Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

**Гродзенскі абласны драматычны тэатр** — прафесійны тэатр горада Гродна. Гісторыя -------- Утвораны ў верасні 1947 г. на аснове трупы Бабруйскага абласнога драматычнага тэатра, які ў той час быў пераведзены ў Гродне. Галоўным рэжысёрам стаў М. Кавязін. Адкрыўся тэатр 20 кастрычніка 1947 года спектаклем А. М. Астроўскага «Праўда добра, а шчасце лепш». У 1950—1960 гг. ставіліся п’есы вядомых у той час драматургаў Б. Рамашова, К. Сіманава, В. Сабко. Найбольш значная праца таго часу — п’еса П. Паўленка «Шчасце». У 1960—1970 гг. аснову рэпертуару складалі пастаноўкі гісторыка-рэвалюцыйных п’ес: «Дзеля сваіх блізкіх» У. Лаўрэнцьева, «Салдаты» В. Шаўрына, «Перад вячэрай» В. Розава, «Якарная плошча» І. Штока і інш. Найбольш значнай была пастаноўка п’есы «Порт-Артур» па рамане А. Сцяпанава. У 1971 годзе быў пастаўлены спектакль «Дні Турбіных» М. Булгакава. Росту майстэрства садзейнічаў класічны рэпертуар. Былі пастаўлены п’есы «Абрыў» па І. Ганчарову, «На дне», «Васа Жалязнова», «Дачнікі» і «Варвары» М. Горкага, «Улада цемры» Л. Талстога, «Тры сястры» А. Чэхава. Сярод замежнай драматургіі вылучаліся «Слуга двух гаспадароў» К. Гальдоні, «Антоній і Клеапатра» У. Шэкспіра. Тэатр звяртаецца да беларускай драматургіі: «Калі заквітаюць сады» У. Палескага (1950), «Спяваюць жаваранкі» К. Крапівы (1951), «Год здзяйсненняў» П. Васілеўскага (1957), «Трыбунал» і «Таблетка пад язык» А. Макаёнка (1973), «Апошні шанец» В. Быкава (1974) і інш. Паштовая марка Беларусі. Гродзенскі абласны драматычны тэатр. Спектакль «Наш гарадок» Да несумнеўных поспехаў тэатра варта аднесці «Сабакі» Л. Палешчанкавай па аповесці К. Сергіенка «Да пабачэння, яр» (прэмія Рэспубліканскага фестывалю творчай моладзі «Надзея-2001» за лепшае афармленне і прэмія імя І. Ушакова ў 2002 г. за лепшую сцэнаграфію), «Афінскія вечары» П. Гладзіліна, «Самотны захад» М. Мак-Донага. Сярод пастановак сучаснай беларускай драматургіі цікавыя спектаклі «Навука кахання» С. Кавалёва і «П’емонцкі звер» А. Курэйчыка. На фестывалі нацыянальнай драматургіі ў Бабруйску (2001) ролю Уршулі Радзівіл ў выкананні А. Гайдуліс (спектакль «Навука кахання») адзначана як лепшая жаночая роля года ў Беларусі, а С. Кавалёў і А. Жугжда як лепшыя аўтар і рэжысёр. У рэпертуар тэатр прыйшлі такія значныя працы, як «Выкруты кахання» Лопэ дэ Вега, «Палёт над гняздом зязюлі» Д. Васэрмана, «Тарас на Парнасе» С. Кавалёва, «Раскіданае гняздо» Я. Купалы. У 2011 годзе тэатру прысвоена званне «Заслужаны калектыў Рэспублікі Беларусь» — за дасягненні ў галіне тэатральнага мастацтва і значны ўклад у развіццё нацыянальнай культуры. Тэатр часта гастралюе, паказваў спектаклі ў Балгарыі, Германіі, Расіі, Польшчы. ### 2020 Пасля масавых фальсіфікацый на прэзідэнцкіх выбарах 2020 года, жорсткага разгону акцый пратэстаў, збіцця і катаванняў затрыманых пратэстоўцаў, сем дзясяткаў супрацоўнікаў тэатра, у тым ліку галоўны рэжысёр Генадзь Мушперт, падпісалі зварот да ўладаў, у якім заклікалі спыніць гвалт. Раніцай 15 жніўня над будынкам тэатра быў спушчаны дзяржаўны чырвона-зялёны сцяг і ўзняты нацыянальны бела-чырвона-белы сцяг, які стаў галоўным сімвалам пратэстаў. Па гэтым факце спачатку распачалі адміністрацыйную справу, якую перавялі ў крымінальную па артыкуле 370 КК РБ за здзек над дзяржаўнымі сімваламі. Акцёраў тэатра па аднаму выклікалі на допыты па справе ў Следчы камітэт. 20 верасня акцёры спынілі спектакль «Вельмі простую гісторыю» пасля першага акту, калі ў антракце даведаліся пра тое, што былі затрыманыя іх калегі заслужаны артыст Беларусі, рэжысёр-пастаноўшчык і акцёр Сяргей Курыленка і яго жонка Валянціна Харытонава. Пра гэта са сцэны гледачам заявіў акцёр Ігар Уланаў. Дырэктар тэатра Ігар Гедзіч выклікаў да сябе акцёраў, задзейнічаных у спектаклі, прымусіўшы пісаць тлумачальную запіску, прыгразіўшы звольніць тых, хто адмовіцца. Артыстка Лізавета Мілінцэвіч адмовілася гэта зрабіць, пасля чаго была звольненая 22 верасня. Пасля з тэатра сышла мастачка-пастаноўшчыца Вольга Шчарбінская, звольнены акцёр Ігар Уланаў, а Васіль Мініч і Наталля Лявонава пазбаўлены прэмій і ўсіх даплат. 22 верасня быў адменены спектакль «Беларуская камедыя» ў сувязі з прыездам у тэатр новага старшыні Гродзенскага аблвыканкама Уладзіміра Караніка і начальніцы ўпраўлення культуры аблвыканкама Алены Клімовіч у суправаджэнні АМАПа. Пасля стала вядома, што драматычны тэатр «праз эпідэмічную сітуацыю» перавялі ў рэжым рэпетыцый, адмяніўшы ўсе спектаклі. 27 кастрычніка па закліку Святланы Ціханоўскай да агульнанацыянальнай забастоўкі далучыліся галоўны рэжысёр тэатра Генадзь Мушперт і рэжысёр-пастаноўшчык Сяргей Курыленка. У адказ дырэктар драмтэатра Ігар Гедзіч прапанаваў ім звольніцца па ўласным жаданні, але, пасля таго як яны адмовіліся, звольніў іх па артыкуле за «невыкананне працоўных абавязкаў». 28 кастрычніка 11 артыстаў тэатра ў знак салідарнасці са зволенымі рэжысёрамі запісалі відэазварот і далучыліся да бестэрміновай забастоўкі. 29 кастрычніка стала вядома пра звальненне акцёраў Валянціны Харытонавай і Наталлі Лявонавай. 30 кастрычніка звольнілі яшчэ 6 акцёраў: Анастасію Мучко, Аляксандра Дзям’янава, Натэлу Бялугіну, Марыю Мялешка, Марыю Бутрымовіч і Васіля Мініча. Да страйку далучыліся акцёр Аляксей Станога і артыстка аркестра Паліна Левіна, якія праз некалькі дзён былі звольнены. Агульным чынам было звольнена 14 чалавек. Сцэна тэатра засталася пустой, з афішы зніклі ўласныя спектаклі дарослага рэпертуара. Будынак тэатра -------------- Асноўны артыкул: **Будынак Гродзенскага абласнога драматычнага тэатра** Спачатку спектаклі праходзілі ў будынку тэатра гродзенскага старасты А. Тызенгаўза, пабудаваным у 1780-я гг. У 1859 годзе ён быў павялічаны за кошт прыбудоў, у 1940 годзе надбудаваны 3-ці паверх, у 1975 годзе праведзена рэканструкцыя, павялічана сцэна. У 1984 гозе для тэатра пабудаваны новы будынак (арх. Г. Мачульскі) з цэглы і зборнага жалезабетону: глядзельная зала з амфітэатрам і балконам на 700 месцаў, вестыбюлем і фае і адміністрацыйны корпус з малой глядзельнай залай на 216 месцаў на першым паверсе. У цокальным паверсе рэпетыцыйная зала, акцёрскія пакоі, апаратная, склад дэкарацый. Ля ўваходу ў тэатр — трохфігурная скульптурная кампазіцыя скульптара Л. Зільбера. Кіраўніцтва ----------- ### Мастацкія кіраўнікі і галоўныя рэжысёры * Мікалай Кавязін (1947—1950), * Юрый Юроўскі (1950), * Сяргей Рахманаў (1950—1951), * І. Парамонаў (1951—1952), * Ігар Папоў (1952—1953) * Аляксандр Міронскі (1953—1955), * Ігар Папоў (1955—1963), * Аляксандр Струнін (1963—1975), * Уладзімір Аляксандравіч Караткевіч (1975—1981), * Аляксандр Шалыгін (1982—1984), * Ігар Пятроўскі (1985—1990), * Міхаіл Разцоў (1991—1994), * Генадзь Мушперт (1994—1998), * Сяргей Палешчанкоў (2000 па 2001). * Алег Жугжда (2001—2003), * Валянцін Мацулевіч (2008—2009), * Генадзь Мушперт (2009—2011) * Андрэй Гузій (2012—2013) * Генадзь Мушперт (2013—2020). ### Галоўныя мастакі * Аскар Марыкс (1953), * Барыс Малкін (1955—1956), * Аскар Марыкс (1957), * Міхаіл Гафт (1959—1965), * Мікалай Якунін (1966—1984), * Кірыл Чамякоў (1985—1988), * Фелікс Розаў (1991—2000), * Таццяна Сакалоўская (2000—2011), * Аляксандр Суроў (з 2011) * Таццяна Сакалоўская Акцёры ------ * Віктар Андрэевіч Смачнеў — акцёр тэатра ў 1967—1996 гадах. * Тамара Шашкіна — актрыса тэатра ў 1959—1964 гадах. Заўвагі ------- 1. ↑ «Ваяваць з уласным народам — шлях у нікуды». Горадзенскі драмтэатар выступіў з адкрытым зваротам да ўладаў. 13 жнівень 2020 2. ↑ Бел-чырвона-белы сцяг з’явіўся над будынкам драмтэатра ў Гродне ФОТА. 15.08.2020 3. 1 2 «Сустракалі нас як герояў — плакалі ўсе». У Гродне акцёры тэатра спынілі спектакль, калі даведаліся, што іх калег затрымаў АМАП. 21.09.2020 4. 1 2 У гродзенскім драмтэатры пасля звальнення актрысы адмянілі спектакль. Да тэатру прыехаў Каранік і АМАП. 22.09.2020 5. 1 2 У драмтэатры ў Гродне адмянілі ўсе спектаклі. 25.09.2020 6. ↑ Двух рэжысёраў гродзенскага драмтэатра звольнілі па артыкуле. Раней яны абвясцілі страйк // nashaniva.by 27 кастрычніка 2020 7. ↑ Артисты драмтеатра записали видеообращение и присоединились к забастовке 8. ↑ З Гродзенскага драмтэатра звольнілі яшчэ шэсць акцёраў. Два супрацоўнікі далучыліся да страйку // nashaniva.by 30кастрычніка 2020 9. ↑ У Гродзенскім драмтэатры звольнілі яшчэ двух супрацоўнікаў пасля далучэння да страйку // nashaniva.by 4 лістапада 2020 Літаратура ---------- * *Няфед У. І.* Гісторыя беларускага тэатра. ― Мн. 1982; * *Чарнатоў В. М.* Архітэктура тэатраў // Помнкі гісторыі і культуры Беларусі, 1973, № 1. Спасылкі -------- * Гродзенскі абласны драматычны тэатр Архівавана 25 жніўня 2011. * Тэатр — гэта свята душы * Славутасці Гродна: Гродзенскі тэатр * Гродзенскі тэатр Архівавана 4 лістапада 2018. | ⛭Славутасці Гродна | | --- | | Раёны і кварталы | * Гарадніца * Занёманскае прадмесце * Каложа * Новы свет * Стары горад | | Вуліцы, плошчы і бульвары | * ✰ Вялікая Траецкая * ✰ Замкавая * Кірава * ✰ Маркса * ✰ Савецкая вуліца * Савецкая плошча * Элізы Ажэшка | | Палацы і жылыя дамы, сядзібы | * ✯ Стары замак + Замак Вітаўта + Гарадзенская вежа * Новы замак * Палац Храптовічаў * Палац Сапегаў (Баторыеўка) * Дом майстра * Панямонь * Станіславова * Дом купца Мураўёва * Палац віцэ-адміністратара * Палац Максімовіча * Дом масонаў * Дом урача Тальгейма * Дом урача * Дом віцэ-адміністратара * Даходны дом | | Грамадскія будынкі і збудаванні | * Крывая афіцына * Лямус на Гарадніцы * Лямус брыгіцкага кляштара * Воданапорныя вежы * Вежа пажарнага дэпо * Тэатр Тызенгаўза * Будынак пазямельнага банка * Будынак рэальнага вучылішча | | Музеі | * Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей * Гродзенскі дзяржаўны музей гісторыі рэлігіі * Аптэка езуітаў * Дом-музей Элізы Ажэшкі * Музей Максіма Багдановіча | | Манастыры, саборы і храмы | * ✰ Каложская царква * Касцёл Маці Божай Анёльскай і кляштар францысканцаў * Касцёл Адшукання Святога Крыжа * Кафедральны касцёл Святога Францішка Ксаверыя * ✯ Касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар брыгітак * Лютэранская кірха * Гродзенская Раства-Багародзіцкая царква і манастыр * Пакроўскі кафедральны сабор * Свята-Уладзімірская царква | | ⛭Тэатры Беларусі | | --- | | Бабруйск | Магілёўскі абласны тэатр драмы і камедыі імя В. І. Дуніна-Марцінкевіча | | Брэст | Брэсцкі акадэмічны тэатр драмы імя Ленінскага камсамола Беларусі • Брэсцкі абласны тэатр лялек | | Віцебск | Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя Якуба Коласа • Беларускі тэатр «Лялька» | | Гомель | Гомельскі абласны драматычны тэатр • Гомельскі гарадскі маладзёжны тэатр • Гомельскі дзяржаўны тэатр лялек | | Гродна | Гродзенскі абласны драматычны тэатр • Гродзенскі тэатр лялек | | Мазыр | Мазырскі драматычны тэатр імя Івана Мележа | | Магілёў | Магілёўскі абласны драматычны тэатр • Магілёўскі абласны тэатр лялек | | Маладзечна | Мінскі абласны драматычны тэатр • Мінскі абласны тэатр лялек «Батлейка» | | Мінск | ✰ Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатр оперы і балета Рэспублікі Беларусь • Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя Максіма Горкага • Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы • Беларускі дзяржаўны акадэмічны музычны тэатр • Беларускі дзяржаўны тэатр лялек • Беларускі дзяржаўны акадэмічны тэатр юнага гледача • Тэатр-студыя кінаакцёра • Рэспубліканскі тэатр беларускай драматургіі • Дзяржаўны маладзёжны тэатр эстрады • Тэатральны праект «Віртуозы сцэны» • Драматычны тэатр Беларускай арміі • Беларускі дзяржаўны маладзёжны тэатр • Новы драматычны тэатр • Сучасны мастацкі тэатр • ІнЖэст • Эксперыментальны тэатр EYE | | Мінск і за мяжой | Свабодны тэатр | | Пінск | Палескі драматычны тэатр | | Слонім | Слонімскі драматычны тэатр | | Гістарычныя | Баранавіцкі абласны драматычны тэатр • Беларускі музычна-драматычны гурток у Вільні • Беларускі Народны Тэатр • Беларускі трэці дзяржаўны тэатр • Віцебскі балет Піёна • Віцебскі школьны тэатр • Гродзенскі тэатр Дэшнер • Дзяржаўны польскі тэатр БССР • Дзяржаўны яўрэйскі тэатр БССР • Другі паказальны тэатр • Магілёўскі школьны тэатр • Мінскі гарадскі тэатр • Нясвіжскі тэатр Радзівілаў • Першае беларускае таварыства драмы і камедыі • Першая беларуская трупа • Шклоўскі тэатр Зорыча • Тэатр Антонія Тызенгаўза |

**Помнік у гонар перамогі 1812 года** — помнік у гістарычным цэнтры Кобрына, размешчаны па вуліцы Леніна. Гісторыя -------- 12 чэрвеня 1812 года Расійская імперыя падверглася нашэсцю французскай арміі. 15 ліпеня 1812 г. часці 3-й рускай арміі пад камандаваннем генерала А. П. Тармасава пад Кобрынам уступілі ў бой з саксонскім корпусам генерала Ж. Рэнье[be-x-old]. Чатырохтысячны атрад саксонцаў склаў зброю. Былі ўзяты ў палон 2382 салдаты і 76 афіцэраў на чале з генералам Кленгелем. У 1912 годзе ў дзень 100-годдзя з дня перамогі ў Кобрыне быў закладзены помнік. Узвядзенне помніка адбывалася на добраахвотныя ахвяраванні вайсковых часцей 38-й пяхотнай дывізіі і 38-й артылерыйскай брыгады, а таксама насельніцтва Гродзенскай губерні. Расквартыраваны ў Кобрыне 150-ы пяхотны Таманскі полк аказваў дапамогу ў дастаўцы будаўнічых матэрыялаў. Аўтар праекта гродзенскі інжынер-будаўнік Д.  Маркаў (1881—1943) бязвыплатна прыняў на сябе аўтарскае назіранне і кіраўніцтва за ўсімі працамі па ўзвядзенні помніка. Мураваныя работы ажыццяўляў майстар Ярасінскі з Брэста. Лепку і адліўку бронзавага арла, выкананне і ўстаноўку памятных мармуровых дошак ажыццяўляў вядомы польскі скульптар Сігізмунд Ота[pl] (1874—1944) з Варшавы. Арол з вянком У час Першай сусветнай вайны былі зняты і згублены арол і бакавыя дошкі. Помнік адноўлены ў 1951 г. пры ўдзеле скульптара М. Керзіна. Архітэктура ----------- На пастаменце з гранітных валуноў, які нагадвае скалу, устаноўлены бронзавы арол з распасцёртымі крыламі і лаўровым вянком у кіпцюрах, абапал — марціры з пірамідкамі ядраў. На фасаднай і бакавых гранях пастамента — 3 мармуровыя дошкі. На пярэдняй дошцы (шэра-зялёнага колеру) надпіс: *«Рускім воінам, якія атрымалі першую перамогу над войскамі Напалеона ў межах Расіі 15 ліпеня 1812 г.»*, на бакавых (белага колеру) пералічаны палкі, часці рускай арміі, што ўдзельнічалі ў Кобрынскай бітве, і фундатары помніка. * Мармуровая дошка на фасаднай грані помнікаМармуровая дошка на фасаднай грані помніка * Мармуровая дошка на бакавой грані помнікаМармуровая дошка на бакавой грані помніка * Мармуровая дошка на бакавой грані помнікаМармуровая дошка на бакавой грані помніка Зноскі ------ 1. 1 2 3 887. Помнік перамогі 1812 г. // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1984. — Брэсцкая вобласць. — 368 с. іл. 2. ↑ Чернатов, В. М. Обелиски, колонны, стелы, скульптурные композиции и мемориальные доски [Памятник Победы 1812 г. в г. Кобрине] / В. М. Чернатов // Памятники воинской славы на белорусской земле (ХІХ — нач. ХХ вв.) / В. М. Чернатов. — Минск, 1976. — С. 25, 26-27, 28 Літаратура ---------- * 887. Помнік перамогі 1812 г. // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1984. — Брэсцкая вобласць. — 368 с. іл. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Помнік у гонар перамогі 1812 года (Кобрын) * Помнік у гонар перамогі 1812 года (Кобрын) на сайце «Архіварта»

Жанчына ў батуле **Батула** (араб. البطولة‎‎), таксама званая **Бурка Персідскага заліва** (араб. البرقع الخليجي‎‎) — упрыгажэнне ў выглядзе металічнай маскі, якую традыцыйна носяць мусульманскія арабскія  (руск.) (бел. жанчыны. Пашырана ў рэгіёне Персідскага заліва, уключаючы Бахрэйн, Кувейт, Аб’яднаныя Арабскія Эміраты, Аман, Ірак і Катар, а таксама ў паўднёвым Іране. Нашэнне маскі звычайна азначала, што жанчына замужам. Маска таксама выкарыстоўвалася як хітрасць, каб падмануць ворагаў, каб яны падумалі, што жанчыны, за якімі яны шпіёнілі здалёк, былі мужчынамі. Паходжанне ---------- Паходжанне батулы невядома, існуе некалькі тэорый аб тым, дзе яна ўзнікла. Лічыцца, што яна трапіла на ўсходнюю частку Аравійскага паўвострава з Гуджарата ў канцы XVIII стагоддзя. Варыянты -------- Існуюць розныя варыянты батулы, у тым ліку паміж гарадамі і рэгіёнамі. У Дубаі і Абу-Дабі носяць дызайн «Zabeel cut», які мае вузкі верх і шырокі выгнуты ніз. У Шарджы маска мае падобную форму, але верх маскі нахілены наперад. Батула ў Эль-Айне  (руск.) (бел. мае вузкі верх і ніз. Бахрэйнская і катарская паранджа квадратная. У Амане і Фуджэйры  (руск.) (бел. яна вельмі вялікая і шырэйшая ўверсе з кончыкам, які выходзіць за межы ілба. У суседняй Саудаўскай Аравіі замест батулы носяць нікаб  (руск.) (бел.. У паўднёвых правінцыях Ірана шыіцкія жанчыны носяць чырвоныя прамавугольныя маскі, у той час як суніцкія жанчыны чорныя або індыга з золатам, падобныя на маскі, што носяць на Аравійскім паўвостраве. У Кешме маскі былі распрацаваны, каб падмануць захопнікаў, каб ворагі прынялі жанчын за салдат-мужчын. Галерэя ------- * У ААЭУ ААЭ * У ААЭУ ААЭ * У ІранеУ Іране * У ІранеУ Іране * У АманеУ Амане Зноскі ------ 1. 1 2 3 History Project: The burqa **(нявызн.)**. The National (1 снежня 2014). 2. ↑ The story behind the mask **(нявызн.)**. thezay.org (1 жніўня 2019). Праверана 8 September 2021. 3. ↑ In pictures: Iran and the masks of the Minab market **(нявызн.)**. The Middle East Eye (7 лютага 2019). 4. ↑ The beautiful Iranian women captured in their boregheh masks **(нявызн.)**. News Nation TV (11 лютага 2019). 5. ↑ Other names include al-burghu, burqué, boregheh 6. 1 2 *electricpulp.com*. CLOTHING xxiii. Clothing of the Persian Gulf – Encyclopaedia Iranica **(нявызн.)**. *www.iranicaonline.org*. 7. 1 2 The masked women of southern Iran **(нявызн.)**. Qanatara.de. Праверана 8 September 2021. 8. ↑ Rajab, Jehan S. (1997). Silver Jewellery of Oman. Kuwait: Tareq Rajab Museum; Palgrave Macmillan, pp. 48. & 52. ISBN 9781860643101

**Царква Канстанціна і Алены** — колішні праваслаўны храм у Магілёве. Размешчаны на Машэкаўцы, па вуліцы Дарвіна, 1. Гісторыя -------- Пабудавана ў пачатку XX стагоддзя як царква-школа св. Алены і Канстанціна на 3-й лініі Мышакоўскай гары. Ідэя пабудовы належала магілёўскаму архіепіскапу Канстанціну, таму яе называлі Канстанцінаўскай. Царкоўна-прыхадская школа існавала тут з 1914 года. У ёй працавала настаўніцай Лізавета Мікалаеўна Казлоўская. У 1916 годзе пры школе існаваў хор, які выступаў на рэлігійных мерапрыемствах. 29 мая 1916 г. калі царква была скончана «в черне», пры ўдзеле архіепіскапа Канстанціна быў урачыста ўзняты крыж. 17 студзеня 1917 года на няскончаную царкву-школу архіепіскап Канстанцін ахвяраваў яшчэ 500 рублёў (да гэтага яшчэ 700 руб.). З 1922 года і да 1964 года тут размяшчалася школа № 9, у якой выкладала Заслужаная настаўніца БССР Лізавета Мікалаеўна Казлоўская. Цяпер у будынку размяшчаецца Абласны цэнтр творчасці. Архітэктура ----------- Галоўны фасад Апсіда Тарцовы фасад Будынак з чырвонай цэглы, выкананы ў тэхніцы муроўкі «англійская перавязка». У плане — трохнефавы, бяскупальны храм з трансэптам і пяціграннай апсідай, якая выступае за межы будынку. У стрыманым дэкоры фасада пераважае матыў аркі. Галоўны фасад двух’ярусны з разарваным франтонам, пасярод якога прамавугольная дэкаратыўная ніша, з плоская аркай. Пад нішай — тры акны, пад якімі нішы. Сярэдняе шырокае з сегментнай аркай, па баках два вузкіх з паўцыркульнай аркай. Бакавыя фасады таксама двух’ярусныя, з тарцовымі выступамі трансэптамі са шчыпцовым дахам і зубчастым цагляным арнаментам на франтоне. У сярэдзіне арачнага выступу арачнае акно. Першы ярус бакавога франтона ўпрыгожаны паўцыркульнымі аркамі. Другі ярус цэнтральнай часткі дэкарыраваны плоскімі аркамі. У сярэдзіне тарцовага выступу — закладзенае акно з нішамі. Будынак аздоблены ступеньчатым гзымсам і гарызантальнымі цягамі над вокнамі першага паверху. Над храмам знаходзіўся на 5-сажневы шпіль з крыжам. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 верасня 2022. Праверана 21 верасня 2022. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Царква Канстанціна і Алены (Магілёў) * Царква Канстанціна і Алены (Магілёў) на сайце «Архіварта»

**Дамінік Цэзары Ходзька** (каля 1800, б. маёнтак Яварова Віленскага павета — 1863) — беларускі фалькларыст, этнограф, літаратар. Біяграфія --------- Вучыўся ў Віленскім універсітэце. Член таварыства філарэтаў. Зблізіўся з Я. Чачотам, Т. Занам. Член Віленскай археалагічнай камісіі. Настаўнічаў у Вільні, на Случчыне. Апублікаваў успаміны і нататкі пра жыццё і дзейнасць К. Брадзінскага (1845), Я. Ходзьку (1858), Л. Бароўскага, Ю. Крашэўскага і інш. урывак са «Збору некаторых успамінаў... да гісторыі Віленскага ўніверсітэта. I. Віленская акадэмія ў часы езуітаў» (1862). Збіраў і апрацоўваў беларускую вусную народную творчасць. Аўтар працы пра рэкі Беларусі і Літвы (рукапіс перадаў Віленскай археалагічнай камісіі). Супрацоўнічаў з А. Кіркорам, Я. Тышкевічам, К. Тышкевічам. Распрацаваў біяграфію З. Даленгі-Хадакоўскага і надрукаваў яе ў польскай энцыклапедыі Я. Глюксберга, потым у часопісе «Athenaeum» («Атэнэум», 1842, т. 1, 4) і «Тека Wilenska» («Віленскі зборнік», 1857, № 2). Зноскі ------ 1. ↑ Dominik Cezary Chodźko // NUKAT — 2002.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q11789729'></a> 2. ↑ Dominik Cezary Chodźko // MAK<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q105192847'></a> 3. 1 2 3 4 5 6 Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> Літаратура ---------- * Каханоўскі Г. Ходзька // БЭ ў 18 т. Т. 17. Мн. 2003.

**Помнік на магіле Анджэя Снядэцкага** — надмагільны помнік на вясковых могілках у в. Гароднікі Ашмянскага раёна, побач з капліцай. Помнік пастаўлены на магіле знакамітага навукоўца Андрэя Снядэцкага, якога называлі *«бацькам польскай хіміі»*, прафесара Віленскага ўніверсітэта, медыка і эсэіста. Помнік Снядэцкага ў Гародніках з’яўляецца адным з найлепшых надмагілляў свайго перыяду ў Беларусі, што дайшлі да нашых дзён. Незвычайна яно і тым, што ад моманту ўсталявання яму надавалася даволі шмат увагі, таму да нашых дзён дайшлі яго выявы з розных перыядаў. Статус гісторыка-культурнай каштоўнасці 2-й катэгорыі прысвоены помніку рашэннем Рады 28.08.2003 № 88 і пастановай Савета Міністраў 14.05.2007 № 578. Гісторыя -------- «Гароднікі. Пахаванне Андрэя Снядэцкага». Малюнак Н. Орды. 1876 Андрэй Снядэцкі памёр пасля доўгай хваробы 11 мая 1838 г. у Вільні, на вуліцы Вялікай, у так званым Доме Франка (сёння вул. Дзіджоі, 1), дзе ён пражываў з 1823 г. На чацвёрты дзень, 15 мая, яго труна была перанесена ва ўніверсітэцкі касцёл Св. Янаў. Жалобнае набажэнства адправіў біскуп Цывінскі, у ім узялі ўдзел прадстаўнікі духоўнай акадэміі, дыцэзіяльнай семінарыі, усіх размешчаных у Вільні кляштараў. У некралогу Снядэцкага паведамлялася, што ў жалобных мерапрыемствах узялі ўдзел 20 тысяч чалавек, (праўда, у пазнейшых крыніцах называлася і больш сціплая лічба — некалькі тысяч). На другі дзень, 16 мая, жалобныя мерапрыемствы працягнуліся. Імшу правёў біскуп Клагевіч, пасля чаго пахавальнае казанне прачытаў кс. Людвіг Габрыэль Трынкоўскі. Па яе завяршэнні труна з целам Андрэя Снядэцкага адправілася ў свой апошні шлях. Студэнты памерлага прафесара пранеслі яе на плячах праз увесь горад, праз Вострую браму да таго месца, дзе дарога паварочвала на Ашмяны. Тут труна была перакладзена на воз і працягнула свой далейшы шлях да родавага маёнтка, тут жа рукамі студэнтаў быў насыпаны курган, за якім замацавалася назва «Анджэёўка» (польск.: Jędrzejówka). Да нашага часу ён не захаваўся. Помнік у 1934 годзе. Я. Булгак Цела Андрэя Снядэцкага быў перавезены ў маёнтак сваёй сям’і Болтуп побач з якім і быў пахаваны на невялічкіх могілках в. Гароднікі, каля магілы сваёй жонкі Канстанцыі, памерлай у 1830 г. Праз год яго сын, Юзаф Снядэцкі, ушанаваў памяць бацькі і маці, паставіўшы над іх магілай помнік з белага мармуру. Гэты факт асобна адзначаўся ў большасці публікацый, прысвечаных славутаму навукоўцу, што сведчыць пра значэнне, якое сучаснікі яму надавалі. Магілы Канстанцыі і Андрэя Снядэцкіх аказаліся апошнімі пахаваннямі прадстаўнікоў роду на могілках — астатніх Снядэцкіх ужо хавалі ў крыпце новага драўлянага касцёла, пабудаванага ў 1864 г. У маі 1876 г. маёнтак Болтуп наведаў Напалеон Орда. 20 мая ён намаляваў сядзібны дом Снядэцкіх, 21 мая — могілкі ў Гародніках. Створаная ім акварэль з’яўляецца першай вядомай нам выявай помніка Андрэя Снядэцкага і дазваляе ўявіць яго выгляд у гістарычным ландшафце XIX ст.. Помнік, як і сёння, акружаны агароджай, якая, верагодна, была пастаўлена ў адзін з ім час. Могілкі амаль пустыя, толькі справа намаляваны тры магільныя насыпы з малымі драўлянымі крыжамі — верагодна, пахаванні сялян і слуг. Крыху далей, за дрэвамі бачны касцёл. Могілкі абнесены агароджай і маюць невялікі дрэвастой. Нягледзячы на тое, што помнік кампазіцыйна займае толькі левую частку выявы, менавіта ён з’яўляецца асноўным аб’ектам малюнка, пра што сведчыць подпіс: «Гароднікі. Пахаванне Андрэя Снядэцкага». * Помнік у 1897 годзе. В. ТамашэвічПомнік у 1897 годзе. В. Тамашэвіч * Помнік у пачатку XX ст.Помнік у пачатку XX ст. * Помнік у пачатку XX ст. В. МешкуцьПомнік у пачатку XX ст. В. Мешкуць * Помнік у 1927 годзе.Помнік у 1927 годзе. * Помнік у 1937 годзе. Я. БулгакПомнік у 1937 годзе. Я. Булгак * Помнік у 1932 годзе. ПадзінскіПомнік у 1932 годзе. Падзінскі Надмагільны помнік Андрэя Снядэцкага быў узяты пад ахову дзяржавай яшчэ ў савецкі перыяд, што было рэдкасцю для помнікаў часоў Расійскай імпсрыі, якія знаходзяцца на могілках. Апісанне -------- Помнік Андрэя Снядэцкага вылучаецца і сваімі мастацкімі характарыстыкамі. Па форме ён уяўляе з сябе вертыкальную, квадратную ў сячэнні тумбу, на якую пастаўлена вялікая урна, завершаная крыжам. Такі кампазіцыйны тып надмагілляў сустракаецца ў Беларусі параўнальна рэдка. Яго ўзоры захаваліся таксама на каталіцкіх могілках у Пінску і Гродне (Фарныя), а таксама ў шэрагу іншых месцаў. База помніка, тумба, па форме ўзыходзіць да рымскага ахвярніка, які ў адаптаваным выглядзе атрымаў пашырэнне на могілках Усходняй Еўропы ў другой палове XVIII — сярэдзіне XIX ст. Зверху база дэкаравана карнізам, над якім па кутах устаўлены акратэрыі з паўкруглымі франтоннымі элементамі над імі. На трох баках базы знаходзяцца інскрыпцыі з імёнамі памерлых і днямі смерці, паведамленнем пра тое, што помнік пастаўлены сынам Юзафам. Інскрыпцыі выкананы з выкарыстаннем дэкаратыўнага гатычнага шрыфту. 3 чацвёртага боку выразана выява герба «Ляліва», да якога належалі Снядэцкія. Над гербавым полем знаходзяцца карона і высокі плюмаж, яно акружана вянком з лаўровых лістоў. Тэкст інскрыпцый наступны: | 1 бок | 2 бок | 3 бок | | --- | --- | --- | | Jędrzej ŚNIADECKI uro. 30 listo. 1768° † 29° Kwiet. 1838 | Konstancya z Mikułowskich SNIADECKA †2° Wrzes. 1830° | Ku wiecznej pamięci Drogich Rodziców przywiązany Syn wzniósł ten pomnik R° 1839. | Дамінанта помніка, урна з крыжам, яшчэ больш насычана дэкаратыўнымі элементамі і сімволікай. Ніжняя яе частка вырашана паўсферай, дэкарыраванай эўкаліптавымі лістамі. Зверху на ёй размяшчаецца васьмігранны аб’ём. На меншых гранях выразаны пластычныя выявы макаў. На адной з большых граняў — пластычная выява абвітага змяёю кія Асклепія, накрытага вянком са стужкамі знізу і распраўленымі крыламі зверху. На грані з адваротнага боку — выява змяі, якая ўтварае кола, кусаючы ўласны хвост. Унутры прасторы, якую яна замыкае — выява хімічнай лабараторыі з шафай з кнігамі, печчу, перагонным апаратам, тумбай і рэтортамі. Зверху па вуглах апісаны аб’ём дэкараваны акратэрыямі, паміж імі — дэкаратыўныя франтоны; на адным з іх выява скрыжаваных факелаў павернутых агнямі ўніз, на супрацьлеглым — клепсідра (пясочны гадзіннік) з крыламі. Зверху ўрну вянчае лацінскі крыж. Нягледзячы на тое, што фактычна помнік з’яўляецца надмагіллем двух чалавек, асноўная колькасць прадстаўленых на ім сімвалаў адносіцца да асобы Андрэя Снядэцкага, іншыя ці паказваюць на род і шляхецкае паходжанне, ці маюць дачыненне да хрысціянства і смерці. Да ліку першых адносяцца выявы посаха Асклепія і хімічнай лабараторыі, якія ўказваюць на прафесійную дзейнасць памерлага. Цікавай з’яўляецца прысутнасць урабораса — змяі, якая кусае свой хвост, старажытнага сімвала, які азначае калаварот быцця і перараджэнне. Гэта адзіны вядомы нам выпадак яго прысутнасці на беларускіх надмагіллях, таксама, як і выявы хімічнай лабараторыі. Да родавай сімволікі адносіцца герб «Ляліва». Хрысціянская сімволіка і сімвалы, якія маюць дачыненне да смерці і часу, прадстаўлены вельмі шырока. Да іх адносяцца, акрамя традыцыйнага крыжа, выявы маку, клепсідры, перавернутых паходняў. Лісты эўкаліпту ці падобнай да яго расліны ў дадзеным выпадку, верагодна, маюць толькі дэкаратыўны характар. Такім чынам, можна сцвярджаць, што помнік Андрэя Снядэцкага з’яўляецца адным з самых багатых па сваёй сімвалічнай нагрузцы надмагілляў з першай паловы XIX ст. на тэрыторыі Беларусі. Сёння ён знаходзіцца ў добрым стане, страчаны толькі адзін з ракайляў на урне. Эстэтычна неапраўданай была афарбоўка дэкаратыўных элементаў урны каляровымі алейнымі фарбамі яшчэ ў савецкі перыяд, якія на сёння амаль цалкам сцерліся. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Сяргей Грунтоў. Помнік Андрэя Снядэцкага ў Гародніках // Беларусь праз прызму рэгіянальнай гісторыі: Ашмяны і Ашмянскі рэгіён. — Мінск: Беларуская навука, 2015. — С. 376—383. Літаратура ---------- * Сяргей Грунтоў. Помнік Андрэя Снядэцкага ў Гародніках // Беларусь праз прызму рэгіянальнай гісторыі: Ашмяны і Ашмянскі рэгіён. — Мінск: Беларуская навука, 2015. — С. 376—383. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Помнік на магіле Анджэя Снядэцкага * Помнік на магіле Анджэя Снядэцкага на сайце «Архіварта»

BepiColombo **BepiColombo** — сумесная касмічная аўтаматычная місія да Меркурыя Еўрапейскага касмічнага агенцтва (EKA) і Японскага агенцтва аэракасмічных даследаванняў (JAXA). Аб місіі -------- EKA у садружнасці з JAXA зацвердзілі праграму BepiColombo ў 2008 годзе, у ходзе якой плануецца даследаваць бліжэйшую да Сонца планету — Меркурый. Праектны кошт праграмы 350 мільёнаў еўра. Міжпланетны зонд плануецца запусціць да Меркурыя ў жніўні 2015. Да самай маленькай і адной з найменш вывучаных планет Сонечнай Сістэмы адправяцца дзве арбітальных станцыі на адным транспартным модулі Mercury Transfer Module (MTM). Місія будзе запушчана з дапамогай расійскай ракеты-носьбіта Саюз-У-Фрэгат, і палёт будзе доўжыцца шэсць гадоў. Агульная вага комплексу складае каля трох тон, з якіх прыкладна палова — гаручае. BepiColombo будзе выкарыстоўваць электраракетныя рухавікі, апрабаваныя на зондзе Смарт-1. Для эканоміі паліва ў працягу палёту BepiColombo зробіць чатыры гравітацыйных манеўры ў полі прыцягнення Месяца, Зямлі, Венеры і Меркурыя. А перад выхадам да Меркурыч ад транспартнага модуля аддзеляцца дзве арбітальныя станцыі. Назва місіі ----------- BepiColombo названы ў гонар італьянскага матэматыка і інжынера Джузэпэ Каломба (Giuseppe (Bepi) Colombo) (1920-1984) з універсітэта Падуі (Італія). Ён распрацаваў тэорыю гравітацыйнага манеўру, якая выкарыстоўваецца для палётаў касмічных апаратаў да іншых планет. Каломба ўдзельнічаў у распрацоўцы траекторыі карабля Марынэр-10, касмічнага апарата, які другім здзейсніў гравітацыйны манеўр (каля Венеры). Арбітальныя станцыі ------------------- Першая станцыя, Mercury Planet Orbiter (MPO), распрацоўваецца агенцтвам ЕКА. Расія таксама прымае ўдзел у стварэнні абсталявання для гэтага модуля, адзін з 11 навуковых прыбораў на МРО будзе расійскім. Гэтая станцыя выйдзе на арбіту вышынёй ад 400 да 1500 км над паверхняй Меркурыя і зоймецца вывучэннем паверхні планеты. У прыватнасці, плануецца стварэнне мультыхвалевай карты паверхні планеты. Другая станцыя завецца Mercury Magnetospheric Orbiter (MMO). Яе распрацоўвае японскае касмічнае агенцтва. На ММО ўсталююць пяць навуковых прыбораў, і арбіта яго будзе больш выцягнутай. Бліжэйшая адлегласць да планеты ў выпадку ММО будзе таксама роўна 400 км, а вось аддаляцца зонд будзе на цэлых 12 000 км. Гэтая частка BepiColombo зоймецца вывучэннем магнітасферы Меркурыя. Прыбыццё -------- Прыбыццё ў раён адной з самых малавывучаных планет нашай сістэмы чакаецца ў 2021 годзе. Навукоўцы чакаюць, што абедзве станцыі змогуць прапрацаваць у ваколіцах Меркурыя як мінімум год. Да гэтага часу адзінымі штучнымі апаратамі, які праляцеў паблізу Меркурыя, сталі амерыканскія «Марынер-10» (сярэдзіна 70-х) і MESSENGER (запушчаны ў 2004 годзе). «Марынер-10» здзейсніў тры пралёты планеты і перадаў малюнкі планеты. MESSENGER здзейсніў першы пралёт каля Меркурыя 14 студзеня 2008 г. а на кругавую арбіту вакол Меркурыя апарат выйшаў 18 сакавіка 2011 г. Гл. таксама ----------- * Марынер-10 * MESSENGER Зноскі ------ 1. ↑ Межпланетный зонд планируется запустить к Меркурию в августе(недаступная спасылка) 2. ↑ Зонд «Мессенджер» успешно вышел на орбиту вокруг Меркурия Спасылкі -------- * Исследование Меркурия Архівавана 6 лютага 2015. (руск.) * BepiColombo page at ESA Spacecraft Operations (англ.) * Доўгатэрміновая праграма агенцтва «JAXA 2025» у PDF фармаце (англ.) | ⛭✰ Меркурый | | --- | | Геаграфія | | | | --- | | * Атмасфера * Геалогія * Магнітасфера * Картаграфія * Клімат | | Радавыя тэрміны | * Горы * Грады * Даліны * Раўніны * Уступы | | Буйныя дэталі рэльефу | * Раўніна Сабкоу * Раўніна Спякоты * Паўночная раўніна * Горы Спякоты * Уступ Хірау * Уступ Дыскаверы * Уступ Вікторыя * Уступ Хемскерк * Уступ Мірны * Града Скіяпарэлі * Даліна Хэйстек | | Найбуйнейшыя кратары | * Рэмбрант * Бетховен * Дастаеўскі * Шэкспір * Талстой * Рафаэль * Гамер | | Выява планеты МеркурыйВыява планеты Меркурый | | Даследаванне | * Марынер-10 * MESSENGER * BepiColombo (2013) * Меркурый-П (2020—2022) * Каланізацыя Меркурыя | | Іншыя тэмы | * Зрушэнне перыгелія * Праходжанне Меркурыя па дыску Сонца * Астэроіды, якія перасякаюць арбіту Меркурыя * Спадарожнік Меркурыя | | **Катэгорыя:Меркурый · Вікісховішча:Меркурый** | | ⛭Даследаванне Меркурыя касмічнымі апаратамі | | --- | | З арбіты | **MESSENGER** | | Пралётная траекторыя | Марынер-10 | | Запланаваныя місіі | BepiColombo (2015) • Меркурый-П (2031) | | Гл. таксама | Каланізацыя Меркурыя | | **Тлустым шрыфтам** пазначаны дзеючыя АМС | | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | X | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Сацыял-дэмакратычная партыя. **Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя (Народная Грамада)** — незарэгістраваная беларуская палітычная партыя, створаная шляхам аб’яднання БСДГ і Сацыял-дэмакратычнай партыі Народнай згоды 29 чэрвеня 1996 года. БСДП (НГ) пасля аб’яднання з Партыяй народнай згоды падкрэсліла сваю левацэнтрысцкую платформу. У праграму партыі быў уключаны раздзел аб адрозненнях дэмакратычнага сацыялізму ад іншых палітычных плыняў і раздзел «Чаго мы хочам?». Астатнія раздзелы ў асноўным паўтараюць палажэнні праграмы «Крок за крокам», якая была прынята ў снежні 1992 года. Народная Грамада знаходзіцца ў апазіцыі да рэжыму Лукашэнкі. Гісторыя -------- 2 сакавіка 1991 года была створаная Беларуская сацыял-дэмакратычная Грамада. Старшынёй партыі быў абраны Міхась Ткачоў. У кіраўніцтва БСДГ увайшлі Алег Трусаў (пасля смерці М. Ткачова ён узначаліў партыю), Анатоль Гурыновіч, Мікалай Статкевіч, Віталь Малашка. У 1995 годзе пры ўдзеле Партыі Народнай Згоды быў створаны Сацыял-дэмакратычны Саюз (СДС). Да аб’яднальнага працэсу падлучылася гурт беспартыйных дзеячаў, у прыватнасці Старшыня Вярхоўнай Рады Беларусі ХII склікання Мечыслаў Грыб. 29 чэрвеня 1996 года адбыліся пазачарговыя з’езды БСДГ і ПНЗ, якія прынялі рашэнне аб зліцці ў адну Беларускую сацыял-дэмакратычную партыю (Народная Грамада). У той жа дзень мінуў Устаноўчы з’езд БСДП. У БСДП не ўвайшлі праўладна настроеныя члены ПНЗ, а таксама прыхільнікі лібералізму, у тым ліку А. Трусаў, Г. Карпенка, У. Ганчар. У самой жа БСДП (НГ) не спыняліся спрэчкі і ўнутрапартыйная барацьба. У 2001 годзе па гэтых прычынах, а таксама з-за стылю кіравання Мікалая Статкевіча, партыю пакінула амаль палова яе членаў, у тым ліку М. Грыб, А. Кароль, Л. Лойка, А. Сідарэвіч, М. Чарняўскі. У пачатку мая 1999 Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь вынесла папярэджанне партыі за ўдзел яе прадстаўнікоў у абвешчаных Цэнтральнай выбарчай камісіяй пад кіраўніцтвам В. Ганчара «альтэрнатыўных» выбарах прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Улетку 2004 года пачаўся другі крызіс у партыі, які завяршыўся ў снежні. На парламенцкіх выбарах 13—17 кастрычніка 2004 года партыя ўваходзіла ў Еўрапейскую кааліцыю «Свабодная Беларусь», аднак не атрымала мандатаў у парламенце. На выбарах ў мясцовыя Саветы дэпутатаў БСДП (НГ) атрымала 11 раённых і сельскіх дэпутацкіх мандататаў у Смаргоні (Ірына Вештард), Верхнядзвінску (Валянціна Кудлацкая), Уздзе (Віктар Крываль) і ў Дзяржынску (Уладзімір Мішура). У пачатку 2005 года партыя была пазбаўлена рэгістрацыі, калі ўлады палічылі, што пераабранне лідара партыі Мікалая Статкевіча прайшло з парушэннямі. Частка членаў партыі стварыла партыю Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя (Грамада), якая атрымала рэгістрацыю 24 чэрвеня 2005 года. 22 лістапада 2006 года БСДП (НГ) падпісала дэкларацыю аб стварэнні Саюза левых партый. Восенню 2007 года прайшла першая сэсія ўстаноўчага з’езда Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі (Народная Грамада). 9 студзеня 2011 года С. Кулевіч ад імя аргкамітэта па стварэнню партыі БСДП (НГ) падпісася пад Дэкларацыяй аб стварэнні Нацыянальнай каардынацыйнай Рады дэмакратычнай апазіцыі. Савет Сацыялістычнага Інтэрнацыянала, які прайшоў у лістападзе 2015 года ў Анголе, прыняў рашэнне аб прадастаўленні Народнай Грамадзе поўнага сяброўства ў гэтай міжнароднай арганізацыі. Генеральным сакратаром партыі Народная Грамада абраны Сяргей Скрабец, першым намеснікам старшыні — Аляксандр Арастовіч. Намеснікамі старшыні сталі Анатоль Букас, Аляксей Гаўруцікаў і Сяргей Кулініч. 27 жніўня 2019 года ЦК партыі прыняў рашэнне не прымаць удзел у парламенцкіх выбарах 2019 г. Вясной 2020 года сябры партыі праводзяць перадвыбарчыя агітацыйныя пікеты, якія падтрымліваюць незалежных кандыдатаў, а таксама Сяргея Ціханоўскага. Зноскі ------ 1. ↑ Беспрэцэдэнтнымі па ўзроўню фальсіфікацыі назвалі назіральнікі і кандыдаты ў дэпутаты ад Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі (Народная Грамада) адбыўшыся першы тур выбараў у мясцовыя Саветы.(недаступная спасылка) 2. ↑ Бронек, В. Сколько продержится союз левых сил / Вадим Бронек // Снплюс. Свободные новости плюс. — 2006. — № . — 6—13 декабря. — С. 6. 3. ↑ БСДП(НГ) осенью проведет учредительный съезд 4. ↑ Створана Нацыянальная каардынацыйная Рада апазіцыі(недаступная спасылка) 5. ↑ Заява ЦК БСДП (НГ) **(нявызн.)**. *Facebook* (27 жніўня 2019). Праверана 16 кастрычніка 2019. Спасылкі -------- * Сайт партыі Архівавана 20 лістапада 2018. * Старонка УКантакце(недаступная спасылка) | ⛭Палітычныя партыі і арганізацыі Беларусі | | --- | | Зарэгістраваныя | * Белая Русь * Камуністычная партыя Беларусі * Ліберальна-дэмакратычная партыя * Рэспубліканская партыя працы і справядлівасці | | Незарэгістраваныяпартыі і аргкамітэты | * Беларуская партыя працоўных * Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя (Народная Грамада) * Беларуская хрысціянская дэмакратыя * Партыя свабоды і прагрэсу * Наша партыя | | Кааліцыі | * Аб’яднаныя дэмакратычныя сілы Беларусі * Беларускі незалежніцкі блок * Еўрапейская кааліцыя «Свабодная Беларусь» * Кааліцыя дэмакратычных цэнтрыстаў * Рэспубліканскі каардынацыйны савет кіраўнікоў палітычных партый і грамадскіх аб’яднанняў * Саюз левых партый | | Іншыя рухі і блокі | * Маладая Беларусь * Малады Фронт * Моладзь БНФ * Рух «За Свабоду» * Правы альянс * Гавары праўду | | Партыі і аргкамітэты,якія спынілі існаванне | * Аб’яднаная грамадзянская партыя * Аб’яднаная дэмакратычная партыя Беларусі * Беларуская аграрная партыя * Беларуская народная партыя * Беларуская нацыянал-радыкальная партыя * Беларуская нацыянальная партыя * Беларуская народная партыя сацыялістаў * Беларуская партыя жанчын «Надзея» * Беларуская партыя «Зялёныя» * Беларуская партыя аб’яднаных левых «Справядлівы свет» * Беларуская партыя незалежных сацыялістаў * Беларуская партыя працы * Беларуская партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў * Беларуская партыя сацыялістаў-федэралістаў * Беларуская партыя свабоды * Беларуская патрыятычная партыя * Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя * Беларуская сялянска-работніцкая грамада * Беларуская рэспубліканская партыя * Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя (Грамада) * Беларуская сацыял-дэмакратычная Грамада * Беларуская сацыялістычная партыя * Беларуская сацыяльна-спартыўная партыя * Беларуская сялянская партыя * Беларуская экалагічная партыя * Беларуская экалагічная партыя зялёных «БЭЗ» * Беларускі сялянскі саюз * Беларуская хрысціянска-дэмакратычная злучнасць * Рух «Зубр» * Камуністычная партыя Заходняй Беларусі * Кансерватыўна-Хрысціянская партыя — БНФ * Нацыянальна-дэмакратычная партыя беларусаў * Партыя аматараў піва * Партыя БНФ * Партыя разумнага сэнсу * Рэспубліканская партыя * Сацыял-дэмакратычная партыя Народнай Згоды * Славянскі сабор «Белая Русь» * Хрысціянска-дэмакратычны выбар | | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Telegram | | Нарматыўны кантроль | VIAF: 6873154260750724480009 |

