Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

**Анто́н Бо́рык** (7 ліпеня 1894, в. Свілы, цяпер Гродзенская вобласць — пасля 1939) — беларускі палітычны і вайсковы дзеяч. Дыпламат Беларускай Народнай Рэспублікі, удзельнік Слуцкага збройнага чыну. Біяграфія --------- Супрацоўнікі місіі БНР у Берліне, 1919 г. Сядзяць (злева направа): невядомы, невядомы, Лявон Заяц, Васіль Захарка, Клара Заяц, Антон Борык. Пашпарт БНР Антона Борыка, 1918 год З 1917 года працягваў службу ў Польскім корпусе Доўбар-Мусніцкага. У 1918 годзе пакідае вайсковую службу і пераязджае ў Вільню. Уваходзіць у склад Віленскай беларускай рады. Ён адзін з заснавальнікаў Беларускага нацыянальнага камітэта ў Горадні. Уваходзіць у беларускую партыю сацыялістаў-рэвалюцыянераў. У канцы сакавіка 1919 года ў гарадзенскім клубе «Беларуская хатка» на ўрачыстай вячэры ў гонар беларускага ўраду ўзняў тост: «*Няхай жыве Беларусь з Польшчай!*», падтрыманы некаторымі прысутнымі. Першы афіцыйны пасланнік Беларускай Народнай Рэспублікі ў Германіі. 23 сакавіка 1919 года прыбыў у Берлін з Горадні як кіраўнік Беларускай вайсковай місіі па справах ваеннапалонных. Напачатку красавіка Борык наладзіў сувязь з Міжнароднай камісіяй па справах ваеннапалонных. Распачаў працу сярод беларусаў-вайскоўцаў. Дапамагаў яму ў працы генерал Кіпрыян Кандратовіч, які ўваходзіў у склад дэлегацыі БНР на Парыжскую мірную канферэнцыю. 30 чэрвеня 1919 года разам з Кузьмом Цярэшчанкам заклаў «Аддзел збліжэння палоненых беларусаў у Нямеччыне з родным краем». Увесну 1920 года Борык знаходзіўся ў Рызе. Нечакана выявілася, што ён мае два пашпарты: беларускі пад № 29 ад 29 студзеня 1920 года і расійскі пад № 285 ад 13 красавіка 1920 года, які выдала расійская дэлегацыя ў Берліне. Беларусы абвінавацілі яго ў здрадзе. Борык заявіў, што «не лічыць сябе ні беларускім, ні расійскім грамадзянінам…» Да лета 1920 года працуе выканаўчым дырэктарам берлінскай фірмы «Сіндыкат Сапегі для Еўропы і Азіі ў Беларусі», уласнікам якой быў Станіслаў Леў Сапега-Ваявода і які пэўны час дапамагаў БНР грашыма. Знаходзячыся ў Германіі, перадаваў грошы і сродкі беларускім школам. У сярэдзіне лета 1920 года з’язджае з Берліна ў Латвію. Пасля едзе ў Гродна на запрашэнне беларускіх вайскоўцаў. Узначальвае агульны аддзел Беларускай вайсковай камісіі ў Лодзі. Сцяг Першага Слуцкага палка. Вільня, 1921. Лявон Вітан-Дубейкаўскі, Любоў Зяневіч, штабс-капітан Антон Борык У канцы лістапада на чале з Кузьмом Цярэшчанкам прыбыў у званні капітана з Лодзі ў Семежава для ўдзелу ў Слуцкім збройным чыне (разам з ім прыбылі яшчэ 3 афіцэры з 12 пасланых — капітаны Андрэй Якубецкі, Антон Сокал-Кутылоўскі, паручнік Тодар Янушэнка). Прымаў удзел у Слуцкім збройным чыне, узначальваў пэўны час штаб 1-й Слуцкай брыгады. Быў праціўнікам супольных дзеянняў з атрадамі Станіслава Булак-Балаховіча. Дасылаў нататкі пра паўстанне ў газеты «Наша думка» і «Беларускае слова». Разам з прыхільнікамі генерала Булак-Балаховіча — Хведашчэням, Арсенем Паўлюкевічам і паручнікам Мацелі, Борык (магчыма змяніў адносіны да Булаховіча, пасля адхілення ад пасады шэфа штаба Слуцкай брыгады), адступіў з Морача, апошняга апорнага пункту случчакоў, у Давыд-Гарадок. Тамака паўстанцы і балахоўцы, якія да іх далучыліся, былі абяззброеныя палякамі. Пасля заканчэння паўстання — у Латвіі, пасля ў Коўне, Вільні, Варшаве. У апошняй быў адным з арганізатараў Таварыства беларускай школы. У канцы 1930-х гадоў жыў у Вільні, працаваў у кіраўніцтве Віленскай чыгункі. Звесткі губляюцца з пачаткам Другой сусветнай вайны. Лічыцца, што згінуў напачатку 1940-х. Заўвагі ------- 1. ↑ Паводле іншых звестак — 1897 г. 2. ↑ Часам месцам нараджэння пазначаецца вёска Сынкоўцы, цяп. Падляшскае ваяводства. Аднак месца нараджэння ў Свілах вынікае з яго вайсковых эвідэнцыйных картак, якія захоўваюцца ў Цэнтральным вайсковым архіве Варшавы. Крыніцы ------- 1. 1 2 Латышонак 2014, с. 359. 2. ↑ Андрэй Чарнякевіч. Паліто за чатыры мільёны // Наша Ніва №10, 2007 3. 1 2 Уладзімір Сакалоўскі. Беларуская місія ў Берліне Архівавана 14 ліпеня 2009. // Новы Час 28 сакавіка 2009 4. ↑ А. М. Чарнякевіч. Уплыў працэсаў урбанізацыі на развіццё беларускага нацыянальнага руху ў Гродне (1918—1939) Архівавана 5 сакавіка 2016. // Гарады Беларусі ў кантэксце палітыкі, эканомікі, культуры: зборнік навук. артыкулаў / Гродз.дзярж. ун-т; рэдкалегія: І. П. Крэнь, І. В. Соркіна (адк. рэдактары) [і інш.]. — Гродна: ГрДУ, 2007. 5. ↑ Алег Латышонак. Цімафей Хведашчэня — атаман і настаўнік(недаступная спасылка) // «Пагоня» 25.11.2008 г. 6. ↑ Чыгрын 2009, с. 20. Літаратура ---------- * *Алег Латышонак.* Жаўнеры БНР. — 3-е. — Смаленск: Інбелкульт, 2014. — 373 с. — ISBN 978-5-00076-003-1. * *Ул. Ляхоўскі, Ул. Міхнюк, А. Гесь.* Слуцкі збройны чын 1920 г. у дакумэнтах і ўспамінах. — 2-ое выд. дапрац.. — Менск: Энцыклапедыкс, 2006. — 400 с. — ISBN 985–6599–25–3. * Сяргей Чыгрын. Зь беластоцкай зямлі. — Беласток: Offset Print, 2009. — 308 с. ISBN 978-83-925904-5-3. С. 15—20. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Антон Борык

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Атраховіч. **Кандра́т Крапіва́**, сапраўднае імя **Кандра́т Кандра́тавіч Атрахо́віч** (5 сакавіка 1896, в. Нізок, цяпер Уздзенскі раён — 7 студзеня 1991, Мінск) — беларускі пісьменнік, паэт, сатырык, драматург, перакладчык, грамадскі дзеяч, літаратуразнавец. Народны пісьменнік Беларусі (1956), Герой Сацыялістычнай Працы (1975). Лаўрэат дзвюх Сталінскіх прэмій (1941, 1951) і Дзяржаўнай прэміі СССР (1971). Акадэмік АН БССР (1950, чл.-кар. з 1940), доктар філалагічных навук (1953). Заслужаны дзеяч навукі БССР (1978). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сялянскай сям’і. 24 лютага 1896 года быў ахрышчаны ва Уздзенскай Петрапаўлаўскай царкве. Вучыўся ў царкоўнапрыходскай школе ў вёсцы Нізок, уздзенскім народным вучылішчы (скончыў у красавіку 1910 года), 4-класным гарадскім вучылішчы ў Стоўбцах, з якога перавёўся ў такое ж вучылішча ў Койданава (цяпер г. Дзяржынск). Пасля заканчэння ў 1913 годзе здаў іспыты ў Мінскай мужчынскай гімназіі і атрымаў пасведчанне на званне настаўніка пачатковых вучылішчаў з правам выкладання ў вясковых двухкласных вучылішчах Міністэрства народнай асветы. Восенню 1914 атрымаў месца настаўніка ў земскім народным вучылішчы ў вёсцы Мнішаны Пяршайскай воласці Мінскага павета (цяпер у Валожынскім раёне Мінскай вобласці). Адпрацаваў год і быў мабілізаваны ў армію для ўдзелу ў Першай сусветнай вайне. У сакавіку 1916 года скончыў Гатчынскую школу прапаршчыкаў. Удзельнічаў у баях на Румынскім фронце. У 1917 годзе перахварэў на брушны тыф. У канцы вайны атрымаў чын паручніка. Як настаўнік у лютым 1918 дэмабілізаваны. Настаўнічаў у вёсцы Каменка на Уздзеншчыне. У 1920—1923 — камандзір у Чырвонай Арміі. З 1924 зноў настаўнічаў на Уздзеншчыне ў пасёлку Астравок. Цэнтральнае бюро краязнаўства Інбелкульта. 1926 г. Злева направа: Кандрат Атраховіч, Аляксей Казак, Мікалай Каспяровіч, Мікалай Бялуга, Самуіл Плаўнік (Змітрок Бядуля), Мікалай Азбукін, Гілель Аляксандраў. Кандрат Атраховіч. 1913. У 1925 пераехаў у Мінск. Быў членам літаб’яднання «Маладняк» (да 1926), потым «Узвышша». Скончыў літаратурна-лінгвістычнае аддзяленне педагагічнага факультэта БДУ ў 1930. Працаваў інструктарам Цэнтральнага бюро краязнаўства пры Інбелкульце (1925—1926), загадчыкам аддзела ў часопісе «Полымя рэвалюцыі» (1932—1936). Удзельнічаў у паходзе Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь (1939), у савецка-фінскай вайне (1939—1940). На пачатку Вялікай Айчыннай вайны працаваў у франтавых газетах «За Савецкую Беларусь», «Красноармейская правда», у 1943—1945 рэдагаваў сатырычную газету-плакат «Раздавім фашысцкую гадзіну». У 1945—1947 — рэдактар часопіса «Вожык», у 1947—1952 загадчык сектара мовазнаўства Інстытута мовы і літаратуры АН БССР, дырэктар Інстытута мовазнаўства АН БССР (1952—1956). Віцэ-прэзідэнт АН БССР (1956—1982). Са студзеня 1982 па сакавік 1989 — вядучы навуковы супрацоўнік-кансультант аддзела лексікалогіі і лексікаграфіі Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР. У 1946 у складзе дэлегацыі БССР удзельнічаў у рабоце I сесіі Генеральнай асамблеі ААН. Неаднаразова абіраўся дэпутатам (1947—1990), старшынёй ВС БССР. Член Саюза пісьменнікаў СССР (з 1934). Памёр 7 студзеня 1991, пахаваны на Усходніх могілках Мінска. Творчасць --------- Яго першы друкаваны твор, фельетон у вершах «Жылі-былі», быў апублікаваны ў газеце «Красноармейская правда» у 1922 годзе. Першы твор Крапівы на беларускай мове — сатырычны верш «Сваты» — з’явіўся ў газеце «Савецкая Беларусь» 23 мая 1922 года. З гэтага часу Кандрат Атраховіч стаў Кандратам Крапівой. Псеўданім Крапівы тлумачыцца ў аднайменным вершы «Крапіва», які быў надрукаваны 28 снежня 1922 года ў газеце «Савецкая Беларусь». Да гэтага часу ён паспеў пабыць і сельскім настаўнікам, і прапаршчыкам на франтах Першай сусветнай вайны, і камандзірам РСЧА. І вось цяпер ён шукаў сваё месца ў новым жыцці, уладкоўваючы яе дзейсным словам сатыры. Сатырычная накіраванасць, востры гумар, актуальнасць, выразная класавая пазіцыя выявіліся ў кнігах малых сатырычных формаў. Кандрат Атраховіч становіцца Кандратам Крапівой. Вершаваныя фельетоны, сатырычныя куплеты, байкі ўсё часцей з’яўляюцца на старонках беларускіх газет і часопісаў пад гэтым псеўданімам. Неўзабаве ён робіцца майстрам камедыйнага жанру, яго п’есы «Хто смяецца апошнім» і «Пяюць жаваранкі» ідуць па ўсёй краіне, па іх здымаюцца кінафільмы. На працягу ўсяго свайго творчага жыцця Кандрат Крапіва, шчодра адзначаны шматлікімі ўзнагародамі, званнямі і прэміямі, будзе яшчэ не раз, адрываючыся ад «высокіх» акадэмічных спраў і грамадскіх заняткаў, вяртацца да жанру сваёй маладосці — байкі. У ранні перыяд сваёй літаратурнай творчасці Крапіва паспяхова працаваў і ў галіне літаратурнай прозы. У гэтым кірунку яго асноўным жанрам стаў сатырычны аповед. Ён высмейваў старыя парадкі і звычаі, выступаў гарачым прапагандыстам новага ўкладу жыцця, пісаў на модную ў 1920-я гады антырэлігійную, а таксама міжнародную тэмы. Байкі, як і сатырычныя вершы, з’яўляюцца пад уражаннем нейкіх фактаў, падзей, канкрэтных прычын. Часта яны і паміраюць разам з тым часам, у якім нарадзіліся. Лепшыя байкі Кандрата Крапівы перажылі свой час. Кандрат Крапіва асабліва плённа працаваў у жанры байкі з сярэдзіны 1920-х гадоў. Ён стварыў у беларускай літаратуры непераўзыдзеныя яе ўзоры: «Дзед і Баба», «Дыпламаваны баран», «Сава, Асёл ды Сонца», «Ганарысты парсюк», «Махальнік Іваноў» і інш. Выразнасці маўлення Крапіва дасягае ўжываннем разгорнутых метафар, стварэннем метафарычнага кантэксту на аснове папярэдняга параўнання (байка «Жаба ў каляіне») ці на вобразнай аснове фразеалагізма. У сацыяльна-бытавым рамане «Мядзведзічы» (няскончаны, кн. 1-я, 1932) аўтар паказаў жыццё вёскі напярэдадні калектывізацыі. Паэтычныя і празаічныя творы К. Крапівы насычаны дасціпным, часам грубаватым народным гумарам, з’едлівай іроніяй, сарказмам. 3 1933 года найбольшую ўвагу аддаваў драматургіі. П’есы К. Крапівы ўзнімалі актуальныя пытанні часу, шматпланава адлюстроўвалі тагачасную рэчаіснасць. Першым яго драматычным творам была псіхалагічная драма «Канец дружбы», у якой падымаліся складаныя маральна-этычныя праблемы, падзеі п’есы адбываюцца ў перыяд калектывізацыі. Драма «Партызаны» (паст. 1937) пра грамадзянскую вайну. У драмах «Проба агнём» (1943), «3 народам» (паст. 1948), «Людзі і д’яблы» (паст. 1958) паказваецца гераізм, самаахвярнасць людзей у Вялікую Айчынную вайну, даецца глыбокі аналіз сацыяльных і маральных вытокаў здрадніцтва. Пра пасляваеннае жыццё вёскі распавядалася ў камедыі «Пяюць жаваранкі» (паст. 1950), праблемы жыхароў горада ўзнімаюцца ў п’есе «Зацікаўленая асоба» (паст. 1953). Маральна-этычныя праблемы, выкрыццё праяў бездухоўнасці ў п’есе «На вастрыі» (паст. 1983; тэлевізійны спектакль Рэспубліканскай студыі тэлебачання (1984, рэжысёр У. Станкевіч)). Вяршыні драматургічнай творчасці Кандрата Крапівы — вострыя, надзённыя камедыі «Хто смяецца апошнім» (паст. 1939), «Мілы чалавек» (паст. 1945), «Брама неўміручасці» (паст. 1974), скіраваныя супраць такіх негатыўных рыс чалавечага характару, як нахабства, кар’ерызм, абывацельшчына, невуцтва, бюракратызм. Працаваў таксама ў галіне публіцыстыкі і літаратурнай крытыкі. Кандрат Крапіва рашуча асуджае тых, хто стараецца прынізіць беларускую мову, хто не верыць у яе выяўленчыя магчымасці. Аўтар канстатуе, што культура кожнага народа можа паспяхова развівацца толькі на яго роднай мове. Нават у сталым узросце не пераставаў тварыць, апошні твор — меладрама «На вастрыі» — быў напісаны ва ўзросце 86 гадоў у 1982 годзе. Творы Кандрата Крапівы перакладзены на многія мовы свету. Сам пісьменнік шырока вядомы як перакладчык рускай і замежнай класікі. Ён пераклаў на беларускую мову асобныя працы Карла Маркса, Фрыдрыха Энгельса, Уладзіміра Леніна, творы Уільяма Шэкспіра, Дзяніса Фанвізіна, Івана Крылова, Аляксандра Пушкіна, Мікалая Гогаля, Аляксандра Астроўскага, Антона Чэхава, Уладзіміра Маякоўскага, Аляксандра Твардоўскага, Тараса Шаўчэнкі і іншых. Бібліяграфія, сцэнічныя пастаноўкі ---------------------------------- ### Сатырычна-гумарыстычныя кнігі Аўтар кніг сатыры і гумару «Асцё» (1925), «Крапіва» (1925, 4-е перапрац. і дап. выд. 1932), «Біблія» (1926), «Байкі» (1927), «Ухабы на дарозе» (1930), «Пра нашых шкоднікаў, папоў ды ўгоднікаў» (1930), «Хвядос — Чырвоны нос» (1931, вершаваная казка), «Калючы строй» (1932), «Выбраныя байкі» (1932), «Выбраныя вершы» (1935), «Выбраная сатыра» (1938), «Выбраныя творы» (1941, 1947, 1948), «Смех і гнеў» (1946), «Сатыра і гумар» (1954), «Жаба ў каляіне» (1957), «Байкі, вершы, п’есы» (1960), «Сорак баек» (1966), «Вершы і байкі» (1967, 1990), «Байкі і вершы» (1971), «Пучок жыгучкі» (1973), а таксама кніжкі для дзяцей «Загадкі дзеда Кандрата». ### П’есы Аўтар п’ес «Канец дружбы» (апублікавана і пастаўлена ў 1934), «Партызаны» (апублікавана і пастаўлена ў 1937), «Хто смяецца апошнім» (апублікавана і пастаўлена ў 1939, па сцэнарыі аўтара пастаўлены ў 1954 г. аднайменны кінафільм), «Проба агнём» (апублікавана і пастаўлена ў 1943), «Валодзеў гальштук» (1945, пастаўлена ў 1946, аднаактоўка), «Мілы чалавек» (1945, 1956, пастаўлена ў 1946), «З народам» (апублікавана і пастаўлена ў 1948), «Пяюць жаваранкі» (апублікавана і пастаўлена ў 1950, па сцэнарыі аўтара пастаўлены ў 1953 г. аднайменны кінафільм), «Зацікаўленая асоба» (апублікавана і пастаўлена ў 1953), «Людзі і д’яблы» (апублікавана і пастаўлена ў 1958), «Брама неўміручасці» (1973, пастаўлена ў 1974), «На вастрыі» (1982, пастаўлена ў 1983). ### Зборнікі Выдаў зборнікі прозы «Апавяданні» (1926), «Людзі-суседзі» (1928), «Жывыя праявы» (1930), раман «Мядзведзічы» (кн. 1, 1932), нарыс «Герой Савецкага Саюза Міхаіл Сільніцкі» (1943). Выдадзены Збор твораў у 3-х (1956), 4-х (1963), 5-ці (1974—1976), Выбраныя творы ў 2 тамах (1986). Навуковая дзейнасць ------------------- Аўтар літаратуразнаўчых і крытычных артыкулаў, лінгвістычных прац, адзін з навуковых рэдактараў (з Я. Коласам і П. Глебкам) «Русско-белорусского словаря» (1953), навуковы рэдактар «Беларуска-рускага слоўніка» (1962, выданне 2-е перапрацаванае і дапоўненае ў 1988—1989), «Русско-белорусского словаря» (выданне 2-е, перапрацаванае і дапоўненае, 1982), «Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы» ў 5 тамах (1977—1984) і інш. Выбітны знаўца беларускай мовы, Крапіва ўзначальваў Тэрміналагічную камісію Беларускай Савецкай Энцыклапедыі, непасрэдна займаўся распрацоўкай тэрміналогіі ў розных галінах навукі. Кандрат Крапіва аўтар лінгвістычных артыкулаў «Шкодная блытаніна ў пытаннях мовы» (1949), «Аб прынцыпах удакладнення беларускага правапісу» (1952) і інш. У іх разглядаецца шэраг актуальных пытанняў беларускага мовазнаўства: паходжанне мовы, фарміраванне і гістарычнае развіццё літаратурнай мовы і яе сучасны стан, літаратурная мова і дыялекты, правапіс і лексікаграфічная тэорыя і практыка, мова і пісьменнік, культура мовы. Мова разглядаецца як складаная грамадская з’ява, у якой агульнае і прыватнае, устойлівае і зменнае, унутранае і знешняе знаходзяцца ў строгай сістэме і ўзаемасувязі. Даследчык раскрывае ўзаемасувязі паміж мовай і грамадствам, высвятляе прычыны змяненняў у сістэме мовы. Паколькі асновай для фарміравання сучаснай беларускай літаратурнай мовы сталі сярэднебеларускія гаворкі, якія ўвабралі ў сябе істотныя рысы паўночна-ўсходняга і паўднева-заходняга дыялектаў, аўтар лічыць неабходным далейшае вывучэнне мясцовых гаворак. Крапіва заклікае пісьменнікаў вучыіша ў народа законам і хараству беларускай мовы, у народнай мове шукаць тыя скарбы, якія патрэбны для стварэння паўнакроўных вобразаў: | | | | | --- | --- | --- | | "| Той, хто не чуў народнай гаворкі з усім багаццем яе лексікі і фразеалогіі, хто абыякава ставіцца да гэтай найбагацейшай крыніцы, той не зможа ствараць яркіх, паўнакроўных твораў. | "| Пісьменнік выказвае свае адмоўныя адносіны да няўдалых наватвораў, непатрэбных запазычанняў, архаізмаў, канцылярызмаў, не ўласцівых беларускай мове дзеепрыметных форм тыпу *трэск ламаемых галінак, трымаўшаеся эа жыццё дрэва* і г. д. Слушнымі былі многія заўвагі Крапівы па праблеме нармалізацыі беларускай літаратурнай мовы. Напрыклад: | | | | | --- | --- | --- | | "| 3 граматычнымі формамі трэба абыходзіцца вельмі асцярожна. Усякае штучнае скасаванне ці уніфікацыя граматычных форм, пакуль яны існуюць у агульнанароднай мове, з'яўляецца шкодным самаўпраўствам. | "| У часы культу асобы І. Сталіна К. Крапіва напісаў шэраг апалагетычных артыкулаў. У 1950-я гады, калі разгарнулася дыскусія па пытаннях беларускага правапісу, Крапіва ўзначаліў Арфаграфічную камісію АН БССР. На падставе яго прапаноў, выказаных у артыкуле «Пытанні беларускага правапісу» і ў працэсе абмеркавання «Праекта змен і ўдакладненняў беларускага правапісу», было ўнармавана напісанне складаных слоў, ужыванне канчаткаў у родным склоне адзіночнага ліку розных груп назоўнікаў мужчынскага роду, адноўлена народная традыцыя адрозніваць дзеяслоўныя формы абвеснага і загаднага ладаў (*бераце* — *бярэце*), вернуты лічэбнікам *два, дзве, абодва, абедзве* іх родавыя формы і адпаведныя склонавыя канчаткі, праведзена шмат удакладненняў і змен. Пры непасрэдным удзеле і пад навуковай рэдакцыяй К. Крапівы выдадзены «Дыялекталагічны атлас беларускай мовы» (1963). Разам з Р. І. Аванесавым і Ю. Ф. Мацкевіч выпусціў працу «Лінгвістычная геаграфія і групоўка беларускіх гаворак» (1968, карты — 1969). У артыкулах «Грамадская неабходнасць і беспадстаўнае наватарства» (1976) і «Ці будзем мы ездзіць па левым баку?» (1979) Кандрат Крапіва ахоўвае арыентацыю на «збліжэнне і ўзаемнае ўзбагачэнне» беларускай і рускай моў, перасцерагае некаторых аўтараў рабіць у мове змены і ўдакладненні «без санкцыі тых устаноў, на якія ўскладзены абавязак наглядаць за станам літаратурнай мовы». Сям’я ----- У 1919 годзе ажаніўся з Аленай Канстанцінаўнай Махнач, медсястрой па адукацыі. Кандрат Крапіва перажыў сваю жонку на 27 гадоў і больш не жаніўся. Першы сын (нар. 1920) загінуў у маленстве, другі сын Барыс (нар. 1922), які быў ваенным, загінуў у канцы 1942 года пры абароне Сталінграда, малодшая дачка Людміла (нар. 1935) рана пайшла з жыцця. Малодшы сын Ігар (нар. 1929) стаў архітэктарам і прадоўжыў род у шлюбе з Зояй Мікалаеўнай. Яго сын Мікалай Атраховіч працуе журналістам у «Мінскім кур’еры», дачка Алена — вучоны сакратар Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя Кандрата Крапівы. Узнагароды ---------- Герой Сацыялістычнай Працы (1975). Узнагароджаны чатырма ордэнамі Леніна, ордэнамі Кастрычніцкай Рэвалюцыі, Чырвонага Сцяга, Працоўнага Чырвонага Сцяга, Айчыннай вайны II ступені, Чырвонай Зоркі, Дружбы народаў і медалямі. Народны пісьменнік БССР (1956). Заслужаны дзеяч навукі БССР (1978). Тройчы лаўрэат Дзяржаўнай прэміі СССР: у 1941 за п’есу «Хто смяецца апошнім», у 1951 за п’есу «Пяюць жаваранкі», у 1971 — за комплекс прац у галіне беларускай лінгвагеаграфіі. Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі БССР імя Янкі Купалы (1974) за п’есу «Брама неўміручасці». Ацэнкі ------ У прадмове да апошняй прыжыццёвай кнігі Кандрата Крапівы (1989) пісьменнік і літаратуразнаўца Іван Навуменка заўважыў: «Калі б Кандрат Крапіва нават не напісаў сваіх драм і сатырычных камедый, рамана „Мядзведзічы", то аднымі толькі сваімі байкамі, сатырычнымі вершамі ён заняў бы адно з першых месцаў у беларускай літаратуры». І крыху ніжэй растлумачыў: «Гэта такі згустак вострага народнага розуму, варожага смеху, абсмейвання зла і зацвярджэння дабра, якіх да Крапівы не ведала беларуская літаратура». Палітык і навуковец Зянон Пазняк выказаў асабісты погляд на Кандрата Крапіву, хоць і не меў з ім зносін, ён сцвярджае, што па поглядах Кандрат Кандратавіч быў «вырабленым сталіністам», але згадвае, што менавіта Крапіва перашкодзіў сакратару парткама Акадэміі навук Петрыкаву дамагчыся «взяць на учот всех, разгаварываюшчых в Акадземіі на беларускам языке». Па ўражанні Пазняка, аўтар п’есы «Хто смяецца апошнім», «відаць, быў зьбянтэжаны», калі зразумеў, што гэтым творам «паслужыў і сталіністам, і антысталіністам». Таксама З. Пазняк згадвае, што да віцэ-прэзідэнта АН БССР акадэміка К. Атраховіча (Крапівы) мала хто аб нечым звяртаўся, бо ведалі, што той «нікому ні ў чым не дапамог, і марнавацца не мела сэнсу». Памяць ------ Магіла Кандрата Крапівы на Усходніх могілках у Мінску. * Пра Кандрата Крапіву створаны дакументальны фільм «Кандрат Крапіва» (1983, рэж. М. Купеева) * У гонар Кандрата Крапівы названы Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору (ІМЭФ) Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, Уздзенская сярэдняя школа № 2 * У Мінску на доме № 76 па праспекце Незалежнасці, у якім жыў пісьменнік, устаноўлена мемарыяльная дошка * У 1996 годзе ў гонар Кандрата Крапівы ў Беларусі выпушчана паштовая марка * Імя Кандрата Крапівы носяць вуліцы ў Мінску і Уздзе ### У філатэліі * * * Зноскі ------ 1. 1 2 The Fine Art Archive — 2003. Праверана 1 красавіка 2021.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q10855166'></a> 2. ↑ Кандрат Крапіва: да 100-годдзя пачатку творчай дзейнасці народнага пісьменніка Беларусі // Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. 3. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 К 115-летию народного писателя Беларуси Кондрата Крапивы (руск.) 4. 1 2 Родился Кондрат Крапива Архівавана 29 кастрычніка 2015. (руск.) 5. ↑ БЭ, т. 8. С. 451 6. ↑ Беларуская мова: Энцыклапедыя. С. 268 7. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). 8. ↑ БЭ, т. 8. С. 452 9. 1 2 3 Беларуская мова: Энцыклапедыя. С. 269 10. ↑ Крапіва К. Аб некаторых пытаннях беларускай мовы // Крапіва К. 36. тв. Мн. 1956. Т, 2. С. 167 11. ↑ Пытанні беларускага правапісу // Весці АН БССР. 1952. № 2. С. 35 12. ↑ «У Кандрата Крапівы я вучылася дабрыні і справядлівасці» Архівавана 28 кастрычніка 2020. 13. ↑ «Ну гэта ўжо занадта»: успаміны Зянона Пазняка пра Кандрата Крапіву // history.nn.by Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8). — С. 451. * Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 4: Кадэты — Ляшчэня / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1997. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2. — С. 248. * Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 654 с. ISBN 5-85700-126-9. — С. 268. * Крапіва Кандрат // Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік / Склад. А. К. Гардзіцкі. Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — 653 с.: іл. — ISBN 5-340-00709-X. * Крапіва Кандрат // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1992—1995. * Лаўшук С. Кандрат Крапіва і беларуская драматургія. — 2-е выд. — Мн. 2002. * Сабалеўскі А. Кандрат Крапіва: Постаць і творы. — 2-е выд. дапрац. і дап. — Мн. 2003. Спасылкі -------- * Творы на «Беларускай Палічцы» * "З верай і праўдай прайшоў праз эпоху": да 125-годдзя з дня нараджэння Кандрата Крапівы Архівавана 12 красавіка 2021. // Віртуальная выстава Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі * Да 125-годдзя з дня нараджэння Кандрата Крапівы Архівавана 11 красавіка 2021. // Нацыянальная бібліятэка Беларусі * Кандрат Крапіва ў базе даных «История белорусской науки в лицах» Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі * Біяграфія на Slounik.org * Кондрат Крапива и главные женщины в его судьбе // tvr.by 6 сакавіка 2016 | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Героі краіны · Internet Movie Database · Лабараторыя Фантастыкі | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90698874 · BNE: XX1044131 · BNF: 14507009c · CiNii: DA02064999 · CONOR: 128466275 · GND: 118997203 · ISNI: 0000 0001 1032 4701 · LCCN: n82125088 · LNB: 000137024 · NKC: jo2001100056 · NTA: 070262853 · NUKAT: n94207558 · LIBRIS: 37267 · SUDOC: 111681669 · VIAF: 109448884 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Жураўскі. **Аркадзь Іосіфавіч Жураўскі** (5 жніўня 1924, в. Янава Талачынскага р-на Віцебскай вобл. — 9 студзеня 2009) — беларускі мовазнавец. Член-карэспандэнт АН БССР (1980). Доктар філалагічных навук (1968), прафесар (1970). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сялянскай сям'і. Скончыў Янаўскую пачатковую школу, у 1935—1938 г. вучыўся ў Няклюдаўскай няпоўнай сярэдняй школе, у 1938—1941 — у Талачынскай сярэдняй школе № 1. У час Вялікай Айчыннай вайны Аркадзь Жураўскі разам з чатырма братамі Іванам, Васілём, Мікалаем, Казімірам удзельнічаў у партызанскім руху ў атрадзе брыгады Мікалая Гудкова, прымаў удзел ва ўсіх важнейшых баявых аперацыях. Падзеі вайны А. I. Жураўскі апісаў у кнізе «За родныя хаты» (1974). У верасні 1945 паступіў на філалагічны факультэт БДУ, які скончыў у 1950 г. і паводле рэкамендацыі вучонага савета быў залічаны ў аспірантуру Інстытута мовы, літаратуры і мастацтва АН БССР. У 1953 г. абараніў кандыдацкую дысертацыю, прысвечаную гісторыі форм загаднага ладу ў беларускай мове. Доктарская дысертацыя на тэму «Гісторыя беларускай літаратурнай мовы» абароненая ў 1968 г. З 1953 г. працаваў у Інстытуце мовазнаўства імя Я. Коласа АН БССР, займаў пасаду вучонага сакратара Інстытута мовазнаўства, загадчыка сектара тэрміналогіі, старшага навуковага супрацоўніка, а затым у 1960—1992 г. і загадчыка сектара (аддзела) гісторыі беларускай мовы, адначасова з 1974 г. — намеснік дырэктара, у 1983—1988 г. — дырэктар інстытута, у 1992—1996 г. — саветнік пры дырэкцыі інстытута, з 1997 г. — галоўны навуковы супрацоўнік аддзела гісторыі беларускай мовы. У 1985—1990 г. — старшыня Беларускага камітэта славістаў. Навуковая дзейнасць ------------------- Даследаваў гісторыю беларускай мовы і беларускага мовазнаўства. Першым у славянскім мовазнаўстве даказаў існаванне беларускага варыянту царкоўнаславянскай мовы ў *старабеларускі перыяд*, прааналізаваў мову дзеячаў беларускай культуры мінулага (Ф. Скарыны, С. Буднага, В. Цяпінскага і інш.). Вывучаў пытанні нармалізацыі сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Аўтар болей за 300 навуковых прац, у т.л. 15 манаграфій і слоўнікаў. Адзін са стваральнікаў «Гістарычнага слоўніка беларускай мовы» (вып. 1—13, 1982—1993). Узнагароды і прэміі ------------------- Узнагароджаны ордэнам Айчыннай вайны II ступені (1985), медалём Францыска Скарыны, ганаровым званнем «Заслужаны дзеяч навукі БССР» (1978). Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь (1994, у аўтарскім калектыве) — *за цыкл прац «Скарына і беларуская культура»*. Выбраная бібліяграфія --------------------- * Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Т. 1. — Мн. 1967. * Руска-беларускі слоўнік грамадска-палітычнай тэрміналогіі. — Мн. 1970 (у сааўтарстве). * Гістарычная лексікалогія беларускай мовы. — Мн. 1970 (у сааўтарстве). * Гістарычная марфалогія беларускай мовы. — Мн. 1979 (у сааўтарстве). * Мова нашых продкаў. — Мн. 1983. * Мова выданняў Францыска Скарыны. — Мн. 1990 (у сааўтарстве). Зноскі ------ 1. ↑ Беларусь 1995. Літаратура ---------- * *Булыка А. М.*, *Паляшчук Н. В.* Аркадзь Іосіфавіч Жураўскі (Да 80-годдзя з дня нараджэння) // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2004. № 3; * *Турцэвіч З. К.* Аркадзь Іосіфавіч Жураўскі (Да 75-годдзя з дня нараджэння) // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 1999. № 3. * Жураўскі Аркадзь Іосіфавіч // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 308—309. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. Спасылкі -------- * Памяці вучонага — Член-карэспандэнт Жураўскі Аркадзь Іосіфавіч * Аркадзь Іосіфавіч Жураўскі ў базе даных «История белорусской науки в лицах» Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі * Выстава да 90-годдзя А. І. Жураўскага на сайце ЦНБ НАН Беларусі * Жураўскі Аркадзь Іосіфавіч на сайце анлайн-энцыклапедыі «Беларусь у асобах і падзеях» * Журавский Аркадий Иосифович (руск.) // Праект «Партызаны Беларусі» | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 1055788166 · ISNI: 0000 0003 6049 3807 · LCCN: n80108880 · NTA: 080588824 · NUKAT: n98085038 · SUDOC: 125361939 · VIAF: 221567828 · БАП: 129071 | |

