Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

**Уладзімір Антонавіч Ску́гар** (15 ліпеня 1914 — 14 кастрычніка 2006) — лётчык ВПС Чарнаморскага флоту. Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны. Герой Савецкага Саюза (1944). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў вёсцы Жабыкі (зараз у Касцюковіцкім раёне Магілёўскай вобласці Беларусі). Скончыў рабфак. Працаваў у Маскве на заводзе «Маскоўскі бондар». З 1935 года ў Ваенна-Марскім Флоце. У 1938 годзе скончыў Ейскае ваенна-марское авіяцыйнае вучылішча. У баявых дзеяннях падчас Вялікай Айчыннай вайны прымаў удзел з чэрвеня 1941 года. Лётчык, камандзір звяна 40-га бамбардзіровачнага авіяпалка 63-й авіяцыйнай брыгады дальняга дзеяння Ваенна-паветраных сіл Чарнаморскага флоту. У чэрвені 1942 года прызначаны камандзірам звяна 27-й асобнай разведвальнай эскадрыллі, у маі 1943 г. — намеснікам камандзіра эскадрыллі 30-га разведвальнага авіяпалка ВПС Чарнаморскага флоту. У. А. Скугар прымаў удзел абароне Адэсы, Севастопаля, Паўночнага Каўказа. Выконваў разведку на марскіх камунікацыях і ў партах Румыніі і Балгарыі. Да студзеня 1944 года капітан У. А. Скугар выканаў 297 баявых вылетаў, у т.л. 196 на дальнюю паветраную разведку і 101 на бамбардзіроўку аэрадромаў, камунікацый і ваенна-прамысловых цэнтраў у тыле праціўніка. Васля вайны У. А. Скугар працягваў ваенную службу. Скончыў вышэйшыя афіцэрскія курсы ВПС ВМФ у Маздоку. Праходзіў службу ў Адэсе і на авіябазе ў пасёлку Гвардзейскае (Крым). У 1955 годзе скончыў авіяцыйны факультэт Ваенна-паветранай акадэміі. Служыў у авіяцыйных частках Паўночнага флоту. З 1961 года палкоўнік У. А. Скугар у запасе. Жыў у Сімферопалі. Да 1978 года працаваў у грамадзянскай авіяцыі — кіраўнік палётамі галоўнага аэрапорта Сімферопаля, намеснік начальніка па наземным службам аэрапорта. Ганаровы грамадзянін Аўтаномнай Рэспублікі Крым. Памёр 14 красавіка 2006 года. Пахаваны ў Сімферопалі на могілках «Абдал». Узнагароды ---------- * Медаль «Залатая Зорка», * ордэн Леніна, * 3 ордэны Чырвонага Сцяга, * 2 ордэны Айчыннай вайны 1 ступені, * ордэн Чырвонай Зоркі, * медалі. Памяць ------ * Мемарыяльная дошка ў горадзе Сімферопаль на доме, ў якім жыў У. А. Скугар. * Бюсты Героя ў горадзе Касцюковічы Магілёўскай вобласці і гарадскім пасёлку Навафэдарыўка Сакскага раёна Аўтаномнай Рэспублікі Крым. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Уладзімір Антонавіч Скугар на сайце «Героі краіны» Літаратура ---------- * Скугар Уладзімір Антонавіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 476. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). Спасылкі -------- * Уладзімір Антонавіч Скугар на сайце «Героі краіны» * Скугар Уладзімір Антонавіч * Герои Советского Союза из Костюковщины (руск.) * Скугарь Владимир Антонович (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Героі краіны |

**Прапанова аб перадачы Гамбіі Францыі** — існае ў другой палове XIX стагоддзя палітычнае пытанне ў Вялікабрытаніі, у рамках якога разглядался магчымасць перадачы Гамбіі французам. Яно падымалася як у 1870 годзе, так і ў перыяд з 1874 па 1876 год, а потым у 1890-х гадах. Кожны раз магчымая саступка тэрыторыі сутыкалася з сур’ёзным пратэстам як з боку мясцовага гамбійскага насельніцтва, так і з боку брытанскіх гандляроў. Першая прапанова (1868—1870) ---------------------------- У 1868 годзе Артур Кенэдзі, губернатар Сьера-Леонэ, прыняў да разгляду запыт французаў адносна магчымасці саступкі Гамбіі Францыі ў абмен на іншыя французскія тэрыторыі ў Заходняй Афрыцы. У красавіку 1869 года ён заявіў, што такая дамоўленасць будзе мець відавочныя гандлёвыя, адміністрацыйныя і ваенныя выгады для англічан. Аднак, як папярэдзіў Кенэдзі, мясцовае насельніцтва адчувае «рыцарскую прыхільнасць да каралевы і яе ўрада», таму жыхары будуць разглядаць любыя перамовы як «продаж сваёй краіны». У лютым 1870 года брытанскія ўлады пагадзіліся аддаць Гамбію. Разам з тым яны адмовіліся ад прапанаваных французамі паселішчаў, пагадзіўшыся саступіць сваю калонію ў абмен на адмову французаў ад якіх-небудзь прэтэнзій на спрэчны рэгіён Мелакуры на поўнач ад горада Фрытаўн. Гэта прапанова была прынята французамі ў сакавіку. Пасля навін аб перамовах члены свабоднай афрыканскай абшчыны ў г. Батэрст (сучасны Банжул), у прыватнасці Дж. Д. Рычардс, С. Дж. Форстэр-старэйшы і У. К. Уолкат, выступілі супраць абмену. У перыяд з красавіка па кастрычнік 1870 года было арганізавана тры адпаведныя петыцыі. У Лондане Джозеф Рэфлз асудзіў ідэю саступкі Гамбіі ў сваіх лістах у *The African Times*. Меркаванні брытанскіх гандляроў у Гамбіі з нагоды прапанаванай саступкі падзяліліся, але большая частка выказалася супраць. 15 ліпеня 1870 года ў Палаце лордаў Уільям Мантэгю, 7-ы герцаг Манчэстэр, звярнуўся да міністра калоній і завіў, што перадача буйнога марскога порта з выгадным размяшчэннем было б памылкай. Акрамя таго, як ён адзначыў, жыхары Гамбіі не павінны перадавацца пад кантроль іншай дзяржавы без іх згоды. Грэнвіль Левесан-Грэнвіль, 2-і граф Грэнвіль, які толькі што стаў міністрам замежных спраў і па справах Садружнасці, адказаў ад імя міністра калоній. Ён запэўніў, што пытанне па перадачы краю французам ніколі не будзе вырашана без згоды парламента. Другая прапанова (1874—1876) ---------------------------- У красавіку 1874 года французскі ўрад зноў прапанаваў перадаць ім калонію. На гэты раз меркавалася абмяняць яе на Кот-д’Івуар і рэгіён Мелакуры. Як толькі гэтая навіна дасягнула ў сярэдзіне 1875 года жыхароў краю, у Батэрсце пачало актыўна дзейнічаць супрацьдзеянне гэтай прапанове. Вызваленыя афрыканскія палітычныя лідары сфармавалі Асацыяцыю карэнных жыхароў Гамбіі для каардынацыі сваіх ініцыятыў. Аналагічным чынам брытанскія гандляры для процідзеяння магчымай саступкі калоніі сфармавалі Камітэт Гамбіі. Перамовы зноў былі адкладзены. У 1876 годзе аўтар артыкула ў South Australian Register аб магчымай уступцы заключыў наступнае: | | | | | --- | --- | --- | | "| У сапраўдны момант кожная частка шырокай каланіяльнай імперыі Англіі цалкам лаяльная ёй, але не будзе перабольшаннем сказаць, што ўзнікнуць зусім іншыя настроі, калі брытанскі ўрад аднойчы пагодзіцца з прынцыпам, згодна з якім ва ўгоду дзяржаўным дзеячам любая з калоній можа быць аддадзена або абменена з замежнай дзяржавай, не толькі без згоды, але і насуперак жаданні народа, чыя адданасць становіцца прадметам здзелкі. | "| Ідэя перадачы Гамбіі заставалася ў палітычным парадку дня і ў 1880-х гадах, але ўрад не высунуў ніякіх ясных прапаноў з гэтай нагоды. Адначасова разгарэлася Франка-пруская вайна, пасля якой французы не вярталіся да тэмы саступкі, а брытанскія ўлады перадумалі займацца гэтым пытаннем. Трэцяя прапанова (1890-я гады) ------------------------------ Пытанне аб магчымай перадачы Гамбіі зноў паўстала ў 1890-х гадах, калі брытанскія ўлады прапанавалі перадаць французам нейкую заходнеафрыканскую калонію, верагодна, Гамбію, у абмен на адмову тых ад сваіх правоў на рыбны промысел на ўзбярэжжы вострава Ньюфаўндленд. Па даных The New York Times, спрэчка аб правах на рыбалоўства на Ньюфаўндлендзе працягвалася з часоў Утрэхцкага мірнага дагавора 1713 года. У 1891 годзе газета The Spectator адзначала, што «брытанская Гамбія мала што прыносіць Англіі, акрамя як у якасці сродку нанясення шкоды Францыі; з нашага боку было б цалкам разумна абмяняць яе, як прапаноўвалася». Заўвагі ------- 1. 1 2 3 Loew, Gary Wayne (2015). "The Bathurst Connection: The Centrality of Gambia to the Development of Transatlantic Air Mail" (PDF). *Cameo*. **16** (3): 130–150. 2. 1 2 3 4 Hughes, Arnold. Historical Dictionary of the Gambia Архівавана 3 сакавіка 2016. / Arnold Hughes, David Perfect. — Lanham, Maryland : Scarecrow Press, 2008. — P. 27, 34–35. 3. ↑ Transfer of Gambia to the French - Question **(нявызн.)**. *Hansard* (15 июля 1870). Архівавана з першакрыніцы 19 ліпеня 2009. Праверана 31 августа 2023. 4. ↑ The Proposed Cession of the Gambia Settlements **(нявызн.)**, *South Australian Register* (4 апреля 1876), стр. 4–5. Праверана 31 августа 2023. 5. ↑ Gambia Editorial **(нявызн.)**, *The New York Times* (20 ноября 1890). Праверана 31 августа 2023. 6. ↑ Newfoundland and the Possibilities of Compromise **(нявызн.)**, *The Spectator* (4 апреля 1891), стр. 8–9. Праверана 31 августа 2023.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Шарыпа. Пётр Шарыпа «Развітанне з роднай вёскай», 1992. Палатно, алей, 140 х 154 см. **Пётр Пятровіч Шарыпа** (11 красавіка 1942, в. Арашкі Аршанскага раёна Віцебскай вобласці — 3 лістапада 2013, Мінск) — беларускі жывапісец, педагог. Скончыў мастацка-графічны факультэт Віцебскага педагагічнага інстытута (1965), Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут (1974). Сябар Беларускага саюза мастакоў (з 1984). Біяграфія --------- ### Дзяцінства Пётр Шарыпа нарадзіўся 21 красавіка 1942 года ў вёсцы Арашкі на Віцебшчыне. Бацька будучага мастака загінуў на фронце. Маці працавала ў калгасе даяркай. У Арашках Пётр скончыў пачатковую школу. У сярэднюю школу пайшоў у гарадскім пасёлку Арэхаўск, куды яго ўзялі да сябе дзядзька з цёткай. Настаўніцай малявання там была Ніна Дзям'янаўна Афанасьева, паходжаннем са старажытнага рускага дваранскага роду, у 1930-я гады высланая з Ленінграда. Мастак пісаў ва ўспамінах: > Яе кватэра была па суседству з намі… На сценах — фотаздымкі людзей у даўняй афіцэрскай форме, з тварамі, так непадобнымі да нашых сучаснікаў. Але галоўнае — кнігі, неверагодна шмат кніг — у шафах, у скрынях, кнігі старыя, дзевятнаццатага стагоддзя, і выдадзеныя нядаўна, дарэвалюцыйныя часопісы… У той час я многа хварэў, увесь дзевяты клас праляжаў у ложку, і кнігі былі маім жыццём. > > Некаторы час захапляўся капіраваннем алейнымі фарбамі каляровых рэпрадукцый з часопісу «Огонёк». Да школьных гадоў адносяцца таксама першыя малюнкі з натуры алоўкам, эцюды акварэллю. ### Маладосць У 1960-м годзе паступіў на мастацка-графічны факультэт Віцебскага педагагічнага інстытута. Загадчыкам кафедры тады быў Валянцін Дзежыц, курсам кіраваў Іван Сталяроў. Скончыўшы інстытут ў 1965-м годзе, Пётр Шарыпа нядоўгі час настаўнічаў у вёсцы. У 1966 годзе прыехаў у Мінск. З 1966 па 1968 год выкладаў у школе № 24, у Мінскім педагагічным вучылішчы. У 1968 годзе Пётр Шарыпа паступіў у Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут на аддзяленне станковага жывапісу. Там яго педагогамі былі такія прызнаныя майстры, як Хаім Ліўшыц, Натан Воранаў, Пётр Крохалеў. Дыпломнай працай маладога мастака кіраваў Май Данцыг. ### Сталасць У 1972 годзе ажаніўся з будучай настаўніцай матэматыкі, Лазарук Людмілай Анатольеўнай, пляменніцай доктара філалагічных навук, прафесара М. А. Лазарука. У 1973 годзе нарадзілася дачка Алена. У 1974 годзе скончыў інстытут. Пачаў браць актыўны ўдзел у выставах. У 1984 годзе ўступіў у Саюз мастакоў СССР. У 1990 годзе стаў сябрам суполкі «Пагоня», што была створана ў тым жа годзе пры Беларускім саюзе мастакоў. З 1974 па 2012 год Пётр Шарыпа выкладаў у Рэспубліканскай школе-інтэрнаце па музыцы і выяўленчым мастацтве імя I. В. Ахрэмчыка (цяпер ДУА «Гімназія-каледж мастацтваў імя І. В. Ахрэмчыка»). Пад яго кіраўніцтвам на мастацкім аддзяленні школы выходзіла газета «Спадчына», якая апавядала пра найбольш значныя падзеі і знакамітых асоб беларускай гісторыі. Вучнямі Пятра Шарыпы былі такія вядомыя мастакі, як Алесь Пушкін, Аляксандр Сільвановіч, Уладзімір Лавецкі, Наталля Белаокая, Ларыса Журавовіч. У 1990 годзе Алесь Пушкін намаляваў партрэт настаўніка разам з іншымі выкладчыкамі ў сваёй дыпломнай працы — роспісу фае актавай залы Гімназіі-каледжа мастацтваў імя І. В. Ахрэмчыка. Памёр 3 лістапада 2013 года ў Мінску. Пахаваны на могілках гарадскога пасёлку Арэхаўск. Творчасць --------- Працаваў у розных жанрах станковага жывапісу: партрэт, тэматычная карціна, пейзаж, нацюрморт. У пейзажным жанры працягваў і развіваў лепшыя традыцыі беларускага пленэрнага жывапісу. Для твораў Пятра Шарыпы характэрны абвостранае пачуццё колеру, дакладная перадача стану прыроды, які імкліва мяняецца. Стварыў серыі краявідаў роднай Аршаншчыны, Браслаўшчыны, пейзажы з помнікамі архітэктуры Полацка, Гальшан, Пінска, Мядзеля. Па матэрыялах эцюдаў былі напісаны палотны лірыка-эпічнага і гістарычнага гучання, такія як «Нясвіж» (1976), «Вясна» (1985), «Старыя дрэвы» (1986), «Браслаўшчына» (1986), «Гальшаны. З вякоў мінулых» (1990). * «Касцёл у Мядзелі», 1981. Палатно, алей, 50 х 57 см«Касцёл у Мядзелі», 1981. Палатно, алей, 50 х 57 см * «Восеньскі смутак», 1984. Палатно, алей, 67 х 90 см«Восеньскі смутак», 1984. Палатно, алей, 67 х 90 см * «Вясна», 1985. Палатно, алей, 102 х 142 см«Вясна», 1985. Палатно, алей, 102 х 142 см * «Вясновае срэбра», 1987. Палатно, алей, 70,5 х 50 см«Вясновае срэбра», 1987. Палатно, алей, 70,5 х 50 см * «Ля замкавай брамы. Нясвіж», 1990. Палатно, алей, 67 х 90 см«Ля замкавай брамы. Нясвіж», 1990. Палатно, алей, 67 х 90 см * «Гальшаны. З вякоў мінулых», 1990. Палатно, алей, 87 х 136 см«Гальшаны. З вякоў мінулых», 1990. Палатно, алей, 87 х 136 см Мікола Паграноўскі, мастацтвазнавец, крытык: > Пейзажы Пятра Шарыпы — гэта не толькі партрэты мясцовасці (Аршаншчына, Крэва, Браслаў, Гальшаны), а яшчэ і своеасаблівая формула канкрэтнага краявіду, якая дае нам магчымасць спасцігнуць таямніцы нашай багатай гісторыі і культуры. > > Стварыў шэраг партрэтаў блізкіх: «Люда (Партрэт жонкі)» (1973), «Маці» (1980), «Алёнка» (1985). * «Партрэт жонкі», 1973 Палатно, алей, 93 х 71 см«Партрэт жонкі», 1973 Палатно, алей, 93 х 71 см * «Людміла», 1973. Палатно, алей, 105,5 х 66,5 см«Людміла», 1973. Палатно, алей, 105,5 х 66,5 см * «Маці», 1980. Палатно, алей, 127 х 85 см«Маці», 1980. Палатно, алей, 127 х 85 см * «Алёнка», 1981. Палатно, алей, 119 х 90 см«Алёнка», 1981. Палатно, алей, 119 х 90 см * «Алёнка», 1985. Палатно, алей, 86 х 57 см«Алёнка», 1985. Палатно, алей, 86 х 57 см У тэматычнай карціне Пётр Шарыпа часта выкарыстоўваў этнаграфічна-фальклорныя матывы («Светлы дзень» (1982), «Ля вакна» (1982), «Ядвіся» (1980-я)). Такія палотны, як «Песня маці» (1982), «Развітанне з роднай вёскай» (1992) нясуць у сабе лірыка-філасофскі змест, роздум пра лёс Радзімы. Перажыванні, звязаныя з Вялікай Айчыннай вайной, знайшлі ўвасабленне ў творах «Лісты бацькі» (1977), «Цяжкія гады» (1985). Творы захоўваюцца ў Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі, Музеі сучаснага выяўленчага мастацтва ў Мінску, Гісторыка-культурным музеі-запаведніку «Заслаўе», Аршанскай гарадской мастацкай галерэі В. А. Грамыкі, Беларускім дзяржаўным музеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, фондах Беларускага саюза мастакоў, у прыватных калекцыях Беларусі і замежжа. ### Нацюрморт * «Летняе акно», 1972, палатно, алей, 74 х 63 см«Летняе акно», 1972, палатно, алей, 74 х 63 см * «Палявыя кветкі», 1975, палатно, алей, 57 х 59 см«Палявыя кветкі», 1975, палатно, алей, 57 х 59 см * «На сонцы», 1979, палатно, алей, 108 х 107 см«На сонцы», 1979, палатно, алей, 108 х 107 см * «Нацюрморт з кафляй XVII ст. з выявай князя Юрыя Глебавіча — уладальніка Заслаўя», 1990, палатно, алей, 87 х 60 см«Нацюрморт з кафляй XVII ст. з выявай князя Юрыя Глебавіча — уладальніка Заслаўя», 1990, палатно, алей, 87 х 60 см Выстаўкі -------- Удзельнічаў у мастацкіх выстаўках з 1974 года. З 8 па 26 чэрвеня 2022 года ў мастацкай галерэі Міхаіла Савіцкага працавала персанальная выстаўка жывапісу Пятра Шарыпы, прымеркаваная да 80–годдзя з дня нараджэння мастака. Зноскі ------ 1. ↑ Афіша выстаўкі жывапісу Пятра Шарыпы «Фарбы Радзімы» Спасылкі -------- * «Родныя вобразы». Пётр Шарыпа Архівавана 24 лютага 2015.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Камандарм. **Камандарм 2-га рангу** — персанальнае воінскае званне вышэйшага каманднага і начальніцкага складу ў РСЧА. Назва воінскага звання ўтворана ад скарачэння назвы воінскай пасады «камандуючы арміяй» з даданнем рангу. Вышэй за званне камкор, ніжэй за званне камандарма 1-га рангу. Гісторыя -------- Уведзена Пастановай ЦВК СССР і СНК СССР ад 22.10.1935 «Аб увядзенні персанальных ваенных званняў начальніцкага складу РСЧА». Фактычна скасавана з увядзеннем генеральскіх званняў Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 07.05.1940 «Аб устанаўленні воінскіх званняў вышэйшага каманднага складу Чырвонай Арміі» і наступным прысваеннем усім военачальнікам, якія мелі званне камандарма 2-га рангу, генеральскіх званняў Пастановай СНК СССР ад 04.06.1940. | Від УС, Род войскаў (службаў), Орган кіравання | Адпаведнае званне / пасада | | --- | --- | | У камандным складзе | | Народны камісарыят унутраных спраў СССР | Камісар дзяржаўнай бяспекі 2-га рангу, уведзенае пастановай ЦВК і СНК СССР ад 7 кастрычніка 1935 года(ваеннаслужачыя памежных і ўнутраных войскаў НКУС мелі воінскія званні, прынятыя ў РСЧА)Дырэктар міліцыі | | Ваенна-Марскі Флот СССР | Флагман флоту 2-га рангу | | У начальніцкім складзе | | у сухапутных і ваенна-паветраных сілах | Армінжынер | | у ваенна-марскіх сілах | Інжынер-флагман флоту | | у ваенна-палітычным складзе ўсіх родаў войскаў | Армейскі камісар 2-га рангу | | у ваенна-гаспадарчым складзе ўсіх родаў войскаў | Армінтэндант | | у ваенна-юрыдычным складзе ўсіх родаў войскаў | Армваенюрыст | | у ваенна-медыцынскім складзе ўсіх родаў войскаў | Армурач | | у ваенна-ветэрынарным складзе ўсіх родаў войскаў | Армветурач | Парадак прысваення і пазбаўлення звання --------------------------------------- Для ваеннаслужачых каманднага і начальніцкага складу, якія мелі ваеннае званне камбрыг (і яму адпаведныя ваенныя званні) і вышэй, тэрмін выслугі ў ваенных званнях не ўстанаўліваўся. Прысвойванне гэтым ваеннаслужачым званняў камдываў і вышэйшых камандных званняў (і адпаведных ім ваенных званняў) ажыццяўлялася рашэннем Народнага Камісара Абароны СССР. Званнi камандарма 1-га і 2-га рангу, флагмана флоту 1-га і 2-га рангу, армейскага камісара 1-га і 2-га рангу (і ім адпаведныя) прысвойваліся пастановай Урада Саюза ССР па прадстаўленні Народнага Камісара Абароны Саюза ССР. Зніжэнне ў званні дапускалася толькі ў выключных выпадках і толькі па асобай пастанове Урада Саюза ССР. Пазбаўленне ваеннага звання камдыва і вышэй (і ім адпаведных) ажыццяўлялася па прысуду суда, зацверджанаму Урадам Саюза ССР. Знакі адрознення ---------------- Знакі адрознення камандарма 2-га рангу — чатыры ромбы ў пятліцах і чатыры кроквы (шэўроны) на рукавах і іншыя. * Пятліца на шынялі (адсутнічае эмблема роду войскаў (службы)).Пятліца на шынялі (адсутнічае эмблема роду войскаў (службы)). * Знак адрознення на пятліцах гімнасцёркі (адсутнічае эмблема роду войскаў (службы)), у розны перыяд часу ромбы размяшчаліся па-рознаму, гл. фота таго перыяду.Знак адрознення на пятліцах гімнасцёркі (адсутнічае эмблема роду войскаў (службы)), у розны перыяд часу ромбы размяшчаліся па-рознаму, гл. фота таго перыяду. * Кроквы (шэўроны) як нарукаўная нашыўка.Кроквы (шэўроны) як нарукаўная нашыўка. * Знакі адрознення на пятліцах кіцеля, эмблема роду войскаў (службы) прысутнічае.Знакі адрознення на пятліцах кіцеля, эмблема роду войскаў (службы) прысутнічае. Прысваенні ---------- Пры ўвядзенні гэтага воінскага звання ў 1935 годзе яно было прысвоена 10 ваенным камандзірам і начальнікам. Праз тры гады ўсе яны былі расстраляныя. У канцы 1930-х гадоў у сувязі з ростам колькасці фарміраванняў РСЧА вырасла і колькасць камандармаў 2-га рангу (21 чалавек да чэрвеня 1940 года). Пры ўвядзенні генеральскіх званняў у 1940 годзе большасць камандармаў 2-га рангу (12 чалавек) атрымала званні генерал-лейтэнантаў, некаторыя — і больш высокія званні (7 — генерал-палкоўнікі і 2 — генералы арміі). Зноскі ------ 1. ↑ Веремеев Ю. Г. *Анатомия армии*. Таблицы воинских званий Русской Армии. Рабоче-Крестьянская Красная Армия 1935—1940 гг. 2. ↑ Камандарм 2-га рангу ў зімовай паўсядзённай форме, ваенна-паветраныя сілы (1936—1940 гадоў), рэканструкцыя і фота Спасылкі -------- * Энциклопедия РККА * Командарм 2-го ранга в зимней повседневной форме, военно-воздушные силы (1936—1940 годов), реконструкция и фото

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Еўдакімаў. **Уладзімір Мікітавіч Еўдакі́маў** (6 мая 1939, Об, Новасібірская вобласць — чэрвень 2018, Гродна) — беларускі архітэктар. Заслужаны архітэктар Беларусі (1988). Правадзейны член Беларускай акадэміі архітэктуры (1996). Біяграфія --------- Скончыў у 1971 годзе архітэктурны факультэт Новасібірскана інжынерна-будаўнічага інстытута. У 1967—1971 гадах працаваў у Інстытуце «Сібакадэмпраект» Новасібірска. У 1971—2004 гадах працаваў у інстытуце «Гроднаграмадзянпраект» (старшы архітэктар, кіраўнік групы, галоўны архітэктар праектаў, кіраўнік архітэктурна-канструктарскага аддзела, намеснік дырэктара, галоўны спецыяліст па архітэктуры). У 2005 годзе прызначаны старшынёй Дзяржаўнай экзаменацыйнай камісіі Брэсцкага дзяржаўнага тэхнічнага ўніверсітэта па спецыяльнасці Г.11.15.00-Архітэктура. Грамадская дзейнасць -------------------- Член Саюза архітэктараў БССР з 1975 года. З 1984 па 1988 год старшыня праўлення Гродзенскага абласнога аддзялення Саюза архітэктараў СССР. З 1986 года — член Прэзідыума праўлення Саюза архітэктараў БССР і член Праўлення Саюза архітэктараў СССР. У 1992 года ўключаны ў склад Камітэта па дзяржаўных прэміях Рэспублікі Беларусь у вобласці літаратуры, мастацтва і архітэктуры. У 1996 годзе выбраны правадзейным членам Беларускай акадэміі архітэктуры. Творчасць --------- Гасцініца «Гродна» Асноўныя работы (у аўтарскім калектыве): у Гродне — Дом піянераў і школьнікаў (1976), мікрараён па вул. Чайкінай (1975), праект забудовы пас. Меляховічы Дзятлаўскага раёна (1978, бронзавы медаль ВДНГ СССР), будынкі аблвыканкама па вул. Ажэшкі (1982; сааўтары У. Праабражэнскі, М. Бярэзін, А. Міхед, скульптуры Г. Буралкін, С. Палякоў), упраўлення «Гроднасельбуд» па вул. Горкага (1983; сааўтары А. Кузняцоў, Зайцаў, М. Куняўскі), кардыялагічны цэнтр па вул. Болдзіна (1984; сааўтары М. Куняўскі, Т. Захарава), 16-павярховая гасцініца «Гродна» на 500 месцаў па вул. Паповіча (1985; сааўтары Ю. Патапаў, В. Папоў, Ю. Раманаў), 3-зальны кінатэатр «Кастрычнік» на 1023 месцы па вул. Паповіча (1987, сааўтары Л. Вільчко, В. Шапавалаў, М. Бярэзін), аддзяленне Дзяржбанка СССР (1981), будынак аэравакзала (1991, сааўтары Л. Маскалевіч, М. Куняўскі, В. Васілюк, М. Бярэзін, В. Чубіч), жылы дом са сберкасай (1980), 9-павярховы інтэрнат на 414 месцаў аб’яднання «Азот» (1976) у г. Гродна, 102-кватэрны жылы дом па вул. Горкага ў г. Гродна (сааўтары А. Пархута, І. Абухаў, Т. Бутакова), праект групы 5-11 павярховых жылых дамоў па вул. Савецкіх Пагранічнікаў у г. Гродна (сааўтары А. Пархута, І. Абухаў, Т. Бутакова), 9-павярховы 37-кватэрны жылы дом у г. Ліда, 13-павярховы інтэрнат 19-га трэста на 500 месцаў з актавай залай і сталовай (1982; сааўтар В. Шапавалаў) і інтэрнат завода «Электравырабаў» (1983, абодва ў сааўтарстве) у Лідзе; дом для маласямейных (1984, сааўтары Л. Вільчко, М. Бярэзін, М. Куняўскі) у Смаргоні, праект гарадка «Рось» Ваўкавыскага раёна (сумесна з інстытутам «Мінскграмадзянпраект»; сааўтары А. Пархута, А. Тараненка, М. Жучко, А. Быстроў, М. Куняўскі, Т. Макарэвіч, І. Мазнічка, В. Васілюк) і інш. Узнагароды ---------- Узнагароджаны Ганаровай граматай Вярхоўнага Савета БССР (1984), медалём «Ветэран працы» (1990). У 1991 годзе прысуджана прэмія Савета Міністраў за праектаванне і рэалізацыю будаўніцтва 3-х зальнага кінатэатра ў г. Гродна, у 1998 годзе — Дзяржаўная прэмія Рэспублікі Беларусь у галіне літаратуры, мастацтва і архітэктуры за праектаванне і будаўніцтва гарадка Рось, у 1999 г. — прэмія імя У. А. Караля за праектаванне і будаўніцтва добраўпарадкавання г. Навагрудка. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Умер архитектор Владимир Никитович Евдокимов 2. 1 2 3 Евдокимов Владимир Никитович // Архитекторы Советской Белоруссии: Биогр. справочник / Союз архитекторов БССР; Сост. В. И. Аникин и др.. — Мн.: Беларусь, 1991. — 262 с. — ISBN 5-338-00611-1. (руск.) Літаратура ---------- * Евдокимов Владимир Никитович // Архитекторы Советской Белоруссии: Биогр. справочник / Союз архитекторов БССР; Сост. В. И. Аникин и др.. — Мн.: Беларусь, 1991. — 262 с. — ISBN 5-338-00611-1. (руск.) * Еўдакімаў Уладзімір Мікітавіч // Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. * А. П. Госцеў, В. В. Швед // Кронан. Летапіс горада на Нёмане (1116—1990 гг.). — Гродна: НВК «Пергамент», 1993. −320 с. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | БАП: 131191 |

Прыкладныя межы гістарычнай вобласці Аргайл **Аргайл** (шатл. гэл.: Airthir-Ghaidheal («*усходне-гэльскі*»); англ.: Argyll) — гістарычная вобласць на захадзе Шатландыі, у гарах на ўзбярэжжы заліва Ферт-оф-Лорн. Часцяком у склад Аргайла ўключаюць гістарычныя тэрыторыі Кінтайр, Напдэйл, Ковал і Лорн, часам таксама Арднамурхан і Морверн. У наш час усе гэтыя землі ўваходзяць у склад вобласці Аргайл і Б’ют. Найважнейшыя гарады Аргайла: Інверары, былая рэзідэнцыя графаў Аргайла, і Кэмпбелтаўн. Рэльеф уяўляе сабой паўднёва-заходнія адгор'і Шатландскага нагор'я. Узбярэжжа Аргайла надзвычай зрэзана, уздоўж берагавой лініі цягнецца ланцужок невялікіх астравоў. Тэрыторыя Аргайла стала адной з першых каланізаваных ірландскімі перасяленцамі ў Шатландыю — скотамі, якія стварылі тут гэльскае каралеўства Дал Рыяда. У 843 г. дзяржавы скотаў і піктаў аб'ядналіся ў каралеўства Шатландыю. Перамяшчэнне цэнтраў дзяржаўнасці на ўсходняе ўзбярэжжа надоўга адвяло Аргайл ад асноўнай лініі развіцця шатландскага каралеўства. З IX стагоддзя ўзбярэжжа вобласці моцна пацярпела ад набегаў нарвежскіх вікінгаў. У 1140 г. на тэрыторыі Аргайла было створана незалежнае гэльска-нарвежскае Каралеўства Астравоў на чале з Сомерледам, аднак пасля яго смерці пачаліся бесперапынныя войны паміж нашчадкамі Сомерледа, чым скарысталіся шатландскія каралі, які ўсталявалі ў 1249 г. кантроль над Аргайлам. Замак Кілхурн у Аргайле У далейшым улада над Аргайлам аспрэчвалі два буйныя кланы — Мак-Дугалаў і Кэмпбелаў. Перамога засталася за апошнімі, якія арыентаваліся на цэнтральную ўладу і ў 1309 г. атрымалі тытул лордаў (з 1457 г. — графаў) Аргайла. Кэмпбелы адыгрывалі асноўную ролю ў працяглай барацьбе каралёў Шатландыі за падпарадкаванне гэльскіх кланаў заходніх рэгіёнаў краіны. (гл. Графы Аргайл). У 1641 г. Арчыбальд Кэмпбел, 8-ы граф Аргайл, атрымаў ад караля Карла I тытул маркіза Аргайла, што не перашкодзіла яму ўзначаліць антыкаралеўскую партыю падчас рэвалюцыі ў Англіі і Шатландыі. З 1701 г. глава роду Кэмпбелаў носіць тытул герцага Аргайла. На тэрыторыі ўласна Аргайл размяшчаліся гістарычна землі шатландскіх кланаў Мак-Дугалаў, Кэмпбелаў, Мак-Грэгараў і Камеранаў. Спасылкі -------- * Аргайль, графство // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. * Кароткая гісторыя Аргайла на сайце Савета вобласці Аргайл і Б'ют. Архівавана 13 снежня 2009. (англ.) * Сайт *Argyll Online* — інфармацыя пра вобласць, яе культуры, гісторыі. (англ.) * Турыстычны сайт «Хартленда» — Аргайл, Астравы, Лох-Ломанд і Форт-Вэлі. (англ.) | Гістарычныя вобласці Шатландыі | | --- | | Ангус · Анандэйл · Аргайл · Арднамурхан · Аран · Атал · Бадэнах · Брэдалбейн · Б'юкен · Б'ют · Гарыях · Гармаран · Гебрыды Знешнія · Гебрыды Унутраныя · Голуэй · Гоўры · Кайл · Канінгем · Карык · Кейтнес · Кінтайл · Кінтайр · Клайдсайд · Клакмананшыр · Ковал · Ленакс · Лідэсдэйл · Лодэрдэйл · Лорн · Лотыян · Лохабер · Мар · Марч · Мернс · Ментэйт · Морверн · Морэй · Напдэйл · Нітсдэйл · Аркнейскія астравы · Пертшыр · Рос · Сазерленд · Скай · Стэрлінгшыр · Стормант · Стратэрн · Тэвіятдэйл · Файф · Шэтландскія астравы · Эскдэйл · Этрыксдэйл |

Нуклеінавыя кіслоты могуць з’яўляцца не адзінымі біямалекуламі, здольнымі несці жыццёвую інфармацыю. **Астрабіяло́гія** (**экзабіяло́гія**) — навука, прадметам якой з’яўляецца вывучэнне паходжання, эвалюцыі і распаўсюджання жыцця ў Сусвеце. Астрабіялогія абапіраецца на навуковыя дасягненні ў галіне фізікі, астраноміі, біялогіі, экалогіі, планеталогіі, геаграфіі і геалогіі для вывучэння магчымасці існавання жыцця на іншых планетах. У вырашэнні асобных задач астрабіялогія цесна сутыкаецца з касмічнай біялогіяй і касмічнай медыцынай, якія ўзніклі ў сувязі з актыўным пранікненнем чалавека ў касмічную прастору. Астрабіялогія ажыццяўляе пошук прыдатнага для жыцця асяроддзя як у сонечнай сістэме, так і за яе межамі, пошук доказаў перадбіятычнай хіміі, лабараторныя і практычныя даследаванні паходжання і ранняга развіцця жыцця на Зямлі, а таксама даследавання магчымасцей жыцця, у прыватнасці, прыстасавання да складаных умоў на Зямлі і ў космасе. Агляд ----- Невядома, ці будзе жыццё ў Сусвеце, у выпадку яго выяўлення, мець клеткі, падобныя да клетак зямных раслін (бачныя хларапласты ў клетках расліны). Марсіянскі метэарыт ALH84001 мае мікраскапічныя ўтварэнні, якія могуць быць створаны мікраарганізмамі. Тэрмін *астрабіялогія* ўтвораны са старажытнагрэчаскіх слоў *астрон* (стар.-грэч.: αστρον) — «зорка», *біос* (стар.-грэч.: βίος) — «жыццё» і *логія* (стар.-грэч.: -λογια) — «вучэнне». Ёсць розныя сінонімы тэрміна «астрабіялогія», але ўсе яны ўключаюць дзве асноўныя навукі: астраномію і біялогію. Тэрмін-сінонім «экзабіялогія» паходзіць ад грэчаскага *эксо* (стар.-грэч.: Έξω) — «па-за, звонку», *біос* (стар.-грэч.: βίος) — «жыццё» і *логія* (стар.-грэч.: -λογία) — «вучэнне». Іншы тэрмін, які выкарыстоўваўся ў мінулым — ксенабіялогія, гэта значыць «біялогія іншаземцаў». Гэта слова было прыдумана ў 1954 годзе пісьменнікам-фантастам Робертам Хайнлайнам у яго рамане «Зорны Звер»/ Пытанне «ці існуе жыццё недзе яшчэ ў Сусвеце» паддаецца праверцы, і такім чынам, пошукі адказу на яго з’яўляюцца эфектыўным напрамкам навуковых даследванняў. Сёння астрабіялогія стала фармалізаванай галіной даследаванняў, хаця некалі знаходзілася ўбаку ад асноўных навуковых пошукаў. Цікавасць NASA да астрабіялогіі пачалася з распрацоўкі касмічнай праграмы. У 1959 годзе НАСА прафінансавала свой першы праект па экзабіялогіі, а ў 1960 годзе стварыла Праграму вывучэння экзабіялогіі. У 1971 годзе НАСА прафінансавала праект SETI па пошуку радыёсігналаў пазаземных цывілізацый. Праграма «Вікінг», распачатая ў 1976 годзе, уключала тры біялагічныя эксперыменты, распрацаваныя для пошука магчымых прыкмет існавання жыцця на Марсе. Навуковы апарат Mars Pathfinder, прызямліўшыся ў 1997 годзе, змяшчаў навуковы груз, прызначаны для вывучэння мікробных акамянеласцей, заключаных у камянях. У 21-ым стагоддзі астрабіялогія робіцца цэнтрам растучай колькасці даследчыцкіх місій НАСА і Еўрапейскага касмічнага агенцтва ў Сонечнай сістэме. Першы еўрапейскі семінар па астрабіялогіі адбыўся ў мае 2001 года ў Італіі, вынікам якога стала Праграма Аўрора. Цяпер НАСА курыруе Інстытут Астрабіялогіі НАСА (англ.). Усё большая колькасць універсітэтаў ва ўсім свеце ўводзіць праграмы навучання па астрабіялогіі. У Злучаных Штатах гэта Арызонскі ўніверсітэт, універсітэт Пенсільваніі, універсітэт штата Мантана і Вашынгтонскі ўніверсітэт; у Велікабрытаніі — універсітэт Кардыфа (створаны Цэнтр Астрабіялогіі), у Аўстраліі Універсітэт Новага Паўднёвага Уэльса. Дасягненні ў вобласці астрабіялогіі, назіральнай астраноміі і адкрыццё вялікай разнастайнасці экстрэмафілаў, якія могуць існаваць у самых суровых умовах на Зямлі, прывялі да дапушчэння, што жыццё можа квітнець на многіх планетах і спадарожніках у Сусвеце. Асаблівая ўвага цяперашніх астрабіялагічных даследванняў надаецца пошуку жыцця на Марсе з-за яго блізасці да Зямлі і геалагічнай гісторыі. Існуе ўсё больш сведчанняў, што раней на паверхні Марса мелася значная колькасць вады, якая разглядаецца ў якасці найважнейшага папярэдніка развіцця жыцця на аснове вуглярода. Місіямі, якія былі распрацаваны для пошука жыцця, былі Праграма «Вікінг» і пасадачны модуль Бігль 2, накіраваныя да Марса. Асноўны вывад, які можна зрабіць па выніках працы «Вікінгаў»: альбо колькасць мікраарганізмаў у месцах пасадак апаратаў вельмі малая, альбо іх няма ўвогуле. Пасадачны модуль Бігль 2 верагодна прызямліўся ўдала, але на сувязь не выйшаў. Асноўнай прычынай выхаду са строю прызнана паломка абсталявання сувязі. Значную ролю ў астрабіялогіі павінна была адыграць місія Jupiter Icy Moons Orbiter (англ.), прызначаная для даследавання лядовых спадарожнікаў Юпітэра, але яна была адменена. У 2008 годзе пасадачны модуль Фенікс даследаваў марсіянскі грунт на наяўнасць слядоў мікробнага жыцця, а таксама прысутнасці вады. Галоўным навуковым вынікам місіі стала знаходка лёду пад тонкім пластом грунту, а таксама яго хімічны аналіз. У лістападзе 2011 года НАСА запусціла марсаход Curisity, які працягнуў пошукі слядоў жыцця на Марсе. Еўрапейскае касмічнае агенцтва распрацоўвае марсаход Exomars, які плануецца да запуску ў 2018 годзе. Міжнародны астранамічны саюз (МАС) рэгулярна праводзіць буйныя міжнародныя канферэнцыі пры дапамозе Камісіі 51 «Біяастраномія: пошук пазаземнага жыцця», якая была створана МАС для каардынацыі працы ў галіне пошука жыцця і розума ў Сусвеце і цяпер функцыянуе на базе Інстытута астраноміі пры Універсітэце Гаваяў. Метадалогія ----------- ### Звужэнне задачы Асноўны артыкул: **Планеты, прыдатныя для ўзнікнення жыцця** Для пошука жыцця на іншых планетах неабходна паменшыць памер задачы, для чаго выкарыстоўваюцца розныя дапушчэнні. Першае заключаецца ў тым, што пераважная большасць форм жыцця ў нашай Галактыцы заснавана на вугляроднай хіміі, як і ўсе формы жыцця на Зямлі, хаця не адмаўляецца магчымасць існавання невугляродных форм жыцця. Меркаванне заснавана на тым, што вуглярод з’яўляецца чацвёртым па распаўсюджанасці элементам у Сусвеце, а таксама дазвляе фарміраваць вакол сабе вялікую разнастайнасць малекул. Здольнасць атамаў вуглярода лёгка звязвацца адзін з адным дазваляе ствараць даволі доўгія і складаныя малекулы. Наступнае дапушчэнне — наяўнасць вады ў вадкім стане. Вада з’яўляецца распаўсюджанным рэчывам, якое неабходна для фарміравання складаных вугляродных злучэнняў, якія, ў сваю чаргу, могуць прывесці да з’яўлення жыцця. Асобныя даследчыкі прапануюць таксама разглядаць асяроддзе аміяку ці водна-аміячных сумесей, бо яна забяспечвае большы дыяпазон тэмператур для жыцця і, такім чынам, пашырае колькасць патэнцыяльных светаў. Гэтае асяроддзе лічаць прыдатным як для вугляроднага, так і для невугляроднага жыцця. Трэцяе дапушчэнне: пошук зорак, падобных да Сонца. Вельмі вялікія зоркі маюць адносна малы час жыцця, што, ў сваю чаргу, значыць, што ў жыцця не будзе дастаткова часу для развіцця на планетах, якія абарачаюцца вакол такіх зорак. Вельмі маленькія зоркі выдзяляюць так мала цяпла, што планеты могуць мець ваду ў вадкім стане, знаходзячыся толькі на вельмі блізкіх арбітах. Але пры гэтым, планеты будуць захоплены прыліўнымі сіламі зоркі. Без тоўстага слоя атмасферы адзін бок планеты будзе пастаянна нагрэты, а другі замарожаны. Але ў 2005 годзе пытанне прыдатнасці да жыцця планет вакол чырвоных карлікаў было зноў пастаўлена ў парадак дня навуковай супольнасці, бо доўгі час існавання чырвоных карлікаў (да 10 трыльёнаў гадоў) можа дапускаць наяўнасць жыцця на планетах са шчыльнай атмасферай. Гэта мае вялікае значэнне, таму што чырвоныя карлікі вельмі распаўсюджаныя ў Сусвеце. (Гл. Прыдатнасць да жыцця сістэмы чырвонага карліка). Па падліках вучоных каля 10 % зорак ў нашай галактыцы падобныя па сваіх характарыстыках да Сонца, а ў радыусе 100 светлавых гадоў ад нас знаходзіцца каля тысячы такіх зорак. Гэтыя зоркі хучэй за ўсё будуць асноўнай мэтай падчас пошука жыцця ў іх сістэмах. Паколькі Зямля з’яўляецца адзінай планетай, на якой дакладна вядома наяўнасць жыцця, то не ўяўляецца магчымым даведацца, карэктныя гэтыя дапушчэнні ці не. ### Складаныя часткі астрабіялогіі Асноўны артыкул: **Астраномія** Экзапланета OGLE-2005-BLG-390Lb на адлегласці 20 000 светлавых гадоў ва ўяўленні мастака. Місія Кеплер прызначана для пошука экзапланет. Большасць звязаных з астраноміяй астрабіялагічных даследаванняў адносіцца да пошука планет за межамі Сонечнай сістэмы (экзапланет). Асноўнае дапушчэнне заключаецца ў тым, што калі жыццё ўзнікла на Зямлі, то яно можа ўзнікнуць і на іншых планетах з аналагічнымі характарыстыкамі. У сувязі з гэтым, у стадыі распрацоўкі знаходзіцца вялікая колькасць праектаў, прызначаных для пошука экзапланет, падобных да Зямлі. У першую чаргу гэта праграмы НАСА Terrestial Planet Finder (TPF) i Atlast, а таксама праграма Darwin Еўрапейскага касмічнага агенцтва. Існуюць таксама менш амбіцыйныя праекты, у якіх мяркуецца выкарыстоўваць наземныя тэлескопы. Акрамя таго, НАСА ўжо запусціла місію Кеплер у сакавіку 2009 года, а Французскае касмічнае агенцтва — спадарожнік COROT у 2006 годзе. Мэтай запланаваных місій з’яўляецца не толькі выяўленне планет памерам з Зямлю, але і непасрэднае назіранне святла ад планеты для наступнага спектраскапічнага вывучэння. Даследуючы спектры планет, можна вызначыць асноўны састаў атмасферы экзапланеты і/ці яе паверхні. Даследчая група НАСА — Лабараторыя віртуальных планет выкарыстоўвае камп’ютарнае мадэляванне для стварэння разнастайных віртуальных планет, каб зразумець, як яны будуць выглядаць пры назіранні Дарвінам ці TPF. Калі гэтыя місіі пачнуць збор дадзеных, атрыманыя спектры планет можна будзе параўнаць са спектрамі планет у частцы характарыстык, якія могуць указваць на наяўнасць жыцця. Вымярэнне фотаметрыі экзапланеты таксама можа даць дадатковую інфармацыю аб асаблівасцях паверхні і атмасферы планеты. Ацаніць колькасць планет з разумным жыццём можна пры дапамозе ураўнення Дрэйка. Ураўненне вызначае імавернасць наяўнасці разумнага жыцця як здабытак такіх параметраў, як колькасць планет, якія могуць быць населенымі, і колькасць планет, на якіх можа ўзнікнуць жыццё: {\displaystyle N=R^{\*}~\times ~f\_{p}~\times ~n\_{e}~\times ~f\_{l}~\times ~f\_{i}~\times ~f\_{c}~\times ~L,} дзе N — колькасць разумных цывілізацый, гатовых да ўступлення ў кантакт; R\* — колькасць зорак, якія ўтвараюцца штогод (зорак, падобных да Сонца); fp — доля зорак, каля якіх ёсць планеты; ne — сярэдняя колькасць планет і спадарожнікаў з прыдатнымі ўмовамі для зараджэння цывілізацыі; fl — імавернасць зараджэння жыцця на планеце з прыдатнымі ўмовамі; fi — імавернасць узнікнення разумных форм жыцця на планеце, на якой ёсць жыццё; fc — адносіна колькасці планет, разумныя жыхары якой здольны да кантакту і шукаюць яго, да колькасці планет, на якіх ёсць разумнае жыццё; L — час жыцця такой цывілізацыі (гэта значыць час, на працягу якога цывілізацыя існуе, здольна ўступіць у кантакт і хоча ўступіць у кантакт). Але на дадзены момант гэта ураўненне абгрунтавана толькі тэарэтычна і малаверагодна, што ураўненне будзе ўдакладнена разумнымі граніцамі хібнасці ў бліжэйшы час. Першы множнік R вызначаецца з астранамічных назіранняў і з’яўляецца найменш абмяркоўваемай велічынёй. Па другім і трэцім множніках (зоркі з планетамі і планеты з прыдатнымі ўмовамі) на сёння ідзе збор дадзеных. Астатнія параметры заснаваны выключна на дапушчэннях. Праблема формулы ў тым, што яна не можа выкарыстоўвацца для стварэння гіпотэз, бо ўтрымлівае параметры, якія нельга праверыць. Другая звязаная тэма — парадокс Фермі, згодна з якім дапускаецца, што калі жыццё распаўсюджана ў Сусвеце, то павінны існаваць відавочныя прыкметы гэтага. На гэтым Парадоксе заснаваны такія праекты як SETI, якія спрабуюць выявіць радыёсігналы ад разумных пазазямных цывілізацый. Іншай актыўнай вобласцю даследаванняў ў астрабіялогіі з’яўляецца вывучэнне планетнай сістэмы. Было выказана дапушчэнне, што асаблівасці нашай Сонечнай сістэмы (напрыклад, прысутнасць Юпітэра ў якасці ахоўнага шчыта) маглі значна павялічыць імавернасць развіцця разумнага жыцця на нашай планеце. Але канчатковыя высновы яшчэ не зроблены. ### Біялогія Асноўныя артыкулы: **Біялогія** і **Экстрэмафілы** Чорныя курыльшчыкі падтрымліваюць жыццё асобных мікраарганізмаў на Зямле. Падобныя ўтварэнні могуць быць і на іншых планетах. Біялогія і біяхімія ў адрозненне ад фізікі не дапускаюць імавернасцей і дапушчэнняў, гэта значыць, што альбо біялагічныя з’явы рэальныя, альбо не. Біёлагі не могуць сказаць, што працэс ці з’ява, з’яўляючыся матэматычна імавернымі, павінны існаваць на самой справе. Для біёлагаў аснова меркаванняў відавочная, і яны дакладна вызначаюць, што з’яўляецца гіпатэтычным, а што не. Да 1970-ых гадоў вучоныя меркавалі, што жыццё цалкам залежыць ад энергіі Сонца. Расліны на Зямлі выкарыстоўваюць энергію сонечнага святла ў працэсе фотасінтэза, у выніку якога ўтвараюцца арганічныя рэчывы з вуглякіслага газа і вады і вызваляецца кісларод. Далей жывёлы з’ядаюць расліны, тым самым ажыццяўляецца перадача энергіі па харчовым ланцугу. Раней лічылася, што жыццё ў глыбінях акіяна, куды не даходзіць сонечнае святло, існуе дзякуючы харчовым рэчывам, якія ўтвараюцца ад выкарыстання арганічных рэштак, якія падаюць з паверхні акіяна, альбо ад мёртвых жывёл, гэта значыць, таксама залежыць ад Сонца. Меркавалася, што здольнасць жыцця да існавання залежыць ад яго доступа да сонечнага святла. Але ў 1977 годзе, падчас даследчыцкага пагружэння на глыбокаводным апараце Алвін каля Галапагоскіх астравоў вучоныя знайшлі калоніі гігантскіх трубчатых чарвей, малюскаў, ракападобных, мідый і іншых марскіх жыхароў, згрупаваных вакол падводных вулканічных утварэнняў, якія былі названыя чорныя курыльшчыкі. Гэтыя істоты квітнелі, нягледзячы на адсутнасць доступу да сонечнага святла. Пазней было высветлена, што яны складаюць цалкам незалежны харчовы ланцуг. Замест раслін аснову гэтага харчоывага ланцуга складае нейкая форма бактэрый, якая здабывае энергію з працэса акіслення рэактыўных хімічных рэчываў, такіх як вадарод ці серавадарод, якія паступаюць з унутраных частак Зямлі. Гэты хемасінтэз выклікаў рэвалюцыю ў вывучэнні біялогіі, даказваючы, што жыццё не абавязкова залежыць ад сонца — яно толькі патрабуе вады і энергіі. Экстрэмафілы (агранізмы, здольныя выжыць у экстрэмальных умовах) з’яўляюцца ключавым элементам у даследаваннях астрабіёлагаў. У якасці прыкладаў такіх арганізмаў можна прывесці біёту, якая здольна выжыць пад тоўшчай вады каля некалькіх кіламетраў паблізу ад гідратэрмальных крыніц, і мікробаў, якія жывуць у вельмі кіслых асяроддзях. Цяпер вядома, што экстрэмафілы жывуць у льдзе, кіпячай вадзе кіслаце, вадзе з ядзернага рэактара, солях крысталаў, таксічных адходах, і іншых месцах, якія раней лічыліся непрыдатнымі для жыцця. Яны адкрылі новыя напрамкі даследаванняў у астрабіялогіі за кошт значнага павелічэння месц пражывання за межамі Зямлі. Характарыстыка гэтых араганізмаў, іх асяроддзя пражывання і эвалюцыйнага шляха лічыцца важнейшым кампанентам у разуменні таго, як можа развівацца жыццё ў іншых месцах у Сусвеце. 2 снежня 2010 года вучоныя абвясцілі, што бактэрыі экстрэмафілы (GFAG-1) ва ўмовах недахопу фосфару могуць замяняць яго ў малекуле ДНК на мыш’як. Гэтае адкрыццё надае значнасць старой ідэі, згодна з якой жыццё на іншых планетах можа мець зусім іншы хімічны склад, і таму яно можа дапамагчы ў пошуках пазаземнага жыцця. Пазней высветлілася, што гэта не так. Іншай галіной даследаванняў, якая распрацоўваецца цяпер, з’яўляецца вывучэнне ўзнікнення жыцця, якое адрозніваецца ад эвалюцыйнага шляха. Аляксандр Апарын і Джон Холдэйн меркавалі, што ўмовы на ранняй Зямлі былі спрыяльнымі для фарміравання арганічных злучэнняў з неарганічных элементаў і, такім чынам, для фарміравання многіх хімічных рэчываў, характэрных для форм жыцця, якія мы зараз назіраем. У вывучэнні гэтага працэса, вядомага як перадбіятычная хімія, вучоныя дасягнулі пэўнага прагрэса, але дагэтуль незразумела, ці магло жыццё ўтварыцца такім чынам на Зямлі. Альтэрнатыўная тэорыя пансперміі зводзіцца да таго, што ўпершыню элементы жыцця, магчыма, сфарміраваліся на іншай планеце з яшчэ больш спрыяльнымі ўмовамі (ці нават у міжзорнай прасторы, на астэроідах і г. д.), а потым былі нейкім чынам перанесены на Зямлю. Спадарожнік Юпітэра Еўропа цяпер разглядаецца ў якасці найбольш імавернага месца для існавання пазаземнага жыцця ў Сонечнай сістэме ### Астрагеалогія Асноўны артыкул: **Геалогія планет зямнога тыпу ў Сонечнай сістэме (англ.)** Астрагеалогія — навуковая дысцыпліна, тэмай вывучэння якой з’яўляецца вывучэнне геалогіі планет і іх спадарожнікаў, астэроідаў, камет, метэарытаў і іншых астранамічных аб’ектаў. Інфармацыя, сабраная гэтай дысцыплінай, дазваляе ацаніць прыдатнасць планеты ці яе спадарожніка для развіцця і падтрымання жыцця. Геахімія — дадатковая галіна астрагеалогіі, уключае ў сябе вывучэнне хімічнага саставу Зямлі і іншых планет, хімічных працэсаў і рэакцый, якія рэгулююць састаў парод і глебы, цыклы матэрыі і энергіі і іх узаемадзеянне з гідрасферай і атмасферай. Спецыялізацыі ўключаюць астрахімію, біяхімію і арганічную геахімію. Акамянеласці з’яўляюцца найстарэйшымі вядомымі доказамі наяўнасці жыцця на Зямлі. Аналізуючы іх, палеантолагі могуць лепей зразумець віды арганізмаў, якія ўзніклі на Зямлі ў далёкім мінулым. Асобныя рэгіёны Зямлі, такія як Пілбара (англ.) ў Заходняй Аўстраліі і Сухія даліны ў Антарктыдзе, разглядаюцца ў якасці аналагаў асобных рэгіёнаў Марса, і такім чынам, могуць даць разуменне таго, як шукаць жыццё на Марсе, якое магчыма існавала там у мінулым. Жыццё ў Сонечнай сістэме ------------------------ Асноўныя артыкулы: **Жыццё на Марсе**, **Жыццё на Венеры** і **Жыццё на Тытане** Еўропа можа мець бактэрыі і мікраарганізмы ў акіяне пад замёрзлай паверхняй. У разважаннях аб наяўнасці жыцця за межамі Зямлі нярэдка ўдзяляецца мала ўвагі абмежаванням, накладзенымі прынцыпамі біяхіміі. Імавернасць таго, што жыццё ў Сусвеце заснавана на вугляродзе, павялічваецца за кошт таго, што вуглярод з’яўляецца адным з найбольш распаўсюджаных элементаў. Толькі два элементы, вуглярод і крэмній, могуць складаць аснову для дастаткова вялікіх малекул, здольных несці біялагічную інфармацыю. Як структурная аснова для жыцця, адной з важных асаблівасцей вуглярода з’яўляецца тое, што ў адрозненне ад крэмнія, ён можа лёгка ўдзельнічаць у фарміраванні хімічных сувязей з вялікай колькасцю іншых атамаў з вялікай колькасцю іншых атамаў, тым самым прадстаўляючы хімічную многабаковасць, неабходную для правядзення рэакцый метабалізма і ўзнаўлення. Разнастайныя арганічныя функцыянальныя групы, якія складаюцца з вадароду, кіслароду, азоту, фосфару, серы, а таксама мноства металаў, такіх як жалеза, магній і цынк, забяспечваюць вялікую разнастайнасць хімічных рэакцый. Крэмній, наадварот, узаемадзейнічае толькі з асобнымі атамамі і вялікія млекулы на базе крэмнія аднастайныя ў параўнанні з камбінаторным Сусветам макрамалекул на аснове вугляроду. На самай справе вельмі верагодна, што асноўныя будаўнічыя блокі жыцця дзе-нідзе будуць падобныя на нашы, калі не ў дэталях, то ў цэлым. Хаця зямное жыццё і жыццё, якое магло ўзнікнуць незалежна ад Зямлі, як мяркуецца, выкарыстоўвае многія падобныя, калі не ідэнтычныя, будаўнічыя блокі, у іншапланетнага жыцця, магчыма, будуць некаторыя асаблівыя біяхімічныя якасці. Калі жыццё мае супараўнальнае ўздзеянне на асяроддзе ў іншым месцы Сонечнай сістэмы, то адноснае ўтрыманне хімічных рэчываў, якімі б яны не былі, могуць выдаць яе прысутнасць. Фатаграфіі, зробленыя даследчыцкай станцыяй Mars Global Surveyor 30 жніўня 1999 года (злева) і 10 верасня 2005 года. Апошняя фатаграфія мае размыў, які пакідаецца вадой. Думка аб тым, дзе ў Сонечнай сістэме магло б узнікнуць жыццё, была гістарычна абмежавана меркаваннем, што жыццё ў выніку залежыць ад святла і цяпла Сонца і таму абмежавана паверхняй планеты. Трыма найбольш верагоднымі кандытатамі на наяўнасць жыцця ў Сонечнай сістэме з’яўляюцца Марс, спадарожнік Юпітэра — Еўропа і спадарожнік Сатурна — Тытан. Гэтае меркаванне заснавана на тым, што (у выпадку Марса і Еўропы) астранамічныя целы могуць мець вадкую ваду, малекулы якой неабходны для жыцця ў якасці растваральніка ў клетках. Вада на Марсе знаходзіцца ў палярных шапках, і новаўтвораныя яры, нядаўна назіраныя на Марсе, дазваляюць меркаваць, што вадкая вада можа існаваць, прынамсі часова, на паверхні планеты, і магчыма, у падземных умовах у геатэрмальных крыніцах. Пры марсіянскіх нізкіх тэмпературах і нізкім ціску вадкая вада, верагодна будзе вельмі салёнай. Што тычыцца Еўропы, то вадкая вада, верагодна, існуе пад паверхневым лядовым слоем. Гэтая вада можа быць нагрэта да вадкага стану вулканічнай актыўнасцю на дне акіяна, але асноўнай крыніцай цяпла, верагодна, застаецца нагрэў прыліўнымі сіламі. Іншым астранамічным аб’ектам, які патэнцыяльна можа падтрымліваць пазаземнае жыццё з’яўляецца самы вялікі спадарожнік Сатурна — Тытан. Лічыцца, што Тытан мае ўмовы, падобныя да ранняй Зямлі. На яго паверхні вучоныя выявілі першыя вадкія азёры за межамі Зямлі, але хучэй за ўсё яны складаюцца з этана і/ці метана. Пасля вывучэння дадзеных з зонда «Касіні» у сакавіку 2008 года было абвешчана, што Тытан таксама можа мець падземны акіян, які складаецца з вадкай вады і аміяку. Акрамя таго, спадарожнік Сатурна Энцэлад можа мець акіян пад лядовай шапкай. Гіпотэза ўнікальнай Зямлі ------------------------- Асноўны артыкул: **Гіпотэза ўнікальнай Зямлі** Дадзеная гіпотэза на падставе астрабіялагічных вывадаў сцвярджае, што шматклетачныя формы жыцця з’яўляюцца больш рэдкімі, чым першапачаткова меркавалі вучоныя. Яна дае магчымы адказ на парадокс Фермі: «калі пазаземныя цывілізацыі з’яўляюцца даволі распаўсюджанымі, то чаму мы не назіраем ніякіх слядоў разумнага пазаземнага жыцця?» Гэта тэорыя з’яўляецца процілеглай кропкай гледжання прынцыпа звычайнасці, прапанаванага астраномамі Фрэнкам Дрэйкам, Карлам Саганам і іншымі. Прынцып звычайнасці дапускае, што жыццё на Зямлі не з’яўляецца выключнай з’явай і з вялікай доляй імавернасці можа быць знойдзена на незлічоным мностве іншых планет. Згодна з антропным прынцыпам фундаментальныя законы Сусвету наладжаны такім чынам, каб была магчымасць існавання жыцця. Антропны прынцып падтрымлівае гіпотэзу ўнікальнай Зямлі, сцвярджаючы, што элементы, якія неабходны для падтрымання жыцця на Зямлі так «дакладна наладжаны», што шанс паўтарэння ў іншым месцы вельмі малы. Сцівен Джэй Гулд параўнаў сцвярджэнне, што «Сусвет добра прыстасаваны для нашага тыпу жыцця» з выказаваннямі, што «сасіскі былі створаны такімі доўгімі і вузкімі, каб іх было добра класці на сучасныя булачкі для хот-дога» ці «караблі былі вынайдзены ў якасці дома для малюскаў». Даследаванні ------------ Хаця апісанне пазаземнага жыцця з’яўляецца нявырашаным пытаннем, а гіпотэзы і прагнозы наконт яе існавання і паходжання значна вар’іруюцца, тым не менш, развіццё тэорый для падтрымкі пошука жыцця ў бягучы момант можна лічыць найбольш канкрэтным практычным прымяненнем астрабіялогіі. Біёлагі Джэк Коэн і матэматык Ян Сцюарт, сярод іншага разглядаюць ксенабіялогію асобна ад астрабіялогіі. Коэн і Сцюарт лічаць, што астрабіялогія — гэта пошук жыцця падобнага да таго, якое існуе на Зямле за межамі Сонечнай сістэмы, у той час, як ксенабіялогія займаецца даследаваннямі ў тых выпадках, калі мы мяркуем, што жыццё не заснавана на базе вуглярода ці кіслароднага дыхання, але пакуль яна мае вызначаючыя характарыстыкі жыцця. (Гл. Вугляродны шавінізм). ### Вынікі даследаванняў Астэроіды маглі перанесці «зародкі жыцця» на Зямлю. На гэты момант доказаў наяўнасці пазаземнага жыцця знойдзена не было. Але 6 жніўня 1996 года вучоныя НАСА пасля даследавання метэарыта ALH84001 абвясцілі, што метэарыт можа ўтрымліваць доказы жыцця на Марсе. Пры сканіраванні структур метэарыта растравым электронным мікраскопам былі выяўлены скамянеласці, якія нагадалі навукоўцам «сляды» зямных арганізмаў — так званых магнітатактычных бактэрый. Даследчыкі сцвярджалі, што менавіта такія спецыфічныя скамянеласці пакідаюць бактэрыі на Зямле, таму знаходка ідэнтычных скамянеласцей у мэтэарыце гаворыць на карысць існавання бактэрый на яго роднай планеце. Разам з тым, структуры, знойдзеныя на ALH 84001, складаюць 20-100 нанаметраў у дыяметры, што блізка да тэарэтычных нанабактэрый і значна менш за любую вядомую навуцы форму клетачнага жыцця. Застаецца незразумелым, ці сведчыць гэта аб тым, што на Марсе было ці ёсць жыццё, ці верагодныя мікраарганізмы апынуліся на метэарыце ўжо на Зямлі, пасля яго падзення. Аб магчымай наяўнасці жывых істот на паверхні Венеры абвясціў у студзені 2012 года галоўны навуковы супрацоўнік Інстытута касмічных даследаванняў РАН Леанід Ксанфомаліті. Пры вывучэнні фатаграфій, перасланых савецкімі апаратамі ў 1970-я і 1980-я гады, ён знайшоў нейкія аб’екты, якія з’яўляюцца і знікаюць на серыі паслядоўных здымкаў. Напрыклад, аб’ект «скарпіён» з’яўляецца праз 90 хвілін пасля ўключэння камеры і праз 26 хвілін знікае, пакінуўшы пасля сябе равок у глебе. Ксанфомаліті лічыць, што падчас пасадкі модуль стварыў моцны шум і «прабывальнікі» пакінулі месца пасадкі, а праз нейкі час, калі ўсё сцішылася, яны вярнуліся. ### Метан У 2004 годзе наземнымі тэлескопамі і зондам Mars Express быў выяўлены спектральны маркер метана ў Атмасферы Марса. З-за сонечнай радыяцыі і касмічнага выпраменьвання згодна з прагнозамі навукоўцаў метан павінен быў знікнуць з атмасферы Марса на працягу некалькіх гадоў. Такім чынам, газ павінен быў актыўна папаўняцца, каб падтрымаць цяперашнюю канцэнтрацыю. Адным з вопытаў марсахода Mars Science laboratory, запушчанага 25 снежня 2011 года, з’яўляецца выкананне больш дакладных вымярэнняў суадносін ізатопаў кісларода і вуглярода ў вуглякіслым газе і метане ў атмасферы Марса з мэтай вызначэння геахімічнага альбо біялагічнага паходжання метана. ### Планетныя сістэмы Магчыма, што ў асобных планет у Сонечнай сістэме, такіх як газавы гігант Юпітэр могуць быць спадарожнікі з цвёрдай паверхняй ці вадкім акіянам, якія з’яўляюцца больш прыдатнымі для жыцця. Большасць планет, выяўленых да 2014 года за межамі Сонечнай сістэмы, з’яўляюцца гарачымі газавымі гігантамі і непрыдатныя для жыцця. Такім чынам, дакладна невядома, ці з’яўляецца Сонечная сістэма, з такой планетай як Зямля, унікальнай ці не. Палепшаныя метады выяўлення і павялічаны час назірання безумоўна дазволяць знайсці болей планетных сістэм і, магчыма асобныя з іх будуць падобныя да Зямлі. Напрыклад, місія Кеплер, прызначаная для выяўлення планет памерам з Зямлю вакол іншых зорак шляхам вымярэння самых дробных змен у крывой бляску зоркі, калі планета праходзіць між зоркай і тэлескопам. Прагрэс у галіне інфрачырвонай і субміліметровай астраноміі дазволіў адкыць кампанеты іншых зорных сістэм. Інфрачырвоныя даследаванні выявілі паясы пылу і астэроідаў вакол далёкіх зорак, якія ляжаць у аснове фарміравання планет. ### Прыгоднасць планеты да жыцця Асноўны артыкул: **Прыгоднасць планеты для жыцця** Намаганні, накіраваныя для адказу на пытанне: «Наколькі распаўсюджаныя патэнцыяльна населеныя планеты» мелі пэўны поспех. 2 лютага 2011 года вучоныя, якія даследавалі дадзеныя з тэлескопа Кеплер, абвясцілі, што ёсць 54 кандыдаты ў планеты, якія знаходзяцца ў населенай зоне сваіх зорак. Прычым 5 з іх маюць памер супастаўны з Зямлёй. Таксама вядзецца даследаванне адносна абмежаванняў навакольнага асяроддзя для жыцця і працы экстрэмальных экасістэм, дазваляючы даследчыкам прадказаць, якая планетная сістэма магла бы быць найбольш прыгоднай для жыцця. Такія місіі, як спускаемы апарат Фенікс, Mars Science Laboratory і ExoMars да Марса, «Касіні» да спадарожніка Сатурна Тытан і місія «Ice Cliper» да спадарожнік Юпітэра Еўропы, даюць надзею на далейшае пашырэнне ведаў аб магчымасці жыцця на іншых планетах у Сонечнай сістэме. Навукова-папулярныя фільмы -------------------------- * «Сусвет. Астрабіялогія» (англ.: The Universe. Astrobiology) — навукова-папулярны фільм, зняты History Channel у 2008 годзе. Гл. таксама ----------- * METI * SETI * Жыццё * Пазаземнае жыццё * Альтэрнатыўная біяхімія * Прыгоднасць планеты для жыцця * Гіпотэза ўнікальнай Зямлі * Прыдатнасць для жыцця сістэмы чырвонага карліка Крыніцы ------- 1. ↑ Launching the Alien Debates (part 1 of 7) **(нявызн.)**. NASA (8 снежня 2006). Архівавана з першакрыніцы 29 верасня 2007. 2. ↑ iTWire — Sciencist will look for alien life, but Where and How? 3. ↑ Ward, P. D (2004). *The life and death of planeth Earth*. New Yorc: Owl Books. ISBN 0805075127. `{{cite book}}`: Невядомы параметр `|coauthors=` ігнараваны (прапануецца `|author=`) (даведка); Шаблон цытавання мае пусты невядомы параметр: `|authorlinc=` (даведка) 4. 1 2 About Astrobiology **(нявызн.)**. NASA (21 студзеня 2008). Архівавана з першакрыніцы 15 лютага 2012. 5. ↑ *4 November 2007*. NASA Predicts Non-Green Plants on Other Planets **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Goddard Space Flight Center. Архівавана з першакрыніцы 19 лістапада 2014. Праверана 6 снежня 2014. 6. ↑ Heinlein R and Harold W (21 July 1961). "xenobiology". *Science*: 223 and 225. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка) 7. ↑ Steven J. Dick and James E. Strick (2004). New Brunswick,NY: Rutgers University Press. `{{cite book}}`: Адсутнічае або пусты `|title=` (даведка); Невядомы параметр `|totle=` ігнараваны (даведка) 8. ↑ (5 September 1996)."*Exoplanetology at the Pathfinder Landing Site*" , архіў арыгінала, копія зроблена 20 лістапада 2004. NASA Ames Research Center. Праверана 6 снежня 2014. 9. ↑ First Ruropean Workshop onExo/Astrobiology **(нявызн.)**. Europesa Space Agency (2001). Архівавана з першакрыніцы 15 лютага 2012. Праверана 6 снежня 2014. 10. ↑ "ESA Embaracts Astrobiology". *Science*. **292** (5522): 1626-1627. doi:10.1126/science.292.5522.1626. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|Date=` ігнараваны (прапануецца `|date=`) (даведка) 11. ↑ Astrobiology at Arizona State University **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 19 ліпеня 2011. Праверана 6 снежня 2014. 12. ↑ CASE Undergraduate Degress(недаступная спасылка) 13. ↑ The Australian Centre of New South Wales 14. 1 2 NOVA |Mars | Life’s Little Essential | PBS(недаступная спасылка) 15. ↑ polycyclic Aromatic Hydrocarbons: An interview With Dr. Farid Salama **(нявызн.)** (2000).(недаступная спасылка) 16. ↑ M Dwarfs: The Search for Life in On **(нявызн.)**(недаступная спасылка) (29 жніўня 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 мая 2011. Праверана 7 снежня 2014. 17. ↑ The Virtual Planet laboratory **(нявызн.)**(недаступная спасылка). NASA. Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2012. Праверана 7 снежня 2014. 18. ↑ *Ford, Stewe*. Wath is the Drace Equation? **(нявызн.)**(недаступная спасылка). SETI League (1995). Архівавана з першакрыніцы 22 мая 2012. Праверана 7 снежня 2014. 19. ↑ *Horner, Jonathan; Barrie Jones*. jupiter^Friend or foe? **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Europlanet (24 жніўня 2007). Архівавана з першакрыніцы 22 чэрвеня 2022. Праверана 7 снежня 2014. 20. ↑ *Jakowsky, Bruce*. The Role Of Astrobiology in Solar System Exploation **(нявызн.)**. SpaceRef.com (14 верасня 2001). Архівавана з першакрыніцы 15 лютага 2012. Праверана 7 снежня 2014. 21. ↑ *Bortman, Henry*. coming Soon: "Good" Jupiterus **(нявызн.)** (29 верасня 2004). Архівавана з першакрыніцы 15 лютага 2012. Праверана 7 снежня 2014. 22. ↑ Wild Creatures **(нявызн.)** (1 лютага 2005). Архівавана з першакрыніцы 19 сакавіка 2006. Праверана 13 снежня 2014. 23. 1 2 Cavicchioli, R. (Fall 2002). "Extremophiles and the search for extraterrestial life". *Astrobiology*. **2** (3): :281-92. doi:10.1089/153110702762027862. PMID 12530238. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка); Шаблон цытавання мае пусты невядомы параметр: `|coauthors=` (даведка) 24. 1 2 "Arsenic-living bacteria may help in hunt for alien life". December 2, 2010. `{{cite news}}`: `|first=` не мае `|last=` (даведка); Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка)(недаступная спасылка) 25. ↑ "Arsenic-Eating Bacteria Opens New Possibilites for Alien Life". space.com. December 2, 2010. `{{cite news}}`: `|first=` не мае `|last=` (даведка); Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка) 26. ↑ Две дамы, ДНК и мышьяк Элементы.ру (артыкул *Алены Клешчанка* з часопіса «Хімія і жыццё», № 3, 2012 г.) Архівавана 10 сакавіка 2016. 27. ↑ Jupiter's Moon Europa suspected Of fostering Life **(нявызн.)** (PDF) (2002). Архівавана з першакрыніцы 15 лютага 2012. Праверана 13 снежня 2014. 28. ↑ "extremophiles and the search for estraterrestrial life". *Astrobiology*. **2** (3): :281-92. Fall 2002. doi:10.1089/153110702762027862. PMID 12630238. `{{cite journal}}`: `|first=` не мае `|last=` (даведка); Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка); Тэкст "Cavicchioli" ігнараваны (даведка); Шаблон цытавання мае пусты невядомы параметр: `|coauthors=` (даведка) 29. ↑ David, Leonard (7 Februaru 2006). "Europa Mission: Lost in NASA Buget". space.com. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка); Праверце значэнне даты ў: `|date=` (даведка); Шаблон цытавання мае пустыя невядомыя параметры: `|worc=` і `|coautorhors=` (даведка) 30. ↑ "Clues to possible life on Europa may lie buried in antarctic ice". NASA. March 5, 1998. Архівавана з арыгінала 31 ліпеня 2009. Праверана 13 снежня 2014. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка); Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка); Невядомы параметр `|worc=` ігнараваны (даведка); Шаблон цытавання мае пусты невядомы параметр: `|coauthors=` (даведка) Архівавана 31 ліпеня 2009. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 31 ліпеня 2009. Праверана 13 снежня 2014. 31. ↑ fossil Sucession **(нявызн.)**. U.S. Geological Survey (14 жніўня 1997). Архівавана з першакрыніцы 15 лютага 2012. 32. 1 2 3 4 Pace, Norman R. (January 30 2001). "The universal nature of biochemitistry". *Proceding of the National academy of sciences of the USA*. **98** (3): 805–808. doi:10.1073/pnas.98.3.805. PMC 33372. PMID 11158550. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка); Праверце значэнне даты ў: `|date=` (даведка); Шаблон цытавання мае пусты невядомы параметр: `|coauthors=` (даведка) Архіўная копія **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 17 верасня 2011. Праверана 11 студзеня 2017. 33. ↑ "Tellitale chemistry could betray ET". *New scientists*. 21 January 2011. `{{cite news}}`: `|first=` не мае `|last=` (даведка); Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка) 34. 1 2 *Tritt, Charles S.*. Possibility of Life on Europa **(нявызн.)**. MilwaukeeSchool of Engneering (2002). Архівавана з першакрыніцы 15 лютага 2012. Праверана 13 снежня 2014. 35. 1 2 *Friedman, Louis*. Projects: europa Mission Campaiign **(нявызн.)**. The Planetary society (14 снежня 2005). Архівавана з першакрыніцы 15 лютага 2012. 36. ↑ *David, Leonard*. Move Over Mars -- Europa Needs Equal Billing **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Space.com (10 лістапада 1999). Архівавана з першакрыніцы 23 ліпеня 2008. Праверана 13 снежня 2014. 37. ↑ *Than, Ker*. New Instrument Designed to Sift for Life on Mars **(нявызн.)**. space.com (1 лютага 2008). Архівавана з першакрыніцы 15 лютага 2012. Праверана 13 снежня 2014. 38. 1 2 Than, Ker (13 September 2005). "Scientists Reconsider Habitability of Saturn's Moon". `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка); Невядомы параметр `|worc=` ігнараваны (даведка); Шаблон цытавання мае пусты невядомы параметр: `|coautors=` (даведка) 39. ↑ "NASA Images in Brief Spurts on Mars". NASA. 2006. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка); Шаблон цытавання мае пусты невядомы параметр: `|coauthors=` (даведка) Архівавана 7 жніўня 2011. 40. ↑ "Water ice in crater at Martian north pole". European Space Agency. 28 July 2005. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка); Шаблон цытавання мае пустыя невядомыя параметры: `|worc=` і `|coauthors=` (даведка)(недаступная спасылка) 41. ↑ Landis, Geofrey A. (June 1, 2001). "Martian Water: Are There Extant Halobacteria on Mars?". *Astrobiology*. **1** (2): 161–164. doi:10.1089/153110701753198927. PMID 12467119. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка); Шаблон цытавання мае пусты невядомы параметр: `|coauthors=` (даведка)(недаступная спасылка) 42. ↑ Weinstock, Maia (24 August 2000). "Galileo Unocovers Compelling Evidence of Ocean On Jupiters Moon Europa". `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка); Невядомы параметр `|archiweurl=` ігнараваны (даведка); Невядомы параметр `|deadlinc=` ігнараваны (даведка); Невядомы параметр `|worc=` ігнараваны (даведка); Шаблон цытавання мае пусты невядомы параметр: `|coauthors=` (даведка)(недаступная спасылка) 43. ↑ Kruszelnicki, Karl (5 November 2001). "Life on Europa, Part 1". ABC Science. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка); Шаблон цытавання мае пусты невядомы параметр: `|coauthors=` (даведка) 44. ↑ "Titan: Life in Solar System?". `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка); Невядомы параметр `|worc=` ігнараваны (даведка); Шаблон цытавання мае пусты невядомы параметр: `|coauthors=` (даведка) 45. ↑ Britt, robert Roy (28 July 2006). "Lakes Found on Saturn's Moon Titan". `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка); Невядомы параметр `|worc=` ігнараваны (даведка); Шаблон цытавання мае пусты невядомы параметр: `|coauthors=` (даведка)(недаступная спасылка) 46. ↑ Lovett, Richard A. (March 20, 2008). "Saturn Moon Titan May Have Underground Ocean". `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка); Невядомы параметр `|worc=` ігнараваны (даведка); Шаблон цытавання мае пусты невядомы параметр: `|coauthors=` (даведка) 47. ↑ "Saturn moon 'may have an ocean'". 2006-03-10. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|accesdate=` ігнараваны (прапануецца `|access-date=`) (даведка); Невядомы параметр `|worc=` ігнараваны (даведка)(недаступная спасылка) 48. ↑ Gould, Stephen Jay (1998). "clear Thinking in the Sciences". *Lectures at Harvard University*. 49. ↑ gould, Stefen Jay (2002). *Why People Belive Weird Things:Pseudoscience, superstition, and Other confusions of Our Time*. 50. ↑ *Crenson, Matt*. after 10 years, few belivwe life on Mars **(нявызн.)**. Associated Press (on space com (2006-08-06accesdate=2008-10-20). [https://web.archive.org/web/20060809161936/http://www.space.com/scienceastronomy/ap\_060806\_mars\_rock.html Архівавана з першакрыніцы 9 жніўня 2006. Праверана 14 снежня 2014. 51. ↑ McKay, David S. et al. (1996) «Searc for Past Life on Mars: Possible Relic biogenic Activity in Martian Meteorite ALH84001». Science. Vol. 273. no. 5277, pp. 924—930. URL accesed March 18, 2006. 52. ↑ McKay D. S. Gibson E. K. ThomasKeprta K. L. Vali H. Romanek C. S. Clemmett S. J. Chillier X. D. F. Maechling C. R. Zare R. N. (1996). "Search for past life on Mars: Possible relic biogenic activity in Martian meteorite ALH84001". *Science*. **273** (5277): 924–930. doi:10.1126/science.273.5277.924. PMID 868069.`{{cite journal}}`: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 53. ↑ USa.gov: The U.S. Goverment’s Official Web Portal(недаступная спасылка) 54. ↑ Советские зонды, возможно, засняли живых существ на Венере **(нявызн.)**. РИА Новости (20 студзеня 2012). Архівавана з першакрыніцы 15 лютага 2012. Праверана 14 снежня 2014. 55. ↑ Vladimir A. Krasnopersky (2005). *Icarus*. **180** (2): 359–367. doi:10.1016/j.icarus.2005.10.015. `{{cite journal}}`: Адсутнічае або пусты `|title=` (даведка); Невядомы параметр `|month=` ігнараваны (даведка); Невядомы параметр `|totle=` ігнараваны (даведка) 56. ↑ FourierSpectrometr website(недаступная спасылка) (ESA, Mars Express) 57. ↑ Sample Analysis at Mars (SAM) Instrument Suite **(нявызн.)**. NASA (October 2008). Архівавана з першакрыніцы 15 лютага 2012. Праверана 14 снежня 2014. 58. ↑ *Tenenbaum, David*. Making Sense of Mars Methane **(нявызн.)**. *Astroiology Magazine* (9 чэрвеня 2008). Архівавана з першакрыніцы 15 лютага 2012. Праверана 8 кастрычніка 2008. 59. ↑ Tartsitano, C.G. and Webster, C.R. (2007). "Multilaser Herriot cell for planetary tunable laser spectrometrs". *Applied Optics,*. **46** (28): 6923–6935. doi:10.1364/A).46.006923.`{{cite journal}}`: Папярэджанні CS1: залішняя пунктуацыя (link) Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 60. ↑ NASA Finds Earth-size Planet Canditates in the Habitable Zone **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 12 лютага 2011. Праверана 14 снежня 2014. Літаратура ---------- * Астробиология // Большой энциклопедический словарь. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1999. Спасылкі -------- * Астрохимия и астробиология в России и мире(недаступная спасылка) * Astrobio.eu * Astrobiology.nasa.gov * Astrobiology Lecture Course Network (a. y. 2005—2006)(недаступная спасылка) * The Astrobiology Web * Astrobiology Magazine * Astrobiology Instant Expert on New Sciencist(недаступная спасылка) * Australian Centre for Astrobiology * Condition for Life Eweryhwere Архівавана 18 ліпеня 2006. * Standart3D Stereoscopic Space Simulator including 30 exoplanet Архівавана 11 сакавіка 2016. * Astrobiology Networc Association (EANA)(недаступная спасылка) * International Astronomical Union Commission 51: Bioastronomy, official website * NASA astrobiology Institute Архівавана 15 жніўня 2006. * NASA-Macquarie University Pilbara Education Project * NASA’s PlanetQuest * Official Exoplanetology Website * Podcast Interwiew with NAI’s Director Dr. Carl Pilcher * Possible Connections Between InterstellarChemistry and the Origin of Life on the Earth(недаступная спасылка) * Snaiad, a world-building project with creatures designed with evolutionary biology in mind. Архівавана 13 чэрвеня 2013. * Stars and Habitable Planets | ⛭Пазаземнае жыццё | | --- | | Падзеі і аб’екты | * ALH84001 * Клеткі ў стратасферы * Мікрафасіліі ў хандрытах CI1 * Murchison * Метэарыт «Нахла» * Паланаруўскі метэарыт * Чырвоны дождж у Керале * Метэарыт «Шэргоці» | | Магчымыя сігналы | * CP 1919 (пульсар) * CTA-102 (квазар) * Хуткія радыёўсплёскі (паходжанне невядома) * Сігнал «Wow» (паходжанне невядома) * KIC 8462852 (незвычайныя флуктуацыі святла) * SHGb02+14 (радыёсігнал) | | Пазаземнае жыццё | * Жыццё на Энцэладзе * Жыццё на Еўропе * Жыццё на Марсе * Жыццё на Тытане * Жыццё на Венеры * Kepler-452 b * Kepler-438 b | | Планетарная заселеннасць | * HabCat * Зона заселеннасці * Двайнік Зямлі * Пазаземная вадкая вада * Галактычная зона заселеннасці * Жыццё каля двайных зорак * Жыццё каля аранжавых карлікаў * Жыццё каля чырвоных карлікаў * Жыццё на натуральных спадрожніках * Жыццепрыдатнасць планеты | | Касмічныя місіі | * Бігль-2 * Biological Oxidant and Life Detection * BioSentinel * К’юрыёсіці * Дарвін * Enceladus Explorer * Enceladus Life Finder * Europa Clipper * Экзамарс * EXPOSE * Foton-M3 * Icebreaker Life * Journey to Enceladus and Titan * Лаплас — Еўропа П * Life Investigation For Enceladus * Living Interplanetary Flight Experiment * Mars Geyser Hopper * Mars Sample Return Mission * Марсіянская навуковая лабараторыя * Марс-2020 * Northern Light * Апарцьюніці * Red Dragon * Спірыт * Titan Mare Explorer * Venus In-Situ Explorer * Вікінг-1 * Вікінг-2 | | Міжзорная сувязь | * METI * Allen Telescope Array * Пасланне Арэсіба * Абсерваторыя Арэсіба * Зонд Брэйсвела * Breakthrough Initiatives * Breakthrough Listen * Breakthrough Message * Камунікацыя з міжзорнай цывілізацыяй * Лінкас * Пласціны «Піянера» * Праект «Цыклоп» * Праект «Озма» * Праект «Фенікс» * SERENDIP * SETI * SETI@home * setiQuest * Залатая пласцінка «Вояджэра» * Ксеналінгвістыка | | Выстаўкі | * *Навука пра Чужых* | | Гіпотэзы | * Палеакантакт * Аўрэлія і Галубая луна * Касмічны плюралізм * Накіраваная панспермія * Ураўненне Дрэйка * Пазаземная гіпотэза * Парадокс Фермі * Вялікі фільтр * Альтэрнатыўная біяхімія * Міжпланетнае забруджванне * Шкала Кардашова * Каэфіцыент звычайнасці * Неакатастрафізм * Панспермія * Гіпотэза планетарыя * Гіпотэза ўнікальнай Замлі * Каэфіцыент разумнасці * Гіпотэза заапарка | | Звязаныя тэмы | * Астрабіялогія * Астраэкалогія * Біясігнатура * Даклад Брукінгса * Планетарная абарона * Магчымы культурны ўплыў кантакту з пазаземнай цывілізацыяй * Экзатэалогія * Іншапланецянін * Экстрэмафілы * NExSS * Ноагенэз * Шкала Сан-Марына * Тэхнасігнатура * Рэлігіі НЛА * Ксенаархеалогія | | Раздзелы біялогіі | | --- | | Анатомія · Біяакустыка · Біяінфарматыка · Біялагічная сістэматыка · Біялагічная статыстыка · Біялогія акіяна · Біялогія развіцця · Біялогія чалавека · Біяфізіка · Біяхімія · Батаніка · Вірусалогія · Узнікненне жыцця · Генетыка · Геноміка · Гідрабіялогія · Гісталогія · Заалогія · Зоапсіхалогія · Імуналогія · Касмічная біялогія · Крыябіялогія · Матэматычная біялогія · Мікалогія · Мікрабіялогія · Малекулярная біялогія · Палеанталогія · Паразіталогія · Паталогія · Пратысталогія · Таксанамія · Фізіялогія · Хімічная біялогія · Цыталогія · Эвалюцыйная біялогія · Экалогія · Эталогія |

**Франкакана́дцы** (фр.: Canadiens français) — буйная культурна-моўная група жыхароў Канады. Жывуць таксама ў ЗША і іншых краінах. Агульная колькасць (2022 г.) — 7 966 900 чал. Родная мова — французская. Гісторыя -------- ### Новая Францыя Франкаканадскі гандляр, мал. 1858 - 1860 гг. Французы пачалі даследаванне ўсходніх берагоў Канады ў XVI ст. У 1524 г. італьянскі вандроўнік Джавані да Верацана, пасланы Францыскам I, нанёс на карту значную частку паўднёва-ўсходняга ўзбярэжжа. У 1534 - 1541 гг. Жак Карцье даследаваў заліў і раку Святога Лаўрэнція. У 1602 г. Генрых IV перадаў манапольнае права каланізацыі адкрытых тэрыторый кампаніі руанскіх гандляроў. У 1605 г. прадстаўнік гэтай кампаніі Самюэль дэ Шамплейн заснаваў калонію Акадыя (зараз Новая Шатландыя) і ў 1608 г. Квебек, які хутка ператварыўся з гандлёвай факторыі ў адміністрацыйны цэнтр каланіяльных валоданняў, названых Новай Францыяй. Да 1663 г. захоўвалася манаполія руанцаў, а таксама забарона на перасяленне ў Новую Францыю некаталікоў. Хаця большасць французскіх перасяленцаў займалася гандлем футрам, значную ўладу тут набыў ордэн езуітаў. У выніку колькасць каланістаў заставалася нязначнай (каля 2000 чал. у 1663 г.). Многія перасяленцы былі мужчынамі, якія ехалі ў Паўночную Амерыку ў пошуках багаццяў і далейшага вяртання ў Францыю. Таму Людовік XIV абвясціў Новую Францыю каралеўскай правінцыяй і стварыў каланіяльную адміністрацыю. У калоніі накіроўваліся салдаты-ветэраны, заахвочваліся шматдзетныя сем'і. Павіннасці каланістаў на карысць дзяржавы і царквы адрозніваліся ў лепшы бок ад асабіста французскіх. У кантактнай зоне паміж французамі і індзейцамі сфарміравалася своеасаблівая мова мі́чыф (фр.: métchif). У другой палове XVII ст. французы ў пошуках даступнага шляху да Ціхага акіяна зрабілі шмат намаганняў для пранікнення ўглыб кантыненту. Французскія ўмацаванні з'явіліся на возеры Мічыган і нават ў вярхоўях ракі Місісіпі, па якой пачаўся гандаль з Луізіянай. Але з 1690 г. пачаліся прамыя ваенныя сутыкненні з англійскімі каланістамі. Сітуацыя ўскладнялася тым, што насельніцтва англійскіх калоній хутка расло і ў сярэдзіне XVIII ст. дасягнула 2 мільёнаў чал. а ў Новай Францыі было толькі каля 80 тыс. перасяленцаў. У 1754 г. французы дасягнулі пэўных поспехаў, калі разграмілі армію брытанскіх каланістаў на чале Джорджа Вашынгтона і пабудавалі ўмацаванні ў Агая. Аднак у брытанцаў атрымалася акупаваць Акадыю, адкуль да 1763 г. яны выселілі ўсіх французаў (гл. Каджуны), а ў 1759 г. брытанцы захапілі горад Квебек. У 1763 г. Новая Францыя была перададзена Вялікабрытаніі. У 1791 г. згодна брытанскаму канстытуцыйнаму акту частка Новай Францыі, населеная пераважна французскімі каланістамі, была пераўтворана ў валоданне Ніжняя Канада. ### У складзе Брытанскай каланіяльнай імперыі Пасля далучэння французскіх калоній у Канадзе да Брытанскай імперыі ў іх праводзілася палітыка, накіраваная на забеспячэнне бяспекі валоданняў ад Францыі, а пасля і ад ЗША. У 1774 г. брытанскія ўлады гарантавалі франкамоўным пасяленцам магчымасць выкарыстання мясцовых грамадзянскіх законаў, вызнанне каталіцызму і выкарыстанне французскай мовы ў адміністрацыі. Частка канадскіх французаў далучылася да амерыканскіх рэвалюцыянераў, але большасць засталася вернай Вялікабрытаніі. Канстытуцыйны акт 1791 г. дазваляў выбіраць мясцовае кіраванне, хаця нават выбраныя прадстаўнікі Ніжняй Канады ў значнай ступені залежалі ад метраполіі. З 1806 г. пачала дзейнічаць ліберальная Канадская партыя (з 1826 г. - Патрыятычная партыя), якая адстойвала інтарэсы франкаканадцаў на палітычным узроўні і выступала за далейшыя рэформы. У 1837 - 1838 гг. пад уздзеяннем мясцовых пратэстных настрояў і рэвалюцыйных падзей у Лацінскай Амерыцы і Еўропе адбыліся ўзброеныя выступленіі, якія скончыліся пакараннем смерцю 12 і высылкай у Аўстралію 58 паўстанцаў. У 1840 г. пачаў дзейнічаць закон аб Саюзе, які аб'яднаў Верхнюю і Ніжнюю Канаду. Быў створаны адзіны прадстаўнічы орган, у якім франкаканадцы атрымалі меншасць. З 1840-ых гг. эканамічная сітуацыя пачала пагаршацца, што ў выніку прывяло да доўгатэрміновай стагнацыі. У выніку прыняцця Вялікабрытаніяй пратэкцыянісцкіх законаў, якія абмяжоўвалі вываз збожжа і іншых сельскагаспадарчых прадуктаў, назіраўся крызіс мясцовых фермерскіх гаспадарак. Гандаль футрамі ў другой палове XIX ст. значна знізіўся. Індустрыялізацыя ў гарадах адбывалася вельмі павольна. У выніку пачалася эміграцыя франкаканадцаў у ЗША, дзе патрабавалася танная працоўная сіла ў прамысловасці. Трэба зазначыць, што ўезд новых пасяленцаў у Ніжнюю Канаду таксама меў сталы характар. Напалеонаўскія войны пачатку XIX ст. прывялі да іміграцыі шматлікіх перасяленцаў як з Францыі, Бельгіі, Швейцарыі, Ірландыі і Італіі. Але ў другой палове XIX ст. ужо існавалі больш прыцягальныя для перасяленняў месцы — Аўстралія, Новая Зеландыя, Новая Каледонія, Аргенціна і інш. Супраць выезду ў ЗША выступалі франкамоўныя палітыкі і асабліва рымска-каталіцкі касцёл. Аднак эміграцыя працягвалася, і да пачатку XX ст. франкамоўнае насельніцтва Канады амаль не вырасла ў колькасці. ### У складзе Канады Хакейная каманда з Манрэаля, 1895 г. У 1867 г. быў створаны дамініён Канада, у склад якога ўвайшлі некалькі брытанскіх правінцый Паўночнай Амерыкі, у тым ліку франкамоўны Квебек. Такім чынам, франкаканадцы атрымалі магчымасць мець свае органы кіравання на ўзроўні правінцыі, хаця ўвогуле ў дамініёне склалі моўную і культурную меншасць. Канчаткова межы Квебека былі вызначаны толькі ў 1927 г. У другой палове XIX ст. назіраецца хуткі рост Манрэаля. Ён стаў прыцягальным для сельскага насельніцтва, імігрантаў з Еўропы і бізнесменаў з іншых тэрыторый Канады. З 1852 г. да 1902 г. яго насельніцтва вырасла з 58 000 чал. да 528 000 чал. У 1870 - 1921 гг. была праведзена рэформа адукацыя, якая да той пары залежала ад касцёла і не адпавядала патрабаванням прамысловага грамадства. У 1896 г. выхадзец з Квебека, Вілфрыд Лар’е, стаў першым франкамоўным прэм'ер-міністам Канады. У першай трэці XX ст. Квебек дэманстраваў зайздросны эканамічны рост, таму зноў стаў прыцягальным для імігрантаў з Еўропы. У гады I Сусветнай вайны франкаканадцы ўступалі ў канадскую армію толькі на добраахвотнай аснове. У 1939 г. Канада як дамініён Вялікабрытаніі ўступіла ў II Сусветную вайну, пры гэтым грамадзяне Квебека зноў атрымалі права толькі добраахвотнага ўдзелу. У 1942 г. у сувязі з недахопам чалавечых і матэрыяльных рэсурсаў урад Канады абвясціў агульнафедэральны плебесцыт, які павінен быў прымусіць квебекцаў служыць па прызыву. Большасць квебекцаў (71%) прагаласавала супраць, але 80% канадцаў прынялі рашэнне ўвесці ў Квебеку прызыўную сістэму. Нягледзячы на гэта ў 1944 г. здарыўся прызыўны крызіс, паколькі квебекскія юнакі не жадалі служыць у арміі. Ён паслужыў адной з першых істотных прычын раз'яднання паміж жыхарамі Квебека і астатнімі канадцамі. У пасляваенны перыяд кансерватыўныя і ліберальныя палітыкі Квебека дамагаліся пашырэння палітычных правоў правінцыі. Праводзілася палітыка шырокага ўмяшання дзяржаўных органаў у развіццё эканомікі. У 1960-ых гг. адносіны паміж франкамоўным і англамоўным насельніцтвам Канады абвастрыліся. Цэнтральныя ўлады ішлі на саступкі патрабаванням квебекскіх палітыкаў, што не знаходзіла падтрымкі ў іншых правінцыях. У 1969 г. французская мова стала адной з дзвюх дзяржаўных моў Канады. Сепаратысцкія настроі франкамоўнай грамадскасці падагрэлі словы Шарля дэ Голя. Пачас наведвання Канады ў 1967 г. ён абвясціў, што Францыя прызнае незалежны Квебек. У 1970 г. сепаратысцкія партыі атрымалі 23% галасоў выбаршчыкаў. У 1976 г. незалежніцкая партыя Квебека атрымала большасць галасоў. Яе лідары абяцалі, што арганізуюць рэферэндум з прапановай набыцця незалежнасці. Такія рэферэндумы праводзіліся ў 1980 г. і 1995 г. Двойчы нязначная большасць выбаршчыкаў (59,5% і 50,4%) адхілялі выхад Квебека са складу Канады. Акрамя Квебека франкаканадцы жывуць у іншых правінцыях, але маюць права рэалізоўваць свае моўныя і культурныя інтарэсы праз адукацыю і іншыя формы сацыяльнай актыўнасці. Асаблівасці культуры -------------------- Далёка не ўсе франкаканадцы з'яўляюцца нашчадкамі выхадцаў з Францыі. У розныя гістарычныя перыяды да іх таксама далучаліся выхадцы з іншых еўрапейскіх краін, мясцовыя метысы і крэолы, англамоўныя канадцы. У сучаснай Канадзе найчасцей прыняты выраз "франкафонныя канадцы". Але французская мова франкафоннага насельніцтва таксама некалькі адрозніваецца ад французскай мовы Францыі. Яна заснавана на старой форме з дастаткова значным запазычаннем англійскіх слоў. У Квебеку захаванне і развіццё французскай мовы адбываецца праз адукацыю, праграмы адаптацыі для выхадцаў з іншых краін і правінцый Канады. 75% тэле- і радыёэфіра па закону абавязаны быць франкамоўнымі. Да сярэдзіны XX ст. аб'яднальным фактарам для франкаканадцаў было спавяданне каталіцызму. У наш час грамадства стала значна больш свецкім, павялічылася колькасць пратэстантаў. Разам з гэтым, зменшылася колькасць шматдзетных сем'яў, якія раней лічыліся нормай. Франкаканадцы маюць багаты фальклор. Асабліва папулярны жартоўныя гісторыі і казкі пра Маленькага Жана (*Petit Jean*) і паляўнічага Дальбека (*Dalbec*). Вылучаецца мясцовая кухня, для якой характэрны мясныя пірагі, рагу, традыцыйныя супы з цыбулі і гароху, нацыянальная бульбяная страва *poutine*. У адрозненні ад іншых канадцаў, франкаканадцы не святкуюць дня Каралевы Вікторыі (25 мая). Замест гэтага ў першы панядзелак перад святам адзначаецца дзень Доларда, французскага героя XVII ст. 24 чэрвеня святкуюць дзень Жана-Батыста, заступніка Квебека. Нашчадкі жыхароў Акадыі шануюць дзень Ушэсця (15 жніўня). Каляды лічацца сямейным святам. Найбольш папулярны спорт — хакей. Зноскі ------ 1. ↑ French-Canadian Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Франкаканадцы на Вікісховішчы | * canada.by * New France Архівавана 6 сакавіка 2012. * New France (1608—1763) Архівавана 8 кастрычніка 2014. * A Century of New France: 1663—1763 Архівавана 28 мая 2013. * Histoire du français au Québec * French Canadian Culture * Countries and Their Cultures: French Canadians * Culture And Identity In French Canada Архівавана 9 ліпеня 2013. * Centre de recherche en civilisation canadienne-française or CRCCF Архівавана 11 ліпеня 2013. * Fédération culturelle canadienne-française * Marcel Rioux, L'étude de la culture canadienne-française * La Culture Canadienne-Frangaise | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | LCCN: sh85051781 · NKC: ph496684 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Камандарм. **Камандарм 1-га рангу** — персанальнае ваеннае званне (сучаснасць — воінскае званне) ваеннаслужачых начальніцкага складу ў РСЧА УС СССР. Вышэй камандарма 2-га рангу, ніжэй Маршала Савецкага Саюза. Гісторыя -------- Уведзена Пастановай ЦВК СССР і СНК СССР ад 22.09.1935 «**Аб увядзенні персанальных ваенных званняў начальніцкага складу РСЧА**». Выключана з пераліку персанальных воінскіх званняў (гэта значыць больш не прысвойвалася), адбылося фактычнае скасаванне з увядзеннем генеральскіх званняў Указам Прэзідыума Вярхоўнага савета СССР ад 07.05.1940 «Аб устанаўленні воінскіх званняў вышэйшага каманднага складу Чырвонай Арміі». А фармальна званне скасавана не было, але 7 мая 1940 года ўсім тром ваеннаслужачым, якія мелі персанальнае ваеннае званне камандарм 1-га рангу (Р. І. Кулік, С. К. Цімашэнка, Б. М. Шапашнікаў), было прысвоена воінскае званне вышэйшага каманднага складу — Маршал Савецкага Саюза. | Ведамства, род войскаў (сіл) | Адпаведнае званне/пасада | | --- | --- | | У камандным складзе | | Народны камісарыят унутраных спраў СССР | Камісар дзяржаўнай бяспекі 1-га рангу, уведзенае пастановай ЦВК і СНК СССР ад 7 кастрычніка 1935 года(ваеннаслужачыя памежных і ўнутраных войскаў НКУС мелі воінскія званні, прынятыя ў РСЧА)Галоўны дырэктар міліцыі | | Ваенна-Марскі Флот СССР | Флагман флоту 1-га рангу | | У начальніцкім складзе | | у ваенна-палітычным складзе ўсіх родаў войскаў (сіл) | Армейскі камісар 1-га рангу | Час існавання дадзенага персанальнага ваеннага звання супала з масавымі рэпрэсіямі ў РСЧА. Такім чынам, усяго з дзевяці камандармаў 1-га рангу: * С. С. Каменеў — памёр у 1936 годзе да пачатку масавых рэпрэсій; пахаваны ў Крамлёўскай сцяне; * за час рэпрэсій было расстраляна пяць: + 12.06.1937 па «справе Тухачэўскага» - І. П. Убарэвіч - І. Э. Якір + І. П. Бялоў — расстраляны 29 чэрвеня 1938 года; + І. Ф. Фядзько — расстраляны 26 лютага 1939 года; + М. П. Фрыноўскі — расстраляны 4 лютага 1940 года. * прысвоена званне Маршал Савецкага Саюза траім (Шапашнікаў, Кулік і Цімашэнка). Пасля Р. І. Кулік быў паніжаны ў званні да генерал-маёра, у 1946 годзе арыштаваны і ў 1950 годзе расстраляны. Камандуючы войскамі Кіеўскай ваеннай акругі камандарм 1-га рангу І. Э. Якір. Парадак прысваення і пазбаўлення звання --------------------------------------- Для ваеннаслужачых каманднага і начальніцкага складу, якія мелі ваеннае званне камбрыг (і яму адпаведныя ваенныя званні) і вышэй, тэрмінаў выслугі ў ваенных званнях не ўстанаўліваўся. Прысвойванне гэтым ваеннаслужачым званняў камдзіваў і вышэйшыя камандныя званні (і адпаведныя ім ваенныя званні) ажыццяўлялася рашэннем Народнага Камісара Абароны СССР. Званнi камандарма 1-га і 2-га рангу, флагмана флоту 1-га і 2-га рангу, армейскага камісара 1-га і 2-га рангу (і ім адпаведныя) — прысвайваліся пастановай Урада Саюза ССР па прадстаўленні Народнага Камісара Абароны Саюза ССР. Зніжэнне ў званні дапускалася толькі ў выключных выпадках і толькі па асобай пастанове Урада Саюза ССР. Пазбаўленне ваеннага звання камдзіва і вышэй (і ім адпаведных) ажыццяўлялася па прысуду суда, зацверджанаму Урадам Саюза ССР. Знакі адрознення ---------------- Знакамі адрознення ваеннаслужачых, якія мелі персанальнае ваеннае званне камандарма 1-га рангу былі чатыры цёмна-чырвоных «ромба» і залацістая зорачка ў пятліцах; на гімнасцёрцы зорачка адлюстроўвалася ў шэраг з ромба, на шынелі — вышэй за іх. На рукаве вышэй абшлагу меўся шэўрон: шырокая залацістая паласа і залацістая зорка. * Пятліца на шынель.Пятліца на шынель. * Знак адрознення на пятліцах гімнасцёркі.Знак адрознення на пятліцах гімнасцёркі. * Шэўрон (нарукавная нашыўка).Шэўрон (нарукавная нашыўка). Зноскі ------ 1. ↑ Словазлучэнне таго часу 2. ↑ Верамеев Ю. Г. *Анатомия армии* Таблицы воинских званий Русской Армии. Рабоче-Крестьянская Красная Армия 1935—1940 гг. Спасылкі -------- * Воинские и гражданские чины и звания в Российской империи, СССР и России и знаки их различия.