Замкавая гара **Стары́ за́мак у Гро́дне**, **за́мак Бато́рыя** — адзін з найстаражытнейшых помнікаў архітэктуры ў Беларусі, комплекс абарончых збудаванняў, культавых і свецкіх будынкаў XI—XIX стагоддзяў:14. Размешчаны ў гістарычным цэнтры Гродна па адрасе: вуліца Замкавая, 21. Стары замак з’яўляецца адзіным (за выключэннем размешчанага на суседнім пагорку Новага замка) захаваным каралеўскім замкам на землях Беларусі. Доўгі час замак быў рэзідэнцыяй вялікіх князёў літоўскіх і каралёў польскіх і такім чынам адыгрываў важную ролю ў жыцці чатырох сучасных народаў: беларускага, літоўскага, польскага і ўкраінскага. У часы сярэднявечча гродзенскі стары замак стаяў у авангардзе барацьбы ўсходнееўрапейскіх народаў з Тэўтонскім ордэнам, набыўшы з часам славу легендарнага. «*Замак Гартэн*», як яго называлі прускія храністы, атрымаў сярод еўрапейскага рыцарства славу непрыступнай цвярдыні, паход на якую лічыўся справай гонару кожнага тэўтона:59. Усяго з канца XIII і да пачатку XV стагоддзяў Гродна і яго замкі вытрымалі каля дваццаці нападаў крыжакоў:151. Замак размешчаны на высокім і стромкім узгорку на правым беразе Нёмана пры ўпадзенні ў яго рэчкі Гараднічанкі. Пачаў будавацца ў часы Старажытнарускай дзяржавы. Замак неаднаразова руйнаваўся, аднаўляўся і перабудоўваўся. У яго планіроўцы і архітэктуры выяўляюцца напластаванні многіх стагоддзяў. Тапаграфія мясцовасці вызначыла абрыс плану замка, блізкага да трохвугольніка. Працягласць замкавых сцен дасягала амаль 300 м пры сярэдняй таўшчыні каля 3 м. Сцены мелі неаднолькавую вышыню і завяршаліся зубцамі. Ад горада замак аддзяляўся ярам і глыбокім ровам. З гістарычных дакументаў вядомы не менш як шэсць яго розных варыянтаў. У пачатку XII стагоддзя стаў княжацкай рэзідэнцыяй Гарадзенскага княства. Тут былі ўзведзены княжацкі церам, Ніжняя царква, Верхняя царква, іншыя жылыя і гаспадарчыя пабудовы. У гэты час у замку была пабудавана мураваная сцяна з плінфы, аналагаў якой не было сярод іншых усходнееўрапейскіх збудаванняў:22. Да нашых дзён захаваліся палац, фрагменты абарончых сцен, руіны Ніжняй і Верхняй цэркваў, княжацкіх пакояў, мост і замчышча. Самымі вядомымі ўладальнікамі замка былі вялікі князь Вітаўт і кароль Рэчы Паспалітай Стэфан Баторый, а таксама славуты абаронца замка Давыд Гарадзенскі. Цяпер у замку размяшчаецца Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей. Традыцыйна ўвесь комплекс збудаванняў на Замкавай гары захаваў назву Стары замак. Гісторыя -------- ### Летапісныя згадванні пра Горадзен. Загадка месцазнаходжання летапіснага Горадна Асноўны артыкул: **Археалагічныя даследаванні Старога замка ў Гродне** | | | | | --- | --- | --- | | "| 6636 (1127 г.)… Того же лета посла князь Мстиславъ с братьею своею многы кривичи четырьми путьми: Вячеслава ис Турова, Андрея из Володимеря, а Всеволодка из Городна…Іпацьеўскі летапіс, 1127 г. першая летапісная згадка пра Гродна | "| Нараджэнне Гродна — самая сапраўдная таямніца, якая доўгі час выклікала спрэчкі археолагаў. Не захавалася падрабязных летапісных звестак, легенд ці паданняў пра ўзнікненне Гродна. Толькі археалагічныя знаходкі дазваляюць рабіць высновы аб тым, што ўяўляў сабой горад Горадзен у XII стагоддзі, але не высвятляюць пытанне аб назве горада. У 1127 годзе паселішча ўпершыню згадваецца як Горадзен:9. Першая згадка ў летапісах пра гарадзенскіх князёў адносіцца да 1116 года: «*Тем же лете Володимер* (Манамах) *отда дщерь сваю Огафью за Всеволодка*». Усевалад, сын Давыда Ігаравіча, гэтак жа як і Агаф’я, быў праўнукам Яраслава Мудрага. Гарадзенскае княства знаходзілася ў арбіце палітыкі кіеўскіх князёў. У знакамітым паходзе на Полацк, арганізаваным кіеўскім князем Мсціславам Уладзіміравічам у 1127 годзе, калі ўдар на Полацкую зямлю планавалася зрабіць адначасова з чатырох бакоў («четырьми путьми»), згадваецца і «Всеволодко из Городна»; гарадзенскія сілы названы пры гэтым на трэцім месцы пасля Уладзіміра-Валынскага і Турава. Такім чынам, у той час Горадня ўжо існавала, і Гарадзенскае княства ўяўляла сабой значную ваенна-феадальную адзінку. Пацвярджэннем таму можа служыць факт, што ў ХІІ ст. на невялікай плошчы Старога замка знаходзілася сем вуліц-маставых, каменны княжы церам, а перад ім сцяна з плінфы, аналаг якой можна было знайсці хіба што ў Кіеве:4. Але звесткі летапісаў урыўкавыя і няпоўныя і не даюць поўнага ўяўлення аб месцазнаходжанні горада. Відаць, таму і распачалася спрэчка паміж гісторыкамі ў XIX — пачатку XX ст. аб тым, калі і дзе ўзнік летапісны Горадзен. | | | | | --- | --- | --- | | "| *Пісьмовыя крыніцы летапісаў пра пачатковы перыяд жыцця гэтага горада… настолькі сціплыя і малазразумелыя, што здаўна ў літаратуры, якая абапіралася толькі на гэтыя дадзеныя, не было яснага ўяўлення нават аб месцазнаходжанні самога горада, дзе ўладарылі „гродзенскія" князі…*Мікалай Варонін, расійскі савецкі археолаг | "| Большасць даследчыкаў сцвярджала, што горад, аб якім паведамляюць летапісы, — гэта Гродна над Нёманам. Такой думкі прытрымліваліся даследчыкі В. Антаневіч, П. Сямёнаў, П. Баброўскі, З. Глогер. Падзяляў яе і Я. Арлоўскі, які на IX археалагічным з’ездзе ў Вільні прысвяціў гэтай тэме свой даклад. Але існавала і другая група вучоных — М. Карамзін, С. Салаўёў, Н. Барсаў, якія лічылі, што вялікая аддаленасць нёманскай Горадні ад найважнейшых старажытнарускіх палітычных цэнтраў не дазваляе злучаць з ёй паведамленні летапісаў, а таму атаясамлівалі летапіснае Гродна з мястэчкам Гарадно, што знаходзіцца ў цяперашнім Столінскім раёне Брэсцкай вобласці — славутым цэнтры народнага ганчарства. Пазней да такога пункту гледжання далучыліся польскія даследчыкі Ю. Ядкоўскі і Г. Лаўмянскі:8. Некаторыя гісторыкі (М. І. Ермаловіч і інш.) летапісныя дадзеныя XII ст. адносілі да пінскай Гародні, а звесткі XIII ст. злучалі з Гародняй нёманскай. У пытанні пра месцазнаходжанне горада пасля XIII ст. сярод даследчыкаў рознагалоссяў не было. Аднак з-за абмежаванасці пісьмовых крыніц ні адзін з бакоў не змог прывесці пераканаўчых довадаў на карысць сваёй пазіцыі. Відавочна, што гэтае пытанне магло быць канчаткова вырашана толькі пры дапамозе археалагічных даследаванняў абодвух населеных пунктаў. Археалагічныя раскопкі, археалагічныя назіранні, праведзеныя ў Гродне над Нёманам, сведчаць пра існаванне на гэтым месцы горада ў XI ст. у той жа час у «пінскім» Гарадне такі старажытны культурны пласт не прасочваецца. ### Узнікненне пасялення на Замкавай гары Зручны для пабудовы паселішча ўчастак берагавога плато быў асвоены старажытным чалавекам яшчэ ў эпоху неаліту (7—4-е тыс. да н.э.). Аб гэтым сведчаць каменныя сякеры і рэшткі штрыхаванай керамікі эпохі ранняга жалезнага веку, якая датуюцца рубяжом нашай эры, а таксама нешматлікія кавалкі грубаляпнога посуду VI—VIII ст.:31. Паселішча на Замкавай гары ў X ст. Рэканструкцыя, мастак Р. Сташкевіч Да канца I тысячагоддзя, калі славяне пачалі засяляць Панямонне, тут жылі балцкія плямёны. У ходзе каланізацыі славяне будавалі абарончыя паселішчы-крэпасці:34. Першая хваля славянскай каланізацыі ў Панямонні прыпадае на другую палову X стагоддзя, а вядомы гродзенскі гісторык Я. Ф. Арлоўскі, абапіраючыся на летапісныя звесткі, пісаў, што кіеўскія князі неаднаразова заходзілі ў Горадзенскую вобласць у X—XI стагоддзях, і называў магчымыя даты — 983, 1038, 1040, 1044. Традыцыйна лічыцца, што паселішча на беразе Нёмана ўзнікла ўжо ў канцы X — пачатку XI ст.:31:25, аднак некаторыя даследчыкі лічаць, што яно ўзнікла ў другой палове — канцы XI стагоддзя:3. Першапачаткова яно ўяўляла сабою прыродную пляцоўку, штучна ўмацаваную з паўночнага боку ровам і невысокім валам, які апаясваў усю пляцоўку. Па вяршыні вала па перыметры паселішча быў збудаваны частакол:5. Паверхня пляцоўкі першапачатковага паселішча мела чашападобную форму, з прагінам у цэнтры. Забудова спачатку размяшчалася хаатычна, па ўсім дзядзінцы. Пазней абазначылася ўязная вуліца, якая выводзіла на невялікую плошчу ў цэнтры паселішча. Ад яе на захад, поўнач і ўсход адыходзілі кароткія правулкі. Не выключана, што на плошчы першапачаткова стаяў драўляны праваслаўны храм, які пазней саступіў месца мураванаму храму XII ст. — Ніжняй царкве:31-32. Паселішча назвалі *Горадзен*:25. Трапіць на гарадзішча можна было з усходняга боку праз браму, да якой праз глыбокі яр быў перакінуты драўляны мост. Мяркуецца, што браму дадаткова абаранялі вежы. Тэрыторыя гарадзішча была хаатычна забудавана невялікімі драўлянымі хатамі, побач знаходзіліся гаспадарчыя пабудовы: стайні, свірны, хлявы. Адзіная вуліца, якая ішла ад брамы да цэнтра паселішча, заканчвалася невялікай плошчай, выбрукаванай камянямі. Рэшткі гэтай брукаванкі былі знойдзены падчас археалагічных раскопак. Таксама былі знойдзены зброя, упрыгожанні, кавалкі слюды, якая выкарыстоўвалася ў якасці аконнага шкла, і іншыя рэчы, якія сведчаць, што асноўную частку насельніцтва гарадзішча складалі заможныя людзі — княжацкія дружыннікі. Акрамя дружыны, тут жылі людзі, якія яе абслугоўвалі, у асноўным рамеснікі:5. Паселішча праіснавала нядоўга і загінула падчас пажару, які ўзнік, хутчэй за ўсё, падчас адной з варожых навал. Аплаўленыя кавалкі шкла, слюды і металу сведчаць, што пажар быў моцны і ахапіў усё паселішча, выпаліўшы яго ўшчэнт:36. ### Аднаўленне пасялення Рэканструкцыя замка ў XII-XIII стст. паводле Рапапорта | | | | | --- | --- | --- | | "| Сярод тагачасных дрымучых лясоў і пушчаў Панямоння летапісны горад Горадзен глядзеўся як незвычайны яркі аазіс, дзе на яго ўзбярэжным таржышчы біла ключом заможнае эканамічнае жыццё, дзе суровы быт змякчаўся атмасферай высокой духоўнай культуры, дзе стаялі небывалай красы чатыры храмы (а можа і больш) і непрыступны мураваны замак.Міхась Ткачоў, беларускі археолаг | "| Паселішча адыгрывала значную ролю ў стратэгічных планах славянскіх князёў як крэпасць на балцка-славянскім памежжы, і таму пасля пажару жыццё ў ім не спынілася, а, наадварот, набыло большы размах:149. Рэшткі папялішча былі засыпаны, а паверхня пляцоўкі зруйнавана. Так утварыўся першы пласт зямлі, які адпавядае першапачатковаму паселішчу другой паловы XI стагоддзя. Над ім ляжыць наступны пласт, багаты знаходкамі ХII-ХIIІ стагоддзяў. Таўшчыня яго дасягае трох метраў, што сведчыць аб інтэнсіўным будаўніцтве, якое ішло на пляцоўцы Старога замка. Пасля пажараў у першую чаргу былі адноўлены абарончыя ўмацаванні:7. Умацаваны дзядзінец быў пабудаваны на месцы паселішча XI ст. і стаў умацаваным цэнтрам старажытнай Горадні. Па краях замкавага пагорка быў узведзены шырокі (да 15 м) і высокі абарончы вал з пяску, культурнага слоя і суглінку. У сярэдзіне для трываласці былі закладзены дубовыя і сасновыя бярвёны, а вонкавы схіл выкладзены камянямі. Па версе вала замест ранейшага вастраколу пабудавалі драўляныя сцены-гародні з баявой галерэяй, па вуглах сцен і ў самых небяспечных месцах абароны былі пастаўлены вежы:36-37. Ад узвышша з боку поля замак аддзяляў глыбокі яр. Паступова адбудавалі дамы і гаспадарчыя пабудовы. Рэшткі дамоў, знойдзеныя падчас раскопак ля Ніжняй царквы Ужо ў канцы XII ст. Горадна вылучаецца сярод іншых гарадоў Панямоння, што адбілася і на яго планіроўцы:150. Планіроўка паселішча вызначылася на доўгія гады, забудова стала больш шчыльнай. Найбольш інтэнсіўнае будаўніцтва на тэрыторыі замка ішло ў XII — пачатку XIII ст. забудова аднаўлялася кожныя 6—8 гадоў. Цэнтральная частка замкавага двара мела драўляную жылую забудову, якая захоўвала сваю планіроўку на працягу XII—XVII стагоддзяў. Асноўная вуліца шырынёй 2 метры, вымашчаная часанымі дошкамі, ішла ад уязной брамы да плошчы, на якой, верагодна, знаходзілася драўляная царква. Уздоўж вуліцы і адыходзячых ад яе завулкаў стаялі невялікія агароджаныя двары, якія належалі рамеснікам і чэлядзі:7. Сярэднія памеры горадзенскіх жылых пабудоў XI—XIV ст. складалі 12—16 м², шырыня вуліц — 2—3,2 м. Кожны двор меў драўляную хату (памерам прыкладна 4x4 м) з глінабітнаю печкаю і некалькі гаспадарчых пабудоў:7. Дамы зрубнай канструкцыі былі ў большасці аднапакаёвыя, але сустракаліся двух- і нават трохпакаёвыя дамы. Археолагі заўважылі, што, у адрозненне ад іншых гарадоў, у Гродне дамы ставілі не на зямлю, а на падмуркі з камянёў ці на ўкапаныя ў зямлю драўляныя палі. Падлога насцілалася з колатых драўляных дошак, у кутку знаходзілася печка-каменка:39. На тэрыторыі замка знаходзілася і некалькі сядзіб, якія складаліся з двух-пяці жылых і гаспадарчых пабудоў; магчыма, сярод іх былі і двухпавярховыя. Сядзібы агароджваліся частаколам з плах, двары, як і вулічная маставая, высцілаліся дошкамі:3. Аналіз шматлікіх знаходак рэшткаў керамічнага посуду дае ўяўленне аб этнічным складзе насельніцтва горада і сведчыць, што, акрамя дрыгавічоў і валынян, насельнікамі Горадна з’яўляліся прадстаўнікі заходнеславянскіх плямён:37-38. Абмежаваная абарончымі збудаваннямі, плошча гарадзішча не давала магчымасці паселішчу расці. Будаўніцтва перакінулася на супрацьлеглае ўзвышша, якое цяпер называецца Новым замкам, дзе сяліліся рамеснікі і гандляры:7. Пасяленне хутка развівалася і ўжо ў XII ст. мела моцныя драўляна-земляныя ўмацаванні. На паўночным схіле пагорка вучоныя знайшлі руіны мураванай сцяны даўжынёй каля 12 м, складзенай з цэглы-плінфы. Некалі яе даўжыня дасягала 45 метраў, шырыня — 1,5 м, а вышыня — не менш за 5 м. Рэшткі другой цаглянай сцяны былі выяўлены ва ўсходняй частцы дзядзінца. Падобныя драўляна-каменныя абарончыя збудаванні, якія датуюцца XII ст. на беларускіх землях больш нідзе не сустракаюцца:3:14. У спалучэнні з 30-метровай стромай гары і водамі Нёмана старадаўні Горадзен быў амаль непрыступны:25. У пачатку XII ст. крэпасць ператварылася ў княжацкую рэзідэнцыю (замак), сталіцу ўдзельнага княства. На беразе Нёмана быў пабудаваны двухпавярховы княжацкі хорам, у цэнтры замка ўзведзена вялікая багата аздобленая Ніжняя царква, якія значна ўзвышаліся над сціплай драўлянай забудовай:14. Тэрыторыя вакол царквы забудоўвалася драўлянымі будынкамі. Месцазнаходжанне царквы вызначала напрамак вуліц: адна праходзіла з поўначы на поўдзень, другая — з захаду на ўсход. Уязная брама знаходзілася ва ўсходняй частцы замка. Сярод асноўных заняткаў жыхароў паселішча было ворыўнае земляробства і жывёлагадоўля. Значнае месца займалі паляванне і рыбалоўства, пры гэтым паляванне ў сваім значэнні не саступала жывёлагадоўлі. Рамяство на першапачатковым паселішчы прадстаўлена толькі вырабамі ганчароў і кавалёў, яго развіццё пачалося толькі з узнікненнем горада, калі ў ім пачалі сяліцца шматлікія рамеснікі і гандляры:38. ### Замак падчас барацьбы з Галіцка-Валынскім княствам. Уваходжанне ў склад ВКЛ Да сярэдзіны XIII стагоддзя горад разам з замкам паступова развіваўся, яго абыходзілі стараной ваенныя ліхалецці. Так, большасць даследчыкаў сыходзяцца на тым, што Гродна пазбегла лёсу іншых старажытнарускіх гарадоў, якія загінулі падчас татара-мангольскага нашэсця. Прынамсі, факт знішчэння горада татарамі не знаходзіць археалагічнага пацверджання. Гродзенскае княства хоць і мела памежнае становішча і знаходзілася ў цесных сувязях з мясцовымі балцкімі плямёнамі, аднак і гэтыя адносіны мелі пераважна характар мірнага суіснавання:150. Становішча карэнным чынам змянілася ў сярэдзіне XIII стагоддзя, калі для замка і горада настаў час суровых выпрабаванняў. На працягу амаль дваццаці гадоў горад уяўляў сабой арэну ваенных дзеянняў. Пасля смерці ў 1241 годзе апошняга гарадзенскага князя Юрыя Глебавіча, унука Усевалада Давыдавіча, горад стаў аб’ектам жорсткай барацьбы паміж галіцка-валынскімі і літоўскімі князямі. 3 сярэдзіны 40-х гадоў XIII ст. намаганнямі Міндоўга і Эрдзівіла Горадзен увайшоў у склад Вялікага Княства Літоўскага. У 1253 годзе Даніла Раманавіч, князь галіцкі, захапіў горад пад сваю ўладу, але ненадоўга, бо ўжо ў 1259 яму прыйшлося ваяваць за яго зноў. Пасля смерці Данііла Раманавіча ў 1264 г. Горадзен перайшоў да яго сына Шварна Данілавіча. Пасля смерці Шварна Уладзімір Васількавіч валынскі не змог утрымаць Горадзен, і ў 1270 г. ён перайшоў у рукі літоўскага князя Трайдзеня, які, як мяркуецца, да гэтага быў горадзенскім князем. Каб умацаваць сваё становішча, Трайдзень пасяліў у Горадне і Слоніме прусаў, якія збеглі ад крыжакоў:33. У 1274 годзе Трайдзень разам з гарадзенскай дружынай напаў на Драгічын-Надбужскі, які належаў галіцка-валынскаму князю Льву Данілавічу, захапіў горад і «*избиша вся и мала и до велика*». Напад гарадзенцаў выклікаў жорсткую помсту князя Льва Данілавіча. У яго канфлікт з Трайдзенем былі ўцягнуты амаль усе суседнія княствы. Галіцкі князь звярнуўся за дапамогай да татарскага хана Менгуцімера, «*прося себе помочи у него на Литвоу*». Даўшы Льву войска на чале з ваяводам Ягурчынам, Менгуцімер адначасова прымусіў ісці на «Літву» залежных ад яго бранскага і смаленскага князёў. Да гэтага саюзу далучыліся пінская і тураўская дружыны. Руска-татарскі паход 1274 быў цяжкім ударам для Горадна, але ён не дасягнуў канчатковай мэты з-за сварак і адсутнасці адзінства ў стане саюзнікаў. | | | | | --- | --- | --- | | "| Пруси же и Бартеве, выехавше из города, удариша на не ночь и избиша е все, а другие изомаша и в город ведоша…Іпацьеўскі летапіс пра падзеі 1277 г. | "| У 1277 г. на горад зноў напала галіцка-валынскае войска на чале з князямі Мсціславам, Юрыем і Уладзімірам, але і на гэты раз іх напаткала няўдача. Перабежчык паведаміў гарадзенцам аб бязладдзі ў варожым войску, і яны направілі на яго дружыну прусаў. Прусы адных пабілі, другіх узялі ў палон. На наступны дзень паўднёварускія князі штурмавалі Горадзен. Як паведамляе летапіс, абаронцы горада «*аки мертва стояша на забролях города*». Такога адпору нападаючыя не чакалі і сталі прасіць міру, «*како города им не имати*», ды зышлі прэч: «*городу не вспеша ничего же тако возвратит а во свояси*»:58-59. Лічыцца, што з гэтага часу Горадзен канчаткова ўвайшоў у склад ВКЛ:33. ### Выгляд замка ў другой палове XIII — пачатку XV стагоддзя. Далейшае развіццё паселішча Дзядзінец па-ранейшаму меў драўляныя сцены-горадні, па версе ішла баявая галерэя, прыкрытая брустверам-забаролам. Захаваліся яшчэ і мураваныя сцены XII ст. Асноўнай кропкай абароны стала мураваная вежа-стоўп. Яна знаходзілася побач з брамай дзядзінца і выступала за лінію сцяны. Такое зручнае месцазнаходжанне давала магчымасць абаронцам трымаць пад абстрэлам мост, браму і частку прылягаючай да брамы сцяны. На гэты час прыходзіцца заняпад у эканамічным развіцці паселішча. Бесперапынныя войны, пастаянная пагроза знішчэння не спрыялі развіццю горада. Археалагічныя раскопкі на Старым замку выявілі трохметровы культурны слой, які ўтварыўся за адзначаны час. Ён бедны на знаходкі. Асноўную іх частку складае зброя, пераважна наканечнікі стрэл. Знаходак, якія б сведчылі аб стане рамяства, настолькі мала, што многія даследчыкі гавораць аб замаруджванні ці нават аб спыненні развіцця горада ў гэты перыяд. У гэты час у належным стане падтрымліваліся толькі гарадскія ўмацаванні, ніякага адмысловага будаўніцтва не вялося:33-34. У 1312 годзе горадзенскім кашталянам стаў князь Давыд Даўмонтавіч, які здолеў абараніць горад ад крыжацкіх навал. Атрымаўшы доўгачаканы перадых у бесперапынных бойках з крыжакамі, гарадзенцы пачалі адбудоўваць свой горад і замак:35. Менавіта ў гэты час, у XIV ст. на руінах згарэлай у 1183 годзе Ніжняй царквы пабудаваны невялікі квадратны ў плане храм з адной апсідай — Гродзенская Верхняя царква. Як сведчыць Іпацьеўскі летапіс, у другой палове XIII ст. замак меў рубленыя сцены з бярвёнаў з прыкрытымі брустверамі баявымі пляцоўкамі. Камянецкая вежа на малюнку Н. Орды. Згодна з летапіснымі сведчаннямі, падобная вежа была пабудавана ў замку і была разабрана ў XVI ст. Яе месцазнаходжанне дакладна не вызначана. | | | | | --- | --- | --- | | "| Столп бо камен высок стоя перед вороты города, и бяху в нем заперлися Прузи, и не бысть им мимо онъ пойти к городу, побивахуць бо со столпа того; и тако приступиша к нему и взяша и, страх же велик и ужасть паде на городе, и быша аки мертвее стояще на заборолех города, о взятьи столпа, зане то бысть упование их.Іпацьеўскі летапіс пра падзеі 1277 г. | "| У гэты ж час у замку была ўзведзена магутная каменная вежа-данжон (верагодна, тыпу бергфрыд:3), вельмі падобная на Камянецкі слуп. Верагодна, што вежу-стоўп у Горадне пабудавалі валынскія майстры. Упершыню вежа ўзгадваецца ў пісьмовых крыніцах у 1277 годзе пры апісанні паходу галіцка-валынскіх князёў на Горадзен. Летапісец паведамляе, што «стоўп» стаяў перад уездам у замак, перад самымі варотамі. Вежа-данжон прастаяла да XVI ст. пасля чаго была разабрана:25. Досыць цікавай уяўляецца праблема размяшчэння ў сістэме замкавых умацаванняў Горадзенскага «стаўпа». Большасць даследчыкаў лічыць, што ён знаходзіўся на пляцоўцы Старога замка, непадалёк ад увахода і ў структуры сцен, — там, дзе паказана высокая круглая вежа на гравюры Цюнта канца XVI ст. Аднак, уважліва прааналізаваўшы паведамленне Іпацьеўскага летапісу за 1277, польскія даследчыкі Ю. Вайцяхоўскі і С. Александровіч, а таксама іх беларускія калегі Ю. Заяц і М. Макараў прыйшлі да высновы, што «стоўп» мог размяшчацца на суседнім пагорку Ніжняга замка і быў злучаны з брамай Старога замка мостам. Такое размяшчэнне вежы стварала магчымасць поўнага кантролю над уваходам у замак, аднак яе захоп не азначаў падзення ўсяго «*града*», як гэта і апісана ў летапісе. Прыкладна такога ж меркавання прытрымліваўся М. Варонін, які лічыў, што мураваная вежа знаходзілася не літаральна перад замкавай брамай, а побач з ёй, выступаючы за лінію абарончых умацаванняў так, што з вежы можна было абараніць і сцены, і замкавую браму. Даследчык выказаў слушную думку аб тым, што «стоўп» XIII ст. быў уключаны ў склад больш позняга мураванага замка Вітаўта з высокай круглай вежай, якая стаяла на павароце ўсходняй сцяны замка і моцна выступала ўперад:21. У той жа час за межамі горада ўзнікае так званы «акольны горад» — гандлёва-рамесны пасад, які па плошчы быў ужо большы за дзядзінец і які ўжо ў XIV ст. згадваецца пад назвай «*Ніжні замак*»:25. У XIV ст. на руінах згарэлай у 1183 г. Ніжняй царквы пабудаваны невялікі квадратны ў плане храм з адной апсідай — Гродзенская Верхняя царква. ### Замак падчас барацьбы з крыжацкай навалай. Давыд Гарадзенскі У XIII—XIV стст. Горадзенскія ўмацаванні лічыліся ключом да Панямоння, авалодаць замкамі імкнуліся крыжакі:33-34. Гэты ключ не толькі замыкаў водны і сухапутны шлях у глыб краю, але і ахоўваў заможны горад, які быў значным гандлёва-рамесным, рэлігійным і культурным цэнтрам вялізнага краю зямель усходняга славянства:26. Крэпасць над Нёманам з яе выгоднай стратэгічнай пазіцыяй была галоўнай перашкодай на шляху ўсходняй экспансіі нямецкага ордэна, а сам горад — важнай эканамічнай базай у барацьбе Вялікага Княства Літоўскага з крыжакамі: тут знаходзіліся асноўныя склады правіянту і амуніцыі. Кожны паход супраць нямецкіх рыцараў пачынаўся з Горадні, у тым ліку і на Грунвальд у ліпені 1410:4. Фармальнаю нагодаю для паходаў сталі язычнікі-прусы, якія схаваліся тут:151. | | | | | --- | --- | --- | | **Год нападу** | **Кіраўнікі аблогі і колькасць нападаючых** | **Вынік** | | 1284 | Конрад Цірнберг, магістр Тэўтонскага ордэна | Захоплены з-за здрады абаронцаў | | 1296 | Зігфрыд Райберг, камандор з Бальгі | Замак выстаяў, разрабаваны ваколіцы | | 1296 | Генрых Зуцверт | Замак выстаяў, нападаючыя панеслі вялікія страты | | 1305 | Конрад Ліхтэнхаген, камендант Брандэнбурга, комтур | Замак выстаяў, конніца Гедзіміна адкінула ворага | | 1306 | Альберт Гагель, 400 воінаў | Беспаспяховы набег | | 1306 | Эбергард Варнемберг, камандор Кенігсберга, 100 ордэнскіх братоў і 6000 коннікаў | Беспаспяховы набег | | 1311 | комтур Ота фон Берген, 5 рыцараў і 400 коннікаў | Няўдалы, войска Гедзіміна разграміла захопнікаў | | 1314 | Генрых фон Плоцке, магістр Кенігсберга, каля 5000 коннікаў | Замак выстаяў, конніца Гедзіміна адкінула ворага | | 1328 | Вернер Арсялен, гросмайстар Тэўтонскага ордэна, 60 рыцараў і 300 ратнікаў | Замак спалены, жыхары заплацілі кантрыбуцыю | | 1362 | Генінг Шындэкопф, магістр Тэўтонскага ордэна | Няўдалы набег, захопнікі разбіты пры пераправе цераз Нёман | | 1364 | нямецкі граф фон Ханаў з Лівоніі | Замак выстаяў, ваколіцы спалены | | 1373 |  ??? | Замак выстаяў | | 1375 | Альберт фон Заксан, прэфект Ратэнбурга | Замак выстаяў | | 1377 | Тэадорых фон Эльнер | Замак выстаяў | | 1379 | Крыжакі-аўстрыйцы, каля 2000 ваяроў | Замак выстаяў | | 1390 | Ягайла, польскі кароль | Замак здаўся пасля 50-дзённай аблогі | | 1393 | Тэўтонскі ордэн | Замак узяты і спалены | | 1402 | Тэўтонскі ордэн | Замак выстаяў, ваколіцы спалены | Першае сутыкненне з крыжакамі адбылося ў XIII ст. і стала для абаронцаў Горадна адначасова і трагічным, і павучальным. У 1284 годзе войска магістра Тэўтонскага ордэна Конрада Цірнберга ўзяла горад у аблогу. Крыжакам не ўдалося штурмам узяць замак, гараджане рашуча адбівалі ўсе навалы. Захопнікі завалодалі горадам толькі пасля здрады прусаў Скомунда і яго брата:63, якія раней жылі ў Прусіі, спалілі горад і разбурылі ўмацаванні. Замак быў хутка адноўлены і ўжо ўзімку 1296 года зноў абложаны Тэўтонскім ордэнам на чале з камендантам Бальгі Зігфрыдам Райбергам. Нягледзячы на тое, што вораг узяў сам горад і разбурыў яго, гэтак жа як і наваколлі, уласна замак крыжакі не ўзялі, а сам Райберг, відаць, загінуў пад сценамі замка. Паход крыжакі паўтарылі праз некалькі месяцаў на чале з камендантам Бальгі Зуцвертам. Рыцары сустрэлі такое моцнае супраціўленне абаронцаў замка, што вымушаны былі бясслаўна вярнуцца дадому:26. Зімой 1305 года адбылася чарговая аблога. Два дні абараняліся гарадзенцы, пакуль не прыйшла дапамога. У 1306 крыжакі ізноў з’явіліся пад сценамі замка, і ў гэты раз гродзенскія ваяры паспяхова змагаліся з імі, крыжакі змаглі заняць толькі пасад. Яшчэ два напады ордэнцаў у 1311 і 1314 гадах аказаліся няўдалымі для іх:5: нягледзячы на тое, што велічыня войска даходзіла да 6000 чалавек, ім так і не ўдалося захапіць замак. У той цяжкі для Горадзеншчыны час вялізную ролю ў абароне Горадна і ўсяго Панямоння адыгрываў кашталян горадзенскага замка князь Давыд. Давыд праславіўся як мужны абаронца Горадна, граза прускіх, лівонскіх, дацкіх і нямецкіх рыцараў. Нягледзячы на тое, што Давыд быў праваслаўным, вялікі князь Гедзімін выдаў за яго сваю дачку — прыгажуню Біруту. Ваенны талент Давыда быў такі моцны, што Гедзімін аказваў Давыду перавагу перад сваімі братамі і сынамі ў ваенных справах з суседнімі землямі. У пачатку 1324 года ў Вялікі пост вялікае войска крыжакоў тайна напала на радавую сядзібу Давыда Верцялішкі, ушчэнт спаліла яе і забіла ўсіх жыхароў. У адказ на гэта злачынства князь зрабіў паход у Мазовію і разбіў вялікае войска праціўніка. А ў 1326 ён з 1200 вершнікамі і з саюзным атрадам палякаў здзейсніў спусташальны паход на Брандэнбург. Як кінжал увайшло гэтае войска ў самае сэрца Германіі, дайшоўшы да Франкфурта-на-Одэры. Не могучы супрацьстаяць войску Давыда, крыжакі падкупілі польскага рыцара Андрэя Госта, які здрадніцкім ударам у спіну забіў палкаводца ў ягоным шатры. Пакуль быў жывы Давыд Гарадзенскі, крыжакі Прускага ордэна не адважваліся нападаць на Горадзен. Са смерцю князя скончылася паласа адноснага спакою ў жыцці гарадзенцаў:29. У пачатку восені 1328 вялікае войска крыжакоў на чале з гросмайстрам Тэўтонскага ордэна з атрадам колькасцю 60 рыцараў і 300 простых ратнікаў падышло да сцен Горадна:63. Большая частка войска крыжакоў схавалася на подступах да замка, а каля 400 чалавек пачалі рабаваць прадмесці, пасля чаго адышлі. Жыхары горада, вырашыўшы, што крыжакі адышлі дадому, выйшлі з умацаванняў. У гэты час захопнікі з засады кінуліся на горад, захапілі замак, разрабавалі яго і спалілі, а жыхары заплацілі вялікую кантрыбуцыю. Экспазіцыя зброі ў музеі замка. На доўгім крыжацкім мячу маецца надпіс — «*Пі кроў*», які гучыць як дэвіз захопнікаў Жыццё ў Горадне наладзілася толькі ў сярэдзіне XIV ст. Так, у 1356 годзе жыхары Горадна ўдзельнічалі ў ваенным паходзе ў прускую правінцыю Альтэнштадт і ўзялі ў аблогу горад Гутэнштадт, а на пачатку лета галоўны маршалак Прускага ордэна Генінг Шындэкопф з вялікім войскам накіраваўся ў Горадна. Рыцары спрабавалі пераправіцца цераз Нёман, але ў гэты час іх атакавалі гараджане. Страты ворага, відаць, былі даволі вялікімі, бо кіраўнікі паходу адмовіліся ад аблогі Горадна. У 1364 годзе ўдачы пад сценамі Горадзенскага замка шукаў ужо Лівонскі ордэн, пад сцягі нямецкага графа фон Ханаў сабралася каля 40 князёў з розных краін Еўропы. Англійскія рыцары пераправіліся цераз Ла-Манш, каб пад сцягам заступніка ўсіх рыцараў св. Георгія пашукаць удачы пад непрыступным замкам, вядомым усёй рыцарскай Еўропе. Аднак удача ад крыжакоў адвярнулася, замак застаўся няскораным, усю злобу крыжакі спагналі на наваколлях Горадна (паводле іншых звестак, гарадзенскі князь Патрык выйшаў насустрач захопнікам з харугвамі і крыжамі, каб паказаць, што перад імі хрысціянскі горад, і тым самым выратаваў Горадна:151). Лівонскі храніст зазначыў, што ваяры «бязлітасна знішчылі наваколлі Горадна, забраўшы шмат людзей у няволю». Крыжакі паўтарылі паход у жніўні 1373 года. У 1375 войска прэфекта Ратэнбурга герцага Альберта фон Заксена сустрэла жорсткі адпор жыхароў Горадна. Галоўнымі абаронцамі горада і замка былі простыя жыхары. Удача была на баку абаронцаў, большасць захопнікаў была забіта ці паранена, сам герцаг трапіў у палон, астатнія збеглі з поля бою. Аднак ужо ў 1377, а пасля і ў 1379 прускія крыжакі пры падтрымцы 2000 аўстрыйскіх і іншых еўрапейскіх рыцараў зноў з’яўляліся пад сценамі Горадна:29. Новы этап у жыцці замка пачынаецца ў часы валадарства Вітаўта, які стаў гарадзенскім князем у 1376. Горадзен быў спадчынным уладаннем князя. Пасля таго, як у 1386 яго стрыечны брат Ягайла стаў польскім каралём, Вітаўт стаў прэтэндаваць на велікакняжацкі сталец у Вільні. Паміж братамі пачалася зацятая міжусобная барацьба, адным з эпізодаў якой стала аблога гарадзенскага гарнізона ў 1390. Замак, якім валодаў Вітаўт, спазнаў 50-дзённую аблогу з боку войскаў Ягайлы. Напачатку пасля шматразовых штурмаў паў Ніжні замак. У гэты час Вітаўт у саюзе з крыжакамі спрабаваў дапамагчы абаронцам замка з уласназробленых умацаванняў на супрацьлеглым боку Нёмана, якія ён назваў Новы Горадзен. Цераз раку быў працягнуты жалезны цэп, на якім умацавалі чаўны і такім чынам зрабілі мост. Па ім з замка вынеслі параненых, а таксама ўвялі падмацаванні ў замак. Такі стан спраў не задавальняў Ягайлу, які загадаў вышэй па цячэнні пасекчы тоўстыя дрэвы, звязаць іх у плот і пусціць па рацэ. Такі імправізаваны таран зваліў мост, становішча абаронцаў замка пагоршылася, і на 50-ы дзень аблогі замак здаўся:9. Вядомы гісторык Ян Длугаш паведамляе, што ў 1390 годзе ў штурме Старога замка бралі ўдзел бамбарды, балісты і ўжываўся розны ваенны рыштунак:23. Каб заручыцца падтрымкай гарадзенцаў, Ягайла ў 1391 годзе дае гораду першы прывілей на самакіраванне па Літоўскім праве і ўзмацняе гарнізон крэпасці атрадам польскіх ваяроў. Але калі ў тым жа годзе Вітаўт разам з саюзнымі крыжакамі на чале з Конрадам Валенродам:151 падышоў да горада, гарадзенскія ваяры зачынілі польскіх салдат у вежы і здалі крэпасць. За дапамогу ў барацьбе з Ягайлам Вітаўт дазваляе крыжакам пабудаваць у сваіх уладаннях тры замкі: Нойгартэн, Метэнбург і Рытэнсведэр:65. Саюз Вітаўта з крыжакамі быў нядоўгім, пасля падпісання Востраўскага пагаднення 1392 ён аб’яднаўся з Ягайлам супраць агульнага ворага — Прускага ордэна. У адказ ордэн арганізаваў у 1393 паход вялікага рыцарскага войска на Горадна. Пасля трохдзённага штурму замак быў захоплены і зруйнаваны. Але ўжо праз некалькі год замак паўстаў з попелу:26-29. У Гродне захаваўся тапанімічны напамін пра тагачасныя напады — вёска *Падкрыжакі*, якая нядаўна ўвайшла ў межы горада:63. ### Замак Вітаўта У 1398 годзе здарыўся моцны начны пажар у драўляным замку, у якім ледзь не загінуў сам Вітаўт разам з сям’ёй:29. Паводле паданняў, Вітаўт разам з жонкай паспеў выскачыць з ахопленага агнём будынка дзякуючы прыручанай малпе. Але палац і іншыя пабудовы згарэлі ўшчэнт:36. Замак Вітаўта на гравюры канца XVI ст. Пасля было вырашана больш не будаваць драўляныя збудаванні, на месцы дзядзінца паўстаў моцны каменны замак. Для свайго часу замак быў выключна моцным абарончым, першакласным умацаваннем. У ім гарманічна спалучаліся прыродныя ўмацаванні, на якіх быў пастаўлены моцны комплекс каменных умацаванняў, за якімі падчас небяспекі хаваліся гараджане і навакольнае насельніцтва:30. Згарэўшыя рэшткі старога замка разабралі, часткова скінулі ўніз, а на іх месцы пабудавалі новыя мураваныя сцены. Падмуркі з вялікіх камянёў на росчыне заклалі на глыбіню аднаго метра, яны былі зроблены з вялізных валуноў, перакладзеных радамі вялікапамернай цэглы. На думку Я. Вайцяхоўскага  (польск.) (бел. муроўка сцен замка блізкая да муроў прыбалтыйскіх, а дакладней, літоўскіх замкаў:26. Гісторык архітэктуры У. Чантурыя параўноўвае муроўку замка ў Гродне з муроўкай сцен пскоўскага і гдоўскага крамлёў, звязваючы падабенства з тым, што замак, верагодна, узводзілі калажане, якіх князь Вітаўт узяў у палон пры паходзе на Пскоў. Магутныя сцены трохметровай таўшчыні былі зроблены з каменю і вялікапамернай цэглы і дасягалі вышыні 6—8 метраў:36. Звернутая да Нёмана сцяна была 120 м у даўжыню, сцяна з боку Гараднічанкі — 90 м, сцяна з боку горада складалася з двух участкаў — 24 і 46 м. Замак меў пяць веж, у тым ліку вежу-браму, круглую ў аснове вежу-слуп і яшчэ тры квадратныя ў аснове вежы памерам 12x12 м:30. Вежа-брама з турмой пад ёй мела пад’ёмны мост цераз сухі роў, які аддзяляў яе ад гарадскога пасада — Гродзенскага ніжняга замка. У верхняй частцы вежы знаходзіліся навісаючыя байніцы-абламы, за зубцамі — баявая пляцоўка. Другая вежа знаходзілася на беразе Нёмана, 3-я — на мысе Гараднічанкі, 4-я — у паўночна-ўсходнім куце, пятай вежай замка быў, напэўна, «стоўп». Нервюры і партал гатычнай вежы на мысе замка насупраць Каложы былі выкладзены з профільнай цэглы, якую знайшлі падчас раскопак. Пры пабудове замкавых муроў, акрамя палявых камянёў, выкарыстоўвалася вялікапамерная цэгла-пальчатка, сярэднія памеры якой роўныя 27—28x13—12x8—8,5 см:24. План замка Вітаўта паводле рэканструкцыі Вайцяхоўскага У лінію абароны ўваходзіў новы каменны палац Вітаўта, які меў памеры 45x15 метраў. 50-метровы сухі роў аддзяляў замак ад горада і Ніжняга замка, умацаванні апошняга таксама былі каменнымі. Рэшткі гэтых умацаванняў, пабудаваных у XIV-XV стст. яшчэ бачны на гравюры Гродна 1568 г.:30 Мураваны палац Вітаўта быў пабудаваны паміж круглай і паўночна-усходняй вежамі. Двухпавярховы будынак быў прыстасаваны да абароны. Сцяна, звернутая ў бок горада, мела вузкія вокны-байніцы:36. Магутныя контрфорсы ўмацоўвалі сцены і вежы. Уся архітэктура замка, які стаў прадстаўнічай княжацкай рэзідэнцыяй, мела гатычныя рысы:6. У другой палове XV — пачатку XVI ст. спічастыя гатычныя дахі замкавага палаца аздабляла зялёная паліваная вільчаковая дахоўка з вялікім дэкаратыўным шыпам:24. Палац князя прымыкаў і злучаўся з уязной вежай праз другі паверх, з другога паверха палаца меўся пераход таксама да брамнай вежы:27. Да абарончых сцен прымыкалі гаспадарчыя пабудовы. Так, да абарончых сцен з боку абедзвюх рэк — Нёмана і Гараднічанкі прымыкалі каменныя казематы, якія мелі рознае ваенна-гаспадарчае прызначэнне. Гатычны каземат, падмуркі якога былі знойдзены ў раскопе ў 1985, быў пабудаваны на рэштках сцяны XII ст. Ад яго захаваліся пяты скляпенняў і спаленая драўляная падлога, каземат разбурыўся падчас вялікага пажару ў XVI ст. Двор перад княжацкім палацам і брамай быў забрукаваны:25. Будоўля замка скончылася прыкладна ў 1400 годзе:152, а ўжо ў 1402 і 1403 гадах зноў адбудаваны замак зведаў апошнія крыжацкія аблогі. Але захопнікі нават не спакусіліся яго штурмаваць, абмежаваўшыся толькі рабаваннем ваколіц:36. Палац Вітаўта быў амаль цалкам разабраны пасля пабудовы палаца Баторыя, толькі ў двух месцах часткі яго ўключылі ў новы палац, збудаваны паводле тагачасных навамодных архітэктурных павеваў. Ад яго засталася толькі паўночная сцяна даўжынёй 9,7 м і вышынёй 2 м:15, з тарца паўночнай сцяны палаца Вітаўта захавалася частка гатычнай вежы і невялікага акна, з паўднёвага тарца відаць пераход да брамнай вежы. Археолагі расчысцілі ніжнія часткі сцен палаца Вітаўта, і яшчэ ў 1950-я гады наведвальнікам музея паказвалі гэтыя муры ў падвалах будынка. Аднак у «часы застою» (1970-я гады) малакваліфікаванае кіраўніцтва музея не цаніла гэтыя руіны — сутарэнні палаца былі прыстасаваны пад распранальню для наведвальнікаў, пры гэтым частка помніка была непапраўна пашкоджана:27. ### Замак пасля бітвы над Грунвальдам. Кароль Казімір і каралевіч Казімір Казімір IV Ягелончык (мастак Ян Матэйка) шмат часу праводзіў у сваёй гродзенскай рэзідэнцыі. Сюды яму прывезлі каралеўскую карону, тут ён сустрэў свой апошні дзень жыцця. Пасля грунвальдскай бітвы (1410), у якой удзельнічала і гарадзенская харугва, для горада пачалося мірнае жыццё. З ворагам, які больш за стагоддзе раздзіраў Беларускае Панямонне, было скончана. Аднак умацаванні замка яшчэ падтрымліваліся ў належным стане, для гэтага гараджане неслі так званую «гарадавую працу». Яны даглядалі не толькі за станам гродзенскіх умацаванняў, але і на 60 дзён накіроўваліся на працы па рамонце іншых замкаў, у тым ліку і Віленскага. У сваю чаргу, на працы па ўмацаванню гродзенскай цвярдыні прыцягваліся жыхары іншых гарадоў, як, напрыклад, Ваўкавыска. Пасля атрымання Гораднам Магдэбургскага права ў ім была ўведзена гарадская ваенная арганізацыя з падзелам на дзясяткі і сотні, з уласнымі баявымі сцягамі і гербам. У замку знаходзілася вялікая колькасць зброі, а ў 1540—1541 гг. замкавую артылерыю абслугоўвалі дванаццаць пушкароў. Увогуле, у XV-XVI стст. з-за геаграфічнага становішча Гродна, які знаходзіўся ў глыбіні краіны, патрэба ва ўмацаваннях паступова змяншалася:31. Таму ў XV ст. пасля разгрому крыжакоў, а таксама ў сувязі з развіццём ваенна-інжынернай справы (удасканаленні, якія адбыліся ў галіне тактыкі аблогі і выклікалі ўвядзенне ў шырокі ўжытак агнястрэльнай зброі) Стары замак пачаў губляць сваё стратэгічнае значэнне, ператвараючыся ў велікакняжацкую рэзідэнцыю, а потым і ў месца правядзення пасяджэнняў гарадскіх і гродскіх судоў Гродзенскага павета, а таксама захоўвання актавых кніг гэтых устаноў:30-31. Аляксандр Ягелончык быў абраны вялікім князем на гарадзенскім сойме. Дрэварыт, 1506 Жыццё ў замках і горадзе ў гэты перыяд стабілізавалася. Неаднаразова тут адбываліся перамовы, сустрэчы вялікага князя Вітаўта і караля Уладзіслава II Ягайлы: так, яны тут разам святкавалі ў 1414 годзе Каляды і вяселле Вітаўта з Юльянай у 1416:69. Часта бываў у гродзенскіх замках пераемнік Вітаўта Свідрыгайла, потым Жыгімонт Кейстутавіч. З 1440 года замак перайшоў ва ўладанне вялікага князя Казіміра Ягайлавіча, у якім ён прымаў пасольства з Кракава, якое прывезла яму польскую каралеўскую карону. Вялікі князь літоўскі і кароль польскі Казімір Ягайлавіч часта спыняўся ў Гродне на адпачынак у час паляванняў і вандровак. Свой апошні дзень 6 чэрвеня 1492 ён сустрэў таксама ў Гродне, у пабудаваным насупраць Старога замка так званым *Каралеўскім доме*:6. У тым жа годзе гарадзенскі сойм абраў чарговага князя — Аляксандра:59. З Гродзенскім замкам звязана жыццё і смерць каралевіча Казіміра, сына вялікага князя літоўскага і караля польскага Казіміра Ягайлавіча. Ён быў вядомы сваёй набожнасцю, і часта, прыходзячы да касцёла ўначы і заспеўшы вароты зачыненымі, ён клаўся перад імі на зямлю, раскінуўшы рукі крыжам, і маліўся да раніцы. Памёр малады каралевіч Казімір у замку ў Гародні 4 сакавіка 1484, пазней яго цела было перавезена ў Вільню і пахавана ў адмыслова пабудаванай капліцы ў кафедральным саборы. Падчас перапахавання высветлілася, што мошчы Казіміра нятленныя. У 1602 ён быў кананізаваны каталіцкай царквой і з таго часу лічыцца нябесным заступнікам Вялікага Княства Літоўскага і цяперашняй Літвы:10. ### Перабудова замка падчас панавання С. Баторыя. Выгляд замка Бадай што самым вядомым уладальнікам замка з’яўляецца кароль Рэчы Паспалітай Стэфан Баторый, які, не жадаючы залежаць ад прыдворных інтрыг у Кракаве і Вільні, ператварыў Гародню ў сваю галоўную рэзідэнцыю. Перад каралём стаяла ў той час важная задача — вызваліць усходнія землі Вялікага Княства Літоўскага ад войскаў Івана Грознага. Каб быць бліжэй да тэатра ваенных дзеянняў, з 1579 г. кароль фактычна пераносіць у Гародню сталіцу дзяржавы і ваенную стаўку. Стэфан Баторый знаходзіў тут супакой і адзіноту, пасля сваіх пераможных паходаў праводзіў час у паляўнічых забавах, прымаў замежных паслоў, тут жа склікаў Раду Сената Рэчы Паспалітай:11. | | | | | --- | --- | --- | | "| Яго вялікасць польскі кароль мае ў гэтым гарадку Гродне свой дом, які загадаў узвесці зусім нанова. I хоць той яшчэ не даведзены да канца, кароль тут многа спыняецца, бо мае добрую магчымасць паляваць. Да гэтага ў яго каралеўскай вялікасці асаблівае жаданне і ахвота, так што нярэдка на працягу 8 дзён не вяртаецца ў горад…Самуэль Кіхель, нямецкі падарожнік | "| Такім чынам, у 1576—1586 гг. Гродзенскі замак стаў галоўнай і любімай рэзідэнцыяй караля Стэфана Баторыя:26. Натуральна, стары, парадкам струхлелы замак вялікага князя Вітаўта ўжо не падыходзіў для караля з яго шматлікай світай і меў патрэбу ў карэннай перабудове. У адпаведнасці з найноўшымі архітэктурнымі павевамі Стэфан Баторый ператварыў Стары замак у пышную каралеўскую рэзідэнцыю, якая нагадвала сваім аздабленнем італьянскае палацца:11. Стары замак на гравюры Т. Макоўскага. 1600 Замак быў перабудаваны цягам 1580-х гадоў у стылі нямецкага маньерызму архітэктарам Юзафам Ройтэнам. Паводле версіі дырэктара гродзенскага гісторыка-краязнаўчага музея Ю. Кітуркі, замак быў перабудаваны архітэктарам Санці Гучы:26. Ініцыятарам перабудовы сваёй рэзідэнцыі быў сам кароль, Стэфан Баторый, які ператварыў Гродна ў фактычную сталіцу Рэчы Паспалітай. Пры ім пачалася перабудова верхняга Замка, пасля якой замак страціў суровыя, аскетычныя гатычныя рысы, пазбавіўшыся шэрагу старых пабудоў і веж. Знікае праезжая вежа, вежа-данжон XIII ст. палац Вітаўта:31. На месцы канюшняў замка Вітаўта па праекце архітэктара Ройтэна пабудаваны двухпавярховы маньерыстычны палац, які нагадваў у плане выцягнуты ў даўжыню і трохі перакошаны прамавугольнік памерамі 21x60 м. Палац быў увенчаны дэкаратыўным абарончым атыкам, упрыгожаны аркамі з фігурнымі завяршэннямі і тонкай аздобай акон. Адзіная выява палаца Стэфана Баторыя на гравюры Тамаша Макоўскага датуецца 1600 годам. Будынак меў высокі двухсхільны дах і быў накрыты чырвонай чарапіцай. У цэнтры галоўнага фасада знаходзілася парадная лесвіца, двух’ярусны рызаліт з аркадамі, якая вяла на другі паверх у каралеўскія пакоі. Астатнія ўваходы былі вельмі сціплыя. Уваход на першы паверх быў побач з параднай лесвіцай, а на трэці — у паўночным тарцы:4. Балюстрада была каменнай, а часткова — жалезнай. Фасад з боку горада ўпрыгожвалі эркеры: 6 па баках — шасцігранныя, з шасцю вокнамі і купалападобнымі дахамі, а ў цэнтры — прамавугольны эркер з чатырма вокнамі. Фасады і франтоны аздабляла двухколернае сграфіта. Такое аздабленне стваралася дзякуючы двухслойнай тынкоўцы. Яе ніжні слой нанасіўся растворам цёмна-шэрага колеру, верхні — белага. Пасля верхні тонкі слой прадрапваўся да ніжняга. Калі меркаваць па захаваўшыхся дробных фрагментах, то сграфіта ўяўляла сабой раслінны арнамент у выглядзе фестонаў, гірлянд з асобнымі выявамі: галава льва, геральдычныя матывы. Апошнія ўпрыгожвалі і браму. У аблямоўцы акон і дзвярэй малюнак сграфіта ствараў вакол архітэктурных дэталей умоўныя рамы, парталы, а каля эркераў — дэкаратыўныя паясы. Вокны мелі каменнае аздабленне ў выглядзе тонкіх ліштваў з раслінным арнаментам. Каменная разьба ўпрыгожвала таксама эркеры і парталы дзвярэй:6-7. Першы паверх замка Першы паверх палаца меў скляпеністыя перакрыцці, тут знаходзілася канцылярыя, архіў, скарбніца, кладоўка і вартоўня. Усяго на першым паверсе было дзесяць памяшканняў:152. З параднага квадратнага ў плане вестыбюля левыя дзверы вялі ў вялікую залу з сямю вокнамі і скляпеннямі на двух васьмігранных слупах (зараз яны ўключаныя ў перагародкі). Усходні слуп пастаўлены на падмурку сцяны Вітаўта, заходні абапіраецца на ўласны падмурак. Дзверы з вестыбюля насупраць увахода вялі ў прамавугольнае памяшканне з двума вокнамі, дзе, мяркуючы па вопісе 1653 года, захоўвалася сталовае срэбра. Памяшканне ў выглядзе няправільнай трапецыі каля службовай лесвіцы (з боку Гараднічанкі) адводзілася для архіва. Такая форма пакоя атрымалася ў выніку ўключэння часткі палаца Вітаўта ў баторыеўскі палац. На антрэсолях тут было памяшканне для вартаўнікоў. Астатнія пакоі ніжняга паверха прызначаліся для гаспадарчых і ваенных патрэб. Кардэгардыя каля ўезда была пабудаваная пазней (упамянутая толькі ў інвентары 1680 года), і гарнізон пакуль размяшчаўся ў памяшканнях побач з ім:28-29. Сцены першага паверха былі атынкаваныя, падлога складалася з керамічных плітак. Дзверы былі дубовыя, а некаторыя нават з жалеза, пафарбаваныя ў чорны ці зялёны колер, што надавала памяшканням рысы паважнасці і строгасці. У цэнтры першага паверха палаца знаходзіліся квадратныя сені. Толькі з іх можна было трапіць у ізаляваны ад іншых памяшканняў невялікі пакой з двума вокнамі ў бок горада, які выконваў ролю скарбніцы. Найбольш цікавай была вялікая скляпеністая зала ў паўночна-заходняй частцы палаца. Яе скляпенні трымаліся на васьмігранных калонах. Зала мела сем акон, з якіх тры выходзілі на надворак, а чатыры былі ў сцяне з боку горада:7. Другі паверх займалі каралеўскія пакоі — памяшканні з высокімі разнымі і ляпнымі, мураванымі альбо керамічнымі (з паліваных рознакаляровых плітак) падлогамі, кафлянымі печамі і дэкаратыўнымі каменнымі парталамі. На другім паверсе, згодна з інвентаром 1653 года, было 14 пакояў: сені, зала сталовая, пакой з боку двара, невялікая пярэдняя, пакой з боку горада з эркерам, пакой «бакавы», другі пакой «бакавы», трэці пакой «бакавы» з выхадам у сярэдні эркер, чацвёрты «бакавы» пакой, пакой з боку горада, пакой «убок ад надворка», памяшканне для целаахоўнікаў, пакой «таксама ад надворка», з якога дзверы вялі ў сені і на парадную лесвіцу:152-153. Апошняй у інвентары пазначана каралеўская спальня, кутні пакой з усходу, які меў выхад у эркер. Усе памяшканні аб’ядноўваліся ў тыповую палацавую анфіладу:7. Гэта былі багата аздобленыя вялікія памяшканні з высокімі столямі. Сцены былі аблямаваны паліраваным гіпсам. Каменны разны дэкор быў дапоўнены сграфітаваным роспісам з расліннымі міфалагічнымі матывамі. Столі ўпрыгожвала разьба ці ляпніна. Асабліва адметным было скляпенне ў сталовай зале «*з ружамі і кукламі залацістымі*», аналагічнае скляпенню пасольскай залы на Вавелі. Дзверы разныя і паліхромныя, часцей за ўсё з мармуровымі парталамі. Падлога была выкладзена мармурам ці рознакаляровымі паліванымі керамічнымі пліткамі. Выразным акцэнтам у аздабленні пакояў былі каміны і печы. Апошнія аблямоўваліся зялёнай паліванай ці вельмі дарагой паліхромнай рэльефнай кафляй. У атыку знаходзіліся памяшканні трэцяга паверха, якія асвятляліся невялікімі вокнамі. Сюды можна было трапіць толькі па пакручастай лесвіцы ў паўночным тарцы палаца. Наогул неабходна адзначыць, што ўнутранай сувязі паміж паверхамі не было, кожны з іх меў асобныя ўваходы:7. Я. Вайцэхоўскаму ўдалося рэканструяваць і вонкавыя фасады пабудовы Баторыя. Яны не былі сіметрычнымі: цэнтрам кампазіцыі з боку горада быў алькеж. Цэнтрам кампазіцыі дваровага фасада з’яўляўся рызаліт у яго сярэдняй частцы, але ён быў значна пасунуты ў бок брамы. У цэлым прапорцыі і ўпрыгожанні вокнаў фасада былі характэрнымі для эпохі Рэнесансу, прычым вокны ніжняга паверха ўпрыгожанняў не мелі (у адрозненне ад верхніх, за якімі былі каралеўскія пакоі). Куты палаца былі ўзмоцнены контрфорсамі, а на ўзроўні другога паверха — счасаны пад вуглом 45 градусаў. Да счасанай часткі прыстаўляўся алькеж васьміграннай формы. Яго восем арачных вокнаў падкрэсліваліся контурным арнаментам разьбы па каменю. Увесь будынак завяршаў высокі рэнесансны атык, дакладней, ступеньчаты франтон. У сваім першапачатковым выглядзе палац, несумненна, выглядаў вельмі паважна, паказваючы магутнасць і веліч караля:29. Да паўночнага крыла палаца прымыкаў выцягнуты ўздоўж замкавай сцяны будынак з сенцамі пасярэдзіне (пакоі «дворнага»). Далей знаходзіўся кухонны блок. Уздоўж заходняй сцяны размяшчаліся складскія памяшканні са скляпеннямі на арачных падмурках. Над імі знаходзіліся парадныя пакоі, якія пры дапамозе крытай галерэі злучаліся з каралеўскай лазняй. Усе збудаванні замкавага комплексу мелі атынкаваныя і пабеленыя сцены і дахі, пакрытыя пляскатай чырвонай дахоўкай. Уезд на палацавы падворак быў размешчаны крыху на ўсход ад ранейшай уязной вежы Верхняга замка:7. Брама мела вялікую арку-праезд і высокае надбрамнае памяшканне (у якім, як мяркуецца, знаходзілася капліца) з трыма вялікімі вокнамі, аздобленымі каменнымі ліштвамі. Тут былі мармуровыя падлогі і шыкоўны камін. Дах быў зроблены ў выглядзе вялікага купала, накрытага меддзю. Ад брамы да Новага замка вёў каменны мост з 16 вежачкамі і пад’ёмным звяном каля самой брамы:26. Да вежы з боку Нёмана, што засталася ад часоў Вітаўта, прымыкала каралеўская лазня. Над ёй знаходзілася «алебастравая зала» — улюбёнае месца адпачынку караля з цудоўным краявідам на Нёман і наваколле. Праз некаторы час залу ўпрыгожылі мармурам, але яна захавала сваю ранейшую назву. Палац, аднак, не страціў свайго абарончага прызначэння, што падкрэслівалася тоўстымі вонкавымі сценамі і цеснай сувяззю яго планіроўкі з іншымі замкавымі збудаваннямі: вежамі, уязной брамай з пад’ёмным мостам. Сцены на першым паверсе мелі таўшчыню ад 2 да 2,35 м, на другім — 1,6 м. Нават таўшчыня ўнутраных сцен палаца на першым паверсе вагалася ад 1,1 да 2 м, на другім — ад 0,45 да 1,3 м:7. Замкавыя сцены часоў Стэфана Баторыя былі складзены ў тэхніцы мяшанай муроўкі, калі рады камянёў выраўніваліся суцэльнымі радамі цэглы, прычым умацоўваліся яны як каменнымі, так і цаглянымі клінамі. Пры будаўніцтве выкарыстоўвалі цэглу двух колераў (чырвоная і жоўтая, даволі дрэнна абпаленая). Усе збудаванні замкавага комплексу мелі атынкаваныя і пабеленыя сцены і дахі, накрытыя пляскатай чырвонай дахоўкай. Як і ў ранейшыя часы, большую частку замкавага двара займалі драўляныя гаспадарчыя пабудовы і дамы замкавай чэлядзі. Некаторыя з іх падыходзілі да самага ганка палаца:27. Паступова Верхні замак усё часцей называюць Старым, і гэтую назву з цягам часу пачынаюць ужываць і ў дакументах:7. ### Дзейнасць С. Баторыя. Загадка смерці манарха У пабудаваным замку С. Баторый веў шырокую палітычную дзейнасць. Налічваюць да дзесяці прыездаў Стэфана Баторыя ў горад. У 1580 годзе кароль наведаў Гродна двойчы:100. У 1581 С. Баторый прымаў паслоў Івана Грознага, а ў 1584 — пасла англійскай каралевы Елізаветы I Герберта. У 1582 кароль сабраў у замку раду сената Рэчы Паспалітай, каб разгледзець прэтэнзіі шляхты. Кароль вырашыў тут справу жыхароў Рыгі, якія не прынялі Грыгарыянскі каляндар, а таксама справы Гданьска:78. Нарэшце, 2 лістапада 1585 г. Стэфан Баторый прыбыў у Горадзен на доўгі час: афіцыйна — каб кіраваць упрыгожаннем замка, а фактычна — каб рыхтаваць тут новую вайну супраць Маскоўскай дзяржавы. У жніўні 1586 г. Баторый прымаў у Горадне пасольства рускага цара Фёдара, на люты 1587 г. рыхтаваў вальны сойм Рэчы Паспалітай, ад якога чакаў падтрымкі сваёй задумы:100. Стэфан Баторый. Невядомы мастак, каля 1576 Тут, у Гродна, 12 снежня 1586 года Стэфан Баторый памёр. Як паведаміў яго асабісты лекар Сімон Сымоніус, хутчэй за ўсё, Баторый памёр ад запалення лёгкіх:78. | | | | | --- | --- | --- | | "| Калі ў 1586 годзе кароль знаходзіўся ў Гродне, паміж днямі 25 лістапада і 8 снежня стаялі моцныя маразы, цяжкія нават для тых, хто нарадзіўся ў гэтай краіне. Нягледзячы на такое надвор'е, кароль штодня раніцай адпраўляўся на ловы (звяроў), не апрануўшыся як след. У дзень 2 снежня, калі быў халодны і моцны вецер… выправіўся кароль яшчэ перад усходам сонца на дзікоў у лес кундзінскі, за пяць ці шэсць міль ад Гродна. Нягледзячы на боль, ён паляваў яшчэ два дні…Сімон Сімоніус з Лукі, лекар С. Баторыя | "| Усеагульнае ўяўленне пра Баторыя як пра чалавека жалезнага здароўя аказалася міфам: кароль з маладосці меў на назе незагойную гнойную рану, у спадчыну ад бацькі яму дасталася эпілепсія. Пра сапраўдны стан здароўя караля ведала толькі яго бліжэйшае акружэнне, на паляваннях і войнах ён вёў сябе так, нібыта хваробы яго не турбуюць. Дні з 25 лістапада па 7—8 снежня 1586 г. (паводле новага календара) былі на Гродзеншчыне выключна марознымі, ветранымі, імглістымі, нават мясцовыя жыхары цяжка пераносілі такое надвор’е. Але, нягледзячы на надвор’е, кароль увесь час праводзіў на паляванні. 4 снежня кароль вярнуўся з палявання хворы, з ціскам у грудзях і прыступамі задышкі, аднак ужо 7 снежня, не звярнуўшы ўвагі на перасцярогі медыка, зноў сеў на каня і паехаў у Фару Вітаўта на набажэнства. Наступныя дні яго арганізм змагаўся са смерцю. Паміж прыдворнымі медыкамі Міколам Бучэла з Падуі і Сімонам Сімоніем з Лукі не было аднадумства ні адносна дыягназу, ні метадаў лячэння. Перыядычныя прыступы з сутаргамі і стратай прытомнасці адзін з іх прыпісваў астме, другі — эпілепсіі. Баторый захоўваў надзею на выздараўленне, але 12 снежня 1586 года а шостай гадзіне вечара яго не стала. Назаўтра паведамленне пра смерць караля, нягледзячы на тое, што гэта ўтойвалі, разышлося па горадзе. З усіх бакоў горада пачалі збягацца да каралеўскай рэзідэнцыі людзі, настойліва дапытваючыся пра праўдзівасць навіны. Вестка хутка разнеслася па Рэчы Паспалітай і па Еўропе і ўсюды выклікала шок. Завязалася спрэчка аб прычынах смерці Стэфана Баторыя. Прыдворных лекараў абвінавачвалі не толькі ў нядбайным лячэнні, але нават у атручванні караля. Сімоній і Мікола Бучэла пачалі ўскладаць адзін на другога віну за няправільнае лячэнне караля, іх палеміка расцягнулася на 3 гады. Апісанне хваробы Баторыя вылілася ў 1000 старонак друкаванага тэксту, якія, аднак, не высвятлялі прычыны смерці манарха. Каб высветліць ісціну, 14 снежня цела нябожчыка анатаміравалі. Гэта было першае анатаміраванне на тэрыторыі Ўсходняй Еўропы. Ускрыццё рабіў гарадзенскі цырульнік Ян Зігуліс. Цела Баторыя паўтара гады спачывала ў Фары Вітаўта, дзе ён завяшчаў сябе пахаваць. Але потым, насуперак яго запавету, было вырашана перапахаваць караля ў Кракаве. 29 красавіка гродзенцы развіталіся з целам манарха, ва ўрачыстым перапахаванні рэшткаў Баторыя ўдзельнічала вялікая колькасць польскіх і ліцвінскіх паноў-радцаў і ўраднікаў, высокае духавенства. 23 мая 1588 года ў Кракаве адбылося ўрачыстае перапахаванне:100. ### Замак у XVII стагоддзі. Соймы Рэчы Паспалітай. Рэстаўрацыя замка Наступныя каралі Рэчы Паспалітай з дынастыі Вазаў ужо не надавалі Гродну такога значэння, хаця Уладзіслаў IV неаднаразова бываў у сваёй гродзенскай рэзідэнцыі. У XVII ст. замак пачынае губляць абарончую ролю, у ім знаходзіліся галоўныя каралеўскія службы. У арсенале замка па стане на 1641 год захоўваліся даспехі на 600 чалавек, некалькі соцень мушкетаў і шпаг. Цяжкі лёс выпаў гродзенскаму замку ў сярэдзіне XVII ст. Вайна з Масковіяй дайшла да Гродна толькі ў 1655 годзе, усё насельніцтва горада змагло загадзя эвакуіравацца ўглыб Польшчы. 22 чэрвеня горад без перашкод захапілі войскі рускага ваяводы Я. К. Чаркаскага. У спусцелым і струхлелым замку былі праведзены абнаўленчыя работы:32. У канцы ваенных дзеянняў адзіным востравам, у якім бараніўся расійскі гарнізон, заставаўся замак. Толькі ў сакавіку 1661 года мясцовая шляхта на чале з маршалкам Гарадзенскага павета Крыштафам Бухавецкім прымусіла ворага пакінуць замак. Як сведчаць крыніцы, Бухавецкі, «застаўшы выбраным палкоўнікам на патрэбы Гродзенскага павета […] да ахаплення вераломнага непрыяцеля, што застаўся ў фартыфікацы гарадзенскай […] тую фартэцу ад непрыяцеля адбіў»:32. Нягледзячы на тое, што падчас вайны замак быў спустошаны і значна пашкоджаны, у 1673 пры каралі Міхале Карыбуце Вішнявецкім на Варшаўскім сойме было прынята рашэнне аб правядзенні кожнага трэцяга генеральнага сойма Рэчы Паспалітай у Гродне. Пасяджэнні планавалася праводзіць у Старым замку, і таму паўстала пытанне аб тэрміновым аднаўленні каралеўскай рэзідэнцыі для патрэб сойма:8. На сойме 1676 года было вырашана прызначыць «*на рэстаўрацыю замка Гродзенскага, для ранейшага саймавання канстытуцыяй 1673 г. суму злотых трыццаць тысяч з падаткаў экстраардынарных, на цяперашнім сойме прынятых*». Аднаўленчыя работы, між тым, зацягнуліся, што было адзначана на чарговым сойме, які быў скліканы ў Варшаве ў 1677 годзе:32-33. Крыштаф Жыгімонт Пац. Д. Шульц, 1670 Рамонтна-будаўнічыя работы адбываліся на працягу пяці гадоў адбудавання пад кіраўніцтвам вялікага канцлера літоўскага і старосты гарадзенскага К. Паца. Па некаторых звестках, менавіта ў гэты час каля замкавай сцяны з боку Нёмана быў узведзены будынак, які прызначаўся для пасяджэнняў сойма і меў дзве залы — *Пасольскую* і *Сенатарскую*. Вядома, што гэтыя залы ўпрыгожвала ляпніна, галоўнай тэматыкай якой было ўхваленне рыцарскага саслоўя ў Пасольскай зале і рэспубліканскіх прынцыпаў дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай — у Сенатарскай. Сенатарская зала праз галерэі і вежу-браму злучалася з каралеўскім палацам. У палацы, уладаром якога ў той час быў Ян III Сабескі, адбыліся значныя змены ў бок спрашчэння:8. Перабудовы, праведзеныя Пацам у замку, закранулі і палац, галоўным чынам яго фасады. Былі знішчаны кутнія эркеры, аконныя праёмы пазбаўлены каменных аблямаванняў, якія замяніў ляпны барочны дэкор. На дваровым фасадзе замест рызаліту з лесвіцай была зроблена шырокая аднапралётная лесвіца барочнага тыпу, адноўлены скляпенні галерэі і падоўжаны будынак дворнага. У інтэр’еры галоўная ўвага надавалася парадным пакоям, асабліва аўдыенц-зале. Усё будаўніцтва вялося з жоўтай цэглы, сярэднія памеры якой роўныя 29x12x6 см. Будынкі замка былі зноў накрыты тонкай пляскатай дахоўкай:28. Першы гарадзенскі сойм пачаў свае пасяджэнні ў снежні 1678 г. яго маршалкам быў Францішак Сапега, літоўскі канюшы. На гэтым сойме было зацверджана Андросаўскае перамір’е з Расіяй. Чарговы сойм праходзіў у 1688 г. У хуткім часе адбылася нейкая значная катастрофа, якая вымусіла весці ў замку аднаўленчыя работы, а ў 1692 годзе трэці і апошні раз паслы і сенатары сабраліся на сойм у сценах Старога замка. Ужо ў час пасяджэнняў гэтых соймаў паслы часта скардзіліся на цеснату Старога замка і іншыя нязручнасці. Паступова ўзнікла думка аб узвядзенні новага палаца, які быў бы дастаткова велічным як каралеўская рэзідэнцыя і зручным для правядзення соймаў:8. Значную частку замка працягвала займаць драўляная забудова. З інвентару 1650 года вынікае, што найбольш шчыльна тэрыторыя замка забудавана ў цэнтральнай і заходняй частцы двара, тады як астатнюю частку Замкавай гары займаў каралеўскі палац. Спалучэнне шыкоўнай палацавай архітэктуры з простай забудовай прывяло А. Краўцэвіча да высновы, што маленькія драўляныя дамкі належалі замкавым рамеснікам і чэлядзі, пра што сведчаць і шматлікія знаходкі ў культурным пласце сядзіб XVI—XVII стст. У інвентары таксама адзначаецца, што ў асобных жытлах былі печы з зялёнапаліванай кафлі. Сядзібы аддзяляліся адна ад другой агароджай, што добра пацвярджае археалагічны матэрыял. Інвентар удакладняе і прызначэнне некаторых драўляных пабудоў: тут у XVII ст. існавалі кухні, ядальні, архіў, арсенал, мерніца, лазня, стайня, а таксама свірны:30. ### Замак у XVIII стагоддзі. Заняпад замка У 1705 годзе ў Старым замку адбывалася знакамітая сустрэча Пятра І з каралём Аўгустам II і ўзнік саюз двух манархаў супраць Карла XII:29. Падчас Паўночнай вайны Гродна стаў арэнай баявых дзеянняў. У верасні 1705 года стаў цэнтрам скаплення войскаў караля Аўгуста II і саюзнага яму расійскага цара Пятра І. Горад апынуўся ў частковай блакадзе войскаў шведскага караля Карла XII. У замку, як і ў цэлым у горадзе, былі тэрмінова адноўлены ўсе ўмацаванні. Але штурм не адбыўся. У сакавіку 1706 рускія войскі раптоўна пакінулі Гродна, патапіўшы пры ўцёках у Нёмане порах, ядры і пушкі. Дарэчы, некалькі з тых пушак было выцягнута з Нёмана падчас гідралагічных прац на рацэ ў 1970 гадах, дзве з іх красуюцца ля ўвахода ў музей:32. Падчас бегства расійскага войска з Гродна ў 1706 частка зброі была кінута ў Нёман. Ля ўвахода ў замак стаяць гарматы, знойдзеныя ў Нёмане. Падчас ваенных дзеянняў замак быў моцна пашкоджаны. Паводле тагачасных сведчанняў, жаўнеры Пятра I знішчылі актавыя кнігі Гродзенскага гродскага суда, якія захоўваліся ў замку, а ў 1708 годзе замак быў настолькі моцна разбураны шведамі, што выкарыстоўваць яго для соймаў было зусім немагчыма:153. Па назіраннях англійскага пасланніка ў Расіі Чарльза Вітварта, у 1706 Стары замак выглядаў як «*стос смецця*». Безнадзейны стан замка засведчаны ў інвентары Гродзенскай эканоміі 1712 года. У гэтым жа годзе гарадзенская шляхта на сваім сойміку даволі жвава і клапатліва абмяркоўвала пытанне грунтоўнай выправы разбуранага замка, настойваючы на тым, каб «*Рэч Паспалітая да рэстаўрацыі онага […] абмеркаваць мела ласку*». Доўгі час намеры аднаўлення замка не маглі дачакацца ажыццяўлення, застаючыся толькі на словах ці, у лепшым выпадку, на паперы. План замка ў 1708 г. Надзеі на адраджэнне Старога замка былі канчаткова пахаваны ў 30-я гады XVIII ст. калі на каралеўскім двары Аўгуста II выспеў і пачаў ажыццяўляцца замысел пабудовы новага каралеўскага палаца. У сувязі з гэтым Старому замку надавалася роля другараднай пабудовы, якую планавалася перабудаваць пад памяшканні для прыдворных. Згодна з рашэннем Аўгуста III (1746), у мэтах правядзення шляхецкіх судоў Гродзенскага павета на замку меркавалася ўзвесці «*два пакоі для канцылярыі, трэці на суды гродскія і земскія, чацвёрты на дэпазіт кніг*»:33-34. Такія абставіны ўрэшце прыводзілі да таго, што замак усё больш разбураўся. У 1729 годзе яго будынкі з боку Нёмана абваліліся ў раку, а ў 1735 вялікія страты нанёс буйны пажар:9. У 40—50-х гадах XVIII ст. комплекс Старога замка канчаткова страціў сваё становішча як каралеўскай рэзідэнцыі і быў перабудаваны саксонскімі архітэктарамі Пёпельманам і Кнобелем  (руск.) (бел.. Планіроўка палаца карэнна змянілася. Усе палацавыя флігелі былі перабудаваны з ужываннем фахверкавых сцен. У інтэр’ерах печы рабіліся з гладкай распісной кафлі:28. Падчас рамонту былі разабраны атык і шчыпец, дах зрабілі чатырохсхільным і накрылі яго хвалістай чарапіцай. Вокны паменшылі, што дазволіла аздобіць фасады пілястрамі з барочнымі картушамі. Вонкавая лесвіца была заменена на ўнутраную. У выніку ўсіх перабудоў замак набыў больш кампактны выгляд. Пасля рамонту ў Старым замку размясцілі розныя службы і частку світы караля:9. У 1752 г. падарожнік Вільгельм Шлемюлер засведчыў у сваім соймавым дзённіку аб занядбаным замкавым комплексе наступнае: «*Стары каралеўскі замак на ўзвышшы над Нёманам размешчаны і глыбокім валам абнесены […] частка з боку города цэлая і ў добрым стане двухузроўневая. Рэшта фактычна зруйнаваная*». У часы панавання Станіслава Аўгуста ў Старым замку праходзілі пасяджэнні Скарбовай камісіі ВКЛ. Славуты падарожнік Вільям Кокс  (англ.) (бел. які наведаў Гародню ў 1778 г. апісаў замкавыя пабудовы наступным чынам: «*Стары замак, які звычайна займалі каралі падчас соймавых нарад, стаіць на пясчаным узгорку, які ўзносіцца строма над ракой і стварае частку яе берага, ён усё яшчэ абнесены руінамі старадаўніх валоў. На супрацьлеглым баку ўзгорка стаіць новы каралеўскі палац, пабудаваны Аўгустам IIІ*»:33-34. ### Замак у XIX стагоддзі. У складзе ваеннага ведамства У XIX ст. у замку знаходзіўся ваенны клуб Пасля Трэцяга падзелу і скасавання незалежнасці Рэчы Паспалітай замак быў перададзены расійскаму ваеннаму ведамству, якому належаў на працягу больш чым 120 гадоў:4. На працягу ўсяго XIX ст. і першых дзесяцігоддзяў XX ст. замак знаходзіўся ў веданні рускіх, нямецкіх і польскіх ваенных улад. У часы Расійскай імперыі тут быў афіцэрскі сход, казарма, ваенны шпіталь, склады. У 1863—1864 гг. замак выкарыстоўваўся таксама як часовы астрог для ўдзельнікаў паўстання. Яшчэ каля 1880 г. над брамай замка знаходзіўся герб Стэфана Баторыя, які пасля быў зняты рускай ваеннай адміністрацыяй:153-154. У XIX ст. адбылося далейшае спрашчэнне замкавага комплексу. Зніклі флігелі з боку ракі Гараднічанкі. На нёманскім участку сцяны быў пабудаваны корпус казармы, ад якой ішоў брук пляца:29. Аздабленне фасадаў самога палаца было знішчана, дах пакрыты жалезам. Фасады палаца страцілі свой дэкор, і сцены сталі чыстымі. Над цэнтральнай часткай палаца надбудавалі трэці паверх, што дазволіла стварыць двухсвятловыя залы:12. * Замкавая гара на малюнках Н. Орды * * * ### Замак у XX стагоддзі. Адкрыццё музея. Археалагічныя даследаванні Замак Стэфана Баторыя, Зых Буйноўскі, 1926 За XX стагоддзе аблічча Старога замка змянілася нязначна. У 1920-я гады тут знаходзіліся: інфекцыйная бальніца, афіцэрскае казіно, лазня (якая размяшчалася на першым паверсе, з-за чаго вада напаўняла скляпенні), пральня і г.д. Толькі з пераносам музея ў замак пачынаюцца работы па яго адбудове і ўпарадкаванні навакольнай тэрыторыі:154. Тэрыторыя Старога замка ў 1938 г. Выгляд галоўнага корпуса замка з панадворку ў 2015 годзе. У 20—30-х гадах XX ст. польскімі ўладамі была праведзена рэстаўрацыя, на тэрыторыі замка быў у 1930 годзе адкрыты Гродзенскі дзяржаўны музей — цяпер Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей. Таксама былі праведзены некаторыя работы па кансервацыі і рэстаўрацыі розных элементаў замкавага комплексу XIV—XVI стст:29. Стары Замак пацярпеў падчас вераснёўскіх баёў 1939 года не вельмі значна, хаця менавіта ў замку абараняліся апошнія часткі гродзенскіх гімназістаў і паліцыі:154. У гады вайны Старому замку больш пашчасціла, і ён нязначна пацярпеў ад ваенных падзей. У другой палове 1940-х гг. працягваліся археалагічныя даследаванні, актыўна ствараліся экспазіцыі музея, якія пасля неаднаразова перабудоўваліся з улікам новых навуковых дадзеных:12-13. Ніжняя царква ------------- Асноўны артыкул: **Ніжняя царква, Гродна** Рэшткі Ніжняй царквы. Зараз захоўваюцца ў асобным павільёне Рэшткі царквы знойдзены падчас земляных работ 1932—1933 гг. якімі кіраваў Ю. Ядкоўскі. Ён выявіў заходнюю і паўднёвую сцены храма. Над выяўленымі помнікамі архітэктуры быў зроблен драўляны павільён. У 1949 г. на раскопках Ніжняй царквы працаваў М. Варонін:18. Лічыцца, што царква была пабудавана каля 1116 ці ў 1128—1141 гадах:15. Рэшткі Ніжняй царквы XII ст. Каменны саборны храм быў узведзены на поўнач ад палаца ў цэнтры дзядзінца. Па рэштках сцен, якія ў асобных месцах дасягаюць вышыні 3,5 м, можна меркаваць, што храм быў невялікіх памераў (18,4x11,7 м), шасцістаўповы, трохнефавы. Усходняя частка цэнтральнага нефа мела вялікую паўкруглую апсіду. Дзве другія апсіды схаваны ў тоўшчы сцен бакавых нефаў. Фасады царквы былі багата аздоблены, намнога багацей за княжацкі палац:3-4. Гэта быў прыгожы будынак для свайго часу. У прыватнасці, захаваўся ўнікальны дывановы набор у цэнтральным нефе. Падлога царквы была выкладзена жоўтымі, зялёнымі і карычневымі пліткамі, якія размяшчаліся ў шахматным парадку:15. Каляровы «дыван» тонка кантраставаў са светла-ружовай вымасткай астатняй часткі храма. Такія падлогі — рэдкая знаходка археолагаў, падобную падлогу з выявай паўлінаў мае толькі Дабравешчанскі сабор XII ст. у Чарнігаве:21. | | | | | --- | --- | --- | | "| Маёлікавы дыван падкупальнай часткі падлогі па прыгажосці і складанасці пакуль не ведае сабе роўных у помніках іншых абласцей XII ст.М.М. Варонін, расійскі савецкі археолаг | "| Пасля пажару 1183 г. Ніжняя царква была разбурана, але яе рэшткі захаваліся да нашага часу. Пазней яе сцены служылі своеасаблівай агароджай замкавых могілак. Верагодна, у другой палове XIII ст. на яе месцы была ўзведзена замкавая капліца, сёння вядомая як Верхняя царква:3-4. Верхняя царква -------------- Асноўны артыкул: **Верхняя царква, Гродна** Верхняя царква. Рэканструкцыя. А. Трусаў, 1988 Выяўлена ў 1933 годзе падчас раскопак Ю. Ядкоўскім. Аднак у працэсе даследавання не вялася фіксацыя раскопак і не звярталася ўвага на стратыграфію, у выніку чаго помнік быў цалкам пазбаўлены археалагічнага асяроддзя:22. Мяркуецца, што царква з’явілася на месцы Ніжняй царквы ў канцы XIV — пачатку XV ст. Гэта быў невялікі, квадратны ў плане (8,8x8,8 м) храм з адной моцна выступаючай апсідай. Квадратны план — характэрная рыса ўсходнеславянскіх помнікаў, падобныя маленькія капэлы Заходняй Еўропы маюць прамавугольныя формы. Скошаныя куты — своеасаблівасць гродзенскага помніка:27. Муравалі храм з двух відаў цэглы: тонкай, падобнай да плінфы, і тоўстай брусковай. Сярэдзіну тоўшчы сцен запоўнілі каменнем. Як і ва ўсіх тагачасных пабудовах, сцены царквы не былі атынкаванымі. У храме захаваліся рэшткі крыжовага ў плане слупа, а таксама яшчэ двух слупоў, якія аддзялялі апсіду ад асноўнага аб’ёму. Падлога была выкладзена з цэглы. Пасля перабудовы ў канцы XIV ст. над капліцай надбудавалі высокі гатычны дах, пакрылі чырвонай чарапіцай:4. Верхняя царква была разабрана падчас будаўнічых работ у апошняй чвэрці XVI ст.:4 На сённяшні дзень захаваліся ўсходняя палова сцен, частка паўночнай сцяны з паўночна-заходнім вуглом, унутраны слуп. З 1939 года яны зберагаюцца ў асобным павільёне:15. Княжацкі церам (хорам) ---------------------- Асноўны артыкул: **Княжацкі церам, Гродна** Рэшткі княжацкага хорама Княжацкі хорам на фота 1930-х гг. Рэшткі гэтай пабудовы былі раскапаны Ю. Ядкоўскім у 1932—1933 гг. на паўднёвай частцы гарадзенскага дзядзінца. Ад яе засталася толькі паўночная частка. Сцяна будынка даўжынёй 9,72 м захавалася на вышыню да 2 м, пасярэдзіне — дзвярны праём шырынёй 1,63 м:19. Двухпавярховы палац быў пабудаваны ў паўднёвай частцы дзядзінца, у самай непрыступнай частцы замка:22. Старажытныя майстры злажылі яго з плітняковай плінфы, фасады ўпрыгожылі гарызантальнымі радамі амаль неапрацаваных вялізных камянёў. На першым паверсе было два памяшканні — вялікае ў заходняй частцы будынка і малое. Сцены вялікага памяшкання былі аздоблены нішамі, перакрытымі аркамі. Падлога другога паверха была пакладзена на драўляных бэльках і выкладзена маёлікавымі пліткамі:50. Дах быў пакрыты свінцовымі лістамі. У канцы XIV ст. палац увайшоў у склад мураванага замка і пачаў выконваць абарончыя функцыі. Падчас перабудоў у XVI ст. яго разабралі, і да нашых дзён дайшлі толькі рэшткі паўночнай часткі, якія захаваліся на вышыню да 2 метраў:3. Нягледзячы на тое, што Ю. Ядкоўскі і іншыя даследчыкі 30-х гадоў XX стагоддзя лічылі вышэйназваную пабудову княжацкім палацам, М. Варонін сцвярджаў, што дадзены будынак — рэшткі абарончай вежы. Гэтае меркаванне было аспрэчана ў выніку даследаванняў П. Рапапорта і А. Трусава ў 1981 годзе, якія прывялі доказы адносна грамадскага прызначэння гэтай пабудовы і выказалі думку, што абарончую функцыю гэты будынак мог выконваць у канцы XIV—XV ст. калі ўвайшоў у склад мураванага замка, збудаванага Вітаўтам:19. Мураваныя сцены XII стагоддзя ----------------------------- Асноўны артыкул: **Мураваныя сцены XII ст. Старога замка, Гродна** Рэшткі сцяны замка Вітаўта Упершыню рэшткі адной з каменных сцен, складзенай з плінфы (кавалак даўжынёй каля 4,5 м і вышынёй каля 1,8 м), знойдзены З. Дурчэўскім у 1937 г. на самым мысе Замкавай гары. У 1949 г. старажытны мур умацаваў бетонным засценкам М. Варонін, які выказаў меркаванне, што гэта рэшткі каменнай абарончай вежы драўлянага гарадзенскага дзядзінца. Вывучэнне помніка было прадоўжана ў 1981 г. Цалкам рэшткі каменных муроў вывучаны А. Трусавым у 1985—1986 і ў 1988:19 гг. План сцяны XII ст. Рэшткі паўднёвай сцяны з боку Нёмана ў 2012 годзе. Сцяна не мае аналагаў ва ўсходнеславянскай архітэктуры. Узведзеная ў XII ст. на грэбені абарончага вала, яна, такім чынам, мела не толькі абарончы характар, але і была ў пэўнай ступені дэкаратыўным элементам:22. Ацалелая частка мураванай сцяны на паўночным схіле Замкавай гары захавалася прыкладна на даўжыню каля 12 м, аднак працягласць першапачатковага мура была значна большай. У 1988 годзе развал гэтай сцяны з плінфы быў прасочаны на 20—22 м. Такім чынам, агульная даўжыня цаглянага мура ў паўночнай частцы дзядзінца магла дасягаць 42—45 м. У першую чаргу сцяна служыла ўмацаваннем, акрамя таго, яна пэўным чынам аздабляла замак, бо істотна вылучалася на фоне драўлянай замкавай забудовы. Муроўка сцяны захавалася на вышыню каля 0,6 м. Яна практычна не мае падмурка і ўзведзена на тонкай праслойцы будаўнічага друзу:20. Уязны мост ---------- Пад’ёмны мост існаваў з самага заснавання замка і злучаў Верхні і Ніжні замкі. У XVII ст. пад’ёмны мост быў заменены на пастаянны — мураваны:15, аднак не выключана, што падчас перабудовы замка ў XVI ст. мост быў ужо мураваны:30. На цяперашні момант арачны мост, які злучае Стары замак з вуліцай Замкавай, з’яўляецца адным з самых старых у Беларусі. Мост пабудаваны ў другой палове XVII ст. замест драўлянага, першы капітальны рамонт зроблены ў першай палове XIX ст. рэканструяваны ў 2004—2005:156 гг. Мост на малюнку Н. Орды. Паміж 1875—1883 Адзін з самых ранніх дакументаў, у якім пазначаны мост праз сухі роў Старога замка, — гравюра Цюндта 1568—1572 гадоў, на якой намаляваны драўляны мост. Разам з перабудовай Старога замка ў другой палове XVI стагоддзя па загадзе Стэфана Баторыя быў збудаваны новы мост. Была ўмацавана гара Старога замка і перакінуты вялікі драўляны пад’ёмны мост на пяці каменных апорах, які заканчваўся брамай, з левага боку брамы знаходзілася турма. Падчас земляных работ 1937 года адмыслоўцы выявілі апоры, якія захаваліся з часоў С. Баторыя. У інвентары 1680 года гаворыцца, што мост быў абарончым збудаваннем з парэнчамі, на якіх размяшчалася 16 вежак-байніц. У 1670 г. драўлянае збудаванне моста замянілі каменным, а праз 70 гадоў з яго зніклі байніцы, і ён перастаў насіць абарончы характар. Мост апісаны ў дзённіку нямецкага вандроўніка XVIII ст.: «*Горад сярэдняй велічыні, уезд з-за крутасці гор вельмі дрэнны. Вуліцы забруджаны. На гары ля Нёмана размешчаны стары каралеўскі замак, падпяразаны глыбокім ровам. Уезд праз мост, абапёрты на аркі надзвычайнай вышыні*». Уязны мост У XIX стагоддзі мост двойчы рамантаваўся. Праекты капітальнага рамонту і каштарысы зацвердзіла Рада Міністэрства шляхоў зносін, нагляд за працаю вёў міністэрскі інжынер паручнік Арнольд. Да нашых часоў захаваўся часопіс нагляду за капрамонтам з пералікам усіх выкананых работ. Праект прадугледжваў разломку цагляных збораў, парэнчаў і маставой. У 1852 годзе мост ізноў прыйшлося аднаўляць, бо з-за моцных маразоў пашкодзілася тынкоўка, а з парапетаў выкралі ліставое жалеза. Апошняя рэканструкцыя прайшла ў 2004—2005 гг. і выклікала шмат крытыкі з боку грамадства. Рамонтныя работы праводзілся па-валюнтарысцку, а за невыкананне тэрмінаў рэканструкцыі тагачасны губернатар У. Саўчанка на месцы працы «звальняў» прараба, які кіраваў работамі. Плітку ўкладвалі глыбокай восенню 2004 года на намоклы пясок, разаграваючы яго газавай гарэлкай. Тады ж былі закладзены адтуліны для сцёку вільгаці на апорах моста. Даўжыня моста — каля 30 метраў. Мае 3 пралёты, 2 слупы. Археалагічныя даследаванні замка. Гродзенская школа дойлідства -------------------------------------------------------------- Асноўны артыкул: **Археалагічныя даследаванні Старога замка ў Гродне** Рэшткі дамоў, знойдзеныя падчас раскопак Першым археолагам Гродна можна назваць Ігната Кульчынскага (1707—1747?), гродзенскага архімандрыта, настаяцеля базыльянскага манастыра, які хоць і не праводзіў археалагічных раскопак, але ў сваіх даследаваннях карыстаўся археалагічнымі метадамі. І. Кульчынскі першы датаваў Барысаглебскую царкву XII стагоддзем, параўнаўшы цэглу-плінфу, з якой зроблена царква, з аналагічным матэрыялам полацкага Сафійскага сабора:25. Археалагічныя раскопкі замка праводзілі Ю. Ядкоўскі (1932-34), З. Дурчэўскі (1937-39), М. М. Варонін (1949), М. А. Ткачоў і Я. Г. Звяруга (1971), А. А. Трусаў (1977, 1981, 1985—1988). Ю. Ядкоўскі праводзіў асноўныя раскопкі ў 1931—1933 гг. аднак неўзабаве Ю. Ядкоўскага абвінавацілі ў парушэнні методыкі археалагічных даследаванняў, а менавіта — у адсутнасці належнай фіксацыі раскопак, няўвагі да стратыграфіі, і адхілілі ад кіраўніцтва работамі. Тым не менш, ён паспеў апублікаваць грунтоўны артыкул «*Сярэдневяковае Гродна ў святле археалагічных раскопак у Старым каралеўскім замку ў Гродне ў 1932—1933 гг.*» (Варшава, 1934). Асноўныя яго меркаванні аб мураваных пабудовах XII ст. лічацца слушнымі і цяпер. Рэчы, знойдзеныя пры даследаванні старога замка ў Гродне. 1930-я гг. У 1937—1939 гг. і да самага пачатку Другой сусветнай вайны даследаваннямі на Старым замку кіраваў варшаўскі археолаг З. Дурчэўскі, які паспеў распрацаваць стратыграфію культурнага пласта Старога замка. Падчас вайны калекцыя старажытных рэчаў, сабраная пры раскопках, была часткова разрабавана і звезена. Пасля вайны археолагі муж і жонка У. Галубовіч і Г. Цэгак-Галубовіч упарадкавалі калекцыю і напісалі працу «*Новыя матэрыялы па гісторыі Гродна ў раннефеадальную гісторыю*», якая, аднак, не была апублікавана. Новыя буйныя раскопкі на Старым замку правяла экспедыцыя пад кіраўніцтвам вядомага расійскага даследчыка М. М. Вароніна ў 1949 годзе. Вынікам гэтага даследавання стала грунтоўная манаграфія М. М. Вароніна «*Древнее Гродно*», у якой дэталёва разгледжана пачатковая гісторыя горада на фоне гісторыі ўсяго рэгіёна, матэрыяльная культура старажытных гарадзенцаў. Асобны раздзел прысвечан помнікам мураванага дойлідства XII ст. На падставе археалагічных даследаванняў М. У. Малеўскай удалося рэканструяваць рознакаляровы малюнак падлогі Ніжняй царквы, выкладзенай з маёлікавых плітак жоўтага, карычневага і зялёнага колераў. Нягледзячы на вялікую цікавасць да археалогіі Гродна, выкліканую адкрыццямі 1930-х гадоў, даследаванні горада прыпыніліся:26. Даследаванні Старога замка працягнуліся праз 22 гады ў 1971 г. У 1971 г. М. А. Ткачоў (Гродна) праводзіў шурфоўку на Старым замку, у 1977 г. А. А. Трусаў (Мінск) праводзіў шурфоўку на Старым замку; у 1981 г. А. А. Трусаў (Мінск) і П. А. Рапапорт (Ленінград) праводзілі шурфоўку на Старым замку, у 1985—1986 гг. А. А. Трусаў (Мінск) і М. А. Ткачоў (Гродна) праводзілі раскопкі на Старым замку; у 1987—1988 гг. А. А. Трусаў працягваў даследаванні на Старым замку. Усяго з 1971 да канца 1988 года раскапана на Старым замку каля 1040 м²:26-27. Вывучэнне помнікаў мураванай архітэктуры, адкрытых на Старым замку, прывяло даследчыкаў да высновы аб існаванні асобнай гродзенскай архітэктурнай школы XII ст.:28 Рэстаўрацыя ----------- Па словах Андрэя Вашкевіча, загадчыка аддзела найноўшай гісторыі Гродзенскага дзяржаўнага гісторыка-археалагічнага музея, Стары замак ніколі не меў завершанага выгляду. Яго неаднаразова аднаўлялі і рэканструявалі, таму яго архітэктура ўтрымлівае ў сабе стылі некалькіх эпох. Пытанне пра рэканструкцыю замка ўпершыню паўстала толькі ў сярэдзіне 20-х гг. ХХ ст. калі ў 1927 годзе польскія салдаты пакінулі замак. У 1928 г. ваеннае Замкавае «кіраванне» пачало падрыхтоўку да яго рэстаўрацыі, аднак на працягу наступных гадоў Міністэрства грамадскіх работ нязменна адмаўляла ў субсідыяванні работ. У 1933 г. па ініцыятыве беластоцкага ваяводы і пад патранатам прэзідэнта Польшчы І. Масціцкага, а таксама маршала Ю. Пілсудскага створаны Ваяводскі камітэт па ўвекавечанні памяці караля Стэфана Баторыя ў Гродне, мэтай дзейнасці камітэта стаў збор сродкаў на адраджэнне Старога замка і кансервацыю замкавага ўзгорка. Аднаўленне замка павінна было ісці згодна з планам рэканструкцыі прафесара Я. Вайцяхоўскага. Аднак да пачатку Другой сусветнай вайны паспелі правесці толькі некаторыя кансервацыйныя работы, а таксама маштабныя археалагічныя раскопкі. Пасля вайны ў канцы 1940 — пачатку 1950-х гг. быў зроблены рамонт фасадаў замка. Нягледзячы на тое, што ў замку праводзіліся археалагічныя даследаванні, у сур’ёзныя рэстаўрацыйныя праекты гэта не вылілася. Новая савецкая ўлада не імкнулася папулярызаваць «варожую» феадальную спадчыну, якая да таго ж мела нацыянальнае адценне. Апошні раз у XX стагоддзі замак рамантавалі ў 50-я гады, і доўгі час адзінага замыслу рэстаўрацыі комплексу выпрацаваць не ўдавалася. Пачатак аднаўлення замка, лета 2015 года У канцы 1980-х — пачатку 1990-х гадоў былі знойдзены сродкі для распрацоўкі праекта рэстаўрацыі Старога Замка. Былі праведзены даследаванні з удзелам археолагаў і архітэктараў, вынікам якіх стала выдадзеная ў 1993 г. калектыўная манаграфія «*Стары Замак у Гродне*», а таксама макет абноўленага замка. Архітэктар Уладзімір Бачкоў, навуковы кіраўнік праекта рэстаўрацыі «Гроднаграмадзянпраект» з 1985 г. распрацаваў наступную схему рэканструкцыі: ХII стагоддзе — гатычная эпоха Вітаўта, ХVІ стагоддзе — Рэнесанс Стэфана Баторыя. Аднак ад гатычнай ідэі адмовіліся, і засталася толькі рэнесансная. У канцы 1994 г. эскізны праект рэстаўрацыі быў гатовы, але затым у 1996 годзе фінансаванне прац па падрыхтоўцы будаўнічай дакументацыі было спынена. Нарэшце ў сярэдзіне 2007 г. праект У. Бачкова перадалі для выканання інстытуту «Гроднаграмадзянпраект». А 6 студзеня 2012 г. Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь зацвердзіў Дзяржаўную праграму «Замкі Беларусі» на 2012—2018 гады, згодна з якой на фінансаванне работ па рэстаўрацыі Старога замка выдзяляць 37,2 млрд рублёў. Згодна з праектам У. Бачкова, аднаўляць замак мяркуецца наступным чынам: палову, разам з дзвюма вежамі і асноўным будынкам, — у выглядзе палаца Стэфана Баторыя, другую палову — у выглядзе кансервацыйнага павільёна для захавання і экспазіцыі падмурка Ніжняй царквы. Падчас рэканструкцыі будуць знесены некалькі аднапавярховых будынкаў, пабудаваных у першай палове ХХ ст. якія, паводле меркавання дырэктара музея Ю. Кітуркі, гістарычнай каштоўнасці не ўяўляюць. У палацы Баторыя будзе дабудаваны трэці паверх, з’явіцца вежа (барбакан), крытая галерэя, брама, мерная хата, камяніца, фрагмент драўлянага моста XVI ст. і адзін пралёт каменнага моста XVII—XIX стст. У рэстаўраваным і капітальна адрамантаваным палацавым комплексе мяркуецца адчыніць экспазіцыі: «Галерэя барбакана», «Вартаўнічая камора», «Капліца», «Малыя сенцы», «Каралеўская лазня» і іншыя. Прадугледжаны таксама памяшканні пад гасцінічныя нумары для гасцей — удзельнікаў навуковых форумаў і канферэнцый. Некаторыя інтэр’еры палаца таксама рэканструююць згодна з гістарычнымі апісаннямі. Праект прадугледжвае істотную пераробку моста-віядука XVIII ст. самага старога ў Беларусі. Праект рэстаўрацыі выклікаў занепакоенасць сярод грамадскасці, клопат выклікаюць недахоп прафесійных майстроў-рэстаўратараў у краіне і адсутнасць зацверджанага праекта, а таксама недастатковае гістарычнае абгрунтаванне мяркуемага праекта. * * * * * Рэканструкцыя пачалася ў 2017 годзе. У 2020 годзе завяршаецца першы этап рэстаўрацыі Старога замка. Доступ для наведнікаў у музейныя залы адкрываецца з 6 лістапада 2021 года. Тут прадстаўлена гісторыя будаўніцтва замка, жыццё старога горада, эпоха караля Стэфана Баторыя і іншыя тэмы. У пачатку 2023 года ў замку адкрылі тры новыя інтэр’ерныя залы ХVI стагоддзя, свае дзверы адчыніла капліца, каралеўская лазня і пакоі чыноўніка. Планы і фота ------------ * План першага паверхаПлан першага паверха * Рака Гараднічанка і злева рэшткі Старога замка на фота пачатку XX ст.Рака Гараднічанка і злева рэшткі Старога замка на фота пачатку XX ст. * Уезд у Стары замак. 1930-я гг.Уезд у Стары замак. 1930-я гг. * Сцены замка Вітаўта на фота 1930-х гг.Сцены замка Вітаўта на фота 1930-х гг. * Рэшткі Ніжняй царквы. Фота 1930-х гг.Рэшткі Ніжняй царквы. Фота 1930-х гг. * Рэшткі сцен і збудаванняў. Каля 1930-х гг.Рэшткі сцен і збудаванняў. Каля 1930-х гг. * Пасяджэнне археалагічнай камісіі ў Старым замку ў Гродне. 1934Пасяджэнне археалагічнай камісіі ў Старым замку ў Гродне. 1934 * Рэшткі княжацкага палаца XII ст. Сучасны станРэшткі княжацкага палаца XII ст. Сучасны стан * Падвал замкаПадвал замка * Другі і трэці паверх палацаДругі і трэці паверх палаца * Стары замак на паштовым блоку (2005)Стары замак на паштовым блоку (2005) Зноскі ------ 1. 1 2 3 Гродзенскі Стары замак // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 5. — С. 438. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 5). 2. 1 2 3 4 5 6 *А. Марціновіч.* Горадна, Горадзен, Гродна: нарысы. — Мінск: Мастацкая літаратура, 2008. — 112 с. — (Твае гарады, Беларусь). — ISBN 978-985-02-0921-4. 3. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 *Пашкоў Г. П. Жабрун Я. М. Крэнь І. П.* Памяць: Гіст.-дакум. хроніка горада Гродна. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя імя П. Броўкі, 1999. — 712 с. — ISBN 985-11-0147-8. 4. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 *Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш.* Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы. — Гародня, Wrocław: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN, 2012. — 370 с. — (Гарадзенская бібліятэка). — ISBN 978-93-61617-77-8. 5. ↑ *Чантурия В. А.* Архитектурные памятники Белоруссии. — Мінск: Полымя, 1982. — С. 116-118. — 223 с. 6. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 *Аляксееў Л. В.* Гродна і помнікі Панямоння. — Мінск: Беларуская навука, 1996. — ISBN 5-343-01410-0. 7. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 *В. В. Швед, А. П. Госцеў, А. А. Дабрыян.* Горадзен. Аповяды з гісторыі горада (10 ст. – сярэдзіна 16 ст.). — Гродна, 1996. — 60 с. 8. 1 2 3 4 5 6 *Семенчук А. А. Гостев А. П. и др.* Королевский город Гродно. — Минск: Рифтур, 2010. — 70 с. — ISBN 9-78956-919230. 9. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 *А. А. Трусаў, В. Е. Собаль, Н. I. Здановіч.* Стары замак у Гродне XI—XVIII стст.: Гіст.-археал. нарыс. — Мінск: Навука і тэхніка, 1993. — 152 с. — ISBN 5-343-01429-1. 10. ↑ Гродно. Энцикл. справ. / Белорус. Сов. Энцикл.; Редкол.: И. П. Шамякин (гл. ред.) и др. — Минск: БелСЭ, 1989. — С. 13. — 438 с. — ISBN 5-85700-015-7. 11. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 *Калектыў аўтараў: Карнялюк В. Швед В. і інш.* Гродназнаўства. Гісторыя еўрапейскага горада. — Гародня, Wrocław: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN, 2012. — 339 с. — (Гарадзенская бібліятэка). — ISBN 978-83-61617-85-3. 12. ↑ *Кишик, Ю. Н.* Градостроительная культура Гродно. — Минск: Белорусская наука, 2007. — С. 30. — 303 с. — ISBN 978-985-08-0830-1. 13. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 *Ткачёв М. А.* Замки Беларуси. — Минск: Беларусь, 2002. — 200 с. — ISBN 985-07-0418-7. 14. ↑ *Кудряшов В. И.* Архитектура города Гродно (исследование развития города с XII по XX век) : автореф. дис. … канд. искусствоведения. — Институт истории искусств. На правах рукописи. — Москва: Академия наук СССР, 1960. — С. 6. 15. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 *Ю. В. Кітурка, В. М. Царук.* Гродзенскія замкі: гісторыка-архітэктурны нарыс. — Слонім: Слонімская друкарня, 2009. — 44 с. — ISBN 978-985-6602-77-4. 16. 1 2 3 4 5 6 7 8 *Я. Г. Звяруга, А. А. Трусаў.* Гродзенскі Стары замак // Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — С. 181-182. — ISBN 5-85700-078-5. 17. 1 2 3 4 5 6 7 *А. А. Трусаў.* Гродзенскі Стары замак // Археалогія Беларусі: энцыклапедыя. У 2 т. / [склад. Ю. У. Каласоўскі; рэдкалегія: Т. У. Бялова (гал. рэд.) і інш.]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя імя П. Броўкі, 2009. — Т. 1: А―К. — С. 266-267. — 496 с. — ISBN 978-985-11-0354-2. 18. ↑ *Ю. М. Бохан, А. А. Скеп’ян.* Побыт феадалаў Вялікага Княства Літоўскага ў XV — сярэдзіне XVII стагоддзя. — Мінск: Беларусь, 2011. — С. 52. — 271 с. — ISBN 978-985-01-0932-3. 19. ↑ *Е. Л. Фиронова, И. Ю. Исаев.* Загадки и легенды Гродно // Гродна і гродзенцы: дзевяць стагоддзяў гісторыі (да 880-годдзя горада): матэрыялы Міжнар. навук. канф. Гродна, 10—11 крас. 2008 г. / рэдкал.: А. І. Антоненка (адк. рэд.), А. А. Каваленя (адк. рэд.), Я. А. Роўба (адк. рэд.) [і інш.]; навук. рэд. І. П. Крэнь. — Гродна: ГрДУ, 2008. — С. 112-119. — 485 с. — ISBN 978-985-515-059-7. 20. ↑ Чантурия В. А. История архитектуры Белоруссии. Т. 1: Дооктябрьский период. 3-е изд. Мн. 1985. 21. 1 2 3 4 5 6 *Ю. Гардзееў.* Магдэбургская Гародня. — Гародня, Wrocław: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN, 2008. — 384 с. — (Гарадзенская бібліятэка). — ISBN 978-83-89185-68-6. 22. ↑ Не Санці Гучы. Стары замак у Гродне насамрэч спраектаваў немец? // hrodna.life, 24.04.2019 23. 1 2 *В. М. Царук.* Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей: Нарыс-даведнік. — 3-е выданне. — Слонім: Слонімская друкарня, 2011. 24. ↑ Славутасці Гродна. Стары Замак 25. ↑ Инга Островцова. От князя Витовта до поручика Арнольда Архівавана 20 студзеня 2009. 26. ↑ Масты Гродна. Частка VIІ. Масты не над вадою. Архівавана 29 кастрычніка 2013. 27. 1 2 У Гродне завяршаецца першы этап рэстаўрацыі Старога замка // Звязда, 03.12.2020. 28. 1 2 3 К вопросу о реконструкции Старого замка в Гродно Архівавана 29 красавіка 2009. 29. ↑ Будзе адрэстаўраваны Стары замак у Гродне (недаступная спасылка) Архівавана 5 сакавіка 2016. 30. ↑ Ці памаладзее калі-небудзь Стары Замак? Архівавана 17 мая 2011. 31. ↑ У Гродне паднялі руку на Стары замак (недаступная спасылка) Архівавана 4 сакавіка 2016. 32. ↑ Совет Министров Республики Беларусь утвердил Государственную программу «Замки Беларуси» на 2012—2018 годы Архівавана 5 сакавіка 2016. 33. ↑ Какие замки Беларуси получили право на новую жизнь? Архівавана 28 лютага 2020. 34. ↑ У Гародні паднялі руку на Стары замак Архівавана 14 красавіка 2016. 35. ↑ Старый замок в Гродно — реставрация или евроремонт? Архівавана 28 лютага 2020. 36. ↑ У горадзенскім Старым замку пасьля рэканструкцыі адкрылі музэйныя залі // Радыё Свабода, 05.11.2021 Архівавана 5 лістапада 2021. 37. ↑ У Старым замку Гродна адкрылі тры новыя інтэр'ерныя залы XVI стагоддзя // Звязда, 21.01.2023. Літаратура ---------- * *Hajduk, Olga M.* Kilka uwag o batoriańskiej przebudowie Starego Zamku w Grodnie oraz jej współczesnej rekonstrukcji // *Biuletyn Historii Sztuki*, *83*(4), 843—858. * Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. * Археалогія і нумізматыка Беларусі: энцыклапедыя. — Мінск, 1993. * Гродзенскі Стары замак // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 5. — С. 438. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 5). * *Гуревич Ф. Д.* Древности Белорусского Понеманья. — Ленинград: Изд-во Академии наук СССР, 1962. * Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, [1984—1988]. * Республика Беларусь : энциклопедия. [В 7 т.]. Т. 3. — Минск, 2006. * *Ткачоў М. А.* Замкі Беларусі. — Мінск: Полымя, 1977. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Стары замак (Гродна) * Стары замак (Гродна) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Стары замак (Гродна) на сайце Radzima.org * Стары замак (Гродна) на сайце «Архіварта» | ⛭Славутасці Гродна | | --- | | Раёны і кварталы | * Гарадніца * Занёманскае прадмесце * Каложа * Новы свет * Стары горад | | Вуліцы, плошчы і бульвары | * ✰ Вялікая Траецкая * ✰ Замкавая * Кірава * ✰ Маркса * ✰ Савецкая вуліца * Савецкая плошча * Элізы Ажэшка | | Палацы і жылыя дамы, сядзібы | * ✯ Стары замак + Замак Вітаўта + Гарадзенская вежа * Новы замак * Палац Храптовічаў * Палац Сапегаў (Баторыеўка) * Дом майстра * Панямонь * Станіславова * Дом купца Мураўёва * Палац віцэ-адміністратара * Палац Максімовіча * Дом масонаў * Дом урача Тальгейма * Дом урача * Дом віцэ-адміністратара * Даходны дом | | Грамадскія будынкі і збудаванні | * Крывая афіцына * Лямус на Гарадніцы * Лямус брыгіцкага кляштара * Воданапорныя вежы * Вежа пажарнага дэпо * Тэатр Тызенгаўза * Будынак пазямельнага банка * Будынак рэальнага вучылішча | | Музеі | * Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей * Гродзенскі дзяржаўны музей гісторыі рэлігіі * Аптэка езуітаў * Дом-музей Элізы Ажэшкі * Музей Максіма Багдановіча | | Манастыры, саборы і храмы | * ✰ Каложская царква * Касцёл Маці Божай Анёльскай і кляштар францысканцаў * Касцёл Адшукання Святога Крыжа * Кафедральны касцёл Святога Францішка Ксаверыя * ✯ Касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар брыгітак * Лютэранская кірха * Гродзенская Раства-Багародзіцкая царква і манастыр * Пакроўскі кафедральны сабор * Свята-Уладзімірская царква | | ⛭Замкі Беларусі | | --- | | Дзяржаўныя | | | | | --- | --- | | Захаваныя | * ✯ Стары замак у Гродне * Новы замак у Гродне * Камянецкая вежа * Лідскі | | Рэшткі | * Крэўскі * Навагрудскі | | Разбураныя | * Аршанскі * Глыбоцкі * Гомельскі * Дрысенскі * Копыскі * Ляхавіцкі * Мышскі * Мядзельскі * Рагачоўскі * Радунскі * Стрэшынскі * Чачэрскі | | | | Прыватныя | | | | | --- | --- | | Захаваныя | * Быхаўскі * Любчанскі * ✯✰ Мірскі * ✯ Нясвіжскі | | Рэшткі | * Гальшанскі * Геранёнскі * Смальянскі | | Разбураныя | * Глускі * Горвальскі * Горскі * Друцкі * Жаберскі * Жлобінскі * Іказненскі * Сенненскі | |

**Тадэвуш Раствароўскі** (польск.: Tadeusz Rostworowski, Tadeusz Maria Rostworowski, руск.: Тадеуш Ростворовский), 21 сакавіка 1860, в. Кавалеўшчызна  (польск.) (бел. Царства Польскае, Расійская імперыя, цяпер Высокамазавецкі павет, Падляскае ваяводства — 23 жніўня 1928, Вільня, Польшча (Другая Рэч Паспалітая), — адзін з вядучых архітэктараў літоўска-беларускіх зямель канца XIX — пачатку XX ст. дызайнер, мастак. Паходжанне і сям'я ------------------ Тадэвуш Раствароўскі паходзіў з польскага шляхецкага каталіцкага роду Раствароўскіх, прадстаўнікі якога валодалі маёнткам Кавалеўшчына (з фальваркамі Бажыска, Енькі і Ванева) каля Тыкоціна на Падляшшы (Царства Польскае). Тадэвуш Раствароўскі нарадзіўся ў сям'і Рамана Раствароўскага (1826—1906) і Марыі (1834—1911) з роду Глогераў (была стрыечнай сястрой знанага этнографа Зыгмунта Глогера). Маці пасля шлюбу, які адбыўся 2 лютага 1854 г. у якасці пасагу для мужа атрымала маёнтак Даброхі, што знаходзіўся побач (каля Тыкоціна). Бацька Раман Раствароўскі з 1858 г. служыў міравым суддзём тыкоцінскай акругі, у 1877 г. прадаў маёнтак Кавалеўшчына, у 1877—1880 гг. працаваў аканомам маёнтка Рахманава пад Шумскам, у 1880—1886 гг. працаваў у бухгалтэрыі чыгункі ў Варшаве, а пазней пасяліўся ў Кракаве, дзе і памёр. Маці Марыя мела ад мужа Рамана 9 дзяцей, выхоўвала таксама 5 дзяцей свайго швагра Адама, у 1871—1873 гг. уласна кіравала маёнткам сям'і, пасля продажу маёнтка жыла ў Варшаве, дзе працавала рэпетытарам, памерла ў Кракаве. Сафія Раствароўская (1873—1953), дачка Аляксандра Уладзіслававіча Аскеркі (1830—1911) і жонка Тадэвуша Раствароўскага У 1898 г. Тадэвуш Раствароўскі ажаніўся з Сафіяй Аляксандраўнай Аскеркай (1873—1953), дачкой Аляксандра Аскеркі (1830—1911), аднаго з кіраўнікоў Студзеньскага паўстання (1863—1864), паўстанцкага начальніка Вільні (1863), які з сям'ёй пасля вяртання з сібірскай ссылкі пражываў з 1884 г. у Вільні. Па прычыне блізкіх сваяцкіх сувязей Аляксандра Аскеркі з панамі Горватамі Тадэвуш Раствароўскі бываў у іх маёнтку Нароўля. З Горватамі завязаліся вельмі прыязныя адносіны, што нават сын Тадэвуша Раствароўскага Андрэй (1899—1980) і дачка Марыя-Роза (1903—1961) некалькі год выхоўваліся ў нараўлянскім палацы разам з маладымі Горватамі, пакуль Тадэвуш Раствароўскі займаўся прафесійнымі справамі ў Вільні і г.д. Пазней у сваіх мемуарах, успамінаючы гады свайго шчаслівага дзяцінства, Андрэй Раствароўскі нават напіша: *«Нароўля! Ва ўспамінанні ўяўляецца найпрыгажэйшым і найлюбімейшым месцам на зямным шары»*. Адукацыя -------- Юнаком Тадэвуш Раствароўскі паступіў вучыцца ў школу ў Познані, а пасля ў 1870 г. скончыў гімназію ў Варшаве. Вучыўся з перапынкамі ў 1876—1885 гг. у Акадэміі мастацтваў у Санкт-Пецярбургу і ў 1885 г. атрымаў ступень архітэктара 2-га класа. Пасля паехаў атрымаць дадатковую адукацыю па кваліфікацыі за мяжу (Парыж, Рым, Мюнхен і інш.). Творчасць --------- Пасля атрымання адукацыі з 1890 г. стала асеў у Вільні, дзе заснаваў «Будаўнічае бюро Тадэвуша Раствароўскага і Казіміра Зімермана». Пасля сябе пакінуў значную архітэктурную спадчыну. Пачаў будаваць палацы, сядзібы, касцёлы, даходныя дамы, гатэлі, вілы, а з 1921 г. — чыгуначныя станцыі. Маляваў партрэты і акварэлі на міфалагічныя і алегарычныя тэмы. Пабудаваў палацы (з чырвонай цэглы ў стылі англійскай готыкі) для графаў Путкамераў у Больцініках і паноў Ваньковічаў у Рудакове (Рэчыцкі павет Мінскай губерні). Спраектаваў планы касцёла  (літ.) (бел. ў Салечніках і касцёла  (літ.) (бел. ў маёнтку графаў  (руск.) (бел. Тышкевічаў Ландвараве. Пабудаваў у Вільні на Георгіеўскім праспекце гатэль «St. George  (польск.) (бел.» (у савецкі час «Vilnius», а зараз «Grand Duke Palace»), уласнікам якога з’яўляўся. У 1894 г. прадаў свой гатэль «St. George» у Вільні таварыству, а сабе пакінуў асобныя рэпрэзентацыйныя апартаменты, у якіх у 1899 г. народзіцца яго сын Андрэй Раствароўскі. У маёнтку Нароўля па замове ўладальнікаў (сваіх сяброў — паноў Горватаў) аздобіў плафоны залаў палаца Горватаў сцэнамі з антычнымі міфалагічнымі сюжэтамі. Такімі ж сцэнамі з міфалагічнымі сюжэтамі Тадэвуш Раствароўскі ўпрыгожыў і плафоны ў вядомым класіцыстычным палацы Булгакаў у маёнтку Добасна (Жылічы). Быў аўтарам праекта капліцы-пахавальні сям’і Скірмунтаў у Моладаве. У 1891 годзе ўдзельнічаў у калектыўным праектаванні імператарскага паляўнічага палаца  (руск.) (бел. ў Белавежы (Расійская Імперыя). У 1899 г. разам з бельгійскім архітэктарам дэ Во (de Waegh) распрацаваў праект перабудовы ў неагатычным стылі палаца графа Уладзіслава Тышкевіча  (руск.) (бел. (1865—1936), сына Юзафа Тышкевіча і Сафіі Горват, у Ландварава каля Вільні. Па праектах Тадэвуша Раствароўскага быў перабудаваны палац князёў Друцкіх-Любецкіх у Шчучыне, пабудаваны палац у Лынтупах для пана Юзафа Бішэўскага, дабудаваны сядзібна-паркавы ансамбль Ваўжэцкіх у Відзах Лаўчынскіх. Пабудаваў дом Упраўлення Палескай чыгункі (1900—1903), шэраг даходных дамоў, прыватных дамоў (дом Яна Слізеня; дом  (руск.) (бел. Ігната Корвін-Мілеўскага, вядомага мецэната і брата Іпаліта Корвін-Мілеўскага, дэпутата Дзяржаўнага Савета Расійскай іперыі; і інш.) і віл (напрыклад, віла Яніны Вільчэўскай) на новых прэстыжных вуліцах Вільні, надаўшы новым раёнам горада модныя заходнееўрапейскія архітэктурныя формы (неарэнесанс, неакласіцызм, неаготыка, неабарока, эклектыка). У часы міжваеннай Польшчы (1921—1939) спраектаваў будынак чыгуначнага вакзала ў Бялай-Падляскай. Маёнтак ------- У часы Расійскай Імперыі набыў маёнтак Лесна (каля Ляйпун  (польск.) (бел.). Валодаў таксама ў Вільні даходнымі дамамі і фабрыкай алоўкаў «Фартуна». Апошнія гады ------------ Значок Літоўска-беларускіх дывізій, 1919 г. Дызайнер Тадэвуш Раствароўскі Падтрымаў польскія войскі Юзафа Пілсудскага, якія змагаліся за аднаўленне Рэчы Паспалітай у межах да першага падзела (1772), для якіх спраектаваў выяву значка Літоўска-Беларускага Фронту (на чале з генераламі Станіславам Шаптыцкім і Люцыянам Жалігоўскім), які змагаўся за федэрацыйную канцэпцыю аднаўляемай Рэчы Паспалітай. Пасля стварэння Другой Рэчы Паспалітай (1921—1939) стала пражываў у сваім доме (віле) на Мантвілаўскім завулку ў Вільні (зараз вуліца Й. Савіцкё, забудова так званай «калоніі Монтвіла»). Смерць і пахванне ----------------- Памёр нечакана ад інфаркту ў гатэлі ў Вільні і пахаваны на мясцовых могілках Роса. Галерэя твораў -------------- * Інтэр'ер залы палаца Горватаў у НароўліІнтэр'ер залы палаца Горватаў у Нароўлі * Інтэр'ер залы палаца Булгакаў у Добасне (Жылічах)Інтэр'ер залы палаца Булгакаў у Добасне (Жылічах) * Пазалочаныя капітэлі і барэльефы з антычнымі сцэнамі залы палаца Булгакаў у Добасне (Жылічах)Пазалочаныя капітэлі і барэльефы з антычнымі сцэнамі залы палаца Булгакаў у Добасне (Жылічах) * Палац князёў Друцкіх-Любецкіх у ШчучынеПалац князёў Друцкіх-Любецкіх у Шчучыне * Палац Юзафа Бішэўскага ў ЛынтупахПалац Юзафа Бішэўскага ў Лынтупах * Неагатычны палац графаў Тышкевічаў у ЛандваравеНеагатычны палац графаў Тышкевічаў у Ландвараве * Паляўнічы палац расійскага імператара ў БелавежыПаляўнічы палац расійскага імператара ў Белавежы * Гатэль «St. George» у Вільні (зараз «Grand Duke Palace»)Гатэль «St. George» у Вільні (зараз «Grand Duke Palace») * Гатэль «St. George» у Вільні (зараз «Grand Duke Palace»)Гатэль «St. George» у Вільні (зараз «Grand Duke Palace») * Гатэль «St. George» у Вільні (зараз «Grand Duke Palace»)Гатэль «St. George» у Вільні (зараз «Grand Duke Palace») * Палац Яна Слізня ў ВільніПалац Яна Слізня ў Вільні * Дом Даёна ў ВільніДом Даёна ў Вільні * Дом Упраўлення Палескай чыгункі ў Вільні (зараз дом акцыянернага таварыства «Літоўскія чыгункі»)Дом Упраўлення Палескай чыгункі ў Вільні (зараз дом акцыянернага таварыства «Літоўскія чыгункі») * Даходны дом у Вільні (зараз філіял Літоўскага дзяржаўнага яўрэйскага музея Віленскага Гаона)Даходны дом у Вільні (зараз філіял Літоўскага дзяржаўнага яўрэйскага музея Віленскага Гаона) * Дом Ігната Корвін-Мілеўскага ў Вільні (зараз будынак Саюза пісьменнікаў Літвы)Дом Ігната Корвін-Мілеўскага ў Вільні (зараз будынак Саюза пісьменнікаў Літвы) * Дом Ігната Корвін-Мілеўскага ў Вільні (зараз будынак Саюза пісьменнікаў Літвы)Дом Ігната Корвін-Мілеўскага ў Вільні (зараз будынак Саюза пісьменнікаў Літвы) * Капліца-пахавальня сям'і Скірмунтаў у Моладаве, фота 1937 г.Капліца-пахавальня сям'і Скірмунтаў у Моладаве, фота 1937 г. * Мураваны палац Ваньковічаў у Рудакове. Фота раней 1914 г.Мураваны палац Ваньковічаў у Рудакове. Фота раней 1914 г. Зноскі ------ 1. 1 2 Tadeusz Maria Rostworowski // Internetowy Polski Słownik Biograficzny<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q96022943'></a> 2. ↑ *Rostworowski, А.* Ziemia… С. 8. 3. ↑ Браслав и его окрестности: путеводитель. / Текст: К. Шидловский; фото: С. Плыткевич. — Мн. 2006 4. ↑ былы палац Вайніцкага, якім у той час ужо валодаў Ігнат Корвін-Мілеўскі Літаратура ---------- * *Rostworowski, А.* Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe / А. Rostworowski. — Warszawa : Czytelnik, 2001. — 504 s. * *Stefański, K.* Architektura XIX wieku na ziemiach polskich / K. Stefański. — Warszawa : DiG, 2005. — 256 s. * Раствароўскі Андрэй. Зямля, якой ужо не ўбачыш // Ад Лідскіх муроў. Літаратурна-мастацкі зборнік. Ліда, 2012—2015. № 8. С. 354—393. Архівавана 31 ліпеня 2017. // на pawet.net | ?Тадэвуш Раствароўскі — продкі | | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | Раман Раствароўскі[d] | | Stefan Rostworowski[d] | | Andrzej Rostworowski[d] | | Ян Антоні Раствароўскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Тадэвуш Раствароўскі | | | | Вільгельм Глогер[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Караль Павел Антоні Глогер[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыя з Глогераў[d] | | | | | Katarzyna Keller[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Kornelia Żmichowska[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | IPSB: tadeusz-maria-rostworowski · Sejm-Wielki.pl |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Шанько. **Юрый Георгіевіч Шанько** (нар. 26 верасня 1959, в. Хадакі, Івацэвіцкі раён, Брэсцкая вобласць) — беларускі вучоны ў галіне хірургіі. Член-карэспандэнт (2017), доктар медыцынскіх навук (2006), прафесар (2009). Выдатнік аховы здароўя Рэспублікі Беларусь (2001). Біяграфія --------- Скончыў Мінскі дзяржаўны медыцынскі інстытут (1982). Працаваў урачом-нейрахірургам 9-й і 5-й гарадскіх бальніц г. Мінска. З 2000 года ў Беларускай медыцынскай акадэміі паслядыпломнай адукацыі, з 2004 года дацэнт, з 2007 года загадчык кафедры неўралогіі і нейрахірургіі. З 2010 года намеснік дырэктара па навуковай рабоце Рэспубліканскага навукова-практычнага цэнтра неўралогіі і нейрахірургіі. Узнагароды ---------- Прэмія НАН Беларусі (2008) за цыкл навуковых прац «Распрацоўка новых прынцыпаў і мікранейрахірургічных тэхналогій лячэння пухлін асновы чэрапа». Навуковая дзейнасць ------------------- Навуковыя даследаванні ў галіне нейрахірургіі асновы чэрапа, нейраанкалогіі, вострых очаговых паражэнняў галаўнога мозгу. Распрацаваў прынцыпы дыягностыкі і хірургіі паяснічнага стэнозу, радыкальнай хірургіі краніафацыальных пухлін, новыя падыходы да хірургічнага лячэння злаякасных гліом галаўнога мозгу (лакальная хіміятэрапія цысплацелам, унутрытканевая прамянёвая тэрапія). Прапанаваў мадыфікаваныя доступы да асновы чэрапа і сфармуляваў прынцыпы вядзення ранняга пасляаперацыйнага перыяду ў нейрахірургічных пацыентаў. Распрацаваў тэхналогіі эндаскапічнай транссфенаідальнай і транскраніальнай нейрахірургіі пухлін гіпофізу і асновы чэрапа, упершыню ў СНД ажыццявіў эндаскапічныя аперацыі выдалення менінгіом асновы чэрапа рознай лакалізацыі, неўрынам прадвернауліткаваго нерва, пластыкі лікварных фальцэт і інш. Упершыню ўкараніў у клінічную практыку перынеўральную дастаўку мезенхімальных ствалавых клетак у галаўны мозг пры інфаркце і ўнутрачарапным кровазліцці. Аўтар каля 500 навуковых прац, у тым ліку 9 кніг, 20 патэнтаў. ### Бібліяграфія * Диагностика и хирургическое лечение субтенториальных околостволовых менингиом. Минск, 2005 (в соавт.). * Практическое руководство по нейротравматологии. Минск, 2010 (в соавт.). * Intraoperative monitoring of foramen occipitalis magnum meningiomas surgery significantly improves the preservation of neurological functions // Act. Nervosa Superior Rediviva. 2015. Vol. 57, N 3 (в соавт.). Спасылкі -------- * Юрый Георгіевіч Шанько у базе даных «История белорусской науки в лицах» Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (руск.) Зноскі ------ 1. ↑ ШАНЬКО Юрый Георгіевіч

**Гаўбальд Рэгенсбургскі** (ням.: Gaubald von Regensburg), таксама Беат (лац.: Beatus); каля 700-23 снежня 761, Рэгенсбург) — блажэнны, першы афіцыйны біскуп Рэгенсбургскай дыяцэзіі. Біяграфія --------- Пасвечаны ў біскупам Рэгенсбургскім святым Баніфацыем у 739 годзе. Да яго ў Рэгенсбургу таксама былі біскупы, але яны называліся «вандроўнымі», бо не мелі канкрэтнай біскупскай кафедры. Адначасова Гаўбальд выконваў абавязкі настаяцеля-абата мясцовага манастыра Святога Эмерама. У 740 годзе святы Гаўбальд перанёс мошчы святога Эмерама у крыпту зноў пабудаванага сабора Святога Эмерама — аднайменнага абацтва ў Рэгенсбургу. Гаўбальд памёр 23 снежня 761 года і яго мошчы спачываюць каля ўваходу ў крыпту святога Рамбальда ў саборы Святога Эмерама. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Jakob Torsy: Der grosse Namenstagskalender. Verlag Herder, Freiburg, 2008, S. 440. ISBN 978-3-451-32043-9. * Алексей Потупин: Гаубальд Регенсбургский: краткое житие. Курьер «Покров» постоянного Представительства РПЦ МП в Германии, Дюссельдорф, № 1(январь) 2012, стр. 35-36. ISSN 0949-1260. EAN 9-770949-1260

**Латга́льцы** (па-латгальску: *latgalīši*, лат.: latgalieši) — народ, які пражывае ў асноўным у Латгаліі, гісторыка-культурная вобласці Латвіі. У Латвіі пражываюць 400 тыс. латгальцаў (прыкладна 20 % насельніцтва), але падлікі ўскладняюцца тым, што афіцыйна ў Латвіі няма нацыянальнасці латгальцы. Шмат латгальцаў пражывае ў Расіі, у прыватнасці ў Краснаярскім краі. Неафіцыйны сцяг латгальцаў Мова — латгальская (лічыцца верхнелатышскім дыялектам латышскай мовы), не мае афіцыйнага статусу, але па Законе аб мове дзяржава захоўвае і развівае латгальскую мову як культурна-гістарычную каштоўнасць. У большай часткі з іх у пашпарце запісана нацыянальнасць «латыш». Большасць веруючых латгальцаў вызнае каталіцтва. Латгальцы лічацца нашчадкамі латгалаў. Гл. таксама ----------- * Латгалы * Латгалія * Латгальская мова * Латгальскія прозвішчы * Лівы Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Латгальцы | Балтыйскія плямёны і народы | | --- | | * Галінды * Голядзь * Дняпроўскія балты * Жамойты * Земгалы * Куршы * Латгальцы * Латгалы * Латышы * Літоўцы * Прусы * Селы * Скалвы * Яцвягі |