**Янка (Іван Іванавіч) Натусевіч** Біяграфія --------- Іван Іванавіч Натусевіч нарадзіўся 20 кастрычніка 1894 г. (па старым стылі) у вёсцы Малышчына Верцялішскай воласці Гродзенскага павета Гродзенскай губерні ў каталіцкай сялянскай сям’і. Бацькі Іван і Марыяна (народжаная Віткоўская) хрысцілі сына 26 студзеня 1895 г. ў гродзенскім Фарным касцёле. З матэрыялаў справы вядома, што ў жніўні 1912 г. Іван паступіў у Гродзенскую мужчынскую гімназію імя графа Тормасава, якую паспяхова скончыў ў 1914 г. Падчас вучобы ў гімназіі Янка ўваходзіў у склад Гродзенскага гуртка беларускай моладзі. З той гімназічнай пары Янка Натусевіч далучыўся да беларускага адраджэнскага руху. Пасля атрымання атэстата сталасці, дзевятнаццацігадовы юнак прыняў рашэнне аб далейшым працягу вучобы. 26 чэрвеня 1914 г. ён падаў прашэнне на імя рэктара Санкт-Пецярбургскага ўніверсітэта аб паступленні на юрыдычны факультэт. Час яго паступлення супаў з пачаткам Першай сусветнай вайны, але ў армію яго не мабілізавалі, бо ён з’яўляўся непрыгодным да ваеннай службы. Негледзячы на гэта, 22 красавіка 1916 г. Янка падаў прашэнне на імя рэктара ўніверсітэта, у якім адзначаў: «Имею честь просить Ваше Превосходительство сделать распоряжение о немедленной пересылке моих документов в Михайловское Артиллерийское училище. Год поступления в Университет 1914 № дела 288». Знаходзячыся ў Петраградзе, ён, як ураджэнец Гродзенскай губерні, якая апынулася пад германскай акупацыяй, не мог быць безуважным да падзеяў, якія адбываліся на яго радзіме. Акрамя гэтага, згодна з законам «Аб забеспячэнні патрэб бежанцаў» ад 15 жніўня 1915 г. ён у пэўнай ступені падлягаў пад катэгорыю бежанца. У артылерыйскае вучылішча яго не ўзялі, аднак гэта толькі падагравала юнака да пошуку новых шляхоў патрапіць у войска. 3 лютага 1917 г. ён падаў прашэнне ў канцылярыю Петраградскага ўніверсітэта, у якім прасіў выдаць яму пасведчанне аб тым, што з’яўляўся студэнтам універсітэта. Гэты дакумент, як тлумачыў Натусевіч, быў яму патрэбен «для прадстаўлення ў школу прапаршчыкаў інжынерных войскаў». Акрамя гэтага, праз некалькі дзён (7 лютага), ён зноў звярнуўся да рэктара, але ўжо з просьбай дазволу ўступлення яму ў першы законны шлюб з дзяўчынай Вандай Восіпаўнай Калантай, ураджэнкай Гродзенскай губерні і павета, якая, верагодна, была задаволена. Хутчэй за ўсё Янка Натусевіч і Ванда Калантай пазнаёміліся непасрэдна праз Беларускае таварыства ў Петраградзе па аказанні дапамогі пацярпелым ад вайны. Дакладна не вядома ці атрымаў вышэйшую адукацыю Я. Натусевіч, з прычыны таго што час для гэтага быў не вельмі спрыяльны. Звестак аб яго дзейнасці з лютага 1917 па красавік 1918 г. не выяўлена. На агульным сходзе Каўказскай Краёвай Беларускай Рады ў Тыфлісе арганізацыі, які адбыўся 8 красавіка 1918 г. Натусевіч быў выбраны сакратаром Рады. Натусевіч актыўна спрычыніўся да арганізацыі эвакуацыі беларускага насельніцтва з Каўказа ў напрамку Беларусі па маршруце: Тыфліс-Батумі-Поці, потым марскім шляхам да Адэсы, а адтуль сухапутным транспартам на поўнач. Каўказская Краёвая Беларуская Рада знаходзілася пад непасрэдным уплывам і цесна супрацоўнічала з Закаўказскім Рускім Нацыянальным Саветам, супраць чаго выступаў Я. Натусевіч. Гэта магло быць прычынай канфлікта, вынікам якога стаў яго ад’езд з Тыфліса, але дакладна калі і як гэта адбылося невядома. Ужо восенню 1918 г. Янка Натусевіч вярнуўся ў Гродна, дзе актыўна ўключыўся ў грамадска-палітычную дзейнасць. У той час у горадзе з’явілася першая легальная беларуская арганізацыя «Сувязь культурна-нацыянальнага адраджэння Беларусі», якая пазней змяніла назву на Гарадзенскі Беларускі нацыянальны камітэт (БНК), у склад якой увайшоў і Янка Натусевіч. У канцы лістапада 1918 г. ён таксама быў запрошаны ў склад Часовага гарадскога камітэта, які быў створаны па загадзе кіраўніка нямецкай адміністрацыі Гродна барона фон Экендорфа. Быў дэлегатам Першага гродзенскага губернскага беларускага з’езда, які адбыўся 1 снежня 1918 г. у будынку Барыса-Глебскага манастыра, як прадстаўнік Гродзенскага БНК. Адзіны на з’ездзе выступаў на беларускай мове. Падчас абмеркавання пытання аб неабходнасці выкладання ў вясковых школах на беларускай мове, ён выступіў з прамовай «Той беларус — хто гаворыць па-беларуску». Нягледзячы на яго прамову, толькі восем дэлегатаў з’езда прагаласавалі за ўвядзенне мовы ў школах. На другі дзень з’езда ён выказаўся па пытанні аб палітычнай будучыні краю і зазначыў, што «Беларускі нацыянальны камітэт стаіць на платформе незалежнай беларускай дзяржавы і, пры немагчымасці пакуль ажыццявіць гэту праграму, пагаджаецца на федэрацыю з Літвой. Ні польскай, ні расійскай арыентацыі быць не павінна!». Розныя ідэйна-палітычныя і нацыянальныя сілы, якія рабілі захады для рэалізацыі сваіх мэт на фоне імклівага і зменлівага стану міжнароднай абстаноўкі вакол Беларусі, падштурхоўвалі Я. Натусевіча для паўсядзённай актыўнай працы па абароне беларускіх інтарэсаў у краі. У канцы 1918 г. Янка Натусевіч быў выбраны пісарам Беларускага сялянскага з’езда, які праходзіў у Гродне 15 і 16 снежня. У выніку адбыўшыхся выбараў на з’ездзе Янка Натусевіч быў абраны ў Павятовую раду і Арганізацыйны камітэт па скліканні Краёвага Беларускага з’езду Гродзеншчыны. 19 сакавіка 1919 г. на першым пасяджэнні беларускіх палітычных і грамадскіх арганізацый Гродзеншчыны быў створаны каардынацыйны цэнтр «Цэнтральная беларуская рада Гарадзеншчыны» (ЦБРГ) з мэтай склікання беларускага з’езда Віленшчыны і Гродзеншчыны. ЦБРГ стаў выконваць ролю прадстаўніка беларускага ўрада БНР на Гродзеншчыне, кандыдатам у яго прэзідыум быў выбраны Янка Натусевіч. Я. Натусевіч стаў адным з стваральнікаў і актывістаў Грамады беларускай моладзі. Праз некалькі дзён пасля пасяджэння 21 сакавіка 1919 г. згодна з пастановай Рады Народных міністраў БНР Натусевіча прызначылі радчым А. Смоліча ў Берлін па справах ваеннапалонных. У Германіі Я. Натусевіч першапачаткова з’яўляўся дыпламатычным кур’ерам, а потым стаў рэдактарам прэс-бюро і начальнікам пашпартнага аддзелу Беларускай місіі ў Берліне. Назапашаны вопыт працы рэдактарам у прэс-бюро даў магчымасць пісаць і друкаваць рэцэнзіі ў газетах на тэатральную тэматыку. Так, у газеце «Беларусь» ён змясціў рэцэнзію на п’есу У. Галубка «Праменьчык шчасця», а у газеце «Незалежная Беларусь» пад ініцыяламі Я. Н. надрукаваў артыкулы пра заснаванне і дзейнасць «Грамады Беларускае Моладзі» і пра пастаноўку 1 лістапада 1919 г. драматычнай секцыяй Гродзенскай беларускай моладзі пад кіраўніцтвам П. Мядзёлкі спектакля «Страхі жыцця» і «Разбітае люстэрка». Але супрацоўніцтва з газетамі не заўсёды было бяспечным. З канца чэрвеня 1919 года ў Гродне пачала выдавацца грамадска-палітычная і літаратурная газета «Родны край», рэдактарам якой быў Т. Грыб. Газета займала антыпольскую пазіцыю і заклікала да згуртавання ўсіх праціўнікаў польскіх акупацыйных улад. Пасля публікацыі ў шостым нумары антыпольскі скіраванага артыкула Я. Чарапука пад назвай «Правам ці мячом» акупацыйныя ўлады зачынілі газету і пачалі арышты сярод гродзенскага маладзёвага актыву. 20 ліпеня па гэтай справе Я. Натусевіч разам П. Мядзёлкай, А. Фохтам і К. Салошыкам на пэўны час апынуўся за кратамі. 14 жніўня 1919 г. ён быў дэлегаваны з Берліна ў Коўну для перадачы пакетаў прэзідэнту Рады БНР П. А. Крычэўскаму. Пасля выканання місіі ён выехаў у Вільню, а затым у Гродна, дзе 2 верасня 1919 г. пры нявысветленых абставінах быў схоплены і пасаджаны ў турму. Пасля вызвалення ён 2 снежня 1919 г. звярнуўся да міністра замежных спраў БНР Антона Луцкевіча з заявай, у якой патлумачыў прычыну нез’яўлення на месца службы. У міністэрстве не ведалі аб тым дзе знаходзіўся Натусевіч і звольнілі яго з займанай пасады. Пасля гэтага ён вярнуўся ў родны горад, дзе праз некаторы час распачаў працу па арганізацыі Агульнага сходу беларусаў у Гродне. Дзеля гэтага мерапрыемства была загадзя падрыхтаваны і развешаны абвесткі. За дзень да сходу, Янка Натусевіч, як старшыня Гродзенскага БНК у памяшканні клуба «Беларуская хатка» выступіў з прамовай, прысвечанай святкаванню другой гадавіны абвяшчэння незалежнасці БНР. 28 сакавіка 1920 г. у памяшканні № 5 на Замкавай гары адбыўся агульны сход. Згодна з дакументамі старшынёй сходу быў абраны Я. Натусевіч. На ім ён зачытаў справаздачу аб дзейнасці Гродзенскага беларускага камітэту. Дэлегаты з’езда пастанавілі выразіць падзяку радным Гродненскага БНК за працу на ніве нацыянальнага адраджэння беларускага народу і прынялі просьбу старшыні Камітэта аб злажэнні паўнамоцтваў Гродзенскім Беларускім камітэтам на рукі сходу. У выніку выбараў сход абраў новы склад «Беларускага Нацыянальнага Камітэта ў Гродне», але сам Натусевіч, набраўшы 70 галасоў, не змог увайсці ў склад новага Камітэта, але ён быў залічаны кандыдатам выбыўшых з Камітэту радных. Як адзначалася на сходзе, камітэт з’яўляўся адзіным правамоцным органам Гродзенскага Беларускага жыхарства. Але далейшая праца Гродненскага БНК была прыпынена зменамі на Заходнім фронце ў ліпені-верасні 1920 г. калі спачатку Савецкая Расія пачала наступленне супраць польскіх войскаў, у выніку якіх Гродна быў заняты Чырвонай арміяй, а затым пасля няўдалых баёў пад Варшавай бальшавікі вымушаны былі саступіць горад польскім часцям. Гэта дало магчымасць аднавіць шэраг раней дзеючых беларускіх грамадскіх арганізацый, а з 23 лістапада 1920 г. наладзіць выпуск штодзённай газеты «Беларускае слова», з якой пачаў супрацоўнічаць і Я. Натусевіч. Знакавай старонкай у біяграфіі Я. Натусевіча ў 1920 г. стала яго дзейнасць ў Варшаве, дзе ён працаваў на пасадзе сакратара місіі БНР і з’яўляўся членам варшаўскага Беларускага камітэта. Заняцце азначаных пасадаў верагодна паспрыяў яго назапашаны вопыт арганізацыйнай працы, ведаў і актыўная грамадзянская пазіцыя. У Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусі захаваўся яго дакладсправасдача на імя старшыні Камітэта Л. Вітан-Дубейкаўскага, з якога вынікаюць накірункі дзейнасці Натусевіча (тэкст друкуецца ўпершыню на мове арыгінала):

**Ева Алісія Маеўска** (польск.: Ewa Alicja Majewska; нар. 21 ліпеня 1978, Варшава, ПНР) — польскі філосаф, палітычная актывістка і пісьменніца. У 1990-х і пачатку 2000-х яна ўдзельнічала ў анархісцкіх, антыпамежных, экалагічных і жаночых рухах. Яна ўдзельніца вядомых міжнародных канферэнцый, праектаў і публікуе артыкулы і эсэ ў часопісах і зборніках, у тым ліку: e-flux, Signs, Third Text, Journal of Utopian Studies і Jacobin. Яна была запрошаным супрацоўнікам у Інстытуце навук аб чалавеку (Вена) пры Каліфарнійскім ўніверсітэце ў Берклі, і ў цяперашні час з’яўляецца членам Інстытута культурных даследаванняў (Берлін). Біяграфія --------- Маеўская вывучала філасофію, французскую літаратуру і гендэрныя даследаванні ў Варшаўскім універсітэце. Атрымала доктарскую ступень па філасофскіх канцэпцыях сям’і ў Варшаўскім універсітэце ў 2007 годзе. З 2003 года — выкладчык гендарных даследаванняў ва ўніверсітэце. З 2011 па 2013 год яна была прафесарам Інстытута культуры Ягелонскага ўніверсітэта ў Кракаве, Польшча, затым два гады была запрошаным супрацоўнікам Інстытута навук аб чалавеку ў Вене і яшчэ два гады (2014—2016) у Інстытуце культурных даследванняў у Берліне. Цяпер яна займаецца даследаваннем філасофіі Гегеля, засяроджваючыся на дыялектыцы і слабай, фемінісцкай крытычнай тэорыі і антыфашысцкіх культурах. Яе кніга *"Feminist Antifascism: Counterpublics of the Common* "выйшла ў выдавецтве Verso у 2021 годзе. Яна стала валанцёрам у польскай IndyMedia і працавала ў жаночай секцыі Камітэту дапамогі і абароны рэпрэсаваных. Яна таксама з’яўляецца аўтарам дакладу аб гвалце ў адносінах да жанчын у сям’і і інтымных адносінах для польскага аддзялення Amnesty International (2005). У 2004 годзе разам з Аляксандрай Палісевіч стварыла групу Syreny TV. Дзе былі падрыхтаваны дакументальныя фільмы з серыі варшаўскіх дэманстрацый і праекта «Усе наперад да крайніх правых» (2005). Гэты фільм з’яўляецца запісам размоў, якія круцяцца вакол аналогіі паміж Польшчай 2005 года і Веймарскай рэспублікай. Яго паказалі ў Веймары на фестывалі «Attention, Polen Kommen!» (2005) і на выставах у Варшаве і Гданьску. ### Палітыка У 2015—2018 гадах яна была сябрам сацыял-дэмакратычнай польскай палітычнай партыі Lewica Razem (Левыя разам), займала пасады ў назіральным камітэце і нацыянальнай радзе партыі. На парламенцкіх выбарах у 2015 годзе балатавалася ў Сейм Варшаўскай акругі з 26-ым месца ў агульным спісе. У складзе партыі ўдзельнічала ў працы статутнай камісіі, а таксама выступала састваральнікам праграмы «Разам за культуру». У маі 2016 года была абраная ў рэвізійную камісію партыі, а ў чэрвені 2017 года — у нацсавет. З канца 2018 года яна больш не з’яўляецца членам партыі. Кнігі ----- ### Як адзіны аўтар * Art as a guise? Censorship and other paradoxes of politicizing culture. Krakow: Ha!art corporation, 2013, series: The Radical Line. ISBN 978-83-64057-30-4. * Feminism as a social philosophy. Sketches from family theory. Warsaw: Difin, 2009. ISBN 978-83-7641-091-3ISBN 978-83-7641-091-3. ### У суаўтарстве * Ewa Majewska, Jan Sowa (ed.): Zniewolony umysł 2. Krakow: korporacja ha!art, 2007, series: The Radical Line. ISBN 83-89911-61-2ISBN 83-89911-61-2. * Martin Kaltwasser, Ewa Majewska, Kuba Szreder (ed.): Futurism of industrial cities. Kraków: korporacja ha!art, 2007. ISBN 978-83-89911-70-4ISBN 978-83-89911-70-4. * E. Majewska, E. Rutkowska, Equal School, House of Polish-German Cooperation, Gliwice, 2007. * A. Wolosik, E. Majewska, Sexual harassment Stupid fun or serious matter, Diffin Publishing House, Warsaw, 2011. ### Апошнія публікацыі * Anti-fascist Cultures, Institutions of the Common, and Weak Resistance in Poland, in: Third Text, 33/2019: A Bitter Victory? * Praktyka Teoretyczna on Weak Resistance (2/2019): Архівавана 31 студзеня 2020. * On Feminism: Feminism Will Not Be Televised * On Ophelic Counterpublics: Ewa Majewska en Зноскі ------ 1. ↑ Ewa Majewska // NUKAT — 2002.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q11789729'></a> 2. ↑ Ewa Majewska // MAK<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q105192847'></a> 3. 1 2 3 Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 4. ↑ Ewa Majewska | transmediale **(нявызн.)**. *archive.transmediale.de*. 5. ↑ FORMER WEST – Ewa Majewska **(нявызн.)**. *formerwest.org*. 6. ↑ Ewa Majewska **(нявызн.)**. *Ewa Majewska*. 7. ↑ Ewa Majewska **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *jacobinmag.com*. Архівавана з першакрыніцы 21 ліпеня 2017. Праверана 18 красавіка 2022. 8. ↑ Ewa Majewska - IWM **(нявызн.)** (3 красавіка 2015). Архівавана з першакрыніцы 3 красавіка 2015. 9. ↑ EWA MAJEWSKA – Feminist (art) Institution **(нявызн.)**. 10. 1 2 Majewska (англ.)  **(нявызн.)**?. *ICI Berlin*. 11. ↑ Ewa Majewska – BAK **(нявызн.)**. *www.bakonline.org*. 12. ↑ Verso **(нявызн.)**. *www.versobooks.com*. 13. ↑ Polish report **(нявызн.)**. 14. ↑ Aleksandra Polisiewicz, The Bestiary of Unconsciousness **(нявызн.)**. *niepodlegle.artmuseum.pl*. 15. ↑ Syreny TV "Cała naprzód ku skrajnej skrajnej prawicy" **(нявызн.)**. *fotopolis.pl*. 16. ↑ "Ewa Majewska - Partia Razem - Inna polityka jest możliwa!". *Partia Razem - Inna polityka jest możliwa!* [польская]. Архівавана 1 ліпеня 2017. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 1 ліпеня 2017. Праверана 18 красавіка 2022. 17. ↑ Wybraliśmy władze krajowe! - Partia Razem - Inna polityka jest możliwa! **(нявызн.)**. | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | ResearchGate | | Тэматычныя сайты | academia.edu · ORCID | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 116688637 · ISNI: 0000 0001 1052 5730 · LCCN: n2007023977 · NKC: jo2018992705 · NLP: a0000002875543 · NUKAT: n2007092236 · SUDOC: 158196082 · VIAF: 33904926 | |

***Xylophanes tersa*** — моль сямейства {{bt-bellat|Бражнікі|*Sphingidae*}}. Упершыню від быў апісаны Карлам Лінеем у 1771 годзе. Ён сустракаецца ад Злучаных Штатаў (ад Масачусетса на поўдзень да поўдня Фларыды, на захад да Небраскі, Нью-Мексіка і поўдня Арызоны), праз Мексіку, Вест-Індыю і Цэнтральную Амерыку і ў некаторых частках Паўднёвай Амерыкі (уключаючы Балівію, Парагвай, Аргенціну і Бразілію). Часам матылькоў гэтага віду можна сустрэць на поўначы Канады. Размах крылаў 60–80 мм. Верхняя частка пярэдняга крыла бледна-карычневая з лавандава-шэрым у аснове і мае цёмна-карычневыя лініі. Верх задняга крыла цёмна-карычневы з паласой бялёсых клінападобных плям. Дарослыя асобіны лятаюць з мая па кастрычнік на поўначы і з лютага па лістапад далей на поўдзень у ЗША, і яны лётаюць круглы год у тропіках. Ёсць адно пакаленне на поўначы і некалькі пакаленняў далей на поўдзень, у Фларыдзе і Луізіяне, напрыклад. Дарослыя асобіны харчуюцца нектарам розных кветак, у тым ліку на *{{bt-bellat||Lonicera}}*, *{{bt-bellat||Mirabilis jalapa}}* і *{{bt-bellat||Asystasia gangetica}}*. Лічынкі харчуюцца відамі родаў *{{bt-bellat||Borreria}}*, *{{bt-bellat|катальпа|Catalpa}}*, *{{bt-bellat||Manettia}}* і *{{bt-bellat||Pentas}}*, а таксама на відах *{{bt-bellat||Spermacoce glabra}}*, *{{bt-bellat||Hamelia patens}}*, *{{bt-bellat||Hedyotis nigricans}}*, *{{bt-bellat||Heimia salicifolia}}*, *{{bt-bellat||Psychotria microdon}}*, *{{bt-bellat||Psychotria nervosa}}* і *{{bt-bellat||Inga vera}}*. Падвіды ------- * *Xylophanes tersa chaconi* De Marmels, Clavijo & Chacín, 1996 (Венесуэла) * *Xylophanes tersa tersa* Xylophanes tersa Спасылкі -------- * *Xylophanes tersa tersa*. *Sphingidae of the Americas*. * *Lotts*. Tersa Sphinx *Xylophanes tersa* (Linnaeus, 1771) **(нявызн.)**. *Butterflies and Moths of North America* (24 лістапада 2017). Праверана November 26, 2018.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Баброва. **Алена Уладзіміраўна Баброва** (нар. 6 жніўня 1967, г. Шклоў, Магілёўская вобласць) — беларускі эканаміст, дзяржаўны дзеяч у галіне культуры. Біяграфія --------- Нарадзілася 6 жніўня 1967 года ў Шклове Магілёўскай вобласці. Эканаміст, скончыла БДІНГ у 1988 годзе. З 1988 года начальнік планава-эканамічнага аддзела Упраўлення культуры Магілёўскага аблвыканкама. Са жніўня 2011 года — намеснік начальніка ўпраўлення культуры Магілёўскага аблвыканкама. З 2016 года — першы намеснік начальніка галоўнага ўпраўлення ідэалагічнай працы, культуры і па справах моладзі — начальнік упраўлення культуры Магілёўскага аблвыканкама. Цяпер дырэктар Магілёўскага абласнога мастацкага музея імя Паўла Масленікава. Узнагароды ---------- Узнагароджана ганаровымі граматамі аблвыканкама, Ганаровай граматай Беларускага прафсаюза работнікаў культуры (2010), ганаровым знакам Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь, Ганаровай граматай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь (2022). Зноскі ------ 1. 1 2 3 Баброва Алена Уладзіміраўна (1967 г.) 2. ↑ Узнагароджаны за плён і прафесіяналізм № 5 (925) 30.01.2010 — 05.02.2010 г 3. ↑ Пастанова Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 4 кастрычніка 2022 г. № 659 «Аб узнагароджанні Ганаровай граматай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь» Літаратура ---------- * Боброва Елена Владимировна // Кто есть Кто. Деловой мир СНГ. Вып. 2002. — Мн. 2002. — С.37. Спасылкі -------- * Баброва Алена Уладзіміраўна (1967 г.)

Пячатка Цэнтральнай беларускай рады Віленшчыны і Гарадзеншчыны з Пагоняй, 1919 г. **Цэнтра́льная белару́ская ра́да Ві́леншчыны і Гро́дзеншчыны** — орган палітычнага прадстаўніцтва беларускага нацыянальнага руху ў заходняй частцы Беларусі, якая знаходзілася пад кантролем польскіх уладаў у 1919—1921 гадах. Утвораная 9—10 чэрвеня 1919 года ў Вільні на Беларускім з’ездзе Віленшчыны і Гродзеншчыны. У першы склад прэзідыума ўвайшлі: Клаўдзій Дуж-Душэўскі (старшыня), Міхаіл Кахановіч (віцэ-старшыня), Ян Станкевіч, Браніслаў Тарашкевіч, Янка Чарапук, святар Кушнеў, ксёндз Міхал Пятроўскі і іншыя. Удзельнікі Беларускага з’езда Віленшчыны і Гродзеншчыны 10 чэрвеня 1919 года. Пасярэдзіне стаіць Клаўдзій Дуж-Душэўскі, выбраны старшынёй Рады Віленшчыны і Гарадзеншчыны; Павел Аляксюк, адзін з ініцыятараў з’езда; Міхаіл Кахановіч, старшыня Віленскай беларускай рады і дырэктар Беларускай гімназіі ў Вільні Выступала ў абарону сацыяльных і нацыянальных правоў беларускага народа, спрыяла развіццю беларускай школы, выдавецкай справы, кааперацыі, займалася дабрачыннасцю на карысць пацярпелых ад вайны і дзяцей-сірот. Знаходзілася пад уплывам Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў, якая стаяла ў апазіцыі да польскіх улад. У палітычнай дзейнасці прытрымлівалася актаў Беларускай Народнай Рэспублікі за незалежную і дэмакратычную рэспубліку. У 1919 годзе, калі Рада БНР фактычна не функцыянавала, прэтэндавала на ролю галоўнага палітычнага цэнтра беларускага вызваленчага руху. 2 жніўня 1919 года ініцыявала стварэнне Беларускай ваеннай арганізацыі (пазней пераўтвораная ў Беларускую ваенную камісію), 15 ліпеня 1919 года — выдавецкага таварыства «Веда» (кіраўнік Ян Станкевіч). 22 верасня 1919 года ў Вільні арганізавала настаўніцкія курсы для падрыхтоўкі настаўнікаў беларускіх школ (навучалася больш за 70 настаўнікаў з Віленшчыны і Гродзеншчыны). Спробы стварэння прафесійнага беларускага тэатра ў Вільні не былі здзейсненыя. 3 18 верасня 1919 года выдавала інфармацыйны бюлетэнь Рады лацінкай і кірыліцай на шапірографе (выйшла больш за 10 нумароў). У верасні 1919 года ў склад Рады кааптаваныя прадстаўнікі ад Беларускага настаўніцкага саюза ў Вільні, Беларускага таварыства дапамогі ахвярам вайны, Віленскага Белнацкама, Віленскага саюза кааперацыі і іншых арганізацый: Аляксандр Карабач, Фабіян Ярэміч, Францішак Кушаль, Вацлаў Ластоўскі, Ігнат Канчэўскі і іншыя. 18 верасня 1919 года ў новы склад прэзідыума Рады ўвайшлі Браніслаў Тарашкевіч (старшыня), Міхаіл Кахановіч, Аляксандр Карабач (віцэ-старшыня), Вацлаў Ластоўскі (сакратар), Фабіян Ярэміч (скарбнік). На працягу сваёй дзейнасці Рада неаднаразова выступала з пратэстамі супраць рэпрэсій і рэквізіцый беларускіх жыхароў, арыштаў беларускіх нацыянальных дзеячаў, закрыцця беларускіх школ. Ініцыявала збор подпісаў за аднаўленне закрытай Будслаўскай беларускай гімназіі. У пачатку 1920 года праз адсутнасць Браніслава Тарашкевіча абавязкі старшыні выконваў Аляксандр Карабач. У гэты час у сувязі з моцным палітычным і адміністрацыйным уціскам польскіхх улад Рада фактычна спыніла сваю дзейнасць. Яе функцыі па апекаванні беларускіх школ, па развіцці культурна-асветнай і кааператыўнай справы ў рэгіёне ўзялі на сябе Часовы Беларускі нацыянальны камітэт у Менску, Беларуская цэнтральная школьная рада, Цэнтральны беларускі саюз сельскай гаспадаркі і іншыя. Спробы актывізаваць працу Рады ў канцы 1920 — пач. 1921 года поспеху не мелі. Літаратура ---------- * Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі Т. 1. кн. 1. Вільня; Нью-Ёрк; Мн.; Прага, 1998. * *Ляхоўскі У*. Цэнтральная беларуская рада Віленшчыны і Гродзеншчыны // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын; Дадатак / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2003. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0276-8. С. 118 * *Ляхоўскі У*. Беларуская спрана падчас польскай акупацыі 1919—1920 гг. // Спадчына. 1994. № 6. | ⛭Беларускія грамадскія арганізацыі ў Польскай Рэспубліцы (1918—1939) | | --- | | * Беларускае выдавецкае таварыства * Беларускае дабрачыннае таварыства * Беларускае нацыянальнае аб’яднанне * Беларуская сялянска-работніцкая грамада * Беларускі інстытут гаспадаркі і культуры‎ * Беларускі нацыянальны камітэт‎ * Беларускі студэнцкі саюз‎ * Польска-беларускае таварыства‎ * Праваслаўнае беларускае дэмакратычнае аб’яднанне‎ * Таварыства беларускай школы * Цэнтральная беларуская рада Віленшчыны і Гродзеншчыны * Цэнтральны саюз культурных і грамадскіх арганізацый |