**Ушышы́р** (руск.: Ушишир) — астравы ў Вялікай градзе Курыльскіх астравоў. Адміністрацыйна ўваходзіць у склад Сахалінскай вобласці Расіі. Плошча — 5 км². Геаграфія і прырода ------------------- У склад Ушышыр уваходзяць усяго два астравы: * Рыпанкіча * Янкіча Абодвы вулканічнага паходжання. На востраве Янкіча маецца актыўны вулкан Ушышыр (388 м). На поўдні месціцца буйная кратарная бухта. Шмат крыніц гарачай вады. Травяны покрыў маецца толькі на востраве Рыпанкіча. Астравы насяляюць марскія птушкі. Гісторыя -------- З мовы айнаў назва астравоў перакладаецца як «зямля гарачых крыніц». Айны наведвалі астравы з рытуальнымі мэтамі, паколькі лічылі іх месцам знаходжання бога агню і грому Канакамуі. У японскіх кнігах Ушышыр згадваюцца з XVII ст. У XVIII ст. даследаваны японскай і расійскай экспедыцыямі. У 1875—1945 гадах уваходзілі ў склад Японіі. На астравах была размешчана вопытная сельскагаспадарчая станцыя, некаторы час жыло некалькі сем’яў айнаў. Пасля далучэння да Расіі ў 1945 годзе незаселены. Спасылкі -------- * Астравы Ушышыр | ⛭Курыльскія астравы | | --- | | *Вялікая Курыльская града* | | | | | --- | --- | | *Паўночная група* | Атласава · Шумшу · Парамушыр · Анцыферава · Маканрушы · Анекатан · Харымкатан · Чырынкатан · Экарма · Шыяшкотан | | *Сярэдняя група* | Райкоке · Матуа · Расшуа · *а-вы Ушышыр* (Рыпанкіча · Янкіча) · Кетой · Сімушыр · Броўтана · *а-вы Чорныя Браты* (Чырпой · Брат-Чырпоеў) | | *Паўднёвая група* | Уруп · Ітуруп · Кунашыр | | | *Малая Курыльская града* | Шыкатан · Палонскага\* · *а-вы Асколкі*\* · Зялёны\* · Танфільева\* · Юрый\* · *а-вы Дзёміна*\* · Анучына\* | | **\***астравы, таксама вядомыя пад агульнай назвай Хабамаі | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская |

**Усходняя Сьера-Мадрэ** (ісп.: Sierra Madre Oriental) — горная сістэма на паўночным усходзе Мексікі, размешчаная на ўсходнім краі Мексіканскага нагор’я. Горныя хрыбты Усходняй Сьера-Мадрэ праходзяць па мексіканскіх штатах Кааўіла, Нуэва-Леон, Тамауліпас, Сан-Луіс-Патасі, Керэтара, Ідальга і Пуэбла, дзе злучаюцца з Транс-мексіканскім вулканічным поясам, размешчаным па восі захад-усход у цэнтральнай Мексіцы. Рэльеф ------ Уяўляе сабой сістэму паралельных хрыбтоў даўжынёй каля 1000 км. У паўночнай частцы прадстаўлена некалькімі хрыбтамі вышынёй ад 1000 да 3000 м. У цэнтры і на поўдні хрыбты падзяляюцца на асобныя масівы вышынёй да 4000 м. На ўсходзе горы крута абрываюцца да берагавой раўніны Мексіканскага заліва, на захад да ўнутраных частак нагор’я месцамі адыходзяць адгор’і. Складзеныя верхнемезазойскімі асадкавымі пародамі. Максімальная вышыня 4054 м над узроўнем мора (гара Пенья-Невада). Таксама прыкметныя Патасі (3720 м) і Сан-Рафаэль (каля 3460 м). Мексіканскае нагор’е (сярэдняя вышыня 1100 м) аддзяляе Усходнюю Сьера-Мадрэ ад Заходняй Сьера-Мадрэ. Расліннасць ----------- Усходняя Сьера-Мадре адрозніваецца высокай біялагічнай разнастайнасцю і вялікай колькасцю эндэмічных відаў. Паўночная частка пакрыта ксерафітнымі хмызнякамі, а паўднёвая частка хрыбта на наветраных усходніх схілах — лясамі (ад вільготных трапічных унізе да хвойных у верхнім поясе), на падветраных заходніх схілах у асноўным растуць хмызнякі. Зноскі ------ 1. ↑ Нягледзячы на тое, што ў ВСЭ ўказана дадзеная вышыня, на сучасных картах вышыня Пенья-Невада дасягае не больш 3500 м. Спасылкі -------- * «Сьерра-Мадре Восточная» ў ВСЭ * Геаграфія Мексікі на Геаграфія.Ру

**Ала Іванаўна Ісачэнка** (нар. 21 снежня 1957, в. Левашы, Рэчыцкі раён, Гомельская вобласць) — беларускі палітык. Біяграфія --------- Нарадзілася 21 снежня 1957 года ў в. Левашы Рэчыцкага раёна Гомельскай вобласці). Скончыла Беларускі дзяржаўны інстытут народнай гаспадаркі імя В. У. Куйбышава (фінансіст), Акадэмію кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь (менеджар-эканаміст). Працоўную дзейнасць пачала інспектарам па бюджэту фінансавага аддзела Брагінскага райвыканкама. Працавала эканамістам, старшым эканамістам па бюджэту, намеснікам загадчыка фінансавага аддзела — начальнікам бюджэтнай інспекцыі, начальнікам фінансавага аддзела Рэчыцкага райвыканкама. Была старшынёй Рэчыцкага раённага савета грамадскага аб’яднання «Беларускі саюз жанчын». Член рэспубліканскай рэвізійнай камісіі грамадскага аб’яднання «Беларускі саюз жанчын». З’яўлялася дэпутатам Рэчыцкага раённага Савета дэпутатаў дваццаць другога, дваццаць трэцяга і дваццаць чацвёртага скліканняў — старшынёй камісіі па сацыяльных пытаннях, ахове здароўя і спорту. Выбіралася дэпутатам Палаты Прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 4-га склікання. Узнагароды ---------- Узнагароджана Ганаровай граматай Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь, знакам «Выдатнік фінансавай сістэмы Рэспублікі Беларусь». Зноскі ------ 1. ↑ ПАРЛАМЕНТ. Национальное собрание Республики Беларусь четвертого созыва

**Валер’янэла малая** (*Valerianella locusta*) — від раслін падсямейства Валяр’янавыя (*Valerianoideae*), распаўсюджаны ў Еўропе, на захадзе Паўночнай Афрыкі, у заходняй Азіі. Апісанне -------- Аднагадовая расліна 15-30 (40) см вышынёй. Сцябло шматразова вілавата-галінастае, унізе і на рэбрах апушанае. Прыкаранёвае лісце лапаткавае, сцябловае даўгавата-ланцэтнае, ля аснавання часам зубчастае. Адгін чашачкі невыразна-3-зубчасты. Кветкі ў густым галоўкавым паўпарасоніку, блакітныя. Плады голыя або коратка апушаныя, з бакоў сціснутыя, з вельмі тонкімі рэбрамі і неглыбокімі баразёнкамі; бясплодныя гнёзды менш пладаносных, сценкі бясплодных гнёздаў тонкія, пладаносных — губкава патоўшчаныя. Распаўсюджанне -------------- Распаўсюджаны ў Еўропе, на захадзе Паўночнай Афрыкі (Мадэйра, Канарскія астравы, Алжыр, Марока), у заходняй Азіі (Сірыя, Турцыя, Азербайджан, Грузія); інтрадукаваны ў ЗША, Паўднёвай Амерыкі. Ва Украіне від расце на палях і пустазельных месцах — у заходнім Палессі, правабярэжным, левабярэжным і Данецкім лесастэпе, стэпе (за выключэннем крайняга поўдня) і Крыме. Харчовая расліна, пустазелле. Галерэя ------- * СуквеццеСуквецце * ПладыПлады * Батанічная ілюстрацыяБатанічная ілюстрацыя Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя». 3. ↑ *Киселевский А. И.* Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 137. — 160 с. — 2 350 экз. 4. ↑ plantsoftheworldonline.org **(нявызн.)**. (англ.) 5. ↑ npgsweb.ars-grin.gov **(нявызн.)**. (англ.) 6. ↑ bgbm.org **(нявызн.)**. (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) | | Таксанамія | APNI · EOL · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · The Plant List · WFO | | Нарматыўны кантроль | GND: 4153947-3 |

**Баранавіцкі камбінат жалезабетонных канструкцый** — беларускае прадпрыемства прамысловасці будаўнічых матэрыялаў, размешчанае ў горадзе Баранавічы Брэсцкая вобласць. Гісторыя -------- 10 лютага 1965 года загадам Міністэрства будаўніцтва БССР № 59 у Баранавічах быў арганізаваны камбінат жалезабетонных канструкцый па вытворчасці зборнага жалезабетону для грамадзянскага і прамысловага будаўніцтва. Увод у эксплуатацыю першай чаргі камбіната адбыўся 8 лютага 1968 года. Цалкам камбінат быў уведзены ў эксплуатацыю ў 1969 годзе. У 1975 годзе ён атрымаў статус узорна-паказальнага прадпрыемства Міністэрства прамысловага будаўніцтва СССР. Першапачаткова аб’ект спецыялізаваўся на вытворчасці пліт перакрыццяў і пліт пустотных насцілу. У 2000 годзе камбінат ператвораны ў вытворчае рэспубліканскае ўнітарнае прадпрыемства (ВРУП) «Баранавіцкі КЖБК», у тым жа годзе камбінат узначаліў Юрый Грамакоўскі (у 2013 годзе стаў старшынёй Баранавіцкага гарвыканкама). У 2009 годзе камбінат ператвораны ў адкрытае акцыянернае таварыства. Сучасны стан ------------ Камбінат вырабляе зборныя жалезабетонныя вырабы (пліты пустотных насцілу, пліты рабрыстыя, аэрадромныя пліты, стойкі апор ЛЭП, палі, калоны, рыгелі, бэлькі), вырабы з тэрмапластбетона, таварны бетон і растворы, таварную арматуру. У 2015 годзе 48% выручкі прыйшлося на стойкі апор ЛЭП, 17 % — на аэрадромныя пліты, 13% — на пліты пустотнага насцілу, 7% — на дарожныя пліты. Прадпрыемства экспартуе жалезабетонныя канструкцыі, забіўныя палі, стойкі ЛЭП, пліты дарожных і аэрадромных пакрыццяў. У 2019 годзе экспарт склаў 6 млн долараў. Вытворчыя магутнасці складаюць 195 тыс. м³ жалезабетонных канструкцый штогод, плошча асноўных вытворчых памяшканняў — 36,6 тыс. м². У 2015 годзе дзейнічала 3 вытворчыя цэхі (бетоназмяшальны, арматурны, фармовачны) і 9 дапаможных падраздзяленняў. Станам на 2015 год на камбінаце працавала 500 чалавек. Станам на 2018 год на камбінаце працавала 390 чалавек. На 2015 год 99,025% акцый прадпрыемства знаходзіліся ва ўласнасці дзяржавы, 0,975% — у 254 фізічных асоб. У тым годзе выручка склала 12,9 млн долараў. У 2014 і 2016 гадах пакет акцый прадпрыемства выстаўляўся на продаж з мэтай прыцягнення стратэгічнага інвестара, але інвестар не быў знойдзены. У 2017 годзе камбінат быў далучаны да ААТ «Крычаўцэментнашыфер» у якасці філіяла. У 2020 годзе да Баранавіцкага КЖБК былі далучаныя іншыя філіялы «Крычаўцэментнашыфера» па вытворчасці жалезабетонных вырабаў («Наваполацкжалезабетон», «Маладзечнажалезабетон», «Рагачоўжалезабетон», «Завод зборнага жалезабетону № 3 г. Віцебска»), якія былі ператвораныя ў вытворчыя ўчасткі Баранавіцкага КЖБК. Заўвагі ------- 1. ↑ 2. 1 2 3 4 8 лютага 2018 г. — 50 гадоў з часу ўвядзення ў строй Баранавіцкага камбіната жалезабетонных канструкцый (сёння — ААТ; 1968) **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 14 красавіка 2021. Праверана 14 красавіка 2021. 3. 1 2 3 Барановичский комбинат железобетонных конструкций // Республика Беларусь: энциклопедия. — Т. 2: А—Герань. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. — С. 195. 4. 1 2 3 4 5 6 7 ОАО «Барановичский КЖБК». Инвестиционное предложение **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 14 кастрычніка 2020. Праверана 14 красавіка 2021. 5. 1 2 Барановичский комбинат ЖБК укрупняется **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 14 красавіка 2021. Праверана 14 красавіка 2021. 6. ↑ Приватизация крупных предприятий в Барановичах: что сделано в 2016 году и что планируют в 2017 году **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 14 красавіка 2021. Праверана 14 красавіка 2021. Літаратура ---------- * Барановичский комбинат железобетонных конструкций // Республика Беларусь: энциклопедия. — Т. 2: А—Герань. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. — С. 195. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт Архівавана 31 сакавіка 2022.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Андрэйкавец. **Іван Фёдаравіч Андрэйкавец** (10 верасня 1941, Колкі, Столінскі раён —) — беларускі гаспадарчы дзеяч. Заслужаны будаўнік Рэспублікі Беларусь (2001). Біяграфія --------- У 1974 годзе скончыў Ленінградскі інстытут інжынераў чыгуначнага транспарта. З 1977 г. начальнік перасоўнай механізаванай калоны № 89, з 1987 года па лістапад 2006 года — начальнік ГУСП «Столінская ПМК-24». Цяпер на заслужаным адпачынку. Узнагароды ---------- У 2001 годзе прысвоена ганаровае званне «Заслужаны будаўнік Рэспублікі Беларусь». Рашэннем Столінскага раённага Савета дэпутатаў у снежні 2009 г. за шматгадовыя працоўныя заслугі і вялікі асабісты ўклад у будаўнічую галіну раёна прысвоена званне «Ганаровы грамадзянін Столінскага раёна». Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 АНДРЕЙКОВЕЦ ИВАН ФЕДОРОВИЧ Архівавана 17 красавіка 2021. (руск.)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Футуна (значэнні). **Футу́на** (саманазва *Futuna*) — прадстаўнікі дзвюх палінезійскіх этнічных груп на астравах Хорн (Уоліс і Футуна) і востраве Футуна (Вануату). Падзяляюцца на ўсходніх футуна, выхадцаў з астравоў Хорн (8900 чал. многія з іх таксама жывуць у Новай Каледоніі), і заходніх футуна з Вануату (2000 чал.). Усходнія футуна --------------- Першыя носьбіты палінезійскай керамікі Лапіта з’явіліся на астравах Хорн у канцы 1 тысячагоддзя да н. э. меркавана з тэрыторыі Фіджы. У сярэднявеччы яны знаходзіліся ў цесных адносінах з суседнімі ўвеа, а таксама танганцамі і самаанцамі. Сувязі з апошнімі асабліва ясна прасочваюцца ў мясцовай мове. Відавочна, у XV — XVI стст. астравы Хорн былі заваяваны танганскімі правадырамі *ту’і Тонга*, але да пачатку XVII ст. тут ужо існавалі дзве самастойныя дзяржавы на чале з правадырамі з тытуламі *ту’і Сігаве* і *ту’і Ала*. У 1616 г. астравы Хорн былі адкрыты галандскімі мараплаўцамі. У 1837 г. французскія місіянеры паспяхова распаўсюдзілі сярод астравіцян каталіцызм. Уплыў місіянераў прывёў да таго, што ў 1887 г. *ту’і Сігаве* і *ту’і Ала* падпісалі з Францыяй дагавор аб пратэктараце. У 1917 г. астравы Хорн сталі часткай французскай калоніі Уоліс і Футуна. Асноўнымі заняткамі ўсходніх футуна здаўна былі рыбалоўства і земляробства. Першыя наведвальнікі астравоў Хорн не шкадавалі добрых слоў пра шчодрасць мясцовай прыроды і вялікія ўраджаі. Для вырошчвання клубневых раслін футуна практыкавалі ірыгацыю. Асновай грамадства з’яўляліся пашыраныя сем’і, у карыстанні якіх знаходзіліся зямельныя надзелы. Размеркаваннем зямлі паводле звычаёвага права займаліся манархі *ту’і*. Нават пасля далучэння да Францыі яны захавалі гэтую прывілегію. Продаж надзелаў іншаземцам і выхадцам з Францыі да нашых дзён забаронены. Сама пасада манарха выбарная, займаецца прадстаўнікамі некалькіх злучаных сваяцтвам родаў правадыроў усяго на некалькі гадоў. У мінулым такая практыка прыводзіла да частых войнаў паміж прыхільнікамі на ролю *ту’і*. Да шырокага распаўсюджвання грошаў манарх мог разлічваць на абавязковыя падарункі ад простых абшчыннікаў-*сека*. Французскія місіянеры ў XIX ст. паведамлялі, што мужчыны-футуна маюць доўгія валасы, якія зачэсваюць з дапамогай духмянага алею, а жанчыны — кароткія прычоскі, з якіх пакідаюць доўгімі толькі адну ці дзве пасмы. Вельмі старажытныя карані меў звычай татуіроўкі цела. Вопратка ў мужчын і жанчын была прыкладна аднолькавая, рабілася з тапы. Дахрысціянскія вераванні ўяўлялі сабою зліццё культу продкаў, веры ў неўміручасць душы, магічныя практыкаванні, забабоны *тапу* і шанаванне багоў, галоўнае месца сярод якіх займаў мясцовы бог Фака-Велі-Келе і бог Мафу-Іке-Фулу (атаясняецца з Маўі). Згодна з місіянерамі, да прыняцця хрысціянства ў абмежаваных выпадках практыкаваўся канібалізм, было вядома дзетазабойства. Добра захавалася танцавальнае мастацтва ўсходніх футуна. У мінулым яно мела рытуальныя мэты. У нашы дні танец абавязкова суправаджае святочныя хрысціянскія дні. Заходнія футуна --------------- Заходнія футуна адносяцца да так званых знешніх палінезійцаў. Яны размаўляюць на мове футуна-аніва, блізкай да самаанскай і таксама роднай для суседняга знешнепалінезійскага народа аніва. Іх паходжанне ад усходніх футуна з’яўляецца дыскусійным, але верагодным. У казках пра першапродка Маджыхджыкі кажацца, што яго жонка была родам з Тонга. У знешнім абліччы астравіцян шмат меланезійскіх рыс. Цікава, што ўлады Футуны абмяжоўваюць наведванне іх вострава турыстамі для лепшага захавання арыгінальнай традыцыйнай культуры. Важнае месца ў жыцці гэтага народа займае фальклор, прадстаўлены міфамі, казкамі, эпічнымі паданнямі. Зноскі ------ 1. ↑ Futunan, East 2. ↑ Futunan, West 3. ↑ Janet Davidson, The Prehistory of Western Polynesia 4. ↑ PATRICK V. KIRCH AND DANA LEPOFSKY, Polynesian Irrigation: Archaeological and Linguistic Evidence for Origins and Deveiopment Літаратура ---------- * Vaimu`a Muliava, Aga`i Fenua * Paul Van Der Grijp, DEVELOPMENT POLYNESIAN STYLE: CONTEMPORARY FUTUNAN SOCIAL ECONOMY AND ITS CULTURAL FEATURES * FUTUNA; OR, HORNE ISLAND AND ITS PEOPLE. WESTERN PACIFIC. * Janet Dixon Keller and Takaronga Kuautonga, Myths and Music of Futuna, Vanuatu: Past and Present in Dialogue

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | **Камунізм** **Канцэпцыя** | | | | --- | --- | | | **Марксісцкая філасофія** | | | **Класавая барацьба** | | | **Інтэрнацыяналізм** | | | **Камуністычная партыя** | **Ідэалогіі** | | | | --- | --- | | | **Марксізм** | | | **Марксізм-ленінізм** | | | **Трацкізм** | | | **Сталінізм** | | | **Цітаізм** | | | **Мааізм** | | | **Сталінізм-хаджаізм** | | | **Чучхэ** | | | **Геварызм** | | | **Левы камунізм** | | | **Камунізм рабочых саветаў** | | | **Анарха-камунізм** | | | **Рэлігійны камунізм** | | | **Еўракамунізм** | | | **Нацыянальны камунізм** | **Інтэрнацыяналы** | | | | --- | --- | | | **Міжнароднае таварыства працоўных** | | | **Другі Інтэрнацыянал** | | | **Камуністычны інтэрнацыянал** | | | **Чацвёрты Інтэрнацыянал** | **Асобы** | | | | --- | --- | | | **Карл Маркс** | | | **Фрыдрых Энгельс** | | | **Уладзімір Ленін** | | | **Роза Люксембург** | | | **Іосіф Сталін** | | | **Леў Троцкі** | | | **Маа Цзэдун** | **Іншае** | | | | --- | --- | | | **Анархізм** | | | **Антыкапіталізм** | | | **Антыкамунізм** | | | **Камуністычныя краіны** | | | **Камуністычная сімволіка** | | | **Крытыка камунізму** | | | **Дэмакратычны цэнтралізм** | | | **Дыктатура пралетарыяту** | | | **Гісторыя камунізму** | | | **Левыя** | | | **Люксембургізм** | | | **Новы клас** | | | **Новыя левыя** | | | **Пост-камунізм** | | | **Прымітыўны камунізм** | | | **Сацыялізм** | | | **Сталінізм** | | | **Сацыяльная эканоміка** | | | **Цітаізм** | | | **СССР** | | **Камуністычная сімволіка** — сімволіка, якая выкарыстоўваецца камуністычнымі партыямі, камуністычнымі рухамі, камуністычнымі дзяржавамі і ўвогуле прыхільнікамі ідэалогіі камунізму. У Грузіі, Латвіі, Літве, Інданезіі, Іране, Польшчы, Тайвані, Украіне камуністычная сімволіка забароненая, а яе дэманстрацыя ў грамадскіх месцах для неадукацыйнага выкарыстання лічыцца крымінальным злачынствам. Серп і молат ------------ Серп і молат — сімвал бальшавізму, галоўная савецкая дзяржаўная эмблема. Скрыжаваны серп і молат адлюстроўваюць у сімвалічнай форме адзінства рабочых і сялян. Сімвал ўпершыню ўстаноўлены на гербе РСФСР у 1918 годзе. Серп і молат Чырвоны сцяг ------------ Чырвоны колер у трактоўцы бальшавікоў — колер крыві, пралітай працоўным народам у барацьбе супраць эксплуататараў. У больш ранняй і вузкай трактоўцы, чырвоны — колер рэвалюцыйнай барацьбы, рабочага руху, сімвал пралітай народнай крыві ў барацьбе за свабоду. Гісторыя чырвонага сцяга сыходзіць каранямі ў Сярэднявечча (VIII стагоддзе н. э. — «Паўстанне Чырванасцяжных» у Горгане, Іран, 778—779 г.). У 1792 годзе чырвоны сцяг быў узняты ў Парыжы падчас антыманархічнага народнага паўстання. Сімвалам сучаснага рабочага руху (сімвалам пралітай народнай крыві) сцяг стаў пасля Парыжскага паўстання 1832 года. Заканадаўча чырвоны сцяг быў замацаваны як дзяржаўны, а таксама як ваенны сцяг, канстытуцыяй РСФСР у ліпені 1918 года, хоць дэ-факта ён ўжо выконваў гэтыя функцыі згодна з дэкрэтам УЦВК ад 14 красавіка 1918 года. Чырвоны сцяг першапачаткова быў знакам усяго рабочага руху, ім карысталіся як прыхільнікі марксісцкага напрамка ў сацыялізме і анархізме, прадстаўнікі ўсяго спектру сацыялістычнага рабочага руху. Пасля заканчэння Грамадзянскай вайны ў Расіі чырвоны сцяг стаў сімвалам бальшавіцкай Савецкай Расеі, у сувязі з чым нязгодныя з палітыкай новага рэжыму анархісты паступова адмовіліся ад выкарыстання дадзенага тыпу сцяга, які выкарыстоўвалі нароўні з чорным, пасля чаго адбылося размежаванне сімволікі на «камуністычную» (чырвоны сцяг) і «анархісцкую» (чорны сцяг, нароўні з якім з 1930-х анархісты пачалі шырока выкарыстоўваць чорна-чырвоны анарха-сіндзікалісцкі сцяг, які з’явіўся ў 19 стагоддзі). Сцяг КНР Зараз чырвоны сцяг на дзяржаўным узроўне выкарыстоўваецца ў сацыялістычных краінах, такіх як КНР, КНДР, В’етнам. Чырвоная зорка -------------- Чырвоны сцяг Пяціканцовая чырвоная зорка — сімвал камунізму, сімвал будучыні. Найбольш вядомыя прачытання сімвала — пяць населеных кантынентаў Зямлі, а таксама пяць пальцаў рукі рабочага. Менш вядомая трактоўка — пяць канцоў зоркі ўяўляюць пяць сацыяльных груп, якія вядуць нацыю да камунізму: моладзь (будучыя пакаленні), армія (абарона сацыялізму), прамысловыя рабочыя (вырабляюць тавары спажывання), сельскагаспадарчыя рабочыя (вырабляюць ежу) і інтэлігенцыя (крытыкуюць і паляпшаюць тэорыю і практыку жыцця для дасягнення камунізму). На думку пісьменніка-фантаста і публіцыста Аляксандра Лазарэвіча, на з’яўленне дадзенага сімвала вялікі ўплыў аказаў раман-утопія Аляксандра Багданава «Чырвоная Зорка», у якім аўтар апісаў камуністычнае грамадства, якое існуе на суседняй планеце — Марсе. Чырвоная Зорка ў камуністаў такім чынам стала сімвалам высокаразвітай ў навукова-тэхнічным і сацыяльным дачыненні цывілізацыі. У цэлым, гэта сімвал, эмблема, якая паказвае справядлівасць надыходзячага новага свету. Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся! --------------------------------- Адзін з самых вядомых сацыялістычных лозунгаў. Упершыню быў выказаны Карлам Марксам і Фрыдрыхам Энгельсам у «Маніфесце камуністычнай партыі». Інтэрнацыянал ------------- Міжнародны пралетарскі гімн, гімн камуністаў, сацыялістаў і анархістаў. Аўтар слоў — французскі анархіст Эжэн Пацье, аўтар сучаснай музыкі — П’ер Дэгейтер. На беларускую мову тэкст «Інтэрнацыяналу» пераклаў ў 1921 годзе Янка Купала. «Рот фронт!» ------------ Інтэрнацыянальнае прывітанне антыфашыстаў: паднятая амаль выпрастаная правая рука з павернутым ад сябе сціснутым кулаком. Гл. таксама ----------- * Камунізм * Камуністычныя краіны * Антыфашызм Зноскі ------ 1. ↑ Манифест коммунистической партии. К. Маркс и Ф. Энгельс 2. ↑ Пераклад «Інтэрнацыянала»(недаступная спасылка) Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Камуністычная сімволіка

**Белару́ская асацыя́цыя страхо́ўшчыкаў** — некамерцыйная арганізацыя, створаная страхавальнікамі і страхавымі брокерамі з мэтай каардынацыі дзейнасці сваіх членаў, абароны іх інтарэсаў, сумеснага вырашэння задач у сферы страхавання. Функцыямі Асацыяцыі з’яўляюцца падрыхтоўка прапаноў па ўдасканаленні заканадаўства і распрацоўка метадычных матэрыялаў па пытаннях страхавання, садзейнічанне ўкараненню новых відаў страхавання, інфармацыйнае забеспячэнне дзейнасці страхоўшчыкаў, а таксама дапамогу ва ўсталяванні і пашырэнні дзелавых кантактаў членаў БАС з замежнымі страхавымі арганізацыямі і іх аб’яднаннямі. Гісторыя і функцыі ------------------ Створана ў адпаведнасці з пунктам 40 Палажэння аб страхавой дзейнасці ў Рэспубліцы Беларусь, зацверджанага Дэкрэтам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 28.09.2000 № 20 «Аб удасканаленнi рэгулявання страхавой дзейнасці» і Палажэннем аб аб’яднанні страхоўшчыкаў, зацверджаным пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 30.03.2001 № 437. Функцыямі Асацыяцыі з'яўляюцца: * падрыхтоўка прапаноў па ўдасканаленні заканадаўства і распрацоўка метадычных матэрыялаў па пытаннях страхавання; * вызначэнне і выкананне членамі Асацыяцыі сумесных праграм дзейнасці; * ўстанова і выданне перыядычных выданняў па пытаннях страхавой справы; * арганізацыя правядзення тэарэтычных і практычных сімпозіумаў, круглых сталоў, канферэнцый, семінараў па страхавым справе, накіраваных на павышэнне кваліфікацыі і прафесійнага майстэрства спецыялістаў, занятых у сферы страхавання; * садзейнічанне ўкараненню новых відаў страхавання; * інфармацыйнае забеспячэнне дзейнасці страхоўшчыкаў, а таксама дапамогу ва ўсталяванні і пашырэнні дзелавых кантактаў членаў БАС з замежнымі страхавымі арганізацыямі і іх аб’яднаннямі. Беларуская асацыяцыя страхоўшчыкаў аб’ядноўвае ў сваім складзе 16 страхавых арганізацый, 9 страхавых брокераў і Беларускую нацыянальную перастраховачную арганізацыю. Доля сукупнага аб’ёму страхавых збораў кампаній-членаў БАС ў агульным аб’ёме паступленняў складае 100 працэнтаў. На сённяшні дзень Беларуская асацыяцыя страхоўшчыкаў з’яўляецца адзіным прафесійным аб’яднаннем страхавых арганізацый у РБ. Зноскі ------ 1. ↑ "Белорусская ассоциация страховщиков, БАС" [руская]. MOGU.BY. Архівавана з арыгінала 30 кастрычніка 2016. Праверана 2019-01-29. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка); Шаблон цытавання мае пусты невядомы параметр: `|coauthors=` (даведка) Архівавана 30 кастрычніка 2016. Архіўная копія **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 30 кастрычніка 2016. Праверана 29 студзеня 2019. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * belasin.by — афіцыйны сайт Беларускай асацыяцыі страхоўшчыкаў

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Троіцкі сабор. **Сабор Святой Тройцы** (польск.: Sobór Świętej Trójcy) — храм Польскай праваслаўнай царквы. Знаходзіцца ў горадзе Гайнаўка (Падляскае ваяводства) на вуліцы Дзевятоўскага. Апісанне -------- Будынак сабора быў пабудаваны ў 1981—1983 гадах па праекце архітэктара Аляксандра Грыгаровіча. Іканастас і некаторыя іконы з’яўляюцца працай грэчаскага мастака-іканапісца Дзімітрыяса Анданопуласа, астатнія іконы былі створаны расійскімі і балгарскімі іканапісцамі. Храм умяшчае на двух паверхах 5000 вернікаў і належыць да колькасці самых вялікіх па плошчы праваслаўных храмаў Польшчы. Арачныя скляпенні выраблены з танкасценных жалезабетонных пліт. Архітэктура храма не мае ніякіх літаральных запазычанняў з традыцыйнага праваслаўнага дойлідства, але архітэктуару ўдалося захаваць настрой старажытных праваслаўных храмаў. Дзякуючы цудоўнай акустыцы, у саборы з 1983 года адбываюцца фестывалі царкоўнай харальнай музыкі. Зноскі ------ Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сабор Святой Тройцы (Гайнаўка)

**Фіджы́йцы** (саманазва *iTaukei*) — меланезійскі народ, карэннае насельніцтва Фіджы. У выніку эміграцыі сталыя абшчыны фіджыйцаў таксама ўзніклі ў Аўстраліі, ЗША, Новай Зеландыі, Вялікабрытаніі, Саламонавых Астравах і г. д. Агульная колькасць (2022 г.) — 437 400 чал. Паходжанне ---------- У XIX ст. еўрапейскія місіянеры стварылі міф аб афрыканскай прарадзіме фіджыйцаў. Ён шырока прадстаўлены ў нашы дні, нават выкладаецца ў фіджыйскіх падручніках па гісторыі, аднак не адпавядае навуковым звесткам. Найбольш старажытнае сведчанне прысутнасці чалавека на Фіджы было выяўлена ў 2007 г. калі на ўзбярэжжы вострава Віці-Леву археолагі знайшлі паселішча 1100 г. да н. э. — 550 г. да н. э. заснаванае носьбітамі культуры Лапіта. Мяркуецца, што першапасяленцы прыбылі з архіпелага Бісмарка. За перыяд існавання іх паселішча адбылося 2 хвалі міграцыі. Раней, да 2000 гг. археолагі выявілі 14 дагістарычных паселішчаў, самыя старажытныя з якіх таксама былі заснаваны ў канцы 2 тысячагоддзя да н. э. Лічыцца, што прадстаўнікі культуры Лапіта дамінавалі на астравах Фіджы да канца 1 тысячагоддзя да н. э. Дакладна не вядома, ці было знікненне культуры выклікана міграцыяй меланезійцаў, прамых продкаў сучасных фіджыйцаў. Меланезійцы маглі перасяліцца на астравы яшчэ ў перыяд росквіту Лапіта і паступова асіміляваць старажытнае насельніцтва. Дакладна невядома, адкуль ішло перасяленне меланезійцаў. Згодна паданням саміх фіджыйцаў, іх продкі прыбылі з захаду на адзіным каноэ «*Каўнітоні*» і спярша спыніліся на Віці-Леву. У перыяд сярэднявечча на Фіджы склалася стракатае грамадства, якое падзялялася на мноства плямён, мела свае культурныя асаблівасці і размаўляла на розных мовах. Яны актыўна кантактавалі з палінезійцамі. Да сярэдзіны XIX ст. Фіджы з’яўляліся адным з цэнтраў экспансіі танганцаў. Узаемадзеянне з палінезійцамі аказала значны ўплыў. Даследаванні сведчаць, што фіджыйцы маюць прыкладна роўную прапорцыю генаў меланезійцаў і палінезійцаў. Прычым, палінезійская генетычная спадчына часам пераважае, асабліва сярод жыхароў астравоў Лау, якія бліжэй да танганцаў, чым да астатніх фіджыйцаў. Гісторыя -------- Сува, каля 1900 г. Еўрапейскім першаадкрывальнікам астравоў Фіджы лічыцца Абел Янсзан Тасман, які ў 1643 г. выявіў месцазнаходжанне некалькіх астравоў. Еўрапейскія даследаванні працягваліся да пачатку XIX ст. і часцяком сканчаліся ўзаемнымі ваеннымі сутычкамі. Насельнікі Фіджы ўспрымаліся еўрапейскімі мараплаўцамі як ваяўнічыя дзікуны і людаеды. Палітычная раз’яднанасць вяла да сталых войн і ўмяшанню з боку Тонга, якая кантралявала частку ўсходніх астравоў. Сітуацыя змянілася ў першай палове XIX ст. У 1801 г. на Фіджы еўрапейскімі даследчыкамі былі адкрыты сандалавыя лясы. Сандалавая драўніна дорага каштавала ў краінах Азіі, і гэта прыцягнула еўрапейскіх гандляроў. Пасля хуткага знішчэння сандалавых лясоў гандляры пераарыентаваліся на вываз жэмчугу, кітовага вусу, копры і г. д. Некаторыя еўрапейцы сяліліся на астравах, заключалі пагадненні з мясцовымі правадырамі, аказвалі дапамогу ў канфліктах, пастаўлялі агнястрэльную зброю. Галоўным ганлёвым цэнтрам стаў востраў Авалау. З 1830 г. на Фіджы працавалі пратэстанцкія місіянеры. Аднымі з найбольш паспяховых у заваяванні іншых тэрыторый сталі правадыры невялікага вострава Мбау, якія дзякуючы брытанскаму авантурысту шведскага паходжання Чарльзу Сэвіджу атрымалі зброю для вайны супраць суседзяў. Вярхоўны правадыр Мбау, Сэру Эпеніса Такамбау (1815—1883 гг.), быў вымушаны прытрымлівацца саюзу з танганцамі і еўрапейцамі для заваявання заходняй часткі астравоў. У 1857 г. у выніку ваенных паражэнняў і ціску з боку ўжо хрысціянізаваных танганцаў ён прыняў пратэстантызм і адмовіўся ад канібалізму. У 1865 г. па ініцыятыве брытанцаў была створана *Тавата*, канфедэрацыя правадыроў Фіджы на чале Такамбау. У 1867 г. у процівагу *Тавата* пад эгідай танганцаў была створана канфедэрацыя правадыроў поўначы і ўсходу Фіджы. У 1871 г. Такамбау быў афіцыйна абвешчаны каралём Фіджы. Парадкаванне ўлады дазволіла еўрапейцам пачаць стварэнне плантацый бавоўніку і цукровага трыснягу, а таксама ўвоз іншаземнай рабочай сілы. Цікавасць еўрапейцаў да астравоў таксама ўзмацнілася ў сувязі з адкрыццём радовішчаў золата. У 1874 г. Такамбау падпісаў акт аб перадачы сваіх валоданняў Вялікабрытаніі. Былы кароль наведаў разам з прадстаўнікамі сваёй сям’і Аўстралію, дзе ў той перыяд знаходзілася брытанская адміністрацыя. Падчас візіту некалькі яго сыноў заразіліся адзёрным вірусам. Эпідэмія распаўсюдзілася на Фіджы і прывяла да паўстанняў правадыроў супраць улад. У выніку, захворванне і ваенныя сутычкі прывялі да смерці каля 50 тысяч чалавек, трэці ўсіх насельнікаў краіны. Брытанская каланіяльная адміністрацыя была вымушана правесці рэформы, якія стваралі абшчынныя землеўладанні і абмежавалі продаж зямлі некарэнным жыхарам. Пры адміністрацыі быў сфарміраваны дарадчы орган, што складаўся з правадыроў. Гэта ў значнай ступені кансервавала фіджыйскае грамадства. На Фіджы ствараліся буйныя плантацыі цукровага трыснягу. Недахоп таннай працоўнай сілы прывёў да ўвозу закантрактаваных рабочых з Індыі. У 1879—1916 гг. на Фіджы прыбыло каля 60 тысяч індыйцаў. Акрамя таго, існавала міграцыя з іншых краін Азіі. На працягу XX ст. індыйская абшчына хутка расла і пашырала свой эканамічны ўплыў. Да 1996 г. колькасць індыйцаў дасягнула 338 818 чал. калі колькасць карэнных фіджыйцаў і ратума склала 393 575 чал. Прычым, у гарадах індыйцаў было больш, чым фіджыйцаў. У 1989 г. сітуацыя была яшчэ больш складанай. Згодна заявам тагачаснага ўрада, індыйскае насельніцтва нават перавышала індыйскае. У эпоху каланіялізму фіджыйская і індыйская абшчыны існавалі ў розных умовах, не былі пазбаўлены кантактаў, аднак каланіяльная адміністрацыя выступала ў якасці распарадчыка ўзаемных адносін. У 1960-ых гг. калі ўзнік рух за незалежнасць Фіджы, ён з самога пачатку не меў адзінства, бо розныя па паходжанню лідары арыентаваліся на розныя этнічныя групы. 10 кастрычніка 1970 г. Фіджы набылі незалежнасць. Хаця палітычныя лідары дзвюх абшчын намагаліся знайсці згоду, міжэтнічны канфлікт прывёў да канстытуцыйнага крызіса 1977 г. і ваенных пераваротаў 1987 г. У 1987—1989 гг. каля 12 тысяч чалавек, пераважна індыйцаў, былі вымушаны пакінуць Фіджы. Складаныя міжэтнічныя стасункі аказвалі непасрэдны ўплыў на палітычныя крызісы 2000 г. і 2006 г. Культура -------- ### Гаспадарка Фіджыйскі катамаран Адным з галоўных традыцыйных заняткаў фіджыйцаў з’яўляецца земляробства. У мінулым практыкавалася апрацоўка надзелаў, якія вызвалялі ад лесу шляхам рубкі або выпальвання. Іх выкарыстоўвалі некалькі гадоў, а потым пакідалі. У канцы XIX ст. брытанская адміністрацыя прыняла акт аб так званых нацыянальных землях. Імі могуць карыстацца толькі карэнныя жыхары Фіджы. Да нашых дзён каля 82 % тэрыторыі краіны ўваходзяць у склад нацыянальных. Далёка не ўсе яны прыдатны для культывацыі, аднак гарантуюць адсутнасць недахопу сельскагаспадарчых надзелаў. Больш за тое, фідждыйцы маюць магчымасць здаваць значную частку сваіх валоданняў у арэнду мясцовым індыйцам. Здаўна падрыхтоўка надзела і апрацоўка глебы лічылася мужчынскім заняткам. Зямлю апрацоўвалі завостранымі каламі, вырошчвалі клубневыя культуры, бананы, какосы, хлебныя дрэвы. У другой палове XIX ст. з’явіліся таварныя плантацыі бавоўны, цукровага трыснягу, кавы, тытуню. Фіджыйцы звычайна не працавалі на плантацыях, аднак таксама былі вымушаны саджаць гэтыя расліны ў камерцыйных мэтах. У наші дні папулярнымі культурамі сталі рыс, проса, кукуруза. На многіх астравах працягваюць вырошчваць какосавую пальму для атрымання копры. Нават на буйных астравах большасць фіджыйцаў аддаюць перавагу жыццю каля мора. З аднаго боку, гэта садзейнічае захаванню горных лясоў і традыцыйнага палявання. З другога, робіць важным здабычу марской рыбы і малюскаў. У адрозненні ад большасці меланезійцаў, фіджыйцы ў мінулым былі выдатнымі караблебудаўнікамі. Еўрапейскія мараплаўцы са здзіўленнем пісалі, што фіджыйскія судны дасягалі 33 метраў у даўжыню і змяшчалі некалькі дзесяткаў чалавек. Для далёкіх вандровак і ваеннай справы будавалі катамараны. Яны складаліся з дзвюх лодак, адна з якіх была меншай па даўжыні, паміж лодкамі перакідвалі дашчаны масток, у якасці ветразяў выкарыстоўвалі плеценыя саламяныя цыноўкі. Фіджыйскія караблебудаўнікі складалі асобы пласт насельніцтва са сваімі правадырамі. Іх паслугамі ахвотна карысталіся танганцы. Распаўсюджанымі рамёствамі былі таксама апрацоўка драўніны, пляценне цыновак і кошыкаў, выраб керамікі і тапы. Калі разьбярства па дрэве лічылася мужчынскай справай, то астатнія — чыста жаночымі. Асаблівага майстэрства дасягнула вытворчасць драўляных булаў. Вылучаліся выцягнутыя цяжкія булавы *баваі* і *вака*, якімі ламалі косткі праціўнікаў, малыя кідальныя булавы *і ўла* і булавы *талі* з завостранымі навершамі. Усе яны багата ўпрыгожваліся арнаментам. Ганчарства развівалася толькі ў асобных раёнах, дзе меліся радовішчы гліны. Жанчыны-ганчары здабывалі гліну, змешвалі яе з пяском, апрацоўвалі без ганчарнага кола на шырокіх камянях з дапамогай драўлянага мяла і какосавых валокнаў. ### Жытло Фіджыйская вёска Традыцыйны тып паселішча — вялікая вёска, якая складалася з хацін *вале* і *бурэ*. *Бурэ* звычайна называлі сямейныя хаціны, ля якіх выкопвалі яму для прыгатавання ежы, а *вале* — грамадскія пабудовы для сустрэч дарослых мужчын і прэстыжныя хаты. Асновай пабудовы з’яўляўся драўляны каркас. Яго абвязвалі пукамі саломы, галля або трыснягу. У нашы дні можна бачыць традыцыйныя хаціны, абмазаныя сумессю гліны і вапны. Знутры хацін на падлогу клалі цыноўкі. Спалі на бамбукавых ложках, прычым гаспадар размяшчаўся на самім высокім ложку асобна ад жонак і дзяцей, якія спалі на нізкіх ложках або нават цыноўках. Фіджыйскія вёскі будаваліся ў адпаведнасці з пэўнымі правіламі. Афіцыйным уваходам лічыўся навес *лалі*, пад якім знаходзіўся сродак для абвестак вясковай абшчыны — гонг, барабан або звычайная ракавіна. На бачных месцах знаходзіліся хаціны *бурэ калоў*, *вале леву*, *валі ні босэ* і *вале ні касе*. *Бурэ калоў* (літаральна "хаціна духаў) з’яўлялася вясковым храмам, заўсёды мела самы высокі дах, уваход простым абшчыннікам сюды забараняўся. У *вале леву* жыў правадыр з сям’ёй, але яна таксама магла служыць для ваенных збораў. Вялікая хаціна *валі ні босэ* выкарыстоўвалася для супольных рэлігійных абрадаў. У *вале ні касе* бавілі сумесны час дарослыя мужчыны. ### Кухня Традыцыйная кухня фіджыйцаў характарызуецца ўжываннем пераважна свежых садавіны і гародніны, а таксама мяса і рыбы. Пад уплывам індыйцаў на Фіджы шырока распаўсюдзіліся спецыі і рыс. Папулярныя фіджыйскія стравы — *какода* (сырая рыба з какосавай падлівай), *лова* (гародніна, запечаная з мясам і рыбай у земляной пячы) і *палусамі* (гародніна, запечаная з мясам і рыбай у лісці тара). Да прыняцця хрысціянства фіджыйцы практыкавалі рытуальны канібалізм. ### Вопратка і ўпрыгожванні цела Фіджыйская паліцыя ў *сулу* Фіджыйская традыцыйная вопратка рабілася з тапы, пукоў сухой травы або валасяных плеценых цыновак *кута*. Мужчыны і жанчыны апраналі саронг *сулу*. У мужчын і дарослых жанчын без сям’і ён быў кароткі, а ў замужніх жанчын — доўгі. Маладыя дзяўчыны затулялі толькі лабок, вакол якога наносілі татуіроўку. Татуіроўка з’яўлялася ўпрыгожваннем выключна жанчын, рабілася таксама жанчынамі. Працэс нанясення татуіроўкі быў дастаткова доўгім і суправаджаўся рознымі рытуаламі. Вопратка правадыра магла ўключаць травяныя повязі на руках і іншых частках цела. Ён упрыгожваўся складанай высокай прычоскай, абсыпаў валасы духмяным сандалавым пылам. У нашы дні пераважае еўрапейскі тып адзення, хаця пасля падзей 1987 г. *сулу* зноў набыў папулярнасць. Старыя жанчыны імкнуцца апранаць доўгія спадніцы. Фіджыйцы-мужчыны не носяць шорты. ### Грамадства Традыцыйнае фіджыйскае грамадства не ведала роўнасці і было заснавана на жорсткай іерархічнай сістэме, калі правы кожнага чальца вызначаліся яго рангам. Асновай гэтага грамадства была пашыраная сям’я. Пасля жаніцьбы маладыя фіджыйцы прыводзілі жонку ў дом свайго бацькі. Да прыняцця хрысціянства шырока практыкавалася палігінія, прычым мець некалькі жонак дазвалялася ў першую чаргу людзям з высокім рангам. Главой сям’і заўсёды з’яўляўся старэйшы мужчына, але ў пэўных выпадках яго аўтарытэт мог аспрэчваецца больш спрытным маладым сваяком. Пашыраная сям’я мела ўнутраную іерархію, што добра бачна на прыкладзе ўжывання ежы. Першымі сняданак пачыналі старэйшыя, ніхто не маў права есці страву, якую пакуль не паспрабаваў вышэйшы па рангу. Жонка лічылася залежнай ад мужа, аднак на Фіджы адносна лёгка арганізоўваліся разводы. Калі жонка паходзіла з сям’і вышэйшага рангу, то магла абараніць свае правы праз сваякоў, асабліва родных братоў, і нават браць на сябе рэчаіснае кіраўніцтва сямейнымі справамі. Бацькі амаль не займаліся выхаваннем дзяцей, бо працавалі ў полі. Гэты клопат пераносіўся на дзядуль і бабуль. Сем’і ўваходзілі ў склад вясковай абшчыны. Абшчыны існуюць да нашых дзён і адыгрываюць вельмі вялікую ролю ў жыцці фіджыйцаў, паколькі з’яўляюцца карыстальнікамі і размеркавальнікамі нацыянальнага зямельнага фонду (каля 82 % усіх тэрыторый Фіджы). Сем’і знутры абшчыны таксама не маюць роўнасці, кожнай належыць пэўны статус. Адметнымі асобамі ў абшчыне здаўна былі правадыры і святары. Іх грамадскае становішча ахоўваецца верай ў ману, якая перадаецца па спадчыне, таму і статус лідара звычайна вызначаецца яго паходжаннем. Правадыры мелі права накладваць табу, судзіць і караць іншых. Падвышэнне маны пэўнай асобы і ўсёй сям’і было магчыма праз спаборніцтва з прадстаўнікамі іншых родаў, галоўным чынам на вайне. На ўсходзе Фіджы многія правадыры паходзілі з Тонга. На ніжэйшай прыступцы сацыяльнай лесвіцы стаялі рабы. У XVIII — XIX стст. ствараліся сваяцкія саюзы *матаніту*. Яны высоўвалі сваіх правадыроў і захоплівалі тэрыторыі, што ў выніку прывяло да з’яўлення першых дзяржаўных супольнасцяў. Паміж правадырамі *матаніту* таксама ішла жорсткая барацьба, ўзаемныя дынастычныя шлюбы і забойствы. Пераход Фіджы пад кантроль Вялікабрытаніі ў канцы XIX ст. спыніў ваенную актыўнасць правадыроў. Спробы выступаць супраць каланіяльнай адміністрацыі прыводзілі да рэпрэсій у адказ. Але брытанскія ўлады захавалі інстытут правадыроў, а стварэнне нацыянальнага зямельнага фонда, якім распараджаліся абшчыны, нават садзейнічала іх эканамічнаму ўплыву, бо менавіта правадыры канчаткова вырашалі як размяркоўваць зямлю паміж сем’ямі, здачу зямлі ў арэнду і выдаткоўванне абшчынных фінансаў. Пасля набыцця незалежнасці Фіджы правадыры таксама атрымалі адмысловыя палітычныя правы. У наш час сярод фіджыйцаў, нават тых, хто жыве за межамі Фіджы, акрамя традыцыйнага падзелу на рангі, існуе падзел на карэнных жыхароў *таўкеі* і нашчадкаў імігрантаў *вулагі*. Статус *таўкеі* ў грамадскай адзнацы заўсёды перавышае статус *вулагі*. ### Фальклор Фіджыйскі фальклор надзвычай багаты міфамі, легендамі, казкамі і гістарычнымі паданнямі, прысвечанымі розным бакам жыцця. Адметным з’яўляецца танец *меке*, які суправаджаецца легендарнымі апавяданнямі і музыкай. Распаўсюджаныя традыцыйныя музычныя інструменты — насавыя флейты і барабаны. Жыхары вострава Мбенга вядомы хаджэннем басанож па распаленым камяням. У мінулым гэта быў рэлігійны абрад, але ў нашы дні ён арганізуецца разам з танцамі для забаў турыстаў. Мова ---- Здаўна на Фіджы былі пашыраны 2 групы меланезійскіх моў аўстранезійскай сям’і — усходнія фіджыйскія мовы і заходнія фіджыйскія мовы, якія ў сваю чаргу падзяляліся на шматлікія дыялекты. У XIX ст. брытанскі місіянер Дэвід Каргіл распрацаваў граматыку на аснове ўсходнефіджыйскага дыялекта вострава Мбау. Яна легла ў аснову сучаснай фіджыйскай мовы, што мае афіцыйны статус на Фіджы. Некалькі тысяч чалавек працягваюць размаўляць на розных дыялектах заходнефіджыйскай мовы. Зноскі ------ 1. ↑ Fijian 2. ↑ FIJI HISTORY Архівавана 14 лютага 2022. 3. ↑ Migration period Lapita settlement found in Fiji 4. ↑ Geoffrey Richard Clark, Atholl Anderson, Site chronology and a review of radiocarbon dates from Fiji. // The Early Prehistory of Fiji. — ANU E Press, 2009. P. 153—182 5. ↑ The Kaunitoni Migration 6. ↑ Diana A. Taylor, Mitochondrial DNA variation in the Fijian Archipelago Архівавана 23 мая 2022. 7. ↑ History of Fiji Архівавана 10 сакавіка 2016. 8. ↑ FIJI 9. ↑ Photographs from «King of the Cannibal Isles» by A.B.Brewster 10. ↑ CESSION OF FIJI TO GREAT BRITAIN 11. ↑ Carla Garnett, NLM History Lecture Examines 'Death in the Cannibal Islands' 12. ↑ John Fischer, Fiji Islands. A look at the history and culture of the Fiji Islands Архівавана 10 ліпеня 2014. 13. ↑ The changing nature of labour migration in Fiji 14. ↑ Rakesh Krishnan Simha, Fiji Indians — Trapped In The Gulag Of The Pacific 15. ↑ statsfiji.gov.fj 16. ↑ SANJAY RAMESH, History of Inter-Group Conflict and Violence in Modern Fiji 17. ↑ Fiji’s history of coups 18. ↑ everyculture.com 19. ↑ CANOES OF FIJI 20. ↑ Fiji: Village Life 21. ↑ R. R. C. MACLACHLAN, THE NATIVE POTTERY OF THE FIJI ISLANDS 22. ↑ Fijian Bure: A Modern Interpretation — LivingMini Архівавана 28 кастрычніка 2014. 23. ↑ Status and Fijian houses 24. ↑ Fiji: Fijian Houses 25. ↑ FIJI FOOD: DELICIOUS AND NATURAL TRADITIONAL ISLAND CUISINE **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 22 лістапада 2014. Праверана 22 верасня 2014. 26. ↑ ifood.tv 27. ↑ People & Culture of Fiji Islands Архівавана 3 лістапада 2013. 28. ↑ Clothing and dress in Fiji **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 3 верасня 2011. Праверана 23 верасня 2014. 29. ↑ The Art of Nature: Tattoo History of Western Oceania 30. ↑ The traditional Fijian Архівавана 8 кастрычніка 2018. 31. ↑ Sanjay Ramesh, TRADITIONAL CHIEFS REMAIN CORNERSTONE IN CHANGING FIJI Архівавана 7 мая 2016. 32. ↑ The history of Fiji — to date Архівавана 5 верасня 2006. 33. ↑ Fiji Dances **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 29 жніўня 2014. Праверана 25 верасня 2014. Спасылкі -------- * Fijian Culture Архівавана 22 кастрычніка 2014. * Fiji Culture & Religion * Countries and Their Cultures: Fijians * Brief Fiji History Timeline * THE FEAST OF MEN: CANNIBALISM IN FIJI * Go Fiji | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая расійская (старая версія) |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Буднік. **Ганна Іванаўна Буднік** (20 кастрычніка 1922, в. Курыцічы, Петрыкаўскі раён) — Герой Сацыялістычнай Працы (1951). З 1939 г. у калгасе «Шлях да сацыялізму» Петрыкаўскага раёна. З 1951 года звеннявая звяна па вырошчванню кок-сагыза, у 1953—1977 гг. у калгасе «Бальшавік» Петрыкаўскага раёна. Званне Героя Сацыялістычнай Працы прысвоена за атрыманне высокага ўраджаю каранёў кок-сагыза. Зноскі ------ 1. 1 2 Будник Анна Ивановна // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 85. — 737 с.

**Георг Вільгельм Альберт Хойзер** (ням.: Georg Heuser; 27 лютага 1913, Берлін, Германская імперыя — 30 студзеня 1989, Кобленц, ФРГ) — оберштурмфюрэру СС, ваенны злачынец, кіраўнік гестапа ў Мінску. Пасля вайны стаў пачаў начальнікам зямельнага крымінальнага кіраўніцтва ў Рэйнланд-Пфальц. Біяграфія --------- Сын гандляра Альберта Хойзера і яго жонкі Маргарэт Стоўн. З 1923 наведваў рэальную гімназію ў Берлін-Ліхтэнберге, дзе правучыўся да 2 сакавіка 1932. З сярэдзіны 1932 г. вывучаў права ў Берліне, Кёнігсбергу і Празе. 27 ліпеня 1936 г. здаў першы дзяржаўны экзамен. З 1935 па 1937 служыў у Люфтвафэ. У пачатку 1938 ён вырашыў перайсці ў крымінальную паліцыю, пачаў служыць у паліцыі з 1 снежня таго ж года. Пачаў навучанне ў школе паліцыі бяспекі ў Берлін-Шарлотэнберге. 14 лютага 1941 года паспяхова здаў экзамен. Затым служыў у якасці памочніка камісара ў крымінальнай паліцыі ў Берліне ў аддзеле грашовых злачынстваў. З ліпеня 1941 крымінальны камісар. У Берліне з кастрычніка 1940 г. па ліпень 1941 прайшла серыя забойстваў, якіх Хойзер расследаваў разам з Вільгельмам Людтке, што прывяло да арышту злачынца Паўля Огорцова. Дзейнасць у СССР і Славакіі --------------------------- У 1941 годзе ўступіў у СС. Па сцвярджэнню самога Хойзера ён ніколі не быў членам нацысцкай партыі. У верасні 1941 павышаны да оберштурмфюрара, пасля чаго быў пераведзены ў зондэркаманду 1b пад кіраўніцтвам Эрыха Эрлінгера. Пасля заканчэння фарміравання паліцыі бяспекі і СД у Мінску, Хойзер IV узначаліў аддзел (гестапа). На гэтай пасадзе кіраваў шырокамасштабным знішчэннем менскіх яўрэяў, а таксама адказваў за функцыянаванне лагера Малы Трасцянец. У жніўні 1944 г. узначаліў айнзатцкаманду 14, якая займалася падаўленнем паўстання ў Славакіі. У сакавіку 1945 ўзначаліў баявую групу ў Крэмсе-ан-дэр-Дона. Пасля вайны ----------- Пасля заканчэння вайны жыў у Гослары ў сваёй сястры. З ліпеня 1948 па 30 чэрвеня 1949 працаваў у кампаніі Internationale Transporte Palatia ў Мутэрштадце. З 1949 па 1952 займаўся працай на заводзе акумулятараў "Akuwa". Яго першая заява ў 1953 на паступленне на паліцэйскую службу была адхілена. Вяртанне ў паліцыю ------------------ 1 мая 1954 г. ён паступіў на службу ў паліцэйскі штаб у Людвігсхафене ў якасці старэйшага крымінальнага камісара. Ён мог прад'явіць пахвальны ліст ад Ёханэса Хоссбаха дарадцы па крымінальных справах і асабістага дарадцы прэзідэнта федэральнага ўпраўлення крымінальнай паліцыі Ганса Йесса. Хоссбах ведаў Хойзера як калегу ў 14 айнзатцкамандзе. 22 кастрычніка 1954 ён уладкаваўся на працу ў паліцэйскі ўчастак у Кайзерслаўтэрне. Часова займаў пасаду начальніка паліцэйскага кіраўніцтва ў Кайзерслаўтэрне. 15 ліпеня 1956 г. быў адкамандзіраваны ў зямельнае ўпраўленне крымінальнай паліцыі(LKA) у Рэйнланд-Пфальц. Пазней стаў кіраўніком LKA у Рэйнланд-Пфальц. У яго абавязкі ўваходзіў і вышук нацысцких злачынцаў. Асуджэнне --------- 15 ліпеня 1958 г. быў арыштаваны па дарозе ў спа-салон. Падчас папярэдняга зняволення калегі пасылалі яму букеты кветак. 15 кастрычніка 1962 над ім і іншымі супрацоўнікамі СД і гестапа ў Мінску пачаўся судовы працэс. У выніку ён быў прызнаны вінаватым у саўдзельніцтве забойства 11 103 чалавек і прысуджаны да 15 гадоў турэмнага зняволення. У сярэдзіне 1969 Хойзер звярнуўся ў пракуратуру з мэтай прыпынення астатняй часткі прысуду. 12 снежня 1969 суд Кобленца загадаў яго вызваліць. Таксама яму былі прад'яўлены абвінавачванні па яго дзеянням у якасці кіраўніка айнзатцкаманды 14 і ён некалькі разоў дапытваўся з чэрвеня 1979 года па студзень 1980. 29 лютага 1980 пракурор пастанавіў спыніць расследаванне супраць яго. Да сваёй смерці ў 1989 пражываў у Кобленцы. Зноскі ------ 1. ↑ Bajohr, Frank. Kriegsverbrechen: Auf Empfehlung des Gestapo-Chefs von Minsk(ням.), *Die Welt* (10 чэрвеня 2011). Праверана 12 снежня 2018. 2. ↑ *Dr. Oliver Gußmann, Wolf Stegemann*. Wie ging die Bundesrepublik mit den NS-Tätern in KZs, an der Front oder am Schreibtisch um? Wie mit den Vollstreckern in Rathäusern, Verwaltungen und Ministerien? – Fallbeispiele. LKA-Chef Rheinland-Pfalz war Leiter eines Exekutionskommandos im Osten (ням.). *Rothenburg unterm Hakenkreuz*. www.rothenburg-unterm-hakenkreuz.de (19 студзеня 2014). Праверана 12 снежня 2018. Літаратура ---------- * Wilhelm Lüdtke, Georg Heuser, Die Berliner S-Bahn-Morde, in: Kriminalistik, 16. Jahrgang, Mai 1942, Heft 5, S. 49-52 und 66-70. * Heiner Lichtenstein, Himmlers grüne Helfer — Die Schutz- und Ordnungspolizei im «Dritten Reich», Köln 1990. * Konrad Kwiet, Der Mord an Juden, Zigeunern und Partisanen — Zum Einsatz des Einsatzkommandos 14 der Sicherheitspolizei und des SD in der Slowakei 1944/45, in: Jahrbuch für Antisemitismusforschung Band 7, Frankfurt/Main 1992, S. 71-81. * Willi Dreßen, Der Holocaust in der Slowakei und die deutsche Justiz, in: Jahrbuch für Antisemitismusforschung Band 7, Frankfurt/Main 1992, S. 93-102. * Tatjana Tönsmeyer, Die Einsatzgruppe H in der Slowakei, in: Joachim Hösler, Wolfgang Kessler, Finis Mundi — Endzeiten und Weltenden im östlichen Europa, Stuttgart 1998. * Christian Gerlach, Kalkulierte Morde — Die deutsche Wirtschafts- und Vernichtungspolitik in Weißrußland 1041 bis 1944, Hamburg 1999. * Dieter Schenk, Auf dem rechten Auge blind — Die braunen Wurzeln des BKA, Köln 2001. * Jürgen Matthäus, Georg Heuser — Routinier des sicherheitspolizeilichen Osteinsatzes, in: Klaus-Michael Mallmann und Gerhard Paul (Hrsg.), Karrieren der Gewalt — Nationalsozialistische Täterbiographien, Darmstadt 2004. * Jürgen Matthäus, «No ordinary Criminal» — Georg Heuser, Other Mass Murders, and West German Justice, in: Patricia Herberer, Jürgen Matthäus (Edits.), Attrocities on Trial — Historical Perspectives on the Politics of Prosecuting War Crimes, London 2008. * Christina Ullrich, «Ich fühl' mich nicht als Mörder» : die Integration von NS-Tätern in die Nachkriegsgesellschaft, Darmstadt : WBG, 2011, ISBN 978-3-534-23802-6. * David Thomas, Ostland, London 2013 (Roman über Heuser). Спасылкі -------- * *

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Санчэс. **Педра Санчэс Перэс-Кастэхон** (ісп.: Pedro Sánchez Pérez-Castejón; нар. 29 лютага 1972, Мадрыд) — іспанскі эканаміст і палітык, лідар Іспанскай сацыялістычнай рабочай партыі (ІСРП) з 2014 года. Біяграфія --------- У 1995 годзе атрымаў ступень бакалаўра эканомікі ў Мадрыдскім універсітэце, пазней працягнуў навучанне ў Бізнес-школе IESE[en] і Брусельскім свабодным універсітэце. У 2012 годзе атрымаў ступень доктара ва Універсітэце імя Каміла Хасэ Селы[en]. Пачаў палітычную дзейнасць у рамках Моладзевай арганізацыі ІСРП. Ён працаваў палітычным кансультантам у Еўрапейскім парламенце ў офісе Вярхоўнага прадстаўніка ААН па Босніі і Герцагавіне і кіраванні партыі. З 2004 па 2009 уваходзіў у гарадскі савет Мадрыда. У 2008 годзе ён стаў выкладчыкам эканомікі ў Універсітэце Каміла Хасэ Села. Пасля ён быў абраны членам Кангрэса дэпутатаў, ніжняй палаты (Генеральныя картэсы). Заняў пасаду генеральнага сакратара 26 ліпеня 2014 года. Першы лідар ІСРП, абраны прамым галасаваннем радавых членаў партыі. Па выніках выбараў 2015 года атрымаў запрашэнне караля сфармаваць ўрад, але не атрымаў поспех, таксама як і пасля выбараў 2016 года. Скарыстаўшыся ў якасці падставы слабымі вынікамі ІСРП на выбарах у Галісіі і Краіны Баскаў, частка верхавіны партыі тэхнічна зняла яго з пасады генеральнага сакратара 28 верасня 2016. Хоць спачатку Санчэс не прызнаў легітымнасці гэтага «ўнутранага перавароту», 1 кастрычніка ён падаў у адстаўку, а 29 кастрычніка пакінуў і свой мандат дэпутата Кангрэса, калі яго партыя ўстрымалася, а не прагаласавала супраць правацэнтрысцкага ўрада меншасці Марыяна Рахоя. На новых выбарах генеральнага сакратара 21 мая 2017 года Санчэс атрымаў перамогу (50,2 % галасоў) над сваім галоўным крытыкам з правага крыла партыі Сусанай Дыяс (39,9 %) і Пачы Лопесам (9,9 %). 1 чэрвеня 2018 года пасля карупцыйнага скандалу сышоў у адстаўку Марыяна Рахой у выніку недаверу з боку парламенцкай большасці: 180 дэпутатаў прагаласавалі за вотум недаверу, 169 — супраць, пры адным, які ўстрымаўся. Пасля гэтага кароль Іспаніі Філіп VI унёс прапанову аб новым кіраўніку ўрада Педра Санчэсе, які і заняў гэты пост. У 2019 годзе ў Іспаніі двойчы праводзіліся усеагульныя выбары. Абодва разы перамогу атрымалі сацыялісты, але набраць абсалютную большасць яны не змаглі. З красавіка ўрад працаваў у статусе часова выконваючага абавязкі. 7 студзеня 2020 года іспанскі парламент падтрымаў кандыдатуру Педра Санчэса на пасадзе прэм'ер-міністра, ён быў абраны кіраўніком кабміна з перавагай усяго ў два галасы. Пасля прыходу да ўлады ў 2018 годзе кабінету Педра Санчэса ўдалося скараціць беспрацоўе з 24-26% ў 2017 годзе да 12,9% у 2023 годзе, хоць паказчык і застаўся адным з самых высокіх у Еўропе. Па выніках парламенцкіх выбаоаў у ліпені 2023 года ніводная партыя не змагла атрымаць большасць. Пазней партыя Санчэса змагла дамовіцца аб кааліцыі з шэрагам левых і нацыяналістычных партый. 16 лістапада парламент Іспаніі ў трэці раз абраў Педра Санчэса на пасаду прэм'ер-міністра. Сям'я ----- Жанаты, мае двух дачок. Зноскі ------ 1. 1 2 Праверана 18 жніўня 2019. 2. ↑ Pedro Sánchez Pérez-Castejón // Brockhaus Enzyklopädie / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q464633'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2586178'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227'></a> 3. ↑ Así es Begoña Gómez, la nueva ‘primera dama’ de la política española Праверана 2 чэрвеня 2018. 4. ↑ Pedro Sánchez, la vida familiar del político al que han apodado 'míster PSOE 2014' Праверана 2 чэрвеня 2018. 5. ↑ Sánchez, a la Moncloa: Begoña, sus hijas, su hermano músico y otras personas clave de su entorno íntimo Праверана 2 чэрвеня 2018. 6. ↑ 7. ↑ 8. ↑ Праверана 5 сакавіка 2018. 9. ↑ Праверана 5 сакавіка 2018. 10. ↑ Праверана 5 сакавіка 2018. 11. ↑ Іспанскі парламент выказвае вотум недаверу прэм’еру РІА «Новости», 1 чэрвеня 2018 года 12. ↑ zviazda.by 13. ↑ tass.ru Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт | Старшыні ўрада Іспаніі | | --- | | | Адольфа Суарэс (1976—1981) • Леапольда Кальва-Сатэла і Бустэла (1981—1982) • Феліпэ Гансалес Маркес (1982—1996) • Хасэ Марыя Аснар (1996—2004) • Хасэ Луіс Радрыгес Сапатэра (2004 — 2011) • Марыяна Рахой Брэй (2011—2018) • Педра Санчэс (2018-) | | | ⛭Еўрапейскі Саюз Еўрапейскі савет | | --- | | * Спіс сустрэч * Партыі ('98 * '99 * '00 * '01 * '02 * '03 * '04 (сту—кра) * '04 (май—сне) * '05 * '06 * '07 * '08 * '09 * '10 * '11 * '12 * '13 (сту—чэр) * '13 (ліп—сне) * '14 * '15) | | * Еўрапейскі Саюз Мішэль (**Старшыня Еўрапейскага савета**) * Еўрапейскі Саюз фон дэр Ляен (Старшыня Еўрапейскай камісіі) * Аўстрыя Нехамер * Балгарыя Петкаў * Бельгія Дэ Кро * Венгрыя Орбан * Германія Шольц * Грэцыя Міцатакіс * Данія Фрэдэрыксен * Ірландыя Марцін * Іспанія Санчэс * Італія Мелоні * Рэспубліка Кіпр Хрыстадулідзіс * Латвія Карыньш * Літва Наўседа * Люксембург Бетэль * Мальта Абела * Нідэрланды Рутэ * Партугалія Кошта * Польшча Маравецкі * Румынія Яханіс * Славакія Одар * Славенія Голаб * Фінляндыя Орпа * Францыя Макрон * Харватыя Пленкавіч * Чэхія Фіяла * Швецыя Крыстэрсан * Эстонія Калас | | | ⛭НАТА Лідары краін — членаў НАТА | | --- | | * НАТА Столтэнберг (Генеральны сакратар НАТА) * Албанія Рама * Балгарыя Пяткоў * Бельгія Дэ Кро * Венгрыя Орбан * Вялікабрытанія Сунак * Германія Шольц * Грэцыя Міцатакіс * Данія Фрэдэрыксен * Злучаныя Штаты Амерыкі Байдэн * Ісландыя Якабсдоцір * Іспанія Санчэс * Італія Мелоні * Канада Трудо * Латвія Рынкевічс * Літва Наўседа * Люксембург Бетэль * Нарвегія Сцёрэ * Нідэрланды Рутэ * Партугалія Кошта * Паўночная Македонія Кавачэўскі * Польшча Дуда * Румынія Яханіс * Славакія Хэгер * Славенія Голаб * Турцыя Эрдаган * Францыя Макрон * Харватыя Пленкавіч * Чарнагорыя Крывакапіч * Чэхія Фіяла * Эстонія Калас | | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram · YouTube | | Тэматычныя сайты | Internet Movie Database | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Treccani · OpenSanctions | | Генеалогія і некрапалістыка | Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX5425276 · GND: 1160511225 · LCCN: no2019098882 · NLP: a0000003369185 · PTBNP: 1668968 · SUDOC: 192249584 · VIAF: 20146030517535860298 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Кросбі. **Сідні Патрык Кросбі** (англ.: Sidney Patrick Crosby; 7 жніўня 1987, Коўл-Харбар, Канада) — канадскі хакеіст, цэнтральны нападнік клуба Пітсбург Пінгвінз, якая гуляе ў НХЛ, а таксама яе капітан. За «пінгвінаў» быў абраны на драфце ў 2005 годзе пад першым нумарам у первым жа раўндзе. У сезоне 2006—2007 гадоў, набраўшы ў рэгулярным сезоне 120 пунктаў (36 галоў і 84 перадачы), Кросбі атрымаў Трафей Арта Роса як лепшы бамбардзір лігі. Ён стаў самым маладым хакеістам у гісторыі НХЛ, якія здолеў гэта зрабіць. У тым жа сезоне Сідні, акрамя Трафея Арта Роса, атрымаў два іншых вышэйшых індывідуальных трафея НХЛ — Памятны трафей Харта і Узнагарода Тэда Ліндсея, — і стаў толькі сёмым хакеістам у гісторыі, які сабраў за сезон такую ​​калекцыю. Кіраваны Кросбі «Пітсбург» двойчы запар выходзіў у фінал Кубка Стэнлі, дзе абодва разы сустракаўся з «Дэтройт Рэд Уінгз». У 2008 годзе «пінгвіны» саступілі ў серыі (2:4), аднак праз год узялі рэванш, атрымаўшы перамогу ў серыі з лікам 4:3. На зімовых Алімпійскіх гульнях у Ванкуверы гуляючы за зборную Канады забіў пераможны гол у авертайме фінальнага матча супраць зборнай ЗША, стаўшыся такім чынам алімпійскім чэмпіёнам. Зноскі ------ 1. ↑ "NHL Entry Draft Year by Year Results". National Hockey League. 2. ↑ Динамит по имени Кросби Архівавана 13 мая 2008.. championat.ru 3. ↑ Арт Росс Трофи достанется Кросби Архівавана 3 снежня 2013.. nhl.puckzone.net 4. ↑ Sidney Crosby completes rare triple in winning all the major NHL awards Архівавана 10 чэрвеня 2008.. thehockeynews.com Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сідні Кросбі * Афіцыйны сайт Архівавана 21 лістапада 2010. * Сідні Кросбі — профіль на сайце НХЛ * Сідні Кросбі — статыстыка на The Internet Hockey Database (англ.)

**Горацкае раённае краязнаўчае таварыства** — суполка краязнаўцаў і гісторыкаў Горацкага раёна (1924—1931), якая ўваходзіла ў склад Інстытута беларускай культуры. Гісторыя -------- Утворана 7 снежня 1924 года. На 1 лютага 1925 года ў ім знаходзілася 363 сябра: 15 прафесараў, 18 выкладчыкаў Беларускай акадэміі сельскай і лясной гаспадаркі, 220 студэнтаў і 110 выкладчыкаў школ горада Горкі і раёна. Кіраваў арганізацыяй прафесар П. Ц. Салаўёў. З 16 красавіка 1925 года ў склад раённага таварыства ўваходзіла «Навуковае таварыства па вывучэнню Беларусі», якое існавала пры акадэміі сельскай і лясной гаспадаркі. Таварыства ўваходзіла ў склад Інстытута беларускай культуры. Дзейнасць таварыства -------------------- Сябры таварыства за 1925—1927 гады правялі 17 сходаў, дзе заслухалі 39 навуковых дакладаў па гісторыі, геаграфіі і эканомікі раёна. Свае матэрыялы яны друкавалі ў газетах «Звязда», «Советская Белоруссия», часопісе «Наш край». Таварыства выдавала штогоднік «Працы навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі», які друкаваўся ў друкарні акадэміі. Усяго выйшла 8 тамоў гэтых прац. Так, у першым томе (1925) былі змешчаны артыкулы А. Ц. Савельева «Вапна і матыльковыя расліны на глебах Горацкага раёна», С. Журыка «Быдла Горацкага раёна», С. П. Мельніка «Стары парк пры Беларускай дзяржаўнай акадэміі сельскай гаспадаркі» і інш. Вывучэнню гісторыі этнаграфіі, эканомікі, прыроды Горацкага павета цалкам быў прысвечаны трэці том, што выйшаў у 1927 годзе. Тут былі змешчаны артыкулы Д. Васілеўскага «Кароткі нарыс гісторыі Горацкага раёна і Горак», «Народная асвета ў Горацкім раёне», М. Сраговіча «Яўрэйскае насельніцтва ў Горацкім раёне», Н. Пелехава «Аб становішчы селян Горацкага раёна ў першай палове мінулага сталецця». Матэрыялы аб глебах, геалагічнай пабудове, фаўне і флоры, лясах Горацкага раёна надрукавалі Ф. Люнгэрзгаўзен, Н. Пелехаў, Г. Несцярчук, П. Салаўёў, У. Васількоў і інш. Праца раённага таварыства атрымала высокую адзнаку ў Мінску і Маскве. Так, у прывітанні Цэнтральнага Бюро краязнаўства РСФСР за подпісам акадэміка М. Мара было адзначана: «ЦБ краязнаўства РСФСР з вялікай цікавасцю сочыць за поспехамі працы Горацкага таварыства…» . Аднак у 1931 годзе праца таварыства была падвергнута крытыкі, а яе сябры абвінавачаны ў контррэвалюцыйнай дзейнасці, трацкізме, нацдэмаўшчыне і кандрацьеўшчыне. У канцы 1931 года Горацкае таварыства распушчана, а некаторыя яе сябры былі рэпрэсіраваны. Горацкае раённае таварыства адрадзілася толькі ў 1994 годзе і зараз мая назву «Бацькаўшчына». Яно раз у два гады праводзіць навукова-краязнаўчыя канферэнцыі і выпускае працы канферэнцый. Сябры таварыства друкуюць кнігі і брашуры па гісторыі Горацкага раёна і БДСГА. Яны прымалі актыўны ўдзел у стварэнні экспазіцыі Горацкага раённага гісторыка-этнгарафічнага музея, музея гісторыі БДСГА, музея-кабінета Максіма Гарэцкага, музеяў у вёсках Маслакі, Горы і Аўсянка, у напісанні кнігі «Памяць. Горацкі раён». Зноскі ------ 1. ↑ Запіскі Беларускай акадэміі сельскай і лясной гаспадаркі. Горкі: Т.6. 1928. С. 84. 2. ↑ Запіскі Беларускай акадэміі сельскай і лясной гаспадаркі. Горкі: Т.6. 1928. С. 84. 3. ↑ Мензак, В. Падрыхтоўка для сацыялістычнай сельскай гаспадаркі ў БСА пад пагрозай//Камуністычнае выхаванне. 1931, № 1. С.3; Супраць нацдэмаўшчыны і кандрацьеўшчыны ў навукова-даследчых установах і БДСГА// Бальшавік Беларусі. 1931.№ 5-6. С. 28-29 Літаратура ---------- * Ліўшыц, Уладзімір. З гісторыі Горацкага краязнаўчага таварыства // Памяць : гіст.-дакум.хроніка Горацкага р-на. — Мн.1996. С.149-150 * Кротава, Святлана. Канферэнцыя краязнаўцаў // Ленінскі шлях, 1998, 15 крас. Спасылкі -------- * Горацкі гісторыка-этнаграфічны музей //

**Холкемская Біблія** (Лондан, Брытанская бібліятэка, Калекцыя дадатковых рукапісаў  (руск.) (бел. 47682) — ілюстраваны зборнік біблейскіх і апакрыфічных гісторый, напісаных нарманскай мовай. Ён быў створаны ў Англіі ў працягу дзесяцігоддзя да 1350 для выкарыстання неапазнаным манахам-дамініканцам. На ілюстрацыях намаляваныя гісторыі ў сучасных аўтару англійскіх рэаліях, што робіць яго візуальнай крыніцай пра сярэднявечнае англійскае грамадства  (англ.) (бел.. Раней Біблія была часткай кніжнага збору Холкем-хола  (руск.) (бел. ў Норфалку, цяпер захоўваецца ў Брытанскай бібліятэцы. Факсімільнае выданне пад рэдакцыяйМішэль Браўн было апублікавана Брытанскай бібліятэкай у 2007 годзе. Зноскі ------ Спасылкі -------- * Bible (the 'Holkham Bible Picture Book') Архівавана 12 верасня 2018. (англ.) * Holkham Bible Архівавана 22 ліпеня 2018. (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | GND: 4593231-1 · VIAF: 186477500 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Пузевіч. **Аляксандр Пузевіч** (нар. 2 жніўня 1995) — беларускі футбаліст, паўабаронца салігорскага «Партызана». Клубная кар’ера --------------- Пачынаў кар’еру ў складзе жодзінскага «Тарпеда-БелАЗ», дзе выступаў за дубль. У ліпені 2016 года быў аддадзены ў арэнду бабруйскай «Белшыне», у складзе якой 31 ліпеня дэбютаваў у Вышэйшай лізе, выйшаўшы на замену ў канцы матча супраць «Крумкачоў» (1:2). У далейшым зрэдку выхадзіў на замену, выступаў таксама за дубль бабруйчан. Па выніках сезона 2016 «Белшына» страціла месца ў Вышэйшай лізе. У пачатку 2017 года праходзіў прагляд у наваполацкім «Нафтане», але беспаспяхова, і ў сакавіку 2017 года стаў іграком «Смаргоні». У лістападзе таго ж года пакінуў смаргонскі клуб. У пачатку 2018 года адправіўся на прагляд у «Смалявічы» і ў лютым падпісаў кантракт. Аднак, у Вышэйшай лізе так і не згуляў за каманду, выступаў толькі за дубль, і ў ліпені перабраўся ў мікашэвіцкі «Граніт», дзе стаў іграком асновы. Сезон 2019 пачаў у складзе «Баранавічаў», аднак у жніўні пакінуў каманду, астатнюю частку сезона правёў у мар’інагорскай «Вікторыі». У пачатку 2020 года далучыўся да петрыкаўскага «Шахцёра», дзе гуляў да ліпеня. У 2021 годзе стаў іграком салігорскага «Партызана». Зноскі ------ 1. ↑ Aleksandr Puzevich // Transfermarkt — 2000. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2449070'></a> 2. ↑ Пузевич перешел в «Сморгонь» 3. ↑ "Сморгонь" покинули 11 футболистов 4. ↑ Пузевич стал игроком "Смолевичей", двое футболистов - на просмотре 5. ↑ Кийко и Пузевич пополнили ряды "Гранита" 6. ↑ Игрок БАТЭ перешел в ФК «Барановичи» Архівавана 20 жніўня 2019. | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | by.tribuna.com · FootballFacts.ru · Soccerway · teams.by · Transfermarkt (ігрок) · Прэсбол |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Сцяпанаў. **Павел Іванавіч Сцяпа́наў** (руск.: Павел Иванович Степанов; 4 (16) чэрвеня 1880 — 26 жніўня 1947) — расійскі і савецкі геолаг палеантолаг, акадэмік Акадэміі навук СССР (1939). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў горадзе Тара Тамбоўскай губерні ў дваранскай сям’і. У 1893—1895 гадах вучыўся ў рэальным вучылішчы ў Томску, з 1895 па 1897 год — у 2-м Санкт-Пецярбургскім рэальным вучылішчы. Працаваў чарцёжнікам на заводзе ў Санкт-Пецярбургу. У 1899 годзе паступіў у Санкт-Пецярбургскі горны інстытут. У 1902 годзе Л. І. Лутугін запрасіў П. І. Сцяпанава на працу па геалагічнай здымцы Данецкага каменнавугальнага басейна. У 1903 годзе ён займаўся пад кіраўніцтвам Л. І. Лутугіна дэталёвай геалагічнай здымкай. У гэтым жа 1903 годзе П. І. Сцяпанаў быў залічаны ў склад Геалагічнага камітэта. У 1904—1905 гадах чытаў лекцыі па геалогіі і светазнаўстве на Смаленскіх курсах у Санкт-Пецярбургу. У 1907 годзе скончыў Горны інстытут. З 1907 года П. І. Сцяпанаў сапраўдны член Санкт-Пецярбургскага мінералагічнага таварыства, з 1916 года — члена Рускага палеанталагічнага таварыства, з 1908 па 1913 год — памочнік геолага Геалагічнага камітэта, затым геолаг і старэйшы геолаг (да 1924 года), У 1919—1922 гадах быў старшыня савета Бюро ўліку карысных выкапняў. У 1919 годзе П. І. Сцяпанаў быў залічылі на пасаду прафесара ў Петраградскі горны інстытут, дзе ён арганізаваў кафедру нярудных выкапняў і выкапнёвага вугалю і ўзначальваў яе да 1926 года. Адзін з арганізаваў у 1926 годзе Геалагічнага музея імя Ф. М. Чарнышова, якім кіраваў да 1947 года. З 1939 года кіраўнік вугальнай групы ў Інстытуце геалагічных навук АН СССР. У 1941 годзе заснаваў і ўзначаліў у інстытуце лабараторыю праблем вуглездабычы, якая ў 1943 годзе стала аддзелам геалогіі выкапнёвых вугаляў. У час Вялікай Айчыннай вайны ў цяжкіх умовах блакады Ленінграда П. І. Сцяпанаў забяспечыў захаванасць экспанатаў Геалагічнага музея, арганізаваўшы перавод іх у бяспечныя месцы, і толькі пасля гэтага эвакуіраваўся з горада. Быў ініцыятарам арганізацыі сістэмы аэрафотаздымкі і з 1944 года дырэктарам лабараторыі аэраметадаў Акадэміі навук СССР. У 1942—1946 гадах член Прэзідыума АН СССР, пазней акадэмік-сакратар аддзялення геолага-геаграфічных навук АН СССР. Памёр П. І Сцяпанаў 26 жніўня 1947 года ў Ленінградзе. Пахаваны на Смаленскіх могілках. Навуковая і грамадская дзейнасць -------------------------------- П. І Сцяпанаву належаць каля 100 навуковых прац (частка прац засталася ў рукапісах). Асноўныя працы па геалогіі вугалю і вугальным басейнаў. Займаўся вывучэннем геалогіі Данбаса: дэталёвая геалагічная здымка, стратыграфія, сінаніміка вугальных пластоў, падлік запасаў. У 1930—1932 гадах даследаваў Хумарынскі вугляносны раён на Кубані. У 1930 гадах прапанаваў канцэпцыю «Вялікага Данбаса», якая спрыяла выяўленню новых вугальных плошчаў і пашырэнню межаў басейна. Аўтар шэрагу дэталёвых геалагічных карт Данбаса. В 1934—1937 гадах был членом аргкамітэта 17-й сесіі Міжнароднага геалагічнага кангрэсса ў Маскве, выступаў з дакладам і з’яўляўся адказным кіраўніком Паўднёвай экскурсіі (распрацаваў некалькі маршрутаў па Данбасу і склаў іх апісанне). У 1939 годзе ўзначаліў Савет па праблемах «Вялікага Данбаса». Распрацаваў канцэпцыю паясоў вузлоў вугаленамнажэння. Прапанаваў ідэю занальнай будовы вугальных басейнаў і раёнаў, паказаў на заканамерныя змены магутнасці, складу, будовы вугляносных адкладаў Данбаса, прапанаваў генетычную класіфікацыю вугальных басейнаў. У ліку паслядоўнікаў і вучняў П. І Сцяпанава — члены-каррэспандэнты Акадэміі навук СССР Ю. А. Жамчужнікаў і П. П. Цімафееў, доктар геолага-мінералагічных навук У. С. Яблакаў і іншыя. П. І. Сцяпанаў вёў таксама палеанталагічныя даследаванні, вывучаў выкапнёвую фаўну з адкладаў сілурыйскага і каменнавугальнага ўзросту (каралы, трылабіты, імшанкі) У гэтай галіне яго настаўнікамі былі акадэмікі Ф. М. Чарнышоў і Ф. Б. Шміт. У 1915 годзе ў Баравіцкім павеце (Петраградская губерня) вывучаў радовішча выкапняў вуглёў і сернага колчадану, годам пазней у Сярэдняй Азіі даследаваў медныя, свінцова-цынкавыя, саляныя і вугальныя радовішчы. Ганаровы член Маскоўскага таварыства выпрабавальнікаў прыроды з 1941 года. У 1942—1946 гадах быў членам Прэзідыума Акадэміі СССР, членам рэдакцыйна-выдавецкага савета пры агульным сходзе Акадэміі навук (з 1940 года), куратарам па музеях і бібліятэках Акадэміі навук СССР, старшынёй музейна-архіўнай (музейнай) камісіі пры Прэзідыуме АН СССР. Ганаровы член Усесаюзнага мінералагічнага таварыства (з 1946 года). Узнагароды ---------- * 2 ордэны Леніна (1944, 1945) * Сталінская прэмія 1-й ступені (1943) * Медаль «За доблесную працу ў Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.» * Медаль «За абарону Ленінграда» Памяць ------ Імем П. І. Сцяпанава названы: Музей геалогіі і горна-буравой справы ў горадзе Арцёмаўск, Шахцінскі рэгіянальны каледж паліва і энергетыкі ў горадзе Шахты Растоўскай вобласці, мінерал сцяпанавіт з класа карбанатаў і шэраг формаў выкапнёвай фаўны. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Степанов Павел Иванович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 26 лютага 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 2. 1 2 Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 3. ↑ Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 4. ↑ Большая российская энциклопедия — М.: Большая российская энциклопедия, 2004.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1768199'></a> 5. 1 2 3 Праверана 9 лістапада 2023. 6. ↑ БелЭн 2002. 7. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Учёные РАН. 8. 1 2 3 4 5 Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2004—2017. 9. 1 2 3 Академик Степанов П. И. // Шахтинский региональный колледж топлива и энергетики им. ак. Степанова П. И.{{r Літаратура ---------- * Сцяпа́наў Павел Іванавіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 318. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). * Степанов Павел Иванович / Н. А. Воскресенская // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.) * *Шаталов Н. Н.* Вдохновенный исследователь недр Большого Донбасса Павел Иванович Степанов // Геологический журнал. 2015. № 3 (352) (руск.) * Український радянський енциклопедичний словник : [у 3 т.] / Гол. ред. М. П. Бажан. — 1-ше вид. — К.: Голов. ред. УРЕ АН УРСР, 1968. — Т. 3 : Плюс — Ь. — 856 с. (укр.) Спасылкі -------- * Степанов Павел Иванович (04.(16).06.1880 — 26.08.1947) (руск.). // Сайт РАН. Праверана 9.11.2023. * Степанов Павел Иванович (руск.) на сайце РАН * Информационная система «История геологии и горного дела» (руск.) // Геалагічны інстытут РАН * Степанов Павел Иванович // Архивы РАН (руск.) * Академик Степанов П. И. // Шахтинский региональный колледж топлива и энергетики им. ак. Степанова П. И. (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | All-Russian Mathematical Portal | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) | | Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0004 5800 8400 · LCCN: nr98008468 · NKC: js20201073277 · SUDOC: 146796837 · VIAF: 725144647701060575098 |

**Каркале́цкі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Дрысенскага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Бажкі. Утвораны 20 жніўня 1924 года як **Малінаўскі сельсавет** у складзе Дрысенскага раёна Полацкай акругі БССР. Цэнтр — вёска Малінаўка. 21 кастрычніка 1924 года перайменаваны ў Каркалецкі сельсавет, цэнтр перанесены ў вёску Каркалец. Пасля скасавання акруговай сістэмы з 26 ліпеня 1930 года ў Дрысенскім раёне БССР, з 21 чэрвеня 1935 года — Полацкай акругі, з 20 лютага 1938 года — Віцебскай вобласці, з 20 верасня 1944 года — Полацкай вобласці, з 8 студзеня 1954 года — Віцебскай вобласці. 25 снежня 1959 года цэнтр сельсавета перанесены ў вёску Бажкі. 20 мая 1960 года скасаваны, тэрыторыя далучана да Жоўнінскага (7 населеных пунктаў: Бароўка, станцыя Дрыса, Запруддзе, пасёлак Дрысенскай РТС, ДСР-4 і чыгуначныя будкі № 694 і 695) і Каханавіцкага (21 населены пункт: Азернікі, Бажкі, Барадуліна, Высоцкія, Гаі, Глазкі, Грыбоўцы, Казлоўшчына, Каркалец, Леснікова, Мурзы, Мядзведзі, Мядзведзі 2-я, Навінне, Палыкаўшчына, Піскуны, Плігаўкі, пасёлак торфазавода, Садкоўшчына, Чарняўшчына і Чыстаполле) сельсаветаў. На момант скасавання ў склад сельсавета ўваходзілі 28 населеных пунктаў. Зноскі ------ 1. ↑ Рашэнне выканкома Віцебскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 25 снежня 1959 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1960, № 4. 2. ↑ Рашэнне выканкома Віцебскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 20 мая 1960 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1960, № 16. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

**Факультэт кібернетыкі МЭГУ** (укр.: Факультет кібернетики МЕГУ) — факультэт Міжнароднага эканоміка-гуманітарнага ўніверсітэта імя акадэміка Сцяпана Дзем’янчука, які рыхтуе спецыялістаў у накірунках інфарматыка, прыкладная (дастасоўная) матэматыка, праграмная інжынерыя (з 2014 года). Гісторыя ФК ----------- Факультэт з першых дзён свайго заснавання ў 1999 годзе разгарнуў актыўную дзейнасць ва ўсіх напрамках сучасных інфармацыйных тэхналогій. Дэканы ФК --------- Дэкан факультэта — Янчук Пётр Сцяпанавіч, прафесар, кандыдат фізіка-матэматычных навук. Спецыяльнасці ФК ---------------- Факультэт праводзіць падрыхтоўку па спецыяльнасцях на ўзроўні бакалаўра (4 гады навучання), спецыяліста, магістра (1,5 гадоў навучання). Па заканчэнні навучання выдаецца дыплом дзяржаўнага ўзору. Асноўнымі напрамкамі падрыхтоўкі спецыялістаў з’яўляецца інфарматыка, інфарматыка з паглыбленым вывучэннем англійскай мовы, прыкладная матэматыка. Падрыхтоўка спецыялістаў аб’ядноўвае ў сабе ўвесь цыкл ад вучобы, навуковых даследаванняў да распрацоўкі, маркетынгу і ўкаранення новых камп’ютарных інфармацыйных тэхналогій. Такім чынам, спецыялісты-выпускнікі атрымліваюць падрыхтоўку ў галіне камп’ютарнага праектавання, матэматычнага мадэлявання і інфармацыйнага, праграмнага і тэхнічнага забеспячэння. Сферы будучага працаўладкавання выпускнікоў досыць шырокія: эканоміка і фінансы, адукацыя і навука, цяжкая і лёгкая прамысловасць, гандаль, навукова-даследчыя ўстановы ў галіне інфарматыкі, абарона, аграпрамысловы комплекс, транспарт і сувязь, сродкі масавай інфармацыі. Навучальныя планы падрыхтоўкі названых вышэй спецыялістаў ўтрымліваюць наступныя блокі дысцыплін: * Інфарматыка: сістэмнае праграмаванне, тэорыя праграмавання, камп’ютарныя сеткі, інтэлектуальныя сістэмы, інтэграваныя сістэмы кіравання, вылічальная геаметрыя і камп’ютарная графіка, асновы менеджменту, кіравання інавацыямі і інш. * Прыкладная матэматыка: ўраўненні матэматычнай фізікі, архітэктура ЭВМ, аналіз дадзеных, матэматычнае мадэляванне, лікавыя метады матэматычнай фізікі, выпадковыя працэсы, сістэмнае праграмаванне, матэматычная эканоміка і інш. Супрацоўніцтва ФК ----------------- Студэнты старэйшых курсаў могуць працаваць без адрыву ад вучобы, працуюць над выкананнем курсавых і дыпломных работ, вынікі якіх укараняюцца ў эксплуатацыю самымі маладымі навукоўцамі, ці ж становяцца пачаткам іх наступнай працы. Сумесна з навукова-метадычнымi працамі навуковы патэнцыял кафедраў перавышае 600 публікацый. Высокі ўзровень навуковых вынікаў грунтуецца на цесным супрацоўніцтве з Кіеўскім Нацыянальным універсітэтам ім. Т. Р. Шаўчэнкі, Інстытутам матэматыкі НАНУ, Інстытутам кібернетыкі НАНУ імя В. М. Глушкова і вядучымі фірмамі нашага рэгіёну «Джэйсан-Макензі-Украіна», «Агенцтва інтэрнэт-тэхналогій», «квазары-Мікра», «DiaWest», «Малтитех», «Навукова-тэхнічны цэнтр» INTEL-PRO "" і інш. Сіламі выкладчыкаў факультэта распрацоўваюцца тэхналогіі і камп’ютарнае забеспячэнне рашэння эколага-эканамічных задач, інтэграваных на базе камп’ютарных матэматычных пакетаў навучальных курсаў камп’ютарнага цыклу, тэматычнага планавання і метадычнага забеспячэння камп’ютарнай падтрымкі лабараторных і практычных заняткаў па розных дысцыплінах і інш. На факультэце вядзецца інтэнсіўная навуковая праца. Вынікі даследаванняў выкладчыкаў, аспірантаў і студэнтаў факультэта публікуюцца ў паважаных навуковых часопісах і зборніках, выступаюць на міжнародных навуковых канферэнцыях і семінарах. У прыватнасці, выкладчыкі факультэта прымалі ўдзел у міжнародных канферэнцыях у Украіне, Польшчы, Венгрыі, Славакіі і Японіі. Аб аўтарытэце і папулярнасці факультэта сведчыць той факт, што колькасць студэнтаў расце штогод ад 22 з году заснавання да больш за 500 студэнтаў на дзённай форме і 200 на завочнай форме. Міжнародныя праграмы ФК ----------------------- Факультэт мае сумесныя праграмы навучання інфарматыцы з замежнымі асветнымі арганізацыямі на падставе прынятай у Еўропе практыкі трансфера адукацыі. Падчас сумеснай праграмы з Велькапольскай сацыяльна-эканамічнай вышэйшай школай у Польшчы студэнты праходзяць навучанне на базе МЭГУ, маючы 1-2 тыднёвыя выезды на сесію ў Польшчу. Падчас сумеснай праграмы з Інстытутам матэматыкі і кібернетыкі ў Беларусі студэнты праходзяць навучанне на базе Інстытута матэматыкі і кібернетыкі, слухаючы курсы, сэртыфікаваныя Інстытутам, і маюць 1-2 тыднёвыя выезды на сесію да МЭГУ. Спасылкі -------- * Сайт Факультет кібернетики МЕГУ Архівавана 19 чэрвеня 2015. * Сайт Міжнародний економіко-гуманітарного університет імені академіка Степана Дем’янчука (МЕГУ) * Сайт прыёмнай камісіі Праграмы Інфарматыка. Інстытут матэматыкі і кібернетыкі, Беларусь і ПВНЗ МЕГУ ім. академіка Степана Дем’янчука, Украіна Архівавана 26 жніўня 2014. 1. ↑ Велькапольская сацыяльна-эканамічная вышэйшая школа **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 2 ліпеня 2014. Праверана 30 чэрвеня 2014. 2. ↑ Інстытут матэматыкі і кібернетыкі Архівавана 29 чэрвеня 2016.