**Паўночнакарэ́льская дзяржа́ва** (**Ухці́нская рэспу́бліка**, **Беламо́рская Карэ́лія**, **Арха́нгельская Карэ́лія**) — непрызнаная дзяржава, якая арыентавалася на Фінляндыю. Існавала ў 1919—1920 гадах на тэрыторыі пяці валасцей Архангельскай губерні, цяпер тэрыторыі суб’екту Расійскай Федэрацыі — Рэспублікі Карэлія. Сталіцай Паўночнакарэльскай дзяржавы з’яўлялася сяло Ухта (цяпер пасёлак Калевала). Перадумовы ---------- Перадумовы да ўзнікнення незалежнай карэльскай дзяржавы паўсталі яшчэ ў 1906 годзе, калі ў Тамерфорсе, на тэрыторыі Вялікага княства Фінляндскага, 3—4 жніўня быў створаны **Саюз беламорскіх карэлаў**. У 1911 годзе дзейнасць Звязу была забароненае, аднак пазней ён адрадзіўся ў відзе *Карэльскага асветніцкага таварыства*, які прыняў непасрэдны ўдзел у стварэнні Паўночнакарэльскай дзяржавы. Пасля прыходу да ўлады бальшавікоў большасць сялян Карэліі падпала пад вызначэнне *кулака*, да якіх ужываліся жорсткія меры рэквізіцыі збожжа і скаціны з боку харчатрадаў. Гэта, а таксама знаходжанне карэльскага насельніцтва ў зоне вядзення баявых дзеянняў падчас Грамадзянскіх войнаў у Расіі і Фінляндыі і замежнай ваеннай інтэрвенцыі на поўначы Расіі схіліла насельніцтва да ўсіх наступных падзей. Фінская інтэрвенцыя ------------------- Ваеннай апорай Паўночнакарэльскай дзяржавы паслужылі фінскія ваенныя атрады, якія пракраліся падчас фінскай Грамадзянскай вайны на тэрыторыю Архангельскай Карэліі з Фінляндыі. У канцы сакавіка 1918 года атрады" фінскага ахоўнага корпуса пад камандаваннем палкоўніка Мальма занялі сёлы Ухта і Вакнавалак. У сёлах і суседніх валасцях было арганізавана мясцовае самакіраванне пад кіраўніцтвам патрыятычна настроеных прыхільнікаў незалежнасці Карэліі ад РСФСР, арыентаваных на ўваходжанне ў склад Фінляндыі, — **Ухцінскі камітэт** (карэл.: Uhtuan Toimikunta — Ухтуан Тоймікунта), які ўзначальваў нейкі Туйску. Вядомае таксама імя яшчэ аднаго члена Тоймікунты — Пааво Ахава. Першая савецка-фінская вайна ---------------------------- Сцяг Otava Асноўны артыкул: **Першая савецка-фінская вайна** 21 чэрвеня 1918 года быў зацверджаны сцяг Карэльскай дзяржавы (**Беламорскай Карэліі**, першапачаткова ў складзе Ухцінскай воласці Кемскага павета Архангельскай губерні), дзе на сінім фоне размяшчаліся сем срэбных зорак у форме сузор’я Вялікай Мядзведзіці, у гонар чаго сцяг атрымаў назву *Otava* (Вялікай Мядзведзіці). Канчаткова Паўночнакарэльская дзяржава аформілася 21 ліпеня 1919 года разам са стварэннем **Часовага ўрада Беламорскай Карэліі *(Часовы ўрад Архангельскай Карэліі, Ухцінскі ўрад)*** на чале з С. А. Ціханавым. Цэнтрам тэрытарыяльнага ўтварэння стала сяло Ухта. Першапачаткова быў узяты курс на ўступ Архангельскай Карэліі ў склад Фінляндыі, і 14 лістапада 1919 года быў зроблены адпаведны запыт ураду Фінляндыі. Аднак у далейшым быў прыняты курс на стварэнне незалежнай дзяржавы, якая б знаходзілася ў звязе з Фінляндыяй. 21 сакавіка 1920 года ўрад склікаў з’езд прадстаўнікоў 11 паўночных валасцей, якія знаходзіліся пад кіраванне **Архангельскага Карэльскага Часовага ўрада**. У рабоце з’езду прынялі ўдзел 116 дэлегатаў. У першы ж дзень працы з’езду было разгледжана пытанне пра дзяржаўныя сімвалы. Паводле абмеркавання ўхвалілі наступнае: Герб — мядзведзь перад таўкачом з сякерай у лапе, сцяг з двух колераў чырвоны ўнізе, а жоўты ўверсе, на палях сузор’е вялікай мядзведзіці. Канчатковае рашэнне па абедзвюх прапановах было адкладзена да наступнага паседжання. 29 сакавіка 1920 года былі канчаткова зацверджаныя герб і сцяг незалежнай Карэліі. Аўтарам эскізаў быў фінскі мастак Акселі Гален-Калела (1865—1931). Герб уяўляў сабой двухкаляровы чырвона-зялёны варажскі шчыт, увянчаны традыцыйным галаўным уборам лесасекаў. На шчыце быў намаляваны мядзведзь чорнага колеру з сучкарэзам *весуры* ў лапе. Мядзведзь топча нагамі чорны ланцуг, а над ім былі белыя іскры паўночнага ззяння. Нацыянальны сцяг уяўляў чорны скандынаўскі крыж з чырвонай аблямоўкай, размешчаны на зялёным палатне. Таксама былі распрацаваныя лоцманскі сцяг (luotsilippu), паштовы сцяг (postilippu) і мытны сцяг (tullilippu). З’езд вырашыў аддзяліцца ад Савецкай Расіі і, кіруючыся абвешчаным савецкай уладай прынцыпам «права нацый на самавызначэнне», абвясціў незалежнасць Карэліі. У дэкларацыі з’езду было скзана: «Карэлія сама павінна кіраваць сваімі справамі і аддзяліцца ад Расіі». З’езд таксама падзякаваў Фінляндыю за абяцанні «дапамогі і падтрымкі», якія даў прысутнічалы на з’ездзе фінскі прадстаўнік. Урад быў пераназваны ў **Карэльскі часовы ўрад *(Часовы ўрад Карэліі)***. У канцы красавіка 1920 года на станцыю Белавостраў прыбыла дэлегацыя Карэльскага часавага ўрада і ўручыла патрабаванне аб аддзяленні Карэліі ад Савецкай Расіі камісару савецкіх памежных войскаў. На падставе рашэнняў з’езду, у маі 1920 года Паўночнакарэльская дзяржава была прызнана Фінляндыяй, якая нават вылучыла ёй пазыка ў памеры 8 млн фінскіх марак. Аднак ужо 18 мая 1920 года часткі чырвонай арміі без бою ўвайшлі ва Ухту. Урад Паўночнакарэльскай дзяржавы бег у сяло Вакнавалак, у 30 км ад савецка-фінскай мяжы, адкуль перабраўся ў Фінляндыю. Карэлія была пакінутая ў складзе РСФСР, дзе на яе тэрыторыі 8 чэрвеня 1920 года было ўтворана аўтаномнае абласное аб’яднанне **Карэльская рабочая камуна**, якое існавала па 25 ліпеня 1923 года, калі была ўтворана Карэльская АССР. Падчас перамоў паміж РСФСР і Фінляндыяй фінскім бокам былі высунуты тэрытарыяльныя прэтэнзіі на Карэлію, аднак з прычыны поспехаў чырвонай арміі ўрад Фінляндыі быў змушаны ад іх адмовіцца. У выніку 14 кастрычніка 1920 года паміж РСФСР і Фінляндыяй быў заключаны Тартускі мірны дагавор. Другая савецка-фінская вайна ---------------------------- Асноўны артыкул: **Другая савецка-фінская вайна** Аднак, як апынулася, урад Фінляндыі і прыхільнікі незалежнай Карэліі не збіраліся цалкам адмаўляцца ад сваіх прэтэнзій. 10 снежня 1920 года ў Выбаргу быў створаны **Карэльскі аб’яднаны ўрад**, у склад якога, акрамя Часовага ўрада Карэліі, увайшоў **Алонецкі ўрад** і іншыя нацыянальныя ўтварэнні. У кастрычніку 1921 года на тэрыторыі Карэльскай рабочай камуны ў Тунгудскай воласці быў створаны падпольны **Часовы Карэльскі камітэт**. У лістападзе—снежні 1921 года фінскія атрады ізноў занялі частку раёнаў Карэліі. Пачалася другая Савецка-Фінская вайна. У Карэліі было ўведзена ваеннае становішча, галоўнакамандуючым Карэльскім фронтам быў прызначаны камандарм А. І. Сядзякін. Да пачатку студзеня 1922 года ўдарамі з Петразаводску часткі РСЧА разбілі галоўную групоўку фінаў, і напачатку лютага 1922 года цэнтр **Карэльскага камітэта** сяло Ухта быў ізноў заняты часткамі Чырвонай Арміі. У выніку поспехаў савецкіх войскаў Фінляндыя была змушана спыніць баявыя дзеянні. Паўночнакарэльская дзяржава (Ухцінская рэспубліка) канчаткова спыніла сваё існаванне. Гл. таксама ----------- * Паўночная Інгрыя Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 © Е. Ю. Дубровская «Судьбы приграничья в „Рассказах о Гражданской войне в Карелии" (по материалам Архива КарНЦ РАН)», Петрозаводск 2. 1 2 Хесин С. С. Разгром белофинской авантюры в Карелии в 1921—1922 гг. — М.: Воениздат МВС СССР, 1949. 3. 1 2 Карелия (флаги) **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Хронос. Архівавана з першакрыніцы 10 сакавіка 2007. Праверана 7 студзеня 2014. 4. ↑ Карелия (гербы) **(нявызн.)**(недаступная спасылка — *гісторыя* ). Хронос (26 кастрычніка 2023). 5. ↑ «Красная летопись». 1933 г. № 2 (53), стр. 168 6. ↑ Большая советская энциклопедия(недаступная спасылка) 7. ↑ Гербы Карелии **(нявызн.)**(недаступная спасылка). heninen.net. Архівавана з першакрыніцы 16 студзеня 2012. 8. ↑ Флаги Карелии **(нявызн.)**(недаступная спасылка). heninen.net. Архівавана з першакрыніцы 2 чэрвеня 2012. Спасылкі -------- * Архіўная копія (руск.). на партале Хронос. Архівавана з першакрыніцы 19 лютага 2012. Праверана 7 студзеня 2014. | Дзяржаўныя ўтварэнні перыяду Грамадзянскай вайны ў Расіі і станаўлення СССР (1917—1924) | | --- | | * Першая сусветная вайна * Лютаўская рэвалюцыя * Кастрычніцкая рэвалюцыя * РСФСР * Грамадзянская вайна * Белы рух * Інтэрвенцыя * Басмацтва * СССР | | ПоўначПрыбалтыкаБеларусьПольшча | * **Савецкія:** Фінляндская Сацыялістычная Рабочая Рэспубліка * Карэльская працоўная камуна * Эстляндская працоўная камуна * Савецкая рэспубліка Найсаара * Рэспубліка Іскалата * Латвійская Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка * Літоўская Савецкая Рэспубліка * Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Літвы і Беларусі * **Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка** * Часовы рэвалюцыйны камітэт Польшчы**Несавецкія:** Архангельская Карэлія * Алонецкі ўрад * Паўночная вобласць * Рэспубліка Паўночная Інгрыя * Каралеўства Фінляндыя * **Рэспубліка Фінляндыя** * Аб’яднанае Балтыйскае герцагства * Герцагства Курляндскае і Семігальскае * Урад Паўночна-Заходняй вобласці * **Латвійская рэспубліка** * Каралеўства Літва * **Літоўская рэспубліка** * Сярэдняя Літва * Беларуская Народная Рэспубліка * Каралеўства Польскае * **Рэспубліка Польшча** |   | | УкраінаБесарабіяКрым | * **Савецкія:** Украінская народная рэспубліка Саветаў * Данецка-Крыварожская савецкая рэспубліка * Адэская савецкая рэспубліка * Савецкая сацыялістычная рэспубліка Таўрыды * Украінская савецкая рэспубліка * **Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка** * **Крымская аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка** * Бесарабская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка * **Малдоўская Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка****Несавецкія:** Украінская Народная Рэспубліка * Украінская дзяржава * Дырэкторыя * Махноўшчына * Малдаўская Дэмакратычная Рэспубліка * Крымская Народная Рэспубліка | | ДонКубаньПаўночны Каўказ | * **Савецкія:** Данская Савецкая Рэспубліка * Кубанская Савецкая Рэспубліка * Чарнаморская Савецкая Рэспубліка * Кубана-Чарнаморская Савецкая Рэспубліка * Стаўрапальская Савецкая Рэспубліка * Церская Савецкая Рэспубліка * Паўночна-Каўказская Савецкая Рэспубліка * Горская АССР**Несавецкія:** Усевялікае Войска Данское * Кубанская Народная Рэспубліка * Горская Рэспубліка * Рэспубліка Саюза Горцаў Паўночнага Каўказа * Паўночна-Каўказскі эмірат | | ПаволжаУралСібірДалёкі Усход | * **Савецкія:** Татара-Башкірская Савецкая Рэспубліка * Аўтаномная Башкірская Савецкая Рэспубліка * Татарская Савецкая Рэспубліка * **Башкірская Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка** * **Татарская аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка** * Воцкая аўтаномная вобласць * Чувашская аўтаномная вобласць * Калмыцкая аўтаномная вобласць * Марыйская аўтаномная вобласць * Аўтаномная вобласць немцаў Паволжа * Аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка немцаў Паволжа * **Якуцкая аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка** * Усурыйская рэспубліка * Далёкаўсходняя рэспубліка**Несавецкія:** Ідэль-Урал * Камус * Часовы абласны ўрад Урала * Часовы Сібірскі ўрад * Часовы ўрад аўтаномнай Сібіры * Уфімская дырэкторыя * Омская дырэкторыя * Расійская дзяржава * Дыктатура Вярхоўнага кіраўніка Расіі * Палітычны цэнтр (Іркуцк) * Часовае якуцкае абласное народнае кіраванне * Прыамурскі земскі край («Чорны буфер») * Украінская рэспубліка Далёкага Усходу * Расійская Усходняя Ускраіна | | Закаўказзе | * **Савецкія:** **Армянская савецкая сацыялістычная рэспубліка** * Бакінская камуна * Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Абхазія * **Азербайджанская сацыялістычная савецкая рэспубліка** * Муганская Савецкая Рэспубліка * Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Грузія * Паўднёва-Асецінская аўтаномная вобласць * Закаўказская Сацыялістычная Федэратыўная Савецкая Рэспубліка * **Аджарская аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка** * Нахічэванская савецкая рэспубліка * **Нахічэванская аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка****Несавецкія:** Адміністрацыя Заходняй Арменіі * Рэспубліка Паўночна-Заходняга Каўказа * Закаўказскі камісарыят * Закаўказская Дэмакратычная Федэратыўная Рэспубліка * Рэспубліка Горная Арменія * Рэспубліка Арменіі * Дыктатура Цэнтракаспія * Азербайджанская Дэмакратычная Рэспубліка * Араская рэспубліка * Часовая ваенная дыктатура Мугані * Муганская дыктатура * Грузінская Дэмакратычная Рэспубліка | | Сярэдняя Азія | * **Савецкія:** Туркестанская Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка * Кыргызская аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка * Кара-Кыргызская аўтаномная вобласць * Бухарская Народная Савецкая Рэспубліка * Харэзмская народная савецкая рэспубліка * Харэзмская сацыялістычная савецкая рэспубліка**Несавецкія:** Алашская аўтаномія * Бухарскі эмірат * Хівінскае ханства * Какандская аўтаномія | | Утварэнніза межаміэкс-імперыі | * **Савецкія:** Галіцкая Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка * Персідская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка * **Тувінская народная рэспубліка** * Баварская Савецкая Рэспубліка * Эльзаская савецкая рэспубліка * Венгерская Савецкая Рэспубліка * Славацкая Савецкая Рэспубліка * Савецкі Лімерык * Тарнобжагская рэспубліка**Несавецкія:** Заходне-Украінская Народная Рэспубліка * Заходне-Лемкаўская рэспубліка * Рэспубліка Каманча * Вонкавая Манголія (дыктатура Унгерна) | | **Паўтлустым** шрыфтам вылучаныя дзяржаўныя ўтварэнні, якія апынуліся стабільнымі і перажылі гэты перыяд.У выпадках адсутнасці ўсталяванай анзвы тэрыторый даюцца назвы органаў улады, якія кантралявалі іх. |

**Ян Канопка** (27 снежня 1777 г. у Скалодычах (зараз напэўна Скоўдзічы) каля Слоніма - 20 снежня 1814 г. у Дубраўцы каля Слоніма) — літоўскі, польскі і французскі ваенны дзеяч. Прадстаўнік роду Канопак гербу Навіна. Біяграфія --------- Ян Канопка нарадзіўся ў сям'і Францішка Канопкі, маёра войска Рэчы Паспалітай, і Ганны, далёкай сваячкі прынцаў Кондэ. У 1792 г. ва ўзросце 14 год паступіў на ваенную службу, стаў падпаручнікам другога ўланскага палка 8-ай украінскай кавалерыйскай брыгады Нацыянальнай Кавалерыі генерала Макраноўскага і біўся ў вайне 1792 года. Вызначыўся пры Барушкаўцах і ў бітве пад Зяленцамі, за якую быў узнагароджаны. Падчас паўстання Касцюшкі служыў паручнікам, вызначыўся пры абароне Варшавы, сражаўся ў бітве пад Мацяёвіцамі, дзе быў паранены. Пасля правалу паўстання эміграваў у Францыю і запісаўся добраахвотнікам у рэспубліканскую армію, дзе трапіў шараговым у 1-ы гусарскі полк. З 1796 года сью-лейтэнант. Праз сяброўства з капітанам Сулкоўскім у Валезе прадстаўлены генералу Банапарту, які назначыў Яна лейтэнантам у легіён Ламбардыі. 4 лютага 1797 вызначыўся пры захопе аўстрыйскай батарэі пад Феанцыяй, 20 красавіка пераведзены капітанам у 1-й грэнадзёрскі батальён Польскіх лёгіёнаў. У 1798 годзе пад камандванне генералаў Шапіёнэ і Макдональда ўдзельнічаў у баявых дзеяннях супраць Неапалітанскага Каралеўства, у складзе Легіёна генерала Княжэвіча вызначыўся ў бітве пры Чывіта-Кастэлана, 17-19 чэрвеня біўся на рацэ Трэбіі, дзе атрымаў параненне. Сражаўся і вызначыўся пры Боска, Нові і Расільёнэ, дзе на чале 150 легіянераў захапіў аўстрыйскую пазіцыю, якую ахоўваў гарнізон з 2000 салдатаў. У 1800 годзе біўся пры Хойштадце пад камандваннем генерала Маро. З 20 ліпеня гэтага года - шэф батальёну, адзначыўся пры Гагенліндэне, пасля заключэння перамір'я служыў у Італіі. Перайшоў у польскую кавалерыю генерала Ражнецкага 21 студзеня 1802 года ў чыне шэфа швадрона. З 1805 па 1806 год знаходзіўся ў Італіі і Неапалітанскім Каралеўстве пад камандваннем прынца Багарнэ, дзе адзначыўся пры Кастэль-Франка. Ваяваў падчас пруска-польскай кампаніі 1807 года, 1 сакавіка прызначаны маёрам 5-га палка конных стральцоў Княства Варшаўскага. Удзельнічаў у бітвах пры Тчэве, Гутштадце, Гейльсберге, а таксама пры Фрыдландзе ў чэрвені наступнага года, дзе конныя стральцы Турно захапілі мноства палонных і 6 гармат, за што ўзнагароджаны рыцарскім крыжом ордэна Ганаровага легіёна. Прымаў удзел у аблозе Данцыга. 15 ліпеня 1807 года прызначаны палкоўнікам Вісленскага палка шэвалежэр-лансьераў. У 1808 годзе Канопка разам са сваім палком пераведзены ў Іспанію, дзе ўдзельнічаў у задушэнні іспанскага паўстання за незалежнасць, прымаў удзел у аблозе Сарагосы, біўся пры Тудэле і Малене. Іспанскія партызаны празвалі яго полк "пякельнымі піканосцамі" (ісп. «los infernos picadores»). У гэтым жа годзе ўзнагароджаны камандорскім крыжом Ганаровага легіёна. Застаны нечаканым нападам іспанцаў ў баі пры Лос Йебенэс 28 сакавіка 1809 года, ён і яго людзі здолелі выбрацца з пасткі, але палкавы штандар быў страчаны, што было страшэнным сорамам для палка. Аднак праз некалькі дзён ён атрымаў перамогу ў бітве пры Сьюдад-Рэаль. Пасля быў адазваны ў Парыж, перадаўшы камандванне палком шэфу швадрона Руцці. У лістападзе наступнага года ў бітве пры Аканьі яго атрад вызначыўся, узяўшы ў палон некалькі тысяч іспанскіх салдат і захапіўшы 5 знамёнаў. Канопка таксама вызначыўся ў бітве пад Альбуэрай 16 траўня 1811 года, знішчыўшы брытанскую брыгаду Джона Колбарна. Пад смяротныя ружбовыя залпы англічан, што знаходзіліся на вяршыні, шэвалежэры Канопкі з пікамі наперавес падняліся па схіле і врубіліся ў карэ, учыніўшы лютую і хуткую разню - праз некалькі хвілін з 1600 салдат Колбарна 1300 былі забітыя або параненыя, а пяць брытанскіх штандараў захоплены. Прызначаны ў брыгадныя генералы 6 жніўня 1811 года неўзабаве пасля гэтай падзеі і назначаны адказным за падрыхтоўку нанова сфарміраваных французскіх шэвалежэр-лансьерскіх палкоў. У тым жа годзе пажалаваны тытулам барона Імперыі. Ён працягваў несці службу у арміі Андалусіі да канца года. 27 студзеня 1812 года Канопка быў пераведзены ў 1-ы полк шэвалежэр-лансьераў Імператарскай Гвардыі маёрам. 5 ліпеня 1812 года, пасля пачатку вайны з Расіяй ён быў пастаўлены на чале 3-га гвардзейскага палка шэвалежэр-лансьераў. Праз няўдалыя і занадта самаўпэўненыя рашэнні атакаваны ў Слоніме войскамі генерала Чапліца. Адны крыніцы кажуць, што ён занадта доўга прабыў у Слоніме з мэтай падрыхтоўкі добраахвотнікаў, а іншыя кажуць, што ён вырашыў атакаваць колькасна пераўзыходзячыя сілы. Большасць яго людзей трапілі ў палон, а астатнія рассеяны. Сам Канопка паранены пікай трапляе ў палон да рускіх, якія адпраўляюць яго ў Санкт-Пецярбург, а затым - у Херсон, дзе генерал моцна захварэў. Вярнуўшыся з палону ў ліпені 1814 г. ён атрымаў камандаванне 1-й кавалерыйскай брыгадай Каралеўства Польскага, але, з-за падарванага раненнямі і стомленасцю здароўя, памёр 20 снежня ў вёсцы пад Слонімам. Сваяк Аляксандра Канопкі і брат Юліі Канопкі. Памяць ------ Вуліца Яна Канопкі ў Дняпры Літаратура ---------- * H. P. Kosk, Generalicja polska, t. 1, Oficyna Wydawnicza «Ajaks», Pruszków 1998 * Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Францыска Скарыны. БЕЛАРУСЬ У ХІХ–ХХІ СТАГОДДЗЯХ: ЭТНАКУЛЬТУРНЫЯ ТРАДЫЦЫІ І НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЗЯРЖАЎНЫЯ ПРАЦЭСЫ. Зборнік навуковых артыкулаў * Georges Six (préf. commandant André Lasseray), t. 2, Paris, Georges Saffroy Éditeur, 1934. * Чырвінскі В. Беларусь у войнах Расiйскай iмперыi. Асобы i падзеi, 2019. * Dundulis B. Napoleon et la Lituanie en 1812, 1940. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Канопка, сын Францішка, Беларусь у асобах і падзеях * | ?Ян Канопка — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Ян Канопка[d] | | | | | | | | | | | | | | Францішак Канопка[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ян Канопка | | | | | Barbara Popławska[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ганна дэ Кандэ[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Ваенная Сыціна | | Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl |

**Паўночна-Ілінойскі ўніверсітэт** (англ.: Northern Illinois University) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам даследчага ўніверсітэта, якая месціцца ў горадзе Дэ-Калб у штаце Ілінойс, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Вучэльня была заснавана ў 1895 годзе як Паўночна-Ілінойская нармальная школа губернатарам Джонам П. Альтгельдам каб забяспечыць штат настаўнікамі з вышэйшай адукацыяй. У дадатак да асноўнага кампуса ў Дэ-Калбе, ва ўніверсітэта ёсць спадарожнікавыя цэнтры ў Чыкага, Напервіле, Рокфардзе і Арэгоне. Структура --------- * Каледж бізнесу * Каледж адукацыі * Каледж інжынерыі і інжынерных тэхналогій * Каледж здароўя і навук аб чалавеку * Каледж права * Каледж вольных мастацтваў і навук * Каледж выяўленчых і выканальніцкіх мастацтваў Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Ілінойс Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

**Латышы Беларусі** — латышская нацыянальная меншасць, якае пражывае на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь. Па дадзеных нацыянальнага перапісу насельніцтва 2009 года ў краіне пражывала 1549 латышоў. Латышы на Беларусі — пераважна жыхары сельскай мясцовасці. Асноўныя заняткі — земляробства і жывёлагадоўля. Было пашырана рамяство, асабліва піваварэнне і ткацтва. У дачыненні да рэлігіі большасць латышоў пратэстанты-лютэране, невялікая частка — праваслаўныя і католікі. Гісторыя -------- Масавая міграцыя латышоў на тэрыторыю Беларусі пачалася ў XVIII ст. Найбольш інтэнсіўна працэс ішоў у 1860—1880-я гг.: у 1870 г. на Беларусі было 800—900 латышскіх перасяленцаў, у 1877—1883 гг. у Віцебскай губерні латышы ўжо складалі каля 50 % усіх перасяленцаў. Латышскія перасяленцы асядалі і ўтваралі асобныя вёскі на Магілёўшчыне, хутары на Віцебшчыне. У 1897 г. шмат латышоў жыло ў Віцебскім (каля 4 тыс.), Полацкім (1,7 тыс.), Аршанскім (да 3,7 тыс.) і Быхаўскім (каля 1 тыс.) паветах. У перыяд існавання Расійскай імперыі ў латышскіх калоніях Віцебскай губерні (асабліва ў 1870-я гг.) значнае развіццё атрымала садоўніцтва, якое набыло таварны характар. Яблыкі, грушы, агрэст і слівы знаходзілі збыт нават у Пецярбургу. Гаспадаркі латышоў на Беларусі ў гэты час былі больш прагрэсіўнымі і тэхнічна дасканалымі. Так, у 1906 г. у Беларусі быў створаны першы сельскагаспадарчы кааператыў «Лашнёўскае таварыства сельскай гаспадаркі», які аб’ядноўваў у 1911 г. сорак пяць чалавек. Падчас Першай сусветнай вайны колькасная структура латышоў на Беларусі мянялася. У пачатку вайны колькасць латышоў павялічылася, а пад канец зноў зменшылася, што можна патлумачыць міграцыйнымі хвалямі бежанцаў[ru]. Паводле перапісу 1926 г. у Беларусі пражывалі 14000 латышоў (0,28 % ад агульнага насельніцтва рэспублікі), пераважна ў Віцебскай і Полацкай акругах. Кампактныя этнічныя групы (600—800 чалавек) існавалі ў Магілёўскай і Бабруйскай акругах. У Беларусі ў той час існавала 6 латышскіх сельсаветаў (Вацлавоўскі, Галіцкамызскі, Грудзінаўскі 2-гі, Малькаўскі, Перакальскі і Унаўскі). Усе гэтыя самакіраванні жылі паўнавартасным культурным жыццём: латышская школа, латышская хата-чытальня, латышскія хоры і гурткі. Культурна-асветніцкай працай сярод латышоў Беларусі кіравала Латышская секцыя Народнага камісарыята асветы БССР. У Віцебску дзейнічаў латышскі клуб і бібліятэка, з 1931 года пры Беларускім радыёцэнтры пачало працу латышскае радыё. На латышскай мове выходзіла газета, друкавалася літаратура. У 1920-я гг. пры ЦК КП(б)Б працавала латышскае бюро, пры Народным камісарыяце асветы БССР створана латышская секцыя, якая распрацоўвала ўласныя адукацыйныя праекты. У 1930 годзе 77 % латышскіх дзяцей у Беларусі вучыліся ў школах з навучаннем на роднай мове. Латышскіх школ у рэспубліцы ў 1933 годзе было 32. Пры Інбелкульце з 1927 г. (пазней пры АН БССР) таксама працавала Латышская камісія (з 1929 г. Латышскі сектар АН БССР, з 1933 г. — Латышская секцыя Істытута нацменшасцей АН БССР), якая вывучала гісторыю і культуру латышоў. Яе ўзначальваў Карл Шкільтэр. У 1929 г. была створана «Праграма даследавання латышскіх калоній», якая прадугледжвала збіранне і вывучэнне этнаграфічных і фальклорных матэрыялаў. Згодна з ёй у 1929—1930 гг. у латышскія паселішчы Віцебскай акругі была наладжана даследчыцкая экспедыцыя. Вынікам працы экспедыцыі сталі два навуковыя даследаванні К. Шкільтэра: «Латышскія калоніі на Беларусі» (1931 г.) і «Latvju zemneeks Baltkreevijā pirms un pēc Oktobra revolucijas» (Латышскі селянін на Беларусі да і пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі; 1935 г.). Падчас сталінскіх рэпрэсій 1930—1940-х гг. большасць культурна-асветніцкіх і навуковых праграм латышоў былі згорнуты. Большасць супрацоўнікаў культурна-асветніцкіх і навуковых устаноў былі рэпрэсаваны. Колькасць латышоў на Беларусі значна зменшылася ў 1930—1940-я гг. Гэта тлумачыцца актыўнай міграцыяй латышоў у Латвійскую ССР. З канца 1950-х гг. колькасць латышоў у Беларусі стабілізавалася. Паводле перапісаў іх налічвалася: у 1959 г. — 2631 чал.; у 1970 г. — 2660 чал.; у 1979 г. — 2617 чал. У 1970-х гг. большасць латышоў жылі ў гарадах. Латышскую мову роднай называе прыкладна палова латышоў Беларусі, аднак у паўсядзённым жыцці выкарыстоўваецца пераважна руская мова, а сярод сельскага насельніцтва яшчэ і беларуская. Паводле перапісу 1999 г. на Беларусі пражывала каля 2,2 тыс. латышоў. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Т. А. Навагродскі, С. А. Захаркевіч. ЭТНІЧНЫЯ МЕНШАСЦІ, ЯКІЯ ГІСТАРЫЧНА СКЛАЛІСЯ Ў БЕЛАРУСІ: ВОПЫТ ПРЫЯЗНАГА СУІСНАВАННЯ Ў ЕЎРАПЕЙСКАЙ КРАІНЕ. Этнічныя меншасці ў Еўрапейскім Саюзе: асноўныя прававыя крыніцы : вучэб.-метад. дапам. / навук. рэд. склад. пер. на беларус. мову : С. А. Захаркевіч, А. М. Назаранка; рэдкал. : А. Г. Каханоўскі (старш.) [і інш.]. — Мінск : Выд. цэнтр БДУ, 2017. — 295 с. ISBN 978-985-553-447-2 2. 1 2 3 4 Тугай, У. В. Латышскі этнас у сацыяльна-эканамічным і культурным жыцці Беларусі / У. В. Тугай. Мінск, 2002 Літаратура ---------- * Тугай, У. В. Латышскі этнас у сацыяльна-эканамічным і культурным жыцці Беларусі / У. В. Тугай. Мінск, 2002. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх | ⛭Нацыянальны склад насельніцтва Беларусі | | --- | | * **Беларусы** * Азербайджанцы * Армяне * Асеціны * Грузіны * Грэкі * Казахі * Латышы * Літоўцы * Малдаване * Немцы * Палякі * Рускія (Стараверы) * Сербы * Таджыкі * Татары * Туркмены * Украінцы * Цыганы * Чувашы * Чэхі і славакі * Эстонцы * Яўрэі |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Дзямідчык. **Вадзім Віктаравіч Дзямідчык** (нар. 1972, г. Мінск) — беларускі вучоны, спецыяліст у галіне клетачнай біялогіі, біяфізікі, біяінжынерыі і фізіялогіі раслін. Доктар біялагічных навук, прафесар. Біяграфія --------- Выпускнік біяфака 1994 года, скончыў у 1997 годзе аспірантуру БДУ, ­у 1998 годзе абараніў кандыдацкую, ­а ў 2011 годзе — доктарскую дысертацыю (яна была прызнана найлепшай па прыродазнаўчых навуках па ацэнцы ВАК Беларусі). У 1997 годзе пасля завяршэння аспірантуры пачаў кар’еру ў якасці выкладчыка БДУ. У перыяд з 2000 па 2011 год працаваў навуковым супрацоўнікам Універсітэта Кембрыджа, а затым лектарам і кіраўніком другога года навучання ва Універсітэце Эсекса. З 2011 года — загад­чык кафедры клетачнай біялогіі і біяінжынерыі раслін біялагічнага факультэта БДУ. У 2011 годзе быў абраны асацыяваным членам Брытанскай акадэміі вышэйшай адукацыі. Навуковая і грамадская дзейнасць -------------------------------- За час працоўнай дзейнасці кіраваў больш як 40 навуковымі праектамі ў Беларусі, Вялікабрытаніі і Расійскай Федэрацыі, а таксама з’яўляўся навуковым кіраўніком больш чым 60 студэнтаў і аспірантаў. Аўтар каля 300 навуковых прац, уключаючы артыкулы ў Nature, Plant Cell і Annual Reviews of Plant Biology, манаграфій у выдавецтве Springer. Па сістэме Google Scholar колькасць цытаванняў аўтара складае 6272. З’яўляецца членам рэдакцыйнай калегіі шэрагу міжнародных навуковых часопісаў, сакратаром экспертнага савета № 34 (фізіка-хімічная біялогія) ВАК ­Беларусі. Узначальвае навукова-тэхнічную секцыю экспертнага савета № 1 па прыродазнаўчых навуках ДКНТ Беларусі. Зноскі ------ 1. ↑ Вадзім Дзямідчык: Паспрабаваць зрабіць нешта ў сваёй краіне 2. ↑ Біяфак 3.0. Вадзім Дзямідчык распавёў пра новыя кірункі ў развіцці біялагічнага факультэта **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 верасня 2022. Праверана 10 верасня 2022. Спасылкі -------- * ДЕМИДЧИК ВАДИМ ВИКТОРОВИЧ

**Тыбецкая мова** — родная мова тыбетцаў. Распаўсюджана ў Тыбецкім аўтаномным раёне і некаторых іншых раёнах КНР, а таксама ў Індыі, Непале, Бутане і Пакістане (дыялекты балці і пурыг). Колькасць носьбітаў каля 6 млн чалавек. Адносіцца да тыбецка-бірманскай падсям’і ў сіна-тыбецкай сям’і моў. Літаратурная мова заснавана на класічнай тыбецкай норме і таму даволі кансерватыўная. Стылі ----- Як і многія іншыя мовы свету, тыбецкая мова выразна падзяляецца на стылі маўлення. Гэтыя стылі ў тыбецкай мове адрозніваюцца наступным чынам (назвы прыведзеныя паводле транслітарацыі тыбецкай мовы ў сістэме ўайлі): 1. *Phal-skad* — паўсядзённае народнае маўленне; 2. *Zhe-sa* — ветлівае, паважлівае маўленне. Вельмі часта выкарыстоўваецца ў гутарцы жыхароў Лхасы, адміністрацыйнага цэнтра Тыбецкага аўтаномнага раёна; 3. *Chos-skad* — стыль маўлення, якім напісаны літургічныя і класічныя творы. Пісьменнасць ------------ Пісьменнасць тыбецкай мовы грунтуецца на індыйскай аснове. Арфаграфічная сістэма мовы з’яўляецца кансерватыўнай і адлюстроўвае фанетыку старатыбецкай мовы, аднак гэтая акалічнасць спрыяе ўніфікацыі дыялектаў тыбецкамоўных тэрыторый. Асноўная характарыстыка ----------------------- ### Граматыка Сінтаксіс, парадак слоў Тыбецкая мова класіфікуецца як эргатыўная мова — пры будаванні сказа ў ёй адбываецца проціпастаўленне агенса (стваральніка дзеяння) і пацыенса (носьбіта дзеяння). Парадак слоў падпарадкоўваецца наступным правілам: * Прыметнікі ў сказе стаяць пасля назоўнікаў (за выключэннем выпадкаў, калі прыметнік і назоўнік не звязаныя між сабой паказчыкамі роднага склону). * Дапаўненне і прыслоўе стаяць перад дзеясловам. * Назоўнік у родным склоне ідзе перад назоўнікам, для якога ён з’яўляецца азначэннем. * Указальныя займеннікі і лічэбнікі ў сказе размяшчаюцца пасля назоўніка, які яны азначаюць. Лічэбнікі У адрозненне ад многіх іншых моў Усходняй Азіі, у тыбецкай мове ў лічэбнікаў адсутнічаюць дапаможныя ці лічыльныя словы, хаця пасля колькасці ў дзесяць штук (часам і менш) выкарыстоўваюцца асаблівыя словы для пазначэння зборнага або цэлага характару азначанай колькасці. ### Фанетыка Ніжэй прыведзены гукавы лад лхаскага дыялекту тыбецкай мовы як найбольш уплывовага дыялекту ў вусным тыбецкім маўленні. Галосныя Некаторымі даследчыкамі апісваецца 8 галосных гукаў у тыбецкай мове. | | Пярэднягарада | Заднягарада | | --- | --- | --- | | неагубленыя | агубленыя | агубленыя | | Верхнягапад’ёму | [i] | [y] | [u] | | Сярэдне-верхнягапад’ёму | [e] | [ø] | [o] | | Сярэдне-ніжнягапад’ёму | [ɛ] | | | | Ніжнягапад’ёму | [a] | | | Тры галосныя гукі часам апісваюцца як асобныя, а іменна: [ʌ] (або [ə]), які звычайна лічыцца алафонам гука [a]; [ɔ], які звычайна лічыцца алафонам [o], і [ɛ̈], які звычайна лічыцца алафонам гука [e], гэтыя гукі звычайна з’яўляюцца толькі ў закрытых складах. З прычыны адсутнасці ў тыбецкай *гемінацыі* (падваення) зычных, у мове магчыма вымаўленне галоснага як адкрытага гука, але з захаваннем тыповага закрытага склада, у выпадку, калі адзін склад заканчваецца на гук, які размяшчаецца пасля яго. У розных крыніцах гукі [ɛ̈] (утвараецца ад [e] у закрытых складах) і [ɛ] (утвараецца ад [a] у выніку т.зв. *мутацыі «i»*) могуць разглядацца ці як розныя ці як ідэнтычныя гукі ў залежнасці ад даследавання. У тыбецкай мове ў гукаў [i], [y], [e], [ø], [ɛ] існуюць назалізаваныя адпаведнікі [ĩ], [ỹ], [ẽ], [ø̃], [ɛ̃], якія гістарычна ўтварыліся ад спалучэнняў звычайных галосных з гукам /n/. У выключных выпадках назалізацыю могуць таксама атрымліваць гукі [a], [u], [o]. Тоны Дыялект Лхасы звычайна апісваецца як ідыём, у якім існуе два тоны — высокі і нізкі. У шматскладовых словах тон адзначаецца толькі ў першых складах. У аднаскладовых словах кожны тон можа падзяляцца на два віды: высокі тон можа рэалізоўвацца з роўнай або сыходнай інтанацыяй, тады як нізкі можа вымаўляцца з роўнай або узыходна-сыходнай інтанацыяй (апошняя інтанацыя заключаецца ва павышэнні да сярэдняй, а потым у зніжэнні). Звычайна мае значэнне толькі сам тон (а не яго інтанацыя), бо ў тыбецкай мове існуе вельмі мала мінімальных пар, якія адрозніваюцца толькі відам інтанацыі. Такая розніца ўзнікае толькі ў некаторых словах, якія заканчваюцца гукамі [m] ці [ŋ]: напрыклад, слова [kʰám] (бел.: «кавалак») вымаўляецца з высокай роўнай інтанацыяй, у той час як [kʰâm] (бел.: «Кам») мае высокі сыходны тон. Зычныя Тыбецкая фанетыка ўключае ў свой склад наступныя зычныя гукі. | | Губныя | Зубныя | Альвеалярныя | Альвеа-палатальныя | Рэтрафлексныя | Палатальныя | Велярныя | Глатальныя | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Насавыя | m | n̪ | | | | ɲ | ŋ | | | Выбухныя і Афрыкаты | аспіраваныя | pʰ | t̪ʰ | tsʰ | tɕʰ | ʈʰ ~ ʈʂʰ | cʰ | kʰ | | | неаспіраваныя | p | t̪ | ts | tɕ | ʈ ~ ʈʂ | c | k | ʔ | | Фрыкатыўныя | | | s | ɕ | ʂ | | | h | | Апраксіманты | | | ɹ | | | j | w | | | Бакавыя | глухія | | | l̥ | | | | | | | звонкія | | | l | | | | | | Глухія неаспіраваныя гукі /p/, /t̪/, /c/, /k/ звычайна набываюць звонкі характар у складах з нізкім тонам, ператвараючыся адпаведна ў [b], [d̪], [ɟ], [ɡ], пры гэтым азвончаныя аналагі разглядаюцца ў якасці алафонаў. Разам з гэтым, у складзе з нізкім тонам аспіраваныя зычныя (то бок, зычныя з прыдыханнем) [pʰ], [t̪ʰ], [cʰ], [kʰ] набываюць толькі лёгкае прыдыханне. Варта адзначыць, што ў маўленні верхніх сацыяльных слаёў Лхасы неаспіраваныя гукі ў складзе з нізкім тонам не становяцца звонкімі. Альвеалярны дрыжачы гук [r] у маўленні з’яўляецца вельмі блізкім да альвеалярнага апраксіманта [ɹ], з гэтай прычыны яны лічацца адным гукам. Глухі альвеалярны бакавы апраксімант [l̥] часам можа транскрыбіравацца як ⟨ɬ⟩. Зычныя /m/, /ŋ/, /p/, /r/, /l/, /k/ могуць стаяць на канцы складоў. У класічнай тыбецкай таксама можа сустракацца гук /n̪/, але ў сучаснай мове ён зліваецца з папярэднім яму галосным у насавы галосны (гл. вышэй). Гук /k/ у канцы слова можа з’яўляцца толькі ў фармальным, нарматыўным маўленні. У канцы складоў даволі невыразна вымаўляюцца гукі /r/ і /l/, замест гэтага падаўжаецца папярэдні перад імі галосны гук. Гукі /s/, /t̪/, /k/ у канцы слоў, у адрозненне ад класічнай тыбецкай, апускаюцца і замяняюцца на гартанную змычку — /ʔ/ (напрыклад, класічнатыбецкае *Bod* («Тыбет»), якое ў лхаскім дыялекце вымаўляецца як [pʰø̀ʔ]). Склад Як і ў кітайскай мове, тыбецкі склад характарызуецца наяўнасцю ініцыялей, медыялей і фіналей. Ініцыялі маюць каля 36 фанетычных варыянтаў і больш за 200 графічных. Медыялі (галосныя) — сем галосных гукаў, якія перадаюцца з дапамогай чатырох агаласовак (*янг*). Фіналі (*джэджуг*, *янгджуг*) — 9 фанетычных варыянтаў, 16 графічных. Структурна ў слове вылучаюць карэнную літару (*мінгжы*), вакол якой у парадку гадзіннае стрэлкі могуць дадавацца «суфіксы» (*джэджуг* і *янгджуг*), падпісная літара (*таг*), «прыстаўка» (*нгёнджуг*) і «надстаўка» (го). З улікам усіх заканамернасцей спалучальнасці тыбецкіх літар магчыма ўтварэнне 15 тысяч камбінацый. Словы ў слоўніках упарадкаваны на аснове ўскладнення тыбецкага склада. Гісторыя -------- Узнікненне літаратурнай тыбецкай мовы звязваецца са з’яўленнем пісьменнасці (найстаражытнейшы помнік — надпіс у манастыры Сам’е, датаваны VII ст.) і пранікненнем у Тыбет будызму. Літаратурная мова фарміравалася пры перакладах кананічнае літаратуры з санскрыту (пераклад Трыпітакі, VIII ст.) і ў далейшым атрымаў развіццё цераз літаратуру: гістарычную (сачыненні Бутана, XIV ст.), рэлігійную (Цанкапа, XIV-XV стст.), мастацкую (вершы Міларэпы, XI-XII стст. Далай-ламы VI, XVII ст.). Сучасная літаратурная тыбецкая захавала старажытную традыцыйную арфаграфію, мала змянілася граматыка, інавацыі закранаюць у асноўным лексіку. Даследаванне мовы ----------------- У перыяд XVIII-ХІХ стст. Тыбет некалькі разоў наведвалі заходнія даследчыкі. Першы слоўнік тыбецкай мовы з ужываннем адной з моў Еўропы (у дадзеным выпадку — класічнатыбецка-англійскі) апублікаваў венгерска-румынскі філолаг Шандар Кёрэшы Чома, ім жа была выдадзена праца па граматыцы мовы (*Essay Towards a Dictionary, Tibetan and English*). Г. Ешке, прадстаўнік місіі Мараўскай царквы, якая знаходзілася ў Ладакху з 1857 года, апублікаваў даследаванне тыбецкай граматыкі і тыбецка-англійскі слоўнік (*Tibetan Grammar*, *A Tibetan-English Dictionary*). У 1839 годзе ў Санкт-Пецярбургу расійска-нямецкім усходазнаўцам Якавам Шмітам была апублікавана нямецкамоўная *Граматыка тыбецкай мовы* (*Grammatik der tibetischen Sprache*), праз два гады быў выдадзены тыбецка-нямецкі слоўнік (*Tibetisch-deutsches Wörterbuch*). Якаў Шміт меў доступ да мангольскіх крыніц, дзякуючы гэтаму ён узбагаціў свае звесткі інфармацыяй, невядомай датуль папярэднікам. Вялікай змястоўнасцю вылучаецца яго праца *Тыбецкія даследаванні* (*Tibetische Studien*), складзеная ў 1851—1868 гг. Там жа, у 1849 годзе А. Шыфнерам была выдадзена серыя прац па перакладзе, а таксама рад даследаванняў. У 1847 годзе французскім даследчыкам П. Фуко ў сваёй працы *Тыбецкая граматыка* (*Grammaire thibitaine*) быў апублікаваны пераклад тэксту *Rgya tcher rol-pa*, тыбецкага варыянта *Лаліты Вістары*. Тэасам Казімірам Бернардам, доктарам рэлігіязнаўства Калумбійскага ўніверсітэта, а таксама даследчыкам і практыкам ёгі і тыбецкага будызму, пасля вандроўкі ў Індыю і Тыбет у 1936—1937 гадах, была выдадзена праца *Спрошчаная граматыка літаратурнае тыбецкай мовы* *(A Simplified Grammar of the Literary Tibetan Language*). Індускім індолагам і лінгвістам Рагулам Санкрыт’яянам было выдадзена апісанне тыбецкай граматыкі на мове хіндзі. Сучаснае выкарыстанне --------------------- У большай частцы Тыбецкага аўтаномнага раёна пачатковая адукацыя даецца ў асноўным ці поўнасцю на тыбецкай мове, двухмоўная адукацыя зрэдку ўводзіцца перад пераходам вучняў у сярэдную школу. Тым не менш, кітайская мова мае перавагу ў навучальным працэсе большасці тыбецкіх сярэдніх школ. Студэнты, якія абіраюць гуманітарны напрамак, маюць магчымасць атрымання вышэйшай адукацыі ў шэрагу т.зв. «каледжаў меншасцей» у Кітаі. Гэтая сітуацыя адрозніваецца ад тыбецкіх школ у горадзе Дхарамсала штата Хімачал-Прадэш, дзе адпаведнае міністэрства патрабуе навучання ў сярэдняй школе на англійскай мове. Развіццё граматнасці абвяшчаецца ўрадам КНР адной з галоўных мэт, аднак большая частка дарослага насельніцтва ў Тыбеце застаецца непісьменнай і, нягледзячы на палітыку абавязковага атрымання адукацыі, большая частка сельскага насельніцтва не можа адпраўляць сваіх дзяцей у школу. У лютым 2008 года дэпутатам брытанскага парламента Норманам Бэйкерам была выпушчана заява з нагоды міжнароднага дня роднай мовы, у якой казалася, што «кітайскі ўрад прытрымліваецца мэтанакіраванай палітыкі задушэння ўсяго тыбецкага, у тым ліку іх уласнай мовы ва ўласным краі» і сцвярджалася пра права тыбетцаў на самавыяўленне «на сваёй роднай мове». Аднак тыбетолаг Эліят Сперлінг адзначыў, што «КНР у пэўных межах прыкладае намаганні па спрыянні тыбецкаму культурнаму самавыяўленню» і што «культурную дзейнасць, якая ажыццяўляецца на ўсім Тыбецкім плато, нельга ігнараваць». Паколькі большасць тыбетцаў працягвае жыць у сельскай мясцовасці, у якой, у адрозненне ад гарадоў Тыбецкага аўтаномнага раёна, даволі рэдка можна пачуць кітайскую мову, некаторыя навукоўцы таксама выказваюць падобныя меркаванні. У тэхаскім «Часопісе міжнароднага права» (*Texas Journal of International Law*) была апублікавана думка Бары Сотмана, згодна з якой «ніводнае апошняе даследаванне па мовах у небяспецы не аднесла тыбецкую да гэтай катэгорыі… Сцвярджэнні, што моваю навучання ў пачатковых школах Тыбета з’яўляецца путунхуа [літаратурны стандарт кітайскай мовы], з’яўляецца памылковымі. Тыбецкая была асноўнай мовай выкладання ў 98 % пачатковых школ Тыбецкага аўтаномнага раёна на 1996 г. цяпер путунхуа ўводзіцца ў пачатковых школах толькі ў гарадскіх школах… Паколькі менш чым чатыры з дзесяці тыбетцаў дасягаюць сярэдняе школы, пачатковая школа мае найбольшае значэнне для іх культурнай адукацыі». Пад пагрозай тэарэтычна могуць знаходзіцца і іншыя мовы ў складзе тыбецкай галіны, напрыклад, ладакхская мова ў рэгіёне Ладакх, Індыя. У горадзе Лег (захад Ладакха) адбываецца павольны, але паслядоўны працэс выціскання тыбецкай мовы англійскай і хіндзі, адзначаюцца прыкметы паступовай страты тыбецкай культурнай ідэнтычнасці ў гэтым рэгіёне. У небяспецы таксама знаходзіцца балцкі дыялект (Балцістан, гл. Гілгіт-Балцістан, Пакістан), які выціскаецца мовай урду, у прыватнасці, праз павелічэнне колькасці ўрдумоўных перасяленцаў з іншых рэгіёнаў краіны. Зноскі ------ 1. ↑ Postiglione, Jiao and Gyatso. «Education in Rural Tibet: Development, Problems and Adaptations». *China: An International Journal*. Частка 3, № 1, сакавік 2005, ст. 1-23. 2. ↑ Maslak, Mary Ann. «School as a site of Tibetan ethnic identity construction in India». China: An International Journal. Частка 60, № 1, люты 2008, ст. 85-106. 3. ↑ Архіўная копія (англ.)(недаступная спасылка). *Free Tibet*. Архівавана з першакрыніцы 25 ліпеня 2012. Праверана 31 кастрычніка 2013. 4. ↑ Elliot Sperling, «Exile and Dissent: The Historical and Cultural Context», *TIBET SINCE 1950: SILENCE, PRISON, OR EXILE* 31-36 (Melissa Harris & Sydney Jones eds. 2000). 5. ↑ Sautman, B. 2003. "Cultural Genocide and Tibet, "Texas Journal of International Law 38:2:173-246 Літаратура ---------- * Тыбецкая мова // Беларуская энцыклапедыя. У 18 т. Т. 16. Мінск, 2003. С. 68 * H. A. Jäschke (1881). *Tibetan-English Dictionary* (reprint ed.). LONDON: Taylor and Francis. p. 671. * H. A. Jäschke. «Tibetan grammar», London, 1883. * Sándor Kőrösi Csoma. Essay towards a dictionary, Tibetan and English, Calcutta, 1834; Budapest, 1984. * Sándor Kőrösi Csoma. Grammar of the Tibetan language, Calcutta, 1834; Budapest, 1984. * Sándor Kőrösi Csoma. Sanskrit-Tibetan-English vocabulary: being an edition and translation of the Mahāvyutpatti, Calcutta, 1910, 1916, 1944; Budapest, 1984. * Горячев А. В. Тарасов И. Ю. Русско-тибетский словарь. — М.: Намчак, 2000. * Ходж Стефен. Введение в классический тибетский язык / Пер. с англ. — СПб. 1997. (Другое издание: М. 2008.) Спасылкі -------- Вікіпедыя Вікіпедыя мае **раздзел**, напісаны ***གཙོ་ངོས། тыбецкай*** Лагатып «Вікіслоўнікі»Лагатып «Вікіслоўнікі» У Вікіслоўніку спіс слоў тыбецкай мовы змяшчаецца ў катэгорыі ***«Тыбецкая мова»*** * Проект Tibetan :: изучаем Тибетский язык Архівавана 30 красавіка 2009. (руск.) * Тыбецкая пісьмовасць Архівавана 3 ліпеня 2013. (руск.) * learning tibetan | Мы изучаем тибетский язык (руск.) | Тыбет у тэмах | | --- | | Сцяг Тыбета | * Палітычная сістэма + Далай-лама + Тыбецкі аўтаномны раён * Герб * Сцяг * Гімн * Геаграфія * Тыбецкае нагор’е * Клімат * Гарады * Насельніцтва * Тыбетцы * Мова * Гісторыя + 1912—1951 * Эканоміка * Грошы * Культура * Сусветная спадчына + Патала + Джаканг + Нарбулінка * Рэлігія + будызм + бон * Літаратура * Тыбецкае пісьмо * Музыка * Сталіца * Святы * Спорт * Утварэнне * Навука * Традыцыйная тыбецкая медыцына * Транспарт + Чыг + Авія * Пошта * Інтэрнэт * Ваенная справа * Міжнародныя сувязі | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 11937910z · GND: 4117212-7 · LCCN: sh85135224 · LNB: 000078516 · Microsoft: 2910906736 · NDL: 00572958 · NKC: ph126645 | |

**Сант’ягу** (парт. *Santiago*) — востраў у краіне Каба-Вердэ, уваходзіць у паўднёвую групу астравоў Сатавенту. Агульная плошча 991 кв. км. Насельніцтва — 240000 чал. (2010 г.). На востраве размешчана сталіца Каба-Вердэ — горад Прая. Гісторыя -------- Сант’ягу быў адкрыты партугальцамі ў 1460 г. і стаў першым востравам Каба-Вердэ, дзе была заснавана калонія Рыбейра-Грандэ (зараз Сідадзі-Велья) у 1463 г. З 1466 г. для працы на плантацыях бавоўны і цукровага трыснягу пачалі ўвозіцца негры-рабы. Дзякуючы трансатлантычнаму гандлю рабамі і каланіяльнымі таварамі калонія хутка расла. Разам з гэтым расла і колькасць чарнаскурых насельнікаў. У 1712 г. Рыбейра-Грандэ быў амаль разбураны французскімі піратамі. Адміністрацыйны цэнтр перанеслі на плато Прая. У 1878 г. было адменена рабства, што прынесла мясцовай эканоміцы значныя страты. Партугальскія ўлады імкнуліся перасяліць частку мясцовага насельніцтва ў іншыя калоніі. З сярэдзіны XIX ст. развівалася эміграцыя. У XX ст. каля мястэчка Тарафал на Сант’ягу дзейнічаў канцлагер, у якім утрымоўваліся палітычныя вязні з Партугаліі і іншых калоній. 5 ліпеня 1975 г. у Праі была абвешчана незалежнасць Каба-Вердэ. Геаграфія --------- Сант’ягу — самы вялікі востраў Каба-Вердэ. Мае вулканічнае паходжанне. Даволі гарысты. Найвышэйшы пункт — Піку-дэ-Антоніу (1394 м). Высокія горы затрымоўваюць хмары, якія нясуць вятры, таму клімат тут больш вільготны, чым на нізінных астравах. Найбольшая колькасць ападкаў прыходзіцца на цэнтральную і ўсходнюю часткі. На паўночна-ўсходніх схілах захаваліся вільготныя лясы. Сярэдняя гадавая тэмпература вагаецца ад 20 да 35° C. Эканоміка і інфраструктура -------------------------- Асновай эканомікі вострава з’яўляюцца сельская гаспадарка (плантацыі бананаў, цукровага трыснягу, садавіны), рыбная прамысловасць і турызм. У порце Праі дазапраўляюцца трансатлантычныя судны. Дзякуючы вялікай шчыльнасці насельніцтва інфраструктура развіта лепей, чым на суседніх астравах. Усе раёны электрыфікаваны і звязаны са сталіцай дарогамі. У 2005 г. адкрыты новы міжнародны аэрапорт, адкуль таксама можна дабрацца да іншых астравоў. Турызм ------ Турызм пакуль не з’яўляецца такой важнай галіной гаспадаркі, як на востраве Сал. Але Сант’ягу прыцягвае спалучэннем шырокіх пляжаў і маляўнічага горнага ландшафту. Турыстаў могуць зацікавіць мясцовая культура і гісторыя. Сант’ягу — прытулак найстаражытнейшай афра-еўрапейскай крэольскай абшчыны. Мясцовыя насельнікі размаўляюць на асобым дыялекце партугальскай мовы. Шырока адзначаюцца святы — Жамбао (май), які суправаджаецца музычнымі вулічнымі шэсцямі, рэлігійны фестываль Табанка (чэрвень і ліпень), Носа-Сеньёра-дэ-Граса (15 жніўня) у гонар заступніцы Праі. Галерэя ------- * Рыбейра-Грандэ (зараз Сідадзі-Велья) у 1589 г.Рыбейра-Грандэ (зараз Сідадзі-Велья) у 1589 г. * Заліў ПраяЗаліў Прая * Піку-дэ-АнтоніуПіку-дэ-Антоніу * Горны пейзажГорны пейзаж * Сельскае паселішчаСельскае паселішча * Жанчыны пасля працыЖанчыны пасля працы Спасылкі -------- * ISLAND OF SANTIAGO * Santiago Island Cape Verde Архівавана 14 чэрвеня 2012. * Santiago Архівавана 8 чэрвеня 2012.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Блакітныя горы. **Блакітныя горы** (англ.: Blue Mountains, 33°43′00″ пд. ш. 150°18′40″ у. д.HGЯO) — горы ў штаце Новы Паўднёвы Уэльс, частка Вялікага Водападзельнага хрыбта. Блакітныя горы знаходзяцца на мяжы гарадской мяжы Сіднея і цягнуцца на захад прыкладна на 50 км. Вышыня гор 1190—1360 м над узроўнем мора. Горы парэзаныя каньёнамі глыбінёй 300—800 м. Геалагічна Блакітныя горы падзеленыя ракой Кокс на заходнюю вапняковую з карстамі і ўсходнюю пясчанікавую часткі. Клімат субтрапічны, ападкаў — 1000—1800 мм у год. Расліннасць прадстаўлена ў асноўным эўкаліптамі і дрэвападобнай папараццю, у больш засушлівай заходняй частцы — саванны. Менавіта з-за высокага ўтрымання ў паветры завісяў эфірнага алею, які вылучаецца больш 90 відамі эўкаліптаў, горы былі названыя Блакітнымі. Паводле падання, у даліне Джэмісан жылі тры сястры з племя катумба, звалі іх Ганеду, Вімла і Міхні, яны закахаліся ў трох братоў з племя непін, але па звычаі не маглі выйсці за іх замуж. Браты вырашылі выкрасці іх і справакавалі крывавы канфлікт паміж плямёнамі. Тады шаман племя катумба ператварыў сёстраў у тры скальныя вяршыні, сам ён загінуў і з ім таямніца заклёну, такім чынам дзяўчыны засталіся скаламі — Міхні (Meehni 922 м), Вімла (Wimlah 918 м) і Ганеду (Gunnedoo 906 м). Галерэя ------- * Тры сястрыТры сястры * Каньён у Блакітных гарахКаньён у Блакітных гарах * Пейзаж Блакітных горПейзаж Блакітных гор * Вадаспад у Блакітных гарахВадаспад у Блакітных гарах Зноскі ------ 1. ↑ Тры сястры | Блакітныя Горы (Blue Mountains) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4088447-8 · LCCN: sh85015079 · NKC: ge704159 · VIAF: 56144647640138501171 |

**Сцяпан Андрэевіч Стурэйка** (нар. 1984, Гродна) — беларускі гісторык і культурны антраполаг. Доктар гуманітарных навук, дацэнт. Біяграфія --------- Нарадзіўся і вырас у Гродне. Скончыў БДУ. У Ягелонскім універсітэце атрымаў ступень доктара гуманітарных навук у галіне этналогіі. Выкладае ў ЕГУ у Вільні, дацэнт. У 2012 годзе падпісаў адкрыты ліст у абарону Андрэя Чарнякевіча, звольненага з Гродзенскага ўніверсітэта пасля выхаду кнігі «Гродназнаўства». Старшыня Беларускага камітэта ICOMOS. Навуковая дзейнасць і творчасць ------------------------------- Займаецца праблемамі аховы і інтэрпрэтацыі культурнай спадчыны, праблемамі міжнацыянальных зносінаў у Беларусі, а таксама працэсамі канструкцыі вобразу Беларусі ў ХІХ ст. З 2007 года актыўна публікуе даследаванні, прысвечаныя пытанням гісторыі і культурнай спадчыны. Аўтар кніжкі «Беларускія губерні ў руска-японскай вайне 1904—1905 гг. Гродзенскі Свята-Пакроўскі Кафедральны сабор — помнік загінуўшым», шматлікіх артыкулаў. Першая мастацкая кніга аўтара, «Пасажыры карабля Тэсэя», выйшла ў 2022 годзе. Творы, змешчаныя ў кнізе, складаюцца з парадаксальных ідэй, чорнага гумару і цікавостак з падарожжаў. Зноскі ------ 1. 1 2 ARTES LIBERALES - Arts & Education festival in Minsk, Belarus | Фэст вольных мастацтваў і адукацыі, Мінск | Фестиваль свободных искусств и образования, Минск(нявызн.). Праверана 25 лістапада 2023. 2. ↑ Адкрыты ліст вялікай групы гісторыкаў і простых людзей у абарону звольненага дацэнта Чарнякевіча: «Ацэнку будзем ставіць мы»  (бел.). *Наша Ніва*. Праверана 25 лістапада 2023. 3. ↑ Сцяпан Стурэйка. Хамства ў камяні **(нявызн.)**. *xn--d1ag.xn--e1a4c*. Праверана 25 лістапада 2023. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | NUKAT: n2010163613 · VIAF: 87146331997218692999 · ЗЭКББ: NLB-ar2716765 |

**Пінская ваенная флатылія** — фарміраванне (флатылія) Ваенна-марскога флоту Узброеных Сіл Саюза ССР. Аб’яднанне створана 17 ліпеня 1940 года з упраўлення, карабелёў і частак перайменаванай Дняпроўскай ваеннай флатыліі. Галоўная база — Пінск, тылавая — Кіеў. Склад ----- Да пачатку Вялікай Айчыннай вайны флатылія мела ў сваім складзе: * кіраванне (штабны карабель «Прыпяць») * Дывізіён рачных манітораў — 5 адзінак («Жытомір», «Віцебск», «Вініца», «Бабруйск», «Смаленск») і плаўбаза Нёман. * атрад кананерскіх лодак («Беларус», «Працоўны») * дывізіён бронекатэраў — 11 бранякатэраў і 3 плаўбазы * дывізіён тральшчыкаў-загараджальнікаў (мінны загараджальнік, 11 катэраў-тральшчыкаў) * атрад глісараў — 11 адзінак * навучальны атрад (2 манітора, 2 кананерскія лодкі, 6 бранякатэраў, 4 плаўбазы) * 78 гармат берагавой артылерыі і 15 гармат зенітнай артылерыі ў складзе 109-га асобнага зенітнага артылерыйскага дывізіёна * 16 самалётаў у складзе 46-й асобнай авіяцыйнай эскадрыллі (46 ААЭ) * роту марской пяхоты * Кіеўскі ваенны порт і 2 ўзвода аховы * падраздзяленні назірання, сувязі, тылу Асноўныя караблі Пінскай ваеннай флатыліі: Штатная колькасць асабовага складу флатыліі да мабілізацыі налічвала 2 307 чалавек, у ходзе вайны колькасць асабовага складу павялічылася да 3 386 чалавек (346 камандзіраў, 110 асоб палітсаставу, 650 старшын і сяржантаў, 2 290 чырвонафлотцаў і чырвонаармейцаў). Падчас Вялікай Айчыннай вайны папоўнілася 45 караблямі, катэрамі і дапаможнымі судамі, перададзенымі з народнай гаспадаркі па плане мабілізацыі (план прадугледжваў перадачу каля 60 судоў). Узброіць і ўвесці ў строй з перададзеных судоў здолелі не ўсе з-за рэзкага развіцця неспрыяльнай абстаноўкі на фронце (па некаторых дадзеных, усяго 18 караблёў). У аператыўным дачыненні флатылія складалася з атрадаў рачных караблёў (Бярэзінскі, Прыпяцкі, Дняпроўскі, ужо ў ходзе вайны былі сфармаваныя Кіеўскі і Чарнігаўскі атрады). У страі знаходзіліся 27 баявых караблёў і 30 катэраў. * манітор — «Віцебск», «Жытомір», «Бабруйск», «Вінніца», «Смаленск», «Левачоў», «Флягін», «Жамчужына», «Растоўцаў»; * кананерскія лодкі — «Перадавы», «Крэмль», «Кагановіч», «Верны», «Дзімітраў», «Смольны», «Беларус», «Працоўны»; * вартавыя караблі — «Пушкін», «Вадап’янаў», «Парыжская камуна», «Тэхнік», «Бальшавік», «Варашылаў», «Стырнавы», «Рака»; * 4 бронекатэра тыпу Д — № 201, 202, 203, 204. Камандны склад -------------- Камандуючы — контр-адмірал Д. Д. Рагачоў (22 чэрвеня — 18 верасня 1941 года). Ваенны камісар — палкавы камісар Г. В. Татарчанка (22 чэрвеня — 14 ліпеня 1941 года), памёр ад сардэчнага прыступу * брыгадны камісар І. І. Кузняцоў (23 ліпеня — верасень 1941 года). Начальнік штаба — капітан 2-га рангу Р. І. Брахтман (22 чэрвеня — 20 верасня 1941 года). Баявыя дзеянні -------------- Пінская вайсковая флатылія дзейнічала на стыку Заходняга і Паўднёва-Заходняга франтоў. Падраздзяленні гідраграфаў флатыліі, якія займаліся прамерамі рэчышча ракі Заходні Буг, апынуліся заспеты вайной у Брэста і ўступілі ў бой у першыя хвіліны вайны. Да 11 ліпеня 1941 года асноўныя сілы флатыліі былі зведзены ў 3 атрады: Бярэзінскі, Прыпяцкі (на Бярэзіне і Прыпяці ў аператыўным падначаленні заходняму фронту) і Дняпроўскі (на Дняпры ў аператыўным падпарадкаванні Паўднёва-Заходняму фронту). Бярэзінскі атрад узаемадзейнічаў з 21-я арміяй, Прыпяцкі — з часткамі 4-й і 5-й арміяй, Дняпроўскі — з часткамі 26-й і 38-й арміяй. У жніўні 1941 года былі сфармаваныя Кіеўскі і Чарнігаўскі атрады. Загад штаба Паўднёва-Заходняга фронту № 266 ад 14.08.1941 года на падрыхтоўку Канеўскага прарыву караблёў Пінскай ваеннай флатыліі, падпісаны генерал-маёрам Тупіковым, палкавым камісарам Салаўёвым і камандуючым Пінскай ваеннай флатыліяй контр-адміралам Рагачовым. Архіў: ЦАМО, Фонд: 229, Вопіс: 161, Справа: 11, ліст дакумента ў справе: 216. Перамовы штабоў Паўднёва-Заходняга фронту і 5-й арміі ад 29.08.1941 года на падрыхтоўку 2-га прарыву караблёў Пінскай ваеннай флатыліі праз Акунінава ў Кіеў. Архіў: ЦАМО, Фонд: 229, Вопіс: 161, Справа: 128, Ліст пачатку дакумента ў справе: 155. Кіеўскі атрад рачных караблёў (АРК), сфармаваны 4 жніўня для садзейнічання войскам Кіеўскага ўмацаванага раёна, пачаў актыўную падтрымку левага фланга КіУР з 7 жніўня, калі нямецкія часткі падышлі да Пірагова, наблізіўшыся да Дняпра. Склад атрада часта мяняўся, але першапачаткова ў яго ўваходзілі: канлодка «Крэмль», канлодка «Кагановіч», канлодка «Дзімітраў», манітор «Пляшын», вартавыя катэры «С-1» і «С-2», бронекатэр «Н-15». Таксама КіУР аказвала падтрымку артылерыя з усходняга берага Дняпра, напрыклад 135 пап РГК. Стральба караблёў вялася з закрытых пазіцый з пратокі ў раёне Асакоркі — Вішанькі па зваротах сухапутных частак, у прыватнасці 147 сд. Назіральныя пункты, якія складаліся з асабістага складу флатыліі, знаходзіліся ў сухапутных частках і трымалі сувязь са сваімі караблямі па тэлефоне ці радыё. Пінская ваенная флатылія спрыяла доўгаму ўтрыманню перапраў праз Дняпро і стварэнню абароны савецкімі войскамі на яго левым беразе. У жніўні-верасні 1941 года Пінская ваенная флатылія ўдзельнічала ў абароне Кіева. У сярэдзіне жніўня праціўнік выйшаў непасрэдна да ракі Дняпро, захапіўшы Каніў і плацдарм на левым беразе Дняпра блізу н. п. Гарнастайпіль і Акунінава, што на поўнач ад Кіева. Тым самым ПВФ была вымушана правесці тры аперацыі па вываду/прарыву караблёў і судоў у Кіеў. Так 17 — 19 жніўня 1941 года адбыўся так званы Канеўскі прарыў, праведзены Дняпроўскім АРК з раёна Канева ў Кіеў. Гэтую аперацыю ўвязалі з дзеяннямі палявой і дальнабойнай артылерыі сухапутных войскаў, якая дапамагала душыць варожыя цэлі з левага берага Дняпра. У цэлым прарыў апынуўся ўдалы, а страты мінімальныя. 25 — 26 жніўня 1941 года адбыўся так званы 1-ы Акунінаўскі прарыў Прыпяцкага АРК з раёна Чарнобыль — Дамантава (сяло цяпер не існуе) — Навозы ў Кіеў міма нямецкага плацдарма ў Акунінава. А 30 — 31 жніўня 1941 года адбыўся 2-і Акунінаўскі з тымі ж мэтамі. Гэтыя дзве аперацыі былі няўдалымі, у Кіеў прыбыло каля 1/3 караблёў, іншая траціна была патопленая ў ходзе прарываў альбо агнём з берага, альбо авіябамбёжкамі. Астатнія (таксама каля 1/3) вярталіся ў раён Чарнобыль — Дамантава — Навозы, дзе былі неўзабаве знішчаныя нямецкімі войскамі, якія падышлі да ракі. Да канца выканаўшы задачу, маракі ўзарвалі свае караблі і змагаліся ў складзе акружанай групоўкі. На апошніх этапах гэтай вялікай бітвы за Кіеў з маракоў загінулых караблёў ПВФ сфарміраваны сухапутны атрад маракоў (два батальёна па 360 чалавек, асобная рота ў 120 чалавек, рота камскладу ў 140 чалавек), які падзялілі на два атрады. 1-ы атрад вёў баі ў раёне Асцёр — Бобрык — Русаніў, а 2-і атрад — абараняў рубяжы КіУР блізу Галасееўскага лесу. Загад на падрыў караблёў ПВФ, якія на той момант засяродзіліся ў Кіеве, быў дадзены Ваенным Саветам 37-арміі 18 верасня, за некалькі гадзін да пакідання горада савецкімі войскамі. Пры прарыве кальца акружэння 20 верасня ад Барыспаля на Іванькаў маракі флатыліі ішлі ў першых шэрагах атакоўцаў, толькі загінулых у гэтым баі іх было звыш 100 чалавек. 6 кастрычніка 1941 года загадам наркама ВМФ Пінская ваенная флатылія была расфармаваная. Пасля вайны ----------- На базе Дняпроўскай ваеннай флатыліі пасля Другой сусветнай вайны быў створаны 1-ы навучальны атрад ВМФ СССР у беларускім горадзе Пінск, які рыхтаваў спецыялістаў для чатырох флатоў (Паўночнага, Ціхаакіянскага, Балтыйскага і Чарнаморскага) і адной флатыліі (Каспійскай). Навучальны атрад расфармавалі ўжо пасля распаду СССР у 1992 годзе 2 снежня. Цяпер у горадзе Пінск не засталося вайскова-марскіх падраздзяленняў, як гэта было ў савецкі час. Цяпер на матэрыяльна-тэхнічнай базе 1-га навучальнага атрада рыхтуюць сувязістаў і вадалазаў для памежнай службы незалежнай Беларусі, а большая частка вайсковага гарадка маракоў перайшла да Пінскага памежнага атрада (які заняў месца вайсковых маракоў у горадзе), навучальны корпус электрамеханічнай школы аддалі Пінскай рэгіянальнай мытні, будынак штаба і Дом афіцэраў аддалі каталіцкай суполцы пад духоўную семінарыю, матроскі клуб ператварылі ў краму, матроскі сад ператварылі ў проста сквер, адзін з будынкаў вайсковага гарадка ператварылі ў цэнтральную паліклініку горада, стадыён «Хваля» з прылеглымі тэрыторыямі аддалі Палескаму дзяржаўнаму ўніверсітэту для стварэння сучаснай спартыўнай базы, а набярэжная ракі Піна ў выніку рэканструкцыі атрымала новае мірнае аблічча. У выніку ад былога вайсковага гарадка маракоў застаўся толькі напамін у выглядзе назвы стадыёна і гарадской каманды «Хваля» і абноўленая алея герояў-дняпроўцаў ля ўваходу ў цэнтральную паліклініку. Дакументы --------- * Пинская военная флотилия: гриф секретности снят. Отчёт начальника штаба флотилии капитана 2 ранга Брахтман Г. И. о боевых действиях ПВФ в июне—сентябре 1941 года. // Морской сборник. — 2010. — № 6. — С. 67—81. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Пинская военная флотилия // Объекты военные — Радиокомпас / [под общ. ред. Н. В. Огаркова]. — М.: Военное издательство Министерства обороны СССР, 1978. — С. 336. — (Советская военная энциклопедия). 2. 1 2 3 *Спичаков В.* Пинская военная флотилия в 1941 году. // Морской сборник. — 2010. — № 5. — С. 65—74. 3. 1 2 *Маршал СССР Н.В.Огарков.* Советская Военная Энциклопедия. — том 6. — Москва: Воениздат, 1978. — С. 336. — 671 с. 4. ↑ *Бисултанов В.* К 100-летию прославленной Днепровской военной флотилии. // Морской сборник. — 2019. — № 3. — С. 30—34. 5. ↑ Боевой состав Красной Армии и Военно-морского флота СССР на 22 июня 1941 года. Публикация Н. Ф. Ковалевского. // Военно-исторический журнал. — 2009. — № 6. — С.3-8. 6. ↑ *Амусин Б. Н.* Создание и развёртывание военных речных и озёрных флотилий в боевой обстановке. 1941—1944 гг. // Военно-исторический журнал. — 2008. — № 9. — С.16-18. 7. 1 2 3 4 5 В. А. Спичаков «Пинская военная флотилия в документах и воспоминаниях» — Львов: Лига-Пресс, 2009—384 с. — ISBN 978-966-397-118-2 8. ↑ *Стрельбицкий К.* Моряки в обороне Бреста. // Морской сборник. —— 2011. — № 6. — С. 72-82. 9. 1 2 3 Бывшее имущество военных может быть опасным. А на плацу сегодня тишина…. — Вечерний Брест, 05 снежня 2012. Архівавана з першакрыніцы 21 ліпеня 2015. 10. ↑ *Подполковник Игорь Жук* А у причала не хватает военных кораблей. В этом году в Пинске отметили 95-летие создания Краснознаменной ордена Ушакова 1 степени Днепровской военной флотилии. — журнал Вооруженных сил республики Беларусь «Армия», май-июнь 2014. — № 3. — С. 37. Архівавана з першакрыніцы 21 ліпеня 2015. 11. ↑ *Павел Куницкий* На прием в центр Волкова. — Вечерний Брест, 22 красавіка 2011. Архівавана з першакрыніцы 21 ліпеня 2015. 12. ↑ *Подполковник Игорь Жук* А у причала не хватает военных кораблей. В этом году в Пинске отметили 95-летие создания Краснознаменной ордена Ушакова 1 степени Днепровской военной флотилии. — май-июнь 2014. — № 3. — С. 36. Архівавана з першакрыніцы 24 ліпеня 2015. Літаратура ---------- * Пинская военная флотилия // Объекты военные — Радиокомпас / [под общ. ред. Н. В. Огаркова]. — М.: Военное издательство Министерства обороны СССР, 1978. — (Советская военная энциклопедия). * Пинская военная флотилия // Великая Отечественная война, 1941—1945 : (ru) / под ред. М. М. Козлова. — М. : Советская энциклопедия, 1985. — С. 559. — 500 000 экз. * Боевой путь Советского Военно-Морского Флота / В. И. Ачкасов, А. В. Басов, А. И. Сумин и др. — 4-е. — М.: Воениздат, 1988. — С. 378—385. — 607 с. — 90 000 экз. — ISBN 5-203-00527-3. * *Локтионов И. И.* Пинская и Днепровская флотилии в Великой Отечественной войне. — М.: Воениздат, 1958. — 276 с. * *Спичаков В.* Сторожевые корабли Пинской военной флотилии // *Арсенал-коллекция*. — 2014. — Т. 19. — № 01. — С. 56—64. — ISSN 1728-9203. Спасылкі -------- * У. А. Спічакоў «Пінская ваенная флатылія ў дакументах і ўспамінах»Архівавана 3 сакавіка 2010. * Пінская ваенная флатылія | ⛭Узброеныя Сілы СССР у Вялікай Айчыннай вайне | | --- | | Франты (камандуючыя) | * Арлоўскі * Беларускі * 1-ы Беларускі * 2-і Беларускі * 3-і Беларускі * Бранскі * Варонежскі * Волхаўскі * Далёкаўсходні * 1-ы Далёкаўсходні * 2-і Далёкаўсходні * Данскі * Забайкальскі * Закаўказскі * Заходні * Калінінскі * Карэльскі * Каўказскі * Крымскі * Курскі * Ленінградскі * Мажайскай лініі абароны * Маскоўская зона абароны * Маскоўскі рэзервовы * Паўднёвы * Паўднёва-Заходні * Паўднёва-Усходні * Паўночны * Паўночна-Заходні * Паўночна-Каўказскі * Прыбалтыйскі * 1-ы Прыбалтыйскі * 2-і Прыбалтыйскі * 3-і Прыбалтыйскі * Прыморская група войскаў * Рэзервовы * Рэзервовых армій * Сталінградскі * Стэпавы * 1-ы Украінскі * 2-і Украінскі * 3-і Украінскі * 4-ы Украінскі * Цэнтральны | | Франты СПА | * Закаўказскі * Заходні * Маскоўскі * Паўднёвы * Паўднёва-заходні * Паўночны * Усходні * Цэнтральны | | Флоты | * Балтыйскі * Паўночны * Ціхаакіянскі * Чарнаморскі | | Флатыліі | * Азоўская * Амурская * Анежская * Беламорская * Волжская * Дняпроўская * Дунайская * Ільменская * Каспійская * Ладажская * Паўночная Ціхаакіянская * Пінская * Чудская | | | Арміі (камандуючыя) | | --- | | Агульнавайсковыя | * Прыморская * 1 * 2 * 3 * 4 * 5 (1, 2) * 6 * 7 * 8 * 9 * 10 * 11 * 12 * 13 * 14 * 15 * 16 * 17 * 18 * 19 * 20 * 21 * 22 * 23 * 24 * 25 * 26 * 27 * 28 * 29 * 30 * 31 * 32 * 33 * 34 * 35 * 36 * 37 * 38 * 39 * 40 * 41 * 42 * 43 * 44 * 45 * 46 * 47 * 48 * 49 * 50 * 51 * 52 * 53 * 54 * 55 * 56 * 57 * 58 * 59 * 60 * 61 * 62 * 63 * 64 * 65 * 66 * 67 * 68 * 69 * 70 * **Гвардзейскія:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 * 9 * 10 * 11 * **Ударныя:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 | | Танкавыя | * 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * **Гвардзейскія:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 | | Паветраныя | * 1-я бамбардзіравальная * 1-я знішчальная * 2-я знішчальная * 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 * 9 * 10 * 11 * 12 * 13 * 14 * 15 * 16 * 17 * 18 * **Асобыя прызначэнні:** ААП-1 * ААП-2 * ААП-3 | | Арміі ППА | * 1-я знішчальная * Бакінская * Забайкальская * Ленінградская * Маскоўская * Прыамурская * Прыморская | | Сапёрныя | * 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 * 9 * 10 | | | | Карпусы | | --- | | Стралковыя | * Асобны * 1 * 2 (1, 2) * 3 * 4 (1, 2) * 5 * 6 (1, 2, 3) * 7 * 8 (1, 2) * 9 * 10 * 11 * 12 * 13 * 14 * 15 * 16 * 17 (1, 2) * 18 * 19 * 20 * 21 (1, 2) * 22 * 23 * 24 * 25 * 26 * 27 * 28 * 29 * 30 * 31 * 32 * 33 * 34 * 35 * 36 * 37 (1, 2) * 38 * 39 * 40 * 41 * 42 * 43 * 44 * 45 * 46 * 47 * 48 * 49 * 50 * 51 * 52 * 53 * 54 * 55 * 56 * 57 * 58 * 59 * 60 * 61 * 62 * 63 * 64 * 65 * 66 * 67 * 68 * 69 * 70 * 71 * 72 * 73 * 74 * 75 * 76 * 77 * 78 * 79 * 80 * 81 * 82 * 83 * 84 * 85 * 86 * 87 * 88 * 89 * 90 * 91 * 92 * 93 * 94 * 95 * 96 * 97 * 98 * 99 * 100 * 101 * 102 * 103 * 104 * 105 * 106 * 107 * 108 * 109 * 110 * 111 * 112 * 113 * 114 * 115 * 116 * 117 * 118 * 119 * 120 * 121 * 122 * 123 * 124 * 125 * 126 * 127 * 128 * 129 * 130 * 131 * 132 * 133 * 134 * 135 * **Гвардзейскія:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 * 9 * 10 * 11 * 12 * 13 * 14 * 15 * 16 * 17 * 18 * 19 * 20 * 21 * 22 * 23 * 24 * 25 * 26 * 27 * 28 * 29 * 30 * 31 * 32 * 33 * 34 * 35 * 36 * 37 * 38 * 39 * 40 * 41 * **Лёгка-стралковыя:** 1 * 2 * **Горнастралковы:** 3 * **Лёгкія горнастралковыя:** 126 * 127 | | Танкавыя | * 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 * 9 * 10 * 11 * 12 * 13 * 14 * 15 * 16 * 17 * 18 * 19 * 20 * 21 * 22 * 23 * 24 * 25 * 26 * 27 * 28 * 29 * 30 * 31 * **Гвардзейскія:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 * 9 * 10 * 11 * 12 | | Механізаваныя | * 1 (1, 2) * 2 (1, 2) * 3 (1, 2) * 4 * 5 * 6 (1, 2) * 7 (1, 2) * 8 * 9 (1, 2) * 10 (1, 2) * 11 * 12 * 13 * 14 * 15 * 16 * 17 * 18 * 19 * 20 * 21 * 22 * 23 * 24 * 25 * 26 * 27 * 28 * 29 (1, 2) * 30 * **Гвардзейскія:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 * 9 | | Кавалерыйскія | * Асобны * 1 * 2 (1, 2) * 3 * 4 * 5 (1, 2) * 6 (1, 2) * 7 * 8 * 9 * 10 * 11 * 12 * 13 * 14 * 15 * 16 * 17 * 18 * 19 * **Гвардзейскія:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 | | Артылерыйскія | * 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 * 9 * 10 | | Паветрана-дэсантныя | * 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * **Гвардзейскі:** 8 | | Авіяцыйныя | * **Знішчальныя:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * **Гвардзейскі:** 1 * **Штурмавыя:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * **Гвардзейскі:** 1 * **Бамбардзіравальныя:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * **Гвардзейскі:** 6 | | Карпусы ППА | * 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * **Гвардзейскі:** 8 | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) |

**Грэгар Іаган Мендэль** (ням.: Gregor Johann Mendel; 1822, Гінчыцы, Сілезія, Аўстрыйская імперыя (сёння Чэхія) — 6 студзеня 1884, Брно, Аўстра-Венгрыя) — аўстрыйскі біёлаг і батанік, каталіцкі манах, які сыграў вялікую ролю ў развіцці ўяўлення аб спадчыннасці. Адкрыццё ім заканамернасцяў спадчыннасці монагенных прыкмет (гэтыя заканамернасці вядомыя зараз як Законы Мендэля) стала першым крокам на шляху да сучаснай генетыкі. Біяграфія --------- Іаган Мендэль нарадзіўся 20 ліпеня 1822 года ў сялянскай сям’і Антона і Разіны Мендэляў у мястэчку Хейцэндорф (Аўстрыйская імперыя, пазней Аўстра-Венгрыя, цяпер Гінчыцэ (частка вёскі Вражнэ каля Новага Йічына, Чэхія). Дата 22 ліпеня, якая часта прыводзіцца ў літаратуры, на самай справе з’яўляецца датай яго хрышчэння. Акрамя Іагана, у сям’і былі дзве дачкі (старэйшая і малодшая сёстры). Цікаўнасць да прыроды ён пачаў праяўляць рана, ужо хлопчыкам, калі працаваў садоўнікам. Пасля двух гадоў вучобы ў філасофскіх класах інстытута Ольмюца (цяпер Оламаўц, Чэхія) у 1843 ён пастрыгся ў манахі Аўгусцінскага манастыра Святога Фамы ў Бруне (цяпер Брно, Чэхія) і ўзяў імя Грэгар. З 1844 па 1848 год вучыўся ў Брунскім багаслоўскім інстытуце. У 1847 годзе стаў святаром. Самастойна вывучаў мноства навук, замяняў адсутных выкладчыкаў грэчаскай мовы і матэматыкі ў адной са школ. Здаючы экзамен на званне настаўніка, атрымаў, як ні дзіўна, незадавальняльныя адзнакі па біялогіі і геалогіі. У 1849—1851 гадах выкладаў у Эноймскай гімназіі лацінскую і грэчаскую мовы. У перыяд з 1851 па 1853 гады, дзякуючы абату манастыра, абучаўся натуральнай гісторыі ў Венскім універсітэце, у тым ліку пад кіраўніцтвам Унгерна — аднаго з першых цытолагаў свету. У Вене Мендэль зацікавіўся працэсам гібрыдызацыі раслін і, у прыватнасці, рознымі тыпамі гібрыдных патомкаў і іх статыстычнымі суадносінамі. У 1854 годзе Мендэль атрымаў месца выкладчыка фізікі і натуральнай гісторыі ў Вышэйшай рэальнай школе ў Бруне, не будучы дыпламаваным спецыялістам. Яшчэ дзве спробы здаць экзамен па біялогіі ў 1856 годзе скончыліся правалам, і Мендэль заставаўся, як і раней, манахам, а пазней — абатам Аўгусцінскага манастыра ў Старэ Брно. Натхнёны вывучэннем змен прызнакаў раслін, з 1856 па 1863 год ён стаў праводзіць вопыты на гароху ў эксперыментальным манастырскім садзе і сфармуляваў законы, якія тлумачаць механізмы спадчыннасці, вядомыя нам як «Законы Мендэля». 8 сакавіка 1865 года Мендэль паведаміў аб выніках сваіх вопытаў брунскаму Таварыству прыродазнаўцаў, якое ў канцы наступнага года выдала канспект яго даклада ў чарговым томе «Прац Таварыства…» пад назвай «Вопыты над расліннымі гібрыдамі». Гэты том аказаўся ў 120 бібліятэках універсітэтаў свету. Мендэль заказаў 40 асобных копій сваёй працы, амаль усе з якіх разаслаў буйным даследчыкам-батанікам. Але праца не выклікала цікаўнасці ў сучаснікаў. Мендэль зрабіў адкрыццё надзвычайнай важнасці і сам спачатку быў, верагодна, у гэтым упэўнены. Але потым ён распачаў шэраг спроб пацвердзіць гэтае адкрыццё на іншых біялагічных відах і з гэтай мэтай правёў серыю вопытаў па скрыжаванні разнавіднасцяў ястрабка — расліны з сям’і астравых, а потым — па скрыжаванні разнавіднасцяў пчол. У абодвух выпадках яго чакала трагічнае расчараванне: вынікі, атрыманыя ім на гароху, на іншых відах не пацвярджаліся. Прычына была ў тым, што механізмы апладнення ў ястрабка і пчолаў мелі асаблівасці, аб якіх навуцы яшчэ не было вядома (размнажэнне шляхам партэнагенезу), а метадамі скрыжавання, якімі карыстаўся Мендэль у сваіх вопытах, гэтыя асаблівасці не ўлічваліся. У выніку вялікі вучоны сам разупэўніўся, што зрабіў адкрыццё. У 1868 годзе Мендэль быў абраны абатам Старабненскага манастыра і больш біялагічнымі даследаваннямі не займаўся. Толькі ў пачатку XX стагоддзя, з развіццём уяўленняў аб генах, была асэнсавана ўся важнасць зробленых ім вывадаў (пасля таго, як шэраг вучоных, незалежна адзін ад другога, зноў адкрылі ўжо вынайдзеныя Мендэлем законы спадчыннасці). Мендэль памёр 6 студзеня 1884 года і не быў прызнаны сучаснікамі. На яго магіле ўсталявана пліта з надпісам «Мой час яшчэ прыйдзе!» На ўскраіне Брно ў Старабрненскім манастыры аўгусцінцаў усталяваны мемарыяльная дошка і помнік каля агародчыка. У музеі Мендэля маюцца яго рукапісы, дакументы і малюнкі. Таксама ёсць стары мікраскоп і іншыя інструменты, якія вучоны выкарыстоўваў у час працы. Выява Мендэля ёсць на аўстрыйскай паштовай марцы 1984 года. Друкаваныя працы ---------------- * Мендель Г. Опыты над растительными гибридами // Труды Бюро по прикладной ботанике. 1910. № 11. С. 479—529. Зноскі ------ 1. ↑ Праверана 3 жніўня 2022. 2. ↑ Праверана 3 жніўня 2022. 3. 1 2 3 4 5 6 7 8 Праверана 29 жніўня 2018. 4. ↑ Gregor (Ordensname seit 1843) Mendel // Brockhaus Enzyklopädie / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q464633'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2586178'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227'></a> 5. ↑ Czech National Authority Database Праверана 23 лістапада 2019.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 6. ↑ Památkový katalog NPÚ<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q41593640'></a> 7. ↑ BillionGraves — 2011.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q37774202'></a> 8. ↑ Mendel: Man and Mind(недаступная спасылка) // Артыкул на сайце Музея Мендэля (англ.) Літаратура ---------- * *Володин Б. Г.* Медель (Vita Eterna). — М.: Молодая гвардия, 1968. — 256 с. — (Жизнь замечательных людей). — 100 000 экз. — УДК 631 Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Грэгар Іаган Мендэль на Вікісховішчы | * Мендель, Грегор Иоанн — артыкул з Вялікай Савецкай Энцыклапедыі(недаступная спасылка) * web.org MendelWeb(недаступная спасылка) (англ.) * Мендэлеўская генетыка, абучальны фільм (лекцыя прафесара *Graham Walker* (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook | | Тэматычныя сайты | zbMATH Open · Project Gutenberg | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Кругасвет · Ларуса · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Catholic (1997—…) · Notable Names Database · Treccani · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · WikiTree · Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV11412679 · BIBSYS: 90203287 · BNC: a10584687 · BNE: XX975705 · BNF: 12298563v · CiNii: DA02113755 · CONOR: 159066467 · EGAXA: vtls001561056 · GND: 118580698 · ISNI: 0000 0001 2119 4092 · LCCN: n50036968 · LNB: 000124614 · NDL: 00524395 · NKC: jk01081221 · NLA: 35346488 · NLG: 99049 · NLP: a0000002301182, a0000002199526 · NSK: 000179167 · NTA: 070039542 · NUKAT: n99054902 · PTBNP: 835805 · РДБ: 000090850 · SUDOC: 028311876 · VIAF: 7455283 | |

Памятны знак каля вытоку ракі По **Выто́к ракі́** — месца, ад якога назіраецца пастаяннае цячэнне вады ў рэчышчы вадацёку. Вытокам ракі могуць быць крыніца, балота, возера, ледавік; для рэк, што выцякаюць з возера, — месца перасячэння берагавой лініі вадаёма з рэчышчам вадацёку. Нярэдка вытокам ракі лічыцца месца, дзе зліваюцца 2 ракі з рознымі назвамі, або галоўнай лічыцца больш мнагаводная ці тая, выток якой найбольш аддалены ад вусця ракі. У шэрагу выпадкаў тэрыторыя вакол вытока ракі абвяшчаецца ахоўнай. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 4. — 480 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 4). | | | | --- | --- | | commons: | Выток на Вікісховішчы |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Брацкая магіла савецкіх воінаў і партызан. **Брацкая магіла савецкіх воінаў і партызан** — вайсковае пахаванне ў в. Хвайніца, размешчана каля школы. У брацкай магіле пахаваны 3 лётчыкі, якія загінулі ў чэрвені 1941 г. 11 воінаў, што загінулі 25—26 чэрвеня 1944 г. пры ліквідацыі акружанай групоўкі нямецкіх войск, 4 партызаны 9-й Кіраўскай партызанскай брыгады, што загінулі ў баі супраць карнікаў 17 лютага 1943 г.. сярод пахаваных Герой Савецкага Саюза Аляксандр Канстанцінавіч Шомін. У 1958 г. на магіле ўстаноўлены абеліск. Спасылкі -------- * Кіраўскі раён. Мемарыяльныя комплексы, манументы, помнікі і іншыя малыя формы архітэктуры.(недаступная спасылка)

**Ігар Вячаслававіч Брыло** (нар. 18 чэрвеня 1972, Барысаў, Мінская вобласць, БССР) — беларускі дзяржаўны дзеяч, кандыдат сельскагаспадарчых навук (2008), дацэнт. Міністр сельскай гаспадаркі і харчавання Рэспублікі Беларусь (з 2022). Біяграфія --------- Нарадзіўся 18 чэрвеня 1972 года ў Барысаве. Скончыў сярэднюю школу № 19 (цяпер — гімназія № 1) г. Барысава. У 1996 годзе скончыў Віцебскую дзяржаўную акадэмію ветэрынарнай медыцыны па спецыяльнасці «Ветэрынарыя». У 2008 годзе скончыў Беларускі дзяржаўны эканамічны ўніверсітэт па спецыяльнасці «Эканоміка і кіраванне на прадпрыемстве». У 2015 годзе — Акадэмію кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь па спецыяльнасці «Дзяржаўнае і мясцовае кіраванне». У 1996—2006 гадах працаваў ветэрынарным урачом у Барысаве. У 1996—1998 гадах — ветэрынарны ўрач-эпізатолаг Барысаўскай раённай станцыі па барацьбе з хваробамі жывёл, у 1998—2002 гадах — вядучы ветэрынарны ўрач Барысаўскай гарадской ветэрынарнай станцыі. У 2002—2004 гадах — ветэрынарны ўрач канвеернай лініі, начальнік вытворчай лабараторыі ААТ «Барысаўскі мясакамбінат». У 2004—2006 гадах — начальнік Барысаўскай гарадской ветэрынарнай станцыі — галоўны ветэрынарны ўрач Барысава. У 2006—2011 гадах займаў шэраг кіруючых пасад на прадпрыемствах Мінскай вобласці і Мінска. У 2006—2009 гадах — дырэктар Смалявіцкай бройлернай птушкафабрыкі. З лютага 2009 года па ліпень 2009 года — першы намеснік дырэктара па вытворчасці РУП «Эксперыментальная база „Жодзіна"». У 2009—2010 гадах — намеснік дырэктара Рэспубліканскага вытворча-гандлёвага унітарнага прадпрыемства «Беларусьгандаль» Кіраўніцтва справамі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. З лютага 2010 года па кастрычнік 2010 года — намеснік дырэктара па камерцыйных пытаннях УП «Барысаўскі камбінат хлебапрадуктаў». У 2010—2011 гадах — дырэктар адкрытага акцыянернага таварыства «Барысаўская Аграпрамтэхніка». У 2011—2013 гадах — першы намеснік старшыні, начальнік упраўлення сельскай гаспадаркі і харчавання Барысаўскага раённага выканаўчага камітэта. У 2013—2021 гадах — намеснік Міністра сельскай гаспадаркі і харчавання Рэспублікі Беларусь. З 2021 да 2022 года — першы намеснік Міністра сельскай гаспадаркі і харчавання Рэспублікі Беларусь. З 10 лютага 2022 года — Міністр сельскай гаспадаркі і харчавання Рэспублікі Беларусь, 18 лютага 2022 года быў прызначаны ўпаўнаважаным прадстаўніком Кіраўніка дзяржавы ў Мінскай вобласці. У чэрвені 2021 года — першай палове 2022 года быў членам апякунскага савета Беларускай федэрацыі шахмат. 6 сакавіка 2023 года абраны старшынёй Беларускай федэрацыі коннага спорту. 28 ліпеня 2023 года вызвалены ад пасады Міністра сельскай гаспадаркі і харчавання і прызначаны памочнікам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь — інспектарам па Віцебскай вобласці. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 2. 1 2 3. ↑ Ігар Брыло назначаны міністрам сельскай гаспадаркі і харчавання 4. ↑ 5. ↑ 6. ↑ 7. ↑ Итоги перевыборной Конференции общественного объединения «Белорусская федерация конного спорта» 8. ↑ Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 6 сакавіка 2023. Праверана 6 сакавіка 2023. 9. ↑ Указ Президента Республики Беларусь от 28 июля 2023 года № 229 «Об И. В. Брыло» Спасылкі -------- * Электронный каталог РНТБ (руск.) * Профіль Ігара Вячаслававіча Брыло Архівавана 9 ліпеня 2021. на сайце Міністэрства сельскай гаспадаркі і харчавання Рэспублікі Беларусь | Міністры сельскай гаспадаркі і харчавання Рэспублікі Беларусь | | --- | | | ­Фёдар Мірачыцкі (1991—1994) • Васіль Лявонаў (1994—1997) • Іван Шакола (1997—1998) • Юрый Мароз (1998—2000) • Вадзім Папоў (2000) • Міхаіл Русы (2001—2003) • Зянон Ломаць (2003) • ­Васіль Дваранінавіч (2003—2004) • Леанід Русак (2004—2008) • Сямён Шапіра (2008—2010) • Міхаіл Русы (2010—2012) • Леанід Заяц (2012—2019) • Анатоль Хацько (2019—2020) • Іван Крупко (2020—2021) • Ігар Брыло (2022—2023) • Сяргей Барташ (з 2023) | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | OpenSanctions |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Красоўскі. **Уладзімір Вадзімавіч Красоўскі** (нар.22 лістапада 1950, Бангкок) — рэгент архіерэйскага хору ў Радасце-Скарбяшчанскім саборы ў Сан-Францыска. Член Царкоўна-музычнай камісіі Рускай Праваслаўнай Царквы. Біяграфія --------- Уладзімір Красоўскі нарадзіўся 22 лістапада 1950 гады ў Бангкоку ў сям’і эмігрантаў з Расіі, Вадзіма і Ларысы Красоўскіх. У сярэдзіне 1950-х гадоў, яго сям’я пераехала жыць у ЗША, штат Каліфорнія. Паралельна з амерыканскай школай ён наведваў парафіяльную гімназію пры храме «Усіх святых у зямлі Расійскай прасіялых» у Бурлингейме, дзе выкладаліся рускую мову, геаграфія, гісторыя і закон Божы. Уладзімір скончыў універсітэт у Сан Францыска і атрымаў ступень бакалаўра па рускай літаратуры і музыцы, затым тры гады вывучаў архітэктуру. Першыя навыкі іканапісу набыў у М. С. Задарожнага пры роспісы храма «Усіх святых у зямлі Расійскай прасіялых» у Бурлингейме (будаўніцтвам храма кіраваў бацька Ўладзіміра). У 1969 па 1978 год быў памочнікам іканапісца бацькі Кіпрыяна (Пыжова) са Свята-Траецкага манастыра ў Джорданвилле, які быў запрошаны ў Сан-Францыска для роспісу Кафедральнага сабора і іншых праваслаўных храмаў у Каліфорніі. На працягу некалькіх гадоў ездзіў у іканапісную майстэрню ў Свята-Траецкі манастыр, каб ўдасканаліцца ў іканапісе. У 1979 годзе, Уладзімір Красоўскі замяніў на пасадзе рэгента архіерэйскага хору свайго настаўніка і настаўнікі Міхаіла Сяргеевіча Канстанцінава (1904—1982). У 1985 годзе, атрымаўшы благаславенне бацькі Кіпрыяна ён пакінуў сваю службу ў страхавой кампаніі і цалкам прысвяціў сябе іканапісу. На працягу наступных гадоў распісаў каля 10 праваслаўных храмаў у ЗША. Напісаў некалькі дзясяткаў абразоў для храмаў і манастыроў у Расіі, а таксама для ўзнёслых расійскіх асоб і духавенства. У цяперашні час мае сваю іканапісную майстэрню і з’яўляецца рэгентам архіерэйскага хору ў Радасце-Скарбяшчанскім саборы ў Сан-Францыска. Спадчына Радасце-Скарбяшчаскага Архірэйскага хору ------------------------------------------------- Семидесятиголосный хор Сабора Найсвяцейшай Багародзіцы спявае ў аднайменным Рускім праваслаўным саборы. Хор складаецца ў асноўным з рускіх спевакоў, іміграваць у ЗША з Расіі, Кітая і розных краін Еўропы. Ён быў сфармаваны ў добра наладжаны інструмент дзякуючы майстэрству Міхаіла Сяргеевіча Канстанцінава (1904—1982), які меў вялікі досвед працы ў якасці опернага спевака і дырыжора Саборнага хору, Сімфанічнага аркестра і оперы ў Кіеве. Хор праспяваў шмат канцэртаў у San Francisco Bay Area з такімі вялікімі артыстамі як тэнар сталічнай оперы Мікалай Гедда. Выйшаўшы на пенсію ў 1979 годзе, Канстанцінаў перадаў хор свайму маладому вучню Уладзіміру Красоўскаму, які захаваў высокую якасць спеваў і артыстычнасць ў складзе хору. Уладзімір Красоўскі, цяперашні рэгент архіерэйскага хору, навучаўся гульні на фартэпіяна ў В. Касцевіч трынаццаць гадоў. Працягваючы музычную адукацыю ў Дзяржаўным універсітэце Сан-Францыска, Красоўскі таксама навучаўся ў Міхаіла Канстанцінава дырыжыраванні і мастацтву рускага харавога спеву. Стаўшы дырыжорам Моладзевага хору Святых Кірылы і Мяфодзія ў 1970 годзе, ён ператварыў яго з десятиголосного хору ў моцны семидесятиголосный хор, але пакінуў гэты пост ў 1979 годзе пасля прызначэння ў Радасце-Скарбяшчанскі Архірэйскі хор. Узнагароды ---------- * 12 красавіка 2009 года — Ордэн Святога Іаана Шанхайскага і Сан-Францыскага — ўручаны Арцыбіскупам Кірылам (Дзмітрыевым) — *за 40 гадоў служэння Праваслаўнай Царквы* Зноскі ------ 1. ↑ Мастер-класс регента Архиерейского хора кафедрального собора Владимира Красовского г.Сан-Франциско (руск.)  **(нявызн.)**?. *pravpenie.ru*. Праверана 5 мая 2021. 2. ↑ *В. Г. Шаронова*. КРАСОВСКИЙ Владимир Вадимович(нявызн.). 3. ↑ Vladimir Krassovsky Director of the Cathedral Choir of Our Lady "Joy of All Who Sorrow" **(нявызн.)** (17 красавіка 2009). Праверана 5 мая 2021. Літаратура ---------- * Родионов В. Иконописец // Вестник. — 2001. — № 9 (268).(недаступная спасылка) Спасылкі -------- * Майстар-клас рэгента Архірэйскага хору кафедральнага сабора Уладзіміра Красоўскага г. Сан-Францыска (2019) * Канцэрт Архірэйскага хору пад кіраўніцтвам В. В. Красоўскага (2015) * Біяграфія Уладзіміра Вадзімавіча Красоўскага * * Уладзімір Красоўскі пра М. С. Канстанцінаве (1904—1982) * Газета «Руская жыццё» бярэ інтэрв’ю ў рэгентам архіерэйскага хору В. В. Красоўскага