Супрацоўнікі Дыпламатычнай місіі БНР у Берліне (1919). Сядзяць (злева направа): невядомы, невядомы, Лявон Заяц, Васіль Захарка, Клара Заяц, Антон Борык **Надзвыча́йная дыпламаты́чная мі́сія Белару́скай Наро́днай Рэспу́блікі ў Няме́ччыне** — дыпламатычнае прадстаўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі ў сталіцы Германіі Берліне, якая дзеяла ў 1919—1925 гадах. Адрас дыпмісіі — Motzstraße 21. Дзейнасць --------- З мэтай усталявання дыпламатычных стасункаў з еўрапейскімі дзяржавамі Рада БНР накіравала ў шэраг сталіцаў свае дэлегацыі. У Берліне першым афіцыйным пасланнікам БНР стаў кіраўнік Беларускае ваеннае місіі па справах ваеннапалонных капітан Антон Борык, які прыбыў з Гродна 23 сакавіка 1919 года. У нямецкіх лагерох для ваеннапалонных (ВД) знаходзіліся каля 60 000 беларусаў, і беларускі ўрад спадзяваўся з дапамогай вайскоўца-дыпламата стварыць з іх беларускае войска. Наладзіўшы сувязь з Міжнароднай камісіяй па справах ваеннапалонных, Антон Борык разам з генералам Кіпрыянам Кандратовічам актыўна вёў беларускую працу сярод ваенных. Пазней у Берлін прыехалі з Кіеву міністры БНР Васіль Захарка і Аляксандр Цвікевіч, а таксама Аркадзь Смоліч, прызначаны паслом Беларусі. Неўзабаве да іх далучыўся старшыня Рады міністраў БНР Антон Луцкевіч, які меў атрымаць у Рэйхсбанку акрэдытыў у 1,6 млн марак (ВД), выдаткаваны ўрадам Украінскай народнай рэспублікі. Нямецкі ўрад адмовіўся іх выдаць, і цягам трох месяцаў, пакуль вырашалася пытанне, урад БНР фактычна ў поўным складзе прытуліўся ў Берліне. Гэты перыяд дзейнасці Рады міністраў БНР адзначаны значнай актыўнасцю: урадавымі пасяджэннямі, сустрэчамі з нямецкімі палітыкамі, журналістамі, наладжваннем кантактаў з дзяржаўнымі і прыватнымі ўстановамі. Пасля адмовы Германіі выплаціць украінскую фінансавую пазыку Аляксандр Цвікевіч выехаў у Вену, дзе захоўвалася другая частка ўкраінскага акрэдытыву. 6 красавіка ў Берлін прыбыла дэлегацыя ад афіцэраў-беларусаў з лагеру ваеннапалонных у Зальцведэлі на чале з палкоўнікам Вішнеўскім. Яны прывезлі ў Беларускае ваеннае прадстаўніцтва падпісаны 60-цю афіцэрамі ліст з просьбай накіраваць беларускіх палонных на бацькаўшчыну дзеля фарміравання нацыянальных ваенных аддзелаў. Аднак нямецкія ўлады не зарэгістравалі Беларускае ваеннае прадстаўніцтва і не далі яму згоды на вырашэнне ваенных пытанняў. У Берліне дзейнічала фірма «Сындыкат Сапегі для Еўропы і Азіі на Беларусі», заснаваная ўраджэнцам Беларусі Станіславам Львом Сапегам-Ваяводам, які пэўны час аказваў фінансавую дапамогу беларускаму прадстаўніцтву. У складзе фірмы працавала вялікая колькасць беларусаў, а да лета 1920 года яе ўзначальваў Антон Борык. Сапега заснаваў таксама і першую па-за межамі Расійскай імперыі Беларускую службу друку і тэлеграфнай інфармацыі. У красавіку 1919 года Аркадзь Смоліч выехаў у Варшаву на перамовы з польскім урадам і ў Берлін больш не вярнуўся. Беларуская дэлегацыя на Парыжскую мірную канферэнцыю звярнулася да паслоў Англіі, ЗША і Францыі ў Берліне з просьбаю прызнаць БНР. 4 мая Антон Луцкевіч звярнуўся ў Міністэрства замежных спраў Германіі з заявай пра афіцыйную рэгістрацыю Дыпламатычнай місіі БНР у складзе самога Луцкевіча (старшыня Рады і міністр замежных спраў), Аркадзя Смоліча (пасла), службоўцаў Антона Борыка і Янкі Натусевіча. Афіцыйным адрасам пазначаны Кайзералее (ВД), 209—1, дзе размяшчалася Беларускае прэс-бюро. Першае пасяджэнне пасля рэгістрацыі адбылося 2 ліпеня 1919 года. 25 жніўня паўнамоцным прадстаўніком Ураду БНР у Берліне афіцыйна прызначаны Леанард Заяц, аднак праз яго хваробу ўжо 27 кастрычніка гэту пасаду заняў Леанід Баркоў. З чэрвеня па снежань місія БНР выдавала ўласны інфармацыйны бюлетэнь на нямецкай мове. Пасля расколу Рады БНР у снежні 1919 года Берлінская місія падпарадкавалася юрысдыкцыі ўраду Народнае Рады БНР на чале з Вацлавам Ластоўскім. 1919—1921 годі сталі найбольш плённым перыядам у дзейнасці Берлінскай місіі БНР. Беларускія прадстаўнікі дамагліся дазволу выдаваць грамадзянам беларусі пашпарты БНР, уласнікі якіх мелі права падарожнічаць па Еўропе, атрымаць візу на пераезд у Амерыку ці вярнуцца на радзіму. Усе дыпламатычныя і агульнаграмадзянскія пашпарты БНР былі надрукаваны менавіта ў Германіі. Нямецкія ўлады дазволілі правесці рэгістрацыю беларускіх ваеннапалонных, дзякуючы чаму ўраджэнцы Беларусі ў лагерох для інтэрнаваных здолелі атрымліваць грашовую дапамогу праз Беларускі Чырвоны Крыж. У кастрычніку 1920 быў адноўлены выхад інфармацыйных бюлетэняў. Беларускае прэс-бюро наладзіла таксама кантакты з літоўскім дзяржаўным тэлеграфным агенцтвам «Эльта (ВД)» і нямецкімі «Агенцтвам Вольфа», «Прэсэ-Вартэ». У 1920 годзе заснаваная выдавецкая суполка «Вызваленне». Пасля пераезду Рады міністраў у Прагу дзейнасць берлінскай місіі паступова занепадае. 1 верасня 1922 года ўрад цалкам спыніў яе фінансаванне. Пасля падпісання Рапальскага дагавора (ВД) паміж Германіяй і БССР яна апынулася ў напаўлегальным становішчы. У жніўні 1923 МЗС Германіі паведаміла шэфу дыпламатычнай місіі БНР Андрэю Бароўскаму?!, што адгэтуль разглядае місію выключна прадстаўнікамі замежнай палітычнай групы. Канчаткова місія спыніла дзейнасць у кастрычніку 1925 года пасля Другой Усебеларускай канферэнцыі, якая прыняла рашэнне пра ліквідацыю ўраду БНР і прызнанне БССР. Зноскі ------ 1. 1 2 *Марта Сакавік.*. Места белорусской истории в Берлине. Где что находится (руск.). *Беларусь*. Deutsche Welle (30 мая 2023). Праверана 24 жніўня 2023. 2. 1 2 *Александр Тихомиров.* Проблемы белорусско-германских отношений в 1914—1922 гг. // *Белорусский журнал международного права и международных отношений*. — 2002. — № 4. Літаратура ---------- * *Сакалоўскі У.?!* Надзвычайная дыпляматычная місія БНР у Нямеччыне. Дакумэнты дыпляматычнае чыннасьці БНР у Нямеччыне // *Спадчына*. — 1998. — № 1. — С. 164—196. * *Сакалоўскі У.* Надзвычайная дыпляматычная місія БНР у Нямеччыне. Дакумэнты дыпляматычнае чыннасьці БНР у Нямеччыне // *Спадчына*. — 1998. — № 2. — С. 204—222. * *Сакалоўскі У.* Надзвычайная дыпляматычная місія БНР у Нямеччыне. Дакумэнты дыпляматычнае чыннасьці БНР у Нямеччыне // *Спадчына*. — 1998. — № 4. — С. 89—99. Спасылкі -------- * Артыкул Уладзіміра Сакалоўскага на старонцы Рады БНР

**Антон Дуброў** (нар. 18 чэрвеня 1995) — беларускі тэнісны трэнер і былы гулец. З’яўляецца трэнерам тэнісісткі Арыны Сабаленка з 2020 года. Кар’ера ------- Дуброў пачаў гуляць у тэніс ва ўзросце пяці гадоў. Яго найвышэйшая пазіцыя ў юніёрскім рэйтынгу ITF — 272 месца, дасягнутае ў 2013 годзе дзякуючы выйгрышу тытула 5 узроўню ў парным разрадзе і 4 узроўню ў адзіночным разрадзе ў папярэднім годзе на юніёрскіх спаборніцтвах ITF[en]. Падчас сваёй гульнявой кар’еры ён зарабіў адно рэйтынгавае ачко Асацыяцыі тэнісістаў-прафесіяналаў (ATP), выйграўшы толькі адзін з дзесяці адзіночных матчаў асноўнай сеткі на ITF Men’s Circuit з 2013 да 2015 года, але працягваў зрэдку выступаць да 2018 года, удзельнічаючы ў кваліфікацыйных розыгрышах ITF. Арына Сабаленка ў 2019 годзе Даўні член каманды Арыны Сабаленка ў якасці яе партнёра па ўдарах, Дуброў стаў асноўным трэнерам Сабаленка ў 2020 годзе, замяніўшы даўняга трэнера Дзмітрыя Турсунова пасля кароткатэрміновага эксперыменту з Дзітэрам Кіндлманам. Сабаленка, якая ў 2020 годзе не ўваходзіла ў першую дзясятку WTA, дабілася больш стабільных вынікаў з Дубровым, выйграўшы чатыры тытулы WTA Tour у першым годзе трэнерскай працы апошняга. Заняўшы 2-е месца ў свеце ў канцы 2021 года, яна прыпісала яму тое, што ён дапамог ёй адчуваць сябе больш упэўнена ў гульні, ацаніўшы працу з ім у пазітыўным ключы. У лютым 2022 года, калі Сабаленка супраціўлялася спробам сваёй каманды перапрацаваць уласную падачу, маючы некаторыя праблемы з падвойнай памылкай[ru], Дуброў запрапанаваў сысці ў адстаўку, але Сабаленка пераканала яго застацца, паабяцаўшы, што «мы вернемся мацнейшымі». Каб выправіць падачу Сабаленка, у жніўні 2022 года быў запрошаны эксперт па біямеханіцы, і пасля заваявання свайго першага тытула Вялікага шлема ў адзіночным разрадзе на Адкрытым чэмпіянаце Аўстраліі 2023 года, яна падзякавала сваёй «самай шалёнай камандзе ў туры» — асноўнаму трэнеру Дуброву і трэнеру па фітнесе Джэйсану Стэйсі за падтрымку ў бурным мінулым годзе. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Anton Dubrov **(нявызн.)**. Association of Tennis Professionals. Праверана 16 March 2023. 2. 1 2 3 Anton Dubrov Tennis Player Profile **(нявызн.)**. *itftennis.com*. International Tennis Federation. Праверана 16 March 2023. 3. ↑ Oddo, Chris. Sabalenka and Dubrov Carving a Path to Success **(нявызн.)**, *tennisnow.com* (15 November 2020). Праверана 17 March 2023. 4. 1 2 Kane, David. Sabalenka credits refined coaching team, pre-match prep for 2020 surge **(нявызн.)**, *wtatennis.com*, *Women's Tennis Association* (15 November 2020). Праверана 17 March 2023. 5. ↑ Di Lorito, Paolo. È già finita la collaborazione tra Sabalenka e Kindlmann(італ.), *ubitennis.net* (22 September 2020). Праверана 17 March 2023. 6. ↑ Chowdhury, Priyabata. Aryna Sabalenka Reveals How Hiring Former Hitting Partner as Coach Has Helped Her Tennis **(нявызн.)**, *Essentially Sports* (8 January 2021). Праверана 17 March 2023. 7. ↑ Nguyen, Courtney. Insider Wrap: Why Sabalenka's Madrid win is a game changer **(нявызн.)**, *wtatennis.com*, *Women's Tennis Association* (10 May 2021). Праверана 17 March 2023. 8. ↑ Clarey, Christopher. Big Risks and Big Rewards for Aryna Sabalenka at the Australian Open **(нявызн.)**, *The New York Times* (28 January 2023). Праверана 17 March 2023. 9. ↑ Tan, Gill. Writers reflect: Favourite AO 2023 moments **(нявызн.)**, *ausopen.com*, *Australian Open* (29 January 2023). Праверана 17 March 2023. 10. 1 2 Fendrich, Howard. Analysis: Aussie Open champ Sabalenka reworked serve, belief **(нявызн.)**, *Associated Press* (28 January 2023). Праверана 17 March 2023. 11. ↑ Fendrich, Howard. Aryna Sabalenka wins 1st Grand Slam title at Australian Open **(нявызн.)**, *Associated Press* (28 January 2023). Праверана 17 March 2023. Спасылкі -------- * Профіль на сайце ATP тура (англ.) * Профіль на сайце ITF (англ.)

Bundesnachrichtendienst (BND), Berlin, 2017. **Федэральная разведвальная служба (БНД) Германіі** (ням.: Bundesnachrichtendienst, *BND*) — служба знешняй разведкі Германіі, якая знаходзіцца пад кантролем Ведамства федэральнага канцлера Германіі. Штаб-кватэра знаходзіцца ў Пулаху каля Мюнхена. У 2010 годзе скончана будаўніцтва новага комплексу будынкаў для гэтага ведамства ў берлінскім раёне Мітэ, плануецца пераезд БНД у Берлін да 2014 года. БНД мае каля 300 афіцыйных філіялаў па ўсім свеце. Штат ведамства налічвае каля сямі тысяч прафесійных супрацоўнікаў, з іх 2.000 занята зборам разведдадзеных за мяжой. Гадавы бюджэт (2009) склаў 460.000.000 еўра. Кіраўнікі --------- * Ханс-Георг Вік Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт БНД Архівавана 7 ліпеня 2011. (ням.)

**Іосіф Казіміравіч Апанскі** (18 ліпеня 1897, Сталярышкі, Вількамірскі павет, Ковенская губерня — 7 чэрвеня 1927, чыг.ст. Ждановічы) — супрацоўнік савецкіх спецслужб. Намеснік паўнамоцнага прадстаўніка АДПУ па Беларускай вайсковай акрузе і адначасова — начальнік Беларускага аддзялення Галоўнага мытнага упраўлення СССР. Адзін са стваральнікаў сістэмы палітычнага нагляду ў Беларусі і падрыхтоўшчыкаў спраў супраць беларускай інтэлігенцыі. Біяграфія --------- Нарадзіўся 18 ліпеня 1897 года ў в. Сталярышкі Вількамірскага павета Ковенскай губерні (цяпер — у Анікшчайскім раёне Літвы). З пачаткам Першай сусветнай вайны бежанцам трапіў у Петраград, дзе вучыўся ў рэальным вучылішчы. Далучыўся да рэвалюцыйнага руху. Член РСДРП з 1916 года. У грамадзянскую вайну падпольна працаваў у Беларусі і Літве. У 1919 годзе — член Віленскага ДК КП(б)ЛіБ, выканкама гарсавета, рэвтрыбунала. Пасля — старшыня Мазырскага павятовага рэўкама. У 1920 годзе — намеснік начальніка асобага аддзелу 16-й Беларуска-Літоўскай арміі. Гэты аддзел сфармаваў справу і расстраляў кіраўніка справамі па харчаванні арміі Фабіяна Шантыра (першага мужа Зоські Верас). З 1922 года — у надзвычайнай камісіі Петраградскай ваеннай акругі, пасля — у Самары. У 1923 годзе — начальнік Вышэйшай пагранічнай школы АДПУ ў Маскве. Маючы званне камдзіва чытаў курс «Памежная справа і чэкісцкая методыка». У той самы час займаў пасаду памочніка начальніка аддзела пагранічнай аховы і старэйшага памочніка галоўнага інспектара войск АДПУ. У 1924 годзе — намеснік старшыні Дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення пры ЦВК Беларусі, намеснік паўнамоцнага прадстаўніка АДПУ пры СНК СССР па Беларускай вайсковай акрузе і адначасова з 1926 года — кіраўнік Беларускага аддзялення Галоўнага мытнага упраўлення СССР. Адзін з арганізатараў ліквідацыі эсэраўскага руху на Беларусі. Займаўся разгромам арганізацыіі Юркі Лістапада і выстаўленнем на *правільны* савецкі шлях Якуба Коласа. 7 чэрвеня 1927 года Апанскі разам з кіроўцам АДПУ Голубевым ехаў на дрызіне. Пры нявысветленых абставінах каля чыгуначнай станцыі Ждановічы яна перакулілася і абодва загінулі. Віну за аварыю ўсклалі на «контррэвалюцыю», а таксама на людзей, зямельныя надзелы якія прылягалі да чыгункі. Дзве сям’і выслалі ў Архангельскую вобласць РСФСР. Пахаваны разам з кіроўцам у Мінску на Вайсковых могілках. На агульным помніку напісана: «ад рукі контррэвалюцыі». Ушанаванне памяці ----------------- Імя Апанскага было нададзена адной з вуліц Мазыра. Да 1993 года імя Апанскага мела Кальварыйская вуліца ў Мінску. Крыніцы ------- 1. ↑ ТОВАРИЩ «У» И ДВОЙНОЕ УБИЙСТВО 7 ИЮНЯ 1927 ГОДА Архівавана 22 жніўня 2018. Сяргей Крапівін, Экпресс-Новости 2. ↑ Фотафакт. Вайсковыя могілкі ў Мінску: пантэон герояў Архівавана 5 лістапада 2009. Кастусь ЛАШКЕВІЧ, TUT.BY Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1).

Артыкул пра іспанскую інфанту. Пра шведскую прынцэсу гл. Леанор (герцагіня Готландская). **Леанор, прынцэса Астурыі** (Леанор дэ Тодас лос Сантас дэ Бурбон і Арціс; нар. 31 кастрычніка 2005, Мадрыд) — прынцэса Астурыйская, спадчынніца іспанскага прастола з 19 чэрвеня 2014 года, старэйшая дачка і дзіця ў сям’і караля Іспаніі Філіпа VI і яго жонкі Летысіі, унучка караля Іспаніі Хуана Карласа I і каралевы Сафіі. Старэйшая сястра інфанты Сафіі. Біяграфія --------- Інфанта Леанор нарадзілася ў 1:46 ночы 31 кастрычніка 2005 года. Яна стала першым дзіцем у сям’і спадчыннага прынца Феліпэ і яго жонкі Летысіі, народжанай *Арціс Ракасалана*. Нарадзілася інфанта з вагай у 3,5 кг і ростам 47 см. Інфанта была хрышчоная ў палацы Сарсуэла кардыналам Антоніа Роўка Варэла 14 студзеня 2006 года. Традыцыйна, Леанор была хрышчоная вадой з ракі Іардан. Яна атрымала імя *Леанор дэ Тодас лос Сантас дэ Бурбон і Арціс*. Яе хроснымі сталі кароль і каралева Іспаніі — бабуля і дзядуля па лініі бацькі. 25 лютага 2006 года іспанскі каралеўскі дом пацвердзіў інфармацыю аб тым, што ствалавыя клеткі з пупавіны інфанты былі замарожаны і захаваны ў банку крыві ў Тусоне, штат Арызона. Клеткі будуць замарожаны прынамсі 15 гадоў разам з клеткамі 18 000 іншых дзяцей. Інфанта стала не першай асобай каралеўскай крыві, у якой былі ўзяты ствалавыя клеткі. Першым стаў дацкі прынц Крысціян, які нарадзіўся ў 2005 годзе. Інфанта Леанор хадзіла ў дзіцячы сад для дзяцей іспанскай каралеўскай гвардыі, а з 15 верасня 2008 года яна наведвае школу Санта-Марыя-дэ-лос-Расалес каля Мадрыда. У гэтай школе вучыўся і яе бацька прынц Феліпэ. Тытулы ------ Як спадчынніца Іспанскага прастола носіць тытул прынцэсы Астурыйскай. Акрамя таго, паводле артыкула 57 Канстытуцыі Іспаніі носіць таксама наступныя дадатковыя тытулы: * прынцэса Астурыйская як спадчынніца трона Кастыліі; * прынцэса Жыронская як спадчынніца Каталана-Арагонская; * прынцэса Віянская як спадчынніца Наварская; * герцагіня Манбланская як спадчынніца Каталоніі * графіня Серверская як спадчынніца Валенсійская * сеньёра Балагер як спадчынніца Мальёркі. Зноскі ------ 1. ↑ Праверана 17 красавіка 2020. 2. 1 2 *Lundy D. R.* The Peerage<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> Спасылкі -------- * Сайт Іспанскага каралеўскага дому * Hello! magazine announcement of the birth * Spain’s new royal makes her first appearance | ?Леанор (прынцэса Астурыйская) — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Альфонса XIII | | | | | | | | | | | | | | Хуан, граф Барселонскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Вікторыя Яўгенія Батэнбергская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Хуан Карлас I | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Prince Carlos of the Two Sicilies[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыя дэ лас Мэрсэдэс Бурбон-Сіцылійская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Princess Louise of Orléans[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Філіп VI | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Канстанцін I, кароль Грэцыі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Павел I, кароль Грэцыі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Сафія Пруская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Софія Грэчаская, каралева Іспаніі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ernst August, Duke of Brunswick[d] | | | | Леанор | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Фрэдэрыка Гановерская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Princess Viktoria Luise of Prussia[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | José Luis Ortiz Velasco[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Jesús José Ortiz Álvarez[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Menchu Álvarez del Valle[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Летысія | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Francisco Rocasolano Camacho[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Paloma Rocasolano Rodríguez[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Enriqueta Rodríguez Figueredo[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская | | Генеалогія і некрапалістыка | Rodovid | | Нарматыўны кантроль | GND: 1177675714 · LCCN: no2007008296 · VIAF: 87525932 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Філіпоўскі. **Міхаі́л Сярге́евіч Філіпо́ўскі** (10 лютага 1896, Баранавічы, Мінская губерня — 8 студзеня 1956, Масква) — савецкі военачальнік, генерал-лейтэнант (1945). Кандыдат ваенных навук (1948). Біяграфія --------- Нарадзіўся 10 лютага 1896 года ў Баранавічах у шляхецкай сям’і. Яго дзед па маці — вядомы рускі генерал Аляксееў. У 1915 годзе М. С. Філіпоўскі ўступіў у рускую імператарскую армію, тады ж скончыў Віленскае пяхотнае вучылішча, выпушчаны паручнікам. Удзельнічаў у Першай сусветнай вайне, камандаваў ротай, затым батальёнам, ваяваў на Заходнім, Паўднёва-Заходнім і Паўночным франтах. Пасля рэвалюцыі салдаты абралі Філіпоўскага ў палкавы камітэт. З 1917 года член УКП(б). Грамадзянская вайна ------------------- У 1918 годзе М. С. Філіпоўскі добраахвотна ўступіў у РСЧА, з пачаткам Грамадзянскай вайны ваяваў на Паўночным фронце супраць белагвардзейцаў і замежных інтэрвентаў, камандуе зводным атрадам Паўночна-Усходняга ўчастка атрадаў заслоны. 31 жніўня 1918 года зводны батальён амерыканскіх, англійскіх і французскіх інтэрвентаў пад камандаваннем Хадэльдона паспрабаваў прарвацца да станцыі Абазёрская з фланга. 4 верасня 1918 года батальён быў разгромлены атрадам М. С. Філіпоўскага. 11 верасня 1918 года загадам РВС РСФСР з войскаў Паўночна-ўсходняга ўчастка Заходняй заслоны была створана 6-я армія. 20 лістапада 1918 года ўсе савецкія войскі былі зведзены ў палкі, М. С. Філіпоўскі прызначаны камандзірам 160-га стралковага палка. У студзені-лютым 1919 года ўдзельнічае ў Шэнкурскай аперацыі. План аперацыі быў распрацаваны камандуючым 6-й арміяй А. А. Самойла. Згодна з планам М. С. Філіпоўскі ўзначаліў адзін з трох атрадаў — Вельскі (Вельскую калону) 18-й стралковай дывізіі. У атрадзе налічвалася 1350 чалавек, 4 гарматы і 21 кулямёт. Пасля трох дзён баёў Вельскі атрад захапіў умацаванне на Высокай гары, разбіўшы амерыкана-канадскія часткі, і адкрыў дарогу на Шэнкурск. 25 студзеня горад быў вызвалены. З 27 кастрычніка па 18 лістапада 1919 года М. С. Філіпоўскі ч. в. с. камандзіра 54-й стралковай дывізіі, з 26 лістапада 1919 года — ч. в. с. камандзіра 18-й стралковай дывізіі. 21 лютага 1920 года дывізіяй быў вызвалены Архангельск, затым Анега. З вызваленага Архангельска адправіў прэм’ер-міністру Вялікабрытаніі Дэвіду Лойд Джорджу тэлеграму: «Вашых скінулі ў мора, сустракайце. Камдыў Філіпоўскі». М. С. Філіпоўскі камандаваў 18-й стралковай дывізіяй да 23 сакавіка 1920 года, затым прызначаны начальнікам штаба той жа дывізіі. Неўзабаве белы рух на Паўночным фронце быў канчаткова разгромлены, дывізія была перакінутая на Заходні фронт і ўвайшла ў склад 4-й арміі. У якасці начальніка штаба 18-й стралковай дывізіі М. С. Філіпоўскі ўдзельнічае ў Савецка-польскай вайне — Майскай аперацыі, Ліпеньскай аперацыі і Варшаўскай бітве. У Варшаўскай аперацыі РСЧА пацярпела паражэнне, у канцы жніўня 1920 года часткі 4-й арміі былі інтэрнаваныя ў Усходняй Прусіі. Паміж войнамі ------------- У 1923 годзе М. С. Філіпоўскі скончыў Курсы ўдасканалення каманднага складу (КУКС) пры Ваеннай акадэміі РСЧА, камандаваў 20-й стралковай дывізіяй Туркестанскага фронту, удзельнічаў у баях з басмачамі. У той час падзяляў погляды трацкісцкай апазіцыі, выступаў у партарганізацыі дывізіі ў абарону поглядаў Троцкага. З 1924 года — памочнік камандзіра 13-га стралковага корпуса таго ж фронту, затым памочнік начальніка і ч. в. с. начальніка ўпраўлення Каўказскай арміі, ваенны кіраўнік Закаўказскага камуністычнага ўніверсітэта. У 1927 годзе накіраваны ваенным саветнікам ў Кітай, удзельнічаў у Грамадзянскай вайне, вярнуўся праз год. У 1928 годзе скончыў Ваенную акадэмію імя М. В. Фрунзе і быў прызначаны камандзірам стралковай дывізіі, затым служыў на пасадах начальніка Упраўлення ВНУ, начальніка Упраўлення па пазавайсковай падрыхтоўкі начальніцкага складу, памочніка інспектара па ваеннай працы «ТСААВІЯХІМ» СССР. 28 лістапада 1938 года наркам абароны СССР К. Е. Варашылаў звярнуўся ў Палітбюро ЦК ВКП(б) з просьбай звольніць з РСЧА камкораў: Пятроўскага Л. Р. Сцяпанава М. В. карінтэнданта Жыльцова А. І. камдываў Барынава А. І. Філіпоўскага М. С. і камбрыга Шафранскага І. І. з прычыны наяўных на іх шэрагу кампраметуючых дадзеных. У канцы лістапада 1938 года М. С. Філіпоўскі быў звольнены ў запас. Арыштаваны не быў. У 1939 годзе быў адноўлены ў РСЧА і прызначаны выкладчыкам Вышэйшай школы штабной працы Чырвонай Арміі і Акадэміі Генштаба (адначасова навучаючыся ў Акадэміі Генштаба). Вялікая Айчынная вайна ---------------------- У пачатку Вялікай Айчыннай вайны М. С. Філіпоўскі на той жа пасадзе. У 1942 годзе ён скончыў Акадэмію Генштаба, у снежні 1942 года быў прызначаны начальнікам штаба 58-й арміі. Прымаў удзел у Бітве за Каўказ. 9 лютага 1943 года пачалася Краснадарская наступальная аперацыя, у ходзе якой М. С. Філіпоўскі ўзначальваў ударную групоўку 58-й арміі ў складзе 317-й, 351-й і 417-й стралковых дывізій. У наступленні, распачатым 26 лютага 1943 года, удзельнічалі толькі дзве дывізіі з трох (417-я не паспела падысці), нягледзячы на гэта і цяжкія ўмовы надвор’я, ударная група Філіпоўскага наступала паспяхова, але яе наступленне не было падтрымана. У выніку група трапіла ў акружэнне, але працягвала змагацца. Да 3 сакавіка ў групы скончыліся боепрыпасы, сувязі са штабам не было, М. С. Філіпоўскі прыняў самастойнае рашэнне — адвесці войскі. Да вечара 4 сакавіка часці ўдарнай групы, знішчыўшы матэрыяльную частку, з баямі выйшлі з акружэння. 12 мая 1943 года прызначаны начальнікам штаба 9-й арміі, з верасня па кастрычнік 1943 года ўдзельнічаў у Новарасійска-Таманскай аперацыі. 6 лістапада 1943 года ўпраўленне арміі было расфармавана, М. С. Філіпоўскі быў прызначаны начальнікам штаба 47-й арміі, на гэтай пасадзе да ліпеня 1944 года. З жніўня 1944 года М. С. Філіпоўскі — у распараджэнні Галоўнага ўпраўлення кадраў (ГУК) НКА. У снежні 1944 года М. С. Філіпоўскі прызначаны намеснікам камандуючага 4-й гвардзейскай арміі 3-га Украінскага фронту, удзельнічаў у Будапешцкай аперацыі. У студзені 1945 года прызначаны ч. в. с. камандуючага 46-й арміяй 3-га Украінскага фронту, працягваў удзел у Будапешцкай аперацыі. 5 сакавіка 1945 года стаў камандзірам 104-га стралковага корпуса, удзельнічаў у Будапешцкай і Венскай аперацыях. Пасля вайны ----------- Надмагільны помнік на Увядзенскіх могілках. Пасля вайны М. С. Філіпоўскі працягваў камандаваць корпусам у Паўднёвай групе войскаў. У 1946 годзе перайшоў на выкладчыцкую працу ў Акадэмію Генштаба, быў прызначаны старшым выкладчыкам кафедры тактыкі вышэйшых злучэнняў. У снежні 1950 года выйшаў у адстаўку. Памёр 8 студзеня 1956 года ў Маскве. Пахаваны ў Маскве на Увядзенскіх могілках. Званні ------ * камдыў — 23.11.1935 * генерал-маёр — 4.06.1940 * генерал-лейтэнант — 19.04.1945 Узнагароды ---------- За час службы М. С. Філіпоўскі быў узнагароджаны: * Ордэн Леніна — 21.02.1945 * чатыры Ордэны Чырвонага Сцяга — 01.04.1943, 03.11.1944, 29.06.1945, … * два Ордэны Суворава 2-й ступені — 25.10.1943, … * два Ордэны Кутузава 2-й ступені — 02.09.1944, 28.04.1945 * Медаль «XX гадоў РСЧА» — 1938 * іншыя медалі * ЗША: Ордэн «Легіён пашаны» 4-й ступені (легіянер) Зноскі ------ 1. ↑ Черушев Н. С. Удар по своим. Красная Армия: 1938—1941. — М.: Вече, 2003. Літаратура ---------- * *Коллектив авторов.* Великая Отечественная. Командармы. Военный биографический словарь / Под общей ред. М. Г. Вожакина. — М.; Жуковский: Кучково поле, 2005. — 408 с. * Макаров Н. А. Военная интервенция и Гражданская война на Севере России 1918—1920 гг. — Правда Севера, 2008. * Самойло А. А. Две жизни. — 1958. * Черушев Н. С. Удар по своим. Красная Армия: 1938—1941. — М.: Вече, 2003. Спасылкі -------- * Подзвіг народаАрхівавана 15 сакавіка 2012. * Бітва за Каўказ — артыкул на сайце «Салдаты XX стагоддзя» * Біяграфія ў фотаальбом. В. Берднікава | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Rodovid |

