. У час Кастрычніцкай рэвалюцыі М. Д. Бонч-Бруевіч самы першы з генералаў перайшоў на бок бальшавікоў, і ў гэтым не было нічога дзіўнага. Акрамя таго, што Бонч-Бруевіч быў пакрыўджаны на ўвесь стары лад, ён яшчэ меў і роднага брата — Уладзіміра Дзмітрыевіча, бальшавіка з 1895 года, кіраўніка справамі Саўнаркама. Менавіта таму генерал-маёр Бонч-Бруевіч адразу ж прыняў прапанаваную бальшавікамі пасаду начальніка штаба пасля прызначэння новага галоўнакамандуючага прапаршчыка М. В. Крыленка. Памочнікам Бонч-Бруевіча стаў генерал С. Г. Лукірскі, дзяжурным генералам — палкоўнік К. І. Бесядоўскі. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 года ўсталяваў кантакт з Пскоўскім Саветам рабочых і салдацкіх дэпутатаў, кааптаваны ў выканкам Савета, што паслужыла падставай для мянушкі «савецкі генерал». Бонч-Бруевіч пазней пісаў: > > «Хутчэй інстынктам, чым розумам, я цягнуўся да бальшавікоў, бачачы ў іх адзіную сілу, здольную ўратаваць Расію ад развалу і поўнага знішчэння.»— *Бонч-Бруевич М. Д.* Вся власть советам. Воспоминания. — М. 1957. — С. 226. > > У дні выступлення генерала Л. Г. Карнілава супрацоўнічаў з в. а. камісара фронту трудавіком Савіцкім, імкнучыся прадухіліць магчымыя канфлікты паміж салдатамі і афіцэрамі. 29 жніўня галоўнакамандуючы Паўночнага фронту генерал У. Н. Клямбоўскі, які заняў пазіцыю асцярожнай падтрымкі Карнілава, быў зняты Часовым урадам і Бонч-Бруевіч прызначаны часова выконваючым пасаду галоўнакамандуючага фронту. У гэтай якасці ў час карнілаўскага бунту Бонч-Бруевіч затрымаў у Пскове генерала П. М. Краснова, прызначанага Карнілавым камандзірам 3-га коннага корпуса і накіроўваўся да частак, якія рухаліся да Петраграда. 9 верасня Бонч-Бруевіч заменены на пасадзе галоўнакамандуючага генералам У. А. Чарамісавым і прызначаны ў распараджэнне Вярхоўнага галоўнакамандуючага. Прыбыўшы ў Стаўку Вярхоўнага Галоўнакамандуючага (Магілёў), Бонч-Бруевіч усталяваў сувязь з Магілёўскім Саветам рабочых і салдацкіх дэпутатаў і 27 верасня быў кааптаваны ў яго выканкам. У пачатку кастрычніка Бонч-Бруевіч адхіліў прызначэнне генерал-губернатарам Паўднёва-Заходняга края (з рэзідэнцыяй у Кіеве) і Стэпавага края (у Омску) і прыняў прызначэнне начальнікам Магілёўскага гарнізона. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі і адмовы Вярхоўнага галоўнакамандуючага генерала М. М. Духоніна 9 лістапада выканаць распараджэнне Саўнаркама пачаць перагаворы з Германіяй, Саўнаркам прапанаваў Бонч-Бруевічу заняць пасаду Вярхоўнага галоўнакамандуючага, але ён адмовіўся, лічачы, што ў сітуацыі, якая склалася, гэты пост павінен займаць палітычны дзеяч, і Вярхоўным галоўнакамандуючым быў прызначаны прапаршчык — бальшавік М. В. Крыленка. Пры падыходзе да Магілёва, дзе знаходзілася Стаўка, воінскіх эшалонаў пад кіраўніцтвам Крыленкі Бонч-Бруевіч, як начальнік гарнізона, прадухіліў сутыкненне паміж імі і войскамі, якія знаходзіліся ў горадзе. Пасля заняцця Стаўкі прасавецкімі войскамі Бонч-Бруевіч быў прызначаны 20 лістапада начальнікам штаба Вярхоўнага галоўнакамандуючага. Усяляк імкнуўся захаваць баяздольнасць арміі. 27 лістапада ў размове па прамым провадзе з часова выконваючым абавязкі галоўнакамандуючага Паўднёва-Заходняга фронту генералам М. М. Стогавым Бонч-Бруевіч заявіў: «Усе начальнікі аддзелаў Стаўкі са мною разам выказалі цалкам пэўнае рашэнне захаваць тэхнічны апарат Стаўкі і прыняць усе меры да таго, каб захаваць апарат кіравання ва франтах і войсках. Такое наша рашэнне выцякае з адданасці агульнай справе выратавання Айчыны, і мы ўсе вырашылі, лічачыся з бягучым момантам, працаваць на сваіх месцах да апошняй магчымасці». Пасля разрыву мірных перагавораў у Брэст-Літоўску і пераходу германскіх войскаў у наступленне Бонч-Бруевіч атрымаў 19 лютага 1918 года тэлеграму У. І. Леніна з патрабаваннем «неадкладна, з наяўным складам Стаўкі прыбыць у Петраград». Выехаўшы 20 лютага з Магілёва, прыбыў у сталіцу вечарам 22 лютага і тут жа ўключыўся ў арганізацыю адпору надыходзячаму ворагу. У той жа дзень падпісаў зварот да камандавання Паўночнага і Заходняга франтоў і Саветам РСД прыфрантавых гарадоў, у якім гаварылася: > > «Прашу савета дэпутатаў аказаць садзейнічанне начальнікам у справе збору адыходзячых частак і асобных салдат, утвараючы з іх баяздольныя часткі, якія павінны пакласці канец наступленню праціўніка. Для выканання неабходных сапёрных работ прапаную карыстацца працай мясцовых жыхароў.»— «Октябрьская рев-ция и армия», с. 402. > > У звароце адзначалася, што прапануецца спыніць германскія войскі на лініі Нарва — Пскоў — Востраў — Невель — Віцебск — Орша — Магілёў — Жлобін — Мазыр — Бярдзічаў — Вапнярка — Адэса. Як паказалі наступныя падзеі, гэтая лінія (за выключэннем тэрыторыі Украіны) і стала, з некаторымі адхіленнямі, фактычнай заходняй мяжой Савецкай Расіі да лістапада 1918 года. Пасля падпісання Брэсцкага міру Бонч-Бруевіч увайшоў 4 сакавіка 1918 года ў якасці ваенрука ў склад Вышэйшага Ваеннага Савета (ВВС), які выдаў 5 сакавіка загад аб ліквідацыі пасады Глаўкаверха і расфарміраванні яго штаба. Бонч-Бруевіч займаўся стварэннем на былой лініі фронту частак «заслоны», якая павінна была перашкодзіць далейшаму прасоўванню ўглыб краіны германскіх і аўстра-венгерскіх войскаў. Па ініцыятыве Бонч-Бруевіча аснову камсаставу частак «заслоны» склалі генералы і афіцэры старой арміі, для якіх гэтая служба была больш прымальная, чым у частках Чырвонай арміі, якія дзейнічалі на ўнутраных франтах. У чэрвені штаб ВВС на чале з Бонч-Бруевічам пераехаў з Масквы ў Мурам. 9 — 10 ліпеня горад быў захоплены паўстанцамі, якія дзейнічалі па плане «Саюза абароны Радзімы і Свабоды»; адной з іх мэт быў захоп штаба і знішчэнне Бонч-Бруевіча, але напярэдадні падзей ён выехаў у Маскву. Ва ўмовах Грамадзянскай вайны Бонч-Бруевіча, адчуваючы немагчымасць старых метадаў кіравання войскамі, падаў у адстаўку, і 27 жніўня быў вызвалены ад пасады ваенрука ВВС. У канцы 1918 — пачатку 1919 Бонч-Бруевіч выкладаў у Межавым інстытуце, затым узначальваў работу па стварэнні Вышэйшага геадэзічнага праўлення. 23 чэрвеня — 22 ліпеня 1919 Бонч-Бруевіч быў начальнікам Палявога штаба РВСР, затым быў на навуковай і педагагічнай працы. У 1919—1923 гадах Міхаіл Дзмітрыевіч кіраваў геадэзічным упраўленнем, а затым знаходзіўся ў распараджэнні Рэўваенсавета СССР. У 1923 годзе быў звольнены з гэтай пасады «за шкодніцтва». Былога генерала абвінавачвалі па арт. 110, 116 і 150 Крымінальнага кодэкса і справу перадалі ў пракуратуру. Але да суда не дайшла — не дазволіў Ф. Э. Дзяржынскі. Арышт. Справа спынена --------------------- Гл. таксама: Справа «Вясна» У ноч з 21 на 22 лютага 1931 па справе контррэвалюцыйнай змовы былых афіцэраў быў арыштаваны АГПУ. На допытах да Бонч-Бруевіча не ўжывалася ніякіх мер фізічнага або маральнага ўздзеяння. Магчыма, з-за брата, а можа, таму, што яго сын Канстанцін сам быў упаўнаважаным АГПУ. Натуральна, што ўдзелу ў якіх-небудзь арганізацыях Міхаіл Дзмітрыевіч не прызнаў. Затое паспеў даць паказанні супраць былога генерала і камандуючага Паўднёвым фронтам РЧСА Паўла Паўлавіча Сыціна, якога абвінаваціў у кіраўніцтве контррэвалюцыйнай афіцэрскай змовай у СССР Зрэшты, Сыціну тады гэта істотна не пашкодзіла, арыштован ён быў праз 7 гадоў.. У рэшце рэшт, 17 мая 1931 года М. Д. Бонч-Бруевіча выпусцілі з турмы, а яго справа «за адсутнасцю складу злачынства» была спынена. У 1937 годзе яму прысвоена званне камдзіва, у 1944 годзе назначаны генерал-лейтэнантам. Узнагароды ---------- ### Расійская імперыя * Ордэн Святога Станіслава 3-й ступені (1900) * Ордэн Святой Ганны 3-й ступені (1903) * Ордэн Святога Станіслава 2-й ступені (1906) * Ордэн Святой Ганны 2-й ступені (1910/12/06) * Ордэн Святога Уладзіміра 4-й ступені (1913/12/06) * Георгіеўская зброя (1914/09/22) * Ордэн Святога Уладзіміра 3-й ступені (1914/10/25) Бібліяграфія ------------ * Труды по тактике и геодезии. * Мемуары Зноскі ------ 1. 1 2 Бонч-Бруевич Михаил Дмитриевич // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 2. ↑ Бонч-Бруевич Михаил Дмитриевич // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 27 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 3. 1 2 3 4 5 Бонч-Бруевич Михаил Дмитриевич // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 72. — 737 с. 4. ↑ *В. Соколов.* Таран Нестерова (Воспоминания очевидца). — 1916. 5. ↑ Переписка В. А. Сухомлинова // Красный Архив. — М. 1922. — Т. 2. — С. 132. 6. ↑ Лемке М. 250 дней в Царской Ставке. — Петербург, 1920. — С. 153. 7. ↑ Ліст ад 29.01.1916. 8. ↑ Ліст ад 3.02.1916 9. ↑ Переписка Романовых. — М. 1924. — Т.4. — С. 63, 80, 129. 10. ↑ ГАСБУ, фп, д. 63093, т. 188, дело Бонч-Бруевича М. Д. с. 84-89. 11. ↑ Сытин, Павел Павлович на сайте Русская армия в Великой войне 12. ↑ Міхаіл Дзмітрыевіч Бонч-Бруевіч на сайце *Руская армія ў Вялікай вайне* Літаратура ---------- * Залесский К. А. Кто был кто в Первой мировой войне. — М.: АСТ, 2003. — 896 с. — 5000 экз. — ISBN 5-271-06895-1 Спасылкі -------- * Бонч-Бруевич Михаил Дмитриевич, редактор Вячеслав Румянцев. * Міхаіл Дзмітрыевіч Бонч-Бруевіч у бібліятэцы Максіма Машкова: Вся власть Советам! Москва, Воениздат, 1958. * Міхаіл Дзмітрыевіч Бонч-Бруевіч на сайце *Руская армія ў Вялікай вайне* * Похоронен на Ваганьковском кладбище Архівавана 21 лістапада 2009. | ⛭Камандуючыя ў Грамадзянскай вайне | | --- | | | Камандуючыя Чырвонай арміяй | | --- | | Наркам па ваенных і марскіх справах | Л. Д. Троцкі | | Галоўнакамандуючы ўзброенымі сіламі Рэспублікі | І. І. Вацэціс (01.09.1918—09.07.1919) · С. С. Каменеў (1919—1924) | | Кіраўнік Усерагалоўштаба | М. М. Стогаў (18.05—02.08.1918) · А. А. Свечын (02.08—22.10.1918) · М. І. Ратэль (22.10.1918—10.02.1921) | | Кіраўнік Палявога штаба РВСР | М. І. Ратэль (02.10.—22.10.1918) · Ф. В. Касцяеў (22.10 1918—16.06.1919) · М. Д. Бонч-Бруевіч (16.06.—13.07.1919) · П. П. Лебедзеў (13.07.1919—14.02.1921) | | Камандуючыя франтамі | | | | | --- | --- | | Усходні фронт | М. А. Мураўёў (13.06 — 11.07.1918) · І. І. Вацэціс (11.07.1918 — 28.09.1918) · С. С. Каменеў (28.09.1918 — 05.05.1919, 29.05.1919 — 07.07.1919) · А. А. Самойла (05.05.1919 — 29.05.1919) · М. В. Фрунзэ (19.07 — 15.08.1919) · У. А. Альдэрогэ (15.08.1919 — 15.01.1920) | | Паўночны фронт | Д. П. Парскі · Д. М. Надзёжны (26.11.1918—19.02.1919) | | Туркестанскі фронт | М. В. Фрунзэ (жнівень 1919 — верасень 1920) · Р. Я. Сакольнікаў (верасень 1920 — люты 1921) · У. С. Лазарэвіч (люты 1921 — студзень 1922) · В. І. Шорын (студзень—лістапад 1922) · А. І. Корк (лістапад 1922—1923) · С. А. Пугачоў (ліпень 1923 — красавік 1924) · М. К. Левандоўскі (красавік 1924 — лістапад 1925) · К. А. Аўксенцьеўскі (1925—1927) | | Паўднёвы фронт | П. П. Сыцін, П. А. Славен (лістапад 1918 — студзень 1919), У. М. Гіціс (студзень—ліпень 1919), У. М. Ягор’еў (ліпень—кастрычнік 1919), А. І. Ягораў (кастрычнік 1919 — студзень 1920), М. В. Фрунзэ | | Каспійска-Каўказскі фронт | М. С. Свечнікаў (8.12.1918—19.03.1919) | | Заходні фронт | Д. М. Надзёжны (19.02.1919—22.07.1919) · У. М. Гіціс (ліпень 1919 — красавік 1920) · М. М. Тухачэўскі (красавік 1920 — жнівень 1922) | | Паўднёва-Заходні фронт | А. І. Ягораў | | | Камандуючыя арміямі | | | | | --- | --- | | 1-я Конная армія | С. М. Будзённы | | 2-я Конная армія | А. І. Гарадавікоў · П. К. Міронаў | | | Іншыя | П. Я. Дыбенка  · В. У. Куйбышаў  · К. А. Мерацкоў  · Д. А. Фурманаў  · С. К. Цімашэнка  · В. І. Чапаеў  · Б. М. Шапашнікаў  · М. А. Шчорс | | | | Камандуючыя Белымі арміямі | | --- | | Вярхоўны галоўнакамандуючы Рускай арміяй | ✯ ✰ А. В. Калчак † | | Данская армія | П. М. Красноў  · А. П. Багаеўскі  · К. К. Мамантаў †  · П. Х. Папоў  · І. Д. Папоў †  · Э. Ф. Семілетаў †  · Г. Д. Каргальскаў  · А. М. Молер  · М. В. Базаваў  · М. Г. Хрыпуноў  · І. Ф. Быкадораў  · У. І. Сідорын  · С. В. Дзянісаў  · А. П. Фіцхелаўраў | | Каўказская армія | В. Л. Пакроўскі  · Я. Д. Юзафовіч  · П. М. Шацілаў | | Кубанская армія | А. Р. Шкуро  · С. Г. Улагай | | Крымска-Азоўская армія | А. А. Бароўскі | | Добраахвотніцкая армія | І. П. Раманоўскі †  · А. С. Лукомскі  · П. С. Махроў  · І. М. Васільчанка †  · І. Г. Барбовіч  · А. М. Каледзін †  · М. В. Аляксееў †  · Л. Г. Карнілаў †  · ✯ А. І. Дзянікін  · У. З. Май-Маеўскі †  · П. М. Урангель | | Туркестанская армія | І. В. Савіцкі  · А. А. Бароўскі  · Б. І. Казановіч | | Войскі Кіеўскай вобласці | М. Э. Брэдаў  · А. М. Драгаміраў  · В. Я. Флуг | | Войскі Наварасійскай вобласці | М. М. Промтаў  · М. М. Шылінг | | 1 АК | Б. І. Казановіч  · А. П. Куцепаў  · У. К. Віткоўскі | | 2 АК | А. А. Бароўскі  · У. З. Май-Маеўскі †  · М. М. Промтаў  · Я. А. Слашчоў | | 3 АК | У. П. Ляхаў  · Я. А. Слашчоў | | Драздоўцы | М. Г. Драздоўскі †  · У. К. Віткоўскі  · А. В. Туркул | | Карнілаўцы | А. П. Куцепаў  · М. У. Скоблін | | Маркаўцы | С. Л. Маркаў  · М. С. Ціманоўскі | | Аляксееўцы | А. П. Багаеўскі · Б. І. Казановіч | | Усходні фронт | ✯ ✰ А. В. Калчак †  · У. О. Капель †  · М. К. Дзітэрыхс  · А. Ф. Маткоўскі †  · А. М. Грышын «Алмазаў» †  · У. П. Гулідаў †  · А. І. Дутаў †  · Р. М. Сямёнаў  · К. В. Сахараў  · С. М. Вайцяхоўскі  · К. І. Сычоў  · У. С. Талстоў  · Б. У. Аненкаў  · А. М. Пепяляеў  · А. С. Бакіч †  · Р. Ф. Унгерн фон Штэрнберг †  · Б. П. Разухін †  · П. П. Іваноў-Рынаў  · В. К. Малчанаў  · Г. К. Старк  · В. Г. Болдыраў  · С. М. Люпаў  · П. П. Пятроў  · Р. Гайда  · Я. Сыравы  · С. Чэчак  · У. М. Шакораў | | Паўночная армія | У. У. Марушэўскі  · Я. К. Мілер | | Паўночна-Заходняя армія | А. П. Радзянка  · М. М. Юдзеніч  · П. У. Глазенап  · ✰ С. Н. Булак-Балаховіч  · А. П. Лівен | | Заходняя добраахвотніцкая армія | П. Р. Бермант-Авалаў | | | | Камандуючыя Зялёнымі арміямі | | --- | | Рэвалюцыйна-паўстанцкая армія Украіны | Н. І. Махно  · Ф. Ю. Шчусь †  · С. Н. Карэтнікаў †  · Д. І. Папоў †  · Л. М. Задаў  · М. Р. Нікіфарава †  · І. С. Гросман  · У. М. Волін  · П. А. Аршынаў  · І. Маркаў | | Аб'яднаная партызанская армія Тамбоўскага края | П. М. Такмакоў †  · А. С. Антонаў †  · Д. С. Антонаў † | | Іншыя «зялёныя арміі» на Паўднёвым фронце | Н. А. Грыгор'еў †  · Д. І. Цярпіла † | | Кранштацкі гарнізон | С. М. Петрычэнка | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Ваенная Сыціна | | Генеалогія і некрапалістыка | Rodovid | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 118513346 · ISNI: 0000 0001 1048 0392 · LCCN: n84177423 · NKC: hka2014842155 · NTA: 182542572 · NUKAT: n98040660 · LIBRIS: 42073 · SUDOC: 219495653 · VIAF: 27862504 | |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Парк Горкага. **Цэнтральны дзіцячы парк імя Максіма Горкага** — парк культуры і адпачынку ў цэнтры Мінска недалёка ад Плошчы Перамогі. Размешчаны паміж вуліцамі Янкі Купалы, Фрунзэ, Першамайскай і праспектам Незалежнасці і на сённяшні дзень займае плошчу ў 28 гектараў. Парк з’яўляецца важным звяном у сістэме зялёных масіваў уздоўж р. Свіслач, мае вялікае горадабудаўнічае значэнне. Гісторыя -------- ### Заснаванне парку. Да рэвалюцыі. Помнік Карнееву З. Я. у парку Парк — самы стары з паркаў горада. Створаны на мяжы 18—19 стагоддзяў першым мінскім губернатарам Карнеевым З. А.. Побач з пасаджаным Карнеевым першым дрэвам быў пастаўлены конусападобны абеліск у памяць пра заснаванне парку. Другі абеліск са словамі «Дваранству і грамадзянству пасля прац адпачыванне» (руск.: Дворянству и гражданству после трудов отдохновение) знаходзіўся ў цэнтральнай частцы. Гарадскі парк на р. Свіслач быў урачыста адкрыты для наведвання 1 мая 1805 года і першапачаткова зваўся *Губернатарскім садам*, у гонар заснавальніка парку. Ён стаў першым грамадскім месцам адпачынку ў Беларусі. Ад першаснай пасадкі 1805 года захавалася ліпа.Перайсці да раздзела «#Помнікі прыроды» Парк плошчай 15 га ствараўся з перавагай матываў рамантызму. Геамарфалагічныя асаблівасці мясцовасці вызначылі своеасаблівасць яго агульнай кампазіцыі. Парк заняў нешырокую пойму ракі і частка маляўніча перасечанай рачной тэрасы з пакатым схілам. Вось кампазіцыі не была выяўлена. Спецыяльнага ўваходу парк не меў, у аснову планіроўкі пакладзены тры алеі (дзве часткова прасочваюцца і ў наш час), якія пачыналіся ад лініі вуліцы і вялі ў розныя часткі парку. Гэта пацвярджаюць гістарычныя планы горада, зробленыя ў 1809 г. і 1810 г. Уваход у парк знаходзіўся ў раёне будынка былой электрастанцыі. Сеткай бакавых дарожак алеі ўвязваліся з павільёнамі, альтанкамі. У парку таксама былі ўладкованы купальня, грот, штучныя каналы з масткамі, кветнікі. Парадныя месцы мелі рэгулярную пабудову. Выкарыстоўвалася фігурная фармоўка раслін. У. Бранеўскім (1828), які наведаў Мінск у 1810 годзе, парк ацэньваўся як адзін з лепшых вядомых яму ўзораў садовага мастацтва таго часу. * Павільён на коўзанцы Менскага вольнага пажарнага таварыства. 1897Павільён на коўзанцы Менскага вольнага пажарнага таварыства. 1897 * Запуск паветранага шара. 1899Запуск паветранага шара. 1899 * Уваход у гарадскі сад. 1907Уваход у гарадскі сад. 1907 * Гарадскі сад. 1903Гарадскі сад. 1903 План Юбілейнай сельскагаспадарчай выстаўкі, якая праходзіла ў гарадскім садзе ў 1901 годзе Новы план развіцця Мінска быў зацверджаны ў 1817 г. Гэты дакумент вызначыў асноўныя напрамкі гарадскога развіцця на наступныя 40 гадоў. Парк на плане быў пазначаны № 27 — «Гарадскі сад». Парк планавалася паступова пашырыць ва ўсходнім напрамку. У выніку рэалізацыі гэтага плана плошча парку магла павялічыцца ўдвая і сучасная зона ўваходу ў парк стала б паркавай тэрыторыяй. Але гэтыя праектныя прапановы не былі рэалізаваны. Тэрыторыя сучаснага галоўнага ўваходу ў парк была аддадзена пад пабудовы жандарскай каманды. Ад тэрыторыі парку жандарскія пабудовы былі аддзелены агароджай. Гарадскі сад на плане горада 1858 года Складзены ў 1858 г. новы план горада прадугледжваў і рэканструкцыю парку. Яго тэрыторыю меркавалася павялічыць да вул. Вясёлай (сучасная Першамайская) і Шпітальнай (сучасная Фрунзе). Але, як і папярэдні план, ён не быў цалкам рэалізаваны. У 1863 г. частка тэрыторыі, выдзеленай пад парк, была перададзена пад гарадскую забудову. У 1872 г. Мінская гарадская ўправа прыняла рашэнне аб будаўніцтве водаправода. На беразе Свіслачы быў запраектаваны будынак помпавай станцыі і водазаборных калодзежаў. У выніку гэтага будаўніцтва ўся ўваходная зона парку была практычна знішчана. Захаваўся толькі праход да моста цераз Свіслач, адкуль і пачынаецца цяпер парк. У ім быў усталяваны велатрэк, а ў 1891 г. адбыўся запуск паветранага шара. Меліся пляцоўкі для лаўн-тэніса, кракета, кегельбана. Можна было ўзяць напракат ровар, а для дзяцей ладзіліся гімнастычныя заняткі і дзіцячыя святы. Напоі ў парку прадаваліся выключна безалкагольныя: мінеральная вада, малако, кефір, чай, кава. З 26 жніўня па 4 верасня 1901 года ў садзе праходзіла Юбілейная сельскагаспадарчая выстаўка, дзеля якой былі пабудаваныя павільёны. У 12 аддзелах (сельскай гаспадаркі, прамысловасці і рамяства) і ў прыватных павільёнах быў прадстаўлены самы шырокі набор тавараў — ад розных складаных сельскагаспадарчых прылад і парод хатняй жывёлы да вырабаў мясцовых рамеснікаў * Мост цераз Свіслач, пач. XX ст.Мост цераз Свіслач, пач. XX ст. * Свіслач. 1910Свіслач. 1910 * Велатрэк. 1912Велатрэк. 1912 * Алея Губернатарскага сада. 1913Алея Губернатарскага сада. 1913 * Алея кахання ў Губернатарскім садзе. 1914Алея кахання ў Губернатарскім садзе. 1914 ### Пасля рэвалюцыі Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года і стварэння БССР у духу таго часу  перайменаваны ў сад *«Прафінтэрн»*. З 1936 г. за паркам замацоўваецца назва — *«парк імя Максіма Горкага»*, як даніна новай традыцыі зваць паркі культуры і адпачынку ў найбуйнейшых гарадах СССР імем гэтага вялікага пралетарскага пісьменніка. * Сад «Прафінтэрн». 1927Сад «Прафінтэрн». 1927 * Уваход у парк «Прафінтэрн». 1931Уваход у парк «Прафінтэрн». 1931 * Галоўная алея. 1932Галоўная алея. 1932 * Лодкавая станцыя. 1940Лодкавая станцыя. 1940 * Трэк. 1934-39Трэк. 1934-39 * Шапік продажу марозіваШапік продажу марозіва * Парк імя Максіма Горкага. 1937Парк імя Максіма Горкага. 1937 * Трэк. 1938Трэк. 1938 * Павільён марозіва. 1938Павільён марозіва. 1938 * Парк імя Максіма Горкага. 1938Парк імя Максіма Горкага. 1938 * Помнік. 1940Помнік. 1940 ### Паваенны час Адзначэнне 1 Мая ў час нямецкай акупацыі. 1943 У Вялікую Айчынную вайну частка парку і прылеглыя да яго гарадскія кварталы былі разбураны. Сярод зніклых кварталаў знаходзіўся і дом, дзе ў 1927—1941 гадах жыў народны пісьменнік Якуб Колас. Цяпер на гэтым месцы аднапавярховы цагляны домік — будынак адміністрацыі парку, з мемарыяльнай таблічкай, што на гэтым месцы стаяў дом гэтага паэта і пісьменніка. Адміністрацыйны будынак аднапавярховы, накрыты вальмавым дахам. Сцены неатынкаваныя. Фасады расчлянёны лапаткамі, лучковымі аконнымі праёмамі. Пад дахам праходзіць шматслойны карніз. Паводле пасляваеннага генеральнага плана тэрыторыя Цэнтральнага парку культуры і адпачынку імя Горкага абмежавана вуліцамі Пралетарскай, Набярэжнай, Чырвонай, Правіянцкай, Савецкай, Фрунзэ і Першамайскай, г. зн. у ЦПКА уваходзілі землі парку Янкі Купалы і ўся плошча сучаснага квартала паміж вуліцамі Чырвонай, Камуністычнай, Незалежнасці і Кісялёва. Згодна з гэтым праектам уваход планавалася зрабіць з боку вул. Янкі Купалы, дзе ў наш час знаходзіцца бакавы ўваход у парк Янкі Купалы. Акрамя галоўнага, уваходаў было пяць: тры з боку вул. Фрунзэ і два з боку вул. Першамайскай. У 1951 годзе праект быў адкарэкціраваны М. Баршчам, а генплан зроблены архітэктарам Р. Кофам. Парк пашыраны да 28 га У парку з’явіліся разнастайныя зоны адпачынку для дзяцей і дарослых, новыя атракцыёны, шэраг павільёнаў. Нават быў пабудаваны летні кінатэатр, які так і зваўся — «Летні», ён стаяў недалёка ад галоўнага ўваходу. Прыведзены ў парадак стадыён, адзіны ацалелы ў Мінску (сёння выкарыстоўваецца галоўным чынам для гульні і правядзенні чэмпіянатаў па хакею на траве. З 1945 года на ім праходзяць матчы ўсесаюзнага чэмпіянату па футболе. У мінскіх заўзятараў з’явілася магчымасць убачыць сваю каманду ў гульнях з прафесіяналамі савецкага футбола. Узімку стадыён ператвараўся ў лядовую пляцоўку. Напачатку 1970-х на ім праходзілі хакейныя матчы. Абсерваторыя (на пярэднім плане) і кола 3 1952 года функцыяніраваў як парк культуры і адпачынку. У 1960 годзе парк цалкам становіцца дзіцячым і за ім замацоўваецца яго цяперашняя назва *«Цэнтральны дзіцячы парк імя Максіма Горкага»*. Распрацаваны новы генеральны план яго рэканструкцыі такімі архітэктарамі, як Л. Усава, У. Вараксін, В. Герашчанка («Мінскпраект»). Свіслач атрымлівае новую набярэжную, праз яе перакінуўся пешаходны масток. Былі рэканструяваны алеі і збудаваны новыя павільёны. Пры стадыёне з’явіўся спартыўны павільён і комплекс пляцовак. Асобна дададзены новыя і разнастайныя атракцыёны для дзяцей. На ўзвышэнні пабудаваны будынак навучальнага планетарыя, абсерваторыі і метэаралагічнай станцыі. Дадаткова высаджаны дрэвы, хмызнякі і кветкі. Крыты каток Напачатку 1970-х гадоў, у выніку пажару, згарае летні кінатэатр. На месцы былога велатрэка ўзводзіцца крыты каток (сёння гэта лядовы палац, дзе праходзяць матчы чэмпіянату Беларусі па хакеі). Каток быў пабудаваны па праекце архітэктараў Ю. Грыгор’ева В. Бабашкіна, В. Гразнова. Адкрыты ў 1976 г. У яго комплекс увайшлі хакейнае поле з трыбунамі для гледачоў на 1300 месцаў, поле для трэніровак юных хакеістаў і фігурыстаў, залы харэаграфіі і цяжкай атлетыкі. Перароблена па больш сучасным эстрада, з’явіліся горкі для аматараў ролікавых канькоў, цір, рэканструявана асвятленне алей. Завяршаецца рэканструкцыя ўваходных арачных варот парку з боку Плошчы Перамогі, якія служаць і візітнай карткай парку. У парку праводзяцца дзіцячыя святы, выстаўкі, канцэрты, працуюць гурткі, школа фігурнага катання, у ціры — секцыя стральбы з малакалібернай зброі, шахматны клуб «Сланяня». У 1955 годзе, недалёка ад цэнтральнага ўваходу, быў усталяваны помнік Максіму Горкаму ў выглядзе манумента, на якім стаяў пісьменнік. У 1981 годзе быў адкрыты новы помнік Горкаму дзе ён сядзіць на імправізаванай лаўцы. ### Сучаснасць Парк у святочны дзень З кастрычніка 2003 года Цэнтральны дзіцячы парк імя Горкага абвешчаны зонай, свабоднай ад тытунекурэння. Архітэктура ----------- Уваходныя прапілеі Плошча пры галоўным уваходзе Альтанка пры уваходзе Парк з’яўляецца важным звяном у сістэме зялёных масіваў уздоўж р. Свіслач, займае выгоднае становішча ў межах і мае вялікае горадабудаўнічае значэнне. Разам з паркам імя Я. Купалы, што размешчаны на другім баку праспекта Незалежнасці, ён стварае перад плошчай Перамогі зялёны курданёр. Парк багата пасычаны архітэктурай малых форм: павільёны, альтанкі, мосцікі, грот з басейнам, сучасная асвятляльная арматура і інш, стылізаваныя пад даўніну ліхтары, лаўкі, і урны для смецця, але перагружаны атракцыёнамі і спартыўнымі збудаваннямі. Служыць улюблёным месцам адпачынку мінчукоў і гасцей сталіцы. У парку праводзяцца дзіцячыя святы, выстаўкі, канцэрты, працуюць кружкі і школы. У парку растуць больш за 60 парод дрэў і кустоў, у асноўным мясцовыя: бяроза, ліпа, елка, хвоя, таполя, рабіна, ніцая вярба і інш. Ёсць і рэдкія садова-паркавыя расліны — сасна кедравая, піхта каліфарнійская, лістоўніца еўрапейская, чаромха вяргінская, клёны палявы і серабрысты. Зберагліся дэкаратыўныя групы стогадовых ліп і клёнаў, хвоі веймутавай, унікальныя экземпляры кедраў. У парку створаны глыбінныя пейзажныя курціны. Усё гэта дапаўняецца пасадкамі кустоў і кветнікамі. У парку можна пакарміць качак, якіх шмат і ў Свіслачы, і ў рачулках парку, і ў сажалцы каля стадыёна. Нярэдка ў парку можна ўбачыць і вавёрак. Функцыянальнае заніраванне тэрыторыі прадугледжана з улікам узросту дзяцей. Ва ўсходняй частцы парку для самых маленькіх была абсталявана спецыяльная зона з басейнам, горкай, іншымі канструкцыямі і атракцыёнамі. Для заняткаў спортам было створана поле масавых гульняў са спартыўным павільёнам, крытым катком, комплексам спартыўных пляцовак, стадыёнам; ёсць велатрэк, цір, гарадок з аўтатрасай для вывучэння правіл вулічнага руху. Для абслугоўвання наведвальнікаў былі збудаваны выставачны павільён, павільён з аўтаматамі-гульнямі, 2 кафэ. У парку нраводзяцца дзіцячыя святы, выстаўкі, канцэрты, працуюць гурткі, школа фігурнага катання, шахматны клуб «Сланяня» (1988). Парадны ўваход у парк вырашаны ў выглядзе масіўнага шасцікалоннага праезду-прапілеяў, які фланкіраваны пяцікалоннымі альтанкамі-ратондамі (архіт. Г. Заборскі). Пры галоўным уваходзе была створана вялікая адкрытая плошча, выкладзеная бетоннымі плітамі розных колераў з украпаваннямі газонаў і дэкараваная саліцёрамі дуба чырвонага, вярбы залаціставаласістай (спілаваная ў верасні 2018), хвоі сібірскай кедравай, клёна серабрыстага і бярозы павіслай. Адсюль адкрываецца заходняя панарама паркавага масіва, падкрэсленага плаўным выгінам набярэжнай Свіслачы. Маляўнічы контур масіва ўтварае таполя канадская з уключэннем адзінкавых дрэў іншых экзотаў: ліпы буйналістай, ясеня пенсільванскага, вярбы залаціставаласістай. Помнік М. Горкаму На ўзлеску побач з вязам шурпатым з экзатычнай ніцай кронай у 1981 г. пастаўлены помнік пісьменніку Максіму Горкаму, імя якога носіць парк з 1936 г. (скульптары А. Заспіцкі, І. Міско, М. Рыжанкоў, архітэктар А. Трафімчук). Планіровачная кампазіцыя старога саду, якая гістарычна склалася, захавана пераважна і пры рэканструкцыі. Парк пейзажнага тыпу з элементамі рэгулярнага. Аснову планіроўкі складаюць 3 прамыя алеі, перасечаныя ў розных кірунках дарожкамі і сцежкамі. Плаціна Пешаходны мост цераз Свіслач Ландшафтную кампазіцыю парку ўзбагачае рэчышча Свіслачы. У паваенны час на месцы часткі пераўвільготненай поймы, якая увесь час падтаплялася вясной паводкавымі водамі, была створана набярэжная, па якой праходзіць адзін з асноўных прагулачных маршрутаў. Адначасова было пашырана рэчышча ракі і пабудавана плаціна, што стварае эфектны вадаспадам. Ад набярэжнай ва ўсходнім кірунку адыходзяць дзве асноўныя маршрутныя паркавыя магістралі-дарогі. Адна з іх праходзіць у цэнтральнай частцы парку ўздоўж былой рачной поймы прыкладна на месцы адной з трох асноўных алей XIX ст. Гэта шырокая пешаходная алея, абсаджаная таполяй канадскай мэрылендскай і вязамам, перасякае парк і выводзіць на вул. Першамайскую. Па цэнтральнай алеі размешчаны паркавыя павільёны і кафэ. Частка парку з паўднёвага боку дарогі, уздоўж Свіслачы, займае былую пойму. Мосцік Канал з качкамі Вадаём Асноўным кампазіцыйным элементам паніжанай часткі парку з’яўляецца нешырокая штучная пратока, якая ўтварае разам з ракой вялікі востраў. Уздоўж пратокі са шматлікімі масткамі растуць адзіночныя дрэвы, чаргуюцца лужкі з невялікімі драўнянымі групамі, складзенымі галоўным чынам з вільгацелюбівых раслін (вольха чорная, вярба залаціставаласістая і белая брытцэнская, таполя канадская мэрылендская). Пратока з дэкаратыўнымі масткамі была характэрным структурным элементам і ў старым парку. На ёй каля Усціняй горкі мелася крыніца, вада якога змяшчала серу і валодала гаючымі ўласцівасцямі. Як і раней, пратока, плаўна паварочваючы, упадае ў раку. У апошні час у месцы яе выгіну пабудаваны дэкаратыўны вадаём. Другім вадаёмам з павільёнам-прыстанню замыкаецца яе невялікае адгалінаванне каля рэчышча ракі. Утвораны пратокай востраў у мінулым перасякаўся сеткай вузкіх каналаў, а з боку горада (вул. Я. Купалы) праз яго ішла алея. На месцы яе зараз пракладзена новая алея, якая таксама перасякае пратоку і выводзіць на цэнтральную таполевую алею парку. Маляўнічая цэнтральная частка парку (з паўночнага боку цэнтральнай алеі) займае схіл тэрасы, які перасякаецца шматлікімі пешаходнымі дарожкамі. Яны праходзяць паміж буйнымі, якія захаваліся з XIX ст. дрэвамі клёна і ліпы на зялёным дыване газона. Асабліва маляўнічыя ліпы старога парку, якія растуць адзіночна, у выглядзе букетаў (па 2—5 дрэў) ці рэштак былых кветнікаў. Адзіночна сустракаюцца старыя дрэвы лістоўніцы, конскага каштана, ясеня. Уражанне ад пейзажаў гэтай часткі парку змяншаецца шматлікімі пасадкамі маладых дрэў, якія закрываюць від на старыя асобнікі, іх своеасаблівыя ствалы, экзатычныя кроны. На невялікіх палянах, лужках вырошчваюцца ружы, астыльбы, хосты, півоні, званочкі, ліхніс, нівянік, рудбекія, гейхера і іншыя шматгадовыя кветкавыя расліны. Другая асноўная дарога сучаснага парку праходзіць у яго найбольш прыпаднятай частцы на месцы былой вуліцы горада. Перспектыва ўздоўж дарогі, абсаджанай рознымі відамі дрэў, завяршаецца маляўнічым павільёнам-млыном. Гэта тэрыторыя парку, абмежаваная з паўночнага боку вуліцай Фрунзэ, была сфарміравана адразу пасля Вялікай Айчыннай вайны. Яе кампазіцыйным цэнтрам стаў адзін з жылых дамоў, прыстасаваны пад службовы будынак. Парк атрымаў выхад у горад у выглядзе кароткіх алей, пракладзеных па восі трох гарадскіх завулкаў — Бранявога, Вайсковага і Омскага. Сектары паміж алеямі прадстаўлены разрэджаным дрэвастоем з ліпы з дамешкамі клёна, бярозы, таполі пахучай пірамідальнай і інш. Яны служаць зонай актыўнага адпачынку, тут размешчаны шматлікімі атракцыёны, гульнявыя пляцоўкі і спартыўныя павільёны. Уздоўж гэтай дарогі, з паўднёвага яе боку, ідзе двухрадная лінейная пасадка піхты аднаколернай ва ўзросце прыкладна 55 гадоў. Хоць яна не ўвязана з агульнай паркавай кампазіцыяй, піхты з блакітнаватай ігліцай і ажурнай кронай надаюць гэтай часткі парку асаблівую прыгажосць. Мінскі планетарый Побач, на самым высокім месцы рэльефу, у 1965 годзе па тыпавым праекце пабудаваны вучэбны планетарый і абсерваторыя, перад будынкам планетарыя ўстаноўлены помнік К. Э. Цыялкоўскаму (скульптары А. Заспіцкі, Л. Гумілеўскі). Ад планетарыя адна з пешаходных дарожак праходзіць па перакідным мосце, які адначасова служыць краявіднай пляцоўкай. Акцэнтам паўднёвай перспектывы з’яўляецца арыгінальнае збудаванне эстрады, размешчанае сярод дрэў на казачнай паляне з багатай драўлянай скульптурай (працы майстра Н. Ерафеева). У паўднёвым кірунку ад моста дарога вядзе да месца пахавання члена рэўваенсавета 16-й арміі, героя Грамадзянскай вайны А. Э. Даўмана і начальніка палітаддзела 8-й дывізіі І. М. Флакса, якія загінулі ў барацьбе за Савецкую ўладу на Беларусі. Тут жа знаходзіцца магіла воіна Чырвонай Арміі Г. А. Іванкова, які загінуў у 1944 годзе. Асноўным кампазіцыйным элементам усходняй часткі парку з’яўляецца драўняны масіў хвоі звычайнай на ўзгорку, падкрэслены ў заснавання нешырокай кляновай алеяй. Старыя, ва ўзросце каля 150 гадоў, хвоі з прытупленымі вяршынямі добра захаваліся, але пад уплывам урбанізаванага асяроддзя застылі ў росце. Разрэджаны хвойнік разнастайваюць адзінкавыя маладыя дрэвы чаромхі пенсільванскай і клёна серабрыстага. Гэта частка парку найбольш зменена. Са збудаванняў тут дамінуе будынак крытага катка, пабудаванае ў 1976 г. (архітэктары В. Бабашкін, Ю. Грыгор’еў). З двух бакоў да яго прылягаюць стадыён і гульнявыя пляцоўкі. Помнікі прыроды --------------- 12 кастрычніка 2017 года Мінгарвыканкам абвясціў 200-гадовую ліпу Губернатарскага саду і 120-гадовую таполю-велікан, найстарэйшых прадстаўнікоў дадзеных відаў на тэрыторыі сталіцы, батанічнымі помнікамі прыроды мясцовага значэння. Ліпа Губернатарскага саду, або губернатарская ліпа захавалася ад першаснай пасадкі ў 1805 годзе, калі парк быў заснаваны першым губернатарам Мінска З. А. Карнеевым. Атракцыёны ---------- Кола агляду Цягнік У парку дзейнічаюць атракцыёны: «Кола агляду», аўтадром, «Сюрпрыз», шарыкавы басейн, «Званок», «Сонейка», дзіцячыя арэлі, «Лодачкі», ланцужковая карусель і іншыя. Гонар парку — агляднае «Кола агляду», вышынёй 54 метра, з якога мінчукі і госці сталіцы могуць з вышыні агледзець цэнтральную частку горада. Самыя маленькія могуць пакатацца на дзіцячых электрамабілях і матацыклах. Дзеці старэйшага ўзросту і дарослы — на Паратруперы, Сатурне, Ракавінках (Вальс), Спруце, Арбіце, Рамонку і іншыя. Можна пакатацца на прагулачным цягніку, пракаціцца на катары па Свіслачы. Апроч новага Кола агляду, увесну 2003 г. усталявана яшчэ чатыры новых атракцыёны. Усталяваны скачкі на батуце, з’явіўся «Пакой страху», а таксама і «Пакой смеху». * Атракцыёны * Дзіцячыя каруселіДзіцячыя каруселі * Дзіцячыя каруселі Дзіцячыя каруселі * Дзіцячае кола аглядуДзіцячае кола агляду * Дзіцячыя каруселі Дзіцячыя каруселі Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь: [Даведнік] / склад. В. Я. Абламскі, І. М. Чарняўскі, Ю. А. Барысюк. — Мн.: БЕЛТА, 2009. — 684 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-985-6828-35-8. 2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 195.  // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1988. — Мінск. — 333 с.: іл. — ISBN 5-85700-006-8. 3. 1 2 У Мінску ёсць дуб, якому больш за 400 гадоў Архівавана 12 кастрычніка 2014. 4. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 *Федорук А. Т.* Центральный детский парк им. М. Горького // Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск: Ураджай, 1989. — 247 с. — 10 300 экз. — ISBN 5-7860-0086-9. 5. 1 2 Их года — наше богатство. Кто и почему спасает от вырубки вековые деревья в Минске Архівавана 7 кастрычніка 2020. 6. ↑ *Шыбека, З. В.* Минскъ сто гадоў таму… С. 188. 7. ↑ Архитекторы Советской Белоруссии: Биогр. справочник / Союз архитекторов БССР; Сост. В. И. Аникин и др.. — Мн.: Беларусь, 1991. — 262 с. — ISBN 5-338-00611-1. (руск.) 8. ↑ В парке Горького срубили красивейшую иву у центрального входа Літаратура ---------- * 195.  // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1988. — Мінск. — 333 с.: іл. — ISBN 5-85700-006-8. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Цэнтральны дзіцячы парк імя Максіма Горкага (Мінск) * Цэнтральны дзіцячы парк імя Максіма Горкага (Мінск) на сайце Глобус Беларусі (руск.) | ⛭Сады і паркі Мінска | | --- | | «Зялёныя зоны» горада Мінска | | Заказнікі | * Лябяжы * Цнянскі | | Лесапаркі | * Баравая * Дражня * Дразды * Зялёны Луг * Мядзвежына * Мінскае мора * Навінкі * Сцяпянка * Усходні | | Паркі | * Аляксандра Герасіменкі * Антонаўскі * Белая Дача * Грэкавай * Дзівівелка * Дружбы народаў * Заалагічны * Курасоўшчына * ✯ Курапаты * Лошыцкі * Максіма Горкага (дзіцячы) * Марата Казея * Масюкоўшчына * Міхаіла Паўлава * Парк Пісьменнікаў * Парк валуноў * Перамогі * Полацкі * Севастопальскі * Серабранскі * Студэнцкі * Сямейнае Дрэва * Сярэбраны Лог * Трасцянец * Цівалі * Чалюскінцаў * Чыжэўскіх * Чынгіза Айтматава * Чырвоная Слабада * Уручча * Уга Чавеса * Янкі Купалы * 40-годдзя Кастрычніка * 50-годдзя Кастрычніка * 60-годдзя Кастрычніка * 900-годдзя Мінска * Dreamland | | Скверы | * Адама Міцкевіча * Алімпійскі * Альшэўскі * Аляксандраўскі * Амара Хаяма * Беларусь Партызанская * Бондараўскі * Брагінскі * Вілкаўшчына * Грушаўскі * Данілы Сердзіча * Дубкі * Жукава * Зіновія Калабанава * Зялёны тэатр * Кальварыйскі * Камароўскі * Кіеўскі * Красны * Клумава * Лютэранскі * Ляхаўскі * Мазырскі * Маламядзвежынскі * Мемарыяльны * Міхайлаўскі * на пл. Перамогі * Прытыцкага * Пярэспенскі * Садружнасць * Сенажаны * Старосцінская слабада * Старажоўскі * Сымона Балівара * Сэндайскі * Сцяпанаўскі сад * Татарскі * Траецкая гара * Тучынскі * горада-пабраціма Чанчунь * Шпітальны * Эдварда Вайніловіча | | Сады | * Цэнтральны батанічны сад * Батанічны сад БДУ * Унутраны дворык БДУ1 | | Бульвары | * 17 Верасня * Грыбаедава * Мулявіна * Талбухіна * Трактарабудаўнікоў * Шаўчэнкі * вул. Камсамольская * вул. Леніна | | Сістэмы | * ✰✰ Водна-зялёны дыяметр * Сляпянскае воднае паўкальцо * Лошыцкае воднае паўкальцо | | 1Батанічны сад БДУ да 1956 г. | * Цэнтральны дзіцячы парк імя Максіма Горкага (Мінск) на сайце «Архіварта»

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Спаса-Праабражэнская царква. **Спаса-Праабражэнская царква** — помнік народнага драўлянага дойлідства з рысамі стылю барока. Царква ў 1917 годзе Гісторыя -------- На паўднёва-заходняй ускраіне вёскі в. Олтуш (Маларыцкі раён). Упершыню згадваецца ў 1668 г. перабудавана ў 1783 г. 1862 г. і 1868 г. Першапачаткова храм быў 3-зрубным — кубападобны бабінец, асноўны аб’ём, апсіда з тарцовай рызніцай. У 1889 г. да царквы пры ўваходзе праз тамбур прыбудаваная двух’ярусная званіца (васьмярык на чацверыку) з шатровым дахам. Спаса-Праабражэнская царква з боку апсіды Архітэктура ----------- Царква складаецца з трох прамавугольных у плане зрубаў. Асноўны зруб накрыты шатровым, бабінец — двухсхільным са шчытом на галоўным фасадзе, алтарны — трохсхільным дахамі, завершанымі фігурнымі вежачкамі. Сцены гарызантальна ашаляваныя і прарэзаныя прамавугольнымі вокнамі з разнымі ліштвамі. Інтэр’ер -------- Зала храма перакрыта корабавым размаляваным скляпеннем, бэлькі ўпрыгожаны разнымі стылізаванымі кветкамі. Над бабінцам размешчаны хоры з балюстраднай агароджай. Апсіда вылучана створаным у 1830-я гг. 3-ярусным іканастасам, аформленым разнымі пілястрамі. Ажурная разьба ўпрыгожвае царскія вароты. Абразы выкананы ў 16 — 18 ст. маюць залаты фон па ляўкасу. У бабінцы размешчаны абразы «Спас Нерукатворны», «Ражджаство Хрыстова», «Аплаканне і Спас Нерукатворны», «Зняцце з крыжа» (усе 17 ст.), «Святы Лаўрэнцій» (1869), «Мікалай Цудатворац», «Архангел Міхаіл». Злева ад галоўнага ўвахода на заходняй сцяне размешчаны падпісны абраз «Прападобны Ануфрый» 1965 г. пад скляпеннем — абраз «Архангел Міхаіл» 16 — 17 ст. Царква дзейнічае. Помнік рэспубліканскага значэння. * Архангел Міхаіл. 2-я палова XVII ст. МСБК НАНАрхангел Міхаіл. 2-я палова XVII ст. МСБК НАН * Маларыцкі майстар. Успенне. 1650. НММ РБМаларыцкі майстар. Успенне. 1650. НММ РБ Зноскі ------ Літаратура ---------- * НГАБ у г. Гродна, ф. 1. воп. 19, спр. 1004, арк. 9 — 29. Літаратура ---------- * Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. * Праваслаўныя храмы Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Спаса-Праабражэнская царква (Олтуш) * Спаса-Праабражэнская царква ў Олтушы на сайце Radzima.org * Спаса-Праабражэнская царква ў Олтушы на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Спаса-Праабражэнская царква (Олтуш) на сайце «Архіварта»

Богаяўленскі манастыр Былая брацкая школа манастыра **Богаяўленскі манастыр** — помнік архітэктуры барока з элементамі класіцызму. У цэнтры Полацка, на правым беразе Заходняй Дзвіны. Гісторыя -------- Заснаваны ў XVI ст. з'яўляўся цэнтрам праваслаўнага полацкага брацтва. Уключаў Богаяўленскую царкву і жылы корпус (цяпер выкарыстоўваецца пад музей). У XVI—XVII стст. пастаўленыя драўляныя будынкі манастыра і брацкай школы. У пачатку XVII ст. будынкі манастыра згарэлі. Паводле некаторых звестак, галоўная манастырская царква згарэла ў 1682 г. і замест яе пабудавана капліца; пасля пажару 1757 г. на сродкі жыхароў у 1761 г. пачалося аднаўленне храма, былі напалавіну ўзведзеныя сцены, але праз год зноў згарэлі. У 1779 г. будаўніцтва царквы было завершана (у далейшым неаднаразова перабудоўвалася). Пасля наведвання ў 1780 г. Кацярынай II Полацка ўказам ад 10.12.1781 г. было выдзелена 35 221 руб. на ўпарадкаванне манастыра. У 1782 г. архітэктар Дж. Кварэнгі распрацаваў праект яго расшырэння: прадугледжваў раскрыццё кампазіцыі ансамбля будынкаў уздоўж вуліцы Вялікай (сучасная вуліца Леніна) — царкву фланкіравалі два двухпавярховыя будынкі, размешчаныя па чырвонай лініі вуліцы. У 1782—85 гг. з захаду ад царквы на месцы драўлянага будынка брацкай школы (у 1656—59 гг. у ёй выкладаў Сімяон Полацкі) быў узведзены Г-падобны ў плане корпус: у ім знаходзіліся келлі манахаў, пакоі ігумена і две цёплыя царквы — Ефрасіннеўская і Кацярынінская. З усходу ад царквы ў пачатку XIX ст. пабудаваны «эканамічны дом» (з 1835 г. мужчынскае духоўнае вучылішча; не захаваўся). У 1784—1791 гг. і 1812—1819 гг. у жылым корпусе размяшчалася народнае вучылішча, у 1792—1812 гг. — багадзельня. У 1959 г. на будынку манастыра ўстаноўлена мемарыяльная дошка Сімяону Полацкаму. У 1970-я гады будынак манастыра рэстаўрыраваны, выкарыстоўваўся як жылы дом. У Богаяўленскай царкве пасля рэстаўрацыі з 1981 г. размяшчалася карцінная галерэя. У наш час у жылым корпусе размяшчаюцца Музей беларускага кнігадрукавання і Музей-бібліятэка Сімяона Полацкага. Царква ------ Асноўны артыкул: **Богаяўленскі сабор (Полацк)** Царква ўяўляе сабой аднаапсідны крыжова-купальны мураваны храм з двухвежавым галоўным фасадам і высокім светлавым барабанам са сферычным купалам, завершаным ліхтарамі, ліхтары завяршаюць і аднаярусныя вежы. Напачатку над сценамі ўзвышаліся чатыры франтоны: у 1839 г. заходні і ўсходні былі разбураны («бо надавалі каталіцкі выгляд»), а паўночны і паўднёвы паменшаныя. З заходняга боку былі дзве вежы. У паўночнай знаходзілася званіца (з сямю званамі), да яе вялі ўсходы з паўднёвай вежы. Сцены, вежы, барабан купала прарэзаныя высокімі паўцыркульнымі аконнымі праёмамі і расчлянёныя пілястрамі. Інтэр'ер двухсветлавы, у заходняй частцы — хоры. Перакрыты цыліндрычнымі скляпеннямі з распалубкай. У 1836 г. сцены і ўнутраная паверхня купала былі распісаны; захаваліся рэшткі насценнага фрэскавага жывапісу (у прасценках барабана фігуры трох свяціцеляў), выкананага ў тэхніцы тэмперы, паводле іншых звестак размалёўка выкананая ў 2-я палавіна 18 ст. і часткова адноўлена ў 19 ст. Манастыр -------- Жылы корпус Г-падобны ў плане. Ва ўсходнім крыле размяшчаліся келлі манахаў, пакоі ігумена, у вуглавой частцы — 2 цёплыя царквы: Ефрасіннеўская і Кацярынінская (планіроўка зменена). З-за няроўнасці рэльефу частка будынка мае наўпадвальны паверх. Галоўны (паўночны) фасад арыентаваны на вул. Ніжне-Пакроўскую. У кампазіцыі галоўных фасадаў будынкаў выкарыстаны характэрны для класіцызму прынцып ордара, але без яго вертыкальных частак. Першы паверх трактаваўся як своеасаблівы п’едэстал пад больш парадным другім паверхам, быў дэкарыраваны рустам і расчлянёны невялікімі лучковымі аконнымі праёмамі. На гладкай паверхні сцен 2-га паверха — шырокі паясок, вокны больш выцягнутыя, з простымі ліштвамі. Будынкі завершаныя развітым прафіляваным карнізам. Кутняя частка (тут знаходзіліся келлі) вылучана чатырма дарычнымі паўкалонамі, завершана франтонам і невялікай вежай (у 1830-я гады пабудаваны купал на цыліндрычным барабане, адноўлены). Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 1843.  // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1985. — Віцебская вобласць. — 496 с. іл. Літаратура ---------- * Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. * Праваслаўныя храмы Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Богаяўленскі манастыр (Полацк) * Богаяўленскі манастыр (Полацк) на сайце Radzima.org * Богаяўленскі манастыр (Полацк) на сайце Глобус Беларусі (руск.) | ⛭Славутасці Полацка | | --- | | Раёны і кварталы | * Гарадзішча * Селішча * Верхні замак * Ніжні замак з валам Івана Грознага * Вакольны горад * Запалоцкі пасад | Герб Полацка | | Вуліцы і плошчы | * Войкава * Замкавая * пл. Свабоды * Ніжне-Пакроўская * Еўфрасінні Полацкай * Леніна * пр. Ф. Скарыны | | Грамадскія будынкі і збудаванні | * Жаночае епархіяльнае вучылішча * Павятовы і ніжні земскі суды * Дом віцэ-губернатара * Дом каменданта * Магістрата * Дом губернатара * Дом верхняй і ніжняй упраў * Дом генерал-губернатара * Езуіцкі калегіум * Домік Пятра I * Вадацяжная вежа * Чырвоны мост * Дом афіцэраў * Пажарнае дэпо | | Музеі | * Музей беларускага кнігадрукавання * Музей гісторыі архітэктуры Сафійскага сабора * Музей традыцыйнага ручнога ткацтва Паазер’я * Дзіцячы музей * Краязнаўчы музей | | Помнікі і мемарыялы | * Барысаў камень * Помнік купцу * Помнік Мікалаю Цудатворцу * Вызваліцелям Полацка * Курган Бессмяротнасці * Мемарыяльны комплекс «Урочышча Пяскі» * Помнік камсамольцам * Помнік 23-м воінам-гвардзейцам * Помнік Ф. Скарыну * Полацк — геаграфічны цэнтр Еўропы * Помнік Уладзіміру Азіну * Полацк — калыска беларускай дзяржаўнасці * Помнік Андрэю Альгердавічу * Помнік літары «Ў» * Помнік Усяславу Чарадзею * Помнік героям Айчыннай вайны 1812 года * Помнік Еўфрасінні Полацкай * Помнік крывічам * Помнік дойліду Іаану * Помнік Сімяону Полацкаму * Дуб Вацлава Ластоўскага | | Манастыры, саборы і храмы | * Сафійскі сабор * Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар бернардзінцаў * Касцёл Святога Антонія і кляштар францысканцаў * Касцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканцаў† * Касцёл Святога Стэфана† * Касцёл Францішка Ксаверыя† * Лютэранская кірха * Богаяўленскай царквы і манастыр * Спаса-Еўфрасіннеўскі манастыр (Спаса-Праабражэнская царква * Крыжаўзвіжанская царква) * Бельчыцкі (Барысаглебскі) манастыр * Пакроўская царква * Харальная сінагога† | | Сады і паркі, могілкі | * Ксавер’еўскія могілкі * Лютэранскія могілкі * Парк імя 50-годдзя Савецкай улады * Стараверскія могілкі * Фатынаўскія могілкі * Чырвоныя могілкі | | † страчаныя аб’екты | * Богаяўленскі манастыр (Полацк) на сайце «Архіварта»