**Дом па Савецкай вуліцы, 16** — будынак у цэнтры Ліды. Гісторыя -------- Месца, на якім стаіць сучасны дом, мае даўнюю гісторыю. Інвентар Ліды 1798 г. апісваў дамы па вуліцы Віленскай: *«Ад Фарнага касцёла з правага боку знаходзіўся дзедзічны дварок яснавяльможнай пані Едка, у якім пошта».* Гэты двор знаходзіўся па абодвух баках вуліцы Віленскай, на месцы, дзе зараз стаіць дом № 16. У доме Едкі на плане горада Ліды 1832 г. паказана пошта. Праз нейкі час гэта нерухомая маёмасць становіцца ўласнасцю прапаршчыка Дарожнага. У 1842 г. гэты дварок быў знішчаны пажарам, а пошту перанеслі ў дом Камінскіх. Пасля чарговага пажару на гэтым пляцы будуецца цэлы комплекс двухпавярховых будынкаў, сярод іх — дом па вуліцы Віленскай, 58, які належаў Фларэнціну Длускаму. Забудова вуліцы ў 1917 годзе. Справа дом па вул. Віленскай, 58 Забудова вуліцы ў 1930 годзе У двары гэтага дома перад Першай сусветнай вайной пачаў працаваць кінатэатр «Нірвана», які належаў Яблонскаму. 31 снежня 1918 г. Лідскі рэўкам правёў гарадскі мітынг у будынку кінатэатра «Нірвана». Акрамя паказаў фільмаў, усе 1920-я гады кінатэатр «Нірвана» быў месцам збораў лідскай грамадскасці і пляцоўкай, на якой выступалі гастралюючыя тэатральныя трупы. Напрыклад, знакаміты віленскі тэатр «Рэдута» 20 лістапада 1928 г. паказваў у Лідзе спектакль «Цар Павел І» па п’есе Меражкоўскага, а ў верасні 1929 г. — камедыю «Прыяцелі», *«прадстаўленне прайшло ў перапоўненай зале, чаго Ліда ўжо даўно не бачыла»*. 14 і 15 студзеня 1930 г. у Лідзе гастралявала Варшаўская опера. На сцэне кінатэатра «Нірвана» былі паказаны два спектаклі — «Галька[en]» і «Кармэн». «Нірвана» была і цэнтрам яўрэйскага культурнага жыцця. Так, у 1931 г. *«25 кастрычніка адбыўся першы выступ яўрэйскага драматычнага гуртка ў кінатэатры „Нірвана", рэжысёр тэатра — Бузган»*. У канцы 1931 г. *«інжынер Любес з Палесціны ў кінатэатры „Нірвана" распавёў яўрэям Ліды пра жыццё ў Палесціне. Сабралася каля 200 чалавек»*. У 1932 г. сярод уладальнікаў кінатэатраў у Лідзе пачаліся «гонка» — хто першы адчыніць у Лідзе гукавое кіно. Першым імкнуўся стаць уладальнік кінатэатра «Нірвана»: *«Нарэшце ў Лідзе будзе кіно з гукам. Уладальнік кінатэатра „Нірвана" Яблонскі сказаў, што праз некалькі дзён пачне паказваць у сябе кіно з гукам. Першым гукавым фільмам будзе сусветна вядомы баявік „Парада кахання". … Гэта будзе сенсацыяй у Лідзе»*. Аднак першым гукавым кінатэатрам у горадзе стаў «Эдысан». У красавіку 1931 г. падчас кінасеанса ў «Нірване» ад праекцыйнай лямпы загарэлася кінастужка. Узнікла паніка, але кінамеханік Мозель Віцільд хутка загасіў узгаранне. 13 ліпеня 1932 г. у цэнтры горада адбыўся моцны пажар, які пачаўся з дома па Сувальскай, 54. Спачатку агонь ахапіў дах гэтага дома, потым перакінуўся на кінатэатр «Нірвана». З-за моцнага ветру хутка полымя ахапіла суседнія дамы і загарэўся цэнтр горада па вуліцы Сувальскай. Да 20 гадзін вечара агульнымі намаганнямі пажар быў лакалізаваны. Галоўнай цяжкасцю быў недахоп вады, якую прыходзілася падвозіць з Лідзеі, бо толькі гродзенскія пажарныя мелі адмысловы шланг даўжынёй у 300 м і наўпрост пампавалі ваду з ракі. Агонь гарэў да вечара наступнага дня. Найвялікшыя страты панёс Длускі, уладальнік дамоў № 56 і 58, — каля 500 000 злотых пры тым, што гэтыя дамы былі застрахаваны толькі на 145 000 злотых. Кінатэатр «Нірвана» меў страты ў 15 000 долараў, уладальнік «Нірваны» Яблонскі асабіста — у 18 000 злотых. На месцы кінатэатра «Нірвана» быў збудаваны больш сучасны кінатэатр «Эра», яго ўладальнікам быў Тамашэвіч. «Эра» мела найвялікшую глядзельную залу ў Лідзе. А дом па вуліцы Сувальскай, 58 пасля рамонту атрымаў трэці мансардны паверх. Міжваенныя кінатэатры былі сапраўднымі цэнтрамі не толькі культурнага, але і грамадска-палітычнага жыцця. Уладальнікі кінатэатраў абавязаны былі даваць глядзельныя залы па зніжанай цане ці бясплатна для сходаў разнастайных грамадскіх і палітычных арганізацый, таварыстваў, партый і г. д. У кінатэатрах праводзіліся гастролі тэатральных труп, напрыклад 20 жніўня 1936 г. у кінатэатры «Эра» выступіла знакамітая трупа Віленскага гарадскога тэатра, ігралася лёгкая эратычная камедыя ў 3-х актах «Каханне ўжо не ў модзе». У пачатку 1937 г. «Кур’ер Віленскі» пісаў: | | | | | --- | --- | --- | | "| … у Лідзе працуюць 3 кінатэатры: два меншых і адзін пад назвай „Эра" з вялікай залай на 750 месцаў. Калі ў Ліду завітвае выязны віленскі тэатр ці ансамбль „Рэдута" з новым рэпертуарам — зала кінатэатра бывае нават перапоўнена публікай. Санітарныя нормы патрабуюць, каб у такіх месцах былі публічныя туалеты, а ў гэтым кінатэатры туалеты ад пачатку ягонай эксплуатацыі заўжды „на рамонце". Такія адносіны кіраўніка кінатэатра „Эра" Тамашэвіча да санітарных нормаў не могуць не дзівіць грамадскасць. Трэба, нарэшце, каб ён адказаў, калі закончыцца гэты вечны рамонт туалетаў. | "| Праз некалькі нумароў дырэкцыя кінатэатра адказала рэдакцыі: | | | | | --- | --- | --- | | "| Рамонт туалетаў даўно закончаны, але праз маразы размёрзліся водаправодныя трубы, і туалеты былі зачынены. Аднак падчас гастролей тэатральных труп туалеты былі дзеючыя. Зараз туалеты таксама працуюць. | "| У тым жа нумары друкуецца аб’ява аб гастролях з 1 сакавіка 1937 г. віленскага тэатра пад кіраўніцтвам вядомай артысткі і заснавальніцы тэатра Ніны Младзеёўскай-Шчуркевіч: «У кінатэатры „Эра" ў 16 гадзін будзе паказана камедыя Стэфана Кедрынскага „Замужняя панна", у 20.30 — п’еса Самерсета Маэма „Святы прамень"». Вясной 1937 г. выязны віленскі тэатр паказваў у «Эры» камедыю Якуба Дэвала «Стэфак» і камедыю Стэфана Кенджынскага «Стары кавалер». А ў маі варшаўскія артысты ў кінатэатры «Эра» паказалі тэатральную камедыю «Цётка Караля», у ролі цёткі выступіў знакаміты кінаартыст таго часу Яўген Бадо. У жніўні 1938 г. у кінатэатры «Эра» выступала тады ўжо славутая Іда Камінская са сваёй камандай, квіткі прадаваліся ў цукерні «Амерыканка». Наогул, практычна кожны тыдзень у кінатэатры «Эра», акрамя паказу кіно, адбываліся культурныя імпрэзы ці грамадскія мерапрыемствы. Летам 1939 г. у кінатэатры «Эра» змяніўся дырэктар. Замест К. Тамашэвіча пачаў працаваць Ежы Длускі, які для гэтага адмыслова пераехаў жыць у Ліду. Кіно ў горадзе было настолькі папулярнае, што ў 1939 г. у гарадской управе *«падчас штэмпелявання было скрадзена 48 білетаў у „Эру". Аднак кантралёр кінатэатра Рулько падчас праверкі білетаў вызначыла тры крадзеныя білеты. Дырэктар Длускі заявіў у паліцыю»*. Кінатэатр у доме па Савецкай, 16. 1950-я У 1941 годзе дамы па вуліцы згарэлі. Цудам застаўся дом па вуліцы Савецкай, 16, у якім пасля невялікага рамонту, адразу пасля 1945 г. пачаў працаваць гарадскі кінатэатр. З успамінаў гараджан: | | | | | --- | --- | --- | | "| … Тут быў кінатэатр з глядзельнай залай на другім паверсе. Пасля сеанса гледачы спускаліся на вуліцу ззаду, у двары, па арматурнай стромкай, амаль пажарнай лесвіцы. … Было вельмі нязручна ў цеснай зале з нізкай столлю, дзе стаялі масіўныя квадратныя калоны і вельмі перашкаджалі глядзець фільм. І падлога там была без уздыму, хлапчукі сядзелі на спінках крэслаў — проста бяда! | "| У 1955 г. адчынены кінатэатр «Кастрычнік», і будынак па Савецкай, 16 рэканструявалі, на першым паверсе размясцілі дзіцячую бібліятэку і некалькі крам, на другім — гарадскую бібліятэку. Пасля рамонту 2010 г. тут знаходзіцца фірмавы магазін «Віцязь». Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дом па Савецкай вуліцы, 16 (Ліда) * Па старонках нашай гісторыі. Цікавы лёс дома №16 па вуліцы Савецкай. 14 верасня 2016

**Востраў Інасесібл** (англ.: Inaccessible, «недасяжны») — востраў архіпелага Трыстан-да-Кунья. Агульная плошча — 14 км². Насельніцтва няма. Гісторыя -------- Востраў Інасесібл быў адкрыты ў 1652 г. галандцамі. У 1778 г. французскія маракі не адолелі стромкія скалы, якія аблямоўваюць асноўную частку вострава, таму далі яму назву, якая перакладаецца як «недасяжны». У 1816 г. ён быў анексаваны Вялікабрытаніяй. У 1821 г. востраў Інасесібл няўдала паспрабавалі насяліць некалькі брытанцаў, якія потым перабраліся на суседні востраў Трыстан-да-Кунья. На Інасесібле трыстанцы трымалі статак свінняў для забеспячэння сваёй калоніі свежыной. У 1871—1873 гг. на ім жылі паляўнічыя на ластаногіх, браты Столценхоф, якія пасля напісалі аб гэтым кнігу. У 1930-х гг. на Інасесібле планавалася пабудаваць ферму. Хаця планы не спраўдзіліся, засталіся пладаносныя пасадкі, якія трыстанцы яшчэ доўга наведвалі, каб назапасіцца яблыкамі. У 1997 г. Інасесібл быў абвешчаны запаведнікам. Староннія могуць наведваць востраў толькі пры ўдзеле гідаў з архіпелага Трыстан-да-Кунья. У 2004 г. ён быў далучаны да запаведніка на востраве Гоф і ўвайшоў у спіс прыродных аб’ектаў сусветнай спадчыны. Прырода ------- Інасесібл мае вулканічнае паходжанне. Апошні раз вывяргаўся 6 млн гадоў таму. Берагі нізкія, пакрытыя галькай і пяском. Аднак далей узвышаюцца скалы. Асноўная частка вострава размешчана на плато. Найвышэйшы пункт на захадзе вострава — 449 м. Жывёльны свет прадстаўлены марскімі птушкамі, у тым ліку рэдкімі відамі. На пляжах вострава сезонна спыняюцца ластаногія. У 2004—2005 гг. Інасесібл быў вычышчаны ад інтрадуцыраванай флоры і фаўны. Зноскі ------ 1. ↑ Inaccessible Island Спасылкі -------- * Гоф і Інасесібл на сайце ЮНЕСКА * Гісторыя **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 29 чэрвеня 2012. Праверана 6 мая 2012. * Фотавандроўка | ⛭Сусветная спадчына ЮНЕСКА ў Вялікабрытаніі | | --- | | Англія | * Айран-Брыдж * Бат * Бленхеймскі палац * Вэстмінстэрскі палац, Вэстмінстэрскае абацтва і царква Святой Маргарыты * Горнапрамысловы ландшафт Корнуала і Заходняга Дэвана * Дарэмскі замак і Дарэмскі сабор * Кентэрберыйскі сабор, абацтва Святога Аўгусціна і царква Святога Марціна * ✰ Каралеўскі батанічны сад у К’ю * Парк Стадлі і разваліны Фаўнцінскага абацтва * Ліверпульскі порт * Лонданскі Таўэр * Вал Адрыяна * Прыморскі Грынвіч * Солтэйр * Стоўнхендж і Эўбюры * Комплекс фабрык у даліне ракі Дэруэнт * Юрскае ўзбярэжжа | | | Паўночная Ірландыя | Дарога гігантаў | | Уэльс | * Акведук Понткісілтэ * Горнапрамысловы ландшафт Блэнавана * Замкі Эдуарда I ва Уэльсе | | Шатландыя | * Нью-Ланарк * Помнікі неаліту на Аркнейскіх астравах * Вал Антаніна * Сент-Кілда * Стары і Новы горад у Эдынбургу | | Брытанскіязаморскіятэрыторыі | * Сент-Джордж * Астравы Гоф і Інасесібл * Трыстан-да-Кунья * Хендэрсан |

**Сядзіба Бонч-Асмалоўскіх** — сядзібна-паркавы ансамбль у вёсцы Блонь Пухавіцкага раёна Мінскай вобласці. Гісторыя -------- Сядзіба ўключала ў сябе сядзібны дом, флігель, альтанку, вадзяны млын, крухмальны завод, майстэрні, малочную ферму, маслабойку, сыраварню і іншыя гаспадарчыя пабудовы. Сядзібу стваралі хутчэй за ўсё Асоўскія на месцы былога кляштара езуіцкай місіі. На думку даследчыка Афтаназі, кляштар стаў жылым домам новай сядзібы. Планіровачная пабудова сядзібы вызначалася становішчам на беразе Цітаўка. Сядзібны дом размешчаны ля грэбня тэрасы, якая стромка абрываецца да рэчышча ракі. Драўляны сядзібны дом быў пабудаваны ў другой палове XIX стагоддзя на паўночнай ускраіне Блоні, побач с дарогай Мар'іна Горка — Пухавічы. Парадная частка сядзібы мае рысы, характэрныя для невялікіх сядзіб эпохі позняга класіцызму, але даследчык Т. В. Габрусь адносіць увесь будынак да эклектыкі. Вакол дома быў разбіты невялікі рэгулярны парк. Дом аднапавярховы і прамавугольны ў плане, накрыты вальмавым дахам. У цэнтральнай частцы галоўнага фасада знаходзіцца шырокі порцік з чатырох мураваных тасканскіх калон, якія падтрымліваюць франтон з люкарнай у тымпане. Фасады ашаляваны гарызантальна. Тарцы будынка выкананыя ў выглядзе лоджый, вылучаных парамі калон з імправізаванымі капітэлямі. Таксама на фоне шалёўкі вылучаюцца ліштвы праёмаў і вуглавы руст. Будынак мае анфіладную кампазіцыю з вестыбюлем у цэнтры. Па тарцах знаходзяцца 2 вялікія залы. У пачатку XX ст. Бонч-Асмалоўскім да левага тарца будынка быў прыбудаваны двухпавярховы рызаліт вежавага тыпу. Аконныя і дзвярныя праёмы, а таксама калоны былі афарбаваны ў светлы колер, а агульны фон будынка быў цёмным. Такую каларыстыку захавалі і да нашых дзён. Дом меў два ганка: з бакавога (заходняга) і паўднёвага фасадаў. Палажэнне дома на высокім беразе давала магчымасць агляду шырокай панарамы другога берага. Вось галоўнай перспектывы была падкрэслена двума магутнымі дрэвамі *Populus alba*. З процілеглага боку ракі сядзібу добра відаць з драўлянага моста. Сядзібны дом быў галоўным акцэнтам паўночна-заходняй перспектывы. Але выразны кампазіцыйны прыём страціў свой эфект з-за разрослай уздоўж берага вярбы і дзевяці таполяў пасынкавага паходжання, якія цалкам захінаюць будынак. Па восі да будынка сядзібы, з паўднёвага боку вядзе доўгая ўязная алея, абсаджаная пераважна клёнамі (падсаджана таполя канадская *Robusta*), уздоўж якой размяшчаліся сады, а з заходняга боку — гаспадарчыя і службовыя пабудовы. У цяперашні час працягам алеі з'яўляецца асфальтаваная дарога, якая праходзіць каля дома, перасякаючы тэрыторыю сядзібы (зараз раён прыватнай забудовы). На месцы змененага партэра з кругам (з будаўніцтвам дарогі ён аказаўся прыніжаным) растуць конскія каштаны (7 дрэў ва ўзросце больш за 50 гадоў) з нізкапасаджанымі кронамі і 2 грушы. Дрэвы закрываюць фасад сядзібнага дома. Сам рэгулярны парк невялікі, займае каля 4 гектараў уздоўж ракі, якая, плаўна выгінаючыся, вызначае контуры парку. Асноўныя перспектывы былі арыентаваны на пойму, якая візуальна была часткай парку. Зараз у доме знаходзіцца раённы краязнаўчы музей. * Фотаздымкі сядзібы * Фасад будынка*Фасад будынка* * Порцік з чатырох мураваных тасканскіх калон, якія падтрымліваюць франтон з люкарнай у тымпане*Порцік з чатырох мураваных тасканскіх калон, якія падтрымліваюць франтон з люкарнай у тымпане* * Флігель*Флігель* * Від з парку*Від з парку* * * Правы фасад*Правы фасад* * Былы рэгулярны парк сядзібы*Былы рэгулярны парк сядзібы* * * Памятная таблічка*Памятная таблічка* * Інфармацыйная таблічка*Інфармацыйная таблічка* Зноскі ------ 1. ↑ Збор помнікаў гісторыі і культуры. Мінская вобласць. Кніга 2, С. 124 2. ↑ Федарук А. Т. «Старадаўнія сядзібы Мінскага краю». Блонь, усадьба Бонч-Осмоловских. Спасылкі -------- * Сядзіба Бонч-Асмалоўскіх (Блонь) на сайце «Архіварта»

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Сулістроўскі. **Крыштаф Францішак Сулістроўскі** (каля 1665 — 4 верасня 1737) — дзяржаўны дзеяч Рэчы Паспалітай. Біяграфія --------- Прадстаўнік шляхецкага роду Сулістроўскіх герба «Любіч». Нарадзіўся ў сям’і Караля (?—пасля 7 чэрвеня 1670) і Алены з Корсакаў. Падстолі ашмянскі ў 1708—1713 гадах, харунжы ў 1713—1737 гадах. Удзельнічаў у руху шляхты Вялікага Княства Літоўскага у падтрымку Тарнагродскай канфедэрацыі, скіраванай супраць Аўгуста ІІ, 23 сакавіка 1716 года абраны маршалкам Генеральнай канфедэрацыі Вялікага Княства Літоўскага у падтрымку Тарнагродскай. Канфедэрацыя прызначыла Сулістроўскага адным з кіраўніком вялікалітоўскім войскам побач з вялікім гетманам літоўскім Людвікам Пацеем, што выклікала канфрантацыю паміж гетманам і канфедэратамі. Кіраваў рухам кафедэратаў у Вялікім Княстве Літоўскім і шчыльна супрацоўнічаў з маршалкам кароннай канфедэрацыі Станіславам Ледухоўскім. Удзельнічаў у «Нямым» сойме 1717 года як маршалак канфедэратаў ВКЛ. Пасол на сойм 1729 года. Пасля смерці ў 1733 годзе Аўгуста ІІ далучыўся да шляхты, якая выступала за абранне на трон Станіслава Ляшчынскага. У 1734 годзе абраны ашмянскай шляхтай палкоўнікам, удзельнічаў у абвяшчэнні 5 красавіка 1734 года ў Вільні Генеральнай канфедэрацыі Вялікага Княства Літоўскага ў падтрымку Ляшчынскага. У 1735 годзе ў выгнанні ў Караляўцы разам з Ляшчынскім, пасля вярнуўся. Меў значныя маёнткі ў Ашмянскім павеце (Вішнева, Чурлёны, Камаі, Жукаўшчына, Сурвілішкі, Сырэнчаны, Дуброўшчына і інш.). Пахаваны 8 кастрычніка 1737 года ў касцёле Яна Хрысціцеля ў Камаях. Сям’я ----- Быў тройчы жанаты. У першым шлюбе з Тэрэзай з Данілевічаў (?— 10 сакавіка 1723), дачкой Рамана Яна Данілевіча, падкаморыя ашмянскага, і Кацярыны з Пацаў. З ею меў двух сыноў і трох дачок: * Францішак (?—да 25 лістапада 1736); * Міхал (?—да 6 сакавіка 1761), стольнік ашмянскі; * Алена, у шлюбе са Стафанам Юрыем Ромерам, войскім і харужым троцкім; * Барбара (1710—1780), у шлюбе з Томашам Міхалам Ляхавіцкім Чаховічам, пісарам земскім ашмянскім; * Людвіка (?—1782), у першым шлюбе з Міхалам Козелам Паклеўскім, старастам дзісенскім; у другім — з Юзафам Крыштафам Галоўнічам Войнам-Ясянецкім, пісарам гродскім ашмянскім; У шлюбах з Аляксандрай з Белазораў (?—да ліпеня 1728) і Ганнай Кацярынай з Глембоцкіх (?—пасля 1740) дзяцей не меў. Літаратура ---------- * Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy. Tom I. Województwo wileńskie. XIV—XVIII wiek. / Pod redakcją Andrzeja Rachuby. Opacowali Henryk Lulewicz, Andrzej Rachuba, Przemysław P. Romaniuk przy współpracy Uładzimira Jemialianczyka i Andreja Macuka. Warszawa: DiG, 2004. 764 s. * Andrzej Haratym. Sulistrowski Krzysztof Franciszek // PSB. T. XLV/4. Warszawa; Kraków, 2008. S. 487—489. Спасылкі -------- * Крыштаф Францішак Сулістроўскі на сайце Электронная энцыклапедыя «Вялікае Княства Літоўскае» | ?Крыштаф Францішак Сулістроўскі — продкі | | --- | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | Андрэй Сулістроўскі[d] | | Станіслаў Сулістроўскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | Рафал Сулістроўскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Рэгіна Вяземская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Караль Сулістроўскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Крыштаф Бжастоўскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Апалонія Бжастоўская[d] | | | | | | | Крыштаф Францішак Сулістроўскі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Раксана з Туроўскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Алена з Корсакаў[d] | | Андрэй Рыгоравіч Корсак[d] | | Рыгор Іванавіч Корсак[d] | | Іван Міхайлавіч Корсак | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

**Сацыяльная псіхалогія** — навука аб псіхалагічных прычынах, механізмах і заканамернасцях паводзін і дзейнасці людзей у сацыяльных групах і суполках, аб псіхалагічных асаблівасцях гэтых груп. Цэнтральнымі элементамі гэтай навуковай дысцыпліны з'яўляюцца асоба («сацыяльны індывід») і сацыяльна-псіхалагічныя механізмы яе фармавання (сацыялізацыі), развіццё самасвядомасці, інтарэсаў, патрэбнасцей, каштоўнасных арыентацый і ўстановак. Важным кірункам даследаванняў з'яўляецца сацыяльная псіхалогія малых груп (сям'я, працоўны калектыў, спартыўная каманда і інш.), дзе вывучаюцца групавыя працэсы, праблемы лідарства, канфармізму і інш. Аб'ектамі вывучэння сацыяльнай псіхалогіі з'яўляюцца і вялікія групы (сацыяльныя пласты, класы, нацыі), а таксама сацыяльныя інстытуты, арганізаваныя супольнасці людзей (палітычныя рухі, партыі, рэлігійныя арганізацыі і г.д.). Вывучаюцца таксама псіхалогія шырокіх народных мас і масавых рухаў (у абарону міру, навакольнага асяроддзя і інш.), праявы масавых стыхійных паводзін (натоўп, чуткі, плёткі, стрэсы). У апошні час з'явіліся прыкладныя галіны дадзенай навукі: псіхалогія, рэклама, мода, прапаганда, кіраванне, палітыка і г.д. Першыя спробы распрацоўкі ўласна сацыяльна-псіхалагічных канцэпцый з'явіліся ў другой палове 19 ст.: «псіхалогіі народаў» (М. Лацарус, Г. Штайнталь, В. Вунт), «псіхалогіі мас» (Ш. Сігеле, Г. Лебон), «інстытутаў сацыяльных паводзін» (У. Мак-Дугал). Вядомыя дзеячы сацыяльнай псіхалогіі ------------------------------------ * Барыс Парыгін * Леон Фестынгер Гл. таксама ----------- * Эксперымент Мілгрэма | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Вялікая кітайская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Universalis | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 11932672g · GND: 4055891-5 · LCCN: sh85123994 · LNB: 000037820 · Microsoft: 77805123 · NDL: 00571887 · NKC: ph116212 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Мацкевіч. **Ігнацій Вікенцьевіч Мацке́віч** (15 (28) мая 1912, вёска Завольша, цяпер Лёзненскі раён — 26 верасня 1943) — удзельнік Вялікай Айчыннай вайны. Герой Савецкага Саюза (6.10.1943). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў вёсцы Завольша (зараз у Лёзненскім раёне Віцебскай вобласці). Жыў і працаваў у Ленінградзе. У Чырвоную Армію прызваны ў 1934 годзе. Службу праходзіў да 1936 года. Зноў прызваны ў 1942 годзе. У баявых дзеяннях на франтах Вялікай Айчыннай вайны прымаў удзел з красавіка 1942 г. У 1943 годзе скончыў Уладзівастоцкае ваеннае пяхотнае вучылішча. Рота 109-га стралковага полка 74-й стралковай дывізіі (13-я армія, Цэнтральны фронт) пад камандаваннем лейтэнанта І. Мацкевіча вызначылася пры вызваленні Брагінскага раёна Гомельскай вобласці. 22 верасня 1943 г. рота першай фарсіравала раку Дняпро каля вёскі Калыбань, захапіла плацдарм і адбіла пяць контратак праціўніка. І. Мацкевіч асабіста падбіў 2 танкі, быў паранены, але не пакідаў поля бою. 26 верасня 1943 года лейтэнант Мацкевіч загінуў у баі. Пахаваны ў вёсцы Абалоння Корапскага раёна Чарнігаўскай вобласці (Украіна). Узнагароды ---------- * Медаль «Залатая Зорка» * Ордэн Леніна * Ордэн Айчыннай вайны 1-й ступені Зноскі ------ Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 11: Мугір — Паліклініка / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 11. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0188-5 (т. 11). — С. 230. * Белорусская ССР: Краткая энциклопедия. В 5-ти т. Т.5. Биографический справочник / Ред. колл.: П. У. Бровка и др. — Мн.: Гл. ред. Белорус. Сов. Энциклопедии, 1981. — Т. 5. — 740 с. — 50 000 экз. (руск.) Спасылкі -------- * Ігнацій Вікенцьевіч Мацкевіч на сайце «Героі краіны»

**Ян Міхал Струцінскі** (? — пачатак 1746) — дзяржаўны дзеяч Вялікага Княства Літоўскага. Біяграфія --------- Паходзіў са шляхецкага роду Струцінскіх герба «Сас». Нарадзіўся ў сям’і Мікалая Струцінскага, чашніка вількамірскага, і Марыяны з Панкевічаў. Магчыма, у маладосці служыў у войску. Самавольна тытулаваўся чашнікам вількамірскім (1697—1701). Стольнік вількамірскі ў 1701—1713, стараста сяйвейскі і віжанскі ў 1709—1740, шакінаўскі ў 1713—1732, вількамірскі ў 1713—1730, паручнік каралеўскай пяцігорскай харугвы войска ВКЛ з 1709, харужы, палкоўнік, кашталян інфлянцкі ў 1737—1744. Пасол на соймы 1701—1702, 1703, 1724, 1733, дэпутат Варшаўскай вальнай рады 1710. У 1699 сакратар пасольства ў Турцыю. Быў прыхільнікам караля Аўгуста ІІ, далучыўся да Сандамірскай канфедэрацыі. Удзельнічаў у забяспячэнні расійскіх войск на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага. У 1719 пасол у Крым і Турцыю. У 1733 падтрымаў абранне на трон Станіслава Ляшчынскага, пасля перайшоў на бок Аўгуста ІІІ. Маёнткі: Салокі, Люшнева, Снегі (Браслаўскі павет), Анталепты (Вількамірскі павет), Шэмберг (Курляндыя). Дамогся для Салокаў, Анталептаў і Шэмберга прывілеяў на таргі і кірмашы (1713). Удзельнічаў у заснаванні Анталептаўскага кляштара кармелітаў босых. Пахаваны 3 сакавіка 1746 года. Сям’я ----- У шлюбе з Брыгідай з Бергаў, дачкой кашталяна інфлянцкага Уладзіслава Францішка Берга, меў сына Юзафа і дачку Іаану. Літаратура ---------- * Струцінскі Ян Міхал // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2. * Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy. Tom I. Województwo wileńskie. XIV—XVIII wiek. / Pod redakcją Andrzeja Rachuby. Opacowali Henryk Lulewicz, Andrzej Rachuba, Przemysław P. Romaniuk przy współpracy Uładzimira Jemialianczyka i Andreja Macuka. Warszawa: DiG, 2004. 764 s. * Matsuk Andrei. Strutyński Jan Michał // PSB. Z. 182. T. XLIV/3. Warszawa; Kraków, 2007. S. 479—481. | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | IPSB: jan-michal-strutynski-h-sas · Sejm-Wielki.pl |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Падзігун. **Уладзімір Піліпавіч Падзігун** (11 красавіка 1923, в. Бярозаўка (зараз Манькіўскі раён Чаркаскай вобласці Украіны) — 28 красавіка 2001, Белая Царква) — падпалкоўнік Савецкай Арміі, удзельнік Вялікай Айчыннай войнаў, Герой Савецкага Саюза (1944). Біяграфія --------- Скончыў сярэднюю школу. У чэрвені 1941 года быў прызваны на службу ў Рабоча-сялянскую Чырвоную армію. З сакавіка 1942 года на франтах Вялікай Айчыннай вайны. Да лістапада 1943 года старшы сяржант Уладзімір Падзігун камандаваў аддзяленнем разведкі 472-га артылерыйскага палка 42-й стралковай дывізіі 33-й арміі Заходняга фронту. Вызначыўся падчас вызвалення Віцебскай вобласці. 14 лістапада 1943 года у баі каля населенага пункта Хутар Казьянскія Дубровенскага раёна падарваў адзін дзот праціўніка і прымусіў здацца гарнізон другога дзота. У крытычны момант бою Падзігун замяніў сабой выбыўшага са строю камандзіра стралковага батальёна і паспяхова кіраваў этым падраздзяленнем. 23 снежня 1943 года аддзяленне Падзігуна прайшло ў нямецкі тыл і блакіравала бліндаж праціўніка. Указам Прэзідыума Вярхоўнага савета СССР ад 22 жніўня 1944 года за «ўзорнае выкананне баявых заданняў камандавання на фронце барацьбы з нямецкімі захопнікамі і праяўленыя пры гэтым мужнасць і гераізм» старшы сяржант Уладзімір Падзігун быў узнагароджаны высокім званнем Героя Савецкага Саюза з уручэннем ордэна Леніна і медаля «Залатая зорка». Пасля заканчэння вайны працягнуў службу ў Савецкай Арміі. У 1945 годзе скончыў Вышэйшую афіцэрскую артылерыйскую школу, у 1948 годзе — курсы ўдасканалення афіцэрскага складу, у 1954 годзе — Сумскае артылерыйскае вучылішча. У сакавіку 1961 года ў званні падпалкоўніка быў звольнены ў запас. Пражываў і працаваў у горадзе Белая Царква Кіеўскай вобласці. У гонар Падзігуна названа школа ў вёсцы Жуляны Гродзенскай вобласці Беларусі. Узнагароды ---------- * Герой Савецкага Саюза * Ордэн Чырвонага Сцяга * Ордэн Айчыннай вайны 1-й ступені * Ордэн Чырвонай Зоркі Літаратура ---------- * Герои Советского Союза: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии И. Н. Шкадов. — М.: Воениздат, 1988. — Т. 2 /Любов — Ящук/. — 863 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-203-00536-2.

**Грамадскі транспарт Таліна** — сетка гарадскога транспарту, якая абслугоўвае сталіцу Эстоніі горад Талін. Да грамадскага транспарту ў Таліне адносяцца аўтобус, трамвай, тралейбус, прыгарадныя цягнікі і паром. Аўтобус ------- Аўтобусны транспарт у Таліне добра развіты, асабліва ў раёнах Пірыта, Ласнамяэ і Ныме, дзе ён з’яўляецца асноўным відам транспарту. У горадзе дзейнічаюць 73 аўтобусныя маршруты, па якіх ходзяць аўтобусы марак Scania, Volvo, MAN, Iveco і Solaris у перыяд паміж 05:20 і 0:20. Некаторыя аўтобусныя маршруты, асабліва экспрэс-маршруты, працуюць толькі ў гадзіны пік. Трамвай ------- Трамвай тыпу Tatra KTNF6 з сярэдняй нізкападлогавай секцыяй у Таліне Асноўны артыкул: **Талінскі трамвай** Трамвайная сістэма ў Таліне была адкрыта 24 жніўня 1888 года ў выглядзе конкі. З 1916 года дзейнічала лінія на паравой і бензаматорнай цязе, з 1925 года — у сучасным выглядзе, на электрычнай цязе. Дзейнічаюць чатыры маршруты трамвая, агульная працягласць ліній — 39 км. Тралейбус --------- Першы маршрут быў адкрыты ў Таліне 6 ліпеня 1965 года. З тых часоў тралейбусная сетка пашырылася да 9 маршрутаў, а пасля сетка была скарочаная. Тралейбусы абслугоўваюць заходнюю частку Таліна. Станам на май 2017 года дзейнічаюць 4 тралейбусныя маршруты (№ 1, 3, 4 і 5) з цэнтра горада да раёна Мустамяэ. Прыгарадныя цягнікі ------------------- Прыгараднымі цягнікамі карыстаюцца жыхары горада ў раёнах Ныме і Ласнамяэ. Канцавы прыпынак знаходзіцца на вакзале Талін. Паром ----- У Таліне ёсць паромныя зносіны з востравам Аэгна. Паколькі на Аэгне няшмат жыхароў, паромам карыстаюцца ў асноўным турысты, і ён працуе толькі ў летні час. Жыхары горада могуць бясплатна карыстацца паромам. Спасылкі -------- * Tallinn public transport schedules Архівавана 4 кастрычніка 2012. * Tallinn Department of Transport official site

Не блытаць з з Кенцкім ўніверсітэтам у Вялікабрытаніі. **Кенцкі дзяржаўны ўніверсітэт** (англ.: Kent State University) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам даследчага ўніверсітэта, якая месціцца ў горадзе Кент у штаце Агая, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Універсітэт быў заснаваны ў 1910 годзе як нармальная школа. Першыя заняткі прайшлі ў 1912 годзе ў розных месцах і ў часовых будынках, а першыя будынкі кампуса адкрыліся ў наступным годзе. З таго часу ўніверсітэт вырас і ўключае ў сябе мноства праграм бакалаўрыяту і магістратуры ў галіне мастацтваў і навук, магчымасці для правядзення даследаванняў, а таксама больш за 405 га і 119 будынкаў галоўнага кампуса ў Кенце. Універсітэт таксама ўключае сем рэгіянальных кампусаў на паўночным усходзе штата Агая. Структура --------- * Каледж аэранаўтыкі і інжынерыі * Каледж архітэктуры і экалагічнага дызайну * Каледж прыкладных і тэхнічных студый * каледж мастацтваў * Каледж мастацтваў і навук * Каледж бізнес-адміністравання * Каледж камунікацый і інфармацыі * Каледж адукацыі, здароўя і сацыяльных паслуг * Каледж медсястрынства * Каледж падыятрычнай медыцыны * Каледж грамадскага здароўя * Ганаровы каледж Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Агая Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Ластоўская. **Марыя Ластоўская** (літ.: Marija Lastauskienė, пры нараджэнні *Марыя Іваноўская* (Marija Ivanauskaitė), поўнае імя *Марыя Іваноўская-Ластоўская* (*Marija Ivanauskaitė-Lastauskienė*); 15 мая 1872, Шаўлі, Літва — 19 ліпеня 1957, Каўнас, Літва) — літоўская пісьменніца, больш вядомая пад псеўданімам **Lazdynų Pelėda** (*Лаздзíну Пялéда*, гэта значыць *Ляшчынная Сава*). Псеўданім --------- Lazdynų Pelėda — унікальная з’ява ў гісторыі літоўскай літаратуры. Дзве сястры Іваноўскія — Сафія Пшыбіляўскене і Марыя Ластоўская — з канца 19 ст. да 1926 года падпісвалі і публікавалі свае празаічныя творы — апавяданні, аповесці, раманы — пад супольнай літаратурнай мянушкай — Лаздзіну Пяледа. Дакладнае аўтарства некаторых іх твораў дасюль не ўстаноўленае. Біяграфія --------- Марыя Іваноўская, пазней Ластоўская нарадзілася ў 1872 годзе. Паходзіла з шляхецкай сям’і. Жыла з бацькамі і сястрой Сафіяй у маёнтку ў Парагах да 16 гадоў. Пазней вучылася шыццю ў Шаўлях, праз тры гады пераехала ў Варшаву, працавала ў майстэрні па вышыўцы. Марыя пражыла ў Варшаве 9 гадоў, а потым паехала шукаць працу ў Санкт-Пецярбург. Там пазнаёмілася і ў 1903 годзе ажанілася з Вацлавам Ластоўскім, студэнтам, будучым беларускім пісьменнікам і дзеячом. У 1907 пераехала ў Вільню, занялася літаратурнай працай. Яна пісала на польскай мове, яе сястра перакладада творы на літоўскую і выдавалі пад агульнай мянушкай Lazdynų Pelėda. Гэта літаратурнае супрацоўніцтва не было вядома грамадскасці, яно было выяўлена пісьменнікам Людасам Гірам у 1930 годзе. Толькі з 1926 года, калі памерла сястра Сафія, М. Ластоўская пачала пісаць па-літоўску і публікаваць іх пад сваім сапраўдным прозвішчам. У 1938 годзе яна пераехала ў Коўну, дзе актыўна займалася літаратурнай творчасцю. Памерла ў 1957 годзе. Пахаваная на Пятрашунскіх могілках у Коўне. Творчасць --------- Пісаць пачала ў 17 год. Першыя вершы і апавяданні пісала па-польску. У сваіх працах пісьменніца засяродзіла ўвагу на псіхалагічных зменах вяскоўца, які прыехаў у горада, на сацыяльныя прычыны чалавечай жорсткасці, прастытуцыі і злачынстваў беспрытульных дзяцей (апавяданні «Vanka» (Ванька, 1911), «Paša» (Паша, 1912), аповесць «Auka» (Ахвяра, 1907). Самы вядомы твор — аповесць «Šiaurės sostinėje» (У паўночнай сталіцы), напісаны ў 1928—1930 гг. апублікаваны ў 1955 г.) адлюстроўвае жыццё пецярбургскіх рабочых напачатку 20 ст. Марыя Ластоўская лічыцца пачынальніцай фемінізму Літве і ў мастацкай літаратуры ў прыватнасці. Так, у рамане «Šviesuliai ir šešėliai» (Святло і цені) яна першай узняла ідэал незалежнай, самастойнай, спрычыненай, свабоднай жанчыны, а таксама ідэю вольнага кахання. Бібліяграфія ------------ * Radybos: apysaka. — Kaunas: Sakalas, 1930. — 163p. — Prieš antr. aut.: Marija Lastauskienė — Lazdynų Pelėda. * Gyvenimo perlai: apsakymėliai jaunimui. — Kaunas: Sakalas, 1934. — 116p. — Prieš antr. aut.: Marija Lastauskienė. * Iki mirties: romanas. — Kaunas, 1939. — 354p. — Prieš antr. aut.: Marija Lastauskienė. * Ir pražuvo kaip sapnas: apysakos. — Kaunas: Valst. grož. lit. l-kla, 1947. — 308p. * Pirmojo tarnystė: apysakos. — Kaunas: Valst. grož. lit. l-kla, 1947. — 286p. * Stebuklingoji tošelė: apsakymai. — Vilnius: Vaga, 1972. — 243p. * Šiaurės sostinėje: apysaka / Marija Lastauskienė. — Vilnius: Vaga, 1972. — 213p. * Klajūnas: apysakos ir apsakymai. — Vilnius: Vaga, 1977. — 240p. * Stebuklingoji tošelė: apsakymai. — Vilnius: Vaga, 1982. — 229p. * Ir pražuvo kaip sapnas: apysaka ir apsakymai. — Kaunas: Šviesa, 1990. — 302p. * Blūdas, arba, Lietuva buvusios Rosijos revoliucijos mete: romanas; Klaida: romanas / J. Lindė-Dobilas, Lazdynų Pelėda. — Vilnius: Vaga, 1990. — 597p. — (Aukštupiai. Lietuvių romanas). * Iki mirties: romanas / M. Lastauskienė. — Kaunas: Spindulys, 1995. — 222p. * Šviesuliai ir šešėliai; Praeities šmėklos: romanai / Lazdynų Pelėda (Marija Lastauskienė). — Vilnius: Lietuvos rašytojų sąjunga, 1996. — 396p. * Raštai. T.1. — Vilnius: Strazdas ir Vėgėlė, 1914. — 390p. * Rinktiniai raštai. — Kaunas: Valst. grož. lit. l-kla, 1950. — 540p. * Raštai: 7t. — Vilnius: Valst. grož. lit. l-kla, 1954—1955. Зноскі ------ 1. 1 2 Праверана 5 мая 2019. 2. ↑ Daujotytė, Viktorija. Lazdynų Pelėda: Rašytojos seserys. // Daujotytė, Viktorija. Parašyta moterų. — Vilnius, 2001. 3. ↑ Ramunė Bleizgienė, *Lazdynų Pelėda*, 4. ↑ Leopoldas Rozga. *Talentas epochų vėtrose. Marija Lastauskienė. Papilė širdyse ir likimuose*, 5. ↑ Leopoldas Rozga. *Talentas epochų vėtrose. Marija Lastauskienė. Papilė širdyse ir likimuose*, 6. ↑ Laima Amatkevičiūtė. *Lazdynų Pelėda.* Visuotinė lietuvių enciklopedija, T. XI (Kremacija-Lenzo taisyklė). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2007. 7. ↑ Simas Sužiedėlis, ed. (1970—1978). «*Lastauskienė, Marija*». Encyclopedia Lituanica. III. Boston, Massachusetts: Juozas Kapočius. pp. 294—295. 8. ↑ Laima Amatkevičiūtė. Lazdynų Pelėda. Visuotinė lietuvių enciklopedija, T. XI (Kremacija-Lenzo taisyklė). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2007. 9. ↑ Lazdynų Pelėda. Antologija, . Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Geni.com | | Нарматыўны кантроль | GND: 140549102 · ISNI: 0000 0000 7694 325X · LCCN: n2001096619 · VIAF: 31347677 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Жудро. **Хведар Андрэевіч Жудро** (1864, в. Кузьмінічы, Гомельскі павет, Магілёўская губерня — ?) — царкоўны дзеяч, гісторык, археограф, краязнавец, публіцыст, педагог. Жыццё і дзейнасць ----------------- Нарадзіўся ў сям’і праваслаўнага святара. Скончыў Магілёўскую, а затым (1889 г.) — Санкт-Пецярбургскую духоўную семінарыю. З 1890 г. выкладаў у Магілёўскай духоўнай семінарыі, у 1892-1895 і 1898 гг. выконваў абавязкі рэдактара «Могилевских епархиальных ведомостей». З 1893 г. выкладчык Магілёўскага жаночага вучылішча духоўнага ведамства, член і справавод Магілёўскай павятовага аддзялення епархіяльнага вучылішчнага савета. З 1897 г. правадзейны член і справавод камісіі пад кіраўніцтвам Е. Р. Раманава па ўладакаванні магілёўскага сховішча старажытнасцей (пазней — Магілёўскі царкоўна-археалагічны музей). Меў чыны асэсара (з 1897 г.), тытулярнага і надворнага саветніка (з 1898 г.). З 1899 г. працаваў выкладчыкам Закону Божага ў гомельскіх мужчынскай і жаночай гімназіях, з 1905 г. — у прыходскім вучылішчы. Адначасова служыў святаром (з 1914 г. протаіерэем) гімназічнай царквы Аляксандра Неўскага. З 1904 г. член праўлення Магілёўскага гісторыка-статыстычнага камітэта. У 1905-1906 гг. старшыня Магілёўскага царкоўна-праваслаўнага брацтва, спрыяў выдаткаванню сродкаў на будаўніцтва царкоўна-прыходскай школы, уладкаванню гарадской бібліятэкі-чытальні ў Гомелі. У Гомелі жыў на здыманай кватэры ў доме Бядрыцкага па вуліцы Каўказскай (гістарычны раён Каўказ). Яго асабістая пячатка была знойдзена на адным з тамтэйшых падворкаў у 1972 г. Як педагог, па ўласных словах, быў праціўнікам абмежаванняў у навучанні па саслоўных, этнічных і рэлігійных прыкметах, а ў навучальным асяроддзі «з рознаверным і рознанацыянальным складам вучняў» намагаўся выкараніць антаганізм між імі, падтрымліваў творчую і грамадзянскую актыўнасць навучэнцаў. Таксама ён сцвярджаў, што асабістым умяшаннем праз зварот да паліцэйскага начальства выратаваў ад пагрому дамы «некаторых рэвалюцыйных дзеячаў» і паспрыяў вызваленню арыштаваных «больш свядомых сялян павета». Незразумела, аднак, як дэмакратызм поглядяў, спалучаўся з удзелам у заснаванні (1911 г.) і працай на пасадзе сакратара чарнасоценскай газеты «Гомельское слово», а адзін з падрыхтаваных ім матэрыялаў меў «яўна пагромны характар» (надрукаваны не быў). Пасля Лютаўскай рэвалюцыі, маючы рэпутацыю «чалавека ліберальнага, перадавога» выбіраўся ад настаўніцтва дэлегатам «на першы рэвалюцыйны сход павета» (20 сакавіка 1917 г.), быў членам «першай рэвалюцыйнай Думы ў Гомелі па настаўніцкім спісе». Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі, з усталяваннем савецкай улады, выбіраўся на пасаду члена калегіі былой гімназіі. Са скасаваннем рэлігійнага навучання ў школах працаваў настаўнікам рускай мовы. Падчас перапынку ў працы школ быў прыняты «на савецкую службу» памочніка загадчыка пахавальнага аддзела. Станам на 19 лютага 1919 г. займаў пасаду сакратара школьнаго савета аддзела народнай асветы ў Гомелі. За адслужаны 26 сакавіка 1919 г. падчас Стракапытаўскага паўстання малебен *«аб зрынанні бальшавікоў»* прыцягваўся савецкай уладай да адказнасці і быў асуджаны 12 мая таго ж года да зняволення ў Гомельскім выпраўленчым доме на тэрмін, акрэслены як *«да сканчэння  грамадзянскай вайны»*. У заяве з просьбай аб датэрміновым вызваленні ўдзел у контррэвалюцыйнай дзейнасці адмаўляў, як адмаўляў і палітычную скіравансць праведзенага малебну: «Нічога пра савецкую ўладу я не казаў і ніякага спачування мяцежнікам не складаў». З дазволу Карнага аддзела Гомельскага губернскага камісарыята юстыцыі падчас набажэнства ў дзень Пакрова Божай Маці звярнуўся да вернікаў з прамовай, якой пераконваў, што камунізм не з’яўляецца антыхрысціянскім вучэннем.  25 кастрычніка 1919 г. быў датэрмінова вызвалены. На пачатку 1920-х гг. працягваў займацца рэлігійнай дзейнасцю. У лістападзе 1922 г. далучыўся да абнаўленскага «Саюза абшчын Старажытнаапостальскай Царквы», выступіўшы адным са стваральнікаў яго гомельскай філіі. Далейшы лёс, дата, месца і абставіны смерці застаюцца невядомымі. Аўтар шэрагу публікацый па царкоўнай гісторыі Магілёўскай губерні. У суаўтарстве з Д. І. Даўгялам і І. А. Сербавым напісаў нарыс «Горад Гомель» (1911 г.). Працы ----- * История Могилевского Богоявленского братства (Магілёў, 1890 г.) * Белыничский Рождество-Богородицкий монастырь (Магілёў, 1894 г.) * Богоявленский братский монастырь в г. Могилеве (Магілёў, 1899 г.) * Буйничский Свято-духовный [женский] монастырь Могилевской епархии (Магілёў, 1904 г.) * Город Гомель (Могилевской губ.) / сост. Ф. А. Жудро, И. А. Сербов, Д. И. Довгялло (Вільня, 1911) Зноскі ------ 1. 1 2 3 Яцкевіч, З. Жудро Хведар Андрэевіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 т. Т. 3. [Гімназіі-Кадэнцыя] / Рэдкал. : Г. П. Пашкоў (гал. рэдактар) і інш. — Мінск : БелЭн, 1996. — С. 372. 2. ↑ Памятная книжка Могилевской губернии на 1913 год. — Могилев губ. : Губернская типография, 1913. — С. 112. 3. ↑ Яцкевіч, Зм. Л. Хведар Жудра і Гомель / Зм. Л. Яцкевіч // Гомельшчына : старонкі мінулага. Нарысы. Вып. 2. — Гомель, 1996. — С. 61-65. 4. ↑ Дело гомельского губернского революционного трибунала по обвинению Жудро Федора в служении молебна во время Стрекопытовского мятежа // Архiварыус. Зборнік навуковых паведамленняў і артыкулаў. Вып. 8. — Мінск : НГАБ, 2010. — С. 82. 5. 1 2 3 Дело гомельского губернского революционного трибунала по обвинению Жудро Федора в служении молебна во время Стрекопытовского мятежа // Архiварыус. Зборнік навуковых паведамленняў і артыкулаў. Вып. 8. — Мінск : НГАБ, 2010. — С. 83. 6. ↑ Ананьев, А. Газета «Гомельское слово» // Сретение. — 2016. — №1. — С. 19-21. 7. ↑ Уваров, И. Ю. Гомель в исторической ретроспективе (1918–1925  годы) [монография] / И. Ю. Уваров. — Гомель : ГГТУ им. П. О. Сухого, 2021. — С. 104. 8. ↑ Лебедзева, В. М. Святар Хведар Жудро і Стракапытаўскі мяцеж 1919 г. у Гомелі // Архiварыус. Зборнік навуковых паведамленняў і артыкулаў. Вып. 8. — Мінск : НГАБ, 2010. — С. 80. 9. ↑ Дело гомельского губернского революционного трибунала по обвинению Жудро Федора в служении молебна во время Стрекопытовского мятежа // Архiварыус. Зборнік навуковых паведамленняў і артыкулаў. Вып. 8. — Мінск : НГАБ, 2010. — С. 84. 10. ↑ Дело гомельского губернского революционного трибунала по обвинению Жудро Федора в служении молебна во время Стрекопытовского мятежа // Архiварыус. Зборнік навуковых паведамленняў і артыкулаў. Вып. 8. — Мінск : НГАБ, 2010. — С. 88-89. 11. ↑ Дело гомельского губернского революционного трибунала по обвинению Жудро Федора в служении молебна во время Стрекопытовского мятежа // Архiварыус. Зборнік навуковых паведамленняў і артыкулаў. Вып. 8. — Мінск : НГАБ, 2010. — С. 86-87. 12. ↑ Слесарев, В. А. Гомельская православная епархия в эпоху массовых антирелигиозных гонений (1922-1939) // Аспект. — 2018. — №1 (5). — С. 26. 13. ↑ Жудро, Ф. А. Город Гомель (Могилевской губ.) : с 68 автотипиями / сост. Ф. А. Жудро, И. А. Сербов, и Д. И. Довгялло. — Вильна : Сев.-Зап. отд. Имп. Русского географического о-ва, 1911.

**SAIC Volkswagen Automotive Co. Ltd.** (раней *Shanghai Volkswagen Automotive Co. Ltd.*) — кампанія па вытворчасці аўтамабіляў, сумеснае прадпрыемства Volkswagen Group і SAIC Motor. Штаб-кватэра размешчана ў Анцінг, Шанхай, Кітай. Volkswagen пачаў супрацоўніцтва з SAIC у 1984 годзе. У наступным годзе Shanghai-Volkswagen пачаў выпуск аўтамабіляў. Вытворчы комплекс у Анцінгу займае плошчу 3 300 000 кв. м. Колькасць супрацоўнікаў — каля 5200 чалавек. Вытворчая магутнасць складае 500 000 аўтамабіляў у год. Крыніцы ------- 1. ↑ *Filippo Einaudi*. Anting, la fabbrica "nuova" di Volkswagen e Audi (італ.). it.motor1.com (28 лютага 2023). Праверана 23 лістапада 2023. | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | LinkedIn · Weibo | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 9130074 |

**Кадо** (саманазва: *Caddo*) — канфедэрацыя блізкіх па мове і культуры індзейскіх народаў, якія ў нашы дні жывуць пераважна ў Аклахоме. У ЗША вызначаюцца як асобная нацыя. Агульная колькасць (2010 г.) — 5 290 чал. Гісторыя -------- Кадо з'яўляюцца нашчадкамі носьбітаў Кадаанскай археалагічнай культуры, якая сфарміравалася ў IX ст. н. э. на паўднёвым усходзе Тэхаса і ў перыяд росквіту ахоплівала ўсход Тэхаса, поўдзень Аклахомы, захад Луізіяны, паўднёвы захад Арканзаса. У 1541 г. у землях кадаанцаў апынулася іспанская экспедыцыя на чале Эрнанда дэ Сота. Яе чальцы ўзгадвалі буйныя паселішчы, спадчынных правадыроў і агульных духоўных лідараў. У другой палове XVI — пачатку XVIII стст. носьбіты Кадаанскай культуры фактычна падзяліліся на паўночную і паўднёвую плыні. Паўднёвыя кадаанцы стварылі некалькі племянных канфедэрацый: * Кадахадача ў Аклахоме і Арканзасе * Хасінаі на ўсходзе Тэхасе * Начыточэс у Луізіяне У 1700 г. кадахадача пацярпелі паражэнне ад чыкаса. Рэшткі канфедэрацыі спачатку далучыліся да насоні, а потым — да начыточэс. Хасінаі і начыточэс таксама былі вымушаны ваяваць з сіўанскімі народамі, апачы і каманчамі. Аднак найбольшую шкоду ім наносілі эпідэмічныя захворванні. Так, французы паведамлялі ў пачатку XVIII ст. пра тое, што канфедэрацыя начыточэс налічвала 400 — 450 дарослых воінаў, а ў 1805 г. амерыканцы налічылі 52 воіна. Сярод начыточэс сяліліся каджуны і негры. Да сярэдзіны XIX ст. значную частку прадстаўнікоў канфедэрацыі склалі метысы. У 1835 г. правадыры начыточэс падпісалі мірнае пагадненне з ЗША, згодна якаму саступалі большасць сваіх тэрыторый (у рэчаіснасці яны былі ненаселены або выкарыстоўваліся іншымі плямёнамі). Кадахадача падпісалі сепаратны дагавор, атрымалі кампенсацыю і перасяліліся ў Тэхас, у той час частку Мексікі. Пасля далучэння Тэхаса да ЗША кадахача далі згоду на новае перасяленне на індзейскія тэрыторыі ў Аклахоме. Хасінаі, з мовы якіх пайшла назва Тэхаса, былі засяроджаны тэхаскімі ўладамі ў рэзервацыі Бразаз. У 1858 г. група паляўнічых-хасінаі стала ахвярай амерыканскіх злачынцаў, што стала прычынай ліквідацыі рэзервацыі і перасялення яе насельнікаў у Аклахому. У 1859 г. на індзейскія тэрыторыі былі таксама пераселены начыточэс, хаця пасля грамадзянскай вайны некалькі дзесяткаў чальцоў канфедэрацыі вярнуліся ў Луізіяну, дзе ў 2012 г. іх нашчадкі былі прызнаны ў якасці племені. У 1936 г. у Аклахоме прадстаўнікі паўднёвых кадаанцаў аб'ядналіся ў адзіную канфедэрацыю кадо са сваім урадам і агульнай Канстытуцыяй. Зноскі ------ 1. ↑ 2010 Census CPH-T-6. American Indian and Alaska Native Tribes in the United States and Puerto Rico: 2010 Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Кадо на Вікісховішчы | * Caddo Nation Архівавана 27 ліпеня 2019. * Hasinai Society of the Caddo Nation Архівавана 19 снежня 2014. * Encyclopedia of Arkansas * Caddo Nation of Oklahoma * The Caddo Tribes of Louisiana * Caddo Cultures in Texas * Caddo Tribe * Legends of America * Natchitoches Confederacy | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Catholic (1997—…) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | LCCN: sh85018617 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Акінчыц. **Фабіян Акі́нчыц** (20 студзеня 1886, засц. Акінчыцы, Мінскі павет, цяпер у межах горада Стоўбцы — 7 сакавіка 1943, Мінск) — беларускі грамадска-палітычны дзеяч, публіцыст. Біяграфія --------- Паводле адукацыі юрыст, скончыў Пецярбургскі ўніверсітэт (1913). У 1906—1917 гадах сябра партыі эсэраў. Аб жыцці і дзейнасці Фабіяна Акінчыца ў 1917—1923 гадах шмат супярэчлівых звестак. З 1923 года жыў на Стаўбцоўшчыне: дырэктар пачатковай школы ў вёсцы Засулле, у 1926 годзе адкрыў у Стоўбцах бюро юрыдычных парад. У жніўні 1926 года ўступіў у Беларускую сялянска-работніцкую грамаду (БСРГ), а ў верасні таго ж года пераехаў у Вільню, дзе ўзначаліў юрыдычны аддзел Цэнтральнага сакратарыята БСРГ. Сакратар пасольскага клуба Грамады, сябра Галоўнай управы і Надзорчай рады Таварыства беларускай школы. У студзені 1927 года арыштаваны польскай паліцыяй і ў маі 1928 года асуджаны на 8 гадоў зняволення. Але ў 1929 годзе тэрмін зняволення быў скарочаны на 2 гады. Прэзідэнт Польшчы Ігнацы Масціцкі сваім распараджэннем датэрмінова вызваліў Акінчыца ў ліпені 1930 года. Знайшоўшы паразуменне з польскімі ўладамі, ператварырыўся ў яўнага і заўзятага ворага беларускага радыкальнага руху. Удзельнік Цэнтрасаюза, член Галоўнай рады, старшыня яго выбарчага камітэта. Член рэдакцыйных калегій газет Цэнтрасаюэа «Наперад» (потым галоўны рэдактар), «Народны звон», «Беларускі звон». У маі 1931 года выйшаў з Цэнтрасаюза і стварыў Віленскую беларускую групу «Адраджэнне» прапольскай арыентацыі. Апублікаваў артыкул «Чаму гэта так сталася?», у якім беспадстаўна назваў Б. Тарашкевіча «правакатарам». Са студзеня 1932 года ў Стоўбцах, удзельнічаў у рабоце Беларускага дабрачыннага таварыства (БДТ, яго старшыня з 1933), прадстаўнік БДТ ў Беларускім нацыянальным камітэце ў Вільні. Перайшоў на погляды нацыянал-сацыялізму і з 1933 года выдаваў разам з Уладзіславам Казлоўскім часопіс адпаведнага кірунку «Новы шлях». Распачаў працу па стварэнні Беларускай нацыянал-сацыялістычнай партыі, якую ў кастрычніку 1937 года забаранілі польскія ўлады. У ліпені 1939 года стаў старшынёй Беларускага бюро прапаганды пры Міністэрстве прапаганды ў Берліне. У пачатку 1940 года быў старшынёй Беларускага камітэта ў Варшаве. Арганізатар Вустраўскай школы прапагандыстаў (пад Берлінам), куды траплялі асобы з ліку савецкіх ваеннапалонных. Сярод яго супрацоўнікаў былі Генрык Барановіч, Васіль Камароўскі, Аляксандр Крыт. Пасля заканчэння курсаў многія выпускнікі накіроўваліся на працу ў акупацыйную адміністрацыю на Беларусі. Фабіян Акінчыц прэтэндаваў на палітычнае лідарства ў беларускіх колах, блізкіх да германскіх акупацыйных улад. З’яўляўся палітычным праціўнікам Івана Ермачэнкі, які з мэтай самаабароны арганізаваў яго знішчэнне. Антон Адамовіч выказваў думку, што забойства было звязана з БНП, якая пастанавіла забіць Акінчыца, даручыўшы гэта Матусевічу. 5 сакавіка 1943 супрацоўнік «Беларускай газеты» А. Матусевіч застрэліў яго на кватэры У. Казлоўскага ў Мінску, а затым уцёк да партызанаў. Фабіян Акінчыц быў пахаваны на Вайсковых могілках у Мінску, месцазнаходжанне магілы невядомае. Творы ----- * Чаму гэта так сталася? (Да справы выезду за граніцу былых правадыроў Грамады). Вільня, 1931; * Правакацыя беларускага народа (Да справы б. старшыні Грамады Б.Тарашкевіча). Вільня, 1933; * Аграрна-кааператыўная палітыка будучыні. Вільня, 1936; * Jak Komintern organizował ruch białoruski. Wilno, 1936. Зноскі ------ 1. ↑ *Бергман А.* Слова пра Браніслава Тарашкевіча. — Мн .: Мастацкая літаратура, 1996. — С. 144. — 192 с. 2. ↑ *Туронак Ю.* Беларускі камітэт // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 2: Аршыца — Беларусцы / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 2. — С. 445. 3. ↑ Ю. Туронак (2003) 4. ↑ *Юрэвіч Л.* Сакрэт Антона Адамовіча // ARCHE, 2000, № 9, с. 16. Літаратура ---------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Фабіян Акінчыц * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — С. 191 * Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1: А — Беліца / Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1993. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-074-2. — С. 81 * Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 1. Абрамовіч—Кушаль. / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Смаленск, 2003. — 480 с. — ISBN 985-6374-04-9. Спасылкі -------- * *Туронак, Ю.* Фабіян Акінчыц — правадыр беларускіх нацыянал-сацыялістаў / Юры Туронак // Беларускі гістарычны агляд. — 2003. — Т. 10. — Сш. 1—2 (18—19). — С. 145—162. * *Туронак, Ю.* Дзейнасць групы Фабіяна Акінчыца (1939—1943) * *Ёрш. С.* Забойства Фабіяна Акінчыца | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0004 0904 1255 · VIAF: 302471398 |

**Каралё́ўскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Віцебскага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Яроміна. Утвораны 20 жніўня 1924 года ў складзе Высачанскага раёна Віцебскай акругі БССР. Цэнтр — вёска Каралёва. Пасля скасавання акруговай сістэмы 26 ліпеня 1930 года ў Высачанскім раёне БССР. З 8 ліпеня 1931 года ў складзе Лёзненскага раёна БССР, з 20 лютага 1938 года — Віцебскай вобласці. У 1939 годзе цэнтр сельсавета перанесены ў вёску Яроміна. З 15 лютага 1949 года сельсавет у складзе Віцебскага раёна. 16 ліпеня 1954 года скасаваны, тэрыторыя ўвайшла ў склад новаўтворанага Варонаўскага сельсавета. Зноскі ------ 1. ↑ Указ Президиума Верховного Совета Белорусской ССР от 16 июля 1954 г. Об объединении сельских советов Витебской области // Сборник законов Белорусской ССР и указов Президиума Верховного Совета Белорусской ССР: 1938—1955 гг. — Мн.: Изд. Президиума Верхов. Совета БССР, 1956. — 347 с. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

**Stadler Мінск** — машынабудаўнічае прадпрыемства Беларусі. Заснавана ў снежні 2011 года ў Фаніпалі (Дзяржынскі раён) у якасці сумеснага прадпрыемства ААТ «Электрычны транспарт». 60 % акцый кампаніі належала Stadler Rail Group, астатняя частка — Мінаблвыканкаму праз холдынг «Белкамунмаш». Але ў 2014 годзе кампанія Stadler вырашыла выкупіць беларускую долю і стала адзіным уладальнікам акцый прадпрыемства. Завод у Фаніпалі дабудавалі да красавіка 2014 года. У яго стварэнне швейцарскі інвестар уклаў 50 млн еўра. Прадпрыемства ўваходзіць у свабодную эканамічную зону «Мінск» і з’яўляецца найбольшым вытворцам вагонаў і цягнікоў у Беларусі. «Штадлер Мінск» мае вытворчую пляцоўку плошчай 5 км², у тым ліку: склад і 5 цэхаў (зварачны, афарбоўкі, зборкі, запуску і механічнай апрацоўкі). У 2021 годзе на заводзе выраблялі 2-павярховыя цягнікі «KISS», 1-павярховыя «FLIRT», спальныя вагоны, трамваі «Мяцеліца» і цягнікі метро M110/M111. Гісторыя -------- #### Вытокі Stadler FLIRT ЭПг Мінскіх гарадскіх ліній. 19 сакавіка 2010 года Беларуская чыгунка і швейцарскае прадпрыемства «Штадлер» заключылі пагадненне аб пастаўцы 6 электрацягнікоў «FLIRT» для гарадскіх ліній і 4 — для рэгіянальных у 2011—2012 гадах. 10 верасня 2011 года адкрылі рух гарадскіх электрацягнікоў. У лістападзе 2011 года адкрылі рух электрацягнікоў рэгіянальных ліній бізнэс-класа. У снежні 2011 года «Белкамунмаш» і чыгуначны холдынг «Штадлер» заснавалі сумеснае ААТ «Электрычны транспарт» у горадзе Фаніпалі. У 2012 годзе «Электрычны транспарт» стаў рэзідэнтам свабоднай эканамічнай зоны «Мінск». Да красавіка 2012 года паступілі яшчэ 2 рэгіянальныя электрацягнікі і 1 гарадскі. Па маршруце Мінск-Пасажырскі — Беларусь (Заслаўе) перавезлі звыш 454 000 чалавек, а рэгіянальнымі электрацягнікамі — звыш 126 000 чалавек. 1 чэрвеня 2012 года «Штадлер» заключыў дамову аб укладанні каля 50 млн еўра ў вытворчасць. Да 31 снежня 2020 года прадпрыемства вызвалілі ад выплаты арэнды за 18,9 га ў Дзяржынскім раёне, вылучаных пад будаўніцтва. Таксама ў 2012—2016 гадах «Электрычны транспарт» вызвалілі ад падатку на дададзеную вартасць пры ўвозе абсталявання для вытворчасці гібрыдных аўтобусаў, тралейбусаў і трамваяў. Пры гэтым зямельную дзялянку выдавалі ў арэнду на 99 гадоў. #### Stadler Rail становіцца адзіным уладальнікам 6 лістапада 2013 года «Электрычны транспарт» перайменавалі ў «Штадлер Мінск». У 2014 годзе кампанія Stadler вырашыла выкупіць беларускую долю і стала адзіным уладальнікам акцый прадпрыемства. 16 студзеня 2015 года «Штадлер Мінск» пераўтварылі з ААТ у закрытае акцыянернае таварыства. У фінансаванні беларуска-швейцарскага завода «Штадлер Мінск» прымаў удзел Еўрапейскі банк рэканструкцыі і развіцця. 18 лютага 2015 году старшыня ЕБРР Сума Чакрабарці ўпершыню наведаў Беларусь, дзе заявіў наконт «Штадлера»: «Ганаруся тым, што мы змаглі прыцягнуць у Беларусь добрых замежных інвестараў». #### Вытворчасць Stadler KISS у Баку 10 лютага 2016 году кіраўнік «Штадлера» Петэр Шпулер абвесціў пра ўкладанне звыш 4 млн еўра цягам 2016 года ў фаніпальскі завод. З часу адкрыцця «Штадлер Мінск» выпусціў 26 цягнікоў, з якіх 11 2-павярховых для маскоўскага «Аэраэкспрэса». Кіраўнік прадпрыемства Філіп Брунэр паведаміў, што 5 такіх цягнікоў паставілі да Еўрапейскіх гульняў 2015 года ў Азербайджан, куды пастаўку яшчэ 5 заказалі да 2017 года. Беларуская чыгунка заказала 2 міжгароднія 7-вагонныя электрычкі. Абодва цягнікі абкатвалі для міжрэгіянальных ліній бізнэс-класа між Мінскам і Гомелем. Іх хуткасць дасягала 200 км/гадз. На люты 2016 года пры магчымасці вытворчасці «Штадлер Мінск» каля 120 вагонаў за год яе загрузка складала 30 %, таму ўласнік «Штадлера» Петэр Шпулер перанёс у Фаніпаль некалькі заказаў з іншых заводаў. У Фаніпалі працавала 600 чалавек, з якіх большасць складалі былыя супрацоўнікі «Белкамунмаша» і «Мінскага вагонарамонтнага завода». Таксама 3 супрацоўнікі былі замежнікамі. Уласная вытворчасць ------------------- #### «Мяцеліца» «Мяцеліца» ў Маскве З 2014 заводам выпускаецца трамвай «Мяцеліца». Дызайн трамвая быў распрацаваны Рэспубліканскім камп’ютарным цэнтрам машынабудаўнічага профілю (падраздзяленне Аб’яднанага інстытута машынабудавання Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі). Большасць цягнікоў працуе ў Санкт-Пецярбургу (пад назвай «Чижик») і Балівіі. Некаторы час адзін трамвай працаваў і ў Мінску. На момант выпуску з’яўляўся адным з самых сучасных трамваяў постсавецкай прасторы. #### «Stadler M110/M111» Stadler M110-M111 на станцыі Вакзальная У 2016 годзе КТУП «Мінскі метрапалітэн» арганізавала тэндар на пастаўку вагонаў метро для абслугоўвання будаванай трэцяй лініі метро. Тэндар выйграла ЗАТ «Штадлер Мінск». У адпаведнасці з умовамі тэндара, кампанія павінна была паставіць шэсць чатырохвагонных (для Зеленалужскай лініі) і чатыры пяцівагонныя (для Аўтазаводскай лініі) саставы. Планавалася, што распрацаваныя Stadler M110/M111 ў будучыні стануць заменай для састарэлых саставаў на Маскоўскай і Аўтазаводскай лініях. Уся інжынірынгавая праца гэтага праекта была выканана менавіта супрацоўнікамі «Штадлер Мінск». Цягнікі распрацаваны пад канкрэтныя тэхнічныя патрабаванні заказчыка і цалкам вырабляюцца на заводзе ў Фаніпалі. Зноскі ------ 1. ↑ Аляксандр Бенько. «Штадлер» інвесціруе ў завод у Беларусі € 4-5 млн // Беларусь Сегодня, 11 лютага 2016 2. ↑ ЗАТ «Штадлер Мінск», Мінск, Беларусь(руск.), *Рэйкавае АТ «Штадлер»* (2021). Праверана 19 лютага 2021. 3. ↑ БЧ плануе павышаць скорасць руху пасажырскіх паяздоў **(нявызн.)**, *БелТА* (10 красавіка 2012). Праверана 17 кастрычніка 2023. 4. ↑ Амаль 50 млн. еўра будзе ўкладзена на першым этапе ў вытворчасць швейцарскіх электрычак у Мінскай вобласці **(нявызн.)**, *БелТА* (1 чэрвеня 2012). Праверана 17 кастрычніка 2023. 5. ↑ У Беларусі арганізуецца сумесная вытворчасць тралейбусаў, трамваяў і гібрыдных аўтобусаў **(нявызн.)**, *БелТА* (24 ліпеня 2012). Праверана 17 кастрычніка 2023. 6. ↑ Першыя тры электрацягнікі плануецца выпусціць на швейцарска-беларускім заводзе ў Фаніпалі да канца года **(нявызн.)**, *БелТА* (24 сакавіка 2014). Праверана 19 лютага 2021. 7. ↑ Прэзідэнт ЕБРР упершыню наведае Беларусь **(нявызн.)**, *БелТА* (13 лютага 2015). Праверана 19 лютага 2021. 8. ↑ Сумленнасць, надзейнасць і мэтанакіраванасць. — 19 лютага 2015. — № 32 (27890). — С. 2. 9. ↑ Кампанія «Штадлер» плануе інвеставаць у 2016 годзе 4-5 млн еўра ў завод у Фаніпалі **(нявызн.)**, *БелТА* (10 лютага 2016). Праверана 19 лютага 2021. 10. ↑ Аляксей Кандраценка, тэлеканал «Беларусь 1». Цягнікі міжрэгіянальных ліній бізнэс-класа звяжуць сталіцу і Гомель **(нявызн.)**, *Белтэлерадыёкампанія* (10 лютага 2016). Праверана 19 лютага 2021. 11. ↑ 12. ↑ | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | ЗЭКББ: NLB-ar13292255 |

**Вапінджэр** (англ.: Wappinger) † — індзейская канфедэрацыя ў XVII — XVIII стст. на ўсходзе сучасных ЗША. Вапінджэр насялялі ўсходні бераг ракі Гудзон. Лічыцца, што іх назва паходзіць з усходніх алганкінскіх моў і значыць «усходнія». Канфедэрацыя ўключала наступныя тэрытарыяльныя групы: * *кітчаванк* * *начпім* * *сінтсінк* * *сіваной* * *танкітэкэ* * *вапіндж* Асноўнымі традыцыйнымі заняткамі былі земляробства, паляванне, рыбалоўства і збіральніцтва. Тушы дзікіх жывёл смажылі на вогнішчы разам з вантробамі. Важным эканамічным заняткам быў выраб вампумаў. Унутранае кіраванне канфедэрацыі было засяроджана ў руках правадыроў, якія вырашалі агульныя пытанні на супольных радах, якія збіраліся нерэгулярна. Поруч са звычайнымі вёскамі ў вапінджэр меліся ўмацаваныя паселішчы. Відавочна, першы кантакт груп вапінджэр з еўрапейцамі адбыўся ў 1524 г. калі ў вусці Гудзона з’явілася французская экспедыцыя на чале з Джавані да Верацана. У 1609 г. вапінджэр кантактавалі з чальцамі экспедыцыі Генры Гудзона. У гэты перыяд агульная колькасць чальцоў канфедэрацыі магла дасягаць 13 200 чалавек. У 1626 г. галандцы заснавалі на Манхэтэне калонію Новы Амстэрдам. З 1628 г. паміж каланістамі і тубыльцамі адбываліся перыядычныя канфлікты. У 1643—1645 гг. яны ператварыліся ў сапраўдную вайну, выйграную галандцамі з дапамогай іх саюзнікаў-іракезаў. Лічыцца, што за 2 гады вайны вапінджэр згубілі болей за 1500 чалавек. Яшчэ больш разбуральнымі сталі эпідэмічныя хваробы, занесеныя каланістамі, ад якіх у індзейцаў не было імунітэту. Да 1673 г. калі Новы Амстэрдам быў захоплены англічанамі, вапінджэр ужо не ўяўлялі сабой сур’ёзную палітычную сілу ў рэгіёне. Многія з іх далучыліся да дэлавараў і анейда. У 1756 г. група англійскіх апалчэнцаў незаконна захапіла землі заходніх вапінджэр. Іх правадыр Дэніел Німхэм імкнуўся вярнуць маёмасць праз суд. Аднак яго намаганні скончыліся няўдачай. Таму ён і яго супляменнікі падтрымалі Амерыканскую рэвалюцыю, служылі выведвальнікамі ў амерыканскім войску. У 1778 г. ён загінуў. Пасля рэвалюцыі вапінджэр прадалі рэшткі сваіх зямель і далучыліся да руху індзейцаў на захад. Да пачатку XIX ст. іх супольнасць канчаткова распалася. Спасылкі -------- * Wappinger Culture and History * Wappinger Tribe — Legends of America * Wappinger — First Nations * Wappinger. Nueva Amsterdam — Pueblos Originarios | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | LCCN: sh85145109 |

**Кастрычніцкая рэвалюцыя і стварэнне беларускай дзяржаўнасці**, **Беларуска-бальшавіцкі канфлікт** **Канфлікт між Радай Усебеларускага з’езда і Аблвыканкамам, Бальшавіцкі** **пераварот у Беларусі** — палітычнае і ўзброенае супрацьстаянне, вайскоўцаў, якія падтрымлівалі Вялікую беларускую раду і падпарадкоўвалісь Цэнтральнай беларускай вайсковай радзе з аднаго боку, і з іншага боку атрады Чырвонай гвардыі бальшавікоў Заходняй вобласці, ў канцы 1917 — пачатку 1918 г. (з улікам антысавецкага супраціву, да другой паловы 1920-х). Назва ----- У сучаснай беларускай гістарыяграфіі няма адзінага стаўлення і назвы Кастрычніцкага перавароту і абвяшчэння БНР. Распаўсюджаным з’яўляецца назвы варыянт «Кастрычніцкая рэвалюцыя і стварэнне беларускай дзяржаўнасці». Сучасны польска-беларускі гісторык Алег Латышонок для дадзенага перыяду гісторыі выкарыстоўвае некалькі назваў Беларуска-бальшавіцкі канфлікт і Бальшавіцкі пераварот у Беларусі. Гісторыя -------- У пачатку снежня 1917 года узніклі супярэчнасці між беларускім нацыянальным рухам і мясцовым бальшавіцкім кіраўніцтвам, якое захапіла ўладу ў рэгіёне. 2 снежня 1917 пленум выканкама Заходняй вобласці і Заходняга фронту разгледзелі пытанне «нацыяналізацыі» арміі, гэта значыць фарміраванні нацыянальных вайсковых адзінак. Адзіны беларус сярод камісараў, марак Б. Муха патрабаваў ад Выканкама альбо дазволіць стварэнне беларускіх палкоў, альбо не дазваляць стварэнне нацыянальных палкоў нікому. Пленум прыняў вырашэнне распусціць польскія вайсковыя адзінкі і не ствараць беларускія палкі. 5 снежня адбылося пасяджэнне СНК Заходняй вобласці і фронту, на якім выступіў з дакладам латыш Кароль Ландер, аб так званай «враждебной деятельности белоруссих националистов», на гэтым пасяджэнни было вырашана распусціць Цэнтральную беларускую вайсковую раду, а яе дзеячоў арыштаваць и судзіць. У гэты ж час, 4 −5 снежня, праходзіла другое пленарнае пасяджэнне ЦБВР, замест Д. Мамонькі намеснікам быў абраны Томаш Грыб. 5 снежня ў Менску сабраліся 1872 дэлегата ад Менскай, Магілёўскай, Віцебскай, Смаленскай, Гродзенскай губерняў. На гэтым жа з’ездзе былі прадслаўлены дзве найбуйнейшыя канкурыруючыя нацыянальныя арганізацыі Вялікая беларуская рада і Беларускі абласны камітэт, які прадстаўляў усходнія губерні Беларусі. Актывісты БАК намагаліся ўзяць на сябе ўпраўленне беларускім нацыянальным рухам з рук ВБР, у сваёй большасці яны былі сябрамі партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Першапачаткова БАК планаваў склікаць свой Усебеларускі з’езд на 15 снежня ў Рагачове у Магілёўскай губерніі, на што атрымалі дазвол ад Уладзіміра Леніна і Іосіфа Сталина. Бачучы, што ВБР атрымаоася правесці з’езд у Менску, БАК пагаднілася аб’яднаць два з’езды. Пры гэтым не адмовіліся ад свайго з’езда ў Рагачове 15 снежня, упраўленне якім яны разлічывалі узяць на сябе. Удзельнічаць у з’ездзе ў Рагачове пагаднілася ВБР бо БАК карыстаўся падтрымкай Масквы і беларускага сялянства, чаго не дабілася ВБР. Правядзенне з’езда ў Рагачове сведчыла аб расколе нацыянальнага руху. Нягледзячы на пагадненне між БВР і БАК аб супольнай арганізацыіі з’езду, частка прарасійскі настроеных дэлегатаў выступіла супраць з’езда ў Менску, тады ЦБВР прыгразіла ім арыштам. На з’ездзе было абвешчана права беларусаў на стварэнне нацыянальнай дзяржавы, аднак яго ўдзельнікі выразна падзяліліся па палітычнымі поглядам. Адны, БСГ, выступалі за незалежнасць Беларусі, іншыя, БАК бачылі Беларусь толькі ў складзе Расіі. Дзякуючы пагрозам ЦБВР з’езд быў праведзены 14 снежня. У 1917—1918 Езавітаў Кастусь Барысавіч быў намеснікам старшыні Цэнтральнай беларускай вайсковай рады Актыўны ўдзельнік беларускага нацыянальнага руху генерал-лейтэнант Кастусь Аляксееўскі аб гэтым з’ездзе пісаў: > *Тое, што беларусы перажылі на З’ездзе, што яны адчувалі, імі не забудзіцца ніколі і ёсць перадавацца ад аднаго да іншага сына беларускай зямлі, пад чыёй бы апекай яна ні была.* > > Больш паловы дэлегатаў з’езда былі вайскоўцамі, яны гралі важную ролю у з’ездзе. Старшынёй з’езда напачатку быў абраны галава Цэнтральнай Беларускай Вайсковай Рады Сымон Рак-Міхайлоўскі. Праз некалькі дзён, у сувязі з унутранай барацьбой, Рак-Міхайлоўскі быў заменены іншым сябрам ЦБВР Янкам Серадой. У гэтае ж час, калі праходзіў з’езд, прайшлі шматлікія з’езды беларускіх вайскоўцаў. Напрыклад, у канцы лістапада адбыўся з’езд 3-га корпуса Заходняга фронту, а 1-4 снежня праходзіў з’езд 2-й арміі ў Нэвелі. 3 снежня ў Адэсе адбыўся з’езд беларусаў Румынскага фронту. 15-20 снежня ў Кіеве адбыўся з’езд салдат Паўднёва-Заходняга фронту. У той жа ж час прайшлі з’езды вайсковых акруг. У Смаленску прайшоў з’езд жаўнераў-беларусаў. Былі таксама шматлікія сабранні ў вайсковых частках. Усё з’езды беларускіх жаўнераў накіроўвалі на Першы Ўсебеларускі з’езд і ў Цэнтральную Беларускую Вайсковую Раду дэкларацыі з падтрымкай аўтаноміі Беларусі як федэратыўнай часткі Расійскай федэратыўнай рэспублікі, таксама жаўнеры накіроўвалі патрабаванні аб стварэнні беларускага войска. Арганізацыі беларускіх вайскоўцаў у Магілёўскай губерніі патрабавалі ад бальшавікоў распусціць польскія вайсковыя адзінкі. Выканаўчы камітэт Магілёўскай Рады працоўных і салдацкіх дэпутатаў звярнуўся да Вярхоўнага галоўнакамандаючага з прапановай пачаць фармавання Беларускага войска з дэмабілізаваных беларусаў выкарыстоўваючы ЦБВР і Стаўку Вярхоўнага галоўнакамандаючага. Таксама, 4-й з’езд сялянскіх дэпутатаў Магілёўскай губерні патрабаваў ад бальшавікоў вывесці польскія вайсковыя адзінкі з Беларусі, пагражаючы ўвядзеннем беларускіх часткак вайсковых ў губернію. Сутыкнуўшыся з нежаданнем фармаваць і негатыўным стаўленнем кіраўніцтва Заходняга фронту да сфармаваных беларускіх адзінак вайсковых, фарміраванне беларускіх часцей працягнулася без удзелу структур Заходняга фронту. У раёне Пскова Езавітаў Канстанцін Барысавіч пачаў фармаваць беларускі полк уланаў. Пасля стварэння полк перавялі ў Беларусь у горад Краснае пад Воршай пад назвай Беларускага коннага палка. Гэтым буйным фарміраваннем камандаваў капітан Р. Якубеня. У Смаленску раённы з’езд салдат беларусаў як пісалась у заяве: > Пастанавіў стварыць 1-га Смаленскага беларускага палка, шляхам папаўнення яго беларусами 377-й віцебскай дружыны. У Адэсе з беларусаў Адэскай ваеннай акругі пачалося фарміраванне Беларуаскага батальёна. > > Шматлікія беларускія вайсковыя адзінкі, якія стваралісь на розных франтах, спрабавалі звязацца з генералам Кандратовічам, які займаўся фармаваннем беларускай арміі, але спробы былі безвыніковыя. Падтрымку, парады і інструкцыі жаўнеры атрымлівалі толькі ад малодшых афіцэраў ЦБВР і кіраўніцтва яго палітычнага аддзела. Цярпенне малодшага афіцэрскага саставу лопнула калі Кондратович разарваў пісьмо якое яму прынеслі на подпіс, у канцы канцоў, сябры прэзідыума ЦБВР заявілі, што пакінуць ваеннае ведамства калі на яго чале будзе Кандратовіч. Выканкам ЦБВР зняў з пасады кіраўніка генерала Кандратовіча, замест яго быў абраны на пасаду палкоўнік Езавітаў. У гэты час, бальшавік Крыленка Мікалай, якога назначылі галоўнакамандуючым, даў загад аб забароне стварэння нацыянальных частак і забарону на скліканне нацыянальных з’ездаў у зоне фронту. Гэты загад быў у першую чаргу на ўкраінцаў і палякаў, аднак камандзір Заходняга фронту Мяснікоў скарыстаўся ім таксама супраць беларусаў і 8 снежня даў загад аб ліквідацыі I Беларуского палка, які знаходзіў у Мінску, і залік байцоў палка ў састаў 289-га запаснога палка. ЦБВР пагадзілася выканаць загад і ўліць байцоў у склад 289 палка, разлічаючы атрымаць забяспячэнне і ўзбройванне. Пасля гэтага, ЦБВР накіроўвалі добраахвотнікаў, якіх 289 полк браў пад сваё камандаванне. Загад Крыленка выклікаў рэзкі пратэст з боку Беларускай ваеннай рады 12-й арміі Паўночнага фронту (старшыня Макарэвич), 9 снежня ён адправіў тэлеграму Крыленка з патрабаваннем аднавіць стварэнне беларускіх вайсковых частак. У 12-й арміі была пачата праца над беларусізацыяй некалькіх часцей. БВР загадала сваім камісарам працягнуць беларусізацыю, не пазіраючы на дзеянні рускіх. Пасля гэтага, некаторыя камісары былі арыштаваны на кароткі тэрмін. 11 снежня адбылося пасяджэнне ваеннага аддзела Першага Усебеларускага з’езда. П. Аляксюк, скарыстаўшыся тым, што большасць сяброў ЦБВР удзельнічалі ў пасяджэнні, унёс прапанаванне ператварыць пасяджэнне ў сесію ЦБВР. На пасяджэнні былі патрабаванні, аб стварэнні беларускіх воінскіх часцей і пераводу іх у Беларусь. ЦБВР таксама атрабавала адмены загаду Крыленка аб забароне стварэнні беларускіх часцей і пацвердзіла права беларусаў на фарміраванне нацыянальнай арміі, таксама ЦБВР загадала сфармаваць у Мінску 1-й Беларускі полк, і ураўняла ўсё беларускія ваенныя камітэты (Выканаўчы камітэт ЦБВР, камітэт фронту, камітэт армій, і др) з расійскімі ваеннымі камітэтамі. Між тым, бальшавіцкае кіраўніцтва Заходняй вобласці і фронту вырашылі разабрацца з усімі беларускімі арганізацыямі адным махам. У Мінск былі стянуты чырвонаармейскія часці ахова і патрулі былі ўтроены. У ноч з 17 на 18 снежня бальшавікі разагналі Першы Ўсебеларускі з’езд, арыштавалі сяброў прэзідыюму і некалькіх дэпутатаў. У гэтую ж ноч бальшавікі выгналі ўсе беларускія арганізацыі з Дому губернатара. У адказ на гэта, выканкам ЦБВР заняў будынак нам міліцыі, куды пераехалі беларускія арганізацыі. А беларускі выканаўчы камітэт Заходняга фронту размясціўся ў будынку па вуліцы Каламенскай. > "Разгон з’езда разглядаўся дэлегатамі як «акт насмяяння над беларускім народам, здзейсненым наплыўным элементам гвалтаўнікоў-чужынцаў. Пасля гэтага кожны шчыры беларус яшчэ з большай энергіяй, з вялікім агнём пачаў працаваць на карысць страдаючай маці Беларусі» > > - пісаў у 31 снежня 1917 г. у газеце «Вольная Беларусь» дэлегат з’езда І. Нялепка. Не пазіраючы на тое, што большасць дэлегатаў з’езда былі ваеннымі, яны праявілій рашучасці ў барацьбе з бальшавічкамі. Удзельнікі з’езда абмежавалісь маршам, пад час якога яны спявалі жалобныя песні. Разгон I Усебеларускага з’езда, рашэнні якога сталі палітычным арыенцірам у далейшым развіцці беларускага нацыянальнага руху. Адным рашэнняў было стварэнне 18 снежня 1917 г. на пасяджэнні актывістаў і часткі прэзідыума з’езда Выканкама нарады з’езда пад кіраўніцтвам лідарам народніцкага крыла БСГ Т. Губая. Ранкам, 18 снежня на пасяджэнні ў памяшканні чыгуначнага дэпо Лібава-Раменскай чыгункі было прынята рашэнне: 1) лічыць Всебелорусский з’езд разагнаным сілай; 2) пасяджэнне з’езда прызнаць выканаўчым органам з’езда, абавязкам якога з’яўляецца ажыццяўленне усіх вырашэнняў і пастаноў з’езда; 3) дапоўніць пасяжэнне з’езда дэлегатамі з рэгіёнаў і іншых груп, якія накіравалі сваіх прадстаўнікоў ад з’езда на пасяджэнне і даць ім права адозвы. На пасяджэнні былі К. Ландер і Мяснікоў. Яны патрабавалі пакінуць памяшканне. Супраць іх выступілі чыгуначнікі, якія пераследавалі іх і пагражалі расправай. А. Мяснікоў і К. Ландер зладзілі у Мінску, 20 снежня парад перамогі, але далейшых дзеянняў яны не рабілі, бо гэтае перавышала іх паўнамоцтва. Цэнтральная ўлада была завалена пратэстамі з боку беларускіх арганізацый, а ў Мінску, Магілёве, Віцебску, Воршы, Полацку, Ігумені, прайшлі мітынгі пратэсту. Петраградскі урад адказаў беларускімі арганізацыям у Маскве і Петраградзе Выканаўчаму камітэту з’езда, штоПасяджэнне Народных Камісараў прызнае права нацыі на самавызначэнне: **да аддзялення.** Тыя, хто адказваў за разгон з’езда атрымалі папярэджванне ад урада. Падзеі ------ * Першы Всебелорусский з’езд * Разгон беларускіх арганізацый у Мінску * Баі за Бабруйск * Арышт Цэнтральнай Беларускай Вайсковай Рады * Паўстанне ў Віцебску * Мінскае паўстанне Сілы старон ----------- ### Беларускія часці У канцы 1917 года ЦБВР прыступіла к фарміраванню беларускай арміі. Са слоў К. Езавітава, яна павінна была называцца Беларуская Народная Чырвоная Гвардыя, а А. Чачлоў прапаноўваў назваць армію Беларуская Народная Сацыялістычная Гвардыя, яе аддзелы павінны былі быць у Мінску, Бабруйску, Рагачове, Магілёве, Барысаве. У канцы 1917 гады беларускія часці былі ў Віцебску, Смаленску, Воршы, Лунінцы, Адэссе, а таксама 4-й Беларускі полк на Румынском фронце. * I Смаленскі Беларускі полк — не быў сфармаваны. * I Беларускі полк — у Мінску 350 байцоў ахоўваў 1-й Усебеларускі з’езд. 8 снежня 1917 рашэннем Мяснікова залічаны ў склад 289-га запаснога палка (быў пад уплывам ЦБВР). У канцы 1917 года перадыслакаваны на лінію жалезных дарог Мінск — Віцебск — Смаленск, у пачатку 1918 з-за адсутнасцi забеспячэння самараспусціўся. * Беларускі конны полк — г. Пскоў. У пачатку 1918 камандзір Якубеня перавёў яго ў Воршу. * І Мінскі беларускі полк — люты 1918 г. Мінск. * І — й гусарскі беларускі нацыянальны полк — загадам Тарагіна ад 14 студзеня 1918. * 4-й Беларускі корпус — 21 студзеня 1918 г. пастановай Д. Щэрбачова на Румынском фронце. * 357-я Віцебская дружына — указам ад 23 студзеня 1918 * 401-я Мінская дружына — указам ад 23 студзеня 1918 ### Польскія нацыянальныя фарміраванні У пачатку 1918 года часці 1-га Польскага корпуса пад камандаваннем Доўбар-Мусніцкага ўдзельнічаў у баях з бальшавікамі на тэрыторыі Беларусі. Штаба корпуса знаходзіў у Мінску. Сярод байцоў корпуса ад 40 % да 60 % былі беларусамі-каталікамі Віленскай і Мінскіх губерняў. * 1-й Польскі корпус Заўвагі ------- 1. 1 2 Октябрьская революция. Создание белорусской государственности Архівавана 24 верасня 2016. 2. ↑ Łatyszonek, O. Białoruskie formacje wojskowe 1917—1923 Стр 60 3. ↑ Беластоцкі бенефіс | Arche.by **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 красавіка 2018. Праверана 9 красавіка 2018. 4. ↑ Октябрьский старт. Как Октябрьская революция повлияла на формирование белорусской государственности **(нявызн.)** (3 лістапада 2017). Праверана 6 красавіка 2019. 5. ↑ Velikaja Oktjabrґskaja socialističeskaja revoljucija v Belorussii. Dokumenty i materiały (dalej: VOSRB), T. 2, Mińsk 1957, s. 355—356. 6. ↑ N. Staškevič, Prigovor revoljucii. Krušenie antisovetskogo dviženija v Belorussii 1917—1925 (dalej: Prigovor…), Mińsk 1985, s. 155. 7. ↑ K. Jezavitau, Biełaruskaja…, cz. 1, s. 39. 8. ↑ Łatyszonek, O. Białoruskie formacje wojskowe 1917—1923 Стр 61 9. ↑ V. Zacharka, Hałounyja mamenty biełaruskaha ruchu, Praga 1926, mnps, BBMFS, s. 22-24. 10. ↑ Łatyszonek, O. Białoruskie formacje wojskowe 1917—1923 Стр 62 11. ↑ «Beloruskaja Rada», Nr 3: 1917, s. 4; Nr 6: 1917, s. 3. 12. ↑ «Beloruskaja Rada», Nr 10: 1917, s. 4. 13. ↑ «Beloruskaja Rada», Nr 3: 1918, s. 4. Przygotowania do Zjazdu Białorusinуw Wojskowych Frontu Południowo-Zachodniego opisał znany działacz białoruski Makary Kościewicz: «Gęsty, młody sosnowy las koło RoŜyszcza (na Wołyniu). W ziemiankach i barakach śrуd tego lasu stał sztab 44 rosyjskiego korpusu, w ktуrym mnie dobrze znali jako przewodniczącego korpuśnego komitetu. Wiedzieli takŜe, Ŝe jestem Białorusinem, Ŝe mam kontakt z mińskimi Białorusinami, otrzymuję swoją ojczystą literaturę itd. Ukraińcуw w korpusie była cała 72 dywizja. A Białorusinуw trudno było znaleźć. Znaleźli się jednak sami. W pierwszych dniach grudnia (według starego stylu) jakoś wołają mnie na zebranie Białorusinуw, ktуrzy byli w korpusie. Zebranie odbywało się niedaleko od sztabu korpusu w 46 pułku inŜynieryjnym. Około pуłtora setki ludzi (a moŜe i więcej) pod prezesurą sztabskapitana (nazwiskanie pamiętam, tylko raz w Ŝyciu wуwczas go widziałem); radzą się, kogo posłać do Mińska na Zjazd Wszechbiałoruski, a takŜe i do Kijowa na Zjazd Białorusinуw wojskowych b. rosyjskiego frontu południowo zachodniego (oba zjazdy zbierały się w tym samym czasie). Powinienem zaznaczyć, Ŝe korpuśny komitet, na czele ktуrego wуwczas stałem, wybrany był około dwуch miesięcy przed bolszewickim przewrotem. Na 20 z czymś członkуw ten komitet miał tylko 2 bolszewikуw, organem nowej (bolszewickiej) władzy nie był… Moi krajanie, zebrani (nie wiem, z czyjej inicjatywy) w 46 pułku inŜynieryjnym, takŜe nie byli bolszewikami. Wśrуd zebranych byli przewaŜnie Ŝołnierze, paru oficerуw, kilku urzędnikуw wojskowych i pisarzy. Zrzucam czapkę, witam krajanуw, po białorusku. Jakiś urzędnik zająknął się o tym, Ŝe Białoruś, to sprawa zrozumiała, ale Ŝeby swуj język w jej instytucjach wprowadzać, to moŜe coś trochę za wiele. Za językiem ojczystym wystąpił jeden młodziutki pisarz i wygłosił cały wykład o sławnej przeszłości naszego języka i starodawnej Litwie… Mnie zaproponowano do wyboru: jechać do Mińska lub do Kijowa, a jeśli dam radę, to być na obu zjazdach. Wybrałem Mińsk, do Kijowa pojechali inni delegaci», Makar Kraucou (M. Kościewicz), 20 hadou nazad (Uspamin pra Usiebiełaruski Źjezd 1917 h. (Z časapisu «Šlach Moładzi», Vilnia, 1938 h.), «Zapisy», Ks. 3, Monachium 1964, s. 133—134. 14. 1 2 «Beloruskaja Rada», Nr 7: 1917, s. 2. 15. ↑ Łatyszonek, O. Białoruskie formacje wojskowe 1917—1923 Стр 63 16. ↑ V. Savicki, Biełaruskaje…, s. 63. 17. ↑ V. Savicki, Biełaruskaje…, s. 61. 18. ↑ «Volnaja Biełaruś», Nr 2: 1918, s. 15-16 19. ↑ Krуtki zarys zagadnienia białoruskiego (dalej: Krуtki zarys…), mnps, Warszawa 1928, s. 55. 20. ↑ «Beloruskaja Rada», Nr 8: 1917, s. 4. 21. ↑ Krуtki zarys zagadnienia białoruskiego (dalej: Krуtki zarys…), mnps, Warszawa 1928, s. 55. 22. ↑ «Beloruskaja Rada», Nr 10: 1917, s. 3. 23. ↑ «Beloruskaja Rada», Nr 8: 1917, s. 3. 24. ↑ K. Jezavitau, Biełaruskaja…, cz. 1, s. 43; «Beloruskaja Rada», Nr 8: 1917, s. 3. 25. ↑ Łatyszonek, O. Białoruskie formacje wojskowe 1917—1923 Стр 64 26. ↑ «Beloruskaja Rada», Nr 10: 1917, s. 3-4 27. ↑ NARB, f. 62, op. 1, d. 3, Protokуł posiedzenia sekcji wojskowej Zjazdu Wszechbiałoruskiego z 11 XII 1917, l. 8. 28. ↑ NARB, f. 62, op. 1, d. 3, Rezolucja w kwestii formowania wojsk narodowych, l.10-11. Rezolucję wydano w imieniu drugiej sesji BCRW, chociaŜ druga sesja odbyła się w dniach 4-5 grudnia. Być moŜe uznano posiedzenie w dniu 11 grudnia za przedłuŜenie obrad drugiej sesji BCRW. 29. ↑ K. Jezavitau, Biełaruskaja…, cz. 1, s. 43. 30. ↑ «Belaruskaja Rada», Nr 1: 1918, s. 4; Nr 3: 1918, s. 4 31. ↑ 1 Вольная Беларусь. 1917. № 36. 31 дек. С. 3. 32. ↑ Турук Ф. Белорусское движение. Стр 110 33. ↑ A. V. op. cit. s. 151—152. 34. ↑ K. Jezavitau, Biełaruskaja…, cz. 2, s. 82. O tworzeniu białoruskiej jednostki w Łunińcu niestety nic więcej nie wiadomo. 35. ↑ Łatyszonek, O. Białoruskie formacje wojskowe 1917—1923 Стр 53 Літаратура ---------- * Гісторыя Беларусі пекла сярэдзіны XVIII ст. да пачатку ХХІ ст. / Алег Латышо-нак, Яўген Мірановіч. — 2-е выд. — Смаленск: Інбелкульт, 2013. — 368 з. ISBN 978-5-9904531-6-6 * Октябрьский старт. Как Октябрьская революция повлияла на формирование белорусской государственности **(нявызн.)** (3 лістапада 2017). Праверана 6 красавіка 2019. * Łatyszonek, O. Białoruskie formacje wojskowe 1917—1923 / O. Łatyszonek. — Białystok : Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 1995. — 273 з. * Турук Ф. Беларускі рух. Масква. 1921 год (репринтное выданне 1994 года). 145 стр. Язык: Русы. * Гісторыя стварэння арміі БНР. Як 100 гадоў назад нашы салдаты дрались з бальшавічкамі за беларуские горада * ПЕРШЫ ВСЕБЕЛОРУССКИЙ З’езд (СНЕЖАНЬ 1917 г.): К СТАГОДДЗЮ Архівавана 11 студзеня 2020. | ⛭Грамадзянская вайна і інтэрвенцыя ў Беларусі | | --- | | частка грамадзянскай вайны ў Расіі | | Падзеі | * Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі * Першы Усебеларускі з’езд * Канфлікт паміж Радай Усебеларускага з’езда і Аблвыканзахам * Мяцеж Доўбар-Мусніцкага * Падзеі ў Мінску 19—21 лютага 1918 года * Брэсцкі мір * Палескае паўстанне * Аршанскае паўстанне * Веліжскае паўстанне * Паход Чырвонай арміі ў Прыбалтыку і Беларусь * Прапойскае паўстанне * Беларусь у польска-савецкай вайне * Стракапытаўскае паўстанне * Мірскае паўстанне * Барысаўскае паўстанне * Нясвіжскае паўстанне * Паход Булак-Балаховіча * Слуцкае паўстанне * Рыжскі мірны дагавор | | Фракцыі | * **Расія Бальшавікі:** Аблвыканкамзах + Мінскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў * Белнацком * Беларускія секцыі РКП(б) * Рудабельская рэспубліка * КП(б)Б * ССРБ + Часовы рабоча-сялянскі савецкі ўрад * Літбел + Беларуска-літоўская армія * БССР + Ваенна-рэвалюцыйны камітэт * **Беларусь Нацыянал-дэмакраты:** Вялікая беларуская рада + Цэнтральная беларуская вайсковая рада * Віленская беларуская рада * БНР + Рада БНР + Найвышэйшая рада БНР + Беларуская рада Случчыны + Узброеныя сілы БНР * *паланафілы* + Цэнтральная беларуская рада Віленшчыны і Гродзеншчыны + Беларускі палітычны камітэт + Часовы беларускі нацыянальны камітэт + Польска-беларускае таварыства * Койданаўская самастойная рэспубліка * **Іншыя:** Камітэт выратавання рэвалюцыі Заходняга фронту * Польская рада Мінскай зямлі * Самаабарона Літвы і Беларусі * Руская народная добраахвотніцкая армія | | Дакументы | * *Устаўныя граматы* + 1-я + 2-я + 3-я * *Савецкія* + Маніфест ЧРССУ + Дэкларацыя аб незалежнасці ССРБ |