**Адам Аляксандравіч Паўлюкавец** (4 снежня 1939, Лунінец, Пінская вобласць, БССР — 30 кастрычніка 1994, Мінск, Рэспубліка Беларусь) — беларускі паэт, публіцыст, перакладчык, паліглот (валодаў беларускай, рускай, эсперанта, французскай, англійскай і польскай мовамі). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў 4 снежня 1939 года ў Лунінцы ў сялянскай сям’і. Быў апошнім (сёмым) дзіцем. Бацька Аляксандр Адамавіч (06.06.1901 — 23.12.1951) працаваў кладаўшчыком на базе па перапрацоўцы садавіны і гародніны. Афіцыйная прычына смерці — сухоты. Яго жонка Кацярына Данілаўна (23.11.1906 — 25.12.1980) працавала пасудамыйкай. Пра раннія гады жыцця А. А. Паўлюкаўца амаль нічога не вядома, бо дакументы ў архівах не захаваліся. Вядома, што ён пайшоў у першы клас школы № 1 г. Лунінца ў 1948 годзе. 28 лютага 1954 года атрымаў камсамольскі білет (аднак у асабовым лістку па ўліку кадраў, які запаўняўся ў студзені 1987 года на Мінскім заводзе шасцерань, у графе «Партыйнасць» указана «б/парт.»). У 1958 годзе скончыў школу і паступіў на першы курс Мінскага дзяржаўнага педагагічнага інстытута замежных моў, адкуль быў адлічаны ў сакавіку 1960 года (прычыну высветліць не атрымалася). Некаторы час працаваў на цаліне. У лістападзе 1960 года, пасля сканчэння ўборачнага сезона, вярнуўся ў г. Лунінец, адкуль Лунінецкім раённым аддзелам культуры быў накіраваны ў Гродзенскую школу кінамеханікаў. Спыніў навучанне ў сувязі з тым, што быў прызваны ў рады Савецкай арміі (служыў з 1961 па 1963 год у Мурманскай вобласці, воінскае званне па заканчэнні службы — старшы лейтэнант запасу). Менавіта ў арміі А. А. Паўлюкавец знаёміцца з мовай эсперанта. У жніўні 1963 года, атрымаўшы добрую характарыстыку з боку камандавання, зноў паступае на першы курс Мінскага дзяржаўнага педагагічнага інстытута замежных моў (факультэт французскай мовы). У жніўні 1966 года ўдзельнічаў у Першым кангрэсе студэнтаў-эсперантыстаў у Балгарыі. Некалькі гадоў быў старшынёй студэнцкага клуба эсперантыстаў. Пазней атрымаў пасаду сакратара Міжнароднага саюза студэнтаў-эсперантыстаў. У чэрвені 1968 года паспяхова скончыў інстытут, атрымаўшы спецыяльнасць настаўніка французскай і англійскай моў сярэдняй школы. Пасля сканчэння вышэйшай навучальнай установы працаваў настаўнікам французскай мовы Слабадской сярэдняй школы (в. Слабада Смалявіцкага раёна, 1968—1976), настаўнікам англійскай і нямецкай мовы Варанёўскай сярэдняй школы (в. Варані Столінскага раёна, 1976—1977), перакладчыкам на Лунінецкім заводзе электрарухавікоў (1978), настаўнікам замежнай мовы Азярніцкай васьмігадовай школы (в. Азярніца Лунінецкага раёна, 1978—1981), дыспетчарам Мінскага гарадскога ўпраўлення аўтобуснага транспарту, 1-ы аўтобусны парк (1981—1984), паштальёнам па дастаўцы тэлеграм (г. Мінск, 1984), прыёмаздатчыкам Мінскага завода безалкагольных напіткаў (1985), загадчыкам склада экспедыцыйнага атрада ЦС АСВОД БССР (г. Мінск, 1985), прыёмаздатчыкам Мінгараб'яднання малочнай прамысловасці, малочны завод № 3 (г. Мінск, 1986), настаўнікам французскай мовы Дабрэнеўскай васьмігадовай школы (в. Дабрэнева Лагойскага раёна, 1986). З 1987 па 1990 год працаваў на Мінскім заводзе шасцерань. Асабістае жыццё А. А. Паўлюкаўца склалася няўдала. У канцы 1970-х гадоў ён пазнаёміўся ў бібліятэцы са сваёй будучай жонкай — Ганнай. Агульных захапленняў у іх не было. Жонка да канца жыцця не падзяляла нацыяналістычных поглядаў мужа наконт Беларусі, не падтрымлівала ягонае захапленне эсперанта. Па ўспамінах сяброў, яны жылі яны як чужыя людзі. Дзяцей пасля сябе не пакінулі. Вядома, што жонка была ўдзельніцай адной з рэлігійных сект, да якой неўзабаве далучыўся і муж. У яго асабовай картцы з Мінскага завода шасцерань у графе «Сямейнае становішча» алоўкам напісана «разведзены», у той час як на момант запаўнення асабовага лістка па ўліку кадраў на тым жа прадпрыемстве (студзень 1987 года) указана «халасты». З гэтага вынікае, што ў шлюбе пара пражыла толькі некалькі гадоў. Помнік на магіле Адама Паўлюкаўца Апошнія гады свайго жыцця А. А. Паўлюкавец прысвяціў выкладанню эсперанта ў мінскіх гуртках (усе заняткі былі бясплатныя), самастойна выдаваў машынапісны часопіс «Эсперантыст Беларусі» (з 15 мая па 25 снежня 1988 года выйшла 14 нумароў), падрыхтаваў і выдаў беларускамоўны падручнік «Мова эсперанта» (1992), пісаў вершы, у тым ліку на эсперанта, падтрымліваў сувязь з разнастайнымі арганізацыямі, звязанымі з гэтай мовай. Сродкі на жыццё атрымліваў дзякуючы перакладам для рэлігійных арганізацый. Памёр 30 кастрычніка 1994 года ў Мінску пры малавядомых абставінах. Пахаваны на Міханавіцкіх могілках (участак 22, рад 2, месца 2). Помнік быў усталяваны ў 2002 годзе, агароджа — у 2012-м дзякуючы сродкам, якія змаглі сабраць эсперантысты з Беларусі. Месца пахавання даглядае эсперантыстка Яўгенія Якаўлеўна Пячкова, якая была блізкім сябрам А. А. Паўлюкаўца. Гл. таксама ----------- * Гісторыя эсперанта Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ Звесткі пра бацькоў А. А. Паўлюкаўца ўзяты з прыхадской кнігі Лунінецкага прыхода І акругі благачынія Лунінецкага павета Палескай епархіі. 3. ↑ Біяграфічныя звесткі пра А. А. Паўлюкаўца, датычныя школьных і студэнцкіх гадоў, а таксама службы ў арміі, узяты з асабовай справы, якая захоўваецца ў архіве Мінскага дзяржаўнага лінгвістычнага ўніверсітэта. 4. ↑ Звесткі пра месцы працы А. А. Паўлюкаўца ўзяты з асабовай справы, якая захоўваецца ў архіве Мінскага завода шасцерань. 5. ↑ Літаратура ---------- * Кіркевіч, А. Гродна — сталіца эсперанта / А. Кіркевіч // БелГазета. — № 22 (1245) ад 09.06.2020. * Кошаль, А. Несправядліва забытыя: Адам Паўлюкавец / А. Кошаль // Агульнапалiтычная штотыднёвая газета «Новы час». — Публікацыя ад 01.02.2019. * Падборка артыкулаў, прысвечаных эсперанта ў Беларусі // Тыднёвік беларусаў у Польшчы «Ніва». — № 30 ад 26.07.2009. — С. I—IV. Архівавана 4 чэрвеня 2019. * Паўлюкавец, А. А. Мова эсперанта : Практ. дапам. / А. А. Паўлюкавец. — Мінск : Навука і тэхніка, 1992. — 157, [3] с. * Сайт Esperanto.by

**Ме́хаўскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Езярышчанскага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Мехавое. Утвораны 20 жніўня 1924 года ў складзе Езярышчанскага раёна Віцебскай акругі БССР. З 12 кастрычніка 1929 года ў Гарадоцкім раёне Віцебскай акругі. Пасля скасавання акруговай сістэмы з 26 ліпеня 1930 года ў Гарадоцкім раёне БССР. З 12 лютага 1935 года ў складзе новаўтворанага Мехаўскага раёна, з 20 лютага 1938 года — Віцебскай вобласці. З 18 сакавіка 1958 года ў Езярышчанскім раёне. 16 верасня 1960 года скасаваны, тэрыторыя далучана да Віраўлянскага (5 населеных пунктаў: Масліцы, Пугачы, Пурышкі, Сілівонаўка і Храпкі), Кузьмінскага (25 населеных пунктаў: Андрэенкі, Аскерына, Арэхава, Асеча, Асёткі, Бадзякіна, Бурдыкі, Бязносенкі, Гарнова, Гарэлашы, Дражакі, Казлова, Клюшова, Кузюронкі, Куландзіна, Курыленкі, Ліпаўка, Мехавое, Мікалаенкі, Рослыя, Скобіна, Слабодка, Смароднік, Янчанкі і чыгуначная казарма 502—503 км) і Гуркінскага (9 населеных пунктаў: Будніца, Бялькі, Каралі, Пуляхі, Трубіна, Цары, Церахі, пасёлак цагельнага завода і чыгуначная казарма 499 км) сельсаветаў. На момант скасавання ў склад сельсавета ўваходзілі 39 населеных пунктаў. Зноскі ------ 1. ↑ Рашэнне выканкома Віцебскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 16 верасня 1960 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1960, № 26. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

Педагог і вучні на занятках **Педагогіка** (стар.-грэч. Παιδαγωγική — мастацтва выхавання, ад παῖς — дзіця і ἄγω — вяду) — навука аб выхаванні, навучанні і адукацыі чалавека. Педагогіка даследуе працэс мэтанакіраванага развіцця і фарміравання ва ўмовах яе выхавання, адукацыі і навучання; з’яўляецца навучальным прадметам сярэдніх спецыяльных і вышэйшых навучальных устаноў, якія рыхтуюць настаўнікаў, выкладчыкаў, выхавальнікаў. Прадмет і задачы ---------------- Педагогіка вывучае аб’ектыўныя сувязі паміж развіццём асобы і знешнімі фактарамі (выхаванне, асвета, навучанне), распрацоўвае тэорыю і методыку выхавання. Разглядае фарміраванне асобы ў асноўных сферах яе жыццядзейнасці (сям’я, калектыў, грамадства і інш.). Уключае педагагічныя навукі: агульную педагогіку, пераддашкольную, дашкольную, школьную, сямейную, спецыяльную, параўнальную, вытворчую, прафтэхпадрыхтоўчую, вышэйшай школы, ваенную, спартыўную, інжынерную, сацыяльную, андрагогіку (тэорыя і практыка выхавання і адукацыі дарослых), гісторыю педагогікі. і інш. Гістарычная даведка ------------------- Слова «педагогіка» паходзіць ад грэчаскага παιδαγωγική, што азначае літаральна «дзетаваджэнне». У Старажытнай Грэцыі «педагог» — раб, які назіраў за дзіцем, адказваў за наведванне ім школы (часта — няздольны да фізічнай працы). Развіццё педагогікі неаддзельна ад гісторыі чалавецтва. Педагагічная думка зарадзілася і на працягу тысячагоддзяў развівалася ў старажытнагрэчаскай, старажытнаўсходніх і сярэднявечнай тэалогіі і філасофіі. Упершыню педагогіка вылучыць з сістэмы філасофскіх ведаў у пачатку XVII ст. англійскім філосафам і прыродазнаўцам Фрэнсісам Бэканам і замацавана як навука працамі чэшскага педагога Яна Амоса Каменскага. У працы «Вялікая дыдакгыка» ён разгледзеў асноўныя праблемы адукацыі і выхавання, упершыню падкрзсліў прынцыпы дыдактыкі і асновы прыродазгоднага выхавання дзіцяці, заклаў базіс класна-ўрочнай сістэмы навучання ў школе. Уклад у педагогіку зрабілі Дж. Лок, Ж.-Ж. Русо, І. Г. Песталоці, І. Ф. Гербарт, А. Дыстэрвег, К. Ушынскі і інш. Да цяперашняга часу педагогіка з’яўляецца шматгаліновай навукай, якая функцыянуе і развіваецца ў цеснай узаемасувязі з іншымі навукамі. Літаратура ---------- * *Вадзінскі Д.* Асновы педагогікі вышэйшай школы. — Мн. 1993. * *Кулінковіч К.* Гісторыя педагогікі. — Мн. 1995. * *Кулінковіч К.* Этнічная педагогіка беларусаў. — Мн. 1993. * *Навумчык В.* Педагогіка // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 12: Палікрат — Праметэй / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 12. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0198-2 (т. 12). * *Снапкоўская С.* Гісторыя адукацыі і педагагічнай думкі Беларусі (60-я г. XIX — пачатак XX ст.). — Мн. 2001. * *Снапкоўская С. В.* Педаго́гіка // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 574. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Педагогіка | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Кароткая яўрэйская · Малы Бракгаўза і Эфрона · У. Даля · Britannica (онлайн) · Treccani · Universalis · Швейцарскі гістарычны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX525508 · BNF: 11933049j · GND: 4044302-4 · LNB: 000053694 · Microsoft: 19417346 · NDL: 00567145 · NKC: unn2011674190, ph115703 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Барановіч. **Генрык Барановіч** (19 студзеня 1916, в. Крывуля, Ашмянскі павет — 22 кастрычніка 2002), Таронта, Канада) — беларускі грамадскі дзеяч. Біяграфія --------- Паступіў у настаўніцкую семінарыю ў Барунах, па яе ліквідацыі перавёўся і ў сярэдзіне 1930-х гг. скончыў Віленскую настаўніцкую семінарыю. Працаваў настаўнікам. Як падхарунжы 5-га Віленскага пяхотнага палка ўдзельнічаў у Польскай абарончай вайне, 22 верасня 1939 года трапіў у нямецкі палон. 9 кастрычніка 1940 вызвалены з лагера ваеннапалонных. З верасня 1941 супрацоўнік Ф. Акінчыца ў Вустраўскай школе прапагандыстаў (пад Берлінам). З лістапада 1943 арганізатар і кіраўнік Працоўнай групы СБМ у Германіі, рэдактар часопіса «Малады змагар». Пасля вайны жыў у Таронта (Канада), уваходзіў у склад кіраўніцтва Згуртавання беларусаў Канады. Да пачатку 1971 года быў радным БНР, у 1957, 1960—1962, 1967 і 1968 гадах — сакратаром Канадскага сектара Рады БНР. Зноскі ------ 1. 1 2 Пісьмо В.Грыцук да К.Акулы (Кінгстан, 22.03.2004 г.) // БДАМЛМ, Ф. 372 «Туронак Юрый (1929—2019), гісторык, дзеяч культуры» Літаратура ---------- * *Туронак Ю.* Саюз Беларускай Моладзі ў Нямеччыне // Беларускі гістарычны агляд. Том 11, Сшытак 1-2 (20-21), сьнежань 2004. * *Туронак Ю*. Людзі СБМ / Юры Туронак. — Вільня: Gudas, 2006. — 224 с.

**Этнало́гія** (грэч. ἔθνος, племя, народ + *-логас* - вучэнне, навука) — навука, якая вывучае працэсы паходжання, рассялення, побыту і культуры этнасаў (народаў). Гісторыя станаўлення -------------------- Станаўленне этналогіі як навукі ў 2-й палове XIX ст. звязана з эвалюцыйнай школай (Э. Тайлар, Л. Г. Морган і інш.), што зыходзіла з ідэі адзінства культуры чалавецтва. З канца XIX ст. этналогія даследуе рэгіянальныя культуры і іх узаемаўплыў. Развіццё тэарэтычнай этналогіі ў XX ст. звязана з канцэпцыямі Э. Дзюркгейма, З. Фрэйда, Л. Леві-Бруля, Б. Маліноўскага, А. Радкліф-Браўна, К. Леві-Строса і іншых. Этналогія Беларусі ------------------ На Беларусі этналогія развіваецца з пачатку XIX ст. і на працягу доўгага перыяду аб'ектам яе вывучэння была духоўная культура беларускага этнасу: песні, паданні, вераванні, абрады. З 1880 - 1890-х гг. галоўным у беларускай этналогіі стаў эвалюцыйны кірунак, прадстаўнікі якога (У. М. Дабравольскі, М. В. Доўнар-Запольскі, Я. Ф. Карскі, М. Я. Нікіфароўскі, Е. Р. Раманаў, І. А. Сербаў, А. К. Сержпутоўскі) разам з духоўнай і матэрыяльнай культурай народа, распрацоўвалі канцэпцыю гістарычнай асаблівасці і самастойнасці беларусаў як этнічнай супольнасці. У сучасны перыяд вучоныя-этнолагі Беларусі даследуюць праблемы этнагенезу, этнічнай гісторыі і матэрыяльнай культуры беларусаў, разнастайнасць шматвяковых традыцый беларускага народа, этнаканфесійныя і дэмаграфічныя працэсы, ролю і месца беларускага этнасу ў еўрапейскай цывілізацыі. Распачата таксама вывучэнне і іншых нацыянальнасцей, якія насяляюць тэрыторыю Беларусі (татарскай, польскай, яўрэйскай), этнічных супольнасцей іншых краін, рэлігійных канфесій, як традыцыйных для Беларусі, так і новых. Вялікая роля ў развіцці сучаснай беларускай этналогіі і падрыхтоўцы спецыялістаў належыць Інстытуту мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі і Кафедры этналогіі, музеялогіі і гісторыі мастацтва гістарычнага факультэта Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Зноскі ------ 1. ↑ Этнокультурные процессы Центральной Беларуси в прошлом и настоящем / А. Вл. Гурко [и др.] ; науч. ред. А. Викт. Гурко ; Нац. акад. наук Беларуси, Центр исслед. белорус. культуры, языка и лит. Фил. «Ин-т искусствоведения, этнографии и фольклора им. К. Крапивы». – Минск : Беларуская навука, 2016. – 539 с. : ил. 2. ↑ Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы НАН Беларусі 3. ↑ Кафедра этналогіі, музеялогіі і гісторыі мастацтва гістарычнага факультэта БДУ Літаратура ---------- * Культуралогія: Энцыкл. даведнік / Уклад. Э. Дубянецкі. — Мн.: БелЭн, 2003. ISBN 985-11-0277-6 Спасылкі -------- * Кафедра этнаграфіі, музеялогіі і гісторыі мастацтва гістарычнага факультэта БДУ * Этналогія і этнаграфія Беларусі: тыпавая вучэбная праграма для ВНУ - Архівавана 8 снежня 2017. Гл. таксама ----------- * Этнаграфія * Антрапалогія

**Стад дэ Франс** (фр.: Stade de France) — футбольны стадыён у прыгарадзе Парыжа (Францыя) Сен-Дэні. Стадыён адкрыўся ў 1998 годзе спецыяльна да чэмпіянату свету і месціць 80000 гледачоў. Выдаткі на будаўніцтва склалі 285000000 еўра. Калі Францыя атрымала права правесці чэмпіянат свету 1998 года, спартыўныя ўлады вырашылі пабудаваць новы стадыён. Першапачаткова месцам будаўніцтва абралі Мелун-Сенар, на поўдзень ад Парыжа. Аднак скаргі на аддаленасць гэтага месца ад сталіцы вымусілі арганізатараў змяніць рашэнне і перанесці будаўніцтва ў паўночны прыгарад Парыжа Сен-Дэні. Першым нацыянальным стадыёнам быў «Каломб», які прымаў матчы чэмпіянату свету 1938 года. Пазней галоўнай арэнай краіны стаў «Парк дэ Прэнс». Але нават пасля рэканструкцыі 1975 года «Парк» не падыходзіў для гэтай ролі. Па-першае, ён размешчаны ў жылым раёне на паўднёвым-захадзе Парыжа, а акрамя таго, яго ўмяшчальнасць — 50 000 — была недастатковай для чэмпіянату свету. Чаго нельга сказаць пра «Стад дэ Франс», які стаў адным з самых велічных стадыёнаў Еўропы. Ён пабудаваны на месцы закінутых газавых распрацовак і можа змясціць 80000 гледачоў. Аднак не абышлося без праблем. Стадыён адкрываўся ў студзені 1998 гады таварыскім матчам зборных Францыі і Іспаніі. Да апошняй хвіліны не было ясна, ці адбудзецца гульня. Будаўнікі пашкадавалі грошай на падагрэў поля, і яно было прамерзлым. Але ўсё ж стадыён стаў пышнай арэнай для чэмпіянату свету. На ім праходзіла гульня адкрыцця Бразілія — ​​Шатландыя і яшчэ восем матчаў турніру. На гэтым жа стадыёне зборная Францыі ўпершыню стала чэмпіёнам свету, абыграўшы бразільцаў. Два гады праз тут адбыўся фінальны матч Лігі чэмпіёнаў, у якім сустракаліся мадрыдскі «Рэал» і «Валенсія». «Рэал» перамог з пераканаўчым лікам 3:0 — больш чым праз сорак гадоў пасля таго, як іспанскі Каралеўскі клуб выйграў першы Кубак чэмпіёнаў на полі старога «Парк дэ Прэнс». Зноскі ------ 1. ↑ Праверана 29 студзеня 2018. 2. ↑ Праверана 26 лютага 2020. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Стад дэ Франс * Афіцыйны сайт Архівавана 26 жніўня 2007. | ⛭Чэмпіянат Еўропы па футболе 2016 | | --- | | Стадыі | | | | | --- | --- | | Фінальная частка | * Група A * Група B * Група C * Група D * Група E * Група F * Плэй-офф * Фінал | | Адборачны турнір | * Група A * Група B * Група C * Група D * Група E * Група F * Група G * Група H * Група I * Плэй-оф | | | Падрыхтоўка | * Выбары арганізатараў * Трэніравальныя базы | | Іншае | * Склады * Статыстыка * Арбітры * Фундатары * Мяч | | Стадыёны | | | | --- | | * Стад дэ Франс (Сен-Дэні) * Веладром (Марсель) * Стад дэ Ліён (Ліён) * Парк дэ Прэнс (Парыж) * П’ер Маруа (Вільнёў-д'Аск) * Болар-Дэлеліс (Ланс) * Матмю Атлантык (Бардо) * Жафруа Гішар (Сент-Эцьен) * Стадыён Тулузы (Тулуза) * Альянц Рыўера (Ніца) | |

**Саладу́хінскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Мехаўскага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Горкі. Утвораны 20 жніўня 1924 года ў складзе Езярышчанскага раёна Віцебскай акругі БССР. Цэнтр — вёска Саладухі. 12 кастрычніка 1929 года цэнтр перанесены ў вёску Горкі. З 12 кастрычніка 1929 года ў Гарадоцкім раёне Віцебскай акругі. Пасля скасавання акруговай сістэмы з 26 ліпеня 1930 года ў Гарадоцкім раёне БССР. З 12 лютага 1935 года ў складзе новаўтворанага Мехаўскага раёна, з 20 лютага 1938 года — Віцебскай вобласці. 16 ліпеня 1954 года скасаваны, тэрыторыя ўвайшла ў склад новаўтворанага Кудзінскага сельсавета. Зноскі ------ 1. ↑ Указ Президиума Верховного Совета Белорусской ССР от 16 июля 1954 г. Об объединении сельских советов Витебской области // Сборник законов Белорусской ССР и указов Президиума Верховного Совета Белорусской ССР: 1938—1955 гг. — Мн.: Изд. Президиума Верхов. Совета БССР, 1956. — 347 с. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