**Не́нцы** (саманазва: *ненэй ненэче*, літаральна «сапраўдныя людзі») — самадыйскі народ, які насяляе еўразійскае ўзбярэжжа Паўночнага Ледавітага акіяна ад Кольскага паўвострава да Таймыра (Расія). Падзяляюцца на дзве буйныя этнаграфічныя групы тундравых ненцаў, якія складаюць большасць, і лясных ненцаў, што насяляюць обска-енісейскі водападзел. Часам вылучаюць групу колвінскіх ненцаў на поўначы Еўрапейскай Расіі, прадстаўнікі якой змяшаліся з іншаэтнічным насельніцтвам і размаўляюць на комі-зыранскай мове. Агульная колькасць у Расіі (2010 г.) — 44 640 чал. Паходжанне ---------- Даследчыкі звязваюць паходжанне ненцаў і іншых самадыйцаў з Кулайская археалагічнай культурай, што ў сярэдзіне 1 тысячагоддзя да н. э. — сярэдзіне 1 тысячагоддзя н. э. займала паўднёвую частку таёжнай зоны Заходняй Сібіры. Адтуль у III — II стст. да н. э. самадыйцы перасяліліся на поўнач па рацэ Об, на захад — сярэднюю плынь ракі Іртыш і на поўдзень — да Саянскіх гор. У першыя стагоддзі да н. э. пад ціскам гунаў частка самадыйцаў сярэдняй плыні Іртыша адступіла у лясную паласу еўрапейскай поўначы, даўшы пачатак еўрапейскім ненцам. Генетычныя даследаванні паказалі спадчынную блізкасць ненцаў да нганасанаў, селькупаў, а таксама мансі і далганаў. Гісторыя -------- «Самаеды», кніжная гравюра ў Парыжскім выданні 1683 г. Ненцы пад назвай *самоядь* упершыню ўзгадваюцца ў «Аповесці мінулых часоў» пад 1096 г. у сувязі з вандроўкай наўгародцаў да вуграў. У XIII ст. звесткі пра самаедаў з'явіліся ў «Гісторыі манголаў» Плана Карпіні. Яны называліся сярод народаў, падпарадкаваных манголамі. *«А гэтыя людзі, — паведамляў аўтар, — як кажуць, жывуць толькі паляваннем, намёты і вопратка іх таксама зроблены са скур звяроў»*. Ужо ў канцы XII ст. наўгародцы кантралявалі землі еўрапейскіх ненцаў, а таксама нізоўі Обі. У 1499 г. Маскоўская дзяржава заснавала ў нізоўях Пячоры крэпасць Пустазёрск, дзе гандлявалі і выплочвалі ясак каля 2 тысяч ненцаў. Да сярэдзіны XVII ст. Расія падначаліла ўсе ненецкія тэрыторыі, а іх насельнікі былі абкладзены данінай. Рускія сяляне перасяляліся з Паўночнай Дзвіны да Пячоры і Обі. У адказ на гэта ўзімку 1662—1663 гг. ненцы паднялі паўстанне і спалілі Пустазёрск. Адначасова пачаўся іх рух на ўсход, дзе яны сутыкнуліся з энцамі і нганасанамі. Канчаткова мяжа паміж гэтымі паўночнымі народамі ўсталявалася толькі ў 1850 г. У апошняй трэці XIX ст. для спынення зямельных дамаганняў з боку Нарвегіі расійскі ўрад заахвочваў перасяленне ненцаў на Новую Зямлю і іншыя астравы Паўночнага Ледавітага акіяна. Пасля ўсталявання савецкай улады былі прадпрыняты захады для рэфармавання традыцыйнага ненецкага ладу жыцця. У 1926 г. арганізаваны родавыя саветы як тэрытарыяльныя органы, адказныя за правядзенне дзяржаўнай палітыкі. У 1929—1930 гг. створаны Ненецкая аўтаномная акруга і Ямала-Ненецкая аўтаномная акруга. У 1930 г. замест пагардлівай рускай назвы «самоеды» і назваў розных родаў была ўведзена агульная назва «ненцы». Пачалося сталае навуковае вывучэнне нянецкага фальклора і гісторыі. Найбольш важнымі рэформамі сталі калектывізацыя, якая працягвалася з 1929 г. да 1950 г. і суправаджалася стварэннем аселай базы для аленяводаў-качэўнікаў, а таксама стварэнне школ-інтэрнатаў, дзе маглі навучацца дзеці жыхароў тундры. Рэфармаванне мела як станоўчыя, так і рэзка негатыўныя наступствы, паколькі разам з паляпшэннем умоў жыцця тубыльцаў і фарміраваннем нацыянальнай інтэлігенцыі прывяло да рэпрэсій і гвалтоўнага вынішчэння іх культурных здабыткаў. Адмоўны ўплыў таксама прасочваўся ў пазнейшы перыяд, калі для здабычы карысных выкапняў ненцаў пазбаўлялі ўзгоддзяў для выпасу аленяў. У нацыянальных акругах значна падвысілася колькасць іншаэтнічнага насельніцтва. Пачаўся працэс русіфікацыі. Ненцы беспаспяхова аказвалі супраціўленне. Апошнія антысавецкія выступленні адбыліся ў Заходняй Сібіры ў 1960-ых гг. З другой паловы 1980-ых гг. сярод ненцаў назіраецца цікавасць да адраджэння сваёй мовы, культуры, вяртання правоў на зямлю. У наш час ненцы з'яўляюцца найбуйнейшым карэнным народам расійскай поўначы. Каля 78 % лічаць ненецкую мову роднай. Колькасць і рассяленне ---------------------- *Дынаміка колькасці ненцаў у Расіі*: З агульнай колькасці ненцаў Расіі (44640 чал. 2010 г.) у Ямала-Ненецкай аўтаномнай акрузе пражывала 29772 чал, у Ненецкай аўтаномнай акрузе — 7504 чал. Гарадскіх жыхароў было 9543 чал. сельскіх — 35097 чал. У 2009 г. у Беларусі жыло 49 чалавек, якія вызначалі сваю этнічную тоеснасць як ненцы. 2 з іх лічылі сваёй роднай мовай ненецкую, 6 — беларускую. Культура -------- Ненецкая традыцыйная вопратка Галоўнымі заняткамі ненцаў здаўна былі аленегадоўля, паляванне і рыбалоўства. Тундравыя ненцы трымалі дастаткова вялікія статкі аленяў, пасвілі іх з дапамогай пастухоў і сабак на працягу ўсяго года, для чаго рабілі доўгія перакачоўкі. Узімку аленей пасвілі ў лясістых месцах, дзе снег дастаткова мяккі. Увесну пачынаўся рух са статкамі на поўнач. Там прахалодны вецер адпужваў ад аленяў гнюс і дазваляў ім вольна асвойваць тундравыя пашы. На поўначы таксама знаходзіліся багатыя рыбалоўныя і паляўнічыя тэрыторыі. Для поўнага забеспячэння ненецкай сям'і мясам і тлушчам для ежы і скурамі для вопраткі і жытла патрабаваўся статак у 70 — 100 аленяў. Уладальнікі малых статкаў і лясныя ненцы перадавалі сваю жывёлу тым, хто качаваў на поўнач, а самі займаліся здабычай рыбы на азёрах або рэках. Рыбу лавілі сеткамі, будавалі загарадзі, білі астрогамі, стралялі з лукаў. Развіццю палявання на футравых звяроў (пясцоў, зайцоў, гарнастаяў, вавёрак і інш.) садзейнічала неабходнасць выплочваць ясак і сталы попыт з боку рускіх гандляроў. Аднак галоўнай здабычай паляўнічых лічыўся дзікі алень. Ненецкае слова *илебць* адначасова азначала «забоства дзікага аленя» і «сродак існавання». Заходнія ненцы таксама здабывалі ластаногіх. Асноўным транспартным сродкам былі алені. Ненцы не ездзілі, седзячы на іх, а рабілі запрэжкі, што рухалі нарты *хан*. Вылучаліся мужчынскія і жаночыя нарты. Прычым, жаночыя былі звычайна больш доўгімі, бо павінны былі акрамя жанчыны ўмяшчаць дзяцей. Яздок садзіўся на іх з левага боку і кіраваў аленямі з дапамогай доўгай тычкі. На арктычных астравах у нарты часцей запрагалі сабак. Для перасоўвання па вадзе карысталіся лодкамі, кадаўбамі і зробленымі з дошак. Асноўным тыпам старога ненецкага жытла з'яўляецца чум *мя*. Яго майстравалі з 50 — 60 драўляных жэрдак, абабітых мяккімі покрыўкамі з аленіх скур. Унутраныя покрыўкі клалі поўсцю ўнутр чума, верхнія — поўсцю звонку. У цёплыя месяцы карысталіся покрыўкамі з бярозавай кары. У цэнтры чума ладзілі агмень. Уздоўж сцен чума на вышыні 1,5 м падвешвалі дзве жэрдкі, на іх укладваліся кароткія папярочкі, да якіх на круках падвешваліся катлы і чайнікі. На зямлі раскладвалі цыноўкі з травы або вярбы, а на іх — аленія скуры. Месцы злева і справа ад агменя лічыліся спальнымі. Месца насупраць уваходу — святым. У ім захоўвалі рэлігійныя каштоўнасці, посуд і найбольш важныя прадукты. Пры змене качэўя чум цалкам разбіраўся і перавозіўся на новае месца. Лясныя ненцы, якія не мелі праблем са здабычай драўніны, пакідалі жардзіны на старым месцы, здымалі толькі скураныя накрыўкі і цыноўкі. На шляхах качэўяў будавалі таксама паўзямлянкавыя свіраны *ним*, дзе захоўвалі харч, футры, вопратку і г. д. Мужчынскай верхняй адзежай была *малица* — глухая куртка з прышытым каптуром. Яе рабілі са скур маладых аленяў футрам унутр. Да рукавоў чапляліся футравыя пальчаткі. Па-над курткай апраналі скураны ці тканевы мяшок для аховы маліцы ад дажджу і снегу. У XIX ст. шырока распаўсюдзіліся штаны. Абутак *піва* або *пімы* шылі са скуры з ног аленя. Галоўная жаночая народная вопратка — *ягушка*, футра з двух пластоў аленевых шкур. Нізкі каўнер для ягушкі шылі з пясцовага або аленевага футра. Улетку жанчыны часцяком апраналі лёгкую вопратку к набытых у гандляроў тканін. Жанчыны ўпрыгожваліся металічнымі бляхамі і каралямі, скуранымі аплікацыямі і г. д. Асноўнай ежай было варанае аленевае мяса і дзічына. Улетку елі шмат рыбы, але ў адрозненні ад іншых палярных народаў яе не ўмелі добра захоўваць. Рыбны або аленевы тлушч змешвалі з ікрой, ягадамі, ядомымі травамі. Узімку мяса і рыбу замарожвалі або вэндзілі. У сучаснай ненецкай кулінарыі важную ролю адыгрываюць хлеб, малако і гародніна. Вярхоўнай сацыяльнай адзінкай у мінулым быў бацькоўскі род *еркар*. Ён валодаў тэрыторыямі для вандровак і палявання, агульныя могілкі і святыя мясціны. Улетку арганізоўваліся сумесныя паляванні, лоў рыбы, адгон аленяў. Роды аб'ядноўваліся ў фратрыі. Правапарушэнні ўнутры рода здараліся рэдка, аднак гэта не распаўсюджвалася на іншыя, нават аб'яднаныя адзіным паходжаннем роды. Паміж імі ўспыхвалі канфлікты за парушэнняў межаў, забойстваў, крадзяжу і г. д. Сваякі-мужчыны былі абавязаны помсціць за забітых членаў. Роды падзяляліся на нуклеарныя сем'і. Главой сям'і заўсёды быў толькі мужчына. Шлюбы заключаліся толькі з жанчынамі, якія не належалі да яго рода і фратрыі. За нявесту выплочвалі выкуп або адпрацоўвалі ў гаспадарцы яе бацькі. У рэдкіх выпадках практыкавалася выкраданне. Ужо ў канцы XIX ст. меней за 18 % багатых сем'яў валодалі статкамі аленяў да некалькіх тысячаў галоў. Багатыя ненцы аддавалі перавагу шматжонству, якое дазваляла мець болей дзяцей і, галоўнае, забяспечвала сям'ю дадатковымі рабочымі рукамі. Колькасць дзяцей у адной сям'і магла быць рознай, часам дасягала 10 — 15. Спадчыннікамі лічыліся толькі хлопцы. Калі пасля смерці главы сям'і заставалася толькі жонка і дочкі, іх маёмасць размсяркоўвалася паміж братамі памерлага. Мужчына мог у любы момант разарваць шлюб. Жанчына — толькі ў некаторых выпадках. Сваяцкія адносіны ў ненецкім традыцыйным грамадстве мелі надзвычай складаны характар. Бацьку і маці заўсёды звалі толькі ў множным ліку, старэйшых блізкіх сваякоў *няками* вылучалі як старэйшых братоў і г. д. Ненецкі фальклор даволі разнастайны, прадстаўлены казкамі, легендамі, эпічнымі паданнямі. Музыка, песня і танец у мінулым мелі рэлігійнае сакральнае значэнне. Мова ---- Ненецкая мова адносіцца да самадыйскай групы моў. Пісьмовасць з 1932 г. на аснове лацінскай графікі. З 1937 г. — на аснове кірыліцы. Рэлігія ------- Традыцыйная рэлігія ненцаў была заснавана на анімістычных уяўленнях, у веры ў шматлікіх духаў, што насялялі прыроду, прадстаўлялі яе стыхіі і рэчы. Лічылася, што навакольны свет і ўсё жывое стварыла добрае бажаство *Нум*, але яго атожылак *Нга* стварыў зло і хваробы. Нум дапамагаў толькі ў выпадку спецыяльных зваротаў праз асобых духаў, дыялог з якімі маглі весці толькі шаманы. Апошнія не складалі асаблівую прафесійную групу, аднак падзяляліся на некалькі катэгорый у залежнасці ад таго, якія функцыі выконвалі. Яны кармілі выявы духаў, прыносілі ахвяры, лячылі хваробы, аказвалі дапамогу ў здабычы, прадказвалі будучыню і г. д. Лічылася, што шаманам можа стаць кожны, каго выбралі самі духі. Аднак у выпадку адсутнасці такога чалавека, яго замянялі старыя члены роду. За сваю працу шаманы патрабавалі аплату. Важным атрыбутам шамана з'яўляўся бубен з выбівачкай. Яго называлі аленем, які пераносіць шамана ў свет духаў. Ненцы мелі асаблівыя ўяўленні пра жывёлін. Некаторыя з іх лічыліся свяшчэннымі. Так, алені сімвалізавалі чысціню і дабрабыт. У кожнай сям'і меліся свяшчэнныя алені з асаблівымі прыкметамі. Іх не запрагалі ў нарты і не забівалі на мяса. Вельмі шанаваўся мядзведзь. Яго мяса трэба было жаваць па асобных правілах. Воўк, наадварот, ўяўляўся увасабленнем злога духа *нгылек*. Сапраўдную назву воўка *сармик* забаранялі казаць услых. Сабака як сваяк *сармик* таксама быў спараджэннем *Нга*, але яму прыпісвалася моц ахоўваць чалавека ад іншых злых духаў, папярэджваць пра іх набліжэнне брэхам. У 1824 г. у Архангельскай губерніі была арганізавана спецыяльная праваслаўная місія з мэтай хрышчэння ненцаў. Пры дапамозе паліцыі місіянеры знішчылі рытуальныя месцы і хрысцілі тубыльцаў цэлымі сем'ямі. Ахрышчаныя звычайна не адмаўляліся ад веры продкаў, аднак у пантэон традыцыйных духаў увайшлі некаторыя хрысціянскія святыя, ненцы сталі карыстацца крыжыкамі і іконамі. У нашы дні Праваслаўная царква прыкладае намаганні для вядзення больш пільнай місіянерскай дзейнасці сярод ненцаў. Зноскі ------ 1. ↑ Происхождение ненцев Архівавана 9 мая 2015. 2. ↑ Кулайская культура (эпоха раннего железного века) 3. ↑ Васильев В. И. Ненцы // Народы России:Энциклопедия. — М.: Научное издательство Большая Российская Энциклопедия, 1994. С. 250 4. ↑ The Western and Eastern Roots of the Saami—the Story of Genetic «Outliers» Told by Mitochondrial DNA and Y Chromosomes Архівавана 20 ліпеня 2011. 5. ↑ ПОВЕСТЬ ВРЕМЕННЫХ ЛЕТ 6. ↑ Цыт.: ДЖИОВАННИ ДЕЛЬ ПЛАНО КАРПИНИ. ИСТОРИЯ МОНГАЛОВ 7. ↑ Забытые истории: Ненцы 8. ↑ Ненцы после Октябрьской революции Архівавана 13 сакавіка 2016. 9. ↑ Тюменская буза(недаступная спасылка) 10. ↑ finno-ugry.ru Архівавана 15 ліпеня 2014. 11. ↑ gks.ru Архівавана 19 кастрычніка 2016. 12. ↑ belstat.gov.by 13. ↑ nsu.ru Архівавана 29 чэрвеня 2012. 14. ↑ КАК НЕНЦЫ СТАЛИ ПРАВОСЛАВНЫМИ 15. ↑ АРХАНГЕЛЬСКИЙ СВЯЩЕННИК ОТПРАВИЛСЯ С ПРАВОСЛАВНОЙ МИССИЕЙ К НЕНЦАМ-ОЛЕНЕВОДАМ | | | | --- | --- | | commons: | Ненцы на Вікісховішчы | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Геаграфічна-статыстычны Расійскай Імперыі · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | BNF: 135452094 · GND: 4041592-2 · LCCN: sh85090735 · NKC: ph158313 |

| ✰✰ Лівійскі крызіс | | --- | | **Першы этап**: Бенгазі (1) • Трыпалі (1) • Эз-Завія (1) • Місурата • Нафус • Брэга (1) • Рас-Лануф • Бін-Джавад (1) • Брэга (2) • Адждабія • Бенгазі (2) • Брэга (3) • Вазін • Эз-Завія (2) • Брэга (4) • Гар’ян • Эз-Завія (3) • Бін-Джавад (2) • Трыпалі (2) • Бені-Валід (1) • Сірт (1) • Себха (1) • Гадамес**Першая інтэрвенцыя**: Харматан • Эламі • Світанак адысеі • Мабайл • Саюзны абаронца**Другі этап:** Бені-Валід (2) • Куфра**Трэці этап**: Бенгазі (3) • Аэрапорт Трыпалі • Аэрапорт Беніна • Убары • Дэрна (1) • Бенгазі (4) • Сірт (2) • Другая інтэрвенцыя • Місурата (2) • Сірт (3) • Дэрна (2) • Трыпалі (3) • Траган • Себха (2) • ✰✰ Трыпалі (4) • Таджура • Сірт (4) • Турэцкая інтэрвенцыя • Усходняя Трыпалітанія --- **Мірны працэс**: UNSMIL • Палерма • Гадамес • Берлін • Жэнева --- Прычыны • Рэзалюцыя 1973 • Найміты • Забойства Муамара Кадафі • Наступствы | **Бітва за Адждабію** — адна з бітваў грамадзянскай вайны ў Лівіі. Горад Адждабія з’яўляецца стратэгічна важным пунктам, які стаіць на скрыжаванні шляхоў да Бенгазі і да порта Табрук паблізу ад мяжы з Егіптам. Яна вялася паміж антыўрадавымі паўстанцамі і ваеннымі сіламі, лаяльнымі лівійскаму лідару Муамару Кадафі. Пасля другой бітвы за Брэгу, у якой войскі Кадафі захапілі горад, Адждабія засталася адзіным буйным горадам у руках паўстанцаў на шляху лаялістаў да паўстанцкай сталіцы Бенгазі. Бітва была паваротным момантам у канфлікце, калі вырашаўся лёс усяго паўстання супраць урада Кадафі. У ходзе першага этапу бітвы войскі Кадафі захапілі стратэгічнае скрыжаванне дарог і большую частку горада. У цэнтры замацаваліся паўстанцы, але яны былі акружаны ўрадавымі сіламі і адрэзаны ад дапамогі звонку. 26 сакавіка 2011 года лівійскім паўстанцы, абапіраючыся на дапамогу паветраных налётаў сіл кааліцыі, захапілі кантроль над горадам, ачысціўшы яго ад сіл палкоўніка Муамара Кадафі. Пасля другога этапа бітвы праціўнікі Кадафі адбілі скрыжаванне дарог і ачысцілі ад лаяльных войскаў горад, прымусіўшы іх адступаць да Сірта. Бітва ----- ### Перадгісторыя Адждабія была месцам антыўрадавых выступленняў 16—17 лютага 2011 года, у якім да 10 чалавек, як паведамляецца, былі забіты ад агню ўрадавых сілаў бяспекі. Пратэстоўцы хутка ўзялі пад кантроль горад і заявілі, што гэта будзе «Свабодны горад». Перад гэтым апазіцыянеры спалілі мясцовую штаб-кватэру ўрада. ### Першы этап 14 сакавіка воінскія часці лаялістаў падвергнулі артабстрэлу горад Адждабія. Паводле інфармацыі прадстаўнікоў паўстанцаў, чатыры артылерыйскія снарады ўпалі раніцай у заходніх ваколіцах, але ніхто не пацярпеў. 15 сакавіка ўрадавыя войскі падвергнулі Адждабію абстрэлам артылерыі. Па горадзе таксама наносіліся ўдары з паветра і з мора. 13 сакавіка паўстанцы заявілі, што яны будуць абараняць горад да смерці. Аднак, як толькі пачалося наступленне лаялістаў, усе паўстанцкія сілы, якія не былі мясцовымі (з Адждабіі), пачалі адступленне да Бенгазі, прычым некаторыя разам з грамадзянскім насельніцтвам. Пасля артылерыйскіх удараў, лаялісты пачалі штурм. Мяцежнікі чакалі прыхільнікаў Кадафі з захаду, і замацаваліся на заходніх ускраінах. Аднак частка ўрадавых вайскоўцаў абыйшла пазіцыі паўстанцаў і напала на горад з поўдня. Лаялісты хутка захапілі заходнія пазіцыі паўстанцаў і ўсталявалі кантроль над заходнім уездам. Акрамя таго, урадавыя салдаты занялі ўсходні выезд, не даючы больш праціўніку адступаць у бок Бенгазі. Горад быў акружаны і пераход Адждабіі ў рукі ўрада, адкрываў ім дарогу ў Бенгазі. Пасля таго, як атачэнне было завершана, урадавыя танкі ўвайшлі ў Адждабію. У цэнтры яны сутыкнуліся з рэшткамі паўстанцкіх сіл, завязаліся вулічныя баі. Два самалёта паўстанцаў з Бенгазі напалі на ўрадавыя караблі, якія абстрэльвалі горад з мора. Па дадзеных незалежных навінавых крыніц, толькі адзін карабель быў падбіты, а паўстанцы сцвярджалі, што яны нанеслі ўдар па трох караблям, два з якіх знішчаны. Праз некалькі гадзін, большая частка горада знаходзілася пад кантролем урада, аднак, каб пазбегнуць раптоўнага нападу паўстанцаў ноччу, танкі адышлі на ўскраіны Адждабіі. Паўстанцы вырашылі, што яны перамаглі. Тым не менш, незадоўга да поўначы, па Адждабіі быў нанесены новы артылерыйскі ўдар урадавымі сіламі, якія былі вакол горада. У той жа дзень лівійскага тэлебачанне паведаміла, што падраздзяленні лівійскай арміі занялі горад Адждабія. 16 сакавіка баі працягваліся, але ні адзін з бакоў не мог усталяваць поўны кантроль над горадам. Салдаты ўрадавай арміі, якія вярталіся з фронту, казалі ў інтэрв’ю, што супраціў паўстанцаў быў жорсткім. На працягу дня падмацаванне апазіцыянераў з Бенгазі замацавалася за некалькі кіламетраў ад усходняга ўезду ў горад. Яны зрабілі невялікі калідор для сувязі Адждабіі з Бенгазі, але войскі Кадафі па-ранейшаму заставаліся на ўсходняй ускраіне. Акрамя таго, паўстанцы нават здолелі адбіць паўднёвы ўезд у горад, у той час як заходні ўезд быў па-ранейшаму пад кантролем урада. Тры верталёты паўстанцаў напалі на сілы Кадафі на шашы на заходняй ускраіне. У гэты час лівійскае тэлебачанне паведаміла, што Адждабія цалкам вычышчана ад паўстанцаў. Адразу пасля паўночы 17 сакавіка ўрадавыя войскі атакавалі паўднёвыя ўезд у горад. Пасля трох гадзін бою яны адышлі. Для адлюстравання нападу былі задзейнічаны танкі, артылерыя і верталёты. Пазней лаялісты адбілі калідор на ўсходнім баку горада, які зноў трапіў у акружэнне. У той час як баі ішлі ў Адждабіі, урадавыя войскі высадзіліся дэсант з мора у невялікім нафтавым порце Зуветына, на поўнач па дарозе паміж Адждабіяй і Бенгазі. Горад хутка перайшоў у рукі лаялістаў. Тым не менш, лідары паўстанцаў заявілі, што яны нанеслі ім шэраг адчувальных удараў. На наступны дзень рэвалюцыянеры заявілі, што страцілі некаторых сваіх байцоў. Таксама шэраг грамадзянскіх асоб былі забіты, а 20 салдат урада захоплены ў палон. ### Другі этап З пачаткам інтэрвенцыі НАТА 19 сакавіка пачаліся паветраныя ўдары па сілах забеспячэння арміі Кадафі і паліўных канвоях. Тым часам паўстанцы 20 сакавіка разгарнулі наступленне з Бенгазі ў бок Адждабіі. Па шляху яны адваявалі горад Зуветына. 21 сакавіка паўстанцкія сілы горад, імкнучыся аблегчыць становішча акружаных саюзнікаў і выбіць урадавыя войскі. Аднак іх атака была адбіта арміяй Кадафі пры падтрымцы агню з танкаў і ўстановак залпавага агню. Паўстанцы адступілі і замацаваліся ў 19 кіламетрах ад цэнтра горада. У той вечар амерыканскія самалёты абстралялі некаторыя пазіцыі лаялістаў у Адждабіі. На наступную раніцу паўстанцы разам з рэпарцёрам зафіксавалі слупы дыму над горадам, што падымалася ад аб’ектаў лаялістаў, якія пацярпелі ад амерыканскіх паветраных удараў папярэдняй ноччу. Рэвалюцыянеры сцвярджалі, што прынамсі тры танкі лаялістаў былі знішчаны на ўсходняй ускраіне горада паветранымі ўдарамі краін кааліцыі. Рэпарцёры Аль-Джазіры знялі абломкі адной баявой машыны на кантрольна-прапускным пункце. Карэспандэнт тэлеканала «Дождж» Архан Джемаль, які знаходзіўся на той момант ва ўсходняй Лівіі, паведамляў аб баях пад Адждабіяй. 23 сакавіка сілы кааліцыі пачалі паветраныя ўдары на ўсходняй ускраіне. Паведамлялася, што толькі ў цэнтры горада заставаліся паўстанцы, а прыгарады пад кантролем сіл урада. Рэпарцёры з Independent правялі ў Адждабіі два дні па запрашэнні кадафістаў, але не ўбачылі доказаў буйнамаштабных разбурэнняў, пра якія казалі паўстанцы. 24 сакавіка сілы Кадафі па-ранейшаму ўтрымлівалі асноўныя ўсходнія і заходнія ўезды горада і вялікую частку Адждабіі, за выключэннем цэнтра, а таксама адганялі паўстанцкія войскі ад ускраін горада з дапамогай мінамётнага і артылерыйскага агню. Пазней, 24 сакавіка, некаторым сілам паўстанцаў ўдалося трапіць у Адждабію, і сітуацыя ў горадзе станавілася ўсё больш нявызначанай, многія раёны пераходзілі з рук у рукі. Ноччу брытанскія знішчальнікі пачалі паветраныя ўдары, атакаваўшы бранятанкавыя сілы Кадафі. Станам на 25 сакавіка заходняя і цэнтральная часткі горада знаходзіліся пад кантролем лаялістаў, у той час як усходняя — паўстанцаў. Раніцай ПНС перадаў паведамленне для сіл Кадафі ў горадзе праз лідараў мясцовых плямёнаў. Ён заклікаў прыхільнікаў Кадафі скласці зброю і здацца. Аднак урадавыя войскі адмовіліся ад прапановы аб капітуляцыі, і паўстанцы пачалі засяроджвацца на ўскраіне горада, рыхтуючыся да наступлення. У другой палове дня чатыры ўстаноўкі залпавага агню паўстанцаў, якія прыбылі на лінію фронту, пачалі страляць па пазіцыях кадафістаў. Урадавая артылерыя адказала на абстрэл. Напярэдадні вечарам наступленне паўстанцаў была адменены пасля таго, як авангард паўстанцкіх атрадаў быў атакаваны танкавымі часцямі лаялістаў на ўскраіне. На працягу ночы некалькі атрадаў паўстанцаў трапілі ў горад праз калідор, усталяваны напярэдадні вечарам. У сваю чаргу брытанскія самалёты знішчылі сем танкаў лаялістаў у горадзе і яго ваколіцах. Да гэтага часу горад быў падзелены паміж лаялістамі, якія знаходзіліся ў заходняй частцы горада, і паўстанцамі ва ўсходняй. 26 сакавіка паўстанцы ў Адждабіі паведамілі, што ўсталявалі кантроль над горадам. Гэта пацвердзілі журналісты Аль-Джазіры на месцы падзей. Намеснік міністра замежных спраў Лівіі Халед Каім заявіў, што кадафісты пакінулі Адждабію ноччу з-за паветраных удараў кааліцыі. Ён абвінаваціў заходнія сілы непасрэдна ў дапамаганні паўстанцам. Паўстанцы затым накіраваліся ў Брэгу і змаглі захапіць горад. Аль-Джазіра таксама паведаміла, што лівійскі генерал арміі Білгасім аль-Ганга быў захоплены паўстанцамі ў палон у ноч на 25 красавіка. ### Наступствы 30 сакавіка самалёты міжнароднай кааліцыі нанеслі ўдар па калоне кадафістаў, якія надыходзілі ў напрамку горада Адждабія. Паўстанцы,, убачыўшы наступствы авіяўдару, пачалі святкаваць і страляць у паветра. Раней на працягу дня 30 сакавіка яны ў паніцы адыходзілі, кінуўшы гарады Рас-Лануф і Брэга, якія перайшлі пад іх кантроль некалькімі днямі раней. 9 красавіка паведамлялася пра атаку арміі Кадафі на Адждабію. Аднак паўстанцы пазней паведамілі, што ім удалося адбіць напад лаялістаў на горад. 16 красавіка таксама паведамлялася пра сур’ёзныя пагаршэнні ўмоў надвор’я (вецер да 9 балаў, пясчаная бура), з прычыны чаго авіяцыя НАТА на працягу некалькіх дзён не магла ажыццяўляць баявыя аперацыі ва ўсходняй Лівіі. У горадзе, большая частка насельніцтва якога ўжо эвакуіравалася, пачалася паніка, аднак лаяльныя Кадафі войскі ў далейшым спробы адбіць Адждабію не рабілі. Зноскі ------ 1. ↑ Libyan rebels sweep west through key oil centres, aided by international airstrikes - 1310News Архівавана 21 ліпеня 2011. 2. ↑ "Libya rebels recapture Ajdabiya". *BBC News*. 26 March 2011. 3. ↑ "Nato takes control of enforcing Libya no-fly zone". 25 March 2011. Праверана 26 March 2011. 4. 1 2 Coalition Watching Qaddafi Son’s Elite Unit, U.S. Commander Saysl **(нявызн.)**(недаступная спасылка) (23 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 4 красавіка 2011. 5. 1 2 Military Operations | RAF Tornados attack Libyan armoured vehicles **(нявызн.)**. UK Ministry of Defence (20 лютага 2007). Архівавана з першакрыніцы 23 ліпеня 2012. Праверана 25 March 2011. 6. ↑ Войска Каддафи приблизились к стратегически важному городу Адждабия **(нявызн.)**. РИА Новости (15 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 10 снежня 2012. 7. ↑ The Libyan Rebels' Next Battle, in Ajdabiya, Will Be Decisive **(нявызн.)** (14 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 23 ліпеня 2012. Праверана 15 March 2011. 8. ↑ Brown, Ben (26 March 2011). "Libya revolt: Rebels grab Ajdabiya from Gaddafi". *BBC News*. Праверана 27 March 2011. 9. ↑ Black, Ian. «Libya’s day of rage met by bullets and loyalists». *The Guardian*, 17 February 2011 10. ↑ Spencer, Richard; Ramdani, Nabila. «Middle East crisis: Libyan protests move closer to Tripoli». *The Daily Telegraph*, 20 February 2011. 11. ↑ Новости **(нявызн.)**. Новости@Mail.Ru. Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. 12. ↑ Истребители повстанцев потопили корабли Каддафи **(нявызн.)**. Obozrevatel.com (15 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 29 красавіка 2013. 13. ↑ Shadid, Anthony (15 March 2011). "Libyan Forces Rout Rebels as West's Effort for No-Flight Zone Stalls". *The New York Times*. Праверана 15 March 2011. 14. ↑ Libya Live Blog – 15 March **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Al Jazeera Blogs (14 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 18 сакавіка 2011. Праверана 25 March 2011. 15. ↑ Войска Каддафи заняли город Адждабия и начинают наступление на Бенгази **(нявызн.)**. Газета.ру (15 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. 16. ↑ "Libya Live Blog – 16 March". Архівавана з арыгінала 17 жніўня 2011. Праверана 16 March 2011. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка) 17. ↑ Силы Каддафи заняли город Адждабия, но повстанцы еще сопротивляются **(нявызн.)**. РИА Новости (15 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. 18. ↑ الأخبار - الثوار يقصفون الكتائب بأجدابيا عربي Архівавана 23 ліпеня 2011. 19. ↑ Силы Каддафи захватили город Адждабия **(нявызн.)**. Корреспондент.net (16 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. 20. ↑ Каддафи вернул себе контроль за Адждабией **(нявызн.)**. Сегодня.ua (16 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. 21. ↑ Libya: Rebel forces 'repel Ajdabiya attack' 22. ↑ "Gadhafi forces bombing Benghazi: witnesses". *CBC News*. 17 March 2011. 23. ↑ "Rebels deny Gaddafi troops on Benghazi outskirts". *Reuters Africa*. Reuters. 17 March 2011. Архівавана з арыгінала 20 сакавіка 2011. Праверана 4 студзеня 2019. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка) Архівавана 20 сакавіка 2011. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 20 сакавіка 2011. Праверана 4 студзеня 2019. 24. ↑ "As it happened: Libya crisis". *BBC News*. 18 March 2011. 25. ↑ McGreal, Chris (20 March 2011). "Coalition attacks wreak havoc on ground troops". *The Guardian*. London. Праверана 25 March 2011. 26. ↑ Coalition extending no fly zone over Libya **(нявызн.)**. 9news.com (21 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 23 ліпеня 2012. Праверана 25 March 2011. 27. ↑ Bumiller, Elisabeth; Fahim, Kareem (22 March 2011). "U.S.-Led Assault Nears Goal in Libya". *New York Times*. Праверана 25 March 2011. 28. ↑ Lamloum, Imed (21 March 2011). "Kadhafi strongholds bombed as Misrata said overrun". *Sydney Morning Herald*. Праверана 25 March 2011. 29. 1 2 Live Blog Libya – 22 March **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Al Jazeera Blogs (21 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 24 сакавіка 2011. Праверана 25 March 2011. 30. ↑ "Battle for Ajdabiya". *CNN*. Праверана 24 March 2011. Архівавана 26 сакавіка 2011. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 26 сакавіка 2011. Праверана 4 студзеня 2019. 31. ↑ *Джемаль, Орхан*. Орхан Джемаль о том, что происходит в Ливии **(нявызн.)**. Дождь (23 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. 32. ↑ Бои в Адждабии **(нявызн.)**. Дождь (24 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. 33. ↑ Libya Live Blog – 23 March **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Al Jazeera Blogs. Архівавана з першакрыніцы 24 сакавіка 2011. Праверана 25 March 2011. 34. ↑ Strikes force Gadhafi back; NATO ships patrol sea **(нявызн.)**(недаступная спасылка — *гісторыя* ). BostonHerald.com (23 сакавіка 2011). Праверана 25 March 2011. 35. ↑ MacIntyre, Donald; Sengupta, Kim (24 March 2011). "Tanks return after fleeing but air force is 'destroyed'". *The Independent*. London. Праверана 25 March 2011. 36. ↑ Война в Ливии продолжается **(нявызн.)**. Дождь (24 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 22 лістапада 2012. 37. 1 2 Fight for Ajdabiya continues **(нявызн.)**. *Al Jazeera* (25 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 23 ліпеня 2012. Праверана 25 March 2011. 38. ↑ Situation critical in Ajdabiya says reporter **(нявызн.)**. Euronews.net (25 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 23 ліпеня 2012. Праверана 25 March 2011. 39. ↑ Libya rebels prepare for new Ajdabiyah offensive **(нявызн.)**. Khaleejtimes.com (25 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 23 ліпеня 2012. Праверана 25 March 2011. 40. ↑ Simpson, John (25 March 2011). "Libya's Gaddafi 'arming volunteers'". *BBC News*. Праверана 25 March 2011. 41. ↑ Live Blog Libya – 25 March **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Al Jazeera Blogs. Архівавана з першакрыніцы 25 сакавіка 2011. Праверана 27 March 2011. 42. ↑ Libyan rebels take Ajdabiya - Africa - Al Jazeera English 43. ↑ Libyan rebels enter Ajdabiya town **(нявызн.)**. Al Jazeera English (25 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 23 ліпеня 2012. Праверана 27 March 2011. 44. ↑ Libya forces pull out from Ajdabiyah -official Архівавана 21 верасня 2012. 45. 1 2 Live Blog Libya – 26 March **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Al Jazeera Blogs (26 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 7 жніўня 2011. Праверана 27 March 2011. 46. ↑ Video: Libyan Rebels Retake Brega And Ajdabiyah After Gaddafi Forces Flee Amid Coalition Airstrikes **(нявызн.)**. Sky News. Архівавана з першакрыніцы 23 ліпеня 2012. Праверана 27 March 2011. 47. ↑ Коалиция нанесла новый удар по наступающим войскам Каддафи **(нявызн.)**. Lenta.ru (30 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. 48. ↑ Libya conflict: Street battle rages for Ajdabiya 49. ↑ Libyan rebels fear fresh attack on Ajdabiya

**Марк Д. Вайзер** (23 ліпеня 1952 — 27 красавіка 1999) — спецыяліст у галіне камп’ютарных тэхналогій, галоўны тэхнічны дырэктар (CTO) Xerox PARC. Вайзер першы ў 1988 годзе прапанаваў канцэпцыю т. зв. паўсюдных вылічэнняў, найбольш блізкай да якой у наш час можна лічыць Інтэрнэт рэчаў (IoT). У межах Сіліконавай даліны Вайзер і дагэтуль лічыцца візіянерам і празорцам у галіне камп’ютараў, яго ідэі паўплывалі на многіх сусветна вядомых спецыялістаў, звязаных з камп’ютарамі. Маладосць і адукацыя -------------------- Вайзер нарадзіўся ў Чыкага, штат Ілінойс, у сям’і Дэвіда і Одры Вайзер. Дзяцінства правеў у Стоні-Брук, Нью-Ёрк. Пасля заканчэння школы Вайзер паступіу у каледж, каб вывучаць філасофію, але правучыўся толькі два курсы, а пасля быў адлічаны з-за немагчымасці плаціць за вучобу. Пасля адлічэння ен пайшоў працаваць праграмістам у горадзе Эн-Арбар (штат Мічыган), дзе адначасова наведваў заняткі па праграмаванню. Дзякуючы гэтаму ен быў залічаны адразу на магістарскую праграму Мічыганскага ўніверсітэта, дзе вывучаў камп’ютэрныя навукі. У 1976 годзе там жа ен атрымаў ступень магістра, у 1979 годзе абараніў доктарскую дысэртацыю. Карьера ------- Пасля атрымання доктарскай ступені Вайзер выкладаў інфарматыку ва універсітэце штата Мэрыленд у Каледж-Парку і стаў намеснікам старшыні кафедры камп’ютарных тэхналогій ў 1986 годзе. У 1987 годзе Вайзер далучыўся да PARC (тады Xerox PARC) і стаў кіраўніком лабараторыі інфарматыкі ў 1988 годзе. У 1996 годзе ён стаў галоўным тэхналагічным дырэктарам PARC. У дадатак да сваёй працы ў галіне інфарматыкі, Вайзер у вольны час быў барабаншчыкам рок-групы Severe Tire Damage, якая была першай групай, якая вяла жывыя трансляцыі праз Інтэрнэт. Памяць ------ * У Каліфарнійскім універсітэцэ ў Берклі існуе стыпендыяльны фонд імя Марка Вайзера, які звязаны з даследваннямі ў галіне вылічальнай тэхнікі * У 2001 годзе Асацыяцыя вылічальнай тэхнікі і аперацыйных сістэм (SIGOPS) заснавала спецыяльную прэмію імя Марка Вайзнера для навукоўцаў, якія займаюцца даследваннямі аперацыйных сістэм Зноскі ------ 1. 1 2 Czech National Authority Database Праверана 13 чэрвеня 2023.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 2. ↑ Праверана 17 сакавіка 2020. 3. ↑ The Computer for the 21st Century **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *web.archive.org* (22 кастрычніка 2014). Архівавана з першакрыніцы 22 кастрычніка 2014. Праверана 1 лістапада 2023. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 180968494 · GND: 1033533866 · ISNI: 0000 0004 0282 0977 · LCCN: no96005099 · NKC: jo2015862363 · NSK: 000568125 · NUKAT: n2011166199 · VIAF: 36506735 | |

**Ваенна-паветраныя сілы Кот-д’Івуара** (фр.: L'armée de l'air Ivoirienne) — від войск Узброеных сіл Рэспублікі Кот-д’Івуар. Раней называліся **Групай паветранага транспарту і сувязі Кот-д’Івуара** (фр.: Groupement Aérien de Transport et de Liaison — GATL). У 2004 годзе тэхнапарк ВПС краіны быў амаль цалкам знішчаны. Гісторыя -------- Пасля атрыманне незалежнасці ад Францыі ў 1960 годзе, Кот-д’Івуар падпісаў з былой метраполіяй шэраг двухбаковых абаронных пагадненняў, паводле якіх французскія ваенныя павінны былі падрыхтаваць лётны склад і паставіць баявыя самалёты. Пастаўкі авіятэхнікі пачаліся ў 1961 годзе з трох самалётаў Douglas C-47 і сямі MH.1521 Broussard. На 1979 год ВПС Кот-д’Івуара мелі толькі адзін транспартны і адзін сувязны самалёты. Першымі рэактыўнымі самалётамі ў ВПС краіны сталі шэсць Alpha Jet CI, набытыя ў кастрычніку 1980 года. Пасля яшчэ адзін быў набыты ў 1983 годзе. Падчас грамадзянскай вайны 2002—2007 гадоў урад Л. Гбагбо выкарыстоўваў ВПС супраць паўстанцкіх сіл. Так, 4 лістапада 2004 года прэзідэнт Гбагба загадаў аднавіць паветраныя налёты на паўстанцаў. 6 лістапада iвуарыйскi Су-25 па памылцы разбамбаваў французскую базу блізу Буаке, забіўшы дзевяць французскіх салдат і амерыканскага рабочага, пераблытаўшы іх з паўстанцамі. У адказ французскія войскі здзейснілі напад на аэрапорт Ямусукра, знішчыўшы два Су-25 і тры верталёта Мі-24, яшчэ два вайсковыя верталёта былі імі збіты над Абіджанам. Праз гадзіну пасля нападу на лагер французская армія ўстанавіла кантроль над аэрапортам Абіджана і запытала падмацавання з базы ў Габоне. Прэзідэнт Гбагбо абвінаваціў Францыю ў падтрымцы паўстанцаў. У 2005 годзе, нягледзячы на ​​эмбарга СБ ААН на аказанне ваеннай дапамогі і пастаўкі зброі ў Кот-д’Івуар, для аднаўлення ваенна-паветраных сіл краіны таемна прыбыла група з 10 авіятэхнікаў з Беларусі і Украіны. На 2007 год, паводле інфармацыі Aviation Week & Space Technology, у эксплуатацыі знаходзіліся шэсць лятальных апаратаў: адзін Ан-32, адзін Cessna 421, два верталёта Eurocopter SA 365 Dauphin, адзін VIP-самалёт Gulfstream IV і адзін верталёт Мі-24. Акрамя таго, Deagel.com паведаміў пра два штурмавіках МіГ-23. Аднак не ўсе лятальныя апараты знаходзіліся ў спраўным стане. У 2011 годзе ў парушэнне санкцый ААН у краіну былі пастаўлены тры ветралёта Мі-24, што выклікала міжнародны скандал. Як мяркуецца, пастаўкі вяліся з Беларусі, аднак дадзеная інфармацыя не была даказана. Апошняя пастаўка для ВПС Кот-д’Івуара ажыццявіла Балгарыя ў чэрвені 2018 года, прадаўшы два транспартных самалётаў Ан-26Б. Уніформа і эмблемы ------------------ Эмблемай ВПС служыць малюнак пчалы і двух крылаў. Эмблему гэтую носяць на тулье фуражкі і на пагонах паўсядзённай формы, часам на грудзях над правым кішэняй. Нацыянальных знакаў для пілотаў у Кот-д’Івуары няма, замест гэтага звычайна носяць французскія, мараканскія ці тых краін, дзе атрымалі лётную адукацыю. Тэхнiка ------- | Назва | Вытворчасць | Тып | Мадыфiкацыя | Колькасць | Нататкі | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Баявыя самалёты | | Су-25 |  СССР | штурмавік | Су-25УБ | 2 | | | Транспартныя самалёты | | Ан-26 |  Украіна | транспартны самалёт | Aн-26Б | 2 | Набыта ў Балгарыі ў чэрвені 2018 годзе. | | Boeing 727 |  ЗША | транспартны самалёт | VIP | 1 | | | Gulfstream IV |  ЗША | транспартны самалёт | | 1 | | | Верталёты | | Alouette III |  Францыя | шматмэтавы | | 2 | | | AS365 Dauphin |  Францыя | шматмэтавы | | 1 | | | SA330 Puma |  Францыя | шматмэтавы | | 1 | | | AgustaWestland AW139 |  Італія | VIP | | 1 | | | Мі-24 |  СССР | ударны верталёт | | 3 | Пастаўленыя невядомай дзяржавай у парушэнні санкцый ААН у 2011 годзе. | | Вучэбна-баявыя самалёты | | Alpha Jet |  Францыя/ ФРГ | лёгкі штурмавік і вучэбны самалёт | | невядома | | Галерэя ------- * Iвуарыйскi Gulfstream G-III у Цюрыху.Iвуарыйскi Gulfstream G-III у Цюрыху. * Верталёт SA330 Puma ВПС Кот-д’Івуара ў аэрапорце Фару (Партугалія).Верталёт SA330 Puma ВПС Кот-д’Івуара ў аэрапорце Фару (Партугалія). Гл. таксама ----------- * Авіяцыя Кот-д’Івуара падчас грамадзянскай вайны Зноскі ------ 1. ↑ Гражданская война в Кот-д’Ивуар 2. ↑ Президент Кот-д`Ивуара обвинил Францию в оказании помощи повстанцам 3. ↑ "След белорусского оружия в Кот-д'Ивуар". Архівавана з арыгінала 2017-10-08. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|deadlink=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка) Архівавана 8 кастрычніка 2017. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 кастрычніка 2017. Праверана 31 снежня 2019. 4. ↑ Украина и Белоруссия тайно восстанавливают ВВС Кот-д’Ивуара // Лента.ру 14 ноября 2005 5. 1 2 Cote d'Ivoire **(нявызн.)**. *www.deagel.com*. Праверана 30 ліпеня 2018. 6. 1 2 «Вертолетный скандал»: причастность Беларуси не доказана Архівавана 28 сакавіка 2019. // Naviny.by, 2 марта 2011 7. 1 2 Second-hand An-26s, Air International, issn 0306-5634, Martin Guy 8. ↑ Republique de Cote d'Ivoire TU-VAO **(нявызн.)**. airframes.org. Праверана 21 сакавіка 2015. 9. 1 2 3 4 World Air Forces 2017 **(нявызн.)**. Flightglobal Insight. Праверана 3 сакавіка 2017. Спасылкі -------- * Ivoirian Air Force (Force Aerienne de Cote d’Ivoire — FACI) | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | VIAF: 156572691 |

**Малачайныя** (*Euphorbiaceae*) — сямейства кветкавых двухсемядольных раслін. Апісанне -------- Побач з дрэвамі, хмызнякамі і травамі звычайнага выгляду ў складзе сям’і ёсць формы арыгінальнай будовы, якія нагадваюць, напрыклад, верасовыя ці бязлістыя сцябловыя сукуленты — кактусы. Лісты большай часткай маюць прылісткі і простыя, радзей складаныя, разнастайныя па форме пласцінкі, іншы раз рэдукаваныя, у сувязі з чым назіраецца ўтварэнне філакладыяў. Для многіх малачаевых характэрны млечныя трубкі, клеткі ці мяшкі. Кветкі ў простых ці складаных суквеццях, пры гэтым элементарныя суквецці часцей за ўсё цымозныя, нагадваюць будову асобнай кветкі. Кветкі з двайнымі калякветнікамі, ці ў калякветніках рэдукаваныя венчыкі (пралеснік), а часта рэдукаваныя чашачкі, у выніку кветкі становяцца голымі. Лік тычынак розны, ад мноства да адной. Гінецэй цэнакарпны, звычайна з 3 пладалісцікамі, з трохгняздовай верхняй завяззю, адным (у выніку поўнага зрастання) ці 3 стылодыямі і з 3 ці 6 рыльцамі. Семязачаткі звычайна маюць абтуратар — выраст плацэнты, які прыкрывае мікропіле, праз які адбываецца пранікненне пылковай трубкі. Плод — большай часткай каробачка, якая распадаецца на 3 арэшкі, радзей плод мясісты, ягадападобны ці ў форме касцянкі. Пашырэнне --------- Да сям’і малачайныя адносіцца не менш 300 родаў і каля 7500 відаў. Гэта расліны тропікаў і субтропікаў Афрыкі, Паўднёвай Амерыкі, Паўднёвай і Паўднёва-Усходняй Азіі. Сустракаюцца яны і ва ўмераных абласцях зямнога шара. У Беларусі расліны гэтай сям’і ўключаюць 18 відаў. Класіфікацыя ------------ Да сямейства адносяць не менш за 230 родаў і больш за 6500 відаў. ### Роды Асноўны артыкул: **Роды сямейства Малачайныя** Некаторыя роды: * Acalypha L. * Aleurites J.R.Forst. & G.Forst. — Тунг * Croton L. * Chrozophora A.Juss. * Euphorbia L. — Малачай (каля 2000 відаў) * Hevea Aubl. — Гевея + [syn. Siphonia D.Richard ex Schreb.] * Hippomane L. * Jatropha L. * Manihot Mill. * Hura L. * Mercurialis L. — Пралеснік * Ricinus L. — Клешчавіна * Sapium Jacq. * Stillingia Garden ex L. Выкарыстанне ------------ У малочным соку малачайных іншы раз утрымліваецца каўчук. Найбольш важны каўчуканос — бразільская гевея (*Hevea brasiliensis*). У некаторых людзей пры пападанні на скуру сок можа выклікаць даволі моцныя алергічныя рэакцыі. Сярод малачайных шмат алейных раслін. Многія трапічныя віды малачайных выкарыстоўваюцца як фарбавальны і дубільны матэрыял. Некаторыя з гэтых раслін даюць каштоўную драўніну. Плады, насенне і клубні многіх відаў ядомыя, і іх выкарыстоўваюць як харчовыя прадукты (у трапічных краінах). Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя». 3. ↑ *Киселевский А. И.* Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 145. — 160 с. — 2 350 экз. 4. ↑ Звесткі пра сямейства *Euphorbiaceae* (Малачайныя) на сайце The Plant List . 5. ↑ Сергей Бесараб Молочаи: «растения планеты Форбол» // Патрэон — patreon.com, 20 кастрычніка 2021, 01:29 Літаратура ---------- * *Сапегін Л. М.* Батаніка. Сістэматыка вышэйшых раслін: вучэбны дапаможнік для студэнтаў устаноў вышэйшай адукацыі па біялагічных спецыяльнасцях. — Гомель: ГДУ, 2012. — 337 с. ISBN 978-985-439-644-6 | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая савецкая (1 выд.) · Новы · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) | | Таксанамія | APNI · EOL · Fossilworks · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · Tropicos · WFO · WoRMS · Флора Кітая | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX531751 · BNF: 12122980g · GND: 4129717-9 · LCCN: sh85045604 · Microsoft: 2779047212, 2908622329 · NKC: ph165163 | |

**Еўрапейскі міграцыйны крызіс 2015 года**, або **Еўрапейскі крызіс бежанцаў** пачаўся ў 2015 годзе з павелічэння колькасці бежанцаў і мігрантаў у Еўрапейскі Саюз (ЕС) праз Міжземнае мора або Паўднёва-Усходнюю Еўропу. Мігранты — выхадцы з Заходняй і Паўднёвай Азіі, Афрыкі і Заходніх Балкан. На думку Вярхоўнага камісара Арганізацыі Аб’яднаных Нацый па справах бежанцаў, першая тройка, паводле краіны паходжання (больш за мільён), прыбылых у ЕС праз Міжземнае мора ў 2015 годзе — сірыйцы (49 %), афганцы (21 %) і іракцы (8 %). З бежанцаў і мігрантаў, якія прыбываюць у Еўропу марскім шляхам у 2015 годзе, 58 % мужчын, 17 % жанчын і 25 % дзяцей. Фразы «Еўрапейскі міграцыйны крызіс» і «Еўрапейскі крызіс бежанцаў» сталі шырока ўжывацца ў красавіку 2015, калі пяць лодак з амаль 2000 мігрантаў патанулі ў Міжземным моры, агульная колькасць загінуўлых ацэньвалася ў больш за 1200 чалавек. Па звестках Еўрастата, краіны-члены ЕС атрымалі больш за 1,2 мільёны хадайніцтваў пра прадастаўленне прытулку ў 2015 годзе, што ўдвая болей за 2014 год. Чатыры дзяржавы (Германія, Венгрыя, Швецыя і Аўстрыя) атрымалі каля двух трацін заяў пра прадастаўленне прытулку ЕС у 2015 годзе. Асноўнымі краінамі, грамадзяне якіх шукаюць прытулку (складаюць больш за палову ад агульнай колькасці), былі Сірыя, Афганістан і Ірак. Гісторыя -------- У 2007—2011 гадах вялікая колькасць мігрантаў з Блізкага Усходу і Афрыкі перасеклі турэцка-грэчаскую мяжу, што вымусіла Грэцыю і Еўрапейскае агенцтва па ахове межаў Frontex узмацніць памежны кантроль. У 2012 годзе прыток імігрантаў у Грэцыю па сушы скараціўся на 95 % пасля будаўніцтва плоту на грэчаска-турэцкай мяжы, дзе не працякае рака Марыца. У 2015 годзе Балгарыя правяла мадэрнізацыю памежнай агароджы, каб прадухіліць ўезд мігрантаў з Турцыі. У 2010—2013 гадах каля 1,4 мільёны неграмадзян ЕС, просьбітаў прытулку і бежанцаў імігравалі ў ЕС штогод, тым жа часам 750 000 мігрантаў-неграмадзян ЕС эмігравалі з ЕС, такім чынам чыстая іміграцыі склала прыкладна 650 000 штогод, але скарацілася з 750 000 да 540 000 ў перыяд з 2010 да 2013 года. Да 2014 года колькасць хадайніцтваў пра прадастаўленне прытулку ў ЕС дасягала піку ў 1992 годзе (672 000), 2001 годзе (424 000) і 2013 годзе (431 000). У 2014 годзе яна дасягнула 626 000. Па звестках УВКБ ААН, краінамі ЕС з найбольшай колькасцю прызнаных бежанцаў на канец 2014 года былі Францыя (252 264), Германія (216 973), Швецыя (142 207) і Вялікабрытанія (117 161). Ні адна еўрапейская дзяржава не ўвайшла ў першую дзясятку краін ў свеце, якія прымаюць бежанцаў. Да 2014 года колькасць незаконных перасячэнняў мяжы па моры і сушы, выяўленых агенцтвам Frontex на знешніх межах ЕС, дасягнула свайго піку ў 2011 годзе — 141 051 чалавек. Еўрастат паведаміў, што ў 2015 годзе дзяржавы-члены ЕС упершыню атрымалі больш за 1,2 мільёна заяў пра прадастаўленне прытулку, што болей за ўдвая за 2014 год. Чатыры дзяржавы (Германія, Венгрыя, Швецыя і Аўстрыя) атрымалі каля двух трацін хадайніцтваў ЕС пра прадастаўленне прытулку ў 2015 годзе, прычым Венгрыя, Швецыя і Аўстрыя з’яўляюцца асноўнымі атрымальнікамі хадайніцтваў пра прадастаўленне прытулку на душу насельніцтва. Больш за 1 мільён мігрантаў перасеклі Міжземнае мора ў 2015 годзе, значна скараціўшыся да 364 000 ў 2016 годзе, а затым яшчэ болей скараціўшыся ў 2017 годзе. Даклад 2010 года ---------------- У 2010 годзе Еўрапейская камісія даручыла правесці даследаванне фінансавых, палітычных і прававых наступстваў перасялення мігрантаў у Еўропу. У дакладзе робіцца выснова, што ёсць некалькі варыянтаў вырашэння пытанняў, звязаных з міграцыяй у Еўропе, і што большасць дзяржаў-членаў выступаюць за «спецыяльны механізм, заснаваны на абвяшчэнні квотаў дзяржавамі-членамі». Адказнасць перавозчыкаў ----------------------- Артыкул 26 Шэнгенскай Канвенцыі абвяшчае, што перавозчыкі, якія перавозяць людзей, якім адмоўлена ва ўездзе ў Шэнгенскую зону, павінны плаціць як штрафы, так і выдаткі на вяртанне гэтых людзей у краіны паходжання. Дадатковыя палажэнні па гэтай тэме змяшчае Дырэктыва ЕС 2001/51/EC. Гэта не дазваляла мігрантам без візы садзіцца на самалёты, судны ці цягнікі, якія ўязджаюць у Шэнгенскую зону, і прымушала іх звяртацца да паслуг кантрабандыстаў мігрантаў. Гуманітарныя візы, звычайна, не выдаюць бежанцам, якія хочуць звярнуцца за прытулкам. Законы пра незаконны ўвоз мігрантаў забараняюць дапамагаць мігрантам перасякаць кожную нацыянальную мяжу, калі ў іх няма дазволу на ўезд. Гэта прымусіла многія авіякампаніі правяраць наяўнасць віз і адмаўляць мігрантам у праездзе без віз, у тым ліку праз міжнародныя рэйсы ўнутры Шэнгенскай зоны. Атрымаўшы адмову ў паветраных перавозках, многія мігранты паспрабавалі дабрацца да краіны прызначэння па сушы. Паводле даследавання, праведзенага для Еўрапейскага парламента, «штрафы для перавозчыкаў, вымусілі іх браць на сябе некаторыя кантрольныя абавязкі еўрапейскіх паліцэйскіх службаў, або блакаваць просьбітаў прытулку удалечыні ад межаў Еўропы, або прымушаць іх плаціць больш і браць на сябе большую рызыку нелегальных паездак». Прыязным бежанцам дыскусантам не падабаецца той факт, што афіцыйнай палітыцы (прынамсі, у некаторых краінах, такіх як Швецыя) свабоднага права хадайнічаць пра прадастаўленне прытулку процістаіць адказнасць перавозчыкаў, прымушаючы бежанцаў выкарыстоўваць незаконны і небяспечны маршрут з дапамогай кантрабандыстаў, каб рэалізаваць права, якое, на думку многіх, не можа быць адмоўлена. Прапанова пра гуманітарныя візы (уцекачы змогуць атрымаць дазвол на ўезд да паездкі, калі ў іх ёсць падставы для прадастаўлення прытулку) была адхілена з-за колькасці прыбывалых людзей. На паперы закон пра адказнасць перавозчыкаў не перашкаджае свабоднаму праву на прытулак, бо штраф на авіякампаніі не прысуджаецца, калі чалавеку сапраўды прадастаўлены прытулак. Але авіякампаніі не могуць ведаць, каму будзе прадастаўлены прытулак, а каму не, і таму блакуюць уезд для ўсіх. Міжнародная арганізацыя па міграцыі (МАМ) і агенцтва ААН па справах бежанцаў (УВКБ ААН) заклікалі высадзіць больш за чатырыста мігрантаў і бежанцаў, выратаваных у цэнтральнай частцы Міжземнага мора, на борт трох суднаў. МАМ таксама падкрэсліла неабходнасць рэгіянальнага пагаднення пра бяспечную высадку мігрантаў і бежанцаў ва ўмовах пандэміі COVID-19. Незаконны ўвоз мігрантаў ------------------------ З 1997 года ў Еўропе адбылося некалькі сур’ёзных аварый і смерцяў у выніку незаконнага ўвозу мігрантаў — дзве ў Міжземным моры з-за перакульвання перапоўненых і немараходных суднаў, якія перавозяць мігрантаў, і некалькі на еўрапейскай сушы з-за выкарыстання кантрабандыстамі грузавых аўтамабіляў для перавозкі незаконных мігрантаў. Пераважная большасць смерцяў адбылася падчас незаконнага правозу людзей праз Міжземнае і Эгейскае мора. З 1993 года больш за 34 000 мігрантаў і бежанцаў загінулі, спрабуючы трапіць у Еўропу. Пачатак і канец крызісу ----------------------- Пасля кастрычніка 2013 года колькасць уцекачоў, якія прыбываюць у Еўропу, пачало расці, калі Італія пачала ратаваць афрыканцаў з Міжземнага мора з дапамогай выратавальнай праграмы пад назвай «Mare Nostrum» (літар. «Наша мора»); нямецкі часопіс Der Spiegel тады ў красавіку 2014 года казаў пра «еўрапейскі Афрыканскі крызіс бежанцаў». У сакавіку 2019 года Еўракамісія абвясціла пра завяршэнне міграцыйнага крызісу. Прычыны павелічэння міграцыі ---------------------------- Фактары, згаданыя як непасрэдныя трыгеры або прычыны раптоўнага і масавага павелічэння колькасці мігрантаў, ўключалі: * Памяншэнне выдаткаў на міграцыю Адкрыццё паўночна-македонскай маршруту дазволіла мігрантам з Блізкага Усходу здзяйсняць кароткія і недарагія рэйсы ад узбярэжжа Турцыі да грэчаскіх астравоў замест больш доўгага, небяспечнага і дарагога рэйса з Лівіі ў Італію. Па дадзеных Washington Post, акрамя зніжэння небяспекі, новы маршрут зменшыў кошт прыкладна з $ 5,000-6,000 да $ 2,000-3,000. * Балканскі маршрут 18 чэрвеня 2015 года урад Македоніі абвясціў, што мяняе сваю палітыку датычна мігрантаў, якія незаконна ўязджаюць у краіну. Раней мігрантам было забаронена ўязджаць у Македонію (цяпер Паўночная Македонія), што змушала іх карыстацца небяспечнымі і таемнымі спосабамі транзіту, такімі як праход па чыгуначных пуцях у начны час. Змененая палітыка давала мігрантам трохдзённыя дазволы на часовы прытулак, што дазваляла ім падарожнічаць цягніком і аўтамабільным транспартам. Улетку 2015 года праз Македонію і Сербію штодня праязджала некалькі тысяч чалавек, а да ліпеня іх колькасць перавысіла 100 тысяч. Венгрыя і Сербія пачалі будаваць свае памежныя загароды, бо абедзве дзяржавы былі перагружаны арганізацыйна і эканамічна. У жніўні 2015 года паліцэйскі пераслед мігрантаў, якія перасякаюць мяжу з Грэцыяй, праваліўся ў Македоніі і прымусіў паліцыю звярнуць сваю ўвагу на тое, каб адцягнуць мігрантаў на поўнач у Сербію. 18 кастрычніка 2015 года Славенія пачала абмяжоўваць уезд да 2500 мігрантаў у дзень, абмяжоўваючы ўезд мігрантаў у Харватыю, а таксама Сербію і Македонію. Гуманітарныя ўмовы былі катастрафічнымі; уцекачы чакалі незаконных памочнікаў на незаконных зборных пунктах без якой-небудзь інфраструктуры. * Сірыя Прэзідэнт Сірыі Башар Асад абвінаваціў Еўропу і Злучаныя Штаты ў міграцыйным крызісе і абвінаваціў Захад у падбухторванні да «тэрарызму», праз падтрымку сірыйскай апазіцыі, ад якога бегла большасць бежанцаў. Тым часам сірыйскі ўрад павялічыў колькасць прызыву на ваенную службу, адначасова палегчыўшы атрыманне пашпартоў для сірыйскіх грамадзян, што прымусіла экспертаў па блізкаўсходняй палітыцы выказаць здагадку, што ён праводзіць палітыку накіраваную на заахвочванне праціўнікаў яго рэжыму «пакінуць краіну». Чатырохзвёздны генерал НАТА ў камандаванні ВПС ЗША ў Еўропе заявіў, што невыбіральнае прымяненне зброі Асадам і нетрапнае прымяненне зброі расійскімі войскамі з’яўляюцца прычынай таго, што ўцекачы пакідаюць свае краіны. Генерал Філіп Брыдлаў абвінаваціў Расію і рэжым Асада ў «наўмысным правакаванні міграцыі ў спробе сцерці еўрапейскія структуры і зламіць еўрапейскую рашучасць». Урэгуляванне крызіса ў ЕС ------------------------- ### Меркаванні еўрапейскіх палітыкаў Славай Жыжак выявіў «двайны шантаж» у дыскусіях пра міграцыйны крызіс — тых, хто сцвярджаў, што межы Еўропы павінны быць цалкам адкрыты для бежанцаў, і тых, хто сцвярджаў, што межы павінны быць цалкам закрыты. Еўракамісар па пытаннях міграцыі, унутраных спраў і грамадзянства Дзімітрыс Аўрамопулас заявіў, што Еўракамісія «не клапоціцца палітычнымі выдаткамі» свайго рашэння міграцыйнага крызісу, бо яна знаходзіцца там на працягу пяці гадоў, каб рабіць сваю працу «з бачаннем, адказнасцю і прыхільнасцю», і тое, што рухае ёю, «не павінна быць пераабрана». Аўрамопулас заклікаў еўрапейскіх нацыянальных лідараў зрабіць тое ж самае і перастаць турбавацца пра перабранні. 31 жніўня 2015 года газета New York Times паведаміла, што канцлер Германіі, лідар Хрысціянска-дэмакратычнага саюза Ангела Меркель выкарыстала некаторыя з сваіх самых моцных фармулёвак датычна міграцыйнага крызісу і папярэдзіла, што свабода перамяшчэння і адкрытыя межы паміж 28 краінамі-членамі ЕС могуць быць пастаўлены пад пагрозу, калі яны не дамовяцца пра сумесны адказ на гэты крызіс. Нікаля Сарказі, лідар рэспубліканцаў і былы прэзідэнт Францыі, параўнаў план ЕС па мігрантах з «рамонтам лопнулай трубы размеркаваннем вады вакол дома, пакідаючы уцечку некранутай». Сарказі раскрытыкаваў рашэнне Меркель дазволіць ўезд у Германію дзясяткам тысяч чалавек, заявіўшы, што гэта прыцягне ў Еўропу яшчэ большую колькасць людзей, значная частка якіх «непазбежна» апынецца ў Францыі з-за палітыкі свабоднага перамяшчэння ЕС і палітыкі ўсеагульнага дабрабыту французскай дзяржавы. Ён таксама запатрабаваў, каб Шэнгенскае пагадненне праз бязмежныя паездкі было заменена новым пагадненнем, якое прадугледжвае памежны кантроль для неграмадзян ЕС. Прэм’ер-міністр Італіі і сакратар італьянскай Дэмакратычнай партыі Матэа Рэнцы заявіў, што ЕС павінен выпрацаваць адзіную еўрапейскую палітыку датычна прытулку. Прэм’ер-міністр Францыі Мануэль Вальс з французскай Сацыялістычнай партыі заявіў: «неабходна цеснае супрацоўніцтва паміж Еўрапейскай камісіяй і дзяржавамі-членамі, а таксама кандыдатамі ў члены». Сяргей Станішаў, старшыня Партыі еўрапейскіх сацыялістаў, заявіў:: *«У цяперашні час у выніку канфліктаў у свеце перамяшчаецца больш людзей, чым калі-небудзь з часоў Другой сусветнай вайны. … Многія гінуць на подступах да Еўропы — у Міжземным моры, а іншыя гінуць на еўрапейскай зямлі. … Як сацыял-дэмакраты, прынцып салідарнасці — гэта клей, які трымае нашу сям’ю разам. … Нам патрэбен пастаянны Еўрапейскі механізм справядлівага размеркавання просьбітаў прытулку ў еўрапейскіх дзяржавах-сябрах. … Вайна, галеча і рэзкі рост няроўнасці — гэта глабальныя, а не лакальныя праблемы. Да таго часу, пакуль мы не вырашым гэтыя праблемы глабальна, мы не можам адмовіць людзям у праве шукаць больш абнадзейлівую будучыню ў больш бяспечным асяроддзі.»* Паводле звестак The Wall Street Journal, прывабнасць еўраскептычных палітыкаў узрасла. Найджэл Фарадж, лідар брытанскай антыеўрапейскай Партыі незалежнасці Злучанага Каралеўства і адзін з лідараў еўраскептычнай групы «Еўропа свабоды і прамой дэмакратыі», абвінаваціў ЕС і Нямеччыну ў прыватнасці «у тым, што яны даюць» велізарныя стымулы для людзей прыязджаць у Еўрапейскі Саюз любымі сродкамі", і сказаў, што гэта зробіць гібель людзей больш верагоднай. Ён заявіў, што Шэнгенскае пагадненне ЕС аб адкрытых межах правалілася і што ісламісты могуць скарыстацца сітуацыяй і пракрасціся ў Еўропу ў вялікай колькасці, заявіўшы, што «адзін з падазраваных тэрарыстаў ІДІЛ, якія ўчынілі першае злачынства супраць адпачывальнікаў у Тунісе, быў заўважаны пры выхадзе з лодкі на італьянскую зямлю». У 2013 годзе Фарадж заклікаў урад Вялікабрытаніі прыняць больш сірыйскіх бежанцаў, але гэтыя ўцекачы павінны быць хрысціянамі, бо ёсць больш блізкія месцы прытулку для мусульман. Марын Ле Пэн, лідар французскага ультраправага Нацыянальнага фронту і сустаршыня былой групы «Еўропа нацый і свабоды» (EMF), абвінаваціла Германію ў імкненні наняць «рабоў», адкрыўшы свае дзверы для вялікай колькасці просьбітаў прытулку падчас дыскусіі ў Германіі ці варта рабіць выключэнні з нядаўна ўведзенага закона аб мінімальнай заработнай плаце для бежанцаў. Ле Пен таксама абвінаваціла Германію ў навязванні сваёй іміграцыйнай палітыкі астатнім краінам ЕС у аднабаковым парадку. Яе каментары былі апублікаваны нямецкай і аўстрыйскай прэсай; інтэрнэт-выданне Der Spiegel назвала іх «мудрагелістымі сцвярджэннямі». Правацэнтрысцкая штодзённая газета Die Welt пісала, што яна «выкарыстоўвае крызіс уцекачоў для антыгерманскай прапаганды». Герт Вілдэрс, лідар галандскай партыі За свабоду і член былога EMF, вядомы сваёй крытыкай ісламу, назваў прыток людзей «ісламскім уварваннем» падчас дэбатаў у галандскім парламенце і казаў пра «масы маладых людзей ва ўзросце дваццаці гадоў з бародамі, якія спяваюць Алаху Акбар па ўсёй Еўропе». Ён таксама адхіліў ідэю аб тым, што людзі, якія прыбываюць у Заходнюю Еўропу праз Балканы, з’яўляюцца сапраўднымі бежанцамі, і заявіў: «Турцыя, Грэцыя, Македонія, Сербія — гэта бяспечныя краіны. Калі вы бяжыце ад іх, то вы робіце гэта дзеля выгады і дома». ### Пачатковыя прапановы Пасля караблекрушэння з ахвярамі мігрантаў 19 красавіка 2015 года прэм’ер-міністр Італіі Рэнцы правёў тэлефонную размову з прэзідэнтам Францыі Франсуа Аландам і прэм’ер-міністрам Мальты Жозэфам Мускатам. Яны пагадзіліся склікаць экстраную нараду міністраў унутраных спраў еўрапейскіх краін для вырашэння праблемы гібелі мігрантаў. Рэнцы асудзіў кантрабанду людзьмі як «новы гандаль рабамі», а прэм’ер-міністр Маскат заявіў, што караблекрушэнне 19 красавіка было «самай вялікай чалавечай трагедыяй за апошнія некалькі гадоў». Аланд назваў кантрабандыстаў «тэрарыстамі», якія падвяргаюць небяспецы жыцці мігрантаў. Айдан Озагуз, прадстаўніца ўрада Германіі па пытаннях міграцыі, бежанцаў і інтэграцыі, заявіла, што надзвычайныя выратавальныя місіі павінны быць адноўлены, бо з надыходам цяплейшага надвор’я, хутчэй за ўсё, прыбудзе болей мігрантаў. «Было ілюзіяй думаць, што адмена Mare Nostrum перашкодзіць людзям здзейсніць гэта небяспечнае падарожжа праз Міжземнае мора», — сказала яна. Федэрыка Магерыні, вярхоўная прадстаўніца ЕС па замежных справах і палітыцы бяспекі, заклікала да калектыўных дзеянняў ЕС у будучыні на сустрэчы ў Люксембургу 20 красавіка 2015 года. На прэс-канферэнцыі Рэнцы пацвердзіў, што Італія як мага хутчэй склікала «надзвычайнае пасяджэнне Еўрапейскага савета» для абмеркавання гэтай трагедыі; розныя еўрапейскія лідары пагадзіліся з гэтай ідэяй. Тагачасны прэм’ер-міністр Вялікабрытаніі Дэвід Кэмеран напісаў у сваім твітэры 20 красавіка, што ён «падтрымлівае» заклік Рэнцы да «экстранай сустрэчы лідараў ЕС для пошуку ўсёабдымнага рашэння» міграцыйнага крызісу ў Міжземнамор’е. Пазней ён пацьвердзіў, што прыме ўдзел у экстраным саміце еўрапейскіх лідараў. 20 красавіка 2015 года Еўрапейская камісія прапанавала план з 10 пунктаў для пераадолення крызісу: * Яны ўзмацняць сумесныя аперацыі ў Міжземным моры, а менавіта «Трытон» і «Пасейдон», праз павелічэнне фінансавых рэсурсаў і колькасці ўдзельнікаў. ЕС пашырыць зоны правядзення аперацый, што дазволіць ЕС ажыццяўляць далейшае ўмяшанне ў рамках мандата Frontex; * Яны будуць рабіць сістэматычныя намаганні па захопе і знішчэнні суднаў, якія выкарыстоўваюць кантрабандысты. Станоўчыя вынікі, атрыманыя падчас аперацыі «Аталанта», натхнілі б ЕС на правядзенне аналагічных аперацый супраць кантрабандыстаў у Міжземным моры; * Еўрапол, Фронтэкс, EASO і Eurojust будуць рэгулярна сустракацца і цесна супрацоўнічаць для збору інфармацыі аб метадах працы кантрабандыстаў, адсочвання іх сродкаў і аказання дапамогі ў расследаванні супраць іх; * EASO накіруе групы ў Італію і Грэцыю для сумеснага разгляду хадайніцтваў аб прадастаўленні прытулку; * Дзяржавы-члены забяспечаць, каб ва ўсіх мігрантаў здымаліся адбіткі пальцаў; * Яны разгледзяць варыянты механізму экстранага перасялення; * Яны правядуць Агульнасаюзны добраахвотны эксперыментальны праект па перасяленні і прапануюць шэраг месцаў асобам якія жывуць з бракам абароны; * Яны створаць новую праграму вяртання для хуткага вяртання нелегальных мігрантаў каардынуемую Frontex з памежных дзяржаў членаў; * Камісія і Еўрапейская служба знешніх дзеянняў будуць ўзаемадзейнічаць з краінамі, памежнымі з Лівіяй, у рамках сумесных намаганняў, прычым прыярытэтнымі будуць ініцыятывы ў Нігеры. * Яны накіруюць супрацоўнікаў па сувязях з іміграцыяй (МАП) у ключавыя трэція краіны для збору разведдадзеных аб міграцыйных патоках і ўмацавання ролі дэлегацый ЕС. У 1999 годзе Еўрапейская камісія распрацавала план стварэння адзінай сістэмы прадастаўлення прытулку для тых, хто шукае прытулку, якая атрымала назву агульнаеўрапейскай сістэмы прадастаўлення прытулку (СЕАС). Гэтая сістэма была накіравана на рашэнне трох ключавых праблем: купля прытулку, розныя вынікі ў розных дзяржавах-сябрах ЕС для тых, хто шукае прытулку, і розныя сацыяльныя льготы ў розных дзяржавах-сябрах ЕС для тых, хто шукае прытулку. У 2016 годзе Еўрапейская камісія прыступіла да рэфармавання СЕА. У спробе вырашыць гэтыя тры праблемы Еўрапейская камісія стварыла пяць кампанентаў, якія імкнуліся задаволіць мінімальным стандартам прадастаўлення прытулку: * Дырэктыва Аб Працэдурах Прадастаўлення Прытулку * Дырэктыва Аб Умовах Правядзення Прыёмаў * Кваліфікацыйная дырэктыва * Згода з Дублінскім рэгламентам * Рэгуляванне Еўрадак CEA была завершана ў 2005 годзе і накіравана на абарону правоў тых, хто шукае прытулку. Гэтая сістэма была рэалізавана па-розным у розных дзяржавах ЕС, якія пабудавалі нераўнамерную сістэму з дваццаці васьмі сістэм прадастаўлення прытулку ў асобных дзяржавах. З-за падзеленай сістэмы прадастаўлення прытулку і раней існавалі праблемы ў Дублінскай сістэме Еўрапейская камісія прапанавала рэформу агульнаеўрапейскай сістэмы прадастаўлення прытулку ў 2016 годзе. 6 красавіка 2016 года Еўрапейская камісія прыступіла да рэфармавання CEA і стварэння мер па забеспячэнні бяспечных і кіраваных шляхоў легальнай міграцыі ў Еўропу. Першы віцэ-прэзідэнт Франс Тымерманс заявіў, што «[ім трэба] ўстойлівая сістэма на будучыню, заснаваная на агульных правілах, больш справядлівым размеркаванні адказнасці і бяспечных прававых каналах для тых, хто мае патрэбу ў абароне, каб атрымаць яе ў ЕС». * Еўрапейская камісія вызначыла пяць абласцей, якія маюць патрэбу ў паляпшэнні для таго, каб паспяхова Рэфармаваць ЦЕАС: * Стварэнне ўстойлівай і справядлівай сістэмы вызначэння дзяржавы-члена, адказнага за асоб, якія шукаюць прытулку. * Дасягненне большай канвергенцыі і скарачэнне пакупак прытулку. * Прадухіленне другасных перасоўванняў унутры ЕС. * Новы мандат для Агенцтва ЕС па пытаннях прытулку, які дазволіць кіраванні падтрымкі прытулку ўдзельнічаць у рэалізацыі палітыкі і мець аператыўную пазіцыю. * Умацаванне сістэмы Еўрадак для падтрымкі ўкаранення рэфармаванай Дублінскай сістэмы. Каб стварыць больш бяспечныя і эфектыўныя легальныя міграцыйныя маршруты, Еўрапейская камісія імкнулася дасягнуць наступных пяці мэтаў: * Структураваная сістэма перасялення. * Рэформа Дырэктывы ЕС аб блакітнай карце для паляпшэння працэсу прыёму і паляпшэння правоў мігрантаў. * Меры па прыцягненні і падтрымцы інавацыйных прадпрымальнікаў для павышэння тэмпаў эканамічнага росту і стварэння працоўных месцаў. * Перагляд існуючых легальных міграцыйных правілаў з мэтай спрашчэння дзеючых Правілаў пражывання, працы або вучобы ў ЕС. * Ажыццяўленне цеснага супрацоўніцтва з краінамі трэцяга свету для стварэння больш паспяховага кіравання мігрантамі. 13 ліпеня 2016 года Еўрапейская камісія прадставіла прапановы па завяршэнні рэформы СЕАС. Рэформа была накіравана на стварэнне справядлівай палітыкі датычна асоб, якія шукаюць прытулку, і ў той жа час прадугледжвала стварэнне новай сістэмы, якая была б простай і скарочанай. Урэшце, у прапанове аб рэформе была зроблена спроба стварыць сістэму, якая магла б справіцца з нармальнымі і неспрыяльнымі часамі міграцыйнага ціску. План рэформы Еўрапейскай камісіі прадугледжваў наступнае: * Замяніць дырэктыву аб працэдурах прадастаўлення прытулку рэгламентам, накіраваным на стварэнне справядлівай і эфектыўнай агульнай працэдуры ЕС: 1. Спрашчэнне, удакладненне і скарачэнне працэдур прадастаўлення прытулку. 2. Забяспечыць агульныя гарантыі для асоб, якія шукаюць прытулку. 3. Забяспечыць больш строгія правілы барацьбы са злоўжываннямі. 4. Гарманізаваць правілы, якія тычацца бяспечных краін. * Замяніць існуючую кваліфікацыйную дырэктыву новым рэгламентам, накіраваных на ўніфікацыю стандартаў абароны правоў і: 1. Стварыць вялікую канвергенцыю паказчыкаў распазнання і формаў абароны. 2. Укараніць больш жорсткія правілы для санкцыянавання другасных перасоўванняў. 3. Забяспечыць абарону толькі да тых часоў, пакуль гэта неабходна. 4. Узмацніць інтэграцыйныя стымулы. * Рэфармаваць дырэктыву аб умовах прыёму, якая дазволіла б усталяваць агульныя стандарты прыёму просьбітаў прытулку: 1. Адміністраванне стандартаў і паказчыкаў умоў прыёму, распрацаваных Еўрапейскім бюро падтрымкі прытулку, а таксама абнаўленне планаў дзеянняў у надзвычайных сітуацыях. 2. Забяспечыць, каб асобы, якія шукаюць прытулку, заставаліся даступнымі і не збеглі. 3. Удакладніць, што ўмовы прыёму будуць прадастаўляцца толькі адказнай дзяржавай-членам. 4. Прадастаўленне больш ранняга доступу на рынак працы. 5. Рэалізацыя агульных ўзмоцненых гарантый. Бяспечная мяжа -------------- ### Аперацыі на Міжземным моры У выніку караблекрушэння мігрантаў на Лампедузе ў 2013 годзе загінула «больш за 360 чалавек», і італьянскі ўрад стварыў аперацыю Mare Nostrum — буйнамаштабную ваенна-марскую аперацыю, якая ўключала пошук і выратаванне мігрантаў, дастаўленых на борт марскога дэсантнага карабля. Італьянскі ўрад спыніў гэтую аперацыю ў 2014 годзе на фоне рэзкага росту колькасці марскіх прыбыццяў у Італію з Лівіі, спаслаўшыся на тое, што выдаткі былі занадта вялікія для адной дзяржавы ЕС, каб справіцца з імі ў адзіночку; Фронтэкс узяў на сябе асноўную адказнасць за пошукава-выратавальныя аперацыі пад назвай Аперацыя «Трытон». Італьянскі ўрад запытаў дадатковыя сродкі ў ЕС для працягу гэтай аперацыі, але дзяржавы-члены не прапанавалі запытанай падтрымкі. Урад Вялікабрытаніі спаслаўся на асцярогі, што гэтая аперацыя дзейнічае як «ненаўмысны фактар прыцягнення, падахвочваючы большую колькасць мігрантаў спрабаваць здзейсніць небяспечны марскі пераход і тым самым прыводзячы да больш трагічных і непатрэбных смерцяў». Аперацыя складалася з двух самалётаў назірання і трох караблёў, з сямю групамі супрацоўнікаў, якія збіралі разведданыя і праводзілі праверку / ідэнтыфікацыю. Яе штомесячны бюджэт ацэньваўся ў 2,9 мільёна еўра. У першай палове 2015 года Грэцыя абагнала Італію па колькасці прыбылых і стала адпраўной кропкай патоку бежанцаў і мігрантаў, якія перамяшчаюцца праз Балканскія краіны ў краіны Паўночнай Еўропы, галоўным чынам Германію і Швецыю летам 2015 года. У The Guardian і Reuters адзначылі, што падваенне маштабаў аперацыі «Трытон» усё роўна пакінула б місіі менш рэсурсаў, чым у аперацыі «Марэ Нострум», бюджэт якой быў у тры разы большым, у чатыры разы больш самалётаў і больш шырокі мандат на правядзенне пошукава-выратавальных аперацый на Міжземным моры. 23 красавіка 2015 года адбыўся пяцігадзінны надзвычайны саміт, на якім кіраўнікі дзяржаў ЕЗ дамовіліся патроіць бюджэт аперацыі «Трытон» да 120 мільёнаў еўраў на 2015—2016 гады. Лідары ЕЗ сцвярджалі, што гэта дазволіць стварыць тыя ж аператыўныя магчымасці, што і аперацыя «Марэ Нострум» у 2013—2014 гадах. У рамках гэтага пагаднення Злучанае Каралеўства пагадзілася накіраваць для ўдзелу ў аперацыі карабель HMS Bulwark, два ваенна-марскіх патрульных катэры і тры верталёты. 5 траўня 2015 года міністр абароны Ірландыі Сайман Ковені абвясціў, што LÉ Eithne будзе ўдзельнічаць у рэагаванні на крызіс. Amnesty International неадкладна раскрытыкавала адказ ЕС як «аперацыю па выратаванні асобы, а не жыцця» і заявіла, што «няздольнасць пашырыць аператыўную зону Трытона фатальна падарве сённяшнія абавязацельствы». 18 мая 2015 года Еўрапейскі Саюз пачаў новую аперацыю, якая базуецца ў Рыме, пад назвай EU Navfor Med, пад камандаваннем італьянскага адмірала Энрыка Крэдэндзіна, каб зрабіць сістэматычныя намаганні па выяўленні, захопе і ўтылізацыі суднаў, якія выкарыстоўваюцца кантрабандыстамі-мігрантамі. Першая фаза аперацыі пачалася 22 чэрвеня 2015 года і ўключала марское назіранне за выяўленнем лодак кантрабандыстаў і маніторынг схем кантрабанды з Лівіі ў Італію і Мальту. Другая фаза, якая атрымала назву «аперацыя Сафія», пачалася ў кастрычніку і была накіравана на тое, каб перашкодзіць кантрабандыстам здзяйсняць паездкі праз высадку, догляд, захоп і пераадрасацыю суднаў з мігрантамі ў міжнародных водах. У аперацыі ўдзельнічалі шэсць ваенных караблёў ЕС. Станам на красавік 2016 года гэтая аперацыя выратавала больш за 13 000 мігрантаў у моры і арыштавала 68 меркаваных кантрабандыстаў. ЕС імкнуўся пашырыць сферу дзейнасці ЕС Navfor Med, з тым каб трэці этап аперацыі уключаў патруляванне ў лівійскіх водах з мэтай захопу і знішчэння суднаў, якія выкарыстоўваюцца кантрабандыстамі. Былі прапанаваны наземныя аперацыі ў Лівіі па знішчэнні суднаў, якія выкарыстоўваюцца кантрабандыстамі, але каментатары адзначаюць, што для такой аперацыі спатрэбіцца дазвол ААН або Лівіі. ### Палітыка міграцыі Праграма Тампэрэ, пачатая ў 1999 годзе, вызначае палітыку ЕС у галіне міграцыі і ўяўляе сабой пэўную адкрытасць адносна свабоды, бяспекі і справядлівасці. У ёй асноўная ўвага надаецца двум пытанням: развіццю агульнай сістэмы прадастаўлення прытулку і ўзмацненню вонкавага памежнага кантролю. Экстэрналізацыя межаў з Турцыяй — па сутнасці, перадача памежнага кантролю і кіравання замежным дзяржавам, якія знаходзяцца ў непасрэднай блізкасці ад краін ЕС. Рашэнне ЕС аб экстэрналізацыі сваіх межаў аказвае значны ціск на краіны, якія не ўваходзяць у ЕС, каб яны супрацоўнічалі з палітычнымі сіламі ЕС. Рамачная праграма міграцыйнага партнёрства, уведзеная ў 2016 годзе, прадугледжвае больш шырокае перасяленне мігрантаў і альтэрнатыўныя легальныя шляхі міграцыі. Яе мэты адпавядаюць намаганням ЕС на працягу ўсяго крызісу бежанцаў па пераносе адказнасці і юрыдычных абавязацельстваў з дзяржаў-членаў ЕС на краіны транзіту і паходжання. Накіроўваючы патокі мігрантаў у трэція краіны, палітыка ускладае адказнасць на краіны трэцяга свету. Дзяржавы, якія выклікаюць прыхільнасць недастатковымі рэсурсамі, юрыдычна ўпаўнаважаны забяспечваць абарону правоў мігрантаў, уключаючы права на прытулак. Дзяржавы прызначэння ў рамках стратэгій экстэрналізацыі межаў нясуць адказнасць за парушэнне правоў за межамі сваёй уласнай тэрыторыі. Асноўныя правы мігрантаў могуць быць ушчэмлены пры экстэрналізацыі межаў; напрыклад, за дзецьмі-мігрантам прызнаецца асаблівы статус у адпаведнасці з міжнародным правам, хоць яны ўразлівыя для гандлю людзьмі і іншых злачынстваў падчас транзіту. ### Афрыканскае Пагадненне: Надзвычайны Мэтавы Фонд Саміт у Валеце па міграцыі паміж еўрапейскімі і афрыканскімі лідарамі адбыўся 11 і 12 лістапада 2015 года для абмеркавання міграцыйнага крызісу. Па выніках саміту ЕС стварыў надзвычайны Мэтавы фонд для садзейнічання развіццю ў Афрыцы ў абмен на дапамогу афрыканскіх краін у пераадоленні крызісу. ### Ангела Меркель Падчас дыпламатычных спрэчак з венгерскім урадам Меркель публічна паабяцала, што Германія прапануе бежанцам часовае пражыванне. У спалучэнні з тэлевізійнымі кадрамі радасных прывітанняў немцаў, якія вітаюць бежанцаў і мігрантаў, якія прыбываюць у Мюнхен, вялікая колькасць мігрантаў была заахвочана пераехаць з Турцыі па заходнебалканскім маршруце. 25 жніўня 2015 года The Guardian паведаміла, што «Федэральнае агенцтва Германіі па міграцыі і ўцекачах апублікавала, што Дублінская працэдура для сірыйскіх грамадзян на дадзены момант фактычна больш не выконваецца». Падчас прэс-канферэнцыі міністр унутраных спраў Германіі Томас дэ Мэзьер пацвердзіў, што прыпыненне дзеяння Дублінскага пагаднення з’яўляецца «не юрыдычна абавязковым актам», а хутчэй «кіруючым прынцыпам для практыкі кіравання». Каля 24 жніўня 2015 года Меркель вырашыла далей не прытрымлівацца правілу Дублінскага рэгламенту, паводле якога мігранты «могуць падаць заяву аб прадастаўленні прытулку толькі ў першай дзяржаве-члене ЕС, у якую яны заязджаюць»; рэгламент фактычна абвяшчае, што мігрант павінен падаць заяву аб прадастаўленні прытулку ў першай краіне ЕС, дзе ён быў афіцыйна зарэгістраваны. Германія загадала сваім афіцэрам апрацоўваць хадайніцтвы аб прадастаўленні прытулку ад сірыйцаў, калі яны прыбылі праз іншыя краіны ЕС. 4 верасня 2015 года, Меркель вырашыла, што Германія прыме тысячы бежанцаў, якія затрымаліся ў Венгрыі і адпраўленых да аўстрыйскай мяжы ў цяжкіх умовах венгерскім прэм’ер-міністрам Орбанам. Гэтай пастановай яна, як паведамляецца, імкнулася прадухіліць беспарадкі на межах Германіі. Дзесяткі тысяч бежанцаў адправіліся з Венгрыі праз Вену ў Германію на працягу некалькіх дзён пасля 4 верасня 2015 года. Аналітык Уіл Хатан для брытанскай газеты The Guardian высока ацаніў пастанову Меркель у міграцыйнай палітыцы 30 жніўня 2015 года: «гуманная пазіцыя Ангелы Меркель датычна міграцыі — гэта ўрок для ўсіх нас… Еўропа павінна згуртавацца на яе баку… яна хоча захаваць Германію і Еўропу адкрытымі, каб вітаць законных просьбітаў прытулку ў агульнай гуманнасці, робячы ўсё магчымае, каб спыніць злоўжыванні і захаваць рух у кіраваных прапорцыях. Што патрабуе агульнаеўрапейскага адказу(…)». ### Пагадненне з Турцыяй: размяшчэнне мігрантаў у бяспечнай краіне ЕС прапанаваў турэцкаму ўраду план, згодна з якім Турцыя будзе прымаць назад кожнага бежанца, які незаконна заехаў у Грэцыю (і тым самым у ЕС); наўзамен ЕС прыме аднаго чалавека, зарэгістраванага ў Турцыі як сірыйскага бежанца, на кожнага сірыйца, вернутага з Грэцыі. 12 краін ЕС маюць нацыянальныя спісы бяспечных краін паходжання. Еўрапейская камісія прапанавала адзін агульны спіс ЕС, пазначаны як «бяспечны» для ўсіх краін-кандыдатаў у ЕС (Албанія, Паўночная Македонія, Чарнагорыя, Сербія і Турцыя), плюс патэнцыйныя кандыдаты ў ЕС Боснія і Герцагавіна і Косава. Гэты спіс дазволіць паскорыць вяртанне ў гэтыя краіны, нават нягледзячы на тое, што хадайніцтвы аб прадастаўленні прытулку ад грамадзян гэтых краін будуць па-ранейшым разглядацца ў індывідуальным парадку, у кожным канкрэтным выпадку. Міжнароднае права, выпрацаванае ў ходзе Жэнеўскай канвенцыі, абвяшчае, што краіна лічыцца «бяспечнай», калі ў краіне дэмакратычная сістэма і, як правіла, няма пераследаў, катаванняў, пагрозы гвалту і ўзброенага канфлікту. У лістападзе прэзідэнт Турцыі Рэджэп Таіп Эрдаган, як паведамляецца, прыгразіў адправіць мільёны бежанцаў з Турцыю ў краіны-члены ЕС, калі яе пакінуць несці гэты цяжар у адзіночку. 12 лістапада 2015 года, у канцы саміту ў Валеце на Мальце, афіцыйныя асобы ЕС абвясцілі аб пагадненні прапанаваць Турцыі 3 мільярды еўра на працягу двух гадоў для кіравання больш чым 2 мільёнамі бежанцаў з Сірыі, якія шукалі там прытулку, у абмен на абмежаванне міграцыі праз Турцыю ў ЕС. Фонд у памеры 3 мільярдаў еўра для Турцыі быў ухвалены ЕС у лютым 2016 года. У студзені 2016 года Нідэрланды прапанавалі ЕС прыняць 250 000 бежанцаў у год з Турцыі ў абмен на закрыццё Турцыяй Эгейскага марскога шляху ў Грэцыю, але ад гэтыга Турцыя адмовілася. 7 сакавіка 2016 года ЕС сустрэўся з Турцыяй на чарговым саміце ў Брусэлі, каб абмеркаваць далейшыя рашэнні крызісу. Першапачаткова планавалася абвясціць заходнебалканскі маршрут закрытым, але ён быў сустрэты крытыкай з боку Меркель. Турцыя адказала на гэтую прапанову, запатрабаваўшы яшчэ 3 мільярды еўра, каб аказаць дапамогу 2,7 мільёнам бежанцаў у Турцыі. Акрамя таго, турэцкі ўрад папрасіў дазволіць сваім грамадзянам свабодна прыязджаць у Шэнгенскую зону з канца чэрвеня 2016 года, а таксама паскорыць перамовы аб магчымым уступленні Турцыі ў Еўрапейскі Саюз. План адпраўкі мігрантаў назад у Турцыю быў падвергнуты крытыцы 8 сакавіка 2016 года арганізацыяй Аб’яднаных Нацый, якая папярэдзіла, што адпраўка мігрантаў назад у Турцыю ў абмен на фінансавыя і палітычныя ўзнагароды можа быць незаконнай. 20 сакавіка 2016 года было заключана пагадненне паміж Еўрапейскім Саюзам і Турцыяй, закліканае перашкодзіць мігрантам здзяйсняць небяспечнае марское падарожжа з Турцыі ў Грэцыю. Паводле яго ўмоў, мігранты, якія прыбываюць у Грэцыю, будуць адпраўленыя назад у Турцыю, калі яны не пададуць прашэнне аб прадастаўленні прытулку або іх прашэнне будзе адхілена, у той час як ЕС накіруе ў Грэцыю каля 2300 экспертаў, уключаючы супрацоўнікаў Службы бяспекі і міграцыі і перакладчыкаў, каб дапамагчы ажыццявіць гэтую здзелку. Было таксама вырашана, што любыя нелегальныя мігранты, якія заехалі ў Грэцыю з Турцыі пасля 20 сакавіка 2016 года, будуць адпраўленыя назад у Турцыю на аснове індывідуальнай ацэнкі кожнага канкрэтнага выпадку. Любы сірыец, які вярнуўся ў Турцыю, будзе заменены сірыйцам, пераселеным з Турцыі ў ЕС; пераважна гэта будуць асобы, якія ў мінулым не спрабавалі незаконна ўехаць у ЕС. Дазволеныя мігранты не будуць перавышаць максімум 72 000 чалавек. Турэцкія грамадзяне будуць мець доступ у Шэнгенскую зону без пашпартоў да чэрвеня 2016 года. Перамовы аб уступленні Турцыі ў ЕС пачаліся ў ліпені 2016 года, і Турцыі павінна была быць аказана дапамога ў памеры 3,3 мільярда долараў. Перамовы былі прыпынены ў лістападзе 2016 года пасля спробы дзяржаўнага перавароту ў Турцыі ў 2016 годзе. Калі Еўрапейскі парламент прагаласаваў за прыпыненне перамоваў аб сяброўстве ў ЕС з Турцыяй у лістападзе 2016 года, Эрдаган заявіў: «калі вы пойдзеце далей, гэтыя памежныя вароты будуць адчынены. Гэтыя пагрозы не закрануць ні мяне, ні маіх людзей». Мігранты з Грэцыі ў Турцыю павінны былі прайсці медыцынскае абследаванне, зарэгістравацца, здаць адбіткі пальцаў і адправіцца на аўтобусе ў цэнтры «прыёму і вывазу». Да таго, як іх дэпартавалі на радзіму. Дырэктар УВКБ ААН Вінцэнт Качэтэль заявіў у жніўні 2016 года, што некаторыя часткі ўгоды ўжо былі прыпынены праз адсутнасць турэцкай паліцыі ў грэчаскіх цэнтрах утрымання пад вартай для нагляду за дэпартацыямі пасля перавароту. УВКБ заявіла, што яно не з’яўляецца бокам пагаднення паміж ЕС і Турцыяй і не будзе ўдзельнічаць у вяртанні або затрыманні. Як і УВКБ ААН, чатыры агенцтва па аказанні дапамогі («Урачы без межаў», Міжнародны камітэт выратавання, Нарвежскі савет па справах бежанцаў і арганізацыя «Ратуйце дзяцей») заявілі, што не будуць дапамагаць у ажыццяўленні пагаднення паміж ЕС і Турцыяй, бо ўсеагульная высылка бежанцаў супярэчыць міжнароднаму праву. Amnesty International заявіла, што пагадненне паміж ЕЗ і Турцыяй было «вар’яцтвам», а 18 сакавіка 2016 года — «цёмным днём для Канвенцыі аб уцекачах, Еўропы і чалавецтва». Прэм’ер-міністр Турцыі Ахмет Давутаглу заявіў, што ў Турцыі і ЕС адны і тыя ж выклікі, адна і тая ж будучыню і адзін і той ж лёс. Дональд Туск заявіў, што мігранты ў Грэцыі не будуць адпраўлены назад у небяспечныя раёны. 17 сакавіка 2017 года міністр унутраных спраў Турцыі Сулейман Сойлу прыгразіў штомесяц адпраўляць у Еўрапейскі Саюз 15 000 уцекачоў, а міністр замежных спраў Турцыі Меўлют Чавушаглу таксама прыгразіў скасаваць гэтую ўгоду. 9 кастрычніка 2019 года пачаўся Турэцкі наступ на паўночны ўсход Сірыі. За першыя паўтары тыдні было перамешчана 130 000 чалавек. 10 кастрычніка паведамлялася, што прэзідэнт Эрдаган прыгразіў адправіць «мільёны» сірыйскіх уцекачоў у Еўропу ў адказ на крытыку ягонага вайсковага наступу на кантраляваную курдамі поўнач Сірыі. 27 лютага 2020 года высокапастаўлены турэцкі чыноўнік заявіў, што турэцкая паліцыя, берагавая ахова і памежнікі атрымалі загад больш не спыняць сухапутныя і марскія пераправы ўцекачоў у Еўропу. ### Змены ў Шэнгенскім і Дублінскім пагадненні У Шэнгенскім пагадненні ад 14 чэрвеня 1985 года 26 еўрапейскіх краін (22 з 28 дзяржаў-членаў Еўрапейскага Саюза плюс чатыры дзяржавы-члена Еўрапейскай асацыяцыі свабоднага гандлю) аб’ядналіся, каб сфармаваць зону, дзе памежны кантроль будзе абмежаваны і ўжываецца на знешніх шэнгенскіх межах і краінах з вонкавымі межамі. Краіны могуць аднавіць унутраны памежны кантроль максімум на два месяцы па меркаваннях «дзяржаўнай палітыкі ці нацыянальнай бяспекі». Дублінскі рэгламент вызначае дзяржаву-член ЕС, адказную за разгляд хадайніцтва аб прадастаўленні прытулку і прадухіленне таго, каб просьбіты прытулку ў ЕС «куплялі прытулак» — калі заяўнікі накіроўваюць свае заявы аб прадастаўленні прытулку ў многія дзяржавы-члены ЕС, каб атрымаць лепшую «здзелку», а не проста «краіны бяспекі» — або «арбіту прытулку» — дзе ні адна дзяржава-член не бярэ на сябе адказнасць за просьбіта прытулку. Па змаўчанні (пры адсутнасці сямейных або гуманітарных прычын) адказнасць нясе першая дзяржава-член, у якое заехаў просьбіт прытулку і ў якой у яго былі зняты адбіткі пальцаў. Калі просьбіт прытулку пасля пераязджае ў іншую дзяржава-член, ён можа быць пераведзены назад у тую дзяржава-член, у якую ён першую заехаў. Гэтае правіла прымусіла многіх крытыкаваць Дублінскі рэгламент за тое, што ён ускладае занадта вялікую адказнасць за просьбітаў прытулку на дзяржавы-члены на знешніх межах ЕС (напрыклад, Італію, Грэцыю, Харватыю і Венгрыю), замест таго каб распрацаваць сістэму размеркавання цяжару паміж дзяржавамі ЕС. У чэрвені 2016 года Камісія Еўрапейскага парламента і Савета звярнулася да «прыроджаных слабасцяў» агульнаеўрапейскай сістэмы прадастаўлення прытулку і прапанавала рэформы Дублінскага рэгламенту. Паводле першапачатковага Дублінскага пагаднення, адказнасць была сканцэнтравана на памежных дзяржавах, якія атрымалі вялікі прыток просьбітаў прытулку. У ходзе брыфінгу, праведзенага Еўрапейскім парламентам, было растлумачана, што Дублінскае пагадненне было распрацавана толькі для размеркавання адказнасці, а не для эфектыўнага размеркавання адказнасці. Рэформы будуць накіраваны на стварэнне сістэмы размеркавання цяжару з дапамогай некалькіх механізмаў. Гэта прапанова прадугледжвала ўвядзенне «цэнтралізаванай аўтаматызаванай сістэмы» для рэгістрацыі колькасці хадайніцтваў аб прадастаўленні прытулку па ўсім ЕС з «нацыянальнымі інтэрфейсамі» ўнутры кожнай з дзяржаў-членаў. Ён таксама будзе ўяўляць сабой «эталонны ключ», заснаваны на ВУП і колькасці насельніцтва дзяржавы-члена, каб вызначыць яе абсарбцыйныя здольнасць. Калі паглынальная здольнасць у дзяржаве-члене перавышана на 150 % яе базавай долі, «механізм справядлівасці» размяркоўвае залішнюю колькасць просьбітаў прытулку паміж менш перагружанымі дзяржавамі-членамі. Калі дзяржава-член вырашыць не прымаць просьбітаў прытулку, замест гэтага яна ўнясе 250 000 еўраў за кожную заяўку як «салідарны ўнёсак». Гэтыя рэформы абмяркоўваліся ў Еўрапейскім парламенце з моманту іх прапановы ў 2016 годзе і былі ўключаны ў парадак дня нарады па тэме «трэцяя рэформа агульнаеўрапейскай сістэмы прадастаўлення прытулку — уверх па выкліку» ў 2017 годзе. Як большасць просьбітаў прытулку спрабуюць дабрацца да Германіі ці Швецыі праз іншыя дзяржавы-члены ЕС, многія з якіх ўтвараюць Шэнгенскую зону без межаў, дзе ўнутраны памежны кантроль адменены, забеспячэнне захавання Дублінскага рэгламенту стала ўсё больш цяжкім у канцы лета 2015 года, калі некаторыя краіны дазволілі просьбітам прытулку транзіт праз сваю тэрыторыю, адмовіўшыся ад права на іх вяртанне або аднавіўшы памежны кантроль у межах Шэнгенскай зоны, каб прадухіліць іх ўезд. У ліпені 2017 года Еўрапейскі суд пакінуў у сіле Дублінскае пагадненне, нягледзячы на высокі прыток мігрантаў у 2015 годзе, і падаў дзяржавам-сябрам ЕС права дэпартаваць мігрантаў у першую краіну ўезду ў ЕС. Краіны рэагавалі па-розным: * Венгрыя была перагружана хадайніцтвамі аб прадастаўленні прытулку, і 23 чэрвеня 2015 года яна спыніла прыём вернутых заяўнікаў, якія перасеклі мяжы ў іншыя краіны ЕС і былі затрыманыя там. Пазней у тым жа годзе мігранты на поўдні Венгрыі пачалі галадоўку ў знак пратэсту супраць закрыцця зялёнай мяжы з Сербіяй. Венгерская паліцыя ўжыла слёзатачывы газ і вадамёт супраць пратэстоўцаў пасля таго, як яны закідалі паліцыю камянямі. * 24 жніўня 2015 года ў адпаведнасці з артыкулам 17 Дублінскага рэгламенту III Германія прыпыніла агульную працэдуру ў дачыненні сірыйскіх бежанцаў і непасрэдна сама разглядала іх хадайніцтвы аб прадастаўленні прытулку. Змена палітыкі прадастаўлення прытулку ў Германіі заахвоціла вялікую колькасць мігрантаў пераехаць у Германію, асабліва пасля таго, як Меркель заявіла, што «няма ніякіх юрыдычных абмежаванняў для ліку бежанцаў». Тым часам Аўстрыя дазволіла бесперашкодны праезд мігрантаў з Венгрыі ў Германію праз сваю ўласную тэрыторыю. Затым Германія ўстанавіла часовы памежны кантроль уздоўж сваёй мяжы з Аўстрыяй, каб «абмежаваць бягучы прыток» і «вярнуцца да спарадкаваных працэдур, калі людзі заязджаюць у краіну», згодна з дэ Мезьер. * Чэшская Рэспубліка адрэагавала павелічэннем сваёй паліцэйскай прысутнасці ўздоўж сваёй мяжы з Аўстрыяй у чаканні масы мігрантаў у Аўстрыі, якія спрабуюць дабрацца да Германіі праз Чэшскую Рэспубліку. Чэшская паліцыя праводзіла выбарачныя ператрусы транспартных сродкаў і цягнікоў на чэшскай тэрыторыі і патрулявала зялёную мяжу на аўтамабілях і верталётах. Некаторыя чэшскія паліцыянты былі размешчаны ў Аўстрыі для таго, каб загадзя папярэджваць аб набліжэнні вялікай колькасці мігрантаў да аўстрыйска-чэшскай мяжы. * 9 і 10 верасня Данія закрыла чыгуначныя лініі з Германіяй пасля таго, як сотні мігрантаў адмовіліся рэгістравацца ў краіне як просьбіты прытулку і настаялі на працягу свайго падарожжа ў Швецыю. * 2 верасня 2015 года Чэшская Рэспубліка парушыла Дублінскае пагадненне і прапанавала сірыйскім уцекачам магчымасць прайсці працэдуру разгляду іх заяў у Чэшскай Рэспубліцы або працягнуць сваё падарожжа ў іншыя месцы. Імігранты іншых нацыянальнасцяў звычайна падвяргаюцца затрыманню і вяртанню ў адпаведнасці з Дублінскім рэгламентам, калі яны спрабуюць патрапіць у Германію праз Чэшскую Рэспубліку. 7 верасня Аўстрыя пачала паступова адмяняць спецыяльныя меры, якія дазволілі дзясяткам тысяч мігрантаў перасякаць яе тэрыторыю, і аднавіла трыманне Дублінскага пагаднення. 14 верасня Аўстрыя ўстанавіла памежны кантроль на сваёй мяжы з Венгрыяй і накіравала туды паліцэйскіх і войскі. Венгрыя таксама разгарнула армейскі персанал ўздоўж сваёй мяжы з Сербіяй і абвясціла, што тыя, хто незаконна заедзе ў Венгрыю, будуць арыштаваныя і ім пагражае турэмнае зняволенне. Пасля таго як аўстрыйскі канцлер Вернер Файман зрабіў заўвагу, параўнаўшы зварот Венгрыі з бежанцамі з нацысцкай Палітыкай, Венгрыя пачала перавозіць бежанцаў аўтобусамі непасрэдна да мяжы з Аўстрыяй, там іх выгружалі і спрабавалі пераправіць у Аўстрыю пешшу. Гл. таксама ----------- * Міграцыйны крызіс у Літве (2021) Зноскі ------ 1. ↑ Europe migrant crisis **(нявызн.)**. BBC News. Праверана 25 November 2015. 2. ↑ *Ruz, Camila*. The battle over the words used to describe migrants **(нявызн.)**. BBC News (28 жніўня 2015). Праверана 25 November 2015. 3. ↑ *Rachman, Gideon*. Refugees or migrants – what’s in a word? **(нявызн.)**. *Financial Times* (3 верасня 2015). Праверана 25 November 2015. 4. ↑ *Smith-Spark, Laura*. European migrant crisis: A country-by-country glance **(нявызн.)**. CNN (5 верасня 2015). Праверана 25 November 2015. 5. ↑ «Europe’s African Refugee Crisis: Is the Boat Really Full?». *Der Spiegel*. 15 April 2014. 6. ↑ UNHCR chief issues key guidelines for dealing with Europe's refugee crisis **(нявызн.)**. UNHCR.«This is a primarily refugee crisis, not only a migration phenomenon». 7. ↑ European Refugee Crisis 2015: Why So Many People Are Fleeing The Middle East And North Africa **(нявызн.)**, *International Business Times* (3 September 2015). 8. ↑ What You Need to Know About Europe's Refugee Crisis: Q&A **(нявызн.)**, *Bloomberg* (8 September 2015). 9. ↑ Migrant crisis: Migration to Europe explained in seven charts **(нявызн.)**, *BBC News* (18 February 2016). 10. ↑ UNHCR viewpoint: 'Refugee' or 'migrant' – Which is right? **(нявызн.)**. UNHCR.«The majority of people arriving this year in Italy and Greece especially have been from countries mired in war or which otherwise are considered to be 'refugee-producing' and for whom international protection is needed. However, a smaller proportion is from elsewhere, and for many of these individuals, the term 'migrant' would be correct.» 11. ↑ Europe's Migration Crisis **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Council on Foreign Relations. Архівавана з першакрыніцы 23 верасня 2015. Праверана 21 сакавіка 2016. 12. ↑ Migrant crisis: Explaining the exodus from the Balkans **(нявызн.)**. BBC News. Праверана 19 September 2015. 13. ↑ More than 1 million asylum seekers reached Europe by sea this year: UNHCR **(нявызн.)**, *Australian Broadcasting Corporation* (30 December 2015). 14. ↑ Over 1 million arrivals in Europe by sea: UNHCR **(нявызн.)**, *Business Standard* (30 December 2015). | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская |

**Манета** — скульптурная кампазіцыя ў Мінску, на Камуністычнай вуліцы, 49 каля будынка галоўнага офісу Банка Дабрабыт. Аўтар — скульптар Канстанцін Аляксандравіч Касцючэнка, архітэктары А. С. Кобрусеў і У. І. Архангельскі. Гісторыя -------- Скульптура была падаравана гораду банкам у гонар свайго дваццацігоддзя. На адкрыцці помніка 23 верасня 2020 года прысутнічалі між іншых глава Нацбанка Беларусі Павел Калаур, намеснік старшыні праўлення Нацбанка Дзмітрый Лапко і кіраўнік Банка Дабрабыт Ігар Ліхагруд. Апісанне -------- Скульптура змяшчае фрагменты грашовых знакаў, якія былі ў звароце на тэрыторыі Беларусі са старажытных часоў да цяперашняга часу — агулам 10 манет. Гэта арабскі дырхем IX стагоддзя, сярэбраны пенязь  (руск.) (бел. Вітаўта пачатку XV стагоддзя, манеты канца XIV стагоддзя, дукаты XVI і XIX стагоддзяў, талеры XVII і XVIII стагоддзяў. Ёсць таксама савецкія 10 капеек і сучасныя 2 рублі. Творчай ідэяй скульптара Канстанціна Касцючэнкі было аб’яднане гісторыі і сучаснасці фінансавай сістэмы Беларусі, а таксама розныя этапы яе развіцця. Скульптура выраблена з бронзы, вышыня — 3 метры, вага каля 2 тон. * * Гл. таксама ----------- * Спіс помнікаў Мінска Зноскі ------ 1. 1 2 3 Банк, которому не запрещают украшать офис национальной символикой, установил у входа памятник-монету 2. ↑ На минской улице установили монету весом в 2 тонны (руск.) Літаратура ---------- * *Манета манет* // Наша гісторыя. № 12(29) — 2020. Спасылкі -------- * УНИКАЛЬНАЯ СКУЛЬПТУРА «МОНЕТА» ПОЯВИЛАСЬ ВОЗЛЕ ОФИСА БАНКА ДАБРАБЫТ Архівавана 21 кастрычніка 2020. (руск.) * На минской улице установили монету весом в 2 тонны (руск.)