Залаты крыж баявой заслугі (узнагарода УПА) **Украінская паўстанчая армія** (укр.: Українська повстанська армія) — армія, створаная ўрадам Украінскай Народнай Рэспублікі (у выгнанні). У кастрычніку 1942 года назва перанята Арганізацыяй Украінскіх Нацыяналістаў (Бандэры). Мэтай УПА было стварэнне нацыяналістычнай Украіны, з дзяржаўным ладам, дзе панавала б партыя (АУН). Дзейнасць УПА ўлучала барацьбу супраць нямецкіх акупантаў, што аднак, не перашкаджала ім дасягаць узаемнай пагоды ў акцыях накіраваных супраць савецкіх партызанаў, а часам і ў інтарэсах нямецкіх спецслужбаў. УПА, падначаленая бандэраўскаму крылу АУН, вяла барацьбу супраць іншых украінскіх нацыяналістычных арганізацый — АУН Бульбы-Бараўца, і мельнікоўцаў (АУН (м)). Яшчэ адным фронтам барацьбы была вайна з польскай Арміяй Краёвай. Пасля прыходу савецкай улады, УПА супрацьстаяла і савецкім войскам, пакуль не была канчаткова ліквідавана ў сярэдзіне 1950-х гадоў, хаця фармальна, арганізацыя спыніла сваю дзейнасць 3 верасня 1949 года. Вядомымі з'яўляюцца акцыі УПА, накіраваныя супраць мірнага насельніцтва, найперш супраць палякаў, яўрэяў і ўкраінцаў, якія не сімпатызавалі УПА, савецкіх грамадзян, якія апынуліся тут падчас прыйсця Савецкай улады ў 1939 і супраць змяшаных сем'яў. На іх УПА арганізоўвала напады, якія выражаліся ў масавых забойствах, выгнаннях і рабаванні маёмасці цывільнага насельніцтва. Гісторыя -------- ### Паўстанне УПА Украінская паўстанчая армія была створана праз Арганізацыю ўкраінскіх нацыяналістаў. Пастанова аб яе стварэнні была прынята на III канферэнцыі АУН, што праходзіла ў вёсцы Тэрнабежжа Олеўскага раёна Львоўскае вобласці (17—21 лютага 1943). На гэтай канферэнцыі было вырашана распачаць актыўную барацьбу найперш супраць палякаў і асабліва, савецкай партызанкі, якая сваёй дзейнасцю правакавала карныя нямецкія экспедыцыі супраць цывільнай люднасці. Арганізацыя на пачатку мела назву АУН-СД (*Самостийніків-Дэржавніків*). Ужо вясной 1943 адзелы АУН-СД мелі некалькі тысяч асоб. У сакавіку 1943, на тэрыторыях, якія кантраляваліся УПА, быў выдадзены загад аб мабілізацыі ўсіх паліцаяў у шэрагі УПА. Тым, хто гэтага не зробіць, пагражаў расстрэл як дэзэртырам. У выніку гэтага загаду ў шэрагі УПА ўступіла калі 5 тысяч паліцаяў. Пазнейшая назва УПА была ўзята ад збройнай фармацыі Тараса Бараўца (укр.: Тарас Боровець), хоць звычайна, для адрознення аддзелаў Бараўца ўжываецца назва *Палеская Сеч*. Узброеныя фармацыі АУН-СД пачалі называцца УПА пад канец мая 1943 года. У 1942 годзе ў Аграгарадок Дзівін ўзнік першы атрад УПА. ### Баявыя дзеянні УПА Галоўную ўвагу ў баявых дзеяннях УПА канцэнтравала на савецкай партызанцы. Барацьба з немцамі вялася ў межах «самаабароны ўкраінскага народа», а прапановы аб пачатку шырокамаштабных і адкрытых дзеянняў супраць гітлераўцаў былі адкінуты, як не маючыя шанцаў на поспех. #### Барацьба і супрацоўніцтва з немцамі Мэтай УПА ў партызанскай барацьбе было назапашванне сіл для падрыхтоўкі ўсенароднага паўстання. У барацьбе супраць немцаў, на пачатку галоўнай мэтай ставіўся не іх разгром, а недапушчэнне нямецкіх нападаў на тэрыторыю, кантраляваную УПА. У тым самым часе, цэллю атакаў УПА сталі гітлераўскія адміністрацыйныя адзінкі, пасты паліцыі і транспарты, галоўным чынам з мэтай набыцця зброі, ежы, а таксама ў выпадках нападаў немцаў на УПА. З ліпеня па верасень 1943 у выніку 74 сутыкненняў паміж немцамі і УПА загінула каля 3.000 гітлераўцаў, пры стратах УПА ў 1,237 забітых ці параненых. У выніку дзеянняў УПА, немцы працягвалі кантраляваць толькі буйныя населеныя кропкі, а правінцыя і вёска былі пад кантролем УПА. Усяго, атакі праводзіліся галоўным чынам, супраць невялічкіх нямецкіх ганізон, у выніку чаго, гітлераўцы былі вымушаны вывесці свае гарнізоны з дзясяткаў населеных пунктаў. Першыя баі з немцамі былі досыць цяжкім выпрабаваннем для УПА, бо адчуваўся брак на вопыт, зброю і належную падрыхтоўку, аднак дужа станоўча паўплываў на стаўленне арганізацыі і ўзмацненне ваеннай дысцыпліны, а значыць, на ўзвышэнне баяздольнасці ў далейшым. Аднак, нельга пераўзвышаць тую ролю, якую адыгрывала УПА ў барацьбу з немцамі. У службовым данясенні кіраўніка паліцыі бяспекі і СД у рэгіёне "Расія-Поўдзень" адзначалася што: > > *"з баку ўкраінскіх паўстанцаў, напады на нямецкія аддзелы былі рэдкасцю, наогул, не было жаднага выпадку пашкоды службоўцаў нямецкай паліцыі і вайсковых службоўцаў вермахту..."* Найбуйнейшымі баямі УПА супраць немцаў сталі баі на Гарахоўшчыне, дзе немцы прымянілі авіяцыю і танкі. Потым барацьба перакінулася на Брэстачкоўскі раён, Кастапольшчыну і Калкоўшчыну, пашырыўшыся да канца чэрвеня 1943 на ўсю Валынь. Асалівага напружання баявыя дзеянні дасягнулі ў ліпені і жніўні, калі паміж УПА і немцамі адбылося, адпаведна, 35 і 24 баі. Паводле дадзеных украінскіх партызанаў, з нямецакага баку прынялі ўдзел каля 10 тыс. ваенных, пры падмозе танкаў, самалётаў і буйной артылерыі. Разам з тым, трэба зазначыць, што барацьба УПА з гітлераўцамі не мела стратэгічнага значэння і не адыграла адметнай ролі ў вызваленні Украіны ад нямецкіх акупантаў. Яна толькі абмежавала дзейнасць нямецкай адміністрацыі і не была прыярытэтнай значнасці, бо галоўным ворагам для АУН УПА ўважаўся СССР. Пры гэтым, не гледзячы на барацьбу, УПА дасягала шмат лакальных паразуменняў з гітлераўцамі, асабліва ў акцыях, якія датычылі барацьбу з савецкай партызанкай. Вядома, што камандуючыя УПА, такія як Раман Шухевіч, самі раней служылі нямецкім уладам. Сярод дамоўленасцей паміж УПА і СС можна прывесці сустрэчу ў ліпені 1943 Шухевіча з афіцэрам сувязі Дывізыі СС "Галічына" Любамірам Маракушкай. На спатканні было вырашана, што УПА не будзе байкатаваць стварэнне дывізіі СС, але і дапамогу аказваць не стане. Ужо потым, аддзелы УПА з задавальненнем прымалі ў свае шэрагі салдат "Галічыны". #### Барацьба з Саветамі У святочым наказе Рамана Шухевіча ад 14 жніўня 1947 так ацэньвалася барацьба супраць СССР: > > *«На супрацьбальшавіцкім фронце УПА не дапусціла да заліву тэрыторыі бальшавіцкай партызанкай.»* У гэтай вобласці УПА дасягла вялікіх поспехаў. Ім удалося ўскладніць баявую дзейнасць партызанаў у шматлікіх раёнах Валыні-Палесся, стварыць ім перашкоды для дыверсыйнай дзейнасці на нямецкіх камунікацыях. Украінскія паўстанцы сумелі таксама ў значнай ступені сарваць планы ЦК КП(б)У па ўвядзенні партызанскіх злучэнняў на тэрыторыю Галіцыі. Да актыву УПА трэба ўнесці і дыверсыйныя акты ў тыле Чырвонае Арміі пачынаючы з верасня 1944 на тэрыторыі Заходняй Украіны. Арэалам дзейнасці УПА супраць Саветаў служыла галоўным чынам, Галіцыя і Валынь, хаця асобныя загоны УПА пасылала і ва Усходнюю Украіну і нават на Кубань. Аднак, жыхары Усходняй Украіны ўважалі УПА за пасобнікаў нямецкіх акупантаў, таму дасягнуць значных поспехаў на тэрыторыі па-за Заходняй Украіны АУН-УПА не здолела. На антыбальшавіцкім фронце, мэтай УПА было ачышчэнне тэрыторыі ад савецкіх партызанаў. УПА намагалася галоўным чынам, абмежаваць дзейнасць партызанаў, максімальна зменшыць іх уплыў на мясцовае ўкраінскае насельніцтва і не дапусціць узаемадзеяння партызанскіх аддзелаў з палякамі. Калі ў Заходнюю Украіну ўступіла Чырвоная Армія, Галоўная Управа УПА забараніла сваім аддзелам уступаць з імі ў адкрытую барацьбу, аднак у той жа час не забараняючы атакаваць дробныя аддзелы Чырвонае Арміі з мэтай захопу зброі і баепрыпасаў. Барацьба з радзецкімі партызанамі заўжды насіла ўпарты і жорсткі характар. Так, Л. Шанкоўскі пісаў: > > *«Барацьба з чырвонымі партызанамі была куды больш складанай за барацьбу з немцамі. Партызаны — то быў баявы, адважны і жорсткі праціўнік, які ведаў мову і мясцовыя ўмовы, і ўмеў цудоўна маскавацца. У барацьбе з тым праціўнікам УПА атрымоўвала важны досвед для наступнай барацьбы.»* У той жа час, савецкія партызаны адзначалі, што біцца з УПА было складаней чым з немцамі. Так, камандзір партызанскага аддзелу Кузкоў казаў, што ён ніколі не сустракаў такога фанатызму ў барацьбе і адзначаў, што аунаўцы *«б’юцца лепей за немцаў*» Першыя звесткі аб актывізацыі аддзелаў украінскіх нацыяналістаў пачалі з’яўляцца ў пачатку 1943 года. У лютым 1943 украінскія нацыяналісты пачалі нападаць і раззбройваць невялічкія аддзелы савецкіх партызанаў. Гэта прымушала савецкіх партызанаў належным чынам рыхтавацца да наступных аперацый. Так, падчас рэйду ў лютым 1943 па паўночных раёнах Роўненскае вобласці Сумскага партызанскага аддзела пад камандаваннем Каўпака ў загадзе ўвесь асабовы склад і камандзіры былі папярэджаны, што яны ідуць на тэрыторыю, якая кантралюецца ўкраінскімі нацыяналістамі. Аднак, да баявых сутыкненняў справы не дайшло, бо УПА пазбягала баёў. У стаўленні да ўкраінскіх нацыяналістаў, камуністычнае кіраўніцтва, на чале з Хрушчовым зыходзіла з таго, што «кіраўнікі буржуазных украінскіх нацыяналістаў — то нямецкія агенты». Карыстаючыся такім падыходам, Хрушчоў зыходзіў з таго што галоўнай мэтай барацьбы з’яўляецца разгром фашысцкіх акупантаў, таму атрадам партызан было рэкамендавана не ўступаць у баі з нацыяналістычнымі загонамі, калі яны самі не нападаюць. Аднак, за некалькі месяцаў УПА ўзмацнілася настолькі, што пачала адкрыта нападаць не толькі на малыя, але і на вялікія аддзелы партызан. У адказ на гэта, адносна аўнаўцаў адзін з камандзіраў Сабураў выдаў жорсткі загад, дзе ў прыватнасці, гаварылася: «дзеянні па знішчэнню нацяналістаў усхвалёўваю. У кожным выпадку іх нападаў — жорстка караць. Лістоўкамі паведаміць, што за аднаго партызана будзе знішчана 15 аўнаўцаў і іх нямецкіх гаспадараў.» 19 чэрвеня 1943 ад камандзіраў атрадаў Алексенкі і Шытава, якія спрабавалі прайсці да беларускага Палесся да аэрадрому атрада Сабурава, прыйшло паведамленне, што яны былі заатакаваны і атачаны вялікімі сіламі нацыяналістаў. Пасля трохдзённага бою, яны не здолелі прарвацца і адступілі з адчувальнымі стратамі. За лета 1943 актыўнасць барацбы ўкраінскіх паўтанцаў з чырвонымі партызанамі ўзрастала. Вялікія баі адбыліся ў ліпені за сяло Тэрэмне, Астрожскага раёна, каля чыгункі Ковель-Сарны і г.д. 10 верасня 1943 Роўненскае партызанскае аб’яднанне № 2 і загон Яравога правялі тры баі з УПА, якое мела там каля 1.000 байцоў з гарматамі і мінамётамі. У выніку нястачы патронаў, савецкія партызаны вымушаны былі пазбягаць бою. У перыод з жніўня па лістапад 1943 украінскія паўстанцы правялі з партызанамі 54 баі, у той жа час як з немцамі — 47. Пад канец 1943 — пачатку 1944 узмацненне барацьбы УПА з савецкімі партызанамі было нямінучым з-за набліжэння савецка-гэрманскага фронту і спробаў чырвоных партызнаў замацавацца ў Заходняй Украіне, што стварала смяротную небяспеку для УПА. Гэта знайшло адбітак у загадах камандзіраў УПА, дзе адзначаецца аб неабходнасці «канчаткова ліквідаваць чырвоных партызанаў як „агентаў Масквы."» Аднак, мэты ў бакоў былі розныя. УПА імкнулася эканоміць свае сілы, спадзяяючыся на абяскрыўленне двух ворагаў — Масквы і Берліна. Савецкія партызаны бачылі сваёй галоўнай мэтай барацьбу з немцамі. Былы камандзір Фёдараў успамінаў, што «бязперапынных баёў з бендэраўцамі не вялося.» Набліжэнне фронту і актыўнасць пракамуністычных сіл прымусіла УПА перавесці барацьбу ў яшчэ больш канспіратыўны кірунак, пазбягаючы атак Чырвонай Арміі, а галоўную ўвагу накіроўваць супраць агентаў НКУС. Аб гэтых планах УПА стала вядома камуністычнаму кіраўніцтву. На пачатак 1944 адносяцца і першыя баявыя сутыкненні УПА з Чырвонай Арміяй. Не гледзячы на матэрыялы «Тактычнай інструкцыі», якая забараняла напады на аддзелы Чырвонае Арміі, мясцовыя камандзіры парушалі гэты загад. Першыя сутыкненні адбыліся ў раёне дзянняў І Украінскага фронту на Валыні-Палессі. За перыод ад 7 лютага па 2 сакавіка 1944 у тылу 13-й Арміі было зафіксавана каля 200 нападаў аддзелаў УПА-Поўнач на невялікія ваенны калоны і на дробныя групы ваенных. У лютым 1944 баявікі УПА напалі на дарозе Карэц-Роўна на калону камандуючага І Украінскім фронтам Ватуціна, які быў паранены, а пасля памёр. Ужо першыя акцыі паказалі, што ў параўнанні з «падняміцкімі» часамі дзеянні паўстанцаў былі менш удалымі. Прыйсце савецкае ўлады азначаў пачатак канца дзейнасці УПА. (*глядзі далей у змесце* — **Ліквідацыя УПА**) #### Барацьба з польскімі ўзброенымі фарміраваннямі Супрацьстаянне палякаў з УПА ахапіла такія тэрыторыі як Валынь, Усходнюю Галіцыю, Холмшчыну, Падляшша, Надсенне і Лемкоўшчыну. На працягу 1942—1943 гадоў, палякі не мелі тутай буйных узброеных аддзелаў, што фактычна, рабіла польскае цывільнае жыхарства безабаронным перад атакамі і тэрорам з баку УПА. Разам з узрастаннем тэрору і нападаў на польскае насельніцтва, пачалі з'яўляцца першыя адзелы самаабароны (яшчэ ў 1942—1943 гг). Звычайна, гэта былі адносна невялікія па колькасці і слаба ўзброеныя атрады, дзейнасць якіх абмяжоўвалася патруляваннем ваколіц і спыненнем і папярэджваннем атакаў. У 1943 на Валыні паўстала каля сотні такіх аддзелаў, якія кіраваліся праз цывільныя ўлады. Пры гэтым, вытрываць напор украінскіх нацыяналістаў здолелі толькі найбуйнейшыя пункты самаабароны і ў цэлым, яны не змаглі спыніць забойствы. Толькі ў пачатку 1944 АК была сфарміравана 27 Валынская Дывізія пехоты, у выніку чаго, ініцыятыва перайшла на польскі бок. Была аднак, гэта акцыя дужа запозненай, якая ўжо не паспела паўплываць на трагічны лёс палякаў на ўсходніх землях. (*глядзіце далей* - Ліквідацыя УПА) #### Вайна з мадзярскай арміяй У Станіславоўскай вобласці (сёння Івана-Франкоўская) мадзярскія войскі ашчаджалі польскае насельніцтва ад тэрору УПА і ад мая 1944 праводзілі баявыя дзеянні супраць атрадаў УПА. Аднак, у студзені 1943 у Будапешце (у тайне ад немцаў) спаткаліся дэлегаты УПА з венгерскімі ўладамі. Спатканне скончылася заключэннем паразумення, у якім Венгрыя, наўзамен за недатыкальнасць сваёй арміі абавязваліся паставіць УПА зброю і амуніцыю. Таксама пасылаліся ваенныя інструктары, якія маскіраваліся пад палонных. ### Ліквідацыя УПА #### Ліквідацыя УПА на тэрыторыі СССР Актыўныя дзеянні супраць Чырвонае Арміі прымусілі савецкае кіраўніцтва пачаць актыўную дзейнасць па ліквідацыі УПА. Ужо ў сярэдзіне сакавіка 1944 са згоды Масквы ў Роўна быў створаны Аператыўны штаб па барацьбе з АУН і УПА. Для правядзення працы па ліквідацыі ў Роўна прыехалі заступнікі міністра нутраных спраў СССР Круглоў і Сероў. 28 сакавіка таго ж года яны паведамлялі Хрушчову, што ў выніку 65 аперацый было забіта 1129 членаў АУН і УПА, захоплена 2 гарматы, 36 кулямётаў, 54 аўтаматы, 406 дубальтовак, 49,6 тыс. патронаў. Таксама зазначалася, што ў рэгіён прыбыло 29 эшэлёнаў войскаў НКУС. Паводле словаў Круглова *"войскі добра ўзброены і здольны выканаць пастаўленыя перад імі заданні."* І ў наступныя дні, акцыі супраць АУН-УПА праводзіліся з неаслабнаю сілаю. Наймаштабнейшыя баі паміж бальшавікамі і ўкраінскімі баявікамі адбыліся 22—25 красавіка 1944 пад Гурбамі, у раёне Крэмянецкіх лясоў. Тутай, у лясным масіве, знаходзілася каля 4-5 тысяч баявікоў. Сілы СССР, паводле дадзеных УПА, налічвалі каля 30.000 асоб з танкамі. Аднак, не гледзячы на значныя страты, шырокамаштабныя аперацыі і прымяненне вялікіх сіл, разграміць УПА не ўдалося. Барацьба УПА да канца вайны стала значным фактарам, які значна перашкодзіў савецкай уладзе правесці палітычныя, эканамічныя і іншыя захады ў рэгіёне. УПА былі вымушаны звузіць сваю дзейнасць, а Савецкія сілы імкнуліся лакалізаваць і звузіць сацыяльную базу і дзейнасць УПА. У 1946 у местах і сёлах былі размешчаны савецкія гарнізоны, а войскі НКУС праводзілі непарыўныя акцыі па пераследу байцоў УПА. У выніку УПА былі вымушаны перайсці з партызнаскае да падпольнае дзейнасці. Атрады УПА цяпер сталі малалікімі і ўлучалі не больш за сто салдат. Мноства з салдат былі дэмабілізаваны і вярнуліся дадому, калі савецкая ўлада абвясціла амністыю. Значную ролю адыгрывалі масавыя арышты і дэпартацыі, якія праводзіла савецкая ўлада супраць усіх, хто меў якое-небудзь дачыненне да любых незалежных арганізацый. У выніку гэтых аперацый, з тэрыторыі Заходняй Украіны было вывезена паводле розных ацэнак, ад 250.000 па 500.000 асоб розных нацыянальнасцей. Найперш гэта былі сем'і членаў УПА Асноўныя свае акцыі УПА праводзіла цяпер супраць савецкай адміністрацыі і службаў бяспекі. За перыяд паміж лютым 1944 і снежнем 1946 былі забіты 11,725 савецкіх афіцэраў, агэнтаў і калябарантаў і 2.401 зніклі на тэрыторыі Заходняй Украіны. З 1946 УПА звычайна складалася з невялічкіх груп колькасцю 5-10 байцоў, а сваю асноўную актыўнасць яны змяшчалі на савецка-польскае мяжы. Не гледзячы на кантакты са спецслужбамі Вялікай Брытаніі і Францыі, УПА пастаянна скарачала сваю колькасць. 30 мая 1947 Шухевіч надаў загад аб аб'яднанні УПА і ўзбройнага падполля АУН. Афіцыйна, штабы УПА спынілі сваю дзейнасць 3 верасня 1949. Лідар УПА Раман Шухевіч быў забіты недалёка ад Львова 5 сакавіка 1950. Многія з УПА пераходзілі на службу НКУС. Усяго, па 1954 каля 150 такіх спецыяльных груп колькасцю 1 800 асоб працавалі на НКУС. Апошнія атрады спынілі супраціўленне толькі ў сярэдзіне 1950-х гадоў. Апошнім партызанам сабе называў Ілья Абершын, які пакінуў лес толькі ў 1991 годзе. #### Ліквідацыя УПА на тэрыторыі Польшчы Сваю асноўную актыўнасць УПА з 1946 засяродзіла на савецка-польскае граніцы. Тутай, у 1947 УПА арганізавала забойства польскага камуністычнага міністра абароны генерала Караля Сверчэўскага. Большасць з дакументаў паказуе, што на дзень 1 красавіка 1947 УПА мела на тэрыторыі Польшчы збройныя сілы ў колькасці 2 402 асобы. Аднак, 1947 стаў апошнім годам для АУН і УПА на тэрыторыі Польшчы. У выніку правядзення Акцыі "Вісла" па перасяленню насельніцтва і высокае актыўнасці польскіх сіл, рэшткі УПА вымушаны былі перабірацца на Захад праз Чэхаславакію. З некалькі тысяч чалавек, да сваёй цэлі дабраліся толькі каля сотні. ### Дзейнасць і ліквідацыя УПА на тэрыторыі Беларусі Падзел УПА Вытокі дзейнасці ўкраінскіх нацыяналістычных арганізацый на тэрыторыі Беларусі ляжаць яшчэ ў міжваенныя часы. На Палессі разнастайныя ўкраінскія культурна-асветніцкія і палітычныя аб'яднанні праводзілі мэтанакіраваную работу па ўкраінізацыі мясцовага насельніцтва, аб чым сведчыць скарачэнне колькасці "тутэйшых" і "палешукоў" пры Перапісах насельніцтва ў міжваеннай Польшчы. Акрамя таго, шырокую дзейнасць разгарнулі ўкраінскія эмігранцкія арганізацыі. Дзейнічалі ўкраінскія фарміраванні ў раёнах, дзе пражывала некаторыя колькасць украінскага насельніцтва. Мэтай дзейнасці УПА і АУН на Беларусі было стварэнне ўкраінскага гаспадарства, што было чужым для беларусаў і што дужа паўплывала на тое, што беларускае насельніцтва рэзка адгарнулася ад украінскіх арганізацый. 1941—1942 характарызуецца наяўнасцю шматлікіх канспірацыйных партый, арганізацый і збройных фарміраванняў, якія праводзілі маштабныя аперацыі ўласнымі ваеннымі сіламі. Украінскія арганізацыі адкрыта супрацоўнічалі з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі - як дыпламатычнымі, так і ваеннымі сродкамі. Так, узброеныя фарміраванні "бульбаўцаў" сумесна з беларускімі калябарантамі правялі на тэрыторыі Палесся сумесную акцыю супраць рэшткаў Чырвонае Арміі. У выніку на Палессі стварылася сваеасаблівая сітуацыя - нямецкай адміністрацыі амаль не было, часткі Чырвонае Арміі альбо былі знішчаны, альбо выцеснены ў Бранскія лясы. Такая сітуацыя спрыяла ўзвышэнню ўплыву і аўтарытэту ўкраінскіх арганізацый у Беларусі. Непасрэдна стварэнне УПА як асобнай ваеннай структуры на Палессі пачалося ранняй вясной 1943 года. Летам 1943 АУН-УПА аб'яднала пад сваім кіраўніцтвам усе ваенныя фарміраванні ўкраінскіх арганізацый, у тым ліку створаную Тарасам Бульба-Бараўцом Палесскую Сеч. Гэтая новая армія абавязвалася ашчаджаць украінскае жыхарства (ігнаруючы іншыя народы, якія пражывалі каля украінцаў) на ўкраінскай тэрыторыі. Ідэя стварэння ўкраінскай дзяржавы была варожа сустрэнута як з баку нямецкіх акупацыйных уладаў, так і з баку савецкіх партызнаў і Арміі Краёвай, у выніку чаго УПА пачала барацьбу па ўсім напрамкам. УПА праводзіла дыверсіі і рэйды супраць чырвоных партызанаў, вермахту і Арміі Краёвай, падчас якіх праводзіліся тэрарыстычныя акцыі і супраць мясцовага насельніцтва - беларусаў, палякаў і яўрэяў. У 1943 на тэрыторыі поўдня Беларусі адбываецца значнае ўзрастанне колькасці УПА. Паводле папярэдніх падлікаў, колькасць членаў АУН акрамя моладзі і тых, хто спачуваў ім, дасягнула 10-15 тысяч асоб. Колькасць УПА на Беларусі - 8-10 тысяч асоб. Група "Тураў" пасля частковае дэмабілізацыі і перадачы ў групу "Заграва" загону "Катлавіна" налічвала па стану на 1 студзеня 1944 3.048 асоб. З улікам дэмабілізацыі і фарміраванняў тылу, УПА складала прыблізна 15-20 тыс. асоб. У перыяд з лютага 1944 па канец 1945 банды УПА здзейснілі звыш 6.600 дыверсыйна-тэрарыстычных актаў з прыкладна 14,5 тысяч агульных ваенных нападаў (45%) Асноўнымі методамі барацьбы ў гэты час былі дыверсіі і тэрор супраць Радскае ўлады і камуністычных актывістаў у спалучэнні з агітацыяй і прапагандай сярод насельніцтва. Фактычна, праводзілася рабаўніцтва, гвалт і насілле над мясцовым жыхарствам, што нарэшце, прывяло да покрышу і ліквідацыі УПА ў Беларусі. ### Забойствы мірных жыхароў Забітыя УПА мірныя жыхары Ліпнікі (Кастопільскі раён), 1943 Этнічныя чысткі палякаў пачаліся з 1943 года. Арганізаваныя забойствы працягваліся з лютага 1943 па люты 1944. Колькасць загінутых застаецца па сёння невядомай і вызначаецца ад 60.000 па 500.000. Лічбу 60.000-80.000 прыводзіць Jan T. Gross. Польская (камуністычная) камісія па даследванні злачынастваў супраць польскага народа прапануе лічбу ў 300.000-400.000. Леанід Кучма, выказаўся што "украінскія шавіністы забілі каля паўмільёну палякаў на Усходніх землях", што аднак, не было пацверджана доказамі і магчыма, з'яўляецца вынікам падману. Людабойства адбывалася ў Львоўскім, Станіславоўскім, Тарнапольскім, Валынскім, а таксама па-за Керзонавай лініі - Люблінскім ваяводствах. Падчас лета 1943 былі праведзены этнічныя чысткі, з мэтай канчатковага выдалення "польскага элемента", а восенню 1943 многія раёны Валыні сталі "этнічна чыстымі". Канфлікт меў моцны рэлігійны і нацыянальны падтэкст. > > *"Святар Людвік Владарчык з Акопы быў распяты на крыжы; святару Станіславу Дабржанскаму адрубілі тапаром галаву, разам з ім загінула 967 вернікаў з Астроўкі; святара Караля Бараня з Карытніцы распілавалі папалам на драўляным карыце; святару Завадскаму перарэзалі горла нажом..."* 10 ліпеня 1944 камандуючы УПА ва Усходняй Галіцыі Васыль Сідор загадаў: "пастаянна нападаць на палякаў - да поўнага знішчэння астатняга на гэтай зямлі." Аднак, выкананне гэтага загаду было спынена наступам Савецкай Арміі, хаця акцыі супраць палякаў працягваліся і ў 1944—1947 пакуль савецкімі ўладамі не была праведзена, "Акцыя Вісла" па перасяленню палякаў на тэрыторыю Польскай Народнай Рэспублікі. Сярод ахвяр іншых нацыянальнасцей, адзначаюцца яўрэі, самі украінцы, якія не сымпатызавалі УПА, а таксама калябарантаў і савецкіх грамадзян падчас першай савецкай акупацыі 1939—1941. У многіх вёсках яўрэі і палякі разам змагаліся з агульным ворагам. Ахвярамі стала таксама невялічкая грамада польскіх армянаў у Галіцыі, якіх забівалі за прывязанасць да польскасці (вядома, што армянскі архібіскуп Юзаф Тэадаровіч адкрыта казаў аб прыналежнасці Львова да Польшчы. 19—21 чэрвеня 1944 у Кутах над Чэрэмошам на Пакуцю было забіта каля 500 польскіх армянаў і палякаў. Ідэалогія УПА ------------- Агітацыйны плакат УПА, 1948 год Ідэалогія УПА Бандэры была тыповай для радыкальнага ўсходнееўрапейскага нацыяналізму канца 1930-х гадоў. Яе падставамі былі абсалютызацыя арганічнасці і прыроднасці нацыі, цягласць яе існавання, прымат інтарэсаў нацыі над інтарэсамі асобы, ідэалізм, культ зямлі і сялянства, стаўка на дзяржаўны патэрналізм, прапаганда этнічнае салідарнасці, пропаведзь сацыяльнае гармоніі і надклясавую рэпрэзентацыйнасць нацыяналістычнага руху. Паводле палітычнай арыентацыі, ідэалогія УПА належыць да ўльтранацыяналістычных арганізацый, мэтай якой было стварэнне "Украіны для ўкраінцаў". Ідэі сацыяльнага міру і гармоніі і ксэнафобіі да іншых нацыянальнасцей (найперш супраць палякаў, расійцаў, яўрэяў), набліжалі іх у гэтым да еўрапейскага нацыянал-сацыялізму. На чале створанай Украіны мела стаяць толькі адна партыя - АУН, а дзяржава мела кіравацца праз палітычныя эліты, без якога-небудзь прадстаўніцтва ў выглядзе парламенту ці іншых палітычных партый. Памяць аб УПА пасля вайны ------------------------- Стаўленне да УПА пасля вайны застаюцца досыць спрэчлівым. На Украіне вядзецца актыўная дыскусыя вакол пытання надання ветэранам УПА гонару ветэранаў Другой Сусветнай вайны і ўшанавання УПА як вызваленчага руху. Аднак, за час існавання незалежнай Украіны, моцных змен у тым кірунку не адбылося. 12 верасня 1997 кабінет маністраў Украіны пастанавіў стварыць камісыю па даследванню дзейнасці УПА. 14 кастрычніка 2006 года, прэзідэнт Украіны Віктар Юшчанка падпісаў дэкрэт, паводле якога, УПА надаецца статус вызваленчага руху. Аднак, гэты дэкрэт не быў ухвалены парламентам Украіны і застаўся актам прапагандычным. Штогод Юшчанка вітае ветэранаў УПА з нагоды стварэння гэтае арміі, а 12 кастрычніка 2007 загадам Віктара Юшчанка лідару УПА Раману Шухевічу быў нададзены статус Героя Украіны. Сітуацыя з намаганнем Юшчанкі праз парламенцкі закон надаць УПА статус вызваленчага руху паўтарылася і ў 2008 годзе. Падтрымліваюць ушанаванне УПА ўкраінскія нацыяналістычныя партыі, а сама ідэя карыстаецца большай папулярнасцю сярод жыхароў Заходняй Украіны. Супраць ушанавання выступае "Партыя рэгіёнаў" і камуністыя. Марш ветэранаў УПА ў Пшэмыслю Супраць ушанавання УПА выступаюць суседзі Украіны - Польшча і Расія. У Польскай Рэспубліцы перапісы паказваюць, што 49% палякаў нічога не ведае адносна тых падзей, 17% штосьці слыхалі, але дакладна не ведаюць, 20% "ведаюць, але мала" і толькі 14% добра ведае аб людабойстве нацыяналістамі палякаў у часе II Сусветнай вайны. 11 ліпеня 2003 у памяць 60-годзя забойстваў у Парыцку, прэзідэнт Польшчы Аляксандр Кваснеўскі і Украіны Леанід Кучма адкрылі там помнік забітым. Прэзідэнт Кваснеўскі тады паведзіў: > > *"Трэба аднак, тутай выразіць маральны пратэст супраць ідэалогіі, якая давяла да "антыпольскай акцыі", заініцыяванай праз Арганізацыю Украінскіх Нацыяналістаў і Украінскай Паўстанчай Арміі. Ведаю, што тыя словы могуць зачапіць. Але жадная цэль, ані жадная вартасць, нават такая важная, як вольнасць і суверэннасць народу не можа апраўдаць людабойства, рэзні цывільных, насілле і гвалты..."* 29 кастрычніка 2007 — праект надання статусу генацыду рэзні палякаў украінцамі ў 1942—1944 на Валыні быў адрэгаваны праз чатырох польскіх еўрадэпутатаў выбраных з лістоў "Лігі польскіх сем'яў" і прэзентаваны дэлегацыям да Еўрапейскага Парламента. Праект аднак, не быў адданы на галасаванне.. У Польшчы дзейнічае "Агульнапольскі Камітэт Будовы Помніка Ахвяр Людобойства дакананага праз АУН-УПА". 15 ліпеня 2009 Сейм Польскай Рэспублікі прыняў ухвалу *"у справе трагічнага лёсу палякаў на Усходніх Крэсах"* дзе кажацца аб *распачатай праз Арганізацыю Украінскіх Нацыяналістаў і Украінскую Паўстанчую Армію на Крэсах II Рэчы Паспалітай так званай антыпольскай акцыі - масавых забойствай з характарам этнічнай чысткі...*. 16 чэрвеня 2009 у парламенце Літвы была ўрачыста адкрыта выстаўка ў якой ухвалёўваецца памяць УПА. У адкрыцці выстаўкі, прыгатаванай праз украінскі бок, узяў удзел віцэспікер Сэйму Літвы Альгіс Кашэта, дырэктар Цэнтру Бадання Людабойства і Руху Адпору Жыхароў Літвы Тэрэзія Бірутэ-Бірускаітэ, пасол Літоўскага Сэйму Даліа Коудытэ, еўрапасол Вітаўтас Ландсіукпшы, пасол Украіны на Літве Ігар Пракапчук. Наступная выстаўка будзе прэзентавана ў Рызе і Таліне. Зноскі ------ 1. ↑ Військово-польова жандармерія — спеціальний орган Української повстанської армії (укр.) 2. 1 2 Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія. Підсумкова публікація напрацювань робочої групи істориків, створеної при урядовій комісії з вивчення діяльності ОУН і УПА. Інститут історії НАН України. 2004 р. Архівавана 28 мая 2009. (укр.) 3. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія. Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 4 стр.190-198 (укр.) 4. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія. Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 6 стр. 435—438 5. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія. Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 7 (укр.) 6. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія. Інститут історії НАН України. 2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 5 (укр.) 7. ↑ W.Siemaszko, E.Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów Ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939—1945, Warszawa 2000 (польск.) 8. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія (укр.) c. 173 9. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздзел 2 (укр.) 10. ↑ «Воєнна історія» #5-6 за 2002 рік УКРАЇНСЬКА ПОВСТАНСЬКА АРМІЯ ТА ЗБРОЙНІ ФОРМУВАННЯ ОУН У ДРУГІЙ СВІТОВІЙ ВІЙНИ 11. ↑ Ці заслугоўваюць помніка тыя, хто змагаўся супраць савецкай улады?(недаступная спасылка) 12. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія. Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздзел 4 с. 176 13. 1 2 Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздзел 4 с. 183 14. ↑ "...Ось сумна статистика тих боїв: у липні відбулося 35 сутичок, у серпні - 24, у вересні - 15; втрати повстанців становили 1237 бійців і старшин, ворожі втрати склали 3000 чоловік..." 15. ↑ ВИСНОВОК УКРАЇНСЬКИХ ТА ПОЛЬСЬКИХ ІСТОРИКІВ ЗА ПІДСУМКАМИ IX—X МІЖНАРОДНИХ НАУКОВИХ СЕМІНАРІВ (Варшава, 5-11 листопада 2001 р.)(недаступная спасылка) 16. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздзел 4 с. 184 17. ↑ [Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздзел 4 ] с. 181-182 18. 1 2 [Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздзел 4 ] с. 184 19. ↑ [Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздзел 4 ] с. 199 20. ↑ Чуев С. Проклятые солдаты. -2004. б. 362 21. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 13 б.180 22. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 13 б.1808 23. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 13 б.178 24. 1 2 Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 стр.206 25. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 стр.203 26. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 16 стр.200 27. 1 2 Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 стр.201 28. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 13 стр.201 29. 1 2 3 Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 стр.202 30. 1 2 Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 стр.205 31. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 стр.210 32. 1 2 Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 стр.211 33. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 5 б. 288 34. ↑ Państwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej w Moskwie, fond 9401, opis 1, dzieło 94, s. 132-140 35. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 стр.213 36. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 стр.211-212 37. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 стр.216 38. ↑ Jeffrey Burds (1997). "Agentura: Soviet Informants' Networks & the Ukrainian Underground in Galicia, 1944-48", *East European Politics and Societies v.11* pp. 106 - 110 Архівавана 5 кастрычніка 2003. 39. ↑ Jeffrey Burds (1997). "Agentura: Soviet Informants' Networks & the Ukrainian Underground in Galicia, 1944-48", *East European Politics and Societies v.11* p. 92 Архівавана 5 кастрычніка 2003. 40. ↑ external link 41. ↑ Jeffrey Burds (1997). "Agentura: Soviet Informants' Networks & the Ukrainian Underground in Galicia, 1944-48", *East European Politics and Societies v.11* pp. 113-114 Архівавана 5 кастрычніка 2003. 42. ↑ Institute of Ukrainian History, Academy of Sciences of Ukraine, Organization of 43. ↑ Архівавана 3 снежня 2007. 44. ↑ Інтэрвія з Іллёй Абершыным 45. ↑ Grupa Operacyjna "Wisła", kalkulacja sił U.P.A. (sił zbrojnych U.P.A. i personalnej obsady terenowej) na terenie działania Grupy Operacyjnej "Wisła" na dzień 1.04-23.07.1947 r. 46. ↑ Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 9-10 47. 1 2 3 Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 1 48. ↑ Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 9 49. ↑ Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 15 50. ↑ Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 10-11 51. ↑ Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 11 52. 1 2 3 4 Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 12 53. ↑ Малая война (организация и тактика действий малых подразделений): хрестоматия / Сост. А. Е. Тарас. - Минск : Харвест, 1998. б.419 54. ↑ Норман Дэвис. История Европы. - М.: АСТ. 2006 ISBN 5-17-024749-4 с. 767 55. ↑ Wystawa ludobójstwa dokonanego na Polakach przez OUN-UPA na Kresach Południowo-Wschodnich II RP 1939-1947 Архівавана 11 жніўня 2009. 56. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 5 б. 166 57. 1 2 Норман Дэвис. История Европы. - М.: АСТ. 2006 ISBN 5-17-024749-4 с. 768 58. ↑ А.Русначенко «Украинско-польское противостояние» стр 101 59. ↑ Больш інфармацыі нa **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 5 лістапада 2013. Праверана 17 снежня 2009. 60. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія: Історичні нариси / НАН України; Інститут історії України / С.В. Кульчицький (відп.ред.). - К.: Наук. думка, 2005. - 495 с. c. 472 Архівавана 13 жніўня 2009. 61. 1 2 3 Юшчанка: ушанаваць байцоў УПА — наш прыярытэт (НН) 62. ↑ П О С Т А Н О В А від 12 вересня 1997 р. N 1004 63. ↑ Tarasiuk do Juszczenki: Uznać UPA za bojowników o niepodległość Архівавана 13 красавіка 2009. 64. ↑ Сайт прэзідэнта Украіны (укр) 65. ↑ УКАЗ ПРЕЗИДЕНТА УКРАЇНИ № 965/2007 Про присвоєння Р.Шухевичу звання Герой України (на ўкраінскай мове) 66. ↑ Архівавана 6 ліпеня 2014. w: Rzeczpospolita 29 października 2007. 67. ↑ Patrz: Архівавана 19 ліпеня 2011. 68. ↑ Apel Ogólnopolskiego Komitetu Budowy Pomnika Ofiar Ludobójstwa dokonanego przez OUN-UPA, mysl.pl [dostęp 11.04.2009] 69. ↑ Pomnik polskich ofiar OUN-UPA stanie w Warszawie?, wp.pl [dostęp 11.04.2009] 70. ↑ Przeciw pomnikowi ofiar UPA, rp.pl(недаступная спасылка) [dostęp 11.04.2009] 71. ↑ 72. ↑ UCHWAŁA Sejm u Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 lipca 2009 roku w sprawie tragicznego losu Polaków na Kresach wschodnich W lipcu 2009 roku mija kolejna- 66. rocznica rozpoczęcia przez Organizację Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińską Powstańczą Armię na Kresach ll Rzeczypospolitej tzw. antypolskiej akcji - masowych mordów o charakterze czystki etnicznej i znamionach ludobójczych. Sejm RP składa hołd pomordowanym Rodakom i obywatelom polskim innych narodowości oraz członkom Armii Krajowej, Samoobrony Kresowej i Batalionów Chłopskich, którzy podjęli dramatyczną walkę w obronie polskiej ludności cywilnej i przywołuje bolesną pamięć o ukraińskich cywilnych ofiarach. Sejm RP wyraża szczególne uznanie i wdzięczność Ukraińcom, którzy często z narażeniem własnego życia pomagali i ratowali swych polskich sąsiadów. Tragedia Polaków na Kresach Wschodnich ll Rzeczypospolitej winna być przywrócona pamięci historycznej współczesnych pokoleń. Jest to zadanie dla wszystkich władz publicznych w imię lepszej przyszłości i porozumienia narodów w naszej części Europy, w tym szczególnie Polaków i Ukraińców. Oficjalny tekst uchwały na stronie Sejmu RP 73. ↑ (Сайт ІА УНІАН) Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Украінская паўстанчая армія * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Украінская паўстанчая армія Stepan Bandera - Perspectives for Ukrainian Revolution (audio recordings) (англ.) * Уладзіслаў Грыневіч. Міт вайны і вайна міфаў (часопіс Arche 5-2006) Архівавана 10 жніўня 2010. (бел.) * Вершы чальца УПА Марка Баляслава ў пер. Алеся Траяноўскага (часопіс Дзеяслоў 28) Архівавана 7 ліпеня 2007. * Юшчанка: Ушанаваць байцоў УПА - наш прыярытэт (Наша Ніва) * Сайт ОУН УПА: легенда спротиву Архівавана 26 лістапада 2015. (укр.) * Підсумкові тези, напрацьовані групою істориків, утвореною при Урядовій комісії з вивчення діяльності ОУН і УПА, що висвітлюють найбільш дискусійні аспекти історії цих організацій * Книга "Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія" Архівавана 13 жніўня 2009. * Євген Цибуленко "Бандерівці - правда і історичні міфи" * Wystawa ludobójstwa dokonanego na Polakach przez OUN-UPA na Kresach Południowo-Wschodnich II RP 1939-1947 Архівавана 11 жніўня 2009. (польск.) * Ludobójstwo ludności polskiej na Kresach * Fałszywy opis, prawdziwe zbrodnie (gazeta Rzeczpospolita) * Nadzieja na sprawiedliwe osądzenie rzezi wołyńskiej (Adam Kruczek, Nasz Dziennik, 14.03.2003) * Хроніка УПА (англ.) * Documents on Ukrainian Polish Reconciliation Архівавана 4 чэрвеня 2009. * Джеффри Бурдс СОВЕТСКАЯ АГЕНТУРА Очерки истории СССР в послевоенные годы (1944—1948) (руск.) * Евген Цыбуленко "Бандеровцы — правда и исторические мифы" * Горе от УПА // Беларусь сегодня, №62, 2014

**Уладзімір Максімавіч Дамашэвіч** (17 лютага 1928, в. Вадзяціна Ляхавіцкага раёна — 30 красавіка 2014, Мінск) — беларускі празаік , празаік, нарысіст. Заслужаны работнік культуры Беларусі (1992). Лаўрэат літаратурнай прэміі імя І. Мележа (1992). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сялянскай сям’і. Скончыў філалагічны факультэт БДУ (1953). У 1953—1967 гадах працаваў у выдавецтвах «Народная асвета» і «Беларусь», у 1965 годзе на Беларускім радыё, у 1967—1972 гадах літсупрацоўнікам часопісу «Полымя», у 1973—1977, 1978—1988 — загадчыкам аддзела прозы часопіса «Маладосць», у 1977 — рэдактарам выдавецтва «Мастацкая літаратура». Член Саюза пісьменнікаў СССР (з 1962). Пахаваны на Заходніх могілках у Мінску. Творчасць --------- Дэбютаваў аповесцю «Трэці лішні» (1958) у часопісе «Маладосць». Аўтар кніг «Заклінаю ад кулі» (1960), «Між двух агнёў» (1963), «Абуджэнне» (1968), «Порахам пахла зямля» (аповесць-хроніка) (1975), «Выбранае» (1977), «У лабірынце вуліц» (1979), нарыса «Каб радзіла зямля» (1972), аповесцей «Кожны чацвёрты» (1983), «Першым заўсёды цяжка» (разам з У. Сазановічам, 1986), рамана «Камень з гары» (1990). У 1988 годзе выйшлі Выбраныя творы. У перыядычным друку апублікаваны раман «Не праспі сваю долю» (1993), аповесці і апавяданні «Лішняе дзіця, або Амплітуда жаданняў» («Маладосць», 1998), «Крайняя авечка» («Полымя», 2004), «Доля — пустацвет» («Маладосць», 2004), «Месяц у Раі, або Аддай сэрца людзям», («Полымя», №10, 2006), «На мяжы цярпення» («Полымя», 2007), «Дзённікавыя нататкі» («Маладосць», 2007). Творы У. М. Дамашэвіча паракладзены на некалькі моў. Займаўся рэдактурай і перакладам з рускай, польскай, азербайджанскай, армянскай і іншых моў. Сярод яго перакладаў раман Е. Путраманта «Верасень», перакладзены з польскай разам з Я. Міско. Прызнанне --------- * Заслужаны работнік культуры Рэспублікі Беларусь (1992). * Лаўрэат Літаратурнай прэміі імя І. Мележа (1992) Сям’я ----- Жонка — па першым мужы, праўнуку расійскага навукоўца Д. І. Мендзялеева — Мендзялеева. Яе ўнучка, Крысціна Мендзялеева — «Рок-Князёўна’97», былая вакалістка беларускага рок-гурту «Hasta La Fillsta»; цяпер жыве ў Бельгіі, працуе ў сферы кінематографа, зняла дэбютны фільм. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Дамашэвіч Уладзімір // Беларускія пісьменнікі (1917—1990)… 2. 1 2 Вянок памяці: Уладзімер Дамашэвіч… 3. ↑ Указ Президиума Верховного Совета Республики Беларусь от 2 сентября 1992 г. № 1805-XII О присвоении Домашевичу В. М. почетного звания «Заслуженный работник культуры Республики Беларусь» 4. ↑ Белорусские музыканты зажигают в Сети Літаратура ---------- * Вянок памяці: Уладзімер Дамашэвіч // Радыё Свабода — svaboda.org, 05.05.2014, 22:23 * *Алесь Марціновіч* Пісьменнік з маёй біяграфіі // *Літаратура і мастацтва* : газ.. — Мн.: РВУ «Звязда», 2023-02-17. — В. 5216. — № 7. — С. 11. * Дамашэвіч Уладзімір // Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік / Склад. А. К. Гардзіцкі. Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — 653 с.: іл. — ISBN 5-340-00709-X. Спасылкі -------- * Выстава, прысвечаная 80-годдзю Уладзіміра Максімавіча Дамашэвіча Архівавана 29 снежня 2010.; * Некралог Архівавана 5 мая 2014. на сайце Саюза беларускіх пісьменнікаў | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 1172109400 · ISNI: 0000 0003 7012 7720 · NKC: js20201094876 · NUKAT: n2010305368 · SUDOC: 229553664 · VIAF: 249543901 | |

**Будынак вакзала** — помнік архітэктуры неабарока ў Слоніме. Размешчаны па адрасе вул. Вакзальная, 11. Пабудаваны ў 1922 г. з цэглы. Разам з вадацяжнай вежай, узведзенай у стылі мадэрн, складае адзіны архітэктурны ансамбль. Архітэктура ----------- Вакзал уяўляе сабой прамавугольны ў плане мураваны будынак з мансардавым дахам складанага пластычнага малюнка. Прасторавае развіццё кампазіцыі дасягаецца трохступеньчатым павышэннем аб'ёмаў, якое нарастае да цэнтра: ад адносна нізкіх бакавых крылаў праз цэнтральны аб'ём да мансардавага паверха. У архітэктуры выкарыстаны стылізаваныя элементы барока. Франтальныя фасады маёць па цэнтры 2-павярховыя рызаліты з фігурнымі франтонамі, дэкарыраванымі валютамі, шарамі на пастаментах, філянговымі парапетамі. аднапавярховы аб'ём уваходнага тамбура завершаны «разарваным» франтонам. Фасады дэкарыраваны рустам, расчлянёны прамавугольнымі і арачнымі высокімі аконнымі і дзвярнымі праёмамі. Планіроўка калідорна-анфіладная. Квадратны ў плане вестыбюль у цэнтры кароткімі пераходамі злучаны з касавай залай, залай чакання. Службовыя памяшканні маюць асобныя ўваходы ў тарцах будынка. Цэнтральная лесвіца звязвае вестыбюль са службовым мансардавым паверхам. Літаратура ---------- * *Кулагін А. М.* Слонімскага вакзала будынак // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 14. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). * Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Слонімскага раёна. — Мн.: БЕЛТА, 2004.— 752 с. — стар. 679. * Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. * Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, [1984—1988]. Спасылкі -------- * Слонімскі чыгуначны вакзал на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Слонімскі чыгуначны вакзал на сайце Radzima.org * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Слонімскі чыгуначны вакзал * Слонімскі чыгуначны вакзал на сайце «Архіварта»

**Звяры** (*Theria*) — падклас сысуноў, які аб'ядноўвае ўсіх сучасных жывародзячых сысуноў, якія нараджаюць без адкладання яек, як плацэнтарных, так і сумчатых. Звярамі з'яўляюцца амаль усе сучасныя сысуны, падкласу звяроў сярод сысуноў супрацьпастаўлены падклас яканосных першазвяроў. Класіфікацыя ------------ **Інфраклас Сумчатыя**, або **Ніжэйшыя звяры** (*Metatheria* ці *Marsupialia*) Надатрад *Ameridelphia* (амерыканскія) Атрад Апосумы (*Didelphimorphia*) Атрад *Paucituberculata* Надатрад *Australidelphia* (аўстралійскія) Атрад *Microbiotheria* Атрад *Notoryctemorphia* Атрад Драпежныя сумчатыя (*Dasyuromorphia*) Атрад *Peramelemorphia* Атрад Двухразцовыя (*Diprotodontia*) **Інфраклас Плацэнтарныя**, або **Вышэйшыя звяры** (*Placentalia*, або *Eutheria*) Атрад Трубказубыя (*Tubulidentata*) Атрад Непаўназубыя (*Edentata*) Атрад Скакунчыкі (*Macroscelidea*) Атрад Даманы (*Hyracoidea*) Атрад Хобатныя (*Proboscidea*) Атрад Сірэны (*Sirenia*) Атрад Непарнакапытныя (*Perissodactyla*) Атрад Парнакапытныя (*Artiodactyla*) Атрад Кітападобныя (*Cetacea*) Атрад Мазоленогія (*Tylopoda*) Атрад Насякомаедныя (*Insectivora*) Атрад Рукакрылыя (*Chiroptera*) Атрад Пангаліны (*Pholidota*) Атрад Драпежныя (*Carnivora*) Атрад Грызуны (*Rodentia*) Атрад Зайцападобныя (*Lagomorpha*) Атрад Шэрстакрылы (*Dermoptera*) Атрад Прыматы (*Primates*) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая каталанская · У. Даля · Britannica (онлайн) | | Таксанамія | EOL · Fossilworks · iNaturalist · iNaturalist · ITIS TSN · NCBI · WoRMS | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2778768285, 2909971676 |

**Неагублены галосны пярэдняга раду верхняга пад'ёму** — галосны гук, які выкарыстоўваецца ў шматлікіх мовах. У беларускай мове ----------------- Характэрнай асаблівасцю гуку з'яўляецца тое, што яму могуць папярэднічаць толькі мяккія зычныя. Паводле артыкуляцыі можа разглядацца як процілеглы з [а] — пры артыкуляцыі [і] найбольш шырокае месца ў моўным апараце знаходзіцца ззаду, а найбольш вузкае — спераду. Як і [а], форма поласці пры ўтварэнні гэтага гуку можа быць паказанай у выглядзе рупару, а ў іншых галосных мадэлі ўтварэння значна больш складаныя. **Галосныя**Гл. таксама: МФА | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | **Пярэднія** | **Ненапруж. пярэднія** | **Сярэднія** | **Ненапруж. заднія** | **Заднія** | | **Верхнія** | | | | --- | | i • y ɨ • ʉ ɯ • u ɪ • ʏ • ʊ e • ø ɘ • ɵ ɤ • o ə ɛ • œ ɜ • ɞ ʌ • ɔ æ ɐ a • ɶ ɑ • ɒ | | | **Ненапруж.верхнія** | | **Сяр.-верхнія** | | **Сярэднія** | | **Сяр.-ніжнія** | | **Ненапруж.ніжнія** | | **Ніжнія** | *Калі сімвалы стаяць у парах, то правы з іх пазначае агублены галосны.* Літаратура ---------- * Фанетыка беларускай літаратурнай мовы / І. Р. Бурлыка, Л. Ц. Выгонная, Г. В. Лосік, А. І. Падлужны; Рэд. А. І. Падлужны. — Мн.: Навука і тэхніка, 1989. — 335 с. ISBN 5-343-00292-7.

**Адміністрацыя Ленінскага раёна г. Гродна** — выканаўчы і распарадчы орган мясцовага кіравання першаснага тэрытарыяльнага ўзроўню на тэрыторыі Ленінскага раёна горада Гродна Гродзенскай вобласці Беларусі. Падсправаздачны і падкантрольны Прэзідэнту Рэспублікі Беларусь і Гродзенскаму гарвыканкаму. Агульнае кіраўніцтва дзейнасцю адміністрацыі ажыццяўляе яе кіраўнік. Адміністрацыя размешчана ў цэнтры раёна, у будынку па вуліцы Лермантава, 2. Кіраўнікі --------- * Ігар Міхайлавіч Бабыр Зноскі ------ 1. ↑ Закон Республики Беларусь от 4 января 2010 г. № 108-З «О местном управлении и самоуправлении в Республике Беларусь» Спасылкі -------- * grodnolen.gov.by — афіцыйны сайт Адміністрацыі Ленінскага раёна г. Гродна Шаблон:Адміністрацыі раёнаў Гродна

**Царква Параскевы Пятніцы** — праваслаўная царква ў в. Чарнаўчыцы Брэсцкага раёна Брэсцкай вобласці. Адзін з нешматлікіх захаваных да нашага часу аўтэнтычных чатырох-зрубных крыжовых храмаў, раней даволі распаўсюджаных на тэрыторыі Беларусі, помнік народнага дойлідства 18 стагоддзя. Гісторыя -------- Пабудавана ў 1733 годзе з дрэва, перабудоўвалася ў 1860-я гады. Абнесена бутавай агароджай з арачнай 2-яруснай брамай-званіцай. Пацярпела ад пажару ў 1987 годзе (страчаны купал-баня, дах, іканастас 1830-х гадоў). Замест купала збудаваны высокі спічасты шацёр, які не адпавядае брутальным барочным масам самога храма. Архітэктура ----------- Помнік народнага дойлідства з рысамі стылю барока. Крыжовы ў плане зруб некалькі выцягнуты ўздоўж падоўжнай восі за кошт 5-граннай апсіды з бакавымі нізкімі рызніцамі і невялікага прытвора пад 2-схільным дахам. Малітоўная зала атрымала рзвіццё ў шырыню са стварэннем невялікага трансепта, адзначанага знадворку шчытамі. Сяродкрыжжа 2-схільных дахаў увянчана фігурным шмат'ярусным купалам (яго паходжанне больш позняе, бо візіта 2-й палавіны 18 ст. адзначае ў завяршэнні храма просты крыж). Вертыкальную накіраванасць будынка падкрэсліваюць таксама шалёўка, брусы-сцяжкі, вуглавыя руставаныя лапаткі, здвоеныя прамавугольныя аконныя праёмы. Фігурнай шалёўкай апрацаваны 3-вугольны франтон галоўнага фасада. Інтэр'ер -------- У перакрытыю плоскай столлю малітоўную залу адкрываюцца хоры, размешчаныя над бабінцам. Апсіда вылучана драўляным разным іканастасам 1987 года. Абраз «Цуд Георгія аб змеі» (1729). Зноскі ------ 1. 1 2 Габрусь Т. В. ВОПРОСЫ СОХРАНЕНИЯ ПОДЛИННОСТИ ПАМЯТНИКОВ ДЕРЕВЯННОГО САКРАЛЬНОГО ЗОДЧЕСТВА БЕЛАРУСИ Літаратура ---------- * *Кулагін А. М.* Праваслаўныя храмы на Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін. — Мн.: БелЭн, 2001. — 328 с.: іл. * Праваслаўныя храмы Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4 * НГАБ у г. Гродна, ф. 1, воп. 19, спр.1004, арк. 9 — 29. Спасылкі -------- * * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Царква Параскевы Пятніцы (Чарнаўчыцы) * Царква Параскевы Пятніцы (Чарнаўчыцы) на сайце «Архіварта»

Не блытаць з Ваенны саветнік (Расійская імперыя). Амерыканскі інструктар з афганскім вайскоўцам падчас заняткаў па стральбе, 2019 год. Афіцэр украінскай арміі А.Зайчук разам з іракскімі вайскоўцамі, 2003 год. Палкавая група савецкіх спецыялістаў у В’етнаме, 1967 год. **Ваенны саветнік** (*ваенны спецыяліст*) — прадстаўнік узброеных сіл адной дзяржавы, накіраваны ва ўзброеныя сілы іншай дзяржавы ў адпаведнасць з двухбаковым міжурадавым пагадненнем для аказання дапамогі ў навучанні войскаў, засваенні ваеннай тэхнікі і ўзбраення, падрыхтоўцы кадраў і г.д. або для падрыхтоўкі антыўрадавых арганізацый для звяржэння законных урадаў. У некаторых сітуацыях ваенныя саветнікі могуць прыцягвацца да непасрэднай арганізацыі і вядзенні баявых дзеянняў. Да катэгорыі ваенных спецыялістаў акрамя іншых ставяцца перакладчыкі, кансультанты, выкладчыкі, інструктары і прадстаўнікі іншых ваенных спецыяльнасцяў. Расія ----- У Расійскай імперыі ваенны саветнік — ваенны чын 5-га класа Табелі аб рангах (1763—1809), класнае званне па ваенным ведамстве (1809—1836) і грамадзянскі чын 6-га класа (1836—1848). Ужо ў савецкі перыяд тэрмін набыў сучаснае значэння. У СССР актыўна вялася практыка накіравання сваіх вайскоўцаў як ваенных спецыялістаў за мяжу, перш за ўсё ў краіны сацыялістычнага лагера. У сучаснай Расіі ўсе пытанні, звязаныя з камандзіраваннем ваенных спецыялістаў за мяжу і з кіраўніцтвам іх работай вырашаюцца Галоўным упраўленнем Міжнароднага ваеннага супрацоўніцтва Міністэрства абароны Расійскай Федэрацыі. Сярод краін, дзе знаходзяцца альбо знаходзіліся расійскія ваенспецы лічацца: Эфіопія (1998—2000), Сірыя (з 2015), Судан, Лівія і ЦАР (з 2018), Венесуэла (2019). ЗША --- У гады Халоднай вайны, нароўні з Савецкім Саюзам, ЗША адпраўлялі ў саюзныя дзяржавы сваіх саветнікаў. Адзін з самых вядомых выпадкаў з амерыканскімі ваенспецамі — Аперацыя «Цыклон», якая праводзіліся ў гады Афганскай вайны (1979—1989) для дапамогі маджахедам. Станам на 2016 год, амерыканскія ваенныя саветнікі былі накіраваныя ў 70% дзяржаў і краін свету, сярод якіх Нігер, Самалі, Емен, Сірыя, Ірак і Афганістан. Беларусь -------- *Падрабязней гл. таксама*: ***Ваенныя спецыялісты Беларусі*** Узброеныя Сілы Рэспублікі Беларусь накіроўвалі сваіх ваенных спецыялістаў у такія краіны як Кот-д’Івуар, Венесуэла, Лівія, Емен і Дэмакратычная Рэспубліка Конга, дзейнічаючы як афіцыйна, так і ўтойліва. У сябе на радзіме яны раней займаліся падрыхтоўкай вайскоўцаў з Нігерыі. Звычайна ў краіне рэдка распаўсюджваюцца аб падобнага роду дзейнасці, асабліва ў дзяржаўных СМІ, а пасяджэнне парламента Беларусі па пытанні накіравання ваенных саветнікаў у тую ці іншую дзяржаву ажыццяўляецца ў закрытым рэжыме. Афіцыйна мелі месца ваенныя місіі ў Венесуэле (акрамя СМІ, пра яе казаў і Прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка), Лівіі (факт наяўнасці кантынгенту ваенных спецыялістаў у даваенны перыяд пацвердзіў саветнік пасольства Беларусі ў Трыпалі Георгій Грамыка, але адмаўлялася які-небудзь удзел у баявых дзеяннях) і Емене (пацвердзілі прадстаўнік МЗС Андрэй Савіных і кіраўнік Дзяржкамваенпрама Сяргей Гурулёў), а таксама кампанія па падрыхтоўцы і навучанню нігерыйскіх ваеннаслужачых (апублікаваныя фатаграфіі «Цэнтра спецыяльнай падрыхтоўкі»). У іншых выпадках ўрад краіны часцяком адмаўляе або наогул ніяк не каментуе падобнага роду інфармацыю. Іншыя краіны ------------ * Вялікабрытанія: у рамках аперацыі «Рашучая падтрымка» аказвала сваю дапамогу Афганістану, у асноўным ваеннымі спецыялістамі. Таксама яе саветнікі і інструктары знаходзіліся ў Іраку, дзе нараўне з ЗША ў гады Іракскай вайны (2003—2011) ўдзельнічалі ў фарміраванні новай арміі краіны[*крыніца?*]. * Іран: пытаннямі знешняй работы займаецца пераважна Корпус Вартавых Ісламскай рэвалюцыі. Корпус праводзіў ваенныя аперацыі або падрыхтоўваў дружалюбныя сабе фарміравання ў ходзе Баснійскага, Палесціна-ізраільскага, Іракскага, Сірыйскага і Еменскага канфліктаў[*крыніца?*]. * Кітай: кітайскія саветнікі аказваюць садзейнічанне Сірыйскай Арабскай арміі ў грамадзянскай вайне ў Сірыі, а ў гады В’етнамскай вайны, разам з савецкімі вайскоўцамі, у Паўночным В’етнаме дзейнічалі і кітайскія спецыялісты[*крыніца?*]. * Францыя: прадастаўляе паслугі сваіх спецыялістаў многім краінам, пераважна гэта яе былыя афрыканскія калоніі[*крыніца?*]. * Турцыя: ваенспецы гэтай краіны прысутнічалі ў Лівіі, дзе аказвалі падтрымку Ураду нацыянальнай згоды Фаіза Сараджа[*крыніца?*]. * Украіна: спецыялісты аказвалі падтрымку Эрытрэі ў гады эфіопа-эрытрэйскай вайны 1998—2000 гг. і новай арміі Ірака пасля 2003 года[*крыніца?*]. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Советник военный (военный специалист) // Военная энциклопедия / Иванов С. Б.. — М.: Военное издательство, 2003. — Т. 7. — С. 538. — ISBN 5-203-01874-X. 2. ↑ Сайт ИА REGNUM, Максим Исаев, 9 февраля 2018, 19:06, «American Conservative: Что скрывает закулисье военного парада в Вашингтоне?». 3. ↑ Минск помог Каракасу создать систему ПВО, но не может добиться оплаты счетов | naviny.by Архівавана 29 лістапада 2020. 4. ↑ Лукашенко заявил, что Белоруссия разрабатывала для Венесуэлы план обороны 5. ↑ На стороне Каддафи воюют белорусские партизаны(недаступная спасылка) — Комсомольская правда, 6 апреля 2011 6. ↑ Два белоруса стали жертвами нападения в Йемене: один убит, второй в критическом состоянии Архівавана 23 красавіка 2021. // TUT.BY, 26 ноября 2013 7. ↑ Военные, которые пострадали в Йемене, работали по белорусскому контракту Архівавана 20 студзеня 2019. // TUT.BY (27 ноября 2013) 8. ↑ Нигерийские солдаты проходят специальную подготовку в Беларуси для борьбы с боевиками в дельте Нигера Архівавана 16 ліпеня 2018. - Центр специальной подготовки Республики Беларусь Літаратура ---------- * Минеев А. Наши на Вьетнамской войне, с. 30 * Dacus, David M. So, Now You’re an Advisor. // Infantry. — May-June 1971. — Vol. 61 — No. 3. Спасылкі -------- * *Сергей Коломнин* Особенности выполнения интернационального долга * Сайт ИА REGNUM, Максим Исаев, 9 февраля 2018, 19:06, «American Conservative: Что скрывает закулисье военного парада в Вашингтоне?».

**Ка́нбе́ра** — сталіца Аўстраліі. З насельніцтвам, якое перавышае 334 тысячы чалавек, Канбера з’яўляецца найбуйнейшым горадам Аўстраліі, размешчаным усярэдзіне краіны, а не на ўзбярэжжы. Геаграфія --------- Горад знаходзіцца ў паўночнай частцы Аўстралійскай сталічнай тэрыторыі ў 280 км на паўднёвы захад ад Сіднея і ў 650 км на паўночны ўсход ад Мельбурна. Гісторыя -------- У 1908 годзе тэрыторыя сучаснай Канберы была абраная ў якасці будучай сталіцы Аўстралійскага Звяза, што стала кампрамісам паміж супернічыўшымі паміж сабой за гэты статут дзвюма найбуйнымі гарадамі краіны, Сіднэем і Мельбурнам. Пасля праведзенага міжнароднага конкурсу на лепшы дызайн у аснову будучага будаўніцтва, якое пачалося ў 1913 годзе, быў узяты план чыкагскіх архітэктараў Уолтара Берлі Грыфіна і Марыёна Махоні Грыфіна. У аснову дызайну Канберы легла канцэпцыя горада-сада, якая прадугледжвае шырокія зоны натуральнай расліннасці, з-за чаго аўстралійцы празвалі сталіцу *«bush capital»* (у перакладзе з англійскай *«сталіца-зараснік»*). Нягледзячы на тое, што росту і развіццю горада перашкодзілі Першая сусветная вайна і Вялікая дэпрэсія, пасля Другой сусветнай вайны Канбера стала квітнеючым горадам. З’яўляючыся рэзідэнцыяй аўстралійскага ўрада, у Канберы размешчаныя парламент Аўстраліі, Вярхоўны суд і шматлікія міністэрствы і агенцтвы. У горадзе таксама знаходзяцца грамадскія і культурныя ўстановы дзяржаўнага значэння, такія як Нацыянальная галерэя Аўстраліі і Нацыянальны музей Аўстраліі. Федэральны ўрад уносіць найбуйны фундуш у валавы прадукт горада і з’яўляецца найбуйным працадаўцам у Канберы. Гарады-пабрацімы ---------------- * Злучаныя Штаты Амерыкі Атланта, ЗША * Бразілія Белу-Арызонці, Бразілія * Францыя Версаль, Францыя * Усходні Тымор Дылі, Усходні Тымор * Японія Нара, Японія * Кітай Пекін, Кітай (14 верасня 2000) Заўвагі ------- 1. ↑ Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Канбера * Турыстычная інфармацыя пра Канберу | ⛭Сталічныя гарады Аўстраліі | | --- | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | **Нацыянальная** і **АСТ**Канбера | **НПУ**Сідней | **Норфалк**Кінгстан | **ПТ**Дарвін | **КЛД**Брысбен | **ПА**Адэлаіда | **ТАС**Хобарт | **ВІК**Мельбурн | **ЗА**Перт | | | ⛭Сталіцы Аўстраліі і Акіяніі | | --- | | Сталіцы незалежных дзяржаў | * Апія * Уэлінгтан * Канбера * Маджура * Нгерулмуд * Нукуалофа * Палікір * Порт-Віла * Порт-Морсбі * Сува * Фунафуці * Ханіяра * Паўднёвая Тарава * Ярэн (месцазнаходжанне ўрада; афіцыйна сталіцай не з’яўляецца) | Акіянія на карце свету | | Сталіцы залежных тэрыторый | * Аваруа * Адамстаўн * Алофі * Кінгстан * Мата-Уту * Нумеа * Пага-Пага * Папеэтэ * Сайпан * Аганья * Ханга-Роа | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Ларуса · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Treccani · Universalis · Сучаснай Украіны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX460643 · BNF: 11994778j · GND: 4085133-3 · LCCN: n79021725 · NDL: 00650639 · NKC: ge432426 · VIAF: 140704500 | |

**Альфонсас Аўгуліс** (літ.: Alfonsas Augulis; нар. 24 чэрвеня 1944) — літоўскі грамадскі дзеяч, дыпламат. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў в. Пелегрында, Астравецкі раён. У 1957 годзе скончыў беларускую школу ў Рымдзюнах, у 1962 годзе — Марыямпальскую сярэднюю школу Віленскага раёна. У 1970 годзе скончыў Літоўскую акадэмію сельскай гаспадаркі па спецыяльнасці інжынер-механік. Працаваў у розных установах і арганізацыях. Пасля аднаўлення незалежнасці Літвы ў 1990 годзе працаваў намеснікам старшыні Камісіі па рэгіянальных праблемах пры Вярхоўным Савеце. У 1993—1994 гадах быў першым паслом Літоўскай Рэспублікі ў Рэспубліцы Беларусь. На гэтай пасадзе стаў ініцыятарам стварэння літоўскага культурнага цэнтра ў Рымдзюнах. Некалькі разоў беспаспяхова балатаваўся ў Сейм. З 1995 годзе з’яўляўся прэзідэнтам таварыства «Kraštiečiai», старшынёй клуба выхадцаў з Гервяцкага краю («Gervėčių»), старшынёй Таварыства падтрымкі літоўцаў за мяжой, віцэ-старшынёй Літоўскага таварыства абароны правоў чалавека, членам праўлення Таварыства добраўпарадкавання Літвы і членам Віленскага савета. Заўвагі ------- 1. ↑ Государства объединяют люди // СБ. Беларусь сегодня, 3 июня 2008 2. ↑ Alfonsas Augulis Архівавана 16 кастрычніка 2008 года. (VRK inform.) | ⛭Надзвычайныя і Паўнамоцныя Паслы Літоўскай Рэспублікі ў Беларусі | | --- | | Пачатак дыпадносін Адкрыццё пасольства | 30 снежня 1992 1993 | | Паслы | Альфонсас Аўгуліс (1993—1994) · Віктарас Баўбліс (1994—1998) · Ёнас Паслаўскас (1999—2005) · Пятрас Вайцекунас (2005—2006) · Эдмінас Багдонас (2007—2012) · Лінас Антанас Лінкявічус (2012) · Эвалдас Ігнатавічус (2013—2016) · Андрус Пулокас (з 2016) |

*Пашча Пекла* Сімон Марміён, фрагмент мініяцюры з Getty Tondal. Тнугдала страчвае прытомнасць за вячэрай, аркуш Getty Tondal. **Visio Tnugdali** або **Візія Тнугдала** — рэлігійны тэкст XII стагоддзя, які апавядае пра тагасветную візію (мрою) ірландскага рыцара Тнугдала, пазней называнага таксама *Тундалам*, *Тандалам*, усё ад арыгінальнага сярэднеірландскага *Tnúdgal* са значэннем «жаданне-доблесць» або «лютая доблесць». «*Адзін з найпапулярнейшых пільна прадуманых тэкстаў у сярэднявечным жанры візіянерскай інфернальнай літаратуры*», да XV стагоддзя перакладзены з арыгінальнай лаціны прынамсі сорак тры разы на пятнаццаць моў, у тым ліку на ісландскую і старабеларускую. Твор быў найбольш папулярным у Германіі, вядома дзесяць перакладаў на нямецкую мову і чатыры на галандскую. Па нядаўнім аднаўленні цікавасці навукоўцаў да Чыстца пасля прац Жака Ле Гофа, Стывена Грынблата і іншых, Візія прыцягнула павышаную акадэмічную ўвагу. Агульныя звесткі ---------------- Лацінскі тэкст запісаны неўзабаве па 1149 годзе братам Маркам, ірландскім вандроўным манахам, у шатландскім манастары[ru] у нямецкім Рэгенсбургу. Марк паведамляе, што чуў аповед ад самога рыцара Тнугдала па-ірландску і запісаў яго лацінай на просьбу рэгенсбургскай абатысы. Дзеі Візіі адбываюцца ў ірландскім Корку ў 1148 годзе. *Візія* апавядае пра жорсткага і бясчыннага рыцара, які на тры дні страціў прытомнасць і анёл вядзе яго душу праз Рай і Пекла, дзе яна спазнае некаторыя пакуты грэшнікаў. Анёл загадвае Тнугдалу ўсё добра запомніць і расказаць блізкім. Па вяртанні ў цела, праз перажытае Тнугдал навяртаецца да пабожнага жыцця. Тнугдал глядзіць за сцяну Раю, ксілаграфія з выдання на нямецкай мове, друку Матыяса Хупфуфа (Страсбург, 1514). Візія Тнугдала з яе цікаўнасцю да тапаграфіі замагільнага жыцця належыць да шырокай ірландскай традыцыі *імрам*, фантастычных апавяданняў пра тагасветныя падарожжы, а таксама да традыцыі хрысціянскіх уяўленняў пра замагільнае жыццё, на якую паўплывалі дахрысціянскія ўяўленні пра замагільны свет. Іншыя важныя тэксты з гэтай традыцыі — ірландскі *Fís Adamnáin* («Візія Адамана») і лацінскія *Visio Pauli* («Візія Паўла»), *Visio Thurkilli*, *Visio Godeschalci* і *Tractatus de Purgatorio Sancti Patricii* (апісанне наведвання Чыстца святым Патрыкам). Лацінскі *Тунгдал* хутка і шырока распаўсюдзіўся праз копіі, цяпер вядомы 172 рукапісы. Візія таксама была шаблонам для сярэдненіжненямецкіх і сярэдневерхненямецкіх адаптацый, такіх як рыфмаваная версія «Tundalus» Альбера з кляштара Віндберг (каля 1190) або фрагменты «Niederrheinischer Tundalus» (каля 1180—1190). Старабеларуская *Книга о Таудале-рыцери* ---------------------------------------- Асноўны артыкул: **Аповесць пра Таўдала**Старабеларускі пераклад пад назвай *Книга о Таудале-рыцери* зроблены з невядомага чэшскага пратографа. Пазней са старабеларускага перакладу зроблены пераклад *Visio Tnugdali* на царкоўнаславянскую мову. Старабеларускі пераклад уваходзіў у рукапісны зборнік XVI ст. які з 1833 года захоўваўся ў бібліятэцы Красінскіх і загінуў у пажары 1944 года. Тэкст захаваўся толькі часткова, у вялікіх урыўках апублікаваных польскім даследчыкам Аляксандрам Брукнерам і ў кароткім урыўку апублікаваным Яўхімам Карскім. Іншыя пераклады --------------- ### Англійская *Vision of Tundale* *Vision of Tundale* як версія на сярэднеанглійскай мове напісана васьміскладовымі або кароткімі вершамі, складзенымі каля 1400 года ананімным перакладчыкам, які перакладаў з англа-нарманскага тэксту. Захавалася пяць рукапісаў XV стагоддзя, тры поўныя (Нацыянальная бібліятэка Шатландыі, Advocates 19.3.1; BL Cotton Caligula A.ii; Royal 17.B.xliii) і два частковыя (Oxford Bodley 7656 (Ashmole 1491) з 700 радкоў; MS Takamiya 32, раней Penrose MS 6, набыты прафесарам Т. Такамія з Універсітэта Кэё ў Токіа, 1600 радкоў). Ёсць два сучасныя выданні сярэднеанглійскага тэксту. ### Французская *Visions du Chevalier Tondal* *Les visions du chevalier Tondal* з Геці — адзіная захаваная цалкам ілюстраваная версія. Змяшчае 20 мініяцюр Сімона Марміёна і складаныя рамкі з ініцыяламі бургундскай герцагіні Маргарыты Ёркскай, жонкі Карла Смелага. Тэкст напісаны Давідам Аберам на французскай мове (*Les visions du chevalier Tondal*). ### Нямецкія і галандскія *Visio Tnugdali* Друкаваныя выданні, дваццаць два толькі на нямецкай мове, некаторыя ілюстраваны ксілаграфіямі. Візія была вядома сярод аўгустынскай кангрэгацыі Віндэсхайма, візія Пекла і Чыстца Якаміна Костэрса напісана ў падобным стылі. ### Старажытнаскандынаўская *Duggals leizla* Visio Tnugdali перакладзена на старажытнаскандынаўскую як *Duggals leizla* (ісл.: Duggals leiðsla). Захавалася ў чатырох ісландскіх манускрыптах на пергаменце прыкладна з XV стагоддзя, а таксама ў трох папяровых рукапісах XVIII стагоддзя. У пралогу *Duggals leizla*, скапіраваным у два з рукапісаў, пераклад Візіі прыпісаны «Hakon konungr», то-бок, магчыма, Хокану Старому (уладарыў у 1217—1263) або Хокану Магнусану (уладарыў у 1299—1319), што рабіла б гэты пераклад адным найранейшых перакладаў *Visio* на народную мову. У мастацтве ----------- Сцэна з *Visio* напісана Іеранімам Босхам, многія яго сцэны Раю і Пекла, імаверна, створаны пад уплывам гэтага твора. *Візія Тнугдала* ў сучаснай мастацкай літаратуры ------------------------------------------------ У *The Monastery Murders («Забойствы ў манастыры*») 2018 года Э. М. Паўэла, другой кнізе серыі *Stanton and Barling* пра сярэднявечныя загадкавыя забойствы, Візія ўжыта як сюжэтны прыём, забойца бярэ яе за план для серыі жудасных забойстваў, паўтарае апісаныя ў творы пякельныя сцэны. Заўвагі ------- 1. ↑ Kren & S McKendrick, 112. 43 from Easting 2. ↑ Easting, 70 3. ↑ Frank Shaw, Review of «'Visio Tnugdali': The German and Dutch Translations and Their Circulation in the Later Middle Ages» by Nigel F. Palmer, The Modern Language Review, Vol. 80, No. 2 (Apr. 1985), pp. 489—491 JSTOR 4. ↑ Albrecht Wagner, *Tundale: Das Mittelenglische Gedicht über die Vision des Tundalus* (Halle: Max Niemeyer, 1893), pp. xxxviii-xxxix. 5. ↑ Easting, 73 6. ↑ Larry Dean Benson, *The Riverside Chaucer* (Oxford: Oxford University Press, 2008), p. 1193. 7. ↑ Eileen Gardiner, "An Edition of the Middle English «Vision of Tundale’» (Ph.D. Diss. Fordham University. 1980); and Rodney Mearns, *The Vision of Tundale, Edited from the B.L. MS Cotton Caligula A II.* Middle English Texts 18 (Heidelberg: Carl Winter, 1985). 8. ↑ Kren & S McKendrick, 112—116 9. ↑ Easting, 70-71 10. ↑ Scheepsma, Wybren (2006). "Modern devotion". In Margaret Schaus (рэд.). *Women and Gender in Medieval Europe: An Encyclopedia*. Taylor & Francis. pp. 573–74. ISBN 9780415969444. Праверана 5 June 2016. 11. ↑ Cahill, Peter (1983). *Duggals Leiðsla*. Reykjavík: Stofnun Árna Magnússonar. 12. ↑ Tondal's Vision by Jérôme Bosch – Art print, wall art, posters and framed art (англ.). *Muzéo*. Праверана 23 жніўня 2023. Літаратура ---------- * Easting, Robert. *Visions of the Other World in Middle English*, 1997. Boydell & Brewer, ISBN 0-85991-423-2 * T Kren & S McKendrick (eds), *Illuminating the Renaissance: The Triumph of Flemish Manuscript Painting in Europe*, Getty Museum/Royal Academy of Arts, pp. 112-116 & passim, 2003, ISBN 1-903973-28-7 * Albrecht Wagner (ed.): *Visio Tnugdali. Lateinisch und Altdeutsch.* Erlangen: Deichert 1882. * Nigel F Palmer: *Visio Tnugdali. The German and Dutch translations and their circulation in the later Middle Ages.* München 1982. ISBN 3-7608-3376-4 * Brigitte Pfeil: *Die 'Vision des Tnugdalus' Albers von Windberg. Literatur- und Frömmigkeitsgeschichte im ausgehenden 12. Jahrhundert. Mit einer Edition der lateinischen 'Visio Tnugdali' aus Clm 22254.* Frankfurt a.M./ Berlin et al.: Peter Lang 1999. ISBN 3-631-33817-1 * Herrad Spilling: *Die Visio Tnugdali. Eigenart und Stellung in der mittelalterlichen Visionsliteratur bis zum Ende des 12. Jahrhunderts.* München: Arbeo-Gesellschaft 1975. * Eileen Gardiner, *Visions of Heaven and Hell Before Dante* (New York: Italica Press, 1989), pp. 149-95, provides an English translation of the Latin text. * *Иванов Сергей* Ирландская история XII века в восточнославянских переводах «Видения Тнугдала» // Индоевропейское языкознание и классическая филология XXVII (чтения памяти И. М. Тронского). Материалы Международной конференции, проходившей 26-28 июня 2023 г. / Гл. редактор Н. Н. Казанский. СПб.: ИЛИ РАН, 2023. Ч. I. 698 с. Ч. II. 637 с. (= Индоевропейское языкознание и классическая филология, 27, 2023). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Visio Tnugdali * TEAMS Introduction and text of a Middle English annotated transcription of the *Vision of Tundale* found in early-fifteenth-century manuscripts. Ed. by Edward E. Foster. * *The Vision of Tundale* Modern English translation of the Middle English version * The Getty Museum manuscript in full * Bibliography on the *Vision of Tundale*. * Old Norse text of *Duggals leizla* at heimskringla.no

**Свята-Ільінская царква** — праваслаўны храм у аграгарадку Нарач Мядзельскага раёна Мінскай вобласці. Гісторыя -------- Інтэр’ер у часы Першай сусветнай вайны У цэнтры вёскі. Акаймавана бутавай агароджай з цаглянай брамай. Пабудавана ў 1860-я гг. з бутавага каменю і цэглы. Да 1990-х гг. не дзейнічала. Архітэктура ----------- Званіца Помнік архітэктуры сінадальнага накірунку рэтраспектыўна-рускага стылю. Будынак чатырохчасткавай аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі: трох’ярусная шатровая званіца (васьмярык на 2 чацверыках), прамавугольная ў плане трапезная, кубападобны аб’ём малітоўнай залы, паўкруглая апсіда. На фоне бутавай муроўкі сцен вылучаюцца пабеленыя элементы архітэктурнага дэкору: лапаткі, кілепадобныя ліштвы арачных праёмаў. Прафіляваныя карнізы з сухарыкамі, круглыя разеткі з крыжамі, «ізумрудны» руст. Шатровыя дахі званіцы і асноўнага аб’ёму завершаны цыбулепадобнымі галоўкамі. Галоўны ўваход вырашаны магутным парталам з кілепадобнай аркай на 2 калонах, бакавыя прамавугольныя ўваходныя праёмы аформлены прафіляванымі арачнымі парталамі з круглымі разеткамі. Мастацкі эфект будынка ствараецца буйнамаштабнай бутавай муроўкай шэраружага колеру з запаўненнем вапнавых швоў дробнымі каменчыкамі, а таксама спалучэннем гэтакай паліхроміі з атынкаванымі элементамі архітэктурнага дэкору. Інтэр’ер -------- Інтэр’ер Унутры памяшканні храма аб’яднаны ў агульную прастору шырокімі арачнымі прасветамі. Мастацкім акцэнтам інтэр'ера з’яўляецца драўляны разны двух’ярусны іканастас — твор народнага прыкладнога мастацтва мяжы 19 — 20 ст. У скразную арнаментальную разьбу царскіх варот укампанаваны абразы-тонды евангелістаў. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Праваслаўныя храмы Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Свята-Ільінская царква (Нарач, Мядзельскі раён) * Свята-Ільінская царква (Нарач, Мядзельскі раён) на сайце Праваслаўная архітэктура Беларусі (бел.) * Свята-Ільінская царква (Нарач, Мядзельскі раён) на сайце Radzima.org * Свята-Ільінская царква (Нарач, Мядзельскі раён) на сайце Глобус Беларусі (руск.) | ⛭Мядзельскае благачынне | | --- | | Спаса-Праабражэнская царква (Занарач) · Троіцкая царква (Княгінін) · Свята-Троіцкая царква (Крывічы) · Свята-Троіцкая царква (Мікасецк) · Свята-Троіцкая царква (Мядзел) · Свята-Ільінская царква (Нарач) · Свята-Кірыла-Мяфодзіяўская царква (Свір) · Свята-Аляксандра-Неўская царква (Слабада) · Свята-Мікалаеўская царква (Старыя Габы) | *

**Мітрапаліт Сімяон** (свецкае імя *Уладзімір Іванавіч Шастацкі*; нар. 3 лістапада 1962, в. Райкіўці, Хмяльніцкая вобласць, Украіна) — украінскі архірэй ПЦУ, мітрапаліт Вінніцка-Барскі. Біяграфія --------- З 1996 года епіскап Уладзімір-Валынскі і Ковельск УПЦ МП, у 2002 годзе прыняты да сану архіепіскапа, у 2007 годзе прызначаны архіепіскап Вінніцкім і Магілёўска-Падольскім УПЦ МП, у 2011 годзе прыняты да сану мітрапаліта, у 2013 годзе ў звязку з падзелам епархіі зменена тытул на мітрапаліта Вінніцкага і Барскага УПЦ МП, з 2019 года мітрапаліт Вінніцкі і Барскі ПЦУ, Сакратар Свяшчэнскага Сіноду ПЦУ, галава Сінадальнай камісіі з кананізацыі святых, заступнік галавы Сінадальнай Статутнай камісіі. Зноскі ------ Спасылкі -------- * Симеон (Шостацький) | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | VIAF: 3442161030922823920005 |

**У краіне райскай птушкі** — прыгодніцкая аповесць Янкі Маўра, асноўныя падзеі якой разгортваюцца на востраве Новая Гвінея. Аповесць пабудавана на сацыяльным канфлікце, на прамалёўцы двух варагуючых сіл — прыгнечаных папуасаў і гаспадароў-каланізатараў. У аповесці «У краіне райскай птушкі» вызначыліся асноўныя асаблівасці мастацкай манеры Я. Маўра — прыгодніка, які здолеў увабраць у сябе энергію, характар ​​і традыцыі заходняй прыгодніцкай класікі. У аповесці пераплецены адразу тры сюжэтных лініі: * кітайца Чунг-Лі і яго англійскіх прыгнятальнікаў-плантатараў; * папуаса-місіянера Саку; * Хунь-Чжы — брата Чунг-Лі і папуаса Качу. Першая лінія ў пакручастай фабуле аповесці галоўная, другая ў найбольшай меры адлюстроўвае ідэйныя пошукі аўтара. Сюжэт ----- На паўднёва-ўсходнім беразе вострава Новая Гвінея размясціліся брытанскія факторыі, дзе на прылеглых плантацыях у неверагодна складаных умовах збіраюць гумавы сок з каўчукавых дрэў наёмныя жаўтаскурыя ды чарнаскурыя рабочыя. На плантацыі, дзе працке Чунг-Лі — галоўны герой аповесці — каланіяльную адміністрацыю прадстаўляюць англічане: чапурысты містэр Скот і жорскі містэр Брук, да белых "гаспадароў" адносіцца і хітры грэк Кандаракі. Рака Флай Завязкаю аповесці служыць канфлікт Чунг-Лі з Брукам: кітаец у парыве адчаю разбівае збан з гумай аб галаву англічаніна і ўцякае. Год бадзянняў па неабсяжным востраве прывёў Чунг-Лі да адкрыцця ў гарах россыпаў самароднага золата. Узяўшы некалькі кавалкаў каштоўнага металу, Чунг-Лі вярнуўся на платнацыю, каб вызваліць свайго брата Хунь-Чжы і ўцячы з ім на радзіму. Аднак яго сустракае навіна, што Хунь-Чжы ўцёк чатыры дні таму з папуасам Качу. Яшчэ горшай становіцца справа Чунг-Лі, калі яго заўважае малаец-наглядчык Файлу. Чунг-Лі хапаюць і містэр Брук ужо задаволена марыць сваю помсту, але пры палонніку знаходзіцца золата і, па парадзе Кандаракі, Чунг-Лі абяцаюць жыццё і свабоду, калі ён правядзе белых да россыпаў каштоўнага металу. Чунг-Лі згаджаецца. Паколькі золата знойдзена ў гарах цэнтральнай часткі вострава, а іншых шляхоў, акрамя водных, у цэнтральныя раёны Новай Гвінеі не існавала ні ў 1919, ні ў 2019, удзельнікі экспедыцыі едуць на маторным катэры па рацэ Флай. На станцыі Доэр у вусці ракі Флай да 14 удзельнікаў экспедыцыі далучаецца папуас-місіянер Саку. Пакуль Флай — другая па велічыні рака Новай Гвінеі — шырокая і шматводная, катэр шпарка прасоўваецца ўверх па цячэнні, не сустракаючы ніякіх перашкод. Толькі конь (неверагодная жывёліна для лясоў вострава!) з адным-двума наезнікамі, што час ад часу мільгае на беразе, крыху непакоіць англічан. У месцы зліцяя Флай і Стрыклэнда катэр пакідае Саку — ён ідзе несці імя Хрыста ў племя Какаду, што калісьці паланіла ягоную маці. Мапу, правадыр Какаду, прыязна сустракае місіянера, вырашыўшы скарыстаць яго кантакты з богам белых для перамогі над варожым племем Муку. Тым часам, два папуасы з племя Какаду бяруць у палон Брука, што захапіўся паляваннем на кенгураня. Такі смачны англічанін, безумоўна, мусіць быць з'едзены. Аднак Саку дапамагае Бруку вызваліцца, а калі пагоня заспявае яго ва ўцёках, на дапамогу Бруку паспявае карны атрад з катэра. Белыя не здавальняюцца вызваленнем Брука, яны праводзяць паказальную карную аперацыю, у ход ідуць нават бомбы. Атрад вяртаецца на катэр і экспедыцыя працягваецца. Дайшоўшы як мага вышэй па цячэнні, Скот пакідае катэр з Брукам і трыма салдатамі аховы, і экспедыцыя ідзе пехатою. Пачынаецца горная частка маршруту, цяпер дарогу ведае адзін Чунг-Лі. На адной з галавакружных сцежак Чунг-Лі кідаецца ў прорву і імітуе сваю смерць. На самой жа справе ён, чапляючыся за хмызы, дапаўзае да каменнай паветкі. Яго манеўр разгадвае малаец Файлу і кідаецца за сваім ворагам. Адбываецца бойка, падчас якой Чунг-Лі дапамагаюць Хунь-Чжы і Качу, што прыехалі сюды на кані і даўно чакалі пад паветкай, згодна з планам Чунг-Лі. Акрыленыя поспехам кітайцы і папуас дражняць белых, а тыя кідаюцца за імі і неўзабаве адшукваюць іх у даліне, поўнай рассыпных самародкаў. Чунг-Лі з сябрамі хаваюцца за струменем вадаспада, а Скот, Кандаракі і сіпаі, замест таго каб дабіць ворагаў, запальваюцца прагай золата і пачынаюць пхаць самародкі ў кішэні. Развярзаецца трапічная ўлева і мклівая паводка змывае ўсіх, акрамя кітайцаў і папуаса пад вадаспадам. Выжыўшыя рэшткі экспедыцыі вяртаюцца да месца, дзе, на іх думку, іх чакае катэр. Але катэр даўно захоплены папуасамі, дзякуючы палкаводніцкаму таленту Саку, што, адрынуўшы хрысціянскага Бога, стаў важаком аб'яднанага племя Какаду-Муку. Саку вырашае пакараць толькі Скота (папуасы былі б не супраць з'есці ўсіх палонных), але ганарлівы брытанец паспявае пусціць сабе кулю ў лоб. Чунг-Лі і Хунь-Чжы прабіраюцца ў галандскую частку вострава, а адтуль вяртаюцца ў Кітай, дзе набываюць зямельны надзел, але неўзабаве ідуць у кітайскую чырвоную армію змагацца за шчасце ўсіх працоўных.