**Універсітэт ваенна-паветраных сіл ЗША** (англ.: Air University) — амерыканская дзяржаўная спецыялізаваная ваенная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая месціцца на авіябазе «Максвэл» каля горада Мантгомеры у штаце Алабама. Агульная характарыстыка ----------------------- Мантгомеры быў цэнтрам амерыканскай авіяцыйнай адукацыі з тых часоў, як браты Райт заснавалі першую цывільную лётную школу. У 1930-х гадах армейскі авіяцыйны корпус перавёў свой інстытут тактычнай падрыхтоўкі ў Мантгомеры, які ў 1946 годзе ператварыўся ва ўніверсітэт. З моманту свайго заснавання да 1978 і з 1983 па 1993 год універсітэт меў статус Галоўнага камандавання ВПС. Універсітэт прапануе навучанне для служачых ВПС ЗША. Таксама магчымы варыянт, пры якім універсітэт фінансуе вышэйшую адукацыю кандыдата, які потым абавязваецца служыць у ВПС. Універсітэт таксама адкрыты для грамадзянскага персаналу ВПС. У цэнтры ўвагі навучання — перадача ведаў аб распрацоўцы, разгортванні і выкарыстанні падраздзяленняў ВПС. Праграмы паслядыпломнай адукацыі і аспірантуры забяспечваюць навуковую, тэхналагічную і менеджэрскую адукацыю. Структура --------- ### Адміністрацыйныя адзінкі * Інстытут тэхналогій ВПС * Цэнтр афіцэрскага выхавання * Цэнтр разпрацоўкі дактрыны і адукацыі * Каледж павышэння кваліфікацыі * Цэнтр афіцэрскай падрыхтоўкі і грамадзянскага развіцця * Цэнтр прызыўнога навучання * Цэнтр студый супрацьдзеяння распаўсюду * Агенцтва гістарычных даследаванняў ВПС * Інстытут кітайскіх аэракасмічных студый * Выдавецтва ### Школы і каледжы * Эскадронная афіцэрская школа * Камандна-штабны каледж авіяцыі * Ваенна-паветраны каледж * Міжнародная афіцэрская школа * Акадэмія старэйшых унтэр-афіцэраў ВПС * Акадэмія падафіцэраў * Школа лётчыкаў * Першая сяржанцкая акадэмія * Корпус падрыхтоўкі малодшых афіцэраў запасу ВПС * Цэнтр даследаванняў стратэгічнага стрымлівання ВПС ЗША Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Алабама Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · X | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 34806-5 · ISNI: 0000 0001 2348 4667 · LCCN: n79143057 · Microsoft: 1294991024 · NKC: kn20100108005 · NLA: 36184147 · PTBNP: 1796029 · VIAF: 149695829 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з імем Аляксандр III. **Аляксандр III Македонскі**, **Аляксандр Вялікі** (прыкладна 20—21 ліпеня 356 да н.э. Пела, Старажытная Македонія — 10—13 чэрвеня 323 да н.э. Вавілон, Македонская імперыя) — цар македонскі (336 да н.э.—323 да н.э.), адзін з найбольш вядомых военачальнікаў і заваёўнікаў антычнасці. Жыццё і дзейнасць ----------------- ### Нараджэнне, дзяцінства, юнацтва Аляксандр нарадзіўся ў 356 годзе да н.э. у Пеле, сталіцы Старажытнай Македоніі. Дакладны дзень яго нараджэння невядомы, бо біёграфы Аляксандра блытаюцца ў гэтым пытанні: Плутарх суадносіць яго з шостым днём гекатамбеона — прыкладна 20 ліпеня. Аднак Арыян сведчыць, што Аляксандр жыў 32 гады і 8 месяцаў, а дзякуючы вядомай даце смерці народзіны магчыма аднесці да восені 356 года да н.э. (прыкладна з 6 да 10 кастрычніка). Акрамя таго, распаўсюджана легенда пра тое, што Аляксандр нарадзіўся ў ноч, калі Герастрат падпаліў Храм Артэміды Эфескай (адзін з сямі цудаў свету). Аляксандр быў сынам македонскага цара Філіпа II Македонскага і Алімпіяды, дачкі эпірскага князя Неапталема. У Філіпа былі іншыя жонкі і дзеці, аднак адзіны вядомы іншы сын, Філіп Арыдэй, пакутваў на нейкую псіхічную хваробу, і бацька з маленства рыхтаваў у пераемнікі менавіта Аляксандра. Дзякуючы гэтаму ён атрымаў добрае выхаванне і выдатную адукацыю па класічнай грэчаскай сістэме. У 13 гадоў яго настаўнікам стаў славуты грэчаскі філосаф Арыстоцель. Аляксандр асабліва цікавіўся вывучэннем Іліяды, бо яго маці, паводле легенды, паходзіла ад Ахіла, героя Траянскай вайны. Ваеннай падрыхтоўкай юнака займаўся сам бацька. Свае ваенныя здольнасці і мужнасць Аляксандр упершыню праявіў у 338 да н.э. у бітве пры Херанеі (дзе разграміў войска фіванцаў), якой завяршылася заваяванне Грэцыі Македоніяй. Паколькі бацька адсутнічаў у Македоніі з-за шматлікіх войнаў, Аляксандр некаторы час кіраваў справамі ў метраполіі пад наглядам паплечнікаў Філіпа і нават правёў паспяховую кампанію супраць фракійцаў. ### Успадкоўванне ўлады. Пачатак паходу супраць Персіі Пасля гібелі бацькі, забітага ў 336 да н.э. ахоўнікам Паўсаніям, Аляксандр заняў царскі сталец. У першую чаргу ён пакараў смерцю іншых прэтэндэнтаў — Арабая, Герамена, Атала і нават свайго стрыечнага брата Амінту. Хутка грэчаскія гарады, якія былі заваяваны Філіпам, паспрабавалі скарыстацца зменай улады ў Македоніі і вярнуць незалежнасць, але Аляксандр на кангрэсе ў Карынфе дамогся захавання македонскага ўплыву пры ўмове вялікай аўтаноміі гарадоў. Пасля новы цар пачаў ваенны паход супраць суседніх паўночна-заходніх плямён (ілірыйцаў, трыбалаў, гетаў і інш.), якіх разбіў і прымусіў прызнаць македонскае панаванне. Падчас кампаніі жыхары Фіў у Грэцыі паддаліся чуткам пра смерць новага цара і паўсталі супраць Македоніі. Аляксандр хутка прыйшоў да горада і праз некалькі дзён здзейсніў паспяховы штурм. Старажытныя Фівы былі разбураны, а большасць жыхароў прадалі ў рабства. Грошы ад продажу фіванцаў значна палепшылі фінансавае становішча Македоніі. Вясной 334 да н.э. яго грэка-македонская армія на чале з вопытнымі і здольнымі палкаводцамі пераправілася праз Гелеспонт (Дарданелы) у Малую Азію на вайну з Персіяй. У якасці месца высадкі была абрана мясцовасць каля старажытнай Троі. Пры адноснай сваёй малалікасці (32 тысячы пяхоты, 5 тысяч вершнікаў) ў параўнанні з персамі, але дзякуючы сваім высокім баявым якасцям, арганізаванасці, вопытнасці і тэхнічнай аснашчанасці македонцы нанеслі паражэнне персам у двух бітвах. Спачатку грэка-македонская армія перамагла войска персідскіх сатрапаў каля Граніка (334 год да н.э.), а пасля — войска персідскага цара Дарыя III каля Ісы (333 год да н.э.). Пры гэтым самога цара грэкі прымусілі ратавацца ўцёкамі з месца апошняй бітвы, дзе ён пакінуў частку сваёй сям’і. Спробы Дарыя III узяць рэванш закончыліся беспаспяхова. Большасць грэчаскіх гарадоў, якія імкнуліся вызваліцца ад персідскай няволі, без супраціўлення здаваліся Аляксандру Македонскаму. Аднак некаторы час трымаўся вялікі Мілет, а буйны гандлёвы цэнтр Галікарнас персы баранілі даволі доўга дзякуючы вялікаму флоту. Пасля перамогі над персамі 24-гадовы палкаводзец хутка пакарыў Фінікію і захапіў парты ўсходняга ўзбярэжжа Міжземнага мора, што забяспечыла яму панаванне на моры. ### Працяг паходу Карта паходаў Аляксандра (націсніце, каб павялічыць). Чырвоным пазначаны шлях арміі Аляксандра, перарывістай лініяй — шляхі вяртання трох частак яго арміі ў Вавілон. Скрыжаванні чырвоных і сініх мячоў пазначаюць буйнейшыя бітвы, чырвоныя колы вакол сініх кропак — аблогі гарадоў грэка-македонскімі войскамі. Таксама адзначаны некаторыя з заснаваных Аляксандрам гарадоў. Зімой 332—331 да н.э. Аляксандр без бою заняў Егіпет, дзе мясцовыя жрацы афіцыйна абвясцілі Аляксандра Македонскага сынам бога Амона і прызналі яго сваім фараонам. У гонар такога поспеху ён у дэльце Ніла заснаваў горад Александрыю Егіпецкую, які хутка стаў буйнейшым культурным цэнтрам Міжземнамор’я. У Егіпце Аляксандр здзейсніў пілігрымку да аракула Амона ў аазісе Сіва, што замацавала яго аўтарытэт у рэлігійнай краіне. З Егіпта Аляксандр Македонскі накіраваў сваё войска ў Месапатамію, дзе ў бітве пры Гаўгамелах зноў перамог значна большыя сілы персаў. Гэта перамога прывяла да забойства Дарыя III у 330 да н.э. адным з сатрапаў апошняга, а вялікую персідскую дзяржаву Ахеменідаў — да канчатковага развалу. У выніку гэтага Аляксандр заняў сталіцы персідскіх цароў Вавілон, Сузы, Экбатану, захапіў вялізныя багацці і аб’явіў сябе законным пераемнікам Дарыя III на персідскім стальцы. Іншую персідскую сталіцу — Персепаліс — Аляксандр спаліў. На працягу 329—327 да н.э. ён з цяжкасцю пакарыў Сярэднюю Азію, дзе сатрап Бес абвясціў сябе новым персідскім царом, а мясцовыя плямёны арганізавалі абарону Бактрыі і Сагдыяны. Каля Палітымета яны нават перамаглі адзін з атрадаў Аляксандра, аднак грэка-македонская армія у рэшце рэшт заваявала значную частку Сярэдняй Азіі. Для замацавання грэчаскай улады Аляксандр ажаніўся з Раксанай, дачкой мясцовага ўладара Аксіярта. Вясной 327 да н.э. Аляксандр пачаў свой індыйскі паход, у час якога разбіў войска валадара Пенджаба Пора ў бітве пры Гідаспе (ліпень 326 да н.э.), дзе еўрапейцы ўпершыню сутыкнуліся з баявымі сланамі (Дарый III меў баявых сланоў, але супраць македонцаў іх яны не выкарыстоўваліся). Пасля перамогі Аляксандр меў намер пайсці далей у даліну р. Ганг. Але стомленае паходамі і знясіленае хваробамі войска запярэчыла, і ён вымушаны быў вярнуцца ў Вавілон, які зрабіў сталіцай сваёй дзяржавы. Войска вярталася некалькімі шляхамі, і падчас вяртання шмат грэкаў загінула ад смагі і хваробаў. Аляксандр пераследваў і навуковыя мэты, таму ўвесь час яго войска суправаджалі грэчаскія навукоўцы — Арыстобул, Пірон, Анаксарх, Калісфен і іншыя. Калісфен некаторы час быў афіцыйным гістарыёграфам экспедыцыі, а Эўмен вёў дзённік паходу. ### Апошнія гады Пасля вяртання ў Вавілон, Аляксандр пачаў кіраваць дзяржавай як усходні цар, што выклікала незадаволенасць шматлікіх грэкаў у яго асяроддзі. Асабліва жорстка яны аднесліся да стварэння войска, набранага з усходніх народаў, аднак падрыхтаванага на грэчаскі лад і арганізаванага ў фалангі. Арыстакратыю з усходніх земляў Аляксандр запрашаў у склад гетайраў (стар.-грэч.: ἑταῖροι) — элітную кавалерыю свайго войска. У 324 годзе да н.э. Аляксандр пакараў 13 сваіх паплечнікаў, незадаволеных яго палітыкай. У 323 годзе да н.э. Аляксандр рыхтаваўся да пахода на Аравійскій паўвостраў, аднак у чэрвені раптоўна захварэў і памёр 10 ці 13 чэрвеня ў Вавілоне. ### Смерць Версія пра атручванне Аляксандра яго паплечнікам Антыпатрам існуе з антычнасці, аднак пераканаўчыя аргументы у падтрымку гэтай гіпотэзы невядомыя. У 2019 годзе грэчаскія навукоўцы, прааналізаваўшы апісаныя антычнымі гісторыкамі апошнія дні македонскага цара і сімптомы яго хваробы, зрабілі выснову, што Аляксандр Македонскі памёр у выніку вострага панкрэанекрозу — вострай формы захворвання падстраўнікавай залозы. Пачатак сімптомаў характарызаваўся моцным болем у жываце пасля раскошнай ежы і віна, які суправаджаецца ліхаманкай і штодзённым прагрэсавальным пагаршэннем на працягу чатырнаццаці дзён. Гэта захворванне развілася ў яго на фоне жоўцевакаменнай хваробы і схільнасці да алкаголю і цяжкай ежы. Пры гэтым даследчыкі адкінулі старыя версіі смерці македонскага цара — меркавалася, што ён мог памерці ад малярыі, пнеўманіі, брушнога тыфу або ліхаманкі Заходняга Ніла. Цела Аляксандра забальзамавалі і па патрабаванні яго паплечніка Пталамея перавезлі ў Мемфіс, а пазней — у Александрыю. Мумію Аляксандра бачылі Актавіян Аўгуст і Каракала, аднак пазней звесткі пра яе знікаюць. Падзел імперыі Аляксандра ------------------------- Падзел імперыі Аляксандра паміж дыядохамі пасля бітвы пры Іпсе ў 301 г. да н.э. Створаная Аляксандрам у выніку паспяховых ваенных паходаў дзяржава была самай вялікай у старажытным свеце, яе межы працягваліся ад р. Дунай да р. Інд. Аднак пазбаўленая цесных унутраных сувязей, яна хутка развалілася пасля смерці цара-заваёўніка і на яе тэрыторыі ўзнік рад эліністычных дзяржаў. Прызначаны Аляксандрам рэгент Пердыка быў хутка забіты, а сына цара ад Раксаны, Аляксандра IV, адхілілі ад улады. Асобныя часткі дзяржавы ўзначалілі паплечнікі заваёўніка — дыядохі (ад стар.-грэч.: διάδοχος — пераемнік). Паміж імі пачаліся войны за тэрыторыі былой імперыі, і большую іх частку захапілі Селеўкіды (нашчадкі Селеўка) і Пталамеі (нашчадкі Пталамея). Першыя кіравалі Сірыяй, Малой Азіяй, Месапатаміяй, некаторы час — Бактрыяй, а Пталамеі — Егіптам і Кіпрам, а таксама мелі ўплыў на Палесціну і Кілікію. Македоніяй у яе ранейшых межах пачалі кіраваць нашчадкі дыядоха Антыгона. Далёкія ўсходнія землі дзяржавы Аляксандры далучыліся да дзяржавы Маур’еў, большасць грэчаскіх полісаў паступова вярнула незалежнасць. Аблічча ------- Аблічча Аляксандра адносна добра вядомае, бо ён яшчэ пры жыцці быў шматразова ўвасоблены ў творах жывапісу і скульптуры. Сучаснікі, і сам Аляксандр, лічылі, што найлепшага падабенства дасягнулі скульптуры прыдворнага скульптара Лісіпа, напрыклад «Аляксандр з кап’ём». Відавочна, сапраўдным можна лічыць партрэт Аляксандра на сінтэтычнай батальнай карціне, якая была ўзноўлена з мазаічнай копіі ў Пампеях і захоўваецца ў Неапалі. Аляксандр быў першым вядомым прадстаўніком эліністычнага свету, які не насіў барады. Такім чынам ён стварыў моду не насіць барады, якой, з выняткам філосафаў, трымаліся публічныя асобы ў Грэцыі і Італіі да часоў Адрыяна.. Сям’я. Прыватнае жыццё ---------------------- Аляксандр у бітве пры Ісе. Мазаіка з Пампеяў (не пазней за 79 год н.э.). Тры жонкі Аляксандра і яго адзіны сын, народжаны ў шлюбе: | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Аляксандр Македонскі |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | 1. Раксана |   |   |   |   | 2. Статыра |   |   | 3. Парысатыда | |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   | | | | | Аляксандр IV (323—309 да н.э.) |   |   | | | | Акрамя Аляксандра IV, прэтэндэнтам на спадчыну цара лічыўся Геракл, сын каханкі Аляксандры Барсіны (ці Берсіны). Акрамя таго, у антычныя часы існавалі чуткі пра магчымую бісексуальнасць Аляксандра, а каханкамі цара лічылі яго паплечніка Гефестыёна і еўнуха Багоя. Аляксандр у гісторыі. Ацэнкі ---------------------------- Незвычайны вобраз Аляксандра Македонскага яшчэ ў старажытнасці паслужыў пісьменнікам для розных гісторыка-прыгодніцкіх твораў, якія былі шырока распаўсюджаныя ў літаратуры Грэцыі, Рыма, Блізкага Усходу, сярод іх асаблівай папулярнасцю карыстаўся раман «Александрыя», які быў вельмі папулярны і на землях колішняй Русі, яго чыталі ўсе адукаваныя людзі таго часу, у т.л. і Ф. Скарына. Пры гэтым беларускі першадрукар рэкамендаваў чытаць не «Александрыю», а біблейскую кнігу Макавеяў, дзе ўзгадваецца Аляксандр: > Аще ли же кохание имаши ведати о военных а о богатырских делех, чти книги Судей или книги Махавеев, более и справедливее в них знайдеш, нежели во Александрии или во Тройи > > У Вялікім княстве Літоўскім былі вядомы розныя варыянты «Александрыі» — і пераклад з лацінскай мовы, які нёс адбітак еўрапейскага рыцарскага раману, і пераклад з грэчаскай мовы, захаваны ў Візантыі. Некаторыя сюжэты з жыцця Аляксандра трапілі ў беларускія народныя казкі і ў рэпертуар батлейкі. Захавалася і шмат гістарычных крыніц, якія распавядаюць пра жыццё цара. Творы сучаснікаў Аляксандра (Харэт з Мілета, Мядэй і Палікліт з Ларысы, Эфіп з Алінфы, Анесікрыт з Астыпалеі, Пталамей) не захаваліся, як і афіцыйная гісторыя паходу, якую ствараў гістарыёграф Калісфен (абвінавачаны ў здрадзе і забіты царом у 327 годзе да н.э.). Галоўныя гістарычныя крыніцы па жыцці Аляксандра адносяцца да перыяду з I стагоддзя да н.э. да II стагоддзя н.э. Гэта біяграфія Плутарха, а таксама агульныя гістарычныя творы Дыядора Сіцылійскага, Арыяна, Квінта Курцыя Руфа, Пампея Трога (апошні твор быў захаваны ў скарочынам выглядзе Юстынам). Яны спасылаюцца ў асноўным на сучаснікаў цара, але таксама на Клітарха, які стварыў гераізаваную біяграфію цара, вельмі папулярную ў старажытнасці. З ідэалізаваным вобразам Аляксандра Македонскага спрачаюцца ўжо біяграфічныя звесткі пра яго. Аляксандр жорстка расправіўся са старым сябрам Парменіёнам і сынам таго, Філотам, уласнаручна забіў ў час застольнай бяседы Кліта, аднаго са сваіх паплечнікаў у войнах. Вобраз Аляксандра і розныя сюжэты з яго жыцця неаднаразова выкарыстоўваліся еўрапейскімі мастакамі, скульптарамі, пісьменнікамі, паэтамі. Акрамя таго, Аляксандра добра ведалі на Ўсходзе як *Іскандэра* ці *Іскандара*. Значную ролю македонскі цар адыгрывае ў творах Фірдаўсі, Нізамі Гянджэві (паэма «Іскандэр-намэ»), Алішэра Наваі. Існуе меркаванне, што згаданы ў Каране Іскандэр Двухрогі (*Іскандэр Зулькарнайн*) — гэта Аляксандр Македонскі. У Старым Запавеце Аляксандр згадваецца ў першай кнізе Макавеяў і ў кнізе прарока Данііла. Зноскі ------ 1. ↑ *Πλούταρχος* 3.5 // Life of Alexander the Great // *Βίοι Παράλληλοι*<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q110502339'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q11850689'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q842337'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q41523'></a> 2. ↑ Alexander of Macedon, 356–323 B.C.: a historical biography 3. 1 2 *Любкер Ф.* Alexander // *Реальный словарь классических древностей по Любкеру* / под ред. Ф. Ф. Зелинский, А. И. Георгиевский, М. С. Куторга и др. — СПб.: Общество классической филологии и педагогики, 1885. — С. 62–67.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q101490'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q38501657'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q694826'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q4135787'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q24933120'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q30059240'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1459210'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q4249594'></a> 4. 1 2 Александр Великий // *Военная энциклопедия* — СПб.: Иван Дмитриевич Сытин, 1911. — Т. 1. — С. 284–291.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q26160597'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q4114391'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q4448234'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21189949'></a> 5. ↑ Роксана // *Энциклопедический словарь* — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1899. — Т. XXVII. — С. 29.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19908137'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q602358'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q24484129'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q23892957'></a> 6. ↑ *Фор П.* Александр Македонский. — М.: Молодая гвардия, 2011. — С. 20-22. 7. ↑ *Green P.* Alexander of Macedon, 356—323 B.C.: A Historical Biography. — Berkeley: University of California Press, 1991. — P. 35 8. ↑ *O’Brien J. M.* Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — P. 17. 9. ↑ *Hamilton J. R.* Alexander’s Early Life // Greece & Rome, 2nd Series. — 1965. — Vol. 12, No. 2 (October). — P. 118. 10. ↑ *Hamilton J. R.* Alexander’s Early Life // Greece & Rome, 2nd Series. — 1965. — Vol. 12, No. 2 (October). — P. 119. 11. ↑ *Hamilton J. R.* Alexander’s Early Life // Greece & Rome, 2nd Series. — 1965. — Vol. 12, No. 2 (October). — P. 122 12. ↑ *O’Brien J.* M. Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — P. 59. 13. ↑ *Шифман И. Ш.* Александр Македонский. — Л.: Наука, 1988. — С. 47. 14. ↑ У падтрымку 13 чэрвеня: *Ковалёв С. И.* Александр Македонский. — Л.: Соцэкгиз, 1937. — С. 110. 15. ↑ Паводле Плутарха (Александр, 76), які кажа пра 28-ы дзень дэсія, Аляксандр памёр 10 чэрвеня. 16. ↑ *O’Brien J. M.* Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — P. 215. 17. ↑ greece.greekreporter.com 18. ↑ nashaniva.by 19. ↑ *O’Brien J. M.* Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — P. 218. 20. ↑ Alexander the Great and West Nile Virus Encephalitis // Emerging Infectuous Diseases. 2003. Vol. 9, No. 12. 21. ↑ Адна са статуй Аляксандра, выяўленага ў дзіцячым узросце, так захапіла рымскага імператара Нерона, што той загадаў яе пазалаціць. 22. ↑ Хафнер Г. Выдающиеся портреты античности : 337 портретов в слове и образе / Пер. с нем. В. А. Сеферьянц. — М.: Прогресс, 1984. — 311 с. (руск.) 23. ↑ *Бразгуноў А.* Беларускія Александрыя, Троя, Трышчан: перакладная белетрыстыка Беларусі XV—XVII стст. — Мінск: Беларуская навука, 2009. — С. 15. 24. ↑ *Бразгуноў А.* Беларускія Александрыя, Троя, Трышчан: перакладная белетрыстыка Беларусі XV—XVII стст. — Мінск: Беларуская навука, 2009. — С. 17. Літаратура ---------- * *Гафуров Б. Г.*, *Цибукидис Д. И.* Александр Македонский и Восток. — М.: Главная редакция восточной литературы изд-ва «Наука», 1980. — 456 с. * *Грин П.* Александр Македонский: Царь четырех сторон света. — М.: Центрполиграф, 2002. — 299 с. * *Ковалёв С. И.* Александр Македонский. — Л.: Соцэкгиз, 1937. — 137 с. * *Костюхин Е. А.* Александр Македонский в литературной и фольклорной традиции. — М.: Главная редакция восточной литературы изд-ва «Наука», 1972. — 190 с. * *Маринович Л. П.* Время Александра Македонского // Источниковедение Древней Греции. Эпоха эллинизма. — М.: МГУ, 1982. — С. 22-65 * *Маринович Л. П.* Греки и Александр Македонский: К проблеме кризиса полиса. — М.: Наука — Восточная литература, 1993. — 288 с. * *Скарына Ф.* Творы: Прадмовы, сказанні, пасляслоўі, акафісты, пасхалія / Уступ. арт. падрыхт. тэкстаў, камент. слоўнік А. Ф. Коршунава, паказальнікі А. Ф. Коршунава, В. А. Чамярыцкага. — Мн.: Навука і тэхніка, 1990. — С. 137—138. — 207 с.: іл. ISBN 5-343-00151-3. * *Фор П.* Александр Македонский. — М.: Молодая гвардия, 2011. — 445 с. * Хафнер Г. Выдающиеся портреты античности : 337 портретов в слове и образе / Пер. с нем. В. А. Сеферьянц. — М.: Прогресс, 1984. — 311 с. (руск.) * *Шахермайр Ф.* Александр Македонский. — М.: Наука, 1984. — 384 с. * *Шифман И. Ш.* Александр Македонский. — Л.: Наука, 1988. — 208 с. * A Companion to Alexander Literature In The Middle Ages. Ed.: D. Zuwiyya. — Leiden: Brill, 2011. — 410 p. * *Bosworth A. B.* Alexander the Great. // Cambridge Ancient History. Vol. VI: The Fourth century B.C. — Cambridge: Cambridge University Press, 1994. — P. 791—875 * *Chugg A.* The Sarcophagus of Alexander the Great? // Greece & Rome, Second Series, Vol. 49, No. 1 (Apr. 2002). — P. 8-26 * *Bosworth A. B.* Conquest and Empire: The Reign of Alexander the Great. — Cambridge: Cambridge University Press, 1993. — 348 p. * *Hamilton J. R.* Alexander’s Early Life // Greece & Rome, 2nd Series. — 1965. — Vol. 12, No. 2 (October). — P. 117—124 * *Heckel W.* The Conquests of Alexamder the Great. — Cambridge, 2008. — 240 p. * *Nawotka K.* Alexander the Great. — Cambridge, 2010. — 440 p. * *O’Brien J. M.* Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — 336 p. * *Stoneman R.* Alexander the Great. — Routledge, 1997. — 122 p. * *Thomas C. G.* Alexander the Great in his World. — Blackwell, 2007. — 265 p. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Аляксандр Македонскі * Лагатып Радавода *Аляксандр Македонскі* на «Радаводзе». Дрэва продкаў і нашчадкаў * Аляксандр Македонскі Архівавана 30 чэрвеня 2011. на Encyclopedia channel (230 біяграфічных фільмаў пра гістарычныя асобы). * *Alexander the Great: chronology* Архівавана 19 лістапада 2012. з сайта livius.org * Alexander the Great’s Home on the Web Архівавана 29 жніўня 2007. усё пра Аляксандра Вялікім на англійскай | | | | | --- | --- | --- | | Папярэднік**Філіп II** | **Македонскі цар**336 —323 г. да н.э. | Пераемнік**Філіп III Арыдэй** | | ⛭Македонскія цары | | --- | | IX — V стагоддзі | * 827 — 797: Каран * 797 — 769: Кен * 769 — 726: Тырм * 726 — 678: Пердыка I * 678 — 640: Аргей I * 640 — 602: Філіп I * 602 — 576: Аероп I * 576 — 547: Алкет I * 547 — 498: Амінта I * 498 — 454: Аляксандр I * 454 — 448: Алкет II * 454 — 413: Пердыка II * 413 — 399: Архелай I | Vergina SunVergina Sun | | IV стагоддзе | * 399: Кратэр * 399 — 396: Арэст * 399 — 396: Аероп II * 396 — 393: Архелай II * 393: Паўсаній * 393 — 392: Амінта II * 393 — 392: Аргей II * 392 — 369: Амінта III * 369 — 368: Аляксандр II * 368 — 365: Пталамей I Аларыт * 365 — 359: Пердыка III * 359: Амінта IV * 359 — 336: Філіп II * 336 — 323: Аляксандр III Вялікі * 323 — 317: Філіп III Арыдэй * 316 — 309: Аляксандр IV * 309 — 298: Касандр | | III стагоддзе | * 298 — 295: Філіп IV * 295 — 294: Антыпатр I і Аляксандр V * 294 — 287: Дэметрый I Паліяркет * 287 — 285: Пір * 285 — 281: Лісімах * 280 — 279: Пталамей II Кераўн * 279: Мелеагр * 279: Антыпатр II Этэзія * 279 — 278: Сасфен * 277 — 274: Антыгон II * 274 — 272: Пір * 272 — 239: Антыгон II * 239 — 229: Дэметрый II Эталійскі * 229 — 221: Антыгон III Досан * 221 — 179: Філіп V | | II стагоддзе | 179 — 168: Персей Македонскі | | ⛭Сачыненні Плутарха | | --- | | Сачыненні | Параўнальныя жыццяпісы • Мараліі • Псеўда-Плутарх | | Параўнальныяжыццяпісы | Аляксандр Вялікі і Юлій Цэзар • Алківіяд і Карыялан • Арыстыд і Катон Старэйшы • Дэметрый і Антоній • Дэмасфен і Цыцэрон • Дыян і Брут • Нікій і Крас • Кімон і Лукул • Лісандр і Сула • Лікург і Нума • Пелапід і Марцэл • Пір і Гай Марый • Агесілай і Пампей Вялікі • Салон і Публікола • Тэсей і Ромул • Эўмен і Серторый • Агіс і Клеамен; Тыберый і Гай Гракхі • Тымалеонт і Эмілій Павел • Перыкл і Фабій • Фемістокл і Каміл • Філапемен і Фламінін • Факіён і Катон Малодшы • Арат Сікіёнскі1 • Артаксеркс1 • Гальба1 • Атон1 • Эпамінонд і Сцыпіён Афрыканскі2 | | 1 Няпарныя жыццяпісы • 2 Незахаваныя жыццяпісы | | ?Аляксандр Македонскі — продкі | | --- | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | Амінта III[d] | | Arrhidaeus[d] | | Amyntas[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Філіп II Македонскі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Эўрыдыка I Македонская[d] | | Sirras[d] | | Derdas I[d] | | | | Аляксандр Македонскі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Алімпіяда Эпірская | | Неапталем I | | Алкет I | | Тарып[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Giant Bomb | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Біблейская · Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Ваенная Сыціна · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Іраніка · Кароткая яўрэйская · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Праваслаўная · Праваслаўная багаслоўская · Рэальны слоўнік класічных старажытнасцей · Энцыклапедычны лексікон · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Infernal (6e éd.) · Notable Names Database · Pauly-Wissowa · Treccani · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · WeRelate · Geni.com · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV12312490, ADV12368834 · BIBSYS: 90577037 · BNC: a10495691 · BNE: XX1031303 · BNF: 11946296j · CiNii: DA01681468 · EGAXA: vtls003065020 · GND: 118501828 · GTAA: 75990 · ICCU: SBNV088482 · ISNI: 0000 0001 2283 5816 · LCCN: n79004067 · LNB: 000073565 · NDL: 00620255 · NKC: jn19981000073 · NLA: 35002922 · NLG: 44430 · NLP: a0000001181669 · NSK: 000075806 · NTA: 068740379 · NUKAT: n97061248 · PTBNP: 70333 · LIBRIS: 229496 · SUDOC: 027417077 · VIAF: 88742742, 101353608, 281151028, 607154380951330290701, 99934177, 773144647700590707289, 765144647704392521762, 238144647698704607750, 316415327, 53151776797218012092, 531159478204427990005 · ULAN: 500280655 | |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Мангарэва. **Мангарэва** (фр.: Mangareva) — найбуйнейшы і адзіны населены востраў у групе астравоў Гамб'е ў Французскай Палінезіі. Плошча — 18 км². Насельніцтва — 1337 чал. (2007 г.). Прырода ------- Мангарэва мае вулканічнае паходжанне. Найвышэйшая гара Даф дасягае 441 м над узроўнем мора. Дзякуючы незвычайна прыгожым пейзажам востраў часта называюць гарой, якая плыве, што часткова мае рацыю, паколькі Мангарэва ўяўляе сабою конус старажытнай гары, якая ў выніку складаных геалагічных працэсаў апусцілася ў акіян. Клімат трапічны пасатны, але не спякотны. Сярэдняя тэмпература паветра 27° C. 3000 гадзін у год ззяе сонца. Флора і фаўна вострава значна зменены чалавекам, аднак Мангарэва вядомы сваёй багатай зелянінай і кветкамі. Водныя прасторы вакол вострава славяцца біялагічнай разнастайнасцю. Гісторыя -------- Востраў Мангарэва быў населены ў X — XIII стст. выхадцамі з Маркізскіх астравоў, якія склалі этнічную супольнасць мангарэва. Мясцовыя жыхары славіліся апрацоўкай каменю, каралаў, ракавін і дрэва. Англічане адкрылі востраў у XVII ст. але першыя кантакты паміж імі і мангарэва былі ўсталяваны толькі ў 1826 г. У 1834 г. тут высадзіліся французскія місіянеры, якія распаўсюдзілі сярод астравіцян каталіцызм і фактычна стварылі тэакратычную дзяржаву, на чале якой стаяў мясцовы правадыр. У 1881 г. Францыя афіцыйна анексавала востраў. Інфраструктура -------------- Большая частка сучаснага насельніцтва вострава Мангарэва жыве ў вёсцы Рыкітэа, займаецца вырошчваннем чорнага жэмчугу і абслугоўваннем турыстаў. Толькі 2 сям'і маюць плантацыі садавіны, што ідзе на продаж, у тым ліку ў іншыя месцы Французскай Палінезіі. Дзейнічае аэрапорт. Працуюць 2 школы, якія разам даюць 8-гадовую адукацыю. Галоўнай гістарычнай славутасцю з'яўляецца кафедральны сабор Святога Міхаіла. У 1999 г. упершыню яго плябанам стаў карэнны мангарэва. * РыкітэаРыкітэа * АэрапортАэрапорт * Сабор Святога МіхаілаСабор Святога Міхаіла Спасылкі -------- * MANGAREVA: HISTORY OF AN ISLAND… * ATHOLL ANDERSON, PATRICK V. KIRCH, MARSHALL WEISLER, CULTURAL CHRONOLOGY IN MANGAREVA Архівавана 9 жніўня 2017. * Dany T. Carlson, Mangareva Today (1999)

**Пан** — ветлівая форма звароту ў Польшчы, Славакіі, Беларусі і Украіне. У Беларусь слова *пан* прыйшло з Польшчы[*крыніца?*] і шырока распаўсюдзілася — так звярталіся адзін да аднаго шляхцічы і незнаёмыя людзі іншых станаў. Слова *пан* ужываецца ў Беларусі і сёння. Польская мова ------------- Польскае слова «пан» (польск.: pan) ужываецца: * адносна асобы надзеленай уладай: «кароль — наш пан» — «Król jest naszym panem»; * адносна ўладальніка зямлі, абшарніка; * як характарыстыка Бога: «Пан Бог наш» — «Pan Bóg nasz»; * як форма ветлівасці: «пан Кавальскі» — «pan Kowalski». Таксама польскае «пан» мае значэнне «Вы». Аднак у польскай гэты зварот ужываецца не з дзеясловамі II асобы множнага ліку, а з дзеясловамі III асобы адзіночнага ліку: «Вы жывеце ў Мінску?» — «Mieszka Pan w Mińsku?». Ёсць магчымасць ужывання звароту «пан» і з дзеясловамі II асобы адзіночнага ліку (напрыклад, «Mieszkasz pan w Mińsku?»), аднак гэтая форма мае агрэсіўны, абразлівы характар. Як і ў шмат якіх мовах (напрыклад, англ.: Miss, Mrs), польская форма ветлівага звароту ў жаночым родзе мае дзве формы: * пані (польск.: pani) — ужываецца адносна замужніх жанчын; * панна (польск.: panna) — ужаваецца адносна незамужніх жанчын (у сучаснай мове ўжываецца рэдка). Ёсць таксама формы множнага ліку: * панове (польск.: panowie) — форма множнага ліку мужчынскага роду; * панe (польск.: panie) — форма множнага ліку жаночага роду; * панны (польск.: panny) — форма множнага ліку жаночага роду пры звароце да незамужніх жанчын (у сучаснай мове ўжываецца рэдка); * панства (польск.: państwo) — форма множнага ліку пры адначасовым звароце да жанчын і мужчын (слова мае таксама значэнне «дзяржава»). ### Ужыванне Палякі надаюць вялікае значэнне ўжыванню формаў ветлівага звароту. Ужываная форма залежыць ад сацыяльнага, іерархічнага статуту, а таксама ад ступені знаёмства або блізкасці роднасных сувязяў паміж людзьмі. Так, найбольш ветлівае (але і афіцыйнае) — ужыванне «пан» (або «пані») разам з поўным імем суразмоўцы, напрыклад: пан Анджэй Петрашэўскі (польск.: pan Andrzej Pietraszewski), пані Эва Шыкульска (польск.: pani Ewa Szykulska). Варта адзначыць, што на пісьме (пры звароце да суразмоўцы) «пан» заўсёды пішацца з вялікай літары (як беларускае «Вы» пры асабістым звароце). Гэтая жа форма ўжываецца пры ўказанні адрасата ў лістах; у такім разе слова «пан» таксама пішацца толькі з вялікай літары. Больш ветлівая (але троху архаічная форма) — іменаванне адрасата з ужываннем абрэвіятур «WSz» (польск.: Wielсe Szanowny — глыбокапаважаны) або «Sz» (польск.: Szanowny — паважаны). Напрыклад: *WSz Pan Zbigniew Cybulski*, *Sz Pani Anna Chojnicka*. Меней афіцыйная форма — іменаванне суразмоўцы «пан» і прозвішчам: пан Краеўскі (польск.: pan Krajewski), пані Ляшчэвіч (польск.: pani Leszczewicz). У адрозненне ад беларускай мовы, у якой зварот па прозвішчы носіць афіцыйны характар, у польскай гэта форма лічыцца агульнаўжывальнай паміж людзьмі, не дужа знаёмымі. У звароце да калег, знаёмых, да старэйшых узростам, «пан» ужываецца разам з імем: пан Юзаф (польск.: pan Józef), пані Ядзвіга (польск.: pani Jadwiga). Яшчэ меней фармальнае — ужыванне «пан» з памяншальнай формай імя: пан Юзак (памяншальнае ад «Юзаф» — польск.: pan Józek), пані Ядзя (памяншальнае ад «Ядзвіга» — польск.: pani Jadzia). Іменаванне суразмоўцы толькі імем, без ужывання «пан» або «пані» мае нефармальны характар і ўжываецца толькі паміж сябрамі, роднымі і блізкімі, у моладзевым асяроддзі. Варта таксама адзначыць, што пры асабістым звароце ў польскай мове ўжываецца клічны склон. Гэта правіла тычыцца ўсіх формаў слова «пан». Напрыклад, у звароце «пан Лісоўскі» (польск.: panie Lisowski) слова «пан» мае форму клічнага склону — «пане Лісоўскі».

**Універсітэт Віргінскіх астравоў** (англ.: University of the Virgin Islands) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая месціцца на Амерыканскіх Віргінскіх астравах, ЗША. Адзіная ўстанова адукацыі з універсітэцкім статусам на Віргінскіх астравах. Агульная характарыстыка ----------------------- Гэта гістарычна "чорны" ўніверсітэт, у якім традыцыйна большасць студэнтаў складалі афраамерыканцы. Вучэльня была заснавана як Каледж Віргінскіх астравоў 16 сакавіка 1962 года. У 1986 годзе вучэльня афіцыйна стала адным з гістарычна "чорных" каледжаў і ўніверсітэтаў. У 1986 годзе навучальная ўстанова таксама змяніла назву на Універсітэт Віргінскіх астравоў, каб адлюстраваць рост і дыверсіфікацыю яго акадэмічных і даследчых праграм. Сёння ўніверсітэт прапануе праграмы магістратуры і бакалаўрыяту. Ва ўніверсітэце ёсць два кампусы. Кампус плошчай 1,57 км² адкрыўся ў 1963 годзе на востраве Сент-Томас. Кампус імя Альберта Шына знаходзіцца на востраве Санта-Круз. Апошні кампус знаходзіцца за 5 км ад горада Шарлота-Амалія. Кампус Сент-Томас размешчаны на двух пагорках і мае ўласны пляж, да якога можна дабрацца з галоўнай дарогі, якая перасякае кампус. Большасць будынкаў гэтага кампуса зроблены з вулканічных парод і цэменту. Гэта робіць універсітэцкі кампус не толькі эстэтычна прывабным, але і паляпшае канструкцыйную цэласнасць будынкаў, бо Амерыканскія Віргінскія астравы вядомыя тым, што на іх вельмі актыўныя сезоны ўраганаў. Структура --------- * Каледж вольных мастацтваў і сацыяльных навук * Каледж навукі і матэматыкі * Школа сельскай гаспадаркі * Школа бізнесу * Школа адукацыі * Школа медсястрынства Заўвагі ------- 1. ↑ U.S. and Canadian 2022 NTSE Participating Institutions Listed by Fiscal Year 2022 Endowment Market Value, Change in Market Value from FY21 to FY22, and FY22 Endowment Market Values Per Full-time Equivalent Student (Excel) — National Association of College and University Business Officers, 2023. Праверана 22 мая 2023.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q30268203'></a> Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Універсітэт Віргінскіх астравоў * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram | | Нарматыўны кантроль | GND: 16104340-9 · ISNI: 0000 0004 0467 2525 · LCCN: n88043674 · Microsoft: 17001226 · VIAF: 149026208 | | ⛭Універсітэты ЗША | | --- | | Паўночны Усход | * Вермонт * Канектыкут * Масачусетс * Мэн * Нью-Гэмпшыр * Нью-Джэрсі * Нью-Ёрк * Пенсільванія * Род-Айленд | Вялікая пячатка ЗША | | Поўдзень | * Аклахома * Алабама * Арканзас * Вірджынія * Джорджыя * Дэлавэр * Заходняя Вірджынія * акруга Калумбія * Кентукі * Луізіяна * Місісіпі * Мэрыленд * Паўднёвая Караліна * Паўночная Караліна * Тэнесі * Тэхас * Фларыда | | Сярэдні Захад | * Агая * Аява * Вісконсін * Ілінойс * Індыяна * Канзас * Мінесота * Місуры * Мічыган * Небраска * Паўднёвая Дакота * Паўночная Дакота | | Захад | * Айдаха * Аляска * Арызона * Арэгон * Ваёмінг * Вашынгтон * Гаваі * Каларада * Каліфорнія * Мантана * Невада * Нью-Мексіка * Юта | | Іншае | * Амерыканскія Віргінскія астравы * Гуам * Пуэрта-Рыка |

**Поліс** (стар.-грэч.: **πόλις**, πολιτεία; лац.: civitas) — горад-дзяржава, асаблівы тып антычнага горада, грамадства і дзяржавы, які склаўся ў Грэцыі ў сярэдзіне І-га тысячагоддзя да н.э. З'яўляўся асноўным структураўтваральным звяном антычнага грамадства на розных этапах яго развіцця: напачатку ў форме незалежнага горада-дзяржавы, потым як член міжполісных саюзаў, у эліністычна-рымскі час састаўная частка дзяржаў у выглядзе гарадской аўтаномнай адзінкі. Поліс складаўся з гарадскога паселішча і сельска-гаспадарскай тэрыторыі (хоры  (руск.) (бел.). Уласнікамі зямлі маглі быць толькі паўнапраўныя члены поліса. Непаўнапраўныя (метэкі, перыэкі, вольнаадпушчанікі) займаліся пераважна рамяством і гандлем. Своеасаблівасцю поліснай абшчыны была высокая ўдзельная вага сярэдніх праслоек насельніцтва, адсутнасць маёмаснага расслаення, значная колькасць рабоў, таму ў гістарычнай літаратуры грамадства поліса вызначаецца як рабаўладальніцкае. Полісная дзяржава мела рэспубліканскі лад з выбарчай сістэмай органаў улады і народным сходам як формай прамога самакіравання народа. Дзяржаўны апарат кіравання складаўся з савета (кансультатыўныя і распарадчыя функцыі) і магістратаў (грамадзянская, ваенная і рэлігійная ўлада). Розныя пласты грамадзян полісаў (землеўладальнікі, сяляне, рамеснікі, гандляры, парабкі) былі аб'яднаны агульнай назвай дэмас, якому супрацьстаялі перасяленцы з іншых полісаў (у Афінах — метэкі) і рабы. Дэмас праз галасаванне ў народным сходзе зацвярджаў законы, выбіраў магістратаў, выконваў функцыі вышэйшай судовыя інстанцыі, так узнікла паняцце «дэмакратыя», літаральна «улада дэмасу». Невялікая колькасць насельніцтва поліса ў некалькі тысяч чалавек дазвалялі рэалізаваць прынцып прамога народапраўства, г. зн. што кіраванне ажыццяўлялася ўсёй абшчынай без якой-небудзь прадстаўнічай сістэмы. Як замкнутая сацыяльная адзінка поліс імкнуўся не толькі да поўнай палітычнай незалежнасці (аўтаномія), але і да гаспадарчай самастойнасці (аўтаркія). Рэгіянальная гаспадарка спецыялізацыя, забяспечанасць Эгейскага рэгіёна марскімі камунікацыямі звязала некалькі соцень грэчаскіх полісаў у адзінае цэлае. Існавалі мірныя формы кантактаў паміж полісамі, як то гандлёвыя, дыпламатычныя і культурныя, і ваенныя — сімахіі — аб'яднанне армій і флатылій для сумесных ваенных дзеянняў. Самымі вядомымі ў гісторыі Грэцыі былі Афінскі марскі саюз і Пелапанескі саюз. У залежнасці ад палітычнага ладу старажытнагрэчаскія полісы былі дэмакратычныя (Афіны) або алігархічныя (Спарта), аграрна-рамесніцкія (Афіны) ці гандлёва-рамесніцкія (Карынф). Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 12: Палікрат — Праметэй / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 12. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0198-2 (т. 12).