**Паўднёваславя́нскія мовы** — група славянскіх моў, у цяперашні час распаўсюджаная ў Паўднёва-Усходняй Еўропе, на Балканскім паўвостраве. Славянскія мовы. Па выданню Інстытута мовазнаўства РАН «Языки мира», том «Славянские языки», М. 2005 **Паўднёваславянскі дыялектны кантынуум**:      славенская      харвацкая      баснійская      чарнагорская      сербская      македонская      балгарская Класіфікацыя ------------ * усходняя падгрупа: + балгарская; + македонская; + стараславянская †; - царкоўнаславянская; * заходняя падгрупа: + серба-харвацкая мова, з якой выдзяляюцца: - баснійская; - харвацкая; - чарнагорская; - сербская; * славянасербская †; + славенская. Моўная супольнасць паўднёваславянскіх моў меней відавочная, чым заходнеславянскіх і ўсходнеславянскіх. Сучасныя паўднёваславянскія мовы дзеляцца на дзве прыкметна розныя падгрупы: заходнюю (славенская, серба-харвацкі дыялектны кантынуум) і ўсходнюю (балгарская і македонская). Імаверныя прычыны значных адрозненняў паміж імі: * славяне засялялі Балканы двума патокамі: усходнім і заходнім; * на мову балгар і македонцаў аказалі большы ўплыў навакольныя неславянскія (пераважна цюркскія) народы. Асноўныя рысы ------------- Самым відавочным адрозненнем паўднёваславянскіх моў ад усходне- і заходнеславянскіх з'яўляецца захаваная сістэма спражэння дзеясловаў з мноствам прошлых часоў (імперфект, аорыст, плюсквамперфект), у якой, аднак, інфінітыва або зусім няма (у балгарскай), або яго выкарыстанне абмежавана. Для ўтварэння складаных форм будучага часу ў якасці дапаможнага дзеяслова ўжываецца не «быць» ці «мець» (як, напрыклад, у беларускай ці ўкраінскай), а «хацець». Спрошчана скланенне (у балгарскай да поўнага знікнення склонаў, рэшткі якіх захоўваюцца толькі для займеннікаў і ў фразеалагізмах; у сербска-харвацкіх мовах супалі давальны, творны і месны склоны множнага ліку). У лексіцы значны ўсходні ўплыў (многа слоў турэцкіх і запазычаных праз турэцкае пасрэдніцтва). Але з сучаснай літаратурнай рускай (расійскай) мовай паўднёваславянскія маюць пэўнае падабенства, звязанае з многавяковым уплывам на рускую мову царкоўнаславянскага пісьменства, чые традыцыі праніклі ва ўсе элементы мовы: фанетыку, лексіку, словаўтварэнне і інш. Гл. таксама ----------- * Славяне * Славянскія мовы Спасылкі -------- * Лингвистический энциклопедический словарь (1990) / Южнославянские языки * Паўднёваславянскія мовы ў даведніку Ethnologue. | ⛭Славянскія мовы | | --- | | Гістарычныя † | * прабалта-славянская * праславянская | | Усходнія | * старажытнаўсходнеславянская † * старабеларуская † * старажытнанаўгародская † * стараруская † * беларуская + дыялекты + заходнепалеская + падляшская * руская + дыялекты * ✰ украінская + дыялекты + русінская | | Заходнія | ляхіцкія палабская † польская * старапольская † * сілезская кашубская * славінская † лужыцкія верхняя ніжняя чэшска-славацкія мараўская славацкая чэшская * кнааніт † | | Паўднёвыя | заходнія сербахарвацкая * баснійская * сербская * харвацкая * чарнагорская славенская * прэкмурская * рэзьянская славянасербская † усходнія стараславянская † царкоўнаславянская балгарская македонская | | Змешаныя і піджыны | * балачка * суржык * трасянка * панашэму † * русенорск † * кяхцінская † * цыгана-сербская | | Штучныя | * міжславянская мова * панславянскія мовы * сібірская мова * язычча | | Славянскія мікрамовы | | † — мёртвыя мовы |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Палявой. **Іван Сцяпанавіч Палявой** (7 студзеня 1907, в. Новамыкалаіўка (зараз Наватроіцкі раён, Херсонская вобласць, Украіна) — 20 жніўня 1944, Докшыцкі раён) — удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, маёр. Герой Савецкага Саюза (1945). Біяграфія --------- У Чырвонай Арміі з 1929 года. Скончыў Ейскую ваенную школу пілотаў (1933). У Вялікую Айчынную вайну на фронце з 1941 года. Маёр, намеснік камандзіра 132-га бамбардзіровачнага авіяцыйнага палка 334-й бамбардзіровачнай авіяцыйнай дывізіі. Зрабіў 125 баявых вылетаў. Вызначыўся ў Беларускай аперацыі 1944 года. 3 23 чэрвеня 1944 года наносіў бомбавыя ўдары па ваенных аб’ектах і скапленнях праціўніка ў раёнах Мінска, Полацка, Даўгаўпілса; знішчыў 22 самалёты (на аэрадромах), 40 танкаў, 307 аўтамашын, разбурыў 3 пераправы і 2 масты. Загінуў 20 жніўня 1944 года. Званне Героя Савецкага Саюза прысвоена 23 лютага 1945 года. Узнагароды ---------- * Герой Савецкага Саюза * Медаль «Залатая Зорка» * Ордэн Леніна — двойчы (1941, 1945) * Ордэн Чырвонага Сцяга (1941) * Ордэн Чырвонай Зоркі — двойчы * Ордэн Айчыннай вайны 1-й ступені (1944) Памяць ------ Пахаваны ў г. Докшыцы, дзе яго імем названы плошча і вуліца. Літаратура ---------- * Палявой Іван Сцяпанавіч // Памяць: гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі / рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш.]; уклад. А. В. Скараход; мастак Э. Э. Жакевіч. — Мінск : БелЭн, 2004. — С. 374—375.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Бры. **Графства Бры** (фр.: comté de Brie) — невялікае сярэднявечнае графства, размешчанае на паўночным усходзе Францыі, прыкладна паміж рэкамі Сены на поўдні, Марны на поўначы і паўночна-усходняй часткай Іль-дэ-Франса. Вядома з эпохі апошніх Каралінгаў. Графы Бры звычайна тытулаваліся графамі Мо, па назве галоўнага горада графства, Мо. У 956 годзе граф Мо Роберт I стаў графам Труа і з гэтага часу графства было ва ўладанні графаў Труа, а затым графаў Шампані. Графы Шампані тытулаваліся «*Comtes palatins de Champagne et de Brie*» (пфальцграф Шампані і Бры). У 1335 годзе графства Бры разам з графствам Шампань было далучана да каралеўскага дамена і да 1790 года заставалася правінцыяй Францыі. Гл. таксама ----------- * Спіс графаў Мо * Спіс графаў Труа * Спіс графаў Шампані Спасылкі -------- * Бри (графство) // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907.

**МАЗ-1500** — гоначны аўтамабіль, створаны ў 1959 годзе. Распрацоўваўся для ўдзелу ў шашэйна-колавых гонках у класе аўтамабіляў да 1600 см³. Распрацоўка ----------- Праца над канструкцыяй МАЗ-1500 пачалася ў 1957 годзе ў канструктарскім аддзеле Мінскага аўтамабільнага завода пад кіраўніцтвам У. У. Майбарады і завяршылася ў 1960 годзе. Пабудавана два аўтамабілі. Прататыпам, пры распрацоўцы формы кузава, паслужыў нямецкі Mercedes-Benz-300SLR узору 1955 годзе. Канструкцыя ----------- ### Кампанаванне Асноўная ўвага была ўдзелена пытанням устойлівасці ў паваротах і паніжэння цэнтра цяжару. З мэтай павелічэння момантаў інерцыі адносна вертыкальнай і папярочнай восей найбольш масіўныя агрэгаты былі разнесены на шасі наперад і назад на максімальна магчымую адлегласць. Шасі было выканана ў выглядзе прасторавай фермы з сталёвых труб дыяметрам 25 і 18 мм, да якой мацаваліся кузаўныя панэлі з шклапластыка. Рухавік размешчаны спераду, сядзенні вадзіцеля і пасажыра ссунутыя да задняй восі. Радыятар, паліўны бак, запасное кола размешчаныя па-за колавай базай. Вага аўтамабіля размеркавана па восях наступным чынам: на пярэднюю вось прыходзіцца 48%, на заднюю — 52%. Цэнтр цяжару — 340 мм ад зямлі. ### Агрэгаты На аўтамабілі быў ужыты рухавік «Масквіч-407», абсталяваны чатырма карбюратарамі і спецыяльна распрацаванай выпускны сістэмай. Ступень сціску была павялічана да 8,5. Трансмісія таксама была выканана на аснове агрэгатаў ад «Масквіча-407» (каробка перадач, дыферэнцыял, галоўная перадача). Падвеска ўсіх колаў — незалежная: пярэдняя — на папярочных рычагах, тарсіённая, задняя — тыпу "Дэ Дыён". Мацаванне колаў ажыццяўлялася цэнтральнымі гайкамі. Тармазныя барабаны як спераду, так і ззаду былі вынесеныя з колаў на раму. ### Тэхнічныя характарыстыкі | Тэхнічныя характарыстыкі | | --- | | Рухавік | Масквіч-407, R4 | | Рабочы аб'ём, л | 1,358 | | Максімальная магутнасць, к.с. пры аб / хв | 60 / 5000 | | Маса, кг | 730 | | Максімальная хуткасць, км / г | 165 | | Ёмістасць паліўнага бака, л | 80 | | Шасі | трубчастая прасторавая рама | | Тормазы | барабанныя | | Габарытныя памеры | | Даўжыня, мм | 4000 | | Шырыня, мм | 1550 | | Вышыня, мм | 1050 | | База, мм | 2250 | | Каляіна, мм | 1220 | | Памер шын | 5,00-16" | | Удзел у спаборніцтвах --------------------- Пад кіраўніцтвам У. Майбарады, Ю. Колабава, Я. Куляшова і Г. Фрыда абодва пабудаваных аўтамабіля прымалі ўдзел у гонках у 1961—1964 г. уключна, аднак канчатковая іх даводка так і не была завершана, і высокіх вынікаў яны не дамагліся. Адсутнасць зацікаўленасці ў кіраўніцтва завода не дазволіла давесці канструкцыю, і патэнцыял аўтамабіля так і застаўся нерэалізаваным. Лепшы вынік, паказаны на этапе чэмпіянату СССР — 5 месца. Зноскі ------ 1. ↑ www.ussr-autosport.ru — А. А. Рогачев. Автоспорт в СССР (руск.) 2. ↑ Архівавана 27 студзеня 2011. www.sovetcars.ru — Советские спортивные автомобили, авто раритеты СССР (руск.) Літаратура ---------- * *В. Майборода* Спортивный автомобиль «МАЗ-1500» // *За рулём* : часопіс. — 1961. — № 7. — С. 15–17. (руск.)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Амерыка (значэнні). Тэрыторыя гомельскай «Амерыкі» (выкарыстаны план 1910 г.). **Амерыка** — гістарычны раён горада Гомеля, былая яго ўскраіна. Меў асаблівую канфігурацыю, якую складалі вуліца Кавальная (зараз Інтэрнацыянальная) (паўночны усход, усход і паўднёвы усход), Конная плошча (зараз тэрыторыя Цэнтральнага рынку) (поўнач) і палатно Лібава-Роменскай чыгункі да адпаведнага вакзала (паўночны захад, захад, паўднёвы захад, поўдзень). Як праходзіў адзін з адрэзкаў мяжы на паўночным усходзе (вуліца Замкавая), у краязнаўчай літаратуры пачатку ХХ стагоддзя не згадваецца. Адзін з пачынальнікаў гомельскага краязнаўства Л. Вінаградаў прыводзіў у сваёй працы (1900 г.) варыянт назвы раёна — Новая Амерыка, варыяцыя якой — Нова-Амерыка — сустракаецца ў гомельскай прэсе пачатку ХХ ст. Спецыфіка крыніц, складзеных на рускай мове, не дазваляе меркаваць аб асаблівасцях вымаўлення гомельцамі асноўнай назвы ў часы яе бытавання, г.зн. невядома, існавала яна выключна ў форме *«Америка»* ці мела іншыя маўленчыя формы. Указанне на месцазнаходжанне ў азначаным раёне перадавалася па-руску канструкцыяй *«на Америкѣ»*. Асноўныя вуліцы — Гагарына, Кісялева, Чырвонаармейская, Сялянская, Чырвонаармейскі праезд, Маісеенкі (былая Палявая, Жданава), Новаветраная, Педчанкі, Рэчыцкая, Рэчыцкі праезд, Сянная, Сталярная і інш. Гісторыя раёна -------------- Раён «Амерыка» сфарміраваўся ў 2-й пал. XIX — пач. XX стагоддзяў як своеасаблівая «рэспубліка», густа заселеная гарадской беднатой, рамеснікамі, рабочымі. У пачатку ХХ стагоддзя раён лічыўся цэнтрам гомельскіх меламедаў. Тагачасныя публіцысты называлі «Амерыку» ў шэрагу мясцін Гомеля, дзе жылі катрыншчыкі. З’яўленне найменняў тыпу «Амерыка», «Канада», «Новы свет», да ліку якіх адносіцца і гомельская Амерыка, на тэрыторыі Беларусі (сустракаецца таксама ў Польшчы і Прыбалтыцы) звязана з міграцыйным рухам за акіян. Узнікненне метафарычнай унутрыгарадской назвы ў Гомелі, верагодна, абумоўлена спецыфічным складам насельніцтва, а таксама наяўнасцю шматлікіх прамысловых майстэрняў, невялікіх заводаў, кузняў і лясных двароў. Разам з тым, знаходзіліся тут і ўстановы, дзейнасць якіх не была звязана з прамысловасцю: напр. кантора перыядычных выданняў Г. Л. Каганскага (вул. Кавальная, д. 12), дзе прымалася падпіска «на ўсе газеты і часопісы свету па рэдакцыйных цэнах» (1911 г.). Станам на 1913 г. у межах гомельскай Амерыкі знаходзіліся: чыгуналіцейны і машынабудаўнічы завод М. Фруміна і сыноў, прыказчыцкі малітоўны дом, танная сталоўка і прытулак для састарэлых яўрэйскіх мужчын і жанчын, дом яўрэйскага таварыства дапамогі бедным «Талмуд-Тора», павятовая рада земскай управы і Мікалаеўскі банк, «Ілюзіён» (кінатэатр) «Чыгуначны», чыгуначнае тэхнічнае вучылішча, жаночае царкоўна-прыходскае вучылішча *«на память Мельниковых»*, старыя скасаваныя рымска-каталіцкія могілкі. У лістападзе 1918 г. у адной з сінагог па вуліцы Кавальскай былі выяўлены тыфозныя хворыя з ліку бежанцаў, што знайшлі там прытулак. Гарадская ўправа неадкладна закрыла культавую ўстанову і зладзіла яе дэзынфекцыю, каб недапусціць пашырэння хваробы. Цяпер тэрыторыя гэтай гарадской ускраіны размешчана ў Цэнтральным раёне горада. Яе забудова мяшаная: сучасныя жылыя кварталы перамяжоўваюцца з кварталамі індывідуальнай сядзібнай забудовы, але каларыт колішняй гарадской ускраіны у параўнанні з пачаткам 1990-х гадоў паступова страчваецца. Галерэя ------- * Дом Лейкіна і Бірбраера па вул. Кавальскай, да 1918 г.Дом Лейкіна і Бірбраера па вул. Кавальскай, да 1918 г. * Будынак на вул. Кавальскай, 1918 г.Будынак на вул. Кавальскай, 1918 г. * Вул. Інтэрнацыянальная (былая вул. Кавальская), 1925 г.Вул. Інтэрнацыянальная (былая вул. Кавальская), 1925 г. * Вакзал Лібава-Роменскай чыгункі, пачатак ХХ ст. Складаў паўночна-ўсходнюю частку мяжы гомельскай "Амерыкі".Вакзал Лібава-Роменскай чыгункі, пачатак ХХ ст. Складаў паўночна-ўсходнюю частку мяжы гомельскай "Амерыкі". * Від на скрыжаванне вуліц Замкавай і Кавальскай, пачатак ХХ ст. Асноўная частка вул. Кавальскай знаходзілася налева ад рагавога будынка з вежачкай.Від на скрыжаванне вуліц Замкавай і Кавальскай, пачатак ХХ ст. Асноўная частка вул. Кавальскай знаходзілася налева ад рагавога будынка з вежачкай. * Будынак пачатку ХХ ст. на сённяшняй вул. Інтэрнацыянальнай, 2012 г.Будынак пачатку ХХ ст. на сённяшняй вул. Інтэрнацыянальнай, 2012 г. * Будынак пачатку ХХ ст. на сённяшняй вул. Інтэрнацыянальнай, 2012 г.Будынак пачатку ХХ ст. на сённяшняй вул. Інтэрнацыянальнай, 2012 г. * Будынак пачатку ХХ ст. на сённяшняй вул. Інтэрнацыянальнай, 2012 г.Будынак пачатку ХХ ст. на сённяшняй вул. Інтэрнацыянальнай, 2012 г. Зноскі ------ 1. 1 2 Жудро, Ф. А. Город Гомель (Могилевской губ.) : с 68 автотипиями / сост. Ф. А. Жудро, И. А. Сербов, и Д. И. Довгялло. — Вильна : Сев.-Зап. отд. Имп. Русского географического о-ва, 1911. — С. 12. 2. ↑ Виноградов, Л. Гомель. Его прошлое и настоящее. 1142—1900 гг. / Л. Виноградов [Репринт. изд.]. — Гомель: КИПУП «Сож», 2005. — С. 38. 3. ↑ Полесская жизнь. — 1911. — 11 января. — С. 4. 4. ↑ Гомельская копейка. — 1911. — 17 октября. — С. 3. 5. ↑ Хмурый, М. Гомельские трущобы. Шарманщики / М. Хмурый // Полесская жизнь. — 1911. — 6 мая. — С. 3. 6. ↑ Рогалев, А. Ф. Топонимический словарь Гомеля и Гомельского района [Текст] / А. Ф. Рогалев. — Гомель : Барк, 2012. — С. 13. 7. ↑ Гомельская копейка. — 1911. — 5 декабря. — С. 2. 8. ↑ Схематический план гор. Гомеля с пригородом за линией железн. дороги и предм. Белицей [на 1913 г.] / Состав. Г. Ханин и А. Месин-Поляков. 9. ↑ Мятліцкая, В. М. На паграніччы эпох і дзяржаў. Старонкі гісторыі Гомеля (1917—1918) / Валянціна Мятліцкая. — Гомель : Барк, 2021. — С. 167. Літаратура ---------- * Гомель. Энциклопедический справочник. — Мн.: БелСэ, 1991. — 527 с. Спасылкі -------- * Гомельская «Америка» Архівавана 4 снежня 2022. | ⛭Гістарычныя раёны Гомеля | | --- | | Другая палова XVI стагоддзя | * Палуеўшчына * Глазінінская зямля | Герб Гомеля | | XVIII стагоддзе | * Сусалаўшчына * Чачэрскае прадмесце * Рэчыцкае падвалле | | Канец XIX стагоддзя | * Палац * Амерыка * Гарэлае Балота * Каўказ * Кагальны роў * Спасава слабада * Свісток * Вал | | Першая палова XX стагоддзя | * Новая Беліца * Залінія * Новыя Планы * Лібаўскі гарадок * Земпасад (Чырвоны Кастрычнік) * Манастырок * Басава гара * Любны | | Пасляваенны час | * Старая Валатава * Валатава * Верхняе Брылёва * Ніжняе Брылёва * Будзёнаўскі * Ляшчынец * Новая Мільча * Падгорная * Прудок * Чырвоны Кастрычнік * Масцішча * Паўлава * Сонечны * Спутнік Міра * Старая Мільча * Стары Аэрадром * Ціценкі * Чапаева * Якубоўка * Мельнікаў Луг | | XXI стагоддзе | * Чырвоны Маяк * Хутар * Давыдаўка * Касцюкоўка | | **Катэгорыя:Гомель** |

**Вадзім Мікалаевіч Бекбулатаў**; 8 сакавіка 1970, Мінск, БССР) — беларускі хакеіст, нападнік. Заслужаны майстар спорту Рэспублікі Беларусь. Дасягненні ---------- * Бронзавы прызёр Спартакіяды народаў СССР 1990 года * Трэці прызёр Вялікага прыза Санкт-Пецярбурга (1993). * Чэмпіён Беларусі (1993). * Чэмпіён Беларусі (1994). * Чэмпіён Беларусі (2003). * Другі прызёр чэмпіянату УЕХЛ (2003). * Другі прызёр Кантынентальнага кубка (2004). Цікавыя факты ------------- Вадзім Бекбулатаў — удзельнік першага афіцыйнага матча нацыянальнай зборнай Беларусі па хакеі. Вадзім Бекбулатаў з’яўляецца другім асістэнтам Уладзіміра Копаця, які забіў вырашальную шайбу ў вароты зборнай Швецыі ў чвэрцьфінале хакейнага турніру Алімпіяды ў Солт-Лэйк-Сіці. У момант, калі шайба ўляцела ў вароты Томі Сала, Вадзім Бекбулатаў ужо знаходзіўся на лаўцы запасных.

**Фрыг** (стар.-сканд.: Frigg) — у германа-скандынаўскай міфалогіі жонка Одзіна, вярхоўная багіня. Заступніца кахання, шлюбу, хатняга ачага, дзіцянараджэння, блізкая да славянскай Лады. Яна з'яўляецца прадракальніцай, якой вядомы лёс любога чалавека, але якая не дзеліцца гэтымі ведамі ні з кім. Маці Фрыг лічыцца Ф’ёргюн (меркавана багіня зямлі), а бацькам — Нат з роду веліканаў. Сыны Фрыг і Одзіна: Бальдр, Хёд, Хермод. Фрыг жыве ў Фенсаліры (балотны палац, часам перакладаецца як водны ці акіянічны). Яе памочнікі — сястра і служанка Фула, пасланка Гна і Глін — абаронца людзей. Дакладна не вядома, з'яўляюцца яны самастойнымі асобамі або ўвасабленнямі Фрыг. Сімваламі Фрыг з'яўляюцца калаўрот і пояс з ключамі. У некаторых крыніцах Фрыг называюць Аленай, што значыць «агонь». У гонар багіні названы астэроід (77) Фрыга, адкрыты ў 1862 годзе. Зноскі ------ 1. ↑ Сноры Стурлусан. *Малодшая Эда*, *Мроі Гюльві*. 2. ↑ СЛАВЯНСКАЯ МІФАЛОГІЯ. Таццяна Шамякіна 3. ↑ Стурлусан, Сноры. *Малодшая Эда*, *Мова паэзіі*. "She will tell no fortunes, yet well she knows the fates of men." Спасылкі -------- * Фригга // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. | ⛭Асы | | --- | | Багі | * Андхрымнір * Бальдр * Бёр * Брагі * Буры * Валі * Ве * Відар * Вілі * Даг * Дэлінг * Локі * Магні * Мейлі * Модзі * Од * Одзін * Рыг * Тор * Уль * Форсеці * Хеймдаль * Хермод * Хёд * Хёнір * Цюр | | Багіні | * Біль * Вар * Вёр * Геўён * Глін * Гна * Ёрд * Ідун * Лефн * Нана * Нот * Сага * Сігюн * Сін * Сіф * Снотра * Сьёфн * Труд * Фрыг * Фула * Эйр | | Іншыя | * Квасір |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Słowo. **«Słowo»** (бел.: Слова) — польская газета. Выдавалася з 2 (14) студзеня да 21 лютага (5 сакавіка) 1859 года ў Пецярбургу штодзённа. Выдавец І. Агрызка. З дэмакратычных пазіцый асвятляла пытанні сялянскага, міжнароднага жыцця, асветы. Надрукавала вершы У. Сыракомлі, А. Чайкоўскага, матэрыялы пра літаратурнай дзейнасць Г. Марцінкевіча. У «Słowo» супрацоўнічалі Ю. Барташэвіч, М. Балінскі, Э. Жалігоўскі (А. Сава), З. Серакоўскі, У. Спасовіч, У. Сыракомля, магчыма, В. Каліноўскі, брат К. Каліноўскага. З газетай быў звязаны беларускі паэт Я. Вуль. Забаронена за публікацыю ліста польскага гісторыка І. Лялевеля. Крыніцы ------- Літаратура ---------- * *Шалькевіч В. Ф.* «Слова» // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).

**Валерыя Грыбусава** (12 лютага 1995, Магілёў) — беларуская спявачка. У 2015 годзе атрымала першую прэмію на конкурсе выканаўцаў эстраднай песні «Віцебск». Біяграфія --------- У 2000—2005 гадах займалася ў ансамблі народнай музыкі «Ярыца» Магілёўскага абласнога цэнтра творчасці. У 2010—2011 гадах вучылася ў Студыі моды Сяргея Нагорнага. У 2013 годзе скончыла з адзнакай Магілёўскую дзяржаўную гімназію-каледж мастацтваў па класе музычна-харавога мастацтва. На працягу васьмі гадоў была салісткай эстраднай студыі пры МГГКМ. і паступіла ў Беларускі дзяржаўны універсітэт культуры і мастацтваў па спецыяльнасці мастацтва эстрады (спевы). Удзельніца паўфіналу музычнага праекта «Спяваючыя гарады» (Мінск, Беларусь, 2012). Удзельніца паўфіналу Міжнароднага конкурсу маладых выканаўцаў папулярнай музыкі «Новая хваля-2013» (Масква, Расія, 2013 года). Лаўрэат I Прэміі міжнародных конкурсаў «Чароўны свет куліс» (Санкт-Пецярбург, Расія, 2011), «Залатая пчолка» (Клімавічы, Беларусь, 2011). Уладальнік Гран-пры нацыянальных і міжнародных фестываляў-конкурсаў «Калядная зорка» (Масква, Расія, 2012), «Новы рух-2012» (Мінск, Беларусь), «Халі-хало» (Наваполацк, Беларусь, 2012), "Le ciel de Paris "(" Пад небам Парыжа ") (Парыж, Францыя, 2012), "Маладзечна-2013 "(Маладзечна, Беларусь). Са жніўня 2013 г. працуе ў якасці артыста-вакаліста ў Нацыянальным акадэмічным аркестры сімфанічнай і эстраднай музыкі Рэспублікі Беларусь пад кіраўніцтвам Міхаіла Фінберга. Гурт Валерыі Грыбусавай і Уладзіслава Пашкевіча «VAL» з песняй на беларускай мове «Да відна  (ням.) (бел.» павінен быў прадстаўляць Беларусь на «Еўрабачанні-2020», але конкурс быў адменены з-за пандэміі COVID-19. Зноскі ------ 1. ↑ Касперович, Любовь. «Идеально! Просто идеально!» Как прошел финал отбора на «Евровидение», куда поедет песня на белорусском(руск.), *TUT.BY* (29 лютага 2020). Праверана 3 сакавіка 2020. Архівавана 3 сакавіка 2020. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 3 сакавіка 2020. Праверана 3 сакавіка 2020. 2. ↑ "Еўрабачанне-2020" адменена **(нявызн.)**, *Еўрарадыё* (18 сакавіка 2020). Праверана 3 мая 2020. Спасылкі -------- * Валерия ГРИБУСОВА Архівавана 29 студзеня 2017. (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | VK |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Нутка (значэнні). **Ну́тка** (саманазва: *Nuučaan̓uł*) — група з 13 індзейскіх плямён, тубыльцаў заходняй часткі вострава Ванкувер у Брытанскай Калумбіі (Канада). Агульная колькасць (2020 г.) — 7 900 чал. Паходжанне ---------- Археалагічныя даследаванні другой паловы XX ст. паказалі, што продкі нутка насялялі Ванкувер на працягу 4300 гадоў. Усяго было знойдзена 177 археалагічных помнікаў гэтага народа. Да кантактаў з еўрапейцамі нутка не мелі адзінай тоеснасці і падзяляліся на розныя плямёны з асобнымі назвамі, сканцэнтраванымі вакол пэўных селішчаў. Назва **нутка** з'явілася ў выніку памылкі Дж. Кука, які ў 1778 г. даследаваў заходняе ўзбярэжжа Паўночнай Амерыкі. Ён успрыняў прапанову жыхароў вострава Нутка абыйсці іх землі ўздоўж гор і мора (*nuučaan̓uł*) як назву іх племені. Яна трывала замацавалася ў еўрапейскай геаграфіі і гісторыі пасля іспанска-брытанскага канфлікта ў заліве Нутка ў 1789 г. Толькі ў 1978 г. назва была прынята як зборная плямёнамі нутка. Гісторыя -------- Нутка аднымі з першых абарыгенаў ціхаакіянскага ўзбярэжжа Паўночнай Амерыкі сутыкнуліся з еўрапейцамі. З 1774 г. заходняе ўзбярэжжа Ванкувера даследавалі іспанскія экспедыцыі. У 1778 г. — брытанская экспедыцыя на чале Дж. Кука. У 1780-я гг. заліў Нутка ператварыўся ў важны гандлёвы цэнтр для іспанскіх, брытанскіх і рускіх здабытчыкаў футра. У 1789 г. іспанцы заснавалі на Ванкуверы калонію Санта-Круз. У выніку гэта прывяло да міжнароднага канфлікта. Іспанія была вымушана адмовіцца ад выключных правоў на ціхаакіянскае ўзбярэжжа. Нягледзячы на значныя змены, якія прынеслі з сабою еўрапейцы, правадыры нутка імкнуліся кантраляваць сітуацыю. Так, правадыр Макіна з племені *Muchalaht* вёў перагаворы з Дж. Кукам, аказваў дапамогу пры вырашэнні крызіса паміж іспанцамі і брытанцамі, але ў 1803 г. захапіў амерыканскі карабель і знішчыў яго каманду. Два выжылых амерыканскіх марака былі пераўтвораны ў рабоў. Адзін з іх, Джон Джувіт, пазней апублікаваў успаміны пра 2 гады ў рабстве. У 1811 г. нутка захапілі яшчэ адзін амерыканскі карабель і забілі яго каманду. Аднак выпадкова занесеныя еўрапейцамі эпідэмічныя захворванні і ўзаемныя войны прывялі да значнага скарачэння насельніцтва. Калі ў канцы XVIII ст. агульная колькасць тубыльцаў Ванкувера ацэньвалася ў 30 тысяч чалавек, то ў 1820-ыя — у дзесяць разоў меней. Таму ў 1849 г. калі Вялікабрытанія афіцыйна абвясціла аб каланізацыі Ванкувера, індзейцы не былі здольны да актыўнага супраціўлення. Да 1900 г. яны былі сканцэнтраваны ў рэзервацыях. Для перагавораў з уладамі Брытанскай Калумбіі і Канады нутка стварылі таварыства правадыроў заходняга ўзбярэжжа. У 1958 г. на яго аснове была створана Рада плямён, якая клапаціцца пра эканамічнае і культурнае развіццё тубыльцаў. З 2011 г. асобныя плямёны нутка атрымоўваюць палітычную аўтаномію. Культура -------- Заходняе ўзбярэжжа Ванкувера з мяккім вільготным кліматам прапаноўвала значныя прыродныя рэсурсы для эксплуатацыі. Аснову рацыёна нутка складалі рыба, крабы, малюскі, папараці, лубін, ягады, мяса марскіх і лясных звяроў і інш. Лоў рыбы меў сезонны характар. Для здабычы ласосяў ставілі пасткі і сеткі на рэках. Улетку лавуілі рыбу на марскім беразе. Яе сушылі або нарыхтоўвалі рыбін тлушч. Апошні выкарыстоўвалі ў якасці важнага дадатку да ежы, абменьвалі на іншыя прадукты. Нарэшце, запасы тлушча з'яўляўся прыкметай багацця. Нутка былі выдатнымі будаўнікамі вялікіх лодак, выходзілі на іх у адкрыты акіян і палявалі на кітоў. Нутка жылі ва ўмацаваных вёсках, але стала пакідалі іх для палявання і рыбалоўства. Таму ў месцах здабычы існавалі часовыя лагеры, куды пераносілі жытло з асноўнай вёскі. Характэрны вялікія хаціны 12 — 30 м у даўжыню і 9 — 13 м у шырыню. Іх ладзілі з бярвенняў і накрывалі здымным дахам з дошак. У кожнай адначасова жыло некалькі сем'яў, але меўся галоўны гаспадар. Ён і яго сям'я туліліся ў правым заднім куце. Унутраныя межы ў хаціне вызначаліся скрынямі. Знутры хацін сушылі рыбу, трымалі пузыры з запасамі рыбінага тлушчу, разводзілі агонь. Часам там адкладваліся горы смецця. Таму дым і пахі жытлаў здаваліся першым еўрапейскім вандроўнікам вельмі непрыемнымі. У цёплую пару мужчыны не насілі вопратку, толькі некаторыя ўпрыгожванні. Жанчыны апраналі спадніцы з драўлянай кары. У прахалодны перыяд вопраткай з'яўляліся накідкі з кары або скур, канічны капялюш. Нутка былі знаёмы з вырабам макасінаў, аднак часцей хадзілі басанож. Мелася складаная цырыманіяльная вопратка з апрананнем масак і асобых галаўных убораў. Традыцыйнае грамадства не ведала сацыяльнай роўнасці. Сярод нутка вылучаліся высакародныя, простыя абшчыннікі і рабы. Высакародныя ўзначальвалі абшчыны, паляўнічыя і ваенныя атрады. Ім належалі пэўныя тэрыторыі. Тыя, хто здабывалі на іх ежу, павінны былі абавязкова дзяліцца з уладальнікам. З іншага боку, высакародныя арганізоўвалі святочныя піры, падчас якіх кармілі простых абшчыннікаў. І высакародныя, і простыя абшчыннікі мелі ўнутраны сацыяльны падзел. Фактычна за кожным чалавекам быў замацаваны пэўны сацыяльны ранг. Так, старэйшыя сыны былі заўсёды вышэй за малодшых. Шэрагі рабоў фарміраваліся з ваеннапалонных. Яны выконвалі цяжкую або зневажальную працу. Раб лічыўся прыватнай маёмасцю і не мог прэтэндаваць на роўны статус са свабодным чалавекам. Шлюбы разглядаліся як саюзы паміж сем'ямі, таму да іх падыходзілі адказна. Выбар няваесты і сватаўство арганізоўвалі бацькі жаніха. Першай сустрэчы маладых папярэднічалі некалькі актаў перамоў паміж бацькамі. Пры гэтым жаніху перадлаваўся пасаг, які ўключаў некалькі родавых імён сям'і нявесты, родавыя танцы і маскі. Высакародныя маглі перадаваць месцы, на якіх праводзіўся патлач, або нават тэрытарыяльныя ўладанні. Найбольш важныя равадыры адначасова мелі некалькі жонак. Жанчыны нараджалі дзяцей у асобных часовых хацінах з кары, дзе яны павінны былі правесці некалькі дзён пасля родаў пасля ачышчэння. Нараджэнне блізнят заўсёды віталася як асаблівы поспех. Хлопчыкам апраналі спецыяльны капялюш, каб чэрап прымаў доўгую вузкую форму. Нутка не каралі сваітх дзяцей, выхоўвалі з дапамогай дамаўленняў. Асобныя вёскі з'яўляліся аўтаномнымі племяннымі супольнасцямі, дзе ўсе людзі, акрамя рабоў, лічыліся ў той ці іншай ступені сваякамі адзін іншаму. Адносіны з суседзямі былі надзвычай складанымі. Нутка перыядычна ваявалі з імі, але таксама гандлявалі і заключалі шлюбы. Захаваліся ўматлікія казкі, легенды, асобныя рытуальныя танцы. * Булавы для здабычы палтусаБулавы для здабычы палтуса * Лодка для палявання на кітоўЛодка для палявання на кітоў * Рытуальная маска ваўкаРытуальная маска ваўка * КапялюшКапялюш Мовы ---- Мовы нутка ўяўляюць сабою асобную галіну вакашскіх моў. У нашы дні знаходзяцца пад пагрозай знікнення. Рэлігія ------- Традыцыйная рэлігія нутка амаль не захавалася. Еўрапейскія вандроўнікі сведчылі, што нутка не шанавалі багоў, але верылі ў шматлікіх духаў. Захавалася некалькі варыянтаў міфа пра стварэнне свету, дзе вызначальную ролю адыгрвае трыкстэр Крумкач. У нашы дні большасць вернікаў спавядае хрысціянства. Зноскі ------ 1. ↑ Nuu Chah Nulth, Nootka in Canada Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Нутка (народ) на Вікісховішчы | * History of Vancouver Island's Nootka Sound First Nation * Nuuchahnulth (Nootka) Culture and History * The Nootka Indians Архівавана 18 студзеня 2020. * Nuu-chah-nulth (Nootka) - The Canadian Encyclopedia

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Касцёл Святога Казіміра. **Касцёл Святога Казіміра** — мураваны каталіцкі храм у вёсцы Застадолле Сенненскага раёна Віцебскай вобласці. Цяпер больш вядомы як праваслаўная царква ў імя Святой Троіцы. Гісторыя -------- Фундатарамi касцела з’яўляліся: Дрэмiнг, Турчынскi, Бабiч. Будынак шмат пацярпеў у гады Вялікай Айчыннай вайны, доўгі час выкарыстоўваўся як склад піламатэрыялаў. Архітэктура ----------- Будынак выцягнуты з усходу на захад. Фасад аздоблены чатырма тасканскімі калонамі. Царква мае трохвугольны каменны франтон, які да нашага часу не захаваўся, быў заменены на драўляны. Каменны франтон меў вялікае круглае акно пад каньком даху, а над каньком існавала фігурная, каменая вежачка з крыжам. Цэнтральны масіў фасада падзелены на тры аднолькавыя часткі тасканскімі калонамі, якія маюць капітэль і трымаюць на сабе шырокую бэльку з дэнтыкуламі. Цэнтральны — прамавугольныя дзверы, зробленыя ў выглядзе плоскіх калон (пілястраў), выкананых у класічным стылі. Над парталамі з дзвярыма знаходзіцца шырокае паўкруглае акно, аздобленае плоскім налічнікам. Дзве другія часткі фасада паміж калонамі маюць унізе фігурную, паўкруглую, вогнутую арку. Гэтыя аркі выконвалі ролю памяшкання для статуй, скульптурных фігур святых, якія там ставіліся. Скульптуры святых не захаваліся. Над аркамі размешчаны два прямавугольныя картушы. З заходняга боку будынка ёсць паўкруглая апсіда, дзе знаходзіліся іконы. Алтар прарэзаны трыма паўкруглымі вокнамі. Па абодвух баках ад апсіды знаходзіліся сакрысты (памяшканні для святароў). Будынак быў атынкаваны ў белы колер, цяпер моцна пашкоджаны. З розных бакоў адвалілася тынкоўка, знішчаны сакрысты, і дзе-нідзе заложаны вокны. Зноскі ------ 1. ↑ Касцел у в. Застадолле 2. ↑ Царква ў імя Святой Троіцы. Сенненскі раён, в. Застадолле Літаратура ---------- * Приход во имя Святой Троицы // Храмы и приходы Витебской Епархии Белорусской Православной Церкви : справочник / сост.: А. Матвеев, Н. Дубенецкий. — Витебск : Витебская епархия, 2002. — С. 145. * Храм Святой Живоначальной Троицы // Витебская епархия. Монастыри, храмы и приходы : справочник / сост. А. Матвеев. — Минск : Белорусская Православная Церковь, 2009. — С. 100. * Царква // Праваслаўныя храмы Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; маст.: З. Э. Герасімовіч, У. П. Свентахоўскі. — Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 2007. — С. 502—503. Спасылкі -------- * Касцёл Святога Казіміра (Застадолле) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Застадолле | Касцёл

**Іван Іванавіч Хмель (Хмелеў)** (1918—21 студзеня 1944) — удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, камандзір стралковай роты 1020 стралковага палка 269-й стралковай дывізіі 3-й арміі 1-а Беларускага фронта, Герой Савецкага Саюза, старшы лейтэнант. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў 1918 годзе ў горадзе Стары Аскол цяпер Белгародскай вобласці ў сям'і служачага. Рускі. Скончыў 7 класаў, працаваў на адным з прадпрыемстваў горада. У Савецкай Арміі з 1939 года. Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны з чэрвеня 1941 года. У 1942 годзе скончыў курсы малодшых лейтэнантаў. Ваяваў на Заходні фронт, Бранскім, 1-ым Беларускім франтах. 25—26 кастрычніка 1943 года камандзір стралковай роты 1020-а стралковага палка старшы лейтэнант І. І. Хмель падчас бою за вёску Красная Слабада, цяпер Быхаўскага раёна, Магілёўскай вобласці першым у складзе ваёй роты уварваўся ў траншэі праціўніка і ў ходзе рукапашнага бою авалодаў імі. Пры спробе праціўніка вярнуць страчаныя пазіцыі, рота пад каандаваннем Хмеля адбіла тры контратакі праціўніка. За гэты бой І. І. Хмель быў узнагароджаны ордэнам Айчыннай вайны 2-й ступені. 20 студзеня 1944 года камандзір роты 1020-га стралковага палка 269-й стралковай дывізіі 3-й арміі 1-га Беларускага фронта старшы лейтэнант Хмель пры фарсіраванні Дняпра ў раёне вёскі Вішчын, цяпер Рагачоўскага раёна Гомельскай вобласці таемна вывей роду да дротавых загарджэнняў праціўніка і ў канцы артылерыйскай падрыхтоўкі асабіста ўзначаліў атаку, імкліва авалодаўшы першай, другой і трэцяй лініямі траншэй, захапіўшы пры гэтым 4 варожых гарматы і палявую кухню. Вёска была занята, утварыўся плацдарм на правым беразе Дняпра, забяспечыўшыя пераправу баявой тэхнікі па ільду. Падчас наступнага бою быў смяротна паранены і 21 лютага 1944 года памер. Пахаваны ў вёсцы Вішчын. 3 чэрвеня 1944 года Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР за узорнае выкананне баявых заданняў камандавання на фронце барацьбы з нямецка-фашысцкімі захопнікамі і праяўленыя пры гэтым мужнасць і гераізм старшаму лейтэнанту Хмель Івану Іванавічу пасмяротна прысвоена званне Героя Савецкага Саюза з уручэннем ордэна Леніна і медаля «Залатая Зорка». Узнагароды ---------- * Імем Героя названы вуліца і школа № 4 горада Стары Аскол. * На месцы боя каля вёскі Вішчын усталяваны абеліск/ Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 Іван Іванавіч Хмель на сайце «Героі краіны» Літаратура ---------- * Герои Советского Союза: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии И. Н. Шкадов. — М.: Воениздат, 1988. — Т. 2 /Любов — Ящук/. — 863 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-203-00536-2. * Герои-белгродцы. — 2-е изд. доп. — Воронеж, 1972. — С. 245-246. Спасылкі -------- * Іван Іванавіч Хмель на сайце «Героі краіны»

**Дэтэктары і прадпаскаральнікі ВАК** Траекторыя пратонаў p (і цяжкіх іонаў свінцу Pb) пачынаецца ў лінейных паскаральніках (у пунктах p і Pb, адпаведна). Затым часціцы трапляюць у бустар пратоннага сінхратрона (PS), праз яго — у пратонны суперсінхратрон (SPS) і, нарэшце, непасрэдна ў тунэль ВАК. Дэтэктары TOTEM і LHCf, адсутныя на схеме, знаходзяцца побач з дэтэктарамі CMS і ATLAS, адпаведна. Карта з нанесеным на яе размяшчэннем Калайдара **Вялі́кі адро́нны кала́йдар, ВАК** (таксама *Вялікі адронны паскаральнік*; англ.: Large Hadron Collider) — самы вялікі ў свеце паскаральнік зараджаных часціц (пратонаў, цяжкіх іонаў), а таксама створаны для вывучэння вынікаў іх сутыкненняў. Знаходзіцца ў Еўрапейскім Савеце Ядзерных Даследаванняў каля Жэневы. ВАК размяшчаецца на тэрыторыі Францыі і Швейцарыі. Вялікі адронны калайдар з'яўляецца самай вялікай штучнай машынай ў свеце. Яго структурныя элементы знаходзяцца ў тунэлі ў форме круга даўжынёй 26 659 м, на глыбіні ад 50 да 175 метраў пад зямлёй. Сінхратрон прызначаны разганяць пратоны з энергіяй 7 ТэВ (7×1012 электронвольт) на часціцу. Вынікі вымяраюцца двума вялікімі дэтэктарамі элементарных часціц: ATLAS і CMS, двума меншымі ALICE і LHCb, і малымі TOTEM, CASTOR і LHCf. Першыя выпрабаванні працы паскаральніка адбыліся 11 і 24 жніўня 2008 года. Гісторыя -------- Першыя прапановы аб пабудове адроннага калайдара з'явіліся ў 1984 годзе і былі афіцыйна ўхваленыя праз 10 гадоў, яго папярэднікам быў вялікі электронна-пазітронны калайдар, які афіцыйна пачаў працаваць 13 лістапада 1989 года з удзелам кіраўнікоў дзяржаў і міністраў навукі еўрапейскіх краін, але ў выніку будовы ВАК праз 11 гадоў, 2 лістапада 2000 года электронна-пазітронны калайдар быў зачынены. 10 верасня 2008 гоа пачаў сваю працу паскаральнік ВАК, ён знаходзіцца ў тым жа тунэлі, дзе раней знаходзіўся вялікі электронна-пазітронны калайдар. Для кіравання пратонных пучкоў выкарыстоўваюцца 1624 звышправадніковых магніты. Апошні з магнітаў быў усталяваны 27 лістапада 2006 года. Магніты працуюць пры тэмпературы 1,9К (-271 °C), і для іх ахалоджання выкарыстоўваецца вадкі гелій. Будаўніцтва лініі ахалоджання скончана 19 лістапада 2006 года. 19 верасня 2008 года высветлілася, што адбылася аварыя трансфарматара, які абслугоўваў ахалоджанне паскаральніка. Праз некалькі дзён адбылася аварыя аднаго з магнітаў і ўцечка гелію. Рамонт працягнуўся больш года, паскаральнік у сярэдзіне лістапада быў наладжаны і ўвечары 23 лістапада сутыкнуліся першыя пратоны. Пасля серыі рамонтаў 20 лістапада 2009 года паскаральнік зноў быў запушчаны. Чакалася, што да студзеня — лютага 2010 года энергія пучкоў пратонаў, рухаючыхся па танэлю паскральніка, дасягне 7 тэраэлектронвольт (ТэВ) ці 3,5 ТэВ на пучок, што ў некалькі разоў болей за ранейшыя вынікі. 14 лютага 2013 года калайдар быў спынены для мадэрнізацыі да канца 2014 года. Зноскі ------ 1. ↑ LHC: Facts and figures, *CERN* (англ.) 2. ↑ The Large Hadron Collider (LHC) (англ.) 3. ↑ Khan, Amina. Large Hadron Collider rewards scientists watching at Caltech, *Los Angeles Times* (англ.) 4. ↑ Вялікі Выбух адкладзены да 21 кастрычніка, *Наша Ніва* 5. ↑ CERN on Twitter 6. ↑ Хартыя’97 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Вялікі адронны калайдар * LHC Homepage (англ.) * LHC@home (англ.) — добраахвотная праграма, якая выкарыстоўвае час прастою камп’ютара любога карыстальніка для мадэлявання паводзін часціц у LHC * The ultimate guide to the LHC (англ.) — афіцыйны FAQ па LHC, падрыхтаваны CERN * CERN Document Server: CERN PhotoLab — калекцыя фатаграфій CERN, у тым ліку Вака * CERN webcast service Архівавана 21 чэрвеня 2012. — вэб-трансляцыі CERN | ⛭Еўрапейская арганізацыя па ядзерных даследаваннях (CERN) | | --- | | Члены | Аўстрыя • Балгарыя • Бельгія • Венгрыя • Вялікабрытанія • Германія • Грэцыя • Данія • Іспанія • Італія • Нарвегія • Нідэрланды • Партугалія • Польшча • Славакія • Фінляндыя • Францыя • Чэхія • Швейцарыя • Швецыя | | Вялікі адронны калайдар (ВАК) | **Эксперыменты**: ALICE • ATLAS • CASTOR • CMS • FP420 • HV-QF • LHCb • LHCf • MoEDAL • TOTEM | | Вялікі электрон-пазітронны калайдар (LEP) | **Эксперыменты**: Aleph • Delphi • L3 • Opal • LEP5 • LEP6 | | Пратонны суперсінхратрон (SPS) | **Эксперыменты**: CNGS • NA48 • NA49 • NA58/COMPASS • NA60 • NA61/SHINE • NA62 • UA1 • UA2 | | Пратонны сінхратрон (PS) | **Эксперыменты**: AD • Бустар пратоннага сінхратрона • AIDA • DIRAC • ELENA • ISOLDE • ISOLTRAP • MISTRAL • WITCH | | Лінейныя паскаральнікі | CTF3 • LINAC • LINAC 2 • LINAC 3 • LINAC 4 | | Іншыя эксперыменты | BEBC • CAST • CLOUD • ISR • LEAR • LEIR • n-TOF • OSQAR • PS210 | | LHC@home | | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | X | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Лентапедыя · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Universalis · Даведка ТАСС | | Нарматыўны кантроль | GND: 4398783-7 · LCCN: sh85074708 · Microsoft: 87668248 · NKC: ph705691 · VIAF: 322149105998868490197 |

**Таха́рскія мовы** — адна з галін індаеўрапейскай сям'і моў, што прадстаўляла сабою некалькі блізкароднасных вымерлых моў, распаўсюджаных сярод гістарычнага народа тахараў, які пражываў на поўначы Тарымскага басейна, у цяперашнім Сіньцзян-Уйгурскім аўтаномным раёне Кітая. Мовы, якія ў цяперашняй лінгвістыцы прынята залічваць да тахарскіх, хутчэй за ўсё ўключалі тры мовы або дыялекты, вядомыя пад умоўнымі назвамі: тахарская A (або *агнеанская*), тахарская B (або *кучанская*) і тахарская C (або *краранская*). Першыя дзве мовы засведчаныя дзякуючы захаваным дагэтуль тэкстам перыяду VI—VIII стагоддзяў н. э. існаванне апошняй падразумяваецца праз запазычванні і ўласныя назвы ў тэкстах на пракрыце, складзеных у рэгіёне. Больш пільны працэс даследавання пісьмовых помнікаў паказвае больш архаічны характар тахарскай A і яе літургічнае выкарыстанне, тады як тахарская B захоўвалася больш працяглы час і была пашырана на тэрыторыях ад паўночнага ўсходу да захаду сучаснага Сіньцзяна. Усе вядомыя тахарскія мовы вымерлі прынамсі ў ІХ ст. пасля ўварвання ў рэгіён цюркскіх плямёнаў, продкаў сучасных уйгураў. Даследаванне ------------ Напачатку ХХ ст. венгерска-брытанскі даследчык Аўрэл Стэйн падчас уласнай археалагічнай экспедыцыі на захадзе Кітая адшукаў фрагменты рукапісных тэкстаў на невядомай мове, датаваныя прыпадала VI—VIII ст. н. э. У пазнейшых даследаваннях было выяўлена, што тэксты напісаныя на дзвюх адрозных, але роднасных мовах, якія маюць індаеўрапейскі характар, належачы, аднак, да невядомага таксону індаеўрапейскай сям'і. У цяперашнія часы мовы знойдзеных тэкстаў вядомыя пад тэрмінам *тахарскія мовы*. Тэксты цэнтральнага і паўночна-ўсходняга Сіньцзяна (гарады Агні і Турфан, цяп. Карашар і Турпан) пазначаюцца пад умоўным тэрмінам *тахарская A мова* (альбо *агнеанская*, *усходнетахарская*); у тэкстах гэтага ж рэгіёна, а таксама захаду Сіньцзяна (Куча) выўляецца мова, званая тэрмінам *тахарская B мова* (або *кучанская*, *заходнетахарская*). Акрамя гэтага, вядома, што тэксты перыяду III ст. н. э. паўднёва-ўсходняга Сіньцзяна (Лаўлань), складзеныя на пракрыце, утрымліваюць у сабе запазычванні з іншай мовы, якая, такім чынам, вядомая толькі ўскосна і згадваецца пад тэрмінам *тахарская С мова*. Адкрыццё тахарскіх моў значна пашырыла тагачасныя веды па індаеўрапеістыцы з прычыны таго, што ў навуцы гэтага перыяду лічылася, што падзел індаеўрапейскіх моў на мовы *кентум* і мовы *сатэм* звязаны з геаграфічным супрацьпастаўленнем заходняй і ўсходняй частак індаеўрапейскага арэалу адпаведна, аднак з'яўленне звестак тахарскіх моў паказала выключэнне з гэтага палажэння, паколькі апошнія з'яўляліся найбольш усходняй тагачаснай філіяцыяй індаеўрапейскіх моў, але праяўлялі тыпова кентумныя рысы. Досвед даследаванняў па тахарскіх мовах, у прыватнасці, дазволіў развіць пэўным лінгвістам новую гіпотэзу, паводле якой «сатэмныя» рысы паўсталі як інавацыя цэнтральнага рэгіёна індаеўрапейскай прарадзімы, у той час як «кентумныя» рысы з'яўляліся вынікам некаторай кансервацыі на крайнім усходзе і захадзе гэтага арэалу. Для параўнання, славянскія мовы маюць тыпова «сатэмныя» характарыстыкі. Знікненне тахарскіх моў імаверна прыпадае на першую палову-сярэдзіну ІХ ст. н. э. калі ўйгуры, будучы выцесненымі з тэрыторыі сучаснае Манголіі, засялілі тэрыторыю Тарымскага басейна. Цюркізацыя арэалу тахарскіх моў пацвярджаецца, прыкладам, існаваннем перакладаў тахарскіх тэкстаў на старажытнаўйгурскую мову. Тагачасныя згадванні -------------------- У 1907 годзе нямецкі арыенталіст-лінгвіст Фрыдрых В. К. Мюлер выявіў надпісы ў калафоне (канцы) аднаго з рукапісаў на старажытнацюркскай мове, у якім рукапіс апісваўся як пераклад з санскрыту праз мову *twγry*. Мюлер прыйшоў да высновы, што апошняе слова мела вымаўленне *toxrï* і мела значэнне новаадкрытай мовы наваколляў Турфана. Пазней ім жа было высунутае меркаванне пра сувязь саманазвы з старажытнагрэчаскім пталемеевым Τόχαροι, згаданым у перыяд II ст. да н.э. якое, у сваю чаргу, мела індаіранскую этымалогію (ст.-перс. *tuxāri-*, хат.-сацк. *ttahvāra*, санскр. *tukhāra*) і, грунтуючыся на вышэйпамянёных высновах, прапанаваў тэрмін *тахарская* (ням.: Tocharisch). Тым не менш, пталемейскія тахары ў сучаснай гістарыяграфіі часцей атаясамліваюцца з плямёнамі *юэчжы* кітайскіх гістарычных хронік, якія лічацца заснавальнікамі Кушанскага царства. На цяперашні момант вядома, што заснавальнікі царства мелі саманазву з коранем *тахар* і размаўлялі на бактрыйскай мове, якая, у адрозненне ад тахарскіх, належыць да іншай галіны індаеўрапейскай сям'і — індаіранскай. Такім чынам, перанос тэрміну *тахары* на індаеўрапейцаў Тарымскага басейна ва ўдакладненым дачыненні з'яўляецца некарэктным, аднак гэтая практыка стала трывалай у гістарычнай навуцы. Тэрмін *toxrï* з найбольшай верагоднасцю прадстаўляе сабо старажытнацюркскае пазначэнне тахараў (у сучасным разуменні), але не сустракаецца ва ўласна тахарскіх пісьмовых помніках. Тэксты на тахарскай A мове ў якасці саманазвы мовы падаюць слова *ārśi*, у тахарскай B у гэтай якасці выступае прыметнік *kuśiññe*, утвораны ад назоўнікаў *kuśi* або *kuči*, вядомых таксама дзякуючы цюркскім і кітайскім хронікам. Грунтуючыся на гэтым, французскі гісторык Бернар Сержан для абазначэння тахарскай галіны моў прапанаваў тэрмін *аршы-кучыйскія мовы*, пазней змяніўшы яго на *агні-кучыйскія*. Гісторыя -------- Агульнапрынята, што продкі тагачасных тахараў з'явіліся ў сучасным Сіньцзяне ў выніку надзвычай ранніх індаеўрапейскіх міграцый, пасяліўшыся ў рэгіёне ўжо ў II тыс. да н.э. Аднак гэтыя звесткі ў вялікай ступені з'яўляюцца спрэчнымі і дагэтуль. На думку Дж. Лэйна прарадзіма тахараў да іх міграцыі на ўсход размяшчалася ў стэпавых рэгіёнах поўдня сучаснае Расіі, мяжуючы на захадзе і поўдні з трака-фрыгійцамі, протаармянамі і протагрэкамі, на захадзе і поўначы — з прагерманцамі і прабалта-славянамі, на ўсходзе і поўначы — з прафіна-ўграмі. Імаверна, што тахарскія мовы даволі ранна аддзяліліся ад іншых індаеўрапейскіх дыялектаў з прычыны адсутнасці асаблівай блізкасці з усходнімі індаеўрапейскімі мовамі і адначасовай прысутнасці падабенстваў з індаеўрапейскімі мовамі захаду. Супрацьлеглы пункт гледжання абгрунтоўваў У. Георгіеў. Пісьмовасць ----------- Узор рукапісу на адной з тахарскіх моў. Тахарскія мовы задакументаваныя дзякуючы рукапісам, якія ў асноўным датуюцца VIII ст. н. э. аднак прадстаўленыя і ранейшыя пісьмовыя помнікі. Вядомыя ўзоры пісьмовых тахарскіх моў уяўляюць сабою тэксты на пальмавым лісці, драўляных таблічках і кітайскай паперы, якія захаваліся дзякуючы надзвычай жорсткаму клімату Тарымскага басейна. Іншыя ўзоры моў таксама бачныя на некаторых участках наваколля Кучы і Карашара, у прыватнасці, існуюць насценныя надпісы. Захаваныя тэксты на тахарскай A мове датычаць рэлігійнае тэматыкі. У сваю чаргу, тахарская B мова зафіксаваная па ўсім арэале тахарскіх моў, яе пісьмовыя помнікі адносяцца таксама і да свецкіх галін дзейнасці. Дадзеная акалічнасць дазволіла высунуць шэрагу даследчыкаў тэорыю, паводле якой тахарская A мова вымерла раней у параўнанні з тахарскай B і насіла выключна літургічныя функцыі. Тым не менш, адсутнасць корпусаў тахарскіх A тэкстаў на свецкую тэматыку можа з'яўляцца выключна следствам меншага распаўсюджвання мовы і фрагментарнай захаванасці тэкстаў. Большая частка пісьмовых дакументаў на тахарскіх мовах запісаная на вытворнай форме індыйскай пісьмовасці брахмі, у якой кожны сімвал пазначаў камбінацыю тыпу Ca (дзе C — зычны), для змены галоснага або для яго прыбрання да сімвалу дадаваўся дыякрытычны знак. Меншая колькасць тэкстаў складзеная маніхейскім пісьмом, гэтыя тэксты з'яўляюцца літургічнымі творамі на тэматыку, звязанай з маніхействам. Як мяркуецца, большасць тахарскіх тэкстаў адлюстроўвай пераклады асноўных будыйскіх прац, зробленыя з санскрыту, некаторыя з гэтых тэкстаў маюць сінхронны пераклад на санскрыце, што палегчыла дэшыфроўку і пераклад моў. Разам з гэтым, дагэтуль захаваліся тэксты манастырскай перапіскі і ўліку, а таксама свецкія тэксты, такія як камерцыйныя дакументы, дазволы на праход караванаў (тахарскія землі размяшчаліся ля Вялікага шоўкавага шляху), медыцынскія трактаты, магічныя тэксты, знойдзены адзін верш на любоўную тэматыку. Асаблівая прырода тахарскіх тэкстаў, з якіх вялікая частка ўяўляе сабой пераклады з санскрыту або складзеная паводле вершаваных законаў тыражай цяжкасці ў дакладным выяўленні тахарскага сінтаксісу. Разам з тым, функцыянальныя стылі захаваных тахарскіх пісьмовых помнікаў у вялікай ступені абмяжоўваюцца тэкстамі рэлігійнай або філасофскай тэматыкі, што таксама ўскладняе рэканструкцыі паўсядзённае лексікі ў тахарскіх мовах. У 1998 годзе кітайскі лінгвіст Цьзі Сянлін апублікаваў пераклад і аналіз фрагментаў тахарскага трактату, знойдзенага ў 1974 годзе ў цэнтральным Сіньцзяне. Класіфікацыя ------------ Тахарскія мовы сярод індаеўрапейскіх (справа). Тахарскія мовы A і B дэманструюць істотныя адрозненні, ступень узаемназразумеласці абедзвюх моў не ўсталяваная. Лічыцца, што ўсе тахарскія мовы ўтварыліся ў выніку распаду пратахарскай мовы, якая вылучылася прыкладна з I тыс. да н.э. і распалася за некалькі стагоддзяў да ўзнікнення пісьмовых фіксацыяў тахарскіх моў. Арэал і выкарыстанне тахарскіх моў у часы іх існавання адрозніваўся. Рэгіён выкарыстання тахарскай A мовы лакалізуецца толькі ва ўсходніх частках тахарскага арэалу, тады як тахарская B мова засведчаная ва ўсім рэгіёне і мела большыя галіны пісьмовага выкарыстання. Дадзеная акалічнасць дазволіла шэрагу дасьдедчыкаў высунуць тэорыю, паводле якой тахарская A мова з'яўлялася вымерлай літургічнай мовай, у супрацьлегласць чаму тахарская B мела выкарыстанне ў якасці жывой мовы ўсяго рэгіёна. Незважаючы на ранейшае знікненне тахарскай A мовы, тахарская B мела больш архаічны характар адносна эвалюцыі пратахарскай фаналогіі. Так, у тахарскай B мове захаваліся такія пратахарскія рысы, як супрацьпастаўленне націску, фінальных галосных, дыфтонгаў, а таксама галосных *o*, *e*. У сваю чаргу, страта фінальных галосных у тахарскай A мове што стала прычынай знікнення ў мове клічнага склону, а таксама некаторых склонавых парадыгмаў назоўніку, дзеяслова і прыметніку, якія ўспадкаваліся ў тахарскай B ад пратахарскай мовы. У дачыненні склонавых парадыгмаў і парадыгмаў спражэння абедзве тахарскія мовы дэманструюць уласныя адрозныя інавацыі. Напрыклад, у абедзвюх мовах прасочваюцца істотныя інавацыі ў актыўных індыкатыўных канчатках цяперашняга часу, іншыя канчаткі ў большасці выпадкаў не адлюстроўваюць непасрэднай роднасці ў параўнанні з праіндаеўрапейскай мовай. Рознае развіццё ў параўнанні з пратахарскай мовай таксама паказваюць розныя канчаткі ў некаторых аглютынацыйных склонах, а таксама будова некаторых дзеясловаў: у другой класе прэтэрыту ў тахарскай B мове захоўвалася праіндаеўрапейскае *ē*, аднак у тахарскай A ёй на змену прыйшла рэдуплікацыя, утвораная, верагодна, ад рэдуплікаванага аорысту. Разам з тым, у дзвюх мовах назіраецца захаванне роднасных канчаткаў другой асобы адзіночнага ліку. ### Знешняя класіфікацыя У індаеўрапеістыцы тахарскія мовы на аснове структурных характарыстык лічацца адной з галіной індаеўрапейскіх мовах і традыцыйна не лічацца мовамі, якія паказвалі б асаблівае збліжэнне з іншымі індаеўрапейскімі ў рамках індаеўрапейскай сям'і моў (як, напрыклад, кельцкія і італійскія або балтыйскія і славянскія). Некаторыя гіпотэзы, грунтуючыся на звестках лексікастатыстыкі і глотахраналогіі, пастулююць збліжэнне тахарскіх моў з анаталійскай галіной індаеўрапейскай сям'і. Іншымі даследчыкамі таксама ўказваліся меркаваныя збліжэнні тахарскіх моў з армянскай, фракійскай, фрыгійскай і кельцкімі мовамі. Як пастулюе Дж. Лэйн, тахарскія мовы адлюстроўваюць некаторыя сыходжанні з кельцкімі і італійскімі сістэмамі ладоў, але адзначае, што найбліжэйшымі да тахарскіх з старажытных індаеўрапейскіх дыялектаў з'яўляліся трака-фрыгійскія і армянскія. Некаторыя марфалагічныя прыкметы (лёс *n-*асноваў назоўнікаў і прыметнікаў) збліжаюць пратахарскую мову з прагерманскай, лацінай і старажытнагрэчаскай мовамі, а пазнейшыя міграцыі тахараў на ўсход спрычыніліся да лексічных кантактаў з продкамі славян. Іншыя трактоўкі дадзеных падабенстваў прапаноўваюць выяўленне фаналагічных, марфалагічных і лексічных паралеляў між тахарскімі і балта-славянскімі мовамі, што, меркавана, можа з'яўляцца сведчаннем таго, што прынамсі каля IV тыс. да н.э. продкі тахараў, германцаў і балта-славян утваралі паўночную дыялектную групу праіндаеўрапейскай мовы, якая адкалолася ад апошняй на вельмі ранняй стадыі. Савецкія лінгвісты Т. Гамкрэлідзэ і Вяч. Іваноў высоўвалі гіпотэзу пра блізкасць да тахарскіх моў мовы гутыяў — старажытнага народа, які пражываў у Загросе. Аднак самі гутыі не пакінулі сведчанняў уласнай мовы, акрамя ўласных імёнаў, таму гэтая гіпотэза не можа быць апрабаванай. Лінгвістычная характарыстыка ---------------------------- Фаналагічныя і марфалагічныя ізаглосы індаеўрапейскіх моў. ### Фанетыка, фаналогія Сярод іншых галін індаеўрапейскіх моў тахарскія мовы належаць да моў «кентум» — праіндаеўрапейскі шэраг палатавелярных зычных (\*ḱ, \*ǵ, \*ǵʰ) аб'яднаўся ў гэтых мовах з велярнымі \*k, \*g, \*gʰ, што аналагічна індаеўрапейскім мовам заходняй і паўднёвай Еўропы (грэчаская, італійскія, кельцкія, германскія). У параўнанні з іншымі «кентумнымі» мовамі тахарскія мовы з'яўляюцца своеасаблівым геаграфічным выключэннем з прычыны свайго ўсходняга размяшчэння ў адрозненне ад астатніх «кентумных» моў. Такім чынам, адкрыццё тахарскіх моў паслужыла на карысць значнага абвяржэння гіпотэзы, згодна з якой падзел індаеўрапейскіх моў на мовы «кентум» і мовы «сатэм» звязаны з захадам і ўсходам індаеўрапейскага арэалу адпаведна. Ніжэй прыведзены гукавы лад тахарскіх моў паводле сучасных прадстаўленняў у галіне даследавання тахарскіх моў. * **Галосныя**: Ніжэй прыведзены лад галосных фанемаў, якія хутчэй за ўсё існавалі ў тахарскіх мовах. Перадаванне фанемаў здзейсненае адпаведным фанетычным алфавітам, ужываным у асноўных працах па тахарскіх мовах (злева курсівам) і іх верагодныя адпаведнікі паводле IPA (справа). |   | Пярэднягашэрагу | Сярэднягашэрагу | Заднягашэрагу | | --- | --- | --- | --- | | Верхнягаўздыму | *i* /i/ | *ä* /ɨ/ | *u* /u/ | | Сярэднягаўздыму | *e* /e/ | *a* /ə/ | *o* /o/ | | Ніжнягаўздыму |   | *ā* /a/ |   | Незважаючы на тое, што тахарскія мовы маюць практычна ідэнтычны інвентар галосных, этымалагічна часта яны не адпавядаюць адна адной. Прыкладам, галосная *a* не аднаўляецца для пратахарскай мовы, але ў тахарскай B яна развілася з ранейшага націскнога *ä* альбо ненаціскнога *ā*, якія ў тахарскай A засталіся нязменнымі незважаючы на націск. У гэты ж час тахарская A развіла фанему *a* з пратахарскіх /ɛ/ або /ɔ/, якія засталіся захаванымі ў тахарскай B у выглядзе /e/ і /o/. Іншым прыкладам можа лічыць тахарскія A *e*, *o*, што развіліся шляхам манафтангізацыі дыфтонгаў, якія захаваліся ў тахарскай В. Наогул, пры параўнанні ладоў галосных тахарскай A і B моў назіраецца большая архаічнасць апошняй, у якой, у адрозненне ад тахарскай A не адбылося манафтангізацыі пратахарскіх дыфтонгаў, страты практычна ўсіх фінальных галосных і *ä* — у адкрытых складох і эпэнтэзы *ä*, якая разбівала сцячэнні зычных, якія, у сваю чаргу, утварыліся праз страты галосных. На пісьме існавала адрозненне між доўгімі і кароткімі галоснымі *i* і *u*, але гэта, імаверна, не зводзіцца да якасці галосных і тлумачыцца ўласнымі пісьмовымі практыкамі пісцоў. * **Дыфтонгі**: Дыфтонгі засведчаныя толькі ў тахарскай B (гл. вышэй). |   | Пярэднягашэрагу | Заднягашэрагу | | --- | --- | --- | | Неагублены | *ai* /əi/ | *au* /əu/*āu* /au/ | | Агублены | *oy* /oi/ |   | * **Зычныя**: Ніжэй прыведзены лад зычных у тахарскіх мовах паводле традыцыйнай транскрыпцыі і іх адпаведнікаў паводле IPA. Транскрыпцыя тахарскіх гукаў абумоўленая асаблівасцямі пісьма на аснове пісьмовасці брахмі, з гэтай прычыны традыцыйная транскрыпцыя тахарскіх зычных у некаторай ступені аналагічная асноўным сістэмам перадачы зычных санскрыту і іншых індаарыйскіх моў. Акрамя гэтага, тахарская пісьмовасць мела сімвалы для гукаў, якія паўставалі толькі ў запазычваннях з санскрыту і, верагодней за ўсё, не мелі адрознага вымаўлення ў тахарскіх мовах. У пэўнай ступені застаецца няяснай прырода гукавага значэння некаторых сімвалаў, у прыватнасці тых, якімі пазначаліся шумныя зычныя. |   | Білабіяльныя | Альвеалярныя | Альвеапалатальныя | Палатаальвеалярныя? | Палатальныя | Велярныя | Лабіялізаваныявелярныя | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Выбухныя | *p* /p/ | *t* /t/ | *c* /tɕ/?² |   |   | *k* /k/ |   | | Афрыкаты |   | *ts* /ts/ |   |   |   |   |   | | Фрыкатывы |   | *s* /s/ | *ś* /ɕ/ | *ṣ* /ʃ/?³ |   |   |   | | Насавыя | *m* /m/ | *n* *ṃ* /n/1 |   |   | *ñ* /ɲ/ | *ṅ* /ŋ/4 |   | | Дрыжачыя |   | *r* /r/ |   |   |   |   |   | | Апраксыманты |   |   |   |   | *y* /j/ |   | *w* /w/ | | Лятэральныя |   | *l* /l/ |   |   | *ly* /ʎ/ |   |   | 1. У залежнасці ад пазіцыі тахарская /n/ мае розныя перадачы лцінскім алфавітам. Аналагічна транслітарацыі санскрыту, у канцы словаў, а таксама перад пэўнымі клітыкамі гэтая зычная перадаецца як *ṃ*, у астатніх пазіцыях — як *n*; 2. Фанема, якая перадаецца як *c*, як лічыцца, адпавядала палатальнаму выбухному /c/ санскрыту. Можна меркаваць пра наяўнасць у тахарскай фаналогіі спалучэння /tɕ/, на якое, магчыма, указвае спалучэнне *śc*, але яго дакладнае вымаўленне не паддаецца ўсталяванню; 3. Зычны, які перадаецца сімвалам *ṣ*, адпавядаў рэтрафлекснаму свісцячаму /ʂ/у санскрыце, аднак верагодна, што ён уяўляў сабой палатаальвеалярны свісцячы /ʃ/ (на ўзор беларускага *ш*) праз уласнае паходжанне як палаталізаванае /s/; 4. Зычны ṅ /ŋ/ паўставаў толькі перад *k* або ў сцячэннях зычных, дзе адбылося выпадзенне апошняга. Падобныя сцячэнні мелі яўна фанематычны характар, паколькі зафіксаванае таксама існаванне *nk* і *ñk* (якія, у сваю чаргу, утварыліся праз сынкопу (выпадзенне) *ä* між гэтымі зычнымі). * **Прасодыя**: Націск у тахарскіх мовах меў фіксаваны характар (мог падаць толькі на пэўны склад): у тахарскай A ён падаў на першы склад, у тахарскай B на перадапошні. ### Пратахарская фаналогія Рэканструяваная пратахарская мова дэманструе значныя змены ў ладзе галосных у параўнанні з праіндаеўрапейскай мовай. У канчатковым выніку знікла адрозненне галосных паводле даўжыні, аднак да гэта страты ўсе доўгія і кароткія галосныя набылі адрозненне паводле якасці, што прывяло да рознага развіцця гэтых галосных. Акрамя гэтага, шматлікія пары галосных у пратахарскай мове мелі адрозненне толькі паводле наяўнасці або адсутнасці палаталізацыі. Напрыклад, праіндаеўрапейскія *o*, *ē* ў пратахарскай мове зліліся ў *ë* (верагодна /ɛ/), аднак галосны на месцы *ē* ў пратахарскай мове стаў зведваць палаталізацыю пасля зычнага або *y* — такім чынам, нягледзячы на зліццё дзвюх праіндаеўрапейскіх галосных у адзіную фанему, адрозненне між імі захавалася, але паводле іншага крытэру. Рэканструкцыі змен у пратахарскай фаналогіі ў параўнанні з праіндаеўрапейскай замінаюць перш за ўсё слабая зафіксаванасць вядомых тахарскіх моў; шырокі працэс зліцця праіндаеўрапейскіх выбухных, што што стала прычынай няяснасцей у тахарскай этымалогіі; радыкальныя змены ў сістэме галосных, што дазваляе адхіліць рад змен сярод галосных; вялікая колькасць аналагічных змен у іменнай і дзеяслоўнай сістэмах, што робіць цяжкім вызначэнне рэгулярнасці той ці іншай змены. Практычна да сярэдзіны ХХ ст. механізм фаналагічных змен у пратахарскі перыяд быў слаба зразумелым для мовазнаўцаў, але прагрэс у гэтай галіне стаў назірацца сярод тахаразнаўцаў ужо з 1948 года. * **Галосныя**: Нягледзячы на пэўную відавочнасць адпаведнасцей галосных у тахарскай A і B мовах, насамрэч шэраг гэтых галосных не з'яўляецца роднасным і ўзыходзіць да іншых галосных пратахарскай мовы (гл. вышэй). Ніжэй прыведзеная найбольш мінімальная рэканструкцыя познепратахарскіх галосных, якая ўключае галосныя, прызнаныя практычна ўсімі тахаразнаўцамі. Злева прыведзены запіс паводле адпаведнага фанетычнага алфавіта, справа — адпаведнікі паводле IPA. |   | Пярэднягашэрагу | Сярэднягашэрагу | Заднягашэрагу | | --- | --- | --- | --- | | Верхнягаўздыму | *i* /i/ | *ä* /ɨ/ | *u* /u/ | | Сярэднягаўздыму | *e* /e/? |   | *ọ* /o/ | | Ніжнягаўздыму |   | *ā* /a/ | *o* /ɔ/ | Ніжэй прадстаўлены самы шырокі варыянт рэканструяваных галосных пратахарскай мовы Ringe (1996). |   | Пярэднягашэрагу | Сярэднягашэрагу | Заднягашэрагу | | --- | --- | --- | --- | | Верхнягаўздыму | (*i* = *ǝy*) | *ǝ* /ɨ/ | (*u* = *ǝw*) | | Сярэднягаўздыму | *ẹ* /e/ | *ë* /ǝ/ | *ọ* /o/ | | Ніжнягаўздыму | *e* /ɛ/ | *ā* /a/ | *o* /ɔ/ | Некаторыя адрозненні між мінімальным і максімальным варыянтамі рэканструкцыі палягаюць выключна ў сістэме пазначэння: так, Рынг выкарыстоўвае *\*ǝ* замест сімвалу *\*ä*, ён жа (а таксама шэраг іншых лінгвістаў) замест \*[i] і \*[u] выкарыстоўваюць *\*äy*, *\*äw* (*\*ǝy*, *\*ǝw* у пазначэнні паводле Рынга). Некаторыя іншыя працы выкарыстоўваюць *æ* або *ë* на месцы *e* мінімальнай сістэмы, *å* або *ɔ* замест *o* (у ёй жа) і *ǝ* замест *ä*. Асноўныя адрозненні заключаюцца ў рэканструкцыі Рынгам трох галосных *\*ë*, *\*e*, *\*ẹ* замест толькі *\*e* ў мінімальнай рэканструкцыі. Разам з гэтым, заключаецца адрозненне між *\*ë* < PIE *\*o*, якая, як мяркуецца, мела больш сярэднюю артыкуляцыю з прычыны таго, што дадзеная фанема не выклікала палаталізацыі, і *\*e* < PIE *\*ē*, што не спрычынялася да палаталізаванага вымаўлення. За выняткам адрознення паводле палялталізацыі, лёс абедзвюх галосных практычна аднолькавы ў дзвюх тахарскіх мовах, што надае даследчыкам падставу меркаваць пра існаванне адзінай фанемы ў пратахарскай мове. З іншага боку, працэсы ўмлаўтызацыі, як лічыцца, мелі розныя ўплывы на галосныя, у выніку чаго шэраг даследчыкаў лічаць гэтыя два галосныя дзвюма асобнымі фанемамі ў часы існавання пратахарскай мовы. Рынгаўскі *\*ẹ* лічыцца даволі рэдкім і, хутчэй за ўсё, рэалізоўваўся як *e* і *i* ў тахарскай A і B адпаведна. Гэтая галосная паводле Рынга выклікала палаталізацыю і паходзіла з запазычванняў або праіндаеўрапейскай асновы *\*oy*. Увогуле, рэканструкцыя паводле Рынга адлюстроўвае ранейшы этап існавання пратахарскай мовы. У параўнанні з пратахарскай у тахарскай A адбылася страта фінальных галосных, пратахарскага *ä* ў адкрытым складзе, у тым ліку, мажліва, перад спалучэннямі тыпу Cr, Cl. У выпадку ўтварэння ў выніку гэтага сцячэнняў зычных адбывалася эпэнтэза (устаўка) *ä* або вакалізацыя *w*, *y* > *u*, *i* адпаведна. Варта адзначыць захаванне сцячэнняў зычных у ініцыяльнай пазіцыі: PIE *h₁rudhros* (параўн. з ст.-грэц. *erythros*) > PToch *rä́tre* > Toch A *\*rtr* > *rtär*. У тахарскай B адбылося толькі выпадзенне ненаціскнога *ä* ў адкрытым складзе (PIE *h₁rudhros* > PToch *rä́tre* > Toch B *ratre*), сцячэнні зычных зазнавалі змены, аналагічныя тахарскай А. * **Зычныя**: * **Ларынгалы**: Лёс праіндаеўрапейскіх спалучэнняў *\*iH*, *\*uH* (у выпадку адсутнасці галоснай пасля іх) застаецца дыскусійным. Агульнапрынята, што праіндаеўрапейскае *\*ih₂* у пратахарскай мове перайшло ў *\*yā*, аналагічна, напрыклад, старажытнагрэчаскай мове. Падобную ж змену зведаў праіндаеўрапейскі *\*ih₃*, але працэс гэтага пераходу невядомы: працэс мог адбыцца паводле схемы *\*ih₃* > *\*yō* /yo:/ > *\*yā* /ya/ (што аналагічна старажытнагрэчаскай і выглядае чаканым пры наяўнасці пераходу праіндаеўрапейскага *\*ō* ў пратахарскі *\*ā*) альбо прама, на ўзор пераўтварэння *\*ih₂*. Пэўная колькасць фанетычных змен паказвае меншую этымалагічную яснасць: так, поруч са зменай узору *\*uh₂* > *\*wā* прасочваецца таксама *\*uh₂* > *\*ū* > *\*u* — Д. Рынг аддае перавагу варыянту *\*uH* > *\*ū* > *\*u* і лічыць варыянт *\*wā* толькі аналагічным, што аспрэчваюць іншыя (Краўзэ, Слаўкам), якія разглядаюць пераход накшталт *\*uh₂* > *\*wā* ў якасці рэгулярнае гукавае змены. Спрэчным таксама застаецца лёс праіндаеўрапейскага *\*ih₁*, эвалюцыя якога аднаўляецца ў выглядзе *\*ih₁* > *\*ye* > *\*yä* або *\*ih₁* > *\*ī* > *i* (Д. Рынг). На ўзор іншых гукавых змен, асноўнай праблемай у выяўленні дакладнага характару пратахарскіх зычных і шляху іх з'яўлення з праіндаеўрапейскіх ёсць слабое прадстаўленне пісьмовых помнікаў тахарскіх моў і асабліва вялікая колькасць аналагічных змен. * **Умлаўтызацыя**: Для пратахарскага перыяду быў уласцівы працэс умлаўтызацыі, падчас якога існавала тэндэнцыя павелічэння колькасці агубленых зычных. Агубленне адбывалася ў выніку ўплыву суседніх лябіявелярных або ў выніку асобных інавацый з рознымі вынікамі ў тахарскай A і тахарскай B, пры гэтым у першай гэты працэс быў асабліва заўважны (PIE *\*gʷṃ-* «прыходзіць» > PToch *\*kʷäm-* > TA *kum-*, але TB *käm-*). * **Палаталізацыя**: Як лічыцца, іншым асноўным працэсам у пратахарскай мове была палаталізацыя зычных (від артыкуляцыі, пры якой зычны вымаўляецца пры судакрананні языка з нёбам), што адбылася да большасці іншых змен зычных пратахарскай мовы ў параўнанні з праіндаеўрапейскай; гэты працэс адбываўся перад пэўнымі зычнымі былой праіндаеўрапейскай мовы (гл. вышэй) і стаў асноўным спосабам адрознення былых праіндаеўрапейскіх галосных параў *e*, *u* і *ē*, *o*. Варта адзначыць, што палаталізацыя зычных *t*, *dh* перад *y* адрознівалася ад палаталізацыі іншых зычных перад іншымі галоснымі, якія ўплывалі на палаталізацыю. Падобная заканамернасць існавала таксама ў протагрэчаскай мове. Шырокая палаталізацыя (і, акрамя яе, беднасць губных і вялікі набор афрыкатаў і шыпячых) можа таксама звязвацца з фіна-ўгорскімі мовамі, з носьбітамі якіх тахары маглі сутыкацца пры міграцыі ў Азію. Ніжэй прыведзеныя ўзоры палаталізацыі праіндаеўрапейскіх зычных у пратахарскай, а таксама тахарскай A і B. | PIE | PToch | TB | TA | Прыклады | | --- | --- | --- | --- | --- | | p, b, bh | p' | py; pyä > pi | p | PIE *\*penkʷe* «пяць» > PToch *p'äñśä* (?) > TB *piś*, TA *päñ* | | k, g, gh; kʷ, gʷ, gʷh | ś | PIE *\*gʷén-eh₂* «жанчына» > *\*gʷén-ā* > PToch *śä́nɔ* > TB *śana*, TA *śäṃ* PIE *\*kʷetwór-es* «чатыры» > PToch *\*śätwë́rä* > TB *śtwer*, TA *śtwar* | | t, dh | c | PIE *\*dhugh₂-tēr* «дачка» > PToch *\*täkā́cër* > TB *tkācer* (TA *ckācar* < *\*tkācar* па асіміляцыі) | | ty, dhy | ts | PIE *\*wleh₂-nt-ih₂* «царыца» > PToch *\*wlāntyā* > *\*wlāntsā* > TB *lāntsa* | | d > dz > ts | ś | PIE *\*dekṃ(t)* «дзесяць» > PToch *\*dzäkä(n)* > *\*śä́kä* > TB *śak*, TA *śäk* | | s | ṣ | | | m | m' | my; myä > mi | m | PIE *\*medhu* «мёд» > PToch *\*m'ätu* > *\*m'ätä* > TB *mit* | | n | ñ /ɲ/ | | | l | ly /ʎ/ | PIE *\*léuk-os* «святло» > PToch *\*l'äukë* > TB *lyuke* | | r | r' | r | r | | | w | w' | y | w | PIE *\*h₂weh₁-nt-o-* «вецер» > PToch *w'ëntë* > TB *yente*, TA *want* | * **Зубныя**: Лёс праіндаеўрапейскіх зубных, у прыватнасці, *\*d* у пратахарскай мове застаецца незразумелым. Так, пад уплывам палаталізацыі дадзены тып зычных зазнаваў пераход у *c*, *ts*, *ś*, спалучэнні з наяўнасцю *\*d* і адсутнасцю наступнай галоснай пярэдняга шэагу страчваліся наогул (напрыклад, тах. А, B *or* «дрэва» < PIE *\*doru*, тах. B *ime* «думка» < PToch *\*w'äimë* < PIE *\*weid-mo-*). Узнікненне *c* або *ts* можа быць растлумачаным уплывам наступнага *y* або галоснага пярэдняга шэрагу, але разам з тым дадзеная гіпотэза дзейнічае не заўсёды. Большасць даследчыкаў тахарскіх моў адрознівай працэсы пераўтварэння зубных ад іншых працэсаў адносна зычных; часам мяркуецца, што змены ў артыкуляцыі зубных адбыліся раней за знікненне адрознення паводле звонкасці і прыдыхання. Тым не менш, вялікая частка гэтых пытанняў застаецца дыскусійнай праз невялікую колькасць захаваных формаў, частую спрэчнасць рэканструяваных праіндаеўрапейскіх каранёў і спрэчнасці пытання аблаўту ў праіндаеўрапейскай мове. Паводле Д. Рынга змены адносна зубных зычных у тахарскіх мовах адбываліся ў наступным парадку: 1. Закон Грасмана: пераход *dh* > *d* пры наяўнасці іншага прыдыхальнага зычнага ў любой наступнай частцы слова. Для параўнання, уласцівы таксама грэчаскай і індаіранскім мовам; 2. Пераход *d* > *dz* у выпадку існавання закону Грасмана; 3. Страта адрознення зычных паводле азванчэння і прыдыхання, што, магчыма, адбылося пасля з'яўлення палаталізацыі; 4. Палаталізацыя (гл. вышэй); 5. Страта *ts* у становішчы перад зычным. З улікам гэта гіпотэзы вялікая колькасць лексемаў, аднак, не трапляюць пад дзеянне дадзенай заканамернасці. У якасці іншых версій высоўваліся палажэнні пра існаванне дэпалаталізацыі ў некаторых іншых выпадках або пра пераход праіндаеўрапейскага *\*dhe-* у пратахарскае *\*tsä-* без уліку закону Грасмана. Акрамя гэтага, закон не тлумачыць пераход праіндаеўрапейскага *\*doru* > тах. А, B *or* з-за страты зычнага перад галосным замест чаканага зычнага. У сваю чаргу, гэтая акалічнасць згодна з Рынгам тлумачыцца пераходам *\*r* слова *\*dreus* (формы слова *\*doru* ў родным склоне) у форму назоўнага склону і, адпаведна, наступнай стратай *\*d* перад узніклым *\*r*. Краўзэ і Слаўкум пастулююць гэты пераход з іншага пункту гледжання: згодна з імі страта зычнага адбывалася перад пратахарскімі агубленымі галоснымі, *ë*, насавымі і, мажліва, іншымі зычнымі. * **Іншыя змены**: Агульнапрынятымі інавацыямі, якія, як лічыцца, існавалі ў пратахарскай мове, былі перадусім «кентумныя» змены ў вымаўленні велярных (гл. вышэй). У «кентумнай» рэалізацыі зычных асноўным адрозненнем ад іншых індаеўрапейскіх моў кентум стаў розны лёс зычных *\*kʷ*, *\*ḱw*. Апошні захаваўся ў выгдлядзе *kw* у тахарскай В, напрыклад, *yakwe* «конь» < PIE *\*eḱwos*. Паўстала страта праіндаеўрапейскага *\*d* у шэрагу словаў пры ўмове адсутнасці наступнае галоснае пярэдняга шэрагу, страта адрознення паводле звонкасці і прыдыхання (у выніку чаго зліліся праіндаеўрапейскія *\*k*, *\*g*, *\*gh*); палаталізацыя зычных перад спрадвечнымі праіндаеўрапейскімі *\*e*, *\*ē*, *\*y*, (часам) *\*i*, што выклікала ўзнікненне такіх фанемаў, як *c*, *ś*, *ṣ*, *ts*, *ñ*, *ly*, прытым што апошні галосны аказваў палаталізацыю толькі на зубныя, а выпадкі адсутнасці палаталізацыі перад *\*i* тлумачыліся (паводле Рынга) фрагментарнай зменай тыпу *i* > *wǝ*. Назіралася страта фінальных зычных, у тым ліку сцячэнняў (напрыклад, *nts*), за выключэннем *r*. Захаваныя сведчанні тахарскіх моў амаль поўнасцю дэманструюць інвентар зычных пратахарскай мовы за выключэннем наступнага: * Узнікненне новае фанемы, *ṅ* /ŋ/. Першапачаткова з'яўлялася алафонам *n* у пазіцыі перад *k*, але атрымала фанематычны характар па страце галосных у спалучэннях *nk* і *ñk*, што паслужыла адрозненню дадзеных спалучэнняў ад *ṅk*. Таксама спарадычная страта *k* між зычнымі што стала прычынай адрознення *ṅ* у пазіцыях акрамя пазіцыі перад *k*; * зліццё пратахарскага лябіявелярнага *\*kʷ* са звычайным *k* як у тахарскай А, так і ў тахарскай В. Тым не менш, дадзеная змена ў пэўным сэнсе можа разумецца як змена пасляпратахарскага перыяду з прычыны частага агублення былым *\*kʷ* навакольных галосных нават у часы асобных тахарскіх моў, што стала адрозніваць абедзве мовы (напрыклад, гл. прыклад з PToch *\*kʷäm-*). Акрамя таго, Д. Рынг высоўвае больш радыкальны пункт гледжання, мяркуючы, што пратахарскі *\*kʷ* часам захоўваўся ў тахарскай B у становішчы пасля глухога зычнага, асабліва ў тэкстах на заходнім дыялекце мовы. Некаторыя змены зычных адбыліся раней нават за палаталізацыю: змены, выкліканыя зубнымі (гл. далей), а таксама развіццё спалучэнняў тыпу *\*iH* у спалучэнне накшталт yV (дзе V — галосны), у той час як у іншых індаеўрапейскіх *\*iH* у большасці выпадкаў развілася ў *ī*. * **Прасодыя**: Пратахарская мова мела фанематычны націск, але яго становішча мяняецца ў залежнасці ад даследаванняў. У прыватнасці, большасць сучасных лінгвістаў лічыць, што націск у тахарскай B мове, які размяшчаўся ў межах супрацьпастаўленняў *ā*~*a*, *a*~*ä*, быў захаваны непасрэдна з часоў існавання пратахарскай мовы. Як лічыцца, праіндаеўрапейскі націск у пратахарскай мове ў асноўным не захаваўся. Большасць двускладовых словаў мела, хутчэй за ўсё, ініцыяльны націск, трохскладовыя і даўжэйшыя — на другім складзе. Шэраг шматскладовых словаў у тахарскай B мове адлюстроўваюць націск на больш чым адным складзе, прычынаю чаго, імаверна, з'яўляецца наяўнасць ля кораню клітык або афіксаў, якія ў пратахарскі перыяд мелі тыповыя ўласцівасці асобных словаў. Супрацьлеглую думку выказвае Доналд Рынг, паводле якога праіндаеўрапейскі націск захаваўся ў пратахарскай мове ў нязменным выглядзе, а націскныя інавацыі ў тахарскай B мове датычаць выключна перыяду асобнай гісторыі гэтай мовы. М. Дыкенс, спасылаючыся на гіпотэзы іншых мовазнаўцаў, дапускае мажлівасць існавання ў пратахарскай мове націску на перадапошні склад. ### Марфалогія У параўнанні з праіндаеўрапейскай мовай тахарскія мовы падаюць сведчанні цалкам перапрацаванай сістэмы скланення імя. Тахарскія мовы захавалі назоўны, родны, творны склоны, у тахарскай B дадаткова захоўваўся клічны склон. Стары вінавальны склон быў пераасэнсаваны як ускосны. Акрамя захаваных праіндаеўрапейскіх склонаў у тахарскіх мовах развілося шэсць новых склонаў, утвораных даданнем словазменнага суфіксу да формаў ускоснага склону, аднак новыя склоны і суфіксы ў кожнай з тахарскіх моў не з'яўляліся тоеснымі. Адрозніваліся адзіночны, множны, парны лікі, акрамя таго, верагодна існавалі парал і плюратыў — парал меў функцыі, падобныя з парным, плюратыў прымяняўся для пазначэння назоўніку, прыналежнага да больш чым аднаго ўладальніка. На думку В. Вінтэра сістэма ліку ў тахарскіх мовах была досыць архаічнай, пры гэтым існаванне плюратыву ён бачыць сумнеўным. Паводле іншых гіпотэзаў парал з'яўляўся інавацыяй і пазначаў натуральна ўзніклыя пары (напрыклад, TA *aśäṃ*, TB *eśane* «два вокі»). Парны лік выражаў выпадкова ўзніклыя пары. Ніжэй прыведзены прыклад склонавых парадыгмаў у тахарскіх мовах на ўзоры слова «конь» (тах. B *yakwe*, тах. A *yuk* < PIE *\*eḱwos*). | Склон | TB | TA | | --- | --- | --- | | Суфікс | Адз.л. | Мн.л. | Суфікс | Адз.л. | Мн.л. | | Н.с. | — | yakwe | yakwi | — | yuk | yukañ | | К.с. | — | yakwa | — | — | — | — | | Р.с. | — | yäkwente | yäkweṃtsi | — | yukes | yukāśśi | | У.с. | — | yakwe | yakweṃ | — | yuk | yukas | | Т.с. | — | — | — | -yo | yukyo | yukasyo | | Перлятыў | -sa | yakwesa | yakwentsa | -ā | yukā | yukasā | | Камітатыў | -mpa | yakwempa | yakweṃmpa | -aśśäl | yukaśśäl | yukasaśśäl | | Алятыў | -ś(c) | yakweś(c) | yakweṃś(c) | -ac | yukac | yukasac | | Аблатыў | -meṃ | yakwemeṃ | yakweṃmeṃ | -äṣ | yukäṣ | yukasäṣ | | М.с. | -ne | yakwene | yakweṃne | -aṃ | yukaṃ | yukasaṃ | | Каўзатыў | -ñ | yakweñ | yakweṃñ | — | — | — | Асаблівасцю творнага склону тахарскай A мовы было яго рэдкае ўжыванне датычна чалавека. Датычна чалавека адзіночны лік ускоснага ліку большасці прыметнікаў і часткова назоўнікаў у абедзвюх мовах маркіруецца канчаткам *-(a)ṃ*, які выкарыстоўваецца таксама ў іншых склонах (напрыклад, тах. B *eṅkwe*, тах. A *oṅk* «чалавек», належачы да вышэйшага тыпу скланення, у адзіночным ліку ўскоснага склону маюць формы *eṅkweṃ*, *oṅkaṃ*, для іншых склонаў — ускосныя асновы *eṅkweṃ-*, *oṅkn-*). Лічыцца, што гэтая з'ява бярэ сваё паходжанне з абагульнення *n-*асноваў прыметнікаў, што знаходзіць паралелі ў германскіх, лацінскай і грэчаскай мовах. * **Займеннік**: Асабістыя займеннікі ў тахарскіх мовах падзяляліся на незалежныя і суфігаваныя (энклітыкі). Асабісты займеннік адзіночнага ліку тахарскай A мовы адрозніваўся паводле роду, што не характэрна для іншых індаеўрапейскіх (параўн. бел. *я*, якое можа пазначаць тры роды). Да энклітыкаў маглі дадавацца другасныя склонавыя канчаткі, утвараючы граматычныя зносіны (ТA *-n-ac* (*-ṃ* + *-ac*), TB *-ne-ś* «да яго, да яе»; TB адкладальны склон *-c-meṃ* «ад цябе»). Пералік засведчаных займеннікаў у тахарскіх мовах: * Тахарская A. | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | **1 ас.**| *Склон* | Адз.л. м.р. | Адз.л. ж.р. | Мн.л. | | Н.с. | näṣ | ñuk | was | | Р.с. | ñi | nāñi | wasäṃ | | У.с. | näṣ | ñuk | was | | | | **2 ас.**| *Склон* | Адз.л. | Мн.л. | | Н.с. | tu | yas | | Р.с. | tñi | yasäṃ | | У.с. | cu | yas | | * Тахарская B. | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | **1 ас.**| *Склон* | Адз.л. | Парал | Мн.л. | | Н.с. | ñäś, ñiś | wene | wes | | Р.с. | ñi | - | wesi, wesäṃ, wesäñ | | У.с. | ñäś (ñiś) | wene | wes | | | | **2 ас.**| *Склон* | Адз.л. | Парал | Мн.л. | | Н.с. | t(u)we | yene | yes | | Р.с. | tañ | - | yesi, yesäṃ, yesäñ | | У.с. | ci | yene | yes | | * Энклітычныя формы. | **Асоба** | TA | TB | | --- | --- | --- | | Адз.л. | | 1 | -ñi | -ñ | | 2 | -ci | -c | | 3 | -ṃ | -ne | | Мн.л. | | 1 | -m | -me | | 2 | -m | -me | | 3 | -m | -me | * **Дзеяслоў**: Сістэма спражэння дзеясловаў адзначаецца дастатковай архаічнасцю. Праіндаеўрапейскія граматычныя катэгорыі дзеясловаў практычна цалкам прадстаўленыя ў тахарскіх мовах, неабавязкова маючы, аднак, тую ж функцыю. Прыклады падобных рысаў уключалі ў сябе атэматычны і тэматычны цяперашні час; нулявы суфікс, суфіксы *-y-*, *-sḱ-*, *-s-*, *-n-*, *-nH-*; *n-*інфіксы, асновы на ларынгалы; два віды перфекту (без рэдуплікацыі і аўгменту); сігматычны, рэдуплікаваны, тэматычны аорысты; аптатыў, загадны лад, праіндаеўрапейскі суб'юнктыў (верагоднасць апошняга аспрэчваецца). Акрамя вышэйпамянёных рысаў тахарскім мовам было ўласціва існаванне большасці праіндаеўрапейскіх канчаткаў (аднак у пэўна змененай форме), у тым ліку атэматычных і тэматычных канчаткаў, канчаткаў цяперашняга і *нецяперашняга* часоў, актыўных і медыяпасіўных канчаткаў, канчаткаў перфекту. Засведчаныя таксама *двайныя* канчаткі, аднак ужыванне апошніх з'яўлялася рэдкім і тычылася ў асноўным трэцяй асобы. Медыяпасіў захоўваў адрозненне канчаткаў *-r* і *-i*, страчаных у іншых індаеўрапейскіх мовах. Дзеяслоў у тахарскіх мовах мог змяняцца паводле катэгорый ладу (загадны, індыкатыў, суб'юнктыў, аптатыў), часу (цяперашні, прэтэрыт, імперфект), стану (актыўны, медыяпасіўны, адкладальны), асобы (першая, другая, трэцяя), ліку (адзіночны, парны, множны), прычыннасці (існаваў каўзатыў). Прадстаўленыя нефінітныя формы дзеясловаў, а менавіта актыўны і медыяпасіўны дзеепрыметнікі і цяперашні і суб'юнктыўны герундывы. У залежнасці ад спражэння дзеяслоў, як і ў санскрыце і старажытнагрэчаскай мове, мог прымаць формы цяперашняга часу індыкатыву, суб'юнктыву, перфекту, імператыву і ў некалькі абмежаванай ступені — таксама аптатыву і імперфекту. * **Цяперашні час індыкатыву**: Найбольш са складаных формаў з'яўляецца цяперашні час індыкатыву, які ўтрымліваў восем тэматычных і чатыры атэматычныя класы, якія мелі, адпаведна, розныя наборы тэматычных і атэматычных канчаткаў. Наступнае апісанне ўласцівай тахарскай B мове, у некаторай ступені — таксама тахарскай А. * I: атэматычная бяз суфіксу < праіндаеўрапейская атэматычны корань; * II: тэматычная бяз суфіксу < праіндаеўрапейская тэматычны корань; * III: тэматычная з пратахарскім суфіксам *\*-ë-*. Толькі ў медыяпасіве, верагодна, адлюстроўвае праіндаеўрапейскую *o*; * IV: тэматычная з пратахарскім суфіксам *\*-ɔ-*. Толькі ў медыяпасіве, мае праіндаеўрапейскае паходжанне, якое змянілася ў пратахарскі перыяд; * V: атэматычная з пратахарскім суфіксам *\*-ā-*. Хутчэй за ўсё, бярэ паходжанне з праіндаеўрапейскага дзеяслова з канчаткам на складовы ларынгал альбо з дзеясловаў *\*-eh₂-*; * VI: атэматычны з пратахарскім суфіксам *\*-nā-*, паходзіць ад праіндаеўрапейскіх дзеясловаў на *\*-nH-*; * VII: атэматычная з інфіксам з насавога, паходзіць з праіндаеўрапейскіх інфіксаваных дзеясловаў на насавы; * VIII: тэматычная з суфіксам *-s-*. Імаверна, з праіндаеўрапейскага *-sḱ-*; * IX: тэматычная з суфіксам *-sk-* < PIE *-sḱ-*; * X: тэматычная з пратахарскім суфіксам *\*-näsk*/*nāsk-*. Мажліва, утвораныя шляхам зліцця класаў VI і IX; * XI: тэматычная з пратахарскім суфіксам *\*-säsk-*. Мажліва, утвораныя шляхам зліцця класаў VIII і IX; * XII: тэматычная з пратахарскім суфіксам *\*-(ä)ññ-*. Апошні, у сваю чаргу, паходзіць ад PIE *\*-n-y-* або *\*-nH-y-*. Палаталізацыя зычнага ў канцы кораню адбывалася ў другой і трэцяй асобах адзіночнага ліку, другой і трэцяй асобах множнага ліку ў тэматычных класах II, VIII—XII у выніку першапачатковага праіндаеўрапейскага тэматычнага *e* (гл. вышэй). * **Суб'юнктыў**: Суб'юнктыў таксама ахопліваў дванаццаць класаў. Па ўласным спражэнні суб'юнктыў найбольш падобны да класаў індыкатыву, аднак класы індыкатыву часам могуць не адпавядаць класам суб'юнктыву. У дадатак да гэтага, чатыры класы суб'юнктыву адрозніваюцца ад чатырох адпаведных класаў індыкатыву, маючы спецыяльныя суфіксы ў дзвюх класах суб'юнктыву і дзве класы з аблаўтным коранем, якія з'яўляюцца рэфлексамі праіндаеўрапейскага перфекту. * IV: тэматычная з суфіксам *i* < PIE *-y-* з паслядоўнай палаталізацыяй зычнага ў канцы кораню. Сустракаецца рэдка, толькі ў тахарскай В; * VII: тэматычная з суфіксам *ñ* < PIE *-n-*, які ўзнік праз палаталізацыю апошняга галосным *e*; * I: атэматычны з аблаўтным коранем, які з'яўляецца рэфлексам праіндаеўрапейскага *o-*. Паходзіць ад праіндаеўрапейскага перфекту. * **Прэтэрыт**: Прэтэрыт адрозніваўся наяўнасцю шасці класаў. * I: найбольш распаўсюджаны клас, мела суфікс *ā* < PIE *Ḥ*. Гэты клас адлюстроўвае каранёвы аблаўт, прыкметна вылучаючыся сярод іншых; * II: дадзены клас мела рэдуплікацыю ў тахарскай А, адлюстроўваючы, магчыма, праіндаеўрапейскі рэдуплікаваны аорыст. У тахарскай B меўся галосны рэфлекс праіндаеўрапейскага *ē* разам з палаталізацыяй першага зычнага кораню. Аблаўт у дадзенай класе адсутнічаў; * III: класа мела суфікс *s* у трэцяй асобе адзіночнага ліку актыўнага стану і ва ўсіх відах медыяпасіву, з'яўляючыся, верагодна, рэфлексам праіндаеўрапейскага сігматычнага аорысту. Аблаўт паўставаў між актыўным станам і медыяпасівам. Некаторыя дзеясловы мелі палаталізацыю ў актыўным стане з *s* у трэцяй асобе адзіночнага ліку, не маючы, аднак ані палаталізацыі, ані суфіксу ў медыяпасіве пры адсутнасці каранёвага аблаўту. Гэта з'яўляецца сведчаннем на карысць паходжання тахарскага актыўнага стану ад праіндаеўрапейскага сігматычнага аорысту, які меў зычны *s* і галосны *ē*, тады як асновы медыяпасіву бяруць сваё паходжанне, хутчэй за ўсё, з праіндаеўрапейскага перфекту, што меў *o*; * IV: гэты клас мела суфікс *ṣṣā*, аблаўт не назіраўся. Большасць дзеясловаў гэта класы прадстаўленая прычыннымі дзеясловамі; * V: да дадзенага класа належала параўнальна невялікая колькасць дзеясловаў, мелі суфікс *ñ(ñ)ā*, адсутнічаў аблаўт; * VI: сярод дзеясловаў, што належалі да класы, засведчаныя толькі два. Паходзіць ад праіндаеўрапейскага тэматычнага аорысту. Падсумоўваючы, усе класы, за выняткам прэтэрыту класы VI, мелі агульны набор канчаткаў, якія паходзілі з канчаткаў праіндаеўрапейскага перфекту (з пэўнымі інавацыямі). * **Імператыў**: Загадны лад адрозніваўся паводле шасці класаў, кожная з якіх у другой асобе мела асаблівы набор канчаткаў, прысутнічалі таксама прыстаўка на *p-*. Апошняя лічыцца рэфлексам пратахарскага *\*pä-*, якая магла ўтвараць камбінацыі з пачатковымі галоснымі або плыўнымі кораню. Дадзеная прыстаўка параўноўваецца з праславянскай *\*po-*, аднак прырода яе фаналогіі застаецца складанай. Класы I—V мелі тэндэнцыю ўжывацца поруч з гэтымі ж класамі прэтэрыту, але ў гэтай заканамернасці адзначаныя выключэнні. Класы імператыву, як правіла, адзначаліся тым жа суфіксам, што і адпаведныя класы прэтэрыту, адрозніваючыся ад апошняга каранёвым вакалізмам, які адпавядаў вакалізму суб'юнктыву. Сярод падобных падабенстаў вылучаецца, у тым ліку, каранёвы аблаўт класаў суб'юнктыву I і V, якія мелі тэндэнцыю ўжывацца поруч з класай I імператыву. * **Аптатыў, імперфект**: Тахарскія аптатыў і імперфект лічацца звязанымі відамі дзеясловаў. Аптатыў звычайна ўтвараўся шляхам дадання галоснай *i* да асновы суб'юнктыву. Імперфект тахарскай B мовы аналагічным чынам утвараў імперфект (даданне *i* да асновы цяперашняга часу індыкатыву), тады як у тахарскай A існавала чатыры асобныя спосабы ўтварэння імперфекту (даданне *ā* да суб'юнктыўнай або індыкатыўнай асноваў, даданне *ā* або *s* непасрэдна да кораню). Аадпаведныя канчаткі адрозніваліся ў абедзвюх мовах: у тахарскай A мове вядомае прымяненне канчаткаў цяперашняга часу для аптатыву, прэтэрытных — для імперфекту, у тахарскай B зафіксаваныя тыя ж канчаткі для абодвух тыпаў дзеясловаў, якія, аднак, прадстаўлялі сабою спалучэнне прэтэрытных і асаблівых іншых канчаткаў. * **Канчаткі**: Зыходзячы з разнастайнасці спосабаў утварэння розных ладоў дзеяслову ў розных часох, тахарскія мовы мелі вялікі набор дзеяслоўных канчаткаў. Канчаткі цяперашняга часу мелі атэматычныя і тэматычныя варыянты, якія, тым не менш, былі звязаны паводле ўласнага паходжання; тэматычныя канчаткі звычайна ўзыходзяць да тэматычнага праіндаеўрапейскага галоснага (*e* або *o*). Прадстаўленыя розныя канчаткі для І—V класаў прэтэрыту, прэтэрытнага класа VI, загаднага ладу, у тахарскай B — таксама для адзіночнага ліку аптатыву і імперфекту; апрача таго, кожны канчатак меў асобныя формы для актыўнага ладу або медыяпасіву. Апошнія формы мелі надзвычай архаічны характар, адлюстроўваючы праіндаеўрапейскае адрозненне між *-r* цяперашняга часу і *-i* мінулага, што было страчана ў большасці іншых індаеўрапейскіх моў з наяўнасцю медыяпасіву. Канчаткі цяперашняга часу зазналі амаль поўную дывергенцыю ў тахарскай A і B мовах. Ніжэй прыведзеныя ўзоры гэтых канчаткаў (тэматычных) з іх паходжаннем. | | Першапачатковая PIE форма | TB | TA | Заўвагі | | --- | --- | --- | --- | --- | | Утварэнне | Засведчаная форма | Утварэнне | Засведчаная форма | | 1 ас. адз.л. | *\*-o-h₂* | *\*-o-h₂* + PToch *-u* | *-āu* | *\*-o-mi* | *-am* | *\*-mi* < PIE атэмат. цяп. час | | 2 ас. адз.л. | *\*-e-si* | *\*-e-th₂e*? | *-'t* | *\*-e-th₂e* | *-'t* | *\*-th₂e* < PIE перфект; палаталізацыя папярэдняй зычнай; TB форма рэканструюецца як *-'ta* | | 3 ас. адз.л. | *\*-e-ti* | *\*-e-nu* | *-'(ä)ṃ* | *\*-e-se* | *-'ṣ* | *\*-nu* < PIE *\*nu* «цяпер»; палаталізацыя папярэдняй зычнай | | 1 ас. мн.л. | *\*-o-mos*? | *\*-o-mō*? | *-em(o)* | *\*-o-mes* + V | *-amäs* | | | 2 ас. мн.л. | *\*-e-te* | *\*-e-tē-r* + V | *-'cer* | *\*-e-te* | *-'c* | *\*-r* < PIE медыяпасіў?; палаталізацыя папярэдняй зычнай | | 3 ас. мн.л. | *\*-o-nti* | *\*-o-nt* | *-eṃ* | *\*-o-nti* | *-eñc* < *\*-añc* | *\*-o-nt* < другасны канчатак PIE | * **Дзеепрыметнік**: У тахарскай A мове засведчаныя дзеепрыметнікі цяперашняга часу абвеснага ладу на *-ant*, напрыклад *trikant*. Аналагічным чынам дзеепрыметнікавая форма ў тахарскай A *pekant* «мастак» гамалагічная лацінскай *pingens* «[той, хто] фарбуе», але паводле значэння бліжэйшая да *pictor* «мастак». ### Сінтаксіс Засведчаныя тахарскія тэксты адлюстроўваюць для абедзвюх тахарскіх моў парадак словаў у сказе схемы SOV — дзейнік-дапаўненне-выказнік. Тым не менш, заўважаецца, што дадзены парадак словаў можа адлюстроўваць уплыў перакладаў з санскрыту або ўздзеянне паэтычнага метру. ### Лексіка Дзель лексемаў у тахарскіх мовах, якія мелі б выразныя праіндаеўрапейскія рэфлексы, з'яўляецца параўнальна невялікай, значная частка лексемаў наадварот дэманструе нявызначаную этымалогію. Лексіка абедзвюх тахарскіх моў нясе на сабе ўплыў іншых індаеўрапейскіх моў, перадусім санскрыту і іранскіх, што асабліва дэманструецца ў рэлігійнай і грамадскай тэрміналогіі і тлумачыцца, хутчэй за ўсё, познімі культурнымі кантактамі. Неіндаеўрапейскі ўплыў аказвалі геаграфічна блізкія мовы — кітайская, тыбецкая і старажытнаўйгурская. Працэс лексічнага запазычання адбываўся і ў іншы бок — так, В. Вінтэр мяркуе, што цюркскае *kün* «сонца, дзень» узыходзіць да тахарскага A *kom* або тахарскага B *kaum*. Існавалі ўнутраныя запазычванні між тахарскімі мовамі, пры гэтым запазычванняў з тахарскай A мовы ў тахарскую B прыкметна менш, ніж адваротных запазычванняў. Прыклад ------- Ніжэй прыведзеныя прыклады параўнання некаторых тахарскіх лексемаў з іхнымі адпаведнікамі іншых індаеўрапейскіх моў і адпаведнікамі, якія аднаўляюцца для праіндаеўрапейскай мовы. | | | --- | | | | | Беларуская | Тахарская A | Тахарская B | Ст.-грэчаск. | Ведыйская | Лаціна | Гоцкая | Ст.-ірл. | Праіндаеўрапейская | | адзін | sas | ṣe | heĩs, hen | sa(kṛ́t) | semel | simle | samail | PToch \*sems ← \*sḗm | | два | wu | wi | duo | dvā́ | duo | twái | dá | \*duoh₁ | | тры | tre | trai | treis | tráyas | trēs | þreis | trí | \*tréi̯es | | чатыры | śtwar | śtwer | téssares | catvā́ras, catúras | quattuor | fidwōr | cethair | \*kʷetu̯óres | | пяць | päñ | piś | pénte | páñca | quīnque | fimf | cóic | \*pénkʷe | | шэсць | ṣäk | ṣkas | héx | ṣáṣ | sex | saihs | sé | \*su̯éḱs | | сем | ṣpät | ṣukt | heptá | saptá | septem | sibun | secht | \*septḿ̥ | | восем | okät | okt | oktṓ | aṣṭáu, aṣṭá | octō | ahtau | ocht | \*h₃eḱtéh₃(u) | | дзевяць | ñu | ñu | ennéa | náva | novem | niun | noí | \*h₁néun̥ | | дзесяць | śäk | śak | déka | dáśa | decem | taihun | deich | \*déḱm̥t | | сто | känt | kante | hekatón | śatām | centum | hund | cét | \*ḱm̥tóm | | бацька | pācar | pācer | patḗr | pitṛ | pater | fadar | athair | \*ph₂tḗr | | маці | mācar | mācer | mḗtēr | mātṛ | mater | mōdar | máthair | \*méh₂tēr | | брат | pracar | procer | phrā́tēr | bhrātṛ | frāter | brōþar | bráthair | \*bʰréh₂tēr | | сястра | ṣar | ṣer | héor | svásṛ | soror | swistar | siur | \*swésōr | | конь | yuk | yakwe | híppos | áśva- | equus | aiƕs | ech | \*h₁éḱwos | | карова | ko | keu | boũs | gaúṣ | bōs | (ст.-анг. *cū*) | bó | \*gʷeh₃us ~ \*gʷh₃eum̥ | | голас | vak | vek | épos | vāk | vōx | (галандск. ge*wag*) | foccul | \*u̯ṓkʷs | | імя | ñom | ñem | ónoma | nāman- | nōmen | namō | ainmm | \*h₃néh₃-m̥n | | малако | mālkā | mālkant | amélgein | — | mulgēre | miluks | bligid (сяр.-ірл.) | \*h₂melǵ-ei̯e | Заўвагі ------- 1. 1 2 3 4 5 *Mallory, J. P.* 52 // Bronze Age languages of the Tarim Basin. — Т. 3. — С. 44-53. Архівавана 9 студзеня 2021. 2. ↑ *Deuel, Leo.* ch. XXI // Testaments of Time. — Baltimore. Orig. publ. Knopf, NY, 1965, 1970. — С. 425-455. 3. ↑ Mallory & Mair (2000), pp. 270—297. 4. ↑ Beckwith (2009), pp. 380—383. 5. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 *Todd B. Krause and Jonathan Slocum.* Tocharian Online. Series Introduction // *Linguistics Research Center. The College of Liberal Arts. UT Austin*. — 2014. Архівавана з першакрыніцы 29 чэрвеня 2015. 6. ↑ *Mallory, J.P.; Adams, Douglas Q.* Encyclopedia of Indo-European Culture. — London: Fitzroy Dearborn, 1997. — С. 509. — ISBN 978-1-884964-98-5. 7. ↑ *Sergent, Bernard.* Les Indo-Européens: Histoire, langues, mythes. — 2-е выд. — Payot, (2005) [1995]. — С. 113-117. 8. ↑ *Baldi, P.* An Introduction to the Indo-European Languages. — Carbondale: Southern Illinois University Press, 1983. — С. 142. 9. ↑ *Lane, George S.* Tocharian: Indo-European and Non-Indo-European Relationships / ed. by George Cardona, Henry Hoenigswald and Alfred Senn. — Indo-European and Indo-Europeans. — Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1970. — С. 76. 10. ↑ Daniels (1996), p. 531. 11. ↑ Campbell (2000), p. 1666. 12. 1 2 3 4 *Dickens, Mark* Everything You Always Wanted to Know about Tocharian but were afraid to ask // *OXUS Communications*. — 1990. Архівавана з першакрыніцы 11 кастрычніка 2003. 13. ↑ *Winter, W.* Tocharian and Proto-Indo-European // *Lingua Posnaniensis*. — 1982. — № 25. — С. 6. 14. ↑ *Wright, J.C.* 62 // Review: Fragments of the Tocharian A Maitreyasamiti-Nāṭaka of the Xinjiang Museum, China. In Collaboration with Werner Winter and Georges-Jean Pinault by Ji Xianlin. — Bulletin of the School of Oriental and African Studies. — 1999. — Т. 2. — С. 367-370. 15. ↑ *Ji, Xianlin; Winter, Werner; Pinault, Georges-Jean.* Fragments of the Tocharian A Maitreyasamiti-Nataka of the Zinjiang Museum, China. — Mouton De Gruyter, 1998. — ISBN 978-3-11-014904-3. 16. ↑ *Holm, Hans J.* The Distribution of Data in Word Lists and its Impact on the Subgrouping of Languages / Christine Preisach, Hans Burkhardt, Lars Schmidt-Thieme, Reinhold Decker, Editors. — Data Analysis, Machine Learning, and Applications. Proc. of the 31st Annual Conference of the German Classification Society (GfKl), University of Freiburg. — Heidelberg-Berlin: Springer-Verlag, 2008. 17. ↑ *Václav Blažek.* 35 // From August Schleicher to Sergej Starostin; On the development of the tree-diagram models of the Indo-European languages. — 2007. — Т. 1&2. — С. 82-109. 18. ↑ *Remco Bouckaert, Philippe Lemey, Michael Dunn, Simon J. Greenhill, Alexander V. Alekseyenko, Alexei J. Drummond, Russell D. Gray, Marc A. Suchard, Quentin D. Atkinson.* 6097 // Mapping the Origins and Expansion of the Indo-European Language Family. — 2012. — Т. 337. — С. 957-960. 19. ↑ *Lane, George S.* Tocharian: Indo-European and Non-Indo-European Relationships // Indo-European and Indo-Europeans / ed. by George Cardona, Henry Hoenigswald and Alfred Senn. — Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1970. — С. 74ff. 20. ↑ *Lane, George S.* Tocharian: Indo-European and Non-Indo-European Relationships // Indo-European and Indo-Europeans / ed. by George Cardona, Henry Hoenigswald and Alfred Senn. — Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1970. — С. 78. 21. ↑ *Adams, Douglas Q.* Towards a History of PIE n-Stems in Tocharian // *Journal of the American Oriental Society*. — 1980. — № 100. — С. 439. 22. ↑ *Lane, George S.* Tocharian: Indo-European and Non-Indo-European Relationships // Indo-European and Indo-Europeans / ed. by George Cardona, Henry Hoenigswald and Alfred Senn. — Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1970. — С. 79. 23. ↑ *Georgiev, Vladimir I.* Introduction to the History of the Indo-European Languages. — Sofia: Publishing House of the Bulgarian Academy of Sciences, 1981. — С. 297. 24. ↑ *Гамкрелидзе Т. В. Иванов Вяч. Вс.* № 1 // Первые индоевропейцы на арене истории: прототохары в Передней Азии. — Вестник древней истории. — 1989. 25. ↑ *Renfrew, Colin.* Archaeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins. — CUP Archive, 1990. — С. 107. — 346 с. 26. ↑ *Baldi, Philip.* The Foundations of Latin. — Walter de Gruyter, 1999. — С. 39. — 534 с. 27. ↑ *Penney, J. H. W.* 91 // The Treatment of Indo-European Vowels in Tocharian. — Transactions of the Philological Society. — 1976-77. — Т. 66. — С. 84. 28. ↑ Języki indoeuropejskie. — Warszawa: PWN, 1986. — С. 251. 29. 1 2 3 4 *Ringe, Donald A.* Volume I: From Proto-Indo-European to Proto-Tocharian // On the Chronology of Sound Changes in Tocharian. — New Haven, CT: American Oriental Society, 1996. 30. ↑ *Douglas Adams.* 98 // Ablaut and Umlaut in the Tocharian Vowel System. — Journal of the American Oriental Society. — 1970. — Т. 4. — С. 446-450. 31. ↑ *Lane, George S.* Tocharian: Indo-European and Non-Indo-European Relationships / ed. by George Cardona, Henry Hoenigswald and Alfred Senn. — Indo-European and Indo-Europeans. — Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1970. — С. 79f. 32. 1 2 *Donald A. Ringe Jr.* 66 // Review of 'Tocharian Historical Phonology and Morphology' by Douglas Q. Adams. — Language. — 1990. — Т. 2. — С. 400-408. 33. ↑ Beekes (1995), p. 92. 34. ↑ *Winter, Werner.* Nominal and Pronominal Dual in Tocharian // *Language*. — 1962. — № 38. — С. 134. 35. ↑ Beekes (1995), p. 20. 36. ↑ *Douglas Q. Adams.* 98 // On the Development of the Tocharian Verbal System. — Journal of the American Oriental Society. — 1978. — Т. 3. — С. 277-288. 37. ↑ *Baldi, P.* An Introduction to the Indo-European Languages. — Carbondale: Southern Illinois University Press, 1983. — С. 143. 38. ↑ *Winter, W.* Tocharians and Turks // Aspects of Altaic Civilization / ed. by Denis Sinor. — Bloomington: Indiana University, 1963. — С. 245. 39. ↑ *Winter, W.* A Linguistic Classification of 'Tocharian' B Texts // *Journal of the American Oriental Society*. — 1955. — № 75. — С. 280. 40. ↑ Кагнат (роднаснае слова з аднолькавым коранем), але са змененай сэмантыкай. 41. ↑ Гл. заўвагу а. 42. ↑ Кагнат, але мае запазычаны характар. 43. ↑ Гл. заўвагу а. 44. ↑ Гл. заўвагу а. 45. ↑ Гл. заўвагу а. Зноскі ------ Літаратура ---------- * *Beckwith, Christopher.* Empires of the Silk Road: A History of Central Asia from the Bronze Age to the Present. — Princeton University Press, 2009. — ISBN 978-0-691-15034-5. * *Beekes, Robert S.P.* Comparative Indo-European linguistics: an Introduction. — J. Benjamins, 1995. — ISBN 978-90-272-2151-3. * *Campbell, George.* Volume II Ladkhi to Zuni // Compendium of the World's Languages. — Second Edition. — Routledge, 2000. — ISBN 978-0-415-20298-5. * *Carling, Gerd.* Volume 1: a-j // Dictionary and Thesaurus of Tocharian A. — (in collaboration with Georges-Jean Pinault and Werner Winter). — Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2009. — ISBN 978-3-447-05814-8. * *Daniels, Peter.* The Worlds Writing Systems. — Oxford University Press, 1996. — ISBN 0-19-507993-0. * *Krause, Wolfgang; Thomas, Werner.* Tocharisches Elementarbuch. — Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag, 1960. * *Mallory, J.P.; Mair, Victor H.* The Tarim Mummies. — London: Thames & Hudson, 2000. — ISBN 0-500-05101-1. * *Malzahn, Melanie.* Instrumenta Tocharica. — Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag, 2007. — ISBN 978-3-8253-5299-8. * *Pinault, Georges-Jean.* Chrestomathie tokharienne. Textes et grammaire. — Leuven-Paris: Peeters, 2008. — (Collection linguistique publiée par la Société de Linguistique de Paris, t. XCV). — ISBN 978-90-429-2168-9. * *Ringe, Donald A.* Volume I: From Proto-Indo-European to Proto-Tocharian // On the Chronology of Sound Changes in Tocharian. — New Haven, CT: American Oriental Society, 1996. * *Winter, Werner.* Tocharian / Ramat, Giacalone Anna and Paolo Ramat, eds. — The Indo-European languages. — London: Routledge, 1998. — ISBN 978-0-415-06449-1. * Тохарские языки: Сб. статей / под ред. и со вступ. ст. В. В. Иванова. — М.: Изд-во иностранной литературы, 1959. * *Бурлак, С. А.* Историческая фонетика тохарских языков. — М. 1995. Спасылкі -------- * *Levi, Sylvain.* Tokharian Pratimoksa Fragment. — 1913. * *Schmalsteig, William R.* 20 // Tokharian and Baltic / Antanas Klimas. — Lituanus. — The Pennsylvania State University, 1974. — Т. 3. Архівавана 24 красавіка 2006. * Збор каранёў тахарскай A і B моў (англ.), TITUS * Кароткі нарыс пра тахарскія мовы, узоры пісьмовасці (англ.), Omniglot * Падрабязнае апісанне сімвалаў тахарскай пісьмовасці (англ.), (ням.), TITUS * *Mark Dickens.* Everything You Always Wanted to Know about Tocharian // *wordgumbo*. — 1990. Архівавана з першакрыніцы 11 кастрычніка 2003. * Спіс некаторых тахарскіх каранёў з прыкладамі кагнатаў і перакладам (англ.), wordgumbo * *Douglas Q. Adams.* A dictionary of Tocharian B // *Leiden Studies in Indo-European*. — Amsterdam – Atlanta: Rodopi, 1999. — Т. 10. — № XXXIV. * Спіс Сводэша для тахарскай B мовы (англ.), англійскі Вікіслоўнік * *Sieg, Emil H.; Siegling, Wilhelm.* Tocharische Sprachreste. — Berlin: Vereinigung Wissenschaftlicher Verleger, 1921. * *Kim, Ronald I.* Introduction to Tocharian. — Institute for Comparative Linguistics, Charles University, 2012. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Тахарскія мовы | ⛭Індаеўрапейскія мовы | | --- | | Прамова | Праіндаеўрапейская мова | | Групы моў | Анаталійскія мовы Балтыйскія мовы Індаарыйскія мовы Італійскія мовы Іранскія мовы Германскія мовы Кельцкія мовы Славянскія мовы Тахарскія мовы | | Іншыя | * Албанская мова * Армянская мова * Грэчаская мова | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Кругасвет · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | BNF: 119510066 · GND: 4060289-8 · LCCN: sh85135845 · NDL: 00573169 · NKC: ph126675 |