«**Пан міністар**» — п’еса Францішка Аляхновіча. Упершыню надрукавана ў 1924 годзе ў Вільні газетай «Голас беларуса». Ідэя п’есы ---------- Францішак Аляхновіч ― аўтар драматычных п’ес «Жахі жыцця», «Цені», «Няскончаная драма», гарадской камедыі «Шчаслівы муж», п’ес-казак для дзяцей. Ён напісаў першую манаграфію аб нацыянальным тэатральным мастацтве — «Беларускі тэатр». Сатырычная камедыя «Пан міністар» — бліскучая палітычная сатыра на псеўдабеларускіх дзеячаў. Яна напісана ў 1922 годзе, амаль адначасова з купалаўскімі «Тутэйшымі», яны нават па-свойму пераклікаюцца. Уласна, ідэя п’есы ― барацьба «тутэйшых» з «нацыянальна свядомымі». Аляхновіч прымеркаваў выхад п’есы да выбараў у Заходняй Беларусі ў польскі сойм. Герой п’есы жадае ўсялякімі спосабамі атрымаць пасаду міністра ва ўрадзе. Гэта чалавек недалёкі, які не мае ніякіх прынцыпаў. Пасада міністра ― яго мара, ён ніякім чынам не сумняваецца, што варты заняць яе. П’еса і высмейвае людзей, якія далучыліся да замагання за стварэнне беларускай дзяржавы толькі з-за жадання атрымаць высокія пасады. Філімон Пупкін — карыкатура на Тодара (Хведара) Вернікоўскага (1861—1938). У снежні 1917 — красавіку 1918 гадоў стаў скарбнікам Менскага беларускага прадстаўніцтва, у красавіку 1918 года ўведзены ў Раду БНР. Ва ўрадзе Р. Скірмунта (з чэрвеня 1918 года) — дзяржаўны скарбнік, ва ўрадзе Я. Серады — народны пісар гандлю і прамысловасці. Са снежня 1918 года жыў у Вільні, пазней у Гродне. Пасля 1921 года — у Вільні. У 1928—1929 гадах рэдактар газеты «Грамадзянін». Адзін з арганізатараў таварыства «Прасвета». Другая пастанова ---------------- П’еса амаль не мае сцэнічнай гісторыі. У 1925—1926 гадах яна некалькі разоў паказвалася ў вандроўным тэатры Аляхновіча. На «вялікай сцене» давалася толькі Менскім беларускім тэатрам у 1943 годзе пры нямецкай акупацыі. На адным з прадстаўленняў быў здзейснены няўдалы замах на гаўляйтара Беларусі Вільгельма Кубэ. У другі раз спектакль на беларускай мове пастаўлены ў сакавіку 2012 года ў Беларускім рэспубліканскім тэатрэ юнага гледача. Рэжысёр спектакля ― Уладзімір Савіцкі, вядомы пастаноўкамі «Ветрагонаў» Уладзіслава Галубка ў Віцебскім Нацыянальным акадэмічным драматычным тэатры, «Дзікага палявання караля Стаха» і «Сноў пра Беларусь» па «Калысцы чатырох чараўніц» Уладзіміра Караткевіча, «Балады пра каханне» па «Альпійскай баладзе» Васіля Быкава ў Купалаўскім тэатры, «Раскіданага гнязда» Янкі Купалы ў Брэсцкім тэатры драмы. Мастак-пастаноўшчык спектакля ― Віктар Цімафееў. Пластычнае рашэнне — Міхаіл Камінскі. Музычнае афармленне ― Павел Захаранка. Песні Лявона Вольскага. Гэта спектакль камедыйны, часам у развіцці сюжэту камедыя пераходзіць у фарс. Кантрасныя чорна-бела-чырвоныя фарбы ― асноўныя і ў агульных дэкарацыях, і ў касцюмах персанажаў. Па ўсім задніку намалявана туша свінні, разробленая на часткі, як на продаж. Гандаль свінінай і ёсць асноўны занятак Пупкіна. Уверсе падвешаны мяхі, набітыя багаццем. У апошніх сцэнах мяхі апускаюцца на сцэну і з іх падаюць залацістыя слоікі з тушонкай, запаўняючы ўсю прастору. Гэтыя залацістыя бляшанкі ўяўляюць сабой сімвал шчаслівага жыцця пупкіных. У галоўнай ролі выдатны акцёр ТЮГа Аляксандр Палазкоў, які надзяляе свайго героя нават некаторай абаяльнасцю. Ён перамог у намінацыі «Найлепшая мужчынская роля» на Другой Нацыянальнай тэатральнай прэміі (2012). Палазкоў кажа аб сваім персанажу: > > > Гэта чалавек, які нарадзіўся тут. Магчыма жыццё яго пакрыўдзіла крыху больш, чым іншых. Можа, яго ў школе дражнілі, таму ў яго склаліся комплексы. Але ён павінен адкрываць сябе свету і думае, што прынясе гэтым карысць. Аднак яго дзеянні аказваюцца прасякнутымі той ранейшай рэакцыяй свету на яго — злосцю і нянавісцю. Ён думае, што робіць дабро, але ў аснове яго імкненняў зло. Таму нічога ў свеце бяскарна не праходзіць. Калі ты пакрыўдзіш такога маленькага Пупкіна аднойчы, то ён можа вырасці і нарабіць шмат бяды. > > > Тэмпераментна працягваюць інтрыгу фарсу акцёры Л. Улашчанка (Кукіш), М. Лявончык (Скакун), В. Казлоў (М. Светляк), М. Гарбаценка (Марта), Ю. Смірнова (Люба). Зноскі ------ 1. ↑ Філімон Пупкін — карыкатура на Тодара (Хведара) Вернікоўскага(недаступная спасылка) 2. ↑ *Селеменев В. Д. Шимолин В. И.* Охота на гауляйтера. — Мн.: НАРБ, 2006. — 246 с. — ISBN 985-11-0214-8. 3. ↑ Літаратура i мастацтва, 27 красавіка 2012. с. 20 4. ↑ «Пан міністр»: гісторыя сапраўднага вар’яцтва **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 19 сакавіка 2011. Праверана 18 мая 2012. Спасылкі -------- * Фатахроніка прэм’еры * Акцёры Тэатра юнага гледача | ⛭Творы ✰ Францішка Аляхновіча | | --- | | Драматургія | На Антокалі · На вёсцы · Бутрым Няміра · Манька · Базылішак · У лясным гушчары · Папараць-кветка · Калісь · Дзядзька Якуб · Чорт і баба · Страхі жыцця · Цені · Птушка шчасця · Няскончаная драма · Шчаслівы муж · Пан міністр · Круці не круці — трэба памярці | | Проза | Пісьмы ад яе · У капцюрох ГПУ · Страшны год | | Даследаванні | Беларускі тэатр · Тэатр на вёсцы |

**Маштаб** (ням.: Maßstab, літ. «мерная палка»: *Maß* «мера», *Stab* «палка») — суадносіны двух лінейных памераў. У многіх галінах практычнага прымянення маштабам называюць суадносіны памеру малюнка да памеру адлюстроўваемага аб’екта. Тэрмін найбольш распаўсюджаны ў геадэзіі, картаграфіі і праектаванні — стаўленне натуральнай велічыні аб’екта да велічыні яго малюнка. Чалавек не ў стане адлюстраваць вялікія аб’екты, напрыклад будынак, у натуральную велічыню, таму пры адлюстраванні вялікага аб’екта на малюнку, чарцяжы, у макеце мы памяншаем велічыню аб’екта ў некалькі разоў: у два, пяць, дзесяць, сто, тысячу і гэтак далей. Лік, які паказвае, у колькі разоў паменшаны намаляваны аб’ект, і ёсць маштаб. Маштаб ўжываецца і пры адлюстраванні мікрасусвету. Чалавек не можа адлюстраваць жывую клетку, якую разглядае ў мікраскоп, у натуральную велічыню і таму павялічвае велічыню яе выявы ў некалькі тысяч разоў. Лік, які паказвае, у колькі разоў зроблена павелічэнне або памяншэнне рэальнай з’явы пры яе адлюстраванні, вызначаецца як маштаб. Зноскі ------ Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4237157-0 · Microsoft: 47696151 |

**Пелапанес** (грэч. Πελοπόννησος) — паўднёвы паўвостраў Балканскага паўвострава, злучаны з ім Карынфскім пярашыйкам. Пелапанесам завуць таксама адміністрацыйны раён (перыферыя) Грэцыі (які, аднак, займае толькі частку, хоць і большую, паўвострава). Плошча паўвострава — 22 200 км², берагавая лінія 1100 км; цяпер уваходзіць у склад Грэцыі і падзяляецца на 5 акруг (номаў) з 902 тыс. жыхароў. Гісторыя -------- У старажытнасці паўвостраў уключаў вобласці: Аркадыю, Ахею, Эліду, Месенію, Лаконію, Аргаліду, Карынф, Фліунт і Скіён (Сіцыён). Найстаражытнае насельніцтва Пелапанеса, ахейцы у 1104 да н. э. былі выціснены дарыйскімі перасяленцамі з Элады, якія заснавалі некалькі дзяржаў, самай магутным сярод якіх была Спарта, якая пасля кантралявала яго большую частку аж да паразы ад фіванскага войска ў IV стагоддзі да н. э. У 146 годзе да н. э. Пелапанес, падпарадкаваны рымлянамі, утварыў з сярэдняй Грэцыяй правінцыю Ахайю, пасля належаў Візантыі і Венецыі. У Сярэдневякоўі паўвостраў вядомы як Марэя. У XV ст. заваяваны туркамі, пад валадарствам якіх заставаўся да 1827 г. Гарады ------ Асноўныя сучасныя гарады Пелапанеса (паводле перапісу 2001 г.): * Патры (169 242 чал.) * Каламата (54 065 чал.) * Карынф (30 434 чал.) * Трыпалі (28 976 чал.) * Аргас (25 068 чал.) * Піргас (24 765 чал.) * Спарта (16 473 чал.) * Нафпліён (13 124 чал.) * Захара (6 739 чал.) Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 12: Палікрат — Праметэй / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 12. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0198-2 (т. 12). | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Treccani · Universalis | | Нарматыўны кантроль | BNE: XX456198 · GND: 4045064-8 · LCCN: sh85099296 · NKC: ge130390 · VIAF: 234133404 |

**Васіль Мікалаевіч Цяпінскі-Амельяновіч** (1530-1540-я, Цяпіна, Полацкае ваяводства, цяпер Чашніцкі раён — 1603) — гуманіст-асветнік, пісьменнік, кнігавыдавец, перакладчык. Паходжанне ---------- Цяпінскія вядомыя ў актах Вялікага княства Літоўскага з XVI ст. як «кроўнародасныя» (блізка пародненыя) са Слушкамі. Слушкі былі ўплывовым родам у 2-й палове XVI—XVII стст. займалі важныя дзяржаўныя ўрады, удзельнічалі ў соймах і ўсіх вялікіх войнах. Паводле некаторых пазнейшых гербоўнікаў, якія часта пры апісанні каранёў арыстакратычных родаў трымаліся легендарных версій, Слушкі атрымалі шляхецтва пры вялікім князю Вітаўце разам з маёнткамі. Актамі гэта не пацверджана, але пэўныя сведчанні пра гэта ёсць. У 1547 годзе спадчынныя дакументы кіеўскага гараднічага Івана Грыгор’евіча Слушкі загінулі падчас пажару ў Мінску. Па хадайніцтве Слушкі Канцылярыя выдала яму пацвярджэнне на спадчынныя маёнткі. У акце пацвярджэння ўпершыню, з вядомых цяпер крыніц, згадана Цяпіна. Кіеўскі гараднічы паведаміў пра сваё права на Цяпіна: «*Напервей што ему от брата его рожоного Павла Григоревича Служчича досталос(ь) на ровном делу именье их отчизное и дедизное на имя Тяпино*» і на тое маюцца лісты і «*твердасці*» Вітаўта і іншых вялікіх князёў літоўскіх. Невядома хто быў яго першым ўладальнікам, сам Слушка згадвае пра правы на Цяпіна толькі свайго бацькі Грыгорыя і дзеда — «*именье отчизное и дедизное*». Такім чынам, гэтыя звесткі кажуць пра рэальных заснавальнікаў родаў Слушак і Цяпінскіх. Грыгорый Слушка — бацька кіеўскага гараднічага. Імя дзеда выяўляецца па іншых крыніцах. У судовым акце ад 14 чэрвеня 1514 года згаданы ліст, засведчаны слугамі навагародскага ваяводы, у тым ліку Грыгорыем Амельянавічам Слушкам. Амельян, імаверна, належаў да баярскага службовага стану, бо валодаў зямельнай маёмасцю. З нашчадкаў двух яго сыноў адзіны род Слушак раздзяліўся на два роднасных — Слушак (ад Грыгорыя) і Цяпінскіх (ад Івана). Імя агульнага пачынальніка роду працяглы час заставалася ў поўных родавых прозвішчах Слушак і Цяпінскіх. Нават судовы акт ад 28 ліпеня 1604 года называе аднаго з сыноў Васіля Цяпінскага, зямяніна Полацкага ваяводства — Цяпінскім-Амельяновічам. Сыны Івана Амельянавіча, «*рожоныя*» (родныя) браты Мікалай (бацька Васіля) і Мацей Цяпінскія, упершыню названыя ў Попісе 1528 года. У беларускай гістарыяграфіяй гэтая згадка была не заўважана, магчыма, недагляд тлумачыцца запісам іх без прозвішча Цяпінскія. Попісы (перапісы шляхецкага паспалітага рушэння Вялікага княства Літоўскага) праводзілі нерэгулярна, звычайна, падчас збору войска для ваенных дзеянняў або пры пагрозе вайны, і змяшчалі агульныя звесткі пра сацыяльны і маёмасны стан шляхты і колькасці выстаўляных ёю «коней» (узброеных вершнікаў), пастановы вольных соймаў вызначылі адпаведныя нормы — 1 «конь» з 8 сялянскіх службаў у 1528 годзе, з 10 службаў ў 1567 годзе. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і баярына гаспадарскага Полацкага павета Мікалая Амельяновіча. Імя Васіля Цяпінскага разам з братамі Жданам і Іванам-Войнай ўпершыню згадана ў крыніцах 1560-х гадоў (тастамент маці 1563 года, працэс 1564 года з Юрыем Осцікавічам, які напаў на маёнтак Цяпінскіх — Свіраны). Жыццё Васіля Цяпінскага амаль не асветлена крыніцамі. Год нараджэння невядомы. Традыцыйна (без значнага абгрунтавання) лічыцца, што ён нарадзіўся недзе ў 1540-х гадах. Датаваны 1578 годам партрэт Цяпінскага выклікае сумненні датычна свайго паходжання. Няма звестак пра вучобу Васіля Цяпінскага ў замежных універсітэтах. Паводле дакументаў, у канцы 1550-х — пачатку 1560-х гадоў бацькі Васіля Цяпінскага былі вельмі сталага ўзросту (тастамент маці напісаны ў 1563 годзе, бацька памёр раней). Таму можна даследчыкі дапускаюць, што Васіль Цяпінскі нарадзіўся ў 1530-я — пачатку 1540-х гадоў. У 1550-х гадах ён самастойна ўдзельнічаў у судовых працэсах і не быў малодшым сынам падчас складання тастаменту маці. У тастаменце названы яшчэ два сыны Матроны Мікалаеўны — Ждан і Іван Война, якому на пачатку 1560-х гадоў яшчэ трэба было апякунства, а таксама даволі дарослая ўнучка Марына. Жонка Васіля Цяпінскага — Соф’я Данілаўна, паходзіла з княжацкага роду Жыжэмскіх. Васіль Цяпінскі меў родавы маёнтак Цяпіна (каля Лепеля), спадчынныя і набытыя ўладанні ў Менскім, Лідскім, Ашмянскім, Віленскім паветах. У 1567 годзе служыў таварышам коннай роты аршанскага старосты Філона Кміты-Чарнабыльскага. Браў удзел у Інфлянцкай вайне 1558—1563 гадоў. Служыў падканцлеру літоўскаму Астафію Валовічу, апекуну рэфармацыйнага руху, які падтрымліваў кнігавыдавецкую і асветніцкую дзейнасць у ВКЛ. Некаторыя даследчыкі лічаць, што ў пачатку 1570-х гадоў Васіль Цяпінскі жыў на Валыні. У канцы жыцця Цяпінскі, відаць, не захаваў за сабой усіх маёнткаў, бо ў студзені 1604 года полацкі гродскі суд разглядаў справу паміж ягонымі сынамі і жонкай пра падзел толькі Цяпіна. Астатнія маёнткі, магчыма, былі прададзеныя ім на пакрыццё выдаткаў, звязаных з кнігадрукаваннем. У актавай кнізе менскага гродскага суда за 1600 год (захоўваецца у Цэнтральным гістарычным архіве) знойдзена скарга баяраў Полацкага павета Канстанціна і Абрама Цяпінскіх на зямяніна К. Гурына з маёнтка Юнцаўскі за напад і збіццё іх у стадоле маёнтка Крайскі. > «*…по справе своей, которую мети маем за позвы гродскими… перед судом… з земяны господарскими воеводства Полоцкого с паном Иваном и Василием Матеевичами Тяпинскими* *о забите через них отцу нашого пана Василя Цяпинского..*» > > Такім чынам, запіс паведамляе пра забойства Васіля Цяпінскага яго стрыечнымі братамі ў 1599 або ў пачатку 1600 года, матывы невядомыя, магчыма, так скончылася даўняя варожасць Васіля і яго дзядзькі Мацея Цяпінскага, пра якую згадвае запіс у Метрыцы. Пра шматлікіх нядобразычліўцаў і ворагаў Цяпінскі піша ў сваёй прадмове да Евангелля. Дзейнасць --------- Васіль Цяпінскі працягваў гуманістычныя і культурна-асветніцкія традыцыі Францыска Скарыны, быў асабіста і ідэйна звязаны з Сымонам Будным, падзяляў яго грамадска-палітычныя і рэлігійныя погляды. Як і Сымон Будны, прыйшоў ад кальвінізму да антытрынітарызму. У кнізе «Пра найважнейшыя артыкулы хрысціянскай веры» Сымон Будны паведамляў, што ў 1574 годзе у доме «брата мілага Васіля Цяпінскага» адбыўся сінод антытрынітарыяў. У другой сваёй кнізе ён пісаў пра сінод 1578 года, на якім Цяпінскі адстойваў пазіцыю, што валодаць маёнткамі і зямлёй, а таксама ўдзельнічаць у справядлівых войнах супраць нашэсцяў і пагрозы тыраніі — не грэх і не супярэчыць Бібліі, як даводзілі крайне левыя антытрынітарыі. Такія погляды Цяпінскага супадалі з поглядамі шляхецкага крыла пратэстанцкага руху. У 1570-я гады Васіль Цяпінскі на свае сродкі арганізаваў друкарню (якая знаходзілася, відаць, у Цяпіне) з намерам выдаваць кнігі на старабеларускай мове. У яго была добрая бібліятэка, неабходная для выдавецкай дзейнасці. Наважыўшыся надрукаваць Евангелле на дзвюх мовах — царкоўнаславянскай і старабеларускай — Цяпінскі распачаў цяжкую і складаную па тым часе работу па яе перакладзе. Зараз вядома толькі адно яго выданне Евангелле, якое выйшла каля 1570 года і змяшчае Евангеллі ад Матфея, Марка і часткова ад Лукі (захоўваецца ў Расійскай нацыянальнай бібліятэцы ў Санкт-Пецярбургу). Гэта частка выдання выяўлена ў XIX стагоддзе ў рукапісным зборніку, куды былі ўплецены 62 друкаваныя аркушы Евангелля Васіля Цяпінскага. Кніга мае арыгінальную будову: тэкст надрукаваны ў два слупкі (на царкоўнаславянскай і старабеларускай мовах) са шматлікімі спасылкамі на літаратурныя крыніцы. Прадмова да гэтага выдання на 6 аркушах напісана ім жа. Пры перакладзе Евангелля на старабеларускую мову Васіль Цяпінскі абапіраўся на стараславянскія пераклады Бібліі асветнікамі Кірылам і Мяфодзіем. Выданне ўпрыгожана наборным арнаментам. Прадмова да «Евангелля» адрозніваецца ад іншых прадмоў у старадруках публіцыстычнай страснасцю, вастрынёй пастаўленых пытанняў. Васіль Цяпінскі асуджае царкоўную і свецкую знаць, якая абыякава ставіцца да будучыні Айчыны. Уся перакладчыцкая і друкарская дзейнасць вялася ім з патрыятычных пачуццяў да Радзімы. Пра сваё высокае прызначэнне служыць народу Васіль Цяпінскі пісаў у рукапіснай прадмове да Евангелля. Ён высока цаніў свой «*зацный, славный, острий, довстипный*» народ, да якога адносіў і сябе. Занепакоены заняпадам нацыянальнай культуры і асветы, духоўнасці існуючага грамадства, ён звязваў яго з агульным заняпадам навукі і маралі, заклікаў паноў і духавенства дапамагчы паспалітаму люду, адкрыць школы і ўзняць навуку «*занедбаную*». Васіль Цяпінскі імкнуўся даказаць вялікую карысць чытання Евангелля на роднай мове як «сумы закону божиего», якое дае магчымасць лепш разумець рэлігію. Такім чынам асветніцкая праграма Васіля Цяпінскага была разлічана на ўздым нацыянальнай культуры, школьнай справы, пісьменства, кнігадрукавання, умацаванне пазіцый старабеларускай мовы, абуджэнне грамадзянскай актыўнасці народа, яго гістарычнай і нацыянальнай свядомасці. У яго творчасці прысутнічаюць выразныя дэмакратычныя тэндэнцыі. Яго падыход да рэлігіі быў рацыяналістычны, талерантны. Рэлігійную адукацыю ён звязваў з асветай наогул. Евангелле адрасаваў і дарослым, і дзецям, і кальвіністам, і праваслаўным, і ўсім, хто хоча чытаць гэту частку Бібліі. У сваёй прадмове да Евангелля Цяпінскі пісаў, што з-за цяжкага матэрыяльнага становішча процідзеяння непрыяцеляў, якія здзекаваліся з яго шчырага імкнення надрукаваць кнігу, яму давялося выпусціць толькі пісанні святых Матфея, Марка і пачатак з Евангелля Лукі. Выданнем Евангелля Васіль Цяпінскі ставіў за мэту не толькі спрыяць рэлігійнаму выхаванню, але ўзняць асвету і нацыянальную самасвядомасць народа. Асноўную прычыну цяжкага становішча і заняпаду сваёй айчыны ён бачыў у афіцыйнай палітыцы паланізацыі і акаталічвання, у падтрымцы гэтай палітыкі мясцовымі феадаламі, якія не толькі не дапамагалі народу развіваць сваю культуру, але і самі адракліся ад таго, што калісьці было зроблена іх «*фалебными предками*», саромеюцца свайго паходжання і мовы. Таму, паводле Цяпінскага, «*за такою неволею*» замест «*мудрости и цвичения*» «*оплаканая неумеетность пришла, же вжо некоторые и писмо се своим… встыдают*». Даўно наспелай справай ён лічыў адкрыццё школ, у якіх выкладанне вялося б не на лацінскай ці польскай, а на русінскай мове, дастаткова багатай для выкарыстання яе ў навучальных установах. Такія школы і вывучаемыя ў іх прадметы, на яго думку, павінны адпавядаць усебаковаму развіццю адукацыі на роднай мове і, значыць, усебаковаму развіццю чалавека «*для лепшого розсудку*», каб у іх «*детки смыслы свои неяко готовали, острили и в вере прицвичали*». У сваім выданні Евангелля Васіль Цяпінскі змясціў 210 глос (слоў-перакладаў), якія тлумачылі на палях кнігі незразумелыя ці малазразумелыя словы. У 1560—1570-я гады ў Вялікім Княстве Літоўскім было цяжкае становішча. Не скончылася яшчэ Інфлянцкая вайна, няпростымі былі адносіны паміж Польшчай і Вялікім княствам Літоўскім у новым дзяржаўным фарміраванні — Рэчы Паспалітай. Люблінская унія 1569 года закранула дзяржаўныя інтарэсы Вялікага княства Літоўскага, у склад Кароны былі інкарпараваны былыя яго землі — Валынь, Кіеўскае ваяводства, Падляшша. Умацаваліся пазіцыі каталіцкай царквы, відавочнымі сталі першыя поспехі езуіцкага ордэна. У асяроддзі прывілеяваных пластоў грамадства, князёў, паноў і магнатаў, высокіх дзяржаўных ураднікаў Вялікага Княства Літоўскага сталі развівацца не столькі паланафільскія, колькі паланізацыйныя тэндэнцыі. Усё часцей у бытавым і грамадскім жыцці мясцовай знаці старабеларуская мова саступала сваё месца польскай, а часткова і лацінскай мовам, пашыралася рэлігійная канверсія (пераход шляхты ў каталіцызм), у крызісным становішчы апынулася праваслаўная царква. Пад уплывам новых дзяржаўна-палітычных умоў і ўнутраных супярэчнасцяў пачаўся імклівы адыход ад Рэфармацыі найбольш знатных і ўплывовых родаў. Гэтыя працэсы па-рознаму адбіваліся на духоўным жыцці народа, але ў цэлым яны вялі да выразнага духоўнага і культурнага размежавання пануючых пластоў Вялікага княства Літоўскага з простым, паспалітым, людам, значнай часткай гарадскога насельніцтва, дробнай шляхты, сялянамі. На былое сацыяльнае адасабленне напластоўвалася і чужая мова, звычаі і традыцыі, чужая канфесія. Агульнае пагаршэнне становішча, паборы і іншыя беды ваеннага часу ў свядомасці паспалітага люду нярэдка звязваліся з узмацненнем польскіх уплываў, а польскамоўная каталіцкая мясцовая шляхта і магнаты нярэдка атаясняліся з «ляхамі». Некаторыя асветнікі-рэфарматары ў Вялікім Княстве Літоўскім, у тым ліку прыроджаныя палякі, з гуманістычных пазіцый выказваліся за пашырэнне і рэфармаванне занядбанай школьнай справы, высока ацэньвалі прыгажосць і духоўныя магчымасці старабеларускай і царкоўнаславянскай моў, выказваліся за мірнае сужыццё розных, пагатоў суседніх народаў. Прыкметы неадназначных палітычных, духоўных і культурна-моўных працэсаў усведамлялі Васіль Цяпінскі, Сымон Будны і іх паплечнікі. Мяркуюць, што ў 1562 годзе Васіль Цяпінскі надрукаваў у Нясвіжы 2 творы Сымона Буднага: «Катэхізіс» і «Апраўданне грэшнага чалавека перад Богам». Але толькі ў творчасці самога Цяпінскага асветніцкія і духоўныя тэндэнцыі знайшлі найбольш моцнае і ўзвышанае ўвасабленне, сталі асноўнай духоўнай справай яго жыцця і дзейнасці. Цяпінскі, мабыць, не вучыўся ў замежных універсітэтах, бо ўсё папярэдняе жыццё яго было павязана з вайсковымі, грамадскімі і складанымі хатнімі абавязкамі, ды і каштавалі замежныя падарожжы нямала. Але ж пераклады Бібліі былі пад сілу толькі людзям вельмі адукаваным, таленавітым, са значнымі гістарычнымі, лінгвістычнымі, тэалагічнымі, літаратурнымі ведамі. Безумоўна, пашырэнню яго інтарэсаў, кругагляду, грамадскай і духоўнай актыўнасці, зацікаўленасці біблейскімі перакладамі спрыяла сяброўства з Сымонам Будным і яго паплечнікамі, удзел у рэфармацыйным руху, знаёмства з дзейнасцю Францыска Скарыны і нясвіжскай друкарні. У Супрасльскім зборніку XVI ст. перад прадмовай да Евангелля Цяпінскага, змешчаны «*Катэхизисъ, або Соума Науки детей въ Христе Исусе*», магчыма, тэкст падрыхтаваны Цяпінскім. Прадмовы -------- «*Обычиване речей жалосных гвалтом слова до уст гонит*». Уражвае шчырасць гэтай прадмовы, яе эмацыянальнасць, мастацтва, з якім Цяпінскі ў невялікім адносна творы сціплымі словамі акрэслівае духоўны заняпад грамадства, асабліва яго пастыраў, занядбанне боскіх запаведзяў, пагоню за матэрыяльнымі здабыткамі, пашырэнне невуцтва, недастатковую развітасць школьнай і кніжнай справы, «*трапенасць*» і «*заведзенасць*» народу простага, беднага, паспалітага. Нават калі спісаць некаторыя з гэтых абвінавачанняў на палемічную завостранасць твора, рэфармацыйныя погляды аўтара, карціна атрымоўваецца надзвычай драматычная. «*3 убогое своее маетности*». Для асветніцкіх і талерантных поглядаў Цяпінскага вельмі характэрным быў яго заклік да духоўных іерархаў і свецкіх вучоных асоб, выпускнікоў еўрапейскіх універсітэтаў, магістраў і дактароў навук, якія павінны б былі актыўна займацца школьнымі, кніжнымі і іншымі патрэбнымі рэчамі. На жаль, гэтыя яго чаканні не спраўдзіліся. Адчуваючы вострыя патрэбы Айчыны і свайго народа, ён вымушаны быў сам узяцца за гэту высакародную справу. Лепей сказаць яго ўласнымі словамі: > «*И о тое маючи пана (бога) на помочи, не смысленым або красомовным выводом, не залецаными ани часу угажаючими словы, але яко сприязливый, простый и щирий правдиве, верне а отвористе з зычливости ку моей отчизне, — поневаж, которым бы то властней учинити пристоило митрополитове, владыки и нихто з учоных через так многий час не хотели…*» > > Па сціслых словах прадмовы бачна, як цяжка прыйшлося небагатаму шляхціцу Васілю Цяпінскаму ў ажыццяўленні складанай справы па перакладу евангельскіх кніг, наладжванні ўласнай друкарні, якія фінансавыя і іншыя перашкоды прыйшлося пераадольваць. > «*3 убогое своее маетности народу моему услугую, на которой, и теж при ней и на именечку, хотя ж то было невеликое вжо для накладу, а злаща книг старих, давних на розных и неблизких месца[х] доставаючи, надто еще в минулые лета тяжкие дороги, дле друку и потреб, тому належачих, подымаючи, а праве все до того зачинаючи знову, ач вельмим стол[ь] предсе и должачисе*» > > Памяць ------ «Дыспут: Цяпінскі і Будны» ва ўнутраным дворыку БДУ У 2000 годзе ва ўнутраным дворыку БДУ ўстаноўлена кампазіцыя «Дыспут: Цяпінскі і Будны» скульптара Ігара Голубева. Зноскі ------ 1. ↑ Помнікі ў БДУ зьявіліся з ініцыятывы Казуліна Літаратура ---------- * Асветнікі зямлі беларускай, X — пачатак XX ст. Энц. даведнік. — Мн.: «Беларуская энцыклапедыя», 2001. — С. 154—156. * *Бабкова В.* Васіль Цяпінскі : новыя дакументы // Спадчына. — 1991. — № 3. — С. 15-19. * *Клімаў І. П.* Нарыс бібліяграфіі аб Васілю Цяпінскім // Здабыткі : дакументальныя помнікі на Беларусі / Нацыянальная бібліятэка Беларусі; [рэд. І. А. Прылішч, Т. І. Рошчына]. — Мн. 1995. — С. 60-114. * *Коршунаў А. Ф.* Васіль Цяпінскі // Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры. — Мн. 1968. * Славутыя імёны бацькаўшчыны // Выпуск першы. — Мн.: Беларускі фонд культуры, 2000. * *Чарняўскі Ф.* Уводзіны ў генеалогію рода Служкаў-Амельяновічаў // Герольд LITHERLAND № 21, 2020. — С. 15-23. Спасылкі -------- * У Кракаве знайшлі дакумэнт з подпісам і пячаткай беларускага асьветніка Васіля Цяпінскага svaboda.org, 08.10.2017, 15:15 | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона | | Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl | | Нарматыўны кантроль | GND: 1058099922 · NKC: js2016904221 · NUKAT: n2018145265 · VIAF: 310606047, 962151778202318130000 |

**Палац віцэ-адміністратара** — трохпавярховы будынак у Гродне, помнік архітэктуры. У розныя часы быў вядомы як палац віцэ-адміністратара, кватэра паўнамоцнага расійскага пасла, дом Дзяконскага, палац Валіцкага, архірэйскі дом, будынак Медінстытута. Пабудаваны ў стылі класіцызм. Месціцца па адрасе вуліца М. Горкага, 2/2, гістарычнай Гарандзіцкай вуліцы. Гісторыя -------- У сярэднія вякі ўчастак, на якім стаіць палац, прымыкаў да Віленскага тракту. Мяркуецца, што тут месцілася царква Святога Мікалая, якая была прыходскім храмам фальварка і вёскі Гарадніцы. У 1560 годзе яна ўпамінаецца ўжо як каталіцкі касцёл. Да сярэдзіны ХVIII ст. ад храма застаўся толькі крыж і могілкі. Уласна будынак быў пабудаваны ў 1776—1793 гадах як частка раёна Гарадніцы архітэктарам Ёганам Мёзерам. Падвальны паверх выкарыстоўваўся пад гаспадарчыя патрэбы, верхні трэці (18 пакояў) — пад пасольства. У хуткім часе палац быў перададзены каралём Станіславам Аўгустам Панятоўскім падскарбію Антонію Дзяконскаму. У 1797 годзе будынак апынуўся ва ўласнасці вядомага навукоўца, авантурыста і філантропа Міхала Валіцкага, а перад вайной 1812 года у палацы квартэраваў Данскі казачы корпус Мацвея Платава. Пасля заняцця горада французамі тут быў штаб французскай арміі. У 1849 годзе дом быў прададзены Леапольдам Валіцкім праваслаўнаму ведамству, у чыёй уласнасці будынак быў амаль сто гадоў. Тут месціліся духоўная кансісторыя, жытло для святароў, архірэйская рэзідэнцыя. У Архірэйскім доме была царква Святога Іаана Прадцечы, у 1875 годзе яна была асвечана ў гонар Віленскіх пакутнікаў Антонія, Іаана і Яўстафія. Таксама ў доме дзейнічалі Сафійскае брацтва і царкоўна-археалагічны камітэт, а пазней музей (у 1911 годзе яго старшынёй быў І. Глебаў, а загадчыкам «*старажытнасховішча*» — К. Міхалоўскі) і навуковы цэнтр. У 1901 годзе ў палацы працавала іконная школа Постнікава і Струпінскага. У 1919 годзе ў доме месцілася Беларуская вайсковая камендатура і штаб 1-га беларускага палка. У 1921 годзе тут была беларуская гімназія. Пасля 1939 года і далучэння Заходняй Беларусі да БССР, у будынку знаходзіліся пераважна навучальныя ўстановы: у 1946 годзе — дом піянераў, з 1947 годзе, а з 1952 года пасля рэканструкцыі — медінстытут. У 2009 годзе будынак быў перададзены Беларускай праваслаўнай царкве Маскоўскага патрыярхату. Архітэктура ----------- Палац — помнік архітэктуры ранняга класіцызму. Будынак трохпавярховы, прамавугольны ў плане, накрыты вальмавым дахам. Галоўны фасад вылучаны неглыбокім рызалітам, крапаваным буйнымі лапаткамі, і завершаны прамавугольным франтонам. Палац мае калідорную планіроўку. На першым паверсе захаваліся цыліндрычныя сляпенні з распалубкамі. Інтер’ер будынка зменены. Перад палам і па яго баках быў разбіты парк рэгулярнай планіроўкі, цяпер парк часткова адноўлены. Літаратура ---------- * Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. 370 с. ISBN 978-93-61617-77-8. * Гродно. Энциклопедический справочник Белорус. Сов. Энцикл. / И. П. Шамякин (гл.ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1989. 438 с. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Палац віцэ-адміністратара (Гродна) * Палац віцэ-адміністратара (Гродна) на сайце «Архіварта» | ⛭Славутасці Гродна | | --- | | Раёны і кварталы | * Гарадніца * Занёманскае прадмесце * Каложа * Новы свет * Стары горад | | Вуліцы, плошчы і бульвары | * ✰ Вялікая Траецкая * ✰ Замкавая * Кірава * ✰ Маркса * ✰ Савецкая вуліца * Савецкая плошча * Элізы Ажэшка | | Палацы і жылыя дамы, сядзібы | * ✯ Стары замак + Замак Вітаўта + Гарадзенская вежа * Новы замак * Палац Храптовічаў * Палац Сапегаў (Баторыеўка) * Дом майстра * Панямонь * Станіславова * Дом купца Мураўёва * Палац віцэ-адміністратара * Палац Максімовіча * Дом масонаў * Дом урача Тальгейма * Дом урача * Дом віцэ-адміністратара * Даходны дом | | Грамадскія будынкі і збудаванні | * Крывая афіцына * Лямус на Гарадніцы * Лямус брыгіцкага кляштара * Воданапорныя вежы * Вежа пажарнага дэпо * Тэатр Тызенгаўза * Будынак пазямельнага банка * Будынак рэальнага вучылішча | | Музеі | * Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей * Гродзенскі дзяржаўны музей гісторыі рэлігіі * Аптэка езуітаў * Дом-музей Элізы Ажэшкі * Музей Максіма Багдановіча | | Манастыры, саборы і храмы | * ✰ Каложская царква * Касцёл Маці Божай Анёльскай і кляштар францысканцаў * Касцёл Адшукання Святога Крыжа * Кафедральны касцёл Святога Францішка Ксаверыя * ✯ Касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар брыгітак * Лютэранская кірха * Гродзенская Раства-Багародзіцкая царква і манастыр * Пакроўскі кафедральны сабор * Свята-Уладзімірская царква |

**Свята-Сімяонаўская царква** — праваслаўны храм у в. Малеч Бярозаўскага раёна Брэсцкай вобласці. Гісторыя -------- Знаходзіцца ў цэнтры вёскі. Пабудавана ў другой палавіне 19 ст. з цэглы паводле праекта 1880 г. гродзенскага архітэктара П. Залатарова. Архітэктура ----------- Свята-Сімяонаўская царква Помнік архітэктуры сінадальнага накірунку рэтраспектыўна-рускага стылю. Узведзена на падоўжна-восевай сіметрычнай чатырохчасткавай аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі: двух’ярусная (васьмярык на чацверыку) званіца, прамавугольныя ў плане рознавялікія аб’ёмы трапезнай, малітоўнай залы з бакавымі прыдзеламі, апсіда. Чатырохсхільны дах цэнтральнага аб’ёму і пластычны купал званіцы завершаны цыбулепадобнымі купаламі на васьмігранных барабанах, фасады расчлянёны арачнымі аконнымі праёмамі з броўкамі, дэкарыраваны вуглавым рустам, апяразаны карнізам простага профілю і шырыначным фрызам. У інтэр'еры апсіда вылучана драўляным іканастасам. Перад царквой размешчана трохпралётная арачная брама, завершаная кілепадобным шчыпцом з макаўкай. З паўночнага боку ад апсіды асобна пастаўлена цагляная цэнтрычная, квадратная ў плане шатровая капліца, завершаная цыбулепадобнай галоўкай. Інтэр’ер -------- Абразы 17 ст. «Сімяон Стоўпнік», размешчаны ў мясцовым радзе іканастаса. Абразы 18 — 19 ст.: «Пячэрская Маці Божая Знаменне з прадстаячымі», «Пакроў», «Наталля і Аляксей — людзі Божыя», «Мікалай Цудатворац», «Святы Пётр і Павел», «Першасвяшчэннік Аарон», «Тры свяціцеля» (1801), «Архідыякан Сцяфан», «Тайная вячэра», скульптура «Укрыжаванне» (1859). У 1895 г. прыхаджане ахвяравалі храму 2 абразы святых Георгія Перамоганосца і Анны, маці Прасвятой Багародзіцы. Зноскі ------ 1. ↑ НГАБ у г. Гродне, ф. 8, воп. 2, спр. 271, арк. 3; ф. 97, воп. 1, спр. 379. Літаратура ---------- * Праваслаўныя храмы Беларусі: энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4. Спасылкі -------- * Свята-Сімяонаўская царква (Малеч) на сайце Radzima.org * Свята-Сімяонаўская царква (Малеч) на сайце Глобус Беларусі (руск.) *

**Будынак Выканаўчага камітэта СНД** — будынак у Мінску, размешчаны па адрасе вул. Кірава, 17 (вул. Камсамольская 38). Пабудаваны ў 1953—1956 гг. (архітэктары А. Воінаў і Л. Усава) як будынак Мінскага абласнога камітэта КПБ. У наш час будынак займае Выканаўчы камітэт СНД[ru]. Будынак — прыклад творчага выкарыстання форм класіцызму. Архітэктура ----------- Узведзены з цэглы. Чатырохпавярховы Г-падобны ў плане аб’ём. Цэнтр кампазіцыі — вуглавы гранёны аб’ём з сферычным купалам, у завяршэнні якога васьмігранны барабан са шпілем. Да гранёнага аб’ёму пад прамым вуглом прымыкаюць бакавыя крылы. Плоскасці фасадаў падзелены гарызантальнымі цягамі па 3 ярусы. Першы вырашаны ў выглядзе цокаля, дэкарыраваны пад ружовы граніт. Сцены 1—2-га паверхаў пакрыты рустам, 3—4-га крапаваны пілястрамі карынфскага ордара. Будынак завершаны буйным карнізам класічнага профілю і парапетам. Аконныя праёмы ніжніх паверхаў прамавугольныя, 4-га — арачныя. Планіроўка калідорная. Галоўны вестыбюль у цэнтральным аб’ёме. 2 лесвіцы злучаюць яго з бакавымі крыламі, 2-і паверх цэнтральнага аб’ёму займае двухсветлавая зала пасяджэнняў, якая перакрыта купалам з ляпным дэкорам. Сцены залы крапаваны здвоенымі пілястрамі і калонамі. Будынак Выканаўчага камітэта СНД на беларускай марцы (2009) У 1988 г. да дваравога фасада прыбудавана 6-павярховае прамавугольнае ў плане крыло (архіт. Л. Пагарэлаў), што надало будынку П-падобную ў плане канфігурацыю. Літаратура ---------- * *А. М. Кулагін.* 107. Будынак абкома КПБ // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1988. — Мінск. — 333 с.: іл. — ISBN 5-85700-006-8. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Будынак Выканаўчага камітэта СНД на сайце «Архіварта»

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Свята-Духаўская царква. **Свята-Духаўская царква** — праваслаўны храм у в. Рэчкі Вілейскага раёна. Месціцца ў цэнтры вёскі. Афіцыйны адрас: вул. Піянерская, 8, в. Рэчкі, Вілейскі раён, Мінская вобласць. Гісторыя -------- Царква ў Рэчках існавала ўжо ў 1520 годзе, бо ў тым годзе «*Нарушэвіч падарыў царкве надзел каля 50 дзесяцін ворнай і 15,5 дзесяцін сенакоснай зямлі для карыстання службоўцу пры ёй почату, пры былым у той час святару Фёдару Ваневічу*». У студзені 1682 года, падчас візітацыі уніяцкіх цэркваў Даўгінаўскай пратапопіі: «*W Rzeczkach, maiętnosci jego miłosci pana Sokolinskiego, pisarza Wielkiego Xięstwa Litewskiego. Cerkiew załozenia Swiętey Troycy, przy kturey wielebny ociec Hryhorey Zyznewski*.» «*Parafia: miasteczko Reczki, wies Woronicze, Strzeże, Lipnowicze, Michnicze, Leonowicze, Putrycze, Zukowicze, Osowiec, Uscinowicze, Buda, słoboda Kotłowca, Nowiki. Dusz 400.*» Царква ў пачатку XX ст. Царква ў 2013 г. Царква ў 2016 г. Свята-Духаўская царква пасля пажару Па адной з версій апошні будынак з’явіўся «каля 1700 г. што можна скласці з надпісаў на абразах спасланні Святога Духу пра тое, што абраз пісаны ў 1700 г. і Боскай Маткі — што пісана ў 1701 г.». Згодна з Сапуновым таксама «*ныняшняя церковь в честь Сошествия св. Духа построена около 1700 г.*». У 1852 годзе царква адноўлена з казны (верагодна пасля пераасвячэння з уніяцтва ў праваслаўе). Выгляд царквы ў пачатку XX стагоддзя вядомы па фотаздымку Я. Балзункевіча. Пасля Другой сусветнай вайны, пры савецкай уладзе, царкву закрылі і зрабілі там клуб. З 1992 года, як распаўся СССР, пачалося адраджэнне храма ў вёсцы Рэчкі. Узначаліў рэканструкцыю старога будынка царквы стараста вёскі Леанід Бычкоў. Талакой і з дапамогай мясцовага калгаса спарахнелы драўляны будынак быў адноўлены, абкладзены цэглай. Адначасова распачаліся службы, першапачаткова іх вёў айцец Пётр з суседняй Касуты, а з 1995 года настаяцелем храма служыць іерэй Валянцін Пяшко. Асвячона наноў 3 жніўня 1997 года мітрапалітам Філарэтам у гонар Святога Духа. З 2014 года ў храме праводзіўся капітальны рамонт. У 2016—2017 гг. на бабінцы прыбудавана вежа-званіца, жасцяныя цыбулепадобныя купалы зменены на тытанавыя. 9 снежня 2017 года ў царкве адбыўся пажар, які знішчыў дах і ўсе драўляныя сцены храма. На 1 студзеня 2018 года разабрана да падмурка, распачаўся збор сродкаў на аднаўленне храма. Свята-Духаўская царква пасля пажару Архітэктура ----------- Апошні будынак царквы ўяўляў сабой помнік народнага дойлідства. Быў вырашаны прамавугольным зрубам з гранёнай апсідай і бакавымі прытворамі, завершанымі па тарцах трохвугольнымі франтонамі. Плоскасны галоўны фасад завяршаўся трохвугольным франтонам, вуглы якога адзначаліся цыбулепадобнымі купалкамі на гранёных барабанах. Фасады з прарэзанымі адзінарнымі і здвоенымі прамавугольнымі аконнымі праёмамі ў плоскіх ліштвах. Зноскі ------ 1. ↑ Рэчкі: «За шэсьць гадзін працы — пяць тысяч» Архівавана 16 красавіка 2016. // VIALEJKA.INFO 2. ↑ Церковь Сошествия Святого Духа в деревне Речки — одна на всю округу(недаступная спасылка) (руск.) // Шлях перамогі 3. ↑ В деревне Речки Вилейского района после службы горела церковь Архівавана 12 студзеня 2018. (руск.) // Шлях перамогі 4. ↑ Идет сбор средств на восстановление храма Святого Духа деревни Речки Вилейского района Архівавана 20 сакавіка 2018. (руск.) // Шлях перамогі Літаратура ---------- * Праваслаўныя храмы Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; маст.: З. Э. Герасімовіч, У. П. Свентахоўскі. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. — 2 000 экз. — ISBN 978-985-11-0389-4. * Візіты уніяцкіх цэркваў Мінскага і Навагрудскага сабораў 1680—1682 гг.: Зб. дак-таў / Склад. Д. В. Лісейчыкаў. — Мінск.: І. П. Логвінаў, 2009. — с. 270 c.: іл. ISBN 978-985-6901-23-5 * Сапунов А. П. Материалы по истории и географии Дисненскаго и Вилейскаго уездов Виленской губернии. — Витебск: Губернская Типо-Литография, 1896. — 142 с. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Свята-Духаўская царква (Рэчкі) * Свята-Духаўская царква (Рэчкі) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Свята-Духаўская царква (Рэчкі) на сайце Radzima.org * Свята-Духаўская царква (Рэчкі)(недаступная спасылка) на сайце Маладзечанскай епархіі | ⛭Даўгінаўскае благачынне | | --- | | Царква Пакрова Прасвятой Багародзіцы (Бубны) · Свята-Георгіеўская царква (Вардамічы) · Свята-Троіцкая царква (Даўгінава) · Царква ў імя Сарака Севастыйскіх мучанікаў (Кастыкі) · Свята-Петрапаўлаўская царква (Касута) · Свята-Раства-Багародзіцкая царква (Куранец) · Царква Сабора Беларускіх Святых (Любань) · Свята-Раства-Багародзіцкая царква (Мільча) · Свята-Духаўская царква (Рэчкі) | *

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Берг. **Пол Наім Берг** (англ.: Paul Naim Berg; 30 чэрвеня 1926, Бруклін, Нью-Ёрк — 15 лютага 2023, Стэнфард, Каліфорнія, ЗША) — амерыканскі біяхімік, лаўрэат Нобелеўскай прэміі па хіміі (1980). Эмерыт-прафесар Стэнфардскага ўніверсітэта, член НАН ЗША і амерыканскага філасофскага таварыства (1983), замежны член Французскай акадэміі навук (1981) і Лонданскага каралеўскага таварыства (1992). Таксама ганараваны Нацыянальнай навуковым медалём (1983) і іншых узнагарод[⇨]. Яшчэ будучы маладым даследчыкам Пол Берг вырашыў некалькі ключавых праблем метабалічнай хіміі і затым працягнуў даследаваць механізмы, па якіх ДНК і РНК кіруюць сінтэзам бялкоў у жывых сістэмах. У 1972 годзе разам з калегамі са Стэнфардскага ўніверсітэта ён сінтэзаваў першую рэкамбінантныя ДНК (р-ДНК). Пасля ён дапамагаў міжнароднай супольнасці даследчыкаў р-ДНК у вырашэнні фізічных і этычных праблем, выкліканых гэтай рэвалюцыйнай тэорыяй. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў яўрэйскай сям’і (бацька — Хары Берг, тэкстыльшчык, маці — Сара Бродская, хатняя гаспадыня), дзе быў старэйшым дзіцем. Прачытаўшы ў раннім узросце кнігі Сінклера Льюіса «Эраўсміт» і Поля дэ Круі «Паляўнічыя за мікробамі», і зацікавіўшыся дзякуючы ім біялогіяй, Берг захацеў стаць навукоўцам. У 14 гадоў ён паступіў у старэйшую школу Лінкальна, пераскочыўшы адразу некалькі класаў пачатковай школы. Ён скончыў сярэднюю школу ў студзені 1943 года і, жадаючы прыняць удзел у вайне, залічыўся ў ваенна-марскі флот, як толькі яму споўнілася 17. Чакаючы, пакуль яго выклічуць у школу лётчыкаў ваенна-марскога флоту, ён паступіў ва Універсітэт штата Пенсільванія на спецыяльнасць біяхімія, там жа ён прайшоў перадпалётную падрыхтоўку. Калі на флоце скарацілі падрыхтоўку пілотаў, Берг пачаў рыхтавацца да службы на караблі — ён праслужыў на падводнай лодцы да 1946 года. Ён вярнуўся ў Пенсільванскі універсітэт, каб працягнуць вучобу, і атрымаў ступень бакалаўра ў 1948 годзе. За год да гэтага ён ажаніўся з Мілдрэд Леві, з якой ён пазнаёміўся ў старэйшай школе. Пазней у іх нарадзілася дзіця, якога назвалі Джонам. У 1952 годзе атрымаў ступень доктара філасофіі па біяхіміі ў Кейсаўскім тэхналагічным інстытуце. Дысертацыйная праца Берга была прысвечана даследаванню ператварэння мурашынай кіслаты, фармальдэгіда і метанолу ў цалкам адноўленую метыльную групу метыаніна. Берг першым паказаў, што фоліевая кіслата і Вітамін B<sub id="mwLg">12</sub> граюць важную ролю ў гэтым ператварэнні. У 1959 годзе, ва ўзросце 33 гадоў, Берг стаў прафесарам біяхіміі ў школе медыцыны Стэнфарда, і яшчэ да свайго саракагоддзя стаў членам НАН ЗША. У 1980 годзе атрымаў Нобелеўскую прэмію па хіміі разам з Уолтэрам Гілбертам і Фрэдэрыкам Сенгерам за фундаментальныя даследаванні нуклеінавых кіслот. У 1985 годзе прэзідэнт Рональд Рэйган уручыў яму Нацыянальны навуковы медаль ЗША за 1983 год. Берг скончыў даследчую кар’еру ў 2000 годзе і з’яўляецца ў цяперашні час эмерыт-прафесарам Стэнфардскага ўніверсітэта. У 2016 годзе ён падпісаў ліст з заклікам да Greenpeace, Арганізацыі Аб’яднаных Нацый і ўрадам усяго свету спыніць барацьбу з генетычна мадыфікаванымі арганізмамі (ГМА). Член Амерыканскай акадэміі мастацтваў і навук (1966) і Папскай акадэміі навук (1996), замежны член Французскай акадэміі навук (1981) і Лонданскага каралеўскага таварыства (1992). Фела Амерыканскай асацыяцыі садзейнічання развіццю навукі (1966) і член EMBO. Памёр 15 лютага 2023 года ў Стэнфардзе (Каліфорнія). Навуковыя даследаванні ---------------------- ### Першыя навуковыя даследаванні (да 1959 года) Доктарская дысертацыя Берга была прысвечана вырашэнню цэнтральнай праблемы біяхіміі, які дэманстраваў, як Вітамін B12 і фоліевая кіслата дазваляюць жывёлам сінтэзаваць амінакіслату метыанін. Гэтая праца таксама дала яму магчымасць працягваць вывучэнне энзімалогіі. Ён пазнаёміўся з двума ўзыходзячымі зоркамі ў галіне энзімалогіі — Артурам Корнбергам і Германам Калькарам, якія прапанавалі яму ў далейшым працаваць з імі. У 1952 яму была прысуджана доктарская ступень, і ён правёў год, працуючы з Калькарам ў Інстытуце цытафізіялогіі ў Капенгагене, дзе ён і яго калега, спадзеючыся растлумачыць ключавы момант метабалізму глюкозы, замест гэтага адкрылі новы фермент, які робіць магчымым перанос фасфату ад адэназінтрыфасфата (АТФ) да падобных малекул іназінтрыфасфата або гуаназінтрыфасфата. Гэтая праца тлумачыла, што біялагічныя сістэмы могуць выкарыстоўваць іншыя трыфасфатныя формы, акрамя АТФ, каб пераносіць энергію. У 1953—1954 гадах Берг працаваў у лабараторыі Артура Корнберга ў Вашынгтонскім універсітэце ў Сэнт-Луісе. Ён вырашыў даследаваць праблему, якая тычыцца сінтэзу ацэтыл-замешчанага каферменту A, важнага прамежкавага прадукту ў цэнтральным метабалічным працэсе, у выніку якога ежа расшчапляецца і вызваляецца энергія. Фрыц Ліпман і Феадор Лінен прапанавалі трохступеністы працэс, які ўключае АМФ-ферментны комплекс. Берг выявіў, што замест утварэння комплексу з АМФ, фермент каталізуе сінтэз ацэтыл-ЅКоА зусім іншым чынам. Гэтая праца абвергла мадэль, прапанаваную двума вялікімі біяхімікамі, і вырашыла іншую важную праблему ў гэтай галіне. Пазнейшыя даследаванні паказалі, што метабалізм і сінтэз тлушчавых кіслот ажыццяўляецца праз падобныя хімічныя працэсы. Наступныя даследаванні Берга паказалі, што механізм, па якім амінакіслоты аб’ядноўваюцца ў бялкі, вельмі падобны на той, які назіраецца ў сінтэзе тлушчавых кіслот, — гэта значыць амінакіслоты «актывуюцца» у ацыл-АМФ-форму і могуць прымацоўвацца да транспартнай РНК (т-РНК). Транспартныя РНК потым пераносяць іх у рыбасомы клеткі для сінтэзу бялку. Берг атрымаў прэмію Eli Lilly у галіне біяхіміі у 1959 годзе за гэтую працу, і яго далейшыя даследаванні былі сканцэнтраваны ў асноўным на сінтэзе бялку, які накіроўваецца РНК. ### Далейшыя даследаванні (1959—1980) У 1959 годзе Артур Корнберг пакінуў кафедру мікрабіялогіі медыцынскага факультэта Вашынгтонскага універсітэта і ўзначаліў новае аддзяленне біяхіміі ў Стэнфардскім універсітэце. Большасць яго калег, у тым ліку Берга, перайшлі разам з ім. У Стэнфардзе галоўнай мэтай даследаванняў Берга стаў сінтэз бялкоў з амінакіслот, асабліва актывацыя амінакіслот. Гэта была складаная праблема, бо ён выявіў, што для кожнай амінакіслоты была свая т-РНК (іх было 3 ці 4 тыпу). Ферменты, якія звязвалі амінакіслоты з падыходнай т-РНК, таксама вельмі спецыфічныя. Станавілася зразумела, што ў сінтэзе бялкоў дакладнасць далучэння амінакіслаты да спецыфічнай т-РНК з’яўлялася ключавой для правільнай перадачы генетычнай інфармацыі. Каманда Берга прысвяціла шмат гадоў высвятленню структуры і спецыфічнасці гэтых ферментаў. Да 1967 яны паказалі, што генетычна змененыя малекулы т-РНК могуць прыводзіць да няправільнага счытвання генетычнага кода ў рыбасомах. Даследаванні з мадыфікаванымі РНК далі трапіць у сутнасць спецыфічнасці сінтэзу амінаацыл-т-РНК і выкарыстання гэтай спецыфічнасці ў біясінтэзе бялкоў. На працягу гэтых гадоў Берг таксама вывучаў механізмы транскрыпцыі ДНК і вылучыў РНК-полімеразу ў E. coli, якая сінтэзавала РНК з шаблону ДНК. Даследаванні Берга, якія тычацца транскрыпцыі ДНК і трансляцыі РНК да бялкоў (экспрэсія генаў), дапамаглі выявіць звязаныя працэсы рэгуляцыі генаў, то бок у якой ступені і пры якіх умовах дадзены ген або група генаў выяўляюцца. На працягу многіх гадоў было відавочна, што некаторыя бактэрыяльныя гены праяўляюцца толькі ў пэўных умовах; напрыклад, сінтэз фермента культурай бактэрый можа быць уключаны і выключаны з дапамогай змены харчавання, колькасці кіслароду і іншых зменных. Разуменне механізмаў уключэння і выключэння ў бактэрыях хутка распаўсюджвалася ў пачатку 1960-х гадоў. Гэтымі механізмамі займаліся Жак Мано і Франсуа Якаб у Інстытуце Пастэра. Французская група даследчыкаў выявіла, выкарыстоўваючы культуру E. coli, часткі бактэрыяльнай ДНК, якія кантралююць пэўныя функцыі (напрыклад, сінтэз неабходных ферментаў). Гэтыя ўчасткі яны назвалі «аператар», а групу генаў, якія рэгулююцца разам, — «аперанамі». Побач з аператарамі часта размяшчаюцца гены, якія адказныя за сінтэз бялку-рэпрэсара, які прадухіляе аператар ад экспрэсіі. Мано і Якаб паказалі, што індукцыя ферментаў, якая вырабляецца звязваннем генаў-рэпрэсараў дадзенага ўчастка ДНК, дазваляе да гэтага моманту рэпрэсаванаму гену выяўляцца. Некалькі калегаў Берга, уключаючы Дэйла Кайзера, прымалі ўдзел у яго даследаваннях. Кайзер зрабіў вялікую працу над лямбда фагамі, лізагенымі вірусамі, які інфікуе E.coli. Лізагеныя фагі прыцягвалі ўвагу навукоўцаў, якія вывучаюць рэгуляцыю генаў, таму што, замест таго каб забіваць гаспадарскую клетку, такія вірусы заставаліся латэнтнымі, інтэграваліся з гаспадарскай ДНК і размнажаліся разам з ёй. Гены фагаў застаюцца неактыўнымі, пакуль нешта іх не актывуе. У гэты момант яны размножваюцца і забіваюць гаспадарскую клетку, як звычайны вірус. У 1965 годзе Кайзер выказаў здагадку, што механізм працы лямбда бактэрыяфага аналагічны працы пухлінных вірусаў млекакормячых, такіх як малпавы вірус 40 (SV 40) і паліомы, якія выклікаюць пухліны ў малпаў і мышэй. Паралель не была дакладнай (гены пухлінных вірусаў інтэграваліся, але не рэпрэсаваліся ў гаспадарскай клетцы, і працягвалі экспрэсаваць гены, якія ператвараюць клетку ў пухлінную клетку), але Берга зацікавілі наступствы: ці маглі вірусы быць выкарыстаны для вывучэння рэгуляцыі генаў у клетках млекакормячых, гэтак жа як яны былі выкарыстаны ў клетках бактэрый? Ён адчуваў, што навуковае разуменне экспрэсіі генаў у бактэрыях станавілася ўсё выразней, але ўсё яшчэ заставалася шмат невыразнага ў экспрэсіі генаў вышэйшых жыццёвых формаў. Жадаючы вывучыць гэта, Берг вырашыў спыніць працу над бактэрыяльнымі сістэмамі для сінтэзу бялкоў, навучыўся культуваваць клеткі млекакормячых і выкарыстоўваць пухлінныя вірусы як мадэлі для вывучэння экспрэсіі генаў у млекакормячых. Ён правёў 1967—68 год у Інстытуце Солка ў Сан-Дыега, вывучаючы тэхнікі культывавання клетак з Рэната Дульбека. Калі Берг вярнуўся ў Стэнфард, ён пабудаваў новую лабараторыю, прыдатную для працы з вірусамі млекакормячых, і правёў некалькі гадоў, даследуючы мутацыі SV40, характарызуючы яго генам і вызначаючы, якія ўчасткі ДНК кадуюць пэўныя гены. Наступная мэта даследавання, якая павінна была ў канчатковым выніку прывесці да развіцця тэхналогій рэкамбінантнай ДНК, была закладзена працай, якую Берг зрабіў раней з Чарльзам Яноўскі. Гэтая праца была накіравана на вывучэнне мутацый у т-РНК, якія змянялі счытванне генетычнага кода, выкарыстоўваючы лямбда фагі як пераўтваральныя агенты, перамяшчалі маленькія ўчасткі бактэрыяльнай ДНК ад аднаго гаспадара да іншага. Гены, якія трэба было перанесці, маглі быць вызначаны, таму што некаторыя фагі інтэграваліся толькі ў адно месца ў бактэрыяльным геноме. (Іншыя фагі выбіралі выпадковыя ўчасткі бактэрыяльнай ДНК, такім чынам кожны фаг пераносіў індывідуальны ўчастак ДНК гаспадара). Берг хацеў ведаць, ці могуць пухлінныя вірусы млекакормячых падбіраць гены і пераносіць іх у новыя клеткі па тым жа механізму. Калі фагі робяць гэта, яны пакідаюць частку ўласных генаў, пры даўжыні 50 тысяч пар асноў яны могуць прыстасавацца да гэтых зменаў без наступстваў. Тэхніка, якую Берг і яго калегі распрацавалі для сплайсінга двух малекул ДНК, выкарыстала набор ферментаў, выдзеленых Корнбергам і іншымі. Па-першае, яны разрэзалі цыклічны вірус SV40 і плазмідную ДНК. Зыходзячы з ведаў, што лямбда фагі ДНК мелі «ліпкія» канцы, якія дазвалялі камплементарныя пары асноў звязваць у адзіную малекулу ДНК, скручаную ў доўгія ланцугі або цыклы, яны сінтэзавалі «ліпкія» канцы, шляхам дадання асновы тыміна або адэніна (T або А), выкарыстоўваючы іншы фермент. Затым, ніткі двух ДНК злучаюць, выкарыстоўваючы ДНК-полімеразу, лігазу і іншыя ферменты. Гэтая складаная працэдура, апісаная Бергам, Дэвідам Джэксанам і Робертам Сімонсам у артыкуле 1972 года ў працах Нацыянальнай акадэміі навук, прывяла да стварэння першай рэкамбінантнай малекулы ДНК. Праз год Стэнлі Н. Коэн, Герберт Боер і іншыя адкрылі, што фермент рэстрыкцыі, EcoRI, можа стварыць неабходны «ліпкі» канец практычна на любой малекуле ДНК, што значна спросціць працэс і зробіць магчымым для даследчыкаў, па меншай меры тэарэтычна, злучыць разам любыя дзве малекулы ДНК. У 1980 годзе Берг атрымаў Нобелеўскую прэмію па хіміі і прэмію Ласкера за гэтую наватарскую працу. Гэтыя рэкамбінантныя тэхналогіі былі перспектыўнымі для навуковага разумення генетыкі і рэвалюцыйнымі не толькі ў біялогіі, але ў такіх галінах, як Антрапалогія, медыцына і судовая экспертыза. Яны таксама зрабілі магчымым стварэнне спецыялізаваных штамаў мікраарганізмаў для розных мэтаў, пачынаючы ад генетычна мадыфікаваных харчовых раслін да бактэрый. ### Сталыя гады (пасля 1980 года) Берг паглыбіў свае даследаванні р-ДНК у перыяд паміж 1980 і 2000, вывучаючы, у ліку іншага, механізм рэкамбінантнага аднаўлення дэструктураваных ДНК. Прызнаючы неабходнасць звязаць даследаванні ў галіне малекулярнай біялогіі з клінічнымі даследаваннямі, Берг дапамог стварыць міждысцыплінарны цэнтр малекулярнай і генетычнай медыцыны ў Стэнфардзе ў 1985 годзе, і стаў там першым дырэктарам. Як і шмат даследчыкаў у галіне генетыкі, Берг звязаў акадэмічныя і галіновыя даследаванні. У 1980 годзе са сваімі калегамі Артурам Корнбергам і Чарльзам Яноўскім ён заснаваў DNAX, біятэхналагічны даследчы інстытут. Першапачаткова акцэнт даследаванняў быў зроблены на выкарыстанні р-ДНК для сінтэзу імунаглабулінаў са спецыфічнымі ўласцівасцямі. Затым даследаванні працягнуліся ў галіне атрымання інтэрлейкіны, для гэтага выкарыстоўваліся сістэмы кланавання, распрацаваныя ў лабараторыі Берга. У цяперашні час DNAX з’яўляецца адным з вядучых даследчых цэнтраў у галіне імуналогіі. Пасля завяршэння даследчай кар’еры Берг працягваў прымаць удзел у розных кансультатыўных камітэтах, але таксама ў яго з’явіліся і іншыя інтарэсы. На працягу некалькіх гадоў ён стаў захапляцца навуковай біяграфіяй, даследаваннем і напісаннем кнігі пра заснавальніка генетыкі Джорджа Бідла, у суаўтарстве з Максін Сінгер. Кніга: «George Beadle: An Uncommon Farmer» выйшла ў свет у 2003 годзе. Узнагароды ---------- * 1959 — Прэмія Eli Lilly па біяхіміі (Eli Lilly Award in Biological Chemistry[en]) * 1963 — Каліфарнійскі вучоны года * 1966 — Прэмія Нацыянальнай акадэміі навук * 1977 — Мемарыяльныя лекцыі Вейцмана * 1980 — Нобелеўская прэмія па хіміі, Прэмія Альберта Ласкера за фундаментальныя медыцынскія даследаванні, Міжнародная прэмія Гайрднера * 1982 — AAAS Award for Scientific Freedom and Responsibility[en] * 1983 — Нацыянальны навуковы медаль ЗША * 1999 — Max Delbrück Medal[en] * 2005 — Biotechnology Heritage Award[en] * 2006 — Carl Sagan Prize for Science Popularization[en] Асноўныя публікацыі ------------------- * 1956 — «Ацыладэнілаты: сінтэз і ўласцівасці адэнілацэтата» (Acyl Adenylates: the Synthesis and Properties of Adenyl Acetate) * 1958 — «Хімічны сінтэз амінаацыладэнілатаў» (The Chemical Synthesis of Amino Acyl Adenylates) * 1958 — «Ферментны механізм звязвання амінакіслот у РНК» (An Enzymatic Mechanism for Linking Amino Acids to RNA) * 1962 — «ДНК-накіраваны сінтэз РНК з дапамогай фермента з E. coli.» (Deoxyribonucleic Acid-Directed Synthesis of Ribonucleic Acid by an Enzyme from Escherichia coli) * 1975 — «Выніковае вырашэнне па Асіламарскай канферэнцыі па рэкамбінантнай ДНК» (Summary Statement of the Asilomar Conference on Recombinant DNA Molecules) * 1988 — «Параўнанне экспрэсіі інтрон-залежных і інтрон-незалежных генаў.» (Comparison of intron-dependent and intron-independent gene expression) * 1990 — «Зваротная генетыка: вытокі і перспектывы.» (Reverse genetics: its origins & prospects) * 1995 — «Дэбаты аб рэкамбінантнай ДНК: праз 20 гадоў» (the Recombinant DNA Controversy: Twenty Years Later) * 2010 — «Высокаэфектыўны метад аналізу метыліравання CpGs у мэтавых участках генома» (High-throughput method for analyzing methylation of CpGs in targeted genomic regions) * 2010 — «Асабістыя разважанні аб паходжанні і з’яўленні тэхналогіі рэкамбінантнай ДНК» (Personal reflections on the origins and emergence of recombinant DNA technology) Зноскі ------ 1. ↑ Paul Berg - Biographical — Nobel Foundation.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1781959'></a> 2. ↑ Paul Berg // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741'></a> 3. ↑ A Stanford Professor's Career in Biochemistry, Science Politics, and the Biotechnology Industry 4. ↑ Nobel Prize winner and recombinant DNA pioneer Paul Berg dies 5. ↑ NNDB — 2002.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1373513'></a> 6. ↑ NNDB — 2002.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1373513'></a> 7. 1 2 NNDB — 2002.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1373513'></a> 8. ↑ Paul Berg **(нявызн.)** (21 кастрычніка 2008). Праверана 30 чэрвеня 2016. 9. ↑ Stanford University Libraries & Academic Information Resources 10. ↑ 107 Nobel laureates sign letter blasting Greenpeace over GMOs 11. ↑ Laureates Letter Supporting Precision Agriculture (GMOs) 12. ↑ Список нобелевских лауреатов подписавших письмо 13. ↑ Nobel Prize winner and recombinant DNA pioneer Paul Berg dies 14. ↑ *D. A. Jackson, R. H. Symons, P. Berg* Biochemical Method for Inserting New Genetic Information into DNA of Simian Virus 40: Circular SV40 DNA Molecules Containing Lambda Phage Genes and the Galactose Operon of Escherichia coli(англ.) // *Proceedings of the National Academy of Sciences*. — 1972-10-01. — В. 10. — Т. 69. — С. 2904–2909. — ISSN 0027-8424 1091-6490 0027-8424. — DOI:10.1073/pnas.69.10.2904 15. ↑ The Paul Berg Papers (англ.) 16. ↑ Stanford School of Medicine Архівавана 9 чэрвеня 2011. (англ.) 17. ↑ Acyl Adenylates: The Synthesis and Properties of Adenyl Acetate (англ.) 18. ↑ The Chemical Synthesis of Amino Acyl Adenylates (англ.) 19. ↑ An Enzymatic Mechanism for Linking Amino Acids to RNA (англ.) 20. ↑ Deoxyribonucleic Acid-Directed Synthesis of Ribonucleic Acid by an Enzyme from Escherichia coli (англ.) 21. ↑ Summary Statement of the Asilomar Conference on Recombinant DNA Molecules (англ.) 22. ↑ Comparison of intron-dependent and intron-independent gene expression. Архівавана 19 ліпеня 2013. (англ.) 23. ↑ Reverse genetics: its origins & prospects (англ.) 24. ↑ The Recombinant DNA Controversy: Twenty Years Later (англ.) 25. ↑ High-throughput method for analyzing methylation of CpGs in targeted genomic regions. Архівавана 11 мая 2013. (англ.) 26. ↑ Personal reflections on the origins and emergence of recombinant DNA technology. Архівавана 19 ліпеня 2013. (англ.) Спасылкі -------- * Аўтабіяграфія Пола Берга на сайце Нобелеўскага камітэта (англ.) * Профіль на сайце Папскай акадэміі навук (англ.) | ⛭Лаўрэаты Нобелеўскай прэміі па хіміі ў 1976—2000 гадах | | --- | | * Ліпскамб (1976) * Прыгожын (1977) * Мічэл (1978) * Браўн / Вітыг (1979) * Берг / Гілберт / Сенгер (1980) * Фукуі / Хофман (1981) * Клуг (1982) * Таўбэ (1983) * Мерыфілд (1984) * Хаўптман / Карле (1985) * Хершбах / Лі / Полані (1986) * Крэм / Лен / Педэрсен (1987) * Дайзенхофер / Хубер / Міхель (1988) * Олтмен / Чэк (1989) * Коры (1990) * Эрнст (1991) * Маркус (1992) * Муліс / Сміт (1993) * Ола (1994) * Крутцэн / Маліна / Роўланд (1995) * Кёрл / Крота / Смолі (1996) * Боер / Уокер / Скоу (1997) * Кон / Попл (1998) * Зевейл (1999) * Хігер / Мак-Дыярмід / Сіракава (2000) | | * Поўны пералік * (1901—1925) * (1926—1950) * (1951—1975) * **(1976—2000)** * (2001—2025) | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Scopus | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Кругасвет · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90558351 · BNF: 12275272v · CiNii: DA04938469 · GND: 131448382 · ISNI: 0000 0001 0901 647X · LCCN: nr91001139 · NDL: 00463135 · NKC: jn19990000702 · NLA: 35281624 · NLP: a0000001132401 · NSK: 000380051 · NTA: 085439983 · NUKAT: n97039318 · LIBRIS: 304888 · SUDOC: 031561438 · VIAF: 52821352 | |

**Сядзібна-паркавы комплекс Свяцкіх** — часткова захаваны помнік сядзібна-паркавай архітэктуры ў аграгарадку Полымя Сенненскага раёна, пабудаваны ў 1909—1911 гадах. Сядзіба ў Старой Беліцы, пабудаваная ў пачатку XIX стагоддзя і перабудаваная Каралем Свяцкім у пачатку XX стагоддзя, з'яўляецца помнікам архітэктуры позняга класіцызму. Гісторыя -------- Сядзібны дом Свяцкіх. Здымак да 1914 года. Свяцкія пабудавалі, верагодна, у пачатку XIX стагоддзя, цагляны, у стылі класіцызму палац, які пазней быў рэканструяваны і мадэрнізаваны. У 1909—1911 гадах Караль Свяцкі дабудаваў да левага крыла палаца васьмікутную вежу. З імем гэтага прадстаўніка старадаўняга роду звязаная легенда аб скарбе Напалеона: нібы Караль знайшоў золата і каштоўнасці агульнай вагай амаль 800 пудоў, якія, пакідаючы Маскву, французскі імператар утапіў у Стаялым або, як яго яшчэ завуць, Семлеўскім возеры. У дваранскім гняздзе Свяцкіх у 1903—1904 гадах працаваў прыганятым і пачаў сваю творчую дзейнасць Іван Луцэвіч — будучы класік беларускай літаратуры Янка Купала. Напярэдадні 90-годдзя са дня нараджэння паэта на будынку сядзібы была ўсталяваная мемарыяльная дошка. Пасля кастрычніцкай рэвалюцыі ў палацы месцілася сельскагаспадарчая школа, падчас Другой сусветнай вайны немцы выкарыстоўвалі палац у якасці казармы. Пасля вайны тут была школа, дом культуры, бібліятэка. А ў гаспадарчых пабудовах сядзібы быў спіртзавод саўгаса «Полымя». У 1976 годзе сядзіба ў Старой Беліцы была прынятая пад дзяржаўную абарону — выканкам Віцебскага абласнага савету дэпутатаў улучыў яе ў «Збор помнікаў БССР. Віцебская вобласць». Кіраўніцтва саўгасу «Полымя» выступіла з ініцыятывай правесці рэканструкцыю помніка архітэктуры, у якім жыў знакаміты паэт. Але з-за адсутнасці фінансавых сродкаў рамонт будынка ажыццёўлены не быў, а мемарыяльную дошку са згадваннем імя Янкі Купалы з будынка сядзібы знялі і змясцілі на захоўванне ў мясцовы сельсавет. У цяперашні час амаль усе будынкі ў руінах. 29 сакавіка 2009 года паміж Сенненскім райвыканкамам і замежным таварыствам з абмежаванай адказнасцю «БелФ'ючэрс» (Латвія) быў падпісаны пратакол аб намерах адрадзіць сядзібна-паркавы комплекс дваран Свяцкіх і стварыць там культурна-дзелавы цэнтар. Ад адной з некалі найпрыгажэйшых у Беларусі сядзіб захаваліся толькі разваліны сядзібнага дома з васьмікутнай вежай і зарослы, часткова высечаны парк. Плануецца, што былая сядзіба будзе адноўленая з максімальным набліжэннем да арыгіналу. На месцы цяперашніх руін з'явіцца сучасны культурна-дзелавы цэнтр з гасцінічным комплексам і зонай адпачынку — кафэ, саўнай, паляўнічай хаткай. Вышукальніцкія працы павінны былі пачацца ў красавіку, адмыслоўцы Полацкага дзяржаўнага ўніверсітэта павінны правесці ацэнку тэхнічнага стану захаваных частак сядзібы для азначэння аб'ёму будаўнічых прац і выдаткаў на рэканструкцыю. Затым да працы прыступяць латвійскія архітэктары. Архітэктура ----------- Рэшткі сядзібнага дома і парка Паводле першапачатковага плану гэта быў сіметрычны, аднапавярховы будынак, пабудаваны ў плане як падоўжаны прамавугольнік, з высокімі, светлымі паверхамі. Толькі ў цэнтральнай частцы, акцэнтаваны рызалітам, быў двухпавярховы. Фасадам у рызаліце быў порцік з чатырма паўкруглымі тасканскімі калонамі. Над уваходам была ўвянчаны трохкутным шчытом з картушам уладальнікаў. З боку саду цэнтральны рызаліт меў паўкруглую форму. У 1909—1911 гадах Караль Свяцкі дабудаваў для левага крыла палаца васьмікутную вежу, спраектаваную познаньскім архітэктарам Уладзіславам Мічкоўскім. На першым паверсе вежы быў прасторны ванны пакой, на першым паверсе — вялікая скульптурная майстэрня Станіслава, сына Караля. Кожная цагліна збудаванай Каралем часткі была пазначана яго манаграмай («KS»). Інтэр'ер -------- Валянцін Ваньковіч. Напалеон ля вогнішча  (польск.) (бел. Арганізацыя інтэр'еру палаца была першапачаткова двухсекцыйнай, пазней стала нерэгулярны. У агульнай складанасці было 18 памяшканняў рознага памеру. Сярод калекцый, якія знаходзіліся ў палацы было некалькі каштоўных карцін, у тым ліку пэндзля Валянціна Ваньковіча (стрыечнага дзеда Караля) (карціна, што паказвае Напалеона, які глядзіць на пажар Масквы, ацалела і цяпер знаходзіцца ў калекцыі Нацыянальнага Музея ў Варшаве), Леана Вычулкоўскага  (руск.) (бел. Рамана Швайніцкага  (польск.) (бел. Уладзіслава Маеўскага і Артура Бартэльса. Бібліятэка налічвала 3 тысячы тамоў. Парк ---- Невялікі парк меў характар ландшафтнага сада, закрытага квадратам ліпавых алей, па старапольскім узоры. Па абодва бакі палаца былі вялікія газоны. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 *Лазука Б.А.* Беларуская архітэктура XIX - пачатку XX стагоддзя // Гісторыя сусветнага мастацтва. Рускае і беларускае мастацтва XIX - пачатку XX стагоддзя. — Беларусь, 2011. — С. 355. — 430 с. — ISBN 978-985-01-0880-7. 2. ↑ Латвийский инвестор хочет возродить дворянскую усадьбу в Сенненском районе Архівавана 31 сакавіка 2009. (руск.) Спасылкі -------- * Сядзібна-паркавы комплекс Свяцкіх (Полымя) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Сядзібна-паркавы комплекс Свяцкіх (Полымя) на сайце Radzima.org *

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Луйк. **Хельмут Луйк** (эст. Helmuth Luik, 19 лютага 1928, Пайкузэ, Пярнумаа — 5 мая 2009, Талін) — эстонскі шахматыст, чэмпіён Эстоніі па шахматах (1967), майстар спорту СССР (1967). Трэнер. Біяграфія --------- У 1949 годзе ў Таліне скончыў тэхнікум фізічнай культуры. Пасля заканчэння вучобы працаваў шахматным трэнерам у Пярну, быў шахматным суддзёй рэспубліканскай катэгорыі. У чэмпіянатах Эстоніі па шахматах заваяваў залаты (1967), 2 сярэбраныя (1954, 1965) і бронзавы медаль (1963). У 1967 годзе ў Юрмале на першынстве Прыбалтыкі па шахматах выканаў норму майстра спорту СССР па шахматах. У 1969 годзе перамог на шахматным чэмпіянаце эстонскага спартыўнага таварыства «Калеў». Удзельнік чэмпіянату СССР па шахматах у 1967 годзе ў Харкаве. У складзе зборнай Эстонскай ССР удзельнік пяці камандных чэмпіянатаў СССР (1958, 1960, 1962, 1963 і 1967 гг.) і 8-га каманднага чэмпіянату СССР па перапісцы (1984—1987). Яшчэ два разы гуляў у камандных чэмпіянатах СССР у складзе каманды ДСТ «Калеў» (1966 і 1968 гг.). У складзе зборнай Эстоніі ў 2001 г. удзельнічаў у матчы са зборнай Фінляндыі (перамог Я. Веландэра). У тым жа годзе гуляў у матчы Талін — Хельсінкі (перамог Т. Халапайнена). Займаў кіруючыя пасады ў сістэме шахмат Эстоніі — прэзідэнт рэспубліканскага шахматнага клуба (1967—1975), намеснік дырэктара і дырэктар Дома шахмат ім. П. П. Керэса (1975—1992), быў у прэзідыуме шахматнай федэрацыі Эстоніі. Зноскі ------ 1. ↑ Helmuth Luik // Eesti Spordi Biograafiline Leksikon Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q12361673'></a> | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | 365chess · Chess Games · Chess Tempo · ESBL |