**Віталь Віктаравіч Пяскоў** (руск.: Виталий Викторович Песков) (12 мая 1944, Масква — 12 сакавіка 2002, там жа) — савецкі і расійскі мастак-карыкатурыст. На думку часопіса «Лица», лепшы мастак Расіі ў намінацыі «Карыкатурыст». Акрамя карыкатуры, займаўся ілюстрацыяй і мультыплікацыяй. Біяграфія --------- Маці — Аляксандра Мікалаеўна Пяскова (1919—1991); бацька — Віктар Дзмітрыевіч Пяскоў, ваенны, служыў разам з Васілём Сталіным  (руск.) (бел. выкладаў у Ваеннай акадэміі, паводле афіцыйнай версіі, застрэліўся падчас перамены паміж заняткамі ў ваеннай акадэміі неўзабаве пасля нараджэння сына. Сям'я: грамадзянская жонка Ірына Яфімаўна Коршыкава (трымальнік аўтарскіх правоў па даверанасці мастака) і яе сын Віктар Коршыкаў  (руск.) (бел. (1983—2006, пакончыў з сабой), літаратурны перакладчык і музычны крытык, спецыяліст па класічнай оперы. Сын Пётр ад вельмі кароткага першага шлюбу, з бацькам практычна адносін не падтрымліваў, пазнаёміўся з ім толькі за чатыры гады да смерці мастака. Віталь Пяскоў хлопчыкам быў залічаны ў Сувораўскае вучылішча, але сышоў адтуль, не скончыўшы, бо ваеннай кар'ерай не зацікавіўся. Заўсёды хацеў быць толькі мастаком. Творчасць --------- Першая карыкатура апублікаваная ў маскоўскім часопісе «Смена  (руск.) (бел.» у 1967 годзе. Рэдактар ​​часопіса параіў публікавацца яшчэ ў іншых рэдакцыях і даў тэлефоны і адрасы, у тым ліку аддзела гумару «Клуб 12 крэслаў» у «Літаратурнай газеце  (руск.) (бел.», які толькі што тады адкрыўся. Малады Віталь (23 гады) прыйшоў туды, паказаў свае малюнкі і застаўся назаўжды. Яго тут жа прынялі на працу і ён стаў адным са знакамітай «цудоўнай чацвёркі» карыкатурыстаў «ЛГ», якая адкрыла новы сучасны выгляд карыкатуры (яшчэ Вагрыч Бахчанян  (руск.) (бел. Уладзімір Іваноў, Ігар Макараў). Да гэтага карыкатура служыла толькі сатырычнай зброяй улады. Упершыню савецкая карыкатура ператварылася ў від мастацтва. Працаваў таксама ў мультыплікацыі мастаком і рэжысёрам. Самы папулярны яго м/ф парадыйны «Пиф-паф, ой-ой-ой!  (руск.) (бел.», 1980 год, дзе ён выступіў мастаком і рэжысёрам-пастаноўшчыкам (сумесна з Гары Бардзіным  (руск.) (бел.). Неаднаразова запрашаўся ў папулярную тэлеперадачу «КВЗ» у якасці члена журы. Працаваў таксама яшчэ ў шматлікіх тэлевізійных праектах: «Утренняя почта  (руск.) (бел.», «Вокруг смеха  (руск.) (бел.» і іншых. Віталя пастаянна запрашалі ў розныя тэлевізійныя ток-шоу  (руск.) (бел. дзе выказвалі свае меркаванні па розных тэмах самыя вядомыя людзі. Пасмяротныя выстаўкі і кніга ---------------------------- Пры яго жыцці не было ні адной яго персанальнай выстаўкі або персанальнага выдання (выходзілі толькі зборнікі або ілюстрацыі да гумарыстычных кніг, напрыклад, *Обухов Е. Песков В.* Волки почетные. Клуб 12 стульев представляет. М. Вече. 2002 г. 304 с.). ### Злачынства і незаконныя выданні На наступны дзень пасля скону мастака з кватэры былі скрадзеныя ўсе грошы, уся маёмасць і малюнкі. Малюнкі аб'явіліся хутка. З 12 па 25 красавіка 2002 года, праз месяц пасля смерці мастака ў маскоўскім клубе «Муха» праходзіла персанальная выстаўка 300 арыгінальных малюнкаў «Віталь Пяскоў: той самы і іншы», падрыхтаваная пры ўдзеле Леаніда Цішкова  (руск.) (бел.. Арганізатары абвясцілі, што гэта ўсё малюнкі, якія «ў іх атрымалася знайсці» (інтэрв'ю з Л. Цішковым ў «Российской газете» ад 15 красавіка 2002 года) у кватэры мастака на наступны дзень пасля яго скону. Гэтыя ж малюнкі паслужылі асновай для арганізацыі яшчэ некалькіх вернісажаў у Маскве, выданняў і публікацый. Самая вядомая кніга, якая цалкам складаецца з выкрадзеных малюнкаў, — «Чалавек у квадраце», выпушчаная пры ўдзеле таго ж Л. Цішкова ў 2004 як адказ на выпуск сайта, зробленага сям'ёй мастака. Яшчэ да гэтага выдання, у 2000 г. выйшла кніга памяці мастака Алега Цеслера з той жа назвай (не блытаць з вядомым малюнкам Леанарда Да Вінчы), у якасці галоўнага рэдактара выступіў Л. Цішкоў. «Чалавек у квадраце» называлася серыя філасофскіх коміксаў А. Цеслера: намаляваны чалавечак спрабаваў вырвацца з квадрата, у які быў змешчаны, але бакі квадрата не пускалі яго, тады ён ўцякаў ўнутр квадрата, становячыся ўсё менш, пакуль не знікаў цалкам. Назва да кнігі А. Теслера выглядала цалкам пераканаўчай. У суправаджальным лісце да архіва (апублікаваны ў рускамоўнай прэсе розных краін) удакладняецца, што ў гэтым жа сайце праз два гады сталі тэрмінова фарматаваць малюнкі з архіву В. Пяскова, прычым праца рабілася гэтак хутка, што назву новай кнігі забыліся памяняць, новая кніга выйшла з той жа назвай. Больш за тое, кніга цалкам легальна прадавалася ў Маскве, а «Літаратурная газета» паведаміла, што ў яе выданні прынялі ўдзел многія вядомыя дзеячы культуры Расіі і нават назвала іх імёны. Арганізатарам быў прад'яўлены шэраг крымінальных абвінавачванняў і парушэнне аўтарскіх правоў, але акрамя закрыцця галерэі «Муха» някіх наступстваў не адбылося. ### Сямейны архіў мастака Сям'я мастака засталася на становішчы бамжоў, пазбаўленых усяго: акрамя мноства малюнкаў, жылля і ўсяго, што знаходзілася там, накопленых грошай на новую кватэру, толькі што пабудаванай дачы, машыны, адзення, усіх бытавых прадметаў. Яны вырашылі пакінуць краіну. Сям'і дапамагалі чужыя людзі: збіралі грошы, адзенне, сотні суайчыннікаў з усяго свету, з розных краін, дапамаглі ў кампутарнай апрацоўцы малюнкаў, якія засталіся, і выданні кнігі. Удава мастака, у якой захаваўся другі (няпоўны) архіў мужа (больш за 3 тысячы малюнкаў), сумесна з сябрамі, у прыватнасці Вагрычам Бахчанянам  (руск.) (бел. правяла некалькі выставак карыкатуры Віталя Пяскова — у тым ліку ў Нью-Ёрку на Брадвеі  (руск.) (бел. дзве вялікія персанальныя выстаўкі ў 2004 і 2005 гг. і выдала кнігу ўспамінаў «Виталию от Ирины. Памяти художника Виталия Пескова», куды ўвайшло 2.224 малюнка (скарочаны варыянт кнігі ў 850 малюнках быў змешчаны на сайце), інтэрнэт-выданне дапоўнена аўтарам-складальнікам. Малюнкі, якія не ўвайшлі ў кнігу, таксама выкладзены ў фармаце кнігі ў інтэрнэце, такім чынам іх таксама могуць бачыць чытачы. Зноскі ------ 1. ↑ Российская анимация в буквах и фигурах | Персоналии | Песков Виталий Викторович (руск.) 2. ↑ Kniga.com 3. ↑ «„Виталию от Ирины. Памяти художника Виталия Пескова" Вдова художника издаст его первую книгу», автор Наталия Савоськина **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 6 верасня 2008. Праверана 22 студзеня 2014. 4. ↑ интервью Архівавана 30 студзеня 2010. 5. ↑ Книга памяти художника Виталия Пескова 6. ↑ *Е.Г.*. Человечек и его миры **(нявызн.)**. Независимая газета?! (18 кастрычніка 2002). Архівавана з першакрыніцы 21 студзеня 2012. Праверана 14 жніўня 2010. Гл. таксама «Коммерсантъ» ад 12 кастрычніка 2002; «Российская газета» ад 15 кастрычніка 2002 года; «Независимая газета» ад 18 кастрычніка 2002 і інш. 7. ↑ Что значит картинка Леонардо Да Винчи — человек в квадрате и в кругу 8. ↑ «Человек в квадрате» 9. ↑ Классик российской карикатуры — Олег Теслер (руск.) 10. ↑ Архівавана 17 сакавіка 2016. Alib.ru Виталий Песков. Человек в квадрате. Сатира и юмор 11. ↑ «Литературная газета», 2004, выпуск № 30 (28 июля) 12. ↑ Помощь в издании книги 13. ↑ сайт **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 17 чэрвеня 2018. Праверана 22 студзеня 2014. 14. ↑ Интернет-издание дополнено автором-составителем Архівавана 13 снежня 2010. 15. ↑ Энциклопедии карикатуры Архівавана 6 студзеня 2009. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Віталь Віктаравіч Пяскоў на Вікісховішчы | * Интернет-книга «ВИТАЛИЮ ОТ ИРИНЫ». Памяти художника Виталия Пескова Архівавана 17 чэрвеня 2018.. 850 рисунков; * Кніга «Виталию от Ирины» * Видеоролик рисунков № 1: * Видеоролик рисунков № 2: * Новостное сообщение Архівавана 30 студзеня 2010.; * Большая энциклопедия карикатуры — страницы с рисунками, не поместившимися в книгу Архівавана 6 студзеня 2009.; * **TVkultura.**З@грузка. 30 мая 2006(недаступная спасылка) * «Новая газета» от 08.06.2007 «„Виталию от Ирины. Памяти художника Виталия Пескова" Вдова художника издаст его первую книгу», автор Наталия Савоськина Архівавана 6 верасня 2008.; * «Новая газета» от 15.02.2008 № 06 «Виталий Песков. Наследие», авторы Майя Басс и Юрий Борин Архівавана 28 верасня 2008.; * Информация о книге; * «Е-слово» от № 27 (300), 2006 г. «ЭЙ, ВЫ! НЕБО! СНИМИТЕ ШЛЯПУ!», автор М.Шкляревская-Кручкова Архівавана 10 кастрычніка 2007.; * «Культура» от 14 января 1997 г. № 51 (7111) «Виталий Песков: Я вижу то, что не видят другие», автор Ольга Игнатюк; * «Русский базар» от 4 февраля 2004 № 46(656) «Душа рисунка или рисунок души Виталия Пескова»; * «Еврейский мир», статьи и интервью Архівавана 30 студзеня 2010.; * «Вестник» Архівавана 15 мая 2008.; * Новости «Русского переплета» за 20.11.2007; * Вышла книга рисунков Виталия Пескова; * Книга рисунков Виталия Пескова Архівавана 30 студзеня 2010.; * Архівавана 11 лютага 2008.; * ; * ; * Информация о выставке, без авторства; * Выставка 12 апреля 2002(недаступная спасылка) * Выставка 12 апреля 2002, новостное сообщение | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Internet Movie Database | | Нарматыўны кантроль | GND: 1051679370 · ISNI: 0000 0000 4677 5996 · LCCN: no2007012580 · VIAF: 51458763 |

*Ісус ідзе па вадзе*, І. Айвазоўскі, 1888 г. **Цуд** — нешта незвычайнае, што выклікае здзіўленне; у рэлігійных і міфалагічных уяўленнях звышнатуральная з'ява, выкліканая умяшаннем божай, незямной сілы. Шматлікія паданні пра цуды характэрны для ўсіх рэлігій. У т.зв. рэлігіях адкрыцця  (руск.) (бел. (хрысціянства, іслам, іўдаізм) цуд лічыцца сведчаннем сапраўднасці божага адкрыцця  (руск.) (бел. і доказам усемагутнасці  (руск.) (бел. Бога. У пратэстанцкай тэалогіі паняцце «цуд» набыло шмат інтэрпрэтацый: Марцін Лютэр далучаў да цуду ўсе здзяйсненні, якія адбываюцца ў свеце, сціраючы межы паміж натуральным і цудоўным. Прадстаўнікі Цюбінгенскай школы  (руск.) (бел. лічылі ўсе біблейскія паведамленні пра цуды недакладнымі. Фрыдрых Шлеермахер абвясціў цуды рэлігійным эквівалентам выпадковасці. Рудольф Бультман  (руск.) (бел. прапанаваў метад дэміфалагізацыі  (англ.) (бел. хрысціянства, згодна з якім хрысціянская міфалогія страчвае рысы цуда, а сапраўднае тлумачэнне цуда бачыў у атаясамленні веры ў цуда і веры ў Бога. Гл. таксама ----------- * Цуды Ісуса Хрыста * Цудатворац Літаратура ---------- * Цуд // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Цуд | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кароткая яўрэйская · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Catholic (1997—…) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | LCCN: sh2007004520 · LNB: 000052106 · Microsoft: 2778875440 · NDL: 00565991 · NKC: ph116811 |