**Хустысіялісцкая партыя** (ісп.: Partido Justicialista, PJ)— перанісцкая палітычная партыя ў Аргенціне, асноўная палітычная сіла перанісцкага руху. Палітычная роля --------------- Партыю узначальваў Нестар Кіршнер, прэзідэнт Аргенціны з 2003 па 2007, да сваёй смерці 27 кастрычніка 2010. Цяперашні прэзідэнт Аргенціны Крысціна Фернандэс дэ Кіршнер, а таксама былыя прэзідэнты Карлас Менем і Эдуарда Дуальдэ былі яе членамі. Хустысіялісты з'яўляюцца, практычна ўвесь перыяд з 1989 года, найбуйнейшай партыяй у Кангрэсе. Хустысіялісты ў цяперашні час займаюць 128 з 257 членаў Палаты дэпутатаў, і 42 з 72 месцаў у Сенаце. Гэта колькасць месцаў, аднак, не адлюстроўвае раскол ўнутры партыі на прыхільнікаў дзеючага прэзідэнта і ўнутрыпартыйную апазіцыю. Гісторыя -------- Хустысіялісцкая партыя была заснавана ў 1947 годзе Хуанам і Эвітай Перон, як спадчынніца Лейбарысцкай партыі, кіраўніком якой Перон быў абраны годам раней. Абапіраючыся на палітыку падтрымкі Хуана Перона на пасадзе прэзідэнта Аргенціны, платформы партыі з самага пачатку грунтуецца на папулізме, і яе найбольш паслядоўнай базай падтрымкі гістарычна была УКП (Усеагульная канфедэрацыя працы), найбуйнейшы прафсаюз Аргенціны. Перон здзейсніў масавую нацыяналізацыю дзяржаўных паслуг, стратэгічных галін прамысловасці і крытычны экспартны сектар сельскай гаспадаркі, у той жа час былі прынятыя прагрэсіўныя законы аб працы і сацыяльныя рэформы. Гэтыя тэндэнцыі зрабілі перанізм папулярным сярод большай частцы рабочых і ніжэйшых класаў, але адштурхнулі верхні і сярэдні грамадскі клас. Цэнзура і рэпрэсіі ўзмацніліся, і пасля яго страты падтрымкі з боку ўплывовай каталіцкай царквы, у канчатковым рахунку, Перон быў скінуты ў выніку гвалтоўнага перавароту 1955 года. У 1960 годзе Перон быў сасланы ў Іспанію, а адтуль кіраваў перанісцкім рухам, які дзейнічаў нелегальна. У 1960-х гадах пераністы не маглі ўдзельнічаць у выбарах, і ўдзельнічалі ў альянсе з іншымі партыямі, заклікалі галасаваць пустымі бюлетэнямі. 20 чэрвеня 1973 года пасля 18 гадоў выгнання Перон вярнуўся ў Аргенціну. На прэзідэнцкіх выбарах 1973 года Перон атрымаў пераканаўчую перамогу. Пасля яго смерці ў 1974 годзе прэзідэнтам стала яго трэцяя жонка, якая была абраная разам з ім віцэ-прэзідэнтам. Хваля палітычнага гвалту ў гэты перыяд прывяла да новага перавароту ў сакавіку 1976 года. У першыя дэмакратычныя выбары пасля заканчэння дыктатуры ў 1983 годзе, партыя саступіла Радыкальнаму грамадзянскаму саюзу. Праз шэсць гадоў, яна вярнуўся да ўлады з выбраннем прэзідэнтам Карласа Менема. У перыяд яго праўлення партыя прытрымлівалася неаліберальнай правай палітыцы. Партыя пацярпела паразу на выбарах у 1999 годзе, але аднавіла палітычную вагу пасля парламенцкіх выбараў 2001, і ў канчатковым рахунку ўплывала на выбар часовага прэзідэнта пасля эканамічнага краху ў снежні 2001 года. Сябар партыі Эдуарда Дуальдэ, абраны Кангрэсам, кіраваў на працягу 2002 і часткова 2003 года. Падчас выбараў 2003 года партыя раскалолася на тры фракцыі (левацэнтрысцкую, правацэнтрысцкую і цэнтрысцкую), кожная з якіх вылучыла свайго кандыдата ў прэзідэнты. Былы прэзідэнт Нестар Кіршнер прапанаваў ўступленне партыі ў Сацыялістычны інтэрнацыянал ў лютым 2008 года. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Блажэвіч. **Іосіф Францавіч Блажэвіч** (13 верасня 1891 — 8 мая 1939) — расійскі афіцэр, герой грамадзянскай вайны, савецкі военачальнік, камдзіў (20.11.1935), адзін з кіраўнікоў СПА. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў верасні 1891 ў вёсцы Навасёлкі Наватрокскага павета Віленскай губерні ў сялянскай сям’і. Беларус. Скончыў рамеснае вучылішча, Віленскае ваеннае вучылішча (падпаручнікам 6 жніўня 1913). Затым служыў малодшым афіцэрам у 70-м Ражскім пяхотным палку. Удзельнік Першай сусветнай вайны. Камандаваў ротай, батальёнам, кіраваў падрыхтоўчымі курсамі 5-й арміі Паўночнага фронту. У баях быў тройчы паранены. Узнагароджаны некалькімі баявымі ордэнамі і Георгіеўскай зброяй (УП ад 2.11.1916). У кастрычніку 1917 года быў накіраваны на вучобу ў Акадэмію Генеральнага штаба. У пачатку 1918 года абраны камандзірам батальёна 70-га пяхотнага палка 18-й пяхотнай дывізіі. Апошні чын у старой арміі — падпалкоўнік. У Чырвонай Арміі з ліпеня 1918 года Удзельнік Грамадзянскай вайны, у гады якой займаў пасады: памочнік камандзіра і камандзір 4-га палка 6-й Маскоўскай пяхотнай дывізіі (жнівень — кастрычнік 1918 г.), начальнік аператыўнага аддзела Правабярэжнай групы войскаў 5-й арміі (кастрычнік — лістапад 1918 г.), камандзір 1-га Волжскага стралковага палка (з лістапада 1918 г.), камандзір 1-й асобнай Сімбірскай брыгады і 3-й брыгады 27-й стралковай дывізіі (студзень — лістапад 1919 г.), часовы выканаўца абавязкаў начальніка 26-й стралковай дывізіі, начальнік 27-й (лістапад — снежань 1919 г.), 59-й (люты-ліпень 1920 г.) і 3-й Туркестанскай (ліпень — лістапад 1920 г.) стралковых дывізій. Пасля Грамадзянскай вайны займаў буйныя пасады ў войсках і цэнтральным апараце наркамата абароны. Са снежня 1920 г. па студзені 1921 камандаваў войскамі 1-й арміі Туркестанскага фронту. У 1921—1922 гг. начальнік 1-й Туркестанскай стралковай дывізіі, камандуючы 1-й арміяй Туркестанскага фронту, слухач Вышэйшых акадэмічных курсаў пры Ваеннай акадэміі РСЧА. З верасня 1922 г. — камандзір 16-га стралковага корпуса. > > «Дасведчаны баявы камандзір. Не баіцца задач, што ўскладаюцца на яго. Палітычна зрадніўся з Чырвонай Арміяй, з’яўляючыся адным з яе герояў». — М. М. Тухачэўскі ў атэстацыі на І. Ф. Блажэвіча ў 1924 годзе. > > У 1925 кандыдат у ЦВК БССР. Са снежня 1926 інспектар па стралкова-тактычнай справе Вучэбна-страявога кіравання ГУРСЧА. Затым быў прызначаны інспектарам Супрацьпаветранай абароны РСЧА. З мая 1930 г. — першы начальнік 6-га ўпраўлення Штабу РСЧА (ён жа інспектар СПА РСЧА). З восені 1931 г. — начальнік інспекцыі СПА 6-га ўпраўлення Штабу РСЧА. З лета 1932 г — інспектар Упраўлення СПА РСЧА. З кастрычніка 1933 г. — намеснік начальніка Упраўлення СПА РСЧА. Кандыдат у члены ВКП(б) з 1930 г. Член ВЦВК. Камдзіў (Загад наркама абароны СССР па асабоваму складу № 2395 ад 20 лістапада 1935 года). Блажэвіч унёс вялікі ўклад у стварэнне ў цэнтральным апараце РСЧА Упраўлення, які ведае пытаннямі супрацьпаветранай абаронай. У жніўні 1935 года ім быў прадстаўлены даклад наркаму абароны СССР аб непадрыхтаванасці мясцовай абароны шэрагу пунктаў і аб’ектаў краіны. У кастрычніку-лістападзе 1936 г. ён арганізуе праверкі стану супрацьпаветранай абароны гарадоў Ленінграда, Мінска, Кіева, Баку. У 1937 годзе ўдзельнічае ў выпрацоўцы мерапрыемстваў па ўмацаванні СПА краіны згодна з прынятай у ЦК ВКП(б) і СНК СССР праграмы на 1938—1941 гг. У фарміраванні першага корпуса СПА для абароны сталіцы, Ленінграда, Баку, дывізіі СПА для абароны Кіева. За ліквідацыю белаказачых банд атамана Аненкава ў раёне Сергіёпаль, Копаль і за баі пры вызваленні Омска быў узнагароджаны двума ордэнамі Чырвонага Сцяга *[Начдзіў 59 стралковай, Заг. РВСР № 260: 1920 г. і камкора 16. Заг. РВСР № 177: 1924 г. (другаснае ўзнагароджанне)]*. Арыштаваны 18 лютага 1938 г. Ваеннай калегіяй Вярхоўнага Суда СССР 16 сакавіка 1939 па абвінавачванні ў прыналежнасці да вайсковай змовы, прысуджаны да расстрэлу. Прысуд прыведзены ў выкананне 8 мая 1939 г. Месца пахавання — Масква, Данскія могілкі. Вызначэннем ВКВС ад 29 жніўня 1956 рэабілітаваны. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Блажевич Иосиф Францевич // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 60. — 737 с. Літаратура ---------- * Г. Роговицкий, П. Селиванов. *Полководцы и военачальники. Комдив И. Ф. Блажевич.* Военно-исторический журнал № 8 за 1967 г. * Е. Н. Великанов, В. Л. Голотюк, А. Ю. Лашков, А. Е. Ужанов. (Под общ. ред. Н. Н. Швеца). *Звезды противовоздушной обороны* М. 2004. * *«Расстрельные списки. Москва, 1935—1953. Донское кладбище (Донской крематорий)». Книга памяти жертв политических репрессий*. Москва. 2005. Спасылкі -------- * Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 3. Кніга 1 / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Мн. 2004. * Зарождение и развитие противовоздушной обороны страны * Биография в Мартирологе РККА * Биография на Hronos * Репрессии в Красной армии. Комдив. * Сборник лиц, награжденных орденом Красного Знамени (РСФСР) | | | | | --- | --- | --- | | Папярэднік**Аляксандр Ігнатавіч Сядзякін** | **Начальнік Упраўлення СПА РСЧА**1937—1938 | Пераемнік**Рыгор Міхайлавіч Кобленц** |

Спробы **ўварвання манголаў у Японію** (яп.: 元寇, *гэнко:*) былі прадпрынятыя мангола-карэйска-кітайскай імперыяй унука Чынгісхана Хубілая двойчы: у 1274 і 1281 гадах. Абодва разы ў кароткія тэрміны ствараліся магутныя флоты ўварвання, другі з якіх быў самым вялікім у гісторыі чалавецтва да аперацыі «Аверлорд» Другой сусветнай вайны. Аднак армады кантынентальнай імперыі, якія не мелі аніякага досведу ў мараплаўстве, навігацыі і марскіх бітвах, а таксама недастаткова ведалі тэхналогію суднабудаўніцтва, абодва разы былі размецены як, у невялікай меры, больш манеўраным японскім флотам і абарончымі сіламі, так і, галоўным чынам, моцным ветрам. Уварванне правалілася. Па легендзе, моцныя тайфуны, якія ўзніклі падчас высадкі захопнікаў на Японскія астравы і знішчылі большасць караблёў, былі названы японскімі гісторыкамі «камікадзэ», што значыць «боскі вецер», даючы зразумець, што гэта боская дапамога японскаму народу. Першае мангольскае ўварванне ў Японію ------------------------------------- Асноўны артыкул: **Першае мангольскае ўварванне ў Японію** Пры першым нападзе, які адбыўся ў 1274 годзе, дзейнічаў мангольска-карэйскі флот з колькасцю да 23—37 тысяч чалавек. Манголы з лёгкасцю разбілі японскія атрады на астравах Цусіма і Ікі і спустошылі іх. Пасля чаго падышлі да вострава Кюсю і пачалі напад, які ўключаў абстрэл з вогнемятальных прылад. Аднак пачаўся тайфун, да таго ж загінуў галоўнакамандуючы Лю, у выніку чаго манголы вымушаны былі адступіць. Другое мангольскае ўварванне ў Японію ------------------------------------- Асноўны артыкул: **Другое мангольскае ўварванне ў Японію** Хубілай стаў рыхтавацца да новага нападу. Японцы таксама не марнавалі часу — яны будавалі ўмацаванні і рыхтаваліся да абароны. У 1281 годзе два мангольска-карэйска-кітайскіх флоту — з Карэі і з Паўднёвага Кітая — накіраваліся да вострава Кюсю. Колькасць флоту дасягала 100 000 чалавек. Першым прыбыў малалікі ўсходні флот, які японцы здолелі адбіць. Затым з поўдня прыплыў асноўны флот, але паўтарылася гісторыя з тайфунам, які знішчыў большую частку флоту заваёўнікаў. Наступствы ---------- Мангольскія ўварванні, адзіны за стагоддзі значны знешні канфлікт, які закрануў тэрыторыю Японіі, адыграў важную ролю ў станаўленні нацыянальнай самасвядомасці японцаў. Менавіта да гэтых падзей адносіцца стварэнне сцяга Японіі, які, па легендзе, перадаў сёгунату будыйскі патрыярх Ніцірэн. У Японіі існуе меркаванне, што два паражэнні без бою спынілі манголаў. З нацыяналістычнага пункта гледжання, такім чынам багі Японіі абаранілі яе ад ворага. Тэрмін *камікадзэ*, які ўзнік у сувязі з гэтым, пазней выкарыстоўваўся ў Другой сусветнай вайне. Паводле савецкай гістарыяграфіі, не паражэнні спынілі манголаў. Хубілай планаваў трэці напад, але яму перашкодзілі праблемы ў Індакітаі і супраціўленне народаў Карэі, Паўднёвага Кітая і В’етнама. Гл. таксама ----------- * Мангольскія ўварванні ў В'етнам Зноскі ------ 1. 1 2 «История Востока» (Монголы и монгольское завоевание). РАН, 1997. 2. 1 2 Всемирная история. Энциклопедия. Том 3. (1957 год) . Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Мангольскія ўварванні ў Японію * Музей мангольскага ўварвання ў Японію Архівавана 27 верасня 2007. | ⛭Мангольскія заваяванні | | --- | | Еўропа | Волжская Булгарыя Русь Літва Польшча Германія[en] Венгрыя Балгарыя[en] Сербія[en] Ключавыя падзеі Паход Джэбэ і Субэдэя  (руск.) (бел. Калка Заходні паход  (руск.) (бел. Сіць  (руск.) (бел. Лягніца  (руск.) (бел. Шаё  (руск.) (бел. | | Каўказ | Грузія Арменія Паўночны Каўказ[en] Дагестан | | Цэнтральная Азія | Сярэдняя Азія Каракітай Харезм | | Заходняя Азія | Бліжні Усход Палесціна[en] Сірыя Анатолія Лацінская імперыя[en] Ключавыя падзеі Паход Джэбэ і Субэдэя  (руск.) (бел. Кёсе-даге  (руск.) (бел. Аламут  (руск.) (бел. Багдад  (руск.) (бел. Айн-Джалут  (руск.) (бел. | | Усходняя Азія | Заваяванні Кітай Цзінь Сі Ся Паўднёвая Сун Далі Карэя Бірма Уварванні Тыбет[en] Японія Індыя Тамерлан Сінд[en] Ява Дайв’ет і Т’ямпа | | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | LCCN: sh85069459 |

**Апостальскі сімвал веры** (лац.: Symbolum Apostolicum) — пераказ асноўных прынцыпаў хрысціянскага веравызнання. Узыходзіць да эпохі ранняга хрысціянства. Яго сённяшняя форма, што складаецца з 12 пунктаў, узнікла не раней за VI ст. Выкарыстоўваўся ў Галіі, Іспаніі і Ірландыі для настаўлення катэхуменаў. Але ж сама назва *Symbolum Apostolicum* — больш старажытная. Пад канец IV ст. Руфін Аквілейскі склаў каментар на Апостальскі сімвал веры, у якім патлумачыў яго паходжанне. Згодна з Руфінам, нейкае паданне сцвярджала, што апосталы, напоўніўшыся Святым Духам, перш чым пачаць сваю місію ў розных краінах, прыйшлі да пагаднення наконт кароткага зместу хрысціянскае веры, які мусіў стаць падмуркам іх вучэння і правілам веры для ўсіх хрысціян. Згодна з даследаваннямі па дадзеным пытанні, не выклікае сумневу, што асноўныя прынцыпы Апостальскага сімвала веры ўзыходзяць да апостальскага перыяду, але ж яго сучасная форма развілася паступова. Яго доўгая гісторыя шчыльна звязаная з развіццём абраду хрышчэння і падрыхтоўкай катэхуменаў. Ад апостальскіх часоў практыка Царквы патрабавала да хрышчэння вызнання асноўных прынцыпаў хрысціянскае веры; кандыдаты мусілі вывучыць на памяць пэўную формулу і вымавіць яе ўслых перад сходам. Ад гэтага звычаю ўзнік урачысты абрад перадачы і абвяшчэння сімвала. Вызнанне веры было неад’емнай часткай літургіі. Найбольш ранняя формула сімвала захавалася ў фрагменце з Дзеянняў апостальскіх (Дзеянні 8, 37) — Піліп хрысціў шляхотнага чалавека, пасля таго як той вызнаў сваю веру: «Веру, што Ісус Хрыстос ёсць Сын Божы». Гэты ўрывак даказвае, што сімвал пачынаўся з вызнання веры ў Ісуса Хрыста, сына Божага. З часам дадаваліся іншыя праўды веры. Ад апостальскіх часоў разам з хрысталагічнай формулай існавала і трынітарная формула для абраду хрышчэння, якая пазней стала асноўнай. Прыказанне Панскае: «навучайце ўсе народы, хрысцячы іх у імя Айца, і Сына, і Святога Духа» (Мц 28, 19) дало падставы гэтаму правілу веры. У II ст. мучанік Юстын Філосаф пісаў, што «здзяйснялася абмыванне» кандыдатаў на хрышчэнне «у імя Бога Айца і Пана сусвету, і нашага Збаўцы Ісуса Хрыста, І Святога Духа» (Apologia 1, 61). «*Epistula Apostolorum*» (Пасланне апосталаў), напісанае прыкладна ў той самы час, павялічыла колькасць раздзелаў гэтага вызнання веры да пяці (замест трох). Сімвал веры, што змяшчаецца ў ім, не толькі кажа пра веру ў Айца Усемагутнага, Ісуса Хрыста, нашага Збаўцу, і Духа Святога, Суцяшальніка, але і дадае: «… і ў Святы Касцёл і адпушчэнне грахоў». Вызнанне Боскае прыроды Хрыста, адпачатку самастойнае, увайшло ў трынітарны сімвал веры. У выніку атрымалася формула, што складаецца з васьмі-дзевяці выразаў з падрабязным правілам веры, падобным да таго, што выкарыстоўвалася ў Рыме каля 200 г. Рымскі абрад хрышчэння, апісаны ў Апостальскіх пастановах Гіпаліта, прыводзіць наступны сімвал веры: | | | | | --- | --- | --- | | "| Credo in Deum patrem omnipotentem et in Christum Iesum, Filium Dei, qui natus est de Spiritu Sancto ex Maria Virgine, et crucifixus sub Pontio Pilato et mortuus est et sepultus, et resurrexit die tertia vivus a mortuis, et ascendit in caelis. Et sedit ad dexteram Patris,venturus iudicare vivos et mortuos, et in Spiritum Sanctum, et sanctam Ecclesiam et carnis resurrectionem. | "| | | | | | --- | --- | --- | | "| Веру ў Бога, Айца ўсемагутнага, і ў Хрыста Ісуса, Сына Божага, народжанага ад Святога Духа і Марыі Дзевы, укрыжаванага пры Понцкім Пілаце, які памёр і быў пахаваны, і на трэці дзень змёртвыхпаўстаў, і ўзышоў на неба, і сядзіць справа Айца, і прыйдзе судзіць жывых і памерлых; і ў Духа Святога, святы Касцёл і ўваскрасенне цела. | "| На Усходзе развіццё Апостальскага сімвала веры ішло аналагічна з Захадам. Да простага трынітарнага вызнання былі дададзены хрысталагічныя формулы. Абрад хрышчэння з простага ператварыўся ва ўрачысты. Адначасова змяніўся хрышчальны сімвал, ператварыўшыся з простага трынітарнага сімвала ў кароткі змест хрысціянскага веравызнання. Паколькі існавалі розныя формы богаслужэння, было некалькі формулаў сімвала веры. Найбольш вядомымі на Усходзе ёсць Іерусалімская формула, што захавалася ў Катэхізме Кірыла Іерусалімскага, і Цэзарэйская, якую прыводзіць Эўсебій. Сённяшні тэкст сімвала з’явіўся не раней за пачатак VI ст. Упершыню ён сустракаецца ў Цэзарыя Арэлацкага. Рымскі сімвал веры V ст. яшчэ значна розніцца ад сучаснага. Ён не змяшчае словаў: «Creatorem caeli et terrae… conceptus… passus, mortuus, descendit ad inferos… catolicam… sanctorum communionem… vitam aeternam (Стварыцеля неба і зямлі… пачаты… замучаны, памёр, зышоў у валадарства смерці… каталіцкі… еднасць святых… жыццё вечнае)». Тэкст Апостальскага сімвала быў заўсёды шырока распаўсюджаны ў Заходняй Царкве і выкарыстоўваецца цяпер у імшах Рымска-Каталіцкай, Англіканскай і некаторых іншых пратэстанцкіх, а таксама праваслаўных Цэрквах заходняга абраду. Таксама ён уваходзіць у склад малітвы на ружанцы. Грэчаскі тэкст -------------- Πιστεύω εἰς θεòν πατέρα παντοκράτορα, ποιητὴν οὐρανοῦ καὶ γῆς. Καὶ εἰς Ἰησοῦν Χριστòν, υἱὸν αὐτοῦ τòν μονογενῆ, τòν κύριον ἡμῶν, τòν συλληφθέντα ἐκ πνεύματος ἁγίου, γεννηθέντα ἐκ Μαρίας τῆς παρθένου, παθόντα ὑπὸ Ποντίου Πιλάτου, σταυρωθέντα, θανόντα, καὶ ταφέντα, κατελθόντα εἰς τὰ κατώτατα, τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ ἀναστάντα ἀπò τῶν νεκρῶν, ἀνελθόντα εἰς τοὺς οὐρανούς, καθεζόμενον ἐν δεξιᾷ θεοῦ πατρὸς παντοδυνάμου, ἐκεῖθεν ἐρχόμενον κρῖναι ζῶντας καὶ νεκρούς. Πιστεύω εἰς τò πνεῦμα τò ἅγιον, ἁγίαν καθολικὴν ἐκκλησίαν, ἁγίων κοινωνίαν, ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, σαρκὸς ἀνάστασιν, ζωὴν αἰώνιον. Αμήν. Лацінскі тэкст -------------- Credo in Deum Patrem omnipotentem, Creatorem caeli et terrae. Et in Iesum Christum, Filium eius unicum, Dominum nostrum, qui conceptus est de Spiritu Sancto, natus ex Maria Virgine, passus sub Pontio Pilato, crucifixus, mortuus, et sepultus, descendit ad infernos, tertia die resurrexit a mortuis, ascendit ad caelos, sedet ad dexteram Dei Patris omnipotentis, inde venturus est iudicare vivos et mortuos. Credo in Spiritum Sanctum, sanctam Ecclesiam catholicam, sanctorum communionem, remissionem peccatorum, carnis resurrectionem et vitam aeternam. Amen. Беларускі тэкст --------------- Веру ў Бога, Айца ўсемагутнага, Стварыцеля неба і зямлі, і ў Езуса Хрыста, Сына Яго адзінага, Пана нашага, які быў зачаты ад Духа Святога, нарадзіўся з Дзевы Марыі, замучаны пры Понцкім Пілаце, укрыжаваны, памёр і быў пахаваны; зышоў у валадарства смерці, на трэці дзень уваскрос з памерлых, узышоў на неба, сядзіць справа Бога Айца ўсемагутнага, адтуль прыйдзе судзіць жывых і памерлых. Веру ў Духа Святога, святы Касцёл каталіцкі, еднасць святых, адпушчэнне грахоў, уваскрашэнне цела, жыццё вечнае. Амэн. Літаратура ---------- * Католическая энциклопедия. В 5 т. (руск.). — М.: Издательство францисканцев, 2002—2013. | Хрысціянскія сімвалы веры | | --- | | * Старарымскі сімвал веры * Апостальскі сімвал веры * Нікейскі сімвал веры * Нікейска-Цараградскі сімвал веры * Афанасьеўскі сімвал веры * Халкідонскі сімвал веры * Трыдэнцкі сімвал веры * Аўгсбургскае веравызнанне * 39 артыкулаў англіканскага веравызнання * Вэстмінстэрскае веравызнанне * Баптысцкае веравызнанне | | ⛭Каталіцкія малітвы | | --- | | Малітвы імшы | Agnus Dei · Confiteor · Gloria in Excelsis Deo · Gloria Patri · Kyrie Eleison · Pater Noster · Sanctus · Signum Crucis · Апостальскі Сімвал веры · Літанія да ўсіх Святых · Нікейскі Сімвал веры | Emblem of the Papacy | | Малітвы да Дзевы Марыі | Alma Redemptoris Mater · Angelus · Ave Maria · Ave Maris Stella · Ave Regina Caelorum · Magnificat · Memorare · Regina Coeli · Ружанец · Salve Regina · Sub Tuum Praesidium · Тры «Авэ Марыя» · Фацімская малітва | | Іншыя малітвы | Adoro te devote · Angele Dei · Anima Christi · Ave Verum Corpus · Benedictus · De Profundis · Laudes Divinae · Miserere mei · Nunc Dimittis · O Salutaris Hostia · Requiem Æternam · Tantum Ergo · Te Deum · Veni Creator Spiritus · Veni Sancte Spiritus · Акт раскаяння · Афанасьеўскі Сімвал веры · Ісусава малітва · Хросны шлях · Малітва перад распяццем · Малітва Святога Францыска · Малітва Святому Міхаілу | | **Катэгорыя** · **Партал** |

**Уладзімір Мартынавіч (Міхайлавіч) Азін** (лат.: Voldemārs Āziņš; 26 верасня 1895 — 18 лютага 1920) — удзельнік Грамадзянскай вайны, чырвоны камандзір, камдыў. Біяграфія --------- Уладзімір Мартынавіч Азін нарадзіўся ў вёсцы Мар’янава Полацкага павета Віцебскай губерні ў сялянскай сям’і. Латыш. З адзнакай скончыў Полацкае гарадское вучылішча, з 1911 працаваў рахункаводам на фабрыцы ў Рызе, з 1915 года працаваў у Полацку. У 1916 годзе быў мабілізаваны. Удзельнік Першай сусветнай вайны, радавы. У студзені 1918 года прызначаны камандзірам латышскага камуністычнага атрада; затым у Вятцы фармаваў атрады Чырвонай Гвардыі. Улетку 1918 года ў Вятцы У. М. Азін уступіў у РКП(б), быў прызначаны камандзірам батальёна 19-га Уральскага палка. Неўзабаве полк увайшоў у склад 2-й арміі. У складзе 2-й арміі 19-ы Уральскі полк вёў баі на Казанскім кірунку, змагаўся з белагвардзейцамі і белачэхамі. Пасля першых баёў Уладзімір Мартынавіч быў прызначаны камандзірам Арскай групы, якая ва ўзаемадзеянні з часткамі 5-й арміі 10 верасня 1918 года ўзяла Казань. Пасля гэтага У. М. Азін быў прызначаны камандзірам 2-й зводнай дывізіі, якая вяла баі з паўсталымі супраць улады бальшавікоў працоўнымі і сялянамі ў Прыкам’і. У баях за Іжэўск Уладзімір Мартынавіч праявіў асабістую храбрасць: у адказны момант бою ён асабіста павёў чырвонаармейцаў у бой. За гэты бой і за ўзяцце Іжэўска (гэта значыць, падаўленне паўстання рабочых і сялян) Азін першым з чырвоных камдываў быў ганараваны ордэна Чырвонага Сцяга. У канцы лістапада 1918 года дывізіі У. М. Азіна (Жалезнай Азінскай) быў прысвоены парадкавы нумар 28, і яна ўвайшла ў склад 2-й арміі. У пачатку 1919 года дывізія Азіна ваявала на Усходнім фронце супраць войскаў А. В. Калчака. Спачатку на баку белагвардзейцаў была перавага, і Чырвоная Армія была вымушана адступаць. Яна зламала супраціў белагвардзейцаў на кірунку Чарнушка — Сарапул, а затым перайшла ў наступ на галоўныя гарады Сярэдняга Урала. Жорсткія баі ішлі ў раёне пасёлка Куеда. У маі 1919 года Чырвоная Армія перайшла ў наступ. Галоўны ўдар нанесла 28-я дывізія пад камандаваннем У. М. Азіна. У ходзе наступлення дывізія ўзяла гарады Сарапул, Агрыз і Ялабуга. 15 ліпеня 1919 года 28-я дывізія сумесна з іншымі часткамі 2-й арміі авалодала Екацярынбургам. Неўзабаве 2-ю армію перакінулі на поўдзень для барацьбы з Дзянікіным. 28-я дывізія ўвайшла ў склад 10-й арміі і вяла баі на Царыцынскім кірунку. Азін быў у гэтых баях паранены ў руку, але ў шпіталі недалячыўся і вярнуўся ў дывізію. У лютым 1920 года 28-я дывізія фарсіравала раку Маныч. 17 лютага камдыў У. М. Азін з камісарам Стэльмахам і групай разведчыкаў выехаў верхам на перадавыя пазіцыі для вызначэння становішча і рэкагнасцыроўкі. Падчас агляду мясцовасці яны сутыкнуліся з групай белаказакаў. Сыходзячы ад пагоні, Азін адстрэльваўся з рэвальвера, але пры скачку праз невялікі равок у каня лопнула папруга, і Азін упаў. Па адной з версій Уладзімір Мартынавіч Азін быў забіты казакамі пры спробе ўзяць у палон, па іншай версіі — пасля катаванняў пакараны ў станіцы Ціхарэцкая. Узнагароды ---------- Бюст У. М. Азіна ў Полацку (1979; скульптар С. Вакар, архітэктар Ю. Казакоў) Бюст У. М. Азіна ў Чарнушцы, адкрыты 22 верасня 1979 года, аўтар Ю. П. Кляшчэўнікаў * Ордэн Чырвонага Сцяга Памяць ------ * У яго гонар названыя вуліцы ў гарадах: Віцебск, Вяцкія Паляны, Екацярынбург, Ялабуга, Іжэўск, Казань Кіраў, Мензялінск, Можга, Наваспаскае, Перм, Полацк, Рэўда, Сарапул, Саратаў, Цымлянск, Чайкоўскі, Чарнушка, а таксама мікрараёны ў гарадах Казань, Чарнушка. * У 1924 годзе ў яго гонар быў названы параход «Памяць Азіна» Волжскага параходства. * У пасёлку Пяскоўка, недалёка ад школы № 4, знаходзіцца помнік «Героям азінцам». * У горадзе Сарапуле на вуліцы Азіна знаходзіцца помнік У. М. Азіну. * У Полацку ўсталяваны бюст У. М. Азіна (1979, архітэктар Ю. Казакоў, скульптар С. Вакар). Зноскі ------ 1. ↑ Азин Владимир Мартинович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 27 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Вакар Сергей Михайлович // Биографический справочник. — Мн.: БелСЭ им. Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 99. — 737 с. Літаратура ---------- * *Ладухин В. Н.* Азин. — М.: 1967. * *Кондратьев Н.* Начдив Владимир Азин. — М. 1968 * *Андрей Алдан-Семенов*. Красные и Белые. М.: 1975. * *Тараткевич М. В.* Уладзімір Азін. — Мн. 1971 * Их именами названы…: Энциклопедический справочник / Редкол.: И. П. Шамякин (гл. ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1987. — 711 с. — 30 000 экз. (руск.) * Азін Уладзімір Марцінавіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — С. 165. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1). * Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 23. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. Спасылкі -------- * Владимир Мартынович Азин (руск.) * Александр Михайлович КРУЧИНИН «Герой или авантюрист?» Архівавана 17 сакавіка 2008. (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Rodovid | | Нарматыўны кантроль | GND: 1251261973 · ISNI: 0000 0004 1688 9123 · VIAF: 61151776787018011784 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Краўчанка. **Ігар Іванавіч Краўчанка** (нар. 30 жніўня 1970, с. Масаны, Чарнігаўская вобласць, Украінская ССР) — беларускі палітык. Генеральны дырэктар камунальнага праектна-рамонтна-будаўнічага ўнітарнага прадпрыемства «Гомельаблдарбуд». Біяграфія --------- Нарадзіўся 30 жніўня 1970 года ў с. Масаны Чарнігаўскай вобласці Украінскай ССР. Скончыў Беларускі інстытут інжынераў чыгуначнага транспарту, Акадэмію кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. Працоўную дзейнасць пачаў дарожным рабочым дарожна-будаўнічага ўпраўлення № 17 Міністэрства дарожнага будаўніцтва Рэспублікі Беларусь у г. Гомелі. Быў галоўным інжынерам камбіната будаўнічых матэрыялаў адкрытага акцыянернага таварыства «Дарожна-будаўнічы трэст № 2» г. Гомеля, намеснікам галоўнага інжынера, галоўным інжынерам, дырэктарам прадпрыемства комплекснага праектавання «Гомельдарпраект» камунальнага праектна-рамонтна-будаўнічага ўнітарнага прадпрыемства «Гомельаблдарбуд», намеснікам генеральнага дырэктара, першым намеснікам генеральнага дырэктара камунальнага праектна-рамонтна-будаўнічага ўнітарнага прадпрыемства «Гомельаблдарбуд». Выбіраўся членам Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 6-га склікання. Зноскі ------ 1. ↑ Краўчанка Ігар Іванавіч Архівавана 18 жніўня 2020.

**Myrrhis odorata** - гэта травяністая шматгадовая расліна, якая належыць да сямейства Парасонавых. Гэта адзін з двух агульнапрынятых відаў у родзе Myrrhis. Этымалогія ---------- Назва роду *Myrrhis* паходзіць ад грэчаскага слова myrrhis [μυρρίς] — міра, араматычны алей з Азіі з характэрным пахам. Відавая лацінская назва *odorata* азначае *духмяны*. Апісанне -------- Ілюстрацыя *Myrrhis odorata* *В*ысокая травяністая шматгадовая расліна вышынёй да 2 метраў, у залежнасці ад абставін. Лісце папарацепадобнае, 2-4-пёрыстае, дробнадысперснае, пёрыстае да 50 см даўжынёй, з бялявымі плямамі ў раёне цэнтральнай жылкі. Расліна мягкаваласістая і моцна пахне анісам пры расціранні. Кветкі крэмава-белыя, каля 2-4 мм у дыяметры, сабраныя ў буйныя парасонікі. Перыяд цвіцення цягнецца з мая па чэрвень. Плады выцягнутыя, 15-25 мм даўжынёй і 3-4 мм шырынёй. Распаўсюджанне і месцы пражывання --------------------------------- Myrrhis odorata расце ў гарах Паўднёвай і Цэнтральнай Еўропы, ад Пірэнэяў да Каўказа. Яна была ўведзена і натуралізаваны ў іншым месцы ў пасяўных плошчаў, лясных палях, прыдарожных адхонаў, берагоў рэк і лугоў . Вырошчванне і выкарыстанне -------------------------- Ва ўрадлівай глебе добра расце з насення, і колькасць можа быць павялічана шляхам дзялення вясной і восенню Яго лісце часам выкарыстоўваюцца ў якасці зеляніны і сырым, і вараным, яно мае даволі моцны смак, які нагадвае аніс. Карані і насенне таксама ядомыя. Акрамя таго, расліна мае гісторыю выкарыстання ў якасці лекавага сродку. Як і блізкія яму аніс, фенхель і кмен, таксама можа быць выкарыстаны для араматызацыі аквавіты. У яго эфірных алеях пераважае анетол. Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя». 3. ↑ The Plant List, *Myrrhis odorata (L.) Scop.* **(нявызн.)**. 4. 1 2 M. Grieve A Modern Herbal 5. ↑ Germot Katzers Spice Pages 6. ↑ Раслін **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2016. Праверана 22 кастрычніка 2016. 7. ↑ Stace, C.A. (2010). *New flora of the British isles* (Third ed.). Cambridge, U.K.: Cambridge University Press. p. 450. ISBN 9780521707725. 8. ↑ Flora of Northern Ireland **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 9 сакавіка 2017. Праверана 22 кастрычніка 2016. 9. ↑ Флора Паўночнай Ірландыі **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 9 сакавіка 2017. Праверана 22 кастрычніка 2016. 10. ↑ Онлайн Атлас Брытанскай і Ірландскай флоры 11. ↑ Linnnaeus 12. ↑ Дзікі Кветка Шукальнік | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) | | Таксанамія | EOL · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · The Plant List · Tropicos · WFO | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2779947843 |

**Андрэ́ Мары́ Ампе́р** (1775 — 1836) — французскі фізік, матэматык, хімік, член Парыжскай АН (1814), замежны член Пецярбургскай АН (1830), адзін з заснавальнікаў электрадынамікі. Выдатны навуковец, у гонар якога была названа адзінка вымярэння сілы току — Ампер. Аўтар самога тэрміна «электрадынаміка» як назвы вучэння аб электрычнасці і магнетызме, адзін з заснавальнікаў гэтага вучэння. Асноўныя працы Ампера ў вобласці электрадынамікі. Аўтар першай тэорыі магнетызму. Прапанаваў правіла для азначэння кірунку дзеяння магнітнага поля на магнітную стрэлку (правіла Ампера). Ампер правёў шэраг эксперыментаў па даследаванню ўзаемадзеяння паміж электрычным токам і магнітам, для якіх сканструяваў вялікую колькасць прыбораў. Выявіў дзеянне магнітнага поля Зямлі на праваднікі з токам пры іх руху. Адкрыў (1820) механічнае ўзаемадзеянне токаў і ўстанавіў закон гэтага ўзаемадзеяння (закон Ампера). Зводзіў усе магнітныя ўзаемадзеянні да ўзаемадзеяння ўтоеных у целах кругавых малекулярных электрычных токаў, эквівалентных плоскім магнітам (тэарэма Ампера). Сцвярджаў, што вялікі магніт складаецца з велізарнай колькасці элементарных плоскіх магнітаў. Паслядоўна даводзіў чыста токавую прыроду магнетызму. Андрэ Мары Ампер адкрыў (1822) магнітны эфект шпулькі з токам (саленоіда). Выказаў ідэю аб эквівалентнасці саленоіда з токам і пастаяннага магніта. Прапанаваў змяшчаць металічны стрыжань з мяккага жалеза для ўзмацнення магнітнага поля. Выказаў ідэю выкарыстання электрамагнітных з'яў для перадачы інфармацыі (1820). Ампер вынайшаў камутатар, электрамагнітны тэлеграф (1829). Сфармуляваў паняцце «кінематыка». Праводзіў таксама даследаванні па філасофіі і батаніцы. Андрэ Мары Ампер нарадзіўся 20 студзеня 1775, Ліён. Сканаў 10 чэрвеня 1836, у Марселі. Дзяцінства і юнацтва -------------------- Продкі Андрэ Мары Ампера былі рамеснікамі і жылі ў наваколлях Ліёна. Іх прафесійны і культурны ўзровень хутка ўзрастаў ад пакалення да пакалення, і прадзед вучонага, Жан Жазеф быў не толькі дасведчаным каменячосам, але і выконваў складаныя будаўнічыя і рэстаўрацыйныя работы, а яго сын Франсуа ўжо стаў тыповым адукаваным гарадскім буржуа, прадстаўніком даволі заможнага трэцяга саслоўя, і ажаніўся з дваранкаю. Бацька Андрэ Мары, Жан Жак Ампер атрымаў добрую адукацыю, валодаў старажытнымі мовамі, сабраў сабе выдатную бібліятэку, жыва цікавіўся ідэямі асветнікаў. Выхоўваючы дзяцей, ён натхняўся педагагічнымі прынцыпамі Жан Жака Русо. Яго палітычным ідэалам была канстытуцыйная манархія. Рэвалюцыя заспела Жана Жака Ампера на набытай незадоўга да гэтага пасадзе каралеўскага пракурора і каралеўскага дарадцы ў Ліёне. Падзенне Бастыліі сям'я Ампераў сустрэла з запалам. Але неўзабаве на яе абрынулася бяда. Жан Жак прытрымліваўся ўмераных поглядаў, і паплаціўся за гэта. У Ліёне пачаў лютаваць апантаны містычнымі ідэямі люты якабінец, які паклёпнічаў на ні ў чым не павінных людзей і іменем рэвалюцыі разам са сваімі падручнымі абвальваў на іх кары. Ліонцы паўсталі супраць зверстваў якабінцаў, паўстанне было задушана і жырандыст Жан Жак Ампер (хоць яго дзеянні, па сутнасці, як раз былі прадыктованы намерам выратаваць важакоў-якабінцаў ад лютасці натоўпу) быў гільяцінаваны 24 лістапада 1793 г. Гэта было страшнае ўзрушэнне для Андрэ Мары і ўсёй яго сям'і (якая да таго ж нядаўна перанесла яшчэ адзін удар — ад сухот памерла Антуанэта, старэйшая з сясцёр). Можна сказаць, што выратавалі Андрэ Мары, вярнулі яго да жыцця кнігі. Чытаць ён пачаў прыкладна з чатырох гадоў, у 14 гадоў залпам прачытаў усё 20 тамоў «Энцыклапедыі» Дэні Дзідро і Жана Лерона Д'Аламбера, каб чытаць працы Бярнулі і Эйлера, за некалькі тыдняў вывучыў лацінскую мову. Чытанне наогул было не толькі галоўнай, але і адзінай крыніцай яго ведаў. Іншых настаўнікаў у Ампера не было, ён ніколі не хадзіў у школу, не здаў за ўсё сваё жыццё ні аднаго іспыту. Але ён пастаянна і многа чэрпаў з кніг. І Ампер не проста чытаў, ён вывучаў, творча засвойваючы прачытанае. Не выпадкова ўжо ў 12-14 гадоў ён пачаў дасылаць матэматычныя мемуары ў Ліёнскую акадэмію, пісаў навуковыя працы па батаніцы, вынаходзіў новыя канструкцыі паветраных змеяў, працаваў над стварэннем новай міжнароднай мовы і нават сумяшчаў усё гэта з складаннем эпічнай паэмы. Перанесеныя душэўныя траўмы амаль на два года выбілі Андрэ Мары з каляіны. Толькі к 20 гадам ён ізноў пачынае адчуваць цягу да кніг і ведаў. Але Ампер па-ранейшаму, на погляд многіх знаёмых, паводзіць сябе дзіўна. Часта блукае ў адзіноце, нязграбны і неахайна апрануты, часам гучна і мерна чытаючы лацінскія вершы, або размаўляючы сам з сабой. Да таго ж, ён вельмі блізарукі (ён здагадаўся аб гэтым толькі набыўшы акуляры, што стала для яго знамянальнай падзеяй!). Мабыць, адным з галоўных імпульсаў, што вярнулі Ампера да актыўнага жыцця, стала яго сустрэча з золатавалосай Катрын Каррон. Ампер закахаўся зразу і назаўжды, але згоду на вяселле змог атрымаць толькі праз тры гады. Вялікую падтрымку Амперу аказала Эліза, сястра Катрын, раней за іншых яна зразумела і ацаніла яго выключныя душэўныя якасці. У жніўні 1800 г. нарадзіўся Ампераў сын, якога ў гонар дзеда назвалі Жанам Жакам. У Бургу і Ліёне --------------- Яшчэ да жаніцьбы Андрэ Ампераў пачаў выкладаць, даючы прыватныя ўрокі па матэматыцы. Зараз жа ён змог выклапатаць сабе месца настаўніка ў Цэнтральнай школе горада Бурга. Пасля гутаркі з Камісіяй у лютым 1802 года, ён быў прызнаны падрыхтаваным для правядзення заняткаў. Становішча ў бургскай школе было ўбогае, і Ампер спрабаваў хаця б трохі ўдасканаліць фізічны і хімічны кабінеты, хоць грошай на гэта ні ў школы, ні, тым больш, у настаўніка не было. Заробак быў вельмі невялікі, а прыходзілася жыць асобна ад жонкі і дзіцяці, пакінутых у Ліёне. І хоць чым магла дапамагала маці Ампера, яму прыходзілася шукаць дадатковага заробку, даючы яшчэ ўрокі ў прыватным пансіёне Дзюпра і Аліўе. Нягледзячы на вялікую педагагічную нагрузку, Ампер не пакідае навуковую працу. Іменна ў гэты час ва ўступнай лекцыі ў Цэнтральнай школе ў 1802 г. а яшчэ раней — на пасяджэнні Ліёнскай акадэміі, у прысутнасці Вольта, ён упершыню выказвае думку, што магнітныя і электрычныя з'явы можна растлумачыць, зыходзячы з адзіных прынцыпаў. Не пакідае ён і даследаванняў у галіне матэматыкі. Тут на першы план выходзяць даследаванні па тэорыі імавернасцей. Яны былі заўважаны ў Акадэміі навук, дзе, у прыватнасці, на іх звярнуў увагу П'ер Сімон Лаплас. Гэта стала падставай для прызнання Ампера прыдатным для пасады выкладчыка ў Ліёнскім ліцэі, які тады толькі адкрываўся. Яго кандыдатура была прапанована Д'Аламберам. У красавіку 1803 г. дэкрэтам Консульства Ампер быў прызначан на жаданае для яго месца выкладчыка ліцэя. Аднак, Ампер заставаўся ў Ліёне менш за два гады. Ужо ў сярэдзіне кастрычніка 1804 ён быў залічан на пасаду рэпетытара Політэхнічнай школы ў Парыжы і пераехаў туды. Першае дзесяцігоддзе ў Парыжы ----------------------------- Пераезд у Парыж адбыўся неўзабаве пасля таго, як Ампер аўдавеў. Страта любімай жонкі прывяла яго ў адчай і рэлігійнае замяшанне. Мабыць, яшчэ і таму Ампер, нягледзячы на мольбы яго мацяры, паспяшаўся пакінуць Ліён, каб пачаць у Парыжы выкладанне ў арганізаванай дзесяць гадоў назад Політэхнічнай школе. Пачаўшы працаваць рэпетытарам, Ампер ужо ў 1807 прыступіў да самастойных заняткаў, а неўзабаве ён стаў прафесарам матэматычнага аналізу. Неўзабаве ў Політэхнічнай школе з'явіўся 24-летні Араго, з якім Ампер праводзіў пасля важныя сумесныя даследаванні. Стаўленне да Ампера калегаў, сярод якіх было нямала сапраўды буйных навукоўцаў, было цалкам добразычлівым, яго праца ішла паспяхова, але душэўная рана, нанесеная стратай жонкі, была пакутлівай. З лепшымі намерамі сябры Ампера пазнаёмілі яго з сямействам, у якім была дачка «на выданні», 26-гадовая Жана Франсуаза. Ахвярай гандлярскай прагнасці і грубіянскага эгаізму гэтай жанчыны і ўсяго яе сямейства неўзабаве і стаў даверлівы, прастадушны і безабаронны ў сваёй наіўнасці Ампер, якога праз некаторы час проста выгналі з хаты, і яму прыйшлося знайсці часовы прытулак у Міністэрстве ўнутраных спраў. Колькасць прафесійных абавязкаў Ампера тым часам узрастала. Яго прызначылі на пасаду прафесара матэматычнага аналізу і экзаменатара па механіцы ў першым аддзяленні Політэхнічнай школы, ён працуе (да 1810) у Кансультатыўным бюро мастацтваў і рамёстваў і з восені 1808 на пасадзе галоўнага інспектара ўніверсітэта. Гэтая апошняя праца, узяцца за якую Ампера вымусіла цяжкае матэрыяльнае становішча, патрабавала няспынных раз'ездаў, адымала асабліва шмат часу і сіл. Ён аддаў гэтай знясільваючай працы 28 гадоў, і апошняя камандзіроўка скончылася на дарозе ў Марсель у 1836 г. яго смерцю. Перагрузка працай і жыццёвыя нягоды не маглі не адбіцца на навуковай прадуктыўнасці Ампера. Гэта асабліва прыкметна па яго даследаваннях у вобласці матэматыкі, хоць за ім захоўвалася ганаровае права наведваць пасяджэнні Акадэміі навук і дасылаць мемуары. У меншай меры спад навуковай актыўнасці крануў хімію, са значнымі прадстаўнікамі якой Ампер меў плённыя стасункі. Амаль увесь 1808 год яго захаплялі ідэі, якія пасля сталі адносіць да вобласці атамістыкі. Але перыядам рэзкага ўзлёту навуковай актыўнасці, часам яго галоўных дасягненняў сталі гады пасля яго абрання ў 1814 годзе ў Акадэмію навук. Пасля абрання ў Акадэмію ------------------------ Ампер быў абраны ў лік членаў Парыжскай Акадэміі навук па секцыі геаметрыі 28 лістапада 1814. Круг яго навуковых і педагагічных інтарэсаў да таго часу ўжэ цалкам вызначыўся, і нішто, здавалася бы, не прадвяшчала тут прыкметных змен. Але час гэтых змен ужэ набліжаўся, набліжалася другое дзесяцігоддзе дзевятнаццатага стагоддзя, час самых галоўных навуковых дасягненняў Ампера. У 1820 Ампер даведаўся аб доследах, якія незадоўга да таго праводзіў дацкі фізік Ганс Хрысціян Эрстэд. Ён выявіў, што ток, працякаючы па провадзе, аказвае ўздзеянне на размешчаную каля проваду магнітную стрэлку. 4 і 11 верасня Араго зрабіў у Парыжы паведамленне аб гэтых працах Эрстэда і нават паўтарыў некаторыя з яго эксперыментаў. Зрэшты, вялікай цікавасці ў акадэмікаў гэта не выклікала, але Ампера захапіла цалкам. Насуперак свайму звычаю, ён выступіў тут не толькі як тэарэтык, але заняўся ў маленькім пакойчыку сваёй сціплай кватэры правядзеннем доследаў, для чаго нават уласнаручна вырабіў столік; гэтая рэліквія захоўваецца дагэтуль у Каллеж дэ Франс. Ён адклаў усе астатнія справы і 18 і 25 верасня 1820 г. зрабіў свае першыя паведамленні аб электрамагнетызме. Фактычна за гэтыя два тыдня Ампераў прыйшоў да сваіх самых галоўных навуковых вынікаў. Уплыў гэтых прац Ампера на шматлікія галіны навукі — ад фізікі атама і элементарных часціц да электратэхнікі і геафізікі — немагчыма пераацаніць. У 1785—1788 гг. Шарль Агюстэн Кулон правёў свае класічныя эксперыментальныя даследаванні законаў узаемадзеяння электрычных зарадаў і магнітных полюсаў. Гэтыя доследы былі ў рэчышчы той грандыёзнай навуковай праграмы, якая была вызначана працамі самога Ньютана, маючы ў якасці вялікага ўзору закон сусветнага прыцягнення, вывучаць усе магчымыя тыпы наяўных у прыродзе сіл. Многім тады здавалася, што паміж электрычнасцю і магнетызмам поўны паралелізм: што ёсць электрычныя, а ёсць і магнітныя зарады, і побач са светам электрычных з'яў ёсць ва ўсім падобны яму свет з'яў магнітных. Адкрыццё Эрстэда многія тлумачылі тады так, што пад дзеяннем току провад, па якім гэты ток працякае, намагнічваецца, а таму і дзейнічае на магнітную стрэлку. Ампер прапанаваў прынцыпова новую, радыкальную і нават, на першы погляд, дзёрзкую ідэю: ніякіх магнітных зарадаў у прыродзе наогул не існуе, ёсць толькі электрычныя зарады, і магнетызм узнікае толькі з-за руху электрычных зарадаў, гэта значыць з-за электрычных токаў. Мінула без малога дзвесце гадоў з таго моманту, калі Ампер выступіў з гэтай гіпотэзай, і, здавалася бы, час разабрацца, ці было яго гіпотэза слушнай, ці ад яе трэба адмовіцца. Першае ўражанне: гіпотэзе Ампера супярэчыць нават сам факт існавання пастаянных магнітаў: бо ніякіх токаў, адказных за ўзнікненне магнетызму, тут, здаецца, няма! Ампер пярэчыць: магнетызм параджаецца велізарным мноствам малюсенькіх электрычных атамных контураў току (можна толькі дзівіцца, што такая глыбокая ідэя магла з'явіцца ў тую пару, калі не толькі яшчэ не ведалі нічога аб будове атамаў, але нават яшчэ не існавала і слова «электрон»!) Кожны такі контур выступае як «магнітны лісток» — элементарны магнітны двухполюснік. Гэтым і тлумачыцца, чаму магнітныя зарады аднаго знака — «магнітныя монаполі», у адрозненне ад монаполяў электрычных, у прыродзе не сустракаюцца. Чаму ж усёткі і дагэтуль «гіпотэза»? Бо ўжо не раз здавалася, што знойдзены «магніты», у якіх электрычных зарадаў няма. Вось, да прыкладу, нейтрон. У гэтай часціцы нулявы электрычны зарад, але ёсць магнітны момант. Ізноў «момант», г.зн. ізноў магнітны двухполюснік, і яго з'яўленне ізноў тлумачыцца ў цяперашняй тэорыі элементарных часціц «мікраскапічнымі» токамі, толькі зараз ужо не ўнутры атама, а ўнутры нейтрона. Дык ці можна ўпэўнена сцвярджаць, што магнетызм заўсёды параджаецца рухам электрычных зарадаў? Гіпотэза Ампера ў такой завостранай фармулёўцы прымаецца не ўсімі тэарэтыкамі. Больш таго, некаторыя варыянты тэорыі кажуць аб тым, што магнітныя монаполі («аднаполюснікі») павінны праяўляцца, але толькі пры велізарных, недасяжных для нас сёння энергіях. Гіпотэза Ампера стала важным прынцыповым крокам да сцвярджэння ідэі аб адзінстве прыроды. Але яна паставіла перад даследчыкамі шэраг новых пытанняў. У першую чаргу, узнікла патрэба ў поўнай і замкнёнай тэорыі ўзаемадзеяння токаў. Гэтую задачу з сапраўдным бляскам, працуючы як тэарэтык і як эксперыментатар, развязаў сам Ампер. Каб знайсці, як узаемадзейнічаюць токі ў розных контурах, яму прыйшлося сфармуляваць законы магнітнага ўзаемадзеяння асобных элементаў току («Закон Ампера») і ўздзеянні токаў на магніты («правіла Ампера»). Па сутнасці, была створана новая навука аб электрычнасці і магнетызме, і нават сам тэрмін «Электрадынаміка» быў уведзен адным з выдатных вучоных мінулага, Андрэ Мары Амперам. (У. І. Грыгор'еў). Яшчэ пра Андрэ Мары Ампера -------------------------- *Essai sur la philosophie des sciences* Французскі навуковец Ампер у гісторыі навукі вядомы, галоўнай чынам, як заснавальнік электрадынамікі. Між тым ён быў універсальны навуковец, які меў дасягненні ў галіне матэматыкі, хіміі, біялогіі і нават у лінгвістыцы і філасофіі. Гэта быў бліскучы розум, які здзіўляў сваімі энцыклапедычнымі ведамі ўсіх, хто блізка яго ведаў. Выключныя здольнасці Андрэ выявіліся яшчэ ў раннім узросце. Ён ніколі не хадзіў у школу, але чытанню і арыфметыцы вывучыўся вельмі хутка. Чытаў хлопчык запар усё, што знаходзіў у бацькавай бібліятэцы. Ужо ў 14 гадоў ён прачытаў усе дваццаць восем тамоў французскай «Энцыклапедыі». Андрэ асабліва цікавіўся фізіка-матэматычнымі навукамі. Але іменна ў гэтай вобласці бацькавай бібліятэкі відавочна бракавала, і Андрэ пачаў наведваць бібліятэку Ліёнскага каледжа, каб чытаць працы вялікіх матэматыкаў. Бацькі запрасілі да Андрэ настаўніка матэматыкі. Ужо пры першай сустрэчы ён зразумеў, з якім незвычайным вучнем мае справу «Ці ведаеш ты, як здабываюцца карані?» — спытаў ён Андрэ. «Не, — адказаў хлопчык, — але затое я ўмею інтэграваць!» Неўзабаве настаўнік адмовіўся ад урокаў, бо яго ведаў відавочна бракавала для навучання такога вучня. Вывучэнне прац класікаў матэматыкі і фізікі было для юнага Ампера творчым працэсам. Ён не толькі чытаў, але і крытычна ўспрымаў прачытанае. У яго ўзнікалі свае думкі, свае арыгінальныя ідэі. Менавіта ў гэты перыяд, ва ўзросце трынаццаці гадоў, ён прадставіў у Ліёнскую акадэмію свае першыя працы па матэматыцы. У 1789 годзе пачалася Вялікая французская буржуазная рэвалюцыя. Гэтыя падзеі адыгралі трагічную ролю ў жыцці Ампера. У 1793 годзе ў Ліёне ўспыхнуў мяцеж, які неўзабаве быў задушаны. За спагаду мяцежнікам абезгаловілі Жана-Жака Ампера. Смерць бацькі Андрэ перажываў вельмі цяжка; ён ледзьве не страціў розум. Толькі праз год, з цяжкасцю вярнуўшы душэўную раўнавагу, ён змог вярнуцца да сваіх заняткаў. Пакаранне смерцю бацькі мела і іншыя наступствы. Па прысудзе суда амаль уся маёмасць сям'і было канфіскавана, і яе матэрыяльнае становішча рэзка пагоршылася. Андрэ прыйшлося думаць аб сродках для існавання. Ён вырашыў перасяліцца ў Ліён і даваць прыватныя ўрокі матэматыкі, пакуль не атрымаецца ўладкавацца штатным выкладчыкам у якую-небудзь вучэбную ўстанову. У 1799 годзе Ампер ажаніўся з Катрын Карран. У наступным годзе ў іх нарадзіўся сын, названы ў гонар бацькі — Жанам-Жакам. Пазней ён стаў адным з вядомых гісторыкаў французскай літаратуры. Гэтая радасная падзея была азмрочана хваробай Катрын. Выдаткі на жыццё няўхільна раслі. Нягледзячы на ўсе старанні і эканомію, сродкаў, заробленых прыватнымі ўрокамі, не хапала. Нарэшце, у 1802 годзе Ампера запрасілі выкладаць фізіку і хімію ў Цэнтральную школу старадаўняга правінцыйнага горада Бурк-ан-Брэса, за шасцідзесят кіламетраў ад Ліёна. З гэтага моманту пачалася яго рэгулярная выкладчыцкая дзейнасць, якая доўжылася ўсё жыццё. Ампер марыў перабудаваць традыцыйнае выкладанне курсу фізікі. Замест гэтага — сумныя выкладчыкі-служачыя, убогая лабараторыя і бедны фізічны кабінет, паўсядзённыя клопаты. Аднак ён шмат працаваў, папаўняючы прабелы ў сваіх ведах. Разам з тым яго не пакідала надзея вярнуцца ў Ліён да жонкі і сына. І неўзабаве яна ажыццявілася. 4 красавіка 1803 гады Ампер быў прызначаны выкладчыкам матэматыкі Ліёнскага ліцэя. Шчаслівы ён вярнуўся ў Ліён, але неўзабаве цяжкі ўдар абрынуўся на Ампера — памерла яго жонка. У канцы 1804 года Ампер пакінуў Ліён і пераехаў у Парыж, дзе ён атрымаў пасаду выкладчыка знакамітай Політэхнічнай школы. Гэтая вышэйшая школа была арганізавана ў 1794 годзе і неўзабаве стала нацыянальным гонарам Францыі. Асноўнай задачай школы была падрыхтоўка высокаадукаваных тэхнічных спецыялістаў з глыбокімі ведамі фізіка-матэматычных навук. У Парыжы Ампер адчуваў адзіноту. Ён знаходзіўся цалкам ва ўладзе ўспамінаў аб сваім нядоўгім шчаслівым жыцці. Гэта — галоўная тэма яго лістоў да родных і сяброў. Ён і раней лічыўся дзівакаватым і безуважлівым чалавекам. Зараз жа гэтыя рысы яго характару сталі яшчэ больш прыкметныя. Да іх дадалася празмерная неўраўнаважанасць. Усё гэта замінала яму добра выкладаць сваім слухачам матэрыял, якім ён на самай справе валодаў выдатна. Некалькі важных падзей адбылося ў жыцці Ампера ў гэты час: у 1806 годзе ён уступіў у другі шлюб, у 1807 годзе быў прызначаны прафесарам Політэхнічнай школы. У 1808 годзе навуковец атрымаў месца галоўнага інспектара ўніверсітэтаў. Усё гэта палепшыла яго матэрыяльнае становішча і прынесла некаторае заспакаенне, але ненадоўга. Другі шлюб быў вельмі няўдалым, яго новая жонка Жэнні Пота была вельмі сварлівай і недалёкай асобай. Ампер прыкладаў шмат намаганняў, каб неяк прымірыцца з ёю дзеля дачкі, народжанай ад гэтага шлюбу. Аднак яго намаганні былі дарэмныя. К гэтым перажыванням прыбавіліся новыя — у 1809 годзе памерла маці Ампера. Гэтыя горкія падзеі не маглі не адбіцца на яго навуковай дзейнасці. Тым не менш у перыяд паміж 1809 і 1814 гадамі Ампер апублікаваў некалькі каштоўных прац па тэорыі шэрагаў. Час росквіту навуковай дзейнасці Ампера прыходзіцца на 1814—1824 гады і звязана, галоўным чынам, з Акадэміяй навук, у склад якой яго абралі 28 лістапада 1814 гады за яго заслугі ў вобласці матэматыкі. Практычна да 1820 года асноўныя інтарэсы навукоўца засяроджваліся на праблемах матэматыкі, механікі і хіміі. Пытаннямі фізікі ў той час ён займаўся вельмі мала: вядомыя толькі дзве працы гэтага перыяду, прысвечаныя оптыцы і малекулярна-кінетычнай тэорыі газаў. Што тычыцца матэматыкі, то іменна ў гэтай галіне Ампер дасягнуў вынікаў, якія і далі падставы высунуць яго кандыдатуру ў Акадэмію па матэматычным аддзяленні. Ампер заўсёды разглядаў матэматыку як магутны апарат для рашэння разнастайных прыкладных задач фізікі і тэхнікі. Ужо яго першая апублікаваная матэматычная праца, прысвечаная тэорыі імавернасцей, насіла, па сутнасці, прыкладны характар і называлася «Меркаванні аб матэматычнай тэорыі гульні» (1802). Пытанні тэорыі імавернасцей цікавілі яго і далей. У даследаванні шматлікіх праблем фізікі і механікі вялікае значэнне маюць так званыя дыферэнцыяльныя ўраўненні ў частковых вытворных. Рашэнне такіх ураўненняў спалучана са значнымі матэматычнымі цяжкасцямі, над пераадоленнем якіх працавалі многія буйныя матэматыкі. Свой уклад у матэматычную фізіку, як завуць гэты падзел навукі, зрабіў і Ампер. Толькі ў 1814 годзе ён выканаў некалькі прац, атрымаўшых высокую адзнаку значных французскіх матэматыкаў, у прыватнасці, Даласа, Лагранжа і Пуасона. Не пакідае ён і заняткаў хіміяй. Да яго дасягненняў у галіне хіміі варта аднесці адкрыццё, незалежна ад Амедэо Авагадра, закона роўнасці малярных аб'ёмаў розных газаў. Яго па праву варта называць законам Авогадро-Ампера. Навуковец зрабіў таксама першую спробу класіфікацыі хімічных элементаў на аснове супастаўлення іх уласцівасцей. Але не гэтыя даследаванні, цікавыя самі па сабе, і не яго матэматычныя працы зрабілі імя Ампера знакамітым. Класікам навукі, сусветна вядомым вучоным ён стаў дзякуючы сваім даследаванням у галіне электрамагнетызму. У 1820 годзе дацкі фізік Г. — Х. Эрстэд выявіў, што каля правадніка з токам адхіляецца магнітная стрэлка. Так была адкрыта выдатная ўласцівасць электрычнага току — ствараць магнітнае поле. Ампер падрабязна даследаваў гэту з'яву. Новы погляд на прыроду магнітных з'яў узнік у яго ў выніку цэлай серыі эксперыментаў. Ужо ў канцы першага тыдня напружанай працы ён зрабіў адкрыццё не меншай важнасці, чым Эрстэд — адкрыў узаемадзеянне токаў. Ампер выявіў, што два раўналежных провада, па якіх цячэ ток у адном напрамку, прыцягваюцца адзін да аднаго, а калі напрамкі токаў процілеглыя, правады адштурхваюцца. Ампер растлумачыў гэту з'яву ўзаемадзеяннем магнітных палёў, якія ствараюць токі. Эфект узаемадзеяння правадоў з токам і магнітных палёў цяпер выкарыстоўваецца ў электрарухавіках, у электрычных рэле і ў шматлікіх электравымяральных прыборах. Аб атрыманых выніках Ампер адразу жа паведаміў у Акадэмію. У дакладзе, зробленым 18 верасня 1820 года, ён прадэманстраваў свае першыя доследы і, падводзячы вынікі, сказаў наступныя словы: «У сувязі з гэтым я звёў усе магнітныя з'явы да чыста электрычных эфектаў». На пасяджэнні 25 верасня ён развіў гэтыя ідэі далей, дэманструючы доследы, у якіх спіралі, абцякаемыя токам (саленоіды), узаемадзейнічалі адзін з адным як магніты. Далёка не ўсе навукоўцы зразумелі новыя ідэі Ампера. Не пагадзіліся з імі і некаторыя з яго знакамітых калег. Сучаснікі расказвалі, што пасля першага дакладу Ампера аб узаемадзеянні праваднікоў з токам адбыўся наступны цікавы эпізод. «Што ж, уласна, новага ў тым, што вы нам паведамілі? — спытаў Ампера адзін з яго супернікаў. — Само сабою ясна, што калі два токі аказваюць дзеянне на магнітную стрэлку, то яны аказваюць дзеянне і адзін на аднаго». Ампер не адразу знайшоў, што адказаць на гэту заўвагу. Але тут на дапамогу яму прыйшоў Араго. Ён выняў з кішэні два ключа і сказаў: «Вось кожны з іх таксама аказвае дзеянне на стрэлку, аднак жа яны ніяк не дзейнічаюць адзін на аднаго, і таму ваша выснова памылковая. Ампер адкрыў, па сутнасці, новую з'яву куды большага значэння, чым адкрыццё паважанага мной прафесара Эрстэда». Нягледзячы на нападкі сваіх навуковых супернікаў. Ампер працягваў свае эксперыменты. Ён вырашыў знайсці закон узаемадзеяння токаў у выглядзе строгай матэматычнай формулы і знайшоў гэты закон, які носіць зараз яго імя. Так крок за крокам у працах Ампера вырастала новая навука — электрадынаміка, заснаваная на эксперыментах і матэматычнай тэорыі. Усе асноўныя ідэі гэтай навукі, як сказаў Джэймса Максвела, па сутнасці, «выйшлі з галавы гэтага Ньютана электрычнасці» за два тыдня. З 1820 па 1826 год Ампер публікуе шэраг тэарэтычных і эксперыментальных прац па электрадынаміцы і амаль на кожным пасяджэнні фізічнага аддзялення Акадэміі выступае з дакладам на гэту тэму. У 1826 годзе выходзіць з друку яго выніковая класічная праца «Тэорыя электрадынамічных з'яў, выведзеная выключна з доследу». Праца над гэтай кнігай праходзіла ў вельмі цяжкіх умовах. У адным з лістоў, напісаных у той час, Ампер паведамляў: «Я вымушаны не спаць глыбокай ноччу… Нагружаны чытаннем двух курсаў лекцый, я, тым не менш, не жадаю цалкам закінуць мае працы аб вальтаічых правадніках і магнітах. Я маю лічаныя хвіліны». Слава Ампера хутка расла, асабліва пахвальна навукоўцы выказваліся аб яго эксперыментальных працах па электрамагнетызму. Яго наведвалі знакамітыя фізікі, ён атрымаў шэраг запрашэнняў з іншых краін выступіць з дакладамі аб сваіх працах. Але здароўе яго было падарвана, няўстойлівым было і матэрыяльнае становішча. Яго гняла праца ў Політэхнічнай школе і інспектарскія абавязкі. Ён па-ранейшаму марыў чытаць курс фізікі, а не матэматыкі, і чытаць нетрадыцыйна, уключыўшы ў курс новы падзел — электрадынаміку, творцам якой ён сам быў. Найбольш прыдатным для гэтага месцам была адна з найстарэйшых вучэбных устаноў Францыі — Каллеж дэ Франс. Пасля шматлікіх непрыемнасцей і інтрыг у 1824 годзе Ампер быў абраны на пасаду прафесара Каллеж дэ Франс. Яму далі кафедру агульнай і эксперыментальнай фізікі. Апошнія гады жыцця Ампера былі азмрочаны шматлікімі сямейнымі і службовымі непрыемнасцямі, якія цяжка адбіваліся на яго і без таго слабым здароўі. Вонкавыя прыкметы поспеху не прынеслі матэрыяльнага дабрабыту. Ён па-ранейшаму быў вымушаны аддаваць шмат часу чытанню лекцый, а не сваім навуковым заняткам. Але навуку ён не пакідаў. У 1835 годзе Ампер апублікаваў працу, у якой даказаў падабенства паміж светлавым і цеплавым выпраменьваннямі і паказаў, што ўсё выпраменьванні пры паглынанні ператвараюцца ў цеплыню. Да гэтага ж часу адносіцца захапленне Ампера геалогіяй і біялогіяй. Ён прыняў актыўны ўдзел у навуковых спрэчках паміж знакамітымі вучонымі Кюўе і Сент-Ілерам, папярэднікамі эвалюцыйнай тэорыі Чарльза Дарвіна, і апублікаваў дзве біялагічныя працы, у якіх выказаў свой пункт гледжання на працэс эвалюцыі. На адным з дыспутаў супернікі ідэі эвалюцыі жывой прыроды спыталі Ампера, ці сапраўды ён лічыць, што чалавек паходзіць ад слімака. На гэта Ампер адказаў: «Я пераканаўся ў тым, што чалавек узнік па закону, агульнаму для ўсіх жывёл». Іншым захапленнем Ампера была класіфікацыя навук. Гэтая важная ў метадалагічным і агульнанавуковым плане праблема цікавіла Ампера даўно, яшчэ з часу яго працы ў Бурк-ан-Брэсе. Ён распрацаваў сваю сістэму класіфікацыі навук, якую намерваўся выказаць у двухтомным творы. У 1834 годзе выйшаў першы том «Досведы філасофіі навук або аналітычнага выкладу натуральнай класіфікацыі ўсіх чалавечых ведаў». Другі том быў выдадзены сынам Ампера ўжо пасля яго смерці. Ампер быў вялікім майстрам вынаходзіць новыя навуковыя тэрміны. Менавіта ён увёў ва ўжытак вучоных такія словы, як «электрастатыка», «электрадынаміка», «саленоід». Ампер выказаў думку аб тым, што ў будучыні, імаверна, узнікне новая навука аб агульных заканамернасцях працэсаў кіравання. Ён прапанаваў называць яе «кібернетыкай». Прадбачанне Ампера апраўдалася. Ампер памёр ад запалення лёгкіх 10 ліпеня 1836 года ў Марселі падчас інспекцыйнай паездкі. Там жа ён і быў пахаваны. (Самін Д. К.100 вялікіх навукоўцаў. — М.: Веча, 2000) Гл. таксама ----------- * Сіла Ампера Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ 3. 1 2 *Roux P. d.* Nouveau Dictionnaire des œuvres de tous les temps et tous les pays — 2 — Éditions Robert Laffont, 1994. — Vol. 1. — P. 82. — ISBN 978-2-221-06888-5<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q28924058'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2696397'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q3372503'></a> 4. ↑ MacTutor History of Mathematics archive Праверана 22 жніўня 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q547473'></a> 5. ↑ RKDartists Праверана 25 чэрвеня 2020.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a> 6. 1 2 *Saint-Pierre D.* Dictionnaire historique des Académiciens de Lyon: 1700-2016 — Lyon: Académie des sciences, belles-lettres et arts de Lyon, 2017. — P. 1369. — ISBN 978-2-9559433-0-4<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q3035447'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q730513'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q100708549'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q456'></a> 7. ↑ 8. ↑ 9. ↑ 10. ↑ Літаратура ---------- * Ампер А. М. Электродинамика. — Изд-во Акад. Наук СССР, 1954. * Голин Г. М. Филонович С. Р. Классики физической науки (С древнейших времен до начала XX века). — М.: Высшая школа, 1989. — 576 с. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | q: | Андрэ Мары Ампер у Вікіцытатніку | | commons: | Андрэ Мары Ампер на Вікісховішчы | * Профіль Андрэ-Мары Ампера на афіцыйным сайце РАН | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | zbMATH Open · MacTutor History of Mathematics archive · RKDartists | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Энцыклапедычны лексікон · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Catholic (1907—13) · Catholic (1997—…) · Notable Names Database · Treccani · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · gravsted.dk · WikiTree · Geni.com · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90600955 · BNC: a10040055 · BNE: XX1193285 · BNF: 12050947m · CiNii: DA01728062 · CONOR: 302969187 · EGAXA: vtls1587207 · GND: 118645048 · ICCU: IEIV012821 · ISNI: 0000 0001 1058 9312 · LCCN: n85803043 · LNB: 000204613 · NKC: ola2002113871 · NLG: 156467 · NLP: a0000001802223 · NTA: 069843074 · NUKAT: n98025294 · PTBNP: 656135 · LIBRIS: 300446 · SUDOC: 028694171 · VIAF: 41858701 | |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Вуліца Міронава. **Вуліца Міронава** — вуліца ў цэнтральнай частцы Магілёва, у Ленінскім раёне. Гістарычная назва вуліцы — **Афіцэрская**. Названа ў 1923 годзе ў гонар удзельніка барацьбы за савецкую ўладу ў Магілёўскай вобласці Д. К. Міронава. Сучаснае аблічча вуліцы пачало фарміравацца ў 1930-я гг. Працягласць 500 м ад Ленінскай да Першамайскай вуліцы. Да вуліцы прылягае бульвар У. І. Леніна. Забудова -------- Забудавана 5-павярховымі, пераважна жылымі дамамі. Сярод размешчаных на вуліцы будынкаў найбольшую цікавасць уяўляе помнік архітэктуры 19 ст. былы будынак пазямельна-сялянскага 6анка, у якім да 1988 года знаходзіў гаркам КПБ і гаркам ЛКСМБ, тут размяшчаецца рэдакцыя абласной газеты «Магілёўская праўда» і карцінная галерэя (з 1988; у вестыбюлі будынка пастаўлена мемарыяльная дошка ў гонар журналістаў, загінулых на франтах Вялікай Айчыннай вайны). На вуліцы размешчаны таксама стадыён «Спартак»,. Будынак тэхнапарку * (*Ленінская вуліца, 63*) — 9-павярховы будынак Тэхналагічнага парку Магілёў (1985, архітэктар В. Кільчыцкі). Паркі скверы ------------ На вуліцы размешчаны сквер 40-годдзя Перамогі, сквер Вілербана і безназоўны сквер перад будынкам Магілёўскага абласнога мастацкага музея імя Паўла Масленікава. Помнікі ------- На доме № 27 пастаўлена мемарыяльная дошка Д. К. Міронаву. У 1957 каля будынка абласнога мастацкага музея пастаўлены помнік У. І. Леніну (не захаваўся). 31 кастрычніка 2014 года перад будынкам № 21 устаноўлена скульптура Лёвы, якая ўяўляе сабой 100-кілаграмовую фігуру ільвяня з пузікам у імянной майцы з гербам Магілёва, які ў адной лапе трымае смартфон, а на іншай сядзіць птушка. Аўтар — магілёўскі скульптар Андрэй Вараб’ёў. Зноскі ------ 1. ↑ Миронова улица // Могилёв. Энциклопедический справочник (руск.) / Гл. редактор И. П. Шамякин. — Мн.: БелСЭ им. П. Бровки, 1990. — 472 с. — ISBN 5-85700-028-9. 2. ↑ В Могилёве появится скульптура льва с телефоном в лапах 3. ↑ У Магілёве з’явіўся леў, які размаўляе па мабільніку Літаратура ---------- * Миронова улица // Могилёв. Энциклопедический справочник (руск.) / Гл. редактор И. П. Шамякин. — Мн.: БелСЭ им. П. Бровки, 1990. — 472 с. — ISBN 5-85700-028-9. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Вуліца Міронава (Магілёў)

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Аляксандраў. **Павел Аляксандравіч Аляксандраў** (руск.: Павел Александрович Александров; 1866, Санкт-Пецярбург — 24 верасня 1940, Масква) — расійскі юрыст, стацкі саветнік. Расследаваў гучныя злачынствы ў Расіі канца XIX — пачатку XX ст. шырока асвятляныя тагачаснымі сродкамі масавай інфармацыі. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў мяшчанскай сям’і. Скончыў юрыдычны факультэт Санкт-Пецярбургскага універсітэта (1890), працаваў участковым судовым следчым. З 12 снежня 1895 года — таварыш (намеснік) пракурора Мітаўскага, затым — Пскоўскага акруговых судоў. З 1897 года — судовы следчы, з 1909 — следчы па найважнейшых справах Санкт-Пецярбургскага акруговага суда, з 1916 — следчы па асабліва важных справах Петраградскага акруговага суда. Расследаваў справы пра замах на жыццё былога прэм’ер-міністра С. Ю. Вітэ (даказаў у 1907 годзе датычнасць да яго злачынцаў з ліку службоўцаў Ахоўнага аддзялення), пра атручэнне доктарам Панчанкам Бутурліна, пра забойства артысткі Цімэ, справу Арлова-Давыдава і артысткі Пуарэ, справу Вольгі Штэйн, педагога-распусніка Дзюлу, справу пра гібель сына адмірала Кураша, справу пра пажар ў Пецярбургскім народным доме праз прынца Альдэнбургскага і іншыя. Заслужыў рэпутацыю бесстаронняга і адданага праўдзе крыміналіста, быў палітычна непрадузяты, што спрыяла грамадскаму даверу да вынікаў яго следства. На пачатку 1917 года выкладаў «тэхніку правядзення расследавання ў шпіёнскіх справах» на курсах контрразведкі пры Галоўным упраўленні Генеральнага штаба Расійскай імперыі. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 года адкамандзіраваны ў Надзвычайную следчую камісію, дзе расследаваў дзейнасць «Саюза рускага народа», справы Манасевіча-Мануйлава, Бялецкага, Пратапопава і іншых. У сярэдзіне красавіка 1917 года пачаў крымінальную справу супраць Леніна і бальшавікоў. У ліпені 1917 года міністрам юстыцыі Г. Д. Скараціным уключаны ў следчую камісію па расследаванні «ліпеньскіх падзей» (3-5 ліпеня будынак контрразведкі на Уваскрасенскай набярэжнай быў двойчы атакаваны; сцвярджалася, што галоўнай мэтай бальшавікоў быў захоп архіва контрразведкі пры Галоўным упраўленні Генеральнага штаба, дзе захоўваліся дакументы, які выкрывалі іх антыдзяржаўную дзейнасць). Менавіта контрразведка прадставіла судоваму следчаму Санкт-Пецярбургскага акруговага суда. П. А. Аляксандраву некалькі шафаў перапіскі і тэлеграм, якія кампраметавалі грамадзян Расійскай імперыі — бальшавікоў і У. І. Леніна[*неаўтарытэтная крыніца?*]. У дасудовым следстве пра дзяржаўную здраду У. І. Леніна і бальшавікоў П. А. Аляксандраў да 11-га тому справы далучыў сведчанне начальніка цэнтральнага аддзела контрразведкі пры Галоўным упраўленні Генеральнага штаба Мядзведзева, а 13 том быў цалкам складзены з агентурных матэрыялаў. Менавіта П. А. Аляксандраву было даручана прад’явіць афіцыйнае дзяржаўнае абвінавачванне У. І. Леніну на падставе злачыннага дзеяння прадугледжанага 51-м (саўдзел і падбухторванне), 100-м (гвалтоўнае змяненне устаноўленага ладу праўлення, адтаргненне ад Расеі якой-небудзь яе часткі) і 108-м (1-ы пункт: спрыянне непрыяцелю ў ваенных або іншых варожых дзеяннях) артыкуламі Крымінальнага ўлажэння Расійскай імперыі. 17 кастрычніка 1917 года П. А. Аляксандраў дапытаў апошняга сведка — Аляксеева. Справа датычна бальшавікоў так і не была завершана праз Кастрычніцкую рэвалюцыю. Пасля рэвалюцыі. П. А. Аляксандраў стаў кіраўніком кантрольна-рэвізійнага аддзела па паліве ў Петраградзе, затым як справавод загадваў агульнай канцылярыяй Галоўнага ўпраўлення прымусовых і грамадскіх работ у Маскве, быў загадчыкам гаспадаркі і скарбнікам вайсковай часткі ў Уфе, юрысконсультам гандлёва-прамысловай канторы і канторы «Главсахар». 21 кастрычніка 1918 года арыштаваны органамі ВЧК на станцыі Веймарн Балтыйскай чыгункі. Разам з зяцем зняволены ў лагер з фармулёўкай «да заканчэння грамадзянскай вайны» (на два гады); яго дачку вызвалілі, а 26 ліпеня 1919 года па хадайніцтве Дзям’яна Беднага на імя Ф. Э. Дзяржынскага вызвалілі зяця. У 1925 годзе арыштаваны зноў, даваў тлумачэнні АДПУ. Тым часам ён загадваў аддзелам здарэнняў на Кастрычніцкай чыгунцы ў Маскве. 5 красавіка 1928 года арыштаваны і зняволены ў турму. Асуджаны да 5 гадоў ППЛ. На пачатку 1929 года яго жонка прасіла хадайніцтва арганізацыі «Дапамога палітычным зняволеным» ў змякчэнні пакарання. У справе П. А. Аляксандрава (захоўваецца ў архіве ФСБ РФ) захавалася запіска А. В. Луначарскага ад 1929 года: | | | | | --- | --- | --- | | "| Настоящим подтверждаю, что А. А. Александров в бытность свою судебным следователем по особо важным делам при правительстве Керенского вел мое личное дело и показал себя при этом человеком совершенно корректным и объективным. […] Нарком по просвещению Луначарский. | "| У 1932 годзе датэрмінова вызвалены з лагера і на рэшту тэрміна пакарання высланы ў Сібір. У сярэдзіне 1930-х гадоў вярнуўся ў Маскву, працаваў юрысконсультам у канторы забеспячэння Галоўнага ўпраўлення цукровай прамысловасці Наркамата харчовай прамысловасці. 17 студзеня 1939 года арыштаваны НКУС (сакрэтны Загад НКУС № 00447). 17-18 лістапада 1939 года арыштаваны ўначы без крымінальнай справы, у парушэнне пастановы Прэзідыума ЦВК СССР ад 2 лістапада 1927 года «Аб амністыі ў азнаменаванне 10-годдзя Кастрычніцкай рэвалюцыі», бо было хадайніцтва органаў дзяржбяспекі не ўжываць датычна П. А. Аляксандрава амністыю, што зацвердзіла Пракуратура СССР 22 мая 1939 года і было прынята рашэннем на Прэзідыуме Вярхоўнага Савета СССР 11 лістапада 1939 года. 16 ліпеня 1940 года на закрытым пасяджэнні Ваеннай калегіі Вярхоўнага суда СССР за «неабгрунтаванае абвінавачванне правадыра пралетарыяту У. І. Леніна ў супрацоўніцтве з германскім Генштабам» асуджаны да вышэйшай меры пакарання. 24 верасня 1940 года расстраляны. Пахаваны на Данскіх могілках (манастырскі некропаль, у брацкай магіле 1, пасля Данскога крэматорыя). Рэабілітаваны пасмяротна 9 лістапада 1993 года Галоўнай ваеннай пракуратурай РФ. Сям’я ----- Жонка — Кацярына Іванаўна Аляксандрава (1875—?), мела сярэднюю адукацыю, хатняя гаспадыня. У 1929 годзе пасля зняволення мужа ў лагер жыла ў сваякоў у Пяцігорску. Восенню 1933 года арыштавана ў Пяцігорску, 12 снежня 1933 асуджана да 3 гадоў высылкі ў Томскую вобласць. У шлюбе меў дачку, жонку Анатоля Аляксеевіча Жданава (таварыш пракурора Палтаўскага акруговага суда; пасля рэвалюцыі — службовец Цэнтральнага харчовага камітэта). Узнагароды ---------- * Ордэн Святога Станіслава 3-й ступені; * Ордэн Святога Станіслава 2-й ступені; * Медаль «У памяць царавання імператара Аляксандра III»; * Бухарскі ордэн залатой зоркі 2-й ступені. Адрасы ------ * Санкт-Пецярбург, вул. Вялікая Маскоўская, 13. * Масква, вул. Вялікая Дзмітраўка, 20, кв. 30. Гл. таксама ----------- * Пытанне фінансавання бальшавікоў Германіяй * Фінансаванне бальшавікоў капіталістамі Заўвагі ------- 1. ↑ Г. Д. Скарацін, намеснік міністра юстыцыі, выконваў абавязкі міністра на працягу 3 дзён пасля адстаўкі П. М. Пераверзева, то бок 19-23 ліпеня 1917 года. 2. ↑ У складзе следчай камісіі былі таксама пракурор Судзебнай палаты Карынскі, следчыя Сергіеўскі, Бакіцько і Сцяпура, участковыя следчыя Мансанскі і Фрыдрысберг. 3. ↑ Няслушныя ініцыялы ў крыніцы тлумачацца памылкай друку. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 Дворяне: Книга памяти. 2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Звягинцев 2010. 3. 1 2 3 4 5 Старонка «Александров Павел Александрович (1866)» у Адкрытым спісе 4. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Звягинцев, Орлов 2003. 5. 1 2 3 4 5 6 7 Анисимов 1990. 6. 1 2 ВП 1917. 7. ↑ *Звягинцев А. Г.* «После отставки П. Н. Переверзева…» // Законоблюстители: Краткое изложение истории прокуратуры в лицах, событиях и документах (руск.). — М.: ОЛМА Медиа Групп, 2012. — С. 186. — ISBN 978-5-373-04570-4. 8. ↑ Россия-1. 9. 1 2 3 4 5 Идашкин 1992. 10. ↑ Старонка «Александрова Екатерина Ивановна (1875)» у Адкрытым спісе Літаратура ---------- * Александров Павел Александрович (1866—1940), юрист, следователь по особо важным делам(руск.) // *Звягинцев А. Г. Орлов Ю. Г* Неизвестная Фемида: Документы, события, люди. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2003. — С. 233—234. — ISBN 5-224-04224-0. (тэкст гэтага артыкула на партале «Юристъ») * Алфавитный указатель жителей… // Александров Пав. Алдр. сс.. — Весь Петроград на 1917 год, адресная и справочная книга г. Петрограда. — Петроград: Товарищество А. С. Суворина — «Новое время», 1917. — С. 12. — ISBN 5-94030-052-9. * Павел Александрович Александров (1866—1940): «Мастер-криминалист» и «большевики-шпионы» // *Звягинцев А. Г.* Роковая Фемида: драматические судьбы знаменитых российских юристов. — М.: АСТ Астрель, 2010. * *Анисимов Н. Л.* Обвиняется В. Ульянов-Ленин // *Военно-исторический журнал*. — 1990. — № 11. * *Давыдов Ю. В.* Бестселлер : Роман. — М. : Новое лит. обозрение, 1999. — С. 281. * *Идашкин Ю.* Следователь по делу Ленина // *Искусство кино*. — 1992. — № 2. — С. 38—53. * *Никитин Б. В.* Роковые годы : новые показания участника. — М.: Айрис-Пресс, 2007. — С. 19, 26-27, 48-49, 124-25, 128, 131, 136, 139, 142, 149, 152-54, 215, 336, 367. Архіўныя крыніцы ---------------- * Справа П. А. Аляксандрава ў Цэнтральным архіве ФСБ РФ * Справа У. І. Ульянава (Леніна) у Цэнтральным архіве Кастрычніцкай рэвалюцыі * ГАРФ. Ф. Р-8409. Оп. 1. Д. 380. Л. 77-80, 98-99. * ГАРФ. Ф. Р-8409. Оп. 1. Д. 911. Л. 45-49, 56. * ГАРФ. Ф. Р-8419. Оп. 1. Д. 172. Л. 33. Спасылкі -------- * Старонка «Александров Павел Александрович (1866)» у Адкрытым спісе (руск.) * Кто заплатил Ленину? Тайна века. Дакументальны фільм (руск.)(недаступная спасылка). Россия-1 (25 студзеня 2014). Архівавана з першакрыніцы 16 лютага 2014. Праверана 7 студзеня 2019. * Заклеймённые властью: Супруги Александровы П. А. и Е. И. (руск.). *Дворяне: Книга памяти*. Международный Мемориал. Праверана 7 студзеня 2019. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | LCCN: n96043546 · VIAF: 41105705 |

**Аляксандр Сцяпанавіч Чыкілеў** (нар. 2 жніўня 1949, Жлобін Гомельскай вобласці) — Заслужаны будаўнік Рэспублікі Беларусь (2009), член Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 4-га склікання. Біяграфія --------- Скончыў Беларускі інстытут інжынераў чыгуначнага транспарту, інжынер шляхоў зносін — будаўнік. Служыў у радах Узброеных Сіл. Працоўную дзейнасць пачаў майстрам перасоўна-механізаванай калоны № 40 трэста «Гомельсельгасбуд». Працаваў інжынерам праектна-каштарыснага бюро будаўнічага трэста № 10 горада Гомеля, намеснікам начальніка перасоўнай механізаванай калоны № 111 аб’яднання «Гомельпрамбуд», начальнікам упраўлення вытворча-тэхналагічнай камплектацыі будаўніча-мантажнага трэста № 27 горада Гомеля. Быў галоўным інжынерам будаўніча-мантажнага трэста № 40 горада Жлобіна. Займаў пасаду генеральнага дырэктара адкрытага акцыянернага таварыства «Гомельпрамбуд». Выбіраўся дэпутатам Палаты Прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 4-га склікання. Узнагароды ---------- Узнагароджаны медалём «За працоўныя заслугі», юбілейным медалём «60 гадоў Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.», Ганаровай граматай Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь, знакам «Ганаровы будаўнік». Зноскі ------ 1. ↑ ПАРЛАМЕНТ. Национальное собрание Республики Беларусь четвертого созыва | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | OpenSanctions |