**Аляксандр Карнеевіч Харчанка** (5 снежня 1918, вёска Кішчына Слабада, цяпер Барысаўскага раёна Мінскай вобласці Беларусь — 12 жніўня 1944, Мрочкі цяпер сельскай гміны Тжцяннэ, Манецкі павет, Падляскае ваяводства, Польшча) — удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, разведчык 364-га стралковага палка 139-й стралковай Раслаўльскай Чырванасцяжнай ордэна Суворава дывізіі 50-й арміі 2-га Беларускага фронту, Герой Савецкага Саюза (1945), старшыня. Біяграфія --------- Нарадзіўся 5 снежня 1918 года ў сям'і селяніна. Рускі. У 1927 годзе ў дзевяцігадовым узросце з бацькамі прыехаў у пасёлак Ужур (цяпер горад Ужурскага раёна Краснаярскага краю). У 1935 годзе скончыў шэсць класаў і паступіў працаваць рабочым 10-й дыстанцыі шляху на станцыю Ужур. У 1938 годзе быў прызваны ў шэрагі Чырвонай арміі, дзе ў 1939 годзе ўступіў у камсамол. Дэмабілізаваўся ў 1940 годзе з-за хваробы. Пасля вяртання працаваў загадчыкам Ужурскага раённага дома культуры. У сакавіку 1942 года быў прызваны ў Чырвоную армію. З 12 чэрвеня 1944 года Харчанка у дзеючай арміі на 2-м Беларускім фронце. 27 чэрвеня 1944 года разведчык 364-га стралковага палка 139-й стралковай дывізіі 50-й арміі старшына Харчанка ў складзе групы, у якую ўваходзілі — старшы лейтэнант Мяльноў  (руск.) (бел. малодшы лейтэнант Пайкоў  (руск.) (бел. старшыня Кірылаў  (руск.) (бел. старшыня Халманаў  (руск.) (бел. малодшы сяржант Іваноў  (руск.) (бел. пад моцным агнём праціўніка на падручных сродках пераадолеў раку Дняпро у раёне вёскі Буйнічы Магілёўскага раёна Магілёўскай вобласці Рэспублікі Беларусь, захапіў плацдарм на процілеглым беразе. Агнём аўтаматаў і гранатамі група разведчыкаў знішчыла агнявыя кропкі праціўніка, чым забяспечыла пераправу ўсяго батальёна на правы бераг Дняпра. З захопам плацдарма на адным з дамоў вёскі Буйнічы быў усталяваны чырвоны сцяг, які натхніў савецкіх воінаў і ўнёс замяшанне ў стан ворагаў. 2 ліпеня 1944 года камандзірам 364-га стралковага палка падпалкоўнікам Пятровым, старшына Халманаў быў прадстаўлены да прысваення звання Героя Савецкага Саюза. З 19 па 20 чэрвеня 1944 года ў баях за вёску Пагараны Гродзенскага раёна Гродзенскай вобласці камандзір аддзялення пешай разведкі 1-га стралковага батальёна 364-га стралковага палка 139-й стралковай дывізіі старшыня Харчанка асабіста знішчыў 7 нямецкіх салдат і аднаго нямецкага афіцэра, пры контратацы праціўніка ўдзельнічаў у яе адлюстраванні. 12 жніўня 1944 года кандыдат у члены ВКП(б) старшыня Харчанка загінуў у баях за горад — крэпасць Асавец Польшча. Пахаваны на паўднёва-заходняй ускраіне вёскі Мрочкі (польск.: Mroczki), цяпер сельскай гміны Тжцяннэ (польск.: Gmina Trzcianne), Манецкі павет, Падляскае ваяводства, Польшча. 22 жніўня 1944 года камандзірам 364-га стралковага палка падпалкоўнікам Пятровым, старшыня Харчанка быў прадстаўлены пасмяротна да ордэна Славы 3-й ступені. 7 верасня 1944 года загадам па 139-й стралковай дывізіі № 031/н старшына Харчанка узнагароджаны ордэнам Славы 3-й ступені пасмяротна. 24 сакавіка 1945 года Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР за ўзорнае выкананне баявых заданняў камандавання на фронце барацьбы з нямецка-фашысцкімі захопнікамі і праяўленыя пры гэтым мужнасць і гераізм старшыне Харчанка Аляксандру Карнеевічу прысвоена званне Героя Савецкага Саюза з уручэннем ордэна Леніна і медалі «Залатая Зорка» пасмяротна. Узнагароды ---------- * Медаль «Залатая Зорка» Героя Савецкага Саюза № 5422 (24.03.1945); * ордэн Леніна (24.03.1945); * ордэн Славы 3-й ступені (07.09.1944). Памяць ------ * Імя Героя высечана залатымі літарамі ў зале Славы Цэнтральнага музея Вялікай Айчыннай вайны  (руск.) (бел. ў Парку Перамогі  (руск.) (бел. горада Масква. * У 1967 годзе вуліца Пралетарская горада Ужура Ужурскага раёна Краснаярскага краю перайменаваная ў вуліцу Харчанка. * Імя Харчанка прысвоена сярэдняй школе № 1 горада Ужур. * У горадзе Ужур усталяваны бюст Харчанка. Зноскі ------ 1. ↑ Сайт «Подвиг народа». Узнагародны ліст1 на Харчанка А. К.(недаступная спасылка) 2. ↑ Сайт «Подвиг народа». Зваротны бок узнагароднага ліста1 на Харчанка А. К. 3. ↑ Сайт «Подвиг народа». Узнагародны ліст2 на Харчанка А. Х.(недаступная спасылка) Літаратура ---------- * Герои Советского Союза: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии И. Н. Шкадов. — М.: Воениздат, 1988. — Т. 2 /Любов — Ящук/. — 863 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-203-00536-2. * Навечно в сердце народном. 3-е изд. доп. и испр. Минск, 1984. Спасылкі -------- Аляксандр Карнеевіч Харчанка на сайце «Героі краіны» * Библиотека - Люди и книги. Харченко, Александр Андреевич Архівавана 4 сакавіка 2016.. * Ужурцы — Герои Совецкого Союза.

Эмблема Генштаба Войска ПольскагаЭмблема Генштаба Войска Польскага **Дэфензіва** (лац.: defensivus — ахоўны, фр.: défensive, ад фр.: défendre — ахоўваць). Састарэлае значэнне — абарончая тактыка на вайне. У Польшчы назва *дэфензіва* адносілася, галоўным чынам, да контрразведкі і шырока ўжывалася да заканчэння савецка-польскай вайны 1919—1921 гг. У перыяд паміж Першай і Другой сусветнымі войнамі — польская дзяржаўная арганізацыя, якая займалася контрразведкай і выконвала ролю палітычнай паліцыі. Пасля акупацыі Польшчы, з 1939 года і да заканчэння Другой сусветнай вайны, дэфензіва перайшла на нелегальнае становішча і актыўна супрацоўнічала з брытанскімі спецслужбамі. Падчас грамадзянскай вайны ў Расіі тэрмін выкарыстоўваўся таксама для абазначэння пятлюраўскай контрразведкі. Зноскі ------ 1. 1 2 Дэфензіва(недаступная спасылка) — ВСЭ 2. ↑ Польскія спецслужбы 3. ↑ Организация «Прометей» и «прометейское» движение в планах польской разведки по развалу России/СССР Архівавана 4 сакавіка 2016. — В. К. Былинин, А. А. Зданович, В. И. Коротаев Спасылкі -------- * Jacek Topyło «Departament X MBP w latach 1949—1954»(недаступная спасылка) * Oddział II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego Архівавана 15 ліпеня 2010.

Рэклама гектографа, 1876 год **Гекто́граф** — спрошчаная друкарская прылада для размнажэння тэксту і ілюстрацый. Гектограф уяўляе сабой плоскую скрыню, запоўненую роўным пластом студняпадобнай масай (сумесь жэлаціна, гліцэрына і вады). Тэкст і ілюстрацыі наносяць на паперу адмысловымі чарніламі, у склад якіх уваходзяць анілінавы фарбавальнік, гліцэрын і спірт. Атрыманы арыгінал прыціскаюць да паверхні масы ў гектографе, у выніку чаго малюнак з паперы перадаецца на жэлацінавы пласт. Пры наступным прыцісканні чыстай паперы да паверхні масы на ёй атрымліваюцца адбіткі. Гектограф дазваляе атрымаць да 100 адбіткаў. У 1884 г. у Санкт-Пецярбургу на гектографе быў выдадзены часопіс «Гоман». Літаратура ---------- * Гектограф // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 5. — С. 138. * Як зрабіць гектограф? // *Наша Ніва*. — 28 кастрычніка 1996. — № 30 (68). — С. 7. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Гектограф * Гектограф // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907.

**Неакаланіялізм** — сістэма адносін паміж развітымі заходнімі дзяржавамі і іх былымі калоніямі, якая змяніла формы каланіяльнага панавання, але захавала важныя яго рысы. Тлумачэнне ---------- Упершыню тэрмін быў выкарыстаны ў працы Квамэ Нкрума «Неакаланіялізм як апошняя стадыя імперыялізму» (1965 год). Паняццем «неакаланізм» ён назваў тое становішча, якое прыйшло на змену каланіяльнаму праўленню. Марксісты апісалі гэтую з’яву як сістэму падпарадкавання і эксплуатацыі развітымі капіталістычнымі дзяржавамі маладых неразвітых краін і эканомік, у тым ліку вызывленых з каланіяльнай палітычнай залежнасці, з дапамогай нераўнапраўных эканамічных і прамых ваенна-палітычных адносін і дагавораў. Зараз паняцце мае на ўвазе форму латэнтнай, не заснаванай на прамым прымусе і пазбаўленне дзяржаўнага суверэнітэту эксплуатацыі з боку эканамічна развітых сусветных дзяржаў. Неакаланіялізм уяўляе асаблівую сістэму дыскрымінацыйных эканамічных і палітычных адносін, а таксама спецыфічную экспансію. Гісторыя -------- Пасля крушэння ў першыя пасляваенныя дзесяцігоддзі XX ст. сусветнай каланіяльнай сістэмы, што было замацавана Генеральнай Асамблеяй ААН у рэзалюцыі № 1514 ад 14 снежня 1960 («Дэкларацыя аб прадастаўленні незалежнасці каланіяльным краінам і народам»), каланіяльныя дзяржавы страцілі магчымасць выкарыстання метадаў прамога адміністрацыйнанага кіравання сваімі ранейшымі калоніямі. Аднак паміж былымі метраполіямі і іх калоніямі захаваліся эканамічныя, палітычныя і культурныя сувязі, якія забяспечвалі фактычную залежнасць вызваленых краін ад іх ранейшых гаспадароў. Уключэнне новых дзяржаў у светагаспадарчыя сувязі з выразна размеркаванымі ролямі прадвызначыла кансервацыю і нават паглыбленне разрыву паміж вядучымі заходнімі дзяржавамі і іх былымі калоніямі на ўзроўнях сацыяльна-эканамічнага развіцця, абязлічыла механізм фарміравання нераўнапраўных адносін на глабальным узроўні. Карціна дысбалансу ў развіцці розных частак свету, якая выцякала з аб’ектыўна існай сістэмы міжнароднага падзелу працы, успрымалася ў вызваленых дзяржавах як вынік спланаванай эгаістычнай палітыкі краін-былых уладальнікаў калоній, якую сталі называць неакаланіялісцкай. Хоць каланіяльная сістэма распаўсюджвалася ў XX ст. на Азіі і Афрыкі, паняццю «неакаланіялізм» часта надаецца пашыральнае значэнне: яго нярэдка адносяць і да Лацінскай Амерыкі, а процідзеянне з’яве ператварылася ў лозунг нацыянальна-вызваленчай барацьбы ва ўсім «трэцім свеце». Да канца стагоддзя адносіны паміж развівальнымі краінамі і вядучымі індустрыяльнымі дзяржавамі набылі больш складаны характар, а праблема больш дынамічнага развіцця (гл. глабалізацыя) рэгіёнаў з каланіяльным мінулым стала прадметам увагі з боку ўсяго чалавецтва. У прынятым у 2000 годзе Генеральнай Асамблеяй ААН дакуменце «Мэты развіцця тысячагоддзя» адной з прыярытэтных задач названа фарміраванне глабальнага партнёрства. Праявы ------ Неакаланіялізм уключае ў сябе цэлы арсенал спецыфічных метадаў палітычных і эканамічных маніпуляцый. Да гэтых метадаў можна аднесці насаджэнне карупцыі і прамы подкуп палітычных элітаў, распальванне і выкарыстанне трайбалісцкіх канфліктаў для перадачы ўлады падкантрольным лідарам (як, напрыклад, удзел французскіх войскаў і міратворчых сіл ААН у Другой Івуарыйскай вайне), бескантрольныя пастаўкі зброі палітычным фаварытам, сістэму кабальнага крэдытавання, выкарыстанне гуманітарнай дапамогі ў якасці інструмента маніпулявання, выкарыстанне ўзброенай сілы нібыта ў імя падтрымання свету. Адным з распаўсюджаных праяўленняў з’яўляецца «балканізацыя», то ёсць штучны падзел. Найбольш ярка падобная з’ява выказана ў Афрыцы, дзе значная частка дзяржаў ўтвораны на базе каланіяльных абласцей, а іх межы акрэслены еўрапейцамі. Па выніку дзяржавы, якія атрымалі незалежнасць, фактычна ўяўлялі з сябе асобны рэгіён, чым паўнавартасную краіну. Яны, валодаючы маленькім рынкам і невялікімі рэсурсамі, станавіліся няздольнымі ствараць буйныя вытворчасці. Усё гэта ўскладнялася адсутнасцю гаспадарчых сувязяў паміж прадпрыемствамі і цэнтралізаваным планаваннем. Другім фактарам стаў механізм дапамогі былым калоніям, якім мае на ўвазе масавыя пастаўкі прамысловых тавараў з былых метраполій у абмен на сельгаспрадукцыю і мінеральныя тавары, цана якіх значна заніжаецца. Гэтаму становішчу спраў спрыяе прыхільнасць да валют былых каланіяльных дзяржаў. Так, напрыклад, многія афрыканскія дзяржавы, што раней былі залежныя ад Францыі, гандлююць пераважна франкамі. Такім чынам, яны сутыкаюцца з пастаянным дэфіцытам плацежнага балансу. Умацаванню нацыянальных валют перашкаджае прысутнасць ва ўпраўленнях цэнтральных банкаў былых калоній еўрапейскіх кансультантаў, якія спрыяюць палітыцы ў інтарэсах метраполій. Палітычныя і гвалтоўныя сродкі праявы неакаланіялізму стала серыя дзяржаўных пераваротаў у Габоне, Тога, Камеруне, Буркіна-Фасо, Чадзе ў XX і пачатку XXI стагоддзях, што ад часткі стала следствам незадаволенасці метраполіяй палітыкай дзеючых уладаў. Неакаланіяльныя дзяржавы ------------------------ Найбольш вядомымі праявамі неакаланізму ёсць дзейнасць Францыі і Бельгіі ў Афрыцы. У пачатку XXI стагоддзя да іх таксама далучыліся ЗША, Кітай і Індыя. Неакаланіяльная палітыка апошніх двух у асноўным праяўляецца ў эканамічнай сферы. Гл. таксама ----------- * Посткаланіялізм Зноскі ------ 1. 1 2 НЕОКОЛОНИАЛИ́ЗМ Архівавана 20 чэрвеня 2022. // Большая Российская энциклопедия 2. 1 2 Nkrumah, 1965 3. ↑ БСЭ, статья «Неоколониализм» 4. 1 2 3 4 5 Филиппов, 2012 5. 1 2 Шульга, стр. 158 6. ↑ Шульга, стр. 159 Літаратура ---------- * From the Introduction. Kwame Nkrumah. Neo-Colonialism, The Last Stage of Imperialism. Thomas Nelson & Sons, Ltd. Лондон (1965). * Филиппов В. Р. Колониализм: второе пришествие // Российский совет по международным делам. 23 июля 2012. * Шульга А. А. Неоколониальное противостояние в XXI веке // Теории и проблемы политических исследований. 2016. № 3. С 156—166. | ⛭Палітыка і дзяржава | | --- | | Навуковыя дысцыпліны і тэорыі | * Паліталогія * Параўнальная паліталогія * Тэорыя дзяржавы і права * Тэорыя грамадскага выбару | | Агульныя прынцыпы і паняцці | * Грамадзянская супольнасць * Прававая дзяржава * Правы чалавека * Раздзяленне ўлад * Рэвалюцыя * Тыпы дзяржавы * Суверэнітэт | | Дзяржавы па палітычнай сіле і ўплыве | * Вялікая дзяржава * Калонія * Марыянетачная дзяржава * Сатэліт * Звышдзяржава | | Віды палітыкі | * Геапалітыка * Унутраная палітыка * Знешняя палітыка | | Форма дзяржаўнага ладу | * Канфедэрацыя * Унітарная дзяржава * Федэрацыя | | Сацыяльна-палітычныя інстытуты ігаліны ўлады | * Банкаўская сістэма * Вярхоўная ўлада * Заканадаўчая ўлада * Выбарчая сістэма * Выканаўчая ўлада * СМІ * Судовая ўлада | | Дзяржаўны апарат і органы ўлады | * Кіраўнік дзяржавы * Парламент * Урад | | Палітычны рэжым | * Алігархія * Анархія * Арыстакратыя * Ахлакратыя * Аўтарытарызм * Дэмакратыя * Дэспатызм * Таталітарызм | | Форма дзяржаўнага кіравання іпалітычная сістэма | * Аднапартыйная сістэма * Ваенная дыктатура * Дыктатура * Манархія + абсалютная + канстытуцыйная + парламентарная * Плутакратыя * Рэспубліка + прэзідэнцкая + парламенцкая + савецкая * Тэакратыя * Тымакратыя * Самадзяржаўе * Таласакратыя * Клептакратыя * Хунта * Герантакратыя | | Палітычная філасофія, ідэалогія і дактрына | * Анархізм * Камунізм * Каланіялізм * Кансерватызм * Касмапалітызм * Лібералізм * Лібертарыянства * Марксізм * Мілітарызм * Манархізм * Нацызм * Нацыяналізм * Неакаланіялізм * Пацыфізм * Сацыялізм * Фашызм | | Выбарчая сістэма | * Мажарытарная * Прапарцыйная * Змяшаная | | Палітолагі і палітычныя мысліцелі | * Платон * Арыстоцель * Макіявелі * Мантэск’ё * Русо * Беніта Мусаліні * Гобс * Лок * Карл Маркс * Міхаіл Бакунін * Макс Вебер * Морыс Дзювержэ * Юліус Эвола * Цыцэрон | | Падручнікі і вядомыя працы пра палітыка | * «Дзяржава» * «Палітыка» * «Пра град Божы» * «Уладар» * «Левіяфан» * «Адкрытае грамадства і яго ворагі» | | Гл. таксама | Асноўныя паняцці палітыкі | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (онлайн) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | GND: 4115362-5 · Microsoft: 2777301445 · NKC: ph173956 |

**Сонахімія** або **гукахімія** — раздзел хіміі высокіх энергій, які вывучае ўзаемадзеянне магутных акустычных хваль і тых хімічных і фізіка-хімічных эфектаў, якія ўзнікаюць пры гэтым у рэчывах. Навука даследуе кінетыку і механізм рэакцый, якія адбываюцца пад дзеяннем акустычных ваганняў, у аб’ёме гукавога поля. Да вобласці сонахіміі таксама адносяцца некаторыя фізіка-хімічныя працэсы ў гукавым полі: соналюмінесцэнцыя, дыспергаванне рэчыва пры дзеянні ўльтрагуку, ультрагукавое эмульгіраванне і іншыя калоідна-хімічныя працэсы. Як правіла, гукахімічныя працэсы вывучаюцца ва ўльтрагукавым дыяпазоне (ад 20 кгц да некалькіх Мгц). Гукавыя ваганні ў кілагерцавым дыяпазоне і інфрагукавым дыяпазоне вывучаюцца значна радзей. Таксама менавіта сонахімія даследуе ўздзеянне працэсаў кавітацыі на працяканне хімічных рэакцый. Літаратура ---------- * *Прутенская Е. А.* Использование ультразвука в химии и биотехнологии. — Тверь: ТГТУ, 2011. — 92 с. (руск.) * *Маргулис М. А.* Основы звукохимии. Химические реакции в акустических полях. — М.: Высшая школе, 1984. — 272 с. — 300 экз. (руск.)

Зашрубкі з крыжовым і прамым джалам Джалы крыжовай і прамой зашрубкі **За́шрубка**, **адкру́тка**, **шру́бнік** — прылада, прызначаная для адшрубоўвання і закручвання шрубаў і іншых дэталяў з разбярствам, на галоўцы якіх маецца шліц (паза). Найпрасцейшая зашрубка ўяўляе сабой звычайна стрыжань з лязом (джалам), якое пры працы ўстаўляюць у шліц, іншы канец стрыжня забяспечаны драўлянай або пластмасавай дзяржальняй. У залежнасці ад тыпу шліца на галоўцы дэталі выкарыстоўваюцца зашрубкі з рознымі тыпамі лёзаў. Змены канструкцыі ----------------- Сустракаюцца ніжэй пералічаныя змены канструкцыі. ### Храпавы механізм Больш складаным варыянтам зашрубкі з’яўляецца *зашрубка з храпавым механізмам*, дзякуючы якому стрыжань з лязом вольна пракручваецца ў дзяржальні ў адным напрамку. Такая канструкцыя дазваляе працаваць зашрубкай, не адрываючы рукі ад дзяржальні і не вымаючы лязо зашрубкі з шліца дэталі. У залежнасці ад выконваемых функцый (адшрубоўвання або закручвання) патрабуецца змяніць напрамак пракручвання стрыжня і храпавы механізм забяспечваецца для гэтага рычажком-перамыкальнікам. ### Дыэлектрычнае пакрыццё Выкарыстоўваецца пры рабоце з абсталяваннем, якое знаходзіцца пад напругай. У гэтым выпадку выраб пакрываюць адмысловым ізалявальным пакрыццём. Такая ізаляцыя разлічваецца на ўстаноўленыя мяжы напружання. На ручцы гэта паказваецца ў маркіроўцы. ### Зашрубка са зменным наканечнікам Выпускаюцца таксама *ўніверсальныя зашрубкі*, якія ўяўляюць сабой дзяржальню (з храпавым механізмам або без яго), да якой магчыма далучыць (з дапамогай цанткавага заціску, магнітнай шасціграннай пазы або іншым спосабам) цэлы набор джалаў пад розныя тыпы і памеры шліцаў. ### Корба Ужываюць і механічныя зашрубкі, якія ўстаўляюцца ў патрон корбы. ### Электрычная зашрубка Развіццём ідэі зашрубкі з’яўляецца *акумулятарная электразашрубка*. Зноскі ------ 1. ↑ Ластоўскі В. Падручны расійска-крыўскі (беларускі) слоўнік. Коўна, 1924. — С. 425 2. ↑ Тэхнічная тэрміналёгія. Менск: Інстытут мовазнаўства, 1932. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Зашрубка | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4654170-6 |

**Паўночны дзяржаўны ўніверсітэт** (англ.: Northern State University) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая месціцца ў горадзе Абердзін ў штаце Паўднёвая Дакота, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Запыт на стварэнне публічанай вучэльні ў Абердзіне існаваў яшчэ ў апошнія дзесяцігоддзі ХІХ стагоддзя, што было выклікана імклівым павелічэннем колькасці жыхароў горада. У першыя гады ХХ стагоддзя гэтая ідэя атрымала рэалізацыю, і на бюджэтныя выдаткі і прыватныя ахвяраванні была створана Паўночная нармальная і прамысловая школа на тагачаснай ускраіне горада. 442 студэнта і выкладчыка школы ў шэрагах Арміі ЗША прымалі ўдзел у Першай сусветнай вайне, 13 з іх загінулі. З 1920 года вучэльня пачала надаваць ступені бакалаўра, але толькі ў 1939 годзе заканадаўчы сход штата змяніў назву вучэльні на Паўночны дзяржаўны педагагічны каледж, у 1964 годзе — на Паўночны дзяржаўны каледж, а ў 1989 годзе вучэльня атрымала статус універсітэта і зноў змяніла сваю назву. Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Паўднёвая Дакота Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

Вялікая прызматычная крыніца ў нацыянальным парку Елаўстан **Геатэрмальная крыніца** (грэч. γαία — зямля і θερμ — цяпло, жар) — выхад на паверхню падземных вод, нагрэтых вышэй за 20 °C. Таксама існуе вызначэнне, у адпаведнасці з якім крыніца называецца гарачым, калі мае тэмпературу вышэйшую за сярэднегадавую тэмпературу мясцовасці. Большасць гарачых крыніц сілкуюцца вадой, якая падаграваецца магматычнымі інтрузіямі ў раёнах актыўнага вулканізму. Аднак не ўсе тэрмальныя крыніцы прывязаны да такіх абласцей, вада таксама можа падагравацца канвектыўнай цыркуляцыяй, калі падземныя воды, якія прасочваюцца ўніз, дасягаюць глыбіні каля кіламетру і больш, дзе парода мае больш высокую тэмпературу з-за геатэрмічнага градыенту зямной кары, які складае каля 30 °C на км першыя 10 км. Тэрмальныя мінеральныя крыніцы падраздзяляюцца на цёплыя (20-37 °C), ці гарачыя (37-50 °C) і вельмі гарачыя (50-100 °C). Распаўсюджванне --------------- Самая буйная гарачая крыніца Еўропы Дэйльдартунгюквер (Ісландыя) выносіць 180 літраў воды ў секунду пры тэмпературы 97 °C Ізатэрма 20 °C у зямной кары праходзіць на глыбінях ад 1500—2000 м (раёны шматгадовамерзлых парод) да 100 м і менш (субтропікі), а ў тропіках выходзіць на паверхню. У горных раёнах, такіх як Альпы, Каўказ, Цянь-Шань і Памір, тэрмальныя крыніцы маюць тэмпературу да 50—90 °C, а ў артэзіянскіх басейнах на глыбінях 2000—3000 м свідравінамі - воды з тэмпературай 70—100 °C і больш. У раёнах актыўнага вулканізму крыніцы праыяўляюцца ў відзе гейзераў і струменняў пары, якія выносяць на паверхню паравадзяныя сумесі і пары з глыбінь 500—1000 м, дзе вада знаходзіцца ў перагрэтым стане (150—200 °C). Падобныя аб'екты можна сустрэць на Камчатцы (Паўжэтка), у ЗША (Вялікія Гейзеры), у Новай Зеландыі (Уаіракеі), у Італіі (Лардэрэла), у Ісландыі і іншых месцах. На Курыльскіх астравах газы , якія сілкуюць фумаролы, могуць часткова перахоплівацца падземнымі водамі, якія набываючы характар кіслот, раствараюць горныя пароды і выносяць раствораныя рэчывы ў мора. Склад ----- *Падрабязней гл. таксама*: ***Мінеральная вада*** Мінералізацыя тэрмальных вод, іх хімічны, газавы склад моцна вар'іруецца: ад прэсных і саланаватых гідракарбанатных і гідракарбанатна-сульфатных, кальцыевых, натрыевых, азотных, вуглякіслых і серавадародных да салёных і расольных хларыдных, натрыевых і кальцыева-натрыевых, азотна-метанавых і метанавых, месцамі серавадародных. Гаспадарчае выкарыстанне ------------------------ Макакі купаюцца ў ансэне ў Нагана Гарачыя крыніцы спрадвеку выкарыстоўваліся для лячэння хворых (рымскія, тбіліскія тэрмы), адпаведны раздзел медыцыны называецца бальнеалогія. У Японіі на геатэрмальных крыніцах размяшчаюцца ансэны. Тэрмальныя воды таксама выкарыстоўваюцца для цеплазабеспячэння і ў якасці альтэрнатыўнай крыніцы электрычнасці. Рэйк’явік (сталіца Ісландыі) цалкам абаграваецца цяплом тэрмальных вод. У Італіі, Ісландыі, Мексіцы, Расіі, ЗША і Японіі працуе шэраг электрастанцый на перагрэтых тэрмальных водах з тэмпературай звыш 100 °C. У цеплазабеспячэнні існуе падзел крыніц на слабатэрмальныя (20—50 °C), тэрмальныя (50—75 °C) і высокатэрмальныя (75—100 °C), а ў бальнеалогіі — на цёплыя ці субтэрмальныя (20—37 °C), тэрмальныя (37—42 °C) і гіпертэрмальныя (больш за 42 °C). Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 *Тэрмальныя воды (руск.)* — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі 2. 1 2 М.Ф.Иванова Общая геология. — Москва: Высшая школа, 1974. 3. ↑ Hot spring — Encyclopædia Britannica 4. ↑ Термальные воды(недаступная спасылка) — Словарь по естественным наукам. Глоссарий.ру Літаратура ---------- * *Дворов И. М.* Глубинное тепло Земли / Отв. ред. доктор геолого-минералогических наук А. В. Щербаков. — М.: Наука, 1972. — 208 с. — (Настоящее и будущее человечества). — 15 000 экз. (руск.) * *Мінеральныя воды (руск.)* — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Геатэрмальная крыніца * Справочное руководство гидрогеолога / под редакцией В.М.Максимова. — Л.: Недра, 1979. — Т. 1. — С. 163. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4191517-3 · LCCN: sh85062446 · Microsoft: 2778131859 · NDL: 00568894 · NKC: ph126608 |

**Лепельскі контрнаступ**, таксама *Бітва пад Сянно* — савецкі наступ сіламі дзвюх механізаваных карпусоў у кірунку горада Лепель, пачаты 6 ліпеня 1941 года з мэтай спыніць прасоўванне ўдарных частак вермахта на цэнтральным кірунку праз так званыя Смаленскія вароты (водападзел рэк Днепр і Заходняя Дзвіна) і аднавіць становішча на Заходнім фронце — завяршылася паразай для РККА. Заключная частка Беларускай стратэгічнай абарончай аперацыі. Адна з найбуйнейшых танкавых бітваў Другой сусветнай вайны, частка Віцебскай бітвы. Папярэднія падзеі ----------------- Пасля ўзяцця Мінска і разгрому асноўных сіл Заходняга фронта ў Беластоцкім і Мінскім «катлах» нямецкія ўдарныя злучэнні пачалі прасоўванне да мяжы рэк Заходняя Дзвіна і Днепр, з тым каб затым пачаць новы наступ на Маскоўскім кірунку. На Віцебскім кірунку наступаў 39-ы матарызаваны корпус (камандуючы — генерал танкавых войскаў Р. Шміт) са складу 3-й танкавай групы Гота. 7-я танкавая дывізія (генерал-маёр Ханс фон Функ), якая ішла ў авангардзе 4 ліпеня ўзяла Лепель і працягнула прасоўванне на ўсход. Захоп Віцебска павінен быў забяспечыць далейшы наступ на Смаленск і, далей, на Маскву. Паўднёвей, уздоўж Маскоўскай шашы, наступаў нямецкі 47-ы матарызаваны корпус (генерал танкавых войскаў Ёахім Лемельзен; у авангардзе — 18-я танкавая дывізія) 2-й танкавай групы Гудэрыяна, якая мела мэту выйсці ў раён Оршы. Для забеспячэння сувязі паміж 39-м і 47-м мотакарпусамі (і стыку паміж 2-й і 3-й танкавымі групамі) на Сянно была накіравана 17-я танкавая дывізія (генерал-маёр К. фон Вэбер). Планы савецкага камандавання ---------------------------- Для таго, каб спыніць праціўніка, савецкае камандаванне вырашыла ажыццявіць удар па надыходзячай групоўцы праціўніка сіламі двух свежых механізаваных карпусоў. Новы камандуючы Заходнім фронтам маршал С. К. Цімашэнка, які прыбыў у войскі, у сваёй Дырэктыве № 16 у ноч на 5 ліпеня загадаў: > > Падрыхтаваць контрудар 7-м і 5-м механізаванымі карпусамі ва ўзаемадзеянні з авіяцыяй у кірунках Астроўна і Сянно, для чаго 7-ы механізаваны корпус засяродзіць у раёне Лёзна і 5-ы механізаваны корпус у раёне Дзевіна, ст. Стайкі, Арэхаўск. Поспех развіваць 7-м механізаваным корпусам у кірунку Камень, Кублічы і 5-м механізаваным корпусам — на Лепель…— > > Глыбіня ўдараў: для 5-га мехкорпуса да 140 км — з раёна Высокае на Сянно, Лепель, і для 7-га мехкорпуса да 130 км — з раёна Рудня на Бешанковічы, Лепель. Пасля выхаду ў раён Лепеля 7-ы мехкорпус павінен быў ажыццявіць удар у фланг і тыл полацкай групоўкі праціўніка (57-га матарызаванага корпуса 3-й танкавай групы), 5-ы механізаваны корпус павінен быў развіваць наступ на захад, на Глыбокае і Докшыцы. З поўдня наступ забяспечвала 1-я мотастралковая дывізія, якая абаранялася ўздоўж Маскоўскай шашы супраць нямецкай 18-й танкавай дывізіі і якую ўзмацнілі 115-м танкавым палком 57-й танкавай дывізіі. Аднак яе баявыя дзеянні звычайна апісваюць асобна (глядзіце Абарона Барысава). Пачатак наступу вызначаўся на раніцу 6 ліпеня. Сілы бакоў ---------- ### Чырвоная армія * 5-ы механізаваны корпус (генерал-маёр Ілля Пракопавіч Аляксеенка) + 13-я танкавая дывізія (палкоўнік Фёдар Усцінавіч Грачоў) + 17-я танкавая дывізія (палкоўнік Іван Пятровіч Карчагін) + Атрад 109-й матарызаванай дывізіі 5-ы механізаваны корпус перакідаўся з Украіны ў раён на усход ад Оршы: танкавыя часці прыбылі да 4 ліпеня, іншыя працягвалі выгружацца да 8 ліпеня, асноўныя сілы 109-й матарызаванай дывізіі, тылавыя і рамонтныя часці не прыбылі наогул (рашэннем камандавання механізаваны корпус абслугоўваў армейскі зборны пункт аварыйных машын у Оршы). Таксама ва Украіне засталіся разведбатальён і батальён сувязі 13-й танкавай дывізіі. Усяго корпус меў на ўзбраенні 927 танкаў. * 7-ы механізаваны корпус (генерал-маёр Вінаградаў, Васілій Іванавіч Вінаградаў) + 14-я танкавая дывізія (палкоўнік Іван Дзмітрыевіч Васільеў) + 18-я танкавая дывізія (генерал-маёр Фёдар Цімафеевіч Рэмізаў) 7-ы механізаваны корпус з пачаткам вайны пачаў рух на захад з Маскоўскай ваеннай акругі і да 30 чэрвеня засяродзіўся ў раёне Лёзна. 1-я мотастралковая дывізія была выведзена з падначалення корпуса і перакінута ў раён Барысава, дзе адразу ўступіла ў бой (гл. Абарона Барысава). Да пачатку баёў корпус (без 1 мотастралковай дывізіі) меў на ўзбраенні 507 танкаў. У склад савецкай 20-й арміі (камандуючым напярэдадні наступу прызначаны генерал-лейтэнант Павел Аляксеевіч Курачкін), акрамя дзвюх механізаваных карпусоў, уваходзіў 69-ы стралковы корпус (153-я, 229-я і 233-я стралковыя дывізіі), які займаў дэфіле (вузкі прах, па яком маглі прайсці войскі) Віцебск—Орша, і некалькі асобных стралковых дывізій. Паводле даных Л. Н. Антонава, 20-я армія была дадаткова ўзмоцнена 4 артпалкамі і 5 зенітнымі артдывізіёнамі. Усяго яна налічвала больш за 130 тыс. асабовага складу, звыш 1000 танкаў, 1500 гармат і мінамётаў, у тым ліку больш за 600 мінамётаў і 500 супрацьтанкавых гармат. А. В. Ісаеў удакладніў колькасць бранятэхнікі: у абодвух механізаваных карпусах на ўзбраенні знаходзілася больш за 1400 танкаў, у тым ліку 47 КВ і 49 Т-34. Акрамя таго, мелася каля 330 бронеаўтамабіляў. Дзеянні 20-й арміі з паветра падтрымлівала 23-я змяшаная авіядывізія (169-ы і 170-ы знішчальныя авіяпалкі, 213-ы і 214-ы бамбавальныя авіяпалкі, 430-ы штурмавы авіяполк Осназ (Осназ — фарміраванні асабовага прызначэння ГРУ) і 401-й знішчальны авіяполк Осназ), усяго 124 самалёта, з іх 26 няспраўных. Загад на падтрымку наступу атрымала таксама 12-я бамбавальная авіядывізія, якая базавалася ў раёне Віцебска, якая да гэтага часу ўжо панесла вялікія страты. Паводле справаздачы камандуючага ВПС Заходняга фронту, на 8 ліпеня (у разгар контрудару) авіяцыя 20-й арміі налічвала 58 самалётаў; яшчэ 166 самалётаў знаходзіліся ў франтавым падначаленні. ### Вермахт З нямецкага боку ў танкавай бітве паўднёва-заходней Віцебска прынялі ўдзел спачатку 7-я і 17-я танкавыя дывізіі вермахта. * 7-я танкавая дывізія (генерал-маёр Ханс фон Функ) мела ў сваім складзе танкавы полк трохбатальённага складу: са 265 танкаў, якія былі ў ёй на 22 чэрвеня 1941 года, спраўнымі заставаліся 149 адзінак. Магчыма, яшчэ нейкі лік танкаў атрымалася аднавіць і паставіць у лад (беззваротныя страты на 30 чэрвеня склалі ўсяго 25 танкаў, так што прырост колькасці танкаў за тыдзень можа быць значным — тэарэтычна да 90 адзінак). 7-й танкавай дывізіі таксама быў нададзены 101-ы асобны батальён агнямётных танкаў (каля 70 танкаў), які прыбыў у дывізію як раз 6 ліпеня. * 17-я танкавая дывізія (генерал-маёр Карл фон Вэбер) мела танкавы полк дзвюхбатальённага складу. Паводле даных Аляксей Валер’евіч Ісаеў, да 4 ліпеня 17-я танкавая дывізія налічвала ўсяго 80 з 239 танкаў і БТР, якія былі на пачатак кампаніі. У выніку, у дзвюх нямецкіх танкавых дывізіях, якія супрацьстаялі савецкім механізаваным корпусам, налічвалася ад 300 да 400 танкаў. 9 ліпеня ў раён баёў падышла нямецкая 12-я танкавая дывізія (генерал-маёр Ёзэф Гарпе; да 4 ліпеня спраўнымі заставаліся 209 адзінак тэхнікі з 220, якія былі на пачатак вайны). З паветра дзеянні нямецкіх войскаў падтрымліваў 8-ы авіякорпус, якім камандваў Вольфрам фон Рыхтгофен. Баявыя дзеянні -------------- Баявыя дзеянні на паўночным флангу савецкага Заходняга фронту. 1-10.VII.1941 1. Лінія Полацкага ўмацаванага раёна. 2. Атачэнне атрада савецкай 17-й танкавай дывізіі ў раёне Цотава, Тоўпіна. З-за адсутнасці ўзаемадзеяння паміж савецкімі механізаванымі карпусамі і нават асобнымі танкавымі дывізіямі баявыя дзеянні звяліся да разрозненых баёў на р. Чарнагосніца, у раёне Сянно (у паласе наступу 7-га механізаванага корпуса) і ў раёне Тоўпіна, Цотава (у паласе наступу 5-га механізаванага корпуса). ### 14-я танкавая дывізія, Чарнагосніца Савецкая 14-я танкавая дывізія, пачаўшы наступ 6 ліпеня, не змагла пераадолець абарону праціўніка на мяжы р. Чарнагосніца ўсходней Бешанковічы. Паводле вынікаў бою 6 ліпеня камандуючы 20-й арміяй генерал-лейтэнант П. А. Курачкін даносіў маршалу С. К. Цімашэнка: «*Адсутнасць поспеху ў корпусе тлумачу няўменнем камандавання арганізаваць бой, адсутнасцю ўзаемадзеяння паміж артылерыяй і танкамі, слабай працай штабоў, недастатковай падтрымкай і прыкрыццём з боку авіяцыі, што дазваляе авіяцыі праціўніка беспакарана бамбаваць часці корпуса…*» Нягледзячы на гэта, увесь наступны дзень 7 ліпеня 14-я танкавая дывізія працягвала беспаспяхова атакаваць мяжу р. Чарнагосніца. Паводле справаздачы камандзіра 14-й танкавай арміі палкоўніка І. Д. Васільева, у баі 7 ліпеня ўдзельнічала 126 танкаў: з іх КВ-1 — 11, Т-34 — 24. У баі было страчана больш за 50 % танкаў і больш за 200 чалавек забітымі і параненымі. Нямецкія крыніцы кажуць пра знішчэнне 74 савецкіх танкаў, што ў цэлым супадае з савецкімі данымі. Існуе меркаванне, што асноўным чыннікам няўдалых дзеянняў 14-й танкавай дывізіі была няправільная пастаноўка задачы і адсутнасць агнявога забеспячэння наступу. Дывізія атакавала абарону праціўніка, насычануюсупрацьтанкавымі сродкамі і размешчаную за натуральнай супрацьтанкавай мяжой у выглядзе ракі з забалочанымі берагамі. Спроба пад агнём праціўніка навесці пераправы і атакаваць праціўніка асноўнымі сіламі танкавых палкоў прывяла да вялікіх страт тэхнікі яшчэ на этапе фарсіравання ракі, да пераходу ў напад. Толькі ўвечар 7 ліпеня 14-я танкавая дывізія атрымала загад змяніць кірунак галоўнага ўдару, аднак да гэтага часу яна страціла баяздольнасць з-за высокіх страт. ### 18-я танкавая дывізія, Сянно 6 ліпеня перадавы атрад нямецкай 17-й танкавай дывізіі захапіў Сянно, аднак ужо ўвечар быў выбіты часткамі савецкай 18-й танкавай дывізіі. 7 ліпеня разгарнуліся жорсткія баі за Сянно, але ўжо на наступны дзень савецкая 18-я танкавая дывізія, не дачакаўшыся падтрымкі іншых частак, змушана была адступіць. ### 5-ы механізаваны корпус Дывізіі 5-га механізаванага корпуса таксама пачалі наступ 6 ліпеня, з-за раскіслых пасля летніх ліўняў дарог прасоўваліся вельмі павольна і да 20:00 змаглі прайсці ў кірунку Лепеля толькі 13-15 км. 7 ліпеня яны атакавалі расцягнутыя паходныя калоны нямецкай 17-й танкавай дывізіі, якія прасоўваліся на Сянно, а перадавы атрад (узмоцнены 17-ы мотастралковы полк маёра Д. Ф. Міхайлаўскага) прарваўся ў раён Цотава і Тоўпіна. У выніку парадкі нямецкай танкавай дывізіі былі разарваны. Аднак пакіданне Сянно часткамі 7-га механізаванага корпуса 8 ліпеня рэзка пагоршыла становішча дывізій 5-га механізаванага корпуса. Часці нямецкіх 7-й і 17-й танкавых дывізій атакавалі з боку Сянно ў фланг і тыл 5-ы механізаваны корпус, у выніку чаго яго перадавыя часці апынуліся ў атачэнні. ### Запыненне савецкага наступу 9 ліпеня а 16:30 у сувязі з наступам праціўніка на поўначы ад Віцебска савецкі наступ быў прыпынены, і паступіў загад вывесці з бою часці механізаванага корпуса. Рэшткі 5-га механізаванага корпуса адышлі ў раён Оршы, дзе па загадзе камандуючага 20-й арміяй П. А. Курачкіна занялі мяжу абароны «па-пяхотнаму». Пры выхадзе з атачэння загінуў камандзір 25-га танкавага палка 13-й танкавай дывізіі палкоўнік А. Н. Мурашак. Рэшткі мотастралковага палка 17-й танкавай дывізіі вырваліся з атачэння толькі 20 ліпеня. Страты ------ Паводле даных даследавання «Год 1941 — урокі і высновы» (1992), усяго за час Лепельскага контрнаступу савецкія войскі страцілі 832 танка. А. В. Ісаеў прыводзіць страты 5-го механізаванага корпуса (без уліку атрада 17-й танкавай дывізіі, які быў у атачэнні) у 646 чалавек (у тым ліку 138 забітых і 357 зніклых без вестак). Паводле журнала баявых дзеянняў 5-га механізаванага корпуса, у выніку баёў 8-10 ліпеня ў раёне Тоўпіна і Цотава страты склалі: > > 13 Танкавая дывізія — 82 танка, 11 машын, 3 трактары, 1 бранемашына. > > 17 Танкавая дывізія — 244 танка, 8 трактароў, 20 машын. > > Атрад 109 Мотастралковай дывізіі — 40 танкаў, 1 машына. > > Корпусныя часці — 11 бранемашын. > > > > Страты праціўніка невядомы. У тым жа даследаванні 1992 ода гэтыя страты ацэнены: да 4 пяхотных палкоў, некалькі артбатарэй і да 300 танкаў. Аднак гэтыя даныя відавочна завышаны, бо «4 пяхотных палка і 300 танкаў» — гэта амаль усё сілы, якія размяшчаў праціўнік у паласе савецкага контрудару і якімі ён пасля пералічаных страт працягнуў наступ на Смаленскім кірунку. Наступствы ---------- Савецкі контрнаступ скончыўся няўдачай. Скаваўшы дзеянні савецкіх войскаў часткай сваіх сіл, нямецкі 39-ы матарызаваны корпус фарсіраваў 8 ліпеня Заходнюю Дзвіну трыма дывізіямі ў раёне Улы. 9 ліпеня 20-я танкавая дывізія 39-га матарызаванага корпуса 3-й танкавай групы Г. Гота ўварвалася ў Віцебск. Праціўніку нават не прыйшлося змяняць свае планы. 9 ліпеня 1941 года начальнік нямецкага Генеральнага штаба генерал-палкоўнік Франц Гальдэр запісаў у свой дзённік: «*На паўночным флангу 2-й танкавай групы праціўнік распачаў шэраг моцных контратак з кірунку Орша супраць 17-й танкавай дывізіі. Гэтыя контратакі атрымалася адбіць. Нашы страты ў танках малаважныя, аднак людскія страты даволі вялікія…*» Увечар гэтага ж дня ён запісаў: «З прычыны паслаблення націску праціўніка ў раёне Сянно 2-й танкавай групе атрымаецца перайсці ў наступ у адпаведнасці з планам, а менавіта — 10.7 на ўчастку ад Старога Быхава і паўночней…» Акрамя таго, цяжкія страты ў двух механізаваных карпусах палегчылі праціўніку ў наступныя дні прарыў у раён Смаленска. Ацэнка ------ Даклад генерал-маёра танкавых войскаў А. В. Борзікава: > > 5-ы і 7-ы механізаваныя карпусы б’юцца добра, дрэнна толькі тое, што іх страты вельмі вялікія. Прычым самыя сур’ёзныя — ад авіяцыі праціўніка, якая ўжывае паліванне запальнай сумессю… Памяць ------ * На р. Чарнагосніца ў месцы яе скрыжавання Бешанковіцкай шашай усталяваны памятны знак. * У 2011 годзе ў Сянно ў памяць аб савецкім контрнаступе 1941 года адкрыты помнік у выглядзе танка ІС-3. * У 2015 годзе пецярбургская кінастудыя «PARTIZAN» пачала працу над поўнаметражным фільмам пра герояў-танкістаў 1941 года — «Сталь» — на прыкладзе экіпажа Івана Коласава, чый ліст з далёкага 1941 года лёг у аснову сцэнара. * У 2019 годзе выйшаў дакументальны фільм «Бітва пад Сянно». Гл. таксама ----------- * Бітва за Дубна — Луцк — Броды (1941) * Бітва пад Прохараўкай (1943) Крыніцы ------- 1. ↑ Сборник боевых документов № 35. **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 20 мая 2010. Праверана 28 красавіка 2022. 2. 1 2 3 4 5 Исаев 2010. 3. ↑ Глава 2. Через Березину к Днепру; ссылка на А. Герасимовича. Архівавана 13 жніўня 2012. // Мартов В. Ю. Белорусские хроники. 1941 год. 4. ↑ Броня крепка и танки наши быстры **(нявызн.)**. www.spbdnevnik.ru. Літаратура ---------- * *Антонов Л. Н.* Решение проблемы отражения вторжения противника в начальном периоде войны по опыту 20-й армии на лепельском направлении. Учебный материал. Военная орденов Ленина и Октябрьской революции Краснознамённая Академия Бронетанковых войск им. Маршала Советского Союза Р. Я. Малиновского. Кафедра истории военного искусства. — М.: Издательство Министерства обороны РФ, 1993. * Бутков В. В. Контрудар 5-го механизированного корпуса на лепельском направлении (6—11 июля 1941 года). // Военно-исторический журнал. — 1971. — № 9. — С.59-65. * Дриг Е. Механизированные корпуса РККА в бою. — М.: АСТ, 2005. ISBN 5-17-024760-5. * *Исаев А. В.* Неизвестный 1941. Остановленный блицкриг. — М.: Яуза, Эксмо, 2010. — 480 с. — ISBN 978-5-699-41198-6. * *Коломиец М. В.* 1941: «Последний парад» мехкорпусов Красной Армии. — М: Стратегия КМ, Яуза, Эксмо, 2013. — (Война и мы. Танковая коллекция). — ISBN 978-5-699-63202-2. * Мартов В. Ю. Белорусские хроники. 1941 год. Глава 2. Через Березину к Днепру. Спасылкі -------- * Ах, утону я в Западной Двине… (песня) * Сяргей Буткевіч: Танкі гарэлі, як свечкі * Дакументальны фільм «Сілін» Успаміны Вячаслава Пятровіча Сіліна: Механіка — кіроўцы танка БТ-7 33 палка 17 танкавай дывізіі 5 механізаванага корпуса.

**Іван Кірылавіч Васюта** (укр. Іван Кирилович Васюта нар.14 студзеня 1924 — 25 снежня 2013) — выкладчык гісторыі, доктар гістарычных навук, прафесар, рэктар Івана-Франкоўскага педагагічнага інстытута імя Васіля Стэфаніка (1980–1982). Біяграфія --------- Нарадзіўся 14 студзеня 1924 года ў вёсцы Спаскае Сосніцкага раёна Чарнігаўскай вобласці ў сялянскай сям'і. З дзесяці гадоў працаваў у мясцовым калгасе "Дарога камунізму". У 1938 годзе скончыў Спаскую няпоўную сярэднюю школу, а ў 1941 годзе Сасніцкую сярэднюю школу № 1. З чэрвеня па жнівень 1941 года працаваў інспектарам палітасветы раённага аддзела народнай асветы. У пачатку Другой сусветнай вайны, калі спрабаваў эвакуіравацца, трапіў у акружэнне і быў вымушаны вярнуцца дадому. З верасня 1941 г. па люты 1943 г. разам з бацькам працаваў на сельскай гаспадарцы ў так званай «абшчыне», хаваўся ад вывазу ў Германію. У лютым 1943 года ўступіў у партызанскі атрад генерал-маёра Аляксея Фёдарава, які дзейнічаў у Карапецкім раёне Чарнігаўскай вобласці. Удзельнічаў у рэйдзе атрада ім Сталіна Заходняй Украіны і Беларусі. У красавіку 1944 г. пасля расфарміравання партызанскіх атрадаў О. Фёдарава быў накіраваны ў органы НКУС. Да вызвалення Львова знаходзіўся ў групе войскаў НКУС у Львоўскай вобласці, пазней у горадзе Крамянец Цярнопальскай вобласці. З чэрвеня 1944 года працаваў у другім аддзеле міліцыі Львова пашпартыстам і ўчастковым. Працуючы ў органах НКУС, адначасова скончыў падрыхтоўчыя курсы пры Львоўскім універсітэце імя Івана Франко. У 1945 годзе паступіў на гістарычны факультэт гэтага ўніверсітэта, які скончыў з адзнакай у 1950 годзе і атрымаў рэкамендацыю ў аспірантуру. У 1954 г. абараніў кандыдацкую дысертацыю «*Становішча і барацьба рабочага класа Заходняй Украіны (1920–1929 гг.)»*, якая была накіравана ў Станіслаўскі (Івана-Франкоўскі) педагагічны інстытут старшым выкладчыкам гісторыі СССР. Дацэнт (1961), загадчык кафедры гісторыі СССР і Украінскай ССР (1964). У 1972 годзе абараніў доктарскую дысертацыю «*Аграрныя адносіны і рэвалюцыйная барацьба сялянства Заходняй Украіны 1919-1939 гг.»*. У 1973 годзе - прарэктар па навуковай рабоце. У 1975 г. прысвоена вучонае званне прафесара. 20 сакавіка 1980 года І. К. Васюту быў прызначаны рэктарам Івана-Франкоўскага педагагічнага інстытута, але па стане здароўя 15 верасня 1982 года пакінуў кіруючую пасаду. У 1984 годзе пакінуў пасаду загадчыка кафедры гісторыі СССР і УССР, пазней стаў прафесарам кафедры гісторыі СССР Львоўскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Івана Франко. У 1992–1997 гадах — прафесар кафедры славянскіх краін гэтага ўніверсітэта. Аўтар 16 манаграфій, каля 200 навуковых, навукова-папулярных і метадычных прац. У сферу навуковых інтарэсаў уваходзілі праблемы палітычнай і сацыяльна-эканамічнай гісторыі Украіны, рэвалюцыйнага і нацыянальна-вызваленчага руху на заходнеўкраінскіх землях, украінска-польскіх адносін новай і навейшай эпохі, краязнаўства. Найбольшыя дасягненні ў галіне вывучэння аграрнай гісторыі Заходняй Украіны ў міжваенны перыяд. Узнагароды ---------- * Сцяг СССР Ордэн Айчыннай вайны; * Сцяг СССР Медаль Савецкага фонду міру Зноскі ------ 1. 1 2 2. 1 2 3 4 3. ↑

**Выгарлат-Гутынскі хрыбет**, **Вулканічны хрыбет** (укр.: Вигорлат-Гутинський хребет, Вулканічний хребет) — горны масіў Усходніх Карпат у Славакіі, Украіне і Румыніі. Знаходзіцца паміж Паланінскім хрыбтом і Закарпацкай нізінай. Параважаюць вышыні ад 600 да 1000 м, максімальная — 1081 м (г. Бужора). У геалагічнай будове ўдзельнічаюць вулканічныя горныя пароды — андэзіты, андэзіта-базальты, дацыты і туфы пліяцэнавага ўзросту. Сумарная магутнасць эфузіўнай тоўшчы перавышае 1000 м. Характэрны кальдэры. Рэльеф нізкагорна-ўвалісты, эразійна-дэнудацыйны. Адносныя перавышэнні дасягаюць 300—500 м. Паўночна-ўсходнія схілы крутыя, цяжкадаступныя, паўднёва-заходнія — больш спадзістыя, утвараюць сістэму адгор’яў. Вяршыні пераважна купалападобнай формы. Пашыраны эразійныя, асыпныя і селевыя працэсы. Даліны прытокаў Цісы (Ужам, Латарыца, Баржава, Рыка) расчляняюць хрыбет на асобныя масівы — Макавіца, Сіняк, Вялікі Дзіл, Тупы і інш. Да вышыні 450 м хрыбет укрыты пераважна дубовымі, дубова-грабавымі і дубова-букавымі лясамі, вышэй — букавымі. Перадгор’і большай часткай разараны, густа заселены. Літаратура ---------- * *Ковальчук І. П.* Вигорлат-Гутинське вулканічне пасмо // Географічна енциклопедія України : у 3 т. / редколегія: О. М. Маринич (відпов. ред.) та ін. Т. 1. — К. : «Українська радянська енциклопедія» ім. М. П. Бажана, 1989. (укр.)