| Рэвалюцыйныя і Напалеонаўскія войны | | --- | | * 1-я кааліцыя * 2-я кааліцыя * 3-я кааліцыя * 4-я кааліцыя * Руска-турэцкая * Англа-дацкая * Англа-руская * Англа-турэцкая * Фінская * Англа-шведская * Англа-іспанская * Неапалітанскія * Пірэнейскія * 5-я кааліцыя * Паход у Расію * 6-я кааліцыя * Сто дзён * Венскі кангрэс | **Вайна 1812 г.** паміж Францыяй і Расіяй, вядомая таксама як **Французска-руская вайна 1812 года**, **Нашэсце Напалеона на Расію**, **Расійская кампанія 1812 г.** (фр.: Campagne de Russie, 1812) — частка Напалеонаўскіх войн у Еўропе. Адбывалася на тэрыторыі Расійскай імперыі. Скончылася поўным знішчэннем Вялікай арміі Напалеона і яго бегствам у Францыю. Перадгісторыя ------------- ### Палітычная сітуацыя перад вайной 19 лістапада 1806 г. у прамове да польскіх дэпутатаў у Берліне Напалеон заявіў: | | | | | --- | --- | --- | | "| Ніколі Францыя не прызнавала падзелу Польшчы, бо ніколі гэты падзел з яе інтарэсамі не пагаджаўся... Хутка ўбачу 30 - 40 тысяч узброеных людзей, аб'яўлю ў Варшаве вашу незалежнасць, якая ад гэтага часу будзе стаяць нерухома... Хачу ведаць погляд усяго народа. Гэта ёсць адзіны момант для вас цяпер, калі яшчэ раз зможаце стаць народам | "| Гэтую думку ён паўтарыў і ў прамове да польскіх дэпутатаў у Познані 28 лістапада 1806 г. Пасля разгрому рускіх войскаў у бітве пад Фрыдландам у чэрвені 1807 г. імператар Аляксандр I заключыў з Напалеонам Тыльзіцкі мір, згодна з якім абавязаўся далучыцца да кантынентальнай блакады Англіі. Падчас перагавораў вялася гаворка аб польскіх землях пасля другога і трэцяга, часткова і першага падзелаў — яны пяройдуць пад панаванне саюзніка Францыі саксонскага герцага Фрыдрыха I (унука польскага караля Аўгуста III). Аляксандр I атрымаў Беластоцкую акругу, але не згадзіўся на ўжыванне слова «Польшча» ў назве створанай Напалеонам новай дзяржавы — таму назвалі яе Герцагства (Княства) Варшаўскае. Па дамоўленасці з Напалеонам Расія ў 1808 г. адабрала ў Швецыі Фінляндыю і зрабіла шэраг іншых тэрытарыяльных набыццяў; у Напалеона ж развязаліся рукі для заваявання ўсёй Еўропы за выключэннем Англіі і Іспаніі. У 1810 г. Напалеон ажаніўся з Марыяй-Луізай Аўстрыйскай, дачкою аўстрыйскага імператара Франца, умацаваўшы сабе такім чынам тыл і стварыўшы ў Еўропе пункт апоры. Французскія войскі пасля шэрагу анексій прысунуліся ўшчыльную да межаў Расійскай імперыі. Імператар Аляксандр I У 1810 у Расіі загаварылі аб новай вайне з Напалеонам. Французы прыціскалі інтарэсы рускіх у Еўропе, пагражалі аднаўленнем незалежнай Польшчы; рускія не выконвалі кантынентальную блакаду і абклалі французскія тавары мытай. Расія патрабавала вывесці французскія войскі з Прусіі, размешчаныя там насуперак Тыльзіцкаму дагавору; Напалеон патрабаваў ад цара ўзмацніць жорсткасць блакады Англіі. Абодва бакі рыхтаваліся да непазбежнай вайны. Напалеон заключыў у снежні 1811 г. ваенны саюз паміж Францыяй і Аўстрыяй, паводле якога аўстрыйцы абавязаліся выставіць 30 тысяч салдат супраць Расіі. У лютым 1812 г. Напалеон заключыў таксама саюзны дагавор з Прусіяй, якая павінна была выставіць супраць Расіі 20 тысяч салдат, а таксама забяспечыць тыл французскага войска. Імператар Напалеон у 1812 Расія таксама дыпламатычна падрыхтоўвала тылы. У выніку тайных перагавораў вясной 1812 г. аўстрыйцы далі зразумець, што іх войска не пойдзе далёка ад аўстрыйска-рускай мяжы і наогул не будзе завіхацца на карысць Напалеона. У красавіку таго жа года з боку Швецыі былы напалеонаўскі маршал Бернадот (будучы кароль Швецыі Карл XIV), які быў абраны спадчынным прынцам у 1810 г. і фактычна ўзначальваў швецкую арыстакратыю, запэўніў у сваім сяброўскім стаўленні да Расіі і склаў саюзны дагавор. 22 мая 1812 г. рускі пасол Кутузаў (будучы фельдмаршал і пераможца Напалеона) здолеў падпісаць мір з Турцыяй, скончыўшы пяцігадовую вайну за Малдавію. На поўдні Расіі вызвалілася Дунайская армія Чычагава як заслон ад Аўстрыі, вымушанай быць у саюзе з Напалеонам. 19 мая 1812 г. Напалеон выехаў у Дрэздэн, дзе правёў агляд васальным манархам Еўропы. З Дрэздэна імператар адправіўся да «Вялікай Арміі» на раку Нёман, якая падзяляла Прусію і Расію. 22 чэрвеня Напалеон напісаў заклік да войскаў, у якім абвінаваціў Расію ў парушэнні Тыльзіцкага дагавора і назваў інтэрвенцыю другой польскай вайной. Вызваленне Польшчы стала адным з лозунгаў, які дазволіў прыцягнуць у французскае войска шмат палякаў. Нават французскія маршалы не зразумелі сэнсу і мэт інтэрвенцыі ў Расію, але звыкла падпарадкоўваліся. У 2 гадзіны раніцы 24 чэрвеня 1812 года Напалеон загадаў пачаць пераправу на рускі бераг Нёмана па 4 наведзеных мастах вышэй Коўна. ### Узброеныя сілы праціўнікаў Карта Еўропы ў 1812 годзе Напалеон змог сканцэнтраваць супраць Расіі каля 450 тысяч салдат, з якіх самі французы складалі палову (гл. Вялікая Армія). У паходзе прымалі ўдзел таксама італьянцы, палякі, немцы, галандцы, нават гвалтоўна мабілізаваныя іспанцы. Аўстрыя і Прусія вылучыла корпусы (30 і 20 тысяч, адпаведна) супраць Расіі згодна з саюзнымі дагаворамі з Напалеонам. Іспанія, звязаўшы партызанскім супраціўленнем каля 200 тысяч французскіх салдат, аказала вялікую дапамогу Расіі. Англія аказвала матэрыяльную і фінансавую падтрымку Расіі, але яе армія была занята ў баях у Іспаніі, а яе моцны флот не мог уплываць на сухапутныя аперацыі ў Еўропе, хоць і з’яўляўся адным з фактараў, якія схілілі пазіцыю Швецыі на карысць Расіі. У Напалеона заставаліся наступныя рэзервы: каля 90 тысяч французскіх салдат у гарнізонах цэнтральнай Еўропы (з іх 60 тыс. у 11-м рэзервовым корпусе ў Прусіі) і 100 тысяч у Нацыянальнай гвардыі Францыі, якая па законе не магла ваяваць за межамі Францыі. Расія мела вялікую армію (гл. Руская армія 1812 года), але не магла хутка мабілізаваць войскі з-за дрэнных дарог і вялікай тэрыторыі. Удар войска Напалеона прынялі на сябе войскі, размешчаныя на заходняй мяжы: 1-я армія Барклая і 2-я армія Баграціёна, усяго 153 тысячы салдат і 758 арудый. Яшчэ больш паўднёва, на Валыні, размяшчалася 3-я армія Тармасава (да 45 тыс. 168 арудый), якая служыла заслонам ад Аўстрыі. У Малдавіі супраць Турцыі стаяла Дунайская армія Чычагава (55 тыс. 202 арудыя). У Фінляндыі супраць Швецыі стаяў корпус рускага генерала Штэйнгеля (19 тыс. 102 арудыя). У раёне Рыгі знаходзіўся асобны корпус Эсэна (да 18 тыс.), да 4-х рэзервовых карпусоў размяшчаліся далей ад мяжы. Нерэгулярныя казачыя войскі налічвалі па спісах да 110 тысяч лёгкай кавалерыі, аднак рэальна ў вайне прынялі ўдзел да 20 тысяч казакоў. | Краіны | Пяхота,тыс. | Кавалерыя,тыс. | Артылерыя,тыс. | Казакі,тыс. | Гарнізоны,тыс. | Заўвагі | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | **Расія** | 360—380 | 60—70 | 35—401600 гармат | 100—110 | 105 | 110—132 тысячы ў 1-й арміі Барклая ў Літве, 39—48 тысяч у 2-й арміі Баграціёна ў Беларусі, 40—48 тысяч у 3-й арміі Тармасава на Украіне, 52—57 тысяч на Дунае, 19 тысяч у Фінляндыі, астатнія войскі на Каўказе і па краіне | | **Францыя** | 360 | 70 | 1370 гармат | — | 190 За межамі Расіі | 450 тыс. уварваліся ў Расію. Пасля пачатку вайны ў выглядзе падмацаванняў у Расію прыбыла яшчэ 140 тыс. У гарнізонах Еўропы да 90 тыс. + Нацыянальная гвардыя ў Францыі (100 тыс.) Таксама тут не паказаныя 200 тыс. у Іспаніі і 30 тыс. саюзны корпус з Аўстрыі.Лічбы ўключаюць усе войскі пад пачаткам Напалеона, у тым ліку салдат з германскіх дзяржаў Рэйнскага саюза, Прусіі, італьянскіх каралеўстваў, Польшчы. | Наступленне Напалеона (чэрвень—верасень 1812 г.) ------------------------------------------------ | Вайна 1812 года | | --- | | * Гродна * Мір * Экау * Салтанаўка * Астроўна * Кобрын * Гарадзечна * Клясціцы * Смаленск * Полацк (1) * Валуціна гара * Барадзіно * Звянігарад * Мезатэне * Таруціна * Малаяраславец * Полацк (2) * Чашнікі * Вязьма * Віцебск * Ляхава * Смаляны * Ваўкавыск * Красны * Бярэзіна * Праследаванне + Плешчаніцы + Маладзечна --- * Партызанская вайна * Апалчэнне * Акупацыя Масквы | 10 чэрвеня французскі пасол у Санкт-Пецярбургу Ж. А. Ло дэ Ларыстон уручыў ўпраўляючаму Міністэрства замежных спраў князю А. М. Салтыкову ноту аб аб’яўленні вайны. Аляксандр I у гэты час знаходзіўся ў Вільні. У сталіцу ён вяртаўся праз Полацк (6—7 ліпеня) і Маскву (13—15 ліпеня). 22 чэрвеня 1812 г. французскім войскам перад пераходам цераз Нёман і ўварваннем на тэрыторыю былога ВКЛ зачыталі загад Напалеона, у якім ён падкрэсліваў, што вядзе вайну дзеля аднаўлення Польшчы ў межах 1772 г.: | | | | | --- | --- | --- | | "| Салдаты! Другая польская вайна пачалася. Першая закончылася ў [...] Пойдзем жа наперад, пяройдзем Нёман [...] Другая польская вайна для французскай зброі такой жа славутай, як і першая | "| Перад адпраўкай польскага корпуса з Варшавы Панятоўскі таксама зачытаў прамову: | | | | | --- | --- | --- | | "| Сябры па зброі! Ідзем ваяваць пад штандарамі цэсара. Памятайце, пераходзячы цераз мяжу Княства, што ўваходзіце не на чужую зямлю, а на польскую. Нясіце зброю помсты ворагу і апеку суайчыннікам. Ідзем не заваёўваць, а вызваляць. Хопіць гэтага для палякаў! Няхай жыве цэзар! | "| Па словах польскага даследчыка М. Гандэльсмана, Напалеон з 1805 г. «уступіў на шлях, які вёў праз Польшчу. З гэтага часу „польская справа" будзе займаць у яго палітыцы значнае месца і стане адным з пытанняў міжнароднай палітыкі». У 6 гадзін раніцы 24 чэрвеня (12 чэрвеня па старым стылі) 1812 года авангард французскіх войскаў увайшоў у расійскі Коўна (суч. Каўнас у Літве), фарсіраваўшы Нёман. Пераправа 220 тыс. салдат французскай арміі (1-ы, 2-і, 3-і пяхотныя карпусы, гвардыя і кавалерыя) пад Коўнам заняла 4 дні. 26 чэрвеня у тры гадзіны ночы ў Гродна прыехаў царскі кур’ер. Ён абвясціў аб пераходзе Напалеонам цераз Нёман каля Коўна і загадаў Лятучаму казачаму корпусу генерала Мацвея Іванавіча Платава дзейнічаць у фланг і тыл непрыяцеля. 27 — 28 чэрвеня М. І. Платаў займаўся эвакуацыяй Гродна. Вывозіліся зброя і амуніцыя гарнізоннага батальёна, хворыя салдаты царскай арміі, аптэка і асабліва харчовыя запасы. Гужавога транспарту не хапала, і Платаў накіраваў у вёскі спецыяльныя каманды, якія канфіскоўвалі ўсё патрэбнае для корпуса. Паводле атамана Войска Данскога, у эвакуацыі «губернскага горада Гродна» было задзейнічана звыш 1000 фурманак. Я. Арлоўскі ў пачатку XX ст. з эпічным размахам пісаў нават аб 3000 фурманках і колах, адпраўленых з Гродна. 28 чэрвеня горад пакінулі чыноўнікі з губернатарам і гродзенскі гарнізонны батальён. Гэты абоз цягнуўся на ўсход праз Шчучын — Беліцу — Навагрудак — Мір — Кайданава — Мінск. 29—30 чэрвеня каля Прэны (суч. Prienai у Літве) трохі на поўдзень ад Коўна Нёман перайшла іншая групоўка (79 тыс. салдат: 6-ы і 4-ы пяхотныя карпусы, кавалерыя) пад камандаваннем прынца Багарнэ. Адначасова 30 чэрвеня яшчэ далей на поўдзень пад Гродна Нёман перасеклі 4 корпусы (78—79 тыс. салдат: 5-ы, 7-ы, 8-ы пяхотныя і 4-ы кав. карпусы) пад агульным камандаваннем Жэрома Банапарта. На поўнач ад Коўна пад Тыльзітам Нёман перасёк 10-ы корпус французскага маршала Макдональда. На поўдні ад цэнтральнага кірунку з боку Варшавы раку Буг перасёк асобны аўстрыйскі корпус Шварцэнберга (30—33 тыс. салдат). Цар Аляксандр I даведаўся пра пачатак уварвання позна вечарам 24 чэрвеня ў Вільні (суч. Вільнюс у Літве). А ўжо 28 чэрвеня ў Вільню ўвайшлі французы. Толькі 16 ліпеня Напалеон, устроіўшы дзяржаўныя справы ў акупаванай Літве, пакінуў горад услед за сваімі войскамі. | | | | | --- | --- | --- | | Пераправа напалеонаўскай арміі цераз Неман. | | Пераправа Напалеона цераз Неман. | ### Ад Нёмана да Смаленска (ліпень—жнівень 1812 г.) #### Паўночны кірунак На поўнач Расійскай імперыі Напалеон накіраваў 10-й корпус маршала Макдональда, які складаўся з 32 тысяч прусаў і немцаў. Яго мэтай было ўзяцце Рыгі, а потым, злучыўшыся з 2-м корпусам маршала Удына (28 тыс.), рушыць на Пецярбург. Асновай корпуса Макдональда быў 20-тысячны прускі корпус пад камандаваннем генерала Граверта (пазней Ёрка). Макдональд падступіў да ўмацаванняў Рыгі, аднак, не маючы аблогавай артылерыі, спыніўся на далёкіх подступах да горада. Ваенны губернатар Рыгі Эсэн спаліў прадмесці і замкнуўся ў горадзе з моцным гарнізонам. Імкнучыся падтрымаць Удына, Макдональд захапіў пакінуты Дынабург на Заходняй Дзвіне і спыніў актыўныя дзеянні, чакаючы аблогавую артылерыю з Усходняй Прусіі. Прусакі корпуса Макдональда імкнуліся пазбягаць актыўных баявых сутыкненняў у гэтай чужой для іх вайне, аднак, калі сітуацыя пагражала «гонару прускай зброі», прусакі аказвалі актыўнае супраціўленне, і неаднаразова з вялікімі стратамі адбівалі вылазкі рускіх з Рыгі. Удына, заняўшы Полацк, вырашыў абыйсці з поўначы асобны корпус Вітгенштэйна (25 тысяч), вылучаны 1-й арміяй Барклая пры адступленні праз Полацк, і адрэзаць яго ад тылу. Асцерагаючыся злучэння Удына з Макдональдам, Вітгенштэйн 30 ліпеня атакаваў не чакаўшага нападу і саслабелага маршам на 2/3 корпус Удына ў баю пры Клясціцах і адкінуў яго назад да Полацка. Перамога дазволіла Вітгенштэйну атакаваць Полацк 17—18 жніўня, аднак корпус Сен-Сіра, своечасова накіраваны Напалеонам у падтрымку корпусу Удына, дапамог адбіць атаку і аднавіў раўнавагу. Удына і Макдональд загразлі ў млявапраяўных баявых дзеяннях, застаючыся на месцы. #### Маскоўскі кірунак Французы атакуюць. Руская кампанія 1812 года. Малюнак 1896 г. Часткі 1-й арміі Барклая былі раскіданыя ад Балтыкі да Ліды, у Вільні знаходзіўся штаб. З-за імклівага наступлення Напалеона ў падзеленых рускіх карпусоў з’явілася пагроза быць пабітымі па частках. Корпус Дохтурава апынуўся ў аператыўным акружэнні, але змог вырвацца і прыбыць у зборны пункт Свянцяны. Пры гэтым конны атрад Дорахава апынуўся адрэзаным ад корпуса і злучыўся з войскам Баграціёна. Пасля таго, як 1-я армія злучылася, Барклай дэ Толі пачаў паступова адыходзіць да Вільні і далей да Дрысы. 26 чэрвеня армія Барклая выйшла з Вільні і 10 ліпеня прыбыла ў Дрыскі ўмацаваны лагер на Заходняй Дзвіне (на поўначы Беларусі), дзе цар Аляксандр I планаваў адбівацца ад напалеонаўскіх войскаў. Генералам удалося ўпэўніць цара ў абсурднасці гэтай ідэі, высунутай ваенным тэарэтыкам Пфулем (або Фулем). 16 ліпеня руская армія працягнула адступленне праз Полацк на Віцебск, пакінуўшы для абароны Пецярбурга 1-й корпус генерал-лейтэнанта Вітгенштэйна. У Полацку Аляксандр I пакінуў армію, перакананы да ад’езду настойлівымі просьбамі саноўнікаў і сям’і. Выканаўчы генерал і асцярожны стратэг Барклай адыходзіў пад націскам праўзыходных сіл амаль усёй Еўропы, і гэтым моцна раздражняў Напалеона, зацікаўленага ў скарэйшай генеральнай бітве. 2-я руская армія (да 45 тысяч) пад камандаваннем Баграціёна ў пачатку ўварвання размяшчалася пад Гроднам на захадзе Беларусі прыкладна за 150 кіламетраў ад 1-й арміі Барклая. Спачатку Баграціён зрушыўся на злучэнне з асноўнай 1-й арміяй, але калі ён дасягнуў Ліды (100 км ад Вільні), было позна. Яму прыйшлося адыходзіць ад французаў на поўдзень. Каб адрэзаць Баграціёна ад асноўных сіл і знішчыць, Напалеон паслаў напярэймы Баграціёну маршала Даву з сіламі да 50 тысяч салдат. Даву зрушыўся з Вільні на Мінск, які заняў 8 ліпеня. З іншага боку, з захаду, на Баграціёна наступаў Жэром Банапарт з 4-мя карпусамі, якія перайшлі Нёман пад Гроднам. Напалеон імкнуўся не дапусціць злучэння рускіх войскаў, з тым, каб разбіць іх па частках. Баграціён імклівымі маршамі і паспяховымі ар’ергарднымі баямі адарваўся ад войскаў Жэрома, зараз яго асноўным праціўнікам стаў маршал Даву. Схема злучэння рускіх войскаў пад Смаленскам у пачатку жніўня 1812 года. 19 ліпеня Баграціён знаходзіўся ў Бабруйску на Бярэзіне, у той час як Даву 21 ліпеня заняў перадавымі часцямі Магілёў на Дняпры, гэта значыць французы апярэджвалі Баграціёна, быўшы на паўночным усходзе ад 2-й арміі рускіх. Баграціён, падыдучы да Дняпра 60 км ніжэй Магілёва, паслаў 23 ліпеня корпус генерала Раеўскага супраць Даву з мэтай адкінуць французаў ад Магілёва і выйсці на прамую дарогу ў Віцебск, дзе па планах павінны былі злучыцца рускія войскі. У выніку бою пад Салтанаўкай Раеўскі затрымаў рушэнне Даву на ўсход да Смаленска, але шлях на Віцебск аказаўся закрыты. Баграціён змог без перашкод 25 ліпеня фарсіраваць Днепр у мястэчку Новае Быхава і накіраваўся да Смаленска. Даву не меў ужо сіл пераследваць 2-ю армію рускіх, а войскі Жэрома Банапарта, безнадзейна адстаўшы, усё яшчэ пераадольвалі лясіста-балоцістую тэрыторыю Беларусі. Армія Барклая 23 ліпеня прыйшла ў Віцебск, дзе Барклай хацеў пачакаць Баграціёна. Каб перашкодзіць прасоўванню французаў, ён выслаў 4-й корпус Астэрмана-Талстога насустрач авангарду праціўніка. 25 ліпеня ў 26 вёрстах ад Віцебска адбыўся бой пры Астроўне, які працягнуўся і 26 ліпеня. 27 ліпеня Барклай адступіў з Віцебска да Смаленска, даведаўшыся пра набліжэнне Напалеона з асноўнымі сіламі і немагчымасць для Баграціёна прадзерціся да Віцебска. 3 жніўня рускія 1-я і 2-я арміі злучыліся пад Смаленскам, дасягнуўшы такім чынам першага стратэгічнага поспеху. У вайне наступіла невялікая разрыўка, абодва бакі прыводзілі ў парадак арміі, стомленыя бесперапыннымі маршамі. Пасля дасягнення Віцебска Напалеон зрабіў прыпынак, каб даць адпачынак войскам, засмучаным пасля 400 км наступлення ў адсутнасці баз забеспячэння. Толькі 12 жніўня, пасля доўгіх ваганняў, Напалеон выступіў з Віцебска на Смаленск. #### Паўднёвы кірунак 7-ы саксонскі корпус пад камандаваннем Рэнье (17-22 тыс.) павінен быў прыкрываць левы фланг галоўных сіл Напалеона ад 3-й рускай арміі пад камандаваннем Тармасава (25 тыс.). Рэнье заняў кардоннае размяшчэнне па лініі Брэст—Кобрын—Пінск, распыліўшы на працягу 170 км і так невялікі корпус. 27 ліпеня Тармасаў акружыў Кобрын, саксонскі гарнізон пад камандаваннем Кленгеля (да 5 тыс.) быў цалкам разбіты. Таксама былі ачышчаны ад французскіх гарнізонаў Брэст і Пінск. Зразумеўшы, што саслабелы Рэнье не зможа ўтрымаць Тармасава, Напалеон прыняў рашэнне не прыцягваць на галоўны кірунак аўстрыйскі корпус Шварценберга (30 тыс.) і пакінуў яго на поўдні супраць Тормасава. Рэнье, сабраўшы свае войскі і злучыўшыся са Шварцэнбергам, атакаваў Тармасава 12 жніўня ля Гарадзечны, прымусіўшы рускіх адступіць да Луцка (паўночны захад сучаснай Украіны). Асноўныя бітвы адбываюцца паміж саксонцамі і рускімі, аўстрыйцы імкнуцца абмежавацца артылерыйскім абстрэлам і манеўрамі. Да канца верасня на паўднёвым напрамку вяліся млявапраяўныя баявыя дзеянні ў маланаселенай балоцістай мясцовасці ў раёне Луцка. Акрамя Тармасава на паўднёвым напрамку знаходзіўся 2-гі рускі рэзервовы корпус генерал-лейтэнанта Эртэля, сфарміраванага ў Мазыры і аказваўшага падтрымку блакаванаму гарнізону Бабруйска. Для блакады Бабруйска, а таксама для прыкрыцця камунікацый ад Эртэля Напалеон пакінуў польскую дывізію Дамброўскага (10 тыс.) з 5-га польскага корпуса. ### Ад Смаленска да Барадзіна (жнівень—верасень 1812 г.) Пасля злучэння рускіх войскаў генералітэт стаў настойліва патрабаваць ад Барклая генеральнай бітвы. Скарыстаўшыся раскінутым становішчам французскіх карпусоў, Барклай вырашыў разбіць іх па адзіночцы і выступіў 8 жніўня на Рудню, дзе кватаравала кавалерыя Мюрата. Аднак Напалеон, выкарыстаўшы павольнае рушэнне рускага войска, сабраў свае карпусы ў кулак і паспрабаваў зайсці Барклаю ў тыл, абыйдучы яго левы фланг з поўдня, для чаго фарсіраваў Дняпро на захадзе ад Смаленска. На шляху авангарда французскага войска апынулася 27-я дывізія генерала Невяроўскага, якая прыкрывала левы фланг рускага войска пад Красным. Упартае супраціўленне Невяроўскага дало час перакінуць корпус генерала Раеўскага да Смаленска. Да 16 жніўня Напалеон падышоў да Смаленска з 180 тысячамі. Баграціён даручыў генералу Раеўскаму (15 тыс. салдат), у 7-ы корпус якога ўліліся астаткі дывізіі Невяроўскага, абараняць Смаленск. Барклай быў супраць непатрэбнай на яго погляд бітвы, але на той момант у рускім войску панавала фактычнае двуначалле. У 6 гадзін раніцы 16 жніўня Напалеон пачаў штурм горада з марша. Упартая бітва за Смаленск працягвалася да раніцы 18 жніўня, калі Барклай адвёў войскі гарэўшага горада, каб пазбегнуць вялікай бітвы без шанцаў на перамогу. Барклай меў 76 тысяч, яшчэ 34 тысячы (войска Баграціёна) прыкрывалі шлях адыходу рускага войска на Дарогабуж, які Напалеон мог перарэзаць абыходным манеўрам (падобным таму, які не атрымаўся пад Смаленскам). Маршал Ней пераследваў адыходзячую армію. 19 жніўня ў кровапралітнай бітве ля Валуцінай гары рускі ар’ергард затрымаў маршала, які меў значныя страты. Напалеон паслаў генерала Жуно абыходным шляхам зайсці ў тыл рускіх, але той не здолеў выканаць задачу, уткнуўшыся ў непраходнае балота, і рускае войска ў поўным парадку адышло ў бок Масквы да Дарагабужа. Бітва за Смаленск, якая разбурыла немалы горад, адзначыла разгортванне ўсенароднай вайны рускага народа з непрыяцелем, што адразу адчулі як радавыя французскія забеспячэнцы, так і маршалы Напалеона. Населеныя пункты на шляху французскага войска спальваліся, насельніцтва па меры магчымасці сыходзіла. Напалеон адразу пасля Смаленскай бітвы зрабіў замаскіраваную прапанову міру цару Аляксандру I, пакуль з пазіцыі моцнага, але адказу не атрымаў. Напалеон у асяроддзі генералаў кіруе Барадзінскай бітвай. Малюнак з кнігі XIX ст. Адносіны паміж Баграціёнам і Барклаем пасля выхаду са Смаленска з кожным днём адступлення станавіліся ўсё больш напружанымі, і ў гэтай спрэчцы настроі дваранства былі не на баку асцярожнага Барклая. Яшчэ 17 жніўня цар сабраў савет, які рэкамендаваў цару прызначыць галоўнакамандуючым рускага войска генерала-ад-інфантэрыі князя Кутузава. 29 жніўня Кутузаў у вёсцы Царова-Займішча прыняў армію. У гэты дзень французы ўвайшлі ў Вязьму. Працягваючы ўвогуле стратэгічную лінію свайго папярэдніка, Кутузаў не мог пазбегнуць генеральнай бітвы па палітычных і маральных меркаваннях. Бітвы патрабавала рускае грамадства, хоць яна была залішняй на ваенны погляд. Да 3 верасня руская армія адступіла да вёскі Барадзіно, далейшае адступленне азначала здачу Масквы. Кутузаў вырашыўся даць генеральную бітву, бо баланс сіл змяніўся ў рускі бок. Калі ў пачатку ўварвання Напалеон меў трохразовую перавагу ў колькасці салдат над рускім войскам, то зараз колькасці армій былі параўнальныя — 135 тысяч у Напалеона супраць 110—130 тысяч у Кутузава. Праблема рускага войска заключалася ў недахопе ўзбраення. У той час як апалчэнне дало да 80—100 тысяч ратнікаў з расійскіх цэнтральных губерній, не было стрэльб, каб узброіць апалчэнцаў. Ратнікам раздалі пікі, але выкарыстоўваць людзей у якасці «гарматнага мяса» Кутузаў не стаў. 7 верасня (26 жніўня па ст. стылю) ля сяла Барадзіно (за 124 км на захад ад Масквы) адбылася найбуйнейшая бітва вайны 1812 г. паміж рускай і французскай арміямі. Атака рускіх кірасір пад Барадзіном. Фрагмент панарамы Барадзінскай бітвы. Ф. Рубо, 1912 г. Пасля амаль двухдзённай бітвы, якая ўяўляла сабою штурм французскімі войскамі ўмацаванай лініі рускіх, французы коштам 30—34 тысяч сваіх салдат адціснулі левы фланг рускіх з пазіцыі. Руская армія панесла цяжкія страты, і Кутузаў загадаў 8 верасня адступіць на Мажайск з цвёрдым намерам захаваць войска. У 4 гадзіны дня 13 верасня ў вёсцы Філі Кутузаў загадаў генералам з’явіцца на нараду аб далейшым плане дзеянняў. Большасць генералаў выказаліся за новую генеральную бітву з Напалеонам. Тады Кутузаў абарваў паседжанне і заявіў, што распараджаецца адыходзіць. 14 верасня рускае войска прайшло праз Маскву і выйшла на Разанскую дарогу (паўднёвы ўсход ад Масквы). Бліжэй да вечара ў спусцелую Маскву ўступіў Напалеон. ### Захоп Масквы (верасень 1812 г.) Пажар Масквы. Карціна А. Ф. Смірнова (1813 г.) 14 верасня Напалеон заняў Маскву без бою, а ўжо ўначы таго жа дня горад быў ахоплены пажарам, які да ночы 15 верасня ўзмацніўся настолькі, што Напалеон быў вымушаны пакінуць Крэмль. Пажар бушаваў да 18 верасня і знішчыў вялікую частку Масквы. Прычына пажару засталася да канца няяснай, ці то патрыятычныя гараджане падпальвалі свой горад, ці то падпал быў арганізаваны «зверху», ці то агонь разгарэўся з-за п’яных рабаванняў бязлюднага горада (насельніцтва сышло разам з рускім войскам). Да 400 гараджан з ніжэйшых саслоўяў былі расстраляныя ваенна-палявым судом па падазрэнні ў падпалах. Кутузаў, адыходзячы з Масквы на поўдзень на Разанскую дарогу, здзейсніў знакаміты Таруцінскі манеўр. Збіўшы са следа пераследаваўшых кавалерыстаў Мюрата, Кутузаў павярнуў на захад з Разанскай дарогі праз Падольск на старую Калужскую дарогу, куды выйшаў 20 верасня ў раёне Чырвонай Пахры (побач з суч. горадам Троіцкам). Растрэл меркаваных падпальшчыкаў Масквы французамі. В. В. Верашчагін (1898 г.) Затым, упэўніўшыся ў нявыгаднай пазіцыі, Кутузаў да 2 кастрычніка перакінуў войска на поўдзень да сяла Таруціна, што ляжыць па старой Калужскай дарозе ў Калужскай вобласці недалёка ад мяжы з Маскоўскай. Гэтым манеўрам Кутузаў перакрыў асноўныя дарогі Напалеону ў паўднёвыя губерніі, а таксама стварыў сталую пагрозу тылавым камунікацыям французаў. Маскву Напалеон назваў не ваеннай, але палітычнай пазіцыяй. Адсюль ён робіць неаднаразовыя спробы пагадніцца з Аляксандрам I. У Маскве Напалеон апынуўся ў пастцы: зімаваць у спустошанай пажарам сталіцы было немагчыма, фуражоўкі за межамі горада дрэнна атрымоўваліся, расцягнутыя на тысячы кіламетраў камунікацыі французаў былі вельмі ўразлівыя, армія пасля перанесеных пакут пачынала разлагацца. 5 кастрычніка Напалеон адправіў генерала Ларыстона да Кутузава для пропуску да Аляксандра I з наказам: «*Мне патрэбен мір, ён мне патрэбен абсалютна ў што бы то ні стала, выратуйце толькі гонар*». Кутузаў пасля кароткай гутаркі адправіў Ларыстона назад у Маскву. Напалеон стаў рыхтавацца да адступлення пакуль не з Расіі, але на зімовыя кватэры дзесьці паміж Дняпром і Дзвіной. Адступленне Напалеона (кастрычнік—снежань 1812 г.) -------------------------------------------------- Галоўная армія Напалеона глыбока ўрэзалася ў Расію падобна кліну. У той час, калі Напалеон уваходзіў у Маскву, над яго левым флангам на поўначы ў раёне Полацка вісела войска Вітгенштэйна, якое ўтрымлівалася французскімі карпусамі Сен-Сіра і Удына. Правы фланг Напалеона таптаўся каля меж Расійскай імперыі ў Беларусі. Войска Тормасава звязала сваёй прысутнасцю аўстрыйскі корпус Шварцэнберга і 7-й корпус Рэн’е. Французскія гарнізоны ўздоўж Смаленскай дарогі ахоўвалі камунікацыйную лінію і тыл Напалеона. ### Ад Масквы да Малаяраслаўца (кастрычнік 1812 г.) Адступленне Напалеона з Масквы. Бітва за Малаяраславец. 18 кастрычніка Кутузаў ажыццявіў нападзенне на французскі заслон пад камандаваннем Мюрата, які сачыў за рускай арміяй пад Таруціна. Страціўшы да 4-х тысяч салдат і 38 гармат, Мюрат адступіў да Масквы. Таруцінскі бой стаў знакавай падзеяй, якая адзначыла пераход рускага войска ў контрнаступленне. 19 кастрычніка французская ярмія (110 тысяч) з вялізным абозам стала пакідаць Маскву па старой Калужскай дарозе. Напалеон перад надыходзячай зімой планаваў дабрацца да бліжэйшай вялікай базы, Смаленска, дзе па яго разліках былі назапашаныя харчы для французскай арміі, якая цярпела лішэнні. Дабрацца ва ўмовах расійскай бездаражы да Смаленска можна было прамым шляхам, Смаленскай дарогай, па якой французы дашлі да Масквы. Іншы шлях вёў паўднёвым маршрутам праз Калугу. Другі маршрут быў больш прывабны, бо праходзіў праз неразрабаваныя месцы, а мор коней ад недахопу фуражу ў французскай арміі дасягнуў пагрозлівых памераў. З-за адсутнасці коней артылерыйскі парк скараціўся, буйныя кавалерыйскія злучэнні французаў практычна зніклі. Дарогу на Калугу Напалеону закрыла войска Кутузава, размясціўшыся пад Таруціна на старой Калужскай дарозе. Не хочучы прарывацца з аслабелым войскам праз умацаваную пазіцыю, Напалеон павярнуў у раёне сяла Траецкае (суч. Троіцк) на новую Калужскую дарогу (суч. Кіеўская шаша), каб абысці Таруціна. Аднак Кутузаў перакінуў войска пад Малаяраславец, перарэзаўшы шлях адступлення французаў па новай Калужскай дарозе. Адыход французаў з Масквы. Я. Сухадольскі, 1844 г. 24 кастрычніка адбылася бітва пад Малаяраслаўцам. Французам удалося захапіць Малаяраславец, але Кутузаў заняў умацаваную пазіцыю за горадам, якую Напалеон не рызыкнуў штурмаваць. Армія Кутузава да 22 кастрычніка налічвала 97 тысяч рэгулярных войскаў, 20 тысяч казакоў, 622 гарматы і больш за 10 тысяч ратнікаў апалчэння. Напалеон меў пад рукой да 70 тысяч баяздольных салдат, кавалерыя практычна знікла, артылерыя была значна слабейшая за рускую. Ход вайны зараз дыктавала руская армія. 26 кастрычніка Напалеон загадаў адыходзіць на поўнач на Бароўск—Шулу—Мажайск. Баі за Малаяраславец былі для французаў марнымі і толькі затрымалі іх адступленне. З Мажайска французская армія аднавіла рух да Смаленска той дарогай, па якой наступала на Маскву. ### Ад Малаяраслаўца да Бярэзіны (кастрычнік—лістапад 1812 г.) Казакі нападаюць на адыходзячых французаў. Малюнак 1813 г. Ад Малаяраслаўца да пасёлка Чырвонага (у 45 км на захад ад Смаленска) Напалеона праследаваў авангард рускай арміі пад камандаваннем Міларадавіча. З усіх бакоў адыходзячых французаў атакавалі казакі Платава і партызаны, не даючы праціўніку ніякай магчымасці для забеспячэння. Асноўная армія Кутузава марудліва рухалася паўднёвей паралельна Напалеону, здзяйсняючы так званы флангавы марш. 1 лістапада Напалеон прайшоў Вязьму, 8 лістапада ўступіў у Смаленск, дзе правёў 5 дзён, чакаючы адсталых. 3 лістапада рускі авангард моцна пабіў замыкаючыя карпусы французаў у бітве пад Вязьмай. У распараджэнні Напалеона ў Смаленску заставалася да 50 тысяч салдат пад ружжом (з іх толькі 5 тыс. кавалерыі), і прыкладна столькі жа небаяздольных салдат, параненых і страціўшых зброю. Часці французскай арміі, моцна парадзелыя на маршы ад Масквы, уваходзілі ў Смаленск цэлы тыдзень з надзеяй на адпачынак і ежу. Вялікіх запасаў правіянту ў горадзе не аказалася, а тое, што было, разрабавалі натоўпы некіруемых салдат Вялікага Войска. Напалеон загадаў расстраляць французскага інтэнданта Сіофа, які, сутыкнуўшыся з супраціўленнем рускіх сялян, не здолеў арганізаваць збор харчавання. Стратэгічнае становішча Напалеона моцна пагоршылася, з поўдня набліжалася Дунайская армія Чычагава, з поўначы наступаў Вітгенштэйн, авангард якога 7 лістапада захапіў Віцебск, пазбавіўшы французаў назапашаных там харчовых запасаў. Французскія салдаты маршала Нея загнаныя ў лес у бітве пад Красным. 14 лістапада Напалеон з гвардыяй зрушыўся са Смаленска ўслед за авангарднымі карпусамі. Корпус Нея, які знаходзіўся ў ар’ергардзе, пакінуў Смаленск толькі 17 лістапада. Калона французскіх войскаў моцна расцягнулася, бо цяжкасці дарогі выключалі кампактны марш вялікіх мас людзей. Гэтай акалічнасцю скарыстаўся Кутузаў, які перарэзаў французам шлях адступлення ў раёне Краснага. 15—18 лістапада ў выніку баёў пад Красным у Напалеона атрымалася прадзерціся, страціўшы шмат салдат і вялікую частку артылерыі. Дунайская войска адмірала Чычагава (24 тысячы) захапіла 16 лістапада Мінск, пазбавіўшы Напалеона буйнейшага тылавога цэнтра. Больш таго, 21 лістапада авангард Чычагава захапіў Барысаў, дзе Напалеон планаваў пераправіцца цераз Бярэзіну. Авангардны корпус маршала Удына выбіў Чычагава з Барысава на заходні бераг Бярэзіны, аднак рускі адмірал з моцным войскам пільнаваў магчымыя месцы пераправы. 24 лістапада Напалеон падышоў да Бярэзіны, адарваўшыся ад пераследваўшых яго войскаў Вітгенштэйна і Кутузава. ### Ад Бярэзіны да Нёмана (лістапад—снежань 1812 г.) Уцёкі французаў з сем’ямі з Расіі. Вілевальдэ Б. П. 1846 г. 25 лістапада шэрагам майстэрскіх манеўраў Напалеону ўдалося адцягнуць увагу Чычагава да Барысава і на поўдзень ад Барысава. Чычагаў не атрымліваў усяе інфармацыі ад Кутузава і меркаваў, што Напалеон мае намер пераправіцца ў гэтых месцах, каб выйсці кароткім шляхам на дарогу да Мінска і затым накіравацца на злучэнне з аўстрыйскімі саюзнікамі. Тым часам французы навялі 2 масты на поўнач ад Барысава, па якіх 26—27 лістапада Напалеон пераправіўся на левы (заходні) бераг Бярэзіны, адкінуўшы слабую вартаўнічую ахову рускіх. Усвядоміўшы памылку, Чычагаў атакаваў Напалеона асноўнымі сіламі 28 лістапада на левым беразе. На правым беразе французскі ар’ергард, які абараняў пераправу, быў атакаваны падышэдшым корпусам Вітгенштэйна. Асноўная армія Кутузава адстала ззаду. Не дачакаўшыся пераправы ўсяго вялізнага натоўпу адстаўшых французаў, які складаўся з параненых, абмарожаных, страціўшых зброю і грамадзянскіх, Напалеон загадаў спаліць масты раніцай 29 лістапада. Асноўным вынікам бітвы на Бярэзіне стала тое, што Напалеон пазбег поўнага разгрому ва ўмовах значнай перавагі рускіх сіл. Ва ўспамінах французаў пераправа цераз Бярэзіну займае не меншае месца, чым буйнейшая Барадзінская бітва. Страціўшы на пераправе да 30 тысяч чалавек, Напалеон з 9 тысячамі пакінутых пад ружжом салдат зрушыўся да Вільні, далучаючы па дарозе французскія дывізіі, якія дзейнічалі на іншых напрамках. Армію суправаджаў вялікі натоўп небаяздольных людзей, галоўнай чынам абяззброеныя салдаты з саюзных дзяржаў. Ход вайны на заключным этапе, 2-х тыднёвае праследаванне рускай арміяй астаткаў напалеонаўскіх войскаў да мяжы Расійскай імперыі, выкладзена ў артыкуле «Ад Бярэзіны да Нёмана». Моцныя маразы, якія ўдарылі яшчэ падчас пераправы, канчаткова вынішчылі і без таго аслабленых голадам французаў. Праследаванне рускіх войскаў не дало магчымасці Напалеону сканцэнтравацца хоць трохі з сіламі ў Вільні, уцёкі французаў працягнуліся да Нёмана, які аддзяляў Расію ад Прусіі і буфернай дзяржавы Варшаўскае герцагства. 6 снежня Напалеон пакінуў войска, адправіўшыся ў Парыж набіраць новых салдат замест загінулых у Расіі. З 47 тысяч элітнай гвардыі, якая ўвайшла ў Расію з імператарам, праз паўгода засталося некалькі соцень салдат. 14 снежня ў Коўна толькі астаткі «Вялікага Войска» у колькасці 1600 чалавек пераправіліся цераз Нёман у Польшчу, а затым у Прусію. Пазней да іх далучыліся астаткі войскаў з іншых напрамкаў. Айчынная вайна 1812 года завяршылася практычна поўным знішчэннем «Вялікай Арміі». Апошні этап вайны пракаменціраваў бесстаронні назіральнік Клаўзэвіц: > > «*Рускія рэдка апярэджвалі французаў, хоць і мелі для гэтага шмат зручных выпадкаў; калі ж ім і ўдавалася апярэдзіць праціўніка, яны ўсякі раз яго выпускалі; ва ўсіх баях французы заставаліся пераможцамі; рускія далі ім магчымасць ажыццявіць немагчымае; але калі мы падвядзем вынік, то акажацца, што французскае войска перастала існаваць, а ўся кампанія завяршылася поўным поспехам рускіх за выключэннем таго, што ім не ўдалося ўзяць у палон самога Напалеона і яго бліжэйшых супрацоўнікаў.*» > > > ### Паўночны кірунак (кастрычнік—снежань 1812 г.) Пасля 2-й бітвы за Полацк (18-20 кастрычніка), якая адбылася праз 2 месяцы пасля 1-й, маршал Сен-Сір адступіў на поўдзень да Чашнікаў, небяспечна прыблізіўшы войска Вітгенштэйна да тылавой лініі Напалеона. У гэтыя дні Напалеон пачаў адступленне з Масквы. На дапамогу быў неадкладна пасланы са Смаленска 9-й корпус маршала Віктора, які прыбыў у верасні як рэзерв Напалеона з Еўропы. Злучаныя сілы французаў дасягнулі 36 тыс. салдат, што прыкладна адпавядала сілам Вітгенштэйна. Сустрэчная бітва адбылася 31 кастрычніка пад Чашнікамі, у выніку якой французы пацярпелі паражэнне і адкаціліся яшчэ далей на поўдзень. Віцебск застаўся непрыкрытым, атрад з арміі Вітгенштэйна 7 лістапада ўзяў штурмам гэты горад, захапіўшы ў палон 300 салдат гарнізона і запасы харчавання для адыходзячай арміі Напалеона. 14 лістапада маршал Віктор у раёне вёскі Смаляны паспрабаваў адкінуць Вітгенштэйна назад за Дзвіну, аднак беспаспяхова, і бакі захоўвалі свае пазіцыі да падыходу Напалеона да Бярэзіны. Затым Віктор, злучыўшыся з асноўнай арміяй, адыходзіў да Бярэзіны ў якасці ар’ергарда Напалеона, стрымліваючы націск Вітгенштэйна. У Прыбалтыцы пад Рыгай вялася пазіцыйная вайна з рэдкімі вылазкамі рускіх супраць корпуса Макдональда. Фінляндскі корпус генерала Штейнгеля (12 тыс.) падышоў 20 верасня на дапамогу гарнізону Рыгі, аднак пасля ўдалай вылазкі 29 верасня супраць французскай аблогавай артылерыі Штейнгель быў перакінуты да Вітгенштэйна ў Полацк на тэатр асноўных баявых дзеянняў. 15 лістапада Макдональд у сваю чаргу ўдала атакаваў рускія пазіцыі, ледзь не знішчыўшы вялікі рускі атрад. 10-ы корпус маршала Макдональда стаў адыходзіць з-пад Рыгі ў бок Прусіі толькі 19 снежня, ужо пасля таго, як астаткі галоўнай арміі Напалеона пакінулі межы Расіі. 26 снежня атрадам Макдональда прыйшлося ўступіць у бой з авангардам Вітгенштэйна. 30 снежня рускі генерал Дзібіч склаў з камандуючым прускага корпуса генералам Йоркам дагавор аб перамір’і, вядомы па месцы падпісання як Таўрагенская канвенцыя. Такім чынам Макдональд пазбавіўся сваіх асноўных сіл, яму прыйшлося спешна адыходзіць праз Усходнюю Прусію. ### Паўднёвы кірунак (кастрычнік—снежань 1812 г.) 18 верасня адмірал Чычагаў з арміяй (38 тыс.) падышоў з Дуная на маларухомы паўднёвы фронт у раёне Луцку. Злучаныя сілы Чычагава і Тормасава (65 тыс.) атакавалі Шварцэнберга (40 тыс.), прымусіўшы апошняга ў сярэдзіне кастрычніка адысці ў Польшчу. Чычагаў, які прыняў галоўнае камандаванне пасля адклікання Тормасава, даў войскам 2-х тыднёвы адпачынак, пасля чаго 27 кастрычніка з Брэст-Літоўска зрушыўся на Мінск з 24 тыс. салдат, пакінуўшы супраць аўстрыйцаў Шварцэнберга генерала Сакена з 27-тысячным корпусам. Шварцэнберг пагнаўся за Чычагавым, абыйдучы пазіцыі Сакена і прыкрываючыся ад яго войскаў саксонскім корпусам Рэн’е. Рэн’е не здолеў утрымаць большыя сілы Сакена, і Шварцэнберг быў вымушаны звярнуць на рускіх са Слоніма. Сумеснымі сіламі Рэн’е і Шварцэнберг адагналі Сакена на подзень ад Брэста-Літоўскага, тым не менш у выніку армія Чычагава прадзерлася ў тылы Напалеона і 16 лістапада заняла Мінск, а 21 лістапада падышла да Барысава на Бярэзіне, дзе адыходзячы Напалеон планаваў пераправіцца. 27 лістапада Шварцэнберг па загадзе Напалеона зрушыўся на Мінск, але спыніўся ў Слоніме, адкуль 14 снежня адступіў праз Беласток у Польшчу. Ваеннапалонныя -------------- На першым этапе вайны колькасць ваеннапалонных з боку Вялікай арміі была нязначнай. Становішча кардынальна змянілася, калі Вялікая армія, што пераследавалася расійскімі войскамі, панесла значныя небаявыя страты, губляючы па меры набліжэння да мяжы здольнасць да супраціву. У справаздачы Аляксандру I пра бітву пры Бярэзіне М. І. Кутузаў пісаў, што праціўнік страціў 50 тыс. чал. але з іх 25 тыс. — палонныя. 28 снежня 1812 г. фельдмаршал паведамляў, што Напалеон «пакінуў нам, па меншай меры, 150 тыс. палонных». Стаўленне да Вялікай арміі, як сведчыць прыватная перапіска, дзённікі рускіх афіцэраў і грамадзянскіх асоб, па ходзе вайны мянялася. У ліпені 1812 г. пецярбургскі чыноўнік І. Б. Адэнталь пісаў: | | | | | --- | --- | --- | | "| Здзіўляюся, што французаў бяруць жывых у палон. Гэта чыстае вады зараза. Злыдні гэтыя насычаны такім духам, што іх больш яшчэ павінна асцерагацца палонных, чым змагацца з імі. | "| Ён жа абвінаваціў М. І. Кутузава у залішняй літасці да ворага. Восенню стаўленне стала прыкметна змяняцца. Генерал Д. М. Валконскі ў лістападзе 1812 г. пісаў: | | | | | --- | --- | --- | | "| Марозы прымоцныя... Сустрэў палонных. Яны ў згубным становішчы. Іх ставяць на біваках без адзення і нават амаль без ежы... іх мноства па дарозе памірае... | "| Палкоўнік М. М. Пятроў, апісваючы пакуты французаў, робіць выснову: | | | | | --- | --- | --- | | "| Як бы ні былі вялікія злачынствы французаў, мера лютай пакуты іх... перамагла справядлівую да іх нянавісць | "| . У шэрагу выпадкаў дваране, неабыякавыя да лёсу ваеннапалонных (у першую чаргу генералаў і афіцэраў), забяспечвалі іх грашыма і адзеннем, уладкоўвалі на жыхарства і прымалі ў сваіх дамах. Так, у генерала А. П. Ярмолава да самога ўступлення арміі за мяжу жыў стары зранены палкоўнік. Ён жа адправіў у маёнтак свайго бацькі генерала Ш.-А. Банамі, літаральна знятага са штыкоў на Барадзінскім полі. Вынікі вайны 1812 года ---------------------- Вайна рускага народа супраць французаў у брытанскай карыкатуры 1813 г. Напалеон, прызнаны геній ваеннага мастацтва, уварваўся ў Расію з сіламі, у тры разы большымі за заходнія рускія арміі пад начальствам генералаў, не адзначаных бліскучымі перамогамі, а ўжо праз паўгода кампаніі яго армія, наймацнейшая ў гісторыі, была цалкам знішчана. Руская кампанія (паводле заходняй гістарыяграфіі) атрымала ў Расіі назву Айчыннай, менавіта гэтым тлумачыцца разгром Напалеона. Да яго паражэння прывяла сукупнасць фактараў: усенародны ўдзел у вайне, масавая гераічнасць салдат і афіцэраў, палкаводніцкая здольнасць Кутузава і іншых генералаў, умелае выкарыстанне прыродных фактараў. Перамога ў Айчыннай вайне выклікала не толькі ўздым нацыянальнага духу, але і імкненне да мадэрнізацыі краіны, якое прывяло ў канчатковым выніку да паўстання дзекабрыстаў у 1825 годзе. Клаўзевіц, аналізуючы з ваеннага пункта Напалеона: > > "*Што рускія пакінуць Маскву, спаляць яе і пачнуць вайну на знішчэнне, гэтага нельга было ўпэўнена прадбачыць ды, мабыць, гэта не ўяўлялася і верагодным; але раз гэта адбылося, то вайна ў цэлым, як бы яе ні вялі, была асуджаная на няўдачу* > > > Па падліках Клаўзевіца армія ўварвання ў Расію разам з падмацаваннямі падчас вайны налічвала *610 тысяч* салдат, уключаючы *50 тысяч* салдат Аўстрыі і Прусіі. У то час як аўстрыйцы і прусакі, якія дзейнічалі на другарадных напрамках, у асноўным уцалелі, з асноўнага войска Напалеона сабраліся за Віслай да студзеня 1813 г. толькі *23 тысячы* салдат. Напалеон страціў у Расіі звыш *550 тысяч* навучаных салдат, усю элітную гвардыю, звыш 1200 гармат. Вяртанне ратніка дадому. Па падліках прускага службоўца Аўэрсвальда да 21 снежня 1812 праз Усходнюю Прусію прайшло з Вялікая Армія 255 генералаў, 5111 афіцэраў, 26950 малых чыноў, «у жаласным стане і асноўным бяззбройных». Многія з іх, па сведчанню графа Сегюра, памерлі ад хвароб, дасягнучы бяспечнай тэрыторыі. Да гэтага ліку трэба дадаць прыкладна 6 тыс. салдат (якія вярнуліся ў французскую армію) з карпусоў Ренье і Макдональда, што дзейнічалі на іншых напрамках. Мабыць з усіх гэтых салдат, якія вярнуліся, і сабралася пазней 23 тысячы (упамянутыя Клаўзэвіцам) у французаў. Адносна вялікая колькасць выратаваўшыхся афіцэраў дазволіла Напалеону арганізаваць новае войска, прызваўшы рэкрутаў 1813 года. У дакладзе цару Аляксандру I фельдмаршал Кутузаў ацаніў агульны лік французскіх палонных у *150 тысяч* чалавек (снежань, 1812 г.). Хоць Напалеону ўдалося сабраць свежыя сілы, іх баявыя якасці не маглі замяніць загінуўшых ветэранаў. Айчынная вайна ў студзені 1813 перайшла ў «Замежны паход рускай арміі»: баявыя дзеянні перамясціліся на тэрыторыю Германіі і Францыі. У кастрычніку 1813 Напалеон быў разгромлены ў бітве пад Лейпцыгам і ў красавіку 1814 адрокся ад трона Францыі. Гісторык сярэдзіны XIX стагоддзя М. І. Багдановіч прасачыў папаўненні рускіх армій за час вайны па ведамасцях Ваенна-навуковага архіва Галоўнага штаба. Ён палічыў папаўненні Галоўнай арміі ў 134 тыс. чалавек. Галоўная армія да моманту заняцця Вільні ў снежні налічвала ў сваіх радах 70 тыс. салдат, а склад 1-й і 2-й заходніх армій да пачатку вайны быў да 150 тыс. салдат. Такім чынам агульнае размяншэнне да снежня складае 210 тыс. салдат. З іх, па меркаванню Багдановіча, у строй вярнулася да 40 тыс. параненых і хворых. Страты карпусоў, якія дзейнічалі на другарадных напрамках, і страты апалчэнняў могуць складаць прыкладна тыя жа 40 тыс. чалавек. На аснове гэтых падлікаў Багдановіч ацэньвае страты рускага войска ў Айчыннай вайне ў 210 тысяч салдат і апалчэнцаў. Гл. таксама ----------- * Гарадзечанская бітва * Французская акупацыя былога ВКЛ у 1812 годзе Зноскі ------ 1. ↑ [Французска-руская вайна 1812 года: еўрапейскія дыскурсы і беларускі погляд. /Рэд. Козак К. І. — Мн.: Выд-ва БДУ, 2003] 2. ↑ Тарле Е. В. Наполеон. — Мн.:Беларусь, 1992. С. 259 3. ↑ Fabry G. J. Campagne de Russie (1812). — Paris: Librairie Militaire R.Chapelot, 1903 4. ↑ Mościcki, H. Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi. T. 1, 1772—1800 / Henryk Mościcki. — Wilno: «Kurjer Litewski», [1910]. — [4], 448 s. [2] k. tabl.: il. err. — S. 88 — 89. 5. ↑ Тарле Е. В. «Нашествие Наполеона на Россию», Гл. 2.2 6. ↑ Керсновский А. А. Русская армия 1812 г. Архівавана 28 студзеня 2007. Богданович, «История отечественной войны 1812 г.», Спб. 1859—1860, Приложения, стр. 492—503 Архівавана 26 верасня 2007. 7. ↑ Реферат по вооружённым силам России в 1812 г. Архівавана 15 красавіка 2008.: лічбы, прыведзеныя на аснове прац гісторыкаў А. І. Міхайлоўскага-Данілеўскага, М. І. Багдановіча, Л. П. Багданава. колькасць артылерыі ў гарматах з кнігі Тарле «Нашэсце Напалеона на Расію» 8. ↑ Тарле Е. В. «Нашествие Наполеона на Россию», Гл. 2.2 — Вооружённые силы Франции в 1812 г. 9. ↑ Артылерыя Напалеона ў Расіі па падліках Клаўзевіца 10. ↑ Ф. Меринг, «Очерки по истории войн и военного искусства», —М. 1941 г. 11. ↑ Троицкий, Н. А. Александр I и Наполеон / Н. А. Троицкий. — М.: Высшая школа, 1994. — 302,[2] с.: ил. — С. 196, 203—205. — (История в лицах). — ISBN 5-06-002839-9. 12. ↑ Brandys, M. Kozietulski i inni / Marian Brandys. — Wyd. 3 przejrz. i uzup. — Warszawa: «Iskry», 1971. — 587, [4] s. — (Seria Kieszonkowa Iskier). — S. 327. 13. ↑ Handelsman, M. Napoleon a Polska / Marceli Handelsman. — Warszawa — Lwów: E. Wende — H. Altenberg, G. Seyfarth, E. Wende, 1914. — VII, [1], 162, [2] s. — (Biblioteka Naukowa Wendego, № 2). — S. 165 14. ↑ Донские казаки в 1812 году: Сборник документов. — Ростов-на-Дону, 1954. — 356 с. — С. 59 — 60 15. ↑ Орловский, Е. Ф. Гродненская губерния в 1812 году: Исторический очерк. — Гродно, 1912. — 50 с. — С. 10 16. ↑ Напалеон у Віцебску вагаўся паміж выбарам: застацца зімаваць на захопленай тэрыторыі і працягнуць вайну ў наступным годзе, або ісці за рускім войскам углыб Расіі. З надзеяй вырашыць кампанію адной бітвай пад Масквой Напалеон зрабіў выбар на карысць праследавання рускага войска. 17. ↑ Напалеон папрасіў захопленага ў палон пры Валуцінай гары генерала Тучкова напісаць ліст свайму брату, камандзіру рускага 3-га корпуса, дзе даводзілася да ведама цара жаданне Напалеона заключыць мір. 18. ↑ О численности и потерях русской армии в сражении при Малоярославце 19. ↑ Клаузевиц, «1812 г.», часть 2 20. ↑ Сироткин, В. Наполеон и Россия / Владлен Сироткин. — М.: ОЛМА-Пресс, 2000. — 379, [1] с. [8] л. цв. ил. портр. — С. 179. — (Историческое досье). — ISBN 5-224-00672-4. 21. ↑ «К чести России»: Из частной переписки 1812 г. / [Сост. авт. предисл. и примеч. М. Бойцов]. — М.: Современник, 1988. — 237,[2] с.ил. — С. 58, 91. — ISBN 5-270-00979-X. 22. ↑ Волконский, Д. М. Дневник 1812 г. // 1812 год… Военные дневники / Сост. вступ. ст. А. Г. Тартаковского. — М.: Советская Россия, 1990. — 464 с. — С. 153. — (Русские дневники). — ISBN 5-268-00886-2. 23. ↑ Петров, М. М. Рассказы… // 1812 год. Воспоминания воинов русской армии Из собрания отделения письменных источников Государственногор Исторического музея / [Сост. Ф. А. Петров и др.; Предисл. Ф. А. Петрова]. — М. :Мысль, 1991. — 477,[1] с. [40] л. ил.ил. — С. 203—204. — ISBN 5-244-00404-2. 24. ↑ Ф. Меринг, «Очерки по истории войн и военного искусства», —М. 1941 г. с. 265 25. ↑ М. И. Кутузов. Сборник документов. Т. IV. Ч. 2. М. 1955. С. 554—556 Архівавана 27 верасня 2007. 26. ↑ Богданович М. И. «История Отечественной войны 1812 года по достоверным источникам». т. 3. -СПБ. 1860, с.396 | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Ваенная Сыціна · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Новы · Праваслаўная | | Нарматыўны кантроль | GND: 4133863-7 · LCCN: sh85089775 · LNB: 000340180 · NKC: ph1011761 | | ⛭Войны XIX стагоддзя | | --- | | 1800—1809 | Напалеонаўскія войны • Апельсінавая • Першая берберыйская вайна • 2-я англа-маратхская • Руска-персідская • Першае сербскае паўстанне • 3-й кааліцыі • Егіпецкая рэвалюцыя 1805—1811 гг. • 4-й кааліцыі • Руска-турэцкая • Англа-турэцкая • Англа-дацкая • Англа-руская • Фінская • Іспана-французская • 5-й кааліцыі • Балівійская вайна за незалежнасць | | 1810—1819 | Англа-дацкая • За незалежнасць (калумбійская • мексіканская • аргентынская • венесуэльская) • Асмана-саудаўская • 1812 года • Англа-амерыканская • 6-й кааліцыі • Шведска-нарвежская • Сто дзён • Другая берберыйская вайна • Англа-непальская • 2-е сербскае паўстанне • Іспанскае ўварванне ў Новую Грэнаду • Каўказская • 3-я англа-маратхская | | 1820—1829 | Егіпецкае ўварванне ў Судан • Грамадзянская ў Іспаніі • Вайна за незалежнасць Грэцыі • Турэцка-персідская • 1-я англа-бірманская • Франка-іспанская • Вялікая Яванская • Аргенціна-бразільская • Венесуэльская рэвалюцыя • Чорная • Руска-персідская • Руска-турэцкая • Вайна Перу і Вялікай Калумбіі • Мігелісцкія (двух братоў) | | 1830—1839 | Франка-алжырская • Ліпеньская рэвалюцыя • Бельгійская рэвалюцыя • Бельгійска-галандская • Лістападаўскае паўстанне • Турэцка-егіпецкая • Чорнага ястраба • 2-я семінольская вайна • Вайна Фарапус • За незалежнасць Тэхаса • Афганска-персідская • Канадскае паўстанне • 2-я егіпецкая • Арустукская вайна • Англа-афганская • Хівінскі паход • Вайна антырэнты | | 1840—1849 | 1-я опіумная • Грамадзянская ў Іспаніі • Сіямска-в'етнамская • Мармонская • Дамініканская вайна за незалежнасць • 1-я англа-сікхская • Новазеландскія зямельныя • Амерыкана-мексіканская • Юкатанская вайна рас • Аўстра-італьянская • Дацка-пруская • Рэвалюцыя ў Аўстрыйскай імперыі • 2-я англа-сікхская | | 1850—1859 | Тайпінскае паўстанне • 2-я англа-бірманская • Турэцка-чарнагорская • Крымская • Франка-сенегальская • 2-я опіумная • Англа-персідская • Паўстанне сіпаяў • Юцкая • 1-я франка-в'етнамская • Аўстра-італа-французская • Мараканская | | 1860—1869 | Грамадзянская ў Калумбіі • Грамадзянская ў ЗША • Франка-мексіканская • Дунганскае паўстанне • Студзеньскае паўстанне • Баі за Сіманасекі • Сацумска-брытанская • Супакаенне Араўканіі • Дацкая • Парагвайская (Патройнага саюза) • Англа-бутанская вайна • Іспана-паўднёваамерыканская (1-я ціхаакіянская) • Аўстра-пруская • Вайна Чырвонага Воблака • Англа-эфіопская • Вайна Басін • Дзесяцігадовая | | 1870—1879 | Заваяванне Аргенцінай Чака • Франка-пруская • Эфіопска-егіпецкая • Заваяванне пустыні • Англа-зулуская • Хивинский паход • Вялікая вайна сіу • Баснійска-турэцкая • 1-я сербска-турэцкая • 2-я сербска-турэцкая • Чарнагорска-турэцкая • Руска-турэцкая • Грамадзянская ў Перу • 2-я англа-афганская • 2-я ціхаакіянская • Малая вайна • | | 1880—1889 | 1-я англа-бурская • Франка-туніская • Англа-егіпецкая • Франка-малагасійская • 2-я франка-в'етнамская • Франка-кітайская • Заваяванне бельгійцамі Конга • 3-я англа-бірманская • Сербска-балгарская | | 1890—1899 | 1-я франка-дагамейская • Бельгійска-арабская • 2-я франка-дагамейская • Франка-сіямская • Япона-кітайская • 1-я італа-эфіопская • Англа-занзібарская • Вайна Канудус • Філіпінская рэвалюцыя • 1-я грэка-турэцкая • За незалежнасць Кубы • Іспана-амерыканская • Англа-бурская • Іхэтуаньскае (баксёрскае) паўстанне • Філіпіна-амерыканская • Нацыянальна-вызваленчае паўстанне ў Самалі • Тысячадзённая • Грамадзянская вайна ў Венесуэле • Заваяванне Францыяй Чада | | ⛭Войны і ўзброеныя канфлікты Расіі | | --- | | Маскоўскаекняства | * Барценеўская бітва * Цвярское паўстанне * Паход на Волжскую Булгарыю * Бітва на П’яне * Бітва на Вожы * Кулікоўская бітва * Нашэсце Тахтамыша на Маскву * Міжусобная вайна ў Маскоўскай Русі * Руска-казанскія + 1445 + 1467—1469 + 1478 + 1487 + 1505—1507 + 1521—1524 + 1530—1531 * Маскоўска-наўгародскія + 1456 + 1471 + 1477—1478 * Стаянне на рацэ Угры * Руска-літоўскія + 1368—1372 + 1406—1408 + 1492—1494 + 1500—1503 + 1507—1508 + 1512—1522 + 1534—1537 * Руска-шведская (1495—1497) * Крымскі паход на Маскву (1521) | | Рускаядзяржава | * Казанскія паходы * Руска-шведскія + 1554—1557 + 1563—1583 + 1590—1595 + 1610—1617 + 1656—1658 + 1700—1721 * Дагестанскія паходы + 1560 + 1594 + 1604—1605 * Войны Расіі з Рэччу Паспалітай + Лівонская + 1609—1618 + Смаленская + 1654—1667 * Башкірскія паўстанні + 1662—1664 + 1681—1684 + 1704—1711 * Руска-турэцкія + 1568—1570 + 1672—1681 + 1686—1700 + 1710—1713 * Руска-крымскія + Крымскі паход на Маскву + Маладзі + Крымскія паходы * Далучэнне Сібіры * Руска-цынскі пагранічны канфлікт * Сялянскія паўстанні + Хлопка + Балотнікава + Сцяпана Разіна + Булавінскае | | Расійскаяімперыя | * Руска-персідскія + 1722—1723 + 1796 + 1804—1813 + 1826—1828 + Расійская інтэрвенцыя * Башкірскія паўстанні + 1735—1740 + 1755—1756 * Войны Расіі з Рэччу Паспалітай + Польская спадчына + Барская канфедэрацыя + 1792 + Паўстанне 1794 года * Руска-турэцкія + 1735—1739 + 1768—1774 + 1787—1791 + 1806—1812 + 1828—1829 + 1877—1878 * Руска-шведскія + 1741—1743 + 1788—1790 + 1808—1809 * Аўстрыйская спадчына * Сямігадовая вайна * Сялянская вайна Пугачова * Казахскія паўстанні + 1783—1797 + 1836—1838 + 1837—1847 * Руска-французскія + 1798—1800 + 1805 + 1806—1807 + **Айчынная вайна** + 1813—1814 * Руска-тлінкіцкая вайна * Паўстанне 1830—1831 гадоў * Англа-руская вайна * Каўказская вайна * Паўстанне 1863—1864 гадоў * Туркестанскія паходы + Хівінскі (1839—1840) + Іскандэр-кульскі + Ташкенцкі + Ірджарская бітва + Абарона Самарканда + Хівінскі (1873) + Ахкал-тэкінскі + Памірскія * Венгерскае паўстанне * Крымская вайна * Іхэтуаньскае паўстанне * Руска-японская вайна * **Першая сусветная вайна** + Усходняя Еўропа + Балканы + Блізкі ўсход + Заходняя Еўропа + Сярэднеазіяцкае паўстанне | | СавецкаяРасія/СССР | * **Грамадзянская вайна** * Эстонія * Латвія * Літва * Польшча * Манголія * Грузія * Савецка-фінскія войны + 1918—1920 + 1921—1922 * Афганскія паходы + 1929 + 1930 * Савецка-кітайскія канфлікты + КУЧ + Сіньцзян + Байтак-Багдо + Даманскі + Жаланашколь * Савецка-японскія канфлікты + Хасан + Халхін-Гол * Другая сусветная + Савецка-фінская, 1939—1940 + Польскі паход + **Вялікая Айчынная** + Савецка-фінская, 1941—1944 + Іранская аперацыя + Савецка-японская * Халодная вайна + Карэя + Усходняя Германія + Венгрыя + В’етнам + Чэхаславакія + Эрытрэя + Афганістан | | РФ | * Прыднястроўе * Грузія * Асеціна-інгушскі канфлікт * Таджыкістан * Чачэнскія + 1994—1996 + 1999—2009 + *наступствы* * Дагестан * Паўднёвая Асеція * *Інтэрвенцыя ва Украіну* | | *Касым шрыфтам* адзначаны цяпер ідучыя канфлікты |