Артабстрэл турэцкай арміяй горада Рас-эль-Айн (10 кастрычніка) Амерыканскія вайскоўцы спешна эвакуіруюцца з Манбіджа (12 кастрычніка) **Аперацыя «Крыніца міру»** (турэцк.: Barış Pınarı Harekâtı) — ваенная аперацыя ўзброеных сіл Турцыі і пратурэцкіх узброеных фармаванняў сірыйскай апазіцыі (Сірыйская нацыянальная армія і інш.) на поўначы Сірыйскай Арабскай Рэспублікі. Афіцыйная аб’ява аб пачатку аперацыі была зроблена прэзідэнтам Турцыі Рэджэпам Эрдаганам 9 кастрычніка 2019 году. Аперацыя накіравана супраць курдскай групоўкі YPG («Атрады народнай самаабароны»), якую Турцыя лічыць тэрарыстычнай арганізацыяй, а таксама курдскіх Сірыйскіх дэмакратычных сіл (СДС), створаных ЗША для барацьбы з ІДІЛ. Турэцкае кіраўніцтва было зацікаўлена ў стварэнні на поўначы Сірыі буфернай зоны, якая павінна стаць ахоўным поясам для турэцкай мяжы, дзе ў выпадку поспеху планавалася размясціць 2 млн сірыйскіх бежанцаў з Турцыі. У ходзе аперацыі турэцкія войскі і іх саюзнікі ўсталявалі кантроль над сірыйскімі прыгранічнымі гарадамі Рас-эль-Айн і Тэль-Аб’яд. Пачатак аперацыі прывёў да паспяховага вываду амерыкана-французскага кантынгенту з Сірыі. 13 кастрычніка прадстаўнікі курдскай самаабвешчанай аўтаномнай адміністрацыі паўночна-ўсходніх раёнаў пры садзейнічанні расійскай арміі дасягнулі пагаднення з сірыйскім урадам аб уводзе сірыйскіх урадавых войскаў у раёны, якія кантраляваліся курдамі. 14 кастрычніка сірыйскія падраздзялення пачалі вылучэнне на поўнач Сірыі і на працягу некалькіх дзён узялі пад свой кантроль горада Манбідж, Кабані, Ат-Табка, Рака і суседнія раёны, дзве гідраэлектрастанцыі, масты праз Еўфрат, а таксама стратэгічныя шашы. 17 кастрычніка ЗША і Турцыя па выніках перамоваў у Анкары дасягнулі пагаднення аб прыпыненні аперацыі на 120 гадзін, каб даць магчымасць курдскім атрадам пакінуць створаную Турцыяй 30-кіламетровую памежную зону бяспекі 22 кастрычніка прэзідэнты Расіі і Турцыі Уладзімір Пуцін і Рэджэп Таіп Эрдаган правялі ў Сочы перамовы, якія замацавалі новыя зоны ўплыву на паўночным усходзе Сірыі. Аднаўлення аперацыі «Крыніца міру» атрымалася пазбегнуць. У выніку шматгадзінных напружаных перамоваў прэзідэнты прыйшлі да пагаднення, сутнасць якога заключалася ў захаванні статус-кво і прадастаўленні 150 гадзін для адводу ўсіх курдскіх фарміраванняў ад мяжы з Турцыяй на ўсім яе працягу, пасля чаго Расія і Турцыя пачнуць сумеснае патруляванне вызваленай курдамі тэрыторыі, а на мяжу з Турцыяй вернуцца сірыйскія памежнікі. Перадгісторыя ------------- Турцыя ўжо даўно агучвала планы па правядзенню аперацыі супраць курдскіх узброеных фарміраванняў на поўначы Сірыі. Пасля аперацыі «Аліўкавая галіна» прэзідэнт краіны Рэджэп Эрдаган сказаў, што дзяржава будзе старацца ліквідаваць тэрарыстычны «калідор» курдаў уздоўж межаў Турцыі. Як заўляў турэцкі кіраўнік, мэта Анкары заключаецца ў стварэнні буфернай зоны або зоны бяспекі на сірыйскім баку мяжы. Адзіным стрымліваючым фактарам было наяўнасць на ўсходзе Еўфрата амерыканскіх вайскоўцаў, якія дапамагалі курдам у вайне з ІДІЛ. Пасля доўгіх перамоў у жніўні 2019 года туркі і амерыканцы дамовіліся стварыць бяспечную зону, прыбраць з мяжы ўсе фартыфікацыйныя ўмацаванні і цяжкае ўзбраенне, а таксама арганізоўваць сумесныя патрулі. Пасля гэтага пагаднення турэцкія і амерыканскія вайскоўцы некалькі разоў правялі патруляванне, але турэцкі бок застаўся незадаволены тым, што амерыканцы не выканалі дамоўленасці. Эрдаган заявіў, што калі Вашынгтон не забяспечаць бяспеку на поўначы Сірыі да канца верасня, то ваеннае ўмяшанне непазбежна. Пазней Эрдаган паказаў, што Анкара мае права праводзіць трансмежную аперацыю «Крыніца міру» ў суседняй Сірыі дзякуючы дамове, падпісанаму ўрадамі дзвюх краін у горадзе Адана ў 1998 годзе. Ход аперацыі ------------ 9 кастрычніка пасля афіцыйнай аб’явы аб пачатку вайны турэцкія ВПС нанеслі шэраг бомбавых удараў па пазіцыях курдскіх памежнікаў. У адказ былі абстраляны прымежныя гарады Турцыі, ёсць пацярпелыя. 10 кастрычніка Узброеныя сілы Турцыі, як гаворыцца ў паведамленні Міністэрства абароны краіны, пачалі правядзенне наземнага этапу аперацыі «Крыніца міру» на ўсход ад ракі Еўфрат у Сірыі. Паводле турэцкага ваеннага ведамства, па даных на раніцу другога дня, УС Турцыі ў рамках аперацыі нанеслі артылерыйскія ўдары па 181 мэты «тэрарыстаў». Часці турэцкага армейскага спецпрызну ў ноч на 10 кастрычніка прасунуліся ўглыб паўночна-ўсходніх раёнаў Сірыі. У раёне прыгранічнага з Турцыяй сірыйскага горада Тэль-Аб’яд (правінцыя Рака) назіралася зацішша. Турэцкія самаходныя артылерыйскія ўстаноўкі і танкі з вечара 9 кастрычніка вялі абстрэл аб’ектаў пераважна курдскіх «Сірыйскіх дэмакратычных сіл» (СДС) у раёне Тэль-Аб’яда. Па стане на раніцу 10 кастрычніка, у раёне прыгранічнага горада перастрэлкі не зафіксаваны. Паказвалася, што пасля авіяўдараў і артылерыйскага абстрэлу баевікі СДС пакінулі свае пазіцыі. Раней курдскія крыніцы паведамілі пра пяць загінулых і дзесятках параненых мірных жыхарах ў раёне сірыйскіх гарадоў Рас-эль-Айн (правінцыя Хасаке) і Тэль-Аб’яд у выніку авіяўдараў і артылерыйскіх абстрэлаў з турэцкага боку. 11 кастрычніка зенітныя ўстаноўкі «Дэмакратычных сілаў Сірыі» (SDF) працавалі ноччу па пазіцыях турэцкай арміі, сутыкненні ў памежнай зоне не спыняліся і ў цёмны час сутак. Баевікі «Нацыянальнай арміі» далучыліся да турэцкай аперацыі і ўжо ноччу захапілі шэраг вёсак на ўсход ад Тэль-Аб’яда, імкнучыся ўзяць яго ў аблогу. Пазней войскі Турцыі з падтрымкай авіяцыі паспрабавалі штурмаваць Тэль-Аб’яд і Айн-Ісу, як перадаваў Twitter-канал Viva Revolt, але першую спробу штурму курды здолелі адлюстраваць. Турэцкая армія засяродзіла свае сілы на знішчэнні інфраструктуры на поўначы правінцыі, атакаваўшы станцыі вода- і электразабеспячэння, плаціны, нафтавыя ўстаноўкі і жылыя кварталы, што прывяло да гібелі шэрагу грамадзянскіх асоб і значнай матэрыяльнай шкоды. Курдскія сілы бяспекі працягнулі паліць покрыўкі, каб пагоршыць бачнасць для турэцкай артылерыі і знішчальнікаў. Паводле паведамлення Эрдагана, размешчаным на яго афіцыйнай старонцы ў сетцы Twitter, у выніку аперацыі «Крыніца міру» ў Сірыі было забіта 109 тэрарыстаў SDF. У адказ на абвінавачванне ў тым, што Турцыя наўмысна наносіць удары па турмах, дзе ўтрымліваюцца баевікі ІДІЛ, ствараючы ім магчымасць ўцёкаў, Эрдаган заявіў, што ІДІЛ пасля правядзення аперацыі не адродзіцца. 12 кастрычніка спецпрызн ЗША патрапіў пад артылерыйскі абстрэл у горадзе Кабані (Айн-эль-Араб). Інфармацыі аб загінуўшых не паступала. Пасля гэтага байцы Сірыйскіх дэмакратычных сіл абстралялі турэцкі Нусайбін. Пад агнём, у прыватнасці, апынуўся адзін з мясцовых рэстаранаў, у якім на той момант знаходзіліся журналісты. Паводле папярэдніх даных, ніхто не пацярпеў. Войскі Турцыі пры падтрымцы баевікоў Сірыйскай свабоднай арміі (ССА) распачалі спробу штурму населенага пункта ад-Дэрбасія, які знаходзіцца ля самай мяжы паміж Рас Аль-Айнам і Камышлы. У выніку, паводле інфармацыі курдскіх інфармагенцтваў, у прадмесцях горада пад агнём туркаў і іх саюзнікаў былі забіты дзве мясцовыя жыхаркі. Тысячы сваякоў тэрарыстаў «Ісламская дзяржавы» паспрабавалі распаліць беспарадкі ў лагеры «Аль-Хол», скарыстаўшыся аслабленнем аховы на фоне турэцкага наступлення, каб выбрацца з тэрыторыі пункта часовага размяшчэння палонных баевікоў. 13 кастрычніка навінавы партал Halab Today TV перадаваў, што турэцкая артылерыя абстрэляла ўмацаваныя раёны курдаў ля прыгранічнага горада Гэт-Тэль-эль-Аб’яд, у той час як «Сірыйская нацыянальная армія» сцягвала да населенага пункта свае атрады. Саюзнікамі былі захоплены па меншай меры 17 паселішчаў. Акрамя таго, яны прасунуліся на 30 кіламетраў углыб займанага курдамі раёна на мяжы з Эль-Хасакай, ненадоўга перакрыўшы шашы М-4, якая пасля «дэмакратычным сілам» усё ж удалося адбіць. Перш чым прыступіць да бамбардзіроўкаў, турэцкія вайскоўцы скінулі ўлёткі з верталётаў, у якіх утрымліваўся заклік да сірыйцаў не набліжацца да апорных пунктах атрадаў народнай самаабароны (YPG) і звязаных з імі фармаванняў. Паступалі супярэчлівыя звесткі аб захопе горада Рас-эль-Айн. Таксама праціўнікі абменьваліся ўдарамі ў раёне населенага пункта Эль-Малікія. Пратурэцкія баевікі занялі шэраг населеных пунктаў на перыферыі горада Рас-аль-Айн і перарэзалі шашы М4 у 30 км ад мяжы, якая злучае Раку і Хасаку. Камандаванне СДС перакінула сюды падмацаванні і аднавіла баі ў прамысловай зоне і на ўскраіне населенага пункта Тэль-Бейдар, але ВПС Турцыі і артылерыя адціснулі іх. Пазней партал навінаў Anadolu паведаміў аб пачатку штурму горада Эль-Тэль-Аб’яд. У другой палове дня горад перайшоў пад кантроль турэцкай арміі і іх саюзнікаў, якія захапілі яшчэ некалькі прыгранічных пасёлкаў на паўднёвы захад ад Рас-эль-Айна. У раёне горада Камышлы ВПС Турцыі нанеслі ўдар па апорных пунктах СДС; у выніку авіяўдару з ладу выведзена электрастанцыя. Між тым турэцкая артылерыя працягнула абстрэльваць курдскія ўмацаванні ў ваколіцах горада Рас-эль-Айн, а таксама ў суседнім горадзе Дэрбасія. Тым часам каля 800 замежных грамадзян беглі з лагера ў раёне горада Айн-Іса, у якім курды ўтрымлівалі прыхільнікаў ІД. Як заявіў агенцтву Reuters прадстаўнік СДС Марван Камышлы, лагер на 12 тыс. затрыманых асоб ахоўвала ўсяго 60-70 чалавек, хоць у звычайнай сітуацыі ахова налічвала 700 асоб. Ананімная крыніца турэцкага агенцтва Anadolu паведаміла, што курды самі ўчынілі пажар у лагеры, папярэдне вывеўшы сваю ахову. Прэс-сакратар СДС Мустафа Балі напісаў у сувязі з гэтым у Twitter: «Не трэба чакаць ад нас, што мы будзем клапаціцца пра вашых грамадзян-тэрарыстаў, пакуль вы спакойна глядзіце, як нашых дзяцей забіваюць, людзей прымушаюць бегчы, а ў рэгіёне ідзе этнічная чыстка». Са свайго боку, медыярэсурс ІД заклікаў «спячыя ячэйкі» аказваць садзейнічанне асобам, якія ўтрымліваліся ў лагерах на курдскай тэрыторыі. Па даных турэцкіх СМІ, у выніку артылерыйскіх абстрэлаў з тэрыторыі Сірыі за мінулыя пяць дзён загінулі 18 турэцкіх мірных жыхароў. У сувязі з турэцкай аперацыяй курды адмовіліся ад правядзення контртэрарыстычных аперацый супраць ІД у зоне сваёй акупацыі, што прывяло да ўзмацнення актыўнасці «спячых ячэек» ісламістаў. Між тым, узяўшы пад свой кантроль горада Рас-эль-Айн і Тэль-Аб’яд, Турцыя заявіла пра намер развіваць поспех. Рэджэп Эрдаган 14 кастрычніка паабяцаў, што ў бліжэйшы час саюзныя турэцкай арміі атрады сірыйскай апазіцыі ўвойдуць у стратэгічна важныя гарады Манбідж і Кабані, кантраляваныя курдамі. Афіцыйны прадстаўнік турэцкага прэзідэнта Ібрахім Калын пацвердзіў, што Анкара не мае намеру спыняць аперацыю, пакуль не будуць вырашаны пастаўленыя перад арміяй задачы, нягледзячы на ​​ ціск з боку ЗША і саюзнікаў па НАТА. Па паведамленні сірыйскага тэлеканала Al Ihbaria, 14 кастрычніка падраздзяленні турэцкай арміі спрабавалі ўзяць пад свой кантроль шашы ўздоўж мяжы з Турцыяй, якая злучае Алепа з адміністрацыйным цэнтрам Хасеке на паўночным усходзе краіны. Баі турэцкай арміі з курдскімі фарміраваннямі вяліся ў раёне населеных пунктаў Тувейджэль і Эль-Хавейш. 17 кастрычніка ў Анкару прыбыў віцэ-прэзідэнт ЗША Майкл Пенс і дзяржсакратар Майк Пампеа. Па выніках перамоў Майкл Пенс паведаміў, што дасягнуў пагаднення з прэзідэнтам Турцыі Рэджэпам Таіпам Эрдаганам аб прыпыненні турэцкай аперацыі ў паўночнай Сірыі на 120 гадзін. Як заявіў амерыканскі чыноўнік, Анкара пагадзілася не весці ваенныя дзеянні ў Кабані. Па словах віцэ-прэзідэнта, ЗША не плануюць ўводзіць дадатковыя санкцыі супраць Турцыі, а акрамя таго, прэзідэнт Трамп гатовы адклікаць ужо дзеючыя эканамічныя санкцыі па меры спынення агню. Паводле паведамлення тэлеканала Al Mayadeen, 18 кастрычніка турэцкія самалёты атакавалі калону бежанцаў, якая рухалася па шашы Тэль-Тамер — Айн-Іса на поўначы Сірыі. У выніку налёту 13 чалавек загінулі і каля 70 атрымалі раненні. Раней, як перадало агенцтва SANA, у населеным пункце Ум-эль-Хейры ахвярамі ўдару турэцкай авіяцыі сталі пяць мірных грамадзян і яшчэ 20 атрымалі раненні. «Сірыйскія дэмакратычныя сілы» абвінавацілі турэцкія войскі ў нападах на грамадзянскае насельніцтва ў горадзе Рас-эль-Айн і яго ваколіцах, нягледзячы на ​​абвешчанае раней пагадненне аб прыпыненні баявых дзеянняў. 19 кастрычніка Міністэрства нацыянальнай абароны Турцыі абвінаваціла курдскія фарміраванні ў парушэнні рэжыму спынення агню. Як сцвярджалася, «за апошнія 36 гадзін тэрарысты з Рабочай партыі Курдыстана і Атрадаў народнай самаабароны здзейснілі 14 абстрэлаў, 12 з якіх былі здзейснены ў раёне Рас-эль-Айна, адзін у раёне Тэль-Аб’яд і адзін у раёне Тэль-Тамер». Кааліцыя СДС, у сваю чаргу, выступіла з аналагічным абвінавачваннем у адрас турэцкай арміі. Як паведаміла 19 кастрычніка агенцтва Associated Press, курдскія фарміраванні на поўначы Сірыі пакінулі раёны паблізу мяжы з Турцыяй пасля таго, як Анкара дазволіла эвакуіраваць узброеныя атрады і грамадзянскіх асоб з горада Рас-эль-Айн. Афіцыйны прадстаўнік кааліцыі СДС заявіў, што эвакуацыя з горада намечана на бліжэйшыя суткі. Раней прадстаўнікі СДС заяўлялі, што Турцыя перашкаджае вываду курдскіх атрадаў з горада. 20 кастрычніка дзяржсакратар ЗША Майкл Пампеа ў інтэрв’ю тэлеканалу ABC заявіў, што, па звестках ЗША, перамір’е на поўначы Сірыі па большай частцы выконваецца. Амерыканцы чакалі, што курдскія сілы скарыстаюцца прыпыненнем баявых дзеянняў для вываду сваіх атрадаў — у тым ліку з горада Рас-эль-Айн. 21 кастрычніка турэцкая армія адкрыла гуманітарны калідор для выхаду курдскіх атрадаў з Рас-аль-Айна. Расійска-турэцкі мемарандум аб узаемаразуменні ---------------------------------------------- 22 кастрычніка прэзідэнты Расіі і Турцыі Уладзімір Пуцін і Рэджэп Таіп Эрдаган правялі ў Сочы перамовы, якія замацавалі новыя зоны ўплыву на паўночным усходзе Сірыі. Аднаўлення аперацыі «Крыніца міру» атрымалася пазбегнуць. У выніку шматгадзінных напружаных перамоваў прэзідэнты падпісалі мемарандум аб узаемаразуменні, сутнасць якога заключалася ў захаванні статусу-кво ў існуючым раёне аперацыі «Крыніца міру» паміж гарадамі Тэль-Аб’яд і Рас-эль-Айн глыбінёй да 32 км і прадастаўленні 150 гадзін для адводу ўсіх курдскіх фарміраванняў ад мяжы з Турцыяй на ўсім яе працягу, пасля чаго Расія і Турцыя пачалі сумеснае патруляванне вызваленай курдамі тэрыторыі, а на мяжу з Турцыяй вярнуліся сірыйскія памежнікі. 23 кастрычніка на сірыйскі бок сірыйска-турэцкай мяжы за межамі зоны аперацыі «Крыніца свету» ўводзяцца падраздзяленні расійскай ваеннай паліцыі і сірыйскай памежнай службы, якія пачалі садзейнічаць вываду курдскіх атрадаў самаабароны і іх узбраення на 30 км ад сірыйска-турэцкай мяжы, які павінен завяршыцца на працягу 150 гадзін. З гэтага моманту пачалося сумеснае расійска-турэцкае патруляванне на глыбіню да 10 км ад мяжы на захад і на ўсход ад раёна аперацыі «Крыніца свету», акрамя горада Эль-Камышлы. Усе падраздзяленні курдаў і іх ўзбраення таксама выводзіліся з Манбіджа і Тэль-Рыф’ата. Прэзідэнт Сірыі Башар Асад падтрымаў прынятае рашэнне і заявіў аб гатоўнасці памежных войскаў Сірыі да сумеснага патрулявання прыгранічнай зоны з супрацоўнікамі расійскай ваеннай паліцыі. 23 кастрычніка Мінабароны РФ апублікавала карту Сірыі, на якой пазначаны зоны, у якіх будуць працаваць сумесныя расійска-турэцкія патрулі. На карце таксама паказана, дзе будуць размешчаны 15 пастоў сірыйскай памежнай службы. 23 кастрычніка ў Сірыю з Расіі прыбыла першая дадатковая група ваенных паліцыянтаў. Ужо з 12:00 яны пачалі патруляванне зоны ўздоўж сірыйска-турэцкай мяжы. Падраздзялення ваеннай паліцыі Расіі размяшчаліся на базе ў Кабані (Айн-эль-Араб). Міністр абароны РФ Сяргей Шайгу правёў відэаперамовы з камандуючым «Сірыйскіх дэмакратычных сіл» Мазлумам Абдо, падчас якіх гарантаваў бяспеку мірнага насельніцтва ў 30-кіламетровай зоне ўздоўж сірыйска-турэцкай мяжы. Шайгу таксама паведаміў Абдо аб планах пашырэння маршрутаў патрулявання і павелічэння колькасці падраздзяленняў расійскай ваеннай паліцыі ля граніцы. Па паведамленні агенцтва SANA, 24 кастрычніка ў раёне Тэль-Тамер адбылося сутыкненне паміж сірыйскімі і турэцкімі войскамі. Паведамлялася, што турэцкія сілы спрабавалі заняць некалькі вёсак, сірыйскія войскі адказалі на напад, але панеслі страты. Прэсавая служба Пентагона заявіла аб тым, што Міністэрства абароны ЗША накіроўвае дадатковыя сілы і сродкі на паўночны ўсход Сірыі для абароны нафтавых радовішчаў ад баевікоў тэрарыстычнай групоўкі «Ісламская дзяржава» або «іншых дэстабілізуючы суб’ектаў» сумесна з «Сірыйскімі дэмакратычнымі сіламі». Таксама ў прэс-службе адзначылі што: «Адным з самых значных дасягненняў ЗША і нашых партнёраў у барацьбе з ІДІЛ стала атрыманне кантролю над нафтавымі радовішчамі ва Усходняй Сірыі — найважнейшым крыніцай даходаў ІД». Раней Дональд Трамп заявіў, што ўлады ЗША не дазволяць баевікам аднавіць кантроль над нафтавымі радовішчамі на паўночным усходзе краіны і маюць намер пакінуць іх пад сваім кантролем і затым вырашыць, што з імі рабіць. Па звестках газеты The Wall Street Journal, гаворка ішла пра захаванне на паўночным усходзе Сірыі ваеннага кантынгенту ЗША колькасцю 500 чалавек, а таксама аб адпраўцы туды некалькіх дзесяткаў танкаў і іншай тэхнікі. 25 кастрычніка Мінабароны РФ паведаміла аб размяшчэнні ў Сірыі яшчэ каля 300 ваенных паліцыянтаў з Чачні для выканання спецзадач у зоне на мяжы. З аэрадромаў Растоўскай вобласці і Краснадарскага краю на авіябазу Хмеймім перакінулі больш за 20 бронеаўтамабіляў «Тыгр» і «Тайфун-У». 27 кастрычніка калона аўтамабіляў расійскай ваеннай паліцыі прыбыла ў раён Айн-Ісы, адкуль пазней накіравалася ў бок сірыйска-турэцкай мяжы. Рэакцыя сірыйскіх уладаў ------------------------ 13 кастрычніка дзяржаўнае інфармацыйнае агенцтва SANA паведаміла, што сірыйскія ўлады пачалі наступленне на поўначы краіны, «каб супрацьстаяць турэцкай агрэсіі». Па даных ліванскага тэлеканала Al Mayadeen, армія прасоўваецца без супраціву, без бою прайшла ўсе курдскія блокпасты і ўвайшла ў горад Манбідж. Па непацверджаных даных, курдская адміністрацыя ўжо пакінула Манбідж, у горадзе засталіся толькі прадстаўнікі СДС ад арабскага насельніцтва. Раней Al Mayadeen паведамляў, што сірыйская армія ў бліжэйшыя 48 гадзін мае намер заняць кантраляваныя курдамі горада Манбідж і Кабані — апошнія буйныя населеныя пункты на ўсходзе правінцыі Алепа, якія заставаліся непадкантрольнымі сірыйскім уладам пасля разгрому ў гэтай частцы краіны атрадаў «Ісламскай дзяржавы». Агенцтва Reuters паведаміла, што пачатку наступлення ўрадавай арміі на курдскія тэрыторыі папярэднічалі перамовы прадстаўнікоў курдскіх «Сірыйскіх дэмакратычных сіл» і афіцыйных уладаў Сірыі на расійскай ваеннай базе Хмеймім, мэтай якіх было дасягненне пагаднення ў сувязі з турэцкай аперацыяй. У «Сірыйскіх дэмакратычных сілах» інфармацыю аб перамовах з Дамаскам каментаваць адмовіліся, але нагадалі, што адразу ж пасля пачатку турэцкай аперацыі курды заявілі, што будуць разглядаць любыя варыянты, якія «дапамогуць спыніць этнічныя чысткі». 14 кастрычніка аўтаномная адміністрацыя паўночна-ўсходніх раёнаў, створаная раней курдамі пры садзейнічанні іх амерыканскіх саюзнікаў, паведаміла, што пагадненне з сірыйскім урадам было дасягнута «для абароны межаў Сірыі і яе суверэнітэту». Курды заявілі, што разлічваюць на тое, што сірыйская армія зойме пазіцыі па ўсёй мяжы Сірыі з Турцыяй для аказання дапамогі «Сірыйскім дэмакратычным сілам» у адлюстраванні турэцкай атакі і «вызваленні раёнаў, занятых турэцкай арміяй і яе наёмнікамі». Больш за тое, курды лічылі, што складзенае пагадненне з Дамаскам дазволіць «вызваліць і іншыя акупаваныя Турцыяй сірыйскія гарады, у тым ліку Афрын», занятыя Анкарой у ходзе папярэдніх ваенных аперацый «Шчыт Еўфрата» і «Аліўкавая галіна» 2016—2018 гадоў 16 кастрычніка перадавыя атрады сірыйскай арміі ўвайшлі ў горад Рака, які раней знаходзіўся пад кантролем курдскіх ваенізаваных фармаванняў, і ўсталявалі там некалькі КПП. Як паведаміў тэлеканал Al Mayadeen, падраздзяленні сірыйскага войска ўвайшлі ў горад Кабані. Тым часам прэзідэнт Эрдаган заявіў журналістам, што ў Турцыі няма імкнення захапіць горад Манбідж: «Мы не настойваем на прысутнасці нашых вайскоўцаў у Манбіджы. Мы настойваем на тым, каб гэты горад быў перададзены яго сапраўдным гаспадарам». 17 кастрычніка газета Al Watan паведаміла, што ўрадавыя падраздзяленні выйшлі да мяжы з Турцыяй у раёне Сук-эль-Халь на поўнач ад горада Кабані (Айн-эль-Араб) і паднялі сірыйскі сцяг над памежным постам. Паводле інфармацыі газеты, часці сірыйскіх войскаў таксама будуць размешчаны на іншых участках мяжы з Турцыяй і Іракам. 16 кастрычніка пратурэцкія фарміраванні ўзброенай сірыйскай апазіцыі спрабавалі атакаваць пазіцыі сірыйскіх вайскоўцаў і курдскіх атрадаў у ваколіцах горада Айн-Іса ў правінцыі Рака. Атака была адбітая. Саветнік прэзідэнта Сірыі Бусейна Шаабан назвала туманным пагадненне аб прыпыненні ваеннай аперацыі «Крыніца міру», дасягнутай 17 кастрычніка паміж ЗША і Турцыяй. Паводле яе слоў, у Дамаску разглядаюць турэцкую буферную зону як акупацыю часткі сірыйскай тэрыторыі: «Мы не верым Эрдагану, які дапамог тысячам тэрарыстаў пракрасціся ў Сірыю», — заявіла яна. Па паведамленні ваенных крыніц, сірыйскія войскі прыступілі да стварэння буйной ваеннай базы ў раёне горада Эт-Табка, на месцы былога ваеннага аэрадрома. Работа па расчыстцы ўзлётна-пасадачнай паласы ўжо пачалася. У 2017 годзе авіябазу адбілі ў тэрарыстаў ІДІЛ амерыканскія інтэрвенты ў ходзе сумеснай аперацыі з СДС. У выніку баявых дзеянняў базе нанесены значны матэрыяльны ўрон, УПП была падарвана. На той момант выкарыстоўваць можна было толькі верталётныя пляцоўкі. Як паведаміла 22 кастрычніка агенцтва SANA, сірыйская армія пашырала кантраляваныя тэрыторыі ў раёне горада Тэль-Тамер (правінцыя Хасака) і разгортвала пазіцыі на трасе Хасака — Алепа. Шматлікія крыніцы паведамлялі таксама пра разгортванні ўрадавых сіл на поўначы Сірыі ўздоўж трасы М-4 у ключавых кропках ў гарадоў Манбідж, Айн-Іса, Тэль-Тамер і Камышлы. Як перадаваў партал навінаў Deir Ezzor 24, падраздзяленні Сірыйскай арабскай арміі і іранскія вайскоўцы з Корпуса вартавых Ісламскай рэвалюцыі мелі намер пабудаваць новы мост праз Еўфрат ля горада Абу-Кемаль (усходняя частка правінцыі Дэйр-эз-Зор), каб мець магчымасць аператыўна перакідваць свае часці на левы бераг ракі. Большая частка перапраў праз раку была разбурана тэрарыстамі «Ісламскай дзяржавы», а ў 2017 годзе масты падрывалі курды са складу СДС, каб абцяжарыць сірыйскай арміі перакідку на ўсходняе ўзбярэжжа і адрэзаць іх ад паставак паліва. Міжнародная рэакцыя ------------------- Пры ўсіх спробах турэцкай дыпламатыі прадставіць аперацыю як акт самаабароны супраць «тэрарыстаў», сусветная супольнасць негатыўна адрэагавала на турэцкую аперацыю, называючы яе ўварваннем і агрэсіяй. Краіны Еўрапейскага Саюза, усе 28 без выключэння, запатрабавалі спынення ўварвання. У адказ на пазіцыю ЕС, Эрдаган не знайшоў нічога лепшага, як шантажаваць ЕС адпраўкай у Еўропу 3 млн сірыйскіх бежанцаў, якія знаходзіліся ў Турцыі. Рэзка негатыўнай была рэакцыя краін арабскага свету, у асаблівасці Егіпта і Саудаўскай Аравіі. Расійская рэакцыя на пачатак аперацыі была стрыманай. Як заявіў памочнік прэзідэнта Расіі Юрый Ушакоў, «у цэлым абвастрэнне становішча на паўночным усходзе Сірыі выклікае занепакоенасць, будзем уважліва сачыць за развіццём падзей. З улікам пачатку аперацыі мы лічым важным, каб усе бакі праяўлялі стрыманасць». Германія і Францыя прыпынілі пастаўкі ўзбраення ў Турцыю, а таксама, разам з Вялікабрытаніяй, запатрабавалі правядзення надзвычайнага пасяджэння Савета Бяспекі ААН. Між тым, Прэзідэнт ЗША Дональд Трамп анансаваў увядзенне санкцый супраць Турцыі, якія, паводле яго слоў, падтрымаюць у Кангрэсе і рэспубліканцы, і дэмакраты. Гл. таксама ----------- * Умяшанне Турцыі ў грамадзянскую вайну ў Сірыі[en] * Буферная зона на поўначы Сірыі[uk] * Турэцка-сірыйскі канфлікт[ru] * Аперацыя «Шчыт Еўфрата» * Аперацыя «Аліўкавая галіна» * Канфлікт у Сірыйскім Курдыстане Зноскі ------ 1. ↑ Syria's army to deploy along Turkey border as Kurds strike deal 2. ↑ Syrian army to deploy along Turkish border in deal with Kurdish-led forces 3. ↑ Russia patrolling between Turkish and Syrian forces after U.S. troops withdraw 4. ↑ 5. ↑ *Turkey begins ground offensive in northeastern Syria.* Al Jazeera English, 10 октября 2019 6. ↑ Explained: Why Turkey wants a military assault on Syrian Kurds **(нявызн.)**, *DW* (11 October 2019). Праверана 13 October 2019. 7. ↑ Erdogan says Turkish-led offensive to extend further along Syrian border **(нявызн.)** (13 October 2019). Münbiç'ten Türk askerine saldırı! **(нявызн.)**. *Milliyet*. 8. ↑ The Latest: Syrian Kurdish Force to Abide by Ceasefire **(нявызн.)**. Suriye Milli Ordusu Barış Pınarı Harekatı'nda 71 şehit verdi 9. ↑ 10. ↑ 11. 1 2 12. ↑ Turkey neutralizes 702 terrorists in northern Syria 13. ↑ Kurds strike deal with Syria army to resist Turkey **(нявызн.)**, *BBC News* (14 October 2019). 14. 1 2 10 days of Operation "Peace Spring" // Syrian Human Rights Observatory, 19.10.2019 15. ↑ Турция начала военную операцию «Источник мира» в Сирии **(нявызн.)**. www.aa.com.tr. Праверана 9 кастрычніка 2019. 16. ↑ Турция начала военную операцию в Сирии **(нявызн.)** (9 кастрычніка 2019). Праверана 9 кастрычніка 2019. 17. ↑ Эрдоган объявил о начале турецкой военной операции в Сирии (руск.). РИА Новости (9 кастрычніка 2019). Праверана 9 кастрычніка 2019. 18. ↑ // Меркель потребовала от Эрдогана немедленно прекратить операцию в Сирии // РБК, 13.10.2019 19. 1 2 Мир на смену «Источника мира». Владимир Путин и Реджеп Тайип Эрдоган договорились о статусе-кво на севере Сирии // «Коммерсантъ» от 22.10.2019 20. ↑ Турция намерена как можно скорее войти на территорию Сирии к востоку от Евфрата **(нявызн.)**. ТАСС. Праверана 9 кастрычніка 2019. 21. ↑ Война до последнего курда 22. ↑ Общий знаменатель США и Турции по Сирии: зона неочевидной безопасности (руск.). EADaily. Праверана 9 кастрычніка 2019. 23. ↑ Турция и США создают центр по контролю зоны безопасности в Сирии (руск.). РИА Новости (13 жніўня 2019). Праверана 9 кастрычніка 2019. 24. ↑ Турция и США патрулируют зону безопасности в Сирии с помощью беспилотников (руск.). РИА Новости (8 верасня 2019). Праверана 9 кастрычніка 2019. 25. 1 2 Эрдоган обвинил США в желании создать зону безопасности в Сирии для коалиции СДС **(нявызн.)**. ТАСС. Праверана 9 кастрычніка 2019. 26. ↑ Турция упрекнула США в «торможении» создания зоны безопасности в Сирии (руск.). EADaily. Праверана 9 кастрычніка 2019. 27. ↑ Эрдоган: наши военные имеют право преследовать террористов на территории Сирии ТАСС, 10 октября 2019 года 28. 1 2 Турецкая операция в Сирии: первые сутки «Источника мира» (руск.). EADaily. Праверана 10 кастрычніка 2019. 29. 1 2 3 Сирия итоги за сутки на 11 октября 06.00: ИГ\* аквизировалось на востоке Сирии, 60 тысяч человек бегут от «Источника мира» (руск.)  **(нявызн.)**?(недаступная спасылка). Мировое обозрение - новости, аналитика, иносми, вооружения. Архівавана з першакрыніцы 22 верасня 2020. Праверана 11 кастрычніка 2019. 30. ↑ Спецназ США попал под обстрел в Сирии Газета.ru, 12 октября 2019 года 31. ↑ Сирия, последние новости сегодня 12 октября 2019. Война в Сирии: ситуация, новости ближнего востока. Сирия: Хроника событий дня (руск.)  **(нявызн.)**?. Праверана 12 кастрычніка 2019. 32. ↑ Сирия, последние новости сегодня 12 октября 2019. Война в Сирии: ситуация, новости ближнего востока. Сирия: Хроника событий дня (руск.)  **(нявызн.)**?. Праверана 12 кастрычніка 2019. 33. ↑ Сирия, последние новости сегодня 12 октября 2019. Война в Сирии: ситуация, новости ближнего востока. Сирия: Хроника событий дня (руск.)  **(нявызн.)**?. Праверана 12 кастрычніка 2019. 34. 1 2 *Сергей Петров*. Сирия итоги за сутки: США вывозят иностранных боевиков ИГ\* в Ирак, атака на объект коалиции США в Алеппо **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Федеральное агентство новостей No.1. Архівавана з першакрыніцы 13 кастрычніка 2019. Праверана 13 кастрычніка 2019. 35. 1 2 *Сергей Петров*. Сирия итоги за сутки: США вывозят иностранных боевиков ИГ\* в Ирак, атака на объект коалиции США в Алеппо **(нявызн.)**. Федеральное агентство новостей No.1. Праверана 13 кастрычніка 2019. 36. 1 2 Архівавана 14 кастрычніка 2019. Сирия новости 14 октября 12.30 // ФАН 37. ↑ Сирия (руск.)(недаступная спасылка). Настоящее Время. Архівавана з першакрыніцы 13 кастрычніка 2019. Праверана 14 кастрычніка 2019. 38. 1 2 3 Лиха война начало. Заканчивать турецкую операцию придется России // Газета «Коммерсантъ» № 188 от 15.10.2019 39. ↑ Эрдоган и Пенс договорились о прекращении операции в Сирии // Коммерсантъ, 17.10.2019 40. ↑ СМИ: не менее 13 мирных граждан погибли при ударе турецких ВВС по колонне беженцев в Сирии // ТАСС, 18.10.2019 41. ↑ Эрдоган намерен обсудить с Путиным присутствие сирийских военных на северо-востоке Сирии // ТАСС, 19.10.2019 42. ↑ AP: курды отведут силы от границы с Турцией после эвакуации из Рас-эль-Айна // ТАСС, 20.10.2019 43. ↑ Помпео заявил, что перемирие в Сирии в основном соблюдается // ТАСС, 20.10.2019 44. 1 2 Сирия итоги за сутки на 22 октября 06.00 // ФАН, 22.10.2019 Архівавана 22 кастрычніка 2019. 45. 1 2 Меморандум о взаимопонимании между Российской Федерацией и Турецкой Республикой. 22.10.2019 46. ↑ Основные положения Меморандума о взаимопонимании между Российской Федерацией и Турецкой Республикой Архівавана 23 кастрычніка 2019. 47. ↑ Минобороны опубликовало карту военных патрулей в Сирии // РБК, 23.10.2019 48. 1 2 Военная полиция России заняла господствующую высоту в районе Кобани // РБК, 24.10.2019 49. ↑ SANA сообщило о столкновении турецких войск с армией Асада // РБК, 24.10.2019 50. ↑ США направляют дополнительные ВС на северо-восток Сирии для защиты нефтяных месторождений // ТАСС, 25.10.2019 51. ↑ WSJ: США намерены оставить в Сирии 500 военных и направить туда танки для их поддержки // ТАСС, 25.10.2019 52. ↑ Россия дополнительно перебросила в Сирию 300 военных полицейских из Чечни // 25.10.2019 53. ↑ Архівавана 30 кастрычніка 2019. 54. ↑ Сирийская армия начала наступление на курдские территории // РБК, 13.10.2019 55. ↑ Reuters узнал о переговорах курдов с Дамаском на российской военной базе // РБК, 13.10.2019 56. ↑ Эрдоган заявил, что Турция не стремится занять Манбидж // ТАСС, 16.10.2019 57. ↑ СМИ: сирийские войска вышли к границе с Турцией к северу от Кобани // ТАСС, 17.10.2019 58. ↑ Советник Асада назвала туманным соглашение США с Турцией о перемирии на севере Сирии // ТАСС, 17.10.2019 59. 1 2 Сирия новости 22 октября 12.30 // ФАН, 22.10.2019 Архівавана 22 кастрычніка 2019. 60. ↑ 61. ↑ «Источник мира» топит обе стороны. О жертвах среди мирных жителей сообщают как курды, так и турки // «Коммерсантъ» от 10.10.2019 62. ↑ Пентагон заявил об отсутствии у США обязательств воевать за курдов // РБК, 13.10.2019 63. ↑ Германия решила прекратить поставки оружия Турции из-за операции в Сирии // РБК, 12.10.2019 64. ↑ МИД Франции сообщил о приостановлении поставок оружия в Турцию // РБК, 12.10.2019 65. ↑ Турецкое наступление объединяет Сирию. Армия Башара Асада идет на помощь курдам // «Коммерсантъ» от 13.10.2019 Спасылкі -------- * Военная операция Турции в Сирии рискует закончиться для Анкары серьёзными экономическими потерями // Газета.Ru, 10.10.2019 * Турция вернула Сирии огромные территории // Взгляд, 16 октября 2019 | ⛭Вайна ў Сірыі | | --- | | Асноўныя ўдзельнікі | * Сірыя Урад Сірыі * Сірыйская апазіцыя * Курдскія сілы * Ісламская дзяржава * Авіяцыйная група ПКС Расіі * Расія ПВК «Вагнер» * Заходняя кааліцыя на чале з ЗША | | Баявыя дзеянні | * Пратэстныя акцыі * Паўстанне ў Дэр’а (2011) * Аблога Хомса (2011—2014) * Аблога Тэль-Калаха (2011) * Аблога Эр-Растана і Тэль-Бісы (2011) * Ваенная аперацыя ў Джыср-эш-Шугуры (2011) * Аблога Латакіі (2011) * Бітва за Дамаск (2012—2018) * Бітва за Алепа (2012—2016) * Першая бітва за Ідліб * Баі за Тафтаназ (2012) * Бітва за Дэйр-эз-Зор (2012—2017) * Баі за Эр-Раку (2013) * Першая бітва за Кабані (2014—2015) * Другая бітва за Кабані (2015) * Бітва за Ідліб (2015) * Бітва за Пальміру (2015) * Наступленне ў паўночна-заходняй Сірыі (2015) * Наступленне ў Латакіі (2015—2016) * Бітва за Шэйх-Міскін (2015—2016) * Наступленне на Ханасер (2016) * Бітва за Эль-Кар’ятэйн (2016) * Бітва за Пальміру (сакавік 2016) * Канфлікт ва Усходняй Гуце (2016) * Наступленне ад Ітрыі ў бок Ракі (2016) * Баі за Эль-Хасаку (2016) * Бітва за Пальміру (снежань 2016) * Баі за Эс-Сухнэ (2017) * Бітва за Эр-Раку (2017) * Бой пад Хашамам (2018) * Наступленне на паўночным захадзе Сірыі (2020) * Атака пад Эс-Сухнэ (2023) * Атака на Ваенную акадэмію Хомса (2023) * Збіццё дрона ў Тэль-Бейдары (2023) Замежныя кампаніі Інтэрвенцыя ЗША і іх саюзнікаў у Сірыі Ваенная аперацыя Расіі ў Сірыі Аперацыя «Шчыт Еўфрата» Бамбардзіроўка авіябазы Эш-Шайрат Аперацыя «Аліўкавая галіна» Ракетны ўдар па Сірыі ў красавіку 2018 года Аперацыя «Крыніца міру» Аперацыя «Вясновы шчыт» Аперацыя «Кіпцюр-Меч» Працягваецца зараз Баі за Ідліб (з 2012) | | Праблематыка | * Бежанцы * Ваенныя злачынствы * Выкарыстанне хімічнай зброі * Удзел замежных краін | | Звязаныя канфлікты | * Канфлікт у Ліване (2011—2017) * Грамадзянская вайна ў Іраку * Канфлікт у Сірыйскім Курдыстане |

Гл. таксама: Алія, рэпатрыяцыя ў Ізраіль і Яўрэйскія бежанцы **Выхад яўрэяў з мусульманскіх (галоўным чынам арабскіх) краін** — масавая эміграцыя яўрэяў з арабскіх і іншых мусульманскіх краін ў XX стагоддзі. Рэпатрыяцыя яўрэяў Блізкага Усходу і Паўночнай Афрыкі ў Краіну Ізраіля пачалася яшчэ ў канцы XIX стагоддзя і стала масавай пасля ўтварэння Дзяржавы Ізраіль і вайны Ізраіля за незалежнасць (1948). Каталізатарамі міграцыі сталі таксама масавыя яўрэйскія пагромы 1940-х гадоў у буйных арабскіх гарадах (у Багдадзе, Каіры, Адэне, Трыпалі, Манаме, Алепа і шэрагу іншых гарадоў). Еменскія яўрэі на борце самалёта, які вывозіць іх з Адэна ў Ізраіль падчас аперацыі «Чароўны дыван» (1949—1950). У перыяд з 1948 па пачатак 1970-х гадоў з арабскіх краін эмігравалі добраахвотна, беглі ці былі выгнаны ад 800 тыс. да 1 млн яўрэяў. З іх 260 тыс. дасягнулі Ізраіля ў перыяд 1948—1951 гадоў, і яшчэ 600 тыс. да 1972 годзе Ліван быў адзінай арабскай краінай, яўрэйскае насельніцтва якой пасля 1948 года павялічылася, паколькі ён быў прамежкавым пунктам на шляху яўрэйскай міграцыі ў Ізраіль. Аднак да 1970-х гадоў у выніку грамадзянскай вайны ў Ліване яўрэйскае насельніцтва гэтай краіны таксама істотна паменшылася. Да 2002 года выхадцы з арабскіх краін і іх нашчадкі складалі 41 % насельніцтва Ізраіля. Зноскі ------ 1. ↑ Schwartz, Adi (January 4, 2008). "All I Wanted was Justice". *Haaretz*. Архівавана 20 сакавіка 2016. 2. ↑ Malka Hillel Shulewitz, *The Forgotten Millions: The Modern Jewish Exodus from Arab Lands*, Continuum 2001, pp. 139 and 155. 3. 1 2 Ada Aharoni "The Forced Migration of Jews from Arab Countries Архівавана 13 лютага 2012. Historical Society of Jews from Egypt website. Accessed February 1, 2009. 4. ↑ Parfitt, Tudor. (2000) p. 91. Літаратура ---------- * Andre Chouraqui (2002), «Between East and West: A History of the Jews of North Africa». ISBN 1-59045-118-X * Beinin, Joel (1998), *The Dispersion Of Egyptian Jewry Culture, Politics, And The Formation Of A Modern Diaspora*, University of California Press, c1998. Amer Univ in Cairo Pr, 2005, ISBN 977-424-890-2 Спасылкі -------- * The impact of the Six Day War on Jews in Arab lands * JIMENA Архівавана 27 студзеня 2013.: Jews Indigenous to the Middle East and North Africa * The Middle East’s Forgotten Refugees Архівавана 23 жніўня 2010. by Semha Alwaya

**Еменскі крызіс** — барацьба розных фракцый на тэрыторыі Емена. Падзеі пачаліся з выступленняў супраць Алі Абдула Салеха ў 2011—2012 гадах, якія скончыліся звяржэннем урада. Улада перайшла да Абд Рабу Мансура аль-Хадзі. Супраць яго таксама паўстала апазіцыя: актывізавалія ячэйкі Аль-Каіды, на поўначы вялі барацьбу хусіты (шыіцкі рух, які падтрымліваецца Іранам), на поўдні разгарнуўся сепаратысцкі рух за аднаўленне незалежнасці Паўднёвага Емена. У 2014 годзе палітычная барацьба перарасла ў грамадзянскую вайну. Падчас баявых дзеянняў войскі хусітаў захапілі сталіцу краіны, а кааліцыя арабскіх дзяржаў на чале з Саудаўскай Аравіяй пачала інтэрвенцыю. Гл. таксама ----------- * Расстрэлы ў Сане (2013) * Лівійскі крызіс Заўвагі ------- 1. ↑ Hendawi, Hamza. Yemen's crisis reflects arc of Arab Spring revolts **(нявызн.)** (12 October 2014). Праверана 8 February 2015. 2. ↑ al-Naggar, Mona. In Yemen, Hard Times Remain a Constant as Rebels Take Charge **(нявызн.)**, *The New York Times* (6 February 2015). Праверана 6 February 2015. 3. 1 2 Knights, Michael; al-Gabarni, Adnan; Coombs, Casey (21 October 2022). Cruickshank, Paul; Hummel, Kristina (рэд-ры). "The Houthi Jihad Council: Command and Control in 'the Other Hezbollah'" (PDF). *CTC Sentinel*. West Point, New York: Combating Terrorism Center. **15** (10): 1–23. Архівавана (PDF) з арыгінала 21 October 2022. Праверана 5 December 2022. 4. ↑ Meet The Group That Now Rules Yemen **(нявызн.)** (6 February 2015). Праверана 6 February 2015. 5. ↑ Al-Qaeda thrives in Yemen amid weak security, stalled dialogue **(нявызн.)** (6 February 2015). Праверана 6 February 2015. 6. ↑ President Hadi leaves Yemen as Saudi-led raids continue **(нявызн.)** (27 March 2015). Праверана 27 May 2015.

**Індыянскі ўніверсітэт у Какома** (англ.: Indiana University Kokomo) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая месціцца ў горадзе Какома ў штаце Індыяна, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Вучэльня ўваходзіць у сістэму Індыянскага ўніверсітэта. Універсітэт абслугоўвае рэгіён з 14 акруг на поўначы цэнтральнай Індыяны і прапануе атрыманне больш за 60 акадэмічных ступеняў, у тым ліку ступені бакалаўра. Выданне Princeton Review уключаў універсітэт як адну з 296 лепшых бізнес-школ у выданні 2015 года. У штогадовай справаздачы U.S. News & World Report за 2013 год універсітэт быў названы адной з лепшых рэгіянальных ВНУ ў катэгорыі рэгіянальных вучэльняў, якія сканцэнтраваны на бакалаўрскай адукацыі. Структура --------- * Аддзел сумежных навук аб здароўі * Школа бізнесу * Школа адукацыі * Школа сацыяльна-гуманітарных навук * Школа медсястрынства * Школа прыродазнаўчых навук Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Індыяна Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

Першая старонка арыгінала Канстытуцыі, 1946 Сённяшняя Японія — дэмакратычная канстытуцыйная манархія на чале з адзіным у свеце імператарам. Японія — унітарная краіна, дзеліцца на 47 прэфектур. Сучасная афіцыйная назва краіны — «Ніхон коку» або «Ніпон коку» (日本国). Дзяржаўны лад ------------- ### Імператар Японія — канстытуцыйная манархія. Паводле Канстытуцыі 1947 года кіраўнік дзяржавы — імператар, які ў Канстытуцыі завецца "сімвалам Дзяржавы і еднасці народа". А перадусім, згодна з Канстытуцыяй, носьбітам суверэнітэту з'яўляецца японскі народ. Імператар, чые паўнамоцтвы сур'ёзна абмежаваны, ажыццяўляе дзяржаўныя справы па парадзе і з ухвалення кабінета міністраў, які нясе за іх адказнасць. У 1989 года пасля смерці імператара Хірахіта новым імператарам стаў яго сын Акіхіта. 8 жніўня 2016 Акіхіта афіцыйна заявіў аб намеры адрачыся ад прастолу на карысць свайго сына Нарухіта. Цырымонія адрачэння прайшла 30 красавіка 2019 года. ### Заканадаўчая ўлада Імператар Акіхіта вітае прэм'ера Сіндза Абэ перад сумесным абедам з Баракам Абамам, 2014 Вышэйшая *заканадаўчая ўлада* належыць парламенту (яп. 国会, Какай), які складаецца з 2 палат: прадстаўнікоў (465 дэпутатаў) і саветнікаў (242 дэпутаты). Тэрмін паўнамоцтваў палаты прадстаўнікоў 4 гады, палаты саветнікаў — 6 гадоў (з перавыбраннем паловы складу кожныя 3 гады). У палату прадстаўнікоў выбіраецца 300 дэпутатаў ад 11 аднамандатных акруг і 200 ад партый па прапарцыянальнай сістэме, у палату саветнікаў — 152 дэпутаты ад 47 прэфектур і 100 па прапарцыянальнай сістэме ад усёй краіны. Квартаруецца Какай у такійскім раёне Тыёда, непадалёк ад Імператарскага палаца. Японскія выбаршчыкі маюць права галасаваць з 18 гадоў, галасаванне таемнае і свабоднае. ### Выканаўчая і судовая ўлады *Выканаўчую ўладу* ажыццяўляе кабінет міністраў на чале з прэм'ер-міністрам, якога са свайго складу выбірае парламент. Загад імператара зацвярджае прэм'ера на пасадзе. У сваю чаргу, прэм'ер-міністр прызначае ўсіх астатніх міністраў. *Судовая ўлада* складаецца з Вярхоўнага суда і судоў трох ніжэйшых узроўняў. Палітыка Японіі --------------- ### Палітычныя партыі Сярод палітычных партый найбольшым даверам карыстаецца кансерватыўная Ліберальна-Дэмакратычная Партыя (ЛДП), што знаходзіцца ва ўладзе з 1955, за выняткам перапынкаў у 1993-94 і 2009-12 гг.. Па стане на лістапад 2017 ЛДП трымае 283 месцы ў ніжняй і 125 — у верхняй палатах парламента. Бягучы прэм'ер — Сіндза Абэ — таксама паўстаў з шыхтоў Ліберальна-Дэмакратычнай партыі. Апазіцыю вакол сябе гуртуе левацэнтрысцкая Канстытуцыйна-Дэмакратычная партыя. ### Права і закон Што тычыцца гісторыі права, то да перыяду Эда японская юрысдыкцыя фармавалася пад моцным кітайскім ўплывам. З канца ХІХ стагоддзя Японія шукала ўласны шлях, але відавочна не змагла адмовіцца ад прагрэсіўных запазычанняў з еўрапейскага — асабліва германскага — права. Натхнёны германскім заканадаўствам Грамадзянскі кодэкс 1896 года з пасляваеннымі дапаўненнямі ляжыць у аснове сённяшняй прававой Японіі. ### Знешняя палітыка Японія мае дыпламатычныя адносіны з большасцю краін свету і з'яўляецца актыўным удзельнікам ААН са снежня 1956 года. Японія ўваходзіць у склад Вялікай сямёркі, G20, АЭСР, а таксама рэгулярна абіраецца нясталым членам Савета Бяспекі ААН. На рэгіянальным узроўні ўваходзіць у АЦЭС, падтрымлівае фармат АСЕАН +3. Галоўным саюзнікам Японіі пасля другой сусветнай вайны сталі ЗША, якія застаюцца найбуйнейшым гандлёвым партнёрам Японіі, а амерыканскія ваенныя базы ахоўваюць бяспеку краіны ўзыходзячага сонца. #### Тэрытарыяльныя спрэчкі Пасля другой сусветнай вайны Злучаным Штатам адышлі Паўночныя Марыянскія астравы, з чым Японія пагаджаецца. Затое занятыя ў 1945 савецкімі войскамі бліжэйшыя да Хакайда астравы Курыльскага архіпелага — Кунашыр, Шыкатан, Ітуруп і града Хабамаі — лічыць сваімі. Аспрэчвае Японія і карэйскую прыпіску драбнюткіх скалістых астраўкоў Ліянкур (яп. Takeshima, кар. Dokdo) у Японскім моры. У 1972 Японія атрымала ў валоданне астравы Сенкаку на поўдні ад Рукю. На гэтыя астравы прэтэндуе Тайвань, і, натуральна, Кітай, які прэтэндуе на Тайвань. #### Беларуска-японскія адносіны Асноўны артыкул: **Беларуска-японскія адносіны** Дыпламатычныя адносіны паміж Рэспублікай Беларусь і Японіяй ўстаноўлены 26 студзеня 1992 года. З студзеня 1993 года функцыянуе Пасольства Японіі ў г.Мінску. У чэрвені 1995 года адкрыта Пасольства Беларусі ў г.Токіа. Трагічная роднаснасць дзвюх дзяржаў звязана з тым, што і Беларусь, і Японія моцна пацярпелі ад радыяцыі. Тым не менш за 27 гадоў, афіцыйныя сустрэчы адбываліся на ўзроўні максімум дэпутатаў парламентаў, саветнікаў і замміністраў замежных справаў. У 1999 годзе адбыліся візіты ў Токіа беларускай урадавай дэлегацыі пад кіраўніцтвам кіраўніка Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь Міхаіла Мясніковіча, а таксама дэлегацыі прадстаўнікоў дзелавых колаў нашай краіны для ўдзелу ў Канферэнцыі па гандлёва-эканамічным супрацоўніцтве і прыцягненню інвестыцый у эканоміку Рэспублікі Беларусь на базе Японскай арганізацыі знешняга гандлю ДЖЭТРА. Развіваецца міжпарламенцкае супрацоўніцтва. У 2001 годзе па запрашэнні названай групы Японію наведала дэлегацыя Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь на чале з Намеснікам Старшыні Савета Рэспублікі М. А. Аўласевічам. У чэрвені 2004 года была заснавана Асацыяцыя дружбы і парламенцкіх сувязей з Рэспублікай Беларусь Палаты прадстаўнікоў японскага парламента. Кіраўніком Асацыяцыі з'яўляецца дэпутат Е.Аона. У выніку парламенцкіх выбараў у Японіі ў жніўні 2009 года Е.Аона пераабраны дэпутатам Палаты прадстаўнікоў на чарговы тэрмін, ён таксама застаўся старшынёй Асацыяцыі дружбы і парламенцкіх сувязей з Рэспублікай Беларусь. У перыяд 8-9 кастрычніка 2007 года адбыўся візіт у г. Мінск Генеральнага дырэктара Бюро еўрапейскіх адносінаў МЗС Японіі Т.Харады. 22-24 кастрычніка 2009 арганізаваны візіт у Рэспубліку Беларусь Е.Аона, дэпутата Палаты прадстаўнікоў парламента Японіі, старшыні Асацыяцыя дружбы і парламенцкіх сувязей з Рэспублікай Беларусь. Пачынаючы з 2000 года, праведзена сем раўндаў беларуска-японскіх кансультацый паміж МЗС, апошні з якіх адбыўся ў снежні 2009 года. З кожным годам пашыраецца міжрэгіянальнае супрацоўніцтва: на 2018 гэта Мінская вобласць — прэфектура Міягі, Магілёўская вобласць — прэфектура Осака, гарады Мінск і Сэндай, Шклоў і Таке, Нясвіж і Сіраісі).. Традыцыйнымі экспартнымі таварамі Беларусі ў Японію з'яўляюцца калійныя ўгнаенні, шкловалакно, лазеры, прылады на вадкіх крышталях, дазіметры; імпартуе Беларусь абсталяванне для прамысловых прадпрыемстваў, запчасткі для аўтамабіляў, электроніку. Агульны тавараабарот у 2017 склаў 42 млн даляраў, са слабаадмоўным для Беларусі сальда (- 2,2 млн). У 2018 Беларускія візы атрымала каля 1100 японцаў, што стала рэкорднай колькасцю. З верасня 2001 года ў рэгіёне Кансай акрэдытаваны Ганаровы консул Рэспублікі Беларусь Т.Сінгу. З красавіка 2013 года ў рэгіёне Тахоку акрэдытаваны Ганаровы консул Рэспублікі Беларусь М.Сасакі. ### Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Японія падзяляецца на 47 прэфектур, кожная пад началам выбарнага губернатара, заканадаўчай і адміністрацыйнай бюракратыі. Кожная прэфектура дзеліцца на гарады, мястэчкі і вёскі. Сёння агламерацыйныя працэсы садзейнічаюць зліццю гарадоў у больш вялікія цэлыя, што змяншае колькасць адзінак на ніжэйшых узроўнях і скарачае бюракратычныя выдаткі. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 студзеня 2019. Праверана 28 лютага 2019. 3. ↑ Сайт Пасольства Рэспублікі Беларусь у Японіі | Японія ў тэмах | | --- | | Японія | Герб • Сцяг • Гімн • Дзяржаўны лад • Канстытуцыя • Парламент • Адміністрацыйны падзел • Геаграфія • Гарады • Сталіца • Насельніцтва • Мовы • Гісторыя • Эканоміка • Валюта • Культура • Рэлігія • Кінематограф • Літаратура • Музыка • Святы • Спорт • Адукацыя • Навука • Транспарт • Турызм • Пошта (гісторыя і маркі) • Інтэрнэт • Узброеныя сілы • Знешняя палітыка | | ⛭Краіны Азіі: Палітыка | | --- | | - ААЭ - Азербайджан - Аман - Арменія - Афганістан - Бангладэш - Бахрэйн - Бруней - Бутан - В’етнам - Грузія - Егіпет¹ - Емен - Ізраіль - Індыя - Інданезія - Іарданія - Ірак - Іран - Казахстан² - Камбоджа - Катар - Кіпр - Кыргызстан - Кітай - КНДР - Кувейт - Лаос - Ліван - Малайзія - Мальдывы - Манголія - М’янма - Непал - Пакістан - Рэспубліка Карэя - Расія² - Саудаўская Аравія - Сінгапур - Сірыя - Таджыкістан - Тайланд - Туркменістан - Турцыя² - Узбекістан - Усходні Тымор - Філіпіны - Шры-Ланка - Японія | | Непрызнаныя дзяржавы | | - Абхазія - Кітайская рэспубліка (Тайвань) - Нагорны Карабах - Палесцінская аўтаномія - Паўднёвая Асеція - Турэцкая Рэспубліка Паўночнага Кіпра | | ¹ У асноўным у Афрыцы ² Часткова ў Еўропе | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская | | Нарматыўны кантроль | LCCN: sh85069539 · NDL: 00568318 |

**Манумент Незалежнасці** (укр. Монумент Незалежності) — помнік, прысвечаны незалежнасці Украіны. Манумент размешчаны ў цэнтры Кіева на плошчы Незалежнасці. Стылістычна ўяўляе сабой сумесь ўкраінскага барока і ампіру. Манумент узведзены ў кампазіцыйным цэнтры Плошчы Незалежнасці ў Кіеве ў гонар 10-годдзя незалежнасці Украіны ў 2001 г. Уяўляе сабой 52-метровую калону, увянчаную фігурай жанчыны (Берагіні) з Калінавай галінкай у руках. Агульная вышыня - 61 метр. В якасці мадэлі для статуі Берагіні аўтар Анатолі Кушч выбраў сваю дачку, художніцу с міравым імям Хрыстыну Катракіс. Гл. таксама ----------- * Спіс самых высокіх статуй свету Зноскі ------ 1. ↑ Монумент Незалежності на skyscraperpage

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Бачкоў. **Канстанцін Афанасьевіч Бачкоў** (25 верасня 1950, Ельск, Гомельская вобласць) — беларускі спецыяліст у галіне эксплуатацыі чыгуначнага транспарту. Доктар тэхнічных навук (1993), прафесар (1994). Біяграфія --------- Скончыў Беларускі інстытут інжынераў чыгуначнага транспарту (спецыяльнасць «Аўтаматыка, тэлемеханіка і сувязь», 1973), Ленінградскі інстытут інжынераў чыгуначнага транспарту (аспірантура, 1981), Маскоўскі інстытут інжынераў чыгуначнага транспарту (дактарантура, 1993). Выкладаў у Беларускім дзяржаўным універсітэце транспарту (з 1973, электратэхнічны факультэт, кафедра «Аўтаматыка і тэлемеханіка», у 1987—1989 і 1993—2001 — загадчык кафедры, 1994—1997 — дэкан факультэта, 2001—2017 — прарэктар па вучэбнай рабоце, дырэктар ІПК, з 2017 — НДЛ «Бяспека і электрамагнітная сумяшчальнасць тэхнічных сродкаў», загадчык лабараторыі). Навуковыя інтарэсы: электрамагнітная сумяшчальнасць; крытычныя да бяспекі сістэмы кіравання; функцыянальная бяспека. Узнагароды ---------- Знакі «Ганаровы чыгуначнік» (2003), «Выдатнік Беларускай чыгункі» (2004), «Выдатнік адукацыі» (2010), «Ганаровы транспартнік» (2017), медаль «За працоўныя заслугі» (2014) і інш. Літаратура ---------- * Теория и методы контроля электромагнитной совместимости микроэлектронных систем обеспечения безопасности движения поездов : диссертация … доктора технических наук : 05.22.08 : защищена 09.04.1993 : утверждена 30.07.1993 / Бочков Константин Афанасьевич. — Москва, 1993. * Бачкоў Канстанцін Афанасьевіч // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. — Мінск, 2004. — Т. 18, кн. 1. — С. 346. * Бочков Константин Афанасьевич // Республика Беларусь : энциклопедия : [в 7 т.]. — Минск, 2006. — Т. 2. — С. 482. * Труден путь в науку / А. Коврига // Путь в науку. — Гомель, 2006. — Вып. 1. — С. 30—35 ; Профессора Белорусского государственного университета транспорта. — Гомель, 2003. — С. 14—19.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Помнік Францыску Скарыну. **Помнік Францыску Скарыну** — помнік у Калінінградзе, Расія. Прысвечаны беларускаму першадрукару і асветніку Францыску Скарыну, які працаваў у гэтым горадзе (тады Кёнігсбергу) пры двары прускага герцага Альбрэхта. Устаноўлены ў 2004 годзе на тэрыторыі Балтыйскага федэральнага ўніверсітэта імя Імануіла Канта па ініцыятыве нацыянальнага таварыства «Калінінградскае зямляцтва беларусаў». Аўтарам помніка з’яўляецца скульптар А. Арцімовіч. У помніку Скарыну выкарыстаны амаль жанравы матыў — гуманіст, вандроўнік, які ў час падарожжа прысеў на камень. Аўтар дабіваецца псіхалагічна паглыбленага, па-філасофску напоўненага, ёмістага прачытання вобразу. У адрозненні ад іншых помнікаў, прысвечаных Ф. Скарыну, гэты скульптурны твор не кананічны, дэманструе смелую аўтарскую не традыцыйную трактоўку вобраза Зноскі ------ 1. 1 2 М. П. ЧАЙКО. З НАГОДЫ 500-ГОДДЗЯ БЕЛАРУСКАГА І ЎСХОДНЕ-СЛАВЯНСКАГА ПІСЬМЕНСТВА: ВОБРАЗ ФРАНЦЫСКА СКАРЫНЫ Ў ТВОРАХ МАНУМЕНТАЛЬНАЙ СКУЛЬПТУРЫ Архівавана 2 лістапада 2018. Спасылкі -------- * М. П. ЧАЙКО. З НАГОДЫ 500-ГОДДЗЯ БЕЛАРУСКАГА І ЎСХОДНЕ-СЛАВЯНСКАГА ПІСЬМЕНСТВА: ВОБРАЗ ФРАНЦЫСКА СКАРЫНЫ Ў ТВОРАХ МАНУМЕНТАЛЬНАЙ СКУЛЬПТУРЫ Архівавана 2 лістапада 2018.

**Ніна́зу** (шумер. літаральна "знаўца вады") - бог-лекар, насельнік свету нябожчыкаў Эрэшкігаль у шумера-акадскай міфалогіі. Згодна міфу аб Энліле і Нінліль, быў імі зачаты пад час знаходжання ў падземным свеце, таму вымушаны там застацца. Згодна іншай версіі, з'яўляецца сынам Эрэшкігаль. У адрозненні ад Нергала, лічыўся добрым богам, адказваў за рытуальныя абмыванні, а таксама патранаваў лекарскую справу. Падобна брату Нінурце, часам маляваўся як вайсковы бог, які нёс паразу праціўніку. Галоўны цэнтр шанавання - шумерскі горад Эшнуна. Спасылкі -------- * NINAZU LORD HEALER * Ancient Mesopotamian Gods and Goddesses - Ninazu (god)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Мюнхен (значэнні). **Мю́нхен** (ням.: München [ˈmʏnçən], бав.: Minga) — горад на поўдні Германіі. Адміністрацыйны цэнтр і буйнейшы горад федэральнай зямлі Баварыя. Трэці, пасля Берліна і Гамбурга горад Германіі паводле колькасці насельніцтва (1.364.920 тыс. чалавек — 2010). Плошча — 310,43 км². Гісторыя -------- ### Сярэднявечча Дакладная дата заснавання Мюнхена не вызначана. Упершыню горад упамінаецца ў дакументах 1158 года як Villa Munichen. У 1175 годзе атрымалівае статус горада. У 1180 годзе Мюнхен быў перададзены біскупу Фрайзінгу, а ў 1240 годзе перайшоў у валоданне роду Вітэльсбахаў і пасля раздзелу Баварыі ў 1255 годзе з’яўляўся іх рэзідэнцыяй у Павярхоўнай Баварыі да 1918 года. Герцаг Людовік IV, ураджэнец Мюнхена, быў абраны нямецкім каралём у 1314 годзе і каранаваны як імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі ў 1328 годзе. Ён умацаваў пазіцыі горада, надзяліўшы яго манаполіяй на соль і забяспечыўшы яму тым самым дадатковы прыбытак. ### Сталіца аб’яднанай Баварыі Пасля аб’яднання Баварыі ў 1506 годзе Мюнхен стаў яе сталіцай. Падчас 16 стагоддзя Мюнхен быў цэнтрам нямецкай контррэфармацыі. У 1583 годзе герцаг Вільгельм V заснаваў тут Езуіцкую царкву Святога Міхаіла. У 1609 годзе, напярэдадні трыццацігадовай вайны, у Мюнхене было створана аб’яднанне каталіцкіх княстваў Германіі (Каталіцкая ліга). У 1623 годзе, падчас Трыццацігадовай вайны, Мюнхен стаў рэзідэнцыяй выбаршчыкаў, калі Максіміліян I, герцаг Баварыі, быў надзелены выбарчай годнасцю, але ў 1632 годзе горад быў заняты Густавам II Адольфам шведскім. У 1806 годзе Мюнхен стаў сталіцай новага каралеўства Баварыя, у горадзе былі ўтвораны парламент (Ландтаг) і архіепіскапія Мюнхена і Фрайзінгу. У 1826 годзе загадам караля Людвіга І Ландсхуцкі ўніверсітэт (зараз Мюнхенскі універсітэт Людвіга-Максіміліяна) быў пераведзены ў Мюнхен. ### Веймарская рэспубліка 6 красавіка 1919 года, пасля забойства першага рэспубліканскага прэм’ер-міністра Баварыі Курта Эйснера, у Мюнхене была абвешчана Баварская Савецкая Рэспубліка. Лідарам першага ўраду стаў 25-гадовы Эрнст Толер (з 6 па 12 красавіка). Другі ўрад пад кіраўніцтвам Яўгенія Левінэ існаваў з 13 красавіка па 3 мая. У гэты перыяд быў уведзены рабочы кантроль на прадпрыемствах, праведзена нацыяналізацыя банкаў, сфармавана Чырвоная армія і Надзвыайная камісія па барацьбе з контррэвалюцыяй. 1 мая 1919 года германская армія і атрады фрайкора ўвайшлі ў Мюнхен. 3 мая адбылося апошняе пасяджэнне ўрада БСР, пасля чаго яна была далучана да Веймарскай рэспублікі. У 1923 годзе Адольфам Гітлерам і яго прыхільнікамі здзейснілі спробу дзяржаўнага перавароту, празваная «Піўным путчам». 9 лістапада адбылося шэсце да плошчы Марыенплац, на якой калону нацыстаў сустрэлі ўзброеныя атрады паліцыі. Не атрымаўшы шырокай падтрымкі ні сярод насельніцтва горада, ні сярод арміі, путч быў падаўлены. Сёння аб гэтых падзеях сведчыць мемарыяльная шыльда, усталяваная на плошчы Адэонсплац. ### Перыяд Трэцяга Рэйха У 1938 годзе ў Мюнхене было падпісана пагадненне паміж Германіяй, Італіяй, Францыяй і Велікабрытаніяй, у выніку якога Судэцкая вобласць Чэхаславакіі была далучана да Германіі, а дэ-факта Гітлер атрымаў кантроль і над усёй астатняй тэрыторыяй Чэхаславакіі. Падчас Другой Сусветнай вайны Мюнхен 71 раз падвяргаўся бамбаванням. 60 % будынкаў былі разбураны, гістрычны цэнтр быў амаль цалкам знішчаны. За гады вайны амаль чацвёртая частка насельніцтва загінула, а ў яе канцы ў горадзе засталася крыху больш за палову даваеннага насельніцтва. ### Пасляваенны перыяд З 1945 года Мюнхен цалкам адбудаваны, захаваў, у адрозненні ад некаторых іншых гарадоў Заходняй Германіі, даваенную сетку вуліц. У 1957 годзе насельніцтва Мюнхена перавысіла 1 мільён чалавек. У 1972 годзе Мюнхен стаў месцам правядзення XX Летніх Алімпійскіх гульняў, перад пачаткам якіх у добраўпарадкаванне горада былі ўкладзеныя значныя сродкі — пабудавалі метро, практычна цалкам рэканструявалі цэнтр горада, была зноўку створана сістэма пад’язных дарог, пабудаваны новы комплекс спартыўных збудаванняў, які складаўся з алімпійскай вёскі на 10-15 тысяч жыхароў, Алімпійскага стадыёна на 80 тысяч месцаў, Палацу спорту на 15 тысяч месцаў, басейна на 10 тысяч месцаў, велатрэку на 13 тысяч месцаў і іншых спартыўных залаў і пляцовак. Падчас Алімпіяды палесцінская тэрарыстычная групоўка «Чорны верасень» арганізавала тэракт, ахвярамі якога сталі 11 атлетаў зборнай Ізраіля і 1 паліцэйскі. Прамысловасць ------------- У Мюнхене найбольшая ў Германіі колькасць высокакваліфікаванага насельніцтва з вышэйшай адукацыяй, што абумоўлівае існаванне навукаёмістых прадпрыемстваў. Горад мае развітую электратэхнічную, радыёэлектронную, оптыка-механічную прамысловасць, агульнае і транспартнае машынабудаванне, ваенную, хімічную, паліграфічную, трыкатажную, харчовую прамысловасць. Адна з найбольш вядомых галін — піваварэнне. Дзякуючы высокай канцэнтрацыі ІТ-прадпрыемств Мюнхен атрымаў парадыйную назву «Isar Valley» (Ізарская Даліна). Тут знаходзяцца штаб-кватэры вядомейшых і буйнейшых прадпрыемстваў Германіі: * BMW * Siemens AG * MANN AG * Flixmobility * Allianz SE Навука ------ Мюнхенскі ўніверсітэт, Мюнхенскі тэхнічны ўніверсітэт. Баварская АН і Акадэмія выяўленчых мастацтваў. Дзяржаўная вышэйшая музычная школа, кансерваторыя. Баварскія дзяржаўныя зборы карцін, Старая пінакатэка, Баварскі нацыянальны музей, Нямецкі музей, этнаграфічны музей, Гліптатэка і інш. Адукацыя -------- ### Пачатковая і сярэдняя адукацыя У горадзе знаходзяцца 132 пачатковыя школы, 44 сярэднія школы, 23 рэальныя школы (20 з іх з гарадскім фінансаваннем) і 38 гімназій (14 з гарадскім фінансаваннем). ### Вышэйшая адукацыя На сённяшні дзень Мюнхен з’яўляецца галоўным навуковым і даследчым цэнтрам Германіі. У горадзе знаходзяцца два з трох нямецкіх універсітэтаў, якія атрымалі тытул элітны ўніверсітэт: Мюнхенскі тэхнічны ўніверсітэт (TUM) і Мюнхенскі ўніверсітэт Людвіга-Максіміліяна (LMU). Акрамя найбольш вядомага ўніверсітэцкага квартала ў Марксфорштат, падобны квартал існуе ў раёне Гросхадэрн, дзе вывучаюцца біялогія, хімія і медыцына. Яшчэ адным універсітэтам, які, як і TUM, дае тэхнічную адукацыю, з’яўляецца Мюнхенскі ўніверсітэт прыкладных навук (die Hochschule für angewandte Wissenschaften München). Створаны у 1971 годзе шляхам аб’яднання сямі інжэнерных і вышэйшых тэхнічных школ. Побач з паўднёвай мяжой горада дзейнічае Мюнхенскі ўніверсітэт Бундэсвера, створаны для падрыхтоўкі афіцэрскага саставу. Грамадзянскія студэнты могуць вывучацца там толькі ў кантэксце галіновых сувязяў альбо праз універсітэцкае партнёрства. ### Акадэміі Баварская акадэмія навук — галоўны навукова-даследчы цэнтр Баварыі. З’яўляецца членам Саюза нямецкіх акадэмій навук. Мае ў сваім складзе чатыры навуковыя супольнасці: * Гуманітарных навук і культуралогіі * Права, сацыяльных і эканамічных навук * Прыродазнаўчых, матэматычных і тэхнічных навук * Натуральных навук, навукі аб жыцці, медыцыны Кожная супольнасць мае пастаянных членаў і членаў-карэспандэнтаў. Іх колькасць — 197 і 121 чалавек адпаведна. * Мюнхенская акадэмія вытанчаных мастацтваў Нямецкая акадэмія тэхнічных навук (Acatech) выконвае незалежную кансультацыю па тэхнічных і тэхналагічных пытаннях. Члены акадэміі — выдатныя навукоўцы інжынерных і прыродазнаўчых навук, медыцыны, гуманітарных і грамадскіх навук. Сенатары — вядомыя асобы з тэхналагічных кампаній і аб’яднанняў, буйных навуковых арганізацый. Рэлігійная акадэмічная адукацыя прадстаўлена Баварскай Каталіцкай акадэміяй, якая была заснавана ў 1957 годзе як «Царкоўны фонд публічнага права». Стварэнне ініцыіраваў кардынал Ёзэф Вэндэль. Паводле свайго статута, мэта акадэміі — «тлумачыць і садзейнічаць адносінам паміж царквой і сусветам». Прафесійную адукацыю можна атрымаць у наступных акадэміях: * Баварскай акадэміі рэкламы і маркетынгу (BAW) * Баварскай акадэміі знешняй эканомікі (BAA) * Баварскай акадэміі кіравання (BVS) * Акадэміі нямецкіх СМІ (Akademie der deutschen Medien) * Акадэміі дызайну (Akademie für Gestaltung und Design) ### Інстытуты У Мюнхене знаходзіцца кіраванне Таварыства Макса Планка (Max-Planck-Gesellschaft). У яго склад уваходзяць інстытут права і сацыяльнай палітыкі, інстытут падатковага права і фінансаў, інстытут інавацый і канкурэнцыі, інстытут фізікі, інстытут псіхіатрыі, інстытут астрафізікі і інстытут нейрабіялогіі. Таксама ў горадзе размешчана штаб-кватэра Таварства Фраунгофера і некаторыя з яго інстытутаў: інстытут убудаваных сістэм і тэхнікі сувязі (ESK), інстытут мікрасістэм і цвердацельных тэхналогій (EMFT). Бундэсвер валодае трыма інстытутамі, размешчанымі ў Мюнхене: інстытутам мікрабіялогіі, інстытутам фармакалогіі і таксікалогіі, інстытутам радыябіялогіі. ### Бібліятэкі і архівы Баварская дзяржаўная бібліятэка, галоўная бібліятэка федератыўнай зямлі Баварыя і адна з важнейшых еўрапейскіх бібліятэк, мае фонд, які скаладаецца з амаль 10,5 мільёнаў экзэмпляраў. Больш за трыццаць гарадскіх бібліятэк складаюць адзіную сістэму Münchner Stadtbibliotek, агульны фонд якой складаецца з каля трох мільёнаў кніг, газет і іншых сродкаў. У Мюнхене знаходзяцца адны з буйнейшых нямецкіх і агульнаеўрапейскіх архіваў: Баварскі галоўны дзяржаўны архіў, Мюнхенскі дзяржаўны архіў і Мюнхенскі гарадскі архіў. Культура -------- ### Музеі У цэнтры горада знаходзіцца «Мастацкі раён» (ням.: Kunstareal) — квартал музеяў, у які ўваходзяць адныя з важнейшых і вядомейшых мастацкіх музеяў Мюнхена: Старая пінакатэка, Новая пінакатэка, Пінакатэка сучаснасці, музей Брандхорста, Гліптатэка, Дзяржаўная антычная калекцыя, Дзяржаўная калекцыя егіпецкага мастацтва і іншыя музеі. Старая пінакатэка была заснавана на культурным наследыі рода Вітэльсбахаў, сабраным у перыяд з 14 па 18 стагоддзі. Новая пінакатэка — калекцыя мастацтва 19 — 20 стагоддзяў, Пінакатэка сучаснасці трымае творы жывапісу і культуры 20 — 21 стагоддзяў. Гліптатэка і Дзяржаўная антычная калецыя прадстаўляюць мастацтва старажытнагрэчаскай и старажытнарымскай культур. На адным з востраваў ракі Ізар знаходзіцца Нямецкі музей (ням. Deutsches Museum), адзін з буйнейшых навуковых музеяў сусвету. Тут, на плошчы ў 25000 м², прадстаўлены экспазіцыі з больш за пяцідзесяці галін навукі. Каб абысці ўсе аб’екты спатрэбіцца прайсці амаль 9 кіламетраў. Мюнхенскі гарадскі музей (ням. Münchner Stadtmuseum) — музей гісторыі Мюнхена, на трох паверхах якога знаходзяцца больш за 400 аб’ектаў. Выстаўка ставіць тры пытанні: што тыпова для Мюнхена, з якога моманту і ўвогуле чаму? Усё гэта паказана праз экспанаты графікі, плакатаў і карцін, мэблі, скульптуры, рамёстваў, моды, гарадской культуры, фатаграфіі, кіно, музыкі. Музей BMW прадстаўляе экспазіцыю аўтамабіляў, выпушчаных за ўсю гісторыю кампаніі, а таксама некаторыя канцэптуальныя мадэлі. У 16 кіламетрах ад цэнтра знаходзіцца мемарыяльны комплекс канцэнтрацыйнага лагера і музей Дахаў. На тэрыторыі размешчаны адміністрацыйныя пабудовы, турма, баракі для вязняў, крэматорыі і месцы растрэлаў былога лагера, якія захоўваюць памяць пра злачынствы нацысцкага рэжыму. ### Музыка У Мюнхене нарадзілася шмат сусветна вядомых кампазітараў мінуўшчыны: Вольфганг Амадэй Моцарт, Карл Марыя фон Вебер, Вільгельм Рыхард Вагнер, Рыхард Штраус, Карл Орф і іншыя. Таму нядзіўна, што і зараз Мюнхен з’яўдяецца буйным цэнтрам класічнай музыкі. Мюнхенскі філарманічны аркестр, сімфанічны аркестр Баварскага радыё і Баварскі Дзяржаўны аркестр з’яўляюцца аднымі з самых бачных нямецкіх аркестраў і рэгулярна супрацоўнічаюць з сусветна вядомымі дырыжорамі. Акрамя вышэйназваных, вельмі добрай славай карыстаюцца Мюнхенскі сімфанічны аркестр і Мюнхенскі камерны аркестр. Буйнейшымі пляцоўкамі для аркестраў з’яўляюцца Філармонія ў Гаштайгу і Тэатр Прынца-Рэгента. З 2019 года вядзецца пабудова Мюнхенскай канцэртнай залы, якая будзе ўзведзена ў раёне Ўсходняга вакзала. ### Фестывалі #### Актоберфэст Буйнейшы піўны фестываль у свеце. Праводзіцца з канца верасня па сярэдзіну кастрычніка (16-18 дзён) на Лузе Тэрэзы (нем. Theresienweise). Першапачаткова з’яўляўся святкаваннем вяселля Баварскага Кронпрынца Людвіга з Прынцэсай Тэрэзай Саксонскай-Хільдбургхаўзскай, якое адбылося 12 кастрычніка 1810 года. Кожны год фестываль наведваюць каля 6 мільёнаў чалавек. На пляцоўцы размяшчаюцца 14 піўных тэнтаў, якія могуць адначасова прымаць 119 тысяч гасцей. Тут падаюць піва ад шасці галоўных мясцовых бровараў: Augustiner, Hacker-Pschorr, Löwenbräu, Paulaner, Spaten і Staatliches Hofbräuhaus. Таксама падчас мерапрыемстваў на пляцоўцы знаходзяцца больш за сто атракцыёнаў, у тым ліку поўнапамерныя амерыканскія горкі. #### Аўрскі кірмаш Праходзіць у маі (Maidult), жніўні (Jakobidult) і кастрычніку (Kirchweihdult) на Марыяхільфплац з 1905 года. Аўрскі кірмаш (нем. Auer Dult) з’яўляецца буйнейшым распродажам, падчас якога дзейнічаюць больш за 300 пляцовак гандлю. Як і на іншых гарадскіх фествалях, акрамя гандлю на мерапрыемствы можна наведаць атракцыёны ці паспрабаваць мясцовай ежы, у тым ліку піва ці фруктовыя сокі з традыцыйнымі баварскімі закускамі: рыбай на палачцы, смажанымі сасіскамі ці курыцай. #### Tollwood Праводзіцца ў ліпені і ў снежні. Традыцыйныя пляцоўкі — Алімпійскі парк (нем. Olympiapark) і Луг Тэрэзы (нем. Theresienweise). Першы летні фестываль праведзены ў 1988 годзе, зімні — у 1992. Сваёй галоўнай мэтай арганізатары ставяць адлюстраванне мультыкультурнасці грамадства, асабліва такія яго рысы, як талерантнасць, інтэрнацыянальнасць і адкрытасць. Транспарт --------- ### Грамадскі транспарт Мюнхенская транспартная сістэма мае дыферэнцыраваную сістэму аплаты і падзелена на чатыры тарыфныя зоны, кожная з каторых мае ў сваім складзе чатыры кольцы. Яе аснова — сетка высокахуткасных паяздоў: метрапалітэн (U-Bahn) і гарадская электрычка (S-Bahn). Наземны транспарт прадстаўлены трамваямі і аўтобусамі. Сістэма кантралюецца прадпрыемствам MVV (Мюнхенскае транспартнае і тарыфнае аб’яднанне). Самы стары від грамадскага транспарту — трамвай, быў адкрыты ў 1876 годзе. ### Аэрапорт За 30 км ад цэнтра знаходзіцца Міжнародны аэрапорт Мюнхен імя Франца-Ёзефа Штраўса (MUC). На сённяшні дзень ён з’яўляецца другім буйнейшым аэрапортам Германіі і сёмым у сусвеце. Прапускная здольнасць аэрапорту — 50 мільёнаў пасажыраў у год або 90 узлётаў/пасадак у гадзіну. Да яго можна даехаць пры дапамозе маршрутаў хуткаснай электрычкі S1 (з захаду горада) і S8 (з усходу), пры дапамозе аўтобусаў Lufthansa Express Bus (адыходзяць ад галоўнага вакзалу), а таксама па аўтабану A92. Планіроўка і архітэктура ------------------------ Стары горад са шчыльнай забудовай уздоўж ракі Ізар. Гарадскі цэнтр, падзелены на 4 кварталы вуліцамі, перакрыжаванымі на Марыенплац, у XIII ст. быў абнесены сценамі (захаваліся вароты XIV ст.). 3 1791 года гарадскія ўмацаванні знесены і ў XVIII—XIX ст. пабудаваны рэгулярныя прыгарады з шырокімі вуліцамі, барочнымі і класіцыстычнымі будынкамі. Пасля 1871 года выраслі новыя кварталы і прамысловыя раёны. Мюнхен моцна пашкоджаны ў Другую сусветную вайну. Сучаснае аблічча вызначаецца суседствам рознастылявых пабудоў з будынкамі з бетону і шкла. Захаваліся архітэктурныя помнікі XIII—XX ст. Славутасці ---------- Баварскі нацыянальны музей * Азамкірхэ * Фраўэнкірхэ * Новая ратуша * Старая ратуша * Ізарская брама * Луг Тэрэзы * Фюрэрбаў * Мюнхенская рэзідэнцыя * Палац Німфенбург * Баварскі нацыянальны музей * Царква Святога Лукі * Царква Святога Міхаіла * Царква Святога Пятра * Тэатынеркірхэ * Комплекс збудаванняў для XX Алімпійскіх гульняў, 1968—72 Беларусы ў Мюнхене ------------------ Магіла святара Уладзіміра Салаўя ў Мюнхене ### Дзейнасць дыяспары На пачатку ХХ ст. у каталіцкім універсітэце ў Мюнхене вучыліся будучыя беларускія святары і ў 1940-я гады тут створаны Беларускі камітэт. Мюнхен з канца 1940-х гадоў стаў цэнтрам беларускай прысутнасці ў Германіі. У горадзе выдавалася газета «Бацькаўшчына», дзейнічала беларуская служба Радыё «Свабода», а таксама працаваў Інстытут вывучэння СССР. Пасля 2020 года ў Мюнхене дзейнічае прадстаўніцтва агульнанямецкай Беларускай суполкі RAZAM і адбываюцца культурніцкія мерапрыемствы. У верасні 2022 года ў Мюнхене прайшоў фестываль беларускай культуры «Minsk x Minga», другі фестываль запланаваны на верасень 2023 года. ### Пахаваныя Амаль на ўсіх могілках Мюнхена ёсць беларусы. На могілках Перлахер Форст (Perlacher Forst) быў пахаваны журналіст Леанід Карась, але магілы ўжо няма. Таксама тут быў пахаваны журналіст Алесь Марговіч на чыёй магіле была скульптура Мадонны, яго магілы даўно няма, але скульптуру Мадонны перанеслі ў цэнтр могілак. Таксама тут былі пахаваны журналіст Уладзімір Бортнік і пісьменнік Пётр Сыч. На могілках Вестфрыдгоф (Westfriedhof) пахаваны спявачка Барбара Вержбаловіч, гісторык Сымон Кандыбовіч, мастак Зміцер Чайкоўскі і журналіст Уладзімір Цвірка. На могілках Остфрыдгоф (Ostfriedhof) пахаваны кіраўніца СБМ Надзея Абрамава (магілу ўжо забралі) і Ніканор Ляўковіч, брат Ніны Абрамчык. Журналіст Радыё Свабода Юрка Сянькоўскі пахаваны у Фельдмохінгу (Feldmoching), дзе жыло некалькі беларусаў. Таксама тут быў пахаваны палітычны і нацыянальны дзеяч Юрый Сабалеўскі. На могілках Вальдфрыдгоф (Waldfriedhof) пахаваны святар Уладзімір Салавей. На могілках Рым (Riem) пахаваны гісторык Павал Урбан. Невядома дзе знаходзіцца магіла мастацтвазнаўцы Юліяны Вітан-Дубейкаўская. Вядомыя асобы, якія жылі ў Мюнхене ---------------------------------- * Альбрэхт Адам — нямецкі мастак. * Эдуард Бухнер * Альберт Эйнштэйн — жыў у Мюнхене з 1880-х да 1896 года, вучыўся ў гімназіі, якая зараз носіць яго імя. * Томас Ман — жыў у Мюнхене (1894—1933). * Леапольд Баварскі * Карл Гаусгофер * Морыц Бляйбтрой * Макс Шэлер * Карл Орф * Франц Марк (1880—1916) — нямецкі жывапісец яўрэйскага паходжання. * Вернер Херцаг (нар. 1942) — нямецкі рэжысёр, сцэнарыст, акцёр. * Міхаіл Аляксандравіч Ельяшэвіч (1908—1996) — беларускі фізік. Гл. таксама ----------- * Süddeutsche Zeitung * Масавыя забойствы ў Мюнхене, 2016 Зноскі ------ 1. ↑ *Burkhart M.* Stadtgründung München: Brannte die Brücke? / Hrsg.: Bayerischer Rundfunk — 2012. Праверана 9 студзеня 2020.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q278637'></a> 2. ↑ München in Zahlen Праверана 9 студзеня 2020. 3. ↑ Augsburger Schied<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q760561'></a> 4. ↑ Alle politisch selbständigen Gemeinden mit ausgewählten Merkmalen am 31.12.2022 — DESTATIS, 2023. Праверана 7 кастрычніка 2023.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q122987347'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q764739'></a> 5. ↑ Алег Гардзіенка «Беларускі Мюнхен» Архівавана 19 сакавіка 2017. 6. ↑ Minsk x Minga: фолк, рок, літаратура і шмат чаго яшчэ ў Мюнхене — эфір — Еўрарадыё, 14/08/2023 7. 1 2 3 4 Галіна Руднік: першае спатканне і апошняе інтэрв’ю Архівавана 23 мая 2020. 8. ↑ *Гардзіенка, Наталля*. PK50.Памінальная картка Пётры Сыча **(нявызн.)**. *Беларускія эміграцыйныя калекцыі*. Беларускі інстытут навукі і мастацтва. Праверана 1 сакавіка 2018. 9. ↑ slounik.org 10. ↑ Беларускія магілы ў Нямеччыне Архівавана 14 жніўня 2016. 11. ↑ Neuer Teil Friedhof München-Riem 12. ↑ НАШЫЯ МОГІЛКІ (Альбом) Літаратура ---------- * Мюнхен // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 11: Мугір — Паліклініка / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 11. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0188-5 (т. 11). | Сталіцы летніх Алімпійскіх гульняў | | --- | | | * **1896:** Афіны * **1900:** Парыж * **1904:** Сент-Луіс * **1908:** Лондан * **1912:** Стакгольм * **1916:** *Берлін* * **1920:** Антверпен * **1924:** Парыж * **1928:** Амстэрдам * **1932:** Лос-Анджэлес * **1936:** Берлін * **1940:** *Токіа* * **1944:** *Лондан* * **1948:** Лондан * **1952:** Хельсінкі * **1956:** Мельбурн * **1960:** Рым * **1964:** Токіа * **1968:** Мехіка * **1972:** Мюнхен * **1976:** Манрэаль * **1980:** Масква * **1984:** Лос-Анджэлес * **1988:** Сеул * **1992:** Барселона * **1996:** Атланта * **2000:** Сідней * **2004:** Афіны * **2008:** Пекін * **2012:** Лондан * **2016:** Рыа-дэ-Жанэйра * **2020:** Токіа | | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · Facebook · LinkedIn · X · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram · Instagram · YouTube | | Тэматычныя сайты | DMOZ (англ.) · DMOZ (ням.) | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Ваенная Сыціна · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кароткая яўрэйская · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Новы · Britannica (9-th) · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Treccani · Universalis · Сучаснай Украіны · Даведка РІА · Швейцарскі гістарычны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 4094773 · BNE: XX453050 · BNF: 11864901q · CiNii: DA16317902 · GND: 4127793-4 · ISNI: 0000 0001 2189 3141 · LCCN: n79059670 · NDL: 00629311 · NKC: ge130044 · NLG: 8512 · NSK: 000149457 · SUDOC: 026392933 · VIAF: 154701792, 241492071 | |

**Панславянскія мовы** — абагульняючая назва занальна сканструяваных моў, створаных дзеля зносін народаў славянскай моўнай групы. Славяне — самая шматлікая група народаў у Еўропе, хаця і даволі раз'яднаная. Цяпер налічваецца 18 «жывых» славянскіх моў: * Балгарская мова (Български език) — 9 млн чалавек * Баснійская мова (Bosanski jezik) — 2 млн чалавек * Беларуская мова (Беларуская мова, biełaruskaja mova) — 4-7 млн чалавек * Верхнелужыцкая мова (Hornoserbska rěč) — 0,04 млн чалавек * Кашубская мова (Kaszëbsczi jäzëk) — 0,15 млн чалавек * Македонская мова (Македонски jазик, makedonski jazik) — 1,5-3 млн чалавек * Ніжнелужыцкая мова (Dolnocerbska rěc) — 0,014 млн чалавек * Польская мова (Język polski, Polszczyzna) — 40 млн чалавек * Русінская мова\* (Русиньскый язык, руська бесіда) — 0,09 млн чалавек * Руская мова (Русский язык) — каля 170 млн чалавек, яшчэ каля 100.150 млн чалавек ужывае яе для міжнацыянальных зносін. * Сербская мова (Српски jезик, srpski jezik) — больш за 12 млн чалавек * Сілезская мова\* (Ślűnsko godka) — 0,06 млн чалавек * Славацкая мова (Slovenský jazyk, Slovenčina) — 6 млн чалавек * Славенская мова (Slovenski jezik, Slovenščina) — 2 млн чалавек * Украінская мова (Українська мова, ukrajinśka mova) — 45 млн чалавек * Харвацкая мова (Hrvatski jezik) — 6.2 млн чалавек * Чарнагорская мова\* (Crnogorski jezik/Црногорски jезик) — 0,145 млн чалавек * Чэшская мова (Český jazyk, Čeština) — 12 млн чалавек. Лічба 18 некалькі умоўная, таму што, з аднаго боку, асобныя славянскія мовы падзяляюцца яшчэ і на дыялекты, а з другога боку — па асобных мовах не склалася агульнай думкі, мова гэта ці дыялект (напрыклад, сілезскую і чарнагорскую некаторыя навукоўцы лічаць дыялектамі (адзначана \*)). Такая моўная падзеленасць шкодзіць зносінам славян. Часта прадстаўнікі славянскіх народаў вымушаны ўжываць англійскую мову, каб размаўляць адзін з адным. Між тым, славянскія мовы даволі блізкія і лёгкія для разумення і вывучэння славянамі. Падабенства моў і неабходнасць узаемных зносін славянскіх народаў пастаянна натхняла розных людзей ствараць панславянскія мовы. Стварэнне панславянскіх моў у Сярэднявеччы ------------------------------------------ ### Стараславянская мова Падобна, першым вопытам стварэння панславянскай мовы магчыма лічыць дзейнасць Кірыла і Мяфодзія. магчыма, менавіта яны сканструявалі старажытнаславянскую мову, якой і цяпер (у выглядзе царкоўнаславянскай мовы) карыстаюцца Руская праваслаўная царква, Руская праваслаўная царква за мяжой і іншыя праваслаўныя канфесіі. Мова мела падабенства са старажытнымі славянскімі мовамі, але не была ідэнтычна ні адной з іх. ### Русски език (праект стварэння панславянскай мовы) Харват Юрый Крыжаніч вырашыў стварыць адзіную славянскую мову. Знаходзячыся ў ссылцы ў Сібіры, ён з гэтай мэтай напісаў «Граматично изсказанье об руском езику» (1661), дзе папярэдзіў чытачоў, што ён мае на ўвазе не адну якую-небудзь славянскую мову, а мову ўсіх славян. Слоўнікавы склад быў ім узяты галоўным чынам з рускай, сербскай і харвацкай моў. Крыжаніч лічыў рускую мову старэйшай з моў славянскай групы, а астатнія мовы паходзячымі ад яе. Стварэнне панславянскіх моў у 19-20 стагоддзях ---------------------------------------------- ### Універсальная славянская мова У XIX стагоддзі спробу стварыць панславянскую мову зрабіў славак Ян Херкель. У 1826 г. ён стварыў Universalis Lingua Slavica — універсальную славянскую мову, таксама вядомую як усеславянская мова. На гэту тэму ён выдаў працы «Elementara universalis linguae Slavikae», Budae/Budapest, 1826 і «Zaklady vseslovanskego jazyka», Vienna, 1826. ### Непослава Усевалад Яўграфавіч Чэшыхін у 1913 годзе стварыў сістэму стварэння занальна сканструяваных моў шляхам далучэння да нацыянальных каранёў слоў афіксаў эсперанта. Гэтай сістэме ён даў імя «непо» («nepo» на эсперанта). У 1915 годзе ён стварае непо-мову на аснове славянскай лексікі — непослава. ### Міжславянская мова Міжславянская мова (Mezduslavjanski jezik) быў створаны чэхаславацкімі лінгвістамі ў 1954—1958 гг. пад кіраўніцтвам чэха-эсперантыста Йіржы Карэна, вядомага таксама як Уладзіслаў Падмеле. Прыклад: «V meżdunarodnich jezikach dlużno stvorit taki cennosti, ktori budu zna znacit veliki prinos v oblasti nauk, izucenia jezikov, techniki, umenij itd.» ### Слава-Эсперанта Слава-эсперанта, таксама называны «славіна», быў створаны Іосіфам Канечным у 1912 г. у Празе. Ён апублікаваў брашуру з 32 старонак «Mluvnička slonanského esperanta Slavina». Прыклад: «Hej, Slované, naši lepo slovanó rěč máme, dokud naše věrne serce pro náš národ dame.» Стварэнне панславянскіх моў у век Сеціва ---------------------------------------- ### Словіа Словіа (Slovio) — гэта мова, створаная славакам Маркам Гучка. Словіа распрацоўваўся з кірункам на максімальную лёгкасць разумення і вывучэння. Мае вельмі спрошчаную граматыку без склонаў і родаў. Ужывае асноўны лацінскі алфавіт без дыякрытычных знакаў, што гарантуе набор словіа на любым камп'ютары, без неабходнасці ўсталявання дадатковай раскладкі клавіятуры, і карэктнае адлюстраванне тэкстаў словіа на любым камп'ютары. Прыклад: Nasx otec ktor es vo nebo, Sanktij es tvoj imen. Tvoi kralenie pridib. Tvoi hcenie bu na zemla takak na nebo. Darij mi dnes nasx denju hleb. I uprosci mi nasx grehis takak mi uprostime tamktor grehitu protiv mi. I ne vestij mi vo pokusenie, no spasij mi ot zlo. ### Міжславянская мова (Славянскі, Словіоскі, Новаславянская мова) **Міжславянская мова** (*меджусловјанскы, medžuslovjansky*) - апастэрыёрная панславянская мова, створаная на моўным матэрыяле стараславянскай мовы і існуючых славянскіх моў, прызначаная для зносін паміж іх носьбітамі. Выбар алфавіта для панславянскіх моў ------------------------------------ Важнае значэнне для разумення мовы мае выбраны алфавіт. Гістарычна склалася так, што славянскія народы ужываюць алфавіты, створаныя на аснове лацініцы ці кірыліцы. ### Стараславянскі варыянт кірыліцы Вартасці — вялікая (каля 40) колькасць знакаў дае магчымасць дакладна перадаваць гукі славянскіх моў. Недахопы — цяжкасці адлюстравання і набору на камп'ютары, таксама, літары гэтай азбукі малазразумелы сучаснаму чытачу. З-за гэтых недахопаў алфавіт не ўжываецца для стварэння панславянскіх моў. ### Сучасныя варыянты кірыліцы Вартасці — добра зразумелы большай частцы славян: беларускамоўным, рускамоўным, украінскамоўным і жыхарам былой Югаславіі. Недахопы — літары кірыліцы з'яўляюцца незразумелымі ўсяму астатняму свету, для друкавання патрабуецца ўсталяваць дадатковую раскладку клавіятуры, пажадана і саму кірылічную клавіятуру, для правільнага адлюстравання патрабуюцца адпаведныя налады, пажадана ўжыванне толькі праграм падтрымліваючых юнікод. Акрамя таго, розныя варыянты кірыліцы могуць унесці блытаніну, так, напрыклад руская «ы» адпавядае украінскай «и», а рускі знак «ъ» — гэта зусім не тое, што і балгарская літара «ъ». Некаторыя знакі з сучасных кірыліц з'яўляюцца незразумелымі для носьбітаў моў, ужываючых іншыя варыянты кірыліцы. З прычыны названых недахопаў кірыліцу для панславянскіх моў ужываюць рэдка, але для палягчэння разумення людзям, якія размаўляюць на мовах, ужываючых кірыліцу, некаторыя панславянскія мовы прадугледжваюць магчымасць транслітарацыі ў кірыліцу. ### Лацініца з дыякрытычнымі знакамі Вартасці — на адзін гук траціцца адна літара, вымаўленне літар без дыякрытыкі прыкладна вядома ўсім народам, ужываючым лацініцу, і большасці з людзей, якія карыстаюцца кірыліцай. Недахопы — неабходнасць усталявання дадатковай раскладкі для клавіятуры, і пры гэтым, што выбар не зусім просты, таму што «панславянскай» мовы ў спісе ў камп'ютары няма. Магчыма некарэктнае адлюстраванне асобных сімвалаў. Шырока ўжываецца падчас стварэння панславянскіх моў, нягледзячы на недахопы. ### Лацініца без дыякрытычных знакаў Вартасці — без праблем друкуецца і адлюстроўваецца на любым камп'ютары, не патрабуе ўсталявання дадатковай раскладкі клавіятуры, вымаўленне большасці літар прыблізна зразумела ўсім народам, якія карыстаюцца лацініцай і большасці з людзей, ужываючых кірыліцу. Недахопы — для адлюстравання некаторых гукаў патрабуецца камбінацыя з 2 літар (зрэдку — з большай колькасці літар). З гістарычных прычын ужываецца рэдка, але ў апошні час стала выкарыстоўвацца часцей. Распаўсюджанасць панславянскіх моў ---------------------------------- Звычайна, носьбітам панславянскіх моў з'яўляецца іх стваральнік, радзей — невялікая група людзей. Выключэннем з'яўляецца царкоўнаславянская мова, якая распаўсюдзілася больш астатніх панславянскіх моў дзякуючы палітычнай падтрымцы. Гл. таксама ----------- * Панславізм * Славяне * Занальна сканструяваная мова Спасылкі -------- * Спіс штучных славянскіх моў * Міжславянская мова * Новаславянская мова Архівавана 28 студзеня 2014. * SLOVJANI.info — Міжславянскі часопіс * IZVESTI.info — Панславянская газета анлайн Архівавана 9 снежня 2019. * Мемарандум групы карыстальнікаў і стваральнікаў міжславянскіх моў. | ⛭Штучныя мовы (спіс) | | --- | | Натуральная мова • Штучная мова • Планавая мова • Сацыялізаваная мова • Міжнародныя дапаможныя мовы • Апрыёрная мова • Апастэрыёрная мова • Гіпасхематычныя мовы • Гіперсхематычныя мовы • Універсальная мова • Схематызм*Інтэрлінгвістыка* | | Планавыя | ад’юванта • акцыдэнталь • Бэйсік-інгліш • будзінас • глоса • інтэрглоса • інтэрлінгва • космас • лаціна-сінэ-флексіонэ • lingua catolica • лінгва франка нова • міжславянская мова • раманід • словіа • універсалглот • універсаль • унітарыё • уропі • folkspraak | | Выдуманыя | баронн • Brithenig • вавілон 17 • венэдык • ларымін • надсат • навамоўе • speedtalk • Старэйшая Мова | | Філасофскіяі лагічныя | AUI • ыфкуіл • лінкас • лаглан • ложбан • такіпона • сона | | Планавыя | ро • сальрэсоль • эльюндзі | | Выдуманыя | аварын • адунаік • валарын • вестран • гаа'улдская • квэнья • клінган • кхуздул • на’ві • рамерыйскія • роханская·сіндарын • таліска • тэлерын · чорная мова • Мова Эльдараў | | Іерагліфічныя | локас • Злэнга • бліс | | Планавыя | валапюк • Lingua Ignota • іда • нэа • неўтраль • навіяль • АМО • эсперанціда • (прота-)эсперанта | | Выдуманыя | Атлантыйская мова • Боская мова • чатлана-пацакская | | Персоны | Дж. К. Браўн • Э. дэ Валь • А. М. Волкаў • О. Есперсен • Л. Заменгоф • А. Кірхгоф • Дж. Кіхада • А. В. Колегаў • Ю. Крыжаніч • С. Ланг • Ч. К. Огдэн • М. Окранд • Ота Юкіо • Дж. Пеана • Ж. Піро • Дж. Салманазар • А. Сапкоўскі • А. Сірайт • Ж. Сюдр • Дж. Р. Р. Толкін • П. Фромер • Хільдэгарда Бінгенская • М. Шлеер • Н. В. Юшманаў | | Арганізацыі | Акадэмія валапюка • Акадэмія інтэрлінгвы • Акадэмія эсперанта • Інстытут клінгана • Інстытут лаглана |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Сасноў. **Аляксандр Віктаравіч Сасноў** (14 жніўня 1947, Гомель) — беларускі палітык і дзяржаўны дзеяч, першы міністр працы і сацыяльнай абароны Рэспублікі Беларусь. Кандыдат эканамічных навук, дацэнт. Біяграфія --------- Нарадзіўся 14 жніўня 1947 года ў Гомелі. Праз тры гады пасля нараджэння ваенны-бацька перавёз сям’ю на новае месца службы ў Сібір (Іркуцкая вобласць). Пасля вяртання на радзіму паступіў у дарожна-будаўнічы тэхнікум, які скончыў з чырвоным дыпломам. Пасля службы ў войску працаваў у будаўнічым трэсце — тэхнікам, пасля майстрам. Скончыў Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт. Працаваў у Гомельскім дзяржаўным універсітэце (1975—1983), дацэнтам, загадчыкам кафедры на Гомельскім дзяржаўным тэхнічным універсітэце. Дэпутат Вярхоўнага Савета 12-га склікання. У ВС быў старшынёй Камісіі па пытаннях працы, цэн, занятасці і сацыяльнай абароны насельніцтва. Падчас стварэння Партыі народнай Згоды Саснову і Аляксандру Лукашэнку прапанавалі стаць яе сустаршынямі. Аднак на першым жа пасяджэнні выявілася, што яго погляды (замоцна кансерватыўныя і правыя), як і погляды Лукашэнкі (замоцна левыя), не падабаюцца іншым. Таму партыю ўзначалілі Карпенка і Ганчар. Дэманстрацыйна не галасаваў за прыняцце Канстытуцыі 1994 года з-за дысбалансу «галін улады». Падчас прэзідэнцкіх выбараў 1994 года працаваў у камандзе Зянона Пазняка. Пасля перамогі Аляксандра Лукашэнкі на выбарах Саснову прапанавалі ўзначаліць Міністэрства працы. У 1994—1996 гадах — міністр працы Беларусі. Разам з прэм’ерам Міхаілам Чыгіром падаў у адстаўку ў лістападзе 1996 года напярэдадні рэферэндуму. Пасля працаваў намеснікам дырэктара Незалежнага інстытута сацыяльна-эканамічных і палітычных даследаванняў. На прэзідэнцкіх выбарах 2010 года ўваходзіў у каманду Яраслава Раманчука. Член Аб’яднанай грамадзянскай партыі. Аўтар больш за 70 навуковых публікацый. ### Асабістае жыццё Жанаты, мае двух сыноў. Зноскі ------ 1. 1 2 Александр Соснов: Если слушать общество, то можно прийти черт знает куда, 2010 2. ↑ Аляксандр Сасноў Архівавана 31 кастрычніка 2016. Даведка Tut.by Спасылкі -------- * Аляксандр Сасноў на Belarus profile * Аляксандр Сасноў, Хто ёсць хто ў Беларусі, 1999 | Міністры працы і сацыяльнай абароны Рэспублікі Беларусь | | --- | | | * Антаніна Морава (2001—2006) * Уладзімір Патупчык (2006—2009) * Марыяна Шчоткіна (2009—2016) * Валерый Малашка (2016—2017) * Ірына Касцевіч (з 2017) | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | OpenSanctions |

**Экатэрарызм** — тэрмін, які выкарыстоўваюць для апісання тэрарыстычнай дзейнасці радыкальных абаронцаў навакольнага асяроддзя (энвайраменталістаў). Мэтай экатэрарыстаў з’яўляецца спыненне забруджвання навакольнага асяроддзя і навуковага альбо прамысловага выкарыстання жывёл для правядзення эксперыментаў. Першыя акты насілля дзеля захавання дзікай прыроды адносяцца да 1970-х гг. Як правіла, экатэрарысты знішчаюць прамысловыя пабудовы ці навуковыя лабараторыі альбо вызваляюць жывёл і птушак з навукова-даследчых цэнтраў ці ферм. У адрозненне ад іншых форм тэрарызму, экатэрарызм пакуль не прывёў да чалавечых ахвяр, наколькі гэта вядома даследчыкам праблемы, але «зялёныя» радыкалы ўжо пагражалі смерцю некаторым вучоным. З 1980 па 2001 г. у ЗША радыкальныя абаронцы навакольнага асяроддзя (энвайраменталісты) ажыццявілі каля 100 тэрарыстычных актаў з агульнай сумай шкоды ў 42,8 млн долараў Сярод арганізацый, якія абвінавачваюцца ў экатэрарызме, «Фронт вызвалення жывёл» (*Animal Liberation Front*), які мае прыхільнікаў у 40 краінах, у тым ліку і ў Расіі. Так, у 2000-х гг. прыхільнікі Фронту ўзломвалі дзверы навукова-даследчых лабараторый у буйных гарадах Расійскай Федэрацыі і выпускалі лабараторных жывёл у бліжэйшых лясах. На тэрыторыі Беларусі актаў тэрарызму ці вандалізму дзеля экалогіі афіцыйна не зарэгістравана. Можна сустрэць і супрацьлеглую трактоўку тэрміна «экатэрарызм»: «забруджванне навакольнага асяроддзя на тэрыторыі ворага падчас ваенных дзеянняў». Зноскі ------ 1. ↑ Federal Bureau of Investigation — Congressional Testimony 2. ↑ 3. ↑ Facing the Threat of Terrorism//Awake! May 22, 2001, p. 7. 4. ↑ 5. ↑ 6. ↑

**Саму́іл Во́сіпавіч Жытло́ўскі** (1870, Віцебск — ?) — беларускі палітычны і яўрэйскі грамадскі дзеяч. Дзейнасць --------- З яўрэйскае купецкае сям’і, брат Хаіма і Міхаэля Жытлоўскіх. Скончыў Смаленскае рэальнае вучылішча. Навучаўся ў Маскоўскай кансерваторыі (скрыпічны і дырыжэрскі факультэты). Адначасова вольны слухач юрыдычнага факультэта Маскоўскага ўніверсітэта. Вярнуўся ў Віцебск, выкладаў музыку, зладзіў сімфанічны аркестр, якім дырыжаваў. Таксама даваў сольныя канцэрты як скрыпач. Адначасова ўваходзіў у разнастайныя камерцыйныя таварыствы, займаў пасады сакратара, намесніка старшыні, старшыні. У 1905—1906 жыве ў Рызе, Санкт-Пецярбургу, пасля ў Маскве. Пасля Кастрычніцкага перавароту ў 1917 пераяжджае з сям’ёй (жонкай, сынам і дзвюма дочкамі) у Вільню, адтуль у Коўна. 25 сакавіка 1921 уведзены ў склад ураду БНР як міністр па справах нацыянальных меншасцей. Адразу ж даў інтэрвію, якое было надрукавана ва ўсіх яўрэйскіх газетах, якія выходзілі ў Літве, Францыі і ЗША. Пад канец сакавіка 1921 падпісаў дамову з урадам БНР пра раўнапраўе беларусаў і яўрэяў, прадстаўніцтва яўрэяў у органах улады. Намагаўся заручыцца дапамогай яўрэйскай дыяспары ў свеце ў будаўніцтве незалежнай Беларусі. Для гэтага наведаў Берлін, Парыж, Лондан, дзе вёў перамовы з мясцовымі яўрэйскімі дзеячамі і арганізацыямі. У гэтай справе разлічваў на дапамогу свайго брата — выбітнага яўрэйскга дзеяча Хаіма Жытлоўскага. Збіраўся наведаць ЗША і прыняць удзел у 12-м сіянісцкім кангрэсе ў Карлсбадзе, дзе меў нарады з яўрэйскімі дзеячамі Хаімам Вейцманам, будучым першым прэзідэнтам Ізраіля, Нахумам Сокалавым і Леа Моцкіным, прапагандыстам іўрыту. Засталіся лісты, у якіх ён прасіў для змагання з пагромамі 5 тысяч фунтаў стэрлінгаў штомесячна і яшчэ 2 тысячы фунтаў аднаразова на выдавецкія патрэбы. У 1923 пакінуў пасаду міністра БНР. Сям'я ----- Яго ўнук — Даніэль Цэйтлін, псіхолаг у Швейцарыі. Зноскі ------ 1. ↑ Пагромы на Беларусі. Хто за імі стаяў  (бел.). *Наша Ніва*. Праверана 10 лістапада 2023. Спасылкі -------- * Инна Герасимова(Минск). Идея еврейской национальной автономии в правительстве БНР (1918—1921 гг.(недаступная спасылка) * Инна Герасимова. Знаменитая фамилия * Сяргей Шупа. Яўрэі ў БНР

**Польскае дэмакратычнае аб'яднанне** (польск. - *Polskie Zjednoczenie Demokratyczne*) палітычная партыя Беларусі, якая дзейнічала з 1993 па 1995 г. Партыя была створана ў пачатку кастрычніка 1993 года ў якасці дадатку да Саюза палякаў на Беларусі. Сваю задачу ПДА бачыла ў працягу барацьбы за адраджэнне польскай культуры Беларусі, Аб'яднанне выступала за дэмакратычныя пераўтварэнні ў грамадстве на платформе хрысціянскай дэмакратыі і рынкавыя рэформы ў эканоміцы Беларусі. Змагалася за месцы ў органах мясцовага самакіравання і Вярхоўнага Савета. Сярод дэлегатаў устаноўчага з'езда ў кастрычніку 1993 года былі Чэслаў Бенькоўскі, Канстанцін Тарасевіч, Ян Кірвель і Вальдэмар Прэкайла. Партыю ўзначалілі Эдвард Ахрэм, які паабяцаў фінансавую падтрымку партыі, і Канстанцін Тарасевіч. У снежні 1993 г. партыю зарэгістравала Міністэрства юстыцыі Беларусі. Падчас прэзідэнцкіх выбараў 1994 г. гэта партыя вылучыла кандыдатуру Э. Ахрэма, але яго ініцыятыўная група сабрала толькі 12 тыс. подпісаў. і не была падтрымана Саюзам палякаў на Беларусі. Партыя перастала дзейнічаць ў 1995 г. Некалькі яе удзельнікаў падвергліся крымінальнаму пераследванню: прафесар Казімір Канколаў з Гродзенскага медыцынскага ўніверсітэта (абвінавачванне ў хабарніцтве), дырэктар камбіната па вытворчасці будаўнічых матэрыялаў Станіслаў Закрэўскі (абвіначаны ў махлярстве) і Эдвард Ахрэм, рэктар БКІК. Зноскі ------ 1. ↑ С. Навумчык. Дзевяноста чацвёрты. Радыё Свабода, 2015, с. 195 2. ↑ Tadeusz Gawin Polskie odrodzenie na Białorusi 1988-2005 Архівавана 4 лютага 2016. Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica Białystok 2010 c. 213-214 3. ↑ Tadeusz Gawin Polskie odrodzenie na Białorusi 1988-2005 Архівавана 4 лютага 2016. Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica Białystok 2010 с. 213, зноска 212 Спасылкі -------- * Игорь Котляров Социология политических партий * Leszek Ratajczyk, Z życia Polaków na Białorusi. Mamy własna partię, Magazyn Polski, nr 1/2 (7/8), 1994, s. 21 * Tadeusz Gawin Polskie odrodzenie na Białorusi 1988-2005 Архівавана 4 лютага 2016. Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica Białystok 2010

Брамная вежа ў Штэндалі **Цагляная готыка** (ням.: Backsteingotik) — від гатычнай архітэктуры, пашыраны ў рэгіёнах вакол Балтыйскага мора, бедных будаўнічым камнем, асабліва ў Паўночнай Германіі. Будынкі гэтага стылю ўзводзіліся пераважна ці цалкам з чырвонай цэглы. Цагляныя гатычныя будынкі іспанскіх мурынаў утвараюць незалежны стыль, званы мудэхарская готыка, які не разглядаецца ў гэтым артыкуле. У рэчышчы цаглянай готыкі развівалася гатычная архітэктура ВКЛ. Цагляная готыка прыходзіць на змену цаглянаму раманэску, а пазней у сваю чаргу змяняецца цагляным рэнесансам. Межы паміж цаглянай готыкай і абодвума названымі стылямі досыць расплывістыя. Адсутнасць у цаглянай готыцы архітэктурнай скульптуры, пашыранай у іншых кірунках готыкі, але недасягальнай пры замене камня цэглаю, кампенсуецца складанай арнаментацыяй сцен, у тым ліку пры дапамозе колеравых кантрастаў паміж чырвонаю цэглаю, паліванаю цэглаю і белаю вапнаю. Збудаванні цаглянай готыкі можна сустрэць у Беларусі, Даніі, Германіі, Латвіі, Літве, Нідэрландах, Польшчы, Расіі (у Калінінградскай вобласці), Украіне, Фінляндыі, Швецыі, Эстоніі. Цэгла ----- У адрозненні ад каменных блокаў звычайнай готыкі, якія рыхтаваліся проста на будаўнічай пляцоўцы, цэгла выраблялася на асобных спецыялізаваных прадпрыемствах. Шырокае распаўсюджанне атрымала цэгла так званага манастырскага фармату, памерам прыблізна ад 28x15x9 см да 30x14x10 см, якая клалася са швамі шырынёй каля 15 мм. * «Гатычная кладка» («gotischer Verband»)«Гатычная кладка» (*«gotischer Verband»*) * Паліваная цэглаПаліваная цэгла * Фігурная цэглаФігурная цэгла * Паліваная фігурная цэглаПаліваная фігурная цэгла Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Цагляная готыка | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4122869-8 |

**Чарльз МакАртур Ганкай Тэйлар** (англ.: Charles McArthur Ghankay Taylor; нар. 1948) — ліберыйскі дзяржаўны і палітычны дзеяч, прэзідэнт Ліберыі (1997—2003). З’яўляўся адным з самых уплывовых палявых камандзіраў Заходняй Афрыкі; ключавая фігура ў развязванні першай грамадзянскай вайны ў Ліберыі, аўтар плана ваеннага перавароту 1987 года ў Буркіна-Фасо. У перыяд свайго кіравання абвінавачваўся ва ўзбраенні і падтрымцы паўстанцаў у суседняй Сьера-Леонэ, дзе таксама ішла грамадзянская вайна. У ходзе распачатай Другой грамадзянскай вайны ў Ліберыі, Тэйлар вымушаны быў пакінуць пасаду прэзідэнта краіны і адправіцца ў эміграцыю, але пасля ён быў затрыманы, адпраўлены на лаву падсудных, прысуджаны спецыяльным судом па Сьера-Леонэ да 50 гадоў пазбаўлення волі і змешчаны ў турму ў Вялікабрытаніі. Заўвагі ------- 1. ↑ *Александр Габуев* Гаагский трибунал открыл Африку // *Коммерсантъ* : газета. — 05.06.2007. — № 96. — С. 11. Архівавана з першакрыніцы 9 чэрвеня 2020. 2. ↑ Charles Taylor war crimes convictions upheld (англ.). BBC (26 верасня 2013). Архівавана з першакрыніцы 26 верасня 2013. Праверана 26 верасня 2013. 3. ↑ Liberia's Charles Taylor transferred to UK **(нявызн.)**. *BBC News*. BBC (15 кастрычніка 2013). Архівавана з першакрыніцы 28 красавіка 2014. Праверана 11 красавіка 2014.