**Адзі́й Шары́павіч Шары́паў** (1912, с. Марынаўка, цяпер Усходне-Казахстанская вобласць — 1993, Алматы, Казахстан) — казахскі пісьменнік і мовазнавец. Заслужаны настаўнік Казахстана (1957), доктар філалагічных навук (1973). У час Вялікай Айчыннай вайны быў партызанам у Беларусі, пра што напісаў 4 аповесці. Біяграфія --------- У 1938 годзе скончыў Казахскі педагагічны інстытут у Алматы (Казахская ССР). У 1938—1940 гадах выкладаў у школах Алмацінскай вобласці. У лютым 1940 года яго заклікалі ў Чырвоную армію, дзе служыў у 7-й танкавай дывізіі  (руск.) (бел. размешчанай у Ваўкавыску (Беластоцкая вобласць Беларускай ССР). Ад пачатку Вялікай Айчыннай вайны да 6 ліпеня 1941 года адступаў з дывізіяй да Вязьмы (Смаленская вобласць, РСФСР), дзе яе расфарміравалі. У Мухінскіх лясах Ельнінскага раёна стварыў партызанскі атрад, які дзейнічаў у Ершыцкім і Рослаўскім раёнах Смаленскай вобласці. Атрад Сашы, як яго пазней нараклі, увайшоў у склад 2-й Клятнянскай партызанскай брыгады (Бранская вобласць) і падрываў масты ў Краснапольскім раёне Магілёўскай вобласці (Беларуская ССР). У снежні 1941 года атрымаў аскепкавае раненне ў грудзі. У хаце лесніка Рамана Андзіна лекар выдаліў аскепкі без наркозу. Пасля вайны Шарыпаў напісаў аўтабіяграфічную аповесць «Гісторыя аднаго кажушка», якую прысвяціў Еўдакіі Анодзінай, што падарыла яму свой кажух пасля аперацыі. У пачатку кастрычніка 1943 года 2-я Клятнянская брыгада злучылася з Чырвонай арміяй. У 1944—1958 гадах быў намеснікам міністра асветы Казахскай ССР. Спрыяў стварэнню падручнікаў на казахскай мове, за што ў 1957 годзе атрымаў званне «Заслужаны настаўнік Казахстана». У 1958—1963 гадах — міністр асветы Казахскай ССР. Адначасна ў 1959—1962 і 1963—1966 гадах быў дэпутатам Вярхоўнага Савета Казахскай ССР 5-га і 6-га скліканняў. У 1963—1966 гадах — міністр замежных спраў і намеснік старшыні Савету міністраў Казахскай ССР. У 1966—1971-м — 1-ы сакратар Саюза пісьменнікаў Казахстану і сакратар Саюза пісьменнікаў СССР. Адначасна ў 1966—1970 гадах быў дэпутатам Вярхоўнага Савета СССР 7-га склікання, дзе займаў пасаду намесніка старшыні Савета Саюза. Напісаў пра беларусаў і Беларусь аповесці «Дачка партызана» (каз.: Партизан қызы), «Помста» і «Зоркі ў цямніцы» (каз.: Қапастағы жұлдыздар). Сустракаўся з народнымі паэтамі Беларусі Петрусём Броўкам і Максімам Танкам. Стварыў сцэнарый кінафільма «Лясная балада», які паказалі на фестывалях у Алматы і Ташкенце (Узбекская ССР). У 1971—1979 гадах працаваў старэйшым навуковым супрацоўнікам у Інстытуце літаратуры і мастацтва Акадэміі навук Казахскай ССР. У 1973 годзе атрымаў званне доктара філалагічных навук. У 1979—1993 гадах быў кіраўніком Інстытута літаратуры і мастацтва НАН Казахстану. У 1985 годзе наведаў Краснапольскі раён Беларусі. Быў першым казахам, чыё імя ўключылі ў Брытанскую энцыклапедыю. Зноскі ------ 1. ↑ Часам *Адзі*, як у: *Ніна Шчарбачэвіч.* Тканка літаратурнага працэсу // *Жырандоля*. — 3 сакавіка 2018. — № 9 (405). 2. 1 2 *Мікола Берлеж.* Беларусь — яго лёс // *Звязда* : газета. — 29 кастрычніка 2013. — № 204 (27569). — С. 4. — ISSN 1990-763x. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | GND: 1150537728 · ISNI: 0000 0000 2514 6509 · LCCN: n85028219 · VIAF: 50645773 |

**Ва́ртасць** — увасобленая ў тавары і арэчаўленая ў ім праца таваравытворцаў; грамадская ўласцівасць тавару, якая выяўляецца ва ўмовах таварнай вытворчасці  (руск.) (бел. пры абмене  (руск.) (бел. аднаго тавару на іншы; аснова цаны тавару. Адрозніваюць спажывецкую і менавую вертасці. Спажывецкая вартасць — каштоўнасць рэчы, яе здольнасць задавальняць чалавечыя патрэбы непасрэдна (хлеб, адзенне, жыллё) і ўскосна (машыны, станкі, сыравіна). Усе тавары — розныя як спажывецкія вартасці (па якасці), але аднолькавыя як вартасць, бо ствараюцца ў вытворчасці і з'яўляюцца прадуктам працы. Велічыня вартасці тавару залежыць ад колькасці рабочага часу, неабходнага для вырабу гэтага тавару. Розныя таваравытворцы затрачваюць на вытворчасць аднаго і таго ж тавару неаднолькавую колькасць працы (часу), таму тавары маюць розную індывідуальную вартасць. Але яна не можа вызначаць грамадскую (рыначную) вартасць  (руск.) (бел.. Таваравытворцы звязаны паміж сабой сістэмай грамадскага падзелу працы  (руск.) (бел. і таму вырабляюць тавары на продаж (адзін для аднаго), у выніку чаго іх праца набывае грамадскі характар. Таму грамадская (рыначная) вартасць вызначаецца грамадска неабходным рабочым часам, ці часам, які затрачваецца на вытворчасць асноўнай масы тавараў гэтага віду. Формай выяўлення вартасці на рынку з'яўляецца менавая вартасць — прапорцыя, у якой адны тавары абменьваюцца на іншыя. Яна вызначаецца законам, які патрабуе абмену таварамі паводле іх грамадскай (рыначнай), а не індывідуальнай вартасці. Гэты закон выступае галоўным рэгулятарам таварнай вытворчасці, эканамічных адносін  (руск.) (бел. паміж таваравытворцамі. Ён вымушае прадпрымальнікаў змяншаць індывідуальны рабочы час да ўзроўню грамадска неабходнага, а яшчэ лепш — ніжэй за яго, што гарантуе перамогу ў канкурэнтнай барацьбе і прыбытковасць вытворча-гаспадарчай дзейнасці. Тым самым ён стымулюе навукова-тэхнічны прагрэс, удасканаленне вытворчасці, павышэнне прадукцыйнасці працы. Пачатак тэорыі працоўнай вартасці паклалі У. Пеці, А. Сміт, Д. Рыкарда, навукова абгрунтаваў яе К. Маркс. Некаторыя вучоныя-эканамісты лічаць, што менавыя прапорцыі вартасці тавараў вызначаюцца не затрачанай на іх выраб грамадскай працай, а іх спажывецкай вартасцю (каштоўнасцю); на гэтай канцэпцыі заснавана тэорыя гранічнай карыснасці  (руск.) (бел.. Існуе таксама тэорыя прадукцыйнасці, паводле якой вартасць — вынік дзеяння З фактараў вытворчасці — працы, зямлі і капіталу. У гістарычным развіцці вартасць прайшла наступныя формы ў працэсе абмену - простую, адзінкавую, ці выпадковую (тавары — на тавар), поўную, ці разгорнутую (адзін тавар — на многія тавары), усеагульную (усе тавары — на тавар-эквівалент) і грашовую (усе тавары — на грошы). Грашовая форма вартасці дала прастор развіццю таварнай вытворчасці, ініцыятывы прадпрымальнікаў, гандлёвых сувязяў. У гэтых умовах грошы сталі асновай узнікнення капіталу. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 4. — 480 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 4). | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (онлайн) · Universalis · Сучаснай Украіны | | Нарматыўны кантроль | GND: 4065654-8 · LCCN: sh85124083 |

**«Пранясі́, бо́жа, хма́ру»** (руск.: Пронеси, боже, хмару) — беларускі дакументальны фільм, зняты на кінастудыі «Беларусьфільм» (студыя «Летапіс») у 1990 годзе. Сюжэт ----- Спяваюць народныя выканаўцы Віцебскага Паазер’я і Гродзеншчыны. Над фільмам працавалі --------------------- * сцэнарыст-этнамузыколаг — Зінаіда Мажэйка * рэжысёр-аператар — Алег Шклярэўскі * гукааператары — Леанід Вяжневец, Ігар Чумакоў * рэдактар — Уладзімір Мароз * дырэктар — Таццяна Афанасьева Узнагароды ---------- Фільм адзначаны дыпломам «Лепшы фільм аб нацыянальным музычным фальклоры» на V Міжнародным кінафестывалі візуальнай антрапалогіі ў Пярну ў 1991 годзе, дыпломам «Бронзани витез» у катэгорыі дакументальных фільмаў на II міжнародным фестывалі «Залаты Віцязь» у Югаславіі ў 1993 годзе. Аўтарскі калектыў у складзе З. Мажэйка, Н. Савы і А. Шклярэўскага за стварэнне цыкла музычна-этнаграфічных кінафільмаў (у т. л. «Пранясі, божа, хмару») у 1994 годзе атрымаў Дзяржаўную прэмію Рэспублікі Беларусь. Зноскі ------ 1. ↑ 1990 - Пранясі, Божа, хмару [дак. фільм] **(нявызн.)**(недаступная спасылка). #Этнаўсё. Архівавана з першакрыніцы 22 чэрвеня 2020. Праверана 20 чэрвеня 2020. Спасылкі -------- * «Пранясі, божа, хмару» на YouTube

Не блытаць з Мілефіёры. **Мільфлёр** (фр.: mille-fleurs — «тысяча кветак») — асаблівы від шпалераў XV—XVI стст. з аднатонным фонам, усеяным кветкамі або лісцем. Прыклады -------- Мільфлёры былі шырока распаўсюджаныя ў шпалерным ткацтве ўсяго франка-фламандскага рэгіёну, але верагодна, што першапачаткова яны з'явіліся ў Францыі, у прыватнасці ў Турэні — правінцыі, якая традыцыйна лічыцца галоўным цэнтрам выпрацоўкі такіх шпалераў. Іх узнікненне адносіцца да XV стагоддзя, калі вытворчасць французскіх шпалераў з-за Стогадовай вайны перамясцілася з Парыжа ў гарады, размешчаныя ў басейне Луары. Як мяркуецца, мільфлёры з'явіліся пад уплывам традыцыйнага звычаю, што існаваў у Францыі: маршрут працэсіі ў дзень Свята Цела Хрыстова ўпрыгожваўся тканінамі са мноствам прымацаваных да іх жывых кветак. Характарыстыкі -------------- Сюжэты мільфлёраў вельмі разнастайныя: гэта могуць быць алегорыі, сцэны са свецкага жыцця, рэлігійныя або міфалагічныя сюжэты. Акрамя раслінных матываў часта адлюстроўваюцца таксама жывёлы і птушкі. Фон бывае чырвоным, зялёным, цёмна-сінім, радзей белым або жоўтым. Кветкі на гэтым фоне могуць быць размешчаны вельмі шчыльна або больш рэдка; адлюстроўвацца гранічна натуралістычна або стылізавана. Часцяком не складае працы пазнаць намаляваныя расліны; спецыялісты налічваюць на мільфлёрах каля сотні відаў. Усе яны мелі пэўнае сімвалічнае значэнне, якое лёгка прачытваюцца сярэднявечным гледачом. Прыклады -------- Адзін з самых вядомых мільфлёраў — цыкл з шасці шпалераў «Дама з аднарогам». На сінім фоне прадстаўлены кветкі, сярод якіх гваздзікі, гладыёлусы, ружы, цюльпаны, язмін, браткі, барвенак, крокусы, ландыш, першацветы, касачы, фіялкі, лілеі, півоні, гіяцынты, цыкламены, рамонкі і іншыя. На чырвоным фоне намаляваныя зрэзаныя кветкі, якія ляжаць на зямлі. Як мяркуецца, гэта звязана з традыцыяй усыпаць зямлю кветкамі ў дні вялікіх святаў. Іншыя вядомыя мільфлёры — «Сцэны з жыцця сеньёраў», «Канцэрты на ўлонні прыроды», «Трыумф смерці, ці Тры мойры». Галерэя ------- * Фрагмент шпалеры з гербам сям'і Джовіа. Бругэ, 1543-52 гг.Фрагмент шпалеры з гербам сям'і Джовіа. Бругэ, 1543-52 гг. * Аднарог, узяты ў палон. Шпалера. Паўднёвыя Нідэрланды. Каля 1500г. Метраполітэн-музей (Нью-Ёрк)Аднарог, узяты ў палон. Шпалера. Паўднёвыя Нідэрланды. Каля 1500г. Метраполітэн-музей (Нью-Ёрк) * Аднарог. XVI стагоддзе.Аднарог. XVI стагоддзе. * Шпалера «Аднарог абараняецца», з цыклу «Паляванне на аднарога». 1495–1505 г.Шпалера «Аднарог абараняецца», з цыклу «Паляванне на аднарога». 1495–1505 г. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Encyclopædia Universalis. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFEncyclopædia\_Universalis (даведка) 2. 1 2 Матюхина. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFМатюхина (даведка) 3. 1 2 Le fond mille-fleurs. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFLe\_fond\_mille-fleurs (даведка) Спасылкі -------- * *А. Мацюхіна*. Таямнічы свет мільфлёраў (фр.). Праверана 20 снежня 2015. (фр.) * *Nicole de Reynes*. Millefleurs, tapisserie (фр.). Encyclopædia Universalis. Праверана 20 снежня 2015. * Le Fond Mille-Fleurs dans la Tapisserie de la Dame à la Licorne (фр.). Праверана 20 снежня 2015. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Universalis |

**Хэ Чжэньлян** (кіт. трад. 何振梁, піньінь *Hé Zhènliáng*; 29 снежня 1929 — 4 студзеня 2015) — кітайскі спартыўны дзеяч, ганаровы старшыня Алімпійскага камітэта Кітая  (руск.) (бел. ганаровы старшыня камісіі па культуры і алімпійскай адукацыі МАК. Біяграфія --------- Нарадзіўся 29 снежня 1929 года ў павеце Усі правінцыі Цзянсу Кітайскай рэспублікі; яго сям’я паходзіла з правінцыі Чжэцзян. У 1950 годзе атрымаў ступень бакалаўра на факультэце электратэхнікі ва Універсітэце Аўрора ў Шанхаі. У 1953 годзе ажаніўся з Лян Ліцзюань. Пасля ў іх нарадзіліся сын Хэ Ян і дачка Хэ Чжэнь. У 1954 годзе ўступіў у Камуністычную партыю. У 1964 годзе стаў намеснікам генеральнага сакратара Кітайскай асацыяцыі гімнастыкі. У 1980 годзе атрымаў медаль Нацыянальнай спартыўнай пашаны Кітая. У 1981 годзе быў абраны ў Міжнародны алімпійскі камітэт. У 1982 годзе стаў генеральным сакратаром Алімпійскага камітэта Кітая  (руск.) (бел. з 1986 — намеснікам старшыні, і з 1989 па 1994-старшынёй. Пасля гэтага — ганаровым старшынёй. У 1985 годзе быў прызначаны намеснікам дырэктара Дзяржаўнай камісіі па спорце, а таксама абраны ў выканкам МАК. З 1989 па 1993 год — віцэ-прэзідэнт Міжнароднага алімпійскага камітэта. З 1995 па 1999 год — старшыня камісіі па культуры МАК, затым па 2009 год — старшыня ўжо аб’яднанай камісіі па культуры і алімпійскай адукацыі, з 2009 — яе ж ганаровы старшыня. Узнагароды ---------- * Вялікі крыж Ордэна грамадзянскіх заслуг (Іспанія, 1992) * Камандор ордэна Святога Карла (Манака, 1993) * Алімпійскі ордэн (2009) Зноскі ------ 1. ↑ Chinese Olympic Committee. (англ.) 2. ↑ The Commission for Culture and Olympic Education. (англ.) 3. 1 2 何振梁 (кіт.) 4. 1 2 He Zhenliang: China’s Mr. Olympics (англ.) 5. 1 2 Mr Zhenliang HE. (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Olympedia | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская | | Нарматыўны кантроль | LCCN: n2009067592 · VIAF: 101408468 |

**Файлавая сістэма** – гэта спецыфічны спосаб захоўвання і арганізацыі іменаваных даных на носьбітах інфармацыі у камп'ютарах, а таксама ў розным іншым электронным абсталяванні: лічбавых камерах, мабільных тэлефонах і г.д. Файлавая сістэма вызначае фармат зместу і спосаб фізічнага захоўвання інфармацыі, якую прынята групаваць у выглядзе файлаў. Канкрэтная файлавая сістэма вызначае памер імя файла (папкі), максімальны магчымы памер файла і падзела, набор атрыбутаў файлу. Некаторыя файлавыя сістэмы прапануюць сэрвісныя магчымасці, напрыклад, размежаванне доступу ці шыфраванне файлаў. Файлавая сістэма звязвае носьбіт інфармацыі з аднаго боку і API для доступу да файлаў — з іншага. Калі прыкладная праграма звяртаецца да файла, яна не мае аніякага уяўлення аб тым, якім чынам размешчана інфармацыя ў канкрэтным файле, таксама, як і на якім фізічным тыпе носьбіта(CD, цвёрдым дыску, магнітнай стужцы, блоку флэш-памяці ці іншым) ён запісаны. Усё, што ведае праграма — гэта імя файла, яго памер і атрыбуты. Гэтыя даныя яна атрымоўвае ад драйвера файлавай сістэмы. Менавіта файлавая сістэма вызначае, дзе і як будзе запісаны файл на фізічным носьбіце (напрыклад, цвёрдым дыску). З пункту гледжання аперацыйнай сістэмы, увесь дыск уяўляе сабой набор кластараў (як правіла, памерам 512 байтаў і болей). Драйверы файлавай сістэмы арганізуюць кластары у файлы і каталогі (якія насамрэч з'яўляюцца файламі, што ўтрымліваюць спіс файлаў у гэтым каталозе). Гэтыя ж драйверы адсочваюць, якія з кластараў у цяперашні час ужываюцца, якія вольныя, якія пазначаны няспраўнымі. Аднак файлавая сістэма не абавязкова наўпрост звязана з фізічным носьбітам інфармацыі. Існуюць віртуальныя файлавыя сістэмы, а таксама сеткавыя файлавыя сістэмы, якія з'яўляюцца толькі спосабам доступу да файлаў, што знаходзяцца на аддаленым камп'ютары. Іерархія каталогаў ------------------ Практычна заўсёды файлы на дысках аб'яднаны ў *каталогі*. У найпростым выпадку ўсё файлы на дадзеным дыску захоўваюцца ў адным каталогу. Такая *аднаўзроўневая* схема ужывалася ў CP/M і ў першай версіі MS-DOS 1.0. *Іерархічная файлавая сістэма* з укладзенымі адзін у другі каталогамі упершыню з'явілася ў Multics, потым у UNIX. ``` Wiki.txt Tornado.jpg Notepad.exe (Аднаўзроўневая файлавая сістэма) ``` Каталогі на розных дысках могуць ствараць некалькі асобных дрэваў, як у DOS/Windows, ці ж яднацца у адно дрэва, агульнае для ўсіх дыскаў, як у UNIX-падобных сістэмах. ``` C: \Program files \CDEx \CDEx.exe \CDEx.hlp \mppenc.exe \Мае дакументы \Wiki.txt \Tornado.jpg D: \Music \ABBA \1974 Waterloo \1976 Arrival \Money, Money, Money.ogg \1977 The Album (Іерархічная файлавая сістэма Windows/DOS) ``` У UNIX існуе толькі адзін каранёвы каталог, а усе астатнія файлы і каталогі укладзены ў яго. Каб атрымаць доступ да файлаў і каталогаў на якім-небудзь дыску, патрэбна *замантаваць* гэты дыск камандай mount. Напрыклад, каб адчыніць файлы на CD, трэба, кажучы простай мовай, сказаць аперацыйнай сістэме: «вазьмі файлавую сістэму на гэтым кампакт-дыску і пакажы яе ў каталозе /mnt/cdrom». Усе файлы і каталогі, што знаходзяцца на CD, з'явяцца у гэтым каталозе /mnt/cdrom, які завецца *пунктам мантавання* (англ.: mount point). У большасці UNIX-падобных сістэм здымныя дыскі (дыскеты і CD), флэш-носьбіты і іншыя вонкавыя прылады захоўвання даных мантуюць у каталог /mnt, /mount ці /media. Unix і UNIX-падобныя аперацыйныя сістэмы таксама дазваляюць аўтаматычна мантаваць дыскі пры загрузцы аперацыйнай сістэмы. ``` /usr /bin /arch /ls /raw /lib /libhistory.so.5.2 /libgpm.so.1 /home /lost+found /host.sh /guest /Pictures /example.png /Video /matrix.avi /news /lost_ship.mpeg (Іерархічная файлавая сістэма ў Unix і UNIX-падобных аперацыйных сістэмах) ``` *Звярніце увагу на ужыванне слэша у файлавых сістэмах Windows, UNIX і UNIX-падобных аперацыйных сістэмах (У Windows ужываецца адваротны слэш «\», а ў UNIX і UNIX-падобных аперацыйных сістэмах просты слэш «/»)* Акрамя таго, варта адзначыць, што вышэйапісаная сістэма дазваляе мантаваць не толькі файлавыя сістэмы фізічных прылад, але і асобныя каталогі (параметр *--bind*) ці напрыклад вобраз ISO (опцыя *loop*). Такія надстройкі, як FUSE, дазваляюць таксама мантаваць целы каталог на FTP і яшчэ вельмі вялікую колькасць розных рэсурсаў. Яшчэ больш складаная структура ужываецца ў NTFS і HFS. У гэтых файлавых сістэмах кожны файл ўяўляе сабой набор *атрыбутаў*. Атрыбутамі лічацца не толькі традыцыйныя толькі чытанне, сістэмны, але і назва файла, памер і нават змест. Такім чынам, для NTFS і HFS тое, што захоўваецца ў файле, — гэта толькі адзін з яго атрыбутаў. Калі прытрымлівацца гэтай логікі, *адзін файл можа ўтрымліваць некалькі варыянтаў змесціва*. Такім чынам, у адным файле можна захоўваць некалькі версій аднаго дакумента, а таксама дадатковыя дадзеныя (іконка файла, звязаная з файлам праграма). Такая арганізацыя тыповая для HFS на Macintosh. Класіфікацыя файлавых сістэм ---------------------------- Па прызначэнню файлавыя сістэмы можна класіфікаваць на наступныя катэгорыі. * Для носьбітаў з адвольным доступам (напрыклад, цвёрды дыск): FAT32, HPFS, ext2 і інш. Так як доступ да дыскаў у разы марудней, чым доступ да аператыўнай памяці, для паляпшэння прадукцыйнасці ў шматлікіх файлавых сістэмах ужываецца асінхронны запіс зменаў на дыск. Для гэтаго ужываецца альбо журналяванне, напрыклад у ext3, ReiserFS, JFS, NTFS, XFS, альбо механізм soft updates і інш. Журналяванне шырока распаўсюджана ў Linux, ужываецца ў NTFS. Soft updates — у BSD сістэмах. * Для носьбітаў з паслядоўным доступам (напрыклад, [[магнітная стужка|магнітныя стужкі QIC і інш. * Для аптычных носьбітаў — CD і DVD: ISO9660, HFS, UDF і інш. * Віртуальныя файлавыя сістэмы: AEFS і інш. * Сеткавыя файлавыя сістэмы: NFS, CIFS, SSHFS, GmailFS Архівавана 7 ліпеня 2009. і інш. * Для флэш-памяці: YAFFS, ExtremeFFS, exFAT. * Трошкі выпадаюць з агульнай класіфікацыі спецыялізаваныя файлавыя сістэмы: ZFS (менавіта файлавай сістэмай з'яўляецца толькі частка ZFS), VMFS (г. з. кластарная файлавая сістэма, якая прызначана для захоўвання іншых файлавых сістэм) і інш. Задачы файлавай сістэмы ----------------------- Асноўныя функцыі любой файлавай сістэмы накіраваны на вырашэнне наступных задач: * іменаванне файлаў; * праграмны інтерфейс работы з файламі для праграм; * адлюстраванне лагічнай мадэлі файлавай сістэмы на фізічную арганізацыю сховішча даных; * арганізацыя ўстойлівасці файлавай сістэмы да збояў сілкавання, памылак апаратных і праграмных сродкаў; * змяшчэнне параметраў файла, неабходных для правільнага яго ўзаемадзеяння з іншымі аб'ектамі сістэмы (ядро, праграмы і інш.). У шматкарыстальніцкіх сістэмах з'яўляецца яшчэ адна задача: ахова файлаў аднаго карыстальніка ад несанкцыянаванага доступу іншага карыстача, а таксама забеспячэнне сумеснай работы з файламі, напрыклад, пры адкрыцці файла адным з карыстальнікаў, для іншых гэты ж файл часова будзе даступны толькі ў рэжыме «толькі чытанне». Зноскі ------ 1. ↑ У сучасных (2010 год) цвёрдых дысках, памер кластара стаў 4096 байтаў 2. ↑ Тут ствараецца віртуальная файлавая сістэма, што служыць пасярэднікам паміж рознымі фарматамі файлавых сістэм.

**АЕК** — грэчаскі мужчынскі баскетбольны клуб з горада Афіны. З’яўляецца часткай буйнага мультыспартыўнага клуба AEK. Гісторыя -------- Клуб быў заснаваны ў Афінах у 1924 годзе грэчаскімі ўцекачамі з Канстанцінопаля пасля грэка-турэцкай вайны. Костас Дымопулас, адзін з заснавальнікаў спартовага клуба АЕК, задумаў стварыць баскетбольную каманду. Яго ідэя была падтрымана іншымі аматарамі баскетбола. Дымопулас узяў на сябе кіраўніцтва баскетбольным аддзелам клуба і разам з братамі Сімеанідзі, Эвменісам Атанасіадзісам і іншымі стварыў першую баскетбольную каманду клуба. Спачатку каманда брала ўдзел толькі ў таварыскіх гульнях, а трошкі пазней АЕК выйграў першы рэгіянальны чэмпіянат, які праводзіўся ў Афінах. У 1928 годзе АЕК узяў удзел у першым чэмпіянаце Грэцыі па баскетболе. У 1929 годзе чэмпіянат не праводзіўся, і АЕК не гуляў ні ў адной лізе. У 1930 годзе баскетбольная каманда не была заяўлена ні на адным арганізаваным спаборніцтве, і высілкі Костаса Дымопуласа і яго сяброў пацярпелі няўдачу. Баскетбольная секцыя клуба доўгія гады заставалася ў невядомасці. У 1949 годз тагачасная адміністрацыя клуба стварыла новую канкурэнтаздольную каманду. У сезоне 1952-53 АЕК упершыню з 1928 года браў удзел у чэмпіянаце. Дасягненне ---------- АЕК быў першай грэчаскай баскетбольнай камандай, якая не толькі выйшла ў фінал Кубка еўрапейскіх чэмпіёнаў, але і выйграла тытул чэмпіёна Еўропы. 4 красавіка 1968 года AEK перамог «Славіа Высоке Школы Прага» з лікам 89-82 у Афінах. Выйгралі грэчаскую лігу 8 разоў і 5 разоў Кубак Грэцыі, а таксама двойчы Кубак ФІБА Сапорта (былы Кубак уладальнікаў кубкаў). У траўні 2018 года АЕК выйграў Лігу чэмпіёнаў, калі перамог Манака з лікам 100-94. А паўгода пасля заваявалі Міжкантынентальны кубак ФІБА. AEK быў названы лепшай грэчаскай камандай ува ўсіх відах спорту на узроўні спартовых клубаў ці нацыянальных зборных у 1965, 1966 і 1968 гадах «SJA Грэцыі» (Асацыяцыя спартовых журналістаў Грэцыі). Зноскі ------ 1. ↑ Ліга Чэмпіёнаў. АЕК Архівавана 14 ліпеня 2021. | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram |

**Анскулінг** (англ.: Unschooling — ад англ. un — «не» + англ. schooling — «навучанне ў школе») — філасофія і практыка адукацыі, заснаваная на важнасці захавання ў першую чаргу інтарэсаў дзіцяці, калі дзіця навучаецца без адрыву ад сям’і, грунтуючыся на вопыце свайго штодзеннага і звычайна вельмі разнастайнага жыцця, задаючы пытанні, атрымліваючы або шукаючы самастойна адказы на іх Анскулінг — гэта адзін з варыянтаў хатняга навучання. Часам іх супрацьпастаўляюць, так як апошняе, у адрозненне ад анскулінга, мае на ўвазе прытрымліванне школьнай ці іншай праграме. Анскулінг не прадугледжвае абавязковасць любых сістэматычных індывідуальных ці калектыўных заняткаў з настаўнікамі або асобамі, якія іх замяняюць. Некаторыя анскулеры дапускаюць магчымасць дыстанцыйнага навучання, навучання па свабоднай праграме, здачу школьных прадметаў экстэрнам. Больш радыкальныя анскулеры наогул адпрэчваюць школу і вучэбную праграму. У іх ёсць магчымасць здаць экзамены адразу за ўвесь школьны курс, каб атрымаць атэстат сталасці або яго аналаг, калі гэта неабходна для паступлення ў вышэйшую або іншую нешкольную навучальную ўстанову, альбо для атрымання работы. Анскулеры не адпрэчваюць вышэйшую адукацыю, бо не знаходзяць у ёй тых недахопаў, якія яны бачаць у школьнай адукацыі. Тэрмін «анскулінг» прыдумаў у 1970-х гадах і выкарыстоўваў педагог Джон Холт, вядомы як «бацька» хатняга навучання (англ. homeschooling). Нягледзячы на тое, што часта анскулінг разглядаюць як варыянт хатняга навучання, філасофія анскулераў можа адрознівацца ад філасофіі апошняй, таму што апошнія больш адэпты школьнай праграмы. Крыніцы ------- 1. ↑

**Пётр Мацвеевіч Саву́цін** (23 лютага 1923, в. Вялікае Сяло, Лёзненскі раён, Віцебская вобласць — 24 ліпеня 1995) — разведчык узвода пешай разведкі; камандзір аддзялення сталковай роты; памошнік камандзіра стралковага ўзвода стралковай роты 738-га стралковага палка 134-й стралковай дывізіі 69-й арміі 1-га Беларускага фронту, старшы сяржант. Поўны кавалер ордэна Славы. Біяграфія --------- Нарадзіўся 25 красавіка 1925 года ў вёсцы Вялікае Сяло Лёзненскага раёна, Віцебскай вобласці. Скончыў 7 класаў. У Чырвонай Арміі і на фронце ў Вялікую Айчынную вайну з 10 студзеня 1943 года. Ваяваў з варожымі захопнікамі на Цэнтральным, Беларускім, 1-ым Беларускім франтах. Прыймаў удзел у вызваленні роднай Беларусі, Польшчы, баях на тэрыторыі Германіі. За гады вайны быў пяць разоў паранены. Разведчык узвода пешай разведкі 738-га стралковага палка чырвонаармеец Пётр Савуцін у ноч на 29 ліпеня 1944 года ў складзе ўзвода пераадолеў раку Віслу ў раёне населеннага пункта Бжэсце, размешчанага на паўднёвым усходзе ад польскага горада Пулавы. Захапіўшы населены пункт Бжэсце, узвод разведчыкаў утрымліваў яго да падыходу стралковага батальёна. У гэтым баі чырвонаармеец Пётр Савуцін знішчыў пяць варожых пехацінцаў, удзельнічаў у паланенні некалькіх салдатаў ворага. Загадам па 134-й стралковай дывізіі ад 24 жніўня 1944 года за мужнасць і адвагу праяўленыя ў баях чырвонаармеец Савуцін Пётр Мацвеевіч узнагароджаны ордэнам Славы 3-й ступені. Камандзір аддзялення стралковай роты 738-га стралковага палка старшы сяржант Пётр Савуцін пры прарыве абароны праціўніка з пулаўскага плацдарма 14 студзеня 1945 г. каля населенага пункта Кахануў, размешчанага ў сямі кіламетрах на паўднёвым захадзе ад польскага горада Пулавы, высунуўся з даручаным яму падраздзяленнем наперад; сігналам ракеты абазначыў агнявыя кропкі праціўніка, якія затым былі падаўлены савецкай артылерыяй. Старшы сяржант Савуцін П. М. адным з першых падняўся ў атаку і, уварваўшыся з байцамі ў размяшчэнне ворага, у ходзе бязлітаснага бою, знішчыў звыш дзясяці ворагаў, захапіў ротны мінамёт і паланіў афіцэра. Загадам па 69-й арміі ад 21 лютага 1945 года за мужнасць і адвагу праяўленыя ў баях старшы сяржант Савуцін Пётр Мацвеевіч узнагароджаны ордэнам Славы 2-й ступені. Памошнік камандзір стралковага ўзвода стралковай роты старшы сяржант Пётр Савуцін разам з байцамі падчас прарыва абароны ворага ў раёне горада Лебус 18 красавіка 1945 года, уварваўшыся ў траншэі праціўніка, гранатамі і агнём з аўтамата знішчыў звыш дзесяці праціўнікаў, а салдаты ўзвода падавілі ў гэтым баі пяць варожых кулямётаў. 22 красавіка 1945 года ў раёне населеннага пункта Фалькенхаген, размешчанага на захадзе ад горада Лебус, байцы пад камандаваннем старшага сяржанта Пятра Савуціна, адбіваючы контратаку ворага, знішчылі да ўзвода праціўнікаў і, перашэдшы ў атаку, звярнулі салдатаў ворага ў бегства і захапілі пануючую вышыню. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 15 мая 1946 года за ўзорнае выкананне заданняў камандавання ў баях з нямецка-варожымі захопнікамі старшы сяржант Савуцін Пётр Мацвеевіч узнагароджаны ордэнам Славы 1-й ступені. У 1945 годзе старшыня Савуцін П. М. дэмабілізаваны. Жыў у горадзе Усць-Куце Іркуцкай вобласці, працаваў шкіперам-матарыстам. Памер 24 ліпеня 1995 года. Узнагароды ---------- * Ордэн Айчыннай вайны 1-й ступені; * Ордэн Чырвонай Зоркі; * Ордэн Славы 1-й, 2-й і 3-й ступеняў; * медалямі, у тым ліку медалем «За адвагу». Памяць ------ У горадзе Лёзна на алеі Славы ўсталявана стэла ў гонар П. М. Савуціна. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Пётр Мацвеевіч Савуцін на сайце «Героі краіны» Літаратура ---------- * Савуцін Пётр Мацвеевіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 73. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). * Кавалеры ордена Славы трёх степеней: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии Д. С. Сухоруков. — М.: Воениздат, 2000. — 703 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-203-01883-9. (руск.) * Кавалеры ордена Славы трёх степеней. Биограф. словарь. — М.: Воениздат, 2000. (руск.) * Навечно в сердце народном. 3-е изд. доп. и испр. — Минск, 1984. (руск.) * Савуцін Пётр Мацвеевіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі : у 6 т. / рэдкал. Г. П. Пашкоў [і інш.]. — Мн. 1993. — Т. 6. Кн. 1. — С. 201—202. * Савутин Пётр Матвеевич // *Долготович, Б.* Кавалеры ордена Славы : биографический справочник / Б. Долготович. — Мн. 2006. — С. 42. (руск.) Спасылкі -------- * Пётр Мацвеевіч Савуцін на сайце «Героі краіны» * Беларусь у асобах і падзеях: Савуцін Пётр Мацвеевіч // Нацыянальная бібліятэка Беларусі | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Героі краіны | | Нарматыўны кантроль | БАП: 136875 |

     1. Украінскі шчыт      2. Ковельскі выступ      3. Валына-Падольская пліта      4. Карпацкая складкавая вобласць      5. Заходне-Еўрапейская платформа      6. Дняпроўска-Данецкая ўпадзіна      7. Варонежскі масіў      8. Данецкая складкавая вобласць      9. Прычарнаморская ўпадзіна      10. Скіфская пліта      11. Крымская складкавая вобласць **Скіфская пліта** — маладая платформа паўночнай зоны Міжземнаморскага геасінклінальнага пояса. Займае Раўнінны Крым, Азоўскае мора і Перадкаўказзе. Мяжуе на поўначы з Усходне-Еўрапейскай платформай, на поўдні з Горным Крымам і краявымі прагінамі Вялікага Каўказа. Геалогія -------- Складзена з фундамента (слабаметамарфізаваныя тэрыгенна-карбанатныя адклады сярэдняга палеазою, у паўднёвай частцы эпібайкальскія масівы метамарфічных парод), пераходнага познапермскага-ранняюрскага комплексу і чахла (сярэдняюрскія — антрапагенавыя адклады, магутнасць 0,1—8 км). На Скіфскай пліце вылучаюць Прычарнаморскую ўпадзіну, Сімферопальскае і Стаўрапольскае падняцці і іншыя структуры. Скіфская пліта фарміравалася пераважна ў байкальскі, герцынскі і раннекімерыйскі тэктанічныя цыклы. На асадканамнажэнне ўплывала сумежная (на поўдні) альпійская геасінкліналь. Карысныя выкапні ---------------- Вядомы радовішчы нафты (Перадкаўказзе), газу (Раўніннны Крым, Заходняе Перадкаўказзе), буйныя рэсурсы артэзіянскіх вод, вядзецца здабыча солей брому і лячэбных гразей (Заходні Карым). Літаратура ---------- * *Губін В. М.* Скі́фская пліта // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 457—458. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) |

**gettext** — бібліятэка праекта GNU для інтэрнацыяналізацыі, якая шырока ўжываецца ў свабодным ПЗ. Апісанне -------- Асноўным адрозненнем ад іншых падобных інструментаў з’яўляецца тое, што ў gettext для пазначэння перакладаных радкоў у тэксце праграмы ўжываецца іх англійскія арыгіналы, а не адмысловыя ідэнтыфікатары. Такім чынам атрымліваецца, што для адлюстравання інтэрфейсу на англійскай мове праграме не патрэбныя файлы перакладу. Гэта як правіла зручна, таму што большасць праграм і так маюць інтэрфейс на англійскай мове. У gettext ёсць падтрымка множнага ліку. Для гэтага ў зыходным кодзе праграмы ўжываецца адмысловая функцыя, і прыкладаюцца два радкі — у адзіночным і множным ліку. Пры падстаноўцы пераклада на іншую мову ўжываецца столькі форм радкоў-перакладаў, колькі патрэбна для гэтай мовы. Для гэтага ў загалоўку файла пераклада мае быць спецыфічны для гэтай мовы выраз для выбару праз лік нумара радка-пераклада. Бібліятэка gettext прапануе захоўванне пераклада ў файлах з пашырэннямі .mo (англ.: Machine Object, бінарны файл, зручны для чытання праграмай і спецыфічны для платформы), ці .gmo (GNU .mo), .po (англ.: Portable Object, чалавека-чытальны файл пераклада, не залежны ад платформы) і .pot (англ.: PO template — каталог, заготоўка файла .po для пераклада на новую мову). Акрамя саміх радкоў перакладу, .po файлы могуць змяшчаць каментарыі перакладчыка і разнастайныя службовыя нататкі. Для фарміравання і абнаўлення гэтых файлаў пры змяненні праграмы прапануецца ўжыванне шэрага ўтыліт. Першапачаткова радкі з зыходнага тэксту праграмы збіраюцца з дапамогай праграмы `xgettext` у *.pot*-файл (каталог). Абнаўленне гэтага файла і файлаў перакладаў з ужываннем новых і змененых радкоў, якія з’явіліся ў зыходным кодзе, ажыццяўляецца праграмай `msgmerge`. Пры гэтым захоўваюцца ўсе ўжо перакладзеныя радкі, а тыя, якія змяніліся, пазначаюцца як *недакладныя* (англ.: fuzzy). Прадвызначана, такія радкі не будуць выкарыстоўваюцца праграмай. Яны патрэбны для зручнасці перакладчыка: часта прасцей грунтавацца на існуючым, хоць і састарэлым, перакладзе, чым перакладаць усю фразу наноў. Для перакладу праграмы на пэўную мову перакладчык стварае `.po`-файл: капіюе `.pot`-файл у патрэбнае месца і змяняе ў ім загаловак. Для гэтага можна выкарыстоўваць праграму `msginit`. Гатовы файл перакладу канвертуецца ў .mo-файлы утылітай `msgfmt`.. Таксама існуюць утыліты для перакладчыкаў, якія палягчаюць рэдагаванне перакладу, напрыклад: * Poedit кросплатформавы. Ужывае wxWidgets (пры захаванні .po-файла перазбірае і адпаведны .mo -файл). * Lokalize (раней kBabel) для KDE. * Gtranslator для GNOME. * Pootle Архівавана 12 сакавіка 2009. машынны пераклад у анлайне і інструмент кіравання перакладамі. * gted плагін для Eclipse IDE. * На крайні выпадак можна карыстацца простым тэкставым рэдактарам. Акрамя базавай рэалізацыі gettext для стандартнай C, існуюць рэалізацыі аналагічнага падыходу для моў C++, Objective-C, сцэнарыі sh/bash, Python, Perl, PHP, GNU CLISP, Emacs Lisp, librep, GNU Smalltalk, Java, GNU awk, Паскаль, wxWidgets (з ужываннем класу wxLocale), YCP (мова YaST2), Tcl, Pike и R, моў платформы Mono (прастора імёнаў Mono.Unix), а таксама для фрэймворку Qt. Частка гэтых моў падтрымліваюцца непасрэдна вышэй згаданымі ўтілітамі.. Ужыванне ў большасці моў праграмавання падобна з ужываннем у C. Ужыванне -------- ### Для праграміста #### Простыя радкі Радкі, якія пры рабоце праграмы паказваюцца карыстальніку і адпаведна патрабуюць перакладу, у зыходным кодзе праграмы пішуцца па-англійску і пазначаюцца выклікам функцыі `gettext`, `ngettext` або падобнай. ``` printf(gettext("Hello! My name is %s.\n"), name); ``` Звычайна для памяньшэння памера зыходнага кода і паляпшэння чытальнасці аб’яўляюць і ўжываюць кароткі сінонім функцыі `gettext` — `_` (сімвал падкрэслівання). Такім чынам, выклік пераўтвараецца ў ``` printf(_("Hello! My name is %s.\n"), name); ``` Для вышэйзгаданага радка ў каталогу з’явіцца запіс накшталт гэтага: ``` #: src/name.c:36 msgid "Hello! My name is %s.\n" msgstr "" ``` #### Множны лік Для перакладу множнага ліку ўжываецца функцыя `ngettext`, якая прымае ў якасці параметраў два англамоўныя радкі (для адзіночнага і множнага ліку адпаведна) і цэлы лік. У PHP выклік `ngettext` для вываду радка з лікам выглядае наступным чынам: ``` printf(ngettext("%d day ago", "%d days ago", $daysAgo), $daysAgo); ``` Функцыя `ngettext` сама па сабе не здзяйсняе падстаноўку лікавага значэння замест `%d`, таму праграмісту трэба выклікаць функцыю `printf` ці падобную ёй для фарміравання патрэбнага радка з лікам. ### Для перакладчыка #### Простыя радкі Перакладчык дадае адпаведныя радкі у `.po`-файл, пэўным перакладам: ``` #: src/name.c:36 msgid "Hello! My name is %s.\n" msgstr "Вітаю! Маё імя %s.\n" ``` #### Множны лік Для перакладу множных лікаў патрэбна, каб у загалоўку (там, дзе пазначаюцца такія звесткі, як `Project-Id-Version` і `PO-Revision-Date`) `.po`-файла было ўказана правіла фарміравання множных лікаў для дадзенай мовы. Напрыклад, у беларускай мове існуюць тры формы множных лікаў: * 1, 21, 31… **дзень** * 2, 3, 4, 22, 23, 24, 32, 33, 34… **дні** * 0, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 35, 36… **дзён** Выбар адной з гэтых трох форм у залежнасці ад ліку ажыццяўляецца наступнай формулай: ``` "Plural-Forms: nplurals=3; plural=(n%10==1 && n%100!=11 ? 0 : n%10>=2 && n%10<=4 && (n%100<10 || n%100>=20) ? 1 : 2)\n" ``` Выраз для `plural` тут пішацца з ужываннем сінтаксісу мовы C, і можа апірацца толькі на пераменную `n`, якая пазначае выводны лік. Пасля такога аб’яўлення формы набываюць нумары 0, 1 і 2, і пераклад фразы ажыццяўляецца наступным чынам: ``` msgid "%d day ago" msgid_plural "%d days ago" msgstr[0] "%d дзень таму" msgstr[1] "%d дні таму" msgstr[2] "%d дзён таму" ``` ### Для карыстальніка Звычайна карыстальніку ў UNIX-падобных аперацыйных сістэмах не патрэбна прадпрымаць дадатковых дзеянняў для выбару пэўнага перакладу. Пераклад вызначаецца сістэмнай пераменнай `LANG`, якая звычайна ўжо мае пэўнае значэнне. Гл. таксама ----------- * Інтэрнацыяналізацыя * Памяць перакладаў Зноскі ------ 1. ↑ Афіцыйны рэпазітар *gettext*. 2. 1 2 3 Дапаможнік GNU gettext (англ.) 3. ↑ Так выглядае радок в файле перакладу **.po**. Знак **\n** пад канец радка значыць перанос радка. Спасылкі -------- * Сайт GNU gettext (англ.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 17 лютага 2012. Праверана 23 лістапада 2009. * Практическое применение gettext для локализации и интернационализации приложений (руск.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 17 лютага 2012. Праверана 23 лістапада 2009. * Gettext для .NET и Mono (англ.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 13 красавіка 2013. Праверана 12 верасня 2014.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Елісеевічы. **Елісеевічы** — верхнепалеалітычная стаянка 1-й паловы апошняй стадыі валдайскага зледзянення ў в. Елісеевічы Бранскага раёна. На правым беразе р. Судасць. Адкрыта ў 1930 г. К. М. Палікарповічам, даследавалі ў 1935, 1936, 1946, 1948 гг. Палікарповіч, у 1936 г. Ф. М. Завярняеў, у 1946 г. М. В. Ваяводскі, у 1963—1968 гг. У. Д. Будзько. У ніжнім гарызонце выяўлены рэшткі паўзямлянкавых жытлаў авальнай формы, заглыбленых у зямлю на 0,5 — 0,6 м, зробленых з розных касцей маманта (чарапы, буйныя трубчастыя плоскія косці). Знойдзены крамянёвыя прылады працы (бакавыя, вуглавыя, сярэдзінныя, пляскатыя разцы, скрабкі на канцах ножападобных пласцін, вастрыі, пласціны з прытупленым рэтушшу краем, долаты, цяслападобныя прылады, адбойнікі, рэтушоры), нуклеусы, вырабы з касцей зайца, лісіцы, ваўка, бурага мядзведзя, пясца, паўночнага аленя і інш. біўня маманта (верацёнападобныя наканечнікі коп’яў, землекапалкі, іглы з вушкам, шылы, праколкі). У ліку цікавых знаходак — авальныя пласціны з біўня маманта са складаным геаметрычным арнаментам у выглядзе 6-вугольнікаў, зігзагаў, ліній, што нагадваюць луску рыбы, выявы рыбы; жаночая статуэтка з біўня маманта; упрыгожанні (амулеты, падвескі) з прасвідраваных для падвешвання зубоў дробнай жывёлы, марскіх ракавін і прэснаводных малюскаў, трубачак марскіх чарвякоў. Культурны пласт верхняга гарызонту 2,5 м. Выяўлены крамянёвыя наканечнікі стрэл, у т.л. з бакавой выемкай, пласціны, скрабкі. Датуюцца: ніжні гарызонт XX—XVIII тысячагоддзямі да н.э. верхні — XIII—X тысячагоддзямі да н.э. Літаратура ---------- * Будько, В. Д. Верхний палеолит Северо-Запада Русской равнины // Доклады и сообщения археологов СССР. — М. 1966. * Будько, В. Д. Елисеевичское верхнепалеолитическое поселение // Доклады АН БССР. — 1965. — Т. 9. — № 10. — С. * Будько, В. Д. Возняячук, Л. Н. Палеолит Белоруссии и смежных территорий // Древности Белоруссии. — Мн. 1969. * Очерки по археологии Белоруссии. Ч. 1. — Мн. 1970. * Поликарпович, К. М. Палеолит Верхнего Поднепровья. — Мн. 1968.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Куптэль. **Дзмітрый Георгіевіч Куптэль** (нар. 25 мая 1973, Мінск) — беларускі дыпламат. Надзвычайны і Паўнамоцны Пасол Рэспублікі Беларусь у Федэратыўнай Дэмакратычнай Рэспубліцы Эфіопія (з 2014). Пастаянны прадстаўнік Рэспублікі Беларусь пры Афрыканскім Саюзе (па сумяшчальніцтве). Біяграфія --------- Скончыў Беларускую дзяржаўную політэхнічную акадэмію па спецыяльнасці «Тэхналогія машынабудавання» (1995). З адзнакай скончыў Інстытут дзяржаўнай службы Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь па спецыяльнасці «Знешняя палітыка і дыпламатыя» (2005). 2005—2009 гг. Саветнік Пасольства Рэспублікі Беларусь у Сацыялістычнай Рэспубліцы В'етнам. 2009—2011 гг. — Намеснік начальніка аддзела Дэпартамента знешнеэканамічнай дзейнасці Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Беларусь. гг. 2011—2013 Намеснік Дырэктары Дэпартамента знешнеэканамічнай дзейнасці Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Беларусь

14 сакавіка 2023 года расійскія знішчальнікі Су-27 падчас сутыкнення пашкодзілі амерыканскі беспілотнік MQ-9 Reaper. Пасля БПЛА быў затоплены амерыканскім камандаваннем у Чорным моры. Інцыдэнт стаў першым прамым сутыкненнем паміж ВПС Расіі і ЗША з моманту пачатку ўварвання Расіі на Украіну. Згодна Deutsche Welle, здарэнне стала першым выпадкам з часоў Халоднай вайны, калі амерыканскае паветранае судна пацярпела крушэнне з-за ўздзеяння расійскіх самалётаў. Перадгісторыя ------------- ЗША выкарыстоўвалі беспілотнікі MQ-9 Reaper над Чорным морам яшчэ да пачатку ўварвання для назірання за тэрыторыяй. Хоць расійскія самалёты і раней суправаджалі амерыканскія дроны, да небяспечных наступстваў гэта не прыводзіла. Ход падзей ---------- ### Амерыканская версія Са слоў высокапастаўленага вайсковага прадстаўніка ЗША, беспілотнік MQ-9 Reaper вылецеў раніцай у аўторак са сваёй базы ў Румыніі для выканання запланаванай разведвальнай місіі, якая доўжыцца ў сярэднім ад 9 да 10 гадзін. Дрон не быў узброены і вёў разведку прыкладна ў 75 мілях (120 кіламетрах) на паўднёвы захад ад паўвострава Крым. У заяве Еўрапейскага камандавання УС ЗША гаворыцца, што амерыканскі беспілотнік ляцеў над міжнароднымі водамі ў Чорным моры выконваючы звычайныя аперацыі, у суправаджэнні двух расійскіх самалётаў. Перад сутыкненнем расійскія знішчальнікі некалькі разоў скідалі паліва на дрон, здзяйсняючы небяспечныя манеўры, аб чым заявілі амерыканскія вайскоўцы. Затым прыкладна ў 7:03 раніцы па цэнтральнаеўрапейскім часе адзін з самалётаў пашкодзіў вінт беспілотніка, з-за чаго ён страціў кіраванне. Амерыканскае камандаванне было вымушана яго затапіць. Тэлеканал CBS змадэляваў момант сутыкнення знішчальніка з беспілотнікам і паказаў у эфіры. На кадрах відаць, як расійскі знішчальнік падлятаючы да БПЛА спачатку скідае на яго паліва, пасля чаго кранае вінт дрона. ### Расійская версія Міністэрства абароны Расіі заявіла, што расійскія знішчальнікі *«бартавое ўзбраенне не ўжывалі, з беспілотным лятальным апаратам у кантакт не ўступалі і шчасна вярнуліся на аэрадром базавання»*. Па паведамленні расіян, БПЛА здзейсніў палёт з адключанымі транспандэрамі, пры гэтым парушыўшы межы ўстаноўленага ў дадзеным раёне часовага рэжыму паветранай прасторы, інфармацыя аб якім была апублікавана ў адпаведнасці з міжнароднымі стандартамі. Рэакцыя ------- Міністр замежных спраў Украіны Дзмітрый Кулеба заявіў, што пакуль Расія валодае Крымскім паўвостравам, Чорнае мора не будзе бяспечным месцам. Афіцыйны прадстаўнік Пентагона ў эфіры тэлеканала CNN паведаміў, што ЗША *«ў тым, што тычыцца гэтага канкрэтнага беспілотніка, робяць крокі, каб абараніць сваю ўласнасць»* і, што *«не хацелася, каб хтосьці, прыбраў іх да рук»*. Амерыканскі бок назваў дзеянні расіян *«безразважнымі, неабгрунтаванымі і непрафесійнымі»*. Прэс-сакратар прэзідэнта Расіі Дзмітрый Пяскоў параіў *«не лятаць там, дзе не трэба»*. 15 сакавіка сакратар Савета бяспекі РФ Мікалай Патрушаў заявіў, што Масква абавязкова паспрабуе падняць абломкі амерыканскага беспілотніка. На яго думку, гэта зрабіць неабходна. Таксама чыноўнік заявіў, што інцыдэнт з беспілотнікам з’яўляецца канчатковым пацвярджэннем таго, што ЗША бяруць непасрэдны ўдзел у тым, што адбываецца ва Украіне. У той жа дзень прэс-сакратар прэзідэнта РФ Дзмітрый Пяскоў выказаў меркаванне, што адносіны паміж Расіяй і Злучанымі Штатамі знаходзяцца ў сваёй самай нізкай кропцы і ў жаласным стане. З ягоных слоў, Уладзімір Пуцін валодае інфармацыяй пра інцыдэнт, але кантактаў з ЗША на вышэйшым узроўні не было. Ацэнкі ------ Украінскі ваенны эксперт Раман Світан  (укр.) (бел. назваў дзеянні расійскіх знішчальнікаў інфармацыйным ударам і выказаў здагадку, што *«такія інцыдэнты — гэта запрашэнне да перамоваў»*. Прафесар па вывучэнні вайны ў Каралеўскім каледжы Вялікабрытаніі Майкл Кларк паведаміў Бі-бі-сі, што сутыкненне *«амаль напэўна было выпадковасцю»*. Гл. таксама ----------- * Інцыдэнт з кітайскім аэрастатам (2023) Зноскі ------ 1. 1 2 US military drone crashes into Black Sea after Russian intercept(англ.), *Reuters* . 2. 1 2 Над Черным морем российский самолет Су-27 столкнулся с американским беспилотником (руск.). *Meduza*. 3. ↑ Russian Warplane Hits American Drone Over Black Sea, U.S. Says **(нявызн.)**, *The New York Times* . 4. ↑ Ukraine updates: US summons Russian ambassador over drone (англ.). *Deutsche Welle* (14 сакавіка 2023). 5. 1 2 Russian fighter jet forces down US drone over Black Sea after intercept | CNN Politics (англ.). *CNN*. 6. ↑ Russian jet downs U.S. drone over Black Sea (англ.). *CNBC*. 7. ↑ *Samuels, Brett*. Russian jet forces downing of US drone over Black Sea (англ.)  **(нявызн.)**?. *The Hill* (14 сакавіка 2023). 8. 1 2 NYT: Американский беспилотник, упавший в Черное море, вылетел с базы в Румынии (руск.). *Голос Америки* (15 сакавіка 2023). 9. ↑ Stunned military officials watched the Russian planes harass the drone on a video feed, a U.S. official says. **(нявызн.)**, *The New York Times* (14 сакавіка 2023). 10. 1 2 3 4 Российский Су-27 задел и сбил американский разведывательный беспилотник над Черным морем **(нявызн.)**, *Русская служба BBC* . 11. 1 2 Российский истребитель СУ-27 сбил американский беспилотник MQ-9 над Черным морем. В Минобороны РФ заявили, что дрон упал сам (руск.). *Настоящее Время* (14 сакавіка 2023). 12. ↑ NYT: беспилотник США летел из Румынии и вёл плановую разведку **(нявызн.)**, *Радио Свобода* (15 сакавіка 2023). 13. ↑ Российский истребитель СУ-27 сбил американский беспилотник MQ-9 над Черным морем. В Минобороны РФ заявили, что дрон упал сам (руск.). *Настоящее Время* (14 сакавіка 2023). 14. 1 2 Russian fighter jet forces down US drone over Black Sea | CNN Politics (англ.). *CNN*. 15. ↑ Минобороны прокомментировало инцидент с американским беспилотником **(нявызн.)**. *TACC*. 16. ↑ США предпримут меры, чтобы защитить обломки рухнувшего в Черное море БПЛА (руск.). *Интерфакс* (15 сакавіка 2023). Праверана 15 сакавіка 2023. 17. ↑ Песков выразил недоумение в связи с заявлениями из США по поводу ЧП с дроном (руск.). *Интерфакс*. 18. ↑ Russia says it will try to retrieve remains of U.S. drone **(нявызн.)**, *Reuters* . 19. ↑ "Такие инциденты – это приглашение к переговорам". Военный эксперт объяснил, зачем российский истребитель сбил американский беспилотник (руск.). *Настоящее Время* (15 сакавіка 2023). 20. ↑ Russia pilots reckless in drone collision - US **(нявызн.)**, *Би-би-си* (15 сакавіка 2023). Праверана 15 сакавіка 2023.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Садоўскі. **Усевалад Садоўскі** (нар. 4 кастрычніка 1996, Мінск) — беларускі футбаліст, нападнік казахстанскага клуба «Ардабасы» з Шымкента. Клубная кар’ера --------------- Пачынаў займацца футболам у мінскай СДЮШАР «Дынама», пазней гуляў у юнацкіх камандах сталічнага МТЗ-РІПА і барысаўскага БАТЭ. Ва ўзросце 15 гадоў пакінуў футбол, аднак праз два гады вярнуўся, далучыўшыся да «Мінска», дзе неўзабаве стаў гуляць за дубль. Па заканчэнні сезона 2015 сталічным клуб не стаў падаўжаць кантракт з нападнікам. У пачатку 2016 года праходзіў прагляд у екацярынбургскім «Урала», які ўзначальваў былы трэнер «Мінска» Вадзім Скрыпчанка, аднак у выніку падпісаў кантракт з мінскай «Зоркай-БДУ». Першую палову сезона 2016 прапусціў з-за траўмы, з ліпеня замацаваўся ў асноўным складзе каманды. У сезоне 2017 заставаўся трывалым іграком стартовага складу каманды, якая змяніла назву на «Энергетык-БДУ». У сезоне 2018 з 21 голам стаў найлепшым бамбардзірам Першай лігі (хоць у ліпені не гуляў з-за траўмы) і дапамог камандзе выйсці ў Вышэйшую лігу. У сезоне 2019 заставаўся асноўным нападнікам сталічнай каманды. У ліпені 2019 года падпісаў кантракт з брэсцкім «Дынама», аднак застаўся ў «Энергетыку-БДУ» на правах арэнды да канца сезона. З кастрычніка 2019 года не гуляў з-за траўмы. У снежні 2019 года вярнуўся з арэнды ў «Дынама». Да сезона 2020 рыхтаваўся разам з брэсцкай камандай і пачаў у яе складзе чэмпіянат, але замацавацца не здолеў, звычайна выхадзіў на замену. У ліпені 2020 года перайшоў у брэсцкі «Рух». У сезоне 2020 гуляў пераважна ў стартавым складзе каманды, за 9 матчаў у Вышэйшай лізе забіў 9 галоў. У 2021 годзе часцей выхадзіў на замену. У пачатку 2022 года рыхтаваўся да новага сезона з «Рухам», а ў сакавіку, пасля таго як брэсцкі клуб зняўся з Вышэйшай лігі, далучыўся да казахстанскага «Ардабасы», які ўзначальваў былы трэнер «Руха» Аляксандр Сяднёў, і неўзабаве падпісаў кантракт з клубам. Міжнародная кар’ера ------------------- 11 лістапада 2016 года згуляў свой адзіну матч у моладзевай зборнай Беларусі, правёўшы на полі першы тайм у таварыскай сустрэчы з Украінай (0:1). Дасягненні ---------- * Беларусь Уладальнік Суперкубка Беларусі: 2020 * Беларусь Найлепшы бамбардзір Першай лігі чэмпіянату Беларусі: 2018 * Казахстан Уладальнік Кубка Казахстана: 2022 Статыстыка выступленняў ----------------------- | Сезон | Дывізіён | Клуб | Краіна | Матчы | Галы | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | 2014 | дубль | Мінск | Беларусь | 8 | 0 | | 2015 | дубль | Мінск | Беларусь | 12 | 3 | | 2016 | Д2 | Зорка-БДУ | Беларусь | 12 | 3 | | 2017 | Д2 | Энергетык-БДУ | Беларусь | 29 | 7 | | 2018 | Д2 | Энергетык-БДУ | Беларусь | 24 | 21 | | 2019 | Д1 | Энергетык-БДУ | Беларусь | 22 | 9 | | 2020 (1) | Д1 | Дынама | Беларусь | 9 | 0 | | 2020 (2) | Д1 | Рух | Беларусь | 9 | 9 | | 2021 | Д1 | Рух | Беларусь | 24 | 4 | | Грамадзянская пазіцыя --------------------- Пасля жорсткага разгону акцый пратэстаў, выкліканых масавымі фальсіфікацыямі на прэзідэнцкіх выбарах 2020 года, збіцця і катаванняў затрыманых пратэстоўцаў, разам з 92 іншымі беларускімі футбалістамі выступіў з асуджэннем гвалту ў Беларусі. Зноскі ------ 1. ↑ Vsevolod Sadovskiy // Transfermarkt — 2000. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2449070'></a> 2. ↑ «Ради Юревича хотелось подстричься». Этот парень – главный забивала первой лиги 3. ↑ Садовский перешел в «Звезду-БГУ», «Урал» проведет переговоры по поводу трансфера игрока 4. ↑ Брестское "Динамо" объявило о подписании контрактов с Носко и Садовским 5. ↑ Носко, Мирошников, Ковальчук и Садовский возвращаются в брестское «Динамо» 6. ↑ Садовский перешел из брестского "Динамо" в "Рух" 7. ↑ Футбол. Всеволод Садовский заключил контракт с "Ордабасы" **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 17 сакавіка 2022. Праверана 17 сакавіка 2022. 8. ↑ 93 беларускія футбалісты выступілі з асуджэннем гвалту ВІДЭА | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | by.tribuna.com · FootballFacts.ru · Soccerway · teams.by · Transfermarkt (ігрок) · Vesti.kz · Прэсбол |

**Паўстанне на Каменшчыне 1754—1756 гадоў** — буйное ўзброенае выступленне сялян у 1750-я гг. якое адбылося на паўднёвым усходзе Беларусі, ва ўладанні віленскага капітула Каменшчына (Мазырскі павет). Хваляванні тут пачаліся яшчэ ў 1736 г. і працягваліся з перапынкамі больш за два дзесяцігоддзі. Прычынай іх быў непасільны прыгнёт, які доўгі час трывалі сяляне ад адміністрацыі капітула. У ходзе паўстання узброеныя атрады сялян супроцьстаялі радзівілаўскім жаўнерам і ў рэшце рэшт былі разбіты. Першы год паўстання. Проба моцы ------------------------------- У 1754 г. сялянскія хваляванні перараслі ва ўзброенае выступленне. Немалую ролю ў гэтым адыграў гайдамацкі рух. У 1754 г. паўстанне гайдамакаў адбылося на Жытоміршчыне, якая непасрэдна мяжуе з Каменшчынай. Трэба думаць, што невыпадкова ў гэты ж час супраць сваіх прыгнятальнікаў са зброяй у руках выступілі сяляне Камянецкай воласці. Самыя раннія звесткі аб камянецкім вытупленні адносяцца да верасня 1754 г. Пад гэтай датай значыцца загад гетмана аб накіраванні ва ўладанне дзвюх харугваў для падаўлення сялянскага выступлення. Напэўна, гэта ім удалося, бо ў снежні салдаты былі адазваны на папярэдняе месца дыслакацыі. Другі год паўстання. Поспехі сялян ---------------------------------- Аднак барацьба ва ўладанні не спынілася. У кастрычніку 1755 г. сяляне зноў узяліся за зброю і тым жа дзвюм харугвам, як і год назад, прыйшлося зноў выпраўляцца ва ўладанне капітула. На гэты раз такой сілы для ўціхамірвання падданых не хапіла, бо Радзівіл праз месяц накіраваў на Каменшчыну яшчэ чатыры харугвы колькасцю 70 коннікаў на чале са шляхціцам Панятоўскім. Аднак і такой сілы для падаўлення выступлення было яўна недастаткова. Трэці год паўстання. Параза --------------------------- У лісце Радзівілу 8 студзеня 1756 г. Панятоўскі паведамляў, што паўстала ўся Камянецкая воласць, у якой налічваецца звыш 700 сялянскіх двароў. Сяляне пры падыходзе харугваў да ўладання пакідалі свае вёскі і накіроўваліся да мястэчка Славечна, дзе мелі намер згуртавацца і аказаць узброенае супраціўленне войску. Так і адбылося. Сялянскі атрад пераняў карнікаў яшчэ перад Славечнам. Нечакана для шляхецкага атрада прыгонныя пасля абстрэлу коннікаў перайшлі ў атаку. Невялікае злучэнне Панятоўскага не здолела вытрымаць націску і пачало адступаць. Спачатку адступленне мела арганізаваны характар. Адыходзячы, харугвы аказвалі некаторае супраціўленне, але затым кінуліся ва ўцёкі. Ім прыйшлося адысці да Убарці, мястэчка, якое размяшчалася на адлегласці 10 міль ад Каменшчыны. Тут яны вырашылі затрымацца да таго часу, пакуль не падыдзе дапамога ад Радзівіла, бо ўжо не мелі ахвоты з наяўнай сілай ісці супраць паўстаўшых сялян. Да сустрэчы радзівілаўскага войска рыхтаваліся і паўстанцы. Яны працягвалі падыходзіць да Славечна і стваралі там умацаваны лагер. Іх налічвалася некалькі тысяч. Усёй воласцю яны далі клятву "змагацца да апошняга, хоць і галовы прыйшлося б пакласці". У лютым 1756 г. да карнага атрада прыбыло 55 карнікаў, а ў сакавіку з Нясвіжа падышла пяхота з гарматамі. Акрамя таго, да Оўруча па загаду Радзівіла была накіравана гетманская міліцыя. Панятоўскі са сваімі людзьмі выступіў з Убарці, каб злучыцца пад Оўручам з міліцыяй, а потым атакаваць лагер паўстанцаў. Пасля аб’яднання пад яго камандаваннем налічвалася ўжо каля 400 чалавек. Гэта былі і гусары, і лёгкая конніца, і пяхота з артылерыяй. З гэтай сілай ён мог разлічваць на поспех у сутычцы з сялянскім атрадам, таму адразу накіраваўся да Славечна. Паўстанцам была прапанаванаа капітуляцыя. Але тыя адзінадушна пацвердзілі сваё рашэнне змагацца да апошняга. Пасля такога адказу камандуючы шляхецкага атрада аддаў загад на прыступ замка. Вайскоўцы падпалілі гумны, ў якіх паўстанцы зрабілі засады. Атака была імгненнай і сяляне не вытрымалі націску. Замак быў захоплены, прычым без стратаў з боку нападаючых. Паўстанцы ж згубілі 60 чалавек. Больш таго, некалькі дзясяткаў сялян патанулі ў балотах, якія суседнічалі з лагерам. Каля 60 параненых былі ўзятыя ў палон. Аднаго з палонных карнікі адразу пасадзілі на палю. Гэта быў пачатак жорсткай расправы, якую ўчынілі пераможцы над паўстанцамі. Потым на месца экзекуцыі яны сагналі ўсё дарослае насельніцтва Камянецкай воласці і пачалі выконваць прысуды: адных удзельнікаў сялянскага руху каралі смерцю, іншых — білі бізунамі. Перад адыходам з мястэчка Панятоўскі загадаў чатырох кіраўнікоў паўстання пасадзіць на палі, а 10 сялянскіх важакоў прывязаць да гармат і накіраваць у Нясвіж на суд да Радзівіла. Прычыны паразы. Вынікі паўстання -------------------------------- Такім чынам, паўстанне на Каменшчыне, якое мела лакальны характар, патрывала паразу. У ім, як і ў паўстанні сялян Крычаўскага староства, а таксама ў іншых узброеных выступленнях прыгонных, праявіліся тыповыя для феадальнай эпохі рысы — раз’яднанасць сялянскага руху, яго непаслядоўнасць, якая вынікала з рознасці інтарэсаў асобных катэгорый сялянскага стану. Але разам з тым безвыніковымі сялянскімі выступленні назваць нельга, бо пасля іх становішча сялян на некаторы час паляпшалася і ліквідаваліся найбольш жорсткія праявы феадальнага прыгнёту. Так здарылася і на Каменшчыне, калі капітул быў вымушаны пайсці на паслабленне павіннасцей. Літаратура ---------- * Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 3. Беларусь у часы Рэчы Паспалітай (XVII-XVIII) – Мінск, 2007. С. 146-148. Аўтар: Павел Алегавіч Лойка Спасылкі -------- * Нашкрай.Інфа. Паўстанне на Каменшчыне Архівавана 18 чэрвеня 2019. | ⛭Паўстанні, бунты і мірныя пратэсты ў Беларусі | | --- | | XVI ст. | * Мяцеж Глінскіх (1508) * Паўстанне Налівайкі (1594—1596) | | XVII ст. | * Магілёўскія паўстанні (1606—1610) * Магілёўскае паўстанне (1618) * Віцебскае паўстанне (1623) * Давыд-Гарадоцкае паўстанне (1648—1650) * Магілёўскае паўстанне (1661) | | XVIII ст. | * Крычаўскае паўстанне 1743—1744 гадоў * Паўстанне на Каменшчыне (1754—1756) * Паўстанне 1794 года | | XIX ст. | * Барцянскае выступленне сялянаў (1802—1804) * Брэсцка-Кобрынска-Пружанскія выступленні сялянаў (1818—1823) * Бешанковіцкае выступленне рамеснікаў і сялянаў (1821—1822) * Паўстанне 1830—1831 гадоў * Трыпуцінскія выступленні сялянаў (1834—1836) * Паўстанне 1863—1864 гадоў * Лагішынскі зямельны бунт (1874) * Аленскае выступленне сялянаў (1880—1882) | | XX ст. | * Хваляванні ў Гомелі (1903) * Бярэзінскія выступленні працоўных (1905) * Баранавіцкае выступленне рабочых і салдатаў (1905) * Ваўкавыскія хваляванні навабранцаў і салдатаў (1905) * Паўстанне гомельскага перасыльнага пункта (1916) * Аршанскае паўстанне (1918) * Веліжскае паўстанне (1918) * Гомельская забастоўка чыгуначнікаў (1918—1919) * Палескае паўстанне (1918—1919) * Нясвіжскае паўстанне (1919) * Койданаўскае змаганне (1920) * Слуцкае паўстанне (1920) * Брэсцкія выступленні беспрацоўных (1931—1932) * Асташынскае паўстанне (1932) * Першы барысаўскі галодны бунт (1932) * Другі барысаўскі галодны бунт (1933) * Забастоўка ў Белавежскай пушчы (1932—1933) * Нарачанскае выступленне рыбакоў (1935—1939) * Забастоўкі на Лідчыне (1935—1936) * Скідзельскае паўстанне (1939) * Масавыя хваляванні ў Слуцку (1967) * Хваляванні ў Мінску (1970) * Дэманстрацыя хіпі ў Гродне (1971) * Мітынг-рэквіем «Дзяды» (1988) * Антыкамуністычны мітынг БНФ (1990) * Красавіцкія забастоўкі (1991) * Галадоўка дэпутатаў (1995) * Забастоўка працаўнікоў мінскага метрапалітэна (1995) * Мінская вясна (1996—1997) * Марш свабоды (1999) | | XXI ст. | * Марш свабоды (2000) * Джынсавая рэвалюцыя (2006) * Плошча 2010 * Маўклівыя пратэсты (2011) * Плюшавы дэсант (2012) * Маршы недармаедаў (2017) * Пратэсты супраць будаўніцтва акумулятарнага завода пад Брэстам (2018—2021) * Пратэсты супраць інтэграцыі з Расіяй (2019) * Страйк (2020) * Пратэсты супраць фальсіфікацыі прэзідэнцкіх выбараў (2020—2021) | | Штогадовыя | * Дзень Волі (25 сакавіка) * Чарнобыльскі шлях (26 красавіка) * Акцыя Любові (14 лютага) |

**Азербайджанцы Беларусі** — дыяспара азербайджанцаў у Рэспубліцы Беларусі. У 2009 годзе паводле перапісу ў Беларусі пражывала 5567 азербайджанцаў, што складала каля 0,1 працэнта ад агульнага насельніцтва. У 2019 годзе згодна з перапісам насельніцтва ў Беларусі, у краіне пражываў 6001 азербайджанец. У 2013 годзе па даных Пасольства Азербайджана ў Беларусі пражывала каля 15 тысяч азербайджанцаў. «Габустан» — першая азербайджанская суполка ў Рэспубліцы Беларусь, была створана ў 1989 годзе студэнтамі, якія навучаліся ў ВНУ Мінска. Затым у Магілёўскай вобласці з’явілася абласное аб’яднанне «Азеры», якое арганізавала нядзельную азербайджанскую школу. У Бабруйску зарэгістравана таварыства «Вэтэн». У 2010 годзе на базе Беларускага педагагічнага ўніверсітэта імя Максіма Танка створаны Цэнтр азербайджанскай культуры і мовы, дзе сабраны бібліятэка і фільматэка. Азербайджанскія нацыянальныя аб’яднанні Беларусі прымаюць актыўны ўдзел у Рэспубліканскім фестывалі нацыянальных культур. Зноскі ------ 1. ↑ Belstat chart view **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *census.belstat.gov.by*. Архівавана з першакрыніцы 30 кастрычніка 2021. Праверана 2 кастрычніка 2023. | ⛭Нацыянальны склад насельніцтва Беларусі | | --- | | * **Беларусы** * Азербайджанцы * Армяне * Асеціны * Грузіны * Грэкі * Казахі * Латышы * Літоўцы * Малдаване * Немцы * Палякі * Рускія (Стараверы) * Сербы * Таджыкі * Татары * Туркмены * Украінцы * Цыганы * Чувашы * Чэхі і славакі * Эстонцы * Яўрэі |

**Луа** (саманазва *Joluo*) — афрыканскі народ, жывуць пераважна ў Кеніі і Танзаніі. Агульная колькасць (2020 г.) — 5 530 800 чалавек. Гісторыя -------- Большасць даследчыкаў мяркуе, што продкі луа, падобна да іншых нілотаў, мігрыравалі ў раён Вялікіх азёр з тэрыторыі сучаснага Паўднёвага Судана, дзе да нашых дзён існуюць вельмі блізкія па мове і культуры народы. Час гэтай міграцыі дакладна не вызначаны і не мае фактычных пацверджанняў. Звычайна вылучаецца перыяд ад 500 да 150 гадоў таму. Цікава, што сярод нілотаў Паўднёвага Судана, блізкіх да лува, існуе адваротная традыцыя лічыць месцам свайго паходжання поўдзень. Частка луа Кеніі сцвярджае, што іх продкі з’явіліся з тэрыторыі суседняй Уганды. Генетычнае даследаванне 2009 г. паказала, што луа шчыльна звязаны з навакольным насельніцтвам банту. Пасля меркаванай міграцыі на тэрыторыю Кеніі луа аселі каля ўсходняга ўзбярэжжа возера Вікторыя. Іх асноўнымі заняткамі сталі жывёлагадоўля, земляробства і рыбалоўства. Каля 1800 г. некаторыя роды луа перасяліліся на тэрыторыю Танзаніі. З прыходам луа звязваюць узвядзенне каменных і земляных абарончых будынкаў. У XIX ст. пачаліся кантакты луа з еўрапейцамі. Будаўніцтва брытанскімі ўладамі чыгункі праз землі луа выклікала ў апошніх незадаволенасць і прывяла да ваенных сутычак. Брытанская каланіяльная адміністрацыя ў Кеніі і нямецкая ў Танзаніі імкнуліся падпарадкаваць родавых правадыроў. З 1906 г. пачалася хрысціянізацыя луа. У міжваенны перыяд вылучыліся 2 асноўныя плыні адносінаў з каланіяльнымі ўладамі. Частка правадыроў на чале з Адэра Аканга садзейнічалі зменам гаспадаркі, укараненню сучасных школьнай адукацыі, гігіены, медыцыны. У той жа час развіваўся рух супраціўлення, у тым ліку ў межах рэлігійнага культу мумба. У пасляваенны перыяд многія прадстаўнікі луа самі працавалі ў каланіяльных органах, пры гэтым выступалі за незалежнасць Кеніі і Танзаніі. Сярод выдатных усходнеафрыканскіх палітыкаў вылучыліся луа Томас Мбоя, дзеяч прафсаюзнага руху, і Адынга Адынга, антыкаланіяліст і першы віцэ-прэзідэнт незалежнай Кеніі. У нашы дні луа з’яўляюцца адным з найбуйнейшых народаў Кеніі, яго прадстаўнікі аказваюць моцны ўплыў на палітыку, навуку і культуру гэтай краіны. У Танзаніі яны складаюць нацыянальную меншасць, аднак таксама адыгрываюць важную ролю ў рэгіянальнай палітыцы. Культура -------- Рыбакі на возеры Вікторыя, сярэдзіна XX ст. Асноўнымі заняткамі луа здаўна з’яўляюцца сельская гаспадарка і рыбалоўства. У адрозненне ад суседзяў, якія аддзяляюць адгонную жывёлагадоўлю ад земляробства, луа практыкуюць абодва заняткі, хаця земляробствам часцей займаюцца жанчыны, а жывёлагадоўляй — мужчыны. Галоўныя сельскагаспадарчыя культуры — сорга і проса, якія складаюць асноўную ежу. Адгонная жывёлагадоўля не такая важная з пункту гледжання харчавання, паколькі ялавічыну і малако кароў ужываюць рэдка. Аднак каровы разглядаюцца як сімвал багацця і абмену, наяўнасцю і колькасцю кароў вызначаецца ўплыў той ці іншай сям’і. Рыбу ловяць з берага або з плытоў з дапамогай пастак і сетак. Рыбалоўства асабліва развіта ў раёне возера Вікторыя, дзе ім займаюцца дарослыя мужчыны, жанчыны і нават дзеці. З XX ст. назіраецца перамяшчэнне луа ў гарады, прамысловыя прадпрыемствы і месцы здабычы карысных выкапняў. Рэканструкцыя *дала* Традыцыйныя жытлы ўяўлялі сабою сямейную сядзібу *дала*, якая будавалася на схілах пагоркаў і ўяўляла сабою некалькі круглявых каркасных хацін з дахамі, крытымі саломай, якія складалі кола вакол супольнага двара. У двары трымалі кароў і дробную свойскую жывёлу. Вакол *дала* садзілі калючыя хмызнякі для абароны ад ворагаў і злодзеяў. Часам *дала* групаваліся разам і стваралі паселішча *гвенг* накшталт вёскі з раскіданай планіроўкай. Захаваліся старажытныя земляныя і каменныя абарончыя збудаванні. Рэшткі каменнага абарончага комплексу Тхімліч Ахінга былі ўнесены ў 2018 г. у спіс сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Традыцыйная народная вопратка складалася са скураных фартухоў, паясоў на геніталіі, нарукаўнікаў. Мужчыны і жанчыны апраналі ўпрыгожванні з ракавін малюскаў, костак і зубоў жывёл. Ужо ў міжваенны перыяд XX ст. шырока ўжывалася вопратка еўрапейскага паходжання. У канцы XX ст. папулярызацыя традыцыйнай культуры прывяла да вяртання некаторых элементаў народнай вопраткі ў святочных уборах. У мінулым луа практыкавалі выдаленне ў юнакоў пярэдніх ніжніх зубоў, нанясенне шрамаў на скуру. Асновай традыцыйнага грамадства была пашыраная сям’я на чале са старэйшым мужчынам, які валодаў буйной рагатай жывёлай і адказваў за сядзібу. Важная роля належала старэйшай жанчыне *мікаі*. Яна не абавязкова была жонкай главы сям’і, часта — маці або незамужняй сястрой. Яна ўзначальвала жаночую частку сям’і, арганізоўвала працу на палетках, хатнюю гаспадарку, размеркаванне харчовых прыпасаў. Жыццё ў паселішчах *гвенг* рэгулявалася правадыром. Ім быў найбольш заможны глава сям’і. Улада правадыра абмяжоўвалася радай старэйшын. Некалькі *гвенг* маглі складаць асобную палітычную адзінку, у якой таксама абіраўся правадыр. Акрамя таго, усе сем’і належаць да буйной родавай арганізацыі з адзіным продкам. Шлюбы знутры роду забаронены. Да распаўсюджання хрысціянства практыкавалася палігінія. Адлік сваяцтва і перадача спадчыны вяліся па лініі бацькі. Луа знакаміты музычным і танцавальным мастацтвам. Характэрны сольныя музычныя выступленні, што суправаджаліся спевамі. Распаўсюджаныя народныя музычныя інструменты: розныя барабаны, скрыпка *аруту*, флейта. У сярэдзіне XX ст. пад уплывам джазу сфарміраваўся жанр *луа бенга*, які сумяшчаў традыцыйныя матывы і гітарную музыку. У мінулым танцы мелі цырыманіяльны сэнс, аднак таксама падкрэслівалі індывідуальны характар танцора. Танец *ахангла* ўключае сексуальныя рухі і эратычныя эмоцыі. Луа захавалі генеалогію асобных родавых аб’яднанняў, шматлікія казачныя гісторыі. Вельмі папулярнымі з’яўляюцца дзіцячыя скорагаворкі. Мова ---- Мова луа адносіцца да паўднёвай нілоцкай галіны моў. Шырока выкарыстоўваецца на захадзе Кеніі і поўдні Танзаніі не толькі самімі луа, але і суседнімі народамі. Пісьмовасць на аснове лацінкі была створана еўрапейскімі місіянерамі паміж 1913 г. і 1921 г. Рэлігія ------- У традыцыйных вераваннях луа асаблівую ролю адыгрывае постаць антрапаморфнага бажаства Н’ясае або Джока, якое мае выключна духоўную форму і ўмешваецца ў чалавечыя адносіны выключна праз сілы прыроды. Чалавечае жыццё лічылася вечным. Пасля смерці фізічныя рэшткі ператвараліся ў прах, а душа далучалася да Джока. Аднак, калі сваякі памерлага не шануюць яго, ён можа ператварыцца ў злога духа. Таму луа ахвяравалі продкам асвечаных жывёлін, імкнуліся кантактаваць з імі праз сны. Яны таксама верылі ў іншых духаў і магічнае ўздзеянне лекараў, вешчуноў і чараўнікоў. Апошнія разглядаліся як магутныя асобы, што маглі супернічаць з духамі і таму выклікалі страх у простых людзей. У нашы дні большасць вернікаў адносяцца да розных плыняў хрысціянства, аднак элементы традыцыйных вераванняў таксама аказваюць уплыў на рэлігійнае жыццё. Выбітныя прадстаўнікі --------------------- * Адынга Адынга — дзеяч антыкаланіяльнага руху, першы віцэ-прэзідэнт Кеніі, барацьбіт за дэмакратыю * Барак Абама — 44-ы Прэзідэнт ЗША * Дэніс Альеч — кенійскі футбаліст Зноскі ------ 1. ↑ Luo 2. ↑ The Genetic Structure and History of Africans and African Americans Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Луа (народ) * Luo — Introduction, Location, Language, Folklore, Religion * LUO POPULATION * Luo People of Kenya * The Luo Community of Kenya — National Museums of Kenya * Luo Tribe of Kenya and Tanzania — Facts about the People * PITT RIVERS MUSEUM LUO VISUAL HISTORY | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | BNF: 11971470t · LCCN: sh85078928 · SUDOC: 027735192 |

**«Дзекабрысты»** — першы ў СССР фільм пра паўстанне дзекабрыстаў, гісторыка-біяграфічная драма; створаны ў 1926 годзе, нямы. Гісторыя стварэння ------------------ Фільм быў зняты Аляксандрам Іваноўскім[ru] да 100-гадовага юбілею паўстання дзекабрыстаў на студыі «Ленинградкино» і стаў трэцяй сумеснай працай Іваноўскага з вядомым гісторыкам Паўлам Шчогалевым[ru]. Прэм’ера фільма адбылася 8 лютага 1927 года. Сюжэт ----- Фільм узнаўляе гісторыю руху дзекабрыстаў: успышкі сялянскіх мяцяжоў, арганізацыю дваранскіх гурткоў і ўласна паўстанне; на фоне гэтых падзей разгортваецца рамантычная гісторыя кахання дзекабрыста Івана Аненкава[ru] і французскай мадысткі Паліны Гебль[ru]. У ролях ------- | Акцёр | Роля | | --- | --- | | Яўген Вараніхін | Мікалай I імператар Мікалай I | | Уладзімір Максімаў[ru] | Аляксандр I імператар Аляксандр I | | Варвара Аненкава[ru] | Паліна Гебль-Аненкава[ru] Паліна Гебль-Аненкава[ru] | | Барыс Тамарын[ru] | Іван Аляксандравіч Анненкаў[ru] дзекабрыст Іван Аляксандравіч Анненкаў[ru] | | Тамара Гадлеўская | Кацярына Іванаўна Трубецкая[ru] княгіня Кацярына Іванаўна Трубецкая[ru] | | Генадзь Мічурын[ru] | Сяргей Пятровіч Трубяцкой[ru] князь Сяргей Пятровіч Трубяцкой[ru] | | Канстанцін Карэнін | Павел Іванавіч Пестэль[ru] дзекабрыст Павел Іванавіч Пестэль[ru] | | П. Валконскі | Пётр Рыгоравіч Кахоўскі дзекабрыст Пётр Рыгоравіч Кахоўскі | | Пётр Падвальны | Аляксандр Бястужаў дзекабрыст Аляксандр Бястужаў | | Аляксандр Ларыкаў[ru] | Якубовіч[ru] дзекабрыст Якубовіч[ru] | | Сяргей Шышко | Кандрат Фёдаравіч Рылееў дзекабрыст Кандрат Фёдаравіч Рылееў | | Вольга Спірава | Наталля Рылеева жонка дзекабрыста Наталля Рылеева | | Аляксандра Грыбуніна | маці Аненкава | | Уладзімір Крыгер[ru] | кіраўнік маёнтка Аненкава | | Сяргей Глаголін | Міколка лакей Міколка | | Іван Худалееў[ru] | Якабі Якабі , сваяк Аненкава | | Мікалай Лебедзеў[ru] | Абаленскі князь Абаленскі | | Эдуард Іагансон[ru] | | | Пётр Андрэеўскі | Канстанцін[ru] цэсарэвіч Канстанцін[ru] | | Барыс Мядзведзеў | Стрэмаўхаў Стрэмаўхаў | | Ніна Младзінская | Целяшова[ru] балерына Целяшова[ru] | Крытыка ------- Фільм жорстка крытыкаваўся. Выказвалася меркаванне, што фільм «Дзекабрысты» — «гэта ўзор таго, як не трэба рабіць „гістарычныя карціны"». Адзін з рэцэнзентаў сцвярджаў, што «гісторыя снежаньскага паўстання расказана няправільна» як бы «убачанай з акна моднага магазіна, дзе служыла прадаўшчыцай францужанка Паліна Гебль». Ён пісаў: «„Дзекабрысты" — звычайная „любоўная" карціна. І зусім не выпадкова Аненкаў аказваецца некалькі неразумным. Ён занадта закаханы… Неразумны і Рылееў, неразумны і Трубяцкой — усе яны больш цікавяцца пацалункамі, чым нават размовамі пра паўстанне, не кажучы ўжо пра самае паўстанне». Пра пастаноўку было напісана: «Калі з гісторыяй у ёй не лепш, чым у іншых „гістарычных", — у сэнсе эфектнасці яна значна вышэй многіх нядаўна паказаных „гістарычных". Праўда, эфектнасці спецыфічнай, тэатральнай». Кінакрытык Уладзімір Недабраво[ru] ўбачыў у «Дзекабрыстах» паўтарэнне і множанне памылак аднаго з папярэдніх фільмаў А. Іваноўскага «Палац і крэпасць»: «Ранейшая опернасць. Цяжкавагавасць. Безмантажжа. Млявасць тэмпу. Літаратуршчына. Меладэкламацыя акцёраў… Невынаходлівасць у рэжысёрскай працы да такіх межаў, што цалкам паўтараюцца калісьці расхваленыя паралелі і асацыяцыі „Палаца і крэпасці"». Сцэнарыст Міхаіл Блейман[ru] у сваёй рэцэнзіі 1927 года адзначаў: «Заслугоўваюць адабрэння дакладнасць касцюмаў і такая ж дакладнасць у падборы грымаў. У карціне няма грахоў супраць абстаноўкі, за выключэннем здымкі на Сенацкай плошчы на фоне не існаваўшых тады будынкаў Сената і Сінода. Ёсць і эфектна знятыя сцэны». Пры гэтым ён рэзка крытыкаваў фільм: «Акцёры з годнасцю носяць спецыяльна пашытыя залататканыя мундзіры і спрабуюць „паказаць пачуцці". Акуратна чаргуюцца непатрэбныя раскошныя павільёны. Каласальныя сродкі патрачаны марна з-за няўмелай рэжысуры і павярхоўнасці падыходу да вялікай гістарычнай тэмы. Гэты фільм складаецца з дэкарацыі і мундзіраў». У іншай публікацыі ён наракаў, што «А. У. Іваноўскі ператварыў карціну пра дзекабрыстаў, якая заслугоўвала трагічнага і эпічнага ўвасаблення» ў «меладраму пра тое, як жорсткі ўрад разлучыў закаханых Паліну Гебль і Аненкава». Пісьменнік і літаратуразнаўца Юрый Тынянаў[ru] згадваў фільм у негатыўным кантэксце і сцвярджаў, што сцэнар фільма «С. В. Д.[ru]» быў напісаны ў «процівагу мундзірам, безгустоўшчыне і параду, дадзеных у „Дзекабрыстах"». Кіназнаўца Роміл Собалеў адзначаў «што і трэцім сваім гістарычным творам — „Дзекабрысты" — Іваноўскі і Шчогалеў вярнуліся да звыклай ужо схеме меладрамы, якая працякае на шырокім грамадскім фоне». Аднак, на думку крытыка «гісторыя рамантычнага кахання дзекабрыста Івана Аненскага і францужанкі Паліны Гебль… дрэнна ўвязвалася з галоўным: з мазаікай эпізодаў, якія распавядаюць пра ўспышкі сялянскіх мяцяжоў, арганізацыю дваранскіх гурткоў, паўстанне дзекабрыстаў». Пры гэтым «у цэнтры карціны рамантычная гісторыя, а дзекабрысты паказаны толькі фонам», што сам рэжысёр Іваноўскі ў сваіх успамінах лічыў памылкай. Заўвагі ------- 1. ↑ Как не нужно делать «исторические картины». О фильме «Декабристы» **(нявызн.)**. Советское кино (17 лістапада 1927). Праверана 17 снежня 2020. 2. 1 2 Советское кино 1927. 3. ↑ Недоброво 1927. 4. 1 2 Блейман 1973. 5. ↑ Блейман 1978. 6. ↑ Тынянов 1929. 7. 1 2 3 Соболев 1971. 8. ↑ Ивановский 1967. Літаратура ---------- * «Декабристы» // *Советское кино*. — 1927. — № 2. — С. 31. * *Недоброво В.* А.В. Ивановский // *Кино (Ленинградское приложение)*. — 1927. — № 5. — С. 3. * *Тынянов Ю.* О фэксах // *Советский экран*. — 1929. — № 14. — С. 10. * *Ивановский А.В.* Воспоминания кинорежиссёра. — М.: Искусство, 1967. — 256 с. * *Соболев Р.* Александр Ивановский // 20 режиссёрских биографий // Сборник / Сост. Р. Д. Черненко. — М.: Искусство, 1971. — С. 116—135. — 389 с. — (Мастера советского кино). * *Блейман М.* «Декабристы» // О кино — свидетельские показания. — М.: Искусство, 1973. — С. 77—78. — 590 с. * *Блейман М.* Павел Петров-Бытов // 20 режиссёрских биографий / Сост. Р.Д. Черненко. — М.: Искусство, 1978. — С. 198—218. — 408 с. Спасылкі -------- * *Аркус Л.[ru]*. Декабристы. Киноведческая база «Чапаев» (руск.). Проект журнала «Сеанс[ru]». Праверана 2 мая 2020. | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Internet Movie Database |