**Вучэбны корпус № 4** (былы галоўны корпус № 1) — будынак у Горках. У цэнтральнай частцы ансамбля Беларускай дзяржаўнай сельскагаспадарчай акадэміі, па адрасе Ленінскі бульвар, 4. Побач з корпусам резмешчаны левы і правы флігелі, пабудаваныя ў 1840 годзе з чырвонай цэглы. Пабудаваны ў сярэдзіне 19 ст. з цэглы ў класіцыстычным стылі. Разбураны у Вялікую Айчынную вайну. У 1954 г. адноўлены, унутраная планіроўка часткова зменена. Архітэктура ----------- Несапраўдны порцік на галоўным фасадзе План першага паверха Трохпавярховы будынак прамавугольны ў плане. Галоўны фасад сіметрычны, у цэнтры вылучаны несапраўдным порцікам з дарычнымі паўкалонамі і строгім трохвугольным франтонам. Перад галоўным фасадам шырокі партэр, да яго вядзе ўязная алея. Дваровы фасад у цэнтральнай частцы і тарцовыя фасады завершаны трохвугольнымі шчытамі. Дэкор лаканічны, вытрыманы ў класіцыстычнай манеры. Па ўсім перыметры праходзіць карніз з сухарыкамі. Над аконнымі праёмамі бакавых частак 2-га паверха галоўнага фасада трохвугольныя франтончыкі. Аконныя праёмы 1-га паверха аздоблены замковымі камянямі. Сістэма планіроўкі калідорная. Зноскі ------ 1. 1 2 868.  // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Магілёўская вобласць. — 408 с. іл. Літаратура ---------- * 868.  // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Магілёўская вобласць. — 408 с. іл. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Вучэбны корпус № 4 (Беларуская дзяржаўная сельскагаспадарчая акадэмія) * Вучэбны корпус № 4 (Беларуская дзяржаўная сельскагаспадарчая акадэмія) на сайце «Архіварта»

Тыповая залежнасць высвечвання сцынтылятара ад адзінкавага ўзбуджэння элементарнай часціцай **Сцынтыля́цыя** (ад лац.: scintillatio — мігаценне) — кароткачасовая светлавая ўспышка (успышка люмінесцэнцыі), якая ўзнікае ў сцынтылятарах пад уздзеяннем іанізавальных выпраменьванняў. З’яву адкрыў у 1903 годзе англійскі хімік і фізік Уільям Крукс, які назіраў свячэнне экрана з сульфіда цынку пры абпраменьванні альфа-часціцамі. Сцынтыляцыя назіраецца ў арганічных рэчывах, а таксама ў многіх неарганічных матэрыялах — крышталях, газах і вадкасцях. Атамы ці малекулы сцынтылятара за кошт энергіі зараджаных часціц пераходзяць ва ўзбуджаны стан, пры пераходзе з якога ў нармальны стан выпраменьваюць святло. Механізм сцынтыляцыі, спектр яе выпраменьвання і працягласць высвечвання залежаць ад прыроды рэчыва сцынтылятара, а яркасць — ад прыроды зараджаных часціц і ад энергіі, якая перадаецца імі часціцам сцынтылятара. Працягласць сцынтыляцыі складае 10-4—10-9 с. Кожная сцынтыляцыя — вынік уздзеяння адной часціцы, што выкарыстоўваецца ў сцынтыляцыйных лічыльніках для рэгістрацыі і падліку элементарных часціц. Зноскі ------ 1. 1 2 БелЭн 2002. 2. 1 2 Физическая энциклопедия 1988—1999. 3. ↑ ФЭС 1983. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFФЭС1983 (даведка) 4. ↑ ВСЭ. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFВСЭ (даведка) Літаратура ---------- * Сцынтыля́цыя // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 311. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). * Сцинтилляция // Физическая энциклопедия. В 5 т. (руск.) / Гл. ред. А. М. Прохоров. — М.: Советская энциклопедия (т. 1—2); Большая Российская энциклопедия (т. 3—5), 1988—1999. — ISBN 5-85270-034-7.— * Сцинтилляция // Физический энциклопедический словарь (руск.) / Гл. ред. А. М. Прохоров. Ред. кол. Д. М. Алексеев, А. М. Бонч-Бруевич, А. С. Боровик и др. — М.: Советская энциклопедия, 1983. — 928 с. — 100 000 экз. * Сцинтилляци́я // Большая политехническая энциклопедия / Авт.-сост. В. Д. Рязанцев. — М.: Мир и образование, 2011. — С. 515. — 704 с. — 2 000 экз. — ISBN 978-5-94666-621-3. (руск.) * Сцинтилляция // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4184289-3 · Microsoft: 102637530 · NKC: ph878971 |

Паштовая марка СССР з выявай стратастата «СССР-1» **Стратаста́т**, **вышынны свабодны аэрастат** — некіроўны аэрастат, прызначаны для пад’ёму ў стратасферу экіпажа і абсталявання для навуковых даследаванняў і спартыўных мэт (правядзення рэкордных уздымаў, скачкоў з парашутам). Гандола стратастата «Волга» (СССР, 1959). Цэнтральны музей ВПС у Моніна Асноўныя элементы канструкцыі стратастата: * балон (абалонка з тканіны, плёначнага пластыкавага матэрыялу), запоўненая лёгкім газам (звычайна геліем, раней выкарыстоўваўся вадарод, які лягчэйшы за гелій, але выбуханебяспечны ў сумесі з кіслародам паветра). Аб’ём цалкам напоўненай абалонкі залежнасці ад вышыні ўздыму і палётнай масы вагаецца ад 14 000 да 105 000 м³ і больш; * гандола з сістэмамі забеспячэння жыццядзейнасці і тэрмарэгуляцыі, у якой знаходзіцца экіпаж, прыборы і абсталяванне; * падвеска, што прымацоўвае гандолу да абалонкі; * амартызатар, які памяншае штуршкі ў час прызямлення. Ўздым стратастата ажыццяўляецца за кошт пад’ёмнай сілы, створанай напаўняюць абалонку газам, і дзякуючы скідвання баласту (пясок або металічны шрот). Спуск пачынаецца пасля выпуску часткі газу праз клапан ў абалонцы або ў выніку паступовага яго ахаладжэння да тэмпературы навакольнага асяроддзя. Гістарычныя звесткі ------------------- Першым перавысіў вышыню ўздыму 12 км (12 944 м) амерыканец Хаўртан Грэй ў 1927 годзе ў адкрытай гандоле, але падчас другога палёту ў тым жа годзе ён загінуў з-за недахопу запасу кіслароду. Першы ў свеце стратастат са сферычнай герметычнай гандолай з алюмінію, якая абараняла экіпаж ад непрыдатных для жыцця умоў стратасферы, сканструяваў і пабудаваў швейцарскі вучоны-фізік Агюст Пікар у 1930 годзе пры падтрымцы бельгійскага нацыянальнага фонду для навуковых даследаванняў *Fonds National de la Recherche Scientifique* (FNRS). Названы ў гонар гэтай установы стратастат FNRS-1 меў абалонку аб’ёмам 14 130 м³ і гандолу з алюмінію таўшчынёй 3,5 мм і дыяметрам 2,1 м. Першы палёт на гэтым стратастаце Агюст Пікар разам з Паўлем Кіпферам здзейснілі 27 мая 1931 года і дасягнулі вышыні 15 785 м. Агюст Пікар у гандоле стратастата FNRS-1. Фота з Федэральнага архіва Германіі 18 жніўня 1932 года адбыўся другі палёт стратастата «FNRS» з аэрадрома Дзюбендорф каля Цюрыха. У гэтым палёце Агюст Пікар і бельгійскі фізік Макс Козінс дасягнулі вышыні 16 201 м (па барографу). Гэтая вышыня і была зарэгістраваная па правілах Міжнароднай аэранаўтычнай федэрацыі як сусветны рэкорд, хоць па дакладным геадэзічным вымярэнняч была вызначана вышыня ўздыму 16 940 м. Паспяховыя палёты А. Пікара заахвоцілі вучоных і канструктараў многіх краін свету прыступіць да праектавання новых стратастатаў. Лідарам новых стратасферных гонак у той час з’яўляліся ЗША, якія не толькі скарысталі вопыт Агюста Пікара, але і запрасілі ў якасці кансультанта яго брата — Жана-Фелікса Пікара. ### У СССР 19 студзеня 1932 года ў Маскве адбылося першае пасяджэнне па вывучэнні стратасферы пад кіраўніцтвам старшыні Гідраметэаралагічнага камітэта РСФСР М. М. Спяранскага, быў заслуханы даклад метэаролага В. І. Віткевіча аб задачах вывучэння стратасферы і ўтворана Камісія па вывучэнні стратасферы пад яго старшынствам. Працу па стварэнні стратастата ўзначаліў камандзір Асобнага паветраплавальнага дывізіёна Г. А. Пракоф’еў. У праектаванні і пабудове прымалі ўдзел Аддзел паветраплавання ГК НДІ ВПС, кафедра паветраплавання Ваенна-паветранай акадэміі імя М. Я. Жукоўскага, навукова-даследчы інстытут гумавай прамысловасці і шэраг іншых арганізацый. 30 верасня 1930 года здзейсніў палёт першы савецкі стратастат «СССР-1» (з аб’ёмам 25 тыс. м³) і дасягнуў вышыні 18 800 м. 30 студзеня 1934 адбыўся палёт на вышыню 21 946 м на стратастаце «Осаавіяхім-1» з экіпажам у складзе П. Ф. Федасеенка, А. Б. Васенка, І. Д. Усыскін. Палёт скончыўся катастрофай і экіпаж загінуў. 1 лістапада 1962 на стратастаце «Волга» аб’ёмам 72,9 тыс. м³ пілоты П. І. Даўгоў і Я. М. Андрэеў здзейснілі палёт на вышыню 25 500 м. Сярод іншых савецкіх стратастатаў: «СССР-2», «СССР-3», ВР-60 «Камсамол», «Асавіяхім-2». Дасягнутыя вышыні ўздыму ------------------------ * 1927 год — Хаўртан Грэй, 12 944 м. * 1931 год — Агюст Пікар і Паўль Кіпфер на старатастаце FNRS-1, 15 785 м. * 1932 год — Агюст Пікар і Макс Козінс, 16 940 м. * 1934 год — П. Ф. Федасеенка, А. Б. Васенка, І. Д. Усыскін на стратастаце «Асавіяхім-1», 21 946 м. * 1935 год — стратастат «Explorer-2» (ЗША), 22 066 м. * 1957 год — стратастат «Man High-2» (ЗША), 30 942 м. * 1966 год — стратастат «StratoJump-2» (ЗША), 37 643 м. * 1962 год — стратастат «Волга», 28 640 м. * 2012 год — стратастат «Red Bull Stratos» (Аўстрыя), 39 068 м. * 2014 год — Алан Юстас (віцэ-прэзідэнт кампаніі «Google») на стратастаце «Google Strato» (США), 41 419 м. * Зноскі ------ 1. 1 2 БелЭн 2002. 2. 1 2 3 4 5 6 7 8 *Дружинин Ю. О. Соболев Д. А.* Полёты в стратосферу в СССР в 1930-е гг. (руск.) 3. ↑ *Сергей Петухов* Штурм стратосферы // Коммерсантъ (руск.)(Праверана 23 мая 2023) 4. ↑ ВСЭ. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFВСЭ (даведка) 5. ↑ ВРЭ. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFВРЭ (даведка) Літаратура ---------- * Стратастат // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 200. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). * Стратоста́т / Логинов Н. Ф. // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.) * Авиация: Энциклопедия / Белов А. Ф. Центральный аэрогидродинамический институт имени проф. Н. Е. Жуковского. Главный редактор Г. П. Свищёв. — М.: Большая Российская Энциклопедия, 1994. — 735 с. — ISBN 585270086X, ISBN 9785852700865 Спасылкі -------- * * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Стратастат * Стратостаты СССР // Авиару.рф (руск.)(Праверана 22 мая 2023) * *Якубович Н.* Прорыв в стратосферу (руск.)(Праверана 22 мая 2023) // Партал часопіса «Наука и жизнь» * *Дружинин Ю. О. Соболев Д. А.* Полёты в стратосферу в СССР в 1930-е гг. (руск.)(Праверана 22 мая 2023) | ⛭Лятальныя апараты | | --- | | Планіруючыя | Планёр (матапланер) • Дэльтаплан (дэльталёт) • Параплан (паралёт · мотапараплан) | | Вінтакрылыя | Аўтажыр • Верталёт • Верталёт-заплечнік • Вінтакрыл • Канвертаплан • Мультыкоптар | | Аэрастатычныя | Аэрастат (шарльер · мангальф'ер · раз'ер · стратастат) • Дырыжабль | | Аэрадынамічныя | Самалёт • Гідраплан • Лятаючая падводная лодка • Экранаплан (Экраналёт) | | Ракетадынамічныя | Ракетаплан • Реактыўны заплечнік (Martin Jetpack • Грыфон) • Крылатая ракета | | Іншыя | Арнітоптар • Мускулалёт • Цыклакоптар | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2776386890 |

**Тахікардыя** (стар.-грэч.: ταχύς — хуткі і καρδία - сэрца) — павелічэнне частаты сардэчных скарачэнняў ад 90 удараў у хвіліну. Варта адрозніваць тахікардыю як паталагічную з'яву, г.зн. павелічэнне ЧСС у спакоі, і тахікардыю як нармальную фізіялагічную з'яву (павелічэнне ЧСС у выніку фізічнай нагрузкі, хвалявання ці страху). Паталагічная тахікардыя шкодная па некалькіх прычынах. Па-першае, пры частым сэрцабіцці зніжаецца эфектыўнасць працы сэрца, бо жалудачкі не паспяваюць напоўніцца крывёй, у выніку чаго паніжаецца артэрыяльны ціск і памяншаецца прыток крыві да органаў. Па-другое, пагаршаюцца ўмовы кровазабеспячэння самога сэрца, бо яно здзяйсняе вялікую працу ў адзінку часу і патрабуе больш кіслароду, а дрэнныя ўмовы кровазабеспячэння сэрца павялічваюць рызыку ішэмічнай хваробы і наступнага інфаркту. Тахікардыя - не хвароба, а сімптом, бо яна можа ўзнікаць як праява многіх розных захворванняў. Найбольш частымі прычынамі тахікардыі служаць парушэнні вегетатыўнай нервовай сістэмы, парушэнні эндакрыннай сістэмы, парушэнні гемадынамікі і розныя формы арытміі. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0251-2 (Т. 15).

**Будынак Пінскай гімназіі** — будынак у гістарычным цэнтры Пінска, размешчаны па адрасе вул. Леніна, 39, на рагу з вул. Заслонава. Гісторыя -------- Двухпавярховы мураваны будынак для дваранскага пяцікласнага вучылішча пабудаваны ў 1852—1853 гадах па праекце Казіміра Скірмунта (мужа вядомага скульптара Гелены Скірмунт) за 32480 рублёў. На верхнім паверсе будынка мелася 7 пакояў і зала, пераробленая пасля ў царкву. На ніжнім паверсе — 11 пакояў, у якіх размяшчаліся канцылярыя, бібліятэка, фізічны і прыродазнаўчы кабінеты, хімічная лабараторыя, настаўніцкая, клас Закона Божага і кватэра дырэктара. У 1 жніўня 1858 года на месцы скасаванага вучылішча была адкрыта першая на Піншчыне гімназія[d]. 3 1864 г.— рэальная гімназія, у 1872 г. ператворана ў рэальнае вучылішча. У 1882—1881 гг. у вучылішчы існаваў гурток марксісцкага кірунку. У час Першай сусветнай вайны ў будынку гімназіі размяшчаўся рускі ваенны шпіталь. Дзяцей і настаўнікаў прытуліла ў сваім доме Канстанцыя Скірмунт. У жніўні 1915 года горад апынуўся пад нямецкай акупацыяй. У будынку гімназіі размясцілася ваенная камендатура. Будынак гімназіі ў 1920-я гг. У часы Польскай Рэспублікі ў будынку размяшчалася Пінская дзяржаўная гімназія. Вырашалася пытанне аб капітальным рамонце будынка навучальнай установы. У 1928 годзе быў нанова перакрыты дах будынка. Некаторыя з класаў былі абсталяваны дадатковымі печамі. У перспектыве планавалася правесці ў будынак цэнтральнае ацяпленне. За савецкім часам — сярэдняя школа № 2, цяпер Упраўленне па адукацыі Пінскага гарвыканкама. Мемарыяльная дошка ў гонар знакамітага выпускніка Хаіма Вейцмана на бакавым фасадзе У 1958 г. у памяць аб першай сярэдняй агульнаадукацыйнай навучальнай установе ў Пінску на будынку ўстаноўлена мемарыяльная дошка. Таксама ўстаноўлена мемарыяльная дошка ў гонар знакамітага выпускніка Хаіма Вейцмана, выдатная хіміка і першага прэзідэнта Ізраіля. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 О Пинской гимназии 2. 1 2 1207.  // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1984. — Брэсцкая вобласць. — 368 с. іл. 3. 1 2 Альма-матэр Хаіма Вейцмана Літаратура ---------- * 1207.  // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1984. — Брэсцкая вобласць. — 368 с. іл. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Будынак Пінскай гімназіі * Будынак Пінскай гімназіі на сайце «Архіварта»

**Бітва на Нёмане** (польск.: Bitwa nad Niemnem, руск.: Сражение на Немане) — апошняя значная бітва ў польска-савецкай вайне 1919—1920 гадоў. Працягвалася з 20 верасня да 26 верасня (некаторыя лічаць да 28 верасня). Другая па значнасці перамога польскага войска, пасля Цуду пад Варшавай, якая скончыла разгром Чырвонай Арміі Заходняга фронту і ў выніку прывяла да падпісання Рыжскага мірнага дагавора (1921). Планаванне ---------- ### Падрыхтоўка Тухачэўскага 26 жніўня Заходні фронт Міхаіла Тухачэўскага спыніўся на лініі рэк Нёман, Шчара і Свіслач. Сюды сцягваліся савецкія рэзервы. За кароткі час былі адноўлены амаль усе дывізіі, разбітыя пад Варшавай. Пад камандаю Тухачэўскага знаходзілася каля 73 тысяч салдат і 220 гармат. Галоўнакамандуючы Чырвонай Арміяй Сяргей Каменеў загадаў рыхтавацца да новага наступу. Камандуючы Фронту збіраўся правесці наступ сіламі трох армій, захапіць Беласток і Брэст, а пасля нанесці ўдар у кірунку Любліна. Удары павінны былі наносіць: 3 Армія Уладзіміра Лазарэвіча (шэсць дывізій), 15 Армія Корка (чатыры дывізіі) і 16 Армія Салагуба (чатыры дывізіі). Тухачэўскі разлічваў таксама на дапамогу войска, перакінутага з фінскага фронту. #### Расстаноўка Чырвонага войска * 3 Армія Уладзіміра Лазарэвіча (паўночнае крыло Заходняга Фронту): + тры дывізіі (5, 6, 56 стралковыя дывізіі) занялі рубеж ад літоўскай граніцы па Свіслач; + у рэзерве знаходзіліся 2, 21 стралковыя дывізіі і 33 Кубанская дывізія. * 15 Армія Аўгуста Корка (цэнтр групоўкі фронту): + 11 і 16 стралковыя дывізіі па рацэ Свіслач; + рэзерв стваралі 27 стралковая дывізія і аддзелы «ВОХР» (войскаў унутранай аховы рэспублікі). * 16 Армія Мікалая Салагуба: + 17 і 48 стралковая дывізія занялі пазіцыі на поўдні ад Свіслачы; + 8 і 10 стралковыя дывізіі былі рэзервам Арміі. * 4 Армія (паўднёвае крыло Заходняга Фронту): + 17 дывізія кавалерыі і 19, 55, 57 стралковыя дывізіі трымалі пінскі кірунак. ### Падрыхтоўка Польскага войска 10 верасня ў Штабе Галоўнакамандуючага ў Брэсце пры ўдзеле камандуючых 2 і 4 Армій Юзаф Пілсудскі прадставіў план аперацыі — бітвы на Нёмане і Шчары. На думку камандуючага, патрэбны быў удар у кірунку Гродна і Ваўкавыска, каб звязаць асноўныя сілы бальшавікоў. Адначасова ўдарная група 2 Арміі мусіла шыбкім маршам прайсці праз літоўскую тэрыторыю і выйсці ў глыбокія тылы Чырвонай Арміі, якая загразне ў баях на лініі Нёмана. Загад ад 19 верасня ўдакладніў заданні армій, аперацыйных груповак і асобных адзінак. На правядзенне аперацыі былі вызначаны: * 2 Армія ген. Эдварда Рыдз-Сміглага ў складзе: 1 ДП Лег, 3 ДП Лег, 17 ДП, 21 Горная дывізія, 22 дывізія Добраахвотнікаў, 1 дывізія Літоўска-Беларуская, 2 i 4 брыгады кавалерыі, групоўка цяжкай артылерыі. * 4 Армія ген. Леанарда Скерскага ў складзе 11, 14, 15, 16 ДП. Абедзве арміі налічвалі 67 тысяч салдат і 432 гарматы. #### Расстаноўка Войска Польскага * 2 Армія Рыдз-Сміглага: + левае крыло арміі — паўночная ўдарная група — 1 дывізія пяхоты легіёнаў і 1 дывізія Літоўска-Беларуская, а таксама 2 і 4 брыгады кавалерыі павінны былі правесці атаку па восі Сейны — Друскенікі, прабіцца на тэрыторыю Літвы, а пасля, выкарыстоўваючы наступ галоўных сіл на гарадзенскім кірунку, рушыць на Ліду; + 17 дывізія пяхоты абараняла Сувальшчыну перад магчымай атакай літоўскага войска; + цэнтр 2 Арміі: 21 і 22 дывізіі, узмоцненыя групоўкаю цяжкай артылерыі, павінны былі наступаць на Гродна; + правае крыло Арміі: 3 дывізія пяхоты легіёнаў атрымала загад захапіць пераправы на Нёмане ў ваколіцах Мастоў. * 4 Армія Скерскага: + Павінна была захапіць на працягу двух дзён ад пачатку наступу Ваўкавыск, значны чыгуначны вузел на лініях Беласток — Ліда і Беласток — Баранавічы і быць гатоваю замкнуць кола акружэння з паўднёвага боку. Ваенныя дзеянні --------------- ### Баі за Гродна 20 верасня 21 Горная дывізія ген. Анджэя Галіцы і 22 дывізія Добраахвотнікаў палк. Адама Коца ўдарылі па 5 і 6 стралковых дывізіях, каб выправіць палажэнне аддзелаў і стварыць найлепшыя варункі для наступу. Для бальшавікоў гэта было зусім нечакана. Яны спешна пачалі адыход у бок Гродзенскіх фартоў. Адначасова 3 ДП Лег, што дзейнічала на правым крыле 2 Арміі, адкінула 11 і 16 стралковыя дывізіі і фарсіравала Свіслач. Дзень 21 верасня ізноў прынёс поспех польскаму боку. Контратакі 5 і 6 стралковых дывізій не прынеслі поспеху саветам. 11 стралковая дывізія панесла вялікія страты ў баях з 3 дывізіяй пяхоты легіёнаў каля Вялікай Бераставіцы. Палякі разбілі 93 і 97 стралковыя палкі і пагражалі штабу дывізіі. Іх камандзір быў паранены і ратаваўся ўцёкамі. #### Контрудары Чырвонай арміі 22 верасня да баёў далучыліся рэзервовыя 3 і 15 Арміі. Тры польскія дывізіі (каля 19 000 салдат, 124 гарматы) сутыкнуліся з шасцю савецкімі дывізіямі (каля 20 000 салдат, 100 гармат). 2 Армія Рыдз-Сміглага распачала надзвычай зацятыя баі. Шмат якія ўмацаванні неаднаразова пераходзілі з рук у рукі. Добраахвотная дывізія палк. Коца адбіла некалькі атакаў на Новы Двор і Рагачэў, Горная дывізія білася каля Кузніцы і Длугасельцаў. Затое 3 ДП Лег пад Вялікай і Малой Бераставіцамі адбіла некалькі атак 11, 16 стралковых дывізій і 56 Самастойнай стралковай брыгады, пераведзенай з фінскага фронту. #### Сігнал да атакі 23 верасня галоўныя сілы 2 Арміі павінны былі фарсіраваць Нёман і захапіць Гродна. Але зацяты адпор Чырвонай Арміі не дазволіў тое ажыццявіць. 21 Горная дывізія крывавілася пад Індурай і Адэльскам з савецкімі 6 і 56 дывізіямі. 22 дывізія Добраахвотнікаў толькі ўвечары левым крылом дасягнула Нёмана на поўнач ад Гродна. 205 добраахвотны полк пяхоты маёра Бернарда Монда пад покрывам ночы зачапіўся за паўразбураны мост над Гожай і распачаў пераправу праз Нёман. Але з-за недахопу сувязі той поспех не быў своечасова выкарыстаны. Пад Вялікай Бераставіцай 3 ДП Лег адбівала хвалі савецкіх атак. Але 24 верасня контратакі бальшавікоў пачалі слабець. Да палякаў пачалі перабягаць чырвонаармейцы беларускай і ўкраінскай нацыянальнасцей. Дайшлі паведамленні пра фарсіраванне Нёмана аддзеламі маёра Монда, які самастойна набліжаўся да фортаў Гродна. 2 кавалерыйскай брыгадзе было загадана патрымаць 205 полк пяхоты. ### Удар з поўначы 22 верасня распачала свае дзеянні польская ўдарная група 2 арміі. На чале яе ішла 4 кавалерыйская брыгада падпалкоўніка Адама Нянеўскага і змятала літоўскія аддзелы, якія спрабавалі яе стрымаць. 23 верасня яна захапіла неразбураны мост на Нёмане ў Друскеніках, узяла некалькі палонных. 1 ДП Лег у шасцігадзіннай бітве разбіла 22 верасня два літоўскія палкі пяхоты, узяла каля 1700 палонных, 12 гармат і захапіла Сейны. 23 верасня дывізія была ў Друскеніках, а 24 верасня заняла Марцінканцы. У гэты час 1-я беларуска-літоўская дывізія ген. Жандкоўскага з 2 кавалерыйскай брыгадай разбілі літоўскі 7 полк пяхоты і дасягнулі Парэчча. Але далейшыя дзеянні групоўкі залежалі ад развіцця сітуацыі на цэнтральным кірунку ў раёне Гродна. Вынікі ------ Бітва на Нёмане — гэта апошняя вялікая бітва польска-савецкай вайны. Чырвоная Армія пацярпела паражэнне, гэткае ж значнае, як і ў Варшаўскай бітве. Палякі захапілі 40 тысяч палонных і 140 гармат, шмат амуніцыі і ваеннага ладунку. Гэта бітва мела вялізны ўплыў падчас падпісання Рыжскага мірнага дагавора. Чырвонае войска было разбіта і дэмаралізавана. Савецкая дэлегацыя саступіла ад ранейшых патрабаванняў і пакідала польскую дзяржаву ў супакоі. Аднак Беларусь была падзелена на дзве часткі. Да Польшчы адыйшла 4,5-мільённая Заходняя Беларусь плошчай больш за 110 тыс. км². Кіраўнік савецкай дэлегацыі А. Ёфэ ўвогуле прапаноўваў саступіць Польшчы ўсю тэрыторыю тагачаснай БССР (да Бярэзіны) наўзамен на тэрытарыяльныя саступкі ва Украіне, аднак польскі бок не прыняў гэту прапанову. Гэта справакавала пачатак Слуцкага збройнага чыну. Арганізацыя войска ------------------ ### Войска польскае Пілсудскі і Рыдз-Сміглы пад час польска-савецкай вайны ў 1920 годзе Аператыўнае кіраўніцтва 2 і 4 Арміямі праводзіў Юзаф Пілсудскі. * 2 Армія Эдварда Рыдз-Сміглага (баявы стан: 44 000 салдат): + Франтавая група: - 3 дывізія пяхоты легіёнаў - Горная дывізія - Добраахвотная дывізія + Абыходная група: - 1 дывізія пяхоты легіёнаў - 1-я беларуска-літоўская дывізія - II брыгада кавалерыі (ген. брыг. Здзіслаў Кастэцкі) - IV брыгада кавалерыі (падпалкоўнік Адам Наленч Нянеўскі) + 17 Велікапольская дывізія пяхоты + Група цяжкай артылерыі (ген. Ігнацы Ледухоўскі) Леанард Скерскі * 4 Армія Леанарда Скерскага (баявы стан 23 000 салдат): + Група ген. Юнга: - 15 Велікапольская дывізія пяхоты - IV брыгада пяхоты - 18 полк уланаў паморскіх - 215 Добраахвотны полк уланаў + 11 Карпацкая дывізія пяхоты + 14 Велікапольская дывізія пяхоты - 32 полк пяхоты - 15 полк уланаў пазнаньскіх (падпалкоўнік Уладзіслаў Андэрс) + 16 Паморская дывізія пяхоты * Рэзерв галоўнакамандуючага (баявы стан 30 000): + 2 дывізія пяхоты легіёнаў (без IV БП) + 4 дывізія пяхоты + 9 дывізія пяхоты + 10 дывізія пяхоты + III брыгада кавалерыі + 34 полк пяхоты + 213 Добраахвотны полк пяхоты (паліцыйны) ### Чырвоная армія Міхаіл Тухачэўскі Заходні фронт генерала Міхаіл Тухачэўскі (каля 100 000 салдат, 220 гармат): * 3 Армія Уладзіміра Лазарэвіча: + 2 стралковая дывізія + 5 стралковая дывізія + 6 стралковая дывізія + 21 стралковая дывізія + 56 стралковая дывізія + 33 Кубанская дывізія * 15 Армія Аўгуста Корка: + 11 стралковая дывізія + 16 стралковая дывізія + 27 стралковая дывізія + Аддзел «ВОХР» (*раўназначны стралковай дывізіі*) * 16 Армія Мікалая Салагуба: + 8 стралковая дывізія + 10 стралковая дывізія + 17 стралковая дывізія + 48 стралковая дывізія * 4 Армія (*даўнейшая Мазырская Група*): + 19 стралковая дывізія + 55 стралковая дывізія + 57 стралковая дывізія + 17 стралковая дывізія Зноскі ------ 1. ↑ А. Грыцкевіч. Слуцкае паўстанне. На крутым павароце гісторыі | ⛭Польска-савецкая вайна (1919—1921) | | --- | | Франты | Польскі бок Паўночны Літоўска-беларускі Цэнтральны Палескі Валынскі Падольскі Паўднёвы Савецкі бок Заходні Паўднёва-заходні | | Бітвы | 1919 Бяроза-Картузская Нясвіж Ліда Вільня Мінск 1920 Бітва на Бярэзіне Бітва за Брэст Варшаўская бітва Бітва за Кобрын Бітва на Нёмане | | Вынікі | * Лінія Керзана * Рыжскі дагавор * Рыжскі мір * Дзень вызвалення Беларусі ад белапалякаў |

**Ласто́к** — колішняя леснічоўка ў Стаўбцоўскім раёне Мінскай вобласці, цяпер — мемарыяльная сядзіба Якуба Коласа. Аддалена на 4 км ад вёскі Сверынава і на 10 км ад Мікалаеўшчыны. Адзіная з мемарыяльных сядзібаў Якуба Коласа, якая захавалася амаль у першапачатковым выглядзе. Гісторыя -------- Упершыню згадваецца ў рэвізскім спісе 1858 г. пад назвай *Сухошчына*, утворанай ад прозвішча Франца Сухоцкага, радзівілаўскага лесніка, які жыў у Ластку да 1872 года. У «Службовым фармуляры лясной варты Акінчыцкага лясніцтва на 1884—85 год» пазначана, што з 1 красавіка 1885 г. Міхал Міцкевіч лічыцца стражнікам Сверынаўскага абходу. Ён арандаваў Ласток за 67 рублёў 40 капеек срэбрам. 1 лістапада 1885 г. сям’я Міхала Міцкевіча пераехала ў леснічоўку з Мікалаеўскай лясной каморы. У сувязі з пераводам бацькі Якуба Коласа на новае месца службы ў Альбуць, Міцкевічы пакінулі Ласток у красавіку 1890 года. У гонар 115-годдзя з дня нараджэння Якуба Коласа, у 1997 годзе ў Ластку быў размешчаны філіял мемарыяльнага музея Народнага паэта Беларусі. У двух пакоях лесніковай хаты была ўладкавана экспазіцыя па матывах паэмы «Сымон-музыка». У ёй выстаўляюцца дакументы, фотаздымкі, звязаныя з паэтам, а таксама вырабы народных майстроў Стаўбцоўшчыны. Увосень 2019 года было прынята рашэнне часова закансерваваць музей. Плануецца адрамантаваць сядзібу, пракласці да яе дарогу. Пабудовы -------- Паводле інвентарнага апісання, складзенага 1 лістапада 1885 года, лесічоўка ўтрымлівала наступныя пабудовы: дзве хаты, абору са стайняй і прыбудовай, гумно, прыгрэбнік і студню-журавель. У садзе раслі пяць старых прышчэпленых груш. З таго ж апісання вынікае, што хата, гумно і прыгрэбнік пабудаваны ў 1885 г. Гэтыя будынкі амаль у першапачатковым выглядзе захаваліся дагэтуль. Хата драўляная, з хваёвых абчасаных брусоў, на каменным падмурку, у гладкі вугал, крытая гонтай, з дашчанай падфутроўкай пад дахам. Пры падоўжанай сцяне дзверы, ганак з дзвюма сходкамі і двума апорнымі слупкамі, крыты гонта, з дашчаным шчытом і дашчанай падфутроўкай. Пры другой падоўжанай сцяне таксама ганак з дзвюма сходкамі без стрэшкі. У хаце сенцы, святліца, гасціны пакой, кладоўка, пяць дзвярэй, шэсць вокнаў, два глухія акенцы каля дзвярэй і два ў шчытах, дзве печы — у асноўным памяшканні і ў гасціным пакоі. Столь дашчаная, а падлога земляная. Другая хата ўзведзена з хваёвых круглякоў, крытая гонтай, мела святліцу і сенцы, печ, двое дзвярэй, тры глухія вокны. Столь у асноўным памяшканні і падлога ў сенцах дашчаныя. У сенцах тры засекі на збажыну. Пабудовы і сад у Ластку былі абгароджаны парканам, гарод і выган — жэрдкамі. Усёй зямельнай плошчы налічвалася 28 дзесяцін 1777 сажаняў. У творчасці Якуба Коласа ------------------------ Жыццё ў Ластку апісана ў Коласавай аўтабіяграфіі: *«Часамі да нас заходзіў хто з сваякоў з Мікалаеўшчыны, адкуль былі родам бацькі, і заставаліся на некалькі дзён. Мне было вельмі цікава паслухаць іх гутаркі. А гэтыя гутаркі былі самага разнастайнага характару. З гэтых гутарак знаёміўся я з невядомым мне жыццём за межамі нашай сялібы. Таксама часта бывалі ў нас і леснікі, аб’ездчыкі і розныя паны з лясніцтва. Многа было гутарак аб лесніковым побыце, аб праявах службовага характару, аб адносінах паноў да лесніка. У гэтых адносінах было многа крыўднага і несправядлівага да лесніка, і ў мяне з самага ранняга дзяцінства закідалася ў душу варожае пачуццё да паноў, а за часам яно яшчэ больш узмацнілася»*. Чацвёрты раздзел паэмы «Новая зямля» «На першай гаспадарцы» прысвечаны пераезду сям’і лесніка на новае месца, у Ласток. Леснічоўка таксама апісваецца ў паэме «Сымон-музыка» і вершаваным апавяданні «Грушы-сапяжанкі», дзе адлюстраваны ўспаміны пісьменніка аб дзяцінстве. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Ласток, або Сухошчына – трэцяе месца жыхарства бацькоў Якуба Коласа  (бел.). Дзяржаўны літаратурна-мемарыяльны музей Якуба Коласа (4 лістапада 2016). Праверана 05.06.2019. 2. 1 2 3 Тумас 1982, с. 9—12. 3. ↑ Два філіялы музея Якуба Коласа на Стаўбцоўшчыне знаходзяцца ў крытычным стане. Іх закрыюць? // Наша ніва, 27 верасня 2019. (бел.) Літаратура ---------- * *Генадзь Тумас.* Родны бераг песняра. — Мінск: «Полымя», 1982. — 30 с. — 3 000 экз. экз. | ⛭Якуб Колас | | --- | | Паэмы | * ✰ Новая зямля * Сымон-музыка | | | Раманы | * На ростанях * На шляхах волі | | Коласаўскія мясціны | * Дом, дзе жыў Якуб Колас * Акінчыцы * Альбуць * Карчма * Ласток * Смольня | | Помнікі | * Мінск * Мікалаеўшчына * Вайсковыя могілкі | | Асобы | * Ганна Юр’еўна Міцкевіч * Міхал Казіміравіч Міцкевіч * Антон Лёсік * Язэп Лёсік * Даніла Канстанцінавіч Міцкевіч * Міхась Канстанцінавіч Міцкевіч | | Установы, падзеі і рэчы, звязаныя з імем Коласа | * Дзяржаўны літаратурна-мемарыяльны музей Якуба Коласа * Літаратурная прэмія імя Якуба Коласа * Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя Якуба Коласа * Плошча Якуба Коласа * З’езд настаўнікаў Мінскай губерні * Літаратурна-этнаграфічны музей Якуба Коласа * Партрэт * Беларускі гуманітарны ліцэй імя Якуба Коласа * Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАНБ * Нясвіжскі дзяржаўны каледж імя Якуба Коласа * Філіял Нацыянальнага дзяржаўнага гуманітарнага ліцэя імя Якуба Коласа * Цэнтральная навуковая бібліятэка імя Я. Коласа НАН Беларусі * Школа імя Якуба Коласа * Вуліца (Гомель) * Вуліца (Мінск) * Купала і Колас | Спасылкі -------- * Ласток на сайце «Архіварта»

**Metatrichia floriformis** - від слізевікоў, які належыць да парадку {{bt-bellat||Trichiida}}. Сустракаецца на мёртвай драўніне, пераважна іглічных парод. Характарыстыка -------------- ### Знешні выгляд Бліскучыя маленькія чарнаватыя спаракарпіі шарападобныя і шырынёй усяго 1 мм або менш і з'яўляюцца спорападобнымі целамі гэтага віду слізевікоў. Сцябло ў палову-паўтары даўжыні пладовага цела. Сцябло з баразёнкамі, ад цёмна-чырвонага да амаль чорнага колеру і чырвонага ў прапускаючым святле, без пылавых часціц (таму напаўпразрыстае). Бліскучы вонкавы пласт (перыдый) расколваецца, вызваляючы пушыстую жоўтую масу нітак, званых капіліцыем. Гіпаталалус, які праходзіць пад групай, цёмна-чырвонага колеру. ### Мікраскапічныя асаблівасці Споры іржава-чырвоныя ў масе і памяранцава-чырвоныя ў праходзячым святле. Яны даволі густа пакрытыя дробнымі шыпамі памерам 10-12 мікрон. Плазмодый белы, чырванавата-карычневы або чорны. Падобны від ----------- Прадстаўнікі віду вонкава нагадваюць {{bt-bellat||*Trichia botryti}}*, але адрозніваюцца ад іх напаўпразрыстым чырвоным сцяблом. Галерэя ------- * Файл:Bestand:Metatrichia floriformis 164694668.jpg * КапіліцыйКапіліцый * СпорыСпоры

**Іван Раманавіч Перагуд** (1911, в. Дубнякі Рэчыцкага павета Мінскай губерні — 2009) — беларускі паэт. Біяграфічныя звесткі -------------------- Нарадзіўся у 1911 годзе ў вёсцы Дубняках Гомельскай вобласці ў сям’і Рамана Пятровіча і Анастасіі Самуйлаўны Перагуд, Іван — найстарэйшы сярод пяці дзяцей — Лізаветы, Міхаіла, Анастасіі, Мікалая. Паэтавага бацьку арыштавалі за тое, што нехта заявіў, што ён чытае Біблію. Сам Іван вельмі любіў у юнацтве матэматыку. Давялося папрацаваць яму і ў рыбгасе, і на бетонным заводзе да вайны, вучыўся ў тапаграфічнай школе, вельмі любіў у Мінску хадзіць у кіно, тэатры, паступіў на курсы камсамольскіх журналістаў пры рэдакцыі газеты «Чырвонай змены». Прайшоў Вялікую Айчынную вайну. У апошнія гады жыцця меў праблемы са зрокам. Памёр у 2009 годзе. Творчасць --------- Іван Раманавіч, колішні муляр былога камбіната будматэрыялаў, меў паэтычны дар. З’яўляецца аўтарам некалькіх паэтычных зборнікаў. Вершы Івана Раманавіча лёгка кладуцца на музыку. Гэтыя песні спявае Клімавіцкі народны хор. Некаторыя з іх уключаныя ў рэпертуар рэспубліканскага хору і змешчаныя ў зборніку «Найбольш папулярныя мелодыі народа Беларусі». Неаднаразова творы паэта друкаваліся на старонках рэспубліканскіх, абласных перыядычных выданняў. Асабліва часта вершы Івана Перагуда можна было спаткаць у «Роднай ніве». Творы ----- * Хараство: [ Вершы]. — Магілёў, 1996. — 34 с. * За усіх, хто шчыруе: [ Верш ] // Родная ніва. — 2000. — 2 жніўня.- С.3. * Зберажыце зямлю: [ Верш ] // Родная ніва. -1999. -22 верасня. -С. 4. * Космас:[ Верш ] // Родная ніва. — 1998. — 11 красавіка. — С.2. * Мая святыня; Крынічанька; Рэха; Спрут; Мая малітва; Край сяла: [ Вершы] // Родная ніва. — 2001. — 17 кастрычніка. — С.3. * Наша роднае жніво; Не гаруйце:[ Вершы] // Родная ніва. — 1999. — 22 верасня. — С. 4. * Самотны верш // Родная ніва. — 2000. — 23 жніўня. — С. 3. * Успомні: [ Верш ] // Родная ніва. — 2000. — 7 сакавіка. -С.4. * Эх, дзяўчына, эх маліна: [ Верш ] // Родная ніва. — 2000. -15 сакавіка. — С. 3. Спасылкі -------- * Перагуд Iван Раманавiч Архівавана 5 лютага 2021.

**Дзве вежы**, або **Дзве крэпасці** — другая частка трылогіі «Уладар Пярсцёнкаў» Сюжэт ----- " НАЗАД… Бораміра забіваюць. Мэры і Піпіна крадуць гобліны і нясуць у Ізенгард. А Арагорн, Легалас і Гімлі адпраўляюцца на дапамогу ўкрадзеным хобітам. Брацтва Пярсцёнка распалася… Арагорн, Легалас і Гімлі бягуць па землях Рохана даганяючы оркаў. Толькі дзякуючы добраму зроку Легаласа (бо ён эльф) яны яшчэ могуць не губляць надзею на тое, што дагоняць варожы атрад. Але вось аднойчы яны сустрэлі Роханскую армію Эамера, які ім расказвае аб нападзенні на оркаў мінулай ноччу… Арагорн з сябрамі губляе ўсялякую надзею на тое, што пры гэтай бітве Мэры і Піпін выжылі… Яны прыходзяць на тое месца, дзе ўжо ўскладзены курган — вогнішча з трупаў оркаў. Але Арагон — следапыт, ён знаходзіць сляды хобітаў і ў хуткім часе высвятляецца, што хобіты ўцяклі ў лес Фангорн. Там зайшоўшы ў сярэдзіну яны сустракаюць Гэндальфа! Ён жывы, толькі цяпер ён не Шэры, а Белы. У гэты час Мэры з Піпінам сустракаюць у лесе галоўнага энта Дрэвабарода, і ўстройваюць сход энтаў — Энт-мут, на якім праз некалькі дзён пастанавілі атакаваць Ізенгард. У гэты ж момант з Ізенгарда выпраўляецца дзесяці-тысячная армія оркаў і асадных машын на Хельмаву Падзь, дзе цяпер укрыліся арміі Рохана, а таксама кароль Тэадэн з Арагорнам, Легаласам і Гімлі. Яны б не перамаглі, калі б Гэндальф не прывёў яшчэ адну армію Рохана — Аркенбранда. Хуорны — зацвярдзелыя дрэвы з Фангорна, дабіваюць астаткі оркаў… Гэндальф з сябрамі адпраўляюцца на разваліны Ізенгарда, каб паразмаўляць са здраднікам Саруманам Белым. У гэты час Фрода з Сэмам ідуць з Пярсцёнкам па каменных пагорках Эмін Майла, дзе сустракаюць Горлума — істоту, якая калісьці была хобітам, але потым знайшоўшы Пярсцёнак пражыла пяць сот гадоў і ператварылася ў пачвару. Менавіта Фродаў дзядзька — Більба Бэгінс у свой час адабраў Пярсцёнак у Горлума. Фрода бярэ яго сабе ў праваднікі, бо Горлум (па іншаму *Смеагорл*) ведае дарогу да Чорных варотаў — галоўнага і амаль адзінага ўваходу на землі Мордара з Захаду і Поўначы. Але на месцы высвятляецца, што прайсці там не атрымаецца. Тады Горлум вядзе Фрода з Сэмам праз Ітыліэн да перавалу праз горы Кірыт Унгал. Па дарозе яны сустракаюць Фараміра — военачальніка следапытаў Гондара. Спачатку хобітаў з Горлумам прымаюць за шпіёнаў, але потым яны становяцца лепшымі сябрамі. Фарамір адпускае іх у дарогу на Мінас Моргул, ведаючы, што яго бацька Дэнетар (намеснік трона Гондара) будзе не задаволены такой аддачай моцнай зброі — Пярсцёнка, «дурным» хобітам. Фрода, Сэм і Горлум прыходзяць да перавала, і ў пячоры сустракаюць вялікую павучыху Шэлаб, старую знаёмую Горлума. Горлум уцякае, а Фроду раніць Шэлаб, і Сэм Гэмджы думае, што той памёр. Фрода забіраюць оркі ў Кірыт Унгал, і Сэм ідзе за імі… ДАЛЕЙ " Поўны сюжэт кнігі можна паглядзець тут… | ⛭Кнігі Дж. Р. Р. Толкіна пра Міжзем’е | | --- | | Выдадзеныя пры жыцці | Хобіт, або Туды і назад • Уладар Пярсцёнкаў (Брацтва Пярсцёнка • Дзве вежы • Вяртанне караля) • Прыгоды Тома Бамбадзіла • Дарога ўдалеч ідзе | | Выдадзеныя пасмяротна | Сільмарыліян • Незакончаныя сказанні • Гісторыя Міжзем'я • Апошняя песня Більба • Дзеці Хурына • Гісторыя «Хобіта» | | ⛭Свет Міжзем’я | | --- | | Персанажы «Хобіта» і«Уладара пярсцёнкаў» | * Арагорн * Арвен * Бард Лучнік * Більба * Борамір * Галадрыэль * Гімлі * Голум * Грыма Чарвявуст * Гэндальф * Даін * Дрэвабарод * Дэнетар II * Кірдан Карабел * Кароль-чарадзей * Легалас * Мэры * Піпін * Радагаст * Саруман *(Голас Сарумана)* * Саўран * Смаўг * Сэм * Тэадэн * Тэадрэд * Том Бамбадзіл * ✰ Торын * Трандуіл * Фарамір * Фрода * Шэлаб * Эльранд * Эавін * Эамер * «Брацтва пярсцёнка» | | Персанажы«Сільмарыліяна» | * Амандзіл * Анарыён * Анград * Арэдэль * Арыэн * Аэгнар * Белег * Берэн * Гіл-Гэлад * Глаурунг * Гларфіндэйл * Гатмаг * Даэран * Дыяр * Ідрыль * Індзіс * Ісільдур * Кархарот * Келебрымбар * Куруфін * Люціэнь * Маглар * Маэглін * Маэдрас * Меліян * Мелькар * Мірыэль * Нэсса * Ольвэ * Орамэ * Орафер * Руміл з Тырыёна * Тыліён * Тынгал * Тулкас * Туор * Турган * Турын Турамбар * Ульма * Унголіянт * Феанар * Фінвэ * Фінган * Фінголфін * Фіндуілас * Фінрад * Хуан * Эарендзіл * Элрас * Эльвінг * Эру Ілуватар | | Геаграфія | * Арда * Азанулбізар * Азёрны горад * Аман * Ангбанд * Ангмар * Андуін * Арнор * Артэдайн * Барад-дур * Белерыянд * Бэкланд * Гандалін * Гондар * Дол Гулдур * Дорыят * Дэйл * Жалезныя Пагоркі * Ізенгард * Кардалан * Куівіэнен * Лебенін * Ліндон * Ліхалессе * Лорыэн * Менеграт * Мінас Моргул * Мінас Тырыт * Мордар * Морыя * Нан Эльмат * Нуменар * Арадруін * Артханк * Асгіліят * Прыгорра * Рывендэл * Рохан * Рудаўр * Сірыён * Стары лес * Тангарадрым * Тол-Сірыён * Тол-Эрэсеа * Туманныя горы * Утумно * Фангорн * Харад * Шыр * Эльдамар * Эрэбар * Эрэд Энгрын | | Бітвы | * Пешая бітва за Белерыанд * Дагор-нуін-Гіліят * Дагор Агларэб * Дагор Браголах * Нірнаэт Арноэдзіяд * Вялікая вайна * Вайна Гнева * Бітва пры Баюотэры * Аблога Барад-Дура * Бітва пры Дагорладзе * Бітва пры Доле * Бітва на Зялёных Палях * Падзенне Ізенгарда * Бітва пры Асгіліяце * Бітва пры Мараноне * Бітва ў Морыі * Бітва пры Пеларгіры * Бітва на Пеленорскіх палях * Бітва пры Форнасце * Бітва пры Хельмавай Падзі * Бітва Пяці Воінстваў | | Артэфакты | * Альфірын * Аркенстон * Ацэлас * Белае дрэва * Гламдрынг * Джала * Лембас * Міфрыл * Нарсіль * Оркрыст * Паланціры * Пярсцёнкі Улады * Пярсцёнак Усеўладдзя * Сільмарылы | | Расы і народы | * Айнур + Валар + Маяр + Балрагі * Варгі * Гномы * Драконы * Людзі + Эдайн + Істэрлінгі + Нуменарцы + Рахірым * Оркі + Урук-хаі * Тролі * Хобіты * Эльфы + Эльдар + Авары * Энты | | Эпохі | * Першая * Другая * Трэцяя * Чацвёртая |

**Галіна Мікалаеўна Малажай** (15 сакавіка 1938, вёска Кустын, Брэсцкі раён, Брэсцкая вобласць  — 14 мая 2005) — беларускі мовазнавец. Біяграфія --------- Нарадзілася ў сям’і служачых. Вучылася ў Астрамечаўскай школе, а ў 1952 г. — у сярэдняй школе № 1 горада Брэста. Пасля заканчэння школы паступіла ў Брэсцкі дзяржаўны педагагічны інстытут імя. А. С. Пушкіна, на філалагічны факультэт. У 1960 г. закончыла інстытут. Працаваць была накіравана ў Кобрынскі раён. Два гады настаўнічала ў Павіцьеўскай сярэдняй школе, а праз некаторы час перавялася ў Корчыцкую сямігодку. З 1963 г. пачала працаваць выкладчыкам педінстытута. З 1965 г. — старшы выкладчык. У 1971 г. абараніла кандыдацкую дысертацыю па тэме «Перыфразы ў беларускай літаратурнай мове (структурна-семантычная і стылістычная характарыстыка)» у Інстытуце мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР. У 1975 г. атрымала вучонае званне дацэнта, у 1988 г. — прафесара. З 1981 г. займала пасаду загадчыка кафедры беларускага мовазнаўства філалагічнага факультэта, дэпутат Брэсцкага абласнога Савета народных дэпутатаў 15-га, 16-га скліканняў, член Вучонай рады універсітэта. Падрыхтавала 2 кандыдатаў навук. Даследавала праблемы беларускай фразеалогіі і дыялекталогіі, мову мастацкай літаратуры, праблемы выкладання беларускай мовы ў сітуацыі білінгвізму. Узнагароды ---------- * ганаровае званне «Выдатнік народнай асветы» (1983), * «Ветэран працы» (1984), * знак «За успехи в научно-исследовательской работе студентов» (1986), * медаль «За працоўную адзнаку» (1986), * ганаровая грамата Вярхоўнага Савета БССР (1988). Зноскі ------ Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9).

**Вісконсінскі ўніверсітэт у Рывер-Фолсе** (англ.: University of Wisconsin–River Falls) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая месціцца ў горадзе Рывер-Фолс у штаце Вісконсін, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Вучэльня з'яўляецца часткай сістэмы Вісконсінскага ўніверсітэта і прапануе 40 праграм бакалаўрыяту і магістратуры. Кампус плошчай 91 га размешчаны на рацэ Кінікінік у даліне ракі Сент-Круа. Універсітэт мае 32 асноўныя будынкі і дзве лабараторныя фермы з агульнай плошчай 178 га зямлі. Ва ўніверсітэце таксама размяшчаецца Інстытут устойлівага грамадскага развіцця. Структура --------- * Каледж сельскай гаспадаркі, харчавання і экалогіі * Каледж мастацтваў і навук * Каледж адукацыі, бізнесу і аховы здароўя Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Вісконсін Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

**Магары** (саманазва *मगर जाति*) — народ сіна-тыбецкага паходжання. Жывуць пераважна ў Непале і суседніх раёнах Індыі, таксама ў Бутане і Бангладэш. Вобласць, населеная магарамі, традыцыйна мае назву Магарат. Агульная колькасць (2022 г.) — 2 187 400 чалавек. Гісторыя -------- Згодна з вуснымі паданнямі саміх магараў, яны паходзяць з поўначы Непала, куды іх продкі маглі перасяліцца з суседняга Тыбета. Першыя пісьмовыя ўзгадкі пра іх з’явіліся ў перыяд сярэднявечча. Да XVI ст. яны стварылі каля 12 дзяржаўных аб’яднанняў, якія кантралявалі тэрыторыі ад усходніх ускраін даліны Катманду да поўдня Сікіма. У XVII ст. магарскія манархі пацярпелі шэраг ваенных паражэнняў і страцілі сваю значнасць. Тым не меней, у раёнах, дзе быў распаўсюджаны індуізм, магарскія брахманы захоўвалі значны ўплыў, у прыватнасці, у дзяржаве Горкха. Прытхві Нараян Шах, раджа Горкхі і першы кароль Непала, быў духоўным вучнем святога Лаханы Тхапа, магара па паходжанню. Ён вылучыў магараў як адну з чатырох груп насельніцтва сваіх валоданняў, якая мела права служыць у войску і атрымоўваць зямельныя надзелы. Дзякуючы гэтаму многія магары здолелі значна падвысіць свой сацыяльны статус. Пазней магары складалі значную частку афіцэраў непальскай арміі, служылі наёмнікамі-гуркхамі. Культура -------- Магары звычайна селяцца ў субтрапічнай горнай зоне з даволі сухім кліматам. Асноўным заняткам з’яўляецца сельская гаспадарка. Вырошчваюць рыс, кукурузу, цукровы трыснёг, бабовыя, грэчку, тытунь, садавіну. Трымаюць буйвалаў, кароў, авечак, радзей — курэй і свінняў, некаторыя займаюцца пчалярствам. Рост насельніцтва перавышае рост прадукцыйнасці, таму многія магары становяцца адыходнікамі, шукаюць працу ў гарадах або нават у суседніх краінах. Найважнейшай крыніцай даходу з’яўляецца служба ў арміі. Выхадцы з Непала часцяком служаць у гуркхскіх фарміраваннях Індыі і Вялікабрытаніі. Шырока распаўсюджана ткацтва, якім займаюцца жанчыны. У мінулым магары сяліліся ў асобных вёсках. У наш час аддаюць перавагу буйным вясковым паселішчам, дзе імкнуцца гуртавацца разам. Жытлы маюць розныя формы, узводзяцца з камянёў і гліны, крыюцца саломай. Знутры вылучаецца вялікі цэнтральны пакой з агменем, паабапал яго ладзяць два спальныя пакоі. Большасць хацін мае веранду. Сямейны двор можа ўключаць хлеў для буйвалаў і іншай жывёлы, свіран для збожжа, драўляную горку для сушкі кукурузы. Традыцыйная вопратка мужчын складаецца з насцегнавой повязі, прапушчанай пад пахам, і кавалка тканіны *бхота*, які завязваецца на грудзях. Жанчыны апранаюць кашулю, што ўтрымліваецца з дапамогай пояса, і шаль *муджэтра*. Прадстаўнікі абодвух полаў носяць шматлікія дадатковыя ўпрыгожванні. Пераважаюць вялікія пашыраныя сем’і на чале са старэйшым мужчынам. Сярэдні шлюбны ўзрост хлопцаў — 25 гадоў, дзяўчын — ад 20 да 25 гадоў. Большасць шлюбаў заключаецца па дамове паміж бацькамі. У мінулым таксама практыкаваліся выкраданне нявесты або сумесныя ўцёкі маладых. У апошнім выпадку муж ішоў на ваенную службу і атрымоўваў у карыстанне надзел зямлі. Да сталення дзяцей яго асабістая сям’я мела нуклеарны характар. У нашы дні наяўнасць пашыраных сем’яў гарантуе ўзаемадапамогу і дадатковыя прыбыткі ў выглядзе заробкаў адыходнікаў. Малыя хлопчыкі захоўваюць асаблівыя адносіны не толькі з родным бацькам, але і з братамі маці. Ва ўзросце 5 гадоў яны праходзяць цырымонію галення валасоў. Яна суправаджаецца запрашэннем сваякоў з боку маці, сямейным святам і падарункамі. Фальклор адметны генеалагічнымі паданнямі, шматлікімі казкамі і легендамі. Традыцыйныя святы прысвечаны рэлігійным падзеям і гадавому земляробчаму цыклу. Мовы ---- Магары размаўляюць на 3 асобных магарскіх мовах, якія адносяцца да сіна-тыбецкай групы. У Непале шырока распаўсюджана непальская мова. Рэлігія ------- Магары захоўваюць некаторыя старажытныя вераванні, заснаваныя на шанаванні шаманаў *дзагар*. Большасць вернікаў спавядае індуізм, прытрымліваецца традыцый касты бахун. На ўсходзе Непала, у Сікіме і Бутане значная частка вернікаў спавядае будызм. Зноскі ------ 1. ↑ Magar Спасылкі -------- * Magar Culture * Magar — Encyclopedia.com * About Magar * THE MAGAR TRIBE Архівавана 21 студзеня 2022.

Размяшчэнне Карэйскага заліва **Заходне-Карэйскі заліў**, часта завецца проста **Карэйскі заліў** — заліў Жоўтага мора, абмываючы берагі Карэі і Кітая. З захаду аддзелены ад Бахайскага заліва Ляадунскім паўвостравам. Большая частка заліва мае глыбіню менш за 50 м, у прыбярэжнай частцы размешчаны шырокія водмелі і скалістыя астравы. Прылівы паўсутачныя амплітудай каля 10 м. У заліў ўпадае рака Ялуцзян, па якой праходзіць мяжа паміж Кітаем і КНДР — на правым беразе размяшчаецца кітайская правінцыя Ляанін, на левым — правінцыя КНДР Пхенан-Пукто. Парты ў КНДР — Нампхо, Сіныйджу, у Кітаі — Даньдун, Далянь і Люйшунь. Гл. таксама ----------- * Усходне-Карэйскі заліў * Карэйскі паўвостраў * Геаграфія Кітая * Геаграфія КНДР Зноскі ------ Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Белэн, 1999. — 608 с.: іл. ISBN 985-11-0279-2 | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) |

**Якаў Сямёнавіч (Янкель Сымонавіч) Гугель** (21 студзеня 1895, Горкі, Магілёўская губерня, Расійская імперыя — 14 кастрычніка 1937, Кіеў, УССР) — савецкі гаспадарчы дзеяч, арганізатар прамысловасці, дырэктар Канстанцінаўскага металургічнага завода імя М. В. Фрунзэ, Марыупальскага металургічнага камбіната, начальнік трэста Магнітабуд, камбіната «Азоўсталь» (Марыупаль), Марыупальскага наватрубнага завода. Біяграфія --------- Нарадзіўся 21 студзеня 1895 года ў горадзе Горкі Магілёўскай губерні (цяпер — Магілёўская вобласць Рэспублікі Беларусь) у яўрэйскай сям’і. Бацька Гугеля быў служачым лясных складоў. У дзяцінстве разам з сям’ёй пераехаў у Екацярынаслаў, затым у Янакіева, дзе скончыў чатырохкласнае гарадское вучылішча. У 1916 годзе скончыў Адэскае сярэдне-тэхнічнае вучылішча. Падчас Першай сусветнай вайны быў прызваны ў войска Расійскай імперыі. У складзе сапёрнай каманды ваяваў на Румынскім фронце. У час Лютаўскай рэвалюцыі знаходзіўся ў Адэсе. У складзе 48-га запаснога палка ўдзельнічаў у рэвалюцыйных падзеях, быў памочнікам камісара міліцыі аднаго з раёнаў Адэсы. Кастрычніцкі пераварот 1917 года сустрэў у Бесарабіі. Яго абралі камандзірам чырвонагвардейскага атрада. Я. С. Гугель быў дэлегатам армейскага з’езда, членам салдацкага камітэта 6-й арміі. У 1918 годзе Гугель у Янакіеве пачаў працаваць кацельшчыкам на Пятроўскім металургічным заводзе, затым яго вылучаюць на пасаду майстра на будаўніцтве новай даменнай печы. Тут ён упершыню дакрануўся да будаўніцтва — справе, якая потым стала галоўнай у яго жыцці. У 1918 годзе паступіў на вучобу ў Харкаўскі тэхналагічны інстытут. Пасля другога курса Я. Гугель — добраахвотнік у Чырвонай Арміі, але да фронту не даехаў, бо быў прызначаны камісарам авіязавода ў Таганрозе і тут, у 1921 годзе ўступае ў РКП (б). У гэтым горадзе Я. Гугель быў вылучаны на пасаду дырэктара кацельнага завода Таганрога. Калі адбылося аб’яднанне кацельнага завода з металургічным, яго прызначылі намеснікам дырэктара гэтага аб’яднанага прадпрыемства. Затым ён два гады (1923—1924 гг.) працаваў намеснікам Юзоўскага (цяпер Данецкага) металургічнага завода, пасля чаго чатырнаццаць месяцаў (1925—1926 гг.) быў дырэктарам Канстанцінаўскага металургічнага завода імя М. В. Фрунзэ. З 1926 года працаваў дырэктарам Марыупальскага металургічнага камбіната. У гэты час, як лічыць Леў Яруцкі, яму належыць ідэя будаўніцтва новага металургічнага гіганта ў вусце ракі Кальміўса. З лютага 1930 года таксама і начальнік будаўніцтва «Азоўстальбуда». На гэтых пасадах ён працаваў да студзеня 1931 года. У 1931 годзе быў прызначаны дырэктарам будаўніцтва Магнітагорскага металургічнага камбіната. Пасля пуску другой домны Я. С. Гугель быў пераведзены ў Маскву і прызначаны намеснікам начальніка Галоўнага ўпраўлення Наркамата металургічнай прамысловасці СССР. У лютым 1933 года Я. С. Гугель быў зноў прызначаны начальнікам будаўніцтва «Азоўстальбуда» і ў ліпені 1933 года пад яго кіраўніцтвам пачала працаваць першая доменная печ. 23 сакавіка 1935 года Я. С. Гугель быў узнагароджаны ордэнам Леніна. На VI і VII з’ездах Саветаў яго абіралі членам ЦВК СССР, быў дэлегатам XVI і XVII з’ездаў УКП(б). У жніўні 1937 года быў арыштаваны і яго абвінавачвалі па арт. 17-54-8 і 54-11 КК УССР, бо ён з’яўляецца членам "контррэвалюцыйнай трацкісцкай тэрарыстычнай арганізацыі, па заданні гэтай арганізацыі праводзіў актыўную контррэвалюцыйную працу, накіраваную супраць палітыкі УКП (б) і савецкага ўрада. 26 верасня 1937 года І. Сталін і В. Молатаў зацвердзілі «Список лиц, подлежащих суду Военной Коллегии Верховного суда СССР по первой категории». Пад нумарам 104 было прозвішча Я. С. Гугеля. 14 кастрычніка 1937 года прыгавораны да расстрэлу і ў той жа дзень прысуд быў прыведзены ў выкананне. 8 верасня 1956 года яго справа была перагледжана Ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР і «за адсутнасцю складу злачынства спынена». Я. С. Гугель быў пасмяротна рэабілітаваны. Узнагароды ---------- * ордэн Леніна (1935). Сям’я ----- * Першая жонка — Соф’я Гугель. У гэтым шлюбе нарадзіўся сын Уладзімір. Ён жыў і працаваў у Мінску. * Другая жонка — Таццяна Гугель, пасля арышту мужа была асуджана як член сям’і здрадніка Радзімы (ЧСЗР) і знаходзілася восем год у лагерах і турмах. Цікавыя факты ------------- На думку Ігара Казлова, Якаў Гугель стаў прататыпам Марка Разанава ў рамане Анатоля Рыбакова «Дети Арбата» . Ушанаванне памяці ----------------- * Імем Я. С. Гугеля названа адна з вуліц Марыупаля, на адным з будынкаў вуліцы ўсталявана мемарыяльная дошка. * У горадзе Марыупаль ёсць пасёлак «Гугліна», названы ў яго гонар. Зноскі ------ 1. ↑ Восемьдесят лет назад ушёл из жизни человек, без которого историю Магнитогорского металлургического комбината представить практически невозможно. MAGMETALL.RU (руск.). *magmetall.ru*. Праверана 2020-10-1. 2. ↑ Студенты и выпускники ХТИ// 3. ↑ Зозуля, Ефим Два портрета : [Блюхер, Гугель] — Москва : 1932 (Библиотека «Огонек»); № 53. 4. ↑ Яруцкий, Лев. «Приазовский рабочий», 1988. 10 августа 5. ↑ *Зазуля, Яфім* Два партрэта : [Блюхера, Гугель] / Яўхім Зазуля. — Масква: 1932 (Бібліятэка «Огонёк»); № 53.С. 24 6. ↑ Галіновы дзяржаўны архіў Службы бяспекі Украіны. Крымінальная справа № 5667-п 7. ↑ Ігар Казлоў. Страчаны сын металурга № 1 // 8. ↑ Мемориальная доска Я. С. Гугелю, первостроителю и первому директору завода «Азовсталь» Літаратура ---------- * *Зозуля, Ефим* Два портрета : [Блюхер, Гугель] — Москва : 1932 (Библиотека «Огонек»); № 53. * *Лившиц, В. М.* Горецкая еврейская община: страницы истории — Горки — Нацрат Илит: 2009. — С.103-105. * *Лившиц В. М.* Революционер и строитель // В кн.: Евреи в Горках — судьбы и дела. Горки: Типография БГСХА, 2012. — С. 22-32. * *Лихолобова, З. Г.* Гугель Яків Семенович // Енциклопедія історії України : у 10 т. — К. : 2004. — Т. 2.— 518 с. : іл. — ISBN 966-00-0405-2. * *Лихолобова, З. Г.* Сталінський тоталітарний режим та політичні репресії кінця 30-х років в Україні. — Донецьк: 1996. * *Яруцкий, Лев*. «Приазовский рабочий», 1988. 10 августа * С юбилеем, Азовстальцы! // Приазовский рабочий. — 2008. — 12 авг. Спасылкі -------- * Гугель Яков Семенович Архівавана 20 мая 2021. * Гугель Яков Семенович (1895) * Феномен Гугеля * Дело Якова Гугеля Архівавана 20 мая 2021. * Прототип одного из героев романа «Дети Арбата»

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Осцік. **Рыгор Юр’евіч Осцік (Остык, Осцікавіч)** (? — 18 чэрвеня 1580, Вільня) — вялікалітоўскі магнат. Дваранін каралеўскі (з 1569). Біяграфія --------- З магнацкага роду Осцікаў. Пасля ад’езду Генрыха Валуа і новага безкаралаўя ў Рэчы Паспалітай Рыгор Осцік далучыўся да прамаскоўскай партыі, у лютым 1576 года напісаў ліст да цара Івана Васілевіча, у якім абяцаў дапамогу ад сябе і вялікалітоўскай шляхты ў атрыманні стальца. У выпадку поспеху Рыгор Осцік спадзяваўся атрымаць Ковель і Бельск, а таксама гетманскі ўрад. Аднак у 1575 годзе каралём быў абраны (каранаваны ў 1576) Стэфан Баторый. У 1579 годзе не пакінуўшы нашчадкаў памёр брат Рыгора Осціка — Юрый, усю маёмасць ён запісаў сваёй другой жонцы Магдалене з Брамоўскіх. Рыгор Осцік пачаў судовы працэс з Магдаленай пра ануляванне тастамента, але прайграў. Пасля гэтага ён абвінаваціў братаву ўдаву ў атручэнні мужа, а таксама сфабрыкаваў фальшывы дакумент, паводле якога брат быццам пазычыў у яго 20 тысяч коп грошаў. У выніку Магдалена з Брамоўскіх саступіла маёмасць мужа, у тым ліку Варняны і Гiртушкi, на карысць Рыгора Осціка. У чэрвені 1580 года да караля ў Вільню прыбыў маскоўскі пасол Р. А. Нашчокін, меў ён і царскі ліст да Рыгора Осціка, які пад прычынаю пакупкі футра і іншых маскоўскіх тавараў атрымаў дазвол на сустрэчы з Р. А. Нашчокіным. Частыя сустрэчы і багаты падарунак Нашчокіна — дарагі конь, выклікалі падазрэнні, таксама на Рыгора Осціка данёс яго слуга. Пасля гэтага Рыгор Осцік быў арыштаваны, вобыск ў яго доме знайшоў падробленыя пячаткі многіх сенатараў, а ў маёнтку Каварск пад Вільняй абсталяванне для фальшавання манет. Арыштаваны давераны слуга Рыгора Осціка Барталамей пад катаваннямі паказаў, што яго пан меў зносіны з Масквою яшчэ да безкаралеўя і атрымліваў адтуль лісты. На судзе Рыгор Осцік спачатку адмаўляў здраду, казаў, што з Масквою і Р. А. Нашчокіным яго звязвала толькі камерцыя, а падробленымі пячаткамі карыстаўся адно ў сваіх маёмасных справах, але потым сазнаўся, што нават абяцаў пры магчымасці забіць караля, праўда, рабіў гэта толькі праз беднасць, у спадзяванні выцягнуць з маскавічоў грошы. Рыгор Осцік на каленях прасіў пра памілаванні, але 15.6.1580 года быў прыгавораны судом да смерці, а 18.6.1580 года пакараны на Ратушнай плошчы ў Вільні. Маёмасць -------- Па смерці бацькі атрымаў у спадчыну частку Аванты і маёнтак Шатэчну, апроч гэтага валодаў Чадосамi, Ганушынкамi i Эмельнiкамi (усе — тэрыторыя сучаснай Літвы). Таксама меў дом у Вільні на Вялікай вуліцы (цяпер на месцы *Didžioji g. 7*) супраць палацу Радзівілаў (цяпер *Didžioji g. 10*), пасля пакарання Рыгора Осціка дом быў перададзены каралём Стэфанам Баторыем свайму паплечніку Габрыелю Бекешу, які валодаў ім нядоўга. У 1579 годзе шантажом вымусіў братаву ўдаву адмовіцца на сваю карысць ад мужавай спадчыны, у тым ліку Варнян і Гiртушак. Пасля пакарання смерцю ўладанні Рыгора Осціка перайшлі да вялікага князя, але ў канцы 1580 года большая іх частка вернута яго ўдаве Ядвізе Юр’еўне з Насілоўскіх. Радавод ------- | Осцікі | | --- | | Герб «Трубы»Герб «Трубы» | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | Крысцін Осцік |   |   |   |   |   | | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   | Радзівіл Осцікавіч |   | Станіслаў Осцікавіч |   | Мікалай |   | Барталамей |   | | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | | |   |   | РАДЗІВІЛЫ |   | Рыгор |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   | Станіслаў |   | Юрый |   | Рыгор |   |   |   |   |   | | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | Мікалай |   | Ян |   | Юрый |   | Рыгор |   |   |   | | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | Ян |   |   |   | | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | Зноскі ------ 1. ↑ У 2-й пал. 17 ст. дом выкуплены Мікалаем Казімірам Пацам (1624—1682, кашталян віленскі, вялікі гетман літоўскі), пазней (1673) ім жа быў выкуплены і суседні дом і на іх месцы пабудаваны палац Пацаў. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 11: Мугір — Паліклініка / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 11. — С. 456. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0188-5 (т. 11). * Łowmiańska M. Hrehory Ościk i jego zdrada w roku 1580 // Alma Mater Vilensis Biblioteka. 1933. Zesz. 3; * Кавалёў С. Паэма Станіслава Лаўрэнція «Лямант няшчаснага Рыгора Осціка» (1580) // Працы кафедры гісторыі беларускае літаратуры БДУ. Выпуск 3. — Мн. 2002. | ?Рыгор Юр’евіч Осцік — продкі | | --- | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | Рыгор Станіслававіч Осцік | | Станіслаў Осцікавіч[d] | | Крысцін Осцік | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Юрый Рыгоравіч Осцік | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Петка Раманавіч Свірскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Аляксандра са Свірскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Рыгор Юр’евіч Осцік | | | | | | Алена Даўгірдаўна[d] | | Ян Даўгірд | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Міхаіл Іванавіч Заслаўскі[d] | | Іван Юр’евіч Заслаўскі[d] | | Юрый Міхайлавіч Заслаўскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марына Міхайлаўна з Мсціслаўскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ульяна Іванаўна Мсціслаўская[d] | | Іван Юр’евіч Мсціслаўскі | | Юрый Лугвенавіч | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

**Кругаварот вады ў прыродзе** — цыклічны, шматразова паўтаральны працэс ператварэння і перамяшчэння вады. Кругаварот вады ў прыродзеКругаварот вады ў прыродзе Агульныя ўяўленні ----------------- Большая частка біясфернай вады прадстаўлена водамі Сусветнага акіяна і вадой вечных ільдоў. Больш за 99 % усіх запасаў вады ў біясферы знаходзіцца ў цвёрдым стане. Нязначная частка вады знаходзіцца ў газападобным стане — гэта атмасферная вадзяная пара. На выпарэнне вады з паверхні акіянаў і сушы затрачваецца каля паловы ўсёй сонечнай энергіі, што паступае на Зямлю. Пасля выпарэння вада струменямі паветра пераносіцца на розныя адлегласці. Большая яе частка ў выглядзе ападкаў выпадае ў акіян, адкуль інтэнсіўна выпараецца, меншая — на сушу. Лішкі сцякаюцца ў рэкі, азёры, а з іх у Сусветны акіян. Вада, якая выпала на паверхню сушы, спрыяе разбурэнню горных парод, размывае верхні пласт глебы і вяртаецца разам з растворанымі і суспензаванымі ў ёй рэчывамі ў рэкі, моры і акіяны. Такім чынам, вада пераносіць вялізную колькасць неарганічных і арганічных злучэнняў. Жывёльныя арганізмы таксама актыўна ўдзельнічаюць у кругавароце вады. Яны спажываюць ваду для падтрымання працэсаў жыццядзейнасці і вылучаюць яе з прадуктамі абмену рэчываў. Кругаварот вады ў цэлым адыгрывае асноўную ролю ў фарміраванні прыродных умоў на Зямлі. У культуры ---------- > > > Рэкі ўсе ў мора плывуць, а мора не перапаўняецца; да месца таго, адкуль рэкі плывуць, вяртаюцца зноў, каб далей пацячы. > > > — Экл. 1:7 > > > > > дождж і сьнег зыходзяць зь неба і туды не вяртаюцца, а напойваюць зямлю і робяць яе здольнаю радзіць і вырошчваць, каб яна давала насеньне таму, хто сее, і хлеб таму, хто есьць > > > — Іс. 55:10 > > Гл. таксама ----------- * Сцёк (гідралогія) Зноскі ------ 1. 1 2 Пераклад Бібліі Сёмухі Літаратура ---------- * *Маглыш С. С. Краўчанка В. А. Даўгун Т. Я.* Біялогія. Вучэбны дапаможнік для 10 класа ўстаноў сярэняй адукацыі з беларускай мовай навучання (з электронным дадаткам для павышанага ўзрозню). — Мінск: Народная асвета, 2020. — 279 с. — ISBN 978-985-03-3183-0 * * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Кругаварот вады ў прыродзе | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4189218-5 · LCCN: sh85063450 · Microsoft: 133830359 · NKC: ph194817 |

**Дзень маці** — міжнароднае свята ў гонар маці. У гэты дзень прынята віншаваць маці і цяжарных жанчын, у адрозненне ад Міжнароднага жаночага дня, калі віншаванні прымаюць усе прадстаўніцы жаночага полу. У розных краінах гэты дзень адзначаецца ў розныя дні. Галоўным чынам, у свеце Дзень маці адзначаецца ў другую нядзелю мая, у тым ліку ў ЗША, Украіне, Эстоніі, на Мальце, Кіпры, у Даніі, Фінляндыі, Германіі, Італіі, Турцыі, Аўстраліі, Японіі, Бельгіі, Бразіліі. Дзень маці ў Расіі адзначаюць у апошнюю нядзелю лістапада, у Егіпце — 21 сакавіка, у Беларусі — 14 кастрычніка, у Грузіі — 3 сакавіка, у Арменіі — 7 красавіка. У Рэспубліцы Казахстан дзень маці адзначаецца ў трэцюю нядзелю верасня, у Кіргізіі — трэцяя нядзеля мая, у Вялікабрытаніі — у першую нядзелю сакавіка, у Грэцыі — 9 мая, у Польшчы — 26 мая. Дзень маці адзначаюць 8 сакавіка. Шведы і французы віншуюць сваіх маці ў апошнюю нядзелю мая. Сербы — у снежні. У Іспаніі і Партугаліі дзень маці адзначаецца ў першую нядзелю мая. На Філіпінах 10 мая. Гісторыя свята -------------- Ушаноўванне жанчыны-маці мае шматвяковую гісторыю. З XVII па XIX стагоддзе у Вялікабрытаніі адзначалася так званая «Матчына нядзеля» (англ.: Mothering Sunday) — у другую нядзелю Вялікага паста, прысвечаная ўшаноўванню маці па ўсёй краіне. У ЗША Дзень маці ўпершыню публічна быў падтрыманы вядомай амерыканскай пацыфісткай Джуліяй Уорд Хоўв у 1872 годзе. «Дзень маці» па версіі Джуліі Уорд — дзень адзінства маці ў барацьбе за мір ва ўсім свеце. Канцэпцыя Джуліі Уорд не знайшла шырокай падтрымкі ні ў ЗША, ні ў іншых краінах. У 1907 годзе амерыканка Ганна Джарвіс з Філадэльфіі выступіла з ініцыятывай ушаноўвання маці ў памяць пра сваю маці. Ганна напісала лісты ў дзяржаўныя ўстановы, заканадаўчыя органы і выбітным асобам з прапановай адзін дзень у годзе прысвяціць ушаноўванню маці. У 1910 годзе штат Віргінія першы прызнаў Дзень Маці афіцыйным святам. У 1914 годзе прэзідэнт ЗША Вудра Вільсан абвясціў другую нядзелю мая нацыянальным святам у гонар усіх амерыканскіх маці. Услед за ЗША другую нядзелю мая абвясцілі святам 23 краіны (у іх ліку: Бахрэйн, Ганконг, Індыя, Малайзія, Мексіка, Нікарагуа, Аб’яднаныя Арабскія Эміраты, Аман, Пакістан, Катар, Саудаўская Аравія, Сінгапур, Аўстралія, Украіна, Эстонія і інш.), а яшчэ больш трыццаці адзначаюць свята ў іншыя дні. У Беларусі адзначаць Дзень маці пачалі ў 1996 годзе. Сімволіка і звычаі ------------------ У ЗША і Аўстраліі існуе традыцыя насіць у гэты дзень на адзежы кветку гваздзікі. Прычым колер мае значэнне, так каляровая гваздзіка кажа пра тое, што маці чалавека жывая, а белыя кветкі прышпільваюць да адзежы ў памяць пра памерлых маці. Зноскі ------ 1. ↑ Празднование дня матери 2. 1 2 Дзень маці. Гісторыя і асаблівасці свята ў праекце «Каляндар свят». 3. ↑ The Council of Ministers of the Republic of Belarus (14 October 2009). *Support for mothers remains the key priority of Belarus’ social policy*. Архіўная копія **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 30 сакавіка 2014. Праверана 7 чэрвеня 2016. 4. ↑ Дзень маці: традыцыі, падарункі Спасылкі -------- * Малюначкі з віншаваннямі на дзень маці Архівавана 23 верасня 2014. * Дзень маці Расіі * Віншаванні з Днём маці ў вершах * Гісторыя свята Архівавана 30 снежня 2008. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4371191-1 · LCCN: sh85087540 · LNB: 000139776 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Аўгустайціс. **Аляксандр Вікенцьевіч Аўгустайціс** (22 ліпеня (3 жніўня) 1905, в. Зазер’е, Ігуменскі павет, цяпер Пухавіцкі раён, Мінская вобласць — 24 лістапада 1937, Менск, НКУС) — савецкі партыйны дзеяч. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і рабочага. Рана застаўся без бацькі. Падлеткам батрачыў у заможных сялян. Калі маці ў другі раз выйшла замуж сям’я пераехала ў Менск. У 1920—1923 гадах вучыўся школе чыгуначнікаў у Менску. Затым працаваў чорнарабочым на шклозаводзе «Пралетарый». Пасля сканчэння савецка-партыйнай школы (1929) абраны сакратаром Плешчаніцкага райкама ЛКСМБ. У 1931 годзе быў прадстаўніком ЦК ЛКСМБ у Трактарацэнтры БССР. З 1932 года ў ЦК ЛКСМБ — інструктар, загадчык аддзела, сакратар, першы сакратар (з 1934). Кандыдат і член ЦК КП(б)Б, кандыдат у члены Бюро ЦК КП(б)Б, член ЦВК БССР (1935—37). ### Арышт Арыштаваны 14 жніўня 1937 года ў Менску па адрасе: вул. Камунальная, 3-і Дом Саветаў, кв. 23. Абвінавачваўся ў прыналежнасці да *«антысавецкай арганізацыі правых у Беларусі, у якую быў завербаваны ў лютым 1936 года першым сакратаром ЦК КП(б)Б М. Ф. Гікалам»* і *«меў заданне шукаць новых членаў з ліку кіруючых работнікаў камсамола рэспублікі, ствараць з іх баявыя групы для арганізацыі тэрарыстычных актаў супраць кіраўнікоў партыі і савецкага ўрада»*. Пазасудовым органам НКУС 24.11.1937 года асуджаны да вышэйшай меры пакарання з канфіскацыяй маёмасці. Расстраляны. Рэабілітаваны ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР 13.6.1956 года. Асабовая справа А. Аўгустайціса № 6848-с захоўваецца ў архіве КДБ Беларусі. 16 лютага 1938 года арыштавана жонка Аўгустайціса, Лідзія Мікалаеўна Аўгустайціс, 1912 г. нараджэння, студэнтка. Асобай нарадай пры НКУС СССР 16.5.1938 года яна асуджана як *«член сям’і здрадніка радзімы»* да 8 гадоў папраўча-працоўных работ. Этапавана Л. М. Аўгустайціс, напэўна, у Карагандзінскі канцлагер НКУС Казахскай ССР. Далейшы лёс жонкі невядомы. Рэабілітавана 19.3.1957 года. Сям’я ----- Быў жанаты, гадаваў дваіх дзяцей. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 3. Кніга 1 / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Мн. 2004. * ЭГБ, т. 1.