**Помнік Арлоўскаму Кірылу Пракопавічу** — бюст у в. Мышкавічы Кіраўскага раёна, размешчаны на плошчы, каля Дома культуры. Пастаўлены ў 1977 г. на ўшанаванне памяці былога старшыні калгаса «Рассвет», ураджэнца вёскі, Героя Савецкага Саюза, Героя Сацыялістычнай Працы К. П. Арлоўскага. Апісанне -------- Бронзавы бюст К. П. Арлоўскага ўстаноўлены на прамавугольным гранітным пастаменце са ступенчатым стылабатам. У партрэтнай выяве ўвага акцэнтавана на такіх рысах героя, як перакананасць, духоўная актыўнасць, гатоўнасць да барацьбы. Лаканічная, строгая пластыка партрэта дынамічная. Плуг і вінтоўка каля асновы пастамента — своеасаблівы сімвалічны штрых, асноўны лейтмантыў у разуменні вобраза К. П. Арлоўскага — працаўніка і байца. Помнік вызначаецца ўдалай кампазіцыяй, глыбокім зместам і яркім мастацкім увасабленнем. Спасылкі -------- * Кіраўскі раён. Мемарыяльныя комплексы, манументы, помнікі і іншыя малыя формы архітэктуры.(недаступная спасылка) * Помнік Кірылу Пракопавічу Арлоўскаму на сайце «Архіварта»

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Пралеска (значэнні). **Прастрэл шыракалісты**, **Сон раскрыты**, **Сон-трава**, **Сон звычайны** (*Anemone patens*, *Pulsatilla patens* ці *Pulsatilla latifolia*) — від кветкавых раслін з роду Кураслеп, сямейства Казяльцовыя (*Ranunculaceae*). Паводле The Plant List на 2013 год, від адносіцца да роду кураслеп, адпаведна мае назву: *Anemone patens* L.. Назва ----- Сон раскрыты, друмель, сон, сон-трава, сончык, булдоўнік, казінае масла, курчаннік, пралеска, саксоннік. Батанічнае апісанне ------------------- | | | --- | | | | Батанічная ілюстрацыя Якаба Штурма з кнігі «*Deutschlands Flora in Abbildungen*», 17962 — *Pulsatilla patens* | Расліна 7-15 см вышынёй. Карэнішча магутнае, вертыкальнае, цёмна-карычневае, шматгаловае. Каранёвае лісце на доўгіх, не густа валасістых хвосціках, у абрысе круглява-сэрцападобныя, дланепадобна-трохрассечаныя з ромбавымі глыбока-двух-трохраздзельнымі сегментамі і з клінаватымі, дзвюх-чатырохнадрэзанымі ці зубчастымі дзелькамі з вострымі, часта некалькі выгнутымі лопасцямі, у маладосці, асабліва ўнізе валасістымі, якія пазней робяцца голымі, з’яўляюцца пасля цвіцення і адміраюць восенню. Сцёблы стромкія, апранутыя густымі, адтапыранымі, мяккімі валасінкамі. Лісточкі пакрывала стромкія, падзеленыя на вузкалінейныя долі, моцна валасістыя. Кветканосы прамыя; кветкі стромкія, спачатку шыроказваночкавыя, пазней зоркава раскрытыя; калякветнік просты, шасцілісточкавы, з лісточкамі 3-4 см даўжынёй, вузка яйкападобна-завостранымі, простымі, сіне-фіялетавымі, звонку валасістымі; тычынкі шматлікія, у шмат разоў карацей лісточкаў калякветніка, жоўтыя, з іх вонкавыя ператвораныя ў стамінодзіі (нектарнікі); песцікаў шмат, з доўгім пухнатым слупком 3-5 см даўжынёй. Цвіце ў красавіку — маі. Формула кветкі: {\displaystyle \ast P\_{6}\;A\_{\infty }\;G\_{\infty }}. Плодзікі даўгаватыя, як і слупкі моцна валасістыя. | | | | | --- | --- | --- | | | | | | Злева направа: бутоны, квітнеючая расліна, кветка | Арэал ----- Паштовая марка Беларусі, 2002 Паўночная Еўропа: Фінляндыя (поўдзень), Швецыя (усход); Цэнтральная Еўропа: Чэхія, Германія, Венгрыя, Польшча, Славакія; Паўднёвая Еўропа: Румынія; тэрыторыя былога СССР: Беларусь, Эстонія, Латвія, Літва, Еўрапейская частка Расіі, Украіна, Казахстан, Заходняя Сібір, Усходняя Сібір (поўдзень), Далёкі Усход; Азія: Кітай, Манголія; Паўночная Амерыка: Канада (захад Паўночна-Заходняй Тэрыторыі, Юкан, захад Антарыа, Альберта, Брытанская Калумбія, Манітоба, Саскачэван), ЗША (поўнач Ілінойса, Аёва, Мінесота, Небраска , Паўночная Дакота, Паўднёвая Дакота, Вісконсін, Каларада, Айдаха, Мантана, Вашынгтон, Ваёмінг, Нью-Мехіка, Тэхас, поўнач Юты. Расце на дзярнова-падзолістай глебе ў хваёвых, хваёва-дубовых, хваёва-бярозавых лясах верасовага, бруснічнага, арляковага, імшыстага і травянога тыпаў, на верасовых пустках, баравінных схілах і ў хмызняках. На Палессі і ў лесастэпе Украіны сустракаецца ў хваёвых і мяшаных лясах. Хімічны склад ------------- У свежай траве змяшчаецца протаанеманін, у сухой — біцыклічны лактан (анеманін), сапаніны. Прымяненне ---------- Вельмі дэкаратыўная расліна як пры цвіценні, так і ў пладах. Культывуецца ў кветніках (разам з іншымі відамі прастрэлу). Расліна мае лекавыя і фарбавальныя ўласцівасці. Прэпараты расліны ўжываюць як заспакаяльны і снатворны сродак. У народнай медыцыне сон-трава ўжываецца ад многіх хвароб. Водны экстракт травы прастрэлу аказвае моцнае бактэрыцыднае і фунгіцыднае дзеянне і выкарыстоўваецца вонкава для найхуткага гаення ран і пры грыбковых захворваннях скуры. Адвар травы п’юць у малых дозах пры кашлю і жаночых захворваннях. Настойка травы на гарэлцы ўжываецца ў якасці расцірання пры рэўматызме. Свежую траву вараць у рускай печцы без вады і сокам, які выдзяляецца, лечаць апёкі. Сінонімы -------- * *Anemone hirsutissima* MacMill. * *Anemone intermedia* G.Don * *Anemone longipetala* Schleich. ex Steud. * *Anemone ludoviciana* Nutt. * *Anemone nuttalliana* DC. * *Anemone nuttallii* Nutt. * *Anemone patens* var. *hirsutissima* (Britton) Hitchc. * *Anemone patens* var. *nuttalliana* (DC.) A.Gray * *Anemone patens* var. *rosea* Cockerell * *Anemone patens* f. *stevensonis* B.Boivin * *Anemone patens* var. *wolfgangiana* (Besser) Koch * *Anemone pulsatilla* var. *patens* (L.) Finet & Gagnep. * *Anemone wolfgangiana* Besser * *Pulsatilla bauhinii* Tausch ex Pritz. * *Pulsatilla kioviensis* Wissjul. * *Pulsatilla nuttalliana* (DC.) Spreng. * *Pulsatilla patens* (L.) Mill. * *Pulsatilla patens* f. *albiflora* X.F.Zhao ex Y.Z.Zhao * *Pulsatilla patens* subsp. *hirsutissima* Zämelis * *Pulsatilla patens* var. *kioviensis* (Wissjul.) Tzvelev * *Pulsatilla patens* var. *wolfgangiana* (Besser) Trautv. & C.A.Mey. * *Pulsatilla pseudopatens* Schur * *Pulsatilla teklae* Zämelis * *Pulsatilla wolfgangiana* (Besser) Rupr. Ахова ----- Занесены ў Чырвоныя кнігі Беларусі, Казахстана, Латвіі, Літвы, Украіны  (укр.) (бел. Эстоніі, вялікага ліку суб’ектаў Расійскай Федэрацыі, шэрагу абласцей Украіны. Ва Украіне ахоўваюць у прыродным запаведніку  (руск.) (бел. «Медаборы  (руск.) (бел.», Нацыянальных прыродных парках «Падольскія Тоўтры  (руск.) (бел.», «Дзяснянска-Старагуцкім  (руск.) (бел.», рэгіянальных ландшафтных парках  (руск.) (бел. «Міжрэчанскім  (руск.) (бел.», «Днястроўскі каньён», шматлікіх заказніках і помніках прыроды. Колькасць памяншаецца з прычыны чалавечай дзейнасці (узворванне стэпаў, терасаванне схілаў, выпас жывёлы, зрыванне на букеты і г. д.). Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя». 3. 1 2 *Киселевский А. И.* Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 106. — 160 с. — 2 350 экз. - у крыніцы пад назвай Pulsatilla potens 4. ↑ Сон раскрыты 5. ↑ Беларуская навуковая тэрміналогія: слоўнік лясных тэрмінаў. — Мінск: Інбелкульт, 1926. — Т. Вып. 8. — 80 с. — у крыніцы пад назвай Pulsatilla patens 6. ↑ Прострел раскрытый (сон-трава) — Сон расчынены — Pulsatilla patens Архівавана 5 сакавіка 2016. (руск.) 7. 1 2 Anemone patens L. **(нявызн.)**. The Plant List. Праверана 17 мая 2014. 8. ↑ Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927 9. ↑ Анненков Н.  (руск.) (бел. Ботанический словарь, Спб, 1878 10. ↑ *З. Верас.* Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік. — Вільня, Субач 2: Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра, 1924. 11. ↑ Шатэрнік М. В. Краёвы слоўнік Чэрвеньшчыны. Мінск, 1929 12. ↑ Экофлора Украины = Екофлора України (укр.) / Відпов. редактор Я. П. Дідух. — Київ: Фітосоціоцентр, 2004. — Т. 2. — 480 с. 13. ↑ Паводле дадзеных GRIN. Гл. раздзел «Спасылкі» 14. 1 2 3 4 *Белов Н. В.* Календула, алтей, чистотел и другие народные лекарственные растения в большой энциклопедии траволечения. — М. Мн.: АСТ, Харвест, 2005. — С. 226—227. — 464 с. — ISBN 5-17-031-498-1. 15. ↑ В Красную книгу Беларуси внесено 19 новых видов дикорастущих растений Архівавана 12 студзеня 2012. (руск.) 16. ↑ Прастрэл шыракалісты: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.) (Праверана 3 жніўня 2014) 17. ↑ Червона книга Донецької області: Рослинний світ Архівавана 25 верасня 2013. Літаратура ---------- * *Юзепчук С. В.* Род 528. Прострел — Pulsatilla // Флора СССР. В 30-ти томах / Главный редактор акад. В. Л. Комаров; Редактор тома Б. К. Шишкин. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1937. — Т. VII. — С. 295—296. — 792 + XXVI с. — 5 200 экз. * *Губанов И. А. Киселёва К. В. Новиков В. С. Тихомиров В. Н.* 598. *Pulsatilla patens* (L.) Mill. — Прострел раскрытый, или Сон-трава // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во научных изданий КМК, Ин-т технологических исследований, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 213. — 3 000 экз. — ISBN 9-87317-128-9. * Сон-трава // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. Спасылкі -------- * ПРОСТРЕЛ ШИРОКОЛИСТНЫЙ (СОН-ТРАВА) * Прастрэл шыракалісты: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.) * В Красную книгу Беларуси внесено 19 новых видов дикорастущих растений Архівавана 12 студзеня 2012. (руск.) * «Сон-трава». Мерсиянова И. **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 25 ліпеня 2014. Праверана 25 лютага 2015. On-line газета «Академия садовода» | | | | --- | --- | | ⚙️   Таксанамія | GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · POWO · Tropicos · WFO · Флора Кітая | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2778564695, 2910944487 |

**Мінская ЦЭЦ-2** — беларуская цеплаэлектрацэнтраль, размешчаная ў цэнтральнай частцы горада Мінска. Уваходзіць у склад філіяла «Мінскія цеплавыя сеткі» РУП «Мінскэнерга». Уведзена ў эксплуатацыю ў 1934 годзе. Да 1941 года было ўстаноўлена чатыры катлы нізкага ціску прадукцыйнасцю па 20 тон пара ў гадзіну і турбіна магутнасцю ўсяго 4 МВт. Падчас Другой сусветнай вайны многія аб’екты ЦЭЦ былі разбураны, аднак да канца 1945 года яе аднавілі ў даваенным аб’ёме. У канцы саракавых гадоў былі ўведзены ў эксплуатацыю яшчэ тры катлы сярэдняга ціску і некалькі турбін. У сярэдзіне пяцідзясятых гадоў быў уведзены яшчэ адзін кацёл прадукцыйнасцю 105 тон пара ў гадзіну. У лютым 1964 года было прынята рашэнне аб будаўніцтве пікавай кацельні з чатырма вадагрэйнымі катламі агульнай магутнасцю 400 Гкал/гадзіну, што было рэалізавана ў перыяд з 1968 па снежань 1982 гадоў. У 2008—2013 гадах выканана буйнамаштабная рэканструкцыя, якая павысіла цеплавую магутнасць электрастанцыі да 566 Гкал/г, што зрабіла Мінскую ЦЭЦ-2 адным з самых энергаэфектыўных аб’ектаў у Беларусі. Устаноўленая магутнасць ЦЭЦ: * Электрычная магутнасць — 94 МВт, * Цеплавая магутнасць — 566 Гкал/г. Асноўным палівам з’яўляецца прыродны газ, рэзервовым — мазут, аварыйным палівам — дызель. Крыніцы ------- 1. 1 2 С праздником Минская ТЭЦ-2! — РУП "Минскэнерго" (руск.). *web.minskenergo.by*. Праверана 16 верасня 2022. 2. ↑ *Опубликовано: admin-zeleniy*. Минская ТЭЦ-2 — Энерголикбез (руск.). Архівавана з першакрыніцы 20 верасня 2022. Праверана 16 верасня 2022. Спасылкі --------

**Грамадзянская вайна ў Самалі** (самал.: *Dagaalkii Sokeeye ee Soomaaliya*; араб.: الحرب الأهلية الصومالية *al-ḥarb al-’ahliyya aṣ-ṣūmāliyya*) — шматбаковы ўзброены канфлікт на тэрыторыі Самалі, які пачаўся ў 1988-м годзе з барацьбы супраць рэжыму Махамеда Сіада Барэ, які прывёў да распаду дзяржавы і міжкланавай вайны. Адначасова ў канфлікт былі ўцягнутыя ўзброеныя сілы ЗША і міратворцы ААН. З 2006 года грамадзянская вайна разгарнулася паміж цэнтральным самалійскім урадам і ісламістамі з Саюза ісламскіх судоў. Ўзмацненне ісламскіх судоў і паразы ўрадавых войскаў вымусіла Эфіопію накіраваць свае войскі ў суседнюю краіну. Пасля ўварвання эфіёпскай арміі ў Самалі ісламісты былі зрынутыя, пасля чаго канфлікт перайшоў у стадыю партызанскай вайны. У 2011—2012 гадах па ініцыятыве Кеніі сіламі міратворчага кантынгенту АМІСАМ (пры падтрымцы эфіёпскай арміі) была праведзена даволі паспяховая аперацыя супраць ісламістаў. Падзенне Сіада Барэ ------------------- ### Узброеная апазіцыя рэжыму Сіада Барэ Пасля паразы самалійскай арміі ў вайне з Эфіопіяй ў 1978 годзе праўленне самалійскага прэзідэнта Махамеда Сіада Барэ стала больш аўтарытарным і адвольным, што выклікала рост апазіцыйных настрояў да яго рэжыму. У красавіку 1978 года група незадаволеных афіцэраў пад камандаваннем палкоўніка Мухамада Шэйха Усмаана з клана Маджэрцін распачала няўдалую спробу ваеннага перавароту. Усе 17 меркаваных змоўшчыкаў, уключаючы Усмаана, былі пакараны. Адзін са змоўшчыкаў — падпалкоўнік Абдзіллаахі Юсуф Ахмад збег у Эфіопію, заснаваўшы ў эміграцыі Самалійскі фронт выратавання (SSF), накіраваны супраць рэжыму Сіада Барэ. У кастрычніку 1982 года SSF аб’яднаўся з леварадыкальнай Самалійскай партыяй працоўных і Дэмакратычным фронтам вызвалення Самалі, утварыўшы Самалійскі дэмакратычны фронт выратавання (СДФВ). Прэзідэнт Самалі Махамед Сіад Барэ (1969—1991 гг.) У красавіку 1981 года гурт эмігрантаў з клана Ісааг, якія жывуць у Лондане, сфармавалі Самалійскі нацыянальны рух (СНР) з мэтай звяржэння рэжыму Сіада Барэ. Пазней СНД перанесла сваю штаб-кватэру з Лондана ў Эфіопію, адкуль яно разгарнула сваю ўзброеную барацьбу з самалійскім урадам. 2 студзеня 1982 года атрады СНД здзейснілі сваю першую ваенную аперацыю з тэрыторыі Эфіопіі супраць самалійскай рэжыму, атакаваўшы турму Мандеры побач з Берберай і вызваліўшы некалькі дысідэнтаў-паўночнікаў. Самалійскія ўлады ў адказ абвясцілі надзвычайнае становішча, забаранілі рух у два бакі з паўночнай часткай Самалі, а 8 студзеня зачынілі мяжу з Джыбуці, каб прадухіліць паўстанцам спробу ўцёкаў з краіны. У сярэдзіне ліпеня самалійскія паўстанцы пры падтрымцы эфіёпскай авіяцыі ўварваліся ў Цэнтральнае Самалі, паставіўшы пад пагрозу раскалоць краіну на дзве часткі. Ім удалося захапіць самалійскія прымежныя горада Балумбале і Галдагоб. Самалійскае кіраўніцтва абвясціла надзвычайнае становішча ў зоне баявых дзеянняў і заклікала да дапамогі Захад, каб адлюстраваць ўварванне. ЗША і Італія пачалі пастаўкі ваеннай тэхнікі Самалійскаму рэжыму. Па сцвярджэннях СНД у перыяд з чэрвеня 1985 па люты 1986 года яно правяло трыццаць аперацый супраць урадавых войскаў. Да лютага 1988 года паўстанцы з СНД захапілі тры вёскі вакол Тагачале, лагеры бежанцаў блізу эфіопа-самалійскай мяжы. На гэты перыяд прыйшлося паляпшэнне эфіопа-самалійскіх адносін. 4 красавіка Сіад Барэ і эфіёпскі кіраўнік Мэнгісту Хайле Марыям падпісалі сумеснае камюніке, у якім яны дамовіліся аб аднаўленні дыпламатычных адносін, абмене ваеннапалоннымі, пачатку ўзаемнага вываду войскаў з прыгранічных раёнах, а таксама спыненні падрыўной дзейнасці і варожай прапаганды ў дачыненні адзін аднаго. ### Самалійская рэвалюцыя Сутыкнуўшыся з прыпыненнем эфіопскай вайсковай дапамогі, СНД разгарнула наступленне ў паўночнай частцы Самалі. 27 мая атрады СНД атакавалі Бур’о і Харгейсу, узяўшы іх пад свой кантроль. Урадавыя войскі пад камандаваннем зяця прэзідэнта Махамеда Сіада Херсі «Моргана» падверглі Харгейсу масаваму абстрэлу з цяжкіх гармат і інтэнсіўным бамбардзіраванню з паветра. У выніку жорсткіх баёў, другі па велічыні горад краіны быў разбураны больш чым на 70 %, а болей за 300 тыс. жыхароў ісааг з ліку жыхароў горада, былі змушаныя бегчы ў Эфіопію. Сутыкнуўшыся з падзеннем папулярнасці і збройным і арганізаваным унутраным супрацівам, Сіад Барэ развязаў тэрор супраць кланаў маджырцін, хавійя і ісааг. Па некаторых дадзеных каля 5 тыс. ісааг былі забітыя паміж 27 траўня і канчаткам снежня 1988 года, з якіх 4 тыс. загінулі ў баях, а астатнія, у тым ліку жанчыны і дзеці, былі нібыта заколаты штыкамі. 14 ліпеня 1989 года ў дзень мусульманскага свята Ід аль-Адха ўрадавыя сілы арыштавалі шэсць бачных імамаў пасля ранішняй малітвы. Чырвоныя берэты забілі 450 мусульман, якія пратэставалі супраць арышту іх духоўных лідараў, больш чым 2 тыс. чалавек былі параненыя. На наступны дзень 47 чалавек, у асноўным з клана ісааг, былі дастаўлены на пляж Джасііра на захад ад гораду і пакараныя смерцю. Разбураны горда Харгейса Помнік эпохі грамадзянскай вайны ў Харгейсе. К 1988 годзе падчас бамбардзіравання горад быў разбураны болей, чым на 70 % Паводле ацэнак, да пачатку 1990 года ў Самалі загінулі ад 50 да 60 тыс. чалавек, яшчэ каля паўмільёна беглі з краіны, большасць у суседнюю Эфіопію. Пачынаючы са жніўня 1990 года атрады Аб’яднанага самалійскай кангрэса (ГКС) актывізавалі свае дзеянні, некалькі разоў атакуючы Магадыша, і да канца года, як паведамлялася, знаходзіліся за 50 км ад сталіцы. Лічылася[*кім?*], што галоўнай перашкодай, стрымліваючым ОСК, была рада старэйшын клана — якая лічыла, што напад ОСК на Магадыша развяжа масавыя ўрадавыя рэпрэсіі супраць цывільных асоб. З канца лістапада да канца года больш чым 150 чалавек загінулі ў Магадыша, галоўным чынам у выніку барацьбы паміж кланамі абгал і галгал. Абгал абвінавачваў галгал ў нападзе на іх, якія падбухторвалі ўрадам. Акрамя таго, многія мірныя жыхары загінулі ад стрэлаў з праязджаўшых аўтамабіляў, якія належаць арміі і службам бяспекі. У снежні 1990 — студзені 1991 гг. У той час, як ОСК і Самалійскі патрыятычны рух (СПД) набліжаліся да сталіцы, Сіад Барэ справакаваў баявыя дзеянні ў горадзе. Разлютаваныя сутыкненні ўспыхнулі 30 снежня паміж членамі клана дарод (многія з якіх былі ўзброены Сіадам Барэ) і найбуйнейшага клана ў Магадыша — хавійя, у выніку чаго тысячы мірных жыхароў, якія належаць у асноўным да хавійя, загінулі. 19 студзеня 1991 года атрады ОСК пад камандаваннем генерала Махамеда Фарах Айдида ўвайшлі ў сталіцу. Вечарам 26 студзеня Сіад Барэ быў вымушаны пакінуць Магадыша, адступіўшы з астатнімі сіламі да Кісмая. У сельскай мясцовасці адыходзячыя сілы Барэ рабавалі і спусташалі вёскі. Толькі паўночныя часткі краіны былі выратаваны ад рабавання і баявых дзеянняў. На гэтым скончылася 22-гадовае праўленне Сіада Барэ. Разам з ім у студзені 1991 года спынілі існаванне ўрад, парламент, судовая сістэма, армія, паліцыя, прамысловасць, бальніцы, тэлебачанне, прэса. Краіна стаяла на парозе распаду і межклановой міжусобіцы. Міжкланавая вайна ----------------- ### Пачатак узброенных сутыкненняў Пасля таго, як паўстанцы зрынулі рэжым Сіада Барэ, Аб’яднаны самалійскі кангрэс 29 студзеня 1991 года прызначыў часовым прэзідэнтам краіны Алі Махдзі Мухамеда і звярнуўся да іншых групоўкам з прапановай сфармаваць новы ўрад. Аднак іншыя групоўкі не прызналі легітымнасьць ўрада Алі Махдзі Мухамеда. Тады ж у самым ОСК адбыўся раскол на прыхільнікаў Алі Махдзі Мухамада і генерала Айдыда. Супярэчнасці паміж групоўкамі паступова перараслі ў ўзброены супрацьстаянне. 17 лістапада падраздзялення генерала Айдыда, укамплектаваныя ў асноўным прадстаўнікамі падклана Хабар Гедыр клана Хавійя, пачалі наступ на пазіцыі Алі Махдзі Мухамада, укамплектаваныя ў асноўным подкланом Абгал. Баявікам Айдыда атрымалася захапіць вялікую частку сталіцы, але яны не змаглі выцесніць сілы Алі Махдзі Мухамада з іх апорных пунктаў на поўначы горада. Да канца года Магадыша апынуўся падзеленым: баевікі Айдыда занялі паўднёвыя раёны горада, у тым ліку порт і міжнародны аэрапорт, у той час як сілы Алі Махдзі Мухамада ўтрымлівалі раён вакол прэзідэнцкага палаца ў цэнтры сталіцы і паўночныя прыгарады. Паводле ацэнак Africa Watch, у адным толькі Магадыша ў перыяд паміж 17 лістапада 1991 і 29 лютага 1992 гг. было забіта 14 тыс. чалавек і яшчэ 27 тыс. было паранена. Акрамя ваенных дзеянняў паміж рознымі супрацьборствуючымі групоўкамі, сітуацыя ў Самалі пагаршалася і распачатай гуманітарнай катастрофай. Да 1992 году амаль 4,5 мільёнам людзей пагражалі голад, хранічнае недаяданне і звязаныя з імі хваробы. Паводле ацэнак, у агульнай складанасці ў краіне загінула 300 000 чалавек. ### Барацьба з Самалійскім нацыянальным фронтам Між тым сілы, лаяльныя Сіаду Барэ, пасля ўцёкаў з Магадыша, прайшлі праз правінцыі Бі і Джуба. Войскі пад кіраўніцтвам Айдыда вялі іх пераслед. Зяць звергнутага прэзідэнта Мухамед Саід Херсі «Морган» перагрупаваў рэшткі самалійскай нацыянальнай арміі і разам з сынам былога самалійскага лідара — Маслахам, утварыў Самалійскі нацыянальны фронт, які ўзяў курс на барацьбу за аднаўленне ранейшага рэжыму. У сакавіку сілы, верныя Сіаду Барэ, пачалі наступ, каб вярнуць Магадыша. У верасні яны ўзялі Байдоа. У красавіку і верасні 1991 года створаны ў сакавіку таго ж года на аснове клана марэхан Самалійскі нацыянальны фронт пад камандаваннем генерала «Моргана» двойчы спрабаваў узяць Магадыша, але абодва разы яго адкідвалі войскі Айдыда. Адначасова ішлі баі вакол горада Кісмая. Улетку 1991 года прыхільнікі Сіада Барэ захапілі сталіцу клана раханвэйн горад Байдоа і разгарнулі рэпрэсіі супраць мясцовага клана раханвэйн, які яны лічылі ворагам Сіада Барэ і адным з перашкод на шляху яго вяртання да ўлады ў Самалі. Усю першую палову 1992 года на тэрыторыі клана раханвэйн ішлі жорсткія баі паміж войскамі Барэ і Айдыда, што прывяло да эканамічнага калапсу мясцовага насельніцтва. Скарыстаўшыся баявымі дзеяннямі паміж фракцыямі ОСК, SNF ў сакавіку 1992 года распачаў чарговы наступ на Магадыша. У ходзе гэтай аперацыі сіламі SNF былі забітыя мноства грамадзянскіх асоб з ліку якія не належаць да клану дарод, а якія ўваходзілі ў асноўным у кланы раханвэйн і хавійя, якія былі ўспрынятыя як прыхільнікі ОСК. У красавіку падраздзялення ОСК пад камандаваннем Айдыда адбілі суперніка ў Афгоі і рушылі на захоп горада Габрусь Харра ў кенійскай мяжы, дзе Сіад Барэ стварыў сваю базу. Распачаўшы контрнаступленне, атрады генерала Айдыда ўвайшлі ў традыцыйна падкантрольныя SNF вобласці, населеныя падкланам марэхан, здзейсніўшы пры гэтым нападу на марэхан і мірных жыхароў з ліку клана дарод, а таксама арганізаваўшы набегі праз кенійскую мяжу. Пацярпеўшы паразу, Махамед Сіад Барэ ў траўні таго ж года збег у суседнюю Кенію. Аднак, з дапамогай кенійскіх ваенных, сілы SNF пад камандаваннем Саіда Херсі «Моргана» неўзабаве адбілі вобласць Геда, а ў кастрычніку захапілі Бардэру. У лютым 1992 гады SNF пад камандаваннем генерала «Моргана» захапіў порт Кісмая і рушыў у напрамку Магадыша. Да канца красавіка 1992 года атрады «Моргана» колькасцю ў некалькі тысяч чалавек ужо знаходзіліся ў 30 кіламетрах на захад ад Магадыша. Тут разгарнулася бітва паміж Самалійскай вызваленчай арміяй генерала Айдвда і Самалійскім нацыянальным фронтам прыхільнікаў былога прэзідэнта Махамеда Сіада Барэ. Генерал «Морган» пацярпеў паразу і бег на паўночны захад да Байдоа. Неўзабаве Байдоа пала перад войскамі Айдыда, а за ім 28 красавіка генерал «Морган» страціў і горад Гарбахарэ — рэзідэнцыю былога прэзідэнта Сіада Барэ. Пасля страты сваёй рэзідэнцыі Сіад Барэ збег з Самалі і да сваёй смерці ў 1995 годзе больш туды не вярнуўся. Між тым 15 мая 1992 года Самалійская вызваленчая армія пасля паўтарачасовага бою адбіла ў генерала «Моргана» Кісмая. 25 студзеня 1993 г. генерал «Морган» ізноў напаў на Кісмая, якое тады кантралявалі атрады саюзніка Айдыда палкоўніка Амара Джэса. Міратворцы ААН атакавалі атрады парушыў мірныя дамоўленасці генерала Моргана і ён пацярпеў паразу. Аднак з другой спробы войскі «Моргана» захапілі Кісмая і выбілі адтуль атрады Амара Джэса. 17 сакавіка 1993 года пры падтрымцы амерыканскіх войскаў сілы Айдыда адбілі ў Моргана Кісмая. Па некаторых крыніцах Морган быў замяшаны ў нападзе 28 ліпеня 1996 года на вуліцах Магадыша на генерала Айдыда, падчас якога ён атрымаў цяжкія раненні і неўзабаве памёр. У 2001 годзе генерал «Морган» далучыўся да створанага ў сакавіку таго ж года самалійскімі радзе па прымірэння і аднаўленню (ССПВ). У кастрычніку 2004 года генерал «Морган» падчас мірнай канферэнцыі па стварэнні пераходных органаў улады паспрабаваў адбіць Кісмая, але пацярпеў паражэнне ад ІГАД (Альянсу даліны Джуба) і быў вымушаны пад ваенным ціскам далучыцца да перамоўнага працэсу і прызнаць Пераходнае федэральны ўрад Самалі. У 1991 годзе, калі «Морган» быў міністрам абароны ва ўрадзе Сіада Барэ, пад яго пачаткам знаходзілася 54 тысячы салдат. Праз 14 гадоў ад гэтага войска пад яго камандаваннем засталася толькі 1 тысяч салдат. ### Міратворчая аперацыя ААН у Самалі У студзені 1992 года Савет бяспекі ААН увёў эмбарга на пастаўку зброі ў Самалі. На фоне гуманітарнай катастрофы ў Самалі Савет Бяспекі ААН 24 красавіка заснаваў місію UNOSOM I. Неўзабаве гаворка зайшла аб размяшчэнні ў Самалі чатырох міратворчых батальёнаў для абароны гуманітарных аперацый. Аднак ужо першы з гэтых батальёнаў (пакістанскі), разгорнуты ў Магадыша восенню таго ж года, быў сустрэты мясцовымі групоўкамі з адкрытай варожасцю. 28 кастрычніка генерал Айдыд заявіў аб забароне далейшага знаходжання пакістанскага батальёна UNOSOM ў сталіцы. Неўзабаве яго войскі адкрылі агонь па сілах UNOSOM, кантраляваць аэрапорт, а атрады Алі Махамеда Махдзі абстралялі караблі з харчаваннем на борце, якія спрабавалі ўвайсці ў порт Магадыша. 13 лістапада пакістанскія войскі, якія кантралявалі аэрапорт Магадыша, ўступілі ў сутыкненне з падраздзяленнямі генерала Айдыда. 3 снежня Савет бяспекі ААН прыняў рэзалюцыю 794, якая на падставе кіраўніка VII Статута ААН ўпаўнаважваў міжнародныя сілы, якія адпраўляюцца ў Самалі, выкарыстоўваць «усе неабходныя сродкі» для забеспячэння бесперашкоднай дастаўкі гуманітарнай дапамогі. Аперацыя атрымала назву «Адраджэнне надзеі» (англ. Restore Hope). На чале створанай Аператыўнай групоўкі ААН (UNITAF), якая складалася з кантынгентаў больш чым 20 краін, знаходзіліся ЗША. 9 снежня першыя падраздзялення Аб’яднанай аператыўнай групоўкі ААН (UNITAF) высадзіліся на ўзбярэжжы блізу Магадыша. 13 снежня амерыканскія войскі ўсталявалі кантроль над аэрадромам у Беледвэйне, а да 16 снежня захапілі Байдаба. Аперацыя была паспяховай, аднак сілы ААН дазволілі ўцягнуць сябе ва ўнутранасамалійскі канфлікт і пачалі падвяргацца нападам баявікоў аднаго з прэтэндэнтаў на пасаду прэзідэнта краіны палявога камандзіра Махамеда Айдыда. Пасля некалькіх сутычак паміж міратворцамі і баевікамі і ва ўмовах эскалацыі канфлікту 3 кастрычніка 1993 года ў боі загінулі 18 амерыканскіх салдат і былі збітыя два верталёта. У ЗША гэтыя падзеі былі ўспрынятыя грамадзкасьцю як прыкмета ўцягвання Амерыкі ў самалійскі грамадзянскую вайну, з-за чаго прэзідэнту Клінтану давялося вывесці амерыканскія войскі з Самалі. У сакавіку 1995 года краіну пакінулі і падраздзялення ААН з іншых краін. Пасля гібелі Айдыда ў 1996 годзе ролю лідара перайшла да яго сына Хусэйну Фарах Айдыду, аднак яго фракцыя ўжо ніколі не гуляла вялікага значэння ў жыцці краіны. Абдулахі Юсуф Ахмед Канфлікт перайшоў у латэнтную стадыю, баявыя сутыкненні здараліся толькі па эканамічных прычынах, такім як раздзел даходаў ад рынку зброі або кантроль за вывазам рэсурсаў. Самалі ператварылася ў базу піратаў Індыйскага акіяна. Захоп судоў і закладнікаў стаў частай з’явай. Піраты выкарыстоўваюць катэры, са зброі — аўтаматы і гранатамёты. У 2000 годзе была зроблена спроба аб’яднання краіны, калі прадстаўнікі палявых камандзіраў, сабраўшыся ў горадзе Арта ў Джыбуці, абралі прэзідэнтам выпускніка савецкага ВНУ Абдул-Касіма Салата Хасана. Аднак яму адмовіліся падпарадкавацца палявыя камандзіры, якія карыстаюцца падтрымкай Эфіопіі. У 2004 годзе Эфіопія пралабіраваць стварэнне альтэрнатыўнага часовага ўрада, узначаліў якое Абдулахі Юсуф Ахмед. Пасля стварэння пераходнага федэральнага ўрада (ПФУ) у 2004 годзе пераходны парламент правёў першае паседжанне ў Байдабо ў пачатку 2006 года. На той момант ПФУ кантраляваў практычна ўсе тэрыторыі, уключаючы паўднёвыя «мікра-зоны». Вайна з ісламістамі. Працяг ваенных дзеянняў -------------------------------------------- Вясной 2006 года Магадыша стаў арэнай баёў паміж ісламістамі з Саюза ісламскіх судоў (СІС) і праамерыканскімі палявымі камандзірамі з Контртэрарыстычнага Альянсу за Адраджэнне Свету. Да траўня на поўдні Самалі пачалася міжфракцыйная барацьба, значна больш сур’ёзная, чым за папярэднія дзесяць гадоў. Саюз ісламскіх судоў сутыкнуўся з саюзнай канфедэрацыяй ПФУ, якая падтрымліваецца ЗША. 5 чэрвеня Саюз ісламскіх судоў усталяваў поўны кантроль над сталіцай, вырашальную ролю ў гэтым адыгралі фарміраванні палявога камандзіра «Індаада». 14 чэрвеня 2006 года ісламісты з Саюза ісламскіх судоў пры падтрымцы цяжкай тэхнікі ўвайшлі з трох кірункаў у горад Джоухар, практычна не сустрэўшы сур’ёзнага супраціву, а на наступны дзень узялі Беледуэйне, у выніку чаго пад іх кантролем апынуўся ўвесь поўдзень Самалі. 21 ліпеня лідар СІС шэйх Хасан Дахір Авэйс заклікаў «самалійскі народ пачаць святую вайну супраць эфіопаў ў Самалі». 24 верасня Саюз ісламскіх судоў без бою ўсталяваў кантроль над стратэгічным портам Кісмая. Праз некалькі месяцаў ісламісты з Саюза ісламскіх судоў ўжо кантралявалі сем з дзесяці рэгіёнаў на поўдні Самалі, уключаючы Магадыша. Яны гэта назвалі перыядам «беспрэцэдэнтнай стабільнасці» і «велізарным поспехам у барацьбе з злачыннасцю». Зняцце блокпастоў, ачыстка ад смецця, адкрыццё аэра- і марскіх партоў, а таксама акцэнт на шырокую судовую сістэму прывялі да павышэння бяспекі і свабоды. Рэжым, які склаўся, упершыню з распаду Самалі ў 1991 годзе атрымаў шырокую падтрымку (95 %). Адзначалася, што звычайныя грамадзяне зноў могуць бяспечна хадзіць па вуліцах Магадыша. У адказ на пашырэнне ўплыву СІС Эфіопія павялічыла ваенную прысутнасць у Байдаба і часткова ў Бакуле і Геда ў падтрымку ПФУ, які губляў ўплыў. СІС катэгарычна пярэчыў і настойваў, што ўсе замежныя войскі павінны пакінуць краіну. Далейшыя перамовы спрыялі некатораму дыялогу паміж ПФУ і СІС, але пацярпелі няўдачу ў другой палове 2006 года. У выніку СІС і Эфіопія мабілізавалі свае войскі. У дакладзе ААН, апублікаваным у лістападзе 2006 года, была выказана занепакоенасць адносна некантралюемага патоку зброі ў краіну, у якім былі замяшаныя дзясяткі дзяржаў, якія парушаюць эмбарга на пастаўкі. Адначасова з’явіліся асцярогі, што Самалі можа стаць арэнай ваенных дзеянняў паміж Эфіопіяй і Эрытрэяй. Прысутнасць замежных баевікоў у складзе СІС выклікала заклапочанасць на Захадзе. Палітыка ЗША ў дачыненні да Самалі набыла пэўны характар. Амерыканскія афіцыйныя асобы сцвярджалі, што кіраўніцтва СІС знаходзіцца пад кантролем Аль-Каіды, і гэта будзе разглядацца як падстава для таго, каб ЗША падтрымлівалі дзеянні Эфіопіі. ### Эфіопскае ўмяшальніцтва 13 снежня ісламісты блакавалі Байдоа — адзіны горад, які знаходзіцца пад кантролем Пераходнага федэральнага ўрада Самалі, а 21 снежня пачалі штурм горада. 24 снежня ВПС Эфіопіі нанеслі авіяўдары па пазіцыях ісламістаў. Міністр інфармацыі Эфіопіі Берхан Хаілу заявіў: «Урад Эфіопіі доўга праяўляў цярплівасць, аднак цяпер прынята рашэнне аб мерах самаабароны. Мы маем намер контратакаваць агрэсіўныя экстрэмісцкія сілы Саюза ісламскіх судоў і міжнародных тэрарыстычных груповак». Авіяналётам падвергліся пазіцыі ісламістаў у Беледвэйне, Бандырадлі, Дынсурэ і Буур-Хакабі. У той жа дзень урад Эфіопіі абвясціў аб пачатку аперацыі «супраць экстрэмістаў з „Аб’яднаных ісламскіх судоў" і замежных тэрарыстычных груп», тым самым афіцыйна абвясціўшы вайну «Саюзу ісламскіх судоў». Уступіўшы на тэрыторыю Самалі і ўзяўшы 25 снежня прыгранічны горад Белет-Вэйн, урадавыя войскі пры падтрымцы эфіёпскай арміі і авіяцыі разгарнулі наступ на пазіцыі Саюза ісламскіх судоў. Раніцай ісламісты пакінулі Бурхакабу. Услед за гэтым эфіёпа-самалійскія войскі занялі на поўдні гарады Дынсор і Галькая, а на поўначы — горад Булабардэ, пасля чаго наступ працягнуўся ў напрамку Джаухара. 27 снежня саюзнікі занялі Джаухар. Пасля падзення Джаухара эфіёпа-самалійскія войскі рушылі на Магадыша. У 30 км ад сталіцы войскі спыніліся і пачалі рыхтавацца да штурму горада. 28 снежня ісламісты без бою пакінулі Магадыша, пасля чаго ў сталіцу ўступілі аб’яднаныя сілы Пераходнага федэральнага ўрада і Эфіопіі. Страціўшы сталіцу, атрады СІС адступілі да Кісмая. 1 студзеня 2007 года эфіёпа-самалійскія войскі ўзялі Кісмая, а таксама занялі горад Джыліб. 13 студзеня ўрад Самалі ўвёў у краіне надзвычайнае становішча тэрмінам на тры месяцы. У той жа дзень войскі пераходнага федэральнага ўрада Самалі пры падтрымцы эфіёпскіх войскаў авалодалі апошняй апорай супраціву ісламістаў — населеным пунктам Рос Камбоні. Аднак атрады Саюза ісламскіх судоў, рассеяўшыся ў лясным масіве на мяжы з Кеніяй, перайшлі да партызанскай вайны. На фоне гэтых падзей ЗША ўпершыню пасля 1994 году ўмяшаліся ў падзеі ў Самалі. На працягу месяца амерыканская авіяцыя нанесла некалькі авіяўдараў па месцах меркаванага знаходжання верхаводаў СІС і «Аль-Каіды» на поўдні Самалі. 23 студзеня Эфіопія прыступіла да вываду сваіх войскаў з ахопленай грамадзянскай вайной краіны. З лютага па травень 2007 года сталіцу пакінулі каля 400 тыс. чалавек, з якіх 125 тыс. пазней вярнуліся назад. Аднак бясконцыя ўзброеныя сутыкненні паміж ісламістамі з аднаго боку і фарміраваннямі пераходнага ўрада і эфіёпскімі войскамі з другога працягвалі выклікаць масавы зыход мірнага насельніцтва. Па дадзеных Вярхоўнага камісарыята ААН па справах бежанцаў, у чэрвені таго ж года з Магадыша ўцяклі 6 тыс. чалавек, а ў наступным месяцы колькасць уцекачоў з горада склала ўжо звыш 21 тыс. чалавек. Дадзены канфлікт скончыўся тым, што Эфіопія вывела свае войскі з Самалі. Па стане на 2007 год — загінула 225 эфіёпскіх салдат, сярод байцоў Саюза ісламскіх судоў страты за гэты перыяд часу склалі каля 8000 чалавек. У красавіку 2008 года лідарамі плямёнаў Хабар-гідыр (салебан, Айр, дудубле) была абвешчана Аўтаномная тэрыторыя Хіма і Хеб з цэнтрам у Гадар на чале з Махамедам Ахмед Адэн (Ціэй). ### Вайна ў Самалі пасля вывада эфіёпскіх войскаў 25 студзеня 2009 года эфіёпскае войска сышло з Самалі, пакінуўшы там пераходны ўрад і кантынгент войскаў Афрыканскага Саюза. На наступны дзень баевікі радыкальнага ісламісцкага руху «Аль-Шабаб» без супраціву захапілі Байдоа. На гэтым фоне 31 студзеня ў Джыбуці быў прыведзены да прысягі новы прэзідэнт Самалійскага пераходнага парламента. Ім стаў умераны ісламіст Шарыф Шэйх Ахмед. Аднак неўзабаве адзін з лідараў «Аль-Каіды» Абу Яхія аль-Лібі заклікаў да джыхаду супраць новага прэзідэнта, абвінаваціўшы яго ў тым, што ён з’яўляецца марыянеткай ЗША, а праз месяц да звяржэньня новага прэзідэнта заклікаў лідар Аль-Каіды Усама бін Ладэн. Нягледзячы на ​​гэта, у лютым Шарыф Ахмед пагадзіўся пайсці на перамір’е з ісламістамі і нават увесці ў Самалі нормы шарыяту. 10 сакавіка ўрад прагаласаваў за ўвядзенне ў Самалі законаў шарыяту, а 18 красавіка гэтае рашэнне было ўхвалена пераходным парламентам. Аднак грамадзянская вайна ў краіне не спынялася. Услед за вывадам эфіёпскіх войскаў паўднёвая частка краіны праз кароткі час перайшла пад кантроль радыкальных ісламістаў, якія замянілі мясцовыя органы ўлады і ўвялі паўсюль законы шарыяту на падкантрольнай тэрыторыі. 7 мая 2009 ісламісты атакавалі Магадыша, занялі значную частку горада, але не змаглі звергнуць ўрад, які ўтрымаўся на некалькіх квадратных кіламетрах, што засталіся пад яго кантролем. У жніўні 2010 года было афіцыйна абвешчана аб фарміраванні новай аўтаномнай вобласці ў складзе федэральнага Самалі, названай Авдаленд або Дзяржава Адалят. Мясцовая адміністрацыя не прызнае прэтэнзіі сепаратысцкага самалілэндскага ўрада на суверэнітэт ці на сваю тэрыторыю. Вясной 2011 года паўстала яшчэ адна самаабвешчаная дзяржава на тэрыторыі Самалі — 3 красавіка 2011 года ў сталіцы Кеніі Найробі была абвешчана незалежнасць дзяржавы Азаніі, прэзідэнтам якой стаў Махамед Абдзі Гандзі. Станам на ліпень 2011 года пераходны ўрад кантралюе 60 % тэрыторыі Магадыша. Разам з тым ўзброеныя сілы пераходнага ўрада вельмі слабыя і не ў стане стрымаць наступ войскаў Аль-Шабаб. Толькі міратворчыя сілы Афрыканскага саюза (20 тыс. салдат з Уганды, Бурундзі і некаторых іншых краін) не даюць ісламістам усталяваць поўны кантроль над Магадыша. У апошні час становішча на франтах стабілізавалася. Аль-Шабаб кантралюе поўдзень і цэнтр Самалі разам з 40 % тэрыторыі Магадыша. Пераходны ўрад разам з афрыканскімі міратворцамі кантралюе 60 % тэрыторыі Магадыша. Астатнія раёны краіны занятыя незалежнымі дзяржавамі, а то і проста знаходзяцца ў стане анархіі. Становішча пераходнага ўрада пагаршаецца ўнутрыпалітычнымі канфліктамі і марадзёрствам урадавых войскаў. 6 жніўня Магадыша быў цалкам вызвалены ад баевікоў. Між тым самі баевікі назвалі адступленне са сталіцы мінімум на 100 кіламетраў «тактычным манеўрам». 4 кастрычніка 2011 года ў Магадыша прагрымеў магутны выбух, загінула больш за 80 чалавек: тэрарыст на замініраваным аўтамабілі прывёў у дзеянне выбуховае прыстасаванне ва ўрадавым квартале. Сярод загінуўшых і параненых — шмат вайскоўцаў, супрацоўнікаў сіл бяспекі, а таксама студэнтаў. Міжнародная супольнасць рэзка асудзіла вылазку тэрарыстаў. Генеральны сакратар ААН Пан Гі Мун назваў яе агіднай. Аш-Шабааб узяла на сябе адказнасць за выбух, тэрарысты паабяцалі, што тэракты працягнуцца. ### Кенійскае ўмяшальніцтва Кенійскія артылерысты міратворчых сілаў у аэрапорце горада Кісмайя адбіваюцца ад сілаў «Аш-Шабааб», 22 жніўня 2013 года 13 кастрычніка 2011 года ў Кеніі баевікамі Аш-Шабааб былі выкрадзены дзве супрацоўніцы няўрадавай арганізацыі «Урачы без межаў», грамадзяне Іспаніі. Яны працавалі ў лагеры самалійскіх бежанцаў, дзе ў цяперашні час пражываюць каля 500 тыс. чалавек. У адказ на гэта «Урачы без межаў» часткова спынілі сваю дзейнасць у Кеніі. Пра смерць адной з выкрадзеных, Марыі Дзедзьё, стала вядома 19 кастрычніка. 16 кастрычніка 2011 года армія Кеніі пачала ваенную аперацыю супраць Аш-Шабааб ў адказ на выкраданні замежнікаў. Калоны ваеннай тэхнікі перасеклі мяжу з Самалі ў нядзелю. Мэта рэйду, як заяўляюць улады Кеніі, выцесніць фарміраванні «Аш-Шабаб» з прымежных раёнаў і прадухіліць пранікненне баевікоў на кенійскую тэрыторыю. Ісламісты прыгразілі адпомсціць Кеніі на яе тэрыторыі, калі тая не выведзе свае войскі з Самалі. Радыкалы абвясцілі «джыхад» кенійскім вайскоўцам, якія сумесна з сіламі ўрада Самалі праводзяць аперацыю па знішчэнні баевікоў «Аш-Шабааб». 19 лістапада 2011 армія Эфіопіі ўварвалася ў Самалі, каб дапамагчы Кеніі з наступам на «Аль-Шабаб». У чэрвені 2012 года кенійскія войскі былі фармальна падпарадкаваны місіі АМІСАМ  (англ.) (бел.. ### Аперацыя «Індыйскі Акіян» У жніўні 2014 пачалася Аперацыя «Індыйскі Акіян», арганізаваная праўладнымі сіламі Самалі. 1 верасня амерыканскі робат выпусціў снарад, які забіў лідара Аш-Шабаб Гадане. Гэта падзея была ўспрынята як вялікая перамога, і ў чаканні рассейвання асноўных сіл і расколу груповак самалійскі ўрад аб’явіў 45-дзённую амністыю ўмераным баевікам аш-Шабаба. Зноскі ------ 1. ↑ "Somalia Table of Contents. Government" [англійская]. Country Studies. Архівавана з арыгінала 2014-07-04. Праверана 2008-05-09. 2. ↑ "Somalia. Persecution of the Majeerteen" [англійская]. Library of Congress Country Studies. Архівавана з арыгінала 2012-12-13. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|deadlink=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка) 3. ↑ "Majeerteen Insurgency in Somalia 1978-1986" [англійская]. OnWar.com. Архівавана з арыгінала 2011-11-10. Праверана 2011-05-12. 4. 1 2 3 4 5 "Isaaq Insurgency in Somalia 1982-1988" [англійская]. OnWar.com. Архівавана з арыгінала 2008-09-06. Праверана 2008-05-08. 5. 1 2 3 "Somalia - Background" [англійская]. GlobalSecurity.org. Архівавана з арыгінала 2008-02-20. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|deadlink=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка) Архівавана 20 лютага 2008. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 20 лютага 2008. Праверана 26 студзеня 2018. 6. 1 2 3 "APPENDIX A. Recent History" [англійская]. GlobalSecurity.org. Архівавана з арыгінала 2015-09-10. Праверана 2008-05-08. 7. 1 2 "THE SITUATION IN SOMALIA" [англійская]. The Department of National Defence and the Canadian Forces. Архівавана з арыгінала 2008-05-08. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|deadlink=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка) Архівавана 8 мая 2008. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 мая 2008. Праверана 26 студзеня 2018. 8. ↑ *Terrence Lyons, Ahmed Ismail Samatar.* Somalia: state collapse, multilateral intervention, and strategies for political reconstruction (англ.). — Brookings Institution Press, 1995. — Т. 90. — С. 74. — ISBN 0815753519, 9780815753513. *Арыгінальны тэкст* (англ.)   *The result was a bloodbath. SNM fighters quickly overran many villages until they captured Burao and moved into Hargeysa in May 1989. The regime, at first caught off-guard, responded by sending its full military might under the command of Siad Barre's son-in-law General Mohammed Siad Hersi "Morgan". The battles were fierce and brutal. Hargeysa suffered unrestricted aerial bombardment (some planes were piloted by South African mercenaries) and heavy artillery fire. Within days, the second largest city of Somalia lay in ruins (more than 70 percent destroyed), and many of its citizens fled across the border to Ethiopia. The regime unleashed loyal Ogadeni militias, once armed to fight to Ethiopians, to attack the civilian Isag population.* 9. ↑ "Somalia. Oppression of the Isaaq" [англійская]. Library of Congress Country Studies. Архівавана з арыгінала 2012-12-12. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|deadlink=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка) 10. ↑ "Somalia. Harrying of the Hawiye" [англійская]. Library of Congress Country Studies. Архівавана з арыгінала 2012-12-13. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|deadlink=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка) 11. ↑ George B. N. Ayittey (March 28, 1994). "The Somali Crisis:Time for an African Solution" [англійская]. Cato Institute. Архівавана з арыгінала 2008-05-15. Праверана 2008-05-08. 12. 1 2 George B. N. Ayittey. "HUMAN RIGHTS WATCH WORLD REPORT 1990/ SOMALIA — Human Rights Developments" [англійская]. HUMAN RIGHTS WATCH. Архівавана з арыгінала 2016-11-27. Праверана 2017-09-29. 13. ↑ RICHARD GREENFIELD. "Obituary:Siad Barre" [англійская]. www.netnomad.com. Архівавана з арыгінала 2006-12-18. Архівавана 18 снежня 2006. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 18 снежня 2006. Праверана 26 студзеня 2018. 14. ↑ "Main Events in Somalia History From 1991 to Nowdays. Somalia After 1991" [англійская]. www.mudulood.com. Архівавана з арыгінала 2008-05-10. Праверана 2008-05-09. 15. ↑ "SOMALIA. NO MERCY IN MOGADISHU" [англійская]. Physicians for Human Rights. March 26,1992. Архівавана з арыгінала 2016-01-26. Праверана 2017-09-29. `{{cite news}}`: Праверце значэнне даты ў: `|date=` (даведка) 16. ↑ "SOMALIA. Beyond the Warlords. The Need for a Verdict on Human Rights Abuses" [англійская]. Human Rights Watch. March 7, 1993. Архівавана з арыгінала 2016-01-26. Праверана 2017-09-29. 17. ↑ "Операции Организации Объединенных Наций в Сомали (ЮНОСОМ I и II)" [руская]. Сайт ООН. Архівавана з арыгінала 2016-01-22. Праверана 2011-10-09. Літаратура ---------- * Коновалов И. П. «СОМАЛИ: бесконечность войны». 18 Февраля 2014 года Архівавана 25 сакавіка 2014. * Коновалов И. П. «Распад государства и гражданская война в Сомали». 14 октября 2010 года Архівавана 24 сакавіка 2014. * В. В. Куделев. Ситуация в Сомали: май 2012 года * В. В. Куделев. Ситуация в Сомали: апрель 2013 г. * В. В. Куделев. Ситуация в Сомали: июнь 2014 г. * Валецкий Олег Витальевич. «Война в Сомали-история и современность» Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Грамадзянская вайна ў Самалі** | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская | | Нарматыўны кантроль | NKC: ph472844 |

**Міланскі эдыкт** (лац.: Edictum Mediolanensium) — ліст імператараў Канстанціна і Ліцынія датаваны 313 годам, які абвясціў рэлігійную цярпімасць на тэрыторыі Рымскай імперыі. Міланскі эдыкт стаў важным крокам на шляху ператварэння хрысціянства ў афіцыйную рэлігію імперыі. Непасрэдны тэкст эдыкта да нас не дайшоў, аднак ён цытуецца Лактанцыем у яго працы «Пра смерць ганіцеляў». Храналогія ---------- Міланскі эдыкт быў накіраваны главам правінцыйных адміністрацый імперыі ад імя імператараў Канстанціна і Ліцынія ў 313 годзе. Еўсевій Кесарыйскі піша: «*…Канстанцін і з ім Ліцыній, які яшчэ не ўпаў у шаленства, якое авалодала ім пазней, шануючы Бога за таго, хто падараваў усё пасланае ім дабро, аднадушна выдалі закон, для хрысціян выключна цудоўны. Яны паслалі яго Максіміну, які яшчэ кіраваў на Усходзе і запабягаў перад імі*». Гэты эдыкт быў працягам Нікамедыйскага эдыкта ад 311 года, выдадзенага імператарам Галерыем. Аднак, калі Нікамедыйскі эдыкт легалізаваў хрысціянства і дазваляў адпраўленне абрадаў пры ўмове, што хрысціяне будуць маліцца пра дабрабыт рэспублікі і імператара, Міланскі эдыкт пайшоў яшчэ далей. Утрыманне --------- У адпаведнасці з гэтым эдыктам усё рэлігіі ўраўноўваліся ў правах, такім чынам, традыцыйнае рымскае язычніцтва страчвала ролю афіцыйнай рэлігіі. Эдыкт асабліва вылучае хрысціян і прадугледжвае вяртанне хрысціянам і хрысціянскім абшчынам усёй уласнасці, якая была ў іх аднята падчас ганенняў. Эдыкт таксама прадугледжвае кампенсацыю з казны тым, хто ўступіў ва ўладанне ўласнасцю, якая раней належала хрысціянам і быў вымушаны вярнуць гэту ўласнасць ранейшым уладальнікам. Меркаванне шэрагу вучоных, што Міланскі эдыкт абвясціў хрысціянства адзінай рэлігіяй імперыі не знаходзіць, паводле пункта гледжання іншых даследчыкаў, пацверджання як у тэксце эдыкта, так і ў акалічнасцях яго складання. Прафесар В. В. Болатаў адзначае, што «*эдыкт даў свабоду ўсяму насельніцтву імперыі прытрымлівацца сваёй рэлігіі, пры гэтым не абмежаваў прывілеі язычнікаў і адкрыў магчымасць пераходу не толькі ў хрысціянства, але і ў іншыя, язычніцкія культы*». Зноскі ------ 1. ↑ Миланский эдикт (Энциклопедия «Религия»)(недаступная спасылка) 2. ↑ Еўсевій Памфіл Царкоўная гісторыя. IX:9 3. ↑ *Поснов М. Э.* История Христианской Церкви Архівавана 1 снежня 2007. 4. ↑ *Воробьёва Н. Н.* Проблема отношений христианской церкви и государства в Римской империи I—IV вв. в освещении отечественной историографии второй половины XIX — начала XX в. Омск, 2005. С. 110. ISBN 5-7779-0585-4 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Міланскі эдыкт * Medieval Sourcebook: Galerius and Constantine: edicts of toleration. Архівавана 14 жніўня 2014. (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Britannica (онлайн) · Brockhaus | | Нарматыўны кантроль | BNF: 16747027r · LCCN: n96083379 · NKC: unn2016910120 · SUDOC: 168567709 · VIAF: 177104619 |

**Пасажырскі цягнік** — цягнік, які складаецца з пасажырскіх вагонаў і служыць для перавозкі людзей і багажу. Нягледзячы на назвы, пасажырскія цягнікі таксама могуць перавозіць і грузы. Так, згодна з ПТЭ савецкіх і расійскіх чыгунак, пасажырскі цягнік можа перавозіць і пошту. Найбольшае распаўсюджванне пасажырскія цягнікі атрымалі ва ўнутрыгарадскіх (трамвай, метрапалітэн) і прыгарадных перавозках. У шэрагу краін цягнікі займаюць значны аб’ём у міжгародніх пасажырскіх перавозках. З’яўленне пасажырскіх цягнікоў ------------------------------ Пасажырскія цягнікі на чыгунцы Ліверпуль — Манчэстэр Практычна першым, хто прычапіў да лакаматыва пасажырскі вагон, быў Рычард Трэвітык на створаным ім жа атракцыёне «Злаві мяне, хто зможа». Аднак першы пасажырскі цягнік адправіўся 15 верасня 1830 года з Ліверпуля па магістралі Ліверпуль — Манчэстэр, якая толькі што адкрылася. Публіка хутка ацаніла магчымасці гэтага віду транспарту, які да таго ж у сярэдзіне XIX стагоддзя быў найхутчэйшым, у сувязі з чым пасажырскія цягнікі атрымалі дастатковае распаўсюджванне. У Расійскай імперыі курсіраванне пасажырскіх цягнікоў пачалося ў 1837 годзе па Царскасельскай чыгунцы. Класіфікацыя ------------ Класіфікацыя пасажырскіх цягнікоў досыць разнастайная. Сярод іншага, пасажырскія цягнікі чыгунак падзяляюць паводле адлегласцяў (прыгарадныя, мясцовыя, далёкія), хуткасцяў (хуткія, хуткасныя і высакахуткасныя), частаты зносін (разавыя, летнія, круглагадовыя). Таксама пасажырскія цягнікі могуць адрознівацца паводле тыпу вагонаў (напрыклад, людскі цягнік, калі людзей перавозяць у грузавых вагонах, таксама адносяць да пасажырскіх) і характару грузу (паштова-багажныя, грузапасажырскія, турысцка-экскурсійныя). Літаратура ---------- * Железнодорожный транспорт: Энциклопедия / Гл. ред. Н. С. Конарев. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1994. — С. 291—293. — ISBN 5-85270-115-7. | ⛭Катэгорыі цягнікоў | | --- | | Чарговыя | Высакахуткасныя · Хуткасныя · Хуткія · Фірменны · Пасажырскія · Грузавыя · Паштова-багажныя · Вайсковыя · Грузапасажырскія Людскія · Паскораныя грузавыя · Гаспадарчыя · Лакаматывы без вагонаў | | Пазачарговыя | Аднаўленчыя · Пажарнікі · Снегаачышчальнікі | | Па адмысловых патрабаваннях | Баявыя (Бронецягнікі) · Літарныя · Жалобныя | | Састарэлыя катэгорыі | Кур'ерскія |

**Іта́лія** (італ.: Italia [iˈtaːlja]), **Італья́нская Рэспу́бліка** (італ.: Repubblica Italiana) — краіна ў Паўднёвай Еўропе. Знаходзіцца на Апенінскім паўвостраве. Цягнецца ад паўночных Альпаў амаль да ўзбярэжжа Паўночнай Афрыкі, ствараючы, такім чынам, лінію даўжынёй 1100 км. Італію акружаюць Лігурыйскае і Тырэнскае мора на захадзе, Іанічнае мора на поўдні і Адрыятычнае мора на ўсходзе. У нацыянальную тэрыторыю Італіі ўваходзяць два вялікіх вострава, гэта Сардзінія і Сіцылія, а таксама мноства маленькіх астравоў, такіх як Капры, Іхія, Эльба; Ліпарскія астравы паўночней Сіцыліі; астравы Пантэлерыя, Ліноза, Ламп'ёнэ і Лампедуза паміж Сіцыліяй і Афрыкай. Па пагадненню з Югаславіяй 1954—1971 гг. у склад Італіі ўвайшоў Трыест з вобласцю Істрыя. На тэрыторыі самой Італіі існуюць два невялікіх незалежных анклава — Ватыкан і Рэспубліка Сан-Марына. Італія мяжуе на захадзе з Францыяй, на поўначы з Швейцарыяй і Аўстрыяй, на ўсходзе са Славеніяй. Сталіца Італіі — Рым. Сучасная Італія ўтварылася ў 1861 г. пад кіраўніцтвам караля Сардзініі Віктора Эмануіла II. Дагэтуль Італія складалася з шматлікіх незалежных дзяржаў, чый сепаратызм і моц адлюстраваліся ў тэрытарыяльным падзеле Італіі на 20 рэгіёнаў. Восем з іх знаходзяцца ў Паўночнай Італіі: Эмілія-Раманья, Фрыулі-Венецыя-Джулія, Лігурыя, Ламбардыя, П’емонт, Трэнціна Альто-Адзіджэ, Вале-д’Аоста і Венета. Шэсць знаходзіцца ў Цэнтральнай частцы краіны: Абруца, Лацыё, Марке, Малізэ, Таскана і Умбрыя. Паўднёвая Італія складаецца з чатырох: Апулія, Базіліката, Калабрыя і Кампанія. Астатнія два рэгіёны — гэта астравы Сіцылія і Сардзінія. Італія знаходзіцца на сусветнай гістарычнай арэне з часоў Рымскай Імперыі. Сучасная Італія з’яўляецца індустрыяльна развітай краінай, адным з лідараў Еўрапейскага Саюза. Сімволіка дзяржавы ------------------ ### Сцяг Упершыню італьянскі трыкалор з’явіўся 7 студзеня 1797 года ў Эміліі як сцяг рэспублікі, абвешчанай Джузэпэ Кампаньёні. Падчас кіравання Напалеона сцяг таксама выкарыстоўваўся як сімвал Французскай рэвалюцыі. Пасля Венскага кангрэса і Рэстаўрацыі трыкалор застаўся сімвалам свабоды і быў выкарыстаны ў рэвалюцыйных рухах 1831 года і 1848 года. У 12-м артыкуле Канстытуцыі Італіі гаворыцца, што «сцяг Італіі — гэта трыкалор, зялёны, белы і чырвоны ў выглядзе трох роўных вертыкальных палос». ### Нацыянальны гімн Італьянскі гімн, вядомы таксама як «Браты Італіі» і «Песня італьянцаў» — з’яўляецца неафіцыйна гімнам Італьянскай Рэспублікі з 12 кастрычніка 1946 года. 17 лістапада 2005 года Сенат у першым чытанні прыняў закон аб афіцыйным гімне, аднак далей закон не прайшоў і гімн так і застаўся на неафіцыйным узроўні. Тэкст гімна быў напісаны ўвосень 1847 года Гафрэда Мамелі, а музыка, трохі пазней, кампазітарам Мікеле Навара. У 80-я гады XX стагоддзя таксама шырока быў распаўсюджаны ўрывак з оперы Джузэпэ Вердзі «Набука», які выконваўся ў якасці гімна. ### Герб Афіцыйная эмблема Італьянскай Рэспублікі была апублікавана Прэзідэнтам Італіі Энрыка дэ Нікола 5 мая 1948 года. Эскіз эмблемы быў зроблены мастаком Паала Паскета, які выйграў гэта права ў конкурсах 1946 і 1947 гадоў сярод 500 іншых кандыдатаў і амаль 800 эскізаў. Эмблема ўяўляе белую пяціканцовую зорку з чырвонымі краямі, накладзеную на зубчастае кола з пяццю спіцамі, якое знаходзіцца паміж аліўкавай галіной злева і дубовай справа. Зялёныя галіны звязаны разам чырвонай стужкай з надпісам «Італьянская Рэспубліка» (італ. REPUBBLICA ITALIANA) вялікімі белымі літарамі. Назва ----- Існуе багата здагадак наконт этымалогіі назвы «Italia», якія былі прапанаваны гісторыкамі і лінгвістамі. Паводле аднога з найбольш распаўсюджаных тлумачэнняў, тэрмін *Italia* мае грэчаскае паходжанне і з аскоцкай мовы *Víteliú* перакладаецца як «зямля цяляці». Бык быў сімвалам паўднёвых італьянскіх плямёнаў і ён часцяком выкарыстоўваўся пад час самніцкіх войнаў як сімвал непакорнасці Рыму і волі паўднёвай Італіі. Грэчаскі гісторык Дыянісій Галікарнаскі звязваў назву з імем легендарнага караля сікулаў і энотраў Італам, які таксама згадваўся Арыстоцелем і Фукідыдам. Назва *Italia* першапачаткова ўжывалася толькі да паўднёвай часцы паўвострава, да сучаснай Калабрыі, паводле Антыёха Сіракузскага. Але ў яго часы слова Энотрыя і Італія былі сінонімамі, болей таго, імя ўжывалася да тэрыторыі Лейканіі. Грэкі паступова сталі ўжываць назву адносна да больш шырокай тэрыторыі, а потым і да ўсяго паўвострава. Гісторыя -------- Асноўны артыкул: **Гісторыя Італіі** ### Прагісторыя і старажытны Рым Раскопкі ў Італіі выявілі наяўнасць сучаснага чалавека яшчэ ў перыяд палеаліту, каля 200 000 гадоў таму. Італьянскія плямёны дарымскай Італіі, як умбрыйцы, лаціняне (прашчуры рымлян), вольскі, самніты, кельты і лігуры, якія засялілі паўночную Італію, і многія іншыя пераважна індаеўрапейскія плямёны. Сярод асноўных гістарычных народаў, не індаеўрапейскага паходжання вылучаюць этрускаў, элімцаў, сікулаў і дагістрычных сардзінцаў. Паміж 17—11 стагоддзямі да н.э. грэкі мікенскай цывілізацыі ўсталявалі кантакты з Італіяй, а ў 8-м і 7-м стагоддзях да н.э. грэчаскія калоніі былі створаны на ўзбярэжжах Сіцыліі і паўднёвай часткі італьянскага паўвострава, якія сталі вядомы пад назвай Вялікая Грэцыя. Таксама фінікійцы заснавалі калоніі на ўзбярэжжы Сардзініі і Сіцыліі. Старажытны Рым быў спачатку невялікай сельскагаспадарчай суполкай, заснаванай каля 8 стагоддзя да н.э. з цягам часу мястэчка вырасла ў каласальную імперыю, якая ахоплівала ўсё Міжземнае мора, у якой старажытныя грэчаская і рымская культуры былі аб’яднаны ў адну цывілізацыю. Гэтая цывілізацыя была настолькі ўплывовай, што яе адгалоскі існуюць у сучасным праве, адміністрацыі, філасофіі і мастацтве, сфарміраваўшы падставу лічыць, што заходняя цывілізацыя заснавана на рымскай. У павольным згасані з канца 4 стагоддзя н.э. імперыя канчаткова разбілася на дзве часткі ў 395 годзе Заходнюю Рымскую імперыю і Усходнюю Рымскую імперыю. Заходняя частка, пад ціскам франкаў, вандалаў, гунаў, готаў і іншых груп насельніцтва з усходняй Еўропы, нарэшце, распалася, у выніку чаго на італьянская паўвостраў была падзелена на мноства невялікіх незалежных каралеўстваў, якія ваявалі паміж сабой у бліжэйшых 1300 гадоў. Усходняя частка засталася адзінай спадчыніцай рымскай дзяржавы. ### Сярэднявечча Жалезная карона Лангбардскага каралеўства У VI стагоддзі візантыйскі імператар Юстыніян адваяваў Італію ў остготаў, але ўварванне новай хвалі германскіх плямёнаў лангабардаў у канцы таго ж стагоддзя, знізілі візантыйскую прысутнасць на апенінскай паўвостраве. Ламбардскае каралеўства паўночнай і цэнтральнай Італіі была пазней далучана да імперыі франкаў Карлам Вялікім у канцы VIII стагоддзя. Францкія каралі дапамаглі рымскім папам усталяваць уладу ў цэнтральнай Італіі, ад Рыма да Равены. Да XIII стагоддзя ў італьянскай палітыцы дамінавалі адносіны паміж нямецкімі імператарамі Свяшчэннай Рымскай імперыі і папамі рымскімі, таму большасць італьянскіх дзяржаў прытрымлівалася то аднаго то іншага боку. Гербы італьянскіх марскіх дзяржаў Менавіта ў гэты перыяд сфарміраваліся такія інстытуты ўлады, як сіньярыя і сярэднявечная камуна. У анархічных умовах, якія часцяком пераважалі ў сярэднявечных італьянскіх гарадах-дзяржавах, людзі шукалі моцнай улады, каб аднавіць парадак і супыніць бясконцыя ваенныя сутычкі мясцовай эліты. Спробы Берэнгара Фрыульскага і Ардуіна Іўрэйскага стварыць незалежнае аб’яднанае каралеўства Італія былі разгромлены Францкімі імператарамі. Нягледзячы на шматлікія разбуральныя войны, італьянскія гарады, асабліва на поўначы, хутка развіваліся і пазней пераўтварыліся ў своеасаблівую з’яву, як купецкую рэспубліку. У гэтых гарадах-дзяржавах, алігархічнай рэчаіснасці, дамінуючым была класа купецтва, пры гэтым існавала адносная свабода навуковай і творчай дзейнасці. Выбітным сярод іх, на поўначы Італіі, быў Мілан, які ў XII стагоддзі ўзначальваючы Ламбардскую лігу, разграміў разам з саюзнымі гарадамі-дзяржавамі нямецкага імператара Фрыдрыха Барбаросу, што прывяло да поўнай незалежнасці большасці паўночных і цэнтральных італьянскіх гарадоў. З IX стагоддзя на Сіцыліі існаваў ісламскі эмірат пакуль у канцы XI стагоддзя нарманы яго не захапілі, разам з большасцю лямбардскіх і візантыйскіх дзяржаў паўднёвай частцы Італіі. Праз складаны шэраг падзей, на поўдні Італіі было створана адзінае каралеўства, якое кіравалася спачатку Гогенштаўфенамі, потым Анжуйскай дынастыяй, а з XV стагоддзя, дынастыей Арагона. На Сардзініі, былой візантыйскай правінцыі, з’явіліся незалежныя дзяржавы, аднак большая частка астравы знаходзілася пад кантролем Генуі альбо Пізы, пакуль каралеўства Арагон заваявала востраў у XV стагоддзі. У пазнейшыя часы на тэрыторыі Італіі былі існавалі шматлікія марскія рэспублікі, як Венецыя, Генуя, Піза і Амальфі. Італьянскія рэспублікі займаліся гандлем на Усходзе, стваралі калоніі на ўзбярэжжах Чорнага і Міжземнага мораў, зладжвалі кантакты з Візантыйскай імперыяй і ісламскім міжземнаморскім светам. Гэтыя марскія рэспублікі бралі таксама актыўны ўдзел у крыжовых паходах, выкарыстоўваючы новыя палітычныя і гандлёвыя магчымасці. Рэспублікі пашыраліся таксама за кошт суседніх італьянскіх гарадоў, як Падуя, Верона, Бергама і іншыя. У Мілане ў той час было створана Міланскае герцагства, якое займала тэрыторыю заходняй Ламбардыі. П’емонт увайшоў у склад Савойскага графства. Фларэнцыя ператварылася ў высока арганізаваны гандлёвы і фінансавы цэнтр, стаўшы на многія стагоддзі еўрапейскай сталіцай шоўку, воўны, банкаў і ювелірных вырабаў. Гэта прывяло да доўгага суперніцтва з іншымі тасканскімі дзяржавамі, як Арэца, Лука, Піза і Сіена. Італія адыгрывала значную ролю ў культурым развіцці Еўропы ў Сярэднявеччы. Акрамя рэлігійнай улады папы рымскага, Італія рэзідэнцыя першага еўрапейскага ўніверсітэта, што адчыніўся ў Балонні. Таксама шырока вядомы такія італьянскія рэлігійныя дзеячы як Бенедыкт Нурсійскі, святыя Францыск Асізскі і Тамаш Аквінскі, а таксама італьянскія пісьменнікі — Дантэ Аліг’еры, Джавані Бакача і Франчэска Петрарка. Школа Салерна дала магчымасць усёй Еўропе далучыцца да ведаў ісламскай і візантыйскай медыцыны, а кантакты паміж марскімі рэспублікамі і краінамі ісламскага міжземнамор’я прывялі да шырокага распаўсюджвання арабскіх лічбаў у Заходняй Еўропе. Італія, 1494 ### Эпоха Адраджэння Да XV стагоддзю камуны Тасканы былі аб’яднаны вакол Фларэнцыі ў Вялікае герцагства Тасканскае, Ламбардыя была аб’яднана вакол Мілана ў Герцагства Мілан, Раманья была аб’яднана вакол Ферары ў Ферарскае герцагства, усе гэтыя дзяржавы ўяўлялі сабой манархіі. У Венецыі і Генуі захаваліся арыстакратычныя рэспублікі. У XVI стагоддзі на значнай частцы Італіі замацавалася панаванне Іспаніі, пасля вайны за Іспанская спадчына 1701—1714 — панаванне аўстрыйскіх Габсбургаў. У 1797 годзе ў Італію ўвайшла Французская армія, былі ўтвораны Цыспаданская рэспубліка, Транспаданская рэспубліка, Венецыянская рэспубліка, Лігурыйская рэспубліка, П’емонцкая рэспубліка, Рымская рэспубліка, Неапалітанская рэспубліка, усе з’яўляліся алігархічнымі рэспублікамі. У тым жа 1797 годзе яны аб’ядналіся ў Цызальпінскую рэспубліку, пераназваную ў 1802 Італьянскую Рэспубліку, якая ў сваю чаргу ў 1805 годзе была ператворана ў Каралеўства Італія, каралём якога стаў Імператар Францыі Напалеон I. У 1814 годзе французская армія пакінула Італію, былі адноўлены Герцагства Мадэна, Герцагства Парма, Каралеўства Неапаль і Папская Вобласць былі адноўлены яшчэ 1799 годзе, Каралеўству Сардзінія быў вернуты П’емонт, Эмілія Папскай Вобласці, Ламбардыя і Венета Аўстрыі. ### Новы час Джузэпэ Гарыбальдзі, адзін са стваральнікаў сучаснай Італіі Гл. таксама: Рысарджымента і Італьянская каланіяльная імперыя Барацьбой за адзіную Італію кіравалі карбанарыі, «Маладая Італія» і іншыя арганізацыі, ключавымі фігурамі ў якіх былі Джузэпэ Гарыбальдзі і Джузэпэ Мадзіні. Да канца 1860 тэрыторыя Італіі была галоўным чынам аб’яднана вакол Сардзінскага каралеўства (з 1861 Італьянскае каралеўства), у 1870 да Італьянскага каралеўства быў далучаны Рым. Адміністрацыйны падзел ---------------------- Асноўны артыкул: **Адміністрацыйны падзел Італіі** Італія — дэцэнтралізаваная ўнітарная дзяржава. Сталіца дзяржавы — Рым. Краіна падзелена на 20 абласцей — Вале-д’Аоста, Ламбардыя, Трэнціна-Альта Адыджэ, Фрыўлі-Венецыя Джулія, П’емонт, Лігурыя, Венета, Таскана, Умбрыя, Эмілія-Раманья, Марке, Абруца, Лацыа, Малізэ, Базіліката, Кампанія, Калабрыя, Апулія, Сардзінія і Сіцылія, (з якіх 5 — Сіцылія, Сардзінія, Трэнціна-Альта-Адыджэ, Вале-д’Аоста і Фрыўлі-Венецыя Джулія — маюць асобы статус), якія ўключаюць у якасці адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак 110 правінцый. Правінцыі ў сваю чаргу падзяляюцца на 8101 камуну. У аўтаномных абласцях ёсць свае прадстаўнічыя органы — абласныя саветы і выканаўчыя органы — джунты, вобласці і аўтаномныя правінцыі могуць прымаць абласныя і правінцыйныя законы па тых пытаннях, якія прапісаны ў Канстытуцыі. Апулія Базіліката Калабрыя *Сіцылія* Малізэ Кампанія Абруца Лацыа Умбрыя Марке Таскана *Сардзінія* Эмілія-Раманья Лігурыя П'емонт *Фрыўлі- Венецыя- Джулія* *Вале- д’Аоста* *Трэнціна - Альта- Адыджэ* Венета Ламбардыя Адрыятычнае мора Іанічнае мора Міжземнае мора Тырэнскае мора Лігурыйскае мора | Вобласць | Сталіца | Плошча (кв. км) | Насельніцтва | | --- | --- | --- | --- | | Абруца | Л’Акуіла | &&&&&&&&&&010794.&&&&&010 794 | &&&&&&&&01324000.&&&&&01 324 000 | | Апулія | Бары | &&&&&&&&&&019362.&&&&&019 362 | &&&&&&&&04076000.&&&&&04 076 000 | | Базіліката | Патэнца | &&&&&&&&&&&09992.&&&&&09 992 | &&&&&&&&&0591000.&&&&&0591 000 | | *Вале-д’Аоста* | Аоста | &&&&&&&&&&&03263.&&&&&03 263 | &&&&&&&&&0126000.&&&&&0126 000 | | Венета | Венецыя | &&&&&&&&&&018391.&&&&&018 391 | &&&&&&&&04832000.&&&&&04 832 000 | | Калабрыя | Катандзара | &&&&&&&&&&015080.&&&&&015 080 | &&&&&&&&02007000.&&&&&02 007 000 | | Кампанія | Неапаль | &&&&&&&&&&013595.&&&&&013 595 | &&&&&&&&05811000.&&&&&05 811 000 | | Лацыа | Рым | &&&&&&&&&&017207.&&&&&017 207 | &&&&&&&&05561000.&&&&&05 561 000 | | Лігурыя | Генуя | &&&&&&&&&&&05421.&&&&&05 421 | &&&&&&&&01610000.&&&&&01 610 000 | | Ламбардыя | Мілан | &&&&&&&&&&023861.&&&&&023 861 | &&&&&&&&09642000.&&&&&09 642 000 | | Марке | Анкона | &&&&&&&&&&&09694.&&&&&09 694 | &&&&&&&&01553000.&&&&&01 553 000 | | Малізэ | Кампабаса | &&&&&&&&&&&04438.&&&&&04 438 | &&&&&&&&&0320000.&&&&&0320 000 | | П’емонт | Турын | &&&&&&&&&&025399.&&&&&025 399 | &&&&&&&&04401000.&&&&&04 401 000 | | *Сардзінія* | Кальяры | &&&&&&&&&&024090.&&&&&024 090 | &&&&&&&&01666000.&&&&&01 666 000 | | *Сіцылія* | Палерма | &&&&&&&&&&025708.&&&&&025 708 | &&&&&&&&05030000.&&&&&05 030 000 | | Таскана | Фларэнцыя | &&&&&&&&&&022997.&&&&&022 997 | &&&&&&&&03677000.&&&&&03 677 000 | | *Трэнціна — Альта-Адыджэ* | Трэнта | &&&&&&&&&&013607.&&&&&013 607 | &&&&&&&&01007000.&&&&&01 007 000 | | Умбрыя | Перуджа | &&&&&&&&&&&08456.&&&&&08 456 | &&&&&&&&&0884000.&&&&&0884 000 | | *Фрыўлі-Венецыя-Джулія* | Трыест | &&&&&&&&&&&07855.&&&&&07 855 | &&&&&&&&01222000.&&&&&01 222 000 | | Эмілія-Раманья | Балоння | &&&&&&&&&&022124.&&&&&022 124 | &&&&&&&&04276000.&&&&&04 276 000 | Насельніцтва ------------ Дыялекты і іншыя мовы ў Італіі Асноўны артыкул: **Насельніцтва Італіі** Італія — краіна з аднымі з найбольш высокіх паказчыкаў шчыльнасці насельніцтва ў Еўропе. Найбольш высокая шчыльнасць складае 200 чалавек на 1 км² на Паўночна-Італьянскай раўніне, узбярэжжы Лігурыі, у паўночнай Таскане. Прырост насельніцтва ў Італіі мае тэндэнцыю да скарачэння. У 1970 г. прырост склаў 4,4 %, а ў 1990 — ужо 0,5 %. Каля ¾ насельніцтва жывуць у гарадах. Найбольшыя гарады Італіі — Рым, Мілан, Неапаль і Турын — маюць больш за 1 млн гараджан. Іншыя вялікія гарады — Генуя, Палерма, Балоння, Фларэнцыя, Катанія і Венецыя. Эміграцыя моцна паўплывала на італьянскую папуляцыю. З 1861 па 1965 год 26,5 млн італьянцаў эмігравалі, большая частка ў Злучаныя Штаты, Аргенціну і Бразілію, і толькі 6 млн вярнуліся. Пасля Другой Сусветнай вайны, многія з’язджалі на працу ў іншыя еўрапейскія краіны, галоўным чынам у заходнюю Германію і Швейцарыю, і толькі 25 % вярнуліся. З 80-х гг. эміграцыя спынілася і Італія сама пачала прымаць эмігрантаў, галоўным чынам з Паўночнай Афрыкі, Албаніі і Югаславіі, а пасля краху камуністычных рэжымаў ва Усходняй Еўропе, пачаўся прыток з краін Усходняй Еўропы. Італьянцы этнічна не гамагенны, што было выклікана працяглай гісторыяй падзеленасці і міграцыі. Мноства людзей размаўляе не на літаратурнай італьянскай мове, а на дыялектах альбо неітальянскіх мовах. Гэтыя дыялекты і мовы залежаць ад рэгіёну. Найбольш адасобленымі раманскімі мовамі з’яўляюцца мова Сардзініі, якая бліжэй за ўсіх да лацінскай мовы, на якой размаўляе 1,2 мільёна жыхароў Сардзініі; фрыульская, альбо рэтараманская мова, на якой размаўляюць 520 000 чалавек у паўночна-заходнім рэгіёне Фрыулія; ладына, рэта-раманская мова, на якой размаўляюць у гарах Трэнціна-Альта-Адыджэ. Цалкам неітальянскай групай з’яўляюцца 260 000 германа-італьянцаў, якія жывуць у Трэнціна-Альта-Адыджэ (былы аўстрыйскі Паўднёвы Ціроль) і размаўляюць на паўднёва-нямецкім дыялекце Аўстрыі і Баварыі. Таксама італьянскія славяне, колькасцю 53 000 чалавек, жывуць у рэгіёне Фрыулі-Венецыя-Джулія. Ізаляванымі групамі з’яўляюцца грэчаскія камуны, якія пражываюць часткова ў Апуліі, часткова ў Калабрыі (на поўдні краіны); албанскія калоніі ў Сіцыліі і Калабрыі; серба-харваты ў Малізэ; і французскамоўныя групы ў Аосце, на поўначы краіны. Амаль 90 % італьянцаў — каталікі. Каталіцтва было прызнана афіцыйнай рэлігіяй Італіі па Латэранскаму каншахту паміж Ватыканам і Італіяй 11 лютага 1929 года, і гэты легальны статус быў адменены толькі ў 1984 годзе. Пратэстанты жывуць невялікімі абшчынамі і складаюць прыкладна каля 180 000 чалавек, колькасць яўрэяў складае прыкладна 35 000. Таксама дзейнічае Праваслаўная царква Італіі. Адукацыя і здароўе ------------------ Італьянская адукацыя вольная, дзеці вучацца з 6 да 14 год. Дзеці паміж 11 і 14 гадамі паступаюць у сярэднюю школу, якая з’яўляецца градуіраванай, і могуць скончыць яе ў класічнай навуковай школе, школе трэніроўкі выкладчыкаў, альбо ў разнастайных тэхнічных школах, дзе рыхтуюць студэнтаў для якой-небудзь прафесіі. Толькі невялічкая частка вучняў ідзе вучыцца ва ўніверсітэты. Галоўныя ўніверсітэты Італіі знаходзяцца ў Рыме, Неапалі, Мілане, Балонні, Турыне і Палерма. У г. Дуіна (камуна Дуіна-Аўрысіна, правінцыя Трыест, рэгіён Фрыўлі-Венецыя-Джулія) дзейнічае Адрыятычны каледж міжнароднай супольнасці. Італьянская адукацыя зрабіла вялікі прагрэс у ХХ ст. У 1930 гг. толькі 20 % насельніцтва ведалі грамату. Сёння безграматнасць цалкам ліквідавана на поўначы краіны, але на поўдні адукацыйная сістэма працягвае цярпець ад недахопу фінансавання і недахопаў самой сістэмы, і, нягледзячы на зробленыя ўрадам крокі, адукацыйная сістэма ўсё яшчэ моцна залежыць ад кожнага асобнага рэгіёна. Сістэма аховы здароўя ў Італіі платная, але якасць аказанай медыцынскай дапамогі, зноў жа, залежыць ад рэгіёнаў. Мноства шпіталяў знаходзяцца на ўтрыманні разнастайных каталіцкіх ордэнаў. Узровень смяротнасці пайшоў уніз, пачынаючы з 70-х гг. і зараз ён амаль дасягнуў сярэднееўрапейскага ўзроўню. Культурныя інстытуты -------------------- Акадэміі моцна паўплывалі на інтэлектуальнае жыццё ў Італіі. Адной з найзначнейшых застаецца Нацыянальная акадэмія дэі Лінчэі, заснаваная ў 1603 годзе ў Рыме. Нацыянальная Акадэмія Святога Лукі па мастацтвах заснавана ў XIV ст. Фларэнційская Акадэмія Нацыёнале дэла Круска (1582) навучае псіхалогіі, лексікаграфіі і граматыцы. Нацыянальная Акадэмія Святой Чычыліі па музыцы заснавана ў Рыме ў 1566 годзе. Галоўным інстытутам па матэматыцы, фізіцы і натуральных навуках з’яўляецца Нацыянальны Даследчы Камітэт Італіі, заснаваны ў 1923 годзе. Галоўнай бібліятэкай з’яўляецца Нацыянальная Цэнтральная Бібліятэка, заснаваная ў 1747 годзе ў Фларэнцыі, фонд якой складаецца з 4 млн кніг. Рымская Віктора Імануіла II Нацыянальная Цэнтральная бібліятэка захоўвае 2,8 млн дакументаў, Цэнтральны Дзяржаўны архіў — 120 000 дакументаў. Большасць музеяў і галерэй мастацтва знаходзіцца ў вялікіх гарадах. Найбольш знакамітымі з’яўляюцца палацца Піці, Уфіцы, і Нацыянальны Музей у Фларэнцыі. Таксама знакамітыя галерэя Баргезэ, Віла Джулія, Капіталійскі Музей, Нацыянальная Галерэя сучаснага мастацтва ў Рыме, Акадэмія ў Венецыі. «Універсіта Італьяна пер Страньеры», пабудаваны ў 1925 г. у Перуджыі, выкладае курсы па гісторыі Італіі і італьянскай культуры і італьянскую мову для іншаземных студэнтаў. Эканоміка --------- Асноўны артыкул: **Эканоміка Італіі** | Характарыстыка | Значэнне | | --- | --- | | Тып краіны | высокаразвітая | | ВУП па парытэце пакупніцкай здольнасці (ППЗ), млрд $, 2012 | 1863 | | ВУП па ППЗ на душу насельніцтва, $, 2012 | 30600 | | Тэмпы росту ВУП, % 2012 | -2,4 | | Структура ВУП, %, 2012 | прамысловасць — 24,2; сельская гаспадарка — 2,0; сфера паслуг — 73,8 | | Эканамічна актыўнае насельніцтва (ЭАН), млн. чал. 2012 | 25,65 | | Структура занятасці ЭАН, %, 2011 | прамысловасць — 28,3; сельская гаспадарка — 3,9; сфера паслуг — 67,8 | | Узровень беспрацоўя, %, 2012 | 10,6 | | Каэфіцыент Джыні, 2011 | 31,9 | | Узровень інфляцыі, %, 2012 | 3,3 | | Прыбыткі бюджэту, млрд $, 2012 | 972,5 | | Выдаткі бюджэту, млрд $, 2012 | 1034,0 | | Знешняя запазычанасць, млрд $, 2008/2010/2012 | 2328/2223/2493 | | Рост прамысловасці, %, 2011/2012 | 0,2/-4,2 | | Асноўныя галіны прамысловасці | машынабудаванне, электратэхнічная, чорная металургія, хімічная, харчовая, лёгкая, керамічная | | Вытворчасць электраэнергіі, млрд кВт-гадзін, 2011 | 302,6 | | Спажыванне электраэнергіі, млрд кВт-гадзін, 2011 | 313,8 | | Экспарт электраэнергіі, млрд кВт-гадзін, 2011 | 1,787 | | Імпарт электраэнергіі, млрд кВт-гадзін, 2011 | 47,52 | | Здабыча нафты, млн барэляў/дзень, 2011 | 0,099 | | Спажыванне нафты, млн барэляў/дзень, 2009 | 1,537 | | Экспарт нафты, млн барэляў/дзень, 2010 | 0,063 | | Імпарт нафты, млн барэляў/дзень, 2010 | 1,591 | | Падцверджаныя запасы нафты, млн барэляў, 1 студзеня 2012 | 523,2 | | Здабыча прыроднага газу, млрд м³, 2011 | 8,634 | | Спажыванне прыроднага газу, млрд м³, 2011 | 77,83 | | Экспарт прыроднага газу, млрд м³, 2011 | 0,123 | | Імпарт прыроднага газу, млрд м³, 2011 | 70,37 | | Падцверджаныя запасы прыроднага газу, млрд м³, 1 студзеня 2012 | 66,0 | | Прадукцыя сельскай гаспадаркі | садавіна і гародніна, вінаград, бульба, цукровыя буракі, соя, алівы, пшаніца, ялавічына, малочныя прадукты, рыба | | Асноўны кірунак сферы паслуг | турызм | | Аб’ём агульнага экспарту, млрд $, 2012 | 487,9 | | Асноўныя партнёры па экспарце, %, 2012 | ФРГ— 12,8; Францыя — 11,3 ;ЗША — 6,6; Іспанія — 4,8 | | Што экспартуецца | прадукцыя машынабудавання, высокаякасны тэкстыль і адзенне, машыны і камплектуючыя да іх, рухавікі, хімічная прадукцыя, прадукты харчавання, тытунь, каляровыя металы | | Аб’ём агульнага імпарту, млрд $, 2012 | 453,5 | | Асноўныя партнёры па імпарце, %, 20112 | ФРГ — 15,7; Францыя — 8,9; КНР — 7,0; Нідэрланды — 5,8; Іспанія— 4,8 | | Дэпазіты ў валюце і золатавалютныя рэзервы, млрд $, 31 снежня 2008/2009/2010/2011/2012 | 104/132,8/158,9/173,3/181,7 | | Нацыянальная валюта | еўра | | Эканамічная карта | | ### Прыродна-рэсурсны патэнцыял Асноўны артыкул: **Прыродна-рэсурсны патэнцыял Італіі** Забяспечанасць прыроднымі рэсурсамі, у асаблівасці паліўнымі, вельмі малая. **Энергетычнымі** рэсурсамі краіна забяспечана толькі на 15-17 %. Радовішчы каменнага вугалю размешчаны на Сардзініі, у Таскане, Умбрыі, на Калабрыі; нафты — на Сіцыліі, Паданскай нізіне, усходнім узбярэжжы Цэнтральнай Італіі; прыроднага газу — на Паданскай нізіне, шэльфе Адрыятычнага мора. **Металічныя рэсурсы.** Нязначныя (агульныя запасы 54 млн т) радовішчы жалезных руд размешчаны на Сіцыліі, каля г. Аўгуста, а таксама на в. Эльба і (пірыт) ў Таскане. Значна большыя запасы поліметалічных руд (свінцова-цынкавыя з дамешкам серабра) і руд каляровых металаў (баксіты Акуніі, сурма Сардзініі, уран Лігурыі і Цэнтральнай Італіі). Сусветнае значэнне маюць запасы кінавары (руда на ртуць), размешчаныя ў Таскане. Некаторыя раёны багатыя на **будаўнічую сыравіну**, у прыватнасці мармур (Карара), граніты і туфы. **Гідрарэсурсы** большасцю сканцэнтраваны на поўначы Італіі, дзе з гэтай прычыны і сканцэнтраваны асноўныя магутнасці ГЭС і каляровай металургіі (выплаўка рафініраваных металаў). **Кліматычныя рэсурсы** вызначаюцца вялікай працягласцю тэрыторыі краіны з поўначы на поўдзень, спецыфікай рэльефу і вятроў, з прычыны чаго поўнач і Паданская нізіна адносяцца да ўмеранага тыпу клімата, а астатняя частка — да міжземнаморскага. Гэта адбіваецца на спецыялізацыі сельскай гаспадаркі розных частак краіны і дазваляе вырошчваць культуры як міжземнаморскія, так і ўмеранага пояса. Гэтаму спрыяюць **глебы**: на поўначы і на Паданскай нізіне — у асноўным бурыя лясныя, а ў даліне р. По — алювіяльныя, а на астатняй тэрыторыі — карычневыя глебы субтропікаў. **Лясы** займаюць каля 20 % тэрыторыі і сканцэнтраваны большай часткай на поўначы (хвойныя), дзе маюць вялікае прыродаахоўнае значэнне. **У цэлым тэрыторыя краіны** можа быць ахарактарызавана як спрыяльная для жыццядзейнасці людзей. Урад ---- На рэферэндуме 2 ліпеня 1946 года італьянцы адмовіліся ад манархіі, Італія стала рэспублікай. Канстытуцыя Італьянскай рэспублікі прымаліся з 22 снежня 1947 года і канчаткова была прынята 1 студзеня 1948 года. Згодна з Канстытуцыяй, заканадаўчая ўлада падпарадкавана 630 сябрам парламента і 315 сябрам сената. Прэзідэнта рэспублікі абіраюць на сямігадовы тэрмін шляхам галасавання на чарговай сесіі парламента і трох дэлегатаў ад розных рэгіёнаў краіны. Выканаўчая ўлада падпарадкоўваецца кабінету міністраў, які фармуецца з партый парламента, на чале з прэм’ер-міністрам, які фармальна падпарадкаваны прэзідэнту краіны. У 20 рэгіёнах краіны абіраюць свой урад, які ажыццяўляе кіраванне на мясцовым узроўні. Пяць рэгіёнаў — Фрыулі-Венецыя-Джулія, Сардзінія, Сіцылія, Трэнціна-Альта-Адыджэ і Вале-д’Аоста маюць спецыяльны аўтаномны статус згодна з Канстытуцыяй. Асноўнай палітычнай партыяй у Італіі з’яўляецца Хрысціянская Дэмакратычная партыя Італіі, якая была створана ў 1945 годзе. Іншымі значнымі партыямі з’яўляюцца Дэмакратычная партыя Левых (альбо Камуністы за рэформы) і Сацыялістычная партыя. Значную папулярнасць на поўначы набыла ўльтраправая партыя Ліга Поўначы. Маленькімі партыямі ў Італіі з’яўляюцца Сацыяльная Дэмакратычная партыя, Рэспубліканская партыя, Ліберальная партыя, і неафашысцкая партыя Італьянскі Сацыяльны Рух. Гл. таксама ----------- * Беларуска-італьянскія адносіны * Гісторыя Таранта * Прыродна-рэсурсны патэнцыял Італіі * Moleskine * Пелагскія астравы Зноскі ------ 1. ↑ Monthly demographic balance: January–November 2010 (італ.)(недаступная спасылка). ISTAT (28 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 24 снежня 2018. Праверана 2 красавіка 2011. 2. 1 2 3 4 World Economic Outlook Database, October 2010 **(нявызн.)**(недаступная спасылка). International Monetary Fund. Архівавана з першакрыніцы 11 студзеня 2012. Праверана 20 лютага 2011. 3. ↑ Human Development Report 2010 (англ.). United Nations (2010). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 5 лістапада 2010. 4. ↑ Alberto Manco, Italia. Disegno storico-linguistico, 2009, Napoli, L’Orientale, ISBN 978-88-95044-62-0 5. ↑ J.P. Mallory and D.Q. Adams, «*Encyclopedia of Indo-European Culture*» (London: Fitzroy and Dearborn, 1997), 24. 6. ↑ Pallottino, M. «*History of Earliest Italy*», trans. Ryle, M & Soper, K. in Jerome Lectures, Seventeenth Series, ст.50 7. ↑ Kluwer Academic/Plenum Publishers 2001, ch. 2. ISBN 0-306-46463-2. 8. ↑ The Mycenaeans and Italy: the archaeological and archaeometric ceramic evidence Архівавана 22 жніўня 2009. University of Glasgow, Department of Archaeology Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Белэн, 1998. — 608 с.: іл. ISBN 985-11-0279-2 | ⛭Італія паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Італія»** | | ⛭Краіны Еўропы | | --- | | Незалежныя краіны | * Албанія * Андора * Аўстрыя * Балгарыя * Беларусь * Бельгія * Боснія і Герцагавіна * Ватыкан * Венгрыя * Вялікабрытанія * Германія * Грэцыя * Данія * Ірландыя * Ісландыя * Іспанія * Італія * Казахстан¹ * Латвія * Літва * Ліхтэнштэйн * Люксембург * Малдова * Мальта * Манака * Нарвегія * Нідэрланды * Партугалія * Паўночная Македонія * Польшча * Расія¹ * Румынія * Сан-Марына * Сербія * ✰ Славакія * Славенія * Турцыя¹ * Украіна * Фінляндыя * Францыя * Харватыя * Чарнагорыя * Чэхія * Швейцарыя * Швецыя * Эстонія | | | Залежныя тэрыторыі | * Аландскія астравы (Фінляндыя) * Гернсі (Вялікабрытанія) * Гібралтар (Вялікабрытанія) * Джэрсі (Вялікабрытанія) * Востраў Мэн (Вялікабрытанія) * Сардзінія (Італія) * Сіцылія (Італія) * Фарэрскія астравы (Данія) * Шпіцберген (Нарвегія) * Ян-Маен (Нарвегія) | | Непрызнаныяі часткова прызнаныя дзяржавы і ўтварэнні | * Косава * Прыднястроўе * Паўночны Кіпр¹ | | **¹ Часткова ў Азіі** | | Еўрапейскі Саюз | | --- | | Сцяг Еўрасаюза | * Аўстрыя * Балгарыя * Бельгія * Венгрыя * Германія * Грэцыя * Данія * Ірландыя * Іспанія * Італія * Кіпр * Латвія * Літва * Люксембург * Мальта * Нідэрланды * Партугалія * Польшча * Румынія * ✰ Славакія * Славенія * Фінляндыя * Францыя * Харватыя * Чэхія * Швецыя * Эстонія | | НАТА Арганізацыя Паўночнаатлантычнага дагавора (НАТА) | | --- | | * Албанія * Балгарыя * Бельгія * Венгрыя * Вялікабрытанія * Германія * Грэцыя * Данія * ЗША * Ісландыя * Іспанія * Італія * Канада * Латвія * Літва * Люксембург * Нарвегія * Нідэрланды * Партугалія * Паўночная Македонія * Польшча * Румынія * Славакія * Славенія * Турцыя * Фінляндыя * Францыя * Харватыя * Чарнагорыя * Чэхія * Эстонія | | Вялікая васьмёрка (Група Васьмі, G8) | | --- | | Вялікабрытанія • Германія • ЗША • Італія • Канада • Расія (сяброўства прыпынена) • Францыя • Японія**Назіральнік:** Еўрапейскі саюз | | Краіны ля Міжземнага мора | | --- | | * Албанія * Алжыр * Акратыры і Дэкелія (Вялікабрытанія) * Боснія і Герцагавіна * Гібралтар (Вялікабрытанія) * Грэцыя * Егіпет * Ізраіль * Іспанія * Італія * Кіпр * Ліван * Лівія * Мальта * Манака * Марока * Палесціна * Паўночны Кіпр * Сірыя * Славенія * Туніс * Турцыя * Францыя * Харватыя * Чарнагорыя | | Міжземнаморскі Саюз | | --- | | **Члены ЕС:** Аўстрыя · Балгарыя · Бельгія · Венгрыя · Германія · Грэцыя · Данія · Ірландыя · Іспанія · Італія · Кіпр · Латвія · Літва · Люксембург · Мальта · Нідэрланды · Партугалія · Польшча · Румынія · ✰ Славакія · Славенія · Фінляндыя · Францыя · Харватыя · Чэхія · Швецыя · Эстонія**Іншыя краіны:** Албанія · Алжыр · Боснія і Герцагавіна · Вялікабрытанія · Егіпет · Іарданія · Ізраіль · Ліван · Манака · Марока · Маўрытанія · Палесцінская аўтаномія · Сірыя · Туніс · Турцыя · Чарнагорыя**Назіральнік:** Лівія | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Giant Bomb · DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Біблейская · Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Ваенная Сыціна · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кароткая яўрэйская · Кругасвет · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Праваслаўная · Праваслаўная · Праваслаўная · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Catholic (1907—13) · Treccani · Universalis · Сучаснай Украіны · Швейцарскі гістарычны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX450723 · BNF: 11864655t · CiNii: DA01369312 · GND: 4027833-5 · ISNI: 0000 0001 2186 9395 · LCCN: n79021783 · NDL: 00564289 · NKC: ge129398 · NLA: 35710095 · NSK: 000392541 · PTBNP: 106839 · SUDOC: 026389908 · VIAF: 152361066 | |

**Антуа́н Вато́** (фр.: Jean-Antoine Watteau; 10 кастрычніка 1684 — 18 ліпеня 1721) — знакаміты французскі мастак, прадстаўнік стылю ракако. Займаўся дэкорам інтэр'ераў, жывапісам, малюнкам, графікай. Першыя работы былі напісаны пад уплывам творчасці Рубенса. Майстар узбагаціў выяўленчае мастацтва цудоўнымі выявамі «пёкных святаў» (*fêtes galantes*), цішыні бяздзейнасці, якая пануе на яго палотнах. Творы Вато — увасабленне настрою, пачуццяў. Гэта і нявыказаны сум, які адпавядае агульнай танальнасці таго часу. Героі яго палотнаў нішто не ўспрымаюць сур'ёзна: ні глыбокія пакуты, ні ціхамірную радасць, дзе жаданні-летуценні адыгрываюцца, як сумная камедыя асабістага лёсу. Яны ўсміхаюцца, але ніколі не смяюцца. Вобразы створаныя рукой мастака знайшлі сваё ўвасабленне ў далейшым развіцці жывапісу стылю ракако і рамантычных напрамкаў стылю класіцызм. Біяграфія --------- ### Пачатак Партрэт Вато з крамы 1834 года Да 1677 года Валанс'ен прыналежаў Фландрыі, і шматлікія сучаснікі звалі Вато «фламандцам» (сапраўды, ён шмат узяў ад старых фламандскіх майстроў), хоць складана ўявіць сабе штосьці больш «французскае» па духу, чым яго галантныя палотны. Будучы сынам страхара, Вато не атрымаў сістэматычнай адукацыі. Пра раннія гады гэтага выдатнага майстра мы наогул ведаем вельмі мала. Вядома, што каля 1702 года юны Вато перабраўся ў Парыж, дзе першым яго настаўнікам стаў Клод Жыло, якога звалі ў Акадэміі «мастаком сучасных сюжэтаў». Мабыць, менавіта Жыло прышчапіў свайму вучню і памагатаму любоў да камедыі дэль артэ. Арлекін, Каламбіна, П'еро сталі адвечнымі героямі маладога жывапісца. Адзін з біёграфаў Вато піша пра юныя гады так: «Ён карыстаўся кожнай вольнай хвілінай, каб пайсці на плошчу маляваць розныя камічныя сцэны, якія разгульвалі вандроўныя шарлатаны». У майстэрні Жыло Вато правёў каля чатырох гадоў. Прычына расстання настаўніка і вучня да канца не высветлена, але, як сведчаць некаторыя сучаснікі, яна складалася ў тым, што стары майстар пазайздросціў таленту Вато. Зрэшты, лічыцца, што менавіта Жыло пазнаёміў свайго «пратэжэ» з Клодам Адранам, які стаў другім настаўнікам Вато. Адран быў не толькі паспяховым мастаком, але і захавальнікам Люксембургскага палаца. Апошняя акалічнасць дала маладому Вато магчымасць пазнаёміцца з шэдэўрамі сусветнага мастацтва — у прыватнасці, з рубенсаўскай «галерэяй Медычы» («Жыццё Марыі Медычы»). Каларыт і вольны стыль Рубенса аказалі вялікі ўплыў на жывапісца, хоць, вядома ж, па духу Рубенс не быў яго мастаком. Што да адносін Вато з Адранам, то, верагодна, яны былі цалкам бясхмарнымі. Прынамсі, Адран аддаваў належнае здольнасцям свайго вучня, даручаючы яму самастойныя працы па ўпрыгожванні парыжскіх асабнякоў (цікавасць да дэкарацыйных пано, наогул — да дэкарацыйнасці, прышчапіў Вато менавіта Адран). ### Вольны мастак Прыблізна ў 1709 годзе Антуан Вато, вырашыўшы стаць самастойным жывапісцам, сышоў ад свайго настаўніка. У гэтым жа годзе ён паспрабаваў заваяваць Рымскую прэмію Каралеўскай акадэміі. Але яго праца на біблейскі сюжэт, прадстаўленая ў акадэмію, заняла толькі другое месца, і паехаць у Італію мастаку не атрымалася. Другую спробу атрымаць Рымскую прэмію Вато распачаў праз тры гады, але і яна апынулася няўдачай. Убачыць Рым так і не было наканавана. Творчасць --------- #### Паломніцтва на востраў Кіфера Паломніцтва на востраў Кіфера, 1717. Луўр, Парыж У залацістай смузе па зарослым дрэвамі берагу чарада паломнікаў спускаецца да карабля. Усё таямніча і зыбка, ва ўсім намёк і недаказанасць. Неўраўнаважаная, няўстойлівая кампазіцыя, накіраваная ў зіхатлівыя далечыні, якая пырхае лёгкасцю рухаў, Паломніцтва на востраў Кіфера, 1721. Упрыгожаны паўтор малюнку 1717 года, ілюструе легкадумнасць і пачуццёвасць жывапісу ракако. Палац Шарлотэнбург, Берлін узмоцненая манерай ліста, што струменяцца мазкамі, блікамі святла, пераліўнымі адна ў адну фарбамі. Усё служыць адной мэце — перадаць найбагацейшую гаму пачуццяў і настрояў закаханых: упэўненасці і сумневаў, надзеі і трывогі, радасці і смуткі, чаканняў і расчараванняў. Адна з галоўных заслуг Вато ў тым, што ён прынёс у французскае мастацтва невычэрпнае багацце чалавечых перажыванняў, індывідуальнае, глыбока асабістае ўспрыманне навакольнага свету. Павінна быць, акадэмікі таго часу не ўбачылі ў гэтай карціне Вато знаёмага сюжэта, яна ніяк не ўкладвалася ў рамкі традыцыйных жанраў і атрымала афіцыйнае найменне «Галантныя святы», што аказала майстру, прынятаму ў лік акадэмікаў, далёка не лепшую паслугу. У наступных пакаленняў знаўцаў і знатакоў мастацтва склалася несправядлівае стаўленне да яго як да аўтара мілых дробязяў, і строгі мараліст Дзідро нават заяўляў, што аддаў бы дзесяць Вато за аднаго Тэнірса, добрапрыстойнага фламандца, спевака мірнага сельскага жыцця. #### Жыль Жыль, 1717—1719. Луўр, Парыж «Галантныя сцэны» былі для Вато выдатным спектаклем, перанесеным у рэальнае жыццё. Аднак сапраўдныя акцёры на сцэне цікавілі яго не менш. Мастак увесь час наведваў уяўленні двух самых вядомых у Парыжы труп — італьянскай і французскай камедыі. Мяркуецца, што карціна «Жыль» павінна была выкарыстоўвацца як шыльда камедыйнай трупы. Галоўны персанаж твора — Жыль, французскі варыянт П'еро ці Пульчынелы (героя італьянскай камедыі масак), — няўдачнік, істота нязграбная, наіўная, быццам адмыслова створаная для кплівага жалю. Ён увесь час становіцца ахвярай выхадак спрытнага Арлекіна. Жыль стаіць на пярэднім плане ў пацешным гарнітуры. Недарэчная пастава робіць яго постаць мехаватай і скаванай. Герой глядзіць на гледача са шчымлівым сумам і нейкай дзіўнай сур'ёзнасцю. Перад ім — гледачы, ззаду — акцёры, але ён зусім самотны. Сапраўдная душэўная нуда адлучае яго ад людзей, якія чакаюць лёгкай, немудрагелістай весялосці. Постаць Жыля дадзена мастаком з нізкага пункта гледжання (ён нібы глядзеў на сваю мадэль знізу ўгару). Так у XVIII ст. пісалі парадныя партрэты. І гэта рэзка супрацьпастаўляе Жыля астатнім персанажам. «Недарэчны» акцёр, які расчыняе пры святле рампы свае сапраўдныя пачуцці, шмат у чым блізкі самаму жывапісцу. #### Шыльда крамы Жэрсена Шыльда крамы Жэрсена, 1720. Палац Шарлотэнбург, Берлін Шыльда крамы Жэрсена (фрагмент) Карціна знаходзіцца ў палацы Шарлотэнбуг у Берліне, сапраўдным «свяцілішчы» жывапісу Вато, яна выканана ў самым канцы кароткага жыццёвага шляху майстра, ужо захварэлага сухотамі, якія ў тым жа годзе звялі яго ў магілу. Твор дасягае ў шырыню больш трох метраў (зусім незвычайны памер для жанравых кампазіцый), з выразнай кампазіцыйнай структурай, пабудаванай у строгай адпаведнасці з законамі перспектывы, гэта праца насамрэч лічыцца адной з самых зыркіх і таленавітых эмблем еўрапейскага жывапісу XVIII стагоддзя. Карціна прызначалася для цалкам празаічных мэт: яна была замоўлена Жэрсенам, сябрам Вато, у якога мастак пасяліўся ў 1719 годзе, і павінна была служыць шыльдай для антыкварнай крамы, якая належала Жэсрену, з гучнай назвай «У вялікага манарха». Карціне прысвечаны шматлікія даследаванні, якія змяшчаюць розныя вытлумачэнні і «чытанні»: яе завуць мастацкім і «духоўным завяшчаннем» Вато, сімвалам пераходнага часу, які звязаў дзве эпохі гісторыі і культуры, ці проста жывым правобразам новых ідэалаў і эвалюцыі мастацкага рынка, які пачаў адчыняцца для вышэйшых пластоў буржуазнага грамадства. Шматзначнасць карціны, «памножаная» на пышнасць лёгкага, іскрыстага святлом жывапісу, гэтак жа характэрна для Вато, як і ўласцівыя мастаку іранічная адчужанасць ці прысмак гаркаты, якія часам прадзімаюць у здавалася б цалкам рэалістычных і нават банальных сюжэтах. **Дэталі карціны:** * назва антыкварнай крамы Жэрсена — «У вялікага манарха» — знак павагі да Караля-Сонца. Працяглы перыяд яго ўладарання завяршыўся ў 1715 годзе, і на гэта відавочна намякае адна са сцэн карціны, якая захоўвае ярка выяўленую сімволіку: служачы крамы ўкладвае ў скрыню партрэт Людовіка XIV, што «выйшаў з моды» — празрысты намёк на радыкальныя змены ў гісторыі і густах Францыі; * адно з самых вялікіх палотнаў у краме Жэрсена — міфалагічная сцэна з сатырам, які пераследвае ў чаротах німфу (злева ад цэнтра ўгары). Сюжэты і стыль прадстаўленых у краме карцін сведчаць пра густы XVIII стагоддзя: пераважаюць пейзажы, міфалагічныя сцэны, постаці аголеных жанчын, адзначаныя характэрнай для «галантнага» стагоддзя лёгкасцю і светлым каларытам. Цёмныя і строгія партрэты відавочна прыналежаць стагоддзю, якое скончылася. Сустракаюцца і карціны на рэлігійныя сюжэты (два *Пашана вешчуноў*, магчыма, італьянскай школы і сцэна з манахам, які моліцца), аднак па большай частцы яны «сасланы» ў самы верхні шэраг, дзе іх цяжка разглядзець; * амаль у цэнтры карціны малады дваранін (магчыма, аўтапартрэт Вато) галантным жэстам запрашае даму ўвайсці ў краму. Срэбра-ружовыя водбліскі святла на сукенцы падкрэсліваюць вытанчанасць руху жанчыны, якая, пераступаючы парог, паварочвае галаву налева, каб разглядзець «зрыньванне» партрэту Людовіка XIV у скрыню; * выказваліся розныя згадкі адносна рэальных асоб, якія паўстаюць на карціне ў вобразах пакупнікоў, экспертаў і калекцыянераў, якія разглядаюць карціны. Вато, у адрозненне ад Хогарта, з большае вытанчанасцю стварае злёгку іранічны вобраз сучаснага вышэйшага грамадства. Два аматара, узброеныя пенснэ, уважліва вывучаюць (уткнуўшыся насамі ў вялікае авальнае палатно) сцэну купання німфы, сімвала галантнага стагоддзя, які атрымаў шырокае распаўсюджанне ў мастацтве французскага ракако. За карцінаю, расхвальваючы яе добрыя якасці, намаляваны сам Жэрсен. Творы ----- * «Свята кахання» * «Саваяр з сурком» (1715—1716) * «Мецэтэн» (1717-19, Метраполітэн, музей, Нью-Ёрк) * «Грамада ў парку»(Каля 1720, Луўр, Парыж) * «Адплыццё на востраў Кіфера» (1717, Луўр, Парыж) * «Складаная прапанова» * «Італьянскія камедыянты» (каля 1720, National Gallery of Art, Вашынгтон) * «Жыль» («П'еро»)(1718-20, Луўр, Парыж) * «Абыякавы» * «Капрызніца» («Надзьмулая вусны») * «Шыльда крамы Жэрсена» (1720, Staatliche Museen, Берлін) Зноскі ------ 1. 1 2 3 2. 1 2 3. ↑ RKDartists<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a> 4. ↑ artist list of the National Museum of Sweden — 2016. Праверана 27 лютага 2016.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q16323066'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q22681075'></a> 5. ↑ LIBRIS — 2012. Праверана 24 жніўня 2018.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1798125'></a> Літаратура ---------- 1. Гісторыя мастацтва/Эрнст Гомбліх.. — М.: АСТ,1998. 2. Гісторыя мастацтваў: Вуч. дапаможнік для вывуч. мастац. школ і вуч. устаноў./А. Варотнікаў, А. Гаршкавоз, В. Ёркіна. — Мн.: Літаратура, 1998. 3. Стэфана Дзуфі. Вялікі атлас жывапісу. Выяўленчае мастацтва 1000 гадоў. — М.: «ОЛМА-ПРЕСС», — 2007. — 432 с. Спасылкі -------- * * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Антуан Вато * Жывапіс Вато | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Discogs · MusicBrainz · Internet Speculative Fiction Database · RKDartists | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Энцыклапедычны лексікон · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Catholic (1997—…) · Notable Names Database · Universalis · Universalis · Гранат | | Генеалогія і некрапалістыка | Geni.com · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNC: a11305320 · BNE: XX967492 · BNF: 12645975w · CiNii: DA01431755 · CONOR: 8193379 · GND: 118629492 · GTAA: 168203 · ICCU: SBLV308469 · ISNI: 0000 0001 2131 1877 · LCCN: n50043693 · NDL: 00460309 · NKC: ola2002153906 · NLA: 36213816 · NLG: 133722 · NLP: a0000001184727 · NTA: 069127050 · NUKAT: n98000780 · PTBNP: 47479 · LIBRIS: 213088 · SUDOC: 027274063 · VIAF: 46882028 · ULAN: 500032644 | |

**М. Арол**, сапраўднае імя **Сцяпан Язэпавіч Пяцельскі (Пятэльскі)** (каля 1890, в. Гарадок, Беластоцкі павет, Падляскае ваяводства, Польшча — 1917/1918) — беларускі паэт, перакладчык, публіцыст, фалькларыст. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сялянскай сям’і. Скончыў царкоўна-настаўніцкую школу ў Ялоўцы (1909), затым настаўнічаў у Ялоўцы, Гарадку, Струзе (1910—1912) і Парэччы. У 1913—1914 гадах жыў на Ковеншчыне. На пачатку 1-й сусветнай вайны мабілізаваны ў армію, браў удзел у баявых дзеяннях, узнагароджаны Георгіеўскім крыжам. Апошнюю вестку да сям’і выслаў 25 верасня 1917 года з Украіны, дзе дыслакавалася яго 16-я артылерыйская брыгада. Памёр ва Украіне ад эпідэміі тыфу ў канцы 1917 або ў 1918 годзе. Творчасць --------- Дэбютаваў у друку вершам у 1909 годзе (газета «Наша ніва»). Паэтычныя і публіцыстычныя творы пісьменнік публікаваў у Беларускім календары «Нашай нівы», часопісе «Лучынка» і іншых беларускіх выданнях. Падрыхтаваў кніжку паэзіі «Лірнік» і ў 1913 годзе паслаў у Віленскае выдавецкае таварыства, аднак яе выхаду перашкодзіла 1-я сусветная вайна. Асобныя творы змешчаны ў кнігах «Хрэстаматыя новай беларускай літаратуры» (Вільня, 1927), «Беларуская дакастрычніцкая паэзія» (1967), «Беларускім календары» (Беласток, 1979). Вершы М. Арла вылучаюцца глыбока прачутымі грамадска-патрыятычнымі матывамі («Кліч», «Сынам Беларусі», «На чужыне», «Сяўцам»). Сярод іх праблемы сацыяльнай рэчаіснасці і вобраз паняволенага роднага краю займаюць цэнтральнае месца. Вершам гэтага цыклу характэрны высокі грамадскі пафас, публіцыстычная накіраванасць. Ужо ў ранніх творах М. Арла праявілася схільнасць да філасафічнасці, да шырокай абагульненасці малюнка і ўзбуйнення мастацкага вобразу. Рэальны план у яго вершах нярэдка пераплятаецца з абагульнена-сімвалічным («Смерць і жыццё», «Надзея», «Агляд жыцця», «Ахвяра», «Арфа»). Ёсць у М. Арла шэраг вершаў, у якіх ён ужывае фальклорную паэтыку, творча пераасэнсоўваючы народна-песенныя традыцыі Беласточчыны («Доля і жабрак», «Ноч», «Песня» і інш.). Важнае месца ў пісьменніцкай спадчыне М. Арла займаюць празаічныя творы — апавяданні і пераклады. На беларускую мову перакладаў, у прыватнасці, творы В. Бялінскага, дастасоўваючы яго думкі да патрэб самасцвярджэння беларусаў, хвалюючых праблем беларскай літаратуры. Бібліяграфія ------------ * *М. Арол.* Лірнік: творы. — Мн .: Мастацкая літаратура, 1991. — 181 с. — (Спадчына). — 6 000 экз. — ISBN 5-340-00528-3. Зноскі ------ Літаратура ---------- * *Саламевіч І. У.* Арол. М. // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — С. 501. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1). * Беларускія пісьменнікі: 1917—1990 / Уклад. А. Гардзіцкі. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. ISBN 5-340-00709-X * *Туронак Ю.*  М. Арол — нашаніўскі пясняр Беласточчыны // Ніва. 1978. 5 верасня.