Эканамічная дзейнасць Беларусі ў Афрыцы. Рэспубліка Беларусь ажыццяўляе палітычнае, эканамічнае, ваеннае супрацоўніцтва з краінамі Афрыкі. Гісторыя -------- ### 1990-я і 2000-я Беларусь самастойна пачала працаваць тут у пачатку 1990-х. Адным з асноўных напрамкаў стаў продаж узбраенняў. Па выніках 1996—2000 гадоў рэспубліка трапіла ў першую дзясятку сусветных экспарцёраў зброі. Акрамя таго, дзяржава яшчэ з часоў урада Вячаслава Кебіча спрабавала стварыць у рэгіёне сумеснае з афрыканцамі прадпрыемства па здабычы карысных выкапняў (напрыклад, у Судане і Танзаніі). Аднак гэта ні да чаго не прывяло. Афрыканскі рэгіён прыцягваў Беларусь у сферах сельскай гаспадаркі і харчавання. Асаблівыя надзеі ўскладаліся на экспарт малочнай і мясной прадукцыі, тым больш што трэба было дыверсіфікаваць рынкі збыту. Як лічыў намеснік міністра замежных спраў Валянцін Рыбакоў, узмацніць эканамічныя пазіцыі рэспублікі на кантыненце магло б пашырэнне там сеткі дыппрадстаўніцтваў. Эканамічныя адносіны Беларусі з афрыканскімі дзяржавамі па выніках 2007 года паказалі найбольшыя тэмпы развіцця сярод іншых кантынентаў. Так, аб’ёмы знешняга гандлю таварамі ўзраслі з 2006 па 2007 на 37,8%. Пры гэтым неабходна адзначыць, што іх рост ажыццяўляўся, перш за ўсё, за кошт росту экспарту, а не імпарту, што спрыяла пастаўленай задачы выхаду з часам на станоўчае гандлёвае сальда ў гандлі Беларусі з краінамі свету. Так, экспарт за 2007 год вырас адразу на 44, 2%, дасягнуўшы лічбы ў 155,4 млн, а імпарт узрос толькі на 22,8%, склаўшы 56,6 млн. Агульны тавараабарот перавысіў 212 млн. Найбуйнейшымі гандлёвымі партнёрамі Беларусі ў Афрыцы па выніках года сталі Егіпет, Судан, Марока, ПАР, Гана, Кот-д’Івуар і Эрытрэя. ### 2010-я Беларускі грузавік МАЗ-6501 у Гане, 2015 год У сярэдзіне 2010-х адной з галоўных надзей Мінска ў рэгіёне стаў Судан. Пастаўкі ў краіну сталі імкліва расці з пачатку дзесяцігоддзя, дасягнуўшы свайго піку ў 2013 годзе ($70,7 млн). У той жа сярэдзіне 2010-х беларускія ўлады ў першы раз паспрабавалі зрабіць стратэгічнай задачай і маштабаваць экспансію айчынных бізнесаў на кантынент. Да гэтага ініцыятыўнасць прыватнікаў абмежавалася адкрыццём даччыных прадпрыемстваў дыстрыбутарам IT-прадуктаў ASBISc Enterprises, пастаўкамі і сэрвісам БелАЗаў у Замбіі і Намібіі і з’яўленнем у кейптаўнскім Mainstream Shopping Centre франчайзінгавай крамы Milavitsa. У Александрыі створаны зборны пункт з удзелам МТЗ. «Белшына» засноўвала гандлёвыя і сэрвісныя кампаніі ў Паўднёвай Афрыцы і Гане. Аб’ём экспарту па 24 ключавых партнёрах краіны рэгіёну ў лепшыя часы ненашмат перавышаў 300 млн USD, а імпарт за 2011—2016 гады амаль падвоіўся (у 2011-м — 316,7 млн і 106,3 млн USD адпаведна, у 2012-м — 270,4 млн і 133 млн, у 2014-м — 314,5 і 119,4 млн, у 2015-м — 304,9 і 278,6 млн, а ў 2016-м — 226,7 млн і 249,9 млн адпаведна). У 2017 годзе, як адзначылі СМІ, афрыканская тэма ўсё часцей гучала ў прамовах кіраўніка беларускай дзяржавы, які ў пачатку года наведаў Егіпет і Судан. Летам у Мінску прайшоў першы беларуска-афрыканскі эканамічны форум. Было падпісана крэдытнае пагадненне, па якім Афрыканскі экспартна-імпартны банк (Афрэксімбанк) выдаў 150 млн долараў на закупку мясцовымі кампаніямі прадукцыі ў рэспубліцы. Інтэрнэт-газета «Заўтра тваёй краіны», прааналізаваўшы статыстычныя даныя за першае паўгоддзе, у ліку месцаў, куды *«рыхтуецца экспансія Беларусі»*, назвала Нігерыю, Кенію, Анголу і Гвінея-Бісау. Галоўны прарыў у гандлёвым дачыненні дадзенага перыяду — Зімбабвэ. Важную долю ў агульным аб’ёму экспарту на кантынент традыцыйна занялі калійныя ўгнаенні. У 2018 годзе месца многіх краін Афрыкі ў геаграфіі знешніх сувязяў Мінска істотна знізілася, паколькі, са слоў палітолага Сяргея Богдана, беларускія дыпламаты крытычна ставіліся да развіцця адносін з рэгіёнам. За 11 месяцаў двухбаковы тавараабарот склаў 583,3 млн долараў, знізіўшыся ў параўнанні з аналагічным перыядам 2017 года амаль на 100 млн долараў. Аднак беларускі экспарт на кантынент вырас за гэты перыяд на 13 млн да 345 млн. У цэлым жа Афрыка заняла крыху больш за 1 % ва ўсім экспарце дзяржавы. Больш за ўсё беларускай прадукцыі было адгружана ў краіны Паўночнай Афрыкі — на 167 млн долараў. З іх на Егіпет прыпала 72,5 млн, на Марока — 62,7 млн. На другім месцы заходнеафрыканскі рэгіён — 105,5 млн. Там лідары Кот-д’Івуар, Малі, Нігерыя і Сенегал. У краіны Усходняй Афрыкі было пастаўлена беларускай прадукцыі на 25,3 млн долараў, з іх палова — ва Уганду. Ільвіную долю паставак у Цэнтральную Афрыку сфармавалі продажу ў Ангола і Камерун (26,7 млн з 30 млн). На поўдні галоўным партнёрам стала ПАР (16,5 млн). У пераліку беларускіх тавараў, якія прасоўваліся на афрыканскія рынкі, пераважала прамысловая прадукцыя — кар’ерныя самазвалы, грузавікі, трактары, сельгастэхніка, прадукцыя нафтахіміі — шыны і валокны, угнаенні. TUT.BY паказаў, што спецыфіка работы з кантынентам складаецца ў магчымых праблемах з аплатай пастаўленай прадукцыі. Аднак былі разгледжаны розныя механізмы структуравання здзелак. Сярод такіх — перадача беларускім кампаніям правоў на здабычу карысных выкапняў. У лютым 2018 года МАЗ адкрыў сумеснае зборачнае прадпрыемства ў Егіпце. Партнёрамі выступілі кампанія Helwan Machinery and Equipment Нацыянальнай арганізацыі ваеннай прамысловасці і кампанія International Co. for Industry and Projects. У сваю чаргу МТЗ стварыў зборачныя вытворчасці ў Алжыры і Егіпце сумесна з мясцовымі партнёрамі. Яшчэ за некалькі гадоў да гэтага «Белспецзнештэхніка» і суданскі холдынг «Сафат» стварылі сумеснае прадпрыемства S&B Aviation company па рамонце авіяцыі. У Зімбабвэ створана беларускае геалагаразведачнае прадпрыемства. Акрамя таго, Беларусь распалагала двума радовішчамі золата ў Судане. Аднымі з галоўных куратараў беларускіх праектаў у Афрыцы тых часоў названы Віктар Шэйман і Аляксандр Зінгман. ### 2020-я Расійскае выданне EADaily адзначала, што інтарэс Беларусі да Афрыкі пачаў павялічвацца пасля таго, як у сувязі са жнівеньскімі падзеямі 2020 года краіны Захаду ўвялі супраць краіны эканамічныя санкцыі. Аналагічнага меркавання прытрымлівалася эканамічны аглядальнік Ірына Смірнова. Яна дадала, што афрыканскія дзяржавы пажадалі гуляць больш актыўную і значную ролю ў вытворчых ланцужках. У прыватнасці, Беларусь была гатова прапанаваць сумесныя вытворчасці па сваіх тэхналогіях і ўзорах, узвядзенне прамысловых і сельскагаспадарчых аб’ектаў. Афрыканскі кантынент з’яўляецца сусветным лідарам па тэмпах росту спажывання, таксама дырэктар Інстытута Афрыкі РАН Ірына Абрамава ў 2021 годзе выказала меркаванне, што ў найбліжэйшыя 15—20 гадоў менавіта гэты рэгіён будзе вызначаць дэмаграфічную карціну свету, істотна ўплываць на маштабы сусветнага спажывецкага попыту. Абгрунтаваны і палітычны інтарэс, бо афрыканскія краіны складаюць 25 % галасоў у ААН. Да пачатку 2020-х кіраўнік кампаніі Aftrade Зінгман актывізаваў дзейнасць у Зімбабвэ і суседніх краінах — Замбіі і ДР Конга. Зімбабвэ стала адным з плацдармаў гандлёвай і інвестыцыйнай экспансіі Беларусі ў Афрыцы. У пачатку 2021 года бізнесмен апынуўся ў цэнтры міжнароднага скандалу, разам з топ-мэнэджарам Aftrade і іншымі бізнесоўцамі быў затрыманы і некалькі дзён правёў у кангалезскай турме. У маі 2021 года ў Мінску прайшоў другі беларуска-афрыканскі эканамічны форум. За папярэднія тры гады аб’ём узаемнага гандлю склаў больш за $1,8 млрд. Як заявіў Міністр замежных спраў Беларусі Уладзімір Макей, *«мы здолелі прайсці шлях ад гадавога тавараабароту прыкладна ў $160 млн у пачатку 2000-х да больш за $550 млн у 2020 годзе»*. У тым годзе ў спіс асноўных гандлёвых партнёраў рэспублікі па аб’ёме тавараабароту ўвайшлі такія афрыканскія краіны, як Марока ($104,7 млн), Ангола ($88,5 млн), Егіпет ($62,7 млн), Кот-д’Івуар ($60,6 млн) і Туніс ($57,1 млн). Таксама досыць актыўна развіваўся гандаль з ПАР, Угандай, Зімбабвэ, Сенегалам, Камерунам. З 30 студзеня па 1 лютага 2023 года беларускі лідар Аляксандр Лукашэнка быў з візітам у Зімбабвэ, дзе сустрэўся з кіраўніком дзяржавы Эмерсанам Мнангагва. Газета «Коммерсантъ» адзначыла, што гэта першы візіт Лукашэнкі ў краіну Афрыкі на поўдзень ад Сахары. Таксама выданне паказала, што ён заявіў аб выкарыстанні сувязяў Мнангагвы ў рэгіёне для ўзмацнення пазіцый Мінска. У прыватнасці абмяркоўвалася супрацоўніцтва з Мазамбікам, якому патрабаваліся ўкладанні ў сельскай гаспадарцы. Начальнік упраўлення Афрыкі і Блізкага Усходу беларускага МЗС Юрый Нікалайчык заявіў, што краіна паступова нарошчвае сваю прысутнасць у рэгіёне. Ваенны аглядальнік Аляксандр Алесін адзначыў, што краіна *«ў апошні час распачала шырокую экспансію на Афрыканскі кантынент»*, якая *«становіцца ўжо фактам»*. Раней тэрмін ужываўся рознымі СМІ, такімі як EADaily, «Заўтра тваёй краіны» і FREEДОМ. Апошняе, у прыватнасці, пісала, што *«з дапамогай вагнераўцаў Лукашэнка ўзмоцніць эканамічную экспансію Беларусі ў Афрыцы»*. Пасля чэрвеньскага мецяжу Прыгожына ў Расіі ў Беларусь часова перабазавалася ПВК «Вагнер». Як адзначыў ваенны аглядальнік Аляксандр Алесін, улады выкарыстоўвалі расійскіх наймітаў. Па словах эксперта, Лукашэнка паставіў задачу зрабіць Зімбабвэ хабам, адкуль будзе распаўсюджвацца беларуская прадукцыя і ўплыў, а для захаванасці гэтага спатрэбяцца байцы ПВК (гл. Дзейнасць ПВК «Вагнер» у Афрыцы). Як паведаміла начальнік упраўлення прагназавання знешняга гандлю Мінэканомікі Юлія Зубар, на наступны 2024 год дзяржава плануе актывізаваць гандаль з краінамі Афрыкі, у першую чаргу, за кошт харчавання, прадукцыі машынабудавання, хімічнай прамысловасці. Апорнымі кропкамі вызначаны Егіпет, Кенія, Нігерыя, Экватарыяльная Гвінея. Дыпламатычныя місіі ------------------- Будынак пасольства Лівіі ў Мінску. У 2000 г. пачало функцыянаваць пасольства Беларусі ў Лівіі. У 2001 г. адкрылася дыпламатычная місія Лівіі ў Беларусі. У 2014 годзе пасольства Беларусі ў Лівіі было закрыта з-за абвастрэння сітуацыі ў краіне. У 2018 годзе ў рамках візіту прэзідэнта Судана Амара аль-Башыра ў Мінску адкрыта суданскае посольства. У тым жа годзе беларускія ўлады зачынілі сваю дыпмісію ў Эфіопіі, але адкрылі ў суседняй Кеніі. На 2019 год Мінск меў прадстаўніцтвы ў Егіпце, Нігерыі, Кеніі і ПАР. Беларускія паслы ў названых дзяржавах акрэдытаваны і ў 17 іншых краінах рэгіёна па сумяшчальніцтве. У 2022 годзе адкрылася беларуская дыпмісія ў Зімбабвэ. Ваенная прысутнасць ------------------- Асноўны артыкул: **Ваенныя спецыялісты Беларусі** Як адзначыў беларускі ваенны эксперт Ягор Лебядок, кантынент стаў найважнейшым рэгіёнам для Беларусі ў сферы збыту ўзбраення і аказання паслуг падрыхтоўкі ваенных кадраў. Беларускія ваенныя спецыялісты з пачатку 2000-х па 2021 год аказалі падтрымку Кот-д’Івуару, Лівіі, Судану, Дэмакратычнай Рэспубліцэ Конга і Нігерыі. Станам на 2023 год дзяржаўная кампанія «Белспецзнештэхніка» (БСЗТ) больш за дваццаць гадоў кіравала сумесным прадпрыемствам з суданскай арміяй. Яе тэхнічныя спецыялісты, якія базуюцца ў Хартуме, абслугоўваюць увесь парк суданскіх верталётаў і самалётаў, што гуляе вырашальную ролю ў краіне, дзе адлегласці настолькі вялікія, што сілавыя аперацыі не могуць выконвацца наземным транспартам. Прысутнасць беларускіх спецыялістаў стала жыццёва важнай для суданскага ўрада. Першапачаткова БСЗТ хацела ператварыць сваю базу ў Судане ў панафрыканскі цэнтр тэхнічнага абслугоўвання, аднак санкцыі ЗША у дачыненні да Хартума перашкодзілі гэтаму праекту. У той жа час баранавіцкі 558-ы авіяцыйны рамонтны завод мае кантракт у ДР Конга на тэхнічнае абслугоўванне авіяцыі. У канцы 2010-х і пачатку 2020-х усё больш канкурэнцыю ў частцы падрыхтоўкі замежных вайскоўцаў і арганізацыі баявых дзеянняў пачалі аказваць ізраільцяне, французы, расійскія ПВК і прадстаўнікі іншых краін. Меркаванні і ацэнкі ------------------- * Эканамічны аглядальнік Ірына Смірнова лічыла, што для Афрыкі найбольш каштоўнай аказаліся пастаўкі беларускай сельгастэхнікі, што спрыяе паляпшэнню харчовай бяспекі рэгіёна. Так, як паведаміла выданне The Sunday Mail, у лістападзе 2023 года фермеры Зімбабвэ заявілі аб зборы рэкордных 411 838 тон пшаніцы. Шмат у чым дасягненне стала магчымым дзякуючы набыццю беларускіх камбайнаў. Паводле заявы Харарэ, краіна стала самадастатковым сельскагаспадарчым цэнтрам, забяспечыўшы ўласную харчовую бяспеку. * На думку эканамічнага аналітыка Сяргея Чалага, галоўнай задачай краіны тут з’яўляецца пасрэдніцтва (напрыклад, як лічыў эксперт, для ААЭ), паколькі яна не баіцца сапсаваць рэпутацыю. * Эканаміст Анастасія Лузгіна крытычна адгукнулася аб эканамічнай дзейнасці дзяржавы ў Афрыцы. Нягледзячы на тое, што ў 2020—2022 гадах ва ўрадзе гаварылі аб афрыканскім кантыненце як аб адным з патэнцыяльных напрамкаў для беларускага экспарту, аднак экспарт беларускіх тавараў у краіны рэгіёна ў 2022 годзе склаў крыху больш за 200 мільёнаў долараў, дэманструючы некаторую тэндэнцыю да зніжэння. На яе думку, *«Беларусі досыць складана канкураваць нават у Афрыцы»*. * Беларускі пасол у ПАР Аляксандр Сідарук у інтэр’ю часопісу «Конъюнктура рынков» заявіў, што беднасць большай часткі насельніцтва, нізкі ўзровень жыцця, неэфектыўнае адміністраванне і карупцыя з’яўляюцца перашкодамі для вядзення доўгатэрміновага бізнесу. Беларуская тэхніка канкурэнтаздольна на тутэйшым рынку і мае перспектывы, аднак у рэгіёне ёсць вялікая колькасць канкурэнтаў. На яго погляд, у рэспублікі з нагоды Афрыкі павінна быць «абачлівая стратэгія». Гл. таксама ----------- * Візіт Аляксандра Лукашэнкі ў Зімбабвэ (2023) Заўвагі ------- 1. 1 2 3 4 Гордзялковский & 7 февраля 2023. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFГордзялковский7\_февраля\_2023 (даведка) 2. 1 2 Прудников & 8 июня 2017. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFПрудников8\_июня\_2017 (даведка) 3. ↑ Развитие отношений между Республикой Беларусь и государствами Африки 4. 1 2 3 Витовт & 6 сентября 2017. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFВитовт6\_сентября\_2017 (даведка) 5. ↑ Bogdan 2019, p. 89, 95. 6. 1 2 3 4 5 6 7 TUT.BY & 4 февраля 2019. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFTUT.BY4\_февраля\_2019 (даведка) 7. 1 2 3 Белоруссия начинает экономическую экспансию в Африке // EADaily : интернет-издание. — 30 января 2023 8. 1 2 3 4 Смирнова & 9 июня 2021. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFСмирнова9\_июня\_2021 (даведка) 9. ↑ Артём Кирейшин. От калия до молочки: что Беларусь продает в страны Африки // Myfin.by, 7 февраля 2023 10. ↑ Коммерсантъ & 31 января 2023. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFКоммерсантъ31\_января\_2023 (даведка) 11. 1 2 Николай Грутов. «Показали выход»: В Белоруссии заявили, что Пригожин отправится в Африку // Национальная служба новостей, 26 июня 2023 12. 1 2 С помощью «вагнеровцев» Лукашенко усилит экономическую экспансию Беларуси в Африке — детали от Алесина 13. ↑ Юлія Зубар: Беларусь планамерна нарошчвае долю высокатэхналагічных тавараў у экспарце // Мiнiстэрства эканомiкi Рэспублiкi Беларусь : афiцыйны сайт. — 16 кастрычнiка 2023. 14. ↑ СОТРУДНИЧЕСТВО МЕЖДУ ЛИВИЙСКОЙ ДЖАМАХИРИЕЙ И РЕСПУБЛИКОЙ БЕЛАРУСЬ 15. ↑ О закрытии Посольства Беларуси в Ливии Сайт МИДа РБ 16. ↑ Bogdan 2019, p. 93. 17. ↑ Bogdan 2019, p. 95. 18. ↑ Об открытии Посольства в Республике Зимбабве 19. 1 2 Лебедок & 7 февраля 2021. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛебедок7\_февраля\_2021 (даведка) 20. 1 2 Африканская стратегия Лукашенко. Чему России стоит поучиться у союзника 21. ↑ В Зимбабве собрали рекордный урожай благодаря белорусской технике // СБ. Беларусь сегодня : газета. — 5 ноября 2023. 22. ↑ Чалый — о сотрудничестве с Зимбабве: Это сознательное решение Лукашенко идти в грязь // Салiдарнасць : газета. — 10 февраля 2023 23. ↑ Лузгина: «Беларуси достаточно сложно конкурировать даже в Африке» — Салiдарнасць Літаратура ---------- * *Кирилл Прудников* Белагро-2017: экспортное открытие Африки // *Экономическая газета*. — 8 июня 2017. * *Николай Витовт* Нигерия, Кения, Ангола и Гвинея-Бисау: в какие страны Африки готовится экспансия Беларуси // *Завтра твоей страны* : интернет-газета. — 6 сентября 2017. Архівавана з першакрыніцы 29 мая 2019. * *Александр Заяц* Тракторы, вооружения, ИТ. Как Беларусь завоевывает Африку // *TUT.BY*. — 4 февраля 2019. Архівавана з першакрыніцы 4 лютага 2019. * *Sergei Bogdan* New outlines of foreign Affairs: review of Belarus relations with Asia, Africa and Latin America // *Белорусский ежегодник* : журнал. — 2019. — С. 89—96. * *Егор Лебедок* Белорусское военное присутствие в Африке // *Thinktanks.by* : сайт белорусских исследований. — 7 февраля 2021. Архівавана з першакрыніцы 27 ліпеня 2022. * *Ирина Смирнова* Досье: Торгово-экономическое сотрудничество Беларуси и Африки // *Евразия.Эксперт* : журнал. — 9 июня 2021. * *Кирилл Кривошеев* Александр Лукашенко готов перепахать все Зимбабве // *Коммерсантъ* : газета. — 31 января 2023. * *Антон Гордзялковский* Наш мыс Доброй Надежды. Что Беларусь уже успела сделать в Африке // *Office Life* : журнал. — 7 февраля 2023. Спасылкі -------- * Беларусь і краіны Афрыкі і Блізкага Усходу // сайт МЗС Беларусі * На чем основано сотрудничество Беларуси со странами Африки и какие у него перспективы // СБ. Беларусь сегодня : газета. — 2 февраля 2023. * Што шукае Беларусь у Афрыцы // Белтэлерадыёкампанія, 19 лістапада 2023.

**Рангерык** (англ.: Rongerik, маршал.: *Ron̄dik*) — атол у складзе Маршалавых Астравоў. Плошча сушы — 1,68 км². У наш час незаселены. Рангерык належыць да заходняга ланцуга атолаў Ралік Маршалавых Астравоў за 34 км на ўсход ад атола Рангелап, за 633 км на паўночны захад ад Маджура. Рангерык складаецца з шырокай лагуны (143,95 км²) і каралавага рыфа, на якім месцяцца 17 астраўкоў, агульнай плошчай 1,68 км². Рангерык быў адкрыты 3 верасня 1767 года брытанскай экспедыцыяй на чале з С. Уолісам. У той час ён быў населены маршальцамі. Паводле легенды, вярхоўны правадыр Рангерыка быў жанаты з жанчынай-злым духам з атола Уджае. У выніку гэтай небяспечнай сувязі ён аднойчы знік у моры. У 1885—1914 гадах атол знаходзіўся ў каланіяльнай залежнасці ад Германіі. У 1914—1944 гадах — пад кантролем Японіі. Падчас Другой сусветнай вайны невялікае па колькасці карэннае насельніцтва Рангерыка пакінула сваю радзіму і мігрыравала на суседнія атолы. У 1946—1948 гадах на атоле Рангерык знаходзіліся выхадцы з атола Бікіні, часова пераселеныя амерыканскімі ваеннымі. У 1947 годзе Рангерык афіцыйна трапіў пад апеку ЗША. У 1954 годзе ён быў забруджаны радыеактыўнымі ападкамі пасля чарговага выпрабавання ядзернай зброі на Бікіні. У 1986 годзе атол стаў часткай Рэспублікі Маршалавых Астравоў. Спасылкі -------- * Marshall Islands Atoll Information Rongerik Atoll * sailblogs.com * Bikini to Rongelap/Rongerik Atoll * Demon Girls of Ujae

**Касым-Жамарт Кемелевіч Такаеў** (каз.: Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев; нар. 17 мая 1953, Алматы, Казахская ССР) — Прэзідэнт Рэспублікі Казахстан, дзяржаўны дзеяч Казахстана, доктар палітычных навук, былы прэм’ер-міністр Рэспублікі Казахстан (1999—2002), Старшыня Сената Парламента Рэспублікі Казахстан (з 16 кастрычніка 2013 года). Біяграфія --------- Паходзіць з племя жалайыр Старэйшага жуза. Бацька — Кемель Такаевіч Такаеў (1923—1986), удзельнік Другой сусветнай вайны, вядомы казахскі пісьменнік. Маці — Турар Шабарбаева (1931—2000), супрацоўніца Алма-Ацінскага педагагічнага інстытута замежных моў. У 1970 годзе К. Такаеў паступіў у МДІМА МЗС СССР. На 5-м курсе накіраваны на паўгадавую пераддыпломную практыку ў Пасольства СССР у КНР. У 1975 годзе паступіў на службу ў Міністэрства замежных спраў СССР і быў накіраваны на працу ў савецкае пасольства ў Сінгапур. У 1979 годзе ён вярнуўся ў апарат МЗС СССР. У 1983 выехаў у Кітай на 10-месячную стажыроўку ў Пекінскім лінгвістычным інстытуце. У 1984—1985 гадах працаваў у МЗС СССР, затым быў накіраваны ў савецкае пасольства ў Пекіне, дзе працаваў да 1991 года на пасадах другога сакратара, першага сакратара і саветніка. У 1991 годзе паступіў у Дыпламатычную акадэмію МЗС СССР на курсы павышэння кваліфікацыі кіруючых дыпламатычных кадраў. У 1992 годзе Такаеў быў прызначаны намеснікам Міністра замежных спраў Рэспублікі Казахстан. У 1993 годзе ён стаў першым намеснікам Міністра замежных спраў і ў 1994 годзе прызначаны Міністрам замежных спраў. У сакавіку 1999 году стаў намеснікам прэм’ер-міністра. У кастрычніку 1999 года, са згоды Парламента, Указам Прэзідэнта Рэспублікі Казахстан, быў прызначаны прэм’ер-міністрам. У студзені 2002 году падаў у адстаўку і пасля быў прызначаны Дзяржаўным сакратаром — Міністрам замежных спраў. Пасаду Міністра замежных спраў працягваў займаць да студзеня 2007 года, затым быў абраны Старшынёй Сената Парламента Рэспублікі Казахстан. Пасаду Міністра замежных спраў Такаеў займаў у агульнай складанасці на працягу 10 гадоў (1994—1999, 2002—2007). У якасці міністра замежных спраў ён гуляў актыўную ролю ў сферы нераспаўсюджвання ядзернай зброі. Удзельнічаў у аглядных канферэнцыях па Дамове аб нераспаўсюджанні ядзернай зброі 1995 і 2005 гадоў. У 1996 ён падпісаў Дагавор аб усёабдымнай забароне ядзерных выпрабаванняў (ДУЗЯВ) у Нью-Ёрку, а ў 2005 годзе — Даговор аб стварэнні зоны, свабоднай ад ядзернай зброі, у Цэнтральнай Азіі у Сяміпалацінску. У 2003 годзе старшыняваў на Міжнароднай канферэнцыі міністраў развіваюцца краін, якія не маюць выхаду да мора. На канферэнцыі была распрацавана Алмацінская праграма дзеянняў і прынятая Алмацінская дэкларацыя краін, якія развіваюцца не маючы выхаду да мора. Такаеў прымаў удзел у дзесяці сесіях ГА ААН, абіраўся Старшынёй Саветаў міністраў замежных спраў Садружнасці Незалежных Дзяржаў і Шанхайскай арганізацыі супрацоўніцтва, мае дыпламатычны ранг Надзвычайнага і Паўнамоцнага Пасла. У якасці Старшыні Сената Парламента Казахстана ў 2008 годзе быў абраны віцэ-прэзідэнтам Парламенцкай Асамблеі АБСЕ. У сакавіку 2011 года Генеральны сакратар Арганізацыі Аб’яднаных Нацый абвясціў пра сваё рашэнне прызначыць Такаевым Намеснікам Генеральнага Сакратара ААН, Генеральным дырэктарам Аддзялення ААН у Жэневе, а таксама асабістым прадстаўніком Генеральнага сакратара ААН на Канферэнцыі па раззбраенні. Ён займаў пасаду Генеральнага сакратара Канферэнцыі па раззбраенні. З’яўляўся таксама старшым службовай асобай, адказным за забеспячэнне бяспекі супрацоўнікаў ААН у Швейцарыі. 16 кастрычніка 2013 года абраны Старшынёй Сената Парламента Рэспублікі Казахстан. Па пытанні аб пераводзе казахскай мовы на лацінскі шрыфт на парламенцкіх слуханнях па пытаннях адукацыі 22 верасня 2017 года сказаў: > > «Нам трэба будзе выканаць задачу стратэгічнай важнасці — перайсці на лацінскую графіку. Як адзначыў кіраўнік дзяржавы, пераклад казахскай мовы на лацінку — гэта крок да інтэграцыі ў глабальную сістэму навукі і адукацыі, забеспячэнне нашага духоўнага адзінства. Гэтую працу нам трэба праводзіць ўдумліва і паступова, без „вялікіх скокаў". Але і зацягваць яе няма сэнсу. Галоўнае — у нас няма права на памылку». > Такаеў выступіў з крытыкай першапачатковага варыянту лацінскага алфавіту казахскай мовы: > > «Нацыянальная камісія не прыйшла да канчатковага рашэння па лацінскiм алфавіце, таму яшчэ занадта рана выкарыстоўваць апострафы ў газетах ці ў іншых месцах». Пасля дадзенай заявы пачалася інтэнсіўная работа па ўкараненню новага алфавіту, пасля прыняцця якога 19 лютага Такаеў павіншаваў усіх з «гістарычнай падзеяй». 19 снежня 2018 года, выступаючы на ​​пасяджэнні Сената, Такаеў прапанаваў узмацніць судовы пераслед у дачыненні да наркадылераў аж да пажыццёвага зняволення і нават смяротнага пакарання, паколькі іх дзейнасць можна прыраўняць да тэрарызму, пагрозлівым нацыянальным інтарэсам краіны. 8 лютага 2019 года, на слуханні ў Сенаце парламента РК па гандлёвай палітыцы ў ЕАЭС, Такаеў заявіў: *«Інтэграцыя гэта найскладаны па сваёй сутнасці пошук балансу інтарэсаў. У інтэграцыі не можа быць аўтсайдэраў і тых, хто прайграў, у выйгрышы павінны быць усе ўдзельнікі працэсу».* З 20 сакавіка 2019 года выконвае абавязкі Прэзідэнта Рэспублікі Казахстан. Атрымаў перамогу на прэзідэнціх выбарах 9 чэрвеня 2019 года. 5 студзеня 2022 года Касым-Жамарт Такаеў на фоне масавых пратэстаў і беспарадкаў у краіне змяніў Нурсултана Назарбаева на пасадзе старшыні Савета бяспекі пры тым, што ў афіцыйных дакументах было прапісана, што Назарбаеў пажыццёвы старшыня гэтага органа. У чэрвені на рэферэндуме з тэксту Канстытуцыі Казахстана прыбралі палажэнні пра асаблівую ролю першага прэзідэнта Нурсултана Назарбаева, сваякам прэзідэнта забаранілі займаць высокія дзяржаўныя пасады, а агулам былі прынятыя 33 папраўкі. 17 верасня падпісаў чарговыя змены ў Канстытуцыю, ухваленыя на дзень раней парламентам. Папраўкі вяртаюць сталіцы ранейшую назву, Астана замест Нур-Султан, а таксама падаўжаюць тэрмін прэзідэнцкіх паўнамоцтваў з 5 да 7 гадоў, але без права перавыбрання. 20 лістапада ў Казахстане адбыліся датэрміновыя прэзідэнцкія выбары, на якіх Касым-Жамарт Такаеў атрымаў перамогу. Навуковая дзейнасць ------------------- Касым-Жамарт Такаеў мае ступень доктара палітычных навук, з’яўляецца аўтарам шмату прац з пытанняў міжнародных адносін. Дзейны член Сусветнай акадэміі гуманітарных і прыродазнаўчых навук, член Савета «мудрацоў» Мюнхенскай канферэнцыі па бяспецы, Ганаровы прафесар Шэньчжэньскага ўніверсітэта, Ганаровы прафесар і Ганаровы доктар Дыпламатычнай акадэміі МЗС Расіі, а таксама член яе апякунскага савета, Ганаровы прэзідэнт Казахстанскага ўніверсітэта па міжнародных адносінах. Акрамя таго, Такаеў з’яўляецца кіраўніком Сакратарыята З’езду лідараў сусветных і традыцыйных рэлігій, Ганаровым дэканам Жэнеўскай школы дыпламатыі і міжнародных адносін. Грамадская дзейнасць -------------------- Такаеў з’яўляецца шматгадовым прэзідэнтам Федэрацыі настольнага тэнісу Казахстана. Зноскі ------ 1. ↑ Kassym-Schomart Tokajew // Munzinger Personen Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q107343683'></a> 2. ↑ Прэзідэнт Казахстана Нурсултан Назарбаеў сышоў у адстаўку 3. ↑ 4. ↑ Казахстан намерен использовать Алматинскую декларацию для реализации транспортных проектов с РФ и Ираном 5. ↑ Kazakhstan Today Архівавана 17 красавіка 2012. 6. ↑ *МИА Казинформ*. Токаев высказался об апострофе в латинице **(нявызн.)**. *Inform.kz*. Inform. Kz (18 снежня 2017). 7. ↑ Врио президента Казахстана назначили спикера сената парламента (руск.). РИА Новости (19 сакавіка 2019). Праверана 19 сакавіка 2019. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Telegram · Telegram · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram | | Тэматычныя сайты | Internet Movie Database | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Treccani · Дзелавы Пецярбург · Ліга.Дасье · Даведка РІА · Даведка ТАСС · OpenSanctions | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | CiNii: DA13173599 · GND: 140213767 · ISNI: 0000 0004 5093 993X · LCCN: no98083289 · NTA: 400812851 · SUDOC: 244137633 · VIAF: 9464604 | | | Лідары краін СНД | | --- | | Сцяг Азербайджана Ільхам Аліеў • Сцяг Арменіі Ваагн Хачатран • Сцяг Беларусі Аляксандр Лукашэнка • Сцяг Казахстана Касым-Жамарт Такаеў • Сцяг Кыргызстана Садыр Жапараў • Сцяг Малдовы Мая Санду • Сцяг Расіі Уладзімір Пуцін • Сцяг Таджыкістана Эмамалі Рахмон • Сцяг Туркменістана Сердар Бердымухамедаў • Сцяг Узбекістана Шаўкат Мірзіяеў |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Бабкоў. **Кузьма Нікадзімавіч Бабкоў** (12 кастрычніка 1910, в. Скакаўшчына Горацкага павета — 7 чэрвеня 1982 года, п. Клёнаўка Амросіеўскага раёна) — дырэктар саўгаса «Ціміразеўскі» Данецкай вобласці, Герой Сацыялістычнай Працы. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў вёсцы Скакаўшчына ў сялянскай сям’і. Гэта вёска ў 1978 годзе рашэннем Горацкага райвыканкама скасавана. Пасля заканчэння сямігодкі ў в. Леніна Горацкага раёна паехаў у г. Макееўку, дзе старэйшы брат працаваў геадэзістам. Там паступіў у Макееўскі сельскагаспадарчы тэхнікум (цяпер гэта Аграрны тэхнікум пры Данецкай аграрнай акадэміі), які з адзнакай скончыў і атрымаў спецыяльнасць «аграном збожжавай гаспадаркі». Пачаў працаваць аграномам у саўгасе «Металіст» Амвросіеўскага раёна Сталінскай (зараз Данецкай) вобласці, а затым — галоўным аграномам гэтага саўгаса. Удзел у Вялікай Айчыннай вайне ------------------------------ 28 жніўні 1941 года быў прызваны на фронт. Як камадзір танкавага ўзвода 103-й (87-й) танкавай брыгады, 2-ой танкавай арміі, ваяваў на Цэнтральным фронце. Быў цяжка паранены 11 жніўня 1943 года пад вёскай Дудзінка Арлоўскай вобласці. Пасля шпіталя ён зноў на фронце. У 1944 годзе — старшы лейтэнант, камандзір узвода 1-га танкавага батальёна 30-й гвардзейскай асобнай танкавай брыгады. Вызначыўся падчас Выбаргскай наступальнай аперацыі на Ленінградскім фронце і быў узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі. На сайце «Памяць народа» апублікаваны ўзнагародны ліст, з якога бачна, што у час боя каля населеннага пункта Парлампі, узвод пад яго камандай захапіў тры танка праціўніка і пры руху далей, камандзір выходзіў з танка «…ішоў наперадзе пад моцным агнём праціўніка, паказваючы правільныя шляхі і напрамкі». Разам са сваёй дывізіяй удзельнічаў у вызваленні Польшчы, дайшоў да Германіі, дзе ўдзельнічаў у вызваленні партовага горада Ростак, у якім і сустрэў Перамогу. Праца ў паслеваенны час ----------------------- Пасля перамогі вярнуўся ў родны саўгас «Металіст» Амвросіеўскага раёна і неўзабаве, па накірунку трэста, быў пераведзены ў свінасаўгас № 2 (пазней саўгас «Ціміразеўскі»), дзе быў прызначаны дырэктарам. Ветэраны саўгаса ўспаміналі, што К. Н. Бабкоў быў чалавек-наватар. Менавіта па яго ініцыятыве вясной 1947 года, каб у агратэхнічныя тэрміны справіцца з пасевам ранніх збожжавых, была арганізавана сяўба ў начны час, для чаго на пасяўных агрэгатах усталявалі дадатковае асвятленне магутнымі пражэктарамі і пераноснымі электралямпамі, якія працавалі за кошт устаноўленых электрагенератараў у кабінах трактароў. А ў свінагадоўлі сталі ўжываць тэхналогію сухога кармлення. Па яе прымяненню гаспадарка была другой ва Украіне пасля свінагадоўчага саўгаса «Чырвонаармеец» Палтаўскай вобласці. У 1958 годзе дырэктар прапанаваў выпрабаваць арашэнне прымітыўным спосабам — пусціць ваду па бараздах пасеваў, і гэта дало добрыя вынікі ў атрыманні высокага ўраджаю. Тады гэта называлі «малым арашэннем». Аб сваім вопыце К. Н. Бабкоў у 1960 годзе дакладваў на пленуме ЦК КП Украіны. У выніку саўгасу была аказана дапамога ў будаўніцтве арашальнай сістэмы. У 1963 годзе ён абагульніў вопыт кіравання гаспадаркай ў брашюры «От рубежа к рубежу», якая была выдадзена ў Данецку. Клапаціўся К. Н. Бабкоў і аб сацыяльнай сферы. Менавіта пры ім быў пабудаваны ў пасёлку Клёнаўка будынак школы, Дома культуры, дзіцячага садка, гандлёвага цэнтра, шмат вытворчых аб’ектаў. У 1968 годзе саўгас «Ціміразеўскі» ўдзельнічаў ва Усесаюзным конкурсе на лепшы саўгасны пасёлак цэнтральнай сядзібы па планіроўцы, азеляненні і добраўпарадкаванні тэрыторыі і быў удастоены дыплома другой ступені. У 1966 годзе па ітогах шматгадовай працы Кузьму Нікадзімавічу Бабкову было прысвоена званне Героя Сацыялістычнай Працы. Да 1973 года К. Н. Бабкоў заставаўся нязменным кіраўніком саўгаса, а затым працягнуў працаваць у саўгасе аграномам, быў адказным спецыялістам па засцярозе глеб ад эрозіі і барацьбе з ёй. У гэты час саўгас стаў элітнай семянной гаспадаркай. Памёр 7 чэрвеня 1982 года. Працы ----- * От рубежа к рубежу — Донецк: 1963. Узнагароды ---------- * Залатая Зоркі Героя Сацыялістычнай працы * два ордэна Леніна (1958; 1966) * ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга (1971) * ордэн Чырвонай Зоркі (1944) * тры медалі «За працоўную доблесць» (1950; 1959; 1960) * Ганаровая грамата Вярхоўнага савета Украінскай ССР * медалі СССР * медалі УВДНГ Зноскі ------ 1. ↑ Сайт «Память народа». Наградной лист на К. Н. Бобкова Літаратура ---------- * Памяць. Краязнаўца Уладзімір Ліўшыц адшукаў яшчэ аднаго Героя Сацыялістычнай Працы з Горацкага раёна // газета «Узгорак». 7 мая 2020. Спасылкі -------- * Жмаєва, Н. Л. Жмаєв М. М. Історія села і школи * Кузьма Нікадзімавіч Бабкоў на сайце «Героі краіны» * Краязнаўца Уладзімір Ліўшыц адшукаў яшчэ аднаго Героя Сацыялістычнай Працы з Горацкага раёна | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Героі краіны |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Краўчанка. **Уладзімір Акімавіч Краўчанка** — беларускі ўрач стаматолаг-артапед. Заслужаны ўрач Рэспублікі Беларусь (2007). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў Новасібірскай вобласці. У дзяцінстве разам з бацькамі пераехаў у Мінск, дзе скончыў медыцынскі інстытут. З 1975 года займае пасаду галоўнага ўрача 7-й стаматалагічнай паліклінікі. Грамадская дзейнасць -------------------- Чатыры скліканні працаваў дэпутатам Мінгарсавета. Як дэлегат удзельнічаў у чатырох Усебеларускіх народных сходах. Узнагароды ---------- * «Мінчанін года» ў галіне аховы здароўя * Выдатнік аховы здароўя Рэспублікі Беларусь * Заслужаны ўрач Рэспублікі Беларусь (2007) Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 Владимир Кравченко: «Мечтаю о белозубых улыбках…» Архівавана 3 кастрычніка 2022. (руск.)

Падстанцыя 115 кВ, Мінесота **Электры́чная падста́нцыя** таксама **трансфарма́тарная падста́нцыя** — электраўстаноўка, прызначаная для прыёму, пераўтварэння і размеркавання электрычнай энергіі, якая складаецца з трансфарматараў або іншых пераўтваральнікаў электрычнай энергіі, прылад кіравання, размеркавальных і дапаможных прылад. Сам тэрмін «падстанцыя» узнік падчас развіцця вялікіх сетак, калі кожная падстанцыя была часткай сваёй электрастанцыі і цалкам ад яе залежала. Электрападстанцыі могуць размяшчацца на адкрытых пляцоўках, у зачыненых памяшканнях, пад зямлёй і на апорах, у адмысловых памяшканнях. Адрозніваюцца звычайна намінальнай напругай, у Беларусі самай магутнай з’яўляецца падстанцыя 750 кВ «Беларуская». Прызначэнне ----------- Падстанцыя, у якой стаяць павышаючыя трансфарматары, павышае электрычнае напружанне пры адпаведным зніжэнні значэння сілы току, у той час як паніжальная падстанцыя памяншае выходнае напружанне пры прапарцыйным павелічэнні сілы току. Неабходнасць у павышэнні перадаванага напружання ўзнікае ў мэтах шматразовай эканоміі металу, які выкарыстоўваецца ў дратах ЛЭП, і памяншэння страт на актыўным супраціве. Сапраўды, неабходную плошчу сячэння правадоў вызначае толькі сіла праходзячага току і патрабаванне адсутнасці ўзнікнення кароннага разраду. Таксама памяншэнне сілы праходзячага току цягне за сабой памяншэнне страт энергіі, якія знаходзяцца ў прамой квадратычнай залежнасці ад значэння сілы току. З іншага боку, каб пазбегнуць высакавольтнага электрычнага прабоя, прымяняюцца спецыяльныя меры: выкарыстоўваюцца спецыяльныя ізалятары, правады разносяцца на дастатковую адлегласць і г. д. Асноўная ж прычына павышэння напружання складаецца ў тым, што чым вышэй напружанне, тым большую электрычную магутнасць і на большую адлегласць можна перадаць па лініі электраперадачы. Камплектная трансфарматарная падстанцыя мачтавага тыпу (звычайна выкарыстоўваюцца ў сельскай мясцовасці) Будова ------ Асноўныя элементы электрападстанцый: * Трансфарматары (сілавыя трансфарматары, аўтатрансфарматары, шунтаваныя рэактары). * Канструкцыі для щвода паветраных і кабельных ліній электраперадачы. * Адкрытыя (АРП) і закрытыя (ЗРП) размеркавальныя прыстасаванне, уключаючы: + Сістэмы і секцыі шын. + Сілавыя выключальнікі + Раз’яднальнікі + Вымяральнае абсталяванне (вымяральныя трансфарматары току і напружання, вымяральныя прыборы). + Абсталяванне ВЧ-сувязі паміж падстанцыямі (кандэнсатары сувязі, ВЧ-загараджальнікі, фільтры далучэння). + Токаабмяжавальныя, рэгулюючыя прылады (кандэнсатарныя батарэі, рэактары, фазавярчальнікі і інш.). + Пераўтваральнікі частаты і роду току (выпрамнікі). * Сістэмы электрасілкавання ўласных патрэб падстанцыі: + Трансфарматары ўласных патрэб + Шчыт пераменнага току + Акумулятарныя батарэі + Шчыт пастаяннага (аператыўнага) току + Дызельныя генератары і іншыя аварыйныя крыніцы энергіі (на буйных і асабліва важных падстанцыях). * Сістэмы абароны і аўтаматыкі: + Прылады рэлейнай абароны і супрацьаварыйнай аўтаматыкі для сілавых ліній, трансфарматараў, шын. + Аўтаматычная сістэма кіравання. + Сістэма тэлемеханічнага кіравання. + Сістэма тэхнічнага і камерцыйнага ўліку электраэнергіі. + Сістэма тэхналагічнай сувязі энергасістэмы і ўнутранай сувязі падстанцыі. * Сістэма зазямлення, уключаючы зазямліцелі і контур зазямлення. * Маланкаабаронныя збудаванні * Дапаможныя сістэмы: + Сістэма вентыляцыі, кандыцыянавання, абагравання + Сістэма аўтаматычнага пажаратушэння + Сістэма асвятлення тэрыторыі + Сістэма ахоўна-пажарнай сігналізацыі, кіравання доступам + Сістэма тэхналагічнага і ахоўнага відэаназірання. + Прылады плаўкі галалёду на паветраных лініях. + Сістэмы аварыйнага збору масла. + Сістэмы сілкавання масланапоўненых кабеляў. + Бытавая, ліўневая каналізацыя, вадаправод. * Бытавыя памяшканні, склады, майстэрні і пр. Гл. таксама ----------- * Электрычныя сеткі

Мемарыяльная дошка на шведскай мове на сцяне дома, у якім падчас бегу спыніўся японскі спартсмен **Сідза Канакуры** (金栗四三, *Kanakuri Shizō*?), таксама **Сідза Канагуры**, **Cон Кі-Ёнг** (20 жніўня 1891 у Васуі, Прэфектура Кумамота — 13 лістапада 1984 у Тамане, прэфектура Кумамота) — японскі лёгкаатлет, бягун на доўгія дыстанцыі. Біяграфія --------- ### Алімпійскія Гульні 1912 Выступленне ў Стакгольме былі дэбютам прадстаўнікоў Японіі ў гісторыі алімпійскіх гульняў. Было вырашана адправіць двух атлетаў: спрынтара Яхіка Мішыма і Канакуры, які атрымаў пуцёўку на алімпійскія гульні дзякуючы перамозе ў праведзеным 19 лістапада 1911 года нацыянальным адборы. Дарога да сталіцы Швецыі ў 1912 годзе адняла ў Канакуры 18 дзён, ён падарожнічаў, між іншым, па Транссібірскай магістралі і карыстаўся кожнай магчымасцю правесці трэніроўку: калі цягнік спыняўся, то бегаў вакол станцыі. Па прыбыцці на месца Канагуры па-ранейшаму не мог спакойна трэніравацца — менеджар зборнай захварэў, і самы малодшы ўдзельнік японскай каманды — Канакуры —  праводзіў шмат часу, даглядаючы яго. Марафон на алімпійскіх гульнях у Стакгольме (праходзіў па маршруце даўжынёй 40,2 км) адбыўся 14 ліпеня пры тэмпературы больш за 30 градусаў па шкале Цэльсія. У раёне 30-га кіламетра японскі спартсмен спыніўся каля аднаго з дамоў (населеннага сям'ёй Пятры) і папрасіў у гаспадароў шклянку вады. Пасля наталення смагі, ён заснуў, прачнуўшыся толькі на наступны дзень, раніцай. Арганізатары не ведаючы, дзе знаходзіцца Канагуры нават звярнуліся задапамогай у пошуках у паліцыю. Збянтэжаны сваім паводзінамі спартсмен, першапачаткова, нават адмаўляўся вяртацца на радзіму. ### Далейшая легкаатлетычная кар'ера У 1913—1915 гады перамагаў у чэмпіянаце Японіі ў марафоне (беглі на дыстанцыі 25 міль). Атрыманыя падчас гэтых перадач вынікі адкрывалі сусветны спіс у трох паслядоўных сезонах. З-за таго, што алімпійскія гульні 1916 былі адмененыя з-за першай сусветнай вайны, Канагуры быў вымушаны чакаць наступных спаборніцтваў з замежнымі легкаатлетамі да 1920 года. У марафоне на алімпійскіх гульнях у Антвэрпэне ён заняў 16 месца з вынікам 2:48:45,4 — гэты вынік стаў першым афіцыйным рэкордам Японіі ў марафоне. 13 красавіка 1924 года, перамог у марафоне ў Токіа з часам 2:36:10 (лепшы вынік у кар'еры) — гэты вынік стаў новым рэкордам для Японіі, а таксама лепшым вынікам на поўнай дыстанцыі ў марафонскім сезоне 1924 у свеце. Праз тры месяцы, падчас алімпійскіх гульняў у Парыжы, Канакуры не заняў прызавога месца, перамог тады фін Альбін Стэнрас з вынікам 2:41:22,6. ### Стакгольмскі марафон У 1967 годзе Шведскі Алімпійскі Камітэт адсвяткаваў 55-ю гадавіну алімпійскіх гульняў у Стакгольме і запрасіў Канагуру для выступлення ў Стакгольмскім Марафоне. Японец поўнасцю прабяжаў марафонскую дыстанцыю; час, які спатрэбіўся на гэта, быў 54 гады, 8 месяцаў, 6 дзён, 5 гадзін, 32 хвіліны 20,3 секунды. 14 ліпеня 2012 года, роўна з таго ж месца і ў той жа час, што і 100 гадоў назад, пачаўся Стакгольмскі марафон. Сярод тысяч яго ўдзельнікаў быў праўнук Канагуры — Ясіякі Курата, якому арганізатары, разам з нашчадкамі сям'і Пятры, забяспечылі начлег у той жа віле, і ў тым жа ложку, у якім 100 гадоў таму адпачываў у ходзе алімпійскай барацьбы яго прадзед. Гл. таксама ----------- * Францыска Лазара  (англ.) (бел. Зноскі ------ 1. 1 2 2. ↑ Japan Архівавана 29 ліпеня 2008. (ang. 3. ↑ Yahiko Mishima Bio, Stats, and Results Архівавана 17 красавіка 2020. (ang. 4. ↑ Japan at the 1912 Stockholm Summer Games Архівавана 19 мая 2009. (ang. 5. 1 2 3 4 5 6 Edan Corkill: Better late than never for Japan's first, «slowest» Olympian Архівавана 27 жніўня 2016. (ang. 6. 1 2 3 4 5 6 Shizo Kanakuri Bio, Stats, and Results Архівавана 1 ліпеня 2019. (ang. 7. 1 2 *Athletics at the 1912 Stockholm Summer Games: Men's Marathon* Архівавана 7 лістапада 2012. (ang. 8. 1 2 3 4 5 *Szwecja uczci maraton w czasie którego jeden zawodnik zmarł, a jeden… zasnął* (pol.). wprost.pl, 2012-07-14. [dostęp 2013-11-29]. 9. ↑ National Marathon Champions for Japan Архівавана 15 студзеня 2011. (ang. 10. 1 2 *Yearly Rankings- Marathon* Архівавана 3 ліпеня 2014. (ang. 11. ↑ *World Marathon Rankings for 1913* Архівавана 8 лютага 2012. (ang. 12. ↑ *World Marathon Rankings for 1914* Архівавана 5 лютага 2012. (ang. 13. ↑ *World Marathon Rankings for 1915* Архівавана 5 лютага 2012. (ang. 14. 1 2 *JPN Record Progressions- Road* (ang. 15. 1 2 Janusz Waśko, John Brant, György Csiki, Andrzej Socha: *National Records Evolution 1912 – 2012*. Zamość: 2013, s. 64. ISBN 978-83-62033-30-0. 16. ↑ *World Marathon Rankings for 1924* Архівавана 15 студзеня 2011. (ang. 17. ↑ *Athletics at the 1924 Paris Summer Games: Men's Marathon* Архівавана 6 студзеня 2015. (ang. Літаратура ---------- * *Shizo Kanakuri Bio, Stats, and Results* Архівавана 1 ліпеня 2019. (англ.). Sports-Reference.com. [доступ 29 лістапада 2013].

**Футбол для сяброўства** (англ.: Football for Friendship) — штогадовая міжнародная дзіцячая сацыяльная праграма, якую рэалізуе ПАТ «Газпрам». Мэта праграмы — праз футбол выхаваць павагу да розных культур і нацыянальнасцяў у дзяцей з розных краін, прышчапіць маладому пакаленню актуальныя каштоўнасці і цікавасць да здаровага ладу жыцця. У рамках праграмы футбалісты ва ўзросце 12 гадоў з розных краін свету бяруць удзел у штогадовым міжнародным дзіцячым форуме, чэмпіянаце свету па «Футболе для сяброўства», міжнародным Дне футбола і сяброўства. Праграму падтрымваюць ФІФА, УЕФА, ААН, Алімпійскі і Паралімпійскі Камітэты, кіраўнікі дзяржаў, урады і футбольныя федэрацыі розных краін, міжнародныя дабрачынныя фонды, таварыствы, што вядучыя футбольныя клубы планеты. Глабальным аператарам праграмы з’яўляецца Камунікацыйная група АГТ (Расія) Гісторыя -------- ### Футбол для сяброўства 2013 Першы міжнародны дзіцячы форум «Футбол для сяброўства» адбыўся 25 мая 2013 года ў Лондане. У ім прынялі ўдзел 670 дзяцей з 8 краін: Балгарыі, Вялікабрытаніі, Венгрыі, Германіі, Грэцыі, Расіі, Сербіі і Славеніі. У форуме ўдзельнічалі юнацкія каманды клубаў «Зеніт», «Чэлсі», «Шальке 04», «Црвена Звезда», пераможцы дзіцячай спартакіяды ААТ «Газпрам», лаўрэаты фестывалю «Факел». Падчас форуму дзеці мелі зносіны з аднагодкамі з іншых краін, вядомымі футбалістамі, а таксама наведалі фінал Лігі чэмпіёнаў УЕФА 2012/2013 на стадыёне «Уэмблі». Вынікам форуму стаў адкрыты ліст, у якім дзеці сфармулявалі восем каштоўнасцяў праграмы: сяброўства, роўнасць, справядлівасць, здароўе, мір, адданасць, перамога і традыцыі. Пазней ліст быў адпраўлены кіраўнікам УЕФА, ФІФА і МАК. У верасні 2013 Іозеф Блатэр падчас сустрэчы з Уладзімірам Пуціным і Віталем Мутко пацвердзіў атрыманне ліста і заявіў, што гатовы падтрымліваць «Футбол для сяброўства». «*Гэта праўда, што асноўныя прынцыпы, пералічаныя ў лісце, павінны мець важную ролю для ўсіх футбалістаў і для ўсіх аматараў футболу. Я ганаруся тым, што атрымаў гэты ліст і я буду прытрымлівацца гэтых прынцыпаў з вялікім задавальненнем*». ### Футбол для сяброўства 2014 Другі міжнародны дзіцячы форум «Футбол для сяброўства» прайшоў у Лісабоне 23-25 мая 2014 года. У ім прынялі ўдзел 450 футбалістаў з 16 краін: Беларусi, Балгарыі, Вялікабрытаніі, Венгрыі, Германіі, Італіі, Нідэрландаў, Польшчы, Партугаліі, Расіі, Сербіі, Славеніі, Турцыі, Украіны, Францыі і Харватыі. Падчас Форуму дзеці прынялі ўдзел у турніры па вулічным футболе і наведалі фінал Лігі чэмпіёнаў УЕФА 2013/2014. Вынікам другога форуму стала абранне лідара руху «Футбол для сяброўства». Ім стаў Філіпэ Суарэс з Партугаліі. ### Футбол для сяброўства 2015 6 чэрвеня 2015 года ў Берліне адбыўся Трэці міжнародны дзіцячы форум, арганізаваны ў межах сацыяльнай праграмы «Газпрама» «Футбол для сяброўства». Праграма скіравана на развіццё дзіцячага футбола і прасоўванне агульначалавечых каштоўнасцяў да дзяцей і падлеткаў. У мерапрыемстве ўдзельнічалі юныя гульцы вядучых футбольных клубаў з 24-х краін Еўропы і Азіі — Аўстрыі, Беларусі, Бельгіі, Балгарыі, Кітая, Харватыі, Чэхіі, Францыі, Германіі, Венгрыі, Італіі, Японіі, Казахстана, Нідэрландаў, Польшчы, Расіі, Сербіі, Славакіі, Славеніі, Іспаніі, Швейцарыі, Турцыі, Украіны і Вялікабрытаніі. Падчас форуму дзеці ўдзельнічалі ў турніры па вулічным футболе і наведалі фінал Лігі чэмпіёнаў УЕФА 2014/2015 у Берліне. Кульмінацыяй Форуму стала цырымонія ўзнагароджання Кубкам «Дзевяці каштоўнасцяў», які юныя ўдзельнікі «Футбола для сяброўства» ўручаюць прафесійным клубам Лігі чэмпіёнаў УЕФА за рэалізацыю сацыяльных праектаў, якія ўвасабляюць у жыццю каштоўнасці праграмы — сяброўства, роўнасць, справядлівасць, здароўе, мір, адданасць, перамогу, традыцыі і гонар. Гэты ўнікальны трафей, які не мае аналагаў у спартыўнай супольнасці, уручаўся ўпершыню. Пераможцу вызначылі дзеці, якія напярэдадні Форуму прынялі ўдзел у глабальным галасаванні, якое праходзіла ва ўсіх 24 краінах-удзельніцах. Уладальнікам Кубка стаў футбольны клуб «Барселона». Дзеці адзначылі ініцыятывы клуба па падтрымцы і развіцці дзіцячага футболу, а таксама яго дапамогу юным футбалістам з краін на шляху развіцця. Па завяршэнні Форуму ўсе ўдзельнікі традыцыйна наведалі фінал Лігі чэмпіёнаў УЕФА. ### Футбол для сяброўства 2016 Старт чацвёртага сезона міжнароднай дзіцячай сацыяльнай праграмы «Футбол для сяброўства» быў дадзены ў рамках анлайн Hangouts прэс-канферэнцыі, (прайшла 24 сакавіка 2016 г. у Мюнхене пры ўдзеле глабальнага амбасадара праграмы Франца Бекенбаўэра. Чацвёрты міжнародны дзіцячы форум «Футбол для дружбы» адбыўся 26-29 мая 2016 года ў Мілане. У гэтым годзе да праграмы далучыліся 8 юнацкіх каманд з Азербайджана, Алжыра, Арменіі, Аргенціны, Бразіліі, В’етнама, Кыргызстана, Сірыі. Напярэдадні Форуму 5 красавіка 2016 г. пачалося галасаванне за унікальны трафей — Кубак «Дзевяці каштоўнасцяў». У выбары пераможцы ўдзельнічалі заўзятары з усяго свету, але канчатковае рашэнне сфармулявалі ўдзельнікі праграмы «Футбол для сяброўства» шляхам галасавання. У гэтым годзе уладальнікам Кубка стаў футбольны клуб «Баварыя» (Мюнхен). Удзельнікі «Футбола для сяброўства» адзначылі дзейнасць клуба па падтрымцы дзяцей з адмысловымі патрэбамі, а таксама ініцыятывы ў галіне лячэння дзяцей у розных краінах і дапамогу людзям, якія жывуць у нястачы. Завяршыўся Форум праграмы «Футбол для дружбы» фінальнай гульнёй дзіцячага міжнароднага турніру па вулічным футболе. Пераможцам стала каманда са Славеніі «Марыбар». Па заканчэнні Форуму ўдзельнікі традыцыйна наведалі фінальны матч Лігі чэмпіёнаў УЕФА. Падзеі Форуму асвятлялі больш за 200 журналістаў вядучых СМІ свету, а таксама Дзіцячы міжнародны прэс-цэнтр, у які ўвайшлі юныя журналісты з краін-удзельніц праграмы. ### Футбол для сяброўства 2017 Месцам правядзення Пятага сезона Міжнароднага дзіцячага сацыяльнага праекту «Футбол для сяброўства» быў выбраны Санкт-Пецярбург (Расія) з 26 чэрвеня па 3 ліпеня.  У 2017 годзе колькасць краін-удзельніц павялічылася з 32 да 64. Упершыню ў «Футболе для сяброўства» прымуць удзел дзеці з Мексікі і ЗША. Такім чынам, праект аб’яднаў юных футбалістаў чатырох кантынентаў — Афрыкі, Еўразіі, Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі. У пятага сезона праграмы зацверджана новая канцэпцыя: у 2017 годзе выбіраецца па 1 маладым футбалісце, які прадстаўляе сваю краіну. Удзельнікі аб’ядноўваюцца ў восем інтэрнацыянальных зборных — Зборных Сяброўства, якія фарміруюцца з хлопцаў і дзяўчат, у тым ліку з абмежаванымі магчымасцямі, ва ўзросце 12 гадоў.  Падчас адкрытай жараб’ёўкі быў акрэслены краінавы склад зборных і гульнявыя пазіцыі для прадстаўнікоў краін-удзельніц. Жараб’ёўка прайшла ў рэжыме інтэрнэт-канферэнцыі. На чале васьмі каманд сяброўства сталі юныя трэнеры: Рэнэ Ламперт (Славенія), Стэфан Максімавіч (Сербія), Брэндан Шабані (Вялікабрытанія), Чарлі Суй (Кітай), Анатоль Чэнтулоеў (Расія), Багдан Кралевецкі (Расія), Антон Іваноў (Расія), Эмме Хеншэн (Нідэрланды). У жараб’ёўцы таксама прыняла ўдзел прадстаўніца міжнароднага прэс-цэнтру «Футбол дзеля сяброўства» Лілія Мацумота (Японія).  Міжнародны дзіцячы Форум «Футбол для сяброўства» 2017 наведалі Віктар Зубкоў (старшыня савету дырэктараў ПАТ «Газпрам»), Фатма Самура (генеральны сакратар FIFA), Філіп Ле Флок (генеральны камерцыйны дырэктар FIFA), Джуліа Баптыста (вядомы бразільскі футбаліст), Іван Замарана (чылійскі форвард), Аляксандр Кержакоў (расійскі футбаліст) і іншыя госці, якія заклікалі прасоўваць ключавыя агульначалавечыя каштоўнасці сярод маладога пакалення. У 2017 годзе праект аб’яднаў больш за 600 тысяч чалавек, на фінальных мерапрыемствах у Санкт-Пецярбурзе прысутнічала больш за 1000 дзяцей і дарослых з 64 краін свету. ### Футбол для сяброўства 2018 В 2018 годзе шосты сезон праграмы «Футбол для сяброўства» прайшоў с 15 лютага па 15 чэрвеня. Фінальныя мерапрыемствы адбыліся в Маскве напярэдадні Чэмпіянату свету FIFA 2018. Удзельнікамі праграмы сталі юныя футбалісты і журналісты, якія прадстаўляюць 211 краін і рэгіёнаў свету. Афіцыйны старт праграмай 2018 года дала Адкрытая жараб’ёўка «Футбола для Сяброўства» в прамым эфіры, па выніках якой была сфармаваны 32 футбольныя каманды — Міжнародныя зборныя Сяброўствы . У 2018 годзе ў рамках экалагічнай місіі Міжнародныя зборныя Сяброўствы былі названы ў гонар рэдкіх і знікаючых відаў жывёл. Міжнародныя зборныя Сяброўства праграмы «Футбол для сяброўства» у 2018 годзе African Elephant Komodo Dragon Kipunji Big Turtle Dama Gazelle Cheetah Rhinoceros Angel Shark Polar Bear Lemur Grizzly Bear Whale Shark Three-Toed Sloth King Cobra Chimpanzee Gharial Western Gorilla Imperial Woodpecker Saiga Blond Capuchin Koala Siberian Tiger Grévy’s Zebra Orangutan Giant Panda Magellanic Penguin Rothschild’s Giraffe Humpback Whale African Wild Dog Lion Hippopotamus Galápagos Sea Lion Таксама ў рамках экалагічнай місіі 2018 года 30 траўня была запушчана міжнародная акцыя Happy Buzz Day, што заклікае сусветную супольнасць падтрымаць арганізацыі па выратаванні рэдкіх відаў жывёл. Да акцыі далучыліся нацыянальныя паркі і запаведнікі Расіі, ЗША, Непала і Вялікабрытаніі. Таксама падчас фінальных мерапрыемстваў праграмы «Футбол для сяброўства» у Маскве ўдзельнікі перасоўваліся на экалагічных аўтобусах з палівам на прыродным газе.. Краіны і рэгіёны, якія прымаюць удзел у праграме «Футбол для Сяброўства» у 2018 годзе: 1. Аўстралійскі саюз 2. Аўстрыйская Рэспубліка 3. Азербайджанская Рэспубліка 4. Алжырская Народная Дэмакратычная Рэспубліка 5. Амерыканскія Віргінскія астравы 6. Амерыканскае Самоа 7. Ангілья 8. Антыгуа і Барбуда 9. Арабская Рэспубліка Егіпет 10. Аргентынская Рэспубліка 11. Аруба 12. Барбадос 13. Беліз 14. Бермудскія Астравы 15. Баліварыянская Рэспубліка Венесуэла 16. Боснія і Герцэгавіна 17. Брытанскія Віргінскія астравы 18. Буркіна-Фасо 19. Вялікае Герцагства Люксембург 20. Венгрыя 21. Усходняя Рэспубліка Уругвай 22. Габонская Рэспубліка 23. Гвінейская Рэспубліка 24. Гібралтар 25. Дзяржава Бруней-Даруссалам 26. Дзяржава Ізраіль 27. Дзяржава Катар 28. Дзяржава Кувейт 29. Дзяржава Лівія 30. Дзяржава Палестына 31. Грэнада 32. Грэчаская Рэспубліка 33. Грузія 34. Дэмакратычная Рэспубліка Усходні Тымор 35. Дэмакратычная Рэспубліка Конга 36. Дэмакратычная Рэспубліка Сан-Тамэ і Прынсіпі 37. Дэмакратычная Сацыялістычная Рэспубліка Шры-Ланка 38. Дамініканская Рэспубліка 39. Іарданскае Хашымітскае Каралеўства 40. Ісламская Рэспубліка Афганістан 41. Ісламская Рэспубліка Іран 42. Ісламская Рэспубліка Маўрытанія 43. Італьянская Рэспубліка 44. Еменская Рэспубліка 45. Кайманавы астравы 46. Канада 47. Кітайская Народная Рэспубліка 48. Кітайскі Тайбэй (Тайвань) 49. Княства Андора 50. Княства Ліхтэнштэйн 51. Кааператыўная Рэспубліка Гаяна 52. Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка 53. Каралеўства Бахрэйн 54. Каралеўства Бельгія 55. Каралеўства Бутан 56. Каралеўства Данія 57. Каралеўства Іспанія 58. Каралеўства Камбоджа 59. Каралеўства Лесота 60. Каралеўства Марока 61. Каралеўства Нідэрланды 62. Каралеўства Нарвегія 63. Каралеўства Саўдаўская Аравія 64. Каралеўства Свазілэнд 65. Каралеўства Таіланд 66. Каралеўства Тонга 67. Каралеўства Швецыя 68. Кыргызская Рэспубліка 69. Кюрасао 70. Лаоская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка 71. Латвійская Рэспубліка 72. Ліванская Рэспубліка 73. Літоўская Рэспубліка 74. Малайзія 75. Мальдзіўская Рэспубліка 76. Мексіканскія Злучаныя Штаты 77. Шматнацыянальная Дзяржава Балівія 78. Манголія 79. Мантсерат 80. Народная Рэспубліка Бангладэш 81. Незалежная Дзяржава Папуа Новая Гвінея 82. Незалежная Дзяржава Самоа 83. Новая Зеландыя 84. Новая Каледонія 85. Аб’яднаная Рэспубліка Танзанія 86. Аб’яднаныя Арабскія Эміраты 87. Астравы Кука 88. Астравы Тэркс і Кайкос 89. Рэспубліка Албанія 90. Рэспубліка Ангола 91. Рэспубліка Арменія 92. Рэспубліка Беларусь 93. Рэспубліка Бенін 94. Рэспубліка Балгарыя 95. Рэспубліка Батсвана 96. Рэспубліка Бурундзі 97. Рэспубліка Вануату 98. Рэспубліка Гаіці 99. Рэспубліка Гамбія 100. Рэспубліка Гана 101. Рэспубліка Гватэмала 102. Рэспубліка Гвінея-Бісаў 103. Рэспубліка Гандурас 104. Рэспубліка Джыбуці 105. Рэспубліка Замбія 106. Рэспубліка Зімбабвэ 107. Рэспубліка Індыя 108. Рэспубліка Інданэзія 109. Рэспубліка Ірак 110. Рэспубліка Ірландыя 111. Рэспубліка Ісландыя 112. Рэспубліка Казахстан 113. Рэспубліка Кенія 114. Рэспубліка Кіпр 115. Рэспубліка Калумбія 116. Рэспубліка Конга 117. Рэспубліка Карэя 118. Рэспубліка Косава 119. Рэспубліка Коста-Рыка 120. Рэспубліка Кот-д’Івуар 121. Рэспубліка Куб 122. Рэспубліка Ліберыя 123. Рэспубліка Маўрыкій 124. Рэспубліка Мадагаскар 125. Рэспубліка Македонія 126. Рэспубліка Малаві 127. Рэспубліка Малі 128. Рэспубліка Мальта 129. Рэспубліка Мазамбік 130. Рэспубліка Малдова 131. Рэспубліка Намібія 132. Рэспубліка Нігер 133. Рэспубліка Нікарагуа 134. Pэспубліка Астравы Зялёнага Мыса 135. Рэспубліка Пакістан 136. Рэспубліка Панама 137. Рэспубліка Парагвай 138. Рэспубліка Перу 139. Рэспубліка Польшча 140. Рэспубліка Партугалія 141. Рэспубліка Руанда 142. Рэспубліка Сан-Марына 143. Рэспубліка Сейшэльскія астравы 144. Рэспубліка Сенегал 145. Рэспубліка Сербія 146. Рэспубліка Сінгапур 147. Рэспубліка Славенія 148. Рэспубліка Саюз М’янма 149. Рэспубліка Судан 150. Рэспубліка Сурынам 151. Рэспубліка Сьера-Леоне 152. Рэспубліка Таджыкістан 153. Рэспубліка Трынідад і Табага 154. Рэспубліка Туркменістан 155. Рэспубліка Уганда 156. Рэспубліка Узбекістан 157. Рэспубліка Фіджы 158. Рэспубліка Філіпіны 159. Рэспубліка Харватыя 160. Рэспубліка Чад 161. Рэспубліка Чарнагорыя 162. Рэспубліка Чылі 163. Рэспубліка Эквадор 164. Рэспубліка Экватарыяльная Гвінея 165. Рэспубліка Эль-Сальвадор 166. Рэспубліка Паўднёвы Судан 167. Рэспубліка Камерун 168. Расійская Федэрацыя 169. Румынія 170. Спецыяльны адміністрацыйны раён Гонконг Кітайскай Народнай Рэспублікі 171. Свабодна асацыяваная дзяржава Пуэрта-Рыка 172. Паўночная Ірландыя 173. Сэнт-Вінсэнт і Грэнадзіны 174. Сэнт-Люсія 175. Сірыйская Арабская Рэспубліка 176. Славацкая Рэспубліка 177. Cадружнасць Багамскіх Астравоў 178. Садружнасць Дамінікі 179. Аб’яднанае Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірландыі 180. Злучаныя Штаты Амерыкі 181. Саламонавы Астравы 182. Сацыялістычная Рэспубліка В’етнам 183. Саюз Каморскіх Астравоў 184. Спецыяльны адміністрацыйны раён Макао Кітайскай Народнай Рэспублікі 185. Султанат Аман 186. Таіці 187. Тэрыторыя Гуам 188. Тагалезская Рэспубліка 189. Туніская Рэспубліка 190. Турэцкая Рэспубліка 191. Украіна 192. Уэльс 193. Фарэрскія астравы 194. Федэратыўная Дэмакратычная Рэспубліка Непал 195. Федэратыўная Дэмакратычная Рэспубліка Эфіопія 196. Федэратыўная Рэспубліка Бразілія 197. Федэратыўная Рэспубліка Германія 198. Федэратыўная Рэспубліка Нігерыя 199. Федэратыўная Рэспубліка Самалі 200. Федэрацыя Сэнт-Кітс і Нэвіс 201. Фінляндская Рэспубліка 202. Французская Рэспубліка 203. Цэнтральнаафрыканская Рэспубліка 204. Чэшская Рэспубліка 205. Швейцарская Канфедэрацыя 206. Шатландыя 207. Эрытрэя 208. Эстонская Рэспубліка 209. Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка 210. Ямайка 211. Японія У Чэмпіянаце свету па «Футболе для сяброўства» 2018 узялі ўдзел 32 Міжнародныя зборныя Сяброўства. Упершыню ў гісторыі праекта фінальную гульню каментаваў Юны каментатар з Сірыі Язн Таха, а судзіў матч Юны рэферы з Расіі Богдан Баталін. Пераможцам Чэмпіянату свету па «Футболе для сяброўства» 2018 стала каманда «Шымпанзэ», у якую ўвайшлі Юныя футбалісты з Дамінікі, Сэнт-Кітс і Невіса, Малаві, Калумбіі, Беніна і Дэмакратычнай Рэспублікі Конга. Трэнераваў зборную юны ўдзельнік з Саранска Уладзіслаў Палякоў. Фінальным мерапрыемствам шостага сезона праграмы стаў Міжнародны дзіцячы форум «Футбол для сяброўства», які адбыўся 13 чэрвеня в Цэнтры акіянаграфіі і марской біялогіі «Маскварыум». Яго наведалі Віктар Зубкоў (старшыня рады дырэктараў ПАТ «Газпрам»), Вольга Галадзец (намеснік старшыні Ўрада Расійскай Федэрацыі), Ікер Касільяс (іспанскі футбаліст, экс-капітан нацыянальнай зборнай), Аляксандр Старавераў (расійскі футбаліст, трэнер юнацкай зборнай Расіі па футболу), а таксама прадстаўнікі 54 амбасад з усяго свету і іншыя госці. На Форуме былі ўзнагароджаны лепшыя Юныя футбалісты шостага сезона: Део Каленга Мвензе з Дэмакратычнай Рэспублікі Конга (лепшы нападнік), Яміру Оуру з Беніна (лепшы паўабаронца), Іван Валынкін з Ўэльса (лепшы варатар) і Густава Сінтра Роча з Бразіліі (MVP). Лепшым Юным журналістам праграмы «Футбол для сяброўства» у 2018 годзе стала Шейкалі Асенсьён з Арубы. Дзяўчынка вядзе блог, заклікаючы моладзь Акіяніі да экалагічнай усвядомленасці. На Форуме адбылася прэзентацыя кнігі і аўтограф-сесія ўдзельніцы папярэдняга сезона з Індыі Ананьі Камбодж. Пасля завяршэння пятага сезона «Футбола для сяброўства» у 2017 годзе Ананья напісала кнігу «My journey from Mohali to St. Petersburg» пра свой досвед удзелу ў якасці Юнага журналіста. Там яна расказала аб Дзевяці каштоўнасцях праграмы, што дапамагаюць змяняць свет да лепшага. 14 чэрвеня, пасля завяршэння Міжнароднага дзіцячага форума «Футбол для сяброўства», Юныя футбалісты і журналісты ўзялі ўдзел у цырымоніі адкрыцця Чэмпіянату свету FIFA 2018 у Расіі. На стадыёне «Лужнікі» дзеці ўрачыста паднялі сцягі ўсіх 211 краін і рэгіёнаў, што ўдзельнічалі ў праграме сёлета. Пасля гэтага юныя ўдзельнікі «Футбола для сяброўства» паглядзелі матч адкрыцця паміж зборнымі Расіі і Саудаўскай Аравіі. Прэзідэнт Расійскай Федэрацыі Уладзімір Пуцін запрасіў Юнага пасла «Футбола для сяброўства» з Расіі Альберта Зннатова ў сваю ложу, каб разам паглядзець матч-адкрыццё. Там юнак пагаварыў з чэмпіёнам свету па футболе з Бразіліі Рабертам Карласам, а таксама з іспанскім футбалістам Ікерам Касільясам. Удзельнікамі фінальных мерапрыемстваў у Маскве сталі больш 1500 дзяцей і падлеткаў з 211 краін і рэгіёнаў. Усяго ў рамках Шостага сезона ў розных рэгіёнах свету была арганізавана звыш 180 мерапрыемстваў, у якіх узялі ўдзел больш 240 тысяч дзяцей. У 2018 годзе праект падтрымалі прадстаўнікі ўлады. Намеснік старшыні Ўрада РФ Вольга Галадзец зачытала вітальны звяртанне Прэзідэнта Расіі Уладзіміра Пуціна да ўдзельнікаў і гасцей Міжнароднага дзіцячага форума. Старшыня Ўрада Расійскай Федэрацыі Дзмітрый Мядзведзеў адправіў вітальную тэлеграму ўдзельнікам і гасцям шостага Міжнароднага дзіцячага форума «Футбол для сяброўства». Афіцыйны прадстаўнік МЗС Расіі Марыя Захарава падчас брыфінгу 23 траўня адзначыла, што сёння праграма «Футбол для сяброўства» успрымаецца ў сусветнай супольнасці як важны гуманітарны складнік міжнароднай сацыяльнай палітыкі Расіі. Традыцыйна падтрымалі праграму «Футбол для сяброўства» у FIFA. У арганізацыі адзначылі, што агульная колькасць удзельнікаў і гасцей фінальных мерапрыемстваў у Маскве дасягнула 5000 челавека. ### Футбол для Сяброўства 2019 Запуск сёмага сезона міжнароднай дзіцячай сацыяльнай праграмы «Футбол для сяброўства» адбыўся 18 сакавіка 2019 года, фінальныя мерапрыемствы праграмы прайшлі ў Мадрыдзе з 28 мая па 2 чэрвеня. Міжнародны дзень Футбола і сяброўства 25 красавіка адзначылі ў больш чым 50-ці краінах Еўропы, Азіі, Афрыкі, Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі. Да святкавання таксама далучыўся Расійскі футбольны саюз (РФС). 30 мая ў Мадрыдзе адбыўся міжнародны форум дзіцячай сацыяльнай праграмы ПАТ «Газпрам» «Футбол для сяброўства» 2019. Форум аб’яднаў экспертаў з усяго свету — футбольных трэнераў, урачоў дзіцячых каманд, зорак, журналістаў вядучых міжнародных СМІ, прадстаўнікоў міжнародных футбольных акадэмій і федэрацый. 31 мая ў Мадрыдзе адбылася самая шматнацыянальная футбольная трэніроўка ў свеце. Па выніках трэніроўкі «Футбол для сяброўства» атрымаў афіцыйны сертыфікат GUINNESS WORLD RECORDS®. У рамках сёмага сезона 32 юныя журналісты з Еўропы, Афрыкі, Азіі, Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі сфарміравалі склад міжнароднага дзіцячага прэс-цэнтра праграмы «Футбол для сяброўства», які асвятляў фінальныя мерапрыемствы праграмы і ўдзельнічаў у падрыхтоўцы матэрыялаў сумесна з міжнароднымі і нацыянальнымі СМІ. Удзельнікі сёмага сезона ўручылі кубак «Дзевяці каштоўнасцяў» (узнагароду міжнароднай дзіцячай сацыяльнай праграмы «Футбол для сяброўства») футбольнаму клубу «Ліверпул» як самой сацыяльна адказнай камандзе. 1 чэрвеня на футбольным полі UEFA Pitch у Мадрыдзе адбылася кульмінацыя сёмага сезона — фінальны матч Чэмпіянату свету па «Футболе для сяброўства». Па яго выніках зборная «Антыгуанскі Полаз» згуляла з «Тасманскім Д’яблам» з лікам 1:1 у асноўны час, а затым выйграла па выніках серыі пенальці і заваявала галоўны прыз. ### Футбол для Сяброўства 2020 У 2020 годзе фінальныя мерапрыемствы восьмага сезона «Футбола для сяброўства» прайшлі ў анлайн-фармаце на лічбавай платформе з 27 лістапада па 9 снежня 2020 года. Больш за 10 000 удзельнікаў з больш за 100 краін свету далучыліся да ключавых мерапрыемстваў. Для восьмага сезона праграмы быў распрацаваны шматкарыстальніцкі футбольны анлайн-сімулятар Football for Friendship World, на базе якога прайшоў сусветны анлайн-чэмпіянат па «Футболе для сяброўства» 2020. Для спампавання ва ўсім свеце гульня даступна з 10 снежня 2020 года — Сусветны дзень футбола. Карыстальнікі атрымалі магчымасць удзельнічаць у матчах па правілах «Футбола для сяброўства», аб’ядноўваючыся ў міжнародныя зборныя. Шматкарыстальніцкая гульня заснавана на найважнейшых каштоўнасцях праграмы, такіх як сяброўства, мір і роўнасць. 27 лістапада адбылася адкрытая жараб’ёўка сусветнага анлайн-чэмпіянату па «Футболе для сяброўства». З 28 лістапада па 6 снежня прайшоў міжнародны анлайн-лагер сяброўства з гуманітарнай і спартыўнай адукацыйнымі праграмамі для дзяцей. З 30 лістапада па 4 снежня адбыліся сесіі міжнароднага анлайн-форуму «Футбол для сяброўства», на якім былі прадстаўлены праекты ў сферы развіцця дзіцячага спорту. Экспертнае журы ацаніла прэзентацыі праектаў, якія прэтэндуюць на атрыманне міжнароднай прэміі «Футбола для сяброўства». 7-8 снежня прайшоў сусветны анлайн-чэмпіянат па «Футболе для сяброўства». У гэтым годзе чэмпіянат прайшоў у анлайн-фармаце на лічбавай платформе, спецыяльна для гэтага быў распрацаваны шматкарыстальніцкі футбольны сімулятар Football for Friendship. 9 снежня адбыўся Гранд-фінал «Футбола для сяброўства». Серыя вэбінараў для дзяцей з розных краін у падтрымку 75-годдзя ААН прайшла ў перыяд правядзення восьмага сезона праграмы. Падчас восьмага сезона праграмы сумесна з футбольнымі фрыстайлерамі з усяго свету было запушчана штотыднёвае шоу «Стадыён там, дзе я». У кожным выпуску фрыстайлеры вучылі юных паслоў праграмы выконваць трукі, у канцы кожнага эпізоду аб’яўляўся конкурс на лепшае выкананне трука. Завяршэннем шоу стаў глабальны майстар-клас анлайн, з якім праграма «Футбол для сяброўства» другі раз стала сусветным рэкардсменам Гінеса па колькасці задзейнічаных удзельнікаў (6 снежня 2020). Рэдакцыя добрых навін — штотыднёвае шоу, запушчанае юнымі журналістамі «Футбола для сяброўства», у якім дзеці дзяліліся з гледачамі пазітыўнымі навінамі з усяго свету. Чэмпіянат свету па «Футболе дзеля Сяброўства» --------------------------------------------- Міжнародны дзіцячы футбольны турнір адбываецца ў рамках праграмы «Футбол дзеля сяброўства». Каманды-удзельніцы чэмпіянату — «Зборныя Сяброўства» — фарміруюцца падчас Адкрытай жэраб’ёўкі. Сборныя арганізуюцца па пынцыпе «Футболу дзеля сяброўства» у адной камандзе гуляюць спартоўцы розных нацыянальнасцяў, полу і фізічных магчымасцяў. Міжнародны дзіцячы форум «Футбол дзеля сяброўства» -------------------------------------------------- На штогадовым Міжнародным дзіцячым форуме «Футбол дзеля сяброўства» юныя удзельнікі праекту разам з дарослымі абмяркоўваюць пытанні прасоўвання і развіцця каштоўнасцяў праграмы ва ўсім свеце. Падчас Форума дзеці сустракаюцца і маюць зносіны са сваімі аднагодкамі з іншых краін, знакамітымі футбалістамі, журналістамі і грамадскімі дзеячамі, а таксама становяцца юнымі пасламі, у якасці якіх потым самастойна прапагандуюць агульначалавечыя каштоўнасці сярод сваіх аднагодкаў. Міжнародны дзіцячы прэс-цэнтр ----------------------------- Асаблівасцю праграмы «Футбол дзеля сяброўства» стаў уласны Міжнародны дзіцячы прэс-цэнтр. Упершыню ён быў арганізаваны ў рамках праграмы «Футбол дзеля сяброўства» у 2014 годзе. Юныя журналісты прэс-цэнтра асвятляюць падзеі праграмы ў сваіх краінах: рыхтуюць навіны для нацыянальных і міжнародных спартыўных СМІ, удзельнічаюць у стварэнні матэрыялаў для ТБ-канала «Футбол дзеля сяброўства», дзіцячай газеты Football for Friendship і афіцыйнай радыёстанцыі праграмы. Міжнародны дзіцячы прэс-цэнтр аб’ядноўвае пераможцаў нацыянальных конкурсаў «Лепшы юны журналіст», юных блогераў, фатографаў і пісьменнікаў. Юныя журналісты прэс-цэнтра прадстаўляюць свой погляд знутры праграмы, рэалізуючы фармат «дзеці аб дзецях». Міжнародны Дзень Футбола і Сяброўства ------------------------------------- У рамках праграмы «Футбол дзеля сяброўства» 25 красавіка адзначаецца Міжнародны дзень футбола і сяброўства. Упершыню свята адзначалася ў 2014 годзе ў 16 краінах. У гэты дзень адбыліся сяброўскія матчы, флэшмобы, радыёмарафоны, мастэр-класы, тэлешоў, адкрытыя трэнероўкі і г. д. У святкаванні прынялі ўдзел больш за 50 000 чалавек. У 2015 годзе Дзень Футбола і Сяброўства адзначаўся ў 24 краінах. У рамках свята прайшлі таварыскія футбольныя матчы і іншыя мерапрыемствы. У Германіі футбалісты клуба «Шальке 04» правялі адкрытую трэніроўку, у Сербіі адбылося ТБ-шоў, на Украіне — матч паміж юнацкай камандай ФК «Валынь» і дзецьмі, якія знаходзяцца на ўліку ў луцкім гарадскім цэнтры сацыяльных служб для сям’і, дзяцей і моладзі. У Расіі Дзень Футбола і Сяброўства адзначаўся 25 красавіка ў 11 гарадах. Ва Уладзівастоку, Навасібірску, Екацерынбурзе, Краснаярску, Барнаўле, Санкт-Пецярбурзе і Саранску прайшлі сяброўскія футбольныя матчы, якія нагадвалі аб асноўных каштоўнасцях праграмы. У Краснаярску, Сочы і Растове-на-Доне прайшла «Эстафета сяброўства» з удзелам факеланосцаў Эстафеты Алімпійскага агню 2014. У Маскве пры падтрымцы Федэрацыі спорту сляпых быў арганізаваны «Турнір роўных магчымасцяў». 5 мая Дзень футбола і сяброўства адзначаўся ў Ніжнім Ноўгарадзе і Казані. У 2016 годзе Дзень футбола і сяброўства святкаваўся ў 32 краінах. У Расіі яго адзначылі ў дзевяці гарадах: Маскве, Санкт-Пецярбурзе, Навасібірску, Барнаўле, Бірабіджане, Іркутску, Краснадары, Ніжнім Ноўгарадзе і Растове-на-Доне. У Ніжнім Ноўгарадзе прайшоў таварыскі матч юных футбалістаў «Волгі», а дарослыя футбалісты клуба правялі размінку і трэнероўкі для дзяцей. У таварыскім матчы ў Навасібірску прынялі ўдзел дзеці-інваліды — зборная Навасібірскай вобласці «Ермак-Сібір». У 2017 годзе Дзень футбола і сяброўства адзначаўся ў 64 краінах. У мерапрыемствах па ўсяму свету прынялі ўдзел знакамітыя футбалісты, у тым ліку сербскі абаронца Браніслаў Іванавіч, галандскі нападаючы Дзірк Кюйт. У Грэцыі мерапрыемства наведаў пераможца чэмпіянату Еўропы 2004 года ў складзе нацыянальнай зборнай краіны — Тэадорас Загаракіс. У Расіі на базе ФК «Зеніт» прайшла спецыяльная трэніроўка юнага пасла праграмы «Футбол дзеля сяброўства» 2017 года Захара Бадюка. На трэніроўке брамнік ФК «Зеніт» Юрый Ладыгін даў высокую адзнаку здольнасцям Захара і падзяліўся з ім сакрэтамі мастацтва брамніка. Дзевяць каштоўнасцей «Футбола для сяброўства» --------------------------------------------- Падчас Першага Міжнароднага дзіцячага форума, які прайшоў 25 траўня 2013 года, Юныя паслы з Вялікабрытаніі, Германіі, Славеніі, Венгрыі, Сербіі, Балгарыі, Грэцыі і Расіі сфармавалі першыя восем каштоўнасцей праграмы — сяброўства, роўнасць, справядлівасць, здароўе, мір, адданасць, перамога і традыцыі — і прэзентавалі іх у Адкрытым лісце. Ліст быў адпраўлены кіраўнікам міжнародных спартыўных арганізацый: Міжнароднай федэрацыі футбола (FIFA), Саюзу еўрапейскіх футбольных асацыяцый (UEFA) і Міжнароднага алімпійскага камітэта. У верасні 2013 Ёзаф Блатар падчас сустрэчы з Уладзімірам Пуціным і Віталём Мутко пацвердзіў атрыманне ліста і заявіў, што гатовы падтрымваць «Футбол для сяброўства». У 2015 годзе да праграмы «Футбол для сяброўства» далучыліся ўдзельнікі з Кітая, Японіі і Казахстана, якія прапанавалі дадаць дзявятую каштоўнасць — гонар. Кубак «Дзевяці каштоўнасцяў» ---------------------------- Кубак «Дзевяці каштоўнасцяў» — гэта ўзнагарода Міжнароднай дзіцячай праграмы «Футбол дзеля сяброўства». Штогадова Кубак уручаецца за найбольшую адданасць каштоўнасцям праекту: сяброўству, роўнасці, справядлівасці, здароўю, міру, адданасці, перамозе, традыцыям і гонару. У выбары пераможцы удзельнічаюць заўзятары з усяго свету, але канчатковае рашэнне фармулююць удзельнікі пректу «Футбол дзеля сяброўства» шляхам галасавання. Футбольныя клубы — уладальнікі Кубка «Дзевяці каштоўнасцяў»: «Барселона» (2015), «Мюнхенская Баварыя» (2016), «Аль-Вахда» (Спецыяльны прыз), «Рэал Мадрыд» (2017). Бранзалет Сяброўства -------------------- Усе мерапрыемствы праграмы «Футбол дзеля сяброўства» пачынаюцца з абмену Бранзалетамі Сяброўства, сімвалам роўнасці і здаровага ладу жыцця. Бранзалет складаецца з двух нітак сіняга і зялёнага колеру, яго можа насіць кожны, хто падзяляе каштоўнасці праграмы. Па словах Франца Бэкенбаўэра Сімвал руху — двухкаляровы бранзалет, просты і зразумелы як закладзеные каштоўнасці праграмы «Футбол дзеля сяброўства». Юныя ўдзельнікі праграмы навязалі Бранзалеты Сяброўства вядомым спартоўцам і грамадскім дзеячам, сярод якіх: Дзік Адвакат[60], Анатоль Цімашчук і  Луіш Нету, Франц Бэкенбаўэр, Луіс Фернандэс, Дыд’е Драгба, Макс Маер, Фатма Самура, Леон Гарэцка, Дамяніка Крышыта, Мічэл Сальгада, Аляксандр Кержакоў, Дзімас Піррас, Міодраг Божавіч, Адэліна Сотнікава, Юрый Камянец. Актыўнасць удзельнікаў паміж сезонамі ------------------------------------- Юныя футбалісты праграмы «Футбол дзеля сяброўства» прымаюць удзел у розных мерапрыемствах па-за афіцыйным сезонам. У маі 2013 года гульцы моладзевага складу футбольнага клуба «Марыбор» (Славенія) правялі дабрачынны таварыскі матч з камбаджыйскімя дзецьмі. 14 верасня 2014 года ў Сочы расійскія удзельнікі праграмы гаворылі з Уладзімірам Пуціным у рамках сустрэчы Прэзідэнта РФ з прэзідэнтам ФІФА Ёзэфам Блатэрам. У чэрвені 2014 года прэзідэнт Францыі Франсуа Алланд запрасіў каманду «Таверні», удзельніка праграмы «Футбол дзеля сяброўства», у Елісейскі палац на сумесны прагляд матча чэмпіяната свету па футболе 2014 «Францыя — Нігерыя». У красавіку 2016 года Юрый Вашчук, пасол праграмы «Футбол дзеля сяброўства» 2015 года, спаткаўся з самым моцным чалавекам Беларусі Кірылам Шымко і юнымі футбалістамі ФК БАТЭ, каб падзяліцца свім вопытам удзелу ў праекце. Юрый Вашчук падараваў Кірылу Шымко сімвалічны Бранзалет Сяброўства, тым самым перадаўшы яму эстафету прасоўвання ідэй праекту: сяброўства, справядлівасці, здаровага ладу жыцця. Узнагароды і прэміі ------------------- Праграма «Футбол дзеля сяброўства» стала пераможцам розных конкурсаў і ўладальнікам шэрагу расійскіх і міжнародных прэмій. У тым ліку: «Лепшыя сацыяльныя праекты Рассіі» у намінацыі «Развіццё міжнароднага супрацоўніцтва», Міжнароднай асацыяцыі бізнэс-камунікатараў (IABC) Gold Quill Awards у намінацыі «Карпаратыўная сацыяльная адказнасць» (2016), Sabre Awards у намінацыі «Лепшы сацыяльны праект планеты» (2016), The Drum Social Buzz Awards у намінацыі «Лепшая міжнародная стратэгія» (2017)[71], The Internationalist Awards for Innovative Digital Marketing Solutions у намінацыі «Лепшая медыастратэгія» (2017), «Сярэбраны Лучнік» у намінацыі «Лепшы сацыяльны праект Рассіі» (2018), Гран-пры «Сярэбраны Лучнік» (2018). Удзельнікі ад Беларусі ---------------------- Беларусь далучылася да праекта «Футбол для сяброўства» у 2014 годзе. Краіну у праекце прадстаўляе юнацкая каманда (хлопчыкі) самага паспяховага беларускага футбольнага клуба БАТЭ, які быў заснаваны ў 1996 годзе і з’яўляецца адзінаццаціразовым чэмпіёнам Беларусі, уладальнікам трох Кубкаў Беларусі і пяці Суперкубкаў Беларусі. Пры клубе працуе футбольная школа, у якой трэніруюцца 240 спартсменаў трынаццаці ўзроставых катэгорый. Паслом праекту ў Беларусі ў 2014 годзе з’яўляўся надапаючы клуба БАТЭ Віталь Радзівонаў. У 2015 годзе роля пасла праекта «Футбол для сяброўства» у Беларусі была даручана музыканту ТЕО. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ 3. ↑ 4. ↑ 5. ↑ 6. ↑ Chelsea and Minister for Sport Hugh Robertson back ‘Football for Friendship’ programme 7. ↑ Franz Beckenbauer Kicks Off Gazprom’s ‘Football for Friendship’ Campaign(недаступная спасылка) 8. ↑ Creating a Legacy: Gazprom’s «Football for Friendship» plays host to ‘Der Kaiser' Архівавана 4 сакавіка 2016. 9. ↑ FIFA partners. Gazprom Архівавана 27 студзеня 2018. 10. ↑ Vladimir Putin und FIFA-Präsident Joseph S. Blatte bei "Football for Friendship Архівавана 22 мая 2015. 11. 1 2 Football for Friendship: Teaching values through football Архівавана 28 верасня 2017. 12. ↑ Del Secondo Forum Internazionale FOOTBALL FOR FRIENDSHIP 13. ↑ Young football players from 24 countries of Europe and Asia meet at Third International Children’s Football for Friendship Forum 14. ↑ Young football players from 24 countries of Europe and Asia meet at Third International Children’s Football for Friendship Forum 15. ↑ Young Football Players From 24 Countries of Europe and Asia Meet at Third International Children’s Football for Friendship Forum 16. ↑ Архівавана 8 мая 2021. 17. ↑ 18. ↑ Архівавана 13 ліпеня 2015. 19. ↑ Архівавана 13 красавіка 2016. 20. ↑ 21. ↑ Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 студзеня 2021. Праверана 6 мая 2016. 22. ↑ 23. ↑ 24. ↑ 25. ↑ Архівавана 8 студзеня 2017. 26. ↑ http://nsn.fm/hots/startoval-pyatyy-sezon-detskogo-sotsproekta-futbol-dlya-druzhby.php 27. ↑ 28. ↑ https://lenta.ru/news/2017/03/22/gazpromdruzhba/ 29. ↑ http://tass.ru/press-relizy/4103645 30. ↑ http://www.sportsdaily.ru/news/pryamaya-translyacziya-otkrytaya-zherebevka-2017-goda-mezhdunarodnoj-progarmmy-gazproma-futbol-dlya-druzhby 31. ↑ http://www.sport-express.ru/football/news/futbol-dlya-druzhby-2017-otkrytaya-zherebevka-1230734/ 32. ↑ https://www.raso.ru/news/23454/ 33. ↑ http://ugs.gazprom.ru/press/news/2017/03/76/ 34. ↑ 35. ↑ http://re-port.ru/pressreleases/nachinaetsja\_pjatyi\_sezon\_mezhdunarodnogo\_detskogo\_proekta\_gazproma\_futbol\_dlja\_druzhby/ 36. 1 2 3 Архівавана 27 сакавіка 2019. 37. 1 2 http://www.euronews.com/2017/07/06/football-brings-kids-together 38. ↑ 39. 1 2 40. ↑ 41. 1 2 42. 1 2 3 43. ↑ 44. ↑ 45. 1 2 46. ↑ 47. ↑ 48. ↑ 49. ↑ 50. ↑ 51. ↑ 52. ↑ 53. ↑ 54. ↑ . 55. ↑ 56. ↑ 57. ↑ 58. ↑ 59. ↑ 60. ↑ 61. ↑ 62. ↑ Архівавана 18 кастрычніка 2021. 63. ↑ 64. ↑ 65. ↑ 66. ↑ 67. ↑ https://youtu.be/LZhV\_4u6xDk 68. ↑ 69. ↑ 70. ↑ 71. ↑ 72. ↑ Архівавана 4 красавіка 2015. 73. ↑ rbth.com/sport/2014/05/30/big\_soccer\_for\_little\_europeans\_37075.html 74. ↑ Архівавана 12 чэрвеня 2018. 75. ↑ 76. ↑ Архівавана 6 мая 2016. 77. ↑ 78. ↑ 79. ↑ 80. ↑ sputniknews.com/art\_living/20150519/1022329716.html 81. ↑ 82. ↑ 83. ↑ rbth.com/sport/2015/05/15/children\_from\_24\_countries\_celebrate\_day\_of\_football\_and\_friendship\_46087.html 84. 1 2 sputniknews.com/art\_living/20150512/1022037520.html 85. ↑ 86. ↑ rbth.com/multimedia/2015/05/12/the-international-day-of-football-and-friendship\_95713?crid=325359 87. ↑ instagify.com/media/979016253229007447\_641360799 88. 1 2 3 4 business-center.amchamchina.org/news/?dir=17&doc=201504262030PR\_NEWS\_ASPR\_\_\_\_\_EN90314&andorquestion=OR&&ok=1&passDir=0 89. ↑ 90. 1 2 3 91. 1 2 92. ↑ 93. ↑ sport.rbc.ru/article/172216/ 94. ↑ en.kremlin.ru/events/president/news/19222 95. 1 2 96. ↑ 97. ↑ Какие клубы самые титулованные в Европе? 98. ↑ Виталий Родионов взял шефство над юношеской сборной БАТЭ 99. ↑ Тео стал футбольным послом

**«Дзі́кае палява́нне»** (руск.: Дикая охота) — расійскі дакументальны фільм, створаны Паўлам Шараметам на тэлеканале ОРТ у 2000 годзе. Сюжэт ----- Фільм прысвечаны палітычным выкраданням у Беларусі вядомых людзей — журналіста Дзмітрыя Завадскага, палітыкаў Віктара Ганчара і Юрыя Захаранкі і бізнесмена Анатоля Красоўскага. Фільм глыбокі па змесце, бо сюжэт не толькі кажа пра факты гвалтоўных знікненняў у Беларусі, але падае сігнал аб небяспецы ўсім грамадзянам, якія хочуць дэмакратычных змен. Дзікае паляванне аб’яўлена на сумленных і прынцыповых грамадзян не толькі ў Беларусі, яна і па гэты дзень працягваецца ў краінах на постсавецкай прасторы. Нягледзячы на ​​ўсю гэтую таямнічасць злачынстваў, спыніць дзікае паляванне могуць толькі мужныя і свабодныя людзі, як і адбылося ў рамане выбітнага беларускага пісьменніка Уладзіміра Караткевіча «Дзікае паляванне караля Стаха». Галоўны герой гэтага рамана Андрэй Беларэцкі змог не спалохацца містыкі і паказаць вяскоўцам, што любая чартаўшчына ў іх краях — здзяйсняецца рэальнымі людзьмі. Здымачная група --------------- * аўтар сцэнарыя — Павел Шарамет * рэжысёр — Сяргей Галавецкі * рэжысёр мантажу — Фёдар Юрасаў * аператары — Дзмітрый Завадскі, Сяргей Гельбах, Уладзімір Андронаў, Юрый Апельянц, Віктар Нікіцін * карэспандэнты — Дзмітрый Наважылаў, Аляксандр Паноў, Алег Мігуноў * рэдактар — Антон Язерскі * музычны рэдактар — Анна Пятрова * гукарэжысёр — Вольга Клімава * мантаж — Аляксей Бадроў, Пётр Чыташвілі, Аляксандр Гуткін * мастакі — Аляксандр Гуткін, Ірына Рыбакова Зноскі ------ 1. ↑ Волчек, Олег. "Дикая охота" – сигнал опасности для всех (видео)(руск.), *Belprauda.org* (25.09.2016). Праверана 30 мая 2020. Спасылкі -------- * «Дзікае паляванне» на YouTube