**Манастыр базыльян** — помнік архітэктуры позняга барока ў Оршы. Размешчаны па адрасе Музейны завулак, 12, на правым беразе р. Аршыца. Ансамбль складаўся з царквы Апекі Маці Божай (1758—1774; не захавалася) і прыбудаванага да яе жылога корпуса. Гісторыя -------- Базыльянскі манастыр ў пачатку XX ст. Манастыр у 1943 годзе Быў заснаваны ў 1642 г. уніяцкім мітрапалітам Антоніем Сялявам. Першапачаткова будынкі былі драўляныя. У 1758—1774 гг. на сродкі старосты пеліканскага Іосіфа Ляпкоўскага і са згоды яго брата ротмістра Міхаіла на іх месцы змураваны двухпавярховы жылы корпус і уніяцкая царква ў імя Пакрова Божай Маці. Пасля заснавальнік уступіў у базыльянскі ордэн, прыняў імя Іосіф (Юзаф), у 1771 годзе стаў архіепіскапам смаленскім і пасля смерці быў пахаваны ў манастыры ў 1778 годзе. У вопісе 1798 г. паведамляецца аб мураваным манастыры з царквой Пакрова Прасвятой Божай Маці. Жылы корпус двухпавярховы, мае два крылы, прычым адна частка не завершана. Тэрыторыя манастыра была абгароджана мураванай сцяной. У 1832 годзе базыльянскі комплекс перададзены праваслаўным — мужчынскаму Пакроўскаму манастыру. У жылых карпусах размясцілася духоўнае вучылішча. Царква была перабудавана і набыла рысы класіцызму. У 1850-я г. над сяродкрыжжам пабудаваны высокі драўляны барабан з купалам. Зроблены новы іканастас. 19 кастрычніка 1904 года на зямлі, якая належала манастыру, пры здабычы вапняковага каменю, на глыбіні не больш аршыну, знойдзены парэшткі костак маманта — нага з чашкаю і галёнкай, велічынёй у рост чалавека, дзве часткі сківіцаў з зубамі, рабро і некалькі дробных разламаных костак. 8 чэрвеня 1905 года ураган знёс драўляны купал над сяродкрыжжам. У 1930-я гг. комплекс перададзены краязнаўчаму музею. У 1967 годзе царква была ўзарвана. Жылы корпус выкарыстоўваўся пад жыллё. Архітэктура ----------- Алтарная частка царква Складаўся з аб'яднаных у адзіны асіметрычны архітэктурны комплекс царквы Пакрова Божай Маці і жылога корпуса. Тэрыторыя манастыра была абгароджана мураванай сцяной. Царква ўяўляла сабой трохнефавую крыжова-купальная двухвежавую базіліку. Над сяродкрыжжам быў узведзены высокі драўляны барабан з купалам. Мела мураваныя алтары ў імя Пакрова Багародзіцы, Распяцця Гасподняга і велікамучаніка Васіля. Манастырскі копус вырашаны Г-падобным у плане 2-павярховым на высокім паўпадвальным паверсе будынкам пад вальмавым дахам. Сцены мятровай таўшчыні крапаваны слаістымі пілястрамі і руставанымі лапаткамі, расчлянёны пазбаўленымі ліштваў прамавугольнымі аконнымі праёмамі і нішамі-блендамі паміж імі. Абодвы паверхі маюць галерэйную планіроўку. У паўднёва-ўсходняй частцы размешчана лесвічная клетка і зала-трапезная. Астатнія памяшканні плошчай да 36 м² адводзіліся для жылля і працы. Моцныя сцены таўшчынёй 1 м аблегчаны нішамі. Перакрыцце 1-га паверха — крыжовыя скляпенні, 2-га — плоская бэлечная столь, паўпадвальнага паверха — цыліндрычныя скляпенні з распалубкамі. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь: [Даведнік] / склад. В. Я. Абламскі, І. М. Чарняўскі, Ю. А. Барысюк. — Мн.: БЕЛТА, 2009. — 684 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-985-6828-35-8. 2. 1 2 3 4 Манастыр базыльян (Орша) на сайце Электронная энцыклапедыя «Вялікае Княства Літоўскае» 3. ↑ Праваслаўныя храмы на Беларусі 2001. 4. ↑ Памятная книжка Могилевской губернии на 1905 год (руск.) Літаратура ---------- * Праваслаўныя храмы на Беларусі: Энцыкл. даведнік / А. М. Кулагін; маст. І. І. Бокі. — 2-е выд. — Мінск: БелЭн, 2001. — 328 с. — ISBN 985-11-0190-7. * Аршанскі манастыр базыльян. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1). * *Габрусь Т. В.* Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока / Т. В. Габрусь. — Мн.: Ураджай, 2001.— 287 с.: іл. ISBN 985-04-0499-X. * Праваслаўныя храмы Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; маст.: З. Э. Герасімовіч, У. П. Свентахоўскі. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. — 2 000 экз. — ISBN 978-985-11-0389-4. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Манастыр базыльян (Орша) * Манастыр базыльян (Орша) на сайце Radzima.org * Манастыр базыльян (Орша) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Манастыр базыльян (Орша) на сайце «Архіварта»

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Зазер’е. **Зазе́р’е** (трансліт.: *Zazierje*, руск.: Зазерье) — аграгарадок у Пухавіцкім раёне Мінскай вобласці. Уваходзіць у склад Голацкага сельсавета. Месціцца за 30 км на паўночны захад Мар’інай Горкі, 4 ад чыгуначнага прыпыначнага пункту Седча на лініі Мінск—Асіповічы. Размешчана на аўтамабільнай дарозе Н9354, на рацэ Свіслач. Будынак праўлення калгаса. Гісторыя -------- ### Ранняя гісторыя У XVI стагоддзі сяло ў складзе Менскага павета Менскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага. У 1567 годзе шляхецкая ўласнасць, у 1590 годзе сяло на 9 дымоў, у складзе маёнтка Гатава. У XVIII стагоддзі валоданні Быкоўскіх, потым Станкевічаў. У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай 1793 года тэрыторыя апынулася ў складзе Расійскай імперыі. У XIX стагоддзі ў Ігуменскім павеце Мінскай губерні, у валоданні Ваньковічаў. У 1800 годзе была царква і вінакурня. У 1855 годзе царква перабудавана на сродкі Эдварда Ваньковіча. У 1866 годзе былі вадзяны млын, царква. З другой паловы XIX стагоддзя ў Пярэжырскай воласці Ігуменскага павета, Заазерскае сельскае таварыства. У 1884 годзе адкрыта царкоўна-прыходская школа, у якой у 1890 годзе вучылася 46 хлопчыкаў. На 1886 годзе сяло было вядома пад назвай Заазёры (Завозеры), была праваслаўная царква, царкоўна-прыходская школа, пры царкве — папячыцельства. Праваслаўны прыход налічваў каля 960 вернікаў. Побач з сялом знаходзіўся аднайменны маёнтак, якім пасля смерці Эдварда Ваньковіча валодаў яго сын Зыгмунт (Сігізмунд). У 1897 годзе ў сяле быў хлебазапасны магазін, піцейны дом, лаўка, царква, капліца. ### Найноўшы час З канца лютага 1918 года тэрыторыя акупаваная войскамі Германскай імперыі. 25 сакавіка 1918 года згодна з Трэцяй Устаўной граматай абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Жыхары Пярэжырскай воласці атрымалі пасведчанні Народнага Сакратарыята Беларусі. У снежні 1918 года занята Чырвонай Арміяй, з 1 студзеня 1919 года ў адпаведнасці з пастановай І з’езда КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Савецкай Беларусі, з 27 лютага 1919 года — у ЛітБел ССР. У час польска-савецкай вайны ў жніўні 1919 — ліпені 1920 гадоў пад акупацыяй Польшчы (Мінская акруга ГУУЗ). З 31 ліпеня 1920 года ў Беларускай ССР. За савецкім часам царкоўна-прыходская школа пераўтворана ў школу 1-й ступені, у якой у 1922 годзе вучыліся 90 вучняў, працавала 2 настаўнікі. З 20 жніўня 1924 года ў Пярэжырскім сельсавеце Смілавіцкага раёна Менскай акругі (да 26 ліпеня 1930). З 8 ліпеня 1931 года ў Пухавіцкім, з 12 лютага 1935 года ў Рудзенскім раёне, з 20 лютага 1938 года ў Менскай вобласці. У 1929 годзе праведзена прымусовая калектывізацыя, створаны калгас «Барацьба», працавала кузня, вадзяны млын з лесапілкай, сталярная майстэрня, сыраварня. З 1938 года мае статус вёскі. У Другую сусветную вайну з канца чэрвеня 1941 года да пачатку ліпеня 1944 года вёска пад акупацыяй Германіі. У ваколіцах вёскі дзейнічала савецкае падполле. З 20 студзеня 1960 года ў Пухавіцкім раёне, у 1960 годзе цэнтр эксперыментальнай базы Зазер’е. Да 2013 года Зазер’е ўваходзіла ў склад Пярэжырскага сельсавета. Насельніцтва ------------ * 1800 год — 15 двароў, 116 жыхароў * 1805 год — 989 душ * 1812 год — 406 душ * 1886 год — 57 двароў, 476 жыхароў; маёнтак, 6 двароў, 156 жыхароў * 1897 год — сяло, 101 двор, 641 жыхар; маёнтак, 6 двароў, 156 жыхароў * 1909 год — 111 двароў, 840 жыхароў; маёнтак, 6 двароў, 156 жыхароў * 1917 год — 131 двор, 821 жыхар; маёнтак, 314 жыхароў * 1960 год — 508 жыхароў * 1971 год — 204 двары, 684 жыхары * 2002 год — 314 двароў, 929 жыхароў * 2007 год — 314 двароў, 901 жыхар * 2010 год — 314 гаспадарак, 924 жыхары * 2012 год — 318 гаспадарак, 905 жыхароў Вядомыя асобы ------------- * Аркадзь Андрэевіч Моркаўка — беларускі паэт * Аляксандр Вікенцьевіч Аўгустайціс — дзяржаўны дзеяч. Турыстычная інфармацыя ---------------------- ### Славутасці Маёнтак Ваньковічаў. * Гаспадарчы двор Ваньковічаў, рэшткі. * Маёнтак «Зазер’е», цяпер у будынку месціцца школа. ### Страчаная спадчына * Царква Покрыва Прасвятой Багародзіцы. Інфраструктура -------------- ### Эканоміка * У вёсцы дзейнічаюць ДП «Эксперыментальная база «Зазер’е», конна-спартыўны клуб імя Дзяменцьева «Зазер’е» * Крамы * Дом быту * Аддзяленне сувязі * Сталовая ### Адукацыя * Зазерская сярэдняя школа * Конна-спартыўная школа * Дзіцячыя яслі-сад ### Культура Дом культуры, бібліятэка ### Медыцына * Бальніца Крыніцы ------- 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (DJVU) 2. ↑ Дапаможнік **(нявызн.)**. *helper.archonline.by*. Праверана 25 лістапада 2023. 3. ↑ SgKP 1895, с. 504. 4. ↑ ГВБ 2013, с. 141. 5. ↑ Памяць 2003, с. 53. 6. ↑ Памяць 2003, с. 701. 7. ↑ Памяць 2003, с. 79. 8. ↑ Вялікі гістарычны атлас Беларусі : у 3 т. / Дзяржаўны камітэт па маёмасці Рэспублікі Беларусь, Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Белкартаграфія»; рэдкалегія: В. Л. Насевіч (галоўны рэдактар) [і інш.]. — Т. 4 / [рэд. В.Л. Насевіч]. — Мінск: Белкартаграфія, 2018. — 270 с. іл. — ISBN 978-985-508-476-2. С. 19. 9. ↑ «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234 Архівавана 31 сакавіка 2016. (руск.) 10. ↑ Сайт навукова-практычнага цэнтра НАН Беларусі па механізацыі сельскай гаспадаркі Архівавана 7 сакавіка 2011. (руск.) 11. ↑ КСК имени Дементьева «Зазерье» Архівавана 8 ліпеня 2013. (руск.) Літаратура ---------- * Зазер’е // Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 8: Мінская вобласць, кн. 4 / рэдкал.: Т. У. Бялова (дырэктар) і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2013. — С. 141—142. — 2 000 экз. — ISBN 978-985-11-0735-9. * Республика Беларусь. Атлас охотника и рыболова: Минская область / Редактор Г. Г. Науменко. — Мн.: РУП «Белкартография», 2009. — С. 27. — 60 с. — 20 000 экз. — ISBN 978-985-508-174-7. (руск.) * Памяць: Пухав. р-н: Гіст.-дак. хронікі гарадоў і р-наў Беларусі / Укл. А. А. Прановіч; Рэдкал.: А. М. Карлюкевіч і інш.. — Мінск: Беларусь, 2003. — 749 с. — ISBN 985-01-0251-9. * Jelski A. Zazierje // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XIV: Worowo — Żyżyn (польск.). — Warszawa, 1895. — S. 504. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Зазер’е (Пухавіцкі раён) * Фота і апісанне помнікаў архітэктуры і культуры даўняга Вялікага княства | ⛭**Голацкі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Голацк | | Аграгарадкі | Зазер’е | | Вёскі | Ванькоўшчына · Кадунова · Лешніца · Лысоўшчына · Матарова · Матароўшчына · Пяскі · Сінінкі · Такарня · Труд · Феліцыянава · Хазянінкі · Яснаўка |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Смоліч. **Аляксандра Ігнацьеўна Смоліч** — беларускі педагог, выкладчыца хіміі і біялогіі. Біяграфія --------- Нарадзілася 12 сакавіка 1897 года па старым стылі ў Мінску. Складальніца беларускага буквара і беларускай граматыкі «Зорка». Скончыла ў 1914 годзе Мінскія жаночыя педагагічныя 2-х гадовыя курсы (настаўнік пачатковай школы), у 1916 годзе вучылася ў Народным універсітэце імя А. Л. Шаняўскага ў Маскве, у 1928—1930 гадах на завочным аддзяленні Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Працавала ў Менску выкладчыцай пачатковай школы, пасля статыстыкам у Саўнаргасе БССР. З 1931 жыла ў Расіі. Працавала статыстыкам, пасля выкладчыцай школы у г. Ішым. У 1935 годзе скончыла курсы біяхімікаў пры Ленінградскім ІПКНА. З 1938 — у г. Омск, лабарант, асістэнт Омскага педагагічнага інстытута, у 1940 годзе скончыла завочнае аддзяленне біялагічнага факультэта інстытута. Выкладала ў школах № 10 і 11, адначасова з 1947 — у фізкультурным тэхнікуме. У 1949 годзе скончыла вячэрні ўніверсітэт марксізму-ленінізму пры Омскім гаркаме УКП бальшавікоў. З 1958 года на пенсіі, у 1967 пераехала на Украіну да ўнука. Навуковыя інтарэсы: ужыванне кіно ў выкладанні; пазакласная праца па прыродазнаўстве; працоўнае выхаванне школьніка ў сям'і. Сям'я ----- Жонка беларускага географа Аркадзя Антонавіча Смоліча (1891–1938).

**Паштовая станцыя** — будынак у горадзе Слуцку Мінскай вобласці. Занесены ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь як аб’ект гісторыка-культурнай спадчыны рэспубліканскага значэння. Гісторыя -------- Комплекс паштовай станцыі быў узведзены з цэглы і дрэва паводле «ўзорнага праекта» ў 1846 годзе. Пабудавалі яго на правым боку шашы на выездзе з горада ў бок Брэста (цяпер знаходзіцца па адрасе: вуліца Леніна, дамы № 153, 155, 157, 159) у другой палове 1840-х гадоў. Па рангу Слуцкая станцыя адносілася да трэцяга класа, які патрабаваў, каб пры ёй на стайні мелася 18-19 коней. Лічба гэта магла карэкціравацца. Напрыклад, звесткі за 1865 год прыводзяць, што на Слуцкай станцыі мелася 25 коней, а службу пры ёй неслі 9 фурманаў. На працягу другой паловы XIX стагоддзя значэнне паштовых станцый паволі змяншалася ў сувязі з пашырэннем сеткі чыгуначных дарог і развіццём тэлеграфнай сувязі. У пазнейшыя часы ў будынках Слуцкай паштовай станцыі размяшчаліся розныя дарожныя службы. Цяпер частка будынкаў занята пад жыллё, іншыя перыядычна здаюцца ў арэнду розным установам. Некалі насупраць станцыі, бліжэй да дарогі, стаяў слуп, на якім мелася шыльда з вызначэннем адлегласці да канчатковых пунктаў: у адзін бок — да Масквы (738 вёрст), у другі — да Варшавы (457 вёрст). У 2005 годзе, падчас расчысткі фасадаў будынкаў перад падрыхтоўкай горада да свята «Дажынкі-2005», па баках галоўнага корпуса былі выяўлены надпісы: «до Омухович 14 ½» і «до Сенницы 16 ½», якія паказвалі адлегласць у вёрстах да бліжэйшых станцый у абодвы бакі. Архітэктура ----------- Слуцкая паштовая станцыя з’яўляецца помнікам архітэктуры позняга класіцызму, знаходзіцца пад аховай дзяржавы. Фронтам комплекс станцыі павернуты да дарогі. Яго архітэктурная кампазіцыя сіметрычная. Галоўны корпус, што знаходзіцца пасярэдзіне, уключае памяшканні для наглядчыка, афармлення дакументаў, месца для падарожнікаў. Па яго баках сіметрычна пастаўлены два аднолькавыя флігелі: адзін для фурманаў, другі выкарыстоўваўся як кладоўка для захавання неабходных у гаспадарцы прылад. Будынкі злучаны між сабой мураванымі сценкамі з уязднымі брамамі. За імі — прамавугольны двор, які некалі быў брукаваным і меў пасярэдзіне калодзеж. З тылу комплекс замыкае «П»-падобны гаспадарчы будынак, у якім у свой час знаходзіліся стайні, паветка для фурманак, захоўвалася сена. Усе пабудовы аднапавярховыя, пакрытыя вальмавымі дахамі, іх фасады апрацаваны пілястрамі. Уваход у галоўны корпус з боку вуліцы вёў у калідор, з якога можна трапіць у бакавыя памяшканні, а таксама на двор. Уваход вылучаўся атыкавым фігурным франтонам. Галоўны корпус першапачаткова меў пакрыццё бляхай, а флігелі і стайня — гонтай. Цалкам цагляным быў галоўны цэнтральны корпус. Бакавыя флігелі мелі цаглянымі толькі павернутыя да вуліцы фасадныя сцены. Іншыя сцены, як і сцены гаспадарчага будынка, былі складзены з бярвенняў у тэхніцы «ў шулы» з выкарыстаннем цагляных слупоў. Зноскі ------ 1. ↑ *Ігар Ціткоўскі.*. Паштовая станцыя **(нявызн.)**. Наследие Слуцкого края (22 кастрычніка 2019). Літаратура ---------- * Грицкевич А. П. Древний город на Случи. Мн. 1985, с. 35. * Опись города Слуцка при продаже князем Витгенштейном. 1840 г. НГАБ, ф. № 147, воп. 3, спр. 17822. * Зеленский И. Материалы для географии и статистики России… Ч. 1. СПб. 1864, с. 284. * Будземір В. Случчына // Спадчына. 1998. № 5, с. 217—219. Спасылкі -------- * Паштовая станцыя (Слуцк) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * | ⛭Славутасці Слуцка | | --- | | Раёны і кварталы | Гарадзішча • Стары горад • Новы горад • Востраў • Трайчаны • Выгода | | Умацаванні | Верхні замак† • Ніжні замак† • Гарадскія ўмацаванні†: Цытадэль (Новы замак)† • Віленская брама† • Капыльская брама† • Востраўская брама† • Навамейская брама† | | Палацы і сядзібы | Палац Радзівілаў† • Стары палац Радзівілаў† | | Грамадскія будынкі і збудаванні | Ратуша† • Дваранскі сходГКК • Паштовая станцыяГКК • Духоўнае вучылішча • Мужчынская гімназія • Дом культуры • Гарадскі стадыён | | Музеі | Слуцкі краязнаўчы музей | | Помнікі і мемарыялы | Помнік Сафіі Слуцкай | | Манастыры, саборы і храмы | Свята-Міхайлаўская царкваГКК • Свята-Аляксандра-Неўская царква • Трайчанскі манастыр† • Ільінскі манастыр† • Свята-Варварынская царква† • Свята-Мікалаеўскі сабор† • Свята-Раства-Багародзіцкая царква† Свята-Казьма-Дзям’янаўская царква • Свята-Іаана-Прадцечанская царква† • Свята-Успенская царква† • Свята-Георгіеўская царква† • Свята-Стэфанаўская царква† • Свята-Васкрасенская царква† • Царква Сімяона-Стоўпніка† • Царква Нараджэння Хрыстовага† • Надбрамная царква Іаана Багаслова† • Касцёл Святога Антонія Падуанскага† і кляштар бернардзінцаў • Касцёл Святога Духа і кляштар езуітаў† • Касцёл і калегіум езуітаў† • Фарны касцёл† • Касцёл Святога Антонія • Свята-Варварынская капліца • Капліца† • Кальвінскі збор† • Харальная сінагога† • Слуцкая халодная сінагога† | | Вуліцы | Віленская вуліца | | † страчаныя аб’екты ГКК маюць статус ГКК РБ |

**Савелій Со́рын** (26 лютага 1878 — 22 лістапада 1953) — рускі і амерыканскі мастак-партрэтыст беларускага паходжання, адзін з вядучых партрэтыстаў 1-й паловы ХХ стагоддзя ў Еўропе. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў Полацку. У 1894 годзе паступіў на жывапіснае аддзяленне Адэскага мастацкага вучылішча. Вучыўся ў К. К. Кастандзі. У 1899 годзе скончыў навучанне і паступіў Імператарскую Акадэмію мастацтваў у Санкт-Пецярбургу. Яго настаўнікамі былі І. І. Тварожнікаў, В. Я. Савінскі, І. Я. Рэпін. У 1907 годзе С. Сорын выпушчаны з Акадэміі мастацтваў, узнагароджаны Вялікім залатым медалём за дыпломную карціну «Натхнёная хвіліна» і правам на трохгадовую, аплачаную казной, паездку ў Еўропу для ўдасканалення прафесійнага майстэрства. У 1908—1910 гадах пабываў у Германіі, Францыі, Бельгіі, Італіі, Швейцарыі, дзе вывучаў творы класічнага і сучаснага еўрапейскага мастацтва. Пасля вяртання ў Расію Сорын хутка набыў рэпутацыю высокапрафесійнага, моднага партрэтыста, майстра жывапіснага і графічнага партрэтаў. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі С. Сорын пераехаў у Ялту, летам 1919 года ў Тыфліс. У маі 1920 года эміграваў у Францыю, дзе жыў у Парыжы. З 1923 года неаднаразова бываў у ЗША, працаваў у Нью-Ёрку, Сан-Францыска, Лос-Анджэлесе, Пітсбургу, Чыкага, Уілмінгтане і іншых гарадах. У час Другой сусветнай вайны мастак пераехаў у ЗША, дзе застаўся да канца жыцця. Памёр Савелій Сорын 22 лістапада 1953 года ў Нью-Ёрку. Творчасць --------- У сваёй творчасці Савелій Сорын імкнуўся жывапіснасць экспрэсіянізму і з ідэямі і выканальніцкім майстэрствам мастакоў эпохі Адраджэння. Пісаў пераважна партрэты дзеячаў культуры, у тым ліку Т. Карсавінай (1910), Г. Ахматавай (1913—1914), князя С. Валконскага (1915), княгіні В. Арловай (1917), А. Бенуа (1946), М. Горкага (1902), Г. Паўлавай, Э. Дузэ, М. Фокіна (1926), Ф. Шаляпіна (1943), Л. Мясіна (1922), Н. Каванькі (1923). У 1920-1930-я гады мастак актыўна ўдзельнічаў у выстаўках рускага мастацтва ў Парыжы (1921, 1927), Лондане (1921), Нью-Ёрку (1923, 1924), Пітсбургу (1924), Філадэльфіі (1932) і іншых гарадах. Стварыў партрэты членаў брытанскай каралеўскай сям’і, у тым ліку прынцэсы Лізаветы — будучай каралевы Лізаветы II. У гады Першай сусветнай вайны вайны Савелій Сорын зрабіў некалькі буйных узносаў у фонд дапамогі СССР. Зноскі ------ 1. ↑ Saveli Abramovich Sorin // RKDartists Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a> 2. 1 2 БелЭн 2002. 3. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Сорын Савелій на сайце анлайн-энцыклапедыі «Беларусь у асобах і падзеях» Літаратура ---------- * *Ярмоленка Г. М.* Сорын Савелій // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 88. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). Спасылкі -------- * Сорын Савелій на сайце анлайн-энцыклапедыі «Беларусь у асобах і падзеях» * СОРИН Савелий Абрамович (Савий, Завель Израилевич) // История и архитектура русского зарубежья (руск.) * Сорин, Савелий Абрамович // Еврейская энциклопедия Брокгауза и Ефрона. — СПб. 1908—1913. | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | RKDartists | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 14841912n · GND: 115993407X · ISNI: 0000 0003 9904 2851 · LCCN: n92087371 · SUDOC: 197862365 · VIAF: 225424051 · ULAN: 500020131 · БАП: 141773 | |

**Віёт** (саманазва: *Wishosk*) — індзейскі народ на поўначы Каліфорніі (ЗША). Агульная колькасць (2018 г.) - 1 000 чал. Гісторыя -------- Лінгвісты мяркуюць, што продкі віёт вылучыліся з ліку астатнік алгскіх народаў 4 000 гадоў таму. Каля 900 г. н. э. яны перасяліліся на поўнач Каліфорніі. У XIX ст. віёт насялялі ўзбярэжжа Ціхага акіяна паміж рэкамі Мэд і Іл на поўдзень ад іншага алгскага народа юрок. Кантакты з еўрапейцамі пачаліся з 1806 г. але доўгі час абмяжоўваліся менавым гандлем. З 1850 г. каля тэрыторый віёт сяліліся амерыканскія жывёлагадоўцы. Адносіны паміж індзейцамі і перасяленцамі былі напружанымі. Хаця сучасныя віёт адмаўляюць, што займаліся крадзяжом кароў і забойствам перасяленцаў, канфлікты з двух бакоў сталі звычайнымі. 26 лютага 1860 г. група амерыканцаў арганізавала нечаканы напад на паселішча віёт і з дапамогай халоднай зброі знішчыла ад 80 да 200 чалавек, пераважна жанчын, старых і дзяцей. Разня атрымала розгалас ў каліфарнійскіх сродках масавай інфармацыі. Віёт трапілі пад апеку арміі ЗША, а потым былі пераселены ў резервацыю на рацэ Кламат. З 1992 г. арганізуюцца штогадовыя дні памінання забітых у 1860 г. У 2000 г. была заснавана асобная рэзервацыя віёт. Культура -------- Віёт здаўна займаліся рыбалоўствам, збіральніцтвам і паляваннем. Важнае месца ў іх харчаванні займаў ласось. Рыбу лавілі з дапамогай сетак, пастак, рабілі на ручаях часовыя дамбы. Вылучаўся пласт майстроў-будаўнікоў лодак, што выдзёўбвалі з суцэльнага бярвення. Мясцовасць, населеную віёт, атачалі шырокалісцевыя лясы, дзе палявалі на аленяў і ласёў. На пляжах палявалі на ластаногіх і выкінутых на бераг кітоў. Збіралі ягады, арэхі, малюскаў. Па-майстэрску апрацоўвалі камень, драўніну, выраблялі плеценыя кашы і бісер. Сярод віёт вылучаліся бедныя і багатыя. Асноўнае багацце складалі скуры жывёл, скальпы дзятлаў, рэдкія ракавіны. Найбольш багатыя рыбалоўныя і паляўнічыя ўгоддзі, тытунёвыя зараснікі належалі асобным сем'ям. Традыцыйная вопратка выраблялася са скур аленяў і футра трусоў. Мужчыны апраналі футравыя повязі накшталт саронгаў, жанчыны — скураныя фартухі, якія аздаблялі махрамі і вяроўкамі. Падчас прахалоднага надвор'я карысталіся макасінамі. Жанчылі татуявалі падбародак. Віёт будавалі вёскі ў ніжняй плыні рэк і ручаёў. У адным паселішчы жыло ад 50 да 150 чалавек. Чатырохкутныя хаціны ладзілі з дошак, крылі двускатным дахам. Пасярэдзіне даху застаўлялі рухомыя дошкі для рэгулявання выхаду дыму, паколькі знутры хаціны памяшчаўся агмень. Дзверы драўляныя рассоўныя. Віёт падзяляліся на 3 сацыяльна-тэрытарыяльныя групы: *вікі*, *батават*, непасрэдна *віёт*. Яны не аб'ядноўваліся для адзіных мэтаў, накшталт ваенных канфліктаў з суседдзямі. На чале грамадства стаялі найбольш заможныя людзі. Асобных ваенных правадыроў не было, хаця войны здараліся часта. Воіны карысталіся лукам і стрэламі, скуранымі шчытамі і даспехамі. Войн можна было пазбегнуць праз матэрыяльныя выплаты. Дамінавалі патрыярхальныя вялікія пашыраныя сем'і на чале старэйшага працаздольнага мужчыны. Жаніх выплочваў за нявесту выкуп, пасля чаго яна пераязджала ў яго сям'ю. Калі ў маладога чалавека не было маёмасці для выкупу, пасля жаніцьбы ён сяліўся каля сям'і жонкі і аказваў ёй дапамогу. Такія шлюбы зваліся "палавіністымі". Разводы адбываліся ў выніку шлюбнай здрады. Прычым, мужчыны былі ініцыятарамі разводаў радзей, чым жанчыны. Фальклор прадстаўлены рытуальнымі танцамі, якія суправаджаліся міфалагічнымі і гістарычнымі апавяданнямі. Мова ---- Мова віёт належыць да алгскай групы. Апошні носьбіт памёр у 1962 г. Рэлігія ------- Да распаўсюджання хрысціянства традыцыйная рэлігія віёт абапіралася на культ продкаў. Найбольш знакамітым з іх быў культурны герой *Gatswokwire*. Яны таксама верылі ў духа-стваральніка сусвету *Gudatrigakwitl*. Ён не меў чалавечага аблічча. Рытуальная частка прадстаўлена танцамі, якія арганізоўвалі старыя людзі. Вылучаўся пласт жанчын, што займаліся лекаваннем. Зноскі ------ 1. ↑ Wiyot in United States 2. ↑ California Indian Languages: Algonquian Tribes 3. ↑ Native Languages of the Americas: Wiyot Indian Legends Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Віёт на Вікісховішчы | * Wiyot Tribe * Wiyot Tribe, CA Official Website * Wiyot — California Indians * Wiyot: Countries and Their Cultures * LLEWELLYN L. LOUD, ETHNOGEOGRAPHY AND ARCHAEOLOGY OF THE WIYOT TERRITORY | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | LCCN: sh85147194 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Мельнікава. **Галіна Уладзіміраўна Мельнікава** (нар. 13 жніўня 1963, п. Эрд, Жлобінскі раён, Гомельская вобласць) — беларускі палітык. Галоўны рэдактар установы «Рэдакцыя Жлобінскай газеты „Новы дзень"». Біяграфія --------- Нарадзілася 13 жніўня 1963 года ў п. Эрд Жлобінскага раёна Гомельскай вобласцію Скончыла Магілёўскі бібліятэчны тэхнікум імя А. С. Пушкіна, Беларускі ўніверсітэт культуры, Акадэмію кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. Працавала аператарам вылічальна-клавішных машын Жлобінскага інфармацыйна-вылічальнага цэнтра, бібліятэкарам філіяла Жлобінскай ЦБС, загадчыкам сектара ўліку камітэта камсамола Жлобінскага чыгуначнага вузла, бібліятэкарам гарадской дзіцячай бібліятэкі — філіяла Жлобінскай раённай ЦБС, бібліятэкарам сярэдняй школы № 11 Жлобінскага гарадскога аддзела адукацыі, загадчыкам аддзела бібліятэчнага маркетынгу Жлобінскай раённай ЦБС, загадчыкам аддзела па інфармацыйнай рабоце і сувязях з грамадскасцю Жлобінскага гарвыканкама, загадчыкам аддзела інфармацыі, начальнікам аддзела ідэалагічнай работы Жлобінскага райвыканкама. Выбіралася членам Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 6-га склікання. Зноскі ------ 1. ↑ Мельнікава Галіна Уладзіміраўна(недаступная спасылка)

Вывяржэнне вулкана Сент-Хеленс **Стыхійнае бедства** — прыродная з'ява, якая носіць надзвычайны характар і прыводзіць да парушэння нармальнай дзейнасці насельніцтва, гібелі людзей, разбурэння і знішчэння матэрыяльных каштоўнасцей. Стыхійныя бедствы могуць узнікаць як незалежна адзін ад аднаго, гэтак і звязана: адно з іх можа пацягнуць за сабой іншае. Некаторыя з іх часцяком узнікаюць у выніку дзейнасці чалавека, як лясныя і тарфяныя пажары, вытворчыя выбухі ў горнай мясцовасці, пры будаўніцтве плацін, распрацоўцы кар'ераў, што часцяком прыводзіць да апоўзняў, снежных лавін, абвалаў ледавікоў і гэтак далей. Незалежна ад крыніцы ўзнікнення, стыхійныя бедствы характарызуюцца значнымі маштабамі і рознай працягласцю — ад некалькіх секунд і хвілін, як землетрасенні, снежныя лавіны, лімналагічыя катастрофы, да некалькіх гадзін (селі), дзён (апоўзні) і месяцаў (паводкі). Ліквідацыя наступстваў ---------------------- Пытаннямі, звязанымі з памяншэннем страт і ліквідацыяй наступстваў стыхійнага бедства, займаецца комплекс дзяржаўных службаў, аб'яднаных пад назвай грамадзянская абарона. У цэлым задача грамадзянскай абароны з'яўляецца больш шырокай, уключаючы абарону насельніцтва ад катастроф тэхнагеннага паходжання, эпідэмій і іншых здарэнняў. Сярод мерапрыемстваў, накіраваных на змяншэнне шкоды ад стыхійнага бедства, важную ролю займаюць падрыхтоўка і навучанне насельніцтва, арганізацыя працы выратавальных службаў, стварэнне адпаведнай інфраструктуры, эвакуацыя насельніцтва з раёнаў стыхійнага бедства. У выпадку стыхійнага бедства значных маштабаў дзяржава можа абвясціць у пэўных рэгіёнах надзвычайнае становішча. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Стыхійнае бедства * World Bank's Hazard Risk Management. World Bank. (англ.) * Disaster News Network Архівавана 5 лістапада 2006. (англ.)

**Грыгорый (Рыгор) Цамблак**, **Цамвлах**, **Цымівлах**, **Семівлах**, свецкае імя **Гаўрыіл** (~1364, Тырнава, Балгарыя — зіма 1419/1420) — дзеяч праваслаўнай царквы, мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Русі, мітрапаліт малдова-валашскі, пісьменнік. Жыццё і дзейнасць ----------------- Паходзіў з абалгаранага валашскага баярскага роду. Адукацыю атрымаў у Тырнаўскім манастыры св. Тройцы пад кіраўніцтвам патрыярха Еўфімія, а таксама ў Канстанцінопалі, дзе займаўся перапіскай і перакладам на царкоўнаславянскую мову агіяграфічных твораў. Светапогляд Грыгорыя Цамблака сфарміраваўся пад уплывам візантыйскай культуры. У час турэцкай агрэсіі на Балканы, у 1394 годзе пакінуў Балгарыю, каля 1400 года ўзяў манаства і ўступіў у манастыр пад імем Грыгорыя. Займаўся прапаведніцкай дзейнасцю ў манастырах Візантыі, пэўны час быў ігуменам Дзечанскага манастыра ў Сербіі, прэсвітэрам у Сучаве ў Малдавіі. У 1406 годзе праездам быў у Вялікім Княстве Літоўскім, падчас паездкі да свайго дзядзькі — мітрапаліта усяе Русі Кіпрыяна, але на Нёмане атрымаў вестку пра яго смерць, на пэўны час затрымаўся ў Вялікім Княстве Літоўскім, пазнаёміўся з вялікім князем Вітаўтам. Зноў Грыгорый Цамблак з’явіўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у 1410-х гадах. Вялікі князь Вітаўт, працягваючы Альгердаву палітыку на ўзнаўленне Кіеўскай мітраполіі, асобнай ад Масквы (гл. пра т.зв. «Літоўскую мітраполію»), прапанаваў сабору праваслаўных епіскапаў Вялікага Княства Літоўскага вылучыць кандыдатуру Грыгорыя Цамблака на кіеўскі мітрапалічы сталец. Для пасвячэння Грыгорый Цамблак паехаў у Канстанцінопаль, але безвынікова. Не мелі поспеху і два вітаўтавы пасольствы ў Канстанцінопаль, як і ў часы Альгерда, спроба ўзнаўлення Кіеўскай мітраполіі сустрэла моцнае супраціўленне Вялікага княства Маскоўскага. Тым часам Маскоўская мітраполія ахоплівала яшчэ ўсю тэрыторыю Кіеўскай мітраполіі і мітрапаліт Фоцій не хацеў зракацца ўлады над Кіевам і Галічам, пастаўленне ў Кіеў асобнага «літоўскага» кіеўскага мітрапаліта прывяло да канфлікту паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскім княствам. Нягледзячы на анафемы канстанцінопальскага патрыярха і мітрапаліта Фоція, царкоўны сабор у Навагрудку (15.11.1415), дзе прысутнічаў увесь праваслаўны епіскапат Вялікага Княства Літоўскага і Польшчы, пасвяціў Грыгорыя Цамблака ў мітрапаліты кіеўскія. Гэтае рашэнне сабор тлумачыў тым, што Фоцій не клапоціцца пра стан вялікалітоўскай часткі мітраполіі, а таксама царкоўнымі канонамі. Абвінавачванні, што выбары Грыгорыя Цамблака адбыліся пад ціскам вялікага князя Вітаўта на епіскапаў, паводле меркавання К. Хадыніцкага, абапіраюцца на пазнейшыя сведчанні тэндэнцыйнага Ніканаўскага летапісу, аўтар якога хацеў паказаць нелігітымнасць абрання Грыгорыя Цамблака. Па нагаворы Фоція канстанцінопальскі патрыярх наклаў праклён на Грыгорыя Цамблака і разам з візантыйскім імператарам звярнуўся да вялікага князя Вітаўта, каб той прызнаваў духоўную ўладу выключна Фоція. Вясной 1416 года, калі Кіеў быў абложаны татарамі Едзігея, Грыгорый Цамблак перанёс кафедру ў Вільню ў Багародзіцкую царкву, а рэзідэнцыяй зрабіў Наваградак. Не атрымаўшы пастаўлення ад Канстанцінопаля, вялікі князь Вітаўт, гледзячы на ўнійныя тэндэнцыі, паслаў Грыгорыя Цамблака на 16-ты Сусветны сабор, які праходзіў 5.11.1414 — 22.4.1418 года ў Канстанцы. Грыгорый Цамблак 19.2.1418 года ўрачыста ўехаў у Канстанц на чале дэлегацыі з 300 прадстаўнікоў Вялікага Княства Літоўскага, Ноўгарада, Малдавіі і Вялікай Арды. У Канстанцы Грыгорый Цамблак меў аўдыенцыю Папы Марціна V, 25.2.1418 года выступіў з дзвюма прамовамі: «Прывітальнае слова Папу Марціну V» і «Прывітальнае слова айцам Канстанцкага сабора», у якіх засведчыў сваё, а таксама караля Ягайлы і вялікага князя Вітаўта, жаданне ўніі праваслаўнай і каталіцкай цэркваў і прапанаваў з мэтай яе заключэння склікаць агульны сабор прадстаўнікоў абодвух веравызнанняў. Але прамова Грыгорыя Цамблака не мела поспеху, на саборы ў першую чаргу абмяркоўвалася ўнутраная рэформа каталіцкай царквы. Апошнія звесткі пра Грыгорыя Цамблака датуюцца 5-18.5.1418 года, калі ён быў ў Кракаве, вяртаючыся з Канстанца ў Навагрудак. Пазнейшыя звесткі крыніц кажуць ужо пра памерлага Грыгорыя Цамблака. Пасля смерці Грыгорыя Цамблака і абвастрэння адносін Вялікага Княства Літоўскага з Польшчай у пачатку 1420-х гадоў пытанне ўзнаўлення Кіеўскай мітраполіі страціла вастрыню, вялікі князь Вітаўт прызнаў царкоўную ўладу Фоція над праваслаўнымі епархіямі Вялікага Княства Літоўскага. Некаторыя даследчыкі лічаць, што Грыгорый Цамблак не памёр у 1419 годзе, а з-за пагроз і ганенняў часткi праваслаўных епіскапаў, якія не хацелі раздзелу адзінай мітраполіі хоць і з цэнтрам у Маскве, ён пакінуў Вялікае Княства Літоўскае каля 1420 года і выехаў у Малдову, дзе пражыў у манастыры да 1450 года. Творчасць --------- Творы Грыгорыя Цамблака на царкоўнаславянскай мове адносяць да літаратур балгарскай, сербскай, малдоўскай, румынскай, старажытнарускай, старабеларускай і стараўкраінскай. Грыгорый Цамблак лічыцца аўтарам больш за 50 твораў, з якіх захаваліся і вядомы 26, у т.л. 10 твораў напісаных у т.зв. «літоўскі» перыяд. Пераважна творы Грыгорыя Цамблака — дыдактычна-панегірычныя, урачыстыя словы, казанні на розныя святы і асобныя падзеі рэлігійнага жыцця. Сярод твораў Грыгорыя Цамблака «Надмагільнае слова мітрапаліту Кіпрыяну», «Пахвальнае слова Еўфімію Тырнаўскаму», «Як трымаюць веру немцы» і інш. Асаблівую цікавасць уяўляе слова Г. Цамблака пра мукі Іаана Новага ў Белаградзе — важная крыніца па гісторыі Бесарабіі і паўднёвага берага Чорнага мора, упершыню апублікаваная ў працы румынскага епіскапа Мельхіседэка, жыццяпісе Г. Цамблака «*Vie’ta si scrierile lui Grigorie Tamblacu*» (Бухарэст, 1884). Грыгорый Цамблак браў удзел у складанні «Акруговай граматы» і «Апраўдальнага паслання заходнярускіх епіскапаў». Таксама займаўся перапісваннем богаслужэбных кніг. Творы Грыгорыя Цамблака былі папулярныя і ў Маскве, ужо ў XV стагоддзі яго казанні былі ўнесены у зборнікі царкоўных павучанняў нараўне з казаннямі Іаана Златавуста і іншых святых айцоў, хоць і ананімна, у XVI стагоддзі казанні Г. Цамблака ўносіліся ў зборнікі ўжо вельмі часта, але пад рознымі імёнамі. Нарэшце, мітрапаліт Макарый унёс творы Грыгорыя Цамблака ў сваю Чэццю-Мінею, змясціўшы пад рознымі чысламі, а потым злучыўшы вялікую частку іх у канцы ліпеньскай кнігі пад загалоўкам «Кніга Грыгорыя Самвлака». Як прапаведнік, Грыгорый Цамблак часта пільнаваўся візантыйскім узорам і даходзіў да такой напышлівасці, што часам рабіўся малазразумелым. Творы Грыгорыя Цамблака актыўна перапісваліся ў манастырах (Супрасльскім, Слуцкім, Жыровіцкім, Аршанскім, Лаўрышаўскім) і браліся за ўзор, захаваліся ў шматлікіх рукапісных зборніках 15—19 ст. Ушанаванне памяці ----------------- Яго імя носіць Дзяржаўны ўніверсітэт імя Рыгора Цамблака ў Таракліі. Зноскі ------ 1. ↑ *Deutsche Nationalbibliothek* Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 16 кастрычніка 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578'></a> 2. ↑ *Deutsche Nationalbibliothek* Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 16 снежня 2014.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578'></a> 3. ↑ Grigorij Camblak // NUKAT — 2002.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q11789729'></a> 4. ↑ *Deutsche Nationalbibliothek* Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 31 снежня 2014.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578'></a> Літаратура ---------- * Цамблак Грыгорый // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. — С. 82. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17). * *Chodynicki K.* Camblak Grzegorz // Polski słownik biograficzny. — T. II. — Kraków, 1937. — S. 193—194. * *Антонаў В. В.* Цамблак Грыгорый // Рэлігія і царква на Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн. 2001. — С. 348. * Григорий Цамблак: Живот и творчество. — София, 1984. * *Хаўратовіч І. П.* Цамблак Грыгорый // Мысліцелі і асветнікі Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн. 1995. — С. 151—154. * *Яцимирский А. И.* Г. Цамблак. Очерк его жизни, административной и книжной деятельности. // Православный собеседник. — Казань, 1905, апрель. С. 752. * Григорий Цамблак // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона | | Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 122338935 · GND: 119541416 · ISNI: 0000 0000 8717 9955 · LCCN: n82106159 · NKC: js2006358534 · NTA: 071153276 · NUKAT: n2008154850 · SUDOC: 101448678 · VIAF: 61598871 | |

**Капліца** — каталіцкая капліца на Кальварыйскіх могілках Мінска, размешчаная злева ад касцёла Узвіжання Святога Крыжа, побач з капліцай-пахавальняй Паўла Равы. Пабудавана ў пачатку XX ст. як пахавальня. Архітэктура ----------- Побач з капліцай-пахавальняй Паўла Равы Дзверы Помнік архітэктуры мадэрна. Цагляная капліца вырашана кампактным прамавугольным у плане аб’ёмам з асіметрычна высунутым бакавым рызалітам; накрыта перакрыжаванымі паўвальмавымі дахамі. Прамавугольныя плоскасці фасадаў завершаны трапецападобнымі шчытамі над такой жа формы бакавымі аконнымі праёмамі і перспектыўным уваходным парталам. Рысы мадэрна прасочваюцца ў крыжовых пераплётах вокнаў і філёнгавай крапоўцы 2-створкавых дзвярэй. Літаратура ---------- * Капліца // Каталіцкія храмы Беларусі: Энцыкл. даведнік / А. М. Кулагін; фатограф А. Л. Дыбоўскі. — 2-е выд.. — Мн.: БелЭн, 2008. — С. 224-225. — 488 с. — ISBN 978-985-11-0395-5. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Мадэрнавая капліца (Кальварыйскія могілкі) * Мадэрнавая капліца (Кальварыйскія могілкі) на сайце «Архіварта»

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Сянная плошча (значэнні). **Сянная плошча** — плошча ў цэнтры Санкт-Пецярбурга, размешчаная на скрыжаванні Маскоўскага праспекта і Садовай вуліцы. Назву плошча атрымала у канцы XVIII стагоддзя з-за таго, што на гэтым месцы прадавалася сена. У 1952 годзе плошча была перайменавана ў *плошчу Міру*, а 1 ліпеня 1992 года ёй вярнулі першапачатковую назву. На плошчы заўсёды людна, тут перасякаюцца тры лініі метрапалітэна (станцыі «Сянная плошча», «Садовая», «Спаская»), лініі трамваяў і маршрутных таксі. Гісторыя -------- У чэрвені 1831 года тут адбыўся масавы стыхійны народны выступ — «халерны бунт». На Сянной плошчы сыходзяцца: * Садовая вуліца; * вуліца Яфімава; * Маскоўскі праспект; * завулак Брынько; * завулак Грыўцова; * Спаскі завулак.

**Палацава-паркавы комплекс Дзяконскіх** — помнік архітэктуры і садова-паркавага мастацтва ХVIII стагоддзя ў вёсцы Магілёўцы Пружанскага раёна. Палац у цяперашні час займае Брэсцкая абласная псіхіятрычная бальніца «Магілёўцы»  (ВД) (бел.. Гісторыя -------- ### У валоданні Быхаўцаў Сядзіба належала старадаўняму роду Быхаўцаў. Заснавальнікам роду быў Міцько Быхавец, які меў сыноў Васіля (Тышко), Васько і Андрэя. Баяры смаленскія Васіль і Васько атрымалі Магілёўцы, Лыскава і многія іншыя маёнткі і фальваркі (Лібярполь, Гута, Разалін) ў XVI ст. за верную службу каралю польскаму і вялікаму князю літоўскаму Жыгімонту I Старому. На думку Рамана Афтаназы, аднапавярховы дом быў пабудаваны ў сярэдзіне XVIII стагоддзя Быхаўцамі, а прыблізна праз 100 гадоў значна павялічаны за кошт дабудовы бакавых крылаў. Да 1863 года маёнткам Магілёўцы валодаў Аляксандр Быхавец, ад якога ён перайшоў да яго сыноў Казіміра і Сяргея, генерал-маёраў расійскага войска. ### У валоданні Дзяконскіх У канцы 1870 — пачатку 1880-х гадоў, пасля смерці братоў Казіміра і Сяргея Быхаўцаў, якія не пакінулі нашчадства, вялікі родавы маёнтак Магілёўцы перайшоў да Казіміра Дзяконскага (? — 1913), сына іх сястры Юліі (1825—1858) ад Яўстафія Дзяконскага (1820—1894). На той час маёнтак налічваў 3 607 дзесяцін зямлі. Сярэдні валавы прыбытак з яго складаў каля 6 650 рублёў срэбрам. Казімір Дзяконскі ажаніўся са Стэфаніяй з Талочкаў, дачкой уладальнікаў маёнтка Вердамічы Эдварда Талочкі і Марыі з роду Маршалковічаў. Няпярэдадні Першай сусветнай вайны маёнтак у Магілёўцах быў цэнтрам мясцовага свецкага жыцця. Дзяцей пара не мела. У красавіку 1909 года Казімір Дзяконскі склаў тэстамент, паводле якога ён пакінуў сваю спадчыну жонцы Стэфаніі «за выключэннем родавых нерухомых маёмасцяў». Аднак, Стэфаніі пакідалася права пажыццёва валодаць гэтай родавай маёмасцю. Доля Стэфаніі складала 1/7 частку маёнтку Магілёўцы. Каля 1910 года Стэфанія і Казімір вырашылі ўсынавіць свайго далёкага родзіча, васямнаццацігадовага юнака Альбіна Міхала Дзяконскага (1892—1940). Бацькі яго далі згоду. Пагадненне гэтае трымалася ў сакрэце і стала вядомым толькі пасля смерці Казіміра, аднак, афіцыйна не было аформлена. Афіцыйна сваю маёмасць мог пакінуць жонцы і брату Юліяну, таксама бяздзетнаму ўдаўцу. Пасля смерці мужа ў 1913 годзе Стэфанія пачала ўладкоўваць спадчынныя справы такім чынам, каб захаваць свае інтарэсы і пакінуць маёмасць Альбіну. Большая частка маёнтка Магілёўцы адносілася да катэгорыі родавых, а значыць атрымаць іх мог бліжэйшы родзіч мужчынскага полу. З той прычыны, што Альбін не быў усыноўлены, 6/7 частак маёнтку Магілёўцы пераходзіла ва ўладанне брата Казіміра, Юліяна. У снежні 1913 года было складзена пагадненне паміж Стэфаніяй, Альбінам і бацькамі Альбіна. Пагадненне абвяшчала згоду ўсіх бакоў на імкненне перадаць Альбіну маёнтак Магілёўцы, а Стэфаніі пры гэтым быў забяспечаны грашовы штогадовы прыбытак і пражыванне ў доме. Размова ішла нават пра тое, што Альбін купіць у яе 1/7 частку маёнтку. У сакавіку 1914 года да маёнтка Магілёўцы належалі фальваркі Разалін, Янін, Лібертполь, Гута і хутары Копань, Полька, Сосенкі і Крупа. Агулам маёнтак з фальваркамі і хутарамі складаў 5081 дзесяцін зямлі, з іх 3607 дзесяцін зручнай і 1474 дзесяцін незручнай зямлі. У часы Першай сусветнай вайны дом і гаспадарка значна пацярпелі. Перасоўванні войска прыносілі значны ўрон, гэта былі патравы збожавых і рэквізіцыі. У верасні 1915 года ў маёнтку Магілёўцы рэквізіцыю жыта, аўсу, пшаніцы, канюшыны, вікі, саломы і бульбы праводзіў маршалак шляхты Гарадзенскага павета, у чым выдаў квітанцыю на 120 000 рублёў прадстаўніку Дзяконскай, яе брату Юліяну Эдуардавічу Талочку. Альбін Дзяконскі, апошні ўладальнік Магілёўцаў У 1920 годзе былі зроблены падлікі стратаў маёнтка ад расійскіх і нямецкіх войск. Верагодна, кампенсаваць маглі толькі тое, што было занатавана на паперы. Рэквізіцыя прадуктаў на суму 120 610 рублёў на патрэбы расійскага войска склала 8 % ад перадваеннага кошту маёнтка (1,5 млн рублёў). У лютым 1916 года расійскія ўлады кампенсавалі Стэфаніі 104 410 рублёў. Страты ад дзеянняў немцаў склалі 9 % ад кошту маёнтку або 161 049 рублёў, якія ніхто не кампенсаваў. З дакументаў відаць, як значна ад немцаў у 1915—1918 г. пацярпеў дом Дзяконскіх і прыватныя рэчы гаспадароў. У спісе забраных немцамі прадметаў значыцца вопратка, абутак, коўдры, залатыя ўпрыгажэнні, калье з манетаў. Рэквізавалі таксама мэблю з кабінета і сталовай — шафу, камод, столікі. Аднак, упраўляючаму немцы выдалі даведкі аб рэквізіцыі. У 1916 годзе Стэфанія Дзяконская ўсынавіла Альбіна Міхала і арганізавала яго шлюб з Соф’яй Малінскай (1893—?). У кастрычніку 1921 года Стэфанія пакінула тэстамэнт на карысць Альбіна Міхала. Стэфанія Дзяконская памерла ў 1924 годзе ў Магілёўцах ва ўзросце 58 гадоў ад анеўрызмы сэрца і была праз тыдзень пахавана побач з мужам на могілках каля касцёла Сэрца Хрыстовага ў Лыскаве. Пасля ўварванні савецкіх войскаў на тэрыторыю Заходняй Беларусі ў верасні 1939 года паэт Альбін Дзяконскі быў арыштаваны і перавезены ў Мінск, дзе перабываў прынамсі да сакавіка 1940 года. Далейшы яго лёс невядомы. Жонка Дзяконскага выехала ў Варшаву. Родавая капліца Быхаўцаў была знішчана, парк закінуты. Палац у цяперашні час займае псіхіятрычная бальніца. Архітэктура ----------- Сядзібны дом Аднапавярховы палац у Магілёўцах быў узведзены ў сярэдзіне XVIII стагоддзя на высокай тэрасе ракі Мушкі. Капліца Асіметрычны паркавы фасад Палац быў арыентаваны на поўдзень. Яго пакрываў высокі чатырохсхільны гонтавы дах. Будынак меў у плане форму прамавугольнікам і вылучаўся масіўным ганкам. Некаторая перабудова палаца была праведзена ў сярэдзіне XIX стагоддзя. Крылы палаца былі падоўжаны, а цэнтральная частка складалася з высокага порціка на 4 іанічных калонах. Падобны порцік меўся з паркавага боку, але быў асіметрычны параднаму, таму што на цэнтральнай восі палаца знаходзілася сямейная капліца з зашклёнымі сценамі, накрытая шатровым дахам. Капліца была пабудавана ў сярэдзіне XVIII стагоддзя. У плане яна была васьмерыковай на высокім фундаменце. Сядзіба з боку ракі Палац быў атынкаваны і пафарбаваны ў белы колер. Унутраныя пакоі былі высцелены дубовым паркетам і багата аздоблены. Прыгажосцю вылучалася мэбля палаца ў стылі ампір, аздобленая бронзай. На сценах меліся партрэты продкаў, у зашклёных шафах — значны збор саксонскага фарфоравага посуду на 100 асоб. На сценах віселі карціны, бронзавыя кандэлябры. Цікава былі аздоблены чаканільярдная, музычны салон, сталовая, кабінет, спальні, пакоі для адпачынку і гасцявыя пакоі (на другім паверсе). У іх меліся кафляныя печы, каміны, паркетныя падлогі з дуба і ясеня. У пакоі, які насіў назву «скарбца», меліся краты, так як там змяшчаўся вельмі каштоўны збор старадаўняй зброі і манет. Унутраная прастора бібліятэкі была аформлена мэбляй з карэльскай бярозы, вялікім круглым сталом на 20 асоб, 3 жырандолямі з каляровага венскага шкла. Кнігазбор складаўся з 3 тысяч тамоў. У цэнтры бібліятэкі стаяў вялікі стол, а ўздоўж сцяны дыван, разлічаны на 20 чалавек. Каля сцен стаялі шафы з кнігамі. У нішах віселі жырандолі з каляровага венецыянскага шкла. У кніжным зборы мелася каля 3 тыс. кніг, у тым ліку ўнікальны рукапіс Беларускага летапісу (так званая «Хроніка Быхаўца»), створанага ў 60 — 70-я — гажы XVI стагоддзя на старабеларускай мове кірыліцай. У творы змяшчалася гісторыя Вялікага Княства Літоўскага ад легендарных часоў да 1506 года. У 1834 годзе Аляксандр Быхавец перадаў гэты твор гісторыку Тэадору Нарбуту, які ў гэты час працаваў над 10-томнай «Старажытнай гісторыяй літоўскага народа». Парк ---- Гранітны стол у парку Парк Каля сядзібы меўся стары парк. У ім раслі векавыя ліпы, клёны, таполі. Вакол палаца знаходзіліся вялікія газоны, клумбы і кусты. Невялікая частка парку, абнесеная нізкім мурам з боку параднага ўезда, называлася «цялятнікам» і была абсаджана мноствам кветак у адпаведнасці з порамі года. Парк спускаўся ў нізіну і называўся там «звярынцам». У ім мелася маляўнічая сажалка з белымі лілеямі. У парку быў пастаўлены стол на невялікай гранітнай ножцы. Пры Дзяконскіх парк перапланавалі. Ад старой кампазіцыі засталіся 37 ліпавых дрэў, якія вялі да партэра. Зараз, у сувязі з існаваннем на тэрыторыі сядзібы бальніцы, захавалася толькі частка гэтага паркавага комплексу — невялікія пералескі, дрэўныя групы з лістоўніц, ліп, бяроз, соснаў, елак, клёнаў, таполяў белых, псеўдатсугі Мензіса (*Pseudotsuga menziesii*), чарнаклёнаў. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 Палацава-паркавы комплекс Дзяконскіх (Магілёўцы) на сайце Radzima.org 2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Род Дзяконскіх — галіна Яна Валынца «Герольд Litherland» № 18. 2011. 3. ↑ Могилевцы, Пружанский район, Брестская область — бывший владелец с помощью Наполеона мечтал восстановить ВКЛ, а сейчас во дворце — психушка (руск.)(недаступная спасылка). *Новыя падарожжы дылетанта*. СТБ (25 красавіка 2012). Архівавана з першакрыніцы 2 красавіка 2015. Праверана 2 мая 2020. Літаратура ---------- * Беларусь: Энцыклапедычны даведнік. — Мн. 1994. — 800 с. * Мысляры і асветнікі Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн. 1995. — 671 с. * Несцярчук Л. М. Замкі, палацы, паркі Берасцейшчыны Х — XX ст.ст. — Мн. 2002. — 336 с. * Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка Пружанскага раёна — Мн. 1992. — 456 с. * Пружаншчына літаратурная // Раённыя будні. 1998. 26 мая. * Сліж Н. Статус жанчыны-шляхцянкі ў ВКЛ (XVI—XVIII ст.ст.) // Беларускі гістарычны часопіс. 1996. № 4. с. 57 0 67. * *Федорук А. Т.* Старинные усадьбы Берестейщины (руск.) / А. Т. Федорук; ред. Т. Г. Мартыненко. — 2-е изд. — Мн.: БелЭн, 2006. — 576 с: ил. — 1 500 экз. — ISBN 985-11-0383-7. * Ходзін С. Летапісанне на Беларусі // Беларускі гістарычны часопіс. 1997. № 2. с. 81 — 94. * Терехова В. И курганы, и битвы, и память, и жизнь… // Беларуская думка. 1993. № 7. с. 49 — 51. * Ходзін С. Летапісанне на Беларусі // Беларускі гістарычны часопіс. 1997. № 2. с. 81 — 94. * Церахава В. Хроніка Быхаўца // Берасцейскія карані. — Брэст. 1998. — с. 194—196. * Церахава В. Хроніка Быхаўца // Раённыя будні. 1997. 8 верасня. * Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — т.2. — Мн. 1994. — 537 с. * Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — т. 6. — ч. 1. — Мн. 2003. — 616 с. * Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя. — Мн. 1989. — 575 с. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Палацава-паркавы комплекс Дзяконскіх (Магілёўцы) * Палацава-паркавы комплекс Дзяконскіх (Магілёўцы) на сайце Radzima.org * Палацава-паркавы комплекс Дзяконскіх (Магілёўцы) на сайце Глобус Беларусі (руск.) *

**Сіняхвостка** (*Tarsiger cyanurus*) — птушка з сямейства мухалоўкавых. Апісанне -------- Мае даўжыню 13-14 см, вагу каля 10-18 грамаў. Дробная (драбней вераб’я) птушка з сінімі надхвосцем і хвастом. У самца ярка-сіняе апярэнне верхняй часткі цела, на плячах, гузцы і хвасце. Сіняя афарбоўка апярэння цямней за ўсё на шчоках і па баках шыі. Ніжняя частка цела сметанковага колеру з ярка-аранжавымі бакавымі бакамі. Над ілбом і вачыма праходзіць белая паласа. У самкі апярэнне верхняй часткі цела аліўкава-карычневага колеру, святлей унізе. Гузка і хвост сіняватага колеру, бакавіцы аранжавыя. Маладыя птушкі падобныя на маладых, плямістых заранак. ### Вакалізацыя Песня — набор свістаў. Характэрныя спевы сіняхвосткі пачынаюцца вельмі ціха, затым пераходзяць да гучнай пошчакі «тры-ліі, тры-ліі» і зноў ціха сканчаюцца. Птушка спявае і днём і ноччу, седзячы часцей на вяршыні дрэва. Крык — гучнае «фьіць-трр». Распаўсюджанне -------------- Сіняхвостка мае вялікую вобласць распаўсюджання, якая распасціраецца ад Эстоніі і Фінляндыі праз Сібір да Японіі і Карэі. На поўдні яна распаўсюджаная ў Казахстане, Пакістане, Індыі, Непале і Тайландзе. Гэта нясмелая птушка, якая насяляе густыя хваёвыя і яловыя лясы, вільготныя нетры. Размнажэнне ----------- Сіняхвостка гняздуецца на зямлі, у гнілым пні, дупле або ў паваленым дрэве. У кладцы 5-7 белых з бэжавым вяночкам на тупым канцы яек. Зноскі ------ 1. ↑ *Svensson, L. Mullarney, K. & Zetterström, D.* Collins Bird Guide, ed. 2.. — 2009. — С. 260. — ISBN 0-00-219728-6. 2. ↑ Handbook of the Birds of the World, vol. 10 / del Hoyo, J.; et al. eds.. — Barcelona: Lynx Edicions. — ISBN 84-87334-72-5. Літаратура ---------- * Roger Peterson, Guy Montfort, F. A. D. Hollom: Die Vögel Europas, Verlag Paul Parey, Hamburg und Berlin, 9. Auflage 1966, ISBN 3-490-05518-7 * R. Boeme, A. Cherenkov, V. Dinez, V. Flint: Birds of Russia, Moscow, 1998. Спасылкі -------- * Сіняхвостка – доўгачаканы новы від птушак, адзначаны для Беларусі * Позвоночные животные России: Синехвостка(недаступная спасылка) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) | | Таксанамія | Avibase · eBird · GBIF · iNaturalist · IRMNG · ITIS TSN · NCBI |

**Будынак паліклінікі** — будынак паліклінікі ў Мінску па вуліцы Мяснікова, 26. Гісторыя -------- Будынак (справа) у забудове раёна, 1941-42 Новая паліклініка ў 1931 годзе Пабудаваны ў 1928—1931 гадах па праекце архітэктара Герасіма Якушкі. Адзін з першых у Беларусі спецыялізаваных будынкаў лячэбных устаноў. Першапачаткова паліклініка, пасля кардыялагічны дыспансер, цяпер ў будынку размешчана Галоўнае ўпраўленне Міністэрства фінансаў Рэспублікі Беларусь па горадзе Мінску. Архітэктура ----------- Будынак Г-падобны ў плане, з роўнымі па даўжыні крыламі, на тарцах якіх размешчаны амаль квадратныя ў плане 2—3-павярховыя аб’ёмы са схільнымі дахамі. Аб’ёмы злучаны двухпавярховай вуглавой часткай, якая на галоўным фасадзе вырашана паўкругам. Крывалінейны абрыс надае кампазіцыі будынка пластычнасць і выразнасць. Фасады тарцовых аб’ёмаў пазбаўлены дэкору, у вуглавой частцы прасценкі вылучаны рустам. Найбольш складаную канфігурацыю плана і кампаноўку памяшканняў мае аб’ём паўночна-ўсходняга тарца. У ім 2 уваходы, галоўны злучаны непасрэдна з лесвічнай клеткай, якая выступае на фасадзе. Зноскі ------ 1. ↑ *Мікалай Ножнікаў*. Застывшая музыка зодчего Якушко (руск.). vestnik-mogileva.info (23 верасня 2011). Архівавана з першакрыніцы 9 студзеня 2016. Праверана 10 студзеня 2016. 2. ↑ Дом офицеров, геофак БГУ, Академия наук. Какие еще символы конструктивизма сохранились в Минске Архівавана 16 красавіка 2016. (руск.) Літаратура ---------- * 244. Будынак паліклінікі // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1988. — Мінск. — 333 с.: іл. — ISBN 5-85700-006-8. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Будынак паліклінікі (Мінск) * Будынак паліклінікі (Мінск) на сайце «Архіварта»

**Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце Башкартастана** — дакумент, што абвясціў асноўныя прынцыпы грамадска-палітычнага і дзяржаўнага ладу Башкірскай ССР — Рэспублікі Башкартастан. Дэкларацыя была прынята 11 кастрычніка 1990 года на III сесіі Вярхоўнага Савета Башкірскай АССР. Гісторыя прыняцця дэкларацыі ---------------------------- 12 чэрвеня 1990 года з'езд народных дэпутатаў РСФСР прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце Расійскай Савецкай Федэрацыйнай Сацыялістычнай Рэспублікі. Дадзеная Дэкларацыя, а таксама Законы СССР «Аб размежаванні паўнамоцтваў паміж Саюзам ССР і суб'ектамі Федэрацыі», «Аб асновах эканамічных адносін Саюзу ССР, саюзных і аўтаномных рэспублік» з'явіліся юрыдычным грунтам для распрацоўкі і прыняцця Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Башкірскай рэспублікі. З пачаткам працы камісіі Вярхоўнага Савета БАССР, якая занялася падрыхтоўкай праекта Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Башкірскай ССР, у рэспубліцы завярнулася дыскусія пра месца Башкартастана ў Саюзе ССР і Расійскай Федэрацыі. Падчас распрацоўкі тэксту Дэкларацыі пазначыліся два цэнтры — у Вярхоўным Савеце Башкірскай АССР і Савеце Міністраў Башкірскай АССР. Пад канец ліпеня 1990 года былі распрацаваны два праекты Дэкларацыі, якія 2 жніўня 1990 года былі скіраваны народным дэпутатам СССР, РСФСР і БАССР для вывучэння і прадстаўлення сваіх прапаноў. 10 жніўня 1990 года некалькі праектаў Дэкларацыі былі апублікаваны на старонках рэспубліканскіх газет для ўсенароднага абмеркавання, сярод якіх быў таксама праект падрыхтаваны навуковымі юрыстамі Л. Ш. Гумеравай, 3. І. Анікеевым, А. Н. Цімоніным і Ф. 3. Юсупавым. 12 жніўня 1990 года ва Уфе адбыўся мітынг, на якім выступіў Старшыня Вярхоўнага Савета РСФСР Б. М. Ельцын, які заявіў наступнае: > > «…мы не дапусцім памылак саюзнага кіраўніцтва, якое тры гады назад пры прапанове саюзных рэспублік даць ім самастойнасць адмовіла ім і гэтым стварыла нацыянальную напругу. Мы кажам народу Башкірыі, Вярхоўнаму Савету: вазьміце тую долю ўлады, якую самі можаце праглынуць. І мы пагодзімся з гэтай воляй, Вярхоўны Савет Расіі не будзе ні ў якім разе перашкаджаць. Калі вы вырашыце: нетры, багацце, зямля — гэта ўласнасць Башкірыі, значыць, так яно і будзе»— Газета «Вечерняя Уфа» ад 14 жніўня 1990 года > > У жніўні 1990 года ў Стэрлітамаку адбыўся мітынг, на якім таксама выступіў Б. М. Ельцын: > «Мы кажам народам Башкірыі, мы кажам Вярхоўнай Радзе, Ураду Башкірыі: вазьміце тую дзель улады, якую самі зможаце праглынуць... Калі Вы вырашыце: і нетры, і багацці, зямля Башкірыі — гэта ўласнасць народаў Башкірыі, значыць, так яно і будзе... Нафта і газ Башкірыі прыналежаць ёй, і толькі яна мае права распараджацца сваімі багаццямі. Хопіць, досыць Вас рабавалі! ...Калі Башкірыя заявіць пра свой суверэнітэт, мы будзем шанаваць гэты суверэнітэт.» > > 11 кастрычніка 1990 года на III сесіі Вярхоўнага Савета Башкірскай АССР адбылося прыняцце Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце рэспублікі. Апісанне -------- Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце складаецца з прэамбулы і 10 пунктаў. Вярхоўны Савет рэспублікі, абвяшчаючы дзяржаўны суверэнітэт Башкірыі на ўсёй яе тэрыторыі ў межах існых меж, ператварыў Башкірскую Аўтаномную Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку ў Башкірскую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку (Башкірская ССР) — Башкартастан. Дадзеная Дэкларацыя аб'яўляе зямлю, нетры, прыродныя багацці і рэсурсы, эканамічны і навукова-тэхнічны патэнцыял уласнасцю шматнацыянальнага народа Башкартастана; вызначае дагаворны характар адносін рэспублікі з Расійскай Федэрацыяй; усталёўвае, што Рэспубліка Башкартастан спрыяе задавальненню нацыянальна-культурных патрэб твараў башкірскай нацыянальнасці, што жывуць за межамі рэспублікі; абвяшчае прынцыпы будавання праўнай дзяржавы. Значэнне -------- На грунце Дэкларацыі пра дзяржаўны суверэнітэт, 24 снежня 1993 года была прынята Канстытуцыя Рэспублікі Башкартастан. Асноўныя палажэнні Дэкларацыі замацаваны Законамі Рэспублікі Башкартастан. Дэкларацыя ўпершыню пасля 1919 года падкрэсліла дагаворны характар адносін з Расійскай Федэрацыяй, паклала пачатак будаванню прававой дзяржавы, фармаванню грамадзянскага грамадства. Таксама на аснове Дэкларацыі пра дзяржаўны суверэнітэт рэспублікі, 31 сакавіка 1992 года быў падпісаны Федэратыўны дагавор з дадаткам да яго ад Рэспублікі Башкартастан. Потым, 3 жніўня 1994 года, адбылося падпісанне Дагавора Башкартастана з Расійскай Федэрацыяй пра размежаванне прадметаў ведання і паўнамоцтваў. Дзяржаўнае свята ---------------- 11 кастрычніка ў Башкартастане адзначаецца дзяржаўнае свята Дзень Рэспублікі — Дзень прыняцця Дэкларацыі пра дзяржаўны суверэнітэт рэспублікі. Свята ўведзенае ў дзеянне пастановай Вярхоўнага Савета Рэспублікі Башкартастан ад 27 лютага 1992 года. Разам з іншымі рэспубліканскімі святамі як Ураза-байрам, Курбан-байрам і Дзень прыняцця Канстытуцыі Башкартастана, Дзень Рэспублікі з'яўляецца непрацоўным святочным днём. Зноскі ------ 1. ↑ История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2012. — Т. VII. — С. 35. — 424 с. — ISBN 978-5-4466-0040-3. 2. ↑ Декларация ВС БССР от 11 октября 1990 года(недаступная спасылка) Літаратура ---------- * *Азнагулов В. Г. Хамитова З. Г.* Парламентаризм в Башкортостане: история и современность. — Уфа: ГРИ «Башкортостан», 2005. — 304 с. — ISBN 5-8258-0203-7. * *Валеев Д. Ж.* Национальный суверенитет и национальное возрождение. Уфа, 1994. * *Еникеев З. И. Еникеев А. З.* История государства и права Башкортостана. — Уфа: Китап, 2007. — 432 с. — ISBN 978-5-295-04258-4. * *Еникеев З. И.* Правой статус Башкортостана в составе России. — Уфа: Гилем, 2002. * *Гатауллина З. Ф. Искужин Т. С. Ишкулов Ф. А.* История государства и права Башкортостана (в нормативных актах, документах и материалах официального делопроизводства). Уфа: Китап, 1996. * Проблемы конституционного развития суверенной республики. Сб.статей. Уфа, 1992. * *Самигуллин В. К.* Конституционное развитие Башкирии. — Уфа, 1991. Спасылкі -------- * Артыкул у Башкірскай энцыклапедыі(недаступная спасылка) (башк.) * Декларация о государственном суверенитете.// Башкортостан: краткая энциклопедия. — Уфа: Башкирская энциклопедия, 1996. — С. 254. — 672 с. — ISBN 5-88185-001-7.