**Сквер імя А. А. Грамыкі** — сквер у Гомелі, размешчаны ў Цэнтральным раёне паміж адрэзкамі вуліц Савецкая, Пушкіна і Ірынінская. Названы ў 2009 годзе ў гонар савецкага дзяржаўнага дзеяча А. А. Грамыкі. Гісторыя -------- Мясцовасць на карце 1838 г.Мясцовасць на карце 1838 г. Да пачатку ХІХ ст. мясцовасць цяперашняга сквера імя А. А. Грамыкі знаходзілася за гарадскімі межамі Гомеля, прылягаючы да дарогі, якая згодна з дакументамі 1560 г. называлася Чачэрскай. Прыроднай асаблівасцю мясцовасці было яе знаходжанне ў нізіне на перападзе рэльефу і блізкасць да глыбокага яра. Яе ўласніцкую прыналежнасць і характар выкарыстання за часы Гомельскага староства пакуль прасачыць немагчыма. Верагодна, яна складала частку «грунту мѣстъ и застѣнковъ мѣстскихъ» (1560). На планах генеральнага межавання 1784 г. — аднесена да ўладанняў П. А. Румянцава-Задунайскага. Краязнавец А. Ф. Рогалеў, не спасылаючыся на крыніцы, паведамляе аб размяшчэнні тут да пачатку ХІХ ст. праваслаўных могілак, якія нібыта былі зладжаны пасярод ліставога лесу. Указанне на імавернасць гэтага ўтрымліваецца ў плане Гомеля 1799 г. дзе на адпаведнай мясцовасці паказаны невялікі лапік зямлі, пазначаны крыжам. Планы 1830 і 1838 гг. фіксуюць наяўнасць у гэтай мясцовасці пэўнага аб’екта простакутнай формы, выцягнутага паралельна дарозе (будучая вуліца Румянцаўская). Ёсць падставы меркаваць, што ён згаданы ў статыстычным апісанні Гомеля 1867 г.: > > «У горадзе, недалёка ад гарадской бальніцы, пры шашэйнай дарозе, месціцца штучная сажалка або стаў, патрэбны ў разе пажараў. Месца вакол сажалкі нічым не занятае, пустапарожняе і ў цяперашні час не мае ніякай дагледжанасці». > > *Арыгінальны тэкст* (руск.)   > > *«Внутри города, невдалеке от городской больницы, при шоссейной дороге, находится искусственная сажелка или пруд, необходимый на случай пожаров. Место вокруг сажелки ничем не занятое, пустопорожнее и в настоящее время не имеет никакой благовидности».* > > > Прапаноўвалася зладзіць вакол сажалкі гарадскі бульвар. Невядома, як хутка гэтая прапанова была рэалізавана, але ў 1880-я гг. муніцыпальныя ўлады рупіліся аб ператварэнні бульвара «з традыцыйнай зоны масавага адпачынку ў культурны асяродак цэнтра горада»: раз на тыдзень (зазвычай на выхадных) там выступаў мясцовы аркестр, а 18 кастрычніка 1887 г. быў урачыста адкрыты «зімовы» тэатр, разлічаны на аўдыторыю больш за 400 гледачоў. У 1911 г. мясцовасць ужо характарызавалася як «стары *гарадскі сад*». У тагачаснай краязнаўчай літаратуры, прэсе, на планах Гомеля ён таксама называўся Бульварам (у ліку чатырох грамадскіх садоў) ці Гарадскім бульварам. Адзначалася, што ў ім было шмат зеляніны, што «дрэвы купамі густа разрасліся» і давалі дастаткова ценю. Бульвар лічыўся месцам пераважна (*«по преимуществу»*) дзіцячым. Шэфства над ім ажыццяўляла кіраўніцтва Лібава-Роменскай і Палескіх чыгунак, намаганнямі якога сад атрымаў ажурную металічную агароджу, усталяваную ўвосень 1911 г. Ранейшая драўляная агароджа ўвесну 1912 г. была перанесена на хрысціянскія могілкі ў Новай Беліцы. Улетку 1911 г. паведамлялася аб усталяванні на бульвары чатырох новых ліхтароў фірмы «Люкс» «на жалезных рэйкавых слупах», коштам па 100 руб. кожны. Гаворка, хутчэй за ўсё, пра так званыя газалінавыя ліхтары. У сувязі са святкаваннем 100-годдзя вайны 1812 г. адмысловая камісія пад старшынствам гарадскога галавы І. В. Дамброўскага ўлетку 1912 г. асобным пунктам вынесла пажаданне ўвекавечыць у Гомелі памяць аб азначанай гістарычнай падзеі праз наданне «вялікаму гарадскому саду» імя расійскага імператара Аляксандра І і ўсталяванне яму бюста ў гэтым садзе насупраць Аптэчнай вуліцы. Па ўсім відаць, прапанаваная назва так і не прыжылася, а бюст не быў усталяваны. Адсутнасць на тэрыторыі бульвара пэўнай дамінанты (памятнага знака, цікавосткі) паўплывала на безуважнасць да яго аўтараў фатаграфічных паштовак пачатку ХХ ст. Напрыклад, сярод сарака паштовак з краявідамі тагачаснага Гомеля, апублікаваных калекцыянерам В. М. Целешам няма ніводнай, дзе б непасрэдна быў паказаны бульвар, і толькі на двух ён паказаны ўскосна. У 1920-я гг. Гарадскі бульвар быў перайменаваны ў Парк Парыжскай Камуны. У 1930-я гг. — перададзены піянерскай арганізацыі Гомеля і атрымаў назву сквера Юных піянераў ці Піянерскага сквера (парка). Апошняя працягвае бытаваць сярод гамяльчан да нашага часу. На ўваходзе ў сквер былі ўсталяваны гіпсавыя фігуры піянера і піянеркі. У лакацыях сквера сталі сталі праводзіцца мерапрыемствы піянерскай арганізацыі. Мяркуючы па аэрафотаздымках 1930-х гг. і лета 1941 г. сквер на дзве часткі падзяляла дарожка ад вуліцы Савецкай да вуліцы Парыжскай Камуны. Большая гушчыня расліннасці назіралася ў паўднёвай частцы сквера. Але і ў паўднёвай, і ў паўночнай частках меліся даволі прыкметныя пляцоўкі, вольныя ад дрэў. На поўдні месціліся круглай формы фантан (або клумба) і будынак з двусхільным дахам. Апошні, верагодна, з’яўляўся жылым домам, дзе станам на 1927 г. пражывала дзве сям’і, галовы якіх значыліся як «асобы, што жывуць на дзяржаўныя ці грамадскія сродкі». Невядома, ці пераймяноўваўся сквер у часы нямецка-фашысцкай акупацыі Гомеля 1941—1943 гг. На адпаведным нямецкім плане назва аб’екта пазначана не была. Пры гэтым уласна зялёны масіў, нягледзячы на шматлікія руйнаванні наўкол, у вайну захаваўся. Пасля вайны ў сектары сквера на рагу вуліц Савецкай і Першамайскай была ўзведзена манументальная дошка гонару перадавікоў Гомельскай вобласці (архітэктар І. Д. Спірын). Яна ўяўляла сабой простакутную стэлу на высокім падмурку, левая і правая часткі якога мелі выступы, што служылі пастаментам для скульптур працоўных мужчыны і жанчыны адпаведна. Стэлу аздаблялі герб БССР і тытульны надпіс на беларускай мове. Ніжэй размяшчаліся шыльды з указаннем асоб і арганізацый, якія адзначыліся сваімі высокімі дасягненнямі. На падмурку знаходзілася шыльда з ленінскай цытатай на рускай мове: «Прадукцыйнасць працы, гэта, у апошнім рахунку, самае важнае, самае галоўнае для перамогі новага грамадскага ладу». Перад стэлай мелася клумба з кветкамі. У 1983 г. тут з боку вуліцы Савецкай быў усталяваны бюст А. А. Грамыкі (скульптар І. Рукавішнікаў, архітэктары А. Клімачкін, М. Пасохін), з прычыны чаго ў народзе за скверам замацавалася паралельная назва — сквер Грамыкі. Аднак яе афіцыйнае замацаванне адбылося толькі ў 2009 г. і было прымеркавана стагоддзю з дня нараджэння А. А. Грамыкі. Узвядзенне бюста ў свой час абстаўлялася ў характэрным для савецкай рыторыкі стылі як пашана з боку працоўных Гомельшчыны, што ганарацца сваімі землякамі. Розныя факты ------------ * У час гомельскіх сутыкненняў на рэлігійна-нацыянальнай глебе канца жніўня — пачатку верасня 1903 г. група антыяўрэйскіх пагромшчыкаў з ліку рабочых узброілася дошкамі, вырванымі з агароджы Гарадскога бульвара. Тут жа адбылася адна з сутычак. * У ліпені 1911 г. гомельская паліцыя затрымала двух 17-гадовых хлапцоў, якія «стралялі на бульвары з рэвальвераў». * 16 студзеня 2014 г. 40-гадовы кіроўца аўтобуса «МАЗ» у раёне сквера імя А. А. Грамыкі выехаў на ходнік, збіўшы 43-гадовую жанчыну, якая сканала на месцы. Прычынай здарэння з боку кіроўцы стаў «упершыню і раптоўна ўзніклы сутаргавы прыступ са стратай прытомнасці, падчас якога мужчына не мог усведамляць фактычны характар і грамадскую небяспеку сваіх дзеянняў і кіраваць імі». Крымінальны пераслед у дачыненні да яго быў па выніках следства спынены. Галерэя ------- * Гістарычныя выявы * Кіёск (або вартоўня) каля Гарадскога бульвара, драўляная агароджа (справа), не пазней за 1912 г.Кіёск (або вартоўня) каля Гарадскога бульвара, драўляная агароджа (справа), не пазней за 1912 г. * Каля Гарадскога бульвара (справа), пачатак ХХ ст.Каля Гарадскога бульвара (справа), пачатак ХХ ст. * Перспектыва вуліцы Румянцаўскай пачатку ХХ ст. Гарадскі бульвар — за фронтам забудовы праваруч.Перспектыва вуліцы Румянцаўскай пачатку ХХ ст. Гарадскі бульвар — за фронтам забудовы праваруч. * Пры ўваходе ў сквер Юных піянераў, 1936 г.Пры ўваходе ў сквер Юных піянераў, 1936 г. * Агароджа Піянерскага сквера збоку Савецкай вуліцы, 1940 г.Агароджа Піянерскага сквера збоку Савецкай вуліцы, 1940 г. * Гістарычная частка Гомеля з паветра, каля 1943 г. Піянерскі сквер — злева ўверсе.Гістарычная частка Гомеля з паветра, каля 1943 г. Піянерскі сквер — злева ўверсе. * Сучасныя выявы * Восень, 2009 г.Восень, 2009 г. * Снег на абсечаных дрэвах, 2009 г.Снег на абсечаных дрэвах, 2009 г. | | | | --- | --- | | commons: | Сквер імя А. А. Грамыкі на Вікісховішчы | Зноскі ------ 1. ↑ Гомель. Атлас. / Справоч. изд. Ред. В. А. Змачинская. — Минск : РУП «Белкартография», 2014. — С. 15. 2. 1 2 Исполняется 110 лет со дня рождения Андрея Громыко // Гомельское городское радио. 8 июля 2019 г. 3. 1 2 Акты, издаваемые Комиссиею, высочайше учрежденною для разбора древних актов в Вильне : Акты Главного литовского трибунала. — Вильна : Тип. А. Г. Сыркина, 1886. — Т. 13 — С. 364. 4. ↑ Генеральный план Белицкого уезда / Генеральное межевание Могилевской губернии 1784 г. 5. ↑ Планы дач генерального и специального межевания, 1746—1917 гг. (коллекция). Опись 233. Часть 1. Губерния, уезд: Могилевская; Белицкий. Л. 4. 6. 1 2 Рогалев, А. Ф. Гомель. Страницы истории, формирование улиц, местные тайны и загадки / А. Ф. Рогалев. — Гомель : Барк, 2014. — С. 116. 7. ↑ План местечка Гомель, 1799 г. // Морозов, В. Ф. Гомель классический: эпоха, меценаты, архитектура / В. Ф. Морозов. — Минск : Четыре четверти, 1997. — С. 49. 8. ↑ Гомель. Генеральный план местечка. 1830 г. 9. ↑ Карта окрестностей местечка Гомеля снятая глазомерно в 1838 году. 10. 1 2 Гусаков, Д. Это было давно… // Гомельские ведомости. — 2008. — 26 февраля. 11. ↑ Аляксейчанка, Г. А. Гомель у другой палове XIX — пачатку XX ст.: муніцыпальная палітыка i развіццё горада // Гомель: старонкі гісторыі (да 870-годдзя першай згадкі ў летапісе) [Тэкст]: зб. навук. арт. / рэдкал.: В. А. Міхедзька (адказны рэд.) [і інш.], М-ва адукацыі РБ, Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель: ГДУ імя Ф. Скарыны, 2012. — С. 31-37. 12. 1 2 Жудро, Ф. А. Город Гомель (Могилевской губ.) : с 68 автотипиями / сост. Ф. А. Жудро, И. А. Сербов, и Д. И. Довгялло. — Вильна : Сев.-Зап. отд. Имп. Русского географического о-ва, 1911. — С. 8. 13. ↑ Жудро, Ф. А. Город Гомель (Могилевской губ.) : с 68 автотипиями / сост. Ф. А. Жудро, И. А. Сербов, и Д. И. Довгялло. — Вильна : Сев.-Зап. отд. Имп. Русского географического о-ва, 1911. — С. 3-4. 14. ↑ Гомель. План города на 1910 г. 15. ↑ Схематический план гор. Гомеля с пригородом за линией железн. дороги и предм. Белицей [на 1913 г.] / Состав. Г. Ханин и А. Месин-Поляков. 16. ↑ Гомельская копейка. — 1911. — 29 сентября. — С. 3. 17. ↑ Бульварная ограда // Полесье. — 1912. — 10 апреля. — С. 3. 18. ↑ Новые фонари // Гомельская копейка. — 1911. — 18 июня. — С. 3. 19. ↑ Юбилей Отечественной войны 1812 г. в Гомеле // Полесье. — 1912. — 19 июля. — С. 3. 20. ↑ Целеш, В. М. Гарады Беларусі на старых паштоўках [Выяўленчы матэрыял] / Вячка Целеш. — Мінск : Беларусь, 2014. — С. 128—142; 131, 140. 21. ↑ Гомель и городские поселения Гомельщины: предварительные итоги переписи 1926 года и некоторые данные текущих учетов и обследований / БССР, Гомельское окружное статистическое бюро. — Речица : Тип. Комтреста, 1927. — С. 38. 22. 1 2 Гор. Гомель. У сквера Юных пионеров // Рабочий. — 1936. — 22 июля. — С. 4. 23. 1 2 Рогалев, А. Ф. Гомель. Страницы истории, формирование улиц, местные тайны и загадки / А. Ф. Рогалев. — Гомель : Барк, 2014. — С. 117. 24. ↑ Нямецкія аэрафотаздымкі Гомеля, 1941 год. 25. ↑ Гомель и городские поселения Гомельщины: Предварит. итоги переписи 1926 г. и некоторые данные текущ. отчетов и обследований. — Речица, 1927. — С. 6-7. 26. ↑ Малікаў Я. Панкоў Ю. Тапаніміка Гомеля пад час нацысцкай акупацыі // Беларускі гістарычны часопіс. — 2020. — № 7. — Разварот укладкі між стар. 36 і 37. 27. ↑ Гл. адпаведнае фота 1943 г. у галерэі ніжэй. 28. ↑ Гомель у фотаілюстрацыях: [Альбом / Рэдкал.: У. А. Кароль (гал. рэд.) інш. — Мінск. : Звязда, 1961. — С. 83 (без пагінацыі). 29. ↑ Громыко А. А. бюст // Гомель. Энциклопедический справочник. — Мінск.: БелСэ, 1991. — С. 201. 30. ↑ Гомель: [альбом / складальнік В. М. Некрашэвіч. — Мінск : Беларусь, 1986. — С. 30. 31. ↑ Кревер, Б. А. Гомельский процесс : Подробный отчет [сост. Б. А. Кревером по протоколам защитников и отчетам, попадавшимся в журн.: «Право» и «Восход» и в газ.: «Киев. отклики», «Одес. новости», «Рус. сл.», «Новости» и «Правительств. вестн.»] / [Предисл.: М. К.]. — Санкт-Петербург : тип. т-ва «Обществ. польза», 1907. — С. 838, 868. 32. ↑ Стрельба на бульваре // Гомельская копейка. — 1911. — 4 июля. — С. 3. 33. ↑ Заворотная, Т. ДТП у сквера имени Громыко: поставлена точка // Правда. Гомель. Новостной портал, 18.07.2014.

**Савецкая армія (СА)** — афіцыйнае найменне асноўнага фарміравання Узброеных Сіл СССР (акрамя ВМФ, пагранічных і ўнутраных войскаў). Да лютага 1946 года называлася Рабоча-сялянская Чырвоная армія (РККА, Чырвоная армія). Ваенная дактрына ---------------- Ваенная дактрына Савецкай арміі УС СССР была вызначана як абарончая, зыходзіла з мірнай палітыкі Савецкага Саюза, і вызначала задачы па падрыхтоўцы Узброеных Сіл і краіны ў цэлым да барацьбы з агрэсарам. У савецкіх ваенных дактрынах прадугледжваўся толькі зваротны ядзерны ўдар. Пачынаючы са школы, на абавязковым для ўсіх прадмеце выкладання ПВП (Пачатковая ваенная падрыхтоўка), усе грамадзяне СССР навучаліся страявой падрыхтоўцы, прыёмам разведкі і абароны ад ЗМЗ (зброі масавага знішчэння — ядзернай і хімічнай), азнаямленню са структурай і відамі Узброеных Сіл СССР, абыходжаннем са стралковай зброяй (разборка-зборка на час і чыстка аўтамата Калашнікава), азнаямленню з тактыка-тэхнічнымі характарыстыкамі стралковай зброі, асновамі Грамадзянскай абароны. Воінскія званні --------------- У пачатку свайго існавання Чырвоная армія адмовілася ад выкарыстання прафесійных афіцэраў, лічачы іх спадчынай царскага рэжыму. Кіраваць часткамі Чырвонай арміі былі прызначаныя «камандзіры» (чырвоныя камандзіры). У войску былі адмененыя пагоны і воінскія званні. Для адрознення асабістага складу па старшынстве выкарыстоўваліся выключна назвы пасад, напрыклад, камдзіў (камандзір дывізіі), камкор (камандзір корпуса) і г. д. 22 верасня 1935 года ЦВК і СНК СССР уводзяць для ўсіх ваеннаслужачых персанальныя воінскія званні. Пераход да іх ажыццявіўся толькі ў восені. У снежні 1935 года ўводзяцца знакі адрознення па званнях. Для адрознення званнях з 1935 па 1943 гады выкарыстоўваліся пятліцы. У 1940 годзе ў Чырвонай арміі ўводзяцца генеральскія званні. Ініцыятарам дадзенага новаўвядзення стаў К. Я. Варашылаў. У войску з'явілася званне Маршала, а генеральскія званні былі ўведзеныя замест званняў «камбрыг», «камдзіў», «камкор» і «камандарм». У 1943 годзе ў арміі ўводзяцца пагоны і ўводзіцца ў абарачэнне найменне «афіцэр». Выхаваўчая праца ---------------- У Савецкай арміі акрамя камандзіраў за выхаваўчую працу асабістага складу адказвалі намеснікі камандзіра па палітычнай частцы (нампаліты), пазней — намеснікі па выхаваўчай працы. Для правядзення заняткаў па выхаваўчай працы, самападрыхтоўкі і адпачынку вайскоўцаў у вольны час у кожнай казарме абсталявалі Ленінскія пакоі, пазней пераназваныя ў пакоі адпачынку. 1. 1 2 3 4 Советская военная энциклопедия — Военное издательство, 1976.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1625513'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19916564'></a>

**Рама́н Алякса́ндравіч Скі́рмунт** (польск.: Roman Skirmunt; руск.: Роман Скирмунт; 25 красавіка 1868 — 7 кастрычніка 1939) — гаспадарчы і палітычны дзеяч Расійскай імперыі, Беларусі і Польшчы. Мецэнат, значны землеўладальнік, віцэ-старшыня (1907—1917, 1918—?) Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі. Дэпутат (1906) I Дзяржаўнай Думы Расійскай імперыі; дэпутат (1910—1911) Дзяржаўнага Савета Расійскай імперыі ад Мінскай губерні; (намінальна) прэм’ер-міністр БНР (1918) — не быў зацверджаны на пасадзе прэм’ер-міністра; сенатар Польшчы (1930—1935). Паходжанне і бацькі ------------------- Гл. таксама: Скірмунты Аляксандр Аляксандравіч Скірмунт (1830—1909) — бацька Рамана Скірмунта Належаў да шляхецкага роду Скірмунтаў гербу «Дуб». Прозвішча ад балцка-літоўскага двухасноўнага імя *Skir-mant'as* са значэннем "Той, каму наканаваная (ваенная) здабыча", такія імёны мела раннелітоўская пляменная арыстакратыя. Пра сваё паходжанне Раман Скірмунт пісаў: *«Я сам ураджэнец беларускага Палесся, нашчадак літоўскай сям’і, са старажытных часоў, спакон вякоў аселай у гэтым краі, і мае продкі да XVII ст. карысталіся беларускай мовай як хатняй»*. Нарадзіўся ў вёсцы Парэчча Пінскага павета ў сям’і Аляксандра Аляксандравіча-Ізідоравіча Скірмунта (1830—1909), члена кіраўніцтва Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі, і Тэафіліі Зянонаўны Любанскай (1836/7—1928). Быў сёмым дзіцем у сям’і, яшчэ ў Альбрэхтаве нарадзіліся Тэафіла (1857) і Аляксандр (1858), а ў Парэччы — Браніслава (1864), Юзаф (1862), Ванда (1866) і Вацлаў (1867). Пры жыцці Рамана нарадзіліся Алена (1869), Феліцыя (1873) і Зянон (1874), але ў 1872 годзе трагічна загінуў Вацлаў. 30 красавіка Раман быў aхрышчаны ў Пінскім парафіяльным касцёле ксяндзом Вікенціем Свідэрскім, хроснымі бацькамі былі памешчык Казімір Юзафавіч Твардоўскі і ягоная сястра Марыя Скірмунт з Твардоўскіх, жонка Генрыка Скірмунта з Моладава, дзядзькі нованароджанага. Яго бацька быў сынам значнага маянткоўца Пінскага павета, вядомага прадпрымальніка-фабрыканта і пінскага павятовага маршалка (1829—1835) Аляксандра Шыманавіча Скірмунта (1798—1870), а маці — дачкой Зянона Янавіча Любанскага (каля 1807—1854), вілейскага павятовага маршалка (1835—1841, 1844—1847), ад яго жонкі Марты Ляўковіч. Адукацыя -------- Атрымаў толькі хатнюю і пачатковую адукацыю. Скончыў тры класы Рыжскай гарадской гімназіі. Але не атрымаў дыплому аб сярэдняй адукацыі, бо па волі бацькі Аляксандра, 15-ці гадовага Рамана забралі з гімназіі. Ён мусіў пераняць абавязкі кіравання маёнткам, каб у будучыні забяспечваць фінансава ўсю сям’ю. Ніякіх універсітэтаў не скончыў. Службовая, культурная і гаспадарчая дзейнасць --------------------------------------------- Быў членам Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі (МТСГ), а ў 1904 г. быў выбраны ў члены Рады гэтага таварыства. Раман Скірмунт стаў верным сябрам, паплечнікам і, паводле слоў графа Іпаліта Корвін-Мілеўскага, *«любімым вучнем»* Эдварда Вайніловіча па гаспадарчай працы ў МТСГ і палітычнай дзейнасці. У 1905—1911 гг. быў старшынёй Аддзела па справах сельскай гаспадаркі і патрэб Мінскага Палесся (Палескага таварыства сельскай гаспадаркі), што быў структурным аддзяленнем Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі. Быў віцэ-старшынёй (1907—1917, 1918—?) Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі і адным з яго лідараў. 20 кастрычніка 1912 г. Раман Скірмунт адзінагалосна быў выбраны пажыццёвым членам Мінскага таварыства аматараў прыродазнаўства, этнаграфіі і археалогіі. Палітычная дзейнасць -------------------- Раман Скірмунт Раман Скірмунт выступаў як адзін з ідэолагаў краёўцаў. У 1904 г. выдаў невялічкую брашурку «Голас мінуўшчыны і патрэба моманту. Становішча шляхты на Літве і Русі», дзе адзначаў кроўныя сувязі і адзінства паходжання шляхты ВКЛ і мясцовага сялянства. Лідары Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі на чале з Эдвардам Вайніловічам даручылі Раману Скірмунту стварыць «краёвую партыю». У лістападзе 1905 г. Раман надрукаваў у газеце «Kurier Litewski» зварот «Краёвай партыі Літвы і Русі» — фактычна праграму партыі, якая патрабавала ўвядзення ўсіх дэмакратычных свабодаў і найперш свабоды нацыянальнага жыцця і роўнасці нацыянальнасцей Заходняга края, краёвага самакіравання, падкрэслівала прынцып недатыкальнасці прыватнай уласнасці. Аднак працэс стварэння «краёвай партыі» зацягнуўся. Раман Скірмунт у кнізе біяграфій дэпутатаў Першай Дзяржаўнай Думы Расійскай Імперыі, 1906 г. У 1906 г. Раман Скірмунт па пратэкцыі Эдварда Вайніловіча быў абраны дэпутатам (ад Мінскай губерні) у I Дзяржаўную Думы Расійскай Імперыі. У афіцыйных думскіх анкетных дадзеных Раман Скірмунт запісаў сябе як «паляк». У дзяржаўнай Думе Скірмунт увайшоў у склад дэпутатацкай групоўкі «Краёвае кола Літвы і Русі» (ці «Дэпутацкае кола Літвы і Русі», «Група заходніх ускраін»), якая аб’ядналася з дэпутатамі ад польскіх губерняў (г.зв. «Польскім колам з Каралеўства Польскага») і склалі ядро парламенцкай групы «Саюза аўтанамістаў». Газета «Nowy Kurier Litewski» (№ 104, 1917 г.) надрукавала, што ў 1906 г. у адной з кулуарных размоў у Думе Раман Скірмунт назваў сябе адзін раз «беларусам». У I Дзяржаўнай Думе (1906) Раман Скірмунт, як і іншыя члены «Краёвага кола Літвы і Русі», выступаў у абарону права прыватнай уласнасці на зямлю і супраць адчужэння часткі прыватнаўласніцкіх зямель: ён выказаўся, што стварэнне (па прапанове расійскіх кадэтаў) дзяржаўнага фонду зямель не вырашыць справу павелічэння (ці ўмацавання) сялянскага землеўладання, бо фонд будзе толькі прапаноўваць сялянам карыстанне зямлёй, а не валоданне, і ў Заходнім краі, дзе пануе падворнае сялянскае землеўладанне, выкліча толькі непаразуменне і жах; выступіў за продаж фонду дзяржаўных зямель сялянам. У 1906 г. Скірмунт паўтарыў зварот аб стварэнні «краёвай партыі», змяніўшы толькі назву партыі — «Краёвая партыя Белай Русі і Літвы». Ён спланаваў праект «краёвай партыі» як міжнацыянальны блок польскай, беларускай і літоўскай палітычных арганізацый. З 25 сакавіка 1907 г. Раман Скірмунт уваходзіў у склад Нагляднай рады Польскага таварыства «Асвета» ў Мінску. Артыкул «Земствы на Літве» пра мінскае, віцебскае і магілёўскае губернскія земствы ў варшаўскай газеце «Świat» (№ 11, 1912 г.) — з фатаграфіямі Эдварда Вайніловіча, Рамана Скірмунта, Юзафа Свянціцкага, Станіслава Хржанстоўскага, мінскага губернскага маршалка Аляксандра Далгаво-Сабурава і іншых членаў мінскага земства 17 чэрвеня 1907 г. у Вільні адбыўся з’езд землеўладальнікаў шасці беларуска-літоўскіх губерняў, які нарэшце прыняў рашэнне пра стварэнне даўно аб’яўленай у прэсе «Краёвай партыі Літвы і Беларусі». Аднак сам Скірмунт не ўвайшоў у партыю, яго не задавальняла тое, што «краёвая партыя» ўзнікала як выключна «польская», а Скірмунт імкнуўся стварыць партыю, якая мела б тры фракцыі — польскую, літоўскую і беларускую. У выніку Краёвую партыю Літвы і Беларусі ўзначаліў сам галоўны лідар краёўцаў-кансерватараў Эдвард Вайніловіч. З кастрычніка 1910 да студзеня 1911 г. быў сенатарам — дэпутатам Дзяржаўнага Савета Расійскай Імперыі ад Мінскай губерні, куды Скірмунт быў выбраны тэрмінам на тры гады ад Мінскай губерні па пратэкцыі Эдварда Вайніловіча. Уваходзіў у склад дэпутацкай групоўкі «Кола Літвы і Русі» ў Дзяржаўным Савеце Расійскай імперыі. У афіцыйных анкетных дадзеных Раман Скірмунт запісаў сябе як «паляк» і пазначыў, што скончыў гімназію ў Рызе. Аднак пры праверцы Раман Скірмунт не змог дакументальна пацвердзіць сваю заяву, што атрымаў гімназічную адукацыю. А для заняцця пасады дэпутата Дзяржаўнага Савета Расійскай Імперыі трэба было паводле заканадаўства адпавядаць маёмаснаму і адукацыйнаму цэнзу — мінімум мець гімназічную адукацыю. У выніку ў студзені 1911 г. Скірмунт быў вымушаны пакінуць пасаду дэпутата Дзяржаўнага Савета Расійскай імперыі ад Мінскай губерні, а замест Рамана Скірмунта ў 1911 г. у Санкт-Пецярбург даслужыць у 1911—1912 гг. трохгадовую кадэнцыю (1910—1912) паехаў Караль Незабытоўскі, які ў 1910 г. на выбарах дэпутатаў ад Мінскай губерні атрымаў другое месца пасля Рамана Скірмунта. Уваходзіў у склад праўлення Віленскага зямельнага банка. З 1911 г. быў гласным Мінскага губернскага земства. З 1914 г. быў членам Мінскага губернскага камітэта Усерасійскага земскага саюза, у 1917 г. — загадчыкам Мінскага губернскага харчовага камітэта. У студзені 1917 г. узначаліў Мінскі аддзел Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны. З 27 сакавіка па 10 ліпеня 1917 г. — старшыня Беларускага нацыянальнага камітэта ў Мінску. У красавіку 1917 г. узначаліў беларускую дэлегацыю да Часовага ўрада Расіі (які кантраляваў цэнтральную і ўсходнюю тэрыторыі Беларусі разам з Мінскам) з патрабаваннем аўтаноміі Беларусі. Калі ў сувязі з выбарамі ва Устаноўчы сход Расіі быў створаны ў Мінску 8 кастрычніка 1917 г. Галоўны польскі выбарчы камітэт Мінскай акругі, Раман Скірмунт увайшоў у склад гэтага камітэта. Удзельнічаў у Мінску ў выбарах дэпутатаў (ад Мінскай губерні) ва Устаноўчы сход Расіі як першы кандыдат ад спіса «Блок землеўласнікаў» Мінскай губерні (спіс № 3 — куды ўваходзілі разам землеўласнікі-беларусы, палякі і рускія) на мандат дэпутата, але мандата не атрымаў. У другой палове кастрычніка 1917 г. Раман Скірмунт прыняў удзел у шэрагу нарад па справе каардынацыі дзеянняў і кансалідацыі розных беларускіх палітычных арганізацый і груп. Вынікам нарад было стварэнне Вялікай беларускай рады, куды Раман Скірмунт увайшоў як член кіраўніцтва рады. У лістападзе 1917 г. як член Вялікай Беларускай рады прыняў удзел у Беларускім з’ездзе павятовых рад Мінскай губерні. Аўтограф Рамана Скірмунта, 1914 г. Пасля Кастрычніцкага перавароту (1917) у Петраградзе, Раман Скірмунт быў сярод ініцыятараў рэзалюцыі Вялікай беларускай рады ў справе заключэння міру Расіі з Германіяй і злучэння разам усіх беларускіх зямель пад уладай Расіі. Удзельнічаў у Першым Усебеларускім з’ездзе, які праходзіў 7—18 снежня (ст.ст.) 1917 г. у Мінску і быў выбраны ў склад рады з’езда, а таксама на з’ездзе быў своеасаблівым неафіцыйным прадстаўніком інтарэсаў мясцовых польскіх, беларускіх і рускіх палітычных арганізацый, прадстаўленых галоўным чынам землеўласнікамі і інтэлігенцыяй. Вядома, што Скірмунт не ўвайшоў у склад выканаўчага камітэта рады Першага Усебеларускага з’езда. У часе германскай акупацыі Менска ў лютым 1918 г. узначальваў «Менскае беларускае прадстаўніцтва», ад якога ў красавіку 1918 г. увайшоў у Раду Беларускай Народнай Рэспублікі, у маі 1918 г. яму даручана фарміраванне новага складу Народнага сакратарыяту Беларусі, з 9 ліпеня 1918 г. — прэм’ер ураду БНР і сакратар міжнародных спраў. Выказваўся за набыццё дзяржаўнымі органамі БНР рэальнай улады, збіранне вакол яе ўсёй этнічнай тэрыторыі беларусаў, памяркоўную аграрную рэформу. 21 ліпеня 1918 г. пайшоў у адстаўку з пасады старшыні ўрада. Працаваў у міжнароднай камісіі Рады БНР, у лістападзе 1918 г. у складзе надзвычайнай беларускай дэлегацыі быў у Германіі і Швейцарыі з мэтай прызнання незалежнасці Беларусі. У польска-савецкую вайну 1920 г. імкнуўся не дапусціць падзелу Беларусі паміж процілеглымі бакамі. Адзін з заснавальнікаў Польска-беларускага таварыства ў Варшаве (1919). Выказваўся, як і Эдвард Вайніловіч, за стварэнне польска-беларускай федэрацыі. У лістападзе 1920 г. падпісаў План-канспект нарады («Слуцкая акцыя») некаторых беларускіх сацыялістаў з прадстаўнікамі мясцовых землеўласнікаў па абмеркаванні сумесных дзеянняў супраць бальшавікоў, асноўныя палажэнні якога былі: вызваленне Беларусі і дасягненне яе незалежнасці; незалежнасць Беларусі здабываецца шляхам федэрацыі з Польшчай праз больш цесную яе сувязь з Сярэдняй Літвой; надзея толькі на ўласныя сілы, сілы краю, а значыць — палітыка праводзіцца ў духу выканання ўсіх пастулатаў насельніцтва; унутраныя непаразуменні паміж палітыкамі і іншымі слаямі насельніцтва павінны быць выключаны; нацыянальная роўнасць; дзяржаўнасць несумненна беларуская; апора на мясцовыя самаўрады; узбройванне ўсяго насельніцтва Беларусі і прыём у рэгулярнае беларускае войска добраахвотнікаў з Польшчы; радыкальная зямельная рэформа і яе рэкламаванне; пазбяганне рэквізіцый; дапамога ў забеспячэнні харчаваннем; законны ўрад, створаны Найвышэйшай Радай, — склад ураду: 50% беларусаў, 40% палякаў і 10% яўрэяў. Такі нацыянальны склад ураду і ўся сітуацыя — каб атрымаць гарантыі дапамогі ад Польшчы; апора на Польшчу, Сярэднюю Літву і Францыю — каб змагацца з бальшавікамі. Сярод іншых падпісантаў плана-канспекта былі: Альгерд Гардзялкоўскі, Чэслаў Урбанавіч Крупскі, Ігнат Антонавіч Парэмбскі, Абязерскі, Павел Якаўлевіч Жаўрыд, Андрэй Паўлавіч Якубецкі, Ражноўскі, Кузьма Юр’евіч Цярэшчанка, Лявон Іванавіч Дубейкаўскі, Аркадзь Антонавіч Смоліч, Антон Станіслававіч Неканда-Трэпка, Сяргей Іосіфавіч Баран. Запланаваныя намеры не ажыццявіліся, а таксама правалілася вярбовачная кампанія Беларускай вайсковай камісіі (БВК) на Гарадзеншчыне ў склад беларускіх збройных аддзелаў. У міжваеннай Польшчы (1921—1939) -------------------------------- Пасля няўдачы ўмацаваць дзяржаўнасць БНР ці стварыць польска-беларускую федэрацыю, прыняў польскае грамадзянства, адышоў, як і Эдвард Вайніловіч, ад палітыкі, займаўся гаспадаркай ва ўласным маёнтку Парэчча (у Палескім ваяводстве). Прысвяціў сябе літаратуразнаўству і займаў у 1923—1928 гг. выбарную пасаду суддзі Пінскага акруговага суда. У 1923—1927 гг. таксама быў старшынёй Палескага акруговага таварыства сельскай гаспадаркі (Пінск). Прымаў актыўны ўдзел у грамадскім і культурным жыцці Палескага ваяводства. Займаўся краязнаўствам Палесся, прымаў удзел у стварэнні Палескага музея ў Пінску. Усяляк (у тым ліку ў друку) падтрымліваў ідэю міжнацыянальнай і міжканфесійнай талерантнасці ў краі. Толькі пасля «майскага пераварота» (1926) у яго вярнулася цікавасць да палітыкі на агульнадзяржаўным узроўні: у 1929 г. Раман Скірмунт увайшоў у склад Рады Кансерватыўнай арганізацыі дзяржаўнай працы — грамадскага аб’яднання палітычнай групоўкі «віленскіх кансерватараў», а ў 1930 г. быў выбраны сенатарам (1930—1935) ад Палескага ваяводства, далучыўшыся да Беспартыйнага блока супрацоўнiцтва з урадам, які падтрымліваў палітыку Юзафа Пілсудскага. Скірмунт выступаў супраць паланізацыі беларускага насельніцтва. Віленскія кансерватары (князь Яўстах Сапега і Станіслаў Мацкевіч (1896—1966)) таксама прынялі актыўны ўдзел у распрацоўцы новай канстытуцыі Другой Рэчы Паспалітай (прынятай 23 красавіка 1935 г.). 28 жніўня 1933 г. у Вільні ў будынку Віленскага зямельнага банка адбыўся сход, скліканы Кансерватыўнай арганізацыяй дзяржаўнай працы, на якім князь Яўстах Сапега (1881—1963), які яшчэ ў 1930 г. напісаў трактат «Канстытуцыя дзяржаўных інтарэсаў» («Konstytucja racji stanu»), зачытаў даклад аб юрыдычных рашэннях, прапануемых у новую канстытуцыю. Узначальваў і кіраваў сходам сенатар Раман Скірмунт. У верасні 1939 года мясцовае насельніцтва Піншчыны, якое падтрымлівала бальшавікоў, зрабіла фатальную памылку: выбегла сустракаць з чырвонымі транспарантамі цягнік, поўны польскіх жаўнераў. Раман Скірмунт упаў перад апошнімі на калені, каб тыя не каралі мужыкоў. * Артыкул у газеце «Słowo» (№259, 1930 г.) аб кандыдаце ў Сенат Польшчы Рамане Скірмунце.Артыкул у газеце «Słowo» (№259, 1930 г.) аб кандыдаце ў Сенат Польшчы Рамане Скірмунце. * Сенатар Раман Скірмунт. Фота раней 1935 г.Сенатар Раман Скірмунт. Фота раней 1935 г. * Сенатар Раман Скірмунт. Фота раней 1935 г.Сенатар Раман Скірмунт. Фота раней 1935 г. * Раман Скірмунт (чацвёрты справа) на прыёме ў Ігнацыя Масціцкага.Раман Скірмунт *(чацвёрты справа)* на прыёме ў Ігнацыя Масціцкага. * Сенатар Раман Скірмунт (высокі стары мужчына на пярэднім плане злева). Фота раней 1935 г.Сенатар Раман Скірмунт *(высокі стары мужчына на пярэднім плане злева)*. Фота раней 1935 г. Маёнткі і маёмасць ------------------ У 1876 г. бацька Рамана Скірмунта Аляксандр Скірмунт валодаў маёнткам Парэчча ў Пінскім павеце Мінскай губерні, дзе мелася 5193 дзесяціны зямлі, цукровая фабрыка, суконная фабрыка і дзве карчмы. Пасля смерці Аляксандра Скірмунта маёнтак Парэчча (з фабрыкамі і вінакурнямі) перайшоў у валоданне яго сына Рамана і ў 1911 г. налічваў 6030 дзесяцін зямлі. Раман Скірмунт валодаў таксама нерухомасцю ў Мінску і Маскве. У ходзе Першай сусветнай вайны палац у Парэччы і яго зборы ацалелі, але будынкі фабрык і фальваркі, абрабаваныя немцамі, былі зруйнаваны ваеннымі дзеяннямі. У міжваеннай Польшчы матэрыяльнае становішча Рамана Скірмунта (разам з якім у палацы жылі яго сястра Гелена і яе муж Баляслаў Скірмунт) было цяжкім, таму Скірмунту не ўдалося аднавіць былую эканамічную магутнасць маёнтка і аднавіць многія пабудовы. Некаторыя ацалелыя будынкі былі ім перароблены для гаспадарчых мэт. Аднак пры гэтым Раман Скірмунт рэгулярна дапамагаў парэцкім сялянам, у тым ліку перадачай ім кавалкаў зямлі ў падарунак. Паводле апытання гісторыка Аляксандра Смалянчука, успаміны сялян малююць станоўчы вобраз маянткоўца, які добра ставіўся да сялян: *«З сваёй абслугай і сялянамі Раман гутарыў толькі па-беларуску. Сяляне казалі: „Ён наш пан, ён навет па-нашаму гаворыць". … Апрача ўсяго ён быў людзяным. Ён быў добрым для сваёй абслугі й не адной пажылай сялянскай асобе памог тым, што сваёй абслугай прывёз, парэзаў і парубаў дровы зімою, або вясной падсыпаў зярна ў іхнюю засеку. Не толькі абслуга маёнтку, але й навакольныя сяляне спаміналі Рамана Скірмунта адно добрым словам»*. * Дом у Мінску (зараз вуліца Валадарскага, дом 12), дзе на другім паверсе знаходзілася прыватная кватэра Рамана Скірмунта і пазней (паралельна) штаб-кватэра Беларускага народнага прадстаўніцтва. Фота 2012 г.Дом у Мінску (зараз вуліца Валадарскага, дом 12), дзе на другім паверсе знаходзілася прыватная кватэра Рамана Скірмунта і пазней (паралельна) штаб-кватэра Беларускага народнага прадстаўніцтва. Фота 2012 г. * Палац у Парэччы — маёнтак Рамана Скірмунта. Фота каля 1915 г.Палац у Парэччы — маёнтак Рамана Скірмунта. Фота каля 1915 г. * Палац у Парэччы — маёнтак Рамана Скірмунта. Фота каля 1915 г.Палац у Парэччы — маёнтак Рамана Скірмунта. Фота каля 1915 г. * Палац у Парэччы (від ззаду — на Ясельду) — маёнтак Рамана Скірмунта. Фота каля 1915 г.Палац у Парэччы (від ззаду — на Ясельду) — маёнтак Рамана Скірмунта. Фота каля 1915 г. * Пляц каля палаца ў Парэччы — маёнтак Рамана Скірмунта. Фота каля 1915 г.Пляц каля палаца ў Парэччы — маёнтак Рамана Скірмунта. Фота каля 1915 г. * Вінакурня ў Парэччы — маёнтак Рамана Скірмунта. Фота каля 1915 г.Вінакурня ў Парэччы — маёнтак Рамана Скірмунта. Фота каля 1915 г. * Гаспадарчая пабудова ў Парэччы — маёнтак Рамана Скірмунта. Фота каля 1915 г.Гаспадарчая пабудова ў Парэччы — маёнтак Рамана Скірмунта. Фота каля 1915 г. * Парк у Парэччы — маёнтак Рамана Скірмунта. Фота каля 1915 г.Парк у Парэччы — маёнтак Рамана Скірмунта. Фота каля 1915 г. * Парк у Парэччы — маёнтак Рамана Скірмунта. Фота каля 1915 г.Парк у Парэччы — маёнтак Рамана Скірмунта. Фота каля 1915 г. Сям’я ----- За сваё жыццё ніколі не жаніўся і не меў афіцыйных дзяцей. Паводле апытання мясцовых жыхароў, зробленага гісторыкам Аляксандрам Смалянчуком, Раман Скірмунт (яшчэ да 1912 г.) меў каханку з ліку сельскіх работніц свайго маёнтка, якую звалі Кацярына Цярэшка (Цярэшчанка). Кацярына, якая была ўдавой, з пачатку 1920-х гг. пастаянна пражывала ў палацы ў маёнтку Парэчча. Паводле сведчанняў вяскоўцаў, Раман Скірмунт меў ад Кацярыны чатырох пазашлюбных дзяцей: Аляксандр (Олесь), Раман, Уладзіслаў і Пётр (Петрусь). Усе дзеці атрымалі адукацыю, жылі і працавалі ў маёнтку Рамана Скірмунта. Вядома, што Олесь памёр яшчэ ў 1930-ыя, Раман быў арыштаваны НКВД і загінуў у Сібіры, Петрусь з’ехаў у Польшчу, а лёс Уладзіслава невядомы. Смерць і пахаванне ------------------ Атрымаўшы звесткі пра напад СССР, Раман Скірмунт з сястрой Аленай і яе мужам Баляславам Скірмунтам выехалі з Парэчча ў Пінск. Вечарам 20 верасня 1939 г. у горад увайшлі часткі Чырвонай арміі. У наступныя дні адбыліся масавыя арышты «класава чужога элементу». Былі арыштаваныя таксама Скірмунты. Але ў турме яны прабылі толькі суткі. Пасля допыту і запісу асабістых дадзеных іх, як і большасць іншых арыштантаў, выпусцілі на свабоду. Пад канец верасня Раман і Баляслаў Скірмунты вырашылі вярнуцца ў Парэчча. Як згадвае айцец Мікалай (Мацукевіч), у вераснёўскую суматоху пасля заняцця Заходняй Беларусі савецкімі войскамі ў 1939 годзе Раман Скірмунт хаваўся ў свайго сябра, селяніна Рамана Баранчука ў вёсцы Парэчча. Але камуністы знайшлі яго й вывелі за Ясельду ў Коранскі лес. Месца пахавання Рамана Скірмунта, парк «Парэчча» ў былым маёнтку Скірмунтаў у Парэччы. Фота 2013 г. Мемарыяльны камень Раману Скірмунту ў Парэччы. Фота 2013 г. Раніцай 6 кастрычніка Скірмунтаў арыштавалі ўзброеныя «камітэтчыкі» і памясцілі ў карцар былой управы гміны, якая стала сядзібай камітэта. Раніцай наступнага дня арыштаваных пасадзілі на воз і заявілі, што павязуць у Пінск на допыт. Але спачатку агульны сход вяскоўцаў павінен быў стаць «народным судом» над памешчыкам. Марыя Нікалайчык (1920 г. нар.) распавяла, што людзі плакалі, а Скірмунт сказаў: «Я з вамы прошчаюса назаўжды. Спадзяюся, што нікому не зрабіў кепскага». Раман Скірмунт быў забіты мясцовымі жыхарамі на загад савецкага камісара Холадава. Старшыня сельсавета загадаў адвесці яго і ягонага швагра Баляслава Скірмунта ў Пінск. Не даходзячы да горада, у лесе, іх спынілі, далі ў рукі рыдлёўкі ды загадалі капаць сабе магілы. Раман Скірмунт, якому на той момант споўніўся 71 год, абапёрся аб дрэва і сказаў: «Я не заслужыў, каб сабе самому капаць магілу». Абодвух, расстраляўшы, скінулі ў яму, нават добра не прысыпаўшы. Прыгадвалі, што перад смерцю Раману Скірмунту загадалі адвярнуцца ад забойцаў. Ён адмовіўся: «Я ад людзей ніколі не адварочваўся». Каб супакоіць народ некалькі чалавек, што бралі ўдзел у забойстве Рамана Скірмунта, энкавэдысты арыштавалі і вывезлі ў Сібір. Вясной 1940 года пастухі, якія пасвілі кароў у Коранскім лесе, знайшлі цела Рамана Скірмунта ды паведамілі ўладам пра знаходку. Раман Баранчук збіў з дошак труну свайму былому прыяцелю. Калі цела Рамана Скірмунта везлі праз вёску Парэчча, сяляне высыпалі на вуліцу, каб аддаць апошнюю пашану свайму пану. Энкавэдысты, вярхом на конях, праводзілі цела і тайна пахавалі Рамана Скірмунта ў ягоным родным маёнтку Парэчча. Памяць ------ > > > «Палітыцы ён быў адданы целам і душой, не шкадаваў для яе ні фізічных, ні маральных прац. Чалавек, бясспрэчна, з вялікай духовай культурай, шырокім светапоглядам, Скірмунт належаў у тыя часы да групы тых рэдкіх абшарнікаў Беларусі, для каторых беларускі селянін быў бліжэй за селяніна… Выступы Скірмунта на беларускіх зборах вылучаліся і ўтрыманнем і формай. Яны былі заўсёды высокапатрыятычныя, зыходзячы з беларускага пункту гледжання і нават проста рэвалюцыйныя, што выклікала ў прысутных буру захапленняў», — пісаў рэлігійны дзеяч Беларусі Вінцэнт Гадлеўскі. > (руск.). > > > У 1990-я гады ў парэцкім парку быў пастаўлены помнік Скірмунтам — жалезны крыж з надпісам па-польску. Ужо ў ХХІ стагоддзі паблізу першага крыжа на меркаванай магіле Скірмунтаў з’явіўся драўляны крыж з надпісам па-беларуску У 2009 годзе ў Івацэвічах у грэка-каталіцкай парафіі іконы Маці Божай Жыровіцкай усталявалі мэмарыяльную дошку ў гонар Рамана Скірмунта. Творы ----- * «Nowe hasła w sprawie odrodzenia narodowości litewskiej», Львоў, 1904 г. («Новыя лозунгі ў справе адраджэння літоўскага народа») * «Głos przeszłosci i potrzeba chwili. Stanowisko szlachty na Litwie i Rusi», Львоў, 1905 г. («Голас мінуўшчыны і патрэба моманту. Становішча шляхты на Літве і Русі» — урыўкі на беларускай мове) * Odezwa Stronnictwa Krajowego Litwy i Rusi // Kurier Litewski. — 1905. — № 65. *(пачатак)* *(заканчэнне)* * Odezwa Stronnictwa Krajowego Białej Rusi i Litwy // Kurier Litewski. — 1906. — № 7-8. (пераклад на беларускую мову: «Адозва Краёвай партыі Беларусі і Літвы») * Stronnictwo Krajowe Litwy i Białejrusi. Program podstawowy // Głos Polski. — 1907. — 23.06.(06.07.) (пераклад на беларускую мову: «Краёвая партыя Літвы і Беларусі. Асноўная праграма») * W obronie idei // Słowo. — 1907. — 17(30)-18(31).07. (пераклад на беларускую мову: «У абарону ідэі») * Panie z Muru (I) // Słowo. — 1934. — № 125. — S. 3. («Панны з Муру») * Panie z Muru (II) // Słowo. — 1934. — № 126. — S. 3. * Panie z Muru (III) // Słowo. — 1934. — № 127. — S. 3. Зноскі ------ 1. ↑ *Рудовіч, С.* «…Беларускі дзеяч з вялікіх паноў»: Эпізоды палітычнай біяграфіі Рамана Скірмунта… С. 14. 2. ↑ *Смалянчук, А.* Раман Скірмунт (1868–1939): жыццяпіс грамадзяніна Краю / Смалянчук Аляксандр Фёдаравіч. — Мінск: Выдавец Зміцер Колас, 2018. — 700 с. — ISBN 978-985-23-0016-2. 3. ↑ Алесь Смалянчук. Раман Скірмунт. Жыццяпіс грамадзяніна Краю. Мн. 2018. С. 111. Архівавана 26 сакавіка 2019. 4. ↑ Раман Скірмунт, які спыняў агонь, меў сакрэтнае каханне і баяўся публікі **(нявызн.)**. Belsat TV. Праверана 10.11.2019. 5. ↑ *Jurkowski, R.* Sukcesy i porażki… С. 481, 489. 6. ↑ *Woyniłłowicz, E.* Wspomnienia… С. 47. 7. ↑ *Korwin-Milewski, H.* Siedemdziesiąt… С. 241. 8. ↑ *Раюк, А.Р.* Урбан Крупскі (1863—1915): ад беларускага народніка да краёўца-кансерватара. — Минск, 2023. — С. 344. 9. ↑ *Смалянчук, А. Ф.* Паміж краёвасцю… С. 127. 10. ↑ Інфармацыя пра тое, што Раман Скірмунт скончыў Рыжскую гімназію, з’яўляецца несапраўднай. Гл.: *Jurkowski, R.* Sukcesy i porażki… С. 481. 11. ↑ *Бородин, А. П.* Скирмунт Роман Александрович Архівавана 4 сакавіка 2016.; *Jurkowski, R.* Sukcesy i porażki… С. 466, 480, 481. 12. 1 2 *Смалянчук, А. Ф.* Паміж краёвасцю… С. 287. 13. ↑ *Бусько, В. Н.* Экономическая мысль Белоруссии середины XIX — начала XX в… С. 104. 14. 1 2 3 *Brzoza, Cz.* Skirmunt Roman / Cz. Brzoza, K. Stepan // Polski Słownik Biograficzny. — Warszawa, 1998. — С. 185. 15. ↑ *Jurkowski, R.* Sukcesy i porażki… С. 466, 480, 481. 16. ↑ *Jurkowski, R.* Sukcesy i porażki… С. 481. 17. ↑ *Jurkowski, R.* Sukcesy i porażki… С. 480, 481. 18. ↑ *Piber, A.* Niezabytowski Karol Stanisław… S. 105. 19. 1 2 3 4 5 6 *Brzoza, Cz.* Skirmunt Roman / Cz. Brzoza, K. Stepan // Polski Słownik Biograficzny. — Warszawa, 1998. — С. 186. 20. ↑ Слуцкі збройны чын 1920 г. у дакумэнтах і ўспамінах... С. 325—326. 21. ↑ Слуцкі збройны чын 1920 г. у дакумэнтах і ўспамінах... С. 17. 22. ↑ Палескія Скірмунты: трагедыя восені 1939 года Архівавана 4 ліпеня 2018. 23. 1 2 Як беларускага прэм’ера прымушалі самому сабе магілу капаць // Наша ніва 24. ↑ Список землевладельцев Минской губернии за 1876 год… С. 148; Списки лиц, владеющих в Минской губернии… Пинский уезд. 25. ↑ *Смалянчук, А.* Парэчча Скірмунтаў: лёс сядзібы і ўладальнікаў Архівавана 5 сакавіка 2016.. 26. ↑ «Добры быў пан…» Раман Скірмунт у вусных успамінах жыхароў в. Парэчча Пінскага раёну 27. 1 2 nashaniva.by 28. 1 2 nashaniva.by 29. ↑ Жыццё і смерць Рамана Скірмунта (паводле вусных успамінаў жыхароў Піншчыны) Архівавана 5 сакавіка 2016. 30. ↑ *Глеб Лабадзенка.* Страляйце так, я ад людзей ніколі не адварочваўся : Газэта. — 7 кастрычніка 2009. — № 189 (26547). — С. 7. — ISSN 1990-763x. 31. ↑ Івацэвічы: ушанавана памяць Рамана Скірмунта Літаратура ---------- * *Богданович, Е. Г.* Концепция автономии в общественно-политическом движении Беларуси (март-октябрь 1917 г.) / Е. Г. Богданович // Гуманітарна-эканамічны веснік. — 1996. — № 1. — С. 9—15. * *Бородин, А. П.* Скирмунт Роман Александрович Архівавана 4 сакавіка 2016. / А. П. Бородин, Н. Д. Постников // Государственная Дума России: Энциклопедия: в 2-х т. — Москва : РОССПЭН, 2006. — Т.1. Государственная Дума Российской империи (1906—1917 гг.). * *Бусько, В. Н.* Экономическая мысль Белоруссии середины XIX — начала XX в. : Очерки / В. Н. Бусько; науч. ред. М. В. Научитель ; АН БССР, Ин-т экономики. — Минск : Навука і тэхніка, 1990. — 144 с. * *Грыцкевіч, А.* Беларуская шляхта / А. Грыцкевіч // Спадчына. — 1993. № 1. — С. 11—16. * *Іллін, А.* Раман Скірмунт у грамадска-палітычным і культурным жыцці Піншчыны ў 20-30-ыя гг. XX ст. Архівавана 6 кастрычніка 2008. / А. Іллін // Гістарычны альманах / пад. рэд. А. К. Краўцэвіча. — Гродна: Беларускае Гістарычнае Таварыства, 2003. — Т. 8. — С. 98—106. * *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці (1917—1920 гг.) / У. Ф. Ладысеў, П. І. Брыгадзін. — Мінск : БДУ, 1999. — 128 с. * *Міхалюк, Д.* Беларуская Народная Рэспубліка ў 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці / Нав. рэд. С. Рудовіч; пер. з польск. А. Пілецкі. — Смаленск : Інбелкульт, 2015. — 496 с. * *Раюк, А.Р.* Узнікненне і заняпад Краёвай партыі Літвы і Беларусі (1907–1908) Архівавана 3 сакавіка 2022. / А.Р. Раюк // Научные труды Респ. ин-та высш. школы. Истор. и псих.-пед. науки : сб. науч. ст.: в 4 ч. / РИВШ ; редкол. : В.А. Гайсёнок [и др.]. — Минск : РИВШ, 2021. — Вып. 21. — Ч. 2. — С. 201—209. * *Раюк, А.Р.* Статус Беларусі ў свядомасці мясцовых каталіцкіх дваран-кансерватараў канца XIX — пачатку XX ст. / А.Р. Раюк // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А. І. Лакотка. — Мінск : Права і эканоміка, 2020. — Вып. 27. — С. 337—342. * *Раюк, А.Р.* Беларускі палітычны кансерватызм канца XIX – пачатку XX ст. Архівавана 3 сакавіка 2022. / А.Р. Раюк // Научные труды Респ. ин-та высш. школы. Истор. и псих.-пед. науки : сб. науч. ст.: в 3 ч. / РИВШ ; редкол. : В.А. Гайсёнок [и др.]. — Минск : РИВШ, 2020. — Вып. 20. — Ч. 2. — С. 178—184. * *Раюк, А.Р.* Урбан Крупскі (1863—1915): ад беларускага народніка да краёўца-кансерватара / А.Р. Раюк // Научные труды Респ. ин-та высш. школы. Истор. и псих.-пед. науки : сб. науч. ст.: в 3 ч. / РИВШ ; редкол. : В.А. Гайсёнок [и др.]. — Минск : РИВШ, 2023. — Вып. 23. — Ч. 1. — С. 339—346. * *Раюк, А.Р.* Эвалюцыя прасторавых меж «Края» у палітычных праграмах краёўцаў-кансерватараў Беларусі і Літвы ў 1905—1908 гг. Архівавана 16 снежня 2022. / А.Р. Раюк // Научные труды Респ. ин-та высш. школы. Истор. и псих.-пед. науки : сб. науч. ст.: в 3 ч. / РИВШ ; редкол. : В.А. Гайсёнок [и др.]. — Минск : РИВШ, 2022. — Вып. 22. — Ч. 2. — С. 145—152. * *Раюк, А. Р.* Этнакультурныя працэсы і палітыка ў Заходняй Беларусі ў 1921—1939 гг. у праграмах і рэаліях «віленскіх кансерватаў» / А. Р. Раюк // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А. І. Лакотка. — Мінск : Права і эканоміка, 2023. — Вып. 33. — С. 296—306. * *Смалянчук, А.* Раман Скірмунт: шлях да Беларусі // Спадчына. — 1994. — № 6. * *Смалянчук, А.* Раман Скірмунт. Страчаны шанс БНР // Наша гісторыя, № 1, 2019, с.28-31. ISBN 2617—2305 * *Смалянчук, А. Ф.* Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. / А. Ф. Смалянчук. — СПб. : Неўскі прасцяг, 2004. — 406 с. * *Смалянчук, А.Ф.* Раман Скірмунт (1868—1939): Жыццяпіс грамадзяніна Краю / А.Ф. Смалянчук. — Мн.: Выдавец Зміцер Колас, 2018. — 700 с. * Списки лиц, владеющих в Минской губернии имуществом и имеющих право участвовать в земских избирательных собраниях для выбора гласных на трехлетие с 1911 г. — Минск: Минская губ. типография, 1911. * Список землевладельцев Минской губернии за 1876 год / Изд. Минск. губернск. статист. комитета. — Минск: Тип. губ. правления, 1877. — 187 с. * *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам. па курсу «Гісторыя Беларусі» / М. Я. Сяменчык; Беларус. дзярж. пед. ун-т. — Мінск, 1994. — 112 с. * *Рудовіч, С.* «…Беларускі дзеяч з вялікіх паноў»: Эпізоды палітычнай біяграфіі Рамана Скірмунта / С. Рудовіч // Гістарычны альманах. — Гродна, 1999. — Т. 2. — С. 14—37. * *Brzoza, Cz.* Skirmunt Roman / Cz. Brzoza, K. Stepan // Polski Słownik Biograficzny. — Warszawa etc.: Ossolineum, 1998. — T. XXXVIII/2. — Zesz. 157: Skimbrowicz Hipolit — Skowroński Ignacy. — S. 184—187. * *Chmielewska, G.* Cierń Kresowy. Opowieść o Edwardzie Woyniłłowiczu i jego rodzinie / G. Chmielewska. — Łomianki : LTW, 2011. — 369 s. * *Czapska, M.* Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice / M. Czapska. — Warszawa : Więź, 2006. — S. 164—171. * *Gierowska-Kałłaur, J.* Zarząd cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 — 9 września 1920) / J. Gierowska-Kałłaur. — Warszawa : Neriton, 2003. — 455 s. * *Jankowski, Cz.* W ciągu dwóch lat… : Przyczynek do dziejów prasy polskiej na Litwie(недаступная спасылка) / Cz. Jankowski. — Warszawa-Kraków : Druk. W.L. Anczyca, 1908. — 201 s. * *Jurkowski, R.* Sukcesy i porażki. Ziemiaństwo polskie Ziem Zabranych w wyborach do Dumy Państwowej i Rady Państwa 1906—1913 / R. Jurkowski. — Olsztyn: WUWM Olsztyn, 2009. — 550 s. * *Jurkowski, R.* Ziemiaństwo polskie Kresów Północno-Wschodnich 1864—1904. Działalność społeczno-gospodarcza / R. Jurkowski. — Warszawa : Przegląd Wschodni, 2001. — 606 s. * *Korwin-Milewski, H.* Siedemdziesiąt lat wspomnień (1855—1925) / H. Korwin-Milewski. — Poznań : 1930, Jan Jachowski. — 600 s. * *Łatyszonek, O.* Białoruskie formacje wojskowe 1917—1923 / O. Łatyszonek. — Białystok : Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 1995. — 273 s. * *Piber, A.* Niezabytowski Karol Stanisław / A. Piber // Polski Słownik Biograficzny. — Wrocław etc. : Ossolineum, 1978. — Tom XXIII : Niemirycz Władysław — Olszak Wacław. — S. 105—107. * *Szpoper, D.* Gente Lithuana, Natione Lithuana. Myśl polityczna i działalność Konstancji Skirmuntt (1851—1934) / D. Szpoper. — Gdańsk : Arche, 2009. — 487 s. * *Szpoper, D.* Sukcesorzy Wielkiego Księstwa. Myśl polityczna i działalność konserwatystów polskich na ziemiach litewsko-białoruskich w latach 1904—1939 / D. Szpoper. — Gdańsk : Arche, 1999. — 357 s. * *Tarasiuk, D.* Między nadzieją a niepokojem. Działalność społeczno-kulturalna i polityczna Polaków na wschodniej Białorusi w latach 1905—1918 / D. Tarasiuk. — Lublin : Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007. — 211 s. * *Woyniłłowicz, E.* Wspomnienia. 1847—1928 / E. Woyniłłowicz. — Wilno : Józef Zawadzki, 1931. — cz. 1. — 368 s. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Раман Аляксандравіч Скірмунт * Смалянчук, А.Раман Скірмунт (1868—1939): жыццяпіс грамадзяніна Краю / Смалянчук Аляксандр Фёдаравіч. — Мінск : Выдавец Зміцер Колас, 2018. — 700 с. [12] л. іл. Архівавана 26 сакавіка 2019. // на pawet.net * *Смалянчук, А.* «Добры быў пан…» Раман Скірмунт у вусных успамінах жыхароў в. Парэчча Пінскага раёну // Еўрапейскі гуманітарны ўніверсітэт [Электронны рэсурс] * *Смалянчук, А.* Жыццё і смерць краёўца Архівавана 5 сакавіка 2016. // cet.eurobelarus.info * *Смалянчук, А.* Парэчча Скірмунтаў: лёс сядзібы і ўладальнікаў Архівавана 5 сакавіка 2016. // kamunikat.org * Мінулае і сучаснасць у межах адной «гісторыі». Гутарка напярэдадні публічнай лекцыі «Палессе і Скірмунты» з Алесем Смаленчуком пра вусную гісторыю, яе спецыфіку і месца ў сучаснай гістарыяграфіі Архівавана 5 жніўня 2014. // fly-uni.org * Гісторык Алесь Смалянчук: «Скірмунты стварылі на Палессі наш Ліверпуль на Ясельдзе» Архівавана 4 красавіка 2014. // tut.by * З. Кісель, М. Фарцюк, В. Яроміч. «Я не буду ад людзей адварочвацца» Архівавана 13 студзеня 2009. * ГАЗЕТА ДЛЯ ВАС // Адраджэнец Палесся — Раман Скірмунт(недаступная спасылка) * Скірмунт Раман Аляксандравіч * ЭГБ. Т. 6, кн. 1. — С. 321. | ?Раман Аляксандравіч Скірмунт — продкі | | --- | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | Сымон Скірмунт[d] | | Ігнацій Скірмунт[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | Аляксандр Скірмунт | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Эльжбета з Ажэшкаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Аляксандр Скірмунт[d] | | | | | Алойзы Сулістроўскі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Казімір Сулістроўскі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Антаніна з Аскеркаў[d] | | | | | | | | Канстанцыя з Сулістроўскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Караліна з Абрамовічаў[d] | | Яўхім Абрамовіч[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Раман Аляксандравіч Скірмунт | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Віктар Любанскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ян Любанскі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ганна з Радзівілаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Зянон Любанскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Тэафілія з Любанскіх[d] | | | | | | Станіслаў Ксаверый Прушынскі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марта з Ляўковічаў[d] | | | Станіслава Тэкля з Прушынскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ганна з Сямашкаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | ⛭Кіраўнікі ўрадаў Беларусі | | --- | | Кіраўнікі ўрада БНР | * Язэп Варонка * Раман Скірмунт * Іван Серада * ✰ Антон Луцкевіч * Вацлаў Ластоўскі * Аляксандр Цвікевіч * Васіль Захарка * Мікола Абрамчык | | Старшыня ВРК БССР | * Аляксандр Чарвякоў | | Старшыні СНК БССР | * Аляксандр Чарвякоў * Язэп Адамовіч * Мікалай Галадзед * Даніла Валковіч * Апанас Кавалёў * Кузьма Кісялёў * Іван Былінскі * Панцеляймон Панамарэнка | | Старшыні Савета Міністраў БССР | * Панцеляймон Панамарэнка * Аляксей Кляшчоў * Кірыл Мазураў * Мікалай Аўхімовіч * Ціхан Кісялёў * Аляксандр Аксёнаў * Уладзімір Бровікаў * Міхаіл Кавалёў * Вячаслаў Кебіч | | Прэм’ер-міністры Рэспублікі Беларусь | * Вячаслаў Кебіч * Міхаіл Чыгір * Сяргей Лінг * Уладзімір Ярмошын * Генадзь Навіцкі * Сяргей Сідорскі * Міхаіл Мясніковіч * Андрэй Кабякоў * Сяргей Румас * Раман Галоўчанка | | ⛭Дэпутаты Дзяржаўнай думы Расійскай імперыі ад Мінскай губерні | | --- | | I скліканне | * Вішнеўскі * Гатоўчыц * князь Друцкі-Любецкі * Любанскі * Лядніцкі * Масоніус * Разенбаўм * Скірмунт * Янчэўскі | | | II скліканне | * Гаўрыльчык * Грудзінскі * Івашчанка * Краскоўскі * Лашкароў * Мельнік * Раменчык * Шыманскі * Якубовіч | | III скліканне | * Кучынскі * Лашкароў\* * Мезянцоў * Налівайка * Паўловіч * Салаўевіч * Шмід * Юрашкевіч\*\* * Юркевіч * Якубовіч * Ярмольчык | | IV скліканне | * Акаловіч * Вярбіла * Кадыгробаў * Лашкароў * Малайчук * Смяян * Сорнеў * Фацінскі * Якубовіч * Варанцоў-Вельямінаў\*\*\* * Папа-Афанасопула\*\*\*\* | | \* — абраны на чыё месца?; \*\* — абраны на месца выбылага Шміда; \*\*\* — абраны на месца выбылага Лашкарова; \*\*\*\* — абраны на месца выбылага Кадыгробава | | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl · Geni.com | | Нарматыўны кантроль | GND: 1205709894 · NUKAT: n2019200704 · VIAF: 310637085 |

Месца катастрофы на 6 лютага. 3 лютага 2023 года грузавы цягнік, які перавозіў хімічныя рэчывы, сышоў з рэек уздоўж Норфалкскай Паўднёвай чыгункі  (англ.) (бел. ва Усходняй Палесціне  (англ.) (бел. штат Агая, ЗША. Па патрабаванні дзяржаўных чыноўнікаў аварыйныя брыгады правялі кантраляванае спальванне разліву рэчываў, у выніку якога ў паветра былі выкінуты гідрахларыд і фасген. Мясцовыя жыхары ў радыусе 1 мілі (1,6 км) былі эвакуіраваны. Крушэнне цягніка выклікала агульнанацыянальную дыскусію аб умовах працы ў галіне грузаперавозак на цягніках і праблемах бяспекі на чыгунке. Зноскі ------ 1. ↑ What's known about the toxic plume from the Ohio train derailment(англ.) (15 лютага 2023). Праверана 16 лютага 2023. 2. 1 2 Ohio catastrophe is 'wake-up call' to dangers of deadly train derailments **(нявызн.)**. *The Guardian* (11 лютага 2023). Архівавана з першакрыніцы February 13, 2023. Праверана February 13, 2023. 3. ↑ Crews release toxic chemicals from derailed tankers in Ohio (англ.). *Associated Press* (6 лютага 2023). Архівавана з першакрыніцы February 7, 2023. Праверана 14 лютага 2023. 4. ↑ Crews release toxic chemicals from derailed tankers in Ohio (англ.). *90.5 W ESTA* (16 лютага 2023). Архівавана з першакрыніцы February 13, 2023. Праверана 16 лютага 2023. 5. ↑ Rail Companies Blocked Safety Rules Before Ohio Derailment **(нявызн.)**, *The Lever* (9 лютага 2023). Праверана 12 лютага 2023.

Аўтатрансфарматар АТДЦТН-125000/330/110 **Аўтатрансфарма́тар** — электрычны трансфарматар, частка абмоткі якога належыць адразу першаснаму і другаснаму ланцугам. Перавагай аўтатрансфарматара з'яўляецца больш высокі ККД, паколькі толькі частка магутнасці падвяргаецца пераўтварэнню праз індуктыўную сувязь — гэта асабліва істотна, калі уваходнае і выходнае напружання адрозніваюцца нязначна (2-4 разы). Недахопам з'яўляецца адсутнасць гальванічнай развязкі паміж першаснай і другаснай абмоткамі. У аўтатрансфарматары другасная абмотка з'яўляецца часткай першаснай абмоткі і мае непасрэдны электрычны кантакт з сеткай. Патэнцыйна гэта нясе ў сабе рызыкі: пры парушэнні рэжымаў працы або аварыі на адным баку адбудзецца парушэнне працы і/або аварыя на другім баку. Напрыклад, пры замыканні на зямлю адной з ліній высокага напружання на зямлю лінія нізкага напружання атрымлівае патэнцыял высокага адносна зямлі. Гэта значыць, у апісаным выпадку, спажыўцы на баку 6 кВ могуць апынуцца пад напругай 10 кВ ў адносінах да зямлі. У аўтатрансфарматараў вялікія токі кароткага замыкання і механічныя намаганні ў абмотках ў рэжымах кароткага замыкання, што негатыўна ўплывае на надзейнасць. Таксама, пры праектаванні засцярог патрабуецца ўлічваць значэння токаў кароткага замыкання. У схеме злучэння-зорка, што характэрна для аўтатрансфарматара, вышэйшыя гармонікі могуць павялічваць страты і паскорыць старэнне ізаляцыі. Абмотка аўтатрансфарматара мае не менш чым 3 вывады. Дазваляе ступенчата або павольна змяняць напружанне ў другасным ланцугу. Выкарыстанне ------------ Схема аўтатрансфарматараАкрамя выкарыстання магутных аўтатрансфарматараў на пераўтваральных падстанцыях, аўтатрансфарматары адносна малых магутнасцяў прымяняюцца ў тэлефонных апаратах, радыётэхнічных прыладах, для сілкавання выпрамнікоў і г.д. Досыць шырокае прымяненне рэгуляваныя (рэгулявальныя, лабараторныя) аўтатрансфарматары атрымалі ў СССР для ручнога рэгулявання сілкавальнай напругі лямпавых тэлевізараў. Прычынай гэтаму было тое, што ў электрасетках таго часу нярэдка назіралася падвышанае ці паніжанае напружанне, што прыводзіла да парушэння нармальнай працы тэлевізара і нават магло выклікаць яго пашкоджанне. У далейшым для гэтай задачы больш эфектыўна ўжываліся аўтаматычныя ферарэзанансныя стабілізатары. А ў больш познія гады, у больш сучасных мадэлях тэлевізараў, замест сілавога трансфарматара стаў прымяняцца імпульсны блок сілкавання, што зрабіла выкарыстанне знешніх стабілізатараў напружання залішнім. Гл. таксама ----------- * Трансфарматар Літаратура ---------- * *Бензарь В. К.* Словарь-справочник по электротехнике, промышленной электронике и автоматике. — 2-е изд. — Мн.: Вышэйшая школа, 1985. — С. 9—11. — 176 с. — 20 000 экз. | ⛭Віды трансфарматараў | | --- | | Сілавы трансфарматар · Аўтатрансфарматар · Трансфарматар току · Трансфарматар напругі · Імпульсны трансфарматар · Раздзяляльны трансфарматар · Пік-трансфарматар |

**Алень высакародны** (*Cervus elaphus*) — парнакапытны сысун з сямейства аленевых. Найбольш распаўсюджаны від аленяў у свеце, адрозніваецца шэраг падвідаў. Апісанне -------- Самец аленя ў звярынцы пад г. Верхнядзвінскам Самка аленя ў звярынцы пад г. Верхнядзвінскам Даўжыня цела 180—230 см, вышыня 120—150 см, маса самак 96—160, самцоў 132—234 кг. Валасяное покрыва шэрае або рыжавата-бурае, у маладых плямістае. Рогі маюцца толькі ў самцоў, разгалінаваныя, штогод увесну спадаюць, да лета адрастаюць ізноў. Пашырэнне --------- Арэал аленя ахоплівае Цэнтральную Еўропу, Паўднёвую Скандынавію, Каўказ і Турцыю, таксама ён сустракаецца ў Алжыры і Марока, Афганістане, Манголіі, Тыбеце і Паўднёва-Усходнім Кітаі. Найбольшае распаўсюджанне аленя адбылося ў Паўночнай Амерыцы. Жывёла была таксама завезена ў Аўстралію, Новую Зеландыю і Чылі, дзе ён выдатна прайшоў акліматызацыю. У мінулым алень быў шырока распаўсюджаны па ўсёй тэрыторыі Беларусі, але на пачатку XIX ст. папуляцыя аленя была цалкам знішчана. У 1865 г. была распачата рэакліматызацыя аленя, якая прынесла свой плён. Алень высакародны жыве ў мяшаных і ліставых лясах, аддае перавагу ўчасткам шыракалістага лесу ці са сфарміраваным падлескам. Асаблівасці біялогіі -------------------- Полавая спеласць наступае ў 2 гада. Гон у аленяў пачынаецца ўвосень. У гэты час самцы ствараюць гарэмы, колькасць самак ў якіх вагаецца ад дзвюх да дваццаці. Астатні час самцы жывуць асобна. Падчас гону роў аленяў чутны далёка, на некалькі кіламетраў. Роў аленя нагадвае гучанне трубы. Натуральнымі ворагамі аленя з'яўляюцца буйныя драпежнікі: воўк, буры мядзведзь, рысь. У наш час толькі воўк можа быць небяспечным для папуляцыі гэтага віду. ### Харчаванне Алень харчуецца букавымі, кедравымі і іншымі арэхамі, жалудамі, яблыкамі, грушамі, хвашчом, грыбамі. З драўняных парод аддае перавагу асіне, клёну, ліпе, бярозе, дубу ды вярбе. У ежу ідуць веткі, кара, пупышкі, мох і лішайнікі, грыбы, якія растуць на дрэвах, сухая трава. Улетку асноўны корм складаецца з травы, асабліва лясной ды балотнай. Значную долю ў летніх кармах займаюць ягады: маліны, ажыны, дзікі вінаград, актынідыя. Падвіды ------- Алень высакародны аб'ядноўвае ў сабе шмат падвідаў, прадстаўнікі якіх адрозніваюцца адзін ад аднаго памерамі, вагой, афарбоўкай і некаторымі іншымі адрозненнямі. Каўказскі алень, еўрапейскі алень, марал, бухарскі алень ці тугайны алень, вапіці, ізюбр — усе яны з'яўляюцца падвідамі гэтай жывёлы. Усяго налічваецца каля паўтара дзясятка падвідаў аленя высакароднага. Промысел -------- Паляванне на аленя высакароднага ў Беларусі строга абмежавана і ладзіцца толькі ў асобных месцах па ліцэнзіях. У культуры ---------- Выява аленя высакароднага выкарыстана на гербе горада Гродна. Літаратура ---------- * *Малашэвіч Я.* Алень высакародны // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 1. Ааліты — Гасцінец / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1983. — 575 с. іл. — 10 000 экз. Спасылкі -------- * Усё пра аленяў на сайце Цэнтральнай навуковай сельскагаспадарчай бібліятэкі Расійскай акадэміі сельскагаспадарчых навук (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Universalis | | Таксанамія | EOL · Fossilworks · GBIF · iNaturalist · IRMNG · ITIS TSN · NCBI | | Нарматыўны кантроль | GND: 4050708-7 · LCCN: sh85112052 · Microsoft: 2909183861 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Байкоў. **Мікола Байкоў** (22 (10) лютага 1889, Бежацк, Цвярская губерня — 23 чэрвеня 1945, Мінск; псеўданім: *Мікола Крывіч*) — беларускі літаратуразнавец, мовазнавец, педагог. Дацэнт філалогіі. Біяграфія --------- Скончыў Бежацкае духоўнае вучылішча (1903), Маскоўскую духоўную акадэмію (1913). Савет Акадэміі прысудзіў яму вучоную ступень кандыдата багаслоўя з прылічэннем да першага разраду (1913). Выкладаў філасофскія і педагагічныя дысцыпліны ў Мінскай духоўнай семінарыі, у гімназіі ды прыватных навучальных установах. З 1918 чытаў лекцыі ў Мінскім настаўніцкім інстытуце і на Мінскіх беларускіх настаўніцкіх курсах. З 1921 года выкладчык МБПТ, вучоны сакратар Навукова-тэрміналагічнай камісіі Наркамасветы БССР, у 1922—1928 гадах Слоўнікавай камісіі Інбелкульту, потым Інстытуту мовазнаўства АН БССР. Мікола Байкоў. 1922 Рэдактар часопісаў «Школа и культура Советской Белоруссии» (1919, 1921), з 1924 супрацоўнік часопісу «Асвета». Арыштаваны ДПУ БССР 19 ліпеня 1930 года па абвінавачанні ў прыналежнасці да «Саюзу вызвалення Беларусі». Вызвалены 2 верасня 1930 года. На акадэмічную працу вярнуцца яму не дазволілі. Па некаторых звестках, падчас нямецкай акупацыі працаваў у Інспектараце беларускіх школ і ў Выдавецтве школьных падручнікаў і літаратуры для моладзі ў Мінску. Улетку 1944 года выехаў у Германію, працаваў у рэдакцыі часопіса «Малады змагар». Працаваў у прапагандысцкім бюро «Вінета». Арыштаваны савецкай ваеннай контрразведкай «Смерш» у Берліне і перавезены ў Мінск, знаходзіўся ў мінскай турме. Далейшы лёс невядомы. Навуковая дзейнасць ------------------- Аўтар прац па літаратуразнаўстве, крытыцы і педагогіцы, укладальнік слоўнікаў: «Практычны расійска-беларускі слоўнік» (1924, разам з М. Гарэцкім), «Беларуска-рускі слоўнік» (1925), «Расійска-беларускі слоўнік» (1928, абодва разам са С. Некрашэвічам), «Практычны беларускі вайсковы слоўнік» (1927, разам з А. Бараноўскім). Аўтар артыкулаў па педагогіцы, беларускай мове і літаратуры, у тым ліку «Паэма „Новая зямля", як манументальны твор беларускай паэзіі» (1923), «Месца Я. Купалы ў беларускай літаратуры» (1928). Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ БелЭн 1996. 3. ↑ Ігар Кузняцоў. Носьбіты ідэі беларускай дзяржаўнасці — ахвяры таталітарнага рэжыму // Беларускі Гістарычны Зборнік — Białoruskie Zeszyty Historyczne nr 16 4. ↑ 120 гадоў з дня нараджэння Міколы Байкова 5. ↑ Юры Туронак. Беларуская кніга пад нямецкім кантролем (1939—1944). Менск, 2002 Літаратура ---------- * Байкоў Мікалай Якаўлевіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 2: Аршыца — Беларусцы / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 2. — С. 225. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0061-7 (т. 2). * Байкоў Мікола // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1992—1995. * БАЙКОЎ (БАЙКОВ, БОЙКОВ) Мікола // *Маракоў Л. У.* Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі, 1794—1991. Энц. даведнік. У 10 т. Т. 3. Кн.1. — Мн:, 2003. ISBN 985-6374-04-9. Спасылкі -------- * Перавыдалі «Расійска-беларускі слоўнік» Некрашэвіча — Байкова * Святар, які стварыў слоўнік // Культура, № 7, 2014 | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | NKC: js20201064199 · NUKAT: n2005142034 · SUDOC: 169762637 · VIAF: 164458449 · ЗЭКББ: NLB-ar2259616 |

Інда-іранскія мовы на карце Еўразіі (хакі) | Індаеўрапейцы | | --- | | * Албанцы * Армяне * Балты * Кельты * Германцы * Грэкі * Індаарыйцы * Іранцы * Раманцы * Славяне Гістарычныя Хеты Кельты Германцы Скіфы Ілірыйцы Італікі Фракійцы Тахары | | Протаіндаеўрапейцы | | Прарадзіма індаеўрапейцаў | | * Курганная гіпотэза * Анаталійская гіпотэза * Армянская гіпотэза * Індыйская гіпотэза * Тэорыя палеалетычнай бесперапыннасці | | Індаеўрапеістыка | | Індаеўрапейскія мовы | | * Мова * Грамадства * Рэлігія | | * Г * Р * П | **І́ндаіра́нскія мовы** (таксама вядомыя як **ары́йскія**) — адна з галін моў у складзе індаеўрапейскай моўнай сям’і, самыя ўсходнія з сучасных індаеўрапейскіх моў. Узыходзяць да праіндаіранскай мовы і звязаныя з міграцыямі старажытных арыяў. З’яўляецца найбольшай галіной індаеўрапейскіх моў па колькасці носьбітаў, налічваючы больш за 1 млрд чал. тэрыторыя пражывання якіх распасціраецца ад Усходняй Еўропы (цыганская мова) і Каўказа (асецінская мова) да захаду Кітая (сарыкольская мова[ru]) і ўсходу Гімалаяў (асамская мова). Цыганская мова і іншыя блізкія ёй дыялекты пашыраныя па ўсім свеце; на Фіджы, Маўрыкіі і ў Сурынаме існуюць значныя хіндзімоўныя супольнасці. Класіфікацыя ------------ З пачаткам параўнальна-гістарычнага даследавання індаеўрапейскіх моў інда-іранская галіна традыцыйна падзялялася на індаарыйскую і іранскую групы, адкуль і паходзіць тэрмін *індаіранскія мовы*. Тым не менш, даследаванні малых народаў і моў Гіндукуша і Гімалаяў у другой палавіне ХХ ст. прымусілі навукоўцаў перагледзець дыхатамічную класіфікацыю і прызнаць, што схема распаду праарыйскай мовы была значна складанейшай, чым падзел арыяў на індаарыяў ды іранцаў. З гэтых даследаванняў стала вядомым, што нурыстанскія мовы, знойдзеныя ў ХІХ ст. на поўдзень ад Гіндукуша, з’яўляюцца не галіной індаарыйскіх, а самастойнай галіной у складзе арыйскіх, якая вылучылася з праарыйскага стану яшчэ да распаду астатніх арыяў на індаарыйцаў ды іранцаў. Інда-іранская галіна моў традыцыйна падзяляецца на тры моўныя групы: індаарыйскую, нурыстанскую ды іранскую. Сур’ёзна перагледжана цяпер і становішча дардскіх моў, якія звычайна разглядаюцца ў якасці гіндукушска-гімалайскага адгалінавання індаарыйскіх. На цяперашні момант таксама існуюць аргументы, якія дазваляюць лічыць дардскія мовы асобным таксонам унутры ўласна індаіранскіх без нурыстанскіх. Паводле часу вылучэння яны суадносяцца з індаарыйскай ды іранскай галінамі. Некаторыя рысы дардскіх моў дазваляюць іх лічыць прамежкавым звяном між індаарыйскімі і іранскімі мовамі. З вышэйзгаданых прычын у навуковы абарот усё часцей уваходзіць тэрмін *арыйскія мовы*, якім апісваюцца нурыстанскія і ўласна індаіранскія мовы. Такі погляд дае наступную ўнутраную класіфікацыю: * **Нурыстанская падгаліна**: + Нурыстанскія мовы: - паўднёвыя; - паўночныя (адна мова — прасун). * **Індаіранская падгаліна**: + Індаарыйскія мовы: - Астраўныя; - Мацерыковыя; - Цыганскія; - Сярэднеазіяцкія (адна мова — пар'я). + Дардскія мовы: - Заходнія; - Усходнія. + Іранскія мовы: - Заходнія; - Усходнія. Сучасны стан ------------ Індаіранскія мовы з’яўляюцца найбуйнейшай галіной сярод індаеўрапейскай сям’і па колькасці носьбітаў, маючы ў цэлым 1 млрд носьбітаў. У сваю чаргу, найбуйнейшай сярод інда-іранскіх моў па колькасці носьбітаў з’яўляецца мова хіндустані (хіндзі і ўрду — часам лічацца адзінай мовай; колькасць носьбітаў каля 240 млн чал.), наступнымі ідуць бенгальская (~205 млн), панджабі (~100 млн), маратхі (~75 млн), фарсі (~60 млн), пушту (~50 млн), гуджараці (~50 млн), бхаджпуры (~40 млн), авадхі (~40 млн), майтхілі (~35 млн), орыя (~35 млн), марвары (~30 млн), белуджская (~30 млн), сіндхі (~25 млн), курдская (~20 млн), раджастхані (~20 млн), чхатысгархі (~18 млн), сінгальская (~16 млн), асамская (~15 млн) і мова рангпуры (~15 млн). Большасць носьбітаў, звыш 75 %, прыпадае на мовы індаарыйскай падгаліны. Каля 150 млн чал. размаўляе на іранскіх мовах, далей ідуць дардскія (5—6 млн чал. носьбітаў), найменшыя па колькасці носьбітаў — нурыстанскія мовы (каля 120 тыс. чал.). Сучасныя індаарыйскія мовы налічваюць больш за 300 розных ідыёмаў, у тым ліку буйныя мовы міжнацыянальных зносін. ### Праарыйская мова Паходжанне індаіранскіх (арыйскіх) моў звязваецца з рэканструяванай праарыйскай мовай, якая вылучылася з індаеўрапейскай супольнасці і праіснавала да свайго распаду ў ІІІ тыс. да н. э. Па марфалагічных, лексічных і некаторых фанетычных прыкметах праарыйская мова праяўляе блізкасць з продкамі грэчаскай і армянскай моў, што, у прыватнасці, дае падставу некаторым лінгвістам прапаноўваць тэорыю пра існаванне праарыйска-грэка-армянскага адзінства перад вылучэннем праарыйскай мовы з праіндаеўрапейскай. Асноўнымі рысамі праарыйскай мовы, якія вылучылі яе сярод астатніх індаеўрапейскіх моў, з’яўляюцца: * Сатэмізацыя — пераход індаеўрапейскіх палатальных велярных зычных у афрыкаты: \*ḱ, \*ǵ, \*ǵʰ > \*ć, \*j́, \*j́h. Пры гэтым пасля аддзялення нурыстанскіх ва ўласна індаіранскіх у афрыкаце \*ć страціўся выбухны элемент, праз што адбыўся пераход у \*ś. Гэтая ізаглоса аб’ядноўвае арыйскія мовы з балцкімі, славянскімі, армянскай і албанскай мовамі, супрацьпастаўляючы іх астатнім, кентумным, індаеўрапейскім мовам, у якіх згаданыя вышэй індаеўрапейскія афрыкаты перайшлі ў іншыя гукі. Лабіявелярны рад, як і ў іншых сатэмных мовах, супаў з велярным: \*kʷ, \*gʷ, \*gʷʰ > \*k, \*g, \*gh. * «Другая палаталізацыя» — пераход велярных і лабіявелярных у шыпячыя афрыкаты перад галоснымі \*i, \*e: \*k/kʷ, \*g/gʷ, \*g/gʷʰ > \*č, \*ǰ, \*ǰh. Эвалюцыя гэтага і папярэдняга рада афрыкат адбывалася па-рознаму ў розных арыйскіх мовах, што сведчыць на карысць іх першапачатковага адрознівання. * Супадзенне галосных і некаторых складовых: \*a, \*e, \*o, а таксама \*m̥ ды \*n̥ > \*a; \*ā, \*ē, \*ō, m̥̅, \*n̥̅> \*ā. * Ратацызм: \*r, \*l > \*r, які дадаткова закрануў складовы варыянт фанемы: l̥, \*r̥ > \*r̥. У выніку гэтага сістэма галосных абмяжоўваецца сямю фанемамі: кароткімі \*a, \*i, \*u, доўгімі \*ā, \*ī, \*ū (з чатырма адпаведнымі дыфтонгамі — \*ai̭, \*aṷ, \*āi̭, \*āṷ) і складовы санант \*r̥ (яго падоўжаны варыянт \*r̥̅ быў рэдкі). Акрамя таго, пасля супадзення галосных і іх пераходу ў \*a гэтая галосная стала магчымай пасля другога рада афрыкат (\*če, \*ǰe, \*ǰhe > \*ča, \*ǰa, \*ǰha), што зрабіла гэты рад афрыкат паўнацэннымі фанемамі. * Пераход складовага ларынгала \*H̥ (\*ə) > \*i у першым і апошнім складах. * Дзеянне правіла RUKI: пераход \*s > \*š пасля \*i, \*r (<\*r, \*l), \*k (<\*k, \*kʷ) ды \*ḱ. Пасля аддзялення нурыстанскіх моў адбыўся таксама пераход \*s > \*š, а пазней — у \*u. Праарыйскі рад звонкіх прыдыхальных змычных працягвае індаеўрапейскія прыдыхальныя: \*bʰ, \*dʰ, \*gʰ > \*bh, \*dh, \*gh/ǰh, які ў далейшым лепш за ўсё захаваўся ў індаарыйскіх. У праарыйскай таксама развіўся адпаведны рад прыдыхальных глухіх змычных, які першапачаткова адсутнічаў у праіндаеўрапейскай. Асноўнай іх крыніцай былі спалучэнні з ларынгалам: \*pH, \*tH, \*kH > \*p(h), \*t(h), \*k(h). Хутчэй за ўсё, фанемізацыя гэтага рада адбылася толькі пасля аддзялення нурыстанскіх. ### Старажытныя мовы Самымі старажытнымі індаіранскімі мовамі, пісьмовыя фіксацыі якіх захаваліся да цяперашняга часу, з’яўляюцца: * Мітанійская арыйская мова — найстаражытнейшая пісьмовая фіксацыя (XV—XIII стагоддзі да н. э.) адной з форм старажытнаарыйскага маўлення ў выглядзе імён багоў у дагаворах хурытамоўнай дзяржавы Мітані, конегадоўчай тэрміналогіі хурытаў, запазычанняў у акадскую мову і іншыя старажытныя мовы Блізкага Усходу. Лічыцца найбліжэйшай да старажытнаіндыйскай, аднак збліжаецца ў асноўным архаізмамі, маючы ўласныя інавацыі. Лічыцца, што мітанійцы вельмі скора асіміліраваліся сярод хурытаў, і іх мова не пакінула нашчадкаў. * Старажытнаіндыйская мова — літаратурная форма мовы старажытных індаарыяў, якая традыцыйна падзяляецца на санскрыт і ведыйскую мову. Мова Ведаў адпавядала размоўнай старажытнаіндыйскай, якая бытавала ў Пенджабе ў часы складання самых старажытных гімнаў Рыгведы (1500—1300 гг. да н. э.), у позневедыйскі перыяд кансерватыўная рэлігійная мова стала адасабляцца ад развіцця размоўных форм (пракрытаў), што пазней прывяло да выпрацоўкі санскрыту — закансерваванай і ўпарадкаванай формы літаратурнай старажытнаіндыйскай мовы, проціпастаўленай пракрытам, якія на той момант ужо адышлі ад старажытнай формы. * Авестыйская мова — літаратурная мова помнікаў Авесты (1200—600 гг. да н. э.), найбліжэйшая да старажытнаіранскай мовы. Мова найстаражытнейшай часткі Авесты — Гатаў — асабліва блізкая да мовы старажытнаіндыйскай Рыгведы. З сярэдзіны I тыс. да н. э. узнікаюць помнікі на мовах, што дэманструюць адыход ад старажытнаарыйскай формы і ўсё большае разыходжанне між сабою: * Індыйскія пракрыты; * Мідыйская мова, пазней — азеры (не блытаць з не-індаеўрапейскай азербайджанскай), талышская, гілянская, тацкая, кіліцкая, дыялекты таці; * Старажытнаперсідская мова, пазней — сярэднеперсідская, парфянская, бактрыйская, сагдыйская, харэзмійская, хатанасакская мовы. У ранейшыя часы інда-іранскія мовы мелі значна большы арэал распаўсюджвання. Сярод іх носьбітаў — скіфы, якія, паводле старажытнагрэчаскіх і рымскіх апісанняў, жылі на поўнач ад Чорнага мора. У прыватнасці, меркавана інда-іранскую этымалогію маюць гідронімы Дон, Дняпро, Дунай. Тым не менш, інда-іранскія мовы зніклі з тэрыторыі Усходняй Еўропы пасля Вялікага перасялення народаў, адным з асколкаў гэтых моў з’яўляецца асецінская мова, распаўсюджаная на Каўказе. З VII ст. па ўсёй Паўднёва-Ўсходняй Азіі распаўсюджанне набыў санскрыт. Зноскі ------ 1. ↑ *Jadranka Gvozdanović.* Numeral Types and Changes Worldwide / Walter de Gruyter. — 1999. — 281 с. 2. ↑ *Эдельман Д. И.* Нуристанские языки / Дардские и нуристанские языки. — Языки мира. — М. 1999. — С. 99. 3. ↑ *Коган, А. И.* Дардские языки: Генетическая характеристика. — М.: Восточная литература РАН, 2005. 4. ↑ *Т. В. Гамкрелидзе, Вяч. Вс. Иванов.* Индоевропейский язык и индоевропейцы. — Тбилиси, 1984. — С. 415. 5. ↑ *Paul Thieme.* The "Aryan" gods of the Mitanni treaties. — Tubingen. — (Seminar fur Indologie). Літаратура ---------- * Chakrabarti, Byomkes (1994). *A comparative study of Santali and Bengali*. Calcutta: K.P. Bagchi & Co. ISBN 81-7074-128-9 * Нарыс па мінойскай мове, некаторая іншая інфармацыя па індаіранскіх мовах (Hubert La Marle) Архівавана 11 студзеня 2009. (фр.) * *Oxford University Press.* Indo-Iranian Languages and Peoples / Nicholas Sims-Williams. — 2002. * А. И. Коган. Дардские языки: Генетическая характеристика. М.: Восточная литература РАН, 2005. ISBN 5-02-018460-8

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Смірноў. У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Анатоль Смірноў. **Анатоль Іванавіч Смірноў** (6 мая 1920, в. Сцяпурына, Лухскі раён, Іванаўская вобласць, Расія — 1 чэрвеня 1986) — вучоны ў галіне аўтаматызаваных сістэм кіравання. Доктар тэхнічных навук (1972), прафесар (1976). Біяграфія --------- Сконыў Ленінградская ваенна-паветраная інжынерная акадэмія (1946). Працаваў у Ленінградскай ваенна-паветранай інжынернай акадэміі (1951—1962); в/ч № 25840 (1962—1974); Маскоўскім інжынерна-будаўнічым інстытуце імя В. У. Куйбышава (1974—1980; з 1975 — загадчык кафедры аўтаматызаваных сістэм кіравання); Мінскім радыётэхнічным інстытуце (1980—1986, загадчык кафедры аўтаматызаваных сістэм кіравання). Навуковыя інтарэсы: тэорыя эфектыўнасці і надзейнасці складаных сістэм; даследаванне аперацый і сістэмнага аналізу, мадэлявання і метадалогіі аўтаматызаваных сістэм кіравання. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Смірноў Анатоль Іванавіч // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. — Мінск, 1999. — Т. 18, кн. 1. — С. 458. * Смирнов Анатолий Иванович // Белорусский государственный университет информатики и радиоэлектроники: история в биографиях ректоров, ученых, удостоенных почетных званий, лауреатов премий, профессоров, докторов наук : 40 лет (1964—2004). ― Минск, 2004. — С. 373—375.

**Зоф'я (Соф'я, Зося) Дабрынская** (дзяв. Корсак; 14 красавіка 1904, Рыга — 1992) — педагог, беларуская грамадская дзеячка. Біяграфія --------- У дзяцінстве жыла ў Бардзілавічах, што на Віцебшчыне. Тут яе маці, Леванціна Корсак, у 1905 вяла нелегальную беларускую школку. Скончыла ў Вільні гімназію імя А. Міцкевіча (1927) і настаўніцкую семінарыю, працавала школьнай настаўніцай на Віленшчыне. У 1933 выйшла замуж і пераехала ў Варшаву. Падчас нацысцкай акупацыі, у канцы 1940, Зоф'я Дабрынская завязала кантакт з беларускім палітычгым дзеячам Янам Станкевічам, які намовіў яе ўступіць у Партыю беларускіх нацыяналістаў, дзе яна атрымала псеўданім «Ціна», ды адначасова — і ў СУБ-АК, каб наладзіць кантакт з польскім падполлем. Увесну 1941 яна трапіла ў Бюро інфармацыі і прапаганды (БІП) Галоўнага Камандавання АК дзякуючы рэкамендацыі графіка Гайкоўскага. У БІПе З. Дабрынская працавала ва ўсходнім нацыянальным сектары пад кіраўніцтвам Уладзіслава Тамкевіча («Кшыштафа»), дзе ёй даручылі беларускія справы. Там дзейнічала пад псеўданімам «Ева». Адначасова брала ўдзел і ў канспіратыўных сходах на кватэры Станкевіча. Працавала ў беларускай школе ў Варшаве (1942—1943). Аўтарка падручнікаў для беларускіх пачатковых школ на бацькаўшчыне. На працягу 1941-42 г. апрацавала 7 падручнікаў: два лемантары (кірыліцай і лацінкай), чытанку для II класа і чатыры арыфметычных задачнікі для І-IV класаў. Частка з гэтых прац была надрукавана на працягу 1942-43 г. (у Празе, Мінску, Рызе). Пасля вайны некалькі год жыла і настаўнічала ў Альштыне, у 1950 вярнулася ў Варшаву, працавала ў галіне адукацыі. 3 1961 — член Беларускага грамадска-культурнага таварыства. Зноскі ------ 1. ↑ Туронак. Вацлаў Іваноўскі… 2. ↑ Туронак. Беларуская кніга… Літаратура ---------- * Туронак Ю. Школа на Свентаерскай вуліцы // Беларускі каляндар на 1978 г. — Беласток: БГКТ, 1978. * Туронак Ю. Беларуская кніга пад нямецкім кантролем (1939—1944). — Мн. 2002. * Туронак Ю. Вацлаў Іваноўскі і адраджэнне Беларусі. — Мн. 2006. ISBN 985-6530-40-7 (бел.) Спасылкі -------- * Артыкул на slounik.org

**«Раніца мастака»** — скульптурная кампазіцыя на тэрыторыі гарадской сядзібы Ваньковічаў у Мінску. Прысвечана беларускаму жывапісцу ХІХ стагоддзя Валенцію Ваньковічу. Аўтары твора — скульптар Уладзімір Слабодчыкаў і архітэктар Юрый Казакоў. Гісторыя -------- Над вобразам Ваньковіча Уладзімір Слабодчыкаў пачаў працаваць яшчэ ў 1985 годзе — тады ўзнікла ідэя стварэння бюста. У 1988 годзе быў створаны невялікі скульптурны партрэт, які сёння захоўваецца ў Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі. Праект помніка не праходзіў, выдатны мастак ХІХ стагоддзя не ўпісваўся ў кола тагачасных дзяржаўных прыярытэтаў. Нарэшце ў 1997 годзе Міністэрства культуры Беларусі заказала помнік Валенцію Ваньковічу. Уладзімір Слабодчыкаў спачатку прапанаваў паставіць бюст, але потым сваё рашэнне змяніў, палічыўшы, што постаць будзе лепш стасавацца з атмасферай двара сядзібнага дома. Меркавалася, што помнік будзе пастаўлены ў 2000 годзе да 200-годдзя з дня нараджэння Ваньковіча. Але з прычыны рэканструкцыі сядзібы і недахопу сродкаў гэтага не адбылося, дзесяць гадоў скульптура прастаяла на мастацкім камбінаце. Устаноўлены перад сядзібным домам Ваньковічаў у канцы снежня 2010 года. | | | | | --- | --- | --- | | "| У гэтым помніку нібы ўвасобіўся лёс Ваньковіча, блуканні яго непрытульнай душы. Калі пачаў працаваць над ім, мне было за сорак, як і майму герою. Я „жыў" гэтым мастаком, доўга вывучаў архіўныя матэрыялы, лёс яго твораў. Вельмі дапамагала супрацоўніца мастацкага музея Ірына Паньшына, яна так і не дачакалася адкрыцця. Усё зрушылася з мёртвай кропкі год таму. Міністр культуры Павел Латушка сказаў, што помнік паставіць абавязкова. І слова сваё стрымаў. Частку сродкаў на стварэнне скульптурнай кампазіцыі выдзеліў генеральны партнёр Нацыянальнага мастацкага музея.Уладзімір Слабодчыкаў. 2011 | "| Апісанне -------- Постаць мастак Мастак паказаны ў поўны рост з накінутым на адно плячо халатам, нібы толькі што выйшаў з майстэрні на падворак свайго дома, трымаючы ў руцэ пэндзаль і палітру, каб развітацца. Складаная палітычная сітуацыя ў Паўночна-Заходнім краі пасля здушэння паўстання 1830 года і жаданне ўбачыць творы вялікага мастацтва, у свой час змусілі яго з’ехаць у Еўропу. Ён прыехаў у Парыж, дзе неўзабаве памёр ва ўзросце 42 гадоў у доме свайго сябра Адама Міцкевіча. Рух адзення пад ўздзеяннем ці то ветру, ці то душэўных парыванняў, пачуццёвая рука і тонкі твар, што нібы ловіць свежы подых ракі. Скульптура ўстаноўлена на невысокім пастаменце з натуральнага каменя, які не ўздымае яе над гледачом, а толькі пазначае ўмоўную прастору. Жанравая кампазіцыя, распрацаваная скульптарам, арганічна ўпісваецца ў атмасферу двара і стварае ўражанне рэальнай прысутнасці мастака. Цікавыя факты ------------- Акрамя помніка каля дома Ваньковічаў, Уладзімір Слабодчыкаў стварыў бюст жывапісца, які ўстаноўлены ў Беразіне на тэрыторыі мастацкай школы, і мемарыяльны знак на вуліцы Ваньковіча ў Мінску. Заўвагі ------- 1. 1 2 3 4 5 6 7 Алеся Белявец. Пэндзаль, варты бронзы. № 2 (335) 01.02.2011 Спасылкі -------- * Алеся Белявец. Пэндзаль, варты бронзы. № 2 (335) 01.02.2011

**Джэк Ма Юн** ( кіт.: 马云  ; нарадзіўся 10 верасня 1964 года) - кітайскі бізнес-магнат, інвестар і філантроп. Ён з'яўляецца сузаснавальнікам і былым выканаўчым старшынёй Alibaba Group, шматнацыянальнага тэхналагічнага кангламерату. Акрамя таго, ён стаў сузаснавальнікам Yunfeng Capital, кітайскай прыватнай інвестыцыйнай кампаніі. Па стане на студзень 2023 года, з лічбай 31,1 мільярда долараў, Ма з'яўляецца пятым самым багатым чалавекам у Кітаі (пасля Чжун Шаньшаня, Чжан Іміна, Ма Хуатэна і Робіна Цзэна ), а таксама 34-м самым багатым чалавекам у свеце згодна *індэксу мільярдэраў Bloomberg*. Нарадзіўся ў Ханчжоу, Чжэцзян, Ма скончыў Ханчжоўскі педагагічны ўніверсітэт. Пасля заканчэння ён стаў выкладчыкам англійскай мовы і міжнароднага гандлю ва ўніверсітэце Ханчжоу Дыянзі. Праяўляючы цікавасць да Інтэрнэту, ён заснаваў сваю першую кампанію ў 1994 годзе, пазней заснаваў другую кампанію пасля таго, як даведаўся больш пра Інтэрнэт. З 1998 па 1999 год ён узначальваў інфармацыйную кампанію, заснаваную ўрадам, пазней пакінуў яе, каб разам са сваімі калегамі ў 1999 годзе заснаваць Alibaba Group. Першапачаткова заснаваная як B2B -маркетплейс, кампанія пазней пашырылася на шырокі спектр абласцей, у тым ліку электронную камерцыю, тэхналогіі і анлайн-плацяжы. У 2017 годзе Ма заняў другое месца ў штогадовым спісе «50 найвялікшых сусветных лідэраў» па версіі *Fortune*. Ён лічыцца неафіцыйным глабальным амбасадарам кітайскага бізнесу і з'яўляецца ўплывовай фігурай у супольнасці стартапаў. У верасні 2018 года ён абвясціў, што сыдзе з Alibaba і будзе займацца адукацыйнай працай, філантропіяй і экалагічнымі справамі; у наступным годзе Дэніэл Чжан змяніў яго на пасадзе выканаўчага старшыні. У 2020 годзе ўрад Кітая спыніў планы IPO для заснаванай ім кампаніі Ant Group пасля таго, як ён выступіў з прамовай, у якой раскрытыкаваў рэгулятараў. У 2019 годзе *Forbes* назваў Ма ў сваім спісе «Героі філантропіі Азіі 2019» за яго працу па падтрымцы бедных суполак у Кітаі, Афрыцы, Аўстраліі і на Блізкім Усходзе. У красавіку 2021 года Джэк Ма заняў 26-е месца ў «Глабальным спісе багатых людзей Forbes 2021» з багаццем 48,4 мільярда долараў ЗША. Маладосць і адукацыя -------------------- Джэк Ма нарадзіўся як Ма Юнь у горадзе Ханчжоу, правінцыя Чжэцзян, 10 верасня 1964 года. Ён зацікавіўся англійскай мовай яшчэ ў дзяцінстве і пачаў займацца з ангельскамоўнымі ў гатэлі Hangzhou International Hotel. Дзед Ма служыў ахоўнікам падчас Другой япона-кітайскай вайны. У 12 гадоў Ма купіў кішэннае радыё і стаў кожны дзень слухаць англійскія радыёстанцыі. На працягу дзевяці гадоў Ма будзе ездзіць па 17 miles (27 км) на сваім веласіпедзе, каб праводзіць экскурсіі па мясцовасці для турыстаў, каб папрактыкавацца ў англійскай мове. Ён стаў сябрам па перапісцы з адным з тых замежнікаў, які празваў яго «Джэк», таму што яму было цяжка вымаўляць яго кітайскае імя. З 13 гадоў Ма быў вымушаны перавесціся ў сярэднюю школу № 8 горада Ханчжоу, таму што ён часта ўдзельнічаў у бойках. Ма спатрэбілася два гады, каб паступіць у вельмі звычайную сярэднюю школу, і ён атрымаў толькі 31 бал па матэматыцы. У 1982 годзе, ва ўзросце 18 гадоў, Ма ўпершыню праваліў уступны экзамен у каледж, атрымаўшы толькі 1 бал па матэматыцы. Пасля гэтага ён і яго стрыечны брат пайшлі ў гасцініцу, каб падаць заяўку на працу афіцыянта, куды ўзялі стрыечнага брата, а яму адмовілі на той падставе, што ён занадта худы, невысокі і ўвогуле дрэнна выглядае. У 1983 годзе Ма другі раз праваліў уступны экзамен у каледж, хоць яго матэматыка палепшылася да 19 балаў. Бацькі ўгаварылі Ма адмовіцца ад жадання паступіць у каледж і навучыцца майстэрству. Пасля гэтага Ма пачаў ездзіць на сваім зношаным ровары па вуліцах і завулках Ханчжоу. У 1984 годзе, нягледзячы на моцны супраціў яго сям'і, Ма здаў уступны экзамен у каледж у трэці раз. Гэтым разам па тэсціраванні па матэматыцы ён набраў 89 балаў, але ў агульным разрыве старшакурснікаў усё роўна саступаў 5 балаў. Паколькі мэтавы набор на англійскія спецыяльнасці не быў дасягнуты, некаторыя выдатныя студэнты-англічане мелі магчымасць атрымаць павышэнне. Ма быў павышаны да бакалаўрыяту замежнай мовы ў Ханчжоўскім педагагічным універсітэце. Пасля паступлення ва ўніверсітэт Ма стаў добрым студэнтам з выдатнай акадэмічнай паспяховасцю і ўвайшоў у пяцёрку лепшых на кафедры замежных моў з выдатнай англійскай мовай. Пасля гэтага Ма быў абраны старшынёй студэнцкага саюза, а потым два тэрміны займаў пасаду старшыні Федэрацыі студэнтаў Ханчжоу. Ма скончыў універсітэт у 1988 годзе са ступенню бакалаўра мастацтваў па англійскай мове. Пасля ён стаў выкладчыкам англійскай мовы і міжнароднага гандлю ва ўніверсітэце Ханчжоу Дыянзі. Ён таксама сцвярджаў, што дзесяць разоў падаваў дакументы ў Гарвардскую школу бізнесу і кожны раз атрымліваў адмову. Дзелавая кар'ера ---------------- Джэк Ма пра будучыню інтэрнэт-гандлю і глабалізацыі на Сусветным эканамічным форуме 2017 ### Пачатак кар'еры Згодна з аўтабіяграфічнай прамовай Ма, пасля заканчэння педагагічнага ўніверсітэта Ханчжоу ў 1988 годзе, Ма падаў заяўку на 31 розную выпадковую працу і на кожнай атрымаў адмову. «Я пайшоў на працу ў KFC; яны сказалі: "ты не годны"', сказаў Ма інтэрв'юеру Чарлі Роўзу. "Я нават хадзіў у KFC калі ён прыйшоў у мой горад. На работу выйшлі 24 чалавекі. Прынялі дваццаць тры. Я быў адзіным хлопцам [адхіленым].. .". У гэты перыяд у Кітаі было першае дзесяцігоддзе кітайскай эканамічнай рэформы Дэн Сяапіна . У 1994 годзе Ма пачуў пра Інтэрнэт і таксама заснаваў сваю першую кампанію, Агенцтва перакладаў Ханчжоу Хайбо (кіт.: 杭州海波翻譯社, Hángzhōu Hǎibō Fānyì Shè ). У пачатку 1995 года ён адправіўся ў ЗША ад імя муніцыпальнага ўрада з калегамі, якія дапамаглі пазнаёміць яго з Інтэрнэтам. Хаця ён знайшоў інфармацыю, звязаную з півам, у многіх краінах, ён быў здзіўлены, не знайшоўшы ніводнай інфармацыі з Кітая. Ён таксама паспрабаваў знайсці агульную інфармацыю пра Кітай і зноў быў здзіўлены, не знайшоўшы нічога. Такім чынам, ён і яго сябар стварылі «брыдкі» сайт, звязаны з Кітаем. Ён запусціў вэб-сайт у 9:40 раніцы, і да 12:30 ён атрымаў электронныя лісты ад некаторых кітайскіх інвестараў, якія жадалі даведацца пра яго. Тады Ма зразумеў, што Інтэрнэт можа прапанаваць нешта выдатнае. У красавіку 1995 года Ма і Хэ Ібін (настаўнік інфарматыкі) адкрылі першы офіс для China Pages, а Ма заснаваў сваю другую кампанію. 10 мая 1995 года яны зарэгістравалі дамен chinapages.com у ЗША. На працягу трох гадоў кампанія зарабіла 5 000 000 юаняў, што на той момант было эквівалентна 800 000 долараў ЗША. Ма пачаў ствараць вэб-сайты для кітайскіх кампаній з дапамогай сяброў у ЗША. Ён сказаў, што «ў той дзень, калі мы падключыліся да Інтэрнэту, я запрасіў сяброў і тэлевізійнікаў да сябе дадому», і пры вельмі павольным камутаваным злучэнні «мы чакалі тры з паловай гадзіны і атрымалі паўстаронкі», — успамінаў ён. «Мы пілі, глядзелі тэлевізар і гулялі ў карты, чакалі. Але я так ганарыўся. Я даказаў, што Інтэрнэт існуе». На канферэнцыі ў 2010 годзе Ма прызнаўся, што ён ніколі не пісаў ні радка кода і не рабіў ніводнага продажу кліенту. Першы раз ён набыў камп'ютар ва ўзросце 33 гадоў З 1998 па 1999 год Ма ўзначальваў кампанію інфармацыйных тэхналогій, заснаваную Кітайскім міжнародным цэнтрам электроннай камерцыі, аддзелам Міністэрства знешняга гандлю і эканамічнага супрацоўніцтва. У 1999 годзе ён звольніўся і вярнуўся ў Ханчжоу са сваёй камандай, каб заснаваць у сваёй кватэры з групай з 18 сяброў Alibaba, кітайскі гандлёвы сайт для бізнесу. Ён пачаў новы раунд развіцця прадпрыемства з 500 000 юаняў. Джэк Ма на форуме лідэраў China Trust Global Leaders 2007 У кастрычніку 1999 г. і студзені 2000 г. Alibaba атрымала замежныя венчурныя інвестыцыі ў памеры 25 мільёнаў долараў ад Goldman Sachs і SoftBank. Чакалася, што праграма палепшыць унутраны рынак электроннай камерцыі і ўдасканаліць платформу электроннай камерцыі для кітайскіх прадпрыемстваў, асабліва малых і сярэдніх прадпрыемстваў (МСП), для вырашэння праблем Сусветнай гандлёвай арганізацыі (СГА). Праз тры гады Alibaba стала прыбытковай. Ма хацеў палепшыць глабальную сістэму электроннай камерцыі і з 2003 года заснаваў Taobao Marketplace, Alipay, Ali Mama і Lynx. Пасля імклівага росту Taobao eBay прапанаваў набыць кампанію. Аднак Ма адхіліў іх прапанову, замест гэтага атрымаўшы падтрымку ад сузаснавальніка Yahoo Джэры Янга з інвестыцыямі ў 1 мільярд долараў. ### IPO Alibaba У верасні 2014 года паведамлялася, што Alibaba сабрала больш за 25 мільярдаў долараў у выніку першаснага публічнага размяшчэння акцый (IPO) на Нью-Йоркскай фондавай біржы. ### Старшыня Alibaba Group Ма займаў пасаду выканаўчага старшыні Alibaba Group, якая з'яўляецца холдынгам з дзевяццю буйнымі даччынымі кампаніямі: Alibaba.com, Taobao Marketplace, Tmall, eTao, Alibaba Cloud Computing, Juhuasuan, 1688.com, AliExpress.com і Alipay. У лістападзе 2012 года аб'ём онлайн-транзакцый Alibaba перавысіў адзін трыльён юаняў. Ма пакінуў пасаду галоўнага выканаўчага дырэктара Alibaba 10 мая 2013 года, але застаўся на пасадзе выканаўчага старшыні карпарацыі. На 2016 год Ма з'яўляецца ўладальнікам Château de Sours у Бардо, Chateau Guerry у Кот-дэ-Бур і Château Perenne у Blaye, Кот-дэ-Бардо. 9 студзеня 2017 года Ма сустрэўся з абраным прэзідэнтам ЗША Дональдам Трампам у Trump Tower, каб абмеркаваць патэнцыял адкрыцця 1 мільёна працоўных месцаў у наступныя пяць гадоў праз дзелавыя інтарэсы Alibaba ў ЗША. 8 верасня 2017 года, каб адсвяткаваць 18-годдзе заснавання Alibaba, Ма выйшаў на сцэну і даў спектакль, натхнёны Майклам Джэксанам. Ён выканаў частку "Can You Feel The Love Tonight" на мерапрыемстве з нагоды дня нараджэння Alibaba ў 2009 годзе, апрануўшыся як саліст хэві-метал. У тым жа месяцы Ма таксама ўступіў у партнёрства з сэрам Лі Кашынам у сумесным прадпрыемстве, каб прапанаваць паслугу лічбавага кашалька ў Ганконгу. 10 верасня 2018 года Ма абвясціў, што ў наступным годзе ён пакіне пасаду выканаўчага старшыні Alibaba Group Holding. Ма абверг інфармацыю аб тым, што ён быў вымушаны сысці ў адстаўку кітайскім урадам і заявіў, што хоча засяродзіцца на філантропіі праз свой фонд. Затым Дэніэл Чжан узначаліў Alibaba ў якасці цяперашняга выканаўчага старшыні. Ма сышоў з савета дырэктараў Alibaba 1 кастрычніка 2020 года. ### Знікненне з вачэй грамадскасці Інфармацыйныя выданні адзначылі адсутнасць публічных выступленняў Ма ў перыяд з кастрычніка 2020 года па студзень 2021 года, што супала з жорсткімі рэпрэсіямі супраць яго бізнесу. *Financial Times* паведаміла, што знікненне магло быць звязана з прамовай на штогадовым форуме па фінансавых рынках Народнага банка Кітая, у якой Ма раскрытыкаваў кітайскія рэгулятары і банкі. У лістападзе 2020 года *Financial Times* паведаміла аб раптоўнай адмене чаканага першаснага публічнага размяшчэння акцый (IPO) Ant Group пасля ўмяшання фінансавых рэгулятараў. Па словах кітайскіх банкіраў і чыноўнікаў, мэтай умяшання была фінансавая стабільнасць. Некаторыя каментатары меркавалі, што Ма мог стаць ахвярай гвалтоўнага знікнення, у той час як іншыя меркавалі, што ён мог добраахвотна схавацца. Ма зноў з'явіўся на публіцы 20 студзеня 2021 года, выступаючы па відэасувязі з групай сельскіх настаўнікаў на дабрачынным мерапрыемстве, штогадовай Ініцыятыве сельскіх настаўнікаў. У лютым 2021 года Bloomberg паведаміў, што яго бачылі за гольфам на гольф-курорце Sun Valley на кітайскім востраве Хайнань. У сакавіку 2021 года кітайскія рэгулятары загадалі Ма і Alibaba прадаць некаторыя медыякампаніі, у тым ліку ганконгскую South China Morning Post, у рамках кітайскай кампаніі па абмежаванні ўплыву гіганцкіх лічбавых кангламератаў. У кастрычніку 2021 года агенцтва Reuters паведаміла, што Ма быў на іспанскім востраве Маёрка і рабіў пакупкі ў мясцовай краме. Яго суперяхта стаяла на якары ў порце Андрач. Паведамляецца, што ў лістападзе 2022 года Ма жыў стрымана ў Токіо, Японія, на працягу амаль шасці месяцаў і перыядычна выязджаў за мяжу. Забаўляльная кар'ера -------------------- У 2017 годзе Ма дэбютаваў у якасці акцёра са сваім першым кароткаметражным фільмам пра кунг-фу *Gong Shou Dao*. Ён быў зняты ў супрацоўніцтве з *Double 11 Shopping Carnival* Singles' Day. У тым жа годзе ён таксама ўдзельнічаў у спеўным фестывалі і выканаў танцы падчас вечарыны з нагоды 18-годдзя Alibaba. У лістападзе 2020 года ў фінале *Africa's Business Heroes* Ма быў заменены на пасадзе суддзі ў тэлевізійным шоу, а яго месца заняў кіраўнік Alibaba Пэн Лэй, як паведамляецца, "з-за канфлікту ў раскладзе". Узнагароды і ўзнагароды ----------------------- * У 2004 годзе Цэнтральнае тэлебачанне Кітая (CCTV) прызнала Ма адным з «10 лепшых эканамічных дзеячаў года». * У верасні 2005 года Сусветны эканамічны форум абраў Ма «Маладым сусветным лідэрам». * *Фартуна* таксама абрала яго адным з «25 самых уплывовых бізнесменаў Азіі» ў 2005 годзе. * *Businessweek* таксама абраў яго «Бізнэсмэнам году» ў 2007 годзе. * У 2008 годзе *Barron's* уключыў яго ў лік 30 «Лепшых генеральных дырэктараў свету» * У маі 2009 года часопіс *Time* уключыў Ма ў лік 100 самых уплывовых людзей свету. У справаздачы аб дасягненнях Ма Адзі Ігнаціус, былы старшы рэдактар *Time* і галоўны рэдактар *Harvard Business Review*, адзначыў, што «кітайскі інтэрнэт-прадпрымальнік ціхі і падобны да эльфа, і ён вельмі добра размаўляе па-ангельску», і адзначыў, што «Taobao.com, спажывецкі аўкцыённы сайт спадара Ма, заваяваў eBay у Кітаі». Ён таксама быў уключаны ў гэты спіс у 2014 годзе. * *BusinessWeek* абраў яго адным з самых уплывовых людзей Кітая. * У 2009 годзе *часопіс Forbes China* выбраў яго ў лік 10 самых паважаных прадпрымальнікаў у Кітаі. У 2009 годзе Ма атрымаў прэмію CCTV "Эканамічны чалавек года: бізнес-лідэры дзесяцігоддзя". * У 2010 годзе *Forbes Asia* прызнаў Ма адным з азіяцкіх герояў філантропіі за яго ўклад у ліквідацыю наступстваў стыхійных бедстваў і барацьбы з беднасцю. * У 2011 годзе было абвешчана, што адна з яго кампаній атрымала кантроль над Alipay, ранейшай даччынай кампаніяй Alibaba Group, каб «адпавядаць кітайскаму заканадаўству, якое рэгулюе плацежныя кампаніі, каб атрымаць ліцэнзію на працяг дзейнасці Alipay». * Шматлікія аналітыкі паведамляюць, што Ма прадаў Alipay сабе ніжэй за рынкавы кошт, не паведаміўшы пра гэта праўленню Alibaba Group або іншым буйным уладальнікам Yahoo і Softbank, у той час як Ма заявіў, што савет дырэктараў Alibaba Group ведаў аб здзелцы. Спрэчка аб уласнасці была вырашана Alibaba Group, Yahoo! і Softbank у ліпені 2011 года. * У лістападзе 2013 года Ганконгскі ўніверсітэт навукі і тэхналогій прысвоіў Ма ганаровую доктарскую ступень. * Ма быў членам праўлення японскага SoftBank (2007-2020) і кітайскай Huayi Brothers Media Corporation.  Ён стаў даверанай асобай кітайскай праграмы The Nature Conservancy у 2009 годзе і ў красавіку 2010 года ўвайшоў у склад сусветнага савета дырэктараў. * У 2013 годзе ён стаў старшынёй праўлення кітайскай праграмы The Nature Conservancy; гэта адбылося праз дзень пасля таго, як ён пакінуў пасаду генеральнага дырэктара Alibaba. * У 2014 годзе ён быў 30-м самым уплывовым чалавекам у свеце ў штогадовым рэйтынгу, апублікаваным *Forbes*. * У 2015 годзе Asian Award прызнала яго прэміяй «Прадпрымальнік года». * У 2016 годзе міністр замежных спраў і міжнароднага развіцця Францыі Ларан Фабіус узнагародзіў яго кавалерам ордэна Ганаровага легіёна Францыі. * У 2017 годзе часопіс Fortune паставіў Ма на другое месца ў спісе 50 найвялікшых лідэраў свету. * У 2017 годзе апытанне KPMG паставіла Ма на трэцяе месца ў глабальным апытанні тэхналагічных інавацый. * У кастрычніку 2017 года Ма атрымаў ганаровую ступень доктара навук у галіне тэхнапрадпрымальніцтва ва ўніверсітэце Дэ Ла Саль у Маніле, Філіпіны. * У маі 2018 года Ганконгскі ўніверсітэт прысвоіў Ма ганаровую ступень доктара сацыяльных навук у знак прызнання яго ўкладу ў тэхналогіі, грамадства і свет. * У маі 2018 года Ма атрымаў ганаровую доктарскую ступень ад прафесараў Якава Фрэнкеля і Ярана Оза Тэль-Авіўскага ўніверсітэта. * У маі 2019 года Ма і іншыя 16 уплывовых сусветных дзеячаў былі прызначаны Генеральным сакратаром Арганізацыі Аб'яднаных Нацый новымі прыхільнікамі мэтаў устойлівага развіцця . * У ліпені 2020 года Ма атрымаў ад караля Абдалы II медаль першай ступені за ўклад у барацьбу з пандэміяй COVID-19. * У жніўні 2020 года Ма павінен быў атрымаць ад прэзідэнта Пакістана медаль Hilal e Quaid e Azam за ўклад у барацьбу з пандэміяй COVID-19. Погляды ------- Ма з'яўляецца паслядоўнікам як будызму, так і даасізму. На штогадовым агульным сходзе акцыянераў Alibaba.com у маі 2010 г. Ма абвясціў, што Alibaba Group пачне ў 2010 г. накіроўваць 0,3% гадавога даходу на ахову навакольнага асяроддзя, асабліва на праекты па паляпшэнні якасці вады і паветра. Пра будучыню Alibaba ён сказаў: «Наша задача — дапамагчы большай колькасці людзей зарабляць здаровыя грошы, «устойлівыя грошы», грошы, якія прыносяць карысць не толькі ім самім, але і грамадству. Гэта тая трансфармацыя, якую мы імкнемся зрабіць». 24 верасня 2014 года ў інтэрв'ю Taobao Ма прыпісаў моц амерыканскага грамадства яго хрысціянскай спадчыне і выказаў перакананне ў важнасці для Кітая ўкаранення пазітыўнай сістэмы каштоўнасцяў, каб пераадолець спадчыну культурнай рэвалюцыі. У лістападзе 2018 года "*Жэньмінь жыбаа"* назвала Ма членам Камуністычнай партыі Кітая, што здзівіла назіральнікаў. Ма атрымаў міжнародную крытыку пасля таго, як публічна падтрымаў кітайскую практыку працы, вядомую як сістэма 996 працоўных гадзін. Калі ў 2019 годзе яго папрасілі выказаць свой погляд на будучыню, Ма зноў заявіў, што 996 у цяперашні час з'яўляецца «вялізным дабраславеннем», неабходным для дасягнення поспеху, але працягнуў, што тэхналогія штучнага інтэлекту можа прывесці да лепшага вольнага часу ў будучыні, дзе людзям давядзецца працаваць толькі па чатыры гадзіны, тры дні на тыдзень. У той жа час Ма выказаў скептыцызм наконт таго, што штучны інтэлект можа калі-небудзь цалкам замяніць людзей, спасылаючыся на сваю тэорыю аб тым, што для поспеху неабходны «каэфіцыент любові», і заявіўшы, што машыны ніколі не могуць параўнацца з гэтым поспехам. Ма таксама прадказаў, што дэмаграфічны калапс стане вялікай праблемай у будучыні. Філантропія ----------- Джэк Ма з'яўляецца заснавальнікам Фонду Джэка Ма, дабрачыннай арганізацыі, якая займаецца паляпшэннем адукацыі, навакольнага асяроддзя і аховы здароўя. У 2008 годзе Alibaba ахвяравала 808 000 долараў ахвярам землятрусу ў Сычуані. У 2009 годзе Джэк Ма стаў даверанай асобай кітайскай праграмы The Nature Conservancy, а ў 2010 годзе ўвайшоў у глабальны савет дырэктараў арганізацыі. У 2015 годзе Alibaba заснавала некамерцыйную арганізацыю Alibaba Hong Kong Young Entrepreneurs Foundation, якая падтрымлівае ганконгскіх прадпрымальнікаў, каб дапамагчы ім развіваць свой бізнес. У тым жа годзе кампанія прафінансавала аднаўленне 1000 дамоў, пашкоджаных землятрусам у Непале, і сабрала грошы яшчэ на 9000. У 2015 годзе ён таксама заснаваў бізнес-школу Hupan School. У верасні 2018 года Ма заснаваў фонд Джэка Ма і абвясціў, што сыдзе з Alibaba, каб заняцца адукацыйнай працай, філантропіяй і экалагічнымі справамі. У 2019 годзе *Forbes* назваў Ма ў сваім спісе «Героі філантропіі Азіі 2019» і ўзнагародзіў яго прэміяй Малькальма С. Форбса Lifetime Achievement Award за яго працу па падтрымцы малазабяспечаных суполак у Кітаі, Афрыцы, Аўстраліі і на Блізкім Усходзе. У 2020 годзе ў адказ на пандэмію COVID-19 Фонд Alibaba і Фонд Джэка Ма запусцілі розныя ініцыятывы, некаторыя з якіх уключалі ахвяраванне медыцынскіх сродкаў у ЗША, а таксама ў розныя краіны Азіі, Афрыкі і Еўропы. Зноскі ------ 1. ↑ Jack Ma // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741'></a> 2. ↑ 3. ↑ "Bloomberg Billionaires Index: Jack Ma". Bloomberg. 4. ↑ "Theo Epstein". *Fortune*. 23 March 2017. Архівавана 25 снежня 2018. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 25 снежня 2018. Праверана 22 студзеня 2023. 5. ↑ "How Alibaba's Jack Ma Is Building a Truly Global Retail Empire". *Fortune*. 2017. 6. 1 2 3 4 Jack Ma Outlines Bold Vision For His Philanthropy Foundation **(нявызн.)**. *Forbes* (2 снежня 2019). 7. 1 2 China's richest man Jack Ma to stand down from Alibaba. live **(нявызн.)**. *The Telegraph* (8 верасня 2018). Архівавана з першакрыніцы 11 студзеня 2022. 8. 1 2 Billionaire Jack Ma prepares for life after Alibaba. He'll retire Monday, report says **(нявызн.)**. *Los Angeles Times* (7 верасня 2018). 9. 1 2 "Alibaba's Jack Ma, China's richest man, to retire from company he co-founded". *The Economic Times*. 8 September 2018. Архівавана 25 снежня 2018. Архіўная копія **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 25 снежня 2018. Праверана 2 лютага 2023. 10. ↑ "Alibaba announces Jack Ma succession plan: CEO Daniel Zhang to take over as chairman in a year". *CNBC*. 11. 1 2 Jack Ma (англ.). *Forbes*. 12. ↑ "How billionaire Jack Ma fell to earth and took Ant's mega IPO with him". *Reuters*. 2020-11-05. 13. 1 2 Asia's 2019 Heroes Of Philanthropy: Catalysts For Change **(нявызн.)**. *Forbes*. 14. ↑ Forbes Billionaires 2021: The Richest People in the World(нявызн.). *Forbes*. 15. ↑ "Jack Ma". *Encyclopedia Britannica*. September 6, 2022. Праверана September 9, 2022. 16. ↑ Kalyani Mookherji (2008). *Brief biography of Jack Ma*. Prabhat Prakashan. 17. ↑ Zhang, Yan (2013). *Wo de ren sheng zhe xue : Ma Yun xian gei nian qing ren de 12 tang ren sheng zhi hui ke*. Beijing Shi. 18. ↑ Zhang, Yan (2013). *Wo de ren sheng zhe xue : Ma Yun xian gei nian qing ren de 12 tang ren sheng zhi hui ke*. Beijing Shi. 19. ↑ Zhang, Yan (2013). *Wo de ren sheng zhe xue : Ma Yun xian gei nian qing ren de 12 tang ren sheng zhi hui ke*. Beijing Shi. 20. ↑ Alibaba Group **(нявызн.)**. 21. ↑ Rose, Charlie (29 студзеня 2015). "Alibaba's Jack Ma on Early Obstacles, His Ambitions". 22. ↑ Alibaba founder Jack Ma: 'Harvard rejected me 10 times' **(нявызн.)**. 23. ↑ "Charlie Rose Talks to Alibaba's Jack Ma". *Bloomberg.com*. 29 January 2015. 24. 1 2 3 *Alibaba: The House That Jack Ma Built*. 25. ↑ 秒拍视频 **(нявызн.)**. 26. ↑ Barboza, David (15 August 2005). "New Partner for Yahoo Is a Master at Selling". *The New York Times*. 27. ↑ Mellor, William (10 November 2014). "Ma 和Says Alibaba Shareholders Should Feel Love, Not No. 3". 28. ↑ Popovic, Stevan (4 May 2014). "Jack Ma: The man leading the Chinese e-commerce market". *Hot Topics*. Архівавана 12 студзеня 2016. 29. ↑ "IPO launch of Alibaba pushed back by a week". *ChinaNationalNews.com*. 1 September 2014. 30. ↑ "Company news; Brown-Forman will become 100% owner of Finlandia". *Decanter*. 8 June 2016. 31. ↑ "Alibaba job boom: Jack Ma chats with Trump about how to create 1 million US jobs over 5 years". 9 January 2017. 32. ↑ "Watch Jack Ma pull off his best Michael Jackson dance moves at the Alibaba birthday celebration". 12 September 2017. 33. ↑ "Li Ka-shing, Jack Ma Join Forces to Bring Digital Wallet to Hong Kong". *Bloomberg.com*. 26 September 2017. 34. ↑ "Timing of Jack Ma's retirement minimizes risk for Alibaba". 35. ↑ Lin, Liza (18 September 2018). "Alibaba's Jack Ma Denies Beijing Forced Him Out". *The Wall Street Journal*. 36. ↑ Cué, Elena (12 June 2019). "Interview with Jack Ma". *Alejandra de Argos*. 37. ↑ *Shu, Catherine*. Jack Ma officially retires as Alibaba's chairman **(нявызн.)**. *techcrunch.com*. TechCrunch (10 верасня 2019). 38. ↑ In pictures: Jack Ma, Alibaba's rock star founder, bows out (англ.)  **(нявызн.)**?(недаступная спасылка). *Nikkei Asia*. Архівавана з першакрыніцы 17 чэрвеня 2021. Праверана 22 студзеня 2023. 39. 1 2 Goh, Brenda. "Alibaba's Jack Ma makes first public appearance in three months". 40. 1 2 3 yu, sun. "'The party is pushing back': why Beijing reined in Jack Ma and Ant". *Financial Times*. `{{cite news}}`: Вонкавая спасылка ў ``|archivedate=`` (даведка); Праверце значэнне даты ў: `|archivedate=` (даведка)Папярэджанні CS1: url-status (link) 41. ↑ "Ant IPO: earth-shaking arthropod". *Financial Times*. `{{cite news}}`: Вонкавая спасылка ў ``|archivedate=`` (даведка); Праверце значэнне даты ў: `|archivedate=` (даведка)Папярэджанні CS1: url-status (link) 42. ↑ Riordan, Primrose. "Ant Group IPO faces at least 6-month delay after Beijing intervention". `{{cite news}}`: Вонкавая спасылка ў ``|archivedate=`` (даведка); Праверце значэнне даты ў: `|archivedate=` (даведка)Папярэджанні CS1: url-status (link) 43. 1 2 *Canales, Katie*. Alibaba founder Jack Ma is reportedly not missing and has been laying low amid China's crackdown on his businesses **(нявызн.)**. *Business Insider*. 44. ↑ Li, Jane. "Jack Ma's absence is stirring uneasy memories of a series of disappeared Chinese tycoons". *Quartz*. 45. ↑ Lewis, Leo. "What we can read into Jack Ma's disappearance". *Financial Times*. `{{cite news}}`: Вонкавая спасылка ў ``|archivedate=`` (даведка); Праверце значэнне даты ў: `|archivedate=` (даведка)Папярэджанні CS1: url-status (link) 46. ↑ Wang, Jennifer. "Disappearing Billionaires: Jack Ma And Other Chinese Moguls Who Have Mysteriously Dropped Off The Radar". *Forbes*. 47. ↑ Li, Jane. "Jack Ma's absence is stirring uneasy memories of a series of disappeared Chinese tycoons". *Quartz*. 48. ↑ "Jack Ma, Alibaba's Billionaire Co-Founder, Resurfaces After Months of Lying Low". *The Wall Street Journal*. 20 January 2021. 49. ↑ "Jack Ma Spotted Playing Golf, Easing China Detention Fears". *Bloomberg News*. 2021-02-10. 50. ↑ China tells Alibaba to sell off media assets in tech crackdown (англ.). *the Guardian* (16 сакавіка 2021). 51. ↑ "Alibaba founder Ma spotted in Mallorca in rare trip abroad after China scrutiny". *Reuters*. 2021-10-20. 52. ↑ Alibaba founder Jack Ma hiding out in Tokyo, reports say (англ.). *the Guardian* (29 лістапада 2022). 53. ↑ Horwitz, Josh (July 20, 2022). "Jack Ma is using Singles Day, a symbol of crass commercialism, to revitalize Tai Chi in China". *Quartz*. 54. ↑ "This could well be the oddest video you'll see this week". *NewsComAu*. 55. ↑ Ciolli, Joe (13 October 2017). "Billionaire Alibaba CEO Jack Ma sings at surprise music festival appearance". *Business Insider Singapore*. 56. ↑ McMorrow, Ryan (December 31, 2020). "Jack Ma disappears from his own talent show". *Financial Times*. `{{cite news}}`: Вонкавая спасылка ў ``|archivedate=`` (даведка); Праверце значэнне даты ў: `|archivedate=` (даведка)Папярэджанні CS1: url-status (link) 57. 1 2 3 Alibaba.com: A Smiling Community with a Dream **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 15 December 2013. 58. ↑ The Best Leaders of 2007 **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 29 снежня 2014. Праверана 22 студзеня 2023. 59. ↑ World's Best CEOs 2008 **(нявызн.)**. 60. ↑ "The 2009 TIME 100: Jack Ma". `{{cite news}}`: Вонкавая спасылка ў ``|archivedate=`` (даведка); Праверце значэнне даты ў: `|archivedate=` (даведка) 61. ↑ "Jack Ma: The World's 100 Most Influential People". 62. ↑ "Who Are China's Most Powerful People?". 63. ↑ "In Pictures: 48 Heroes of Philanthropy". 64. ↑ Alibaba Group Clarification with Respect to Alipay Status and Related Statements by Yahoo! **(нявызн.)**. 65. ↑ "Yahoo and Alibaba Resolve Alipay Dispute". `{{cite news}}`: Вонкавая спасылка ў ``|archivedate=`` (даведка); Праверце значэнне даты ў: `|archivedate=` (даведка) 66. ↑ "Jack Ma Is the Loneliest Billionaire in China". 67. ↑ "Jack Ma leaves SoftBank board after 13 years". 68. ↑ Faces of Conservation. dead **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 20 мая 2014. Праверана 22 студзеня 2023. 69. ↑ China's Alibaba Group to "mobilize hundreds of millions" for environment. dead **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 31 May 2010. 70. ↑ "Putin Vs. Obama: The World's Most Powerful People 2014". 71. ↑ Asian Awards 2015: All the winners from the star-studded bash - 3am & Mirror Online **(нявызн.)**. 72. ↑ Ce que le milliardaire chinois Jack Ma dira à Emmanuel Macron **(нявызн.)**. 73. ↑ "Jack Ma". 74. ↑ "Alibaba's Jack Ma ranked No 3 in global tech innovation visionary survey by KPMG". 75. ↑ Chinese billionaire Jack Ma 'extremely humbled' by honorary degree from DLSU **(нявызн.)**. 76. ↑ HKU to confer honorary degrees upon three outstanding individuals at the 199th Congregation - Press Releases (англ.). 77. ↑ Jack Ma, founder of Chinese e-commerce giant Alibaba, receives honorable doctoral degree in 2013 **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 12 чэрвеня 2018. Праверана 22 студзеня 2023. 78. ↑ Secretary-General Appoints New Sustainable Development Goals Advocates (англ.)  **(нявызн.)**?. 79. ↑ China's Jack Ma earns Jordan's highest honour (англ.)  **(нявызн.)**?. 80. ↑ Pakistan to confer civil award on Ali Baba founder Jack Ma (англ.)  **(нявызн.)**?. 81. ↑ Alibaba's Jack Ma: From 'crazy' to China's richest man **(нявызн.)**. 82. ↑ 10 Buddhist Billionaires in Asia **(нявызн.)**. 83. ↑ Five Buddhist business leaders: From Alibaba co-founder to eBay's creator **(нявызн.)**. 84. ↑ An Interview with Jack Ma **(нявызн.)** (6 снежня 2009). 85. ↑ Thoughts on Christianity and America's founding **(нявызн.)**. 86. ↑ Li, Shan (26 November 2018). "It's Official: China's E-Commerce King is a Communist". *The Wall Street Journal*. 87. ↑ *Pandey, Erica*. Alibaba's Jack Ma identified as member of China's Communist Party **(нявызн.)**. *Axios* (26 лістапада 2018). 88. ↑ "Alibaba's Jack Ma is a Communist Party member, China state paper reveals". *Reuters*. 26 November 2018. 89. ↑ Jack Ma endorses China's controversial 12 hours a day, 6 days a week work culture **(нявызн.)**. *CNN* (15 красавіка 2019). 90. ↑ "Elon Musk and Jack Ma face off over AI in Shanghai". *South China Morning Post*. 29 August 2019. 91. ↑ "Jack Ma: A.I. could give us 12-hour work weeks". *CNBC*. 30 August 2019. 92. ↑ "Elon Musk and Jack Ma disagree about AI's threat". *BBC News*. 29 August 2019. 93. ↑ "Here's what leaders can do to feel secure in the automation age". *Business Insider Australia*. 5 February 2018. Архівавана 29 ліпеня 2021. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 29 ліпеня 2021. Праверана 22 студзеня 2023. 94. ↑ Billionaire Jack Ma Prepares for Life After Alibaba **(нявызн.)**. *Bloomberg.com* (6 верасня 2018). 95. ↑ *importer*. Chinese Earthquake -- Corporate Aid Tracker (англ.). *U.S. Chamber of Commerce Foundation* (22 красавіка 2013). 96. ↑ Jack Ma (англ.)  **(нявызн.)**?. *The Nature Conservancy*. 97. ↑ Alibaba Group Backs Young Hong Kong Entrepreneurs (англ.)  **(нявызн.)**?. *Alizila.com* (1 лютага 2015). 98. ↑ *Su*. Alibaba To Establish $129M Hong Kong Young Entrepreneurs Foundation (англ.)  **(нявызн.)**?. *China Money Network* (2 лютага 2015). 99. ↑ *Karmali*. Alibaba's Jack Ma Joins Nepali Billionaire Binod Chaudhary's Rebuilding Efforts In Quake-Hit Nepal (англ.). *Forbes*. 100. ↑ "Private companies have put down strong roots in China". *The Economist*. 2020. 101. ↑ "Jack Ma Foundation donates medical supplies from China to Israel". *The Jerusalem Post*. 30 March 2020. 102. ↑ "Rwanda's Kagame thanks Jack Ma for 'huge shot in the arm' after receiving donation of test kits". 22 March 2020. Спасылкі -------- * Біяграфіі кіраўнікоў Alibaba Group * Біяграфія ў The Nature Conservancy (Савет дырэктараў) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) · Notable Names Database | | Генеалогія і некрапалістыка | WikiTree · Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 1483107587988 · BNC: a19220029 · BNE: XX5648249 · CALIS: n2011511668 · GND: 1131572211 · GTAA: 256456 · ISNI: 0000 0000 6688 0531 · LCCN: n2008058553 · LNB: 000251327 · NLC: 001022767 · NKC: jo2018996983 · NTA: 399556125 · SUDOC: 195427300 · VIAF: 26539747 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Касцюковіч. **Сяргей Сцяпанавіч Касцюковіч** (12 снежня 1923, станцыя Негарэлае, Дзяржынскі раён, Мінская вобласць — 2015) — беларускі спецыяліст у галіне тэхналогіі машына- і прыборабудавання, метралагічнага забеспячэння. Кандыдат тэхнічных навук (1955), прафесар (1984). Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны. Біяграфія --------- Скончыў Беларускі політэхнічны інстытут (1949; аспірантура, 1955). Працаваў у Міністэрстве вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі БССР (1968—1979, начальнік Упраўлення вышэйшых вучэбных устаноў), Беларускім нацыянальным тэхнічным універсітэце (з 1949, прыборабудаўнічы факультэт, кафедра «Стандартызацыя, метралогія і інфармацыйныя сістэмы», прафесар, у 1961—1984 — загадчык кафедры «Прыборы дакладнай механікі», у 1968—1979 — па сумяшчальнасці, у 1962—1968 — дэкан машынабудаўнічага факультэта, 1979—1984 — прарэктар па вучэбнай рабоце). Навуковыя інтарэсы: тэхналогія вытворчых прыбораў; прымяненне прынцыпаў функцыянальнай узаемазамяняльнасці для павышэння якасці, дакладнасці і надзейнасці прадукцыі; метралагічнае забеспячэнне і інтэнсіфікацыя тэхналагічных працэсаў у машына- і прыборабудаванні. Узнагароды ---------- Ордэны Чырвонай Зоркі (1944), Айчыннай вайны 2 ступені (1985), знакі «За заслуги в стандартизации» (1968), «За отличные успехи в работе высшей школы» (1970) і інш. Бібліяграфія ------------ * Некоторые вопросы качества поверхности, обработанной резанием с применением электрического тока : автореферат диссертации … кандидата технических наук / С. С. Костюкович. — Минск, 1956. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Касцюковіч Сяргей Сцяпанавіч / Б. Дз. Далгатовіч // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. — Мінск, 1999. — Т. 8. — С. 162. * Костюкович Сергей Степанович // Кто есть кто : доктора наук, профессора, заслуженные деятели науки и лауреаты премий Белорусской государственной политехнической академии : справочник. — Минск, 2000. — С. 101—103. * Костюкович Сергей Степанович — студент, военный, ученый / Кислюк В. С. Яколцевич В. Г. // БПИ, БГПА, БНТУ ― история, традиции, перспективы. — Минск, 2011. — С. 113.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Каранеўская. У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Воўк-Левановіч. **Аўгі́ння Каране́ўская** (дзявочае **Воўк-Левановіч**; 6 студзеня 1919, Ясны Лес, Бабруйскі павет, цяпер Бабруйскі раён — 30 сакавіка 1983) — актыўная дзеячка беларускага руху ў Аўстраліі. Біяграфія --------- З роду Воўк-Левановічаў, сястра Вольгі Нарушэвічыхі. У 1920 годзе разам з бацькамі пераехала ў м. Мядзведзічы (сёння Ляхавіцкі раён). У 1937 годзе скончыла Віленскую беларускую гімназію, паступіла на хімічны факультэт Віленскага ўніверсітэта. У 1939 годзе вярнулася ў Мядзведзічы, дзе працавала настаўніцай беларускай мовы ў школе. У час нямецкай акупацыі настаўнічала ў Баранавічах. Дэлегатка ад Баранавіцкай акругі на Другі Усебеларускі кангрэс. З лета 1944 года ў эміграцыі ў Германіі. У 1946 годзе пабралася шлюбам з інжынерам Міколам Каранеўскім. З 1949 года ў Аўстраліі. Нарадзіла сына і дачку, якім далі вышэйшую адукацыю. У 1973 годзе страціла мужа. Ад самага прыезду ў Сідней далучылася да беларускай грамады. Доўгі час старшыня Сектара Рады БНР у Аўстраліі, распаўсюдніца беларускай прэсы, сталая аўтар газеты «Беларус». Сяброўка Беларускага культурна-грамадскага клуба. Спрабавала стварыць асобную беларускую жаночую арганізацыю ў Сіднеі, але няўдала. Актыўна дапамагала ў арганізацыі нацыянальных мерапрыемстваў, выставак. Чытала лекцыі для сябровак Аўстралійскай Вышывальнай Гільдыі па беларускіх вышыванках. Ад 1976 года супрацоўніца Беларускага радыёвага камітэта ў Сіднеі. Пахаваная на беларуска-ўкраінскай секцыі могілак Роквуд у Сіднеі. Літаратура ---------- * Беларусы ў Аўстраліі: Да гісторыі дыяспары. Мінск: Беларускі кнігазбор, 2004.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Міхайлаў. **Павел Аляксандравіч Міхайлаў** (нар. 13 кастрычніка 1950, Ушкавіца, Кобрынскі раён, Брэсцкая вобласць) — беларускі лінгвіст, адзін з вядучых спецыялістаў у галіне дыялекталогіі. Кандыдат філалагічных навук (1981), дацэнт. Вучоны сакратар Інстытута мовазнаўства АН БССР (з 1983), загадчык аддзела дыялекталогіі і лінгвагеаграфіі (з 1986). Загадчык кафедры беларускага мовазнаўства БДПУ (1993—2009), дацэнт гэтай жа кафедры (2009—2014). Біяграфія --------- Пасля заканчэння ў 1968 г. сярэдняй школы № 1 г. Кобрына, службы ва ўзброеных сілах СССР паступіў на філалагічны факультэт Брэсцкага дзяржаўнага педагагічнага інстытута імя А. С. Пушкіна, дзе атрымаў спецыяльнасць выкладчыка рускай мовы і літаратуры. ### Студэнцкія гады Прымаў удзел у працы дыялекта­лагічнага таварыства. Разам са многімі вядомымі беларускімі і замежнымі вучонымі ездзіў у дыялекталагічныя экспедыцыі, арга­ні­­за­­ваныя Інстытутам мова­знаўства АН БССР. Займаўся вывучэннем беларускіх гаворак, збіраннем дыялектнага матэрыялу, які лёг у аснову шматлікіх акадэмічных слоўнікаў і дыялектных атласаў. Першыя сур’ёзныя навуковыя працы прысвечаны асабліва­сцям паўночналагішынскіх гаворак і батанічнай тэрміналогіі. Патрыхтава­ныя мікратапанімічныя матэры­ялы былі ўключаны ў аўтарытэтную акадэмічную манаграфію «Мікратапа­німія Беларусі» (Мінск, 1974). ### Аспірантура Па заканчэнні педінстытута (1975 г.) некаторы час працаваў настаўнікам рускай і беларускай мовы і літаратуры ў Лелікаўскай сярэдняй школе Кобрын­скага раёна Брэсцкай вобласці. Паступіў у аспірантуру Інстытута мовазнаўства імя Я. Коласа АН БССР. У 1979 г. аспірантам былі пад­рыхта­ваны шматлікія навуковыя арты­кулы па тэме даследавання. Пры­маў удзел у міжнародных дыя­лек­талагічных канферэнцыях, працягваў вывучэнне беларускай дыялектнай і анамастычнай лексікі ў экспедыцыях па краіне. Скончыўшы аспірантуру, пад кіраўніцтвам до­кта­ра філалагічных навук Ю. Ф. Мацке­віч падрыхтаваў і ў 1981 г. па­спя­хо­ва абараніў кандыдацкую дысерта­цыю, прысве­ча­ную вывучэнню лексікі ганчарнага промыслу. ### Праца ў Інстытуце мовазнаўства З 1982 г. пачаў выконваць абавязкі вучонага сакратара Інстытута мовазнаўства. Быў абраны на пасаду вучонага сакратара інстытута (1983 г.) і загад­чыка аддзела дыялекталогіі і лінгва­геаграфіі (1986 г.). Прымаў актыўны ўдзел у стварэнні дыялектных слоўнікаў, лексічнага атласа беларускай мовы, арганізоўваў дыялекталагічныя экспедыцыі. Браў удзел у дыялекталагічных экспедыцыях, падчас якіх вывучаліся гаворкі беларуска-літоўска-польскага пагранічча, у падрыхтоўцы картатэкі «Слоўніка беларускіх гаворак паўноч­на-заходняй Беларусі і яе пагранічча» (1979—1986 гг.). З’яўляецца аўтарам 864 слоўнікавых артыкулаў (*пе­вянь* — *плашэйны*) у трэцім томе і 850 артыкулаў (*плева* — *поясаваць*) у чацвёртым томе выдання. Прымаў удзел у стварэнні ўсіх пяці тамоў «Тураў­скага слоўніка» (1982—1987 гг.), які ўключае больш за 20 тысяч слоў з лексікі мясцовай гаворкі жыхароў Турава і звыш 30 навакольных вёсак. Апрацаваў большасць тэкстаў з магнітафонных запісаў мясцовай гаворкі, многія з якіх былі запісаны асабіста ў часе дыялекта­лагічных экспедыцый на Тураўшчыну ў 1982—1983 гг. З’яўляецца аўтарам слоўнікавых артыкулаў на літару П (*понабегаць* — *посіце­вець*) у чацвёртым томе выдання, на літары Т, Ф, Х — у пятым. Усяго для слоўніка П. Міхайлавым былі падрыхтаваны 1800 слоўнікавых артыкулаў і анамастычны дадатак да пятага тома выдання, дзе зафіксавана 2099 онімаў. Займаўся арганізацыяй шмат­лікіх дыялекталагічных экспеды­цый — па Палессе, Міншчыну, Сеннен­­шчыну і ў іншыя рэгіёны. Ва ўмовах складанай эканаміч­най сітуацыі канца 1980-х — пачатку 1990-х гадоў арганізаваў выданне «Лексічнага атласа беларускіх народных гаворак» (падрыхтаваў 113 карт). Прымаў актыўны ўдзел у рабочых нарадах па Лінг­вістычным атласе Еўропы і Агульнаславянскім атласе. Быў адказным сакратаром штогодніка «Беларуская лінгвістыка», вучоным сакратаром Навуковага савета АН БССР па праблемах мовазнаўства, актыўна ўзаемадзейнічаў з кафедрамі мовы ўніверсітэтаў і педінстытутаў рэспуб­лікі, мовазнаўчымі навуковымі ўстано­вамі Польшчы і Літвы. ### Выкладчыцкая праца З 1991 г. па запрашэнні загадчыка кафедры беларускага мовазнаўства Мінскага дзяржаўнага педагагічнага інстытута імя А. М. Горкага прафесара М. С. Яўневіча пачаў працаваць на пасадзе дацэнта, а з 1993 да 2009 года ўзначальваў кафедру беларускага мовазнаўства. Чытаў лекцыі і праводзіў практычныя заняткі па такіх вучэбных дысцы­плінах, як сучасная беларуская літаратурная мова, беларуская дыялекталогія, уводзіны ў мова­знаўства, агульнае мовазнаўства, параўнальная граматыка ўсходнесла­вянскіх моў, гісторыя беларускай літаратурнай мовы, практыкум па беларускай мове, распрацаваў спец­курсы «Беларуская анамастыка», «Беларуская антрапанімія» і «Сацы­яль­ная лінгвістыка». Кіраваў падрых­тоўкай вучэбна-метадычных дапа­мож­нікаў для студэнтаў і школьнікаў (звыш 30). Быў вучоным сакратаром савета па абароне кандыдацкіх дысертацый. Кіраваў навуковымі тэмамі, якія ўва­ходзілі ў Дзяржаўную праграму фун­да­ментальных даследаванняў: «Асноўныя тэндэнцыі ў развіцці лексічнай сістэмы беларускай дыялектнай мовы» (2003—2006), «Нацыянальная мова і нацыянальная культура: аспекты ўзаемадзеяння» (2007—2010). Падрыхтаваў 9 кандыдатаў навук. ### Навуковыя працы Займаўся папуляры­зацыяй беларускай навукі. Аўтар больш за 350 работ у галіне беларускай дыялекталогіі, лінгвагеаграфіі, анамастыкі, тэрміназнаўства, гісторыі лінгвістыкі і акцэнталогіі. Рэ­дагаваў тэрміналагічныя выданні па матэматыцы, распрацоўваў біялагіч­ную тэрміналогію, што вылілася ў выданне «Кароткага руска-беларус­ка­га тлумачальнага слоўніка па агуль­най біялогіі». Падрыхтаваў для часопі­са «Роднае слова» цыкл публікацый, прысвечаных даследа­ванню наймен­няў роднасці і сваяцтва. Зрабіў шэраг публікацый, прысвеча­ных вывучэнню рэгіяналь­ных акцэнтных сістэм у беларускай мове, быў рэдактарам «Атласа гаворак паўночна-ўсходняй Брэст­чыны» Ю. Чарнякевіча і інш. У 2015 г. апублікаваў працу «Лингвистика Беларуси: анно­ти­­рованный указатель диссер­таций (1991—2013)», у якой сістэматы­заваны звесткі пра дысертацыйныя даследа­ванні па беларускай мове, абароненая ў 1991—2013 гг. У 2017 г. пабачыла свет кніга «Мовазнаўцы: нарысы па гісторыі беларускай лінгвістыкі», у якой змешчаны шматлікія нарысы пра лінгвістаў старэйшага пакалення і сучаснікаў − Р. Аване­сава, А. Аксамі­тава, А. Бар­довіча, А. Бахань­кова, Н. Вай­то­віч, М. Васілеўскага, І. Вол­кава, Л. Выгонную, В. Вярэніча, І. Гай­ду­кевіча, М. Дурнаво, А. Зубава, М. Ка­ва­лё­ву, Ф. Клімчука, А. Кры­віцкага, Б. Лапава, Ю. Мацкевіч, І. Насовіча, К. Панюціч, Я. Рамановіч, П. Сцяцко, Т. Сцяшковіч, А. Чабярук, Ф. Янкоў­скага, М. Яўневіча і інш. Публікацыі ---------- * З летапісу беларускага мовазнаўства: Барыс Лапаў / Павел Міхайлаў, Наталля Цяслюк // Роднае слова : штомесячны навуковы і метадычны часопіс / заснавальнікі: Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь, ГА «Саюз пісьменнікаў Беларусі». — 2015. ― № 9. ― С. 50―52. * Роднае слова : штомесячны навуковы і метадычны часопіс / заснавальнікі: Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь, ГА «Саюз пісьменнікаў Беларусі». — 2014. ― № 1. ― С. 48―49. * Беларуская мова: тэматычны трэнажор: лексікалогія, фразеалогія, асновы стылістыкі: для падрыхтоўкі да цэнтралізаванага тэсціравання / П. А. Міхайлаў, С. І. Фацеева. — Мінск : Аверсэв, 2008. — 117, [1] с. — (Школьнікам, абітурыентам, навучэнцам). * Нацыянальная мова і нацыянальная культура: аспекты ўзаемадзеяння (2007—2010). * Некаторыя тэарэтычныя праблемы беларускай дыялектнай лексікаграфіі : з нагоды публікацыі «Дыялектнага слоўніка Косаўшчыны» Алеся Зайкі / Павел Міхайлаў, Святлана Фацеева // Роднае слова : штомесячны навуковы і метадычны часопіс / заснавальнікі: Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь, ГА «Саюз пісьменнікаў Беларусі». — 2012. ― № 7. ― С. 29―33 ; № 8. ― С. 69―71. * Тэсты для тэматычнага кантролю па беларускай мове: 4-5-я кл.: Дапам. для ўстаноў, якія забяспечваюць атрыманне агул. сярэд. адукацыі, з беларус. і рус. мовамі навучання з 12-гад. тэрмінам навучання / П. А. Міхайлаў, М. І. Навумчык, С. І. Фацеева. — Мн. : Аверсэв, 2003. — 111, [1] с. * Асноўныя тэндэнцыі ў развіцці лексічнай сістэмы беларускай дыялектнай мовы (2003—2006). * Беларусы і беларуская мова ў Германіі і Вялікабрытаніі / П. А. Міхайлаў // Скарынаўскія традыцыі: гісторыя і сучаснасць : зборнік навуковых артыкулаў : у 2 ч. / Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь, Установа адукацыі «Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт ім. Францыска Скарыны», Навукова-даследчы інстытут гісторыі і культуры ўсходнеславянскіх народаў пры ГДУ ім. Францыска Скарыны. — Гомель, 2015. — Ч. 2. — С. 94―98. * Міхайлаў П. А. (у суаўт.) Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча. Мн. 1979—1986; * Міхайлаў П. А. (у суаўт.) Тураўскі слоўнік. Мн. 1982—1987; Міхайлаў П. А. (у суаўт.) Лексічны атлас беларускіх народных гаворак. Мн. 1993—1998. Публікацыі пра П. А. Міхайлава ------------------------------ 1. Вештарт, Г. Ф. [Пра П. А. Міхайлава] / Г. Ф. Вештарт // Нацыянальная мова і нацыянальная культура: аспекты ўзаемадзеяння : навуковы зборнік да 60-годдзя П. А. Міхайлава / адк. рэд. Д. В. Дзятко. — Мінск : Права і эканоміка, 2010. — С. 16. 2. Дзятко, Д. Адданы беларускай навуцы : да 60-годдзя Паўла Міхайлава / Д. Дзятко // Роднае слова. — 2010. — № 10. — С. 33—35. 3. Дзятко, Д. В. Імя ў навуцы: Павел Аляксандравіч Міхайлаў / Д. В. Дзятко // Нацыянальная мова і нацыянальная культура: аспекты ўзаемадзеяння : навуковы зборнік да 60-годдзя П. А. Міхайлава / адк. рэд. Д. В. Дзятко. — Мінск : Права і эканоміка, 2010. — С. 4—13. 4. Дзятко, Д. В. Навуковыя публікацыі П. А. Міхайлава / Д. В. Дзятко // Нацыянальная мова і нацыянальная культура: аспекты ўзаемадзеяння : навуковы зборнік да 60-годдзя П. А. Міхайлава / адк. рэд. Д. В. Дзятко. — Мінск : Права і эканоміка, 2010. — С. 16—35. 5. Нямковіч, Н. М. [Пра П. А. Міхайлава] / Н. М. Нямковіч // Нацыянальная мова і нацыянальная культура: аспекты ўзаемадзеяння : навуковы зборнік да 6. 60-годдзя П. А. Міхайлава / адк. рэд. Д. В. Дзятко. — Мінск : Права і эканоміка, 2010. — С. 15. 7. Палашкевіч, С. У. Лексікаграфічная дзейнасць Паўла Аляксандравіча Міхайлава / С. У. Палашкевіч // Нацыянальная мова і нацыянальная культура: аспекты ўзаемадзеяння : навуковы зборнік да 60-годдзя П. А. Міхайлава / адк. рэд. Д. В. Дзятко. — Мінск : Права і эканоміка, 2010. — С. 78−82. 8. Старасценка, Т. Я. [Пра П. А. Міхайлава] / Т. Я. Старасценка // Нацыянальная мова і нацыянальная культура: аспекты ўзаемадзеяння : навуковы зборнік да 60-годдзя П. А. Міхайлава / адк. рэд. Д. В. Дзятко. — Мінск : Права і эканоміка, 2010. — С. 16. 9. Фацеева, С. І. [Пра П. А. Міхайлава] / С. І. Фацеева // Нацыянальная мова і нацыянальная культура: аспекты ўзаемадзеяння : навуковы зборнік да 10. 60-годдзя П. А. Міхайлава / адк. рэд. Д. В. Дзятко. — Мінск : Права і эканоміка, 2010. — С. 14−15. 11. Дзятко, Д. В. Міхайлаў Павел Аляксандравіч / Д. В. Дзятко, С. У. Шахоўская // Культура Беларусі : энцыклапедыя / рэдкал.: В. В. Калістратава [і інш.]. — Мінск : БелЭн, 2014. — Т. 5. — С. 597. 12. Дзятко, Д. Пра майго настаўніка : да 65-годдзя Паўла Міхайлава / Д. Дзятко // Роднае слова. — 2015. — № 10. — С. 48—49. 13. Дзятко, Д. Павел Міхайлаў: з пашанай да мовы і чалавечых лёсаў / Д. Дзятко, С. Шахоўская // Роднае слова. — 2020. − № 11. 14. Беларускае разуменне свету: да 70-годдзя Паўла Аляксандравіча Міхайлава / уклад. Д. Дзятко, С. Шахоўская. — Мінск, 2020. − 96 с. Заўвагі ------- 1. 1 2 3 4 5 Беларускае разуменне свету: да 70-годдзя Паўла Аляксандравіча Міхайлава / уклад. Д. Дзятко, С. Шахоўская. — Мінск, 2020. — 96 с. 2. ↑ Лингвистика Беларуси : аннотированный указатель диссертаций (1991—2013). — Минск : Ковчег, 2015. — 266 с. (соавт.: Н. П. Теслюк). 3. ↑ Мовазнаўцы : нарысы па гісторыі беларускай лінгвістыкі. — Мінск : А. М. Янушкевіч, 2017. — 496 с. (суаўт.: Д. В. Дзятко). | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | БАП: 155127 |

**Біцялё́ўскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Віцебскага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Біцялёва. Утвораны 20 жніўня 1924 года як **Віцебскі сельсавет** у складзе Лосвідскага раёна Віцебскай акругі БССР. Цэнтр — маёнтак Ціраспаль. З 29 кастрычніка 1924 года ў складзе Кузняцоўскага раёна, з 26 сакавіка 1927 года ў складзе Віцебскага раёна. Пасля скасавання акруговай сістэмы з 26 ліпеня 1930 года ў Віцебскім раёне БССР. У 1931 годзе цэнтр сельсавета перанесены ў вёску Фёдараўка. 15 лютага 1931 года сельсавет уключаны ў гарадскую рысу Віцебска. З 27 ліпеня 1937 года ў складзе адноўленага Віцебскага раёна БССР, з 20 лютага 1938 года — Віцебскай вобласці. 16 ліпеня 1954 года цэнтр сельсавета перанесены ў вёску Біцялёва, сельсавет перайменаваны ў Біцялёўскі. 10 мая 1958 года ў склад Заронаўскага сельсавета перададзены 8 населеных пунктаў (Баршчоўка, Васькавічы, Дзяйкі, Пракуды, Суйкава, Чопіна, Шарсні і Швейцарыя), а ў склад сельсавета са Старасельскага сельсавета перададзены 9 населеных пунктаў (Дарагакупава, Капітанава, Казлы, Лётцы, Навасёлкі, Падлазнікі, Трубачы, Цераспольская Слабада і Філімонава),. 22 снежня 1960 года сельсавет скасаваны, яго тэрыторыя ўвайшла ў склад зноў утворанага Лятчанскага сельсавета. Зноскі ------ 1. ↑ Указ Президиума Верховного Совета Белорусской ССР от 16 июля 1954 г. Об объединении сельских советов Витебской области // Сборник законов Белорусской ССР и указов Президиума Верховного Совета Белорусской ССР: 1938—1955 гг. — Мн.: Изд. Президиума Верхов. Совета БССР, 1956. — 347 с. 2. ↑ Рашэнне выканкома Віцебскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 10 мая 1958 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1958, № 5. 3. ↑ Рашэнне выканкома Віцебскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 22 снежня 1960 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1961, № 4 (924). Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Каманіна. **Тамара Антонаўна Каманіна** (23 сакавіка 1926, Менск) — беларускі архітэктар. Біяграфія --------- Скончыла Маскоўскі архітэктурны інстытут у 1950 годзе. Працавала ў Мінгарпраекце, галоўным архітэктарам г. Алексіна Тульскай вобласці, архітэктарам Ленінскага раёна Мінска, з 1971 па 1983 г. — кіраўніком групы архітэктараў, галоўным архітэктарам праектаў, галоўным спецыялістам тэхаддзела ў БелНДІПгорадабудаўніцтва. Член Саюза архітэктараў СССР з 1964 года. Пражывае ў Мінску. Творчасць --------- У складзе аўтарскіх калектываў распрацоўвала схемы раённай планіроўкі Віцебскай, Мінскай, Магілёўскай вобласці, адміністрацыйных раёнаў БССР і Наўгародскай вобласці (1971—1979). Узнагароды ---------- * Ордэн «Знак Пашаны» (1981), * прэмія Міністэрства архітэктуры і будаўніцтва Рэспублікі Беларусь імя У. А. Караля (1998). Зноскі ------ 1. ↑ Премии Літаратура ---------- * Каманина Тамара Антоновна // Архитекторы Советской Белоруссии: Биогр. справочник / Союз архитекторов БССР; Сост. В. И. Аникин и др.. — Мн.: Беларусь, 1991. — 262 с. — ISBN 5-338-00611-1. (руск.)

**Кен Элтан Кізі** (англ.: Ken Elton Kesey, 17 верасня 1935, Ла Хунта, штат Каларада, ЗША — 10 лістапада 2001) — амерыканскі пісьменнік. Вядомы, у прыватнасці, як аўтар рамана «Палёт над гняздом зязюлі» (*One Flew Over the Cuckoo's Nest*). Кізі лічыцца адным з галоўных пісьменнікаў біт-пакалення і пакалення хіпі, які аказаў вялікі ўплыў на фарміраванне гэтых рухаў і іх культуру. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям'і ўладальніка маслабойні. У 1946 пераехаў у Спрынгфілд, штат Арэгон. Маленства прайшло на бацькавай ферме ў даліне Віламет, дзе ён рос і выхоўваўся ў пабожнай сям'і. У дзяцінстве і юнацтве К. Кізі захапляўся спортам, стаў чэмпіёнам штата па барацьбе. Пасля заканчэння школы ён уцякае з дому з аднакласніцай Фэй Хэксбі, якая потым стала яго спадарожніцай і нарадзіла ад яго чатырох дзяцей. У 1975 К. Кізі сончыў факультэт журналістыкі ўніверсітэта штата Арэгон. У 1959, падчас навучання на курсах у Стэнфардскім універсітэце, каб падзарабіць грошай, К. Кізі пайшоў працаваць начным санітарам у псіхіятрычнае аддзяленне ветэранскага шпіталя ў Мэнла-парку, а таксама добраахвотна ўдзельнічаў у эксперыментах па вывучэнні ўплыву на арганізм ЛСД, мескаліну і іншых псіхадэлікаў, што паўтаемна праводзіліся з ведама ЦРУ. У 1964 разам з сябрамі-аднадумцамі ён арганізаваў камуну пад назвай «Вясёлыя гарэзы» (*Merry Pranksters*). Камуна наладжвала канцэрты-хэпінінгі, т.зв. «кіслотныя тэсты» (*Acid Tests*) з раздачай ЛСД усім ахвотным. Гэтыя «тэсты» часта суправаджаліся светлавымі эфектамі і музыкай, якую ўжывую выконваў малады гурт *Grateful Dead*. Пазней такія вечарыны наведваў паэт Ален Гінзберг і многія іншыя. Першыя творы Кен Кізі не былі апублікаваныя, аднак падчас працы санітарам у псіхіятрычным шпіталі ён пачаў працу над будучым культавым раманам «Палёт над гняздом зязюлі». Кізі бавіў час у размовах з пацыентамі, ён не верыў, што пацыенты былі ненармальнымі, хутчэй грамадства іх адрынула, бо яны не ўпісваліся ў агульнапрынятыя ўяўленні аб тым, як павінен паводзіцца чалавек. Раман быў апублікаваны ў 1962 годзе і тут жа выклікаў шырокі розгалас. У 1975 Мілаш Форман зняў аднайменны фільм, які атрымаў 5 прэміяў «Оскар», а таксама шэраг іншых узнагародаў. У 1964 «Гарэзы» разам з К. Кізі здзейснілі легендарнае хіпоўскае падарожжа па ЗША на расфарбаваным старым школьным аўтобусе. Канцавым пунктам стала Міжнародная выстава. ЛСД быў абвешчаны ў ЗША па-за законам, таму «Вясёлыя гарэзы» пераехалі ў Мексіку. Але па вяртанні К. Кізі быў арыштаваны за захаванне марыхуаны і асуджаны на 5 месяцаў турмы. Пасля вызвалення ён вярнуўся на сямейную ферму ў даліне Віламет, дзе правёў рэшту жыцця. Тут ён напісаў мноства артыкулаў і апавяданняў, вёў гаспадарку, у 1990-я зноў пачаў з'яўляцца на публіцы. Апошнія гады жыцця Кен Кізі многа хварэў, у яго быў дыябет, рак печані, інсульт. Пасля адной з аперацый праз два тыдні ён памёр у лякарні. Раманы ------ * 1962 «Палёт над гняздом зязюлі» (анг. One Flew Over the Cuckoo's Nest) * 1964 «Часам дур вялікая» (анг. Sometimes a Great Notion) * 1992 «Песня марака» (анг. Sailor Song) * 1994 «Апошні заезд» (анг. Last Go Round) Беларускія пераклады -------------------- * Палёт над гняздом зязюлі / Перакл. з англ. Аляксей Знаткевіч. — Мн.: Выдавец А. М. Янушкевіч, 2017. Зноскі ------ 1. 1 2 Ken Kesey // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741'></a> 2. 1 2 Ken Kesey // Internet Broadway Database — 2000. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q31964'></a> 3. ↑ Find a Grave — 1996. Праверана 21 красавіка 2023.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q63056'></a> 4. 1 2 *Pas L. v.* Genealogics — 2003.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847329'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847326'></a> Спасылкі -------- * prajdzisvet.org | ?Кен Кізі — продкі | | --- | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | | | | Emit Houston Kesey[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | Fred Alvin Kesey[d] | | | | Jesse Morgan Parnell[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Кен Кізі | | | | | Donnie Ethel Parnell[d] | | | | John Henry Lumpkins[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Geneva Wilma Smith[d] | | | | Camilla Jane Lumpkins[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Frances Cash[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | AllMusic · Česko-Slovenská filmová databáze · Discogs · Internet Broadway Database · Internet Movie Database · MusicBrainz · Internet Speculative Fiction Database | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Ларуса · Ларуса · American National Biography · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · WikiTree · Geni.com · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90096570 · BNE: XX823771 · BNF: 11909664x · CiNii: DA01238620 · GND: 118777092 · ISNI: 0000 0000 8173 8365 · LCCN: n50044585 · LNB: 000010605 · NDL: 00445548 · NKC: jo20010087027 · NLA: 35268366 · NLP: a0000001179922 · NTA: 069902690 · NUKAT: n94004287 · PTBNP: 230020 · LIBRIS: 193386 · SUDOC: 026948494 · VIAF: 108853111 | |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Татой. **Татой** (грэч. Τατόι) — некропаль грэчаскіх манархаў, размешчаны ў паркавай зоне палаца Татой, на схіле гары Парніс у Атыцы, за 27 км ад цэнтра Афін (15 км ад граніцы горада). Гісторыя -------- У 1880 годзе ў парку Татоя з'явілася першае пахаванне — малалетняй дачкі Георга I Вольгі. Пазней і іншыя дзеці Георга I знайшлі свой спачынак у маёнтку — Мікалай Георгіевіч, Андрэй Грэчаскі, Хрыстафор Грэчаскі і Марыя Георгіеўна. На каралеўскіх могілках пахаваны ўсе грэчаскія каралі з дынастыі Глюксбургаў: Георг I, Канстанцін I (і яго мужа Сафія Пруская), Аляксандр I, Георг II, Павел I і Канстанцін II. На могілках пахаваныя таксама прадстаўнікі рускай імператарскай дынастыі — каралева Вольга Канстаўцінаўна, вялікая князёўна Алена Уладзіміраўна, вялікая княгіня Аляксандра Георгіеўна (у 1939 годзе яе рэшткі былі перанесены ў Грэцыю з СССР). Пахаванні на могілках працягваюцца і пасля скасавання манархіі ў Грэцыі. У 1981 годзе тут была пахавана каралева Фрыдэрыка Грэчаская, удава Паўла I, а ў 1990-я і 2000-я — дзве грэчаскія прынцэсы — Кацярына, дачка Канстанціна I, а таксама дачка Аляксандра I Аляксандра Грэчаская і яго жонка Аспасія Манас. Заўвагі ------- 1. ↑ *Nicholas Gage and Joan Paulson Gage*. Why Is the King of Greece Living as a Commoner? (англ.). *townandcountrymag.com*. Town and Country (21 жніўня 2015). Архівавана з першакрыніцы 28 снежня 2021. Праверана 21 снежня 2021. спасылкі

**Кліўлендскі дзяржаўны ўніверсітэт** (англ.: Cleveland State University) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам даследчага ўніверсітэта, якая месціцца ў горадзе Кліўленд у штаце Агая, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Універсітэт быў заснаваны ў 1964 годзе і адкрыты для заняткаў у 1965 годзе пасля набыцця Фэнскага каледжа, прыватнай вучэльні, якая дзейнічала з 1923 года. Універсітэт затым яшчэ паглынуў Кліўлендскую колу права Маршала ў 1969 годзе. Сёння вучэльня з'яўляецца часткай універсітэцкай сістэмы штата, мае больш за 120 тысяч выпускнікоў і прапануе больш за 200 акадэмічных праграм у васьмі каледжах. Ён класіфікуецца як доктарскі ўніверсітэт з высокай даследчай актыўнасцю. Структура --------- * Каледж мастацтваў і навук * Каледж здароўя * Каледж права * Каледж грамадскіх спраў і адукацыі * Каледж бізнесу * Каледж інжынерыі * Каледж паслядыпломнай адукацыі * Ганаровы каледж Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Агая Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Тачыла. **Аляксей Міронавіч Тачыла** (20 студзеня 1927, в. Верасніца, Жыткавіцкі раён, Гомельская вобласць — 28 лістапада 2012, в. Верасніца) — беларусік работнік сельскай гаспадаркі (звеннявы механізаванага звяна), Герой Сацыялістычнай Працы (1973). Біяграфія --------- Атрымаў няпоўную сярэднюю адукацыю ў мясцовай школе. У гады Вялікай Айчыннай вайны падлеткам перажыў акупацыю. Рана пачаў працоўную дзейнасць, дапамагаючы бацькам па гаспадарцы. У 1944 годзе быў прызваны ў рады Чырвонай Арміі. Служыў матросам, кулямётчыкам-зенітчыкам 2-й Лунінецкай брыгады рачных караблёў Дняпроўскай ваеннай флатыліі. Пасля расфарміравання флатыліі працягнуў службу на Балтыйскім флоце. У 1951 годзе быў звольнены ў запас і вярнуўся на радзіму. Пасля заканчэння курсаў трактарыстаў-машыністаў пры Тураўскай машынна-трактарнай станцыі (МТС) працаваў трактарыстам у гэтай арганізацыі, быў механізатарам у калгасе імя Жданава, што спецыялізаваўся на вырошчванні збожжавых і кармавых культур. Выдавецтвам «Ураджай» у 1984 годзе была выпушчана брашура «Рекорд становится нормой», у якой А. М. Тачыла расказаў пра вопыт работы свайго механізаванага звяна. Узнагароды ---------- Узнагароджаны медалём «За перамогу над Германіяй у Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.». Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 12 снежня 1973 года за вялікія поспехі, дасягнутыя ва Усесаюзным сацыялістычным спаборніцтве, праяўленую працоўную доблесць у выкананні прынятых абавязацельстваў па павелічэнні вытворчасці і продажу дзяржаве збожжа, бульбы, цукровых буракоў і іншых прадуктаў земляробства Аляксею Міронавічу Тачыле было прысвоена званне Героя Сацыялістычнай Працы з уручэннем ордэна Леніна і залатога медаля «Серп і Молат». За працоўную доблесць быў узнагароджаны ордэнам Кастрычніцкай Рэвалюцыі. Узнагароджаны трыма ордэнамі Леніна і «Знак Пашаны», медалямі. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Беларуская ССР : кароткая энцыклапедыя : у 5 т. — Мінск, 1981. — Т. 5. — С. 599. * Белорусская ССР : краткая энциклопедия : в 5 т. — Минск, 1982. — Т. 5. — С. 631. * Памяць : Жыткавіцкі раён / [рэдактар-укладальнік В. Р. Феранц; рэдкалегія : А. М. Сцепаненка і інш.].- Мінск : Ураджай, 1994. — 767 с. C. 662—663. * Регионы Беларуси : энциклопедия : в 7 т. — Минск, 2012. — Т. 3, кн. 2 : Гомельская область. — С. 395. * Рекорд становится нормой : [рассказ звеньевого механизир. звена колхоза им. Жданова Житкович. рна] / А. М. Точило; [лит. запись Я. Е. Приборкина]. — Мн. : Ураджай, 1984. — С. 3-4. * Твои герои, Беларусь! Герои Социалистического Труда : биографический справочник. — Минск, 2014.- C. 219. * Трудовая гвардия Гомельщины / [составители: А. М. Иванисов, А. А. Костюченко, А. М. Шныпарков]. — Минск, 1986. — С. 293—295.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Кіпель. У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Савёнак. **Зора Кіпель**, дзяв. **Савёнак** (1 ліпеня 1927, Мінск — 14 красавіка 2003, Нью-Джэрсі, ЗША) — беларуская грамадская эміграцыйная дзеячка, літаратуразнавец, публіцыстка. Жонка Вітаўта Кіпеля, беларускага грамадска-культурнага эміграцыйнага дзеяча. Біяграфія --------- Нарадзілася 1 ліпеня 1927 года ў Мінску ў сям’і Лявона і Апалоніі Савёнкаў. У 1936—1941 гадах у сувязі з высылкай бацькі жыла з маці ў Крычаве. Па вяртанні ў Мінск вучылася ў беларускай школе, потым — у настаўніцкай семінарыі. Працавала ў «Беларускай газеце» і газеце «Голас вёскі». У 1944 годзе разам з бацькамі выехала ў Германію. Вучылася ў Беларускай гімназіі імя Я. Купалы ў Рэгенсбургу, потым на медыцынскім факультэце Цюбінгенскага ўніверсітэта. Арганізатарка беларускага дзявочага скаўтынгу ў Амерыканскай зоне, стваральніца беларускіх бібліятэк у Міхельсдорфе і Остэргофене. У 1949—1954 гадах вучылася на хімічным факультэце Лювенскага ўніверсітэта, які скончыла з дыпломам магістра. Сябра Саюза беларусаў Бельгіі, удзельніца Беларускага студэнцкага хору. У 1955 годзе пераехала ў ЗША. Спачатку працавала ў Балтымары ў лабараторыі Дж. Хопкінса. У 1956 годзе пабралася шлюбам з Вітаўтам Кіпелем і пазней пераехала ў Рэзерфорд (Нью-Джэрсі). У 1966 годзе скончыла магістратуру Ратгерскага ўніверсітэта (Нью-Джэрсі) па спецыяльнасці «Бібліятэказнаўства і інфармацыйныя тэхналогіі» і пачала працу ў Нью-Ёркскай публічнай бібліятэцы. Была адной з ініцыятараў увядзення камп’ютарнай каталагізацыі ў бібліятэчнай сістэме ЗША. У 1982 годзе заняла пасаду намесніка кіраўніка Славянска-балцкага аддзела бібліятэкі. У 1986 годзе скончыла факультэт параўнальнага літаратуразнаўства Ратгерскага ўніверсітэта. Сябра Амерыканскай асацыяцыі славістаў. Сябра БАЗА, у 1979—1983 гадах была сакратаром Галоўнай управы арганізацыі. У 1980-1990-х гадах была рэдактарам і сябрам рэдкалегіі газеты «Беларус». Радная БНР, сябра Беларускага інстытута навукі і мастацтва ў Нью-Ёрку. У 1998 годзе разам з мужам перадала на захаванне ў Нью-Ёркскую публічную бібліятэку ўнікальную калекцыю беларускай эміграцыйнай перыёдыкі, на падставе якой была складзена і выдадзена грунтоўная «Бібліяграфія беларускага і беларусаведнага друку на Захадзе» (першае выданне: 2003—2004 гг, другое — 2006 г.). Адна са старшынь рэдкалегіі аднаго з першых буйных англійска-беларускіх слоўнікаў. Аўтарка прац па гісторыі Беларусі, старажытнай літаратуры, асвеце. Выдала на англійскай мове ў сваім перакладзе «Беларускага Трышчана» (Нью-Ёрк; Лондан, 1988). Аўтар шэрагу публікацый па беларусазнаўчай тэматыцы. Разам з мужам сабрала велізарную калекцыю беларускіх і беларусазнаўчых выданняў на Захадзе, якая захоўваецца ў Нью-ёрскай публічнай бібліятэцы і на падставе якой быў створаны бібліяграфічны даведнік «Беларускі і беларусаведны друк на Захадзе», які выйшаў ужо пасля смерці адной з яго складальніц. Памерла 14 красавіка 2003 года. Пахавана ў Іст-Брансуіку (штат Нью-Джэрсі) на беларускіх могілках царквы Жыровіцкай Божай Маці. Зноскі ------ 1. 1 2 Міжнародны ідэнтыфікатар стандартных найменняў — 2012. Праверана 18 кастрычніка 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q423048'></a> 2. 1 2 3 4 5 Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 3. ↑ РАДАЎНІЦА НА ЧУЖЫНЕ Літаратура ---------- * Дні аднаго жыцця…: успаміны, артыкулы, дзённікі / Зора Кіпель. — Мінск : Зміцер Колас, 2010. — 933, [1] с. [28] л. іл. * *Юрэвіч Л.* Літаратурны рух на эміграцыі. — Мн. 2002. * *Юрэвіч, Л.* Шматгалосы эпісталярыум : гісторыя людзей і ідэй на эміграцыі ў ліставанні / Прадм. і рэд. Н. Гардзіенка. — Мінск: Кнігазбор, 2012. — 660 с. — (Бібліятэка Бацькаўшчыны ; кн. 20). — ISBN 978-985-7007-43-1. | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV12103000 · BNF: 134966994 · GND: 151805415 · ISNI: 0000 0001 2032 8247 · LCCN: n78094672 · LNB: 000059057 · NKC: js2012704682 · NLP: a0000001657397 · NTA: 244819025 · NUKAT: n97087881 · SUDOC: 145700410 · VIAF: 111285349 | |

**Цынцынаційскі ўніверсітэт** (англ.: University of Cincinnati) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам даследчага ўніверсітэта, якая месціцца ў горадзе Цынцынаці ў штаце Агая, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Заснаваны ў 1819 годзе як Цынцынаційскі каледж, гэта старэйшая вышэйшая навучальная ўстанова ў Цынцынаці, у якой штогод навучаецца больш за 40 тысяч студэнтаў, што робіць вучэльню другім па велічыні ўніверсітэтам у штаце Агая. Універсітэт мае 14 каледжаў з праграмамі ў галіне архітэктуры, бізнесу, адукацыі, тэхнікі, гуманітарных і прыродазнаўчых навук, права, музыкі і медыцыны. Медыцынскі каледж уключае навучальны шпіталь і некалькі біямедыцынскіх даследчых лабараторый. Універітэт таксама быў першай ВНУ, якая ўкараніла мадэль кааператыўнага навучання. Вучэльня класіфікуецца як доктарскі ўніверсітэт з вельмі высокай даследчай актыўнасцю. Па дадзеных Нацыянальнага навуковага фонду ЗША, універсітэт выдаткаваў 480 мільёнаў долараў на даследаванні і распрацоўкі ў 2018 годзе, што паставіла яго на 54-е месца ў краіне. Структура --------- * Каледж сумежных навук пра здароўе * Каледж мастацтваў і навук * Каледж бізнесу * Музычны каледж-кансерваторыя * Каледж дызайну, архітэктуры, мастацтва і планавання * Каледж адукацыі, крымінальнай юстыцыі і сацыяльных паслуг * Каледж права * Каледж інжынерыі і прыкладных навук * Каледж медыцыны * Каледж медсястрынства * Каледж фармацыі Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Агая Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

| Італьянскі канстытуцыйны рэферэндум | | --- | | *Ці падтрымліваеце вы тэкст канстытуцыйнага закона ў дачыненні да «Палажэнняў аб пераадоленні роўнага бікамералізму, скарачэнні колькасці членаў парламента, абмежаванні бягучых выдаткаў устаноў, ліквідацыі Нацыянальнага савета па пытаннях эканомікі і працы і пераглядзе V раздзела II часткі Канстытуцыі», ухвалены парламентам і апублікаваны ў «Official Gazette №88» 15 красавіка 2016 года?* | Вынікі | | --- | | Так ці не | Галасоў | Працэнт | | **Не** | **19 419 507** | **59.11%** | | Так | 13 432 208 | 40.89% | | Сапраўдных галасоў | 32 851 715 | 98.82% | | Несапраўдных галасоў | 392 130 | 1.18% | | **Усяго галасоў** | **33 243 845** | **100.00%** | | Яўка | 65.48% | | Электарат | 50 773 284 | | Вынікі паводле правінцый | | --- | | | |      За     Супраць | | | На карце больш цёмныя адценні колераў паказваюць большы перавес. Галасы, аддадзеныя за мяжой у чатырох замежных выбарчых акругах Парламента Італіі, адлюстроўваюцца ў левым ніжнім куце. | **Канстытуцыйны рэферэндум** прайшоў у Італіі ў нядзелю 4 снежня 2016 года. Выбаршчыкам было прапанавана ўхваліць канстытуцыйны закон, які ўносіць папраўкі да Канстытуцыі Італіі, рэфармуе Парламент Італіі, а таксама падзяляе паўнамоцтвы паміж дзяржавай, рэгіёнамі і іншымі адміністрацыйнымі ўтварэннямі. Законапраект, вылучаны прэм'ер-міністрам Матэа Рэнцы і ягонай левацэнтрысцкай Дэмакратычнай партыяй, быў упершыню прадстаўлены ў Сенаце 8 красавіка 2014 года. Пасля таго, як Сенат і Палата дэпутатаў унеслі некалькі паправак да прапанаванага законапраекта, ён атрымаў першае адабрэнне 13 кастрычніка 2015 года ў Сенаце і 11 студзеня 2016 года ў Палаце дэпутатаў і канчатковае зацверджанне 20 студзеня 2016 года ў Сенаце і 12 красавіка 2016 года ў Палаце дэпутатаў. У адпаведнасці з артыкулам 138 Канстытуцыі рэферэндум быў абвешчаны, бо законапраект не набраў кваліфікаванай большасці ў дзве траціны галасоў у кожнай палаце Парламента ў другім галасаванні. Паводле вынікаў канстытуцыйнага рэферэндума большасць выбаршчыкаў (59.11%) адхіліла законапраект, у выніку чаго канстытуцыйная рэформа не ўступіць у сілу. Гэта быў трэці канстытуцыйны рэферэндум у гісторыі Італьянскай рэспублікі пасля рэферэндума 2001 года (на якім змены да Канстытуцыі былі ўхваленыя) і рэферэндума 2006 года (на якім змены былі адхіленыя). Калі б выбаршчыкі ўхвалілі законапраект, канстытуцыйная рэформа была бы самай моцнай у Італіі пасля падзення манархіі і не ўплынула б не толькі на арганізацыю парламента, але і, на думку яго прыхільнікаў, палепшыла б слабую дзяржаўную стабільнасць краіны. Апазіцыйныя партыі падзвергнулі законапраект рэзкай крытыцы, сцвярджаючы, што ён дрэнна напісаны і дае ўраду занадта шыокія паўнамоцтвы. Пасля таго, як першыя вынікі рэферэндума паказалі выразную перамогу апанентаў законапраекта, прэм'ер-міністр Рэнцы абвясціў аб сваім сыходзе ў адстаўку.

Пагон Флагмана флоту 1-га рангу **Фла́гман фло́ту 1-га ра́нгу** — воінскае званне Марскіх Сіл Рабоча-Сялянскай Чырвонай Арміі Саюза ССР (МС РСЧА СССР) было ўведзена Пастановай ЦВК СССР і СНК СССР ад 22 верасня 1935 года і зацверджана пастановай Савета Народных Камісараў СССР № 2591 для Марскіх Сіл РСЧА СССР ад 22 верасня 1935 года і абвешчана загадам Народнага Камісара абароны № 144 ад 26 верасня 1935 года. Званне флагман флоту 1-га рангу было адменена 7 мая 1940 года ў сувязі з увядзеннем новых званняў зацверджаных Указам Прэзідыума Вярхоўнага савета СССР «Аб устанаўленні воінскіх званняў вышэйшага каманднага саставу Ваенна-Марскога Флоту». Вышэй флагмана флоту 2-га рангу. Адпавядала званням камандарма 1-га рангу, армейскага камісара 1-га рангу. Парадак прысваення і пазбаўлення звання --------------------------------------- Для ваеннаслужачых каманднага і начальніцкага складу, якія мелі ваеннае званне камбрыг (і яму адпаведныя ваенныя званні) і вышэй, тэрмінаў выслугі ў ваенных званнях не ўстанаўліваўся. Прысвойванне гэтым ваеннаслужачым званняў камдзіваў і вышэйшыя камандныя званні (і адпаведныя ім ваенныя званні) ажыццяўлялася рашэннем Народнага Камісара Абароны СССР. Званнi камандарма 1-га і 2-га рангу, флагмана флоту 1-га і 2-га рангу, армейскага камісара 1-га і 2-га рангу (і ім адпаведныя) — прысвайваліся пастановай Урада Саюза ССР па прадстаўленні Народнага Камісара Абароны Саюза ССР. Зніжэнне ў званні дапускалася толькі ў выключных выпадках і толькі па асобай пастанове Урада Саюза ССР. Пазбаўленне ваеннага звання камдзіва і вышэй (і ім адпаведных) ажыццяўлялася па прысуду суда, зацверджанаму Урадам Саюза ССР. Прысваенне звання ----------------- * 20.11.1935 — Міхаіл Уладзіміравіч Віктараў — камандуючы Ціхаакіянскім флотам. * 20.11.1935 — Уладзімір Мітрафанавіч Арлоў — начальнік Упраўлення Марскіх сіл РСЧА. Гл. таксама ----------- * Камандарм 1-га рангу * Армейскі камісар 1-га рангу Зноскі ------ 1. ↑ з 1938 года, Марскія Сілы РСЧА СССР сталі называцца ВМФ СССР, пасля Пастановы ЦВК і СНК СССР №120/2204 ад 30.12.1937 года: «Аб утварэнні народнага камісарыята Ваенна-Марскога Флоту СССР» (абвешчана загадам Народнага Камісара абароны № 5 ад 8.01.1938 года). Да канца 1939 года канчаткова зацвердзілася найменне — Ваенна-Марскі Флот Саюза ССР (ВМФ СССР). Напрыклад: Загад НК ВМФ № 431 ад 22.10.1939 г. зацвердзіў палажэнне аб узнагароджанні значком «Выдатнік Ваенна-Марскога Флоту Саюза ССР», і значок з моманту ўстановы вырабляўся з надпісам «Выдатнік ВМФ». 2. ↑ «Аб увядзенні персанальных ваенных званняў начальніцкага складу РСЧА» 3. ↑ Больш падрабязныя дадзеныя аб прысваенні званняў змяшчае «Спіс флагманаў флоту 1-га рангу, флагманаў флоту 2-га рангу, флагманаў 1-га рангу, флагманаў 2-га рангу Марскіх сіл РСЧА СССР (1935-1940)» Спасылкі -------- * Спіс прысваення вышэйшых афіцэрскіх званняў Арміі, Флоту і НКУС 1935-1942 гг. * Спіс флагманаў флоту 1-га рангу, флагманаў флоту 2-га рангу, флагманаў 1-га рангу, флагманаў 2-га рангу Марскіх сіл РСЧА СССР (1935—1940) * Спіс інжынер-флагманаў флоту, інжынер-флагманаў 1-га рангу, інжынер-флагманаў 2-га рангу, інжынер-флагманаў 3-га рангу МС РСЧА СССР (1935—1940) * Спіс адміралаў, віцэ-адміралаў, контр-адміралаў ВМФ СССР (1940—1945) * Спіс адміралаў, віцэ-адміралаў, контр-адміралаў ВМФ СССР (1946—1960)

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Комаў. **Акцябр Паўлавіч Ко́маў** (14 лістапада 1923 — 23 верасня 1993) — вучоны ў галіне дэрматалогіі і венералогіі, доктар медыцынскіх навук (1974), прафесар (1977). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў горадзе Клімавічы (сучасны адміністрацыйны цэнтр Клімавіцкага раёна Магілёўскай вобласці Беларусі). Бацькі — медыцынскія работнікі. Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны. У 1941 годзе добраахвотнікам уступіў у Чырвоную Армію. Скончыў Барнаульскае ваенна-пяхотнае вучылішча. У якасці камандзіра ўзвода 201-й стралковай дывізіі прымаў удзел у баях на Калініскім і Паўночна-Заходнім франтах. Быў цяжка паранены. Пасля дэмабілізацыі ў 1942 годзе працаваў ваенруком у школе ў горадзе Бійск. З кастрычніка 1943 года вучыўся ў Новасібірскім медыцынскім інстытуце, у 1944—1948 гадах у Мінскім медыцынскім інстытуце. У 1948—1950 гадах ардынатар, галоўны ўрач раённага скурна-венералагічнага дыспансера ў горадзе Рэчыца. Скончыў клінічную ардынатуру Мінскага медыцынскага інстытута, працаваў галоўным урачом Мінскага скурвендыспансера, начальнікам аддзела Міністэрства аховы здароўя БССР, інструктарам адміністрацыйнага аддзела ЦК Камуністычнай партыі Беларусі ў 1945—1958 гадах, асістэнтам кафедры Мінскага медыцынскага інстытута ў 1958—1963 гадах. У 1956 годзе абараніў кандыдацкую дысертацыю на тэму «Сравнительная оценка антигенов в реакции Вассермана и реакция оседания эритроцитов в диагностике сифилиса». З красавіка 1963 года да 1987 года А. П. Комаў на пасадзе дырэктара Беларускага навукова-даследчага скурна-венералагічнага інстытута. У 1974 годзе абараніў доктарскую дысертацыю на тэму «Материалы к этиологии и патогенезу псориаза». Навуковая і грамадская дзейнасць -------------------------------- А. П. Комаву належаць навуковыя працы па этыялогіі і патагенезе псарыязу, вывучэнню імуналагічных механізмаў патагенезу скурных захворвання, па венералогіі. Аўтар больш за 130 навуковых прац. Сярод апублікаванага: * Красная волчанка. — Мн. 1967. (у сааўтарстве), * Венерические заболевания. — Мн. 1981. (у сааўтарстве), * Справочник по профессиональным заболеваниям кожи. — Мн. 1981. (у сааўтарстве). Пад кіраўніцтвам А. П. Комава падрыхтаваны і абаронены 6 кандыдацкіх дысертацый. А. П. Комаў уваходзіў у склад Прэзідыума вучонага савета Міністэрства аховы здароўя БССР, неаднаразова абіраўся дэпутатам Мінскага гарадскога Савета дэпутатаў. У 1965—1968 гадах займаў пасаду старшыні Рэспубліканскага навуковага таварыства дэрматавенеролагаў (Беларускай грамадскай арганізацыі дэрматолагаў і венеролагаў). Узнагароды ---------- * Ордэн Айчыннай вайны 1-й ступені * Ордэн «Знак Пашаны» * Дзве Ганаровыя граматы Вярхоўнага Савета БССР * медалі Зноскі ------ 1. ↑ БелЭн 1999. 2. 1 2 3 4 5 Комов, Октябрь Павлович // Большая биографическая энциклопедия. 2009. (руск.) 3. ↑ Комаў Акцябр Паўлавiч // База даных «Мой край — Магілёўшчына». Магілёўская абласная бібліятэка імя У. І. Леніна Літаратура ---------- * Комаў Акцябр Паўлавіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — С. 394. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8). * Республика Беларусь : энциклопедия. [В 7 т.]. Т. 4. — Минск, 2007 Спасылкі -------- * Комаў Акцябр Паўлавiч // База даных «Мой край — Магілёўшчына». Магілёўская абласная бібліятэка імя У. І. Леніна * История Белорусской общественной организации дерматовенерологов и косметологов (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | ЗЭКББ: SEK-295182 · БАП: 137183 |