**Пішчаніўка** (укр.: Піщанівка; да 1955 года — у складзе сяла **Підстэпнэ**) — сяло ва Украіне, ў Алешкаўскай гарадской абшчыне Херсонскага раёна Херсонскай вобласці. Насельніцтва — 582 чалавекі. Геаграфія --------- Сяло размешчана за 12 км ад цэнтра тэрытарыяльнай грамады, і за 3 км ад бліжэйшай чыгуначнай станцыі Алэшкы. Гісторыя -------- Хутары, якія ў 1940 годзе іх аб’ядналі ў сяло Підстэпнэ, былі заснаваныя ў другой чвэрці XIX стагоддзя перасяленцамі з Правабярэжнай Украіны, Пензенскай і Калужскай губерні Расіі і Малдовы. У 1955 годзе сяло было перайменавана ў Пясчанаўку. Насельніцтва ------------ Згодна з перапісам УССР 1989 года насельніцтва сяла складала 518 чалавек, з якіх 237 мужчын і 281 жанчына. Згодна з перапісам насельніцтва Украіны 2001 года ў сяле пражывалі 582 чалавекі. ### Мова Размеркаванне насельніцтва па роднай мове па перапісу 2001 года: | Мова | Адсотак | | --- | --- | | украінская | 95,02 % | | руская | 4,30 % | | беларуская | 0,34 % | | малдаўская | 0,17 % | Інтраструктура -------------- У сяле дзейнічаюць: * Пішчаніская агульнаадукацыйная школа I ступені (пачатковая); * дом культуры; * бібліятэка; * фельчарска-акушэрскі пункт. Зноскі ------ Спасылкі -------- * Надвор’е ў вёсцы Пішчаніўка * Сайт Алешкаўскай гарадской абшчыны

**Чытанне маршалкам папскай булы на будаўніцтва манастыроў у Магілёве ў XVIII стагоддзі** — адна з магілёўскіх барочных фрэсак. Створана мастаком Паўлом Пятроўскім каля 1765 года на паўднёвай сцяне Станіславаўскага кармеліцкага касцёла ў Магілёве. Гісторыя -------- 1-й і 24-й экспедыцыямі Дзяржаўнага мастацкага музея БССР былі знойдзены надпісы, размешчаныя на хорах касцёла Святога Станіслава ў Магілёве з датамі — 1752, 1765, якія сведчылі аб перабудове касцёла і размалёўцы яго мастаком Паўлом Пятроўскім. Былі выяўлены 14 кампазіцый са Старога і Новага Запаветаў і гісторыі місіянерскай дзейнасці кармелітаў у Беларусі. Рэстаўрацыя праведзена брыгадай рэстаўратараў арэнднага прадпрыемства «Мінскрэстаўрацыя» пад кіраўніцтвам А. М. Залатухі і брыгадай рэстаўратараў пад кіраўніцтвам В. А. Лукашэвіча ў 1980—1995. Апісанне -------- Намаляваны на фрэсцы маршалак, які чытае папскую булу, апрануты ў заходнееўрапейскі гарадскі касцюм: капялюш з высокай, завужанай уверх тульяй, упрыгожаны стравусавымі пер’ямі; кароткі атласны каптан жоўта-залацістага колеру, з-пад якога выступаюць кароткія, пашытыя са стужак блакітнага колеру нагавіцы, якія надзеты на аблягаючыя ногі трыко. На нагах белыя туфлі без абцасаў, завязаныя на пад’ёме стужкамі, і белыя панчохі, падвязаныя пад каленкамі жоўтымі шаўковымі падвязкамі  (руск.) (бел.. Справа на фрэсцы намалявана фігура шляхціца ў сучасным мастаку «сармацкім» касцюме: блакітным ордаравым кунтушы-чэхмане 1750-ых гадоў з разразнымі рукавамі, якія насілі надзетымі нармальна, а не звісаючымі, і вышытым злева на грудзях ордэнам. 3-пад кунтуша знізу і ў разрэзы рукавоў відаць гранатавага колеру жупан. На шыі з-пад кунтуша выступае стаячы каўнер белай кашулі. Кунтуш падпяразаны залататканым слуцкім або персідскім поясам. 3 левага боку на залацістай тасьме замацавана багата аздобленая шабля-карабеля. На высока падбрытай галаве шляхціца надзеты высокі блакітны капялюш з шэрым футраным аколышам, на нагах — чырвоныя боты. На парадных партрэтах гэтага часу было модным маляваць магнатаў у ваенізаваным касцюме, каб падкрэсліць іх «сармацкае» паходжанне. На нагах саф’янавыя боты жоўтага колеру з вострым наском і невялікім (на палову пяты) слоеным скураным абцасам. Галава Януша Радзівіла па шляхецкім звычаі высока падбрыта, толькі на макушцы пакінуты традыцыйны чуб. Збрытая і бародка, замест яе — доўгія вусы. Зноскі ------ 1. 1 2 *Высоцкая Н. Ф.* Жывапіс барока Беларусі. — 2003. — С. 230-231. — 304 с. — 3 000 экз. — ISBN 985-11-0253-9. 2. 1 2 3 4 5 *Бялявіна, В. М.* Беларускі касцюм / В. М. Бялявіна, Л. В. Ракава. — Мінск : Беларусь, 2017. — 463 с. : іл. ISBN 978-985-01-1241-5 Літаратура ---------- * *Бялявіна, В. М.* Беларускі касцюм / В. М. Бялявіна, Л. В. Ракава. — Мінск : Беларусь, 2017. — 463 с. : іл. ISBN 978-985-01-1241-5 * *Высоцкая Н. Ф.* Жывапіс барока Беларусі. — 2003. — С. 69-70. — 304 с. — 3 000 экз. — ISBN 985-11-0253-9. Спасылкі -------- * Чытанне маршалкам папскай булы на будаўніцтва манастыроў у Магілёве ў XVIII стагоддзі на сайце «Архіварта»

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Галкоўскі. **Аляксандр Аляксандравіч Галкоўскі** (нар. 24 снежня 1990) — малодшы навуковы супрацоўнік, загадчык чарнобыльскага сектару аддзела старажытнабеларускай культуры Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН РБ. Палітычны зняволены, абвінавачаны і асуджаны падчас пратэстаў у Беларусі ў 2020 годзе. Біяграфія --------- Нарадзіўся Аляксандр (Алесь) Галкоўскі ў Клімавіцкім раёне Магілёўскай вобласці, дзяцінства правёў у вёсцы Судзілы гэтага раёна. Бацька Алеся, Аляксандр Мікалаевіч Галкоўскі — майстар дэкаратыўна прыкладнога мастацтва, краязнаўца, даследчык беларускай казкі і стараста вёскі Судзілы. Праз захапленні бацькі фальклорам і народнымі спевамі Алесь таксама з дзяцінства стаў цікавіцца краязнаўствам і беларускай культурай. У 2013 годзе Алесь скончыў кафедру гісторыі Беларусі і музейнай справы ў Інстытуце культуры і мастацтваў ў Мінску, атрымаў спецыяльнасць гісторык-музейшчык, на практыцы працаваў у розных музеях Мінска і ў Магілёве. Па размеркаванні трапіў у родны Клімавіцкі раён, дзе працаваў у мясцовым краязнаўчым музеі, быў адказным за ахову гісторыка-культурнай спадчыны раёна. Як экскурсавод пачаў і пасля стала удзельнічаў у Фэсце экскурсаводаў. У ліпені 2015-га пабраўся шлюбам са сваёй жонкай Настай, хутка ў іх нарадзіўся сын Альгерд. Сям’я пераехала у Мінск, дзе Алесь перавёўся на працу малодшым навуковым супрацоўнікам ў музей старажытнабеларускай культуры НАН РБ. Там меліся сабранныя па ініцыатыве загадчыка аддзела старажытнабеларускай культуры Віктара Шматава матэрыялы, прысвечаныя культурнай спадчыне вёсак і мястэчак, якія былі адселены ў выніку аварыі на ЧАЭС, Алесю было прапанавана упарадкаваць гэтыя матэрыялы і зрабіць спецыяльную экспазіцыю. Праца ў гэтым кірунку пачалася яшчэ ў пачатку 1990-ых і працягвалася да пачатку 2000-ых, за гэты час навукоўцы правялі шэраг экспедыцый, дзе абследавалі адселеныя пасля аварыі на ЧАЭС вёскі, і, нягледзячы на адсутнасць свайго транспарту, спецадзення і амаль не абсталяваныя тэхнічна, супрацоўнікі выратавалі сотні унікальных помнікаў традыцыйнай народнай культуры і мастацтва, уласнаруч адмылі (правялі «дэзактывацыю») сабраных рэчаў. Алесь актыўна далучыўся да гэтай працы, за кароткі час з дапамогай валанцёраў стварыў і пасля падтрымліваў новую экспазіцыю, прысвечаную «Чарнобыльскай калекцыі», якая з 26 красавіка 2016 пачала працаваць у Мінску. Таксама 26 красавіка 2016 Галкоўскі прэзентаваў складзеную ім кнігу-каталог экспанатаў аддзела пад назвай «Захаваная памяць страчанай зямлі». На сваім прыватным участку ў аграгарадку Гарадок у Маладзечанскім раёне Алесь самастойна за два гады пабудаваў дом: праект, устаноўка, уся мэбля былі ўласнаруч зроблены Алесем. Пасля падзей 9-11 жніўня 2020, звязанных з пратэстамі супраць вынікаў выбараў прэзідэнта Беларусі, Галкоўскі далучыўся да «Зварота прадстаўнікоў навуковай грамадскасці Рэспублікі Беларусь». Палітычны пераслед ------------------ Затрыманне Аляксандра Галкоўскага адбылося 27 лютага 2021 на яго прыватным участку ў аграгарадку Гарадок у Маладзечанскім раёне. Агулам АМАП затрымаў 25 чалавек, якія святкавалі Масленіцу на прыватным катэджным участку. На фотаздымке і відэа, якое апублікаваў на наступны дзень адзін з праўладных тэлеграм-каналаў, «Жёлтые сливы», відаць чырвона-зялёнае пудзіла, пазней некалькі мужчын яго спальваюць, што і стала фармальнай падставай для затрымання. Усіх затрыманных прывезлі ў Маладзечанскі РАУС, дзе склалі адміністратыўныя пратаколы, адну дзяўчыну з РАУС забрала хуткая дапамога. Па адміністрацыйнай справе Галкоўскі адбыў 15 сутак арышту. Таксама на падставе гэтага выпадку была распачата крымінальная справа за абразу прэзідэнта (ч. 1 арт. 368 Крымінальнага кодэкса РБ)(бо пудзіла нібыта мела знешнія прыкметы, сходныя са знешнімі прыкметамі Аляксандра Лукашэнкі) супраць траіх удзельнікаў святкавання: Аляксандра Галкоўскага, Багдана Шымановіча, 48-гадовага былога доктара анэстэзіёлага-рэаніматолага, а на момант затрымання самазанятага рамесніка, і Андрэя Хадкевіча, 56-гадовага шліфоўшчыка. Усе яны не прызналі сябе вінаватымі, ніхто з іх раней не быў судзімы і не прыцягваўся да адміністрацыйнай адказнасці — за выключэннем 15 сутак арышту па гэтай справе. Суд распачаўся ў верасні 2021, на ім Галкоўскі, у тым ліку, засведчыў пра працэсуальныя парушэнні і пагрозы: «*У першую ноч у мяне было тры дадатковыя допыты, якія нідзе не фігуруюць. Людзі пэўнага целаскладу, якія не прадстаўляліся, патрабавалі ад мяне „паролі-яўкі", пагражалі тэрмінам да пяці гадоў. Верагодна, гэта былі прадстаўнікі КДБ і ГУБАЗіК. Я разумеў, што калі нешта не падпішу, магу адтуль не выйсці. Следчы сказаў так. Я прыняў рашэнне, каб выйсці з сутак, сказаць так. Тыя паказанні я не падтрымліваю, гэта было на эмоцыях. Прамога прымусу не было, але я ўспрыняў гэта як пагрозу, што я не выйду. Калі табе пагражаюць, што твая жонка будзе шыць рукавіцы ў гомельскай калоніі, а твой сын будзе па дзетдамах цягацца — як я павінен быў паступіць? Для мяне, як для законапаслухмянага грамадзяніна, які нават за безбілетны праезд не меў штрафаў, гэта быў шок і стрэсавы стан*». 14 верасня 2021 суд Маладзечанскага раёна ў асобе суддзі Алега Лагачова па запыце пракурора Алены Балоцінай вынес прысуды тром абвінавачаным, Аляксандр Галкоўскі атрымаў 1 год і 6 месяцаў абмежавання волі з накіраваннем у папраўчую ўстанову адкрытага тыпу («хімія»), нягледзячы на тое, што на яго ўтрыманні знаходзіцца пяцігадовае дзіця, а сям’я пражывала ў жытле, выдзеленым Галкоўскаму па месцы яго працы. З 16 кастрычніка 2021 Галкоўскі пачаў адбываць прызначаны судом тэрмін ў папраўчай установе адкрытага тыпу № 9 у Віцебску, дзе працуе на пілараме, робіць паддоны. 25 кастрычніка 2021 года дзевяць беларускіх праваабарончых арганізацый, сярод якіх Праваабарончы цэнтр «Вясна», Беларуская асацыяцыя журналістаў, Беларускі Хельсінскі камітэт, Беларускі ПЭН-цэнтр, прызналі Аляксандра Галкоўскага палітычным зняволеным, яго справа стала яшчэ адной у шэрагу крымінальных пераследаў па дыфамацыйных артыкулах, за дэкрыміналізацыю якіх выступае праваабарончая супольнасць Беларусі. Публікацыі ---------- * Музей музея? : [пра Клімавіцкі раённы краязнаўчы музей] / Аляксандр Галкоўскі // Краязнаўчая газета. — 2013. — № 35 (верасень). — С. 3. * Спроба разбору Клімавіцкай легенды / Аляксандр Галкоўскі // Краязнаўчая газета. — 2013. — № 47 (снежань). — С. 5. * Фэст у Клімавічах : [супрацоўнікі краязнаўчага музея і спецыялісты раённага аддзела адукацыі, спорту і турызму правялі экскурсіі] / Аляксандр Галкоўскі // Краязнаўчая газета. — 2015. — № 17 (май). — С. 3. * Захаваная памяць страчанай зямлі = Сохраненная память утраченной земли = Preserved memory of the lost land : [альбом / укладальнікі: Б. А. Лазука, А. А. Галкоўскі; аўтар тэксту А. А. Галкоўскі; фота: М. П. Мельнікаў і інш.]. ― Мінск : Беларусь, 2016. — 206, [1] с. : каляр. іл. ; 29 см. Зноскі ------ 1. ↑ Галкоўскі Аляксандр Мікалаевіч (бел.) 2. ↑ Сьпявае Аляксандр Галкоўскі (бел.) 3. ↑ Рарытэты ад куцюр (бел.) 4. 1 2 3 «Мы марым жыць на сваёй сядзібе, гадаваць сына, займацца сваёй справай». Маналог жонкі палітвязня (бел.) 5. ↑ Захаваная памяць страчанай зямлі: пра што расказваюць «чарнобыльскія» рэчы? (бел.) 6. ↑ Зварот прадстаўнікоў навуковай грамадскасці Рэспублікі Беларусь (бел.) 7. ↑ Сталі вядомыя акалічнасці масавых затрыманняў, што адбыліся ў Маладзечанскім раёне 27 лютага (бел.) 8. 1 2 Траіх мінчан асудзілі да «хіміі» з накіраваннем і без за спальванне масленічнага пудзіла на прыватным участку (бел.) 9. ↑ Заява праваабарончых арганізацый Беларусі аб прызнанні шасці новых палітвязняў (бел.) Спасылкі -------- * Старонка Аляксандра Галкоўскага на сайце Праваабарончага цэнтра «Вясна»

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Сяўко. **Павел Антонавіч Сяўко** (22 сакавіка 1907, в. Андрэевічы — 5 лютага 1948) — удзельнік рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі, адзін з арганізатараў і кіраўнікоў партызанскага руху на тэрыторыі Беластоцкай вобласці ў гады Вялікай Айчыннай вайны, савецкі кіраўнік. Член КПСС з 1939 года. Біяграфія --------- Да 1925 года парабкаваў, затым працаваў на чыгунцы. Актывіст Ваўкавыскага падпольнага райкама КПЗБ. Падчас тэрытарыяльнага падзелу Польшчы паміж СССР і Нямеччынай у 1939 года кіраваў атрадам рабочай гвардыі ў в. Мсцібава. Пасля ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР у 1939 годзе абраны членам Часовага кіравання, дэпутатам Народнага сходу Заходняй Беларусі, членам Паўнамоцнай камісіі гэтага сходу на 5-й пазачарговай сесіі Вярхоўнага Савета СССР. З 1940 года дырэктар Ваўкавыскага млынкамбіната. З пачатку Вялікай Айчыннай вайны ў палітаддзеле стралковай дывізіі. З 1943 года у партызанах: упаўнаважаны Беластоцкага падпольнага абкама, камісар 550-га партызанскага атрада. З ліпеня 1944 года намеснік старшыні Ваўкавыскага райвыканкама, намеснік старшыні Гарадзенскага аблвыканкама, з ліпеня 1947 года старшыня Сапоцкінскага райвыканкама. Дэпутат Вярхоўнага Савета СССР у 1940—1946 гадах, Вярхоўнага Савета БССР з 1947 ода. Загінуў 5 лютага 1948 года. Пахаваны ў г. п. Сапоцкін у брацкай магіле. Памяць ------ Імем Сяўко названая вуліца ў Сапоцкіне. У Сапоцкіне на доме, дзе ён жыў, і на будынку чыгуначнай станцыі ў в. Андрэевічы (1975), дзе ён працаваў, усталяваны мемарыяльныя дошкі. У музеі Сапоцкінскай сярэдняй школы экспануюцца матэрыялы пра яго. Зноскі ------ 1. ↑ 22 сакавіка 1907 г. у в. Андрэевічы нарадзіўся ўдзельнік рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі, адзін з арганізатараў і кіраўнікоў партызанскага руху на тэрыторыі Беластоцкай вобласці ў гады Вялікай Айчыннай вайны, савецкі кіраўнік СЯЎКО Павал Антонавіч

**Комплекс будынкаў піваварнага завода «Лідскае піва»** ў Лідзе, размешчаны на вуліцы Міцкевіча, 32. Архітэктура ----------- У 1876 годзе лідскі мешчанін Носель Зеліковіч Пупко запусціў піваварны завод, які з цягам часу ператварыўся ў ААТ «Лідскае піва» – адно з самых знакамітых піўных прадпрыемстваў Беларусі. Да 1914 года адзін із будынкаў завода з доўгай трубой быў адным з самых высокіх збудаванняў у горадзе. На заводскай трубе цагляным мурам зафіксавана дата варэння першай партыі піва — 1876 год. Побач захаваўся аднапавярховы будынак, у якім жыла сям’я Пупко, і старыя цэхі разліву. Зноскі ------ 1. ↑ Лідскі піваварны завод Спасылкі -------- * Комплекс будынкаў піваварнага завода «Лідскае піва» на сайце «Архіварта»

**Аляксандра Аляксандраўна Белінг**, сцэнічны псеўданім **Сандра Белінг** (1864 (1880?) — 1958, Бейрут, Ліванская Рэспубліка) — вядомая руская оперная і эстрадная спявачка (сапрана), майстар мастацкай лялькі. Біяграфія --------- ### У Расійскай імперыі і СССР Дакладнае месца і дата нараджэння невядомыя. Прафесійная оперная спявачка. Аўстрыйскі кампазітар Арнольд Шонберг, пазнаёміўшыся з А. А. Белінг у 1912 годзе ў Санкт-Пецярбургу, прапанаваў ёй выканаць галоўную партыю ў прэм'еры яго опуса «Erwartung  (англ.) (бел.» («Чаканне», монадрама для сапрана і аркестра, 1909). Гэтым планам не наканавана было спраўдзіцца, аднак, перапіска А. А. Белінг і Шонберга працягвалася да 1931 года. Мужам Сандры Белінг быў дырыжор і канцэртмайстар Эраст Яўстаф'евіч Белінг. У 1913 — малодшы капельмайстар прыдворнага аркестра. Пасля 1917 — дырыжор Петраградскага Дзяржаўнага аркестра  (руск.) (бел.. У 1920 годзе па рэкамэндацыі А. В. Луначарскага пераехаў у Віцебск, дзе кіраваў у губерні МУЗА (Музычны аддзел Наркамасветы), з'яўляўся дырэктарам Народнай кансерваторыі. Сандра Белінг часта выступала з канцэртамі (у дуэце з мужам), у тым ліку ў Смаленску, Полацку, Оршы, займалася ў Віцебскай і Магілёўскай губернях запісам народных песень. У 1921 (1922?) сям'я вярнулася ў Петраград. Эраст Белінг зарабляў, дырыжыруючы аркестрам перад сеансамі ў кінатэатрах. У 1926 годзе Белінгі вырашыліся на ўцёкі з Савецкага Саюза. Праз Іран яны перабраліся ў Дамаск. ### У Сірыі і Ліване У Дамаску А. А. Белінг вучыла багатых дам ствараць мастацкія лялькі, яе муж даваў прыватныя ўрокі музыкі, дачка Тамара выкладала балет. Пасля адкрыла майстэрню па вырабе мастацкіх лялек «Баранэса Белінг» («Baronne Belling»). Да 1951 Белінгі ў Бейруце, дзе Э. Я. Белінг выкладаў фартэпіяна і кампазіцыю. Адным з яго вучняў быў ліванскі кампазітар і піяніст армянскага паходжання Богас Гелалян (Boghos Gelalian, 1927—2011). А. А. Белінг працягнула выраб лялек. Памерла ў Бейруце ў 1958 годзе. Вытворчасць лялек ----------------- Неўзабаве лялькі ручной працы «Баранэса Белінг» набылі вялікую папулярнасць сярод мясцовай багатай публікі і турыстаў. Найбольшую вядомасць атрымалі лялькі ў традыцыйных і нацыянальных касцюмах Сірыі (гарадскія і сельскія жыхары, арабы, бедуіны, чаркесы і г.д.). Вопратку і ўпрыгажэнні для іх выраблялі майстрыхі-арабкі з мясцовых матэрыялаў, сапраўды выконваючы традыцыйны крой, арнамент гафту і каляровую гаму. Не толькі адзенне, але і аксесуары (кольцы, бранзалеты, абутак, галаўныя ўборы і да т.п.) сапраўды адпавядалі характару касцюма. Вядомыя таксама парныя лялькі і сюжэтныя групы лялек у інтэр'ерах (т. зв. tableau) з мэбляй, дыванамі, посудам і да т. п. Лялькі майстэрні экспартаваліся сірыйскай кампаніяй «Arounani Brothers of Damascus», амерыканскімі «Kimport Doll Company» і «Krug International Doll House». Высока цэняцца калекцыянерамі. Дзве шматфігурныя сюжэтныя кампазіцыі «Прадавец тканін і пакупніца» і «Жанчыны, якія размясціліся на дыване» (OIM A35694) захоўваюцца ў зборы Інстытута ўсходазнаўства Чыкагскага ўніверсітэта  (англ.) (бел. ў ЗША. Мемуары ------- Апублікавала ўспаміны аб сустрэчах з Г. А. Вырубавай  (руск.) (бел. і Р. Распуціным. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 БЕЛЛИНГ (урожд. Невтонова) Александра Александровна (руск.) 2. ↑ **Женщины** на краю Европы / Под ред. Е. Гаповой. — Мн.: ЕГУ, 2003. — 436 с. С. 125—126. 3. ↑ Из недавнего прошлого : [встречи с Григорием Распутиным]. Петроград, 1917. 54 с. Літаратура ---------- * Радзинский Э. С. Распутин: жизнь и смерть // Радзинский Э. С. Сочинения в 7 т. Т. 6. — Москва: Вагриус, 2001. С. 447—449. * Русецкий А. В. Русецкий Ю. А.. Художественная культура Витебщины: Поозерье, Подвинье, Верхнее Поднепровье (1918—1941). Монография. Витебск, ВГУ имени П. М. Машерова, 2014. * Opera Diva and Doll Maker. The Dolls and Tableaux of Baronne Sandra Belling. By Tasha Vorderstrasse & Alison Whyte // News & Notes Members' Magazine. Issue 226 / summer 2015. The Oriental Institute of the University of Chicago. P. 18-20. * Lost and Found: Rediscovery of 3 Important Cloth Dollmakers — Ingeborg Nielsen, * Baronne Sandra Belling, Margit Szerelemhegyi / By Susan Hedrick // DOLLS: The Collector's Magazine. Volume 16, Issue № 8. October 1997. Спасылкі -------- * БЕЛЛИНГ (урожд. Невтонова) Александра Александровна (руск.)

**За́мацкі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Чашніцкага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Бельнякі. Утвораны 20 жніўня 1924 года ў складзе Чарэйскага раёна Барысаўскай акругі БССР. Цэнтр — вёска Замачак. З 9 чэрвеня 1927 года ў складзе Аршанскай акругі. Пасля скасавання акруговай сістэмы 26 ліпеня 1930 года ў Чарэйскім раёне БССР. З 8 ліпеня 1931 года ў складзе Чашніцкага раёна БССР, з 21 чэрвеня 1935 года — Лепельскай акругі. У 1935 годзе цэнтр сельсавета перанесены ў вёску Бельнякі. З 20 лютага 1938 года ў складзе Віцебскай вобласці. 16 ліпеня 1954 года скасаваны, тэрыторыя ўвайшла ў склад новаўтворанага Старасельскага сельсавета. Зноскі ------ 1. ↑ Указ Президиума Верховного Совета БССР от 16 июля 1954 г. Об объединении сельских советов Витебской области // Сборник законов Белорусской ССР и указов Президиума Верховного Совета Белорусской ССР: 1938—1955 гг. — Мн.: Изд. Президиума Верхов. Совета БССР, 1956. — 347 с. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Дубінскі. **Сяргей Антонавіч Дубінскі** (6 лістапада (25 кастрычніка) 1884, в. Наройкі, Бельскі павет, Гродзенская губерня, цяпер Падляшскае ваяводства, Польшча — 27 жніўня 1937, Менск, НКУС) — беларускі археолаг, гісторык. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і святара. Спачатку вучыўся ў царкоўнапрыходскім вучылішчы, потым — Віленскай духоўнай семінарыі. У жніўні 1905 года паступіў на медыцынскі факультэт Юр’еўскага ўніверсітэта, але ўжо восенню з-за рэзкага пагаршэння зроку быў вымушаны пакінуць універсітэт. У жніўні наступнага, 1906 года перайшоў на гісторыка-філалагічны факультэт, у кастрычніку 1908 года перавёўся ў Санкт-Пецярбургскі Імператарскі ўніверсітэт. З 1909 года стаў пастаянным удзельнікам археалагічнага семінара, які пачаў дзейнічаць пры ўніверсітэце. Пасля заканчэння ўніверсітэта (1914) настаўнічаў спачатку ў Вільні ў прыватнай гімназіі Вінаградавай, потым у эвакуацыі ў рэальным вучылішчы г. Белябей Уфімскай губерні. У 1917 годзе быў абраны старшынёй Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў г. Белябей. У канцы 1921 года вярнуўся ў Беларусь. Працаваў настаўнікам у Мінску, прымаў удзел у рабоце Цэнтральнай камісіі па ліквідацыі непісьменнасці. Фота 1928 года З 1924 года, пасля аднаўлення работы таварыства гісторыі і старажытнасці, прымаў актыўны ўдзел у яго дзейнасці. З 1925 года ў Інстытуце беларускай культуры: член гісторыка-археалагічнай камісіі, аспірант, навуковы супрацоўнік. З 1929 года працаваў у Інстытуце гісторыі АН БССР, дзе займаўся вывучэннем археалагічных помнікаў ранняга жалезнага веку і эпохі Сярэднявечча. Летам 1930 года арыштаваны ДПУ БССР па справе «Саюза вызвалення Беларусі», але праз пэўны час вызвалены. Праз цяжкае становішча тагачаснай акадэмічнай навукі ў Беларусі быў вымушаны з’ехаць у Ленінград. З 1933 года ён навуковы супрацоўнік Дзяржаўнай акадэміі гісторыі матэрыяльнай культуры (руск.: ГАИМК). Працаваў старшым архіварыусам навуковага археалагічнага архіва, потым старшым навуковым супрацоўнікам. У 1937 годзе абвінавачаны ў шпіёнскай дзейнасці на карысць Польшчы, арыштаваны і расстраляны. Рэабілітаваны ў 1958 г. Навуковая дзейнасць ------------------- Раскопкі палеалітычнай стаянкі Бердыж. 1928. Сядзяць (злева направа) Канстанцін Палікарповіч, Сяргей Дубінскі, Іна Рытар, стаяць Аляксандр Каваленя, Аляксандр Ляўданскі. Музей гісторыі НАН Беларусі Даследаваў пераважна помнікі ранняга жалезнага веку і сярэднявечча, курганныя старыжтнасці ў Бельскім павеце, гарадзішчы і магільнікі Бабруйшчыны, Віцебшчыны, Міншчыны, Магілёўшчыны і Мазыршчыны. У 1926—1928 гг. вывучаў гарадзішчы Банцараўшчына і Чаркасава, якія аднёс да даславянскага часу. Склаў першую археалагічную карту Магілёўскай вобласці (1937, не захавалася), а таксама археалагічную карту Беларусі. Падрыхтаваў і выдаў першую бібліяграфію па археалогіі Беларусі і сумежных краін (Мн. 1933), у якую ўключыў працы па дакласавым грамадстве, раннім феадалізме, нумізматыцы, сфрагістыцы, архітэктуры, абарончых земляных збудаваннях. Творы ----- * Чаркасоўскае гарадзішча пад Оршай; Гарадзішча каля в. Германоў Аршанскай акругі; Доследы культур жалезнага перыяду на БССР у 1929 г. // Запіскі Аддзела гуманітарных навук Беларускай Акадэміі навук, 1930, кн. 11. Працы археалагічнай камісіі, т. 2. С. 72―83. * Бібліяграфія па археалогіі Беларусі і сумежных краін. — Мн. 1933. — 216 с. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6. — С. 242. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6). * Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1996. — С. 305. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2. * Дубі́нскі Сяргей Антонавіч // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 289. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. * Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 1. Абрамовіч—Кушаль. / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Смаленск, 2003. — 480 с. — ISBN 985-6374-04-9. * *Вяргей В. С.* Археалагічная навука ў Беларускай ССР 1919—1941 гг. — Мн. 1992; * *Каробушкіна Т. М.* Археолаг С. А. Дубінскі // ПГКБ. 1986, № 4. Спасылкі -------- * Дубінскі Сяргей Антонавіч на сайце анлайн-энцыклапедыі «Беларусь у асобах і падзеях» | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0001 1428 3302 · NUKAT: n2007122404 · VIAF: 167254853 · БАП: 129598 |

**Свіла 1** — археалагічны помнік культуры доўгіх курганоў каля вёскі Свіла 1 Глыбоцкага раёна Віцебскай вобласці Беларусі. Гарадзішча ---------- Знаходзіцца за 1 км на паўночны захад ад вёскі, на высокім узгорку левага берага безназоўнай рэчкі-пратокі, якая злучае невялікае возера з возера Пліса. Пляцоўка авальная, даўжынёй 100 м, узвышаецца над поймай на 18—20 м. Умацавана з кальцавымі валамі і 2 равамі. Унутраны вал (вышыня каля 1,3 м, шырыня ў ніжняй частцы каля 10 м) насыпаны па краі пляцоўкі, другі (вышыня 2—2,5 м, шырыня каля 10 м) — на схіле ўзгорка на 5 м ніжэй унутранага вала, трэці (знешні, вышыня 8—10 м) — уздоўж асновы ўзгорка. Равы размешчаны паміж валамі, іх глыбіня 1,5—2 м, шырыня 10—15 м. Пляцоўка і схілы ўзгорка зараслі лесам і хмызняком. Выявіў у 1893 годзе Ф. В. Пакроўскі, абследавалі ў 1965 годзе Г. В. Штыхаў, у 1972 годзе М. А. Ткачоў, даследаваў у 1974 годзе А. Р. Мітрафанаў. Раскапана 168 м² плошчы. Культурны пласт 0,3—0,4 м. На мацерыку выяўлены 2 грунтавыя пахаванні з пахавальным абрадам трупаспалення. У адным знойдзены абломкі гаршчкоў, 2 скроневыя кольцы і наканечнік утулачнай стралы з 2 шыпамі. Недалёка ад пахаванняў — гаспадарчая яма, запоўненая чорнай зямлёй, у якой было многа абпаленага зерня жыта. На дне ямы ляжалі рэшткі 2 гаршчкоў і адзін цэлы, у ім таксама было зерне жыта. У яме знойдзены наканечнік тронкавай стралы, абломкі гаршкоў і гліняныя прасліцы. Гарадзішча датуецца IX ст. н. э. Верагодна, яно належала крывічам, з’яўлялася апорным пунктам пры асваенні новых зямель. Курганны могільнік ------------------ Знаходзіцца за 1 км на паўночны захад ад вёскі. 60 насыпаў вышынёй 0,8-2 м, дыяметрам 6—10 м. Выявіў у 1893 годзе Г. В. Штыхаў, абследавалі ў 1972 годзе М. А. Ткачоў, у 1981 годзе Л. У. Дучыц. Раскопкі не праводзіліся. Зноскі ------ 1. ↑ Беларусь 1995. Літаратура ---------- * Археалагічныя помнікі // Гісторыя Залескага краю / Р. Шарыпкін. — Глыбокае : Вольнае Глыбокае, 2002. — С. 8—13. * Глыбоцкі раён // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Віцебская вобласць / рэдкал.: С. В. Марцэлеў [і інш.]. — Мінск : БелСЭ імя П. Броўкі, 1985. — С. 224—239. * *Шадыра В. І.* Свіла-1 // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 257. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). * Свіла-1 // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 651—652. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. Спасылкі -------- * Свіла 1 (археалагічны помнік) на сайце «Архіварта»

**Нікаба́рскія астравы** (англ.: Nicobar Islands) — архіпелаг з 19 астравоў у Індыйскім акіяне, паміж Бенгальскім залівам і Андаманскім морам. Частка саюзнай тэрыторыі Індыі Андаманскія і Нікабарскія астравы. Плошча 1841 км². Насельніцтва (2011 г.) — 36 819 чал. значную частку складаюць карэнныя нікабарцы. Геаграфія і прырода ------------------- Нікабарскі голуб Нікабарскія астравы з'яўляюцца часткай астраўной дугі, якая ўзнікла ў выніку сутыкнення геалагічных пліт Інда-Аўстралійскай і Еўразійскай. Гэта даволі сейсманебяспечны рэгіён. Буйныя астравы ўяўляюць сабою вяршыні падводнага хрыбта, у той час як самыя малыя ўтварыліся дзякуючы каралам. Найбольшы востраў Вялікі Нікабар займае плошчу 1045,1 км². Клімат субэкватарыяльны і трапічны мусонны. Штогадовая сярэдняя тэмпература вагаецца ад 22 да 30° C. Штогадовыя ападкі складаюць 3000 - 3800 мм, прычым большасць прыходзіцца на сезон мусонаў (летні перыяд). Нікабарскія астравы вылучаюцца ў самастойны экарэгіён. Флора сушы падзяляецца на арэалы прыбярэжных мангравых лясоў і ўнутраных вечназялёных і лістападных трапічных і субтрапічных лясоў. На некаторых астравах маюцца шырокія лугі, якія ўзніклі хутчэй за ўсё ў выніку ўмяшання чалавека. У адрозненні ад суседніх Андаманскіх астравоў, Нікабарскія астравы не былі злучаны ў мінулым з мацерыком. Мясцовая прырода развівалася ізалявана, што прывяло да адноснай беднасці фаўны і з'яўлення шматлікіх эндэмічных відаў птушак. Сустракаюцца таксама пацукі, яшчаркі, казуркі. Гісторыя -------- Вёска Саві на востраве Кар-Нікабар, 1895 г. Мяркуецца, што першыя людзі, якія з'явіліся на Нікабарскіх астравах у каменным - жалезным вяках дзвюмя міграцыйнымі хвалямі і з Паўднёва-Усходняй Азіі, у выніку, склалі супольнасць нікабарцаў. З пачатку нашай эры Нікабарскія астравы былі прамежкавым пунктам спынення гандлёвых караблёў паміж Індыяй і Зондскім архіпелагам. Пра іх існаванне паведамлялі Пталемей і Марка Пола. Сучасная назва ўзнікла ў выніку скажэння дравідыйскай назвы "Голыя людзі", як гандляры называлі мясцовых тубыльцаў. З XVI ст. астравы ўключалісь у склад розных індыйскіх дзяржаў, але рэчаіснага кантролю яны тут не мелі. У 1869 г. анэксаваны Вялікабрытаніяй. У 1872 г. адміністрацыйна аб'яднаны разам з Андаманскімі астравамі. У 1942 - 1945 гг. акупаваны Японіяй. У 1947 г. увайшлі ў склад Індыі. Нікабарскія астравы моцна пацярпелі падчас цунамі 2004 г. Насельніцтва ------------ Гл. Нікабарцы Спасылкі -------- * Geology and Ecology of Nicobar Islands Архівавана 20 снежня 2011. * Impact of the 2004 tsunami on the geology of Car Nicobar Island Архівавана 27 лістапада 2012. * The Nicobar Islands. Nicobarese early history and prehistory Архівавана 28 ліпеня 2012. * History of Andaman & Nicobar Архівавана 15 снежня 2014. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Новы · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4101238-0 · LCCN: sh96008891 · NDL: 00628855 · NKC: ge665479 · VIAF: 257870554 |

**Будынак фельчарскай школы** — будынак у цэнтры Магілёва, размешчаны па вуліцы Карла Маркса, 13, на рагу з Пажарным завулкам. Гісторыя -------- Будынак у пачатку XX ст. Будынак у пачатку XX ст. Новы мураваны будынак Магілёўскай цэнтральнай фельчарскай школы быў урачыста адкрыты ў 1902 г. Архітэктура ----------- Задні фасад Помнік архітэктуры эклектыкі. Цагляны трохпавярховы будынак з высокім цокальным паверхам з вялікімі вокнамі. У плане мае складаную Г-падобную форму, якая паўтарае форму ўчастка. Планіроўка калідорная: да аднабаковага калідора прылягаюць класныя пакоі. Галоўны фасад з уваходам у цэнтры вылучаны несапраўдным рызалітам з руставанымі пілястрамі. Сцены рытмічна прарэзаны аконнымі праёмамі з паўцыркульнымі аркамі ліштвамі, на рызаліце — з сандрыкамі. Будынак завершаны складанапрафіляваным гзымсам на сухарыках. Зноскі ------ 1. 1 2 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 верасня 2022. Праверана 22 жніўня 2022. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Будынак фельчарскай школы (Магілёў) * Будынак фельчарскай школы (Магілёў) на сайце «Архіварта»

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Горацкі сельсавет. **Го́рацкі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Мехаўскага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Горкі. Утвораны 20 жніўня 1924 года як **Горкаўскі (Горацкі) сельсавет** у складзе Езярышчанскага раёна Віцебскай акругі БССР. З 12 кастрычніка 1929 года ў Гарадоцкім раёне Віцебскай акругі. Пасля скасавання акруговай сістэмы з 26 ліпеня 1930 года ў Гарадоцкім раёне БССР. З 12 лютага 1935 года ў складзе новаўтворанага Мехаўскага раёна, з 20 лютага 1938 года — Віцебскай вобласці. 16 ліпеня 1954 года скасаваны, тэрыторыя далучана да Халамерскага сельсавета. Зноскі ------ 1. ↑ Указ Президиума Верховного Совета Белорусской ССР от 16 июля 1954 г. Об объединении сельских советов Витебской области // Сборник законов Белорусской ССР и указов Президиума Верховного Совета Белорусской ССР: 1938—1955 гг. — Мн.: Изд. Президиума Верхов. Совета БССР, 1956. — 347 с. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

| Дэмакратыя | | --- | | Каштоўнасці | | * Законнасць * Роўнасць * Свабода * Правы чалавека * Права на самавызначэнне * Кансэнсус * Плюралізм | | Тэорыя | | * Тэорыя дэмакратыі | | Разнавіднасці | | * Афінская * Буржуазная * Імітацыйная * Кансацыянальная * Ліберальная * Мажарытарная * Парламенцкая * Плебісцытарная * Прадстаўнічая * Прамая * Пратэкціўная * Сацыялістычная * Сацыяльная * Суверэнная * Хрысціянская * Электронная | **Кансэнсус** (ад лац.: consensus — *згода*) — спосаб прыняцця рашэнняў на аснове агульнай згоды пры адсутнасці прынцыповых пярэчанняў у большасці зацікаўленых асоб, прыняцце рашэння ці тэксту дагавора на міжнародных канферэнцыях і ў міжнародных арганізацыях на аснове агульнай згоды ўдзельнікаў без правядзення фармальнага галасавання, калі супраць яго не выступае ніводзін з удзельнікаў гэтага форуму. Кансэнсус прымяняецца таксама як сродак забеспячэння адзінства пазіцый дзяржавы да правядзення галасавання па абмяркоўваемым пытанням, якое ў гэтым выпадку адтэрміноўваецца на час працэсу галасавання. Тэрмін выкарыстоўваецца ў агульным значэнні, а таксама як тэрмін палітычны ці юрыдычны. У шырокім сэнсе слова — агульная згода пры адсутнасці пярэчанняў па істотным пытанням. Гл. таксама ----------- * Прыняцце рашэння метадам кансэнсуса * Вікіпедыя:Кансэнсус | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая каталанская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Pauly-Wissowa · Universalis | | Нарматыўны кантроль | GND: 4010504-0 |

**Купецкая сінагога** — колішняя сінагога ў гістарычным цэнтры Магілёва. Размешчаны па Пажарным завулку, 21. Біяграфія --------- Пабудавана ў канцы ХІХ ст. як купецкая сінагога на Паштовым завулку. У лютым 1930 года «па хадайніцтве рабочых і служачых» будынак перададзены пад клуб беспрацоўных, з 1938 г. — таварыству «Спартак». Тут знаходзілася найлепшая ў горадзе на той час спартыўная зала, шырока вядомая гараджанам пад назвай «зала бокса». У 1957—1958 гады яўрэі горада звярталіся ў Магілёўскі аблвыканкам аб рэгістрацыі яўрэйскага рэлігійнага таварыства, адкрыцці ў Магілёве сінагогі і вяртанні будынка Купецкай сінагогі. Аблвыканкам адхіліў хадайніцтва з прычыны таго, што будынак шмат гадоў выкарыстоўваецца як спартыўны клуб. Сёння ў будынку размяшчаецца Магілёўская абласная спецыялізаваная дзіцяча-юнацкая школа алімпійскага рэзерву прафсаюзаў «Спартак-35». Архітэктура ----------- Цагляны, двухпавярховы, прамавугольны ў плане будынак, галоўным фасадам выходзіць на чырвоную лінію забудовы Пажарнага завулка. Выкананы па класічнай сінагагальнай схеме. Складаецца з дзвюх частак — аднапавярховай з вялікімі аркападобнымі вокнамі з ліштвамі, і з двухпавярховай галерэяй для жанчын з правага боку з рызалітам і вокнамі меншых памераў з ліштвамі, сандрыкамі і нішамі. Галоўны фасад аднапавярховай часткі падзелены прафіляваным гзымсам — ніжняя частка аздоблена рустам, на мураваным франтоне паўцыліндрычнае акно, дах двухсхільны. Па верху будынка праходзіць прафіляваны гзымс. Пасля Другой сусветнай вайны будынак быў значна перароблены — фасад стаў шырэйшы на адно акно, але з захаваннем ранейшай стылістыкі. Зноскі ------ 1. 1 2 3 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 верасня 2022. Праверана 21 верасня 2022. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Купецкая сінагога (Магілёў) * Купецкая сінагога (Магілёў) на сайце «Архіварта»

**Леў Аляксандравіч Ю́дзін** (16 кастрычніка [29 кастрычніка] 1903 кастрычніка [29 16 кастрычніка [29 кастрычніка] 1903 , Віцебск, Віцебская губерня — 10 лістапада 1941, Атраднае, Ленінградскі фронт, РСФСР) — савецкі мастак-жывапісец, графік, сілуэтыст, дзеяч рускага авангарда. Вучань Казіміра Малевіча. У 1921—1938 гг. вёў дзённік, які з'яўляецца адной з важных крыніц для разумення педагогікі К. Малевіча, яго асобы, адносін з вучнямі, а таксама эвалюцыі беспрадметнага мастацтва ў 1920—1930-х гадах. Сябра Саюзу мастакоў з 1932 года. #Левў Аляксандравіч Юдзін (1903—1941). «Партрэт мужчыны ў цыліндры». 1931. Бумага, змешаная тэхніка. 38 × 29 см Біяграфія --------- Леў Юдзін нарадзіўся ў Віцебску, у сям'і агента віцебскага Таварыства солезаводчыкаў Аляксандра Гавўрылавіча Юдзіна (1863—1916). Пляменнік лекара Веніяміна Гаўрылавіча Юдзіна, дваюрадны брат піяністкі Марыі Веніямінаўны Юдзінай і дырыжора Гаўрылы Якаўлевіча Юдзіна. У 1918—1922 гадах навучаўся ў Віцебскім мастацка-практычным інстытуце, першапачаткова ў скульптурнай майстэрні Яніса Тылбергса і замяніўшага яго Давіда Якерсона, затым у Веры Ермалаевай, Ніны Коган і Казіміра Малевіча. У 1920 годзе прымаў удзел у арганізацыі УНОВИСа у Віцебску. З 1921 года удзельнічаў у выстаўках. "Пад па­стаянным на­зі­ран­нем вы­клад­чы­каў з 1920 па 1922 год Леў Юдзін пра­цуе над пра­яснен­нем кан­цэп­цыі ма­тэ­ры­ялу ў суп­рэ­ма­тыз­ме ды іншых су­час­ных плы­нях мас­тац­тва і скла­дан­нем «таб­лі­цы па­бу­до­вы фак­тур ма­тэ­ры­яль­на­га спек­тра», дзе кож­най гру­пе ма­тэ­ры­ялаў ад­па­вя­дае ком­плекс ад­чу­ван­няў, што ад­но­сяц­ца ў пер­шую чар­гу да ха­рак­та­ру і тэм­пу іх ру­ху". У 1922 годзе разам з асноўным складам УНОВИСа перабіраецца ў Петраград. Вучыўся ў ВХУТЕМАСе — ВХУТЕИНе (1922—1923) на агульным курсе. З 1923 года — супрацоўнік Фармальна-тэарэтычнага аддзела ГИНХУКа, які да 1926 г. узначальваў К. Малевіч. Будучы асістэнтам апошняга, дапамагаў яму практычна ва ўсіх пачынаннях: у роспісе фарфору, стварэнні гіпсавых і архітэктурных мадэляў, навуковых даследаваннях. Некаторы час кіраваў "лабараторыяй формы", вывучаючы заканамернасці традыцыйнага кубізму. Напрыканцы 1920-х парваў з К. Малевічам і адыйшоў ад авангарднага мастацтва. "Па сваёй натуры Юдзін, у адрозненне ад настаўнікаў, быў не такі рацыяналістычны, як вялікія стваральнікі мастацкіх утопій. Ён заўсёды заставаўся шчырым і крыху наіўным летуценнікам, невычэрпна вынаходлівым у сваіх мастацкіх уяўленнях, што патрабавалі ўсё ж канкрэтнасці і яснасці, асабліва - у афармленні дзіцячых кніжак". Таксама працаваў загадчыкам графічнай часткі Дзяржаўнага вучэбна-педагагічнага выдавецтва (1931—1933). У канцы 1920—1930-х гадах уваходзіў у групу жывапісна-пластычнага рэалізму. Гэтак у 1927—1934 гадах у Ленінградзе называлі сябе мастакі — паслядоўнікі К. Малевіча: В. Ермалаева, У. Сцерлігаў, А. Лепорская, К. Ражджэственскі. Афіцыйнага статуса група не мела. Удзельнікі групы збіраліся на кватэры В. Ермалаевой на 10-й лініі Васіллеўскага вострава (д. 13, кв. 2); арганізоўваліся выстаўкі-прагляды работ мастакоў з наступным абмеркаваннем работ самімі аўтарамі і мастацтвазнаўцамі. Выстаўкі пасля сталі фундаментам для распачынання гэтак званай «справы групы жывапісна-пластычнага рэалізму». У справе групы фігураваў і Л. Юдзін — яго выклікалі ў НКУС, як сведку, да 26 лютага 1935 года. У 1941 году, у пачатку Вялікай Айчыннай вайны, вучыўся на кароткатэрміновых курсах камандзіраў пад Ленінградам. Па заканчэнні ваенных курсаў малодшы лейтэнант Леў Юдзін загінуў у першым жа сваім боі пад Усць-Тосна, у адным з самых крывавых месцаў Ленінградскага фронту, 9-га ці 10 лістапада 1941 года. Ужо будучы на перадавой, Юдзін атрымаў «бронь» ад Саюзу мастакоў, але адмовіўся скарыстацца ёй, паколькі палічыў такі крок здрадніцтвам па адносінах да байцоў свайго ўзводу. Першая персанальная выстаўка Л. Юдзіна адбылася ў выставачных залах Ленінградскага аддзялення Саюзу мастакоў у 1973 годзе, падрыхтаваная Сяргеем Спіцыным. Жывапісныя творы мастака экспанаваліся ў Дрэздене, Брусэлі, Пецярбургу. Работа ў дзіцячай кнізе ----------------------- З 1928 па 1934 гады супрацоўнічаў з часопісамі «Чыж» і "Вожык". Леў Аляксандравіч Юдзін (1903—1941). «Ню». 1930-е гады. Бумага, змешаная тэхніка. 27 × 20 см Ілюстраваў тэксты Д. Хармса, А. Увядзенскага. Чулліва чувствовал спецыфіку абэрыуцкай паэзіі — зрухі і паўторы, інтанацыйную разнастайнасць, весёлый абсурд падзеяў, размоўны стыль выкладу. Усё гэтыя якасці узмацніліся упадабанай Юдзінскай тэхнікай. Мастак не толькі маляваў, але выразаў, без папярэдняга малюнка, (нажніцамі) сілуэты, пакідаючы выявы з асобных дробных чорных фігурак, са складанымі абрысамі. Мастацтву «рэйзеле» ён навучыўся ад маці. Работы Юдзіна вырозніваюць дакладнасць і вытанчанасць малюнка, дэкаратыўна-рытмічнае майстэрства. Віртуозна выразаючы нажніцамі сілуэты жывёл і людзей 1-2 см велічынёй, часта ў складаных кампазіцыйных узаемадзеяннях, выступаў перад дзецьмі і навучаў іх гэтаму мастацтву. Маляваў паўабстрактные папяровыя скульптуры і фатаграваў іх пры акрэсленым асвятленні; і зусім не самі скульптуры, а менавіта гэтыя фатаграфіі рабіліся канчатковымі творамі мастацтва. Таксама, супольна з В. Ермалаевой распрацоўваў кнігі-цацкі. У канцы 1930-х гадоў займаўся разцовай гравюрай. ### Ілюстрацыі ў дзіцячых кнігах * Дэйнека Н. Вайна ў сшытку (1941) * Увядзенскі А. Хто? * Маршак С. Загадкі Сям'я ----- * Жонка — Марыя Гарохава (1903, Санкт-Пецярбург — 1991, Ленінград), жывапісец, графік, мастак па роспісы тканін, педагог. + Сын — Аляксандр Львовіч Юдзін, доктар біялагічных навук, навуковы супрацоўнік у Інстытуце цыталогіi РАН. Да вайны сям'я Юдзіных жыла на Удзельнай, на больш неіснуючай цяпер Ліставой вуліцы на Ліхачовай гары (цяпер там размешчаны велатрэк). Спасылкі -------- 1. 1 2 Lew Judin // Artnet — 1998. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q874430'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q266566'></a> 2. 1 2 Lev Aleksandrovich Yudin // RKDartists Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a> 3. ↑ The Fine Art Archive — 2003. Праверана 1 красавіка 2021.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q10855166'></a> 4. 1 2 Юдин, Лев Александрович 5. 1 2 Юдин Лев Александрович на сайте «Русский Авангард» 6. ↑ Победа над солнцем Льва Юдина. От супрематизма — до «реальных фактов времени» **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 11 лістапада 2014. Праверана 4 лістапада 2014. 7. ↑ Аляксандр Бурас. Леў Юдзін. Паэтыка матэрыяльнасці Архівавана 2 мая 2021. // Мастацтва. №2. 2020. 8. ↑ Ю. А. Рудаков. / Вступительная статья к каталогу выставки Л. А. Юдина. Л. : Художник РСФСР, 1973. 9. 1 2 Крэпак Барыс. Леў Юдзін. Ад супрэматызму - да "рэальных фактаў часу" // Вяртанне імёнаў. Мінск: Мастацкая літаратура, 2014. Сс. 310-317. 10. ↑ Выстава Льва Юдзіна адбылася таксама ў 2003 годзе ў музеі сучаснага мастацтва «Царскосельская коллекция» в Пушкіне. 11. ↑ Карасик И./ Лев Юдин. / Страницы памяти: Справочно-мемориальный сборник. 1941—1945: Художники ЛОСХ, погибшие в годы ВОВ и в блокаду Ленинграда. — СПб. 2010. C. 310. 12. ↑ Там же. 13. 1 2 3 Силуэтист Лев Юдин, которого знали все

**Асабняк** — будынак у Бабруйску, размешчаны па вуліцы Пушкіна, 211. Мае элементы стыляў класіцызму, ампіру і мадэрн. Дом — адзін з лепшых узораў беларускай жыллёвай архітэктуры і дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва пачатку XX ст. Гісторыя -------- Пабудаваны ў 1912 годзе бабруйскім лесапрамыслоўцам Мірэнбургам. З 1921 года там быў адкрыты першы радзільны дом, які праіснаваў у гэтым будынку да 1927 года. Да 1922 года тут было 15 коек. У будынку знаходзілася і гінекалагічнае аддзяленне. Потым, верагодна, дом ізноў быў жылым. У далейшым у будынку размяшчаліся яслі-сад, аддзел аховы здароўя Бабруйска. У пачатку 1990-х гадоў гарадскім аддзелам аховы здароўя праведзена рэстаўрацыя будынка. Кладкай печаў займаўся майстар гэтай справы Мацвей Зубараў, прадстаўнік дынастыі бабруйскіх печнікоў, кафляй — камастакі-керамісты мастацка-творчых майстэрняў рэспубліканскага мастацкага фонду на чале з В. А. Калтыгіным. У наш час тут размяшчаецца прадстаўніцтва Нацыянальнага алімпійскага камітэта Рэспублікі Беларусь у г. Бабруйску. Архітэктура ----------- Порцік Аднапавярховы прамавугольны ў плане цагляны будынак на высокім цокалі, накрыты вальмавым металічным дахам. На атынкаваным галоўным фасадзе засяроджаная галоўная архітэктурная аздоба. Кампазіцыя фасада сіметрычная: у цэнтры ганак з порцікам на дзвюх канеліраваных калонах кампазітнага ордара, завершаны складаным па форме франтонам. Абодва бакі фланкіраваны несапраўднымі рызалітамі, утворанымі дзвюма пілястрамі з антаблементам і прамавугольным атыкам над імі. Арка ў інтэр'еры Адзін з зялёных камінаў У дэкаратыўным аздабленні інтэр’ера галоўная роля належыць шасці маёлікавым з раслінным арнаментам камінам, завершаным складанымі карнізамі і франтонамі. Тры каміны светла-зялёныя, два — белыя з размалёўкай золатам; дэкаратыўнай насычанасцю мастацкай формы вылучаецца камін з кафлі цёмна-кававага колеру, упрыгожаны расліннымі трохкветкавымі сюжэтамі. Ён мае завяршэнне ў выглядзе цэнтральных і бакавых акратэрыяў, антаблемент з раслінным фрызам. Камінны праём фланкіруюць дзве карыятыды, над імі — развіты пояс фрыза з нішамі і прамавугольнымі ўстаўкамі з выявамі матылькоў, расліннымі матывамі і інш. Зноскі ------ 1. 1 2 3 *Ю. А. Якімовіч.* Бабруйскія асабнякі // Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. 2. 1 2 Им восхищаются специалисты, которые восстанавливали Мирский замок: что хранит и скрывает бывший городской особняк на Пушкина (+видеоэкскурсия) Архівавана 7 лютага 2021. 3. ↑ Особняк лесопромышленника, ул. Пушкина, 211, г. Бобруйск Літаратура ---------- * *Ю. А. Якімовіч.* Бабруйскія асабнякі // Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Асабняк Мірэнбурга (Бабруйск) * Асабняк Мірэнбурга (Бабруйск) на сайце «Архіварта»

Аналагавы мультыметр **Мультыметр** (таксама вядомы як **вольт-ом-міліамперметр**, **вольт-омметр** або **VOM** ) - гэта вымяральны прыбор, які можа вымяраць розныя электрычныя ўласцівасці. Звычайны мультыметр можа вымяраць напружанне, супраціўленне і сілу току, і ў гэтым выпадку яго можна выкарыстоўваць як вальтметр, амперметр і омметр. Некаторыя з іх маюць магчымасць вымярэння дадатковых уласцівасцей, такіх як тэмпература, ёмістасць, індуктыўнасць, і інш. Першае зацверджанае выкарыстанне слова «мультыметр» у Оксфардскім слоўніку англійскай мовы датуецца 1907 годам. Для адлюстравання паказанняў аналагавыя мультыметры выкарыстоўваюць мікраамперметр з рухомым паказальнікам. Лічбавыя мультыметры маюць лічбавыя дысплеі і зрабілі аналагавыя мультиметры практычна састарэлымі, паколькі яны больш дакладныя і фізічна больш трывалыя, чым аналагавыя мультыметры. Мультыметры адрозніваюцца па памеры, характарыстыках і цане. Гэта могуць быць партатыўныя прылады або высокадакладныя настольныя інструменты. Танныя мультыметры могуць каштаваць менш за $10, у той час як лабараторныя мадэлі з сертыфікаванай каліброўкай могуць каштаваць больш за $5,000. Кампаненты ---------- ### Зонды Вымяральныя провады мультиметра Мультыметр можа выкарыстоўваць мноства розных тэставых правадоў-зондаў (электрычных шчупоў) для падлучэння да ланцуга або тэстуемай прылады. Кракадзілавыя заціскі, высоўныя заціскі з кручкамі, завостраныя зонды - гэта тры найбольш распаўсюджаныя тыпы. Пінцэтныя зонды выкарыстоўваюцца для блізка размешчаных тэставых кропак, як, напрыклад, прылады для павярхоўнага мантажу. Раздымы прымацоўваюцца да гнуткіх, добра ізаляваных правадоў, якія заканчваюцца раздымамі, прыдатнымі для мультыметра. Зонды падключаюцца да мультыметра звычайна з дапамогай закрытых або ўтопленых гнёз. Гнёздыдля зондаў звычайна размяшчаюцца на стандартызаванай адлегласці адзін ад аднаго - 3/4 цалі (19 мм), каб можна было падключаць стандартныя адаптары або прылады, такія як памнажальнік напружання або тэрмапары. ### Блок электрасілкавання Аналагавыя мультыметры могуць вымяраць напружанне і ток, выкарыстоўваючы энергію ад тэставай схемы, але для праверкі электрычнага супраціўлення патрабуюць дадатковай унутранай крыніцы напружання, у той час як электронныя мультыметры заўсёды патрабуюць унутранай крыніцы сілкавання для працы іх унутраных схем. У ручных мадэлях выкарыстоўваюцца батарэйкі, у той час як настольныя мадэлі мультыметраў звычайна сілкуюцца ад электрычнай сеткі. Тэставанне часта патрабуе, каб тэстуемы кампанент быў ізаляваны ад электрычнага ланцуга, у які ён усталяваны, бо ў адваротным выпадку блукаючыя токі або токі ўцечкі могуць сказіць вымярэнні. У некаторых выпадках напружанне ад мультыметра можа ўключыць актыўныя кампаненты схемы, скажаючы вымярэнне, або ў крайніх выпадках нават пашкодзіць элемент у даследуемым ланцугу.

**Аляксандр Кірылавіч Карабанаў** (25 студзеня 1952 — 3 жніўня 2019) — беларускі вучоны ў галіне геалогіі. Акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (2014; чл.-кар. з 2004), доктар геолага-мінералагічных навук (2003), прафесар (2011). Біяграфія --------- Скончыў Беларускі дзяржаўны універсітэт (1974). З 1974 года у Інстытуце геахіміі і геафізікі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі: з 1985 года старшы навуковы супрацоўнік, з 1992 года загадчык лабараторыі. З 2008 года дырэктар Інстытута прыродакарыстання Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, адначасова загадчык лабараторыі. Узнагароды ---------- Прэмія Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (2008) за цыкл работ «Разломы і лінеаменты зямной кары Беларусі: тэарэтычныя і прыкладныя аспекты». Навуковая дзейнасць ------------------- Даследаванні ў галіне рэгіянальнай геалогіі, неатэктонікі, геадынамікі і геамарфалогіі Беларусі. Вывучаў геалогію кайназоя тэрыторыі Беларусі, выявіў заканамернасці будовы найноўшых геалагічных фармацый і эвалюцыі буйных формаў рэльефу, распрацаваў арыгінальную комплексную методыку рэканструкцыі амплітуд неатэктанічных рухаў старажытнамацерыковага абляднення. Распрацаваў канцэпцыю неатэктанічнай эвалюцыі і найноўшай геадынамікі тэрыторыі Беларусі. У складзе міжнароднай групы праекта «Неагеадынаміка Балтыкі» выканаў неатэктанічнае раянаванне Заходняй і Цэнтральнай Еўропы, вылучыў галоўныя геадынамічныя фактары, якія вызначалі ход геалагічных працэсаў і характар асадканакаплення ў познім кайназоі на тэрыторыі Беларусі і сумежных абласцей Усходне-Еўрапейскай платформы. Аўтар 250 навуковых прац, у т.л. 13 манаграфій. ### Бібліяграфія * Гродненская возвышенность: строение, рельеф, этапы формирования. Мн.: Наука и техника, 1987. * Геология Беларуси. Мн.: ИГиГ НАН Беларуси, 2001 (в соавт.). * Разломы земной коры Беларуси. Мн.: Красико-Принт, 2007 (в соавт.). * Неотектоника и неогеодинамика запада Восточно-Европейской платформы. Мн.: Беларуская навука, 2009 (в соавт.). * Культавыя і гістарычныя валуны Беларусі. Мн.: Беларуская навука, 2011 (в соавт.). Зноскі ------ 1. ↑ Беларусь у асобах і падзеях<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q112702533'></a> 2. 1 2 Czech National Authority Database Праверана 27 мая 2023.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 3. ↑ 4. ↑ КАРАБАНАЎ Аляксандр Кірылавіч Спасылкі -------- * Аляксандр Кірылавіч Карабанаў у базе даных «История белорусской науки в лицах» Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (руск.) | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 1018920889 · ISNI: 0000 0003 9910 5162 · NKC: js20231188625 · NUKAT: n2011242683 · SUDOC: 186166419 · VIAF: 232765699 · ЗЭКББ: SEK-514699 · БАП: 141302 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Сакалова. У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Лекант. У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Залеўская. **Але́на Сакало́ва-Лекант** (часам Алёна; у дзявоцтве **Залеўская**; 1891, Зарэчча, Вільня — 1960, Вільня) — беларуская настаўніца, грамадская дзяячка, былая зняволеная ГУЛАГа. Біяграфія --------- Нарадзілася Алена Залеўская ў 1891 годзе ў Зарэччы ў Вільні. Карэнная віленчанка. Да Першай сусветнай вайны выйшла замуж за рускага афіцэра Сакалова. Мела з ім двух сыноў — Анатоля і Мікалая. У выніку Першай сусветнай вайны муж апынуўся ў Расіі і загінуў. У 1931 ад сухотаў памёр яе малодшы, 15-гадовы сын Мікалай. Выкладчыкі Віленскай беларускай гімназіі з навучэнцамі 7-й класы. А. Сакалова-Лекант у 2-м радзе па цэнтры У канцы 1920-х гг. Алена Сакалова выйшла паўторна замуж за Леканта, урадоўца праваслаўнай кансісторыі ў Вільні. Настаўніца Віленскай беларускай гімназіі ў 1919—1944 беларускай мовы, арыфметыкі. У 1930-я ўваходзіла ў кіраўніцтва Беларускага прафесійнага настаўніцкага саюза. З 1919 па 1937 — член Беларускага дабравольнага таварыства. Член Таварыства беларускай школы. Віцэ-прэзідэнтка Беларускага жаночага таварыства, удзельнічала ў працы Беларускага таварыства асветы. Срэбраны Крыж Заслугі трэцяй класы Грамата, якой Р. Астроўскі ад імя Беларускай Цэнтральнай Рады аб наданні Алёне Сакаловай-Лекант срэбранага Крыжа Заслугі трэцяй класы за 25-гадовую працу на ніве беларускай асветы і культуры. 25 красавіка 1944 25 красавіка 1944 года, адзначаючы 25-годдзе Віленскай беларускай гімназіі, А. Сакалава-Лекант, была ўзнагароджана Срэбным крыжам заслуг III ступені і Ганаровай граматай прэзідэнта Цэнтральнай Рады Беларусі Радаслава Астроўскага. 27 чэрвеня 1944 года ўдзельнічала ў Другім беларускім кангрэсе ў Менску. 23 жніўня 1944 г. арыштаваная паводле абвінавачвання ў дапамозе нямецкім акупантам. 12 чэрвеня 1945 г. Камісія ўнутраных спраў СССР асудзіла яе на 5 гадоў лагеру. Адбывала тэрмін у лагеры ў Горкаўскай вобласці. У 1950-я вярнулася ў Вільню. Памерла ў Вільні ў 1960 г. ад раку ў грудзях, маючы 69 год. Пахаваная ў Вільні на Ліпаўскіх могілках. Зноскі ------ 1. ↑ Галіна Войцік, Алёна Сакалова-Лекант, Рунь, Вільня, 2004, с. 5. 2. ↑ Галіна Войцік, Алёна Сакалова-Лекант, Рунь, Вільня, 2004, с. 11. 3. ↑ Галіна Войцік, Алёна Сакалова-Лекант, Рунь, Вільня, 2004, с. 10. 4. ↑ Alena Sakalova-Lekant, Lietuvos ypatingasis archyvas, 5. ↑ Alena Sakalova-Lekant, Lietuvos ypatingasis archyvas, 6. ↑ Alena Sakalova-Lekant, Lietuvos ypatingasis archyvas, 7. ↑ Alena Sakalova-Lekant, Lietuvos ypatingasis archyvas, 8. ↑ Галіна Войцік, Алёна Сакалова-Лекант, Рунь, Вільня, 2004, с. 15-16. 9. ↑ Галіна Войцік, Алёна Сакалова-Лекант, Рунь, Вільня, 2004, с. 18-19. Літаратура ---------- * Кароткі нарыс беларускага пытання — Варшава, 31 студзеня 1928 // ARCHE 11-2007 * Сяргей Чыгрын, Гісторыя аднаго здымка, надрукаванага ўпершыню, Новы Час, 15-01-2013,

**Саве́йкаўскі парк**, **парк «Савейкі»** — помнік садова-паркавага мастацтва ў вёсцы Савейкі Ляхавіцкага раёна Брэсцкай вобласці Беларусі. Закладзены ў 1850 годзе на плошчы каля 10 гектараў у маёнтку Т. Навіцкага. Парк пейзажнага тыпу. У яго цэнтры — палац, які зруйнаваны ў Вялікую Айчынную вайну, адбудаваны ў 1959 годзе ў стылі неакласіцызму. Перад палацам партэр, абсаджаны дрэвамі мясцовых лісцевых парод. У паўночна-заходняй частцы — вялікая паляна, абсаджаная ахоўнымі масівамі. У паўночнай частцы маецца сажалка з астравамі, звязаная пратокай з сістэмай вадаёмаў. Паўднёва-заходняя частка парку мае самастойнае кампазіцыйнае рашэнне, заснаванае на выкарыстанні трох сажалак рознай формы з кароткімі пратокамі і дамбамі. Сажалкі злучаюцца каналамі з вадаёмамі на партэры. У парку растуць больш за 25 відаў дрэў і кустоў. Сярод іх елка, таполя белая, ліпа галандская, бэз бельгійскі, лістоўніца еўрапейская, конскі каштан, арэх шэры, ірга каласістая, каліна канадская, ясень звычайны. Зноскі ------ 1. 1 2 3 БелЭн 2002. Літаратура ---------- * *Кулагін А. М.* Савекаўскі парк // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 51. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). Спасылкі -------- * Сядзібна-паркавы ансамбль у вёсцы Савейкі. Агульныя звесткі * *Аліна Лапіч* Савейкаўскі сядзібна-паркавы ансамбль у творах мастацтва * Савейкаўскі парк на сайце «Архіварта»

**Кытай** (укр.: Китай) — поймавае возера ў нізоўі Дуная, у Адэскай вобласці Украіны. Ад поймы Дуная аддзелена дамбай, мае рэжым вадасховішча. Водаабмен рэгулюецца шлюзавым каналам, які перасякае дамбу. Катлавіна падоўжанай формы, выцягнута з поўначы на поўдзень на 24 км. Складаецца з паўночнай і паўднёвай частак (шырыня да 3—3,5 км), злучаных пратокай шырынёй да 0,6 км. Агульная плошча 60 км², глыбіня паўднёвай часткі да 2 м, паўночнай — да 5 м. Берагі, акрамя паўднёвых, павышаныя. Упадаюць рэкі Кыргыж-Кытай і Аліяга. У паўночнай частцы назіраюцца згонна-нагонныя ваганні ўзроўня (сярэдняя амплітуда да 80 см). Тэмпература вады ўлетку да 27 °C, зімой возера замярзае. Мінералізацыя вады 1-3 г/л. Прыбярэжная і водная расліннасць пашырана галоўным чынам у паўднёвай частцы возера (чарот, рагоз, водарасці). Водзяцца акунь, шчупак, лешч, сом; разводзяць белага амура, таўсталобіка, сазана, карася. На паўднёвых берагах — месцы гнездавання вадаплаўных і адпачынку пералётных птушак. Вада выкарыстоўваецца для арашэння. Літаратура ---------- * Географічна енциклопедія України: у 3 т. / редколегія: О. М. Маринич (відпов. ред.) та ін. Т. 2 — К.: «Українська радянська енциклопедія» ім. М. П. Бажана, 1990.

Крысціна Ціманоўская з віцэ-прэм’ерам Пятром Гліньскім[pl] пасля прыезду ў Польшчу. **Справа Ціманоўскай** ― скандал, выкліканы Беларуссю на летніх Алімпійскіх гульнях 2020 года, калі 1 жніўня 2021 года стала вядома, што беларуская спрынтарка Крысціна Ціманоўская была знята з спаборніцтваў на летніх Алімпійскіх гульнях 2020 года за размяшчэнне ў сацыяльных сетках відэа, у якім крытыкаваліся яе трэнеры і збіраецца рэпатрыявацца ў Беларусь з Токіа супраць уласнай волі. Затым Крысціна Ціманоўская знаходзілася пад аховай японскай паліцыі, пакуль яна не атрымала гуманітарную візу з боку Польшчы. Праз некалькі дзён яна ляціць у Варшаву. Міжнародны алімпійскі камітэт і іншыя краіны крытыкавалі дзеянні Беларусі, у тым ліку ўвядзенне дадатковых санкцый. 3 лютага 2022 года ЗША ўвялі візавыя абмежаванні для грамадзян Беларусі, якія ўдзельнічалі ў экстэрытарыяльнай дзейнасці супраць апазіцыі, у тым ліку ў інцыдэнце з Ціманоўскай. Кантэкст -------- Прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка праяўляе асаблівую цікавасць да спорту, разглядаючы ў ім ідэалагічную аснову свайго рэжыму, і, паводле «Amnesty International», спартсмены часцей за ўсё становяцца мішэнню Лукашэнкі, таму што ім спрыяе дзяржава. Такім чынам, выказванне лічыцца больш здрадлівым. Шэраг беларускіх спартоўцаў наўпрост крытыкавалі Лукашэнку, а некаторыя былі забароненыя і зняволеныя за ўдзел у акцыях пратэсту. 7 снежня 2020 года, пасля абвінавачанняў у запалохванні і нават катаваннях спартсменаў, Міжнародны алімпійскі камітэт (МАК) абвясціў аб прыняцці некалькіх часовых мер у дачыненні да Нацыянальнага алімпійскага камітэта Рэспублікі Беларусь (НАК РБ). Сярод гэтых мер — забарона Выканаўчага савета НАК РБ «ад усіх мерапрыемстваў і мерапрыемстваў МАК, у тым ліку Алімпійскіх гульняў». Старшынёй праўлення ў той час быў Аляксандр Лукашэнка, а першым намеснікам старшыні праўлення быў яго старэйшы сын Віктар Лукашэнка. Тэрмін дзеяння гэтых мер павінен быў скончыцца пасля правядзення выбараў Выканаўчага савета НАК РБ у канцы лютага 2021 года. Гэтыя выбары дазволілі Віктару выконваць двайную ролю старшыні і першага намесніка старшыні праўлення. Праз два тыдні, 8 сакавіка, МАК аднавіў свае ранейшыя меры супраць Выканаўчага савета НАК БР у дадатак да дадання новых мер. Напярэдадні летніх Алімпійскіх гульняў 2020 года трох беларускіх спартсменаў дыскваліфікавалі за тое, што яны не прайшлі неабходную колькасць тэстаў на наркотыкі ў рамках падрыхтоўкі да Алімпіяды. Зноскі ------ 1. ↑ «Они накосячили с девчонками» — белорусская легкоатлетка Тимановская заявила, что «очень крутое начальство» поставило ее на эстафету на Олимпиаде без ее ведома **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 1 жніўня 2021. Праверана 21 лютага 2022. 2. ↑ Из-за косяка чиновников (они включили дурака и не признают вину) у беларусов в Токио подвисла эстафета 4 по 400 3. ↑ Нет результата — нужен скандал. Тирада возмущения в соцсетях от легкоатлетки Кристины Тимановской. 31.07.2021 4. ↑ Бегунью Тимановскую тренеры отстранили от участия в Олимпийских играх, ее хотели посадить на самолет из Токио 5. ↑ Бегунью из Беларуси насильно депортируют из Токио. Она отказалась бежать эстафету на Олимпиаде-2020 6. ↑ БФСС обратился в МОК с требованием пожизненной дисквалификации и лишением аккредитации на ОИ Моисевича, Шумака, Юрчика и Довгалёнка, 2.08.2021 7. ↑ «Боюсь, что в Беларуси меня могут посадить в тюрьму». Кристина Тимановская может попросить политического убежища в Австрии // Sports.ru, 1.08.2021 8. ↑ novychas.by 9. ↑ web.archive.org 10. ↑ ЗША ўвялі санкцыі супраць некалькіх грамадзян Беларусі **(нявызн.)**. *Новы Час* (4 лютага 2022). Праверана 9 лютага 2022. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * The Guardian view on Belarus: an Olympic athlete joins the exodus **(нявызн.)**, *The Guardian* (2 August 2021). * Opinion: An Olympian reminds us: In Belarus, honesty can be a crime **(нявызн.)**, *Washington Post* (2 August 2021). * The Times view on the fugitive athlete Krystsina Tsimanouskaya: Olympic Trial **(нявызн.)**, *The Times* (3 August 2021). * Humphreys, Rachel; Roth, Andrew (8 August 2021). *Why a Belarusian Olympic sprinter refused to fly home*. *The Guardian*. Joshua Kelly, Rudi Zygadlo, Elizabeth Cassin (producers); Phil Maynard, Archie Bland (executive producers); Laura Murphy-Oates (introduced by). ISSN 0261-3077. Праверана 2021-08-10. * Mirovalev, Mansur. How sports became a 'battleground for reprisals' in Belarus **(нявызн.)**, *Аль-Джазіра*. Праверана 10 August 2021.

**Склады Лекерта** — будынак у гістарычным цэнтры Магілёва, размешчаны па вуліцы Карла Маркса, 17, на рагу з Фабрычным завулкам. Гісторыя -------- Пабудаваны ў другой палове XIX ст. на вуліцы Зялёнай. Станаўленне масавай піваварнай вытворчасці ў Магілёве звязана з імем Франца Міхайлавіча Лекерта. У 1862 г. Лекерт пабудаваў піваварны завод у Маскоўскім (Лупалаўскім) прадмесці на Шашэйнай вуліцы. Ёсць звесткі, што ў сярэдзіне ХIХ ст. на вул. Зялёнай былі складскія памяшканні для гатовай прадукцыі. Вуліца ў 1941 годзе. Справа разбураныя склады Лекерта Пашкоджаныя склады на нямецкім аэрафотаздымку. 1943 Да Кастрычніцкай рэвалюцыі ў былых піўных складах Лекерта была прыватная тытунёвая фабрыка. Перад Вялікай Айчыннай вайной там знаходзілася цукерачная фабрыка (у частцы будынка па Фабрычным завулку), а ў 1946 г. быў створаны Магілёўскі вінаробны завод. Першапачаткова прадугледжвалася перапрацоўка сыравіны на пладова-ягадныя віны. У 1958 г. завод пачаў праводзіць тэхналагічную дапрацоўку і разліў вінаградных вінаў. У 1986 г. адбылося аб’яднанне піваварнага і вінаробнага заводаў са стварэннем Магілёўскага завода напояў. 1 верасня 1997 г. было створана дзяржаўнае вытворчае аб’яднанне шляхам зліцця Магілёўскага завода напояў і Дзяржаўнага вытворчага аб’яднання «Магілёўаблхарчпрам». У 2004 г. піўзавод увайшоў у склад ААТ «Холдынг „Магілёўаблхарчпрам"», якое затым было перайменавана ў ААТ «Магілёўаблхарчпрам». Архітэктура ----------- Помнік архітэктуры з элементамі класіцызму. Двухпавярховы прамавугольны Г-падобны ў плане будынак. Унутраная планіроўка калідорная. Будынак складзены з частак, якія знаходзяцца на розных узроўнях з перападам падлогі. З боку двара маюцца шматлікія сучасныя прыбудовы. Фасады будынка, якія выходзяць на вуліцу Карла Маркса, аздобленыя тынкоўкай. Асноўная частка сцяны — цёмна-вохрыстая, на выступах светлая. На другой і трэцяй частках забудовы — прамавугольныя пілястры на вышыню двух паверхаў з вуглавым аздабленнем у выглядзе рамкі белага колеру. Па перыметры будынка — ступеньчаты гзымс і звычайны прамы цокаль з аздабленнем «пад камень». Дах двухсхільны. Апошняя частка будынка мае глухую сцяну з невялікімі прамавугольнымі адтулінамі. З боку двара аконныя праёмы падзелены на два паверхі без аздаблення. Скошаны кут і працяг глухой сцяны па завулку Фабрычнаму. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 верасня 2022. Праверана 22 жніўня 2022. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Склады Лекерта на сайце «Архіварта»

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Траян. **Надзея Віктараўна Траян** (24 кастрычніка 1921 — 7 верасня 2011, Масква) — савецкая разведчыца і медыцынская сястра партызанскага атрада «Бура», Герой Савецкага Саюза (1943). Біяграфія --------- Нарадзілася ў горадзе Верхнядзвінск (цяпер — Віцебская вобласць) у сям’і служачага. Скончыла 10 класаў. З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны, знаходзячыся на тэрыторыі, акупаванай фашысцкімі войскамі, удзельнічала ў рабоце падпольнай арганізацыі ў горадзе Смалявічы Мінскай вобласці. Члены падпольнай камсамольскай арганізацыі, створанай на торфазаводе, збіралі разведдадзеныя аб праціўніку, папаўнялі шэрагі партызан, аказвалі дапамогу іх сем’ям, пісалі і расклейвалі ўлёткі. З ліпеня 1942 г. была сувязной, разведчыцай, медсястрой партызанскіх атрадаў «Сталінская пяцёрка» (камандзір М. Васіленка), «Бура» (камандзір М. Скаромнік), брыгады «Дзядзі Колі» (камандзір — Герой Савецкага Саюза П. Р. Лапацін) у Мінскай вобласці. Удзельнічала ў аперацыях па падрыве мастоў, нападзенні на варожыя абозы, не раз ўступала ў бой з карнікамі. Па заданні арганізацыі прыняла ўдзел разам з М. Б. Осіпавай і А. Р. Мазанік ў падрыхтоўцы аперацыі па знішчэнні фашысцкага гаўляйтара Беларусі Вільгельма Кубе. Аб гэтым подзвігу савецкіх партызан расказана ў мастацкім фільме «Гадзіннік спыніўся апоўначы» («Беларусьфільм»). Званне Героя Савецкага Саюза з уручэннем ордэна Леніна і медалі «Залатая Зорка» (№ 1209) Надзеі Віктараўне Траян прысвоена 29 кастрычніка 1943 года за мужнасць і гераізм, праяўленыя ў барацьбе з нямецка-фашысцкімі захопнікамі. Пасля вайны ў 1947 годзе скончыла 1-ы Маскоўскі медыцынскі інстытут. Працавала дырэктарам НДІ санітарнай асветы Міністэрства аховы здароўя СССР, дацэнтам кафедры хірургіі 1-га Маскоўскага медыцынскага інстытута. Была членам прэзідыума Савецкага камітэта ветэранаў вайны, членам Камітэта абароны міру, старшынёй выканкама Саюза таварыстваў Чырвонага крыжа і Чырвонага паўмесяца СССР, членам Савета міжнароднай Федэрацыі змагароў супраціву, сустаршынёй Міжнароднай арганізацыі санітарнай асветы. Жыла ў Маскве. Кандыдат медыцынскіх навук, старшы лейтэнант медыцынскай службы запасу. Узнагароды ---------- * медаль «Залатая Зорка» Героя Савецкага Саюза № 1209 (29 кастрычніка 1943) * ордэн Леніна (29 кастрычніка 1943) * два ордэны Працоўнага Чырвонага Сцяга * ордэн Айчыннай вайны I ступені * ордэн Чырвонай Зоркі * Ордэн Дружбы народаў (СССР)ордэн Дружбы народаў * медалі Зноскі ------ 1. ↑ Скончалась легендарная разведчица, Герой Советского Союза Надежда Троян Спасылкі -------- * Надзея Віктараўна Траян на сайце «Героі краіны»

**Макс Карл Эрнст Лю́двіг Планк** (ням.: Max Karl Ernst Ludwig Planck, 23 красавіка 1858, Кіль — 4 кастрычніка 1947, Гётынген) — выдатны нямецкі фізік, заснавальнік квантавай тэорыі, які перадвызначыў асноўны кірунак развіцця фізікі з пачатку XX стагоддзя. Навуковыя працы Планка прысвечаныя тэрмадынаміцы, тэорыі цеплавога выпраменьвання, квантавай тэорыі, спецыяльнай тэорыі адноснасці, оптыцы. Ён сфармуляваў другі пачатак тэрмадынамікі ў выглядзе прынцыпу ўзрастання энтрапіі і выкарыстоўваў яго для вырашэння розных задач фізічнай хіміі. Прымяніўшы да праблемы раўнаважнага цеплавога выпраменьвання метады электрадынамікі і тэрмадынамікі, Планк атрымаў закон размеркавання энергіі ў спектры абсалютна чорнага цела (формула Планка) і абгрунтаваў гэты закон, увёўшы ўяўленне аб кванце энергіі і кванце дзеяння. Гэта дасягненне паклала пачатак развіццю квантавай фізікі, распрацоўкай розных аспектаў якой ён шмат займаўся ў наступныя гады («*другая тэорыя*» Планка, праблема структуры фазавай прасторы  (англ.) (бел. статыстычная механіка квантавых сістэм і так далей). Планк упершыню вывеў ураўненні дынамікі рэлятывісцкай часціцы і заклаў асновы рэлятывісцкай тэрмадынамікі. Шэраг работ Планка прысвечаны гістарычным, метадалагічным і філасофскім аспектам навукі. Біяграфія --------- ### Паходжанне і адукацыя (1858—1878) Макс Планк, які нарадзіўся 23 красавіка 1858 года ў Кілі, належаў да старога дваранскага роду; сярод яго продкаў — вядомыя юрысты, навукоўцы, ваенныя і царкоўныя дзеячы. Яго дзед Хейнрых Людвіг Планк (ням.: *Heinrich Ludwig Planck*, 1785—1831) і прадзед Готліб Якаб Планк (ням.: *Gottlieb Jakob Planck*, 1751—1833) былі прафесарамі тэалогіі ў Гётынгенскім універсітэце, а дзядзька Готліб Карл Георг Планк (ням.: *Gottlieb Karl Georg Planck*, 1824—1910) — вядомым юрыстам, адным са стваральнікаў Германскага грамадзянскага ўлажэння  (руск.) (бел.. Бацька будучага фізіка, Іаган Юліус Вільгельм фон Планк (ням.: *Johann Julius Wilhelm von Planck*, 1817—1900), быў таксама юрыстам, прафесарам права Кільскага ўніверсітэта. Ён быў жанаты двойчы і меў дваіх дзяцей ад першага шлюбу (Хуга і Эма) і пяцярых ад другога (Германа, Хільдэгард, Адальберт, Макс і Ота). Маці Макса, Эма Патцыг (ням.: *Emma Patzig*, 1821—1914), паходзіла з пастарскай сям’і з памеранскага гарадка Грайфсвальд. Як пісаў вядомы фізік Макс Борн, «*аб паходжанні Планка, аб усіх гэтых людзях — выдатных, годных, непадкупных, высакародных і шляхетных, якія аддалі сябе служэнню царкве і дзяржаве, — неабходна памятаць кожнаму, хто захоча зразумець характар Макса Планка і вытокі яго поспеху*». Аўтограф 10-гадовага Макса Планка. Першыя дзевяць гадоў жыцця Макса прайшлі ў Кілі, сталіцы Галштыніі, якая ў той час была ў цэнтры супярэчнасцей паміж Даніяй і Прусіяй. У 1864 годзе юны Планк нават стаў сведкам уступлення ў горад пруска-аўстрыйскіх войскаў  (англ.) (бел.. У 1867 годзе Вільгельм Планк прыняў запрашэнне заняць пасаду прафесара юрыспрудэнцыі Мюнхенскага ўніверсітэта і разам з сям’ёй пераехаў у баварскую сталіцу. Тут Макс быў аддадзены ў Максіміліянаўскую гімназію (ням.: *Maximiliansgymnasium München*); ён займаўся ахвотна і скора стаў адным з найлепшых вучняў у класе. Хоць шмат увагі надавалася традыцыйным для гімназій прадметам (у прыватнасці, вывучэнню старажытных моў), выкладанне прыродазнаўчанавуковых дысцыплін у гэтай школе таксама знаходзілася на высокім узроўні. Глыбокі ўплыў на юнага Планка аказаў настаўнік матэматыкі Герман Мюлер (ням.: *Hermann Müller*), ад якога будучы навуковец упершыню пачуў пра закон захавання энергіі; у Макса рана выявіўся матэматычны талент. І хоць настаўнікі не бачылі ў яго нейкіх асаблівых здольнасцей, яны спецыяльна адзначалі яго асабістыя якасці — моцны характар, стараннасць і выканаўчасць. Навучанне ў гімназіі спрыяла ўмацаванню ў ім цікавасці да навукі, да высвятлення законаў прыроды, пра што ён так пісаў на зыходзе жыцця: > > > *З юнацтва мяне натхніла на занятак навукай усведамленне таго зусім не відавочнага факту, што законы нашага мыслення супадаюць з заканамернасцямі, якія маюць месца ў працэсе атрымання ўражанняў ад знешняга свету, і што, такім чынам, чалавек можа судзіць аб гэтых заканамернасцях пры дапамозе чыстага мыслення. Істотна важным пры гэтым з’яўляецца тое, што знешні свет уяўляе сабой нешта незалежнае ад нас, абсалютнае, чаму супрацьстаім мы, а пошукі законаў, якія адносяцца да гэтага абсалютнага, уяўляюцца мне самай выдатнай задачай у жыцці навукоўца.* > > > — Макс Планк > > Іншым захапленнем Планка з дзіцячых гадоў была музыка: ён спяваў у хоры хлопчыкаў, іграў на некалькіх інструментах (асабліва шмат часу ён праводзіў за раялем  (руск.) (бел.), вывучаў тэорыю музыкі  (англ.) (бел. і спрабаваў складаць музыку, аднак хутка прыйшоў да высновы, што ў яго няма таленту кампазітара. К моманту заканчэння школы ён апынуўся перад выбарам: стаць піяністам, філолагам або заняцца вывучэннем фізікі і матэматыкі. Планк абраў апошняе і ў верасні 1874 года стаў студэнтам Мюнхенскага ўніверсітэта. Зрэшты, у студэнцкія гады ён па-ранейшаму шмат часу надаваў музыцы: іграў на аргане ў студэнцкай царкве, служыў хормайстрам у студэнцкім спеўным саюзе, дырыжыраваў аматарскім аркестрам. Неўзабаве пасля паступлення ва ўніверсітэт Планк па парадзе бацькі звярнуўся да прафесара Філіпа Іагана Густава фон Жолі (ням.: *Philipp Johann Gustav Von Jolly*) і расказаў, што хацеў бы займацца тэарэтычнай фізікай. Той пачаў адгаворваць студэнта ад гэтага намеру, сцвярджаючы, што гэтая навука блізкая да завяршэння і што ў ёй засталося даследаваць толькі некаторыя нязначныя праблемы. Зрэшты, гэтая размова не паўплывала на жаданне Планка стаць тэарэтыкам. Тлумачачы гэта рашэнне, ён казаў, што ў яго не было жадання здзяйсняць адкрыцці, а толькі зразумець і па магчымасці паглыбіць ужо ўсталяваныя асновы навукі. На працягу шасці семестраў Планк слухаў лекцыі па эксперыментальнай фізіцы, якія чыталі Вільгельм фон Бетц (ням.: *Wilhelm von Beetz*) і той жа Жолі. Пад кіраўніцтвам апошняга Планк правёў сваё адзінае эксперыментальнае даследаванне, прысвечанае пранікальнасці нагрэтай плаціны для газаў, у прыватнасці вадароду. Паколькі ў Мюнхене не было кафедры тэарэтычнай фізікі, ён пачаў наведваць заняткі матэматыкаў Людвіга Зейдэля  (руск.) (бел. і Густава Баўэра (ням.: *Gustav Bauer*), у якіх, як ён прызнаваў пазней, шмат чаму навучыўся. У лабараторыі Жолі Планк пазнаёміўся з Германам Гельмгольцам, знакамітым фізікам, прафесарам Берлінскага ўніверсітэта. Юнак вырашыў працягнуць адукацыю ў Берліне, дзе правёў два семестры 1877/1878 навучальнага года. Тут яго настаўнікамі сталі Гельмгольц і Густаў Кірхгоф; ён таксама наведваў лекцыі матэматыка Карла Веерштраса. Зрэшты, Планк быў расчараваны лекцыямі па фізіцы, таму ўзяўся за стараннае вывучэнне арыгінальных работ Гельмгольца і Кірхгофа, якія лічыў узорам для пераймання ў плане майстэрства і яснасці выкладання. Неўзабаве будучы навуковец пазнаёміўся з працамі Рудольфа Клаузіуса па тэорыі цеплыні і быў так уражаны, што вырашыў заняцца тэрмадынамікай. ### Пачатак навуковай кар’еры (1878—1888) Макс Планк у 1878 годзе. Летам 1878 года Планк вярнуўся ў Мюнхен і неўзабаве здаў экзамен на права працаваць настаўнікам фізікі і матэматыкі. Адначасова ён пачаў самастойныя навуковыя даследаванні, кіруючыся толькі кнігамі і навуковымі артыкуламі. Гэта дазволіла яго вучню Максу фон Лаўэ пазней назваць Планка «*самавукам*». Адштурхоўваючыся ад работ Клаўзіуса, Планк разглядзеў пытанне аб незваротнасці працэсаў цеплаправоднасці і даў першую фармулёўку другога пачатку тэрмадынамікі ў тэрмінах узрастання энтрапіі. Вынікі былі выкладзены ў доктарскай дысертацыі «*Аб другім законе механічнай тэорыі цеплыні*» (ням.: «*Über den zweiten Hauptsatz der mechanischen Wärmetheorie*»), абарона якой адбылася 12 лютага 1879 года ў Мюнхенскім універсітэце. Нарэшце, 28 чэрвеня, пасля здачы вуснага экзамену, Планку была прысуджана ступень доктара філасофіі з найвышэйшай адзнакай (summa cum laude). Зрэшты, у той час яго дысертацыя не прыцягнула да сябе ніякай увагі, нягледзячы на тое, што ён паслаў яе некалькім вядомым фізікам. У 1880 годзе Планк прадставіў працу «*Станы раўнавагі ізатропных цел пры розных тэмпературах*» («*Gleichgewichtszustände isotroper Körper in verschiedenen Temperaturen*») на суісканне права працаваць выкладчыкам ва ўніверсітэце (хабілітацыя) і атрымаў месца прыват-дацэнта, якое займаў на працягу пяці наступных гадоў. Паколькі выкладчыцкія абавязкі не адбіралі ў яго шмат часу, ён мог цалкам сканцэнтравацца на навуковай рабоце. У свабодны час ён займаўся музыкай, вывучаў яе тэорыю і атрымаў вядомасць як бліскучы піяніст. Іншым захапленнем Планка ў гэтыя гады стаў альпінізм, якім ён пачаў займацца ў размешчаных непадалёк Баварскіх Альпах; вучоны заставаўся прыхільнікам гэтага віду спорту на працягу ўсяго наступнага жыцця. Увесь гэты час Планк спадзяваўся атрымаць месца прафесара ў якім-небудзь універсітэце. Аднак першае запрашэнне паступіла з Вышэйшай лесатэхнічнай школы ў Ашафенбургу (ням.: *Forstliche Hochschule Aschaffenburg*), дзе вызвалілася пасада выкладчыка фізікі. Параіўшыся з Гельмгольцам, Планк вырашыў адмовіцца і чакаць варыянта, які бы больш адпавядаў яго навуковым памкненням. Такі выпадак прадставіўся вясной 1885 года, калі малады навуковец атрымаў прапанову заняць месца экстраардынарнага прафесара тэарэтычнай фізікі ў Кільскім універсітэце. Ён з радасцю пагадзіўся, хоць, як прызнаваўся пасля, гэтым прызначэннем ён быў абавязаны не столькі прызнанню сваіх навуковых прац, колькі пратэкцыі бацькі, чый блізкі сябар Густаў Карстэн  (руск.) (бел. працаваў прафесарам фізікі і мінералогіі ў Кіле. Тут, у горадзе свайго дзяцінства, Планк хутка асвоіўся і неўзабаве завяршыў кнігу «*Прынцып захавання энергіі*» (ням.: «*Das Princip der Erhaltung der Energie*»), над якой працаваў з 1884 года. Гэтую манаграфію ён адправіў на конкурс работ, абвешчаны філасофскім факультэтам Гётынгенскага ўніверсітэта. Кніга была сустрэта з цікавасцю, аднак была ўдастоена толькі другой прэміі, у той час як першая наогул не была ўручана нікому з удзельнікаў конкурсу. Прычынай гэтага стала тое, што ў навуковай спрэчцы паміж гётынгенцам Вільгельмам Веберам і берлінцам Гельмгольцам Планк апынуўся на баку апошняга. Пачынаючы з восені 1886 года, Планк напісаў серыю артыкулаў пад агульнай назвай «*Аб прынцыпе ўзрастання энтрапіі*» (ням.: «*Über das Princip der Vermehrung der Entropie*»), у якіх прымяніў тэрмадынамічныя меркаванні да вырашэння канкрэтных задач фізікі і хіміі. Гэтыя працы прынеслі яму пэўную вядомасць у навуковых колах, асабліва сярод спецыялістаў па фізічнай хіміі. У прыватнасці, ён пазнаёміўся з Вільгельмам Оствальдам і Свантэ Арэніусам; апошні прыязджаў да Планка ў Кіль, каб абмеркаваць навуковыя праблемы. 31 сакавіка 1887 года Макс Планк, які цяпер быў цалкам забяспечаны фінансава, ажаніўся са сваёй сяброўкай дзяцінства Марыяй Мерк (ням.: *Marie Merck*), дачкой мюнхенскага банкіра. У іх было чацвёра дзяцей: сыны Карл (ням.: *Karl*, 1888—1916) і Эрвін (ням.: *Erwin*, 1893—1945) і дзве дачкі-блізняты Эма (ням.: *Emma*, 1889—1919) і Грэта (ням.: *Grete*, 1889—1917). ### Прафесар у Берліне (1889—1944) #### Першыя гады ў Берліне Герман Гельмгольц, ініцыятар запрашэння Планка ў Берлін. У кастрычніку 1887 года, пасля смерці Кірхгофа, вызвалілася кафедра тэарэтычнай фізікі Берлінскага ўніверсітэта. Першыя два прэтэндэнты на права заняць гэтую пасаду — Людвіг Больцман і Генрых Герц — адказалі адмовай, выбраўшы Мюнхен і Бон адпаведна. Тады Гельмгольц прапанаваў кандыдатуру Планка, які атрымаў ад калег высокія ацэнкі як навуковец, педагог і чалавек. Да выканання сваіх абавязкаў у Берліне малады фізік прыступіў у студзені 1889 года; першыя тры гады ён заставаўся экстраардынарным прафесарам, пакуль ў 1892 годзе ва ўніверсітэце не была заснавана ардынарныя прафесура па тэарэтычнай фізіцы. Адначасова ён узначаліў зноў адкрыты пры ўніверсітэце Інстытут тэарэтычнай фізікі. Праца ў Берліне дазваляла цесна мець зносіны з Гельмгольцам, Аўгустам Кунтам  (руск.) (бел. і іншымі вядомымі фізікамі, аднак, як тэарэтык, Планк знаходзіўся па сутнасці ў ізаляваным становішчы, і спачатку яму каштавала вялікай працы наладзіць кантакт з калегамі-эксперыментатарамі. У 1894 годзе па прадстаўленні Гельмгольца і Кунта яго абралі дзеючым членам Прускай акадэміі навук. Планк прымаў актыўны ўдзел ва ўніверсітэцкім жыцці, у працы розных камісій і выкарыстаў свой узрастаючы аўтарытэт для абароны сваіх калег і навукі ў цэлым. Так, ён настаяў на прызначэнні Эміля Варбурга пераемнікам Аўгуста Кунта, які памёр у 1894 годзе, хоць прускае міністэрства адукацыі спрабавала праігнараваць рэкамендацыю факультэта на карысць гэтай кандыдатуры (магчыма, па прычыне яўрэйскага паходжання Варбурга). У 1895 годзе Планк быў членам камісіі, якая расследавала па патрабаванні міністэрства дзейнасць фізіка Леа Аронса  (ням.) (бел. які стаяў на сацыялістычных пазіцыях і фінансава падтрымліваў Сацыял-дэмакратычную партыю Германіі. Камісія не выявіла ўплыву палітычных поглядаў Аронса на яго педагагічную і навуковую дзейнасць і адмовілася караць яго. У 1897 годзе, адказваючы на спецыяльны запыт, Планк выказаўся супраць прынцыповай забароны на ўніверсітэцкую адукацыю для жанчын; сам ён дазволіў некалькім жанчынам наведваць свае лекцыі. Пазней ён запрасіў з Вены Лізу Майтнер, былую студэнтку Больцмана, і ў 1912 годзе нават прызначыў яе сваім асістэнтам; Майтнер стала адным з найбліжэйшых сяброў Планка. У першыя берлінскія гады Планк па-ранейшаму надаваў шмат увагі музыцы і пэўны час нават чытаў курс па тэорыі музыкі. Калі Інстытуту была перададзена вялікая фісгармонія  (англ.) (бел. ён атрымаў магчымасць вывучыць на гэтым інструменце ўспрыманне натуральнага ладу музыкі і прыйшоў да высновы, што тэмпераваны строй пры ўсіх абставінах гучыць больш выразна. Гэты вынік («*наша вуха аддае перавагу тэмпераванай гаме*») Планк апублікаваў у 1893 годзе ў адмысловым артыкуле. Цікавасць да мастацтва і літаратуры зблізіла навукоўца з гісторыкам Тэадорам Момзенам, раманістам Адольфам Тоблерам  (англ.) (бел. і іншымі прадстаўнікамі гуманітарных колаў. З 1895 года абавязкі Планка ўключалі рэдагаванне часопіса «*Annalen der Physik  (ням.) (бел.*», у якім вучоны адказваў за артыкулы па тэарэтычных пытаннях. Працуючы на гэтай пасадзе, ён імкнуўся больш выразна аддзяляць фізіку ад матэматыкі і філасофіі, што спрыяла фарміраванню новай па тых часах дысцыпліны — тэарэтычнай фізікі. 23 сакавіка 1911 года Планк быў абраны абавязковым сакратаром Прускай акадэміі навук, гэта значыць адным з чатырох кіраўнікоў гэтай установы (па двое ад прыродазнаўчага і гуманітарнага аддзяленняў). У наступныя некалькі гадоў ён выкарыстаў сваё становішча для запрашэння ў Берлін і абрання членам акадэміі Альберта Эйнштэйна, працы якога высока цаніў. Акрамя таго, Планк займаў пасаду рэктара Берлінскага ўніверсітэта на 1913/1914 навучальны год, а таксама тройчы (у 1905—1908 і 1915—1916 гадах) абіраўся прэзідэнтам Нямецкага фізічнага таварыства  (ням.) (бел.. Ён быў залучаны ў стварэнне Таварыства кайзера Вільгельма, заснаванага ў 1911 годзе ўказам імператара Вільгельма II; у прыватнасці, з 1913 года ён удзельнічаў у перамовах з нагоды заснавання ў рамках Таварыства Інстытута фізікі, узначаліць які павінен быў Эйнштэйн. У кастрычніку 1909 года памерла жонка Планка Марыя. Праз паўтара года, у сакавіку 1911 года, навуковец ажаніўся ў другі раз — з пляменніцай сваёй першай жонкі Маргарытай фон Хёслін (ням.: *Margarete von Hoeßlin*, 1882—1949), дачкой вядомага мастака Георга фон Хёсліна (ням.: *Georg von Hoeßlin*). У іх было адно агульнае дзіця Герман (ням.: *Hermann*, 1911—1954). Планк быў сямейным чалавекам і, паводле сведчання жонкі, «*цалкам раскрываў усе свае чалавечыя якасці толькі ў сям’і*». Па-сапраўднаму свабодна ён адчуваў сябе толькі сярод людзей свайго кола; берлінскі прыгарад Груневальд  (руск.) (бел. дзе навуковец з сям’ёй жыў у вялікім доме з шырокім садам, быў населены ўніверсітэцкімі прафесарамі. Блізкімі суседзямі Планка былі вядомыя гісторыкі Ганс Дэльбрук  (ням.) (бел. і Адольф фон Гарнак  (англ.) (бел.. У даваенныя гады кожныя два тыдні Планк ладзіў дома музычныя вечары, у якіх удзельнічалі знакаміты скрыпач Ёзеф Ёахім, Альберт Эйнштэйн і іншыя сябры. Паводле сведчання пляменніка навукоўца, музыка была адзінай вобласцю, у якой Планк не стрымліваў свой дух; вучоны аддаваў перавагу сачыненням Шуберта, Брамса і Шумана. #### Квантавая гіпотэза Планка Да берлінскага перыяду адносіцца найвышэйшае навуковае дасягненне Планка. У сярэдзіне 1890-х гадоў ён заняўся праблемай цеплавога выпраменьвання і ў канцы 1900 года дасягнуў вырашальнага поспеху: атрымаў правільную формулу для размеркавання энергіі ў спектры абсалютна чорнага цела і даў яе тэарэтычнае абгрунтаванне, увёўшы знакаміты «*квант дзеяння*» {\displaystyle h}. Квантавая гіпотэза нямецкага навукоўца, глыбокі сэнс якой выявіўся толькі значна пазней, адзначыла нараджэнне квантавай фізікі. У наступныя гады Планк прыклаў шмат намаганняў, спрабуючы ўзгадніць свае вынікі з класічнай фізікай; ён вельмі насцярожана ставіўся да далейшых крокаў, якія ўсё далей адводзілі ад старых уяўленняў, напрыклад да тэорыі светлавых квантаў Эйнштэйна. Аднак усе яго намаганні аказаліся марнымі, пра што ён пісаў у сваёй «*Навуковай аўтабіяграфіі*» (ням.: «*Wissenscbaftliche Selbslbiographie*»): | | | --- | | *Мае марныя спробы неяк увесці квант дзеяння ў класічную тэорыю працягваліся на працягу шэрага гадоў і каштавалі мне немалых намаганняў. Некаторыя з маіх калег угледжвалі ў гэтым свайго роду трагедыю. Але я быў іншай думкі пра гэта, таму што карысць, якую я здабываў з гэтага паглыбленага аналізу, была вельмі значнай. Бо цяпер я дакладна ведаю, што квант дзеяння грае ў фізіцы значна большую ролю, чым я спачатку быў схільны лічыць…* — Макс Планк | Тым часам, дзякуючы працам Альберта Эйнштэйна, Паўля Эрэнфеста  (руск.) (бел. і іншых навукоўцаў, тэорыя квантаў набывала ўсё большае прызнанне ў навуковай супольнасці. Сведчаннем гэтага стала скліканне восенню 1911 года першага Сальвеяўскага кангрэса  (руск.) (бел. прысвечанага тэме «*Выпраменьванне і кванты*». Гэтая прадстаўнічая канферэнцыя змясціла квантавую тэорыю выпраменьвання ў цэнтр увагі навуковага свету, хоць праблемы і супярэчнасці, якія стаялі перад ёй, заставаліся нявырашанымі. Пасля з’яўлення ў 1913 годзе работ Нільса Бора, які звязаў гіпотэзу квантаў з праблемай будовы атама, пачаўся этап бурнага развіцця квантавай фізікі. Прызнаннем заслуг Планка стала прысуджэнне яму Нобелеўскай прэміі па фізіцы за 1918 год з фармулёўкай «*у знак прызнання заслуг, якія ён аказаў фізіцы сваім адкрыццём квантаў энергіі*». 2 ліпеня 1920 года вучоны прачытаў у Стакгольме Нобелеўскую лекцыю «*Узнікненне і паступовае развіццё тэорыі квантаў*» (англ.: «*The Genesis and Present State of Development of the Quantum Theory*»). #### Першая сусветная вайна і яе наступствы Макс Планк у сваім працоўным кабінеце. Як і многія яго калегі, Планк, выхаваны ў духу прускага патрыятызму, з натхненнем успрыняў пачатак Першай сусветнай вайны. У сваіх публічных выступленнях ён вітаў вайну, накіраваную, як ён думаў, на абарону справядлівых патрабаванняў і жыццёва важных каштоўнасцей нямецкай нацыі, і заклікаў моладзь уступаць добраахвотнікамі ў войска. Ён бачыў у вайне спосаб пераадолення ўсіх рознагалоссяў і аб’яднання нацыі ў адзінае цэлае: «*Нямецкі народ зноў здабыў сябе*». Планк падпісаў апублікаваны ў кастрычніку 1914 года «*Маніфест 93-х інтэлектуалаў  (ням.) (бел.*» (ням.: «Manifest der 93»), апраўдваючы ўступленне Германіі ў вайну; пасля ён шкадаваў аб гэтым. Змякчэнне пазіцыі навукоўца адбылося шмат у чым дзякуючы зносінам з Хендрыкам Лорэнцам, які з прычыны прыналежнасці да нейтральнай дзяржавы меў магчымасць данесці да Планка пункт гледжання процілеглага боку. У прыватнасці, галандскі фізік прывёў доказы таго, што злачынствы нямецкіх войскаў у Бельгіі не былі толькі плёнам паклёпу і варожай прапаганды. Ужо з вясны 1915 года Планк выказваўся супраць узмацнення нянавісці паміж народамі і за аднаўленне ранейшых міжнародных сувязей, а ў пачатку 1916 года перадаў праз Лорэнца адкрыты ліст калегам з краін Антанты, у якім аб’яўляў «*Маніфест 93-х*» вынікам усплёску патрыятызму ў першыя тыдні вайны, адмовіўся абараняць усе дзеянні нямецкіх вайскоўцаў у ходзе вайны і пісаў, што «*існуюць галіны інтэлектуальнага і маральнага жыцця, якія ляжаць за межамі барацьбы нацый*» і ў якіх магчыма плённае супрацоўніцтва грамадзян розных краін. Шмат намаганняў Планк аддаў на тое, каб прадухіліць «*чысткі*» ў Прускай акадэміі навук, не дапусціць выключэння з яе замежных членаў і пазбегнуць поўнага разрыву адносін з навуковымі таварыствамі варожых краін. Наіўнасць уяўленняў Планка пра палітыку ў гады вайны адзначалі Лаўэ і Эйнштэйн. Паражэнне ў вайне і наступнае падзенне манархіі балюча закранулі патрыятычныя пачуцці Планка. Нават праз чатыры гады ў адным з сваіх выступленняў ён выказваў шкадаванне, што імператарская сям’я пазбавілася трона. Разам з тым, ён разумеў, што адрачэнне імператара з’яўляецца адной з умоў правядзення неабходных рэформ і захавання самой нямецкай дзяржавы. Вайна прынесла вучонаму і асабістую трагедыю: у маі 1916 года пад Вердэнам загінуў яго старэйшы сын Карл. Гэта падзея падштурхнула Планка пераацаніць сваё стаўленне да сына, які не мог знайсці сябе ў жыцці і не змог апраўдаць надзей, якія ўскладаліся на яго бацькам; вучоны з горыччу пісаў з гэтай нагоды: «*Без вайны я б ніколі не даведаўся пра яго каштоўнасць, а зараз, калі я ведаю яе, я павінен страціць яго*». У 1917 годзе дачка Планка Грэта, якая выйшла замуж за Гайдэльбергскага прафесара Фердынанда Фелінга (ням.: *Ferdinand Fehling*), памерла праз тыдзень пасля родаў. Яе сястра-блізнятка Эма, якая ўзяла на сябе клопат пра дзіця, у студзені 1919 года таксама стала жонкай Фелінга, аднак у канцы года яе напаткаў лёс сястры: яна таксама памерла пры родах. Асірацелыя ўнучкі, якія атрымалі імёны ў гонар сваіх мацярэй, часткова выхоўваліся ў доме дзеда. Малодшы сын Планка Эрвін, які таксама служыў на фронце, сустрэў заканчэнне вайны ў французскім палоне. #### Веймарская рэспубліка Макс Планк у 1918 годзе. Планк сыграў бачную ролю ў пасляваеннай рэарганізацыі нямецкай навукі, якая адбывалася ва ўмовах заняпаду эканомікі і скарачэння фінансавання навуковых даследаванняў. Ён стаў адным з ініцыятараў заснавання Надзвычайнай асацыяцыі нямецкай навукі (ням.: *Notgemeinschaft der deutschen Wissenschaft*), створанай для прыцягнення фінансаў з розных крыніц, і пасля актыўна ўдзельнічаў у размеркаванні сродкаў, якое ажыццяўлялася рознымі камісіямі гэтай арганізацыі. Планк, з 1916 года сенатар Таварыства кайзера Вільгельма, прымаў удзел у агульным кіраўніцтве Таварыствам, інстытуты якога ў новых умовах былі вымушаныя арыентавацца на прыкладныя распрацоўкі, важныя для аднаўлення нямецкай прамысловасці. Вучоны займаў крытычную пазіцыю ў адносінах да гэтай новай палітыкі, заклікаючы не забываць пра важнасць фундаментальных даследаванняў. У ліпені 1930 года ён быў абраны прэзідэнтам Таварыства; шмат часу пажылы навуковец аддаваў зносінам з палітыкамі, прадпрымальнікамі, банкірамі, журналістамі, выступаў у сродках масавай інфармацыі. Што да яго палітычных поглядаў, то ў новых умовах парламенцкай рэспублікі Планк стаў падтрымліваць умерана правую Нямецкую народную партыю, якая прадстаўляла інтарэсы прамыслоўцаў. І хоць ён не мог ухваліць многія новаўвядзенні і, напрыклад, лічыў «*усеагульнае права галасаваць (для дваццацігадовых!) фундаментальнай памылкай*», ён не бачыў сэнсу выступаць супраць новай дзяржавы і не бачыў магчымасці вярнуць усё назад. Акрамя эканамічнай разрухі, становішча навукі ў пасляваеннай Германіі ўскладнялася міжнароднай ізаляцыяй, якая шмат у чым была звязана з нацыяналістычнай пазіцыяй нямецкіх навукоўцаў у гады вайны і якая толькі паступова пачынала пераадольвацца. Сітуацыя пагаршалася суровымі абмежаваннямі, накладзенымі на Германію паводле вынікаў мірнага дагавора, што не спрыяла праяўленню ініцыятывы з боку навукоўцаў; Планк і большасць яго калег лічылі афіцыйнае прызнанне ўласнай няправасці немагчымым у такіх умовах, бо гэта маглі палічыць праявай баязлівасці і эгаізму. Толькі к сярэдзіне 1920-х гадоў напружанне стала змяншацца, і ў 1926 годзе, пасля прыняцця Германіі ў Лігу Нацый, нямецкія і аўстрыйскія навукоўцы атрымалі запрашэнне далучыцца да Міжнароднага даследчага савета (папярэдніка Міжнароднага савета па навуцы  (англ.) (бел.). Планк, разумеючы важнасць міжнароднага навуковага супрацоўніцтва, спрыяў аднаўленню разарваных вайной сувязей і наладжванню новых кантактаў у час сваіх паездак. У гэтай дзейнасці ён стараўся прытрымлівацца прынцыпу неўмяшання палітыкі ў справы навукі і аддаваў перавагу нефармальным або чыста навуковым кантактам і сустрэчам, наладжаным дзяржаўнымі ці іншымі палітычнымі арганізацыямі. У прыватнасці, нягледзячы на халаднаватае стаўленне ўрада і сваёй партыі, ён наведаў у якасці прадстаўніка Прускай акадэміі навук урачыстасці з нагоды 200-годдзя Расійскай акадэміі навук, якія праходзілі ў верасні 1925 года ў Ленінградзе і Маскве. Планк перадаў кіраўніцтва Інстытутам тэарэтычнай фізікі Максу фон Лаўэ яшчэ ў 1921 годзе, а восенню 1926 года, па дасягненні гранічнага ўзросту, пакінуў пасаду прафесара Берлінскага ўніверсітэта. Яго пераемнікам стаў Эрвін Шродзінгер, за працамі якога Планк сачыў з вялікай цікавасцю. Аднак і пасля выхаду ў адстаўку навуковец, які атрымаў тытул ганаровага прафесара  (англ.) (бел. па-ранейшаму актыўна ўдзельнічаў у навуковым жыцці ўніверсітэта, працы прыёмных і атэстацыйных камісій, яшчэ некалькі гадоў чытаў курсы лекцый; ён таксама заставаўся сакратаром Прускай акадэміі навук. У 1930-я гады Планк атрымаў магчымасць больш часу аддаваць лекцыям па агульнанавуковых і філасофскіх праблемах; яго выступленні адбываліся не толькі ў розных універсітэтах Германіі, але і ў Галандыі, Англіі, Швейцарыі, Швецыі, Фінляндыі. Вучоны строга прытрымліваўся ў жыцці пэўнага распарадку, згодна з якім праца чаргавалася з адпачынкам. Ён заўсёды выкарыстоўваў свае водпускі, каб як след адпачыць, падарожнічаў, займаўся альпінізмам, праводзіў час у сваім маёнтку паблізу Тэгернзе  (ням.) (бел.; яму ўдалося захаваць добрае здароўе да сталага ўзросту. #### Перыяд нацызму Макс Планк у 1933 годзе. У 1933 годзе да ўлады ў Германіі прыйшла нацыянал-сацыялістычная партыя  (руск.) (бел. пад кіраўніцтвам Адольфа Гітлера; пачаліся ганенні супраць непажаданых навукоўцаў, многія з іх (асабліва яўрэйскага паходжання) былі вымушаныя эміграваць. Многія нямецкія навукоўцы спачатку думалі, што палітыка новага рэжыму носіць часовы характар і што негатыўныя тэндэнцыі з часам павінны знікнуць, таму тактыка Планка і іншых кіраўнікоў навукі заключалася ў тым, каб абараняць навуку і пры гэтым пазбягаць хоць якой крытыкі рэжыму. Паводле слоў гісторыка Джона Хейльбрана, «*яны адкрыта ішлі на саступкі ў малых рэчах і не пратэставалі публічна супраць вялікіх несправядлівасцей…*». Першачарговай задачай для Планка і яго калег, што засталіся ў Германіі, стала захаванне навукі ў новых умовах, абарона яе ад канчатковага разбурэння. Для гэтага пажылы вучоны выкарыстаў свой аўтарытэт і становішча прэзідэнта Таварыства кайзера Вільгельма; імкнучыся не прыцягваць увагі ўлад, ён спрыяў захаванню працаздольнасці інстытутаў Таварыства, дапамагаў звольненым супрацоўнікам знайсці новую працу або выехаць за мяжу. Прытрымліваючыся гэтай тактыкі асабістых кантактаў, у час сустрэчы з Адольфам Гітлерам у маі 1933 года Планк паспрабаваў заступіцца за свайго яўрэйскага калегу Фрыца Габера, знакамітага хіміка, аднак фюрар нават не захацеў гаварыць на гэтую тэму. Пацярпеўшы гэта паражэнне, Планк, аднак, ніколі адкрыта не выступаў супраць нацысцкага рэжыму і стараўся па меры сіл падтрымліваць з ім мірныя адносіны. Так, ён быў не згодзен з пазіцыяй Эйнштэйна, які публічна заявіў пра сваё непрыманне нацызму, і фактычна ўхіліўся ад удзелу ў працэдуры пазбаўлення Эйнштэйна членства ў Прускай акадэміі навук. Тым не менш, жадаючы змякчыць сітуацыю, Планк выступіў з заявай, у якой нагадаў пра значэнне работ Эйнштэйна для развіцця фізікі, аднак пры гэтым выказаў шкадаванне, што «*Эйнштэйн сваімі ўласнымі палітычнымі паводзінамі зрабіў сваю прысутнасць у акадэміі немагчымай*». Планк таксама выступіў у якасці арганізатара ўшанавання памяці Габера, які памёр у эміграцыі; гэта сход адбыўся, нягледзячы на афіцыйную забарону наведваць яго, якая распаўсюджвалася на ўсіх дзяржаўных служачых. Вучоны дазваляў сабе крытыкаваць рэжым толькі ўскосным чынам, закранаючы ў сваіх выступленнях на філасофскія і гістарычныя тэмы тыя ці іншыя праблемы сучаснасці. Эйнштэйн так і не дараваў Планку за яго адмову публічна выступіць супраць несправядлівасцей (у 1933 годзе спынілася іх перапіска), і нават Лаўэ крытыкаваў свайго настаўніка за тое, што той не праявіў большай «*упартасці*». У пачатку 1936 года актывізаваліся нападкі на Планка з боку прадстаўнікоў так званай «*арыйскай фізікі*»; вучоны аб’яўляўся правадніком шкодных ідэй, пасрэдным даследчыкам, стаўленікам «*эйнштэйнаўскай зграі*». Гэтая актывізацыя была шмат у чым абумоўлена прызначанымі на 1 красавіка перавыбарамі прэзідэнта Таварыства кайзера Вільгельма, якое, паводле слоў Філіпа Ленарда, з самага пачатку было «*яўрэйскай пачварай*». Аднак Планку ўдалося захаваць за сабой гэты пост, адначасова пачаліся пошукі падыходзячага пераемніка. Ім стаў Карл Бош, які змяніў Планка ў 1937 годзе. 22 снежня 1938 года пажылы вучоны сышоў і з пасады сакратара акадэміі, аднак працягваў барацьбу, імкнучыся захаваць за гэтай навуковай установай рэшткі самастойнасці. У маі 1938 года ў Берліне быў, нарэшце, адкрыты Інстытут фізікі Таварыства кайзера Вільгельма (ням.: *Kaiser-Wilhelm-Institut für Physik*), стварэнню якога на працягу многіх гадоў Планк прысвячаў шмат намаганняў. Нягледзячы на супраціўленне прадстаўнікоў «*арыйскай фізікі*», па ініцыятыве зноў прызначанага дырэктара Петэра Дэбая інстытуту было прысвоена імя Макса Планка. ### Апошнія гады (1944—1947) Магіла Макса Планка ў Гётынгене. Пасля пачатку Другой сусветнай вайны Планк працягваў выступаць з лекцыямі па ўсёй краіне. У лютым 1944 года ў выніку налёту англа-амерыканскай авіяцыі згарэў дом навукоўца ў Груневальдзе; былі знішчаны яго рукапісы і дзённікі, большая частка яго бібліятэкі. Ён быў вымушаны пераехаць да свайго сябра Карла Штыля (ням.: *Carl Still*) у маёнтак Рогец  (англ.) (бел. пад Магдэбургам. Жорсткім ударам для састарэлага навукоўца стала смерць яго другога сына Эрвіна (ням.: *Erwin Planck*), які быў блізкі да групы палкоўніка Штаўфэнберга  (бел. (тар.)) (бел. і прымаў удзел у дыскусіях змоўшчыкаў пра будучую перабудову Германіі. Хоць непасрэднага ўдзелу ў падзеях 20 ліпеня 1944 года  (ням.) (бел. Эрвін, відаць, не прымаў, ён быў асуджаны на смерць і, нягледзячы на просьбы бацькі аб памілаванні, у студзені 1945 года павешаны. Вясной 1945 года Макс Планк ледзь не загінуў у час бамбёжкі ў Каселе, дзе ён выступаў з чарговай лекцыяй. У канцы красавіка маёнтак Рогац быў разбураны; Планк з жонкай некаторы час хаваліся ў лесе, затым на працягу двух тыдняў жылі ў мясцовага малочніка; стан навукоўца пагаршаўся пашкоджаннем пазваночніка рэўматоідным артрытам, ён з цяжкасцю мог хадзіць. Нарэшце, ён быў дастаўлены ў Гётынген амерыканскімі ваеннымі, адпраўленымі на выратаванне старога па просьбе прафесара Роберта Поля. Тут навуковец быў вымушаны правесці пяць тыдняў ва ўніверсітэцкай клініцы, яго здароўе значна пагоршылася ў выніку перажытых падзей. Акрыяўшы, Планк пасяліўся ў Гётынгене ў сваёй пляменніцы; неўзабаве ён змог вярнуцца да працы, да лекцыйных выступленняў. У ліпені 1946 года Планк наведаў Англію, дзе ў якасці адзінага прадстаўніка Германіі прыняў удзел у святкаванні 300-годдзя з дня нараджэння Ісаака Ньютана. Некаторы час састарэлы фізік заставаўся ганаровым прэзідэнтам Таварыства кайзера Вільгельма, якое неўзабаве са згоды вучонага было перайменавана ў Таварыства Макса Планка (першым яго прэзідэнтам стаў Ота Ган). У Боне, падчас адной са сваіх лекцыйных паездак, 88-гадовы Планк сур’ёзна захварэў на двухбаковае запаленнем лёгкіх, аднак здолеў ачуняць. У сакавіку 1947 года адбылося яго апошняе выступленне перад студэнтамі. Навуковая супольнасць Германіі рыхтавалася да ўрачыстасцей з нагоды яго 90-годдзя, але за лічаныя месяцы да гэтай круглай даты навуковец памёр ад інсульту. Гэта адбылося 4 кастрычніка 1947 года ў Гётынгене, дзе Планк і быў пахаваны. Навуковая творчасць ------------------- ### Закон захавання энергіі У кнізе «*Прынцып захавання энергіі*» (ням.: «*Das Princip der Erhaltung der Energie*») (1887), якая сыграла значную ролю ў развіцці ўяўленняў аб гэтым фундаментальным законе прыроды, Планк падрабязна разглядзеў гісторыю ўзнікнення гэтага закону, прааналізаваў уклад навукоўцаў мінулага (пачынаючы ад Стэвіна  (англ.) (бел. і заканчваючы Гельмгольцам) у разуменне ролі канцэпцыі захавання энергіі ў навуцы. Далей Планк разглядзеў розныя віды энергіі і паказаў, што для атрымання з закону захавання энергіі ўраўненняў руху  (англ.) (бел. (напрыклад, ураўненняў Ньютана) неабходна выкарыстоўваць так званы прынцып суперпазіцыі  (бел. (тар.)) (бел. згодна з якім поўную энергію сістэмы можна разбіць на суму незалежных кампанентаў (напрыклад, на энергіі руху ўздоўж адпаведных каардынатных восей). Прынцып суперпазіцыі, згодна з Планкам, не з’яўляецца цалкам строгім і мае патрэбу ў эксперыментальнай праверцы ў кожнай асобнай сітуацыі. Абапіраючыся на гэты прынцып, вучоны таксама паказаў, што з закону захавання энергіі вынікае ньютанаўскі закон дзеяння і процідзеяння. Такім чынам, падкрэслівае Планк, «*прынцып суперпазіцыі грае ва ўсёй фізіцы… надзвычай важную ролю; без яго ўсе з’явы змяшаліся б адна з адной, і зусім немагчыма было б устанавіць залежнасць асобных з’яў адна ад адной; бо калі кожнае дзеянне парушаецца іншым, то, натуральна, спыняецца магчымасць спазнаць прычынную сувязь*». У сваім разглядзе закону захавання энергіі як эмпірычнага закону вучоны імкнуўся аддзяліць яго фізічны змест ад распаўсюджаных у той час філасофскіх і навукова-папулярных спекуляцый, а заадно правесці мяжу паміж тэарэтычнай фізікай з аднаго боку і метафізікай і матэматыкай з іншага. У гэтым таксама знаходзіла выражэнне імкненне, якому Планк следаваў на працягу ўсяго свайго жыцця: выяўляць універсальныя навуковыя прынцыпы, пазбаўленыя антрапаморфных рыс або гістарычнага рэлятывізму  (англ.) (бел.. З даследаваннем закону захавання энергіі звязаны зварот Планка да іншай фундаментальнай канцэпцыі — прынцыпу найменшага дзеяння  (англ.) (бел. які ён называў «*найвышэйшым фізічным законам*». Вучоны адзначаў, што законы захавання адзіным чынам вынікаюць з прынцыпу найменшага дзеяння: закон захавання імпульсу адпавядае прасторавым каардынатам, тады як закон захавання энергіі — часаваму вымярэнню. Больш таго, калі першыя адкрыцці ў галіне квантавай фізікі паставілі пытанне аб дастасавальнасці вядомых законаў класічнай механікі і электрадынамікі, прынцып найменшага дзеяння, на думку Планка, павінен быў захаваць сваю ўніверсальную значнасць, у адрозненне ад такіх вытворных ад яго паняццяў, як ураўненні Гамільтана. ### Тэрмадынаміка #### Прынцып узрастання энтрапіі і яго прымяненні Рудольф Клаўзіус — аўтар паняцця «*энтрапія*». Са студэнцкіх часоў Планк адчуваў глыбокую цікавасць да другога пачатку тэрмадынамікі, аднак быў нездаволены яго фармулёўкамі. Паводле сцвярджэння навукоўца, другі пачатак можна сфармуляваць у найбольш простым і агульным выглядзе, калі скарыстацца прадстаўленнем аб энтрапіі — велічыні, уведзенай у фізіку Рудольфам Клаўзіусам. Тады, згодна з Планкам, другі закон тэрмадынамікі можна выразіць у наступнай форме: сумарная энтрапія ўсіх цел, якія падвяргаюцца зменам у тым ці іншым натуральным працэсе, узрастае. Пад «*натуральным працэсам*» Планк меў на ўвазе незваротны працэс, у супрацьлегласць працэсу зваротнаму, або «*нейтральнаму*»; адметнай асаблівасцю натуральнага працэсу з’яўляецца немагчымасць вярнуць сістэму ў зыходны стан без унясення змяненняў у целы вакол сістэмы. Такім чынам, энтрапія выступае ў якасці меры «*перавагі*», якая робіцца прыродай канчатковаму стану сістэмы перад пачатковым, і цесна звязана з незваротнасцю працэсаў. Гэтыя меркаванні былі выкладзены маладым навукоўцам у яго доктарскай дысертацыі (1879). У наступныя гады ён разглядзеў шэраг канкрэтных тэрмадынамічных працэсаў з мэтай доказу магчымасці ўстанаўлення законаў фізічнай і хімічнай раўнавагі з меркавання аб дасягненні энтрапіяй максімальнай велічыні ў стане раўнавагі. Зрэшты, як адзначыў праз шмат гадоў сам Планк, «*вялікі амерыканскі тэарэтык Джозая Уілард Гібс апярэдзіў мяне, яшчэ раней сфармуляваўшы тыя ж самыя палажэнні, часткова нават у яшчэ больш агульным выглядзе, так што… мая праца не ўвянчалася знешнім поспехам*». Перавагі фармулёўкі другога пачатку тэрмадынамікі ў тэрмінах энтрапіі былі прадэманстраваны навукоўцам у серыі з чатырох работ пад агульнай назвай «*Аб прынцыпе ўзрастання энтрапіі*» (ням.: «*Über das Princip der Vermehrung der Entropie*», першыя тры часткі выйшлі ў 1887 годзе, а чацвёртая — у 1891 годзе). У першым паведамленні Планк разглядзеў узаемадзеянне паміж двума агрэгатнымі станамі аднаго рэчыва, а таксама паміж хімічным злучэннем і сумессю прадуктаў яго дысацыяцыі. Ён паказаў, што пры адвольных тэмпературы і ціску ў такіх сістэмах немагчыма ўстойлівая раўнавага: у першым выпадку адзін агрэгатны стан пераходзіць у іншы, а ў другім рэчыве цалкам распадаецца ці ж, наадварот, усе прадукты дысацыяцыі злучаюцца. Далей аўтар разглядзеў хімічныя рэакцыі пры сталых вагавых суадносінах рэчываў і прыйшоў да высновы, што ў выніку прынцыпу ўзрастання энтрапіі рэакцыя будзе ісці да поўнага свайго заканчэння ў пэўным кірунку, які залежыць ад тэмпературы і ціску. У другім паведамленні Планк звярнуўся да праблемы дысацыяцыі газападобных злучэнняў і, правёўшы аналіз змены энтрапіі, паказаў, што раскладанне рэчыва будзе працягвацца незалежна ад стану сістэмы, што вызначаецца тэмпературай, ціскам і ступенню дысацыяцыі. У трэцім паведамленні навуковец прадэманстраваў, што прынцып узрастання энтрапіі дазваляе ўстанавіць законы наступстваў любых хімічных і тэрмадынамічных рэакцый. Тут жа ён увёў паняцце электрычнай энтрапіі і прааналізаваў выпадак узаемадзеяння двух праваднікоў. Нарэшце, у апошнім, чацвёртым, паведамленні Планк разглядзеў электрахімічныя працэсы. Тэарэтычныя высновы для ўсіх асобных выпадкаў, да якіх ён звяртаўся ў гэтай серыі артыкулаў, параўноўваліся з даступнымі эксперыментальнымі дадзенымі. Тэрмадынамічны падыход, развіты Планкам у гэтых працах, адыграў значную ролю ў развіцці фізічнай хіміі; у прыватнасці, ім было атрымана важнае выражэнне для залежнасці канстанты раўнавагі хімічнай рэакцыі ад ціску. На працягу сваёй наступнай навуковай кар’еры Планк неаднаразова вяртаўся да абмеркавання сэнсу другога пачатку тэрмадынамікі і розных яго трактовак. Ён лічыў, што гэты закон немагчыма сфармуляваць апрыёры  (руск.) (бел. можна толькі вывесці з вартых даверу эксперыментальных назіранняў. Значэнне другога пачатку, згодна з Планкам, таксама складаецца ў тым, што ён прадастаўляе неабходны і дастатковы крытэрый для адрознівання зваротных і незваротных працэсаў або, іншымі словамі, меру тэрмадынамічнай імавернасці таго ці іншага стану сістэмы. Яго зварот да імавернаснай трактоўкі энтрапіі, упершыню прапанаванай Людвігам Больцманам, быў звязаны з распрацоўкай тэорыі цеплавога выпраменьвання ў 1895—1901 гадах. Для Планка перавага статыстычнага вызначэння энтрапіі над чыста тэрмадынамічным, якога ён раней прытрымліваўся, заключалася ў пашырэнні гэтага паняцця на нераўнаважныя станы  (англ.) (бел. сістэмы. Аднак, у адрозненне ад Больцмана, трактоўка Планкам прынцыпу ўзрастання энтрапіі як абсалютнага, дэтэрмінісцкага (а не статыстычнага) закону заставалася спачатку нязменнай. Толькі да 1914 года працы Альберта Эйнштэйна і Мар'яна Смалухоўскага  (англ.) (бел. па тэорыі броўнаўскага руху канчаткова пераканалі Планка ў існаванні флуктуацый і, як вынік, у справядлівасці статыстычнага разумення другога пачатку тэрмадынамікі. У артыкуле «*Новае статыстычнае вызначэнне энтрапіі*» (ням.: «*Eine neue statistische Definition der Entropie*», 1925) ён даў агульную фармулёўку статыстычнага выражэння для энтрапіі квантавых сістэм і прымяніў яе да выпадкаў сістэмы асцылятара  (ісп.) (бел. і аднаатамнага газу. #### Тэрмадынаміка раствораў і электралітаў Пяць нобелеўскіх лаўрэатаў, злева направа: Вальтэр Нернст, Альберт Эйнштэйн, Макс Планк, Роберт Мілікен і Макс фон Лаўэ. Фота 1931 года. У серыі работ «*Аб прынцыпе ўзрастання энтрапіі*» (ням.: «*Über das Princip der Vermehrung der Entropie*») Планк ужыў другі пачатак тэрмадынамікі ў сваёй фармулёўцы да апісання тэрмадынамічных уласцівасцей разведзеных раствораў і вызначыў умовы, якія накладаюцца на канцэнтрацыі раствораных рэчываў, каб пры дадзеных тэмпературы і ціску ў сістэме наступіла хімічная раўнавага. Пры гэтым ён паказаў, што ўласцівасці раствораў залежаць ад узаемадзеяння паміж малекуламі растваральніка і растворанага рэчыва і таму не зводзяцца да газавых законаў; вывеў з тэрмадынамічных меркаванняў закон Рауля  (руск.) (бел. аб паніжэнні ціску пары растваральніка пры даданні да яго некаторай долі іншага рэчыва; устанавіў суадносіны паміж паніжэннем тэмпературы плаўлення і схаванай цеплатой плаўлення  (руск.) (бел.; атрымаў формулу вант Гофа для асматычнага ціску. Карыстаючыся сваёй тэорыяй, Планк у 1887 годзе паказаў, што такія ўласцівасці раствораў, як паніжэнне тэмпературы замярзання, можна патлумачыць толькі дысацыяцыяй растворанага рэчыва. Гэта знаходзілася ў адпаведнасці з тэорыяй электралітычнай дысацыяцыі  (руск.) (бел. развітай прыкладна ў тыя ж гады шведскім навукоўцам Свантэ Арэніусам, якая атрымала тым самым тэрмадынамічнае абгрунтаванне. Зрэшты, сам Арэніус крытыкаваў планкаўскі падыход, паколькі лічыў важным наяўнасць у часціц растворанага рэчыва электрычнага зараду, які ніяк не ўлічваўся ў чыста тэрмадынамічным аналізе нямецкага фізіка. Амаль адначасовае з’яўленне работ Планка і Арэніуса выклікала ў пачатку 1890-х гадоў дыскусію пра прыярытэт у распрацоўцы тэорыі электралітычнай дысацыяцыі; зрэшты, пазней Планк прызнаў першынства свайго шведскага калегі. Зрэшты, як заўважыў Макс Борн, ніхто з удзельнікаў дыскусіі цалкам не меў рацыю, паколькі, як паказалі даследаванні Дэбая і Хюкеля  (англ.) (бел. справядлівасць тэрмадынамічных законаў не адмяняе залежнасць іх канкрэтнага віду ад зараду. У 1888 годзе незалежна ад Вільгельма Оствальда Планк прадэманстраваў дастасавальнасць закону дзеючых мас да раствораў слабых электралітаў. У 1890 годзе Планк даў тэрмадынамічнае абгрунтаванне тэорыі дыфузіі электралітаў, прапанаванай Вальтэрам Нернстам і заснаванай на здагадцы аб асматычным ціску іонаў у растворы. Абапіраючыся на гэтую тэорыю, Планк атрымаў для рознасці патэнцыялаў двух электралітаў формулу, якая была эксперыментальна пацверджана Нернстам. У сваіх «*Лекцыях па тэрмадынаміцы*» (ням.: «*Vorlesungen über Thermodynamik*») (1897) вучоны даў строгі доказ правіла фаз  (англ.) (бел. для шматкампанентнай хімічнай сістэмы, прымяніў яго да раствораў, даследаваў шэраг прыватных выпадкаў і класіфікаваў іх у адпаведнасці з лікам кампанентаў і лікам фаз. Значна пазней, у пачатку 1930-х гадоў, Планк вярнуўся да фізіка-хімічнай тэматыкі і напісаў некалькі прац аб рознасці патэнцыялаў слабых раствораў электралітаў. #### Іншыя працы па тэрмадынаміцы У 1906 годзе Нернст на аснове сваіх эксперыментальных даследаванняў выказаў дапушчэнне, што энтрапія чыстага крышталічнага рэчыва пры абсалютным нулі тэмпературы імкнецца да пастаяннай велічыні, якая не залежыць ад фазы, ціску і іншых параметраў. Гэта сцвярджэнне атрымала назву трэцяга пачатку тэрмадынамікі, або тэарэмы Нернста. У 1911 годзе Планк прапанаваў лічыць, што пры абсалютным нулі энтрапія любога аднароднага кандэнсаванага рэчыва роўная нулю. Трэці пачатак у такой форме не абмяжоўваецца выпадкамі хімічных рэакцый або фазавых ператварэнняў, разгледжанымі Нернстам, а дазваляе вызначыць абсалютнае значэнне энтрапіі любога адзіночнага цела. Больш за тое, такое вызначэнне энтрапіі, згодна з Планкам, можна звязаць з квантавымі заканамернасцямі, а менавіта з фіксаванай велічынёй ячэйкі фазавай прасторы, што дазваляе адназначна вылічыць імавернасць тэрмадынамічнага стану (лік мікрастанаў) і, такім чынам, энтрапію. У 1934 годзе Планк прапанаваў першую агульную матэматычную фармулёўку прынцыпу Ле Шатэлье — Браўна, згодна з якой пры змене аднаго з параметраў сістэмы адбываецца такое зрушэнне іншай характарыстыкі, што змяненне першага параметра або павялічваецца, або памяншаецца ў залежнасці ад таго, ці адносяцца абодва параметры да аднаго тыпу велічынь або да розных. Пад тыпам велічынь тут маюцца на ўвазе інтэнсіўныя або экстэнсіўныя велічыні. ### Тэорыя цеплавога выпраменьвання і пачатак квантавай тэорыі #### Класічны этап Яшчэ ў самым пачатку сваёй навуковай дзейнасці Планк прыйшоў да высновы, што законы тэрмадынамікі самі па сабе здольныя прыводзіць да правільных вынікаў без выкарыстання якіх-небудзь адвольных дапушчэнняў аб будове рэчыва. Да такіх дапушчэнняў ён адносіў і атамізм. Больш за тое, ён крытыкаваў кінетычную тэорыю газаў, лічачы, што яна супярэчыць прынцыпу ўзрастання энтрапіі, і ў 1882 годзе пісаў, што атамная тэорыя рана ці позна павінна саступіць месца прадстаўленню аб непарыўнай будове матэрыі. Аднак неўзабаве, працуючы над праблемамі фізічнай хіміі, ён усвядоміў, што ніякай плённай альтэрнатывы атамным і малекулярным тэорыям не існуе і што неабходна мець некаторую механічную мадэль элементарных з’яў. Пры гэтым, аднак, ён працягваў скептычна ставіцца да існуючай атамістычнай гіпотэзы і статыстычных падыходаў да тэрмадынамікі. На яго думку, увядзення імавернасці было недастаткова, каб растлумачыць незваротнасць тэрмадынамічных працэсаў; узрастанне энтрапіі ён разумеў у строга дэтэрмінісцкім сэнсе. Супярэчлівасць пазіцыі Планка выявілася ў дыскусіі, якая разгарнулася ў 1895 годзе, у якой ён падтрымаў свайго вучня Эрнста Цэрмела, крытыкаваў статыстычную трактоўку энтрапіі Людвіга Больцмана і адначасова не жадаў цалкам адкідваць магчымасць механічнага тлумачэння другога пачатку тэрмадынамікі. У якасці кампрамісу ён выказаў дапушчэнне (1897), што строгая механічная інтэрпрэтацыя можа аказацца справядлівай пры разглядзе не дыскрэтных мас (як у кінетычнай тэорыі газаў), а непарыўнай матэрыі. У спробе вырашыць супярэчнасці паміж механікай і тэрмадынамікай і атрымаць незваротнасць за кошт выключна кансерватыўных працэсаў навуковец звярнуўся да праблемы цеплавога выпраменьвання. Забягаючы наперад, можна сказаць, што праца над гэтай тэмай ператварыла яго ў перакананага атаміста. Схематычны малюнак рэалізацыі чорнага цела. Да таго моманту, калі Планк прыступіў да працы над тэорыяй цеплавога выпраменьвання, перад гэтай дысцыплінай стаяла праблема фундаментальнай важнасці — разлічыць размеркаванне энергіі ў спектры раўнаважнага выпраменьвання абсалютна чорнага цела, г. зн. цела, якое цалкам паглынае падаючае на яго выпраменьванне ва ўсіх спектральных дыяпазонах. Добрай практычнай рэалізацыяй абсалютна чорнага цела з’яўляецца невялікая адтуліна ў сценцы замкнёнай поласці; унутры такой прылады ўсталёўваецца раўнавага паміж выпраменьваннем і рэчывам, так што выпраменьванне, якое выходзіць з адтуліны, блізкае па сваіх характарыстыках да выпраменьвання чорнага цела. Важнасць функцыі {\displaystyle K(\nu ,T)}, якая апісвае выпускаючую здольнасць абсалютна чорнага цела пры дадзенай тэмпературы {\displaystyle T} і на дадзенай частаце {\displaystyle \nu }, вызначаецца законам Кірхгофа (1859), паводле якога адносіны выпускальнай і паглынальнай здольнасцей любога цела роўныя якраз універсальнай функцыі {\displaystyle K(\nu ,T)}. Да канца XIX стагоддзя было ўстаноўлена некалькі заканамернасцей, якія тычацца раўнаважнага выпраменьвання абсалютна чорнага цела. Так, закон Стэфана — Больцмана (1879, 1884) сцвярджае тэмпературную залежнасць аб’ёмнай шчыльнасці энергіі выпраменьвання, велічыні, інтэгральнай па ўсіх частотах у дыяпазоне. Закон зрушэння Віна (1893) дазволіў звесці задачу пошуку функцыі двух аргументаў {\displaystyle K(\nu ,T)} да знаходжання функцыі адной пераменнай {\displaystyle F(\nu /T)}. Акрамя таго, гэты закон вызначае зрушэнне максімуму спектра выпраменьвання пры змене тэмпературы. Спробы вывесці залежнасць {\displaystyle K(\nu ,T)} з тэрмадынамічных і электрадынамічных меркаванняў прадпрымаліся такімі фізікамі, як Уладзімір Міхельсон (1887) і Вільгельм Він (1896); у апошняга атрымалася атрымаць закон нармальнага размеркавання выпраменьвання ў спектры чорнага цела, які атрымаў прыблізнае пацвярджэнне ў вымярэннях Фрыдрыха Пашэна  (руск.) (бел. Ота Люмера  (руск.) (бел. і Эрнста Прынгсгейма. З практычнага пункта гледжання гэтыя даследаванні былі абумоўленыя неабходнасцю пошуку новых крыніц святла і, у прыватнасці, стварэння стандартаў для ацэнкі электрычных лямп напальвання. Вясной 1895 года Планк прадставіў Прускай акадэміі навук сваю першую працу па тэорыі цеплавога выпраменьвання; вынікі гэтага артыкула былі абмежаваныя шэрагам спецыяльных дапушчэнняў, якія аслабляліся ў наступных публікацыях. Асноўнай задачай для навукоўца стала прымяненне другога пачатку тэрмадынамікі да працэсаў цеплавога выпраменьвання, якія аналізаваліся з пункта гледжання максвелаўскай электрамагнітнай тэорыі. Гэта прадугледжвала разгляд узаемадзеяння электрамагнітнага поля з элементарным выпраменьвальнікам, у якасці якога Планк узяў лінейны гарманічны асцылятар («*рэзанатар*») у поласці, запоўненай выпраменьваннем. Такі выбар быў апраўданы ўніверсальнасцю функцыі {\displaystyle K(\nu ,T)}, якая не залежыць ад прыроды цела, таму можна было абмежавацца ідэалізаваным выпадкам лінейнага рэзанатара. На працягу года Планк напісаў другую працу, у якой атрымаў ураўненне для асцылятара, які ўзаемадзейнічае з полем, з улікам радыяцыйнага згасання; гэта ўраўненне выкарыстоўвалася ў далейшых даследаваннях. У пачатку 1900 года выйшаў вялікі артыкул Планка «*Аб незваротных працэсах выпраменьвання*» (ням.: «Über irreversible Strahlungsvorgänge»), у якім былі сумаваныя вынікі яго даследаванняў праблемы цеплавога выпраменьвання на працягу папярэдніх трох гадоў. Асноўнай задачай навукоўца ў гэтыя гады была дэманстрацыя таго, што ўзаемадзеянне асцылятара з выпраменьваннем прыводзіць да незваротнага працэсу ўстанаўлення раўнавагі ў сістэме, аднак неўзабаве ён пераканаўся, што адных законаў механікі і электрадынамікі для гэтага недастаткова. Пад уплывам крытыкі з боку Больцмана Планк увёў у свой аналіз дадатковае дапушчэнне аб «*натуральным выпраменьванні*» (гэта значыць некагерэнтных  (англ.) (бел. гарманічных ваганняў, на якія можна раскласці выпраменьванне), шмат у чым аналагічнае гіпотэзе «*малекулярнага хаосу*» ў больцманаўскай кінетычнай тэорыі газаў. Скарыстаўшыся гэтым меркаваннем, Планк змог атрымаць ураўненне, якое звязвае энергію асцылятара з інтэнсіўнасцю выпраменьвання на пэўнай частаце. Увёўшы далей паняцце электрамагнітнай энтрапіі як функцыі энергіі асцылятара, Планк сфармуляваў «*электрамагнітную H-тэарэму  (англ.) (бел.*» і даў тэрмадынамічную трактоўку стацыянарных працэсаў выпраменьвання. Пры дапамозе свайго выразу для энтрапіі ён вызначыў тэмпературу электрамагнітнага выпраменьвання і ў якасці следстваў атрымаў закон выпраменьвання Віна і закон Стэфана — Больцмана. Пры гэтым спроба змены размеркавання выпраменьвання з вінаўскага на якое-небудзь іншае патрабавала змены выразу для энтрапіі, што, паводле слоў Планка, прыводзіла да супярэчнасці з прынцыпам узрастання энтрапіі. Істотна, што на гэтым этапе навуковец па нейкіх прычынах не скарыстаўся вядомай тэарэмай аб роўнаразмеркаванні  (англ.) (бел. энергіі па ступенях свабоды, якая прывяла б яго да закону выпраменьвання Рэлея — Джынса, які разыходзіўся з вопытам. #### Формула Планка і квант дзеяння Выгляд спектральных крывых, якія задаюцца законамі выпраменьвання Планка і Віна пры розных тэмпературах. Відаць, што адрозненне паміж крывымі ўзрастае ў даўгахвалевай вобласці. У пачатку 1900 года Планк даў тэарэтычнае абгрунтаванне свайму вызначэнню электрамагнітнай энтрапіі, што стала яшчэ адным аргументам на карысць закону выпраменьвання Віна. Таму новыя вынікі Люмера і Прынгсгейма (верасень 1900 года), якія надзейна сведчылі аб адхіленні размеркавання выпраменьвання ў спектры чорнага цела ад функцыі Віна ў даўгахвалевай вобласці, паставілі перад даследчыкамі праблему прынцыповай важнасці. 19 кастрычніка 1900 года Планк прадставіў на пасяджэнні Нямецкага фізічнага таварыства працу «*Аб адным паляпшэнні закона выпраменьвання Віна*» (ням.: «*Über eine Verbesserung der Wienschen Spektralgleichung*»), у якой задаўся мэтай узгадніць сваю тэорыю цеплавога вывучэння з новымі вопытнымі дадзенымі. З гэтых дадзеных, а таксама з апошніх эксперыментаў Фердынанда Курльбаума  (ням.) (бел. і Генрыха Рубенса, пра якія Планк даведаўся за некалькі дзён да пасяджэння, вынікала, што закон размеркавання Віна выконваецца толькі ў вобласці кароткіх хваль і нізкіх тэмператур. Узяўшы простае абагульненне выразу для сувязі паміж энтрапіяй і энергіяй асцылятара, які служыў бы інтэрпаляцыяй гранічных выпадкаў доўгіх і кароткіх хваль, Планк атрымаў формулу для размеркавання энергіі ў выглядзе {\displaystyle E={\frac {C\lambda ^{-5}}{e^{c/\lambda T}-1}}}, дзе {\displaystyle C} і {\displaystyle c} — некаторыя канстанты. Вучоны адзначыў, што гэта выражэнне, цяпер вядомае як формула Планка, відаць, добра апісвае эксперыментальныя дадзеныя. Гэта пацвердзіў Рубенс, які прысвяціў ноч пасля пасяджэння зверцы новай формулы з эксперыментальнымі вынікамі. Хоць праблема пошуку закону размеркавання энергіі ў спектры абсалютна чорнага цела («*нармальным спектры*») была па сутнасці вырашана, перад Планкам з’явілася задача тэарэтычна абгрунтаваць знойдзеную формулу, г. зн. вывесці адпаведны выраз для энтрапіі асцылятара. Каб зрабіць гэта, ён быў вымушаны звярнуцца да трактоўкі энтрапіі як меры імавернасці тэрмадынамічнага стану або, іншымі словамі, колькасці спосабаў рэалізацыі гэтага стану (мікрастанаў, або «*камплексій*» паводле тагачаснай тэрміналогіі). Гэты падыход быў прапанаваны Людвігам Больцманам і ў той час быў практычна не вядомы ў навуковым свеце. Для вылічэння энтрапіі ў рамках гэтага падыходу неабходна вызначыць колькасць спосабаў размеркавання энергіі паміж вялікім лікам асцылятараў, што вагаюцца на розных частотах {\displaystyle \nu }. Каб пазбегнуць разыходжання гэтай колькасці ў бясконцасць, Планк выказаў дапушчэнне, што поўная энергія асцылятара з пэўнай частатой можа быць падзелена на дакладны лік роўных частак (элементаў, або квантаў) велічынёй {\displaystyle \varepsilon =h\nu }, дзе {\displaystyle h} — «*універсальная пастаянная*», цяпер званая пастаяннай Планка. Скарыстаўшыся гэтай гіпотэзай, ён прадставіў энтрапію праз лагарыфм колькасці камбінацый, адзначыў неабходнасць максімізацыі энтрапіі ў раўнаважным стане і прыйшоў да сваёй спектральнай формулы. Пра гэтыя вынікі навуковец паведаміў у дакладзе «*Да тэорыі размеркавання энергіі выпраменьвання нармальнага спектра*» (ням.: «*Zur des Gesetzes der Energieverteilung im Normalspektrum*»), зробленым 14 снежня 1900 года на чарговым пасяджэнні Нямецкага фізічнага таварыства. У іншай форме яны былі выкладзены ў артыкуле «*Аб законе размеркавання энергіі ў нармальным дыяпазоне*» (ням.: «*Über das Gesetz der Energieverteilung im Normalspektrum*»), апублікаванай у пачатку 1901 года ў часопісе «*Annalen der Physik*». У гэтай працы, якая атрымала вялікую вядомасць, Планк выбраў процілеглую паслядоўнасць доказаў: зыходзячы з умовы тэрмадынамічнай раўнавагі і карыстаючыся законам зрушэння Віна і камбінаторыкай, прыйшоў да свайго закона размеркавання і ўмовы {\displaystyle \varepsilon =h\nu }. Такім чынам, пры распрацоўцы тэорыі цеплавога выпраменьвання Планк засноўваўся на аналогіі з больцманаўскай кінетычнай тэорыяй газаў. Аднак прынцыповым адрозненнем планкаўскага падыходу ад тэорыі газаў было з’яўленне загадкавай пастаяннай {\displaystyle h}: у той час як у тэорыі газаў памер ячэек фазавай прасторы, якія выкарыстоўваюцца для падліку колькасці комплексаў і вылічэння энтрапіі, прынцыповага значэння не мае, у тэорыі выпраменьвання памер элемента энергіі павінен мець строга фіксаваную велічыню {\displaystyle h\nu }. Прычына гэтага, відаць, заключалася ў адрозненні паміж азначэннямі імавернасці стану як меры прасторавага беспарадку ў Больцмана і часавага беспарадку ў Планка. Менавіта тлумачэнне паходжання велічыні {\displaystyle h} вучоны лічыў асноўнай задачай далейшага развіцця тэорыі. Надзею на вырашэнне гэтай праблемы ён звязваў з высвятленнем дэталей мікраскапічнай карціны працэсу выпускання святла асцылятарам, а менавіта з электроннай тэорыяй будовы рэчыва, якая сфарміравалася к пачатку XX стагоддзя. У сваіх «*Лекцыях па тэорыі цеплавога выпраменьвання*» (ням.: «*Vorlesungen über die Theorie der Wärmestrahlung*») (1906), абапіраючыся на метад фазавай прасторы, распрацаваны Гібсам, Планк даў новую інтэрпрэтацыю пастаяннай {\displaystyle h}, як элементарнага ўчастка двухмернай фазавай прасторы (для выпадку аднамернага асцылятара). Незалежнасць велічыні гэтага ўчастка ад частаты абумоўлівае роўнаімавернасць комплексаў, якія выкарыстоўваюцца для вылічэнні энтрапіі. Заўважыўшы, што канстанта {\displaystyle h} мае размернасць дзеяння, навуковец назваў гэтую пастаянную «*квантам дзеяння*». #### Следства: пастаянныя прыроды і сістэма натуральных адзінак Працы Людвіга Больцмана (на фота) згулялі вялікую ролю ў развіцці поглядаў Планка. Адным з найважнейшых вынікаў сваёй тэорыі Планк лічыў тое, што яна надала глыбокі сэнс фізічным канстантам, якія з’явіліся ў ёй. Цікавасць навукоўца да гэтай тэмы была звязана з яго ідэалам навуковага пазнання, а менавіта з пошукам абсалютных заканамернасцей, якія не залежаць ад свядомасці людзей, культурных асаблівасцей і іншых суб’ектыўных фактараў. Для Планка гэты ідэал знаходзіў увасабленне ў магчымасці пабудовы сістэмы «*натуральных адзінак*», гэта значыць адзінак даўжыні, часу і масы, якія вызначаюцца не ўмоўнымі дамоўленасцямі ў рамках чалавечай цывілізацыі, а з дапамогай фундаментальных законаў прыроды. У гэтым плане законы выпраменьвання чорнага цела прадастаўляюць зручную магчымасць, бо яны з’яўляюцца ўніверсальнымі суадносінамі і не залежаць ад уласцівасцей канкрэтных матэрыялаў. Упершыню Планк звярнуўся да тэмы натуральных адзінак у маі 1899 года ў сувязі з канстантамі {\displaystyle a} і {\displaystyle b}, якія ўваходзілі ў выведзены ім са сваёй тэорыі закон размеркавання Віна. Абапіраючыся на эксперыментальныя дадзеныя, вучоны знайшоў лікавыя значэнні гэтых канстант і, далучыўшы да іх скорасць святла {\displaystyle c} і гравітацыйную пастаянную {\displaystyle G}, увёў натуральныя адзінкі даўжыні, часу, масы і тэмпературы як камбінацыі {\displaystyle a}, {\displaystyle b}, {\displaystyle c} і {\displaystyle G}. Пазней у тэорыю Планка ўвайшлі дзве новыя пастаянныя — квант дзеяння {\displaystyle h} і іншая канстанта {\displaystyle k}, якая звязвала энтрапію з імавернасцю (пазней яна атрымала назву пастаяннай Больцмана). У гранічным выпадку закону размеркавання Віна {\displaystyle h} адпавядала {\displaystyle b}, а {\displaystyle h/k} — {\displaystyle a}. Новую пастаянную {\displaystyle k}, значэнне якой было разлічана паводле дадзеных эксперыментаў з выпраменьваннем чорнага цела, можна ўвязаць з іншымі канстантамі. Гэта дазволіла Планку вылічыць важныя ў атамістыцы велічыні — пастаянную Авагадра і, як следства з законаў электролізу, велічыню элементарнага зараду. Вынікі вылічэнняў аказаліся ў поўнай згодзе з дадзенымі, атрыманымі раней з незалежных вопытаў. Для Планка значэнне гэтых новых ацэнак пастаянных заключалася ва ўстанаўленні сувязі паміж электрамагнетызмам і ўяўленнямі аб будове матэрыі. Іншымі словамі, яны служылі неабвержным сведчаннем на карысць існавання атамаў. Больш за тое, гэта сведчанне спачатку лічылася ледзь не галоўным дасягненнем тэорыі Планка і амаль прынесла яму Нобелеўскую прэмію ў 1908 годзе. Перакананы прыхільнік атамізму Свантэ Арэніус, які меў вялікі ўплыў у Нобелеўскім камітэце, актыўна рэкамендаваў кандыдатуру Планка, аднак контраргументы (у тым ліку няяснасць тэарэтычных асноў формулы Планка) аказалі вырашальны ўплыў на вынікі выбару лаўрэата. Што тычыцца сістэмы натуральных адзінак, то вучоны вярнуўся да гэтага пытання ў 1906 годзе, перапісаўшы іх праз пастаянныя {\displaystyle h}, {\displaystyle k}, {\displaystyle c} і {\displaystyle G}. Пачынаючы з 1930-х гадоў, гэтая сістэма прыцягвае да сябе вялікую ўвагу спецыялістаў у галіне квантавай і рэлятывісцкай фізікі і шырока вядомая пад назвай планкаўскіх адзінак вымярэння. #### Планк і квантавая перапыннасць Як упершыню адзначыў вядомы гісторык Томас Кун (1978), у разгледжаных вышэй піянерскіх працах Планка па тэорыі цеплавога выпраменьвання не змяшчаецца ў відавочным выглядзе ідэя квантавай перапыннасці (англ.: *discontinuity*), якая прыпісваецца нямецкаму навукоўцу гістарыяграфічнай традыцыяй. У працах Планка гэтага перыяду няма адназначнага ўказання на квантаванне энергіі асцылятара, гэта значыць на прадстаўленне яе дыскрэтным наборам некаторай колькасці порцый (квантаў) велічынёй {\displaystyle h\nu }. Згодна з Кунам, сам Планк у той момант наўрад ці разглядаў такую ​​магчымасць, а яго ўспрыманне ўласных вынікаў заставалася чыста класічным не толькі ў працах 1900—1901 гадоў, але і ў першым выданні «*Лекцый па тэорыі цеплавога выпраменьвання*» (ням.: «*Vorlesungen über die Theorie der Wärmestrahlung*») (1906). Суадносіны {\displaystyle \varepsilon =h\nu } выкарыстоўваліся толькі для вылічэння раўнаважнага размеркавання энергіі вялікага ліку асцылятараў, у той час як апісанне ўзаемадзеяння электрамагнітнага поля з асобным асцылятарам грунтавалася на непарыўных ураўненнях Максвела; змена энергіі асцылятара з часам задавалася дыферэнцыяльным ураўненнем, выведзеным яшчэ да 1900 года, і таксама не ўтрымоўвала прыкмет дыскрэтнасці. Толькі ў наступныя гады ў навуковай супольнасці пачало фарміравацца разуменне таго, што тэорыя Планка патрабуе адыходу ад класічных уяўленняў. Вялікую ролю ва ўсведамленні гэтага факта сыгралі працы Паўля Эрэнфеста  (руск.) (бел. і Альберта Эйнштэйна, апублікаваныя ў 1906 годзе. Гэтыя даследчыкі прама паказалі, што вынікам чыста класічнага разгляду раўнаважнага выпраменьвання павінен быць закон размеркавання Рэлея — Джынса. Каб атрымаць формулу Планка, патрабавалася ўвесці абмежаванне энергіі элементарнага асцылятара дыскрэтным наборам велічынь, так што пры паглынанні і выпусканні святла, згодна з Эйнштэйнам, асцылятар можа змяняць сваю энергію толькі на цэлы лік квантаў {\displaystyle h\nu }. Паводле сцвярджэння Куна, «*у вядомым сэнсе яна [праца Эйнштэйна] аб’яўляе аб нараджэнні квантавай тэорыі*». Высновы, да якіх прыйшоў Кун, спарадзілі вострую дыскусію сярод спецыялістаў па гісторыі фізікі (агляд гэтых супярэчнасцей можна знайсці ў шэрагу работ). Вядомы гісторык Аліўе Дарыголь (фр.: *Olivier Darrigol*) даў класіфікацыю існуючых поглядаў на праблему. Такія даследчыкі, як Марцін Дж. Клейн (англ.: *Martin J. Klein*) і Фрыдрых Хунд, прытрымліваліся традыцыйнага ўяўлення аб квантаванні энергіі асцылятара (гэта значыць, увядзенні перапыннасці) як галоўным выніку Планка. Іншы пункт гледжання, які выказвалі Ханс Кангро (англ.: *Hans Kangro*) і Алан Нідэл (англ.: *Allan Needell*), заключаецца ў тым, што Планк не ўсведамляў у поўнай меры наступстваў сваёй працы; само паняцце квантавай перапыннасці не з’яўлялася для яго колькі-небудзь важным у той момант і таму не было выразна сфармулявана. Да гэтага пункта гледжання схіляюцца аўтары параўнальна нядаўніх работ Клэйтан Гірхарт (англ.: *Clayton Gearhart*) і Масіміліяна Бадзіна (італ.: *Massimiliano Badino*), якія адзначылі нежаданне Планка рабіць спекуляцыйныя дапушчэнні аб будове і паводзінах мікрасістэм. Прамежкавую пазіцыю паміж першым і другім пунктамі гледжання займалі Леон Розенфельд і Макс Джэмер  (англ.) (бел.. Нарэшце, трэцяя трактоўка знайшла адлюстраванне ў выснове Куна, што працы Планка не сцвярджалі пра разрыў з агульнапрынятымі тэорыямі і не ўводзілі ў фізіку квантавую перапыннасць. Сам Дарыголь далучыўся да меркавання Куна з той істотнай агаворкай, што дзейнасць Планка цяжка адназначна аднесці да той вобласці, якая цяпер называецца класічнай фізікай і якая ў той час не мела выразных меж. Да цяперашняга часу аргументацыя Куна ў значнай ступені прынята многімі гісторыкамі, а дыскусія спрыяла лепшаму разуменню работ Планка, у прыватнасці, складаных узаемасувязей паміж статыстычнымі метадамі Планка і Больцмана. Аднак поўная згода паміж спецыялістамі пакуль не дасягнута. Як бы там ні было, як адзначыў Дарыголь, вынікам гэтай дыскусіі не з’яўляецца пераменшванне ролі Планка ў развіцці фізікі: > > > *Гэта не значыць, што «*бацька квантавай тэорыі*» не зрабіў нічога істотнага ў 1900 годзе. Ён вылучыў фундаментальную пастаянную h і даў фармальны шкілет таго, што пазней магло разглядацца як квантава-тэарэтычны доказ закону выпраменьвання чорнага цела. Гэта проста першы прыклад паўтаральнай асаблівасці гісторыі квантавай тэорыі: «*правільная*» інтэрпрэтацыя новых матэматычных схем звычайна з’яўлялася пасля іх вынаходніцтва.* > > > > *Арыгінальны тэкст* (англ.)   > > *This does not mean that "the father of the quantum theory" did not introduce anything substantial in 1900. He isolated the fundamental constant h, and he gave the formal skeleton of what could later be regarded as a quantum-theoretical proof of the blackbody law. This is just a first example of a recurrent characteristic of the history of quantum theory: the "correct" interpretation of new mathematical schemes generally came after their invention.* > > > > — Аліўе Дарыголь > > Вялікую ролю ў далейшым развіцці падзей сыграў даклад Хендрыка Лорэнца на матэматычным кангрэсе  (руск.) (бел. ў Рыме ў 1908 годзе. У сваім выступленні галандскі навуковец прызнаў немагчымасць растлумачыць уласцівасці раўнаважнага цеплавога выпраменьвання пры дапамозе класічнай электроннай тэорыі; у дыскусіі ён прама ўказаў на гіпотэзу аб дыскрэтным характары паглынання і выпускання выпраменьвання. Аўтарытэт Лорэнца ў навуковым свеце і яснасць яго аргументацыі спрыялі сур’ёзнаму стаўленню да гіпотэзы квантаў, якая ў скорым часе была прынята многімі навукоўцамі. Не застаўся ў баку і Планк, які адкрыта прызнаў неабходнасць радыкальнага адыходу ад класічнай фізікі. У канцы 1909 — пачатку 1910 года ён упершыню публічна падтрымаў ідэю аб перапынным характары элементарных працэсаў выпраменьвання, аднак выказаўся супраць эйнштэйнаўскіх светлавых квантаў. Гэтыя падзеі заахвоцілі навукоўца ўпершыню пасля 1901 года заняцца тэорыяй цеплавога выпраменьвання і паспрабаваць мадыфікаваць яе з улікам новых квантавых уяўленняў. #### Мадыфікацыі планкаўскай тэорыі выпраменьвання Удзельнікі першага Сальвееўскага кангрэса (1911). Планк стаіць другі злева. Разважанні навукоўца пра стан квантавай тэорыі знайшлі адлюстраванне ў яго дакладзе на першым Сальвееўскім кангрэсе восенню 1911 года. У сваім выступленні Планк даў агляд розных спосабаў вываду правільнага закону раўнаважнага выпраменьвання і прадставіў трактоўку кванта дзеяння як элементарнай пляцоўкі фазавай прасторы. І хоць ён прызнаў, што «*рамкі класічнай дынамікі… аказаліся занадта вузкімі, каб ахапіць усе тыя фізічныя з’явы, якія не паддаюцца прамому назіранню нашымі грубымі органамі пачуццяў*», аднак у выніку аналізу існых падыходаў прыйшоў да меркавання, што «*не застаецца нічога іншага, як адмовіцца ад… дапушчэння, што энергія асцылятара павінна абавязкова быць кратнай элементу энергіі*». Вынікам перагляду тэорыі цеплавога выпраменьвання стала так званая «*другая тэорыя*» Планка, прадстаўленая ўпершыню ў пачатку 1911 года і сфармуляваная ў поўным выглядзе ў другім выданні «*Лекцый па тэорыі цеплавога выпраменьвання*» (ням.: «*Vorlesungen über die Theorie der Wärmestrahlung*») (1912). Асаблівасцю гэтай тэорыі была асіметрыя працэсаў паглынання і выпускання выпраменьвання асцылятарам. Калі раней, у 1908—1910 гадах, Планк меркаваў, што асцылятар здольны паглынаць толькі цэлы лік квантаў энергіі і ў далейшым эвалюцыянуе непарыўным чынам у адпаведнасці з законамі класічнай фізікі, то ў другой тэорыі сітуацыя стала прама процілеглай. Навуковец стаў трактаваць дыскрэтным чынам толькі выпусканне выпраменьвання, тады як узбуджэнне асцылятара разглядаў як непарыўны працэс. Гэта дазволіла істотна спрасціць вывад формулы для раўнаважнага выпраменьвання чорнага цела: электрадынаміка Максвела выкарыстоўвалася толькі для вызначэння скорасці паглынання, тады як працэс выпускання святла апісваўся пры дапамозе статыстычнага падыходу, заснаванага на разбіцці фазавай прасторы на элементы велічынёй {\displaystyle h}. Вылічыўшы далей сярэднюю энергію асцылятара і звязаўшы яе з энтрапіяй, Планк прыйшоў да свайго закону выпраменьвання {\displaystyle h}. Другая тэорыя часта разглядаецца як сведчанне кансерватызму Планка, яго няздольнасці пайсці на сур’ёзны разрыў з класікай, аднак, на думку Куна, для нямецкага фізіка яна «*была не адступленнем, а радыкальным крокам, першай тэорыяй з-пад яго пяра, якая наогул пакідала нейкае месца перапыннасці*». Другая тэорыя Планка ўтрымоўвала некалькі важных для развіцця квантавай фізікі момантаў. Па-першае, у ёй змяшчаецца, напэўна, самае ранняе дапушчэнне аб выпадковым характары элементарных працэсаў: выпусканне кванта энергіі, згодна з Планкам, адбываецца з некаторай імавернасцю пасля таго, як асцылятар, паглынаючы непарыўным чынам, назапасіць энергію {\displaystyle h\nu }. Па-другое, для вызначэння канстанты прапарцыянальнасці ў атрыманым ім выражэнні навуковец разглядзеў гранічны выпадак вялікай інтэнсіўнасці выпраменьвання (тэмпературы), калі справядлівы класічны закон Рэлея — Джынса. Гэта быў, імаверна, першы прыклад выкарыстання падыходу, які пазней атрымаў назву «*прынцып адпаведнасці*». Па-трэцяе, у рамках другой тэорыі ў выражэнні для сярэдняй энергіі асцылятара з’явіўся дадатковы складнік {\displaystyle h\nu /2}, так што пры абсалютным нулі тэмпературы энергія не занулялася, а была роўная {\displaystyle h\nu /2}. Такім чынам у фізіцы ўзнікла паняцце «*нулявой энергіі  (англ.) (бел.*». Канцэпцыя нулявой энергіі, якая ў наступныя гады выкарыстоўвалася для тлумачэння шэрага фізіка-хімічных з’яў, у мадыфікаваным выглядзе захавалася і ў сучаснай квантавай механіцы. Акрамя таго, другая тэорыя выкарыстоўвалася для тлумачэння ўласцівасцей фотаэфекту без звароту да залішне радыкальнай для таго часу гіпотэзы светлавых квантаў і аказала непасрэдны ўплыў на працы Нільса Бора па атамных спектрах. Прымяненне квантавых канцэпцый да спектральных заканамернасцей паставіла перад другой тэорыяй невырашальныя праблемы. Пасля вопытаў Франка — Герца яна была адкінута аўтарам. У 1914 годзе ён прапанаваў «*трэцюю тэорыю*», згодна з якой як выпусканне, так і паглынанне тлумачацца як непарыўныя працэсы, а квантавыя эфекты ўзнікаюць толькі ў выніку сутыкненняў матэрыяльных часціц. Безгрунтоўнасць гэтай новай тэорыі была паказана ў тым жа годзе Адрыянам Фокерам. Спробы Планка ўзгадніць свае тэарэтычныя прадстаўленні з новымі дадзенымі працягваліся і ў наступныя гады, пакуль у пачатку 1920-х гадоў ён не быў вымушаны канчаткова прызнаць існаванне дыскрэтных узроўняў энергіі, якія патрабаваліся тэорыяй Бора. ### Іншыя працы па квантавай тэорыі Пасля 1910 года, па меры ўсведамлення навукоўцамі значнасці ідэі квантавай перапыннасці, пачасціліся спробы прымянення квантавых канцэпцый да новых фізічных праблем — такіх, як вылічэнне ўдзельных цеплаёмістасцей рэчываў або вызначэнне структуры атама. Значэнне тэорыі выпраменьвання чорнага цела для далейшага развіцця квантавай фізікі стала няўхільна зніжацца. Гэтая тэндэнцыя знайшла адлюстраванне і ў творчасці Планка, які стаў звяртацца да вырашэння іншых задач у рамках так званай «*старой квантавай тэорыі*», якая папярэднічала з’яўленню сучаснай квантавай механікі. У 1911 годзе на Сальвееўскім кангрэсе Анры Пуанкарэ сфармуляваў праблему падзелу фазавай прасторы на элементарныя ячэйкі з аб’ёмам, што вызначаюцца квантам дзеяння {\displaystyle h}. Для сістэмы з адной ступенню свабоды гэта зрабіць лёгка, тады як абагульненне на сістэмы з многімі ступенямі свабоды аказалася цяжкім. Планк знайшоў рашэнне гэтай праблемы ў артыкуле «*Фізічная структура фазавай прасторы*» (ням.: «*Die physikalische Struktur des Phasenraumes*», 1916), які адыграў значную ролю ў абагульненні квантавай тэорыі на складаныя сістэмы. Ён паказаў, што ў выпадку сістэмы з {\displaystyle f} ступенямі свабоды  (руск.) (бел. можна разбіць фазавую прастору на элементарныя вобласці аб’ёмам {\displaystyle h^{f}} і супаставіць стацыянарныя станы {\displaystyle f}-мерным перасячэнням паверхняў, заданых інтэграламі руху. Эрвін Шродзінгер — стваральнік хвалевай механікі і пераемнік Планка на кафедры тэарэтычнай фізікі Берлінскага ўніверсітэта. Падыход Планка да аналізу сістэм з некалькімі ступенямі свабоды матэматычна эквівалентны вядомаму метаду, распрацаванаму прыкладна ў той жа час Арнольдам Зомерфельдам і заснаванаму на так званых квантавых умовах Бора — Зомерфельда. У якасці прыкладу выкарыстання сваёй тэорыі Планк разглядзеў задачу аб дыполі, які верціцца (рататары), важную для вылічэння ўдзельнай цеплаёмістасці двухатамных газаў (у прыватнасці, малекулярнага вадароду  (укр.) (бел.). Ён паказаў, што ў адрозненне ад выпадку адной ступені свабоды ячэйкі фазавай прасторы маюць розны памер у розных станах і, такім чынам, пры вылічэнні статыстычнай сумы яе члены неабходна памнажаць на адпаведныя «*вагі*». Гэтая выснова сведчыла пра важнасць праведзенага абагульнення тэорыі на некалькі ступеней свабоды, хоць канчаткова вырашыць праблему ўдзельнай цеплаёмістасці не ўдалося. Цікавасць да гэтай праблемы прывяла Планка да мадыфікацыі распрацаванага ў 1914 годзе Адрыянам Фокерам падыходу, які апісвае флуктуацыі рататара, які знаходзіцца ў раўнавазе з полем выпраменьвання. У 1917 годзе Планк даў абгрунтаванне выражэнню, якое атрымала ў статыстычнай механіцы вядомасць пад назвай ураўнення Фокера — Планка  (руск.) (бел.. Іншае пытанне, да якога Планк прымяніў свой аналіз структуры фазавай прасторы, датычылася пабудовы правільнага выражэння для энтрапіі квантавага ідэальнага газу, у прыватнасці спробы тлумачэння дадатковага члена {\displaystyle NlnN}, звязанага з памерам сістэмы (часам гэтую праблему называюць парадоксам Гібса  (руск.) (бел.). Планк з надзеяй сустрэў з’яўленне ў 1925 годзе матрычнай механікі, а ў наступным годзе з натхненнем успрыняў стварэнне Эрвінам Шродзінгерам хвалевай механікі, якая, здавалася, вярнула элемент непарыўнасці ў квантавую тэорыю. І хоць многае ў трактоўцы хваль матэрыі заставалася незразумелым, Планк лічыў безумоўным крокам наперад вяртанне да апісання з’яў з дапамогай дыферэнцыяльных ураўненняў. Акрамя таго, хвалевая механіка была больш відавочна звязана з класічнай, чым папярэднія квантавыя пабудовы; гэтая сувязь асабліва цікавіла навукоўца, і ён не раз звяртаўся да дадзенай тэмы. Так, у 1940 годзе ў некалькіх працах пад агульнай назвай «*Спроба сінтэзу хвалевай і карпускулярнай механікі*» (ням.: «*Versuch einer Synthese zwischen Wellenmechanik und Korpuskularmechanik*») Планк прадставіў пераход ад хвалевай да карпускулярнай механікі як працэс, які адбываецца ў межах {\displaystyle h\rightarrow 0}. Вучоны знайшоў умову, пры якой ажыццяўляецца гэты пераход, і выказаў надзею, што атрыманыя вынікі могуць дапамагчы ліквідаваць разрыў паміж класічнай і квантавай фізікай. Планк з філасофскіх пазіцый крытыкаваў імавернасную інтэрпрэтацыю квантавай механікі, лічачы, што яна супярэчыць ідэі строгай прычыннасці (у сэнсе класічнага дэтэрмінізму), а значыць і ідэалу фізічнага пазнання. Яго пазіцыя была цесна звязана з негатыўным стаўленнем да пазітывізму, хоць перад тварам безумоўных дасягненняў квантавай механікі навуковец быў вымушаны значна змякчыць сваю крытыку. ### Працы па тэорыі адноснасці і оптыцы Планк адным з першых усвядоміў значэнне працы Альберта Эйнштэйна «*Да электрадынамікі цел у руху*» (ням.: «*Zur Elektrodynamik bewegter Körper*») (1905), якая змяшчае фармулёўку спецыяльнай тэорыі адноснасці. Хоць вопыты Вальтэра Каўфмана  (ням.) (бел. ў той час не пацвярджалі высновы тэорыі адноснасці, Планк палічыў, што значнае спрашчэнне ўсёй дысцыпліны, якое было дасягнута Эйнштэйнам, цалкам апраўдвае далейшае выкарыстанне і развіццё новай тэорыі. 23 сакавіка 1906 года Планк выступіў на пасяджэнні Нямецкага фізічнага таварыства з дакладам «*Прынцып адноснасці і асноўныя ўраўненні механікі*» (ням.: «*Das Prinzip der Relativität und die Grundgleichungen der Mechanik*»), у якім упершыню сфармуляваў асноўныя ўраўненні рэлятывісцкай дынамікі і знайшоў функцыю Лагранжа  (руск.) (бел. рэлятывісцкага матэрыяльнага пункта. У 1907 годзе ў рабоце «*Да дынамікі сістэм, якія рухаюцца*» (ням.: «*Zur Dynamik bewegter Systeme*») Планк упершыню разглядзеў праблему выпраменьвання абсалютна чорнага цела, якое рухаецца, стаўшы, такім чынам, адным з заснавальнікаў рэлятывісцкай тэрмадынамікі. Ён вывеў пераўтварэнне шэрага тэрмадынамічных велічынь пры пераходзе ў сістэму адліку, якая рухаецца са скорасцю {\displaystyle v}, у прыватнасці для тэмпературы быў атрыманы выраз выгляду {\displaystyle T=T\_{0}{\sqrt {1-v^{2}/c^{2}}}}, дзе {\displaystyle c} — скорасць святла. Гэтыя суадносіны многія гады лічылася правільнымі, пакуль у 1962 годзе Генрых От  (англ.) (бел. не паставіў іх пад сумненне, атрымаўшы формулу {\displaystyle T=T\_{0}/{\sqrt {1-v^{2}/c^{2}}}}. Праца Ота спарадзіла бурную дыскусію аб асновах рэлятывісцкай тэрмадынамікі. Гэтыя неадпаведнасці, мабыць, звязаныя з адрозненнем у вызначэнні паняцця колькасці цеплаты  (руск.) (бел. і, такім чынам, не прыводзяць ні да якіх прынцыповых супярэчнасцей. Планк як педагог і аўтар падручнікаў ------------------------------------ Макс фон Лаўэ — адзін з найлепшых вучняў Планка. Планк не стварыў у Берліне навуковую школу саму па сабе; у яго не было такой колькасці вучняў, як у Арнольда Зомерфельда ў Мюнхене або Макса Борна ў Гётынгене. Гэта было звязана з высокімі патрабаваннямі Планка да самастойнасці маладых навукоўцаў, з яго занятасцю; фактычна ён не кантраляваў працу сваіх вучняў. Тым не менш, шэраг вядомых фізікаў пачынаў сваю навуковую дзейнасць пад кіраўніцтвам Планка, у прыватнасці каля дваццаці чалавек абаранілі доктарскія дысертацыі. Сярод апошніх Макс Абрагам (1897), Макс фон Лаўэ (1903), Морыц Шлік (1904), Вальтэр Мейснер (1906), Фрыц Райх (1907), Эрнст Ламлі (1912), Вальтэр Шоткі (1912), Вальтэр Ботэ (1914). Дакранаючыся да тэарэтычных праблем педагогікі, Планк падкрэсліваў неабходнасць для развіцця навукі грунтоўнай школьнай адукацыі, паказваў, што «*важна клапаціцца не столькі аб вывучэнні вялікага ліку фактаў, колькі аб правільнай іх трактоўцы*». Гэта дазволіць пазбегнуць некрытычнага, павярхоўнага ўспрымання навуковых вынікаў, развіць добрасумленнасць і навуковую самастойнасць. Нямецкі вучоны таксама сфармуляваў два правілы, важныя для атрымання новых вынікаў: у навуцы «*толькі смелыя перамагаюць*» і «*для дасягнення поспеху трэба ставіць мэты некалькі вышэй, чым тыя, якія цяпер могуць быць дасягнутыя*». Што тычыцца Планка-лектара, то яшчэ яго калегі па Кільскім універсітэце адзначалі яснасць, натуральнасць і эмацыйнасць яго манеры чытаць лекцыі, яго здольнасць зачараваць слухачоў прадметам. Адзін з берлінскіх студэнтаў Планка пазней успамінаў: «*У час лекцыі ён не карыстаўся канспектам. Ён ніколі не дапускаў памылак і не запінаўся. Вельмі рэдка даставаў ён нататкі, кінуўшы погляд на дошку, казаў „так" і зноў хаваў іх. Ён быў найлепшым дакладчыкам, якога я калі-небудзь чуў*». Лізэ Майтнер, якая ў 1907 годзе пазнаёмілася з Планкам і скора стала блізкім сябрам яго сям’і, адзначала, што на фоне Больцмана, у якога яна вучылася ў Вене, «*лекцыі Планка, пры ўсёй іх надзвычайнай яснасці, здаваліся некалькі безаблічнымі і разумовымі*». Аднак, паводле яе слоў, першыя ўражанні пра асобу берлінскага прафесара, яго стрыманасць і сухаватасць знікалі пры бліжэйшым з ім знаёмстве. На аснове сваіх лекцый Планк склаў пяцітомны курс «*Увядзенне ў тэарэтычную фізіку*» (ням.: «*Einführung in die theoretische Physik*») (1916—1930); да іншых яго падручнікаў адносяцца «*Лекцыі па тэрмадынаміцы*» (ням.: «*Vorlesungen über Thermodynamik*») (1897), «*Лекцыі па тэорыі цеплавога выпраменьвання*» (ням.: «*Vorlesungen über die Theorie der Wärmestrahlung*») (1906), «*Восем лекцый па тэарэтычнай фізіцы*» (ням.: «*Acht Vorlesungen über theoretische Physik*») (1910). Усе гэтыя працы неаднаразова перавыдаваліся і былі перакладзеныя на розныя мовы свету. Кажучы пра кнігі Планка па тэрмадынаміцы і цеплавым выпраменьванні, Эйнштэйн адзначаў: > > > *Тое задавальненне, якое адчуваеш, калі бярэш у рукі гэтыя кнігі, у немалой меры абумоўлена простым, сапраўды мастацкім стылем, уласцівым усім работам Планка. Пры вывучэнні яго прац наогул ствараецца ўражанне, што патрабаванне мастацкасці з’яўляецца адной з галоўных спружын яго творчасці. Бо нездарма расказваюць, што Планк пасля заканчэння гімназіі сумняваўся, прысвяціць сябе вывучэнню матэматыкі і фізікі ці музыцы.* > > > — Альберт Эйнштэйн > > Філасофскія і рэлігійныя погляды -------------------------------- ### Працы па гісторыі і філасофіі навукі Да пытанняў гісторыі і філасофіі навукі Планк звяртаўся неаднаразова на працягу ўсяго свайго жыцця. Яго біёграфы Я. М. Кляус і У. І. Франкфурт вылучылі некалькі груп, да якіх можна аднесці працы Планка ў гэтай галіне: * працы агульнага характару: кніга «*Прынцып захавання энергіі*» (ням.: «*Das Princip der Erhaltung der Energie*») (1887), артыкулы «*Адзінства фізічнай карціны свету*» (ням.: «*Die Einheit des physikalischen Weltbildes*») (1909), «*Прынцып найменшага дзеяння*» (1914), «*Пра новую фізіку*» (ням.: «*Das Weltbild der neuen Physik*») (1929), «*Тэарэтычная фізіка*» (ням.: «*Theoretische Physik*») (1930), «*Паходжанне і ўплыў навуковых ідэй*» (1933) і многія іншыя; * працы, прысвечаныя творчасці навукоўцаў — як папярэднікаў (Гельмгольц, Максвел, Лейбніц), так і сучаснікаў Планка (Герц, Друдэ  (англ.) (бел. Рубенс, Лорэнц, Зомерфельд, Лаўэ); * працы, прысвечаныя дзейнасці самога Планка: «*Узнікненне і паступовае развіццё тэорыі квантаў*» (англ.: «*The Genesis and Present State of Development of the Quantum Theory*», Нобелеўскі даклад, 1920), «*Да гісторыі адкрыцця кванта дзеяння*» (1943), «*Навуковая аўтабіяграфія*» (1946), «*Успаміны*» (1947). Вывучэнне гісторыі навукі, згодна з Планкам, дапамагае выяўляць заканамернасці ў развіцці навукі, а, значыць, і прадказваць кірунак яе далейшага развіцця; гэта важны дапаможны інструмент, які дазваляе пашырыць кругагляд навукоўца і пазбегнуць паўтарэння памылак папярэднікаў. Пры гэтым даследаванне эвалюцыі навукі непарыўна звязана з вывучэннем асобы выдатных навукоўцаў. З гісторыка-навуковымі інтарэсамі Планка былі цесна звязаны яго погляды з нагоды такіх філасофскіх праблем навукі, як сэнс закона захавання энергіі, прынцыпы прычыннасці і найменшага дзеяння, метадалогія навукі, стаўленне да свабоды волі, сувязь навукі з філасофіяй і рэлігіяй і гэтак далей. Прызнаючы важнасць светапогляду ў дзейнасці вучонага, Планк у цэлым прытрымліваўся матэрыялістычных поглядаў: аб’яўляў асноўнай мэтай навукі пазнанне рэальна існуючага знешняга свету, паказваў на сувязь прыродазнаўства з практычнымі задачамі, якія стаяць перад чалавечым грамадствам, надаваў эксперыменту першараднае значэнне ў прасоўванні навукі. Прынцыповую ролю ён адводзіў стварэнню адзінай фізічнай карціны свету, як адбіткі ў свядомасці з’яў і ўзаемасувязей навакольнага свету, і адзначаў: «*…праца даследчыка заключаецца ў тым, каб усё больш набліжаць яго карціну свету да рэальнага свету*». ### Крытыка поглядаў Маха і энергетычнай школы Філасофскія погляды Планка знайшлі адлюстраванне ў яго дыскусіі з Эрнстам Махам і Вільгельмам Оствальдам, погляды якіх былі даволі папулярныя ў канцы XIX — пачатку XX стагоддзя. Па прызнанні Планка, у маладосці ён сам з’яўляўся прыхільнікам філасофіі Маха, згодна з якой адзінай рэальнасцю з’яўляюцца нашы ўласныя адчуванні, а навука толькі эканамічна прыстасоўвае нашы думкі да гэтых адчуванняў. Узнікненне махаўскага пазітывізму, згодна з Планкам, абумоўлена расчараваннем ад няздзейсненых надзей, якія звязваліся з чыста механістычным светапоглядам  (англ.) (бел.. Ён пісаў, што Маху «*належыць у поўнай меры тая заслуга, што ён перад тварам пагрозлівага скептыцызму знайшоў у адчуваннях органаў пачуццяў адзіны правільны зыходны пункт усякага даследавання прыроды. Але ён пайшоў далей сваёй мэты, скінуў разам з механістычным светапоглядам усякае фізічнае светасузіранне*». У прыватнасці, Мах, нягледзячы на шматлікія сведчанні навукі пачатку XX стагоддзя, па-ранейшаму аспрэчваў існаванне атамаў, якія Планк лічыў не менш рэальнымі, чым планеты. Эрнст Мах — апанент Планка ў філасофскай дыскусіі. Першыя разыходжанні Планка з махізмам выявіліся ўжо ў яго кнізе «*Прынцып захавання энергіі*» (ням.: «*Das Princip der Erhaltung der Energie*») (1887). Адкрытае выступленне супраць Маха адбылося ў снежні 1908 года ў дакладзе «*Адзінства фізічнай карціны свету*» (ням.: «*Die Einhalt des physikalischen Weltbildes*»), прачытаным у Лейдэнскім універсітэце. Планк выступіў у абарону атамістыкі, якая аспрэчвалася Махам, выказаў перакананасць у аб’ектыўным існаванні навакольнага свету (а не толькі адчуванняў) і раскрытыкаваў «*прынцып эканоміі мыслення*», які іграе асноватворную ролю ў філасофіі Маха. Кажучы пра вялікіх навукоўцаў мінулага, Планк паказваў, што «*апорай усёй іх дзейнасці была непарушная ўпэўненасць у рэальнасці іх карціны свету. З прычыны такога несумненнага факта цяжка адчапіцца ад асцярогі, што ход думак перадавых розумаў быў бы парушаны, палёт іх фантазіі аслаблены, а развіццё навукі было бы фатальным чынам затрымана, калі б прынцып эканоміі Маха сапраўды зрабіўся цэнтральным пунктам тэорыі пазнання*». Мах выступіў з адказам (1910), у якім у рэзкіх выразах крытыкаваў погляды Планка. Сярод іншага аўстрыйскі філосаф абвясціў атамізм формай рэлігіі, заснаванай, як і ўсе рэлігіі (на думку Маха), на забабонах і невуцтве. Планк працягнуў дыскусію ў чарговым артыкуле, дзе адзначаў, што «*такая* *фармальная тэорыя, як тэорыя Маха, наогул не можа даць ніякага вызначанага фізічнага выніку — ні правільнага, ні няправільнага…*». Падвергнуўшы аналізу пэўныя высновы Маха, якія тычацца фізічных з’яў, Планк паказаў неадэкватнасць уяўленняў апанента аб законах тэрмадынамікі і выявіў іншыя памылкі, якія ўзнікаюць з прычыны апоры на прынцып эканоміі мыслення. У наступныя гады Планк неаднаразова выказваўся супраць пазітывізму, які лічыў вялікай небяспекай для навукі; ён зноў і зноў падкрэсліваў важнасць адзінства навуковых уяўленняў, якія не залежаць ад месца, часу, культурных уплываў і іншых суб’ектыўных фактараў. Погляды берлінскага прафесара крытыкавалі не толькі «*старыя*» махісты Вільгельм Оствальд і Іозеф Петцольд, але і малады Эйнштэйн, які знаходзіўся пад вялікім уплывам пазітывізму; крытыкі адзначалі, што паміж Махам і Планкам значна больш агульнага, чым можа здацца. Планка абвінавачвалі ў празмернай рэзкасці яго выпадаў, якая выходзіла за межы філасофскай дыскусіі. Аднак з часам такія вядучыя нямецкія фізікі, як Зомерфельд, Эйнштэйн і Лаўэ, падтрымалі Планка, адзначыўшы бясплоднасць філасофскай сістэмы Маха. Удзел у спрэчцы з Махам прынёс Планку славу філосафа і фактычна адкрыў для яго новую сферу дзейнасці. У гэтай сувязі тэолаг і гісторык Адольф фон Гарнак пісаў (1911): > > > *Многія скардзяцца, што ў нашага пакалення няма філосафа. Гэта несправядліва: філосафы цяпер належаць іншым прафесіям. Іх завуць Макс Планк і Альберт Эйнштэйн.* > > > > *Арыгінальны тэкст* (англ.)   > > *People complain that our generation has no philosopher. Unjustly: they now belong to other faculties. Their names are Max Planck and Albert Einstein.* > > > > — З кнігі Джона Льюіса Хэйлброна > > У пачатку 1890-х гадоў пад уплывам ідэй Маха Оствальд заснаваў у Лейпцыгу так званую энергетычную школу (ням.: *Energeticism*). «*Энергетыкі*» адмаўлялі існаванне атамаў і абвяшчалі адзінай рэальнасцю энергію. У 1891 годзе Планк, які лічыў недастатковым аднаго прынцыпу захавання энергіі для пабудовы ўсёй механікі, уступіў з Оствальдам у перапіску адносна яго кнігі «*Вучэнне аб энергетыцы*». Неўзабаве завязалася вострая публічная дыскусія, у якой галоўным апанентам новай школы стаў Людвіг Больцман, які крытыкаваў энергетыку з пункта гледжання атамістыкі. Планк, які выступіў на баку Больцмана, прытрымліваўся некалькі іншых пазіцый і паказваў на няслушную інтэрпрэтацыю Оствальдам і яго аднадумцамі некаторых тэрмадынамічных паняццяў і на неразуменне імі сэнсу другога пачатку тэрмадынамікі. Адносна значэння артыкула Планка «*Супраць новай энергетыкі*» (ням.: «*Gegen die neuere Energetik*», 1896), Эйнштэйн пісаў: > > > *Ён [артыкул] уяўляе сабой па-майстэрску напісаную кароткую нататку, у якой паказана, што энергетыка, як эўрыстычны метад, нічога не варта і нават што яна аперуе няслушнымі паняццямі. Для кожнага прыхільніка сапраўды навуковага мыслення чытанне гэтай свежа напісанай нататкі з’яўляецца ўзнагародай за тую прыкрасць, якую ён адчуваў, чытаючы тыя работы, супраць якіх у ёй вядзецца барацьба.* > > > — Альберт Эйнштэйн > > ### Стаўленне да рэлігіі Цікавасць Планка да рэлігіі шмат у чым была абумоўлена яго паходжаннем: шэраг яго сваякоў займаўся тэалогіяй, сам ён быў выхаваны ў лютэранскім духу і ніколі не сумняваўся ў каштоўнасці арганізаванай рэлігіі. Вядома, што за абедзенным сталом ён прамаўляў малітвы, а з 1920 года да канца жыцця служыў прэсвітарам  (руск.) (бел. (ням.: *Kirchenältester*) кангрэгацыі ў Груневальдзе. Планк неаднаразова выступаў супраць аб’яднання навукі з рэлігіяй, якая разумеецца ў сэнсе абагульненай этыкі. Ён крытыкаваў спробы выключыць з навукі прычыннасць і наўзамен увесці «*свабоду волі*», якія ўзмацніліся ў 1920-я гады, выкрываў спірытуалізм, астралогію, тэасофію і іншыя напрамкі, папулярныя пасля Першай сусветнай вайны, папярэджваў аб небяспецы для навукі поглядаў такіх аўтараў, як Освальд Шпенглер і Рудольф Штэйнер. Разам з тым Планк не супрацьпастаўляў навуку і рэлігію, а лічыў іх у роўнай ступені неабходнымі. Вялікую вядомасць набыла лекцыя «*Рэлігія і прыродазнаўства*» (ням.: «*Religion und Wissenschaft*»), прачытаная Планкам упершыню ў маі 1937 года. Пазней яна неаднаразова публікавалася. Гэтае выступленне было шмат у чым рэакцыяй на падзеі ў яго краіне, на дзеянні нацысцкага рэжыму; ён прыцягваў увагу сваім аптымізмам, своеасаблівым сінтэзам розуму і веры. У рэлігіі навуковец бачыў аснову маралі і гуманізму: > > > *Рэлігія і прыродазнаўства не выключаюць адно аднаго, як сёй-той цяпер думае ці асцерагаецца, а дапаўняюць і абумоўліваюць адно аднаго… Бо наколькі веды і ўменні нельга замяніць светапогляднымі перакананнямі, настолькі ж нельга выпрацаваць правільнае стаўленне да маральных праблем на аснове чыста рацыянальнага пазнання. Аднак абодва гэтыя шляхі не разыходзяцца, а ідуць паралельна, сустракаючыся ў бясконцасці ў адной і той жа мэце.* > > > — Макс Планк > > Нягледзячы на службу пратэстанцкім прэсвітарам, Планк у сваіх лекцыях ніколі не згадваў імя Хрыста і лічыў патрэбным публічна аспрэчваць чуткі аб сваім звароце ў хрысціянскую веру таго ці іншага канкрэтнага напрамку (напрыклад, у каталіцтва); у публічных выступленнях ён падкрэсліваў, што, хоць з юнацтва быў «*наладжаны рэлігійна*», ён не верыў «*у асобаснага бога, не кажучы ўжо пра хрысціянскага бога*». Таму для атачэння Планка ў гэтым плане яго вера была падобная рэлігійнаму пачуццю Эйнштэйна. Пра гэта пісала і Лізэ Майтнер: «*Вядома, вера Планка не мела формы якой-небудзь спецыяльнай рэлігіі; але ён быў рэлігійны (у сэнсе Спінозы і Гётэ) і заўсёды гэта падкрэсліваў*». Узнагароды і членствы --------------------- * Медаль Гельмгольца (1914) * Ордэн «*За заслугі ў навуцы і мастацтве*» (1915). * Нобелеўская прэмія па фізіцы (1918). * Медаль Лорэнца (1927). * Медаль Франкліна  (руск.) (бел. (1927). * Adlerschild des Deutschen Reiches (1928). * Медаль Макса Планка  (руск.) (бел. (1929). * Медаль Коплі (1929). * Прэмія Гётэ  (англ.) (бел. (1945). * Ганаровы грамадзянін Кіля (1947). * Член Прускай, Баварскай, Гётынгенскай, Дрэздэнскай акадэмій навук. * Замежны член Акадэміі навук СССР (1926), Лонданскага каралеўскага таварыства (1926), Нацыянальнай акадэміі навук ЗША, Акадэміі дэі Лінчэі, Аўстрыйскай, Дацкай  (англ.) (бел. Ірландскай, Фінляндскай, Грэчаскай, Нідэрландскай, Венгерскай, Шведскай акадэмій навук. * Ганаровы доктар універсітэтаў Франкфурта, Ростака, Граца, Афін, Кембрыджа, Лондана, Глазга, тэхнічных універсітэтаў Берліна і Мюнхена. Памяць ------ * У 1948 годзе было заснавана Таварыства Макса Планка, якое прыйшло на змену Таварыству кайзера Вільгельма і зараз аб’ядноўвае шэраг навукова-даследчых інстытутаў па ўсёй Германіі. * З 1929 года Нямецкае фізічнае таварыства ўручае Медаль імя Макса Планка за дасягненні ў тэарэтычнай фізіцы. Першымі яе лаўрэатамі сталі Альберт Эйнштэйн і сам Планк. З 1990 года Таварыства Макса Планка і Аляксандра фон Гумбальта прысуджаюць прэмію Макса Планка (ням.: *Max-Planck-Forschungspreis*) для заахвочвання супрацоўніцтва нямецкіх навукоўцаў з замежнымі калегамі. * Імя Планка прысвоена астэроіду (1069 Planckia), адкрытаму Максам Вольфам у 1927 годзе, а таксама кратару на Месяцы. У 2009 годзе быў запушчаны касмічны тэлескоп «*Планк*», нацэлены на вывучэнне мікрахвалевага рэліктавага выпраменьвання і вырашэнне іншых навуковых задач. * У 2013 годзе ў гонар Макса Планка быў названы новы від арганізмаў лац.: *Pristionchus maxplancki*. * У двары Берлінскага ўніверсітэта ўсталяваны помнік Максу Планку, які быў створаны вядомым скульптарам Бернхардам Хайлігерам (ням.: *Bernhard Heiliger*) яшчэ ў 1949 годзе, аднак да 2006 года знаходзіўся ў фізічным інстытуце ў прыгарадзе Берліна (прычынай была мадэрнісцкая стылістыка, у якой была выканана статуя). У 2010 годзе копія гэтага помніка была размешчана на другім участку DESY  (руск.) (бел. у Цойтэне  (ням.) (бел.. У 1958 годзе да стогадовага юбілею вучонага на фасадзе заходняга крыла галоўнага ўніверсітэцкага будынка (вул. *Унтэр-дэн-Ліндэн*, 6), дзе размяшчаўся Інстытут тэарэтычнай фізікі, была ўсталявана памятная дошка. У 1989 годзе мемарыяльная шыльда была размешчана на сцяне дома ў берлінскім раёне Груневальд (вул. *Wangenheimstraße*, 21), дзе ў 1905—1944 гадах жыў Планк. * Шэраг навучальных устаноў у Германіі носіць імя Макса Планка. * Навукоўцу прысвечаны шэраг паштовых марак, выпушчаных у розныя гады ў розных краінах свету. * У 1957—1971 гадах у ФРГ выпускалася манета наміналам у дзве маркі з партрэтам Планка. У 1983 годзе, да 125-годдзя вучонага, у ГДР была выпушчана памятная 5-маркавая манета з яго выявай. У 2008 годзе, да 150-гадовага юбілею Планка, была выпушчана памятная сярэбраная манета наміналам у 10 еўра. * Статуя Планка ў Берлінскім універсітэцеСтатуя Планка ў Берлінскім універсітэце * Бюст Планка ў Магнусхаусе (Берлін)Бюст Планка ў Магнусхаусе (Берлін) * Мемарыяльная дошка на сцяне ўніверсітэцкага будынка (Берлін)Мемарыяльная дошка на сцяне ўніверсітэцкага будынка (Берлін) * Мемарыяльная шыльда ў ГруневальдзеМемарыяльная шыльда ў Груневальдзе * Дзве маркі ФРГ з партрэтам ПланкаДзве маркі ФРГ з партрэтам Планка * 5 марак ГДР з партрэтам Планка5 марак ГДР з партрэтам Планка Сачыненні --------- Кнігі * Das Princip der Erhaltung der Energie. — Leipzig, 1887 (5 Aufl. — 1924). * *Planck M.* Grundriß der allgemeinen Thermochemie. — Breslau, 1893. * *Planck M.* Vorlesungen über Thermodynamik. — Leipzig, 1897 (4 Aufl. — 1922). * *Planck M.* Vorlesungen über die Theorie der Wärmestrahlung. — Leipzig, 1906 (5 Aufl. — 1923). * *Planck M.* Acht Vorlesungen über theoretische Physik, gehalten an der Columbia Univ. New York. — Leipzig, 1910. * *Einführung in die theoretische Physik* («*Увядзенне ў тэарэтычную фізіку*»): + *Planck M.* Band I: Einführung in die allgemeine Mechanik. — Leipzig, 1916 (4 Aufl. — 1928). + *Planck M.* Band II: Einführung in die Mechanik deformierbarer Körper. — Leipzig, 1919 (3 Aufl. — 1932). + *Planck M.* Band III: Einführung in die Theorie der Elektrizität und des Magnetismus. — Leipzig, 1922 (2 Aufl. — 1928). + *Planck M.* Band IV: Einführung in die theoretische Optik. — Leipzig, 1927 (2 Aufl. — 1931). < + *Planck M.* Band V: Einführung in die Theorie der Wärme. — Leipzig, 1930. * *Planck M.* Erinnerungen. — Berlin, 1948. * *Planck M.* Physikalische Abhandlungen und Vorträge (Bd. 1—3). — Braunschweig, 1958. Асноўныя навуковыя артыкулы * *Planck M.* Über den zweiten Hauptsatz der mechanischen Wärmetheorie (Dissertation). — München: 1879. — S. 1—61. * *Planck M.* Über das Princip der Vermehrung der Entropie. Erste Abhandlung: Gesetze des Verlaufs von Reactionen, die nach constanten Gewichtsvorhältnissen vor sieh gehen // *Annalen der Physik*. — 1887. — Band 266 (30). — S. 562—582. * *Planck M.* Über das Princip der Vermehrung der Entropie. Zweite Abhandlung: Gesetze der Dissociation gasförmiger Verbindungen // *Annalen der Physik*. — 1887. — Band 267 (31). — S. 189—203. * *Planck M.* Über das Princip der Vermehrung der Entropie. Dritte Abhandlung: Gesetze des Eintritts beliesbiger thermodynamischer und chemischer Reactionen // *Annalen der Physik*. — 1887. — Band 268 (32). — S. 462—503. * *Planck M.* Über das Princip der Vermehrung der Entropie. Vierte Abhandlung: Gesetze des electrochemischen Gleichgewichts // *Annalen der Physik*. — 1891. — Band 280 (44). — S. 385—428. * *Planck M.* Gegen die neuere Energetik // *Annalen der Physik*. — 1896. — Band 293 (57). — S. 72—78. * *Planck M.* Über irreversible Strahlungsvorgänge // *Annalen der Physik*. — 1900. — Band 306 (1). — S. 69—122. * *Planck M.* Über eine Verbesserung der Wienschen Spektralgleichung // *Verhandlungen der Deutschen physikalischen Gesellschaft*. — 1900. — Band 2. — S. 202—204. * *Planck M.* Zur des Gesetzes der Energieverteilung im Normalspektrum // *Verhandlungen der Deutschen physikalischen Gesellschaft*. — 1900. — Band 2. — S. 237—245. * *Planck M.* Über das Gesetz der Energieverteilung im Normalspectrum // *Annalen der Physik*. — 1901. — Band 309 (4). — S. 553—563. * *Planck M.* Das Prinzip der Relativität und die Grundgleichungen der Mechanik // *Verhandlungen der Deutschen physikalischen Gesellschaft*. — 1906. — Band 8. — S. 136—141. * *Planck M.* Zur Dynamik bewegter Systeme // *Annalen der Physik*. — 1908. — Band 331 (26). — S. 1—34. * *Planck M.* Die Einheit des physikalischen Weltbildes (Vortrag, gehalten im Jahre 1908 in Leiden) // *Physikalische Zeitschrift*. — 1909. — Band 10. — S. 62—75. * *Planck M.* Über die Begründung des Gesetzes der schwarzen Strahlung // *Annalen der Physik*. — 1912. — Band 342 (37). — S. 642—656. * *Planck M.* Über neuere thermodynamische Theorien (Nernstsches Wärmetheorem und Quantenhypothese) // *Physikalische Zeitschrift*. — 1912. — Band 13. — S. 165—175. * *Planck M.* Die physikalische Struktur des Phasenraumes // *Annalen der Physik*. — 1916. — Band 355 (50). — S. 385—418. * *Planck M.* Über einen Satz der statistischen Dynamik und seine Erweiterung in der Quantentheorie // *Sitzungsber. Acad. Wiss. Berlin*. — 1917. — S. 324—341. Каментарыі ---------- 1. ↑ Паводле выдання «*Spiegel Online*», сапраўднае імя Планка было не Макс, а Маркс (ням.: Marx) — гэта форма лацінскага імя Маркус. Гэта адкрыццё зрабіў журналіст Карл Дамен, які працаваў у царкоўным архіве Кіля. Гл.: *Seidler C.*. Gestatten, Marx Planck (англ.). Spiegel Online (24 красавіка 2008). Архівавана з першакрыніцы 18 жніўня 2012. Праверана 17 жніўня 2012. 2. ↑ Прыкладам такога рэзанатара Планк лічыў вібратар Герца  (англ.) (бел. — сістэму, шмат у чым ідэнтычную іону, які вагаецца. Гл. *Mehra J.* Max Planck and the Law of Blackbody Radiation // *J. Mehra.* The Golden Age of Theoretical Physics. — World Scientific, 2001. — P. 28. 3. ↑ Кажучы тэхнічнай мовай, у цэнтры ўвагі Планка быў выраз для другой вытворнай энтрапіі асцылятара па яго энергіі: у караткахвалевай вобласці, дзе справядлівы закон Віна, гэты выраз мае выгляд {\displaystyle d^{2}S/dU^{2}\sim -1/U}, тады як у даўгахвалевай вобласці — {\displaystyle d^{2}S/dU^{2}\sim -1/U^{2}}. Для знаходжання новага закона выпраменьвання навуковец сканструяваў велічыню {\displaystyle d^{2}S/dU^{2}=-a/U(U+b)}, якая дае простае абагульненне двух папярэдніх. Правёўшы інтэграванне гэтага выразу з улікам вызначэння тэмпературы {\displaystyle dS/dU=1/T} і закона зрушэння Віна, можна прыйсці да спектральнай формулы Планка. Гл. напрыклад, *Полак Л. С.* М. Планк и возникновение квантовой физики // *Планк М.* Избранные труды. — М.: Наука, 1975. — С. 693—694. 4. ↑ «*Планк, які, пэўна, адкрыў камбінаторнае вызначэнне [энтрапіі] ў раздзелах 6 і 8 больцманаўскай „Тэорыі газаў", быў, відаць, першым чалавекам акрамя аўтара, які прызнаў само існаванне гэтага вызначэння*». Гл.: *Kuhn T. S.* Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity, 1894–1912. — 2nd ed. — Chicago: University of Chicago Press, 1987. — P. 98. 5. ↑ Сам Больцман ніколі не ўводзіў гэтую велічыню, а карыстаўся суадносінамі {\displaystyle R/N\_{A}} ({\displaystyle R} — газавая пастаянная, {\displaystyle N\_{A}} — лік Авагадра). Вальтэр Фрыц Мейснер  (руск.) (бел. прапанаваў назваць канстанту {\displaystyle k} пастаяннай Больцмана — Планка, а Лорэнц часта называў яе проста пастаяннай Планка. Гл.: *Тер-Хаар Д.* К истории статистики фотонов // *УФН*. — 1969. — Т. 99. — С. 133. 6. ↑ Гэтая адпаведнасць не зводзіцца да простай роўнасці. Прычына заключаецца ў адрозненні размеркаванняў Віна або Планка, з якіх вызначаюцца канстанты. Гл.: *Томилин К. А.* Фундаментальные физические постоянные в историческом и методологическом аспектах. — М.: Физматлит, 2006. — С. 88—90. 7. ↑ Пры гэтым Лорэнц адзначыў, што «*паводле тэорыі Планка рэзанатары атрымліваюць і аддаюць энергію эфіру цалкам бесперапынным чынам (без згадак аб канечным кванце энергіі)*». Гл.: *Kuhn T. S.* Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity, 1894–1912. — 2nd ed. — Chicago: University of Chicago Press, 1987. — P. 194. 8. ↑ Планку часта прыпісваюць увядзенне самога тэрміна «*статыстычная сума  (руск.) (бел.*» («*Zustandssumme*») і цяпер стандартнага абазначэння гэтай велічыні ({\displaystyle Z}); яны выкарыстоўваліся навукоўцам прыкладна з пачатку 1920-х гадоў. Гл.: *Gearhart C. A.* "Astonishing Successes" and "Bitter Disappointment": The Specific Heat of Hydrogen in Quantum Theory // *Archive for History of Exact Sciences*. — 2010. — Vol. 64. — P. 136. 9. ↑ У гэтай сувязі Планк успамінаў: «*…я сам мог гуляць толькі ролю секунданта Больцмана, прычым мае паслугі ён, вядома, зусім не цаніў і нават не лічыў пажаданымі, бо Больцман вельмі добра ведаў, што мой пункт гледжання істотна адрозніваўся ад яго поглядаў. Асабліва непрыемна яму было тое, што да атамістычнай тэорыі, якая складала аснову ўсёй яго даследчай працы, я ставіўся не толькі абыякава, але нават некалькі адмоўна*». Гл.: *Планк М.* Научная автобиография // *УФН*. — 1958. — Т. 64. — С. 631. Заўвагі ------- 1. 1 2 MacTutor History of Mathematics archive Праверана 22 жніўня 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q547473'></a> 2. 1 2 Max Planck // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741'></a> 3. 1 2 3 www.accademiadellescienze.it Праверана 1 снежня 2020.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q107212659'></a> 4. 1 2 3 4 Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 5. ↑ 6. ↑ NNDB — 2002.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1373513'></a> 7. 1 2 Кляус и Франкфурт 1980, с. 7—8. 8. ↑ Heilbron 1986, p. 1. 9. ↑ Mehra 2001, p. 26. 10. ↑ Борн 1977, с. 51. 11. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 9—11. 12. ↑ Heilbron 1986, p. 3. 13. ↑ *Планк М.* Научная автобиография // *УФН*. — 1958. — Т. 64. — С. 625. 14. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 12—14. 15. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 14—16. 16. ↑ Heilbron 1986, p. 10. 17. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 18—19. 18. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 19—26. 19. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 26—31. 20. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 32—34. 21. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 35—39. 22. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 42—44. 23. 1 2 Кляус и Франкфурт 1980, с. 61. 24. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 44—48. 25. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 57. 26. ↑ Heilbron 1986, pp. 36–39. 27. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 50—51. 28. 1 2 Heilbron 1986, p. 39. 29. ↑ Heilbron 1986, pp. 61–68. 30. 1 2 3 Hoffman 2008. 31. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 105. 32. 1 2 Kangro 1974. 33. ↑ Heilbron 1986, pp. 33–34. 34. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 71—75. 35. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 84—88. 36. ↑ *Планк М.* Научная автобиография // *УФН*. — 1958. — Т. 64. — С. 635. 37. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 105—111. 38. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 130—131. 39. ↑ The Nobel Prize in Physics 1918 (англ.)(недаступная спасылка). Nobelprize.org. — Информация с сайта Нобелевского комитета. Архівавана з першакрыніцы 13 мая 2012. Праверана 29 красавіка 2012. 40. ↑ Heilbron 1986, pp. 69–80. 41. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 125. 42. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 132—134. 43. ↑ Heilbron 1986, pp. 81–82. 44. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 127—128. 45. ↑ Heilbron 1986, pp. 82–84. 46. ↑ Heilbron 1986, pp. 89–98. 47. ↑ Heilbron 1986, pp. 105–106. 48. ↑ Heilbron 1986, pp. 100–103. 49. ↑ Heilbron 1986, pp. 107–112. 50. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 171—178. 51. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 154—160. 52. ↑ Heilbron 1986, pp. 99–100. 53. ↑ Heilbron 1986, pp. 149–150. 54. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 184—189. 55. ↑ Heilbron 1986, pp. 151–162. 56. ↑ Heilbron 1986, pp. 180–183. 57. ↑ Heilbron 1986, p. 200. 58. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 169—173. 59. ↑ Heilbron 1986, pp. 175–179. 60. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 193—197. 61. ↑ Heilbron 1986, pp. 192–196. 62. ↑ Heilbron 1986, pp. 197–199. 63. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 197—199. 64. ↑ *Weir J.* Max Planck: Revolutionary Physicist. — Capstone Press, 2009. — P. 26. 65. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 217—229. 66. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 230—232. 67. ↑ Wegener 2010, p. 147—150. 68. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 235—236. 69. ↑ *Stöltzner M.* The principle of least action as the logical empiricist's *Shibboleth* // *Studies in History and Philosophy of Modern Physics*. — 2003. — Vol. 34. — P. 295. 70. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 243. 71. ↑ Франкфурт 1975, с. 738. 72. ↑ *Планк М.* Научная автобиография // *УФН*. — 1958. — Т. 64. — С. 627. 73. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 248—252. 74. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 253—255. 75. 1 2 Соловьёв 1975, с. 745—746. 76. ↑ Франкфурт 1975, с. 742—743. 77. ↑ Klein (NP) 1963, pp. 94–99. 78. ↑ Борн 1977, с. 72. 79. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 260—262. 80. ↑ Соловьёв 1975, с. 747—749. 81. ↑ Борн 1977, с. 55. 82. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 264—266. 83. ↑ Соловьёв 1975, с. 750. 84. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 259—260. 85. 1 2 Борн 1977, с. 74. 86. ↑ Müller 2007, p. 167. 87. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 272—273. 88. ↑ Müller 2007, pp. 171–172. 89. ↑ Klein (PT) 1966, p. 31. 90. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 263. 91. ↑ Heilbron 1986, p. 11. 92. ↑ Heilbron 1986, pp. 14–20. 93. ↑ Kuhn 1987, pp. 22–28. 94. ↑ Kuhn 1987, pp. 3–11. 95. ↑ Darrigol 1992, pp. 24–29. 96. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 76. 97. ↑ Heilbron 1986, pp. 6–7. 98. ↑ Kuhn 1987, pp. 34–36. 99. ↑ Kuhn 1987, pp. 73–91. 100. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 289—301. 101. ↑ Джеммер 1985, с. 26. 102. ↑ Клейн (УФН) 1967, с. 687—688. 103. ↑ Kuhn 1987, pp. 92–97. 104. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 301—303. 105. ↑ Джеммер 1985, с. 30. 106. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 303—308. 107. ↑ Kuhn 1987, pp. 102–109. 108. ↑ Darrigol 1992, pp. 3–4, 51–53, 71. 109. ↑ Darrigol (Cent) 2001, p. 235. 110. ↑ Kuhn 1987, pp. 130–133. 111. ↑ Mehra 2001, pp. 51–52. 112. ↑ Robotti and Badino 2001, pp. 140–142. 113. ↑ Robotti and Badino 2001, pp. 144–147. 114. ↑ Kuhn 1987, pp. 110–113. 115. ↑ Heilbron 1986, pp. 21–25. 116. ↑ Robotti and Badino 2001, pp. 160–161. 117. ↑ Darrigol 1992, p. 73. 118. ↑ Kuhn 1987, pp. 115–120, 125–129. 119. ↑ Kuhn 1987, pp. 143–144, 167–170, 185–186. 120. ↑ Kuhn 1987, p. 170. 121. ↑ Darrigol (Cent) 2001. 122. ↑ Gearhart (PP) 2002. 123. ↑ Badino (AP) 2009. 124. ↑ Gearhart (PP) 2002, p. 200. 125. ↑ Badino (AP) 2009, p. 82. 126. ↑ Darrigol (Cent) 2001, pp. 221–225. 127. ↑ Büttner et al. 2003, p. 38. 128. ↑ *Darrigol O.* From c-numbers to q-numbers: The Classical Analogy in the History of Quantum Theory. — Berkeley: University of California Press, 1992. — P. xviii. 129. ↑ Kuhn 1987, pp. 190–201. 130. ↑ Straumann 2011, pp. 386–389. 131. ↑ *Планк М.* Законы теплового излучения и гипотеза элементарного кванта действия // *Планк М.* Избранные труды. — М.: Наука, 1975. — С. 282, 295. 132. ↑ Kuhn 1987, p. 244. 133. ↑ Джеммер 1985, с. 59. 134. ↑ Mehra and Rechenberg 1999, pp. 107–115. 135. ↑ Kuhn 1987, pp. 245–249. 136. ↑ Джеммер 1985, с. 58. 137. ↑ Полак 1975, с. 733. 138. ↑ Kuhn 1987, pp. 252–254. 139. ↑ Kuhn 1987, pp. 206–210. 140. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 316—319. 141. ↑ Джеммер 1985, с. 97. 142. ↑ Gearhart (AHES) 2010, pp. 139–141. 143. ↑ Gearhart (AHES) 2010, p. 138. 144. ↑ Badino (Gas) 2010. 145. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 355—358. 146. ↑ Сачков и Чудинов 1975, с. 760. 147. ↑ Heilbron 1986, pp. 132–140. 148. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 360—365. 149. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 367. 150. ↑ Итенберг и Франкфурт 1975, с. 756. 151. ↑ Артыкулы Л. дэ Бройля, Х. Мёлера і В. А. Угарава ў «*Эйнштэйнаўскім зборніку, 1969/70*» (М.: Наука, 1970) 152. ↑ Артыкулы Д. Тэр Хара і Г. Вергеланда ў «*Эйнштэйнаўскім зборніку, 1972*» (М.: Наука, 1974) 153. ↑ *Хабегер К.* Второе начало термодинамики и специальная теория относительности // *Эйнштейновский сборник, 1973*. — М.: Наука, 1974. — С. 230—231. 154. ↑ *Толмен Р.* Относительность, термодинамика и космология. — М.: Наука, 1974. — С. 165—166. 155. ↑ *Зубарев Д. Н.* Релятивистская термодинамика // *Физическая энциклопедия*. — М.: БРЭ, 1994. — Т. 4. — С. 333—334. 156. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 128. 157. ↑ Heilbron 1986, pp. 40–41. 158. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 204—205. 159. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 45. 160. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 93. 161. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 156. 162. ↑ *Эйнштейн А.* Макс Планк как исследователь // *Эйнштейн А.* Собрание научных трудов. — М.: Наука, 1967. — Т. 4. — С. 13. 163. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 199—200. 164. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 202—203. 165. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 207—212. 166. ↑ Сачков и Чудинов 1975, с. 757—759. 167. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 40—41. 168. 1 2 *Планк М.* Единство физической картины мира // *Планк М.* Избранные труды. — М.: Наука, 1975. — С. 631—632. 169. ↑ Heilbron 1986, p. 49. 170. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 101—102. 171. ↑ Heilbron 1986, p. 54. 172. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 103. 173. ↑ Heilbron 1986, p. 55. 174. ↑ Heilbron 1986, pp. 50–53. 175. ↑ Heilbron 1986, pp. 56–57. 176. ↑ *Heilbron J. L.* The Dilemmas of an Upright Man: Max Planck as Spokesman for German Science. — Berkeley: University of California Press, 1986. — P. 59—60. 177. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 52—56. 178. ↑ *Эйнштейн А.* Макс Планк как исследователь // *Эйнштейн А.* Собрание научных трудов. — М.: Наука, 1967. — Т. 4. — С. 10. 179. ↑ Heilbron 1986, p. 183. 180. ↑ Heilbron 1986, pp. 123–127. 181. ↑ Heilbron 1986, pp. 184–186. 182. ↑ *Планк М.* Религия и естествознание. — 1990. — № 8. 183. ↑ Heilbron 1986, pp. 191, 197–198. 184. ↑ Кляус и Франкфурт 1980, с. 191—192. 185. ↑ *Winkler G. von Tiedemann K. M.*. Order Pour le Mérite for Arts and Sciences (англ.)(недаступная спасылка) (27 лістапада 2011). Архівавана з першакрыніцы 16 жніўня 2012. Праверана 16 жніўня 2012. 186. ↑ *Steguweit W.*. Der »Adlerschild des Deutschen Reiches« (англ.)(недаступная спасылка) (27 лістапада 2000). Архівавана з першакрыніцы 23 лютага 2012. Праверана 16 жніўня 2012. 187. ↑ Heilbron 1986, p. 192. 188. ↑ *Lumma S.*. Famous scholars from Kiel: Max Planck (англ.)(недаступная спасылка). Christian-Albrechts-Universität zu Kiel (27 лістапада 2000). Архівавана з першакрыніцы 16 жніўня 2012. Праверана 16 жніўня 2012. 189. 1 2 Борн 1977, с. 78—79. 190. 1 2 *Hoffmann D.* Physics in Berlin // *The Physical Tourist: A Science Guide for the Traveler* / J. S. Rigden, R. H. Stuewer. — Birkhäuser, 2009. — P. 85. 191. ↑ *Pawlak A.*. Ein neuer Heiliger der Physik (англ.)(недаступная спасылка). pro-physik.de (26 кастрычніка 2010). Архівавана з першакрыніцы 20 жніўня 2012. Праверана 18 жніўня 2012. 192. ↑ *Reinhardt J.*. Physics-Related Stamps (англ.)(недаступная спасылка). University of Frankfurt (27 лістапада 2012). Архівавана з першакрыніцы 20 жніўня 2012. Праверана 18 жніўня 2012. Літаратура ---------- Кнігі * Макс Планк. 1858—1947: Сб. к столетию со дня рождения Макса Планка / Под ред. А. Ф. Иоффе и А. Т. Григорьяна. — М.: Изд-во АН СССР, 1958. — 276 с. * Макс Планк и философия: Сб. статей / Пер. с нем.. — М.: Иностр. лит-ра, 1963. — 63 с. * *Hartmann H.* Max Planck als Mensch und Denker. — Frankfurt, 1964. — 173 S. * *Hermann A.* Max Planck: mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. — Hamburg, 1973. * *Кляус Е. М. Франкфурт У. И.* Макс Планк. — М.: Наука, 1980. — 392 с. * *Шёпф Х.-Г.* От Кирхгофа до Планка. — М.: Мир, 1981. — 192 с. * *Mehra J. Rechenberg H.* The Historical Development of Quantum Theory. Vol. 1: The Quantum Theory of Planck, Einstein, Bohr and Sommerfeld: Its Foundation and the Rise of ist Difficulties, 1900–1925. — New York, Heidelberg, Berlin: Springer Verlag, 1982. * *Джеммер М.* Эволюция понятий квантовой механики. — М.: Наука, 1985. — 384 с. * *Heilbron J. L.* The Dilemmas of an Upright Man: Max Planck as Spokesman for German Science. — Berkeley: University of California Press, 1986. * *Kuhn T. S.* Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity, 1894–1912. — 2nd ed. — Chicago: University of Chicago Press, 1987. * *Darrigol O.* From c-numbers to q-numbers: The Classical Analogy in the History of Quantum Theory. — Berkeley: University of California Press, 1992. * *Kohl U.* Die Präsidenten der Kaiser-Wilhelm-Gesellschaft im Nationalsozialismus: Max Planck, Carl Bosch und Albert Vōgler zwischen Wissenschaft und Macht. — Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2002. * *Pufendorf A.* Die Plancks: eine Familie zwischen Patriotismus und Widerstand. — Berlin: Prophyläen-Verlag, 2006. * *Fischer E. P.* Der Physiker. Max Planck und das Zerfallen der Welt. — München: Siedler, 2007. * *Müller I.* A History of Thermodynamics: The Doctrine of Energy and Entropy. — Berlin: Springer, 2007. * *Hoffmann D.* Max Planck. Die Entstehung der modernen Physik. — München: Beck, 2008. * Max Planck und die moderne Physik / D. Hoffmann (Herausgeber). — Berlin: Springer, 2010. * *Brown B. R.* Planck: Driven by Vision, Broken by War. — New York: Oxford University Press, 2015. Артыкулы * *Born M.* Max Karl Ernst Ludwig Planck. 1858-1947 // *Obituary Notices of Fellows of the Royal Society*. — 1948. — Vol. 6. — P. 161—188. Сокращённый русский перевод: *Борн М.* Макс Карл Эрнст Людвиг Планк // *Размышления и воспоминания физика*. — М.: Наука, 1977. — С. 50—78. * *Лауэ М.* Памяти Макса Планка // *УФН*. — 1958. — Т. 64. — С. 639—640. * *Шпольский Э. В.* Творческий путь М. Планка // *УФН*. — 1958. — Т. 66. — С. 535—542. * *Klein M. J.* Planck, Entropy and Quanta, 1901—1906 // *The Natural Philosopher*. — New York, London: Blaisdell Publishing Company, 1963. — Vol. 1. — P. 83—108. * *Klein M. J.* Thermodynamics and Quanta in Planck's Work // *Physics Today*. — 1966. — Vol. 19. — № 11. — P. 23—32. * *Клейн М. Дж.* Макс Планк и начало квантовой теории // *УФН*. — 1967. — Т. 92. — С. 679—700. * *Kangro H.* Max Planck // *Dictionary of Scientific Biography*. — New York: Scribner, 1974. — Vol. 10. * *Полак Л. С.* М. Планк и возникновение квантовой физики // *Избранные труды*. — М.: Наука, 1975. — С. 685—734. * *Франкфурт У. И.* Термодинамические работы М. Планка // *Избранные труды*. — М.: Наука, 1975. — С. 737—744. * *Соловьёв Ю. И.* М. Планк как физико-химик // *Избранные труды*. — М.: Наука, 1975. — С. 745—753. * *Итенберг И. Я. Франкфурт У. И.* Работы М. Планка по специальной теории относительности // *Избранные труды*. — М.: Наука, 1975. — С. 754—756. * *Сачков Ю. В. Чудинов Э. М.* Философские взгляды М. Планка // *Избранные труды*. — М.: Наука, 1975. — С. 757—761. * *Mehra J. Rechenberg H.* Planck's Half-Quanta: A History of the Concept of Zero-Point Energy // *Foundations of Physics*. — 1999. — Vol. 29. — P. 91—132. * *Robotti N. Badino M.* Max Planck and the 'Constants of Nature' // *Annals of Science*. — 2001. — Vol. 58. — P. 137—162. * *Mehra J.* Max Planck and the Law of Blackbody Radiation // *The Golden Age of Theoretical Physics*. — World Scientific, 2001. — P. 19—55. * *Darrigol O.* The Historians' Disagreements over the Meaning of Planck's Quantum // *Centaurus*. — 2001. — Vol. 43. — P. 219—239. * *Gearhart C. A.* Planck, the Quantum, and the Historians // *Physics in Perspective*. — 2002. — Vol. 4. — P. 170—215. * *Büttner J. Renn J. Schemmel M.* Exploring the limits of classical physics: Planck, Einstein, and the structure of a scientific revolution // *Studies in History and Philosophy of Modern Physics*. — 2003. — Vol. 34. — P. 37—59. * *Heilbron J. L.* Max Planck’s compromises on the way to and from the Absolute // *Quantum Mechanics at the Crossroads*. — Springer, 2007. — P. 21—37. * *Hoffman D.* Max Planck // *New Dictionary of Scientific Biography*. — Detroit: Charles Scribner's Sons, 2008. — Vol. 6. — P. 115. * An issue in honour of Max Planck (1858–1947) on the occasion of his 150th birthday // *Annalen der Physik*. — 2008. — Vol. 17. — № 2—3. * *Hoffmann D.* "... you can't say to anyone to their face: your paper is rubbish." Max Planck as Editor of the Annalen der Physik // *Annalen der Physik*. — 2008. — Vol. 17. — P. 273—301. * *Badino M.* The odd couple: Boltzmann, Planck and the application of statistics to physics (1900–1913) // *Annalen der Physik*. — 2009. — Vol. 18. — P. 81—101. * *Badino M.* Pursuing an Idea: Planck’s Quantum Theory of Ideal Gas / preprint. — 2010. — P. 1—12. * *Gearhart C. A.* "Astonishing Successes" and "Bitter Disappointment": The Specific Heat of Hydrogen in Quantum Theory // *Archive for History of Exact Sciences*. — 2010. — Vol. 64. — P. 113—202. * *Wegener D.* De-anthropomorphizing energy and energy conservation: The case of Max Planck and Ernst Mach // *Studies in History and Philosophy of Modern Physics*. — 2010. — Vol. 41. — P. 146—159. * *Straumann N.* On the first Solvay Congress in 1911 // *European Physical Journal H*. — 2011. — Vol. 36. — P. 379—399. * *Badino M.* Productive conservatism: Planck’s second theory of radiation // *Annalen der Physik*. — 2012. — Vol. 524. — P. A29—A31. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Макс Планк на Вікісховішчы | * The Nobel Prize in Physics 1918 (англ.)(недаступная спасылка). Nobelprize.org. — Информация с сайта Нобелевского комитета. Архівавана з першакрыніцы 13 мая 2012. Праверана 29 красавіка 2012. * *Hoffmann D. (ed.)*. Max Planck: exhibition on the 50th anniversary of his death (англ.)(недаступная спасылка). Max-Planck-Society (1 кастрычніка 1997). Архівавана з першакрыніцы 5 жніўня 2012. Праверана 16 жніўня 2012. * Max Planck (англ.)(недаступная спасылка). *Mathematics Genealogy Project*. North Dakota State University. — Список учеников Макса Планка. Архівавана з першакрыніцы 2 красавіка 2012. Праверана 29 красавіка 2012. * *O'Connor J. J. Robertson E. F.*. Max Karl Ernst Ludwig Planck (англ.)(недаступная спасылка). *MacTutor History of Mathematics archive*. University of St Andrews. Архівавана з першакрыніцы 30 сакавіка 2012. Праверана 29 красавіка 2012. * *Stuewer R. H.*. Max Planck (англ.)(недаступная спасылка). *Encyclopædia Britannica*. Архівавана з першакрыніцы 25 красавіка 2012. Праверана 29 красавіка 2012. | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Матэматычная генеалогія · zbMATH Open · MacTutor History of Mathematics archive · Filmportal · MusicBrainz · Project Gutenberg | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Кругасвет · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · WikiTree · Geni.com · Rodovid | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10154326, ADV10222970 · BIBSYS: 90161766 · BNC: a11071163 · BNE: XX1072756 · BNF: 12108412n · CiNii: DA00814828 · CONOR: 85184099 · EGAXA: vtls001587178 · GND: 118594818 · GTAA: 214006 · ISNI: 0000 0001 1024 5894 · LCCN: n80038130 · LNB: 000155652 · NDL: 00452924 · NKC: jn20000604452 · NLA: 35424988 · NLG: 159128, 80691 · NLP: a0000002631038 · NSK: 000048341 · NTA: 068292651 · NUKAT: n94002159 · PTBNP: 92451 · LIBRIS: 233104 · SUDOC: 02888566X · VIAF: 34487615 | | | ⛭Лаўрэаты Нобелеўскай прэміі па фізіцы ў 1901—1925 гадах | | --- | | * Рэнтген (1901) * Лорэнц / Зееман (1902) * Бекерэль / П. Кюры / М. Кюры (1903) * Рэлей (1904) * Ленард (1905) * Томсан (1906) * Майкельсан (1907) * Ліпман (1908) * Марконі / Браўн (1909) * Ван-дэр-Ваальс (1910) * Він (1911) * Дален (1912) * Камерлінг-Онес (1913) * фон Лаўэ (1914) * У. Г. Брэг / У. Л. Брэг (1915) * Баркла (1917) * ✯ ✰Планк (1918) * Штарк (1919) * Гіём (1920) * ✯ Эйнштэйн (1921) * Н. Бор (1922) * Мілікен (1923) * Сігбан (1924) * Франк / Герц (1925) | | * Поўны пералік * **(1901—1925)** * (1926—1950) * (1951—1975) * (1976—2000) * (2001—2025) | | ⛭Узнагароджаныя медалём Лорэнца | | --- | | * ✰ ✯ Планк (1927) * Паўлі (1931) * Дэбай (1935) * Зомерфельд (1939) * Крамерс (1947) * Лондан (1953) * Онсагер (1958) * Паерлс (1962) * Дайсан (1966) * Уленбек (1970) * ван Флек (1974) * Бломберген (1978) * Абрагам (1982) * ’т Хоафт (1986) * дэ Жэн (1990) * Палякоў (1994) * Віман / Корнел (1998) * Вільчэк (2002) * Каданаў (2006) * Уітэн (2010) * Беры (2014) * Малдасена (2018) |