**Сяргей Васільевіч Жыватоўскі** (*псеўданім «Пьер-О», «Serge» і інш.*; 11 (23) сакавіка 1869, Кіеў — 10 красавіка 1936, Нью-Ёрк) — мастак-графік і журналіст. Біяграфія --------- ### Адукацыя Дваранін па паходжанні. У 1888 скончыў Кіеўскую малявальную школу і паступіў у ІАМ. У гады вучобы быў узнагароджаны за малюнкі з натуры медалямі: малымі срэбнымі (1890 і 1891), вялікім срэбным (1892) і вялікім заахвочвальным (1893). У 1894 г. атрымаў званне класнага мастака ІІІ ступені за карціну «Вучэнне 2-й кавалерыйскай дывізіі», якую набыў вял. кн. Канстанцін Канстанцінавіч. ### Жыцце ў Расіі Плакат «Уладзімір Дураў. Заслужаны сатырык. Сябар жывел», 1910 Паштоўка «Адзін з сошкай, а сямера з лыжкай» Кайзер пры гібелі «Лузітаніі» Жыў у Санкт-Пецярбургу (Галерная вул. 28). Выконваў рэпарцёрскія замалёўкі, сатырычныя шаржы і карыкатуры на актуальныя грамадска-палітычныя тэмы. Стварыў шмат малюнкаў, прысвечаных пецярбургскім тэатральным прэм'ерам і жыццю літаратурна-артыстычнай багемы. Маляваў для сталічных часопісаў «Нива» (1888—1904), «Всемирная иллюстрация» (1903), «Стрелы» (1906), «Скандал» (1906) і «Огонёк» (1910—1917), для газет «Новое время», «Биржевыя ведомости» і «Санкт-Петербургский листок», для паштовак Абшчыны святой Яўгеніі. У ліку яго работ — малюнкі да адкрыцця мастацка-артыстычных кабарэ «Бродячая собака» (1912) і «Привал комедиантов» (1916), замалёўкі сцэн з трагедыі «Уладзімір Маякоўскі» у тэатры Луна-парк (1913). Маляваў гістарычныя і ваенныя сцэны: «Вяртанне А. В. Суворава на радзіму пасля Швейцарскага паходу» (1900), «Хвацкая справа эскадрону N-скага палка ў жніўні 1914 г.» (1914), «Бой аэрапланаў у паветры» (1915), «Сілуэты фронту і тылу» (1916). Выканаў ілюстрацыі да нарысу «Рускі марскі і ваенны флот» (СПб. б. г.) і да сваёй кніги нарысаў «На Поўнач з айцом Іаанам Кранштадцкім» (СПб. 1903). Удзельнічаў у выставах «Незалежных» (1890-е), акадэмічнай Выстаўцы малюнкаў і эстампаў (1908), Вясновай выстаўцы ў залах АХ (1909), Выстаўцы ілюстраваных выданняў (1915). Выкладаў у жаночым Ксенінскім інстытуце. У 1917 выканаў малюнак тушшу «Петраград у першыя дні волі», графічныя партрэты сенатара М. М. Таганцава, міністра ўнутраных спраў М. Д. Аўксенцьева і іншых дзеячаў Часовага ўрада. У 1917—1918 служыў інспектарам працоўнай школы, быў старшыней дамкамбеду. ### У эміграцыі У 1919 г. збег у Фінляндыю і пасяліўся ў Хельсінкі. Пры садзейнічанні І. Я. Рэпіна правеў персанальную выстаўку. Загадваў мастацкім аддзелам рускай газеты «Рассвет». Выканаў ілюстрацыі да эпасу «Калевала». Супрацоўнічаў у адроджаным часопісе «Аганёк» (Берлін). Напісаў некалькі тэатральных сцэнарыяў. У 1922 пераехаў у ЗША, з 1923 жыў у Нью-Ёрку. Працаваў у газеце «Новое русское слово», на працягу сямі гадоў быў старшыней Фонду дапамогі расійскім пісьменнікам і навукоўцам. Ствараў размаляваныя шалі (батык), якія сталі папулярныя на амерыканскім рынку. Працы захоўваюцца ў Музеі тэатральнага і музычнага мастацтва ў Пецярбургу. Сачыненні --------- * На Север с отцом Иоанном Кронштадтским. СПб. 1903; Нью-Йорк, 1955. * На похоронах Леонида Андреева // Русская жизнь (Гельсингфорс). 1919. 19 сент. С. 2. * Финляндские заметки: И. Е. Репин // Голос России (Берлин). 1920. 24 дек. (№ 290). С. 2. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 ЖИВОТОВСКИЙ Сергей Васильевич (псевд. Літаратура ---------- * РГИА Ф. 789. Оп. 11. 1888. Д. 88. * ХН СССР 4/1/107; ХРЗ; WWAA 1937/605. * Новое русское слово. 1923. 28 июня; 1923. 27 июля. * Вчера в Нью-Йорке умер С. В. Животовский // Новое русское слово. 1936. 11 апр. (№ 8472). * А. Г. В Нью-Йорке умер журналист С. В. Животовский // Сегодня (Рига). 1936. 22 апреля. * Горький и художники: Воспоминания. Переписка. Статьи / Сост. И. А. Бродский. М. 1964. * Новое о Репине: Статьи и письма художника. Воспоминания учеников и друзей. Публикации / Сост. И. А. Бродский и В. Н. Москвинов. Л. 1969. * Бабурина Н. И. Русский плакат. Вторая половина XIX-начало XX века. Л. 1988. С. 38, 103—104. * Даты // Коммерсантъ. 2011. 2 мая (№ 17). * Le premier Age d'Or de l'affiche Russe. 1890—1917: Collections de la Bibliothèque nationale de Russie / Texte par E. Barkhatova. Bibliothèque Forney — Mairie de Paris. Paris, 1997. P. 49, 71. Спасылкі -------- * ЖИВОТОВСКИЙ Сергей Васильевич (псевд. Пьер-О, Serge) * Вчера в Нью-Йорке умер С. В. Животовский // Новое русское слово. 1936. 11 апр. (№ 8472). * А. Г. В Нью-Йорке умер журналист С. В. Животовский // Сегодня (Рига). 1936. 22 апреля. * Животовский Сергей Васильевич Архівавана 18 чэрвеня 2016. * |Животовский С. В. *На Север с отцом Иоанном Кронштадтским* Очерки и ил. С. В. Животовского. — СПб.: Худож. типо-лит. А. К. Вейерман, 1903. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Сучаснай Украіны | | Нарматыўны кантроль | LCCN: no2016036578 · VIAF: 59146094207200330998 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Русецкі. **Аляксей Сцяпанавіч Русе́цкі** (сапраўднае прозвішча **Бурдзялёў**; 4 снежня 1912, с. Студзянец, Касцюковіцкі раён, Магілёўская вобласць — 2000) — беларускі паэт, перакладчык. Заслужаны работнік культуры Беларусі (1983). Біяграфія --------- Аляксей Сцяпанавіч Русецкі нарадзіўся 21 лістапада 1912 г. у в. Студзянец Касцюковіцкага раёна ў сялянскай сям'і. Закончыў пачатковую школу, Касцюковіцкую сямігодку і Аршанскі педтэхнікум. У 1931 г. паступіў у Маскоўскі зоаветэрынарны інстытут. У 1935 працаваў ва ўпраўленні саўгасаў у Мінусінску, у бактэрыялагічных лабараторыях Масквы і Мінска. Пасля заканчэння з дыпломам ветурача камандзіраваны ва Узбекістан. У тым жа годзе прызваны ў Чырвоную Армію. Пасля дэмабілізацыі працаваў у Маскоўскім мікрабіялагічным інстытуце. У студзені 1938 г. пераехаў у Мінск, працаваў загадчыкам бактэрыялагічнага аддзела абласной ветэрынарнай лабараторыі. Са студзеня 1942 г. на фронце. Служыў начальнікам палявой лабараторыі на Калінінскім, Заходнім, 3-м Прыбалтыйскім франтах. У Мінск вярнуўся ў 1947 г. Да 1951 г. працаваў літкансультантам па паэзіі ў СП Беларусі, у 1951 г. загадваў аддзелам публіцыстыкі. З 1947 года доўгі час працаваў літаратурным кансультантам СП БССР (1947—1952, 1960—1967), у часопісе «Беларусь» быў загадчыкам аддзела публіцыстыкі і рэдактарам аддзела культуры і літаратуры (1952—1960), а ў часопісе «Полымя» — намеснікам галоўнага рэдактара (1967—1973). Працаваў старшым рэдактарам рэдакцыі часопіса «Беларусь» (1973—1980). З допісамі ў рэспубліканскім друку пачаў выступаць у 1930 г. Першы зборнік паэзіі «У заўтрашні свет» і «Святло акон тваіх» прысвечаны біяграфіі ваеннага пакалення. Пазней выдаў зборнікі паэзіі «Служба святла», «Зямля гаворыць зорам», «Позірк», «Хвала жыццю» і інш. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонай Зоркі, двума ордэнамі Айчыннай вайны ІІ ступені, Ганаровымі граматамі Вярхоўнага Савета Беларусі. 17 чэрвеня 2000 г. А. С. Русецкі памёр. Творчасць --------- З першымі вершамі ў друку выступіў у 1935 годзе. Выдаў зборнікі паэзіі «У заўтрашні свет» (1951), «Святло акон тваіх» (1959), «Усход і захад» (1962), «Яго вялікасць» (1965), «Служба святла» (1967), «Вершы і паэма» (1969), «Зямля гаворыць зорам» (паэмы і вершы, 1971), «Два колеры жыцця» (1973), «Позірк» (1977), «Паэмы» (1979), «Крокі сэрца» (1980), «Хвала жыццю» (1987) і іншыя. У 1982 г. выйшлі Выбраныя творы ў 2 тамах. Прэміі і ўзнагароды ------------------- За кнігу вершаў «Крокі сэрца» прысуджана Літаратурная прэмія імя Аркадзя Куляшова ў 1981 годзе. Узнагароджаны двума ордэнамі Айчыннай вайны II ступені, Чырвонай Зоркі і медалямі. Заслужаны работнік культуры БССР (1983). Зноскі ------ 1. 1 2 Czech National Authority Database Праверана 16 мая 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> Літаратура ---------- * *Багдановіч І. Э.* Русецкі (сапр. Бурдзялёў) Аляксей Сцяпанавіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — С. 456. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13). Спасылкі -------- * Да 105-годдзя з дня нараджэння Аляксея Русецкага Архівавана 26 лютага 2021. // Навукова-метадычная ўстанова «Нацыянальны інстытут адукацыі» Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь * Русецкі Аляксей Сцяпанавіч // База даных «Мой край — Магілёўшчына» | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | NKC: jo20221150009 · NUKAT: n2011167756 · VIAF: 5815154260351924480004 |

**Сяргей Уладзіміравіч Марцэлеў**, або **Марцалеў** (нар. 29 красавіка 1977, Мінск) — беларускі грамадска-палітычны дзеяч, былы кіраўнік маладзёжнай арганізацыі «Маладая грамада», палітвязень, вязень сумлення. Біяграфія --------- Нарадзіўся 29 красавіка 1977 г. у Мінску. Унук Станіслава Марцалева, былога кіраўніка Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Акадэміі навук, і члена-карэспандэнта АН акадэміка-філосафа Леаніда Яўменава. Пасля заканчэння сярэдняй школы вучыўся на факультэце міжнародных адносін БДУ (1994—1997). Адлічаны па палітычных матывах пасля адміністрацыйных арыштаў, факт прызнаны ў дакладзе Дзярждэпа ЗША за 1997 год. У 1996-1999 гадах быў у ЦК БСДП, у 1998—2000 гадах узначальваў маладзёжную арганізацыю «Маладая грамада». 2001—2005 гады — каардынатар міжнародных праектаў аднаго з польскіх фондаў. Скончыў Познанскі ўніверсітэт імя Адама Міцкевіча па спецыяльнасці «Паліталогія» (2000—2007). Удзельнік больш за 12 нацыянальных выбарчых кампаній у Беларусі, Польшчы і Украіне, у якіх выконваў адміністрацыйныя функцыі ці быў палітычным кансультантам. Падчас выбараў 2006 года працаваў прэс-сакратаром Аляксандра Казуліна, мадэратарам і рэдактарам сайта kozylin.org, пісаў публіцыстычныя матэрыялы для сайтаў naviny.by і eurobelarus.info. На прэзідэнцкіх выбарах 2010 года кіраваў перадвыбарчым штабам Мікалая Статкевіча. Пераслед за грамадска-палітычную дзейнасць ------------------------------------------ За правядзенне пікета 10 снежня 1996 года, падчас якога выступалі ў абарону Славаміра Адамовіча арыштаванага за за верш «Забі прэзідэнта!» і раздавалі ўлёткі з Дэкларацыяй правоў чалавека, быў затрыманы і дастаўлены ў РУУС. У сакавіку 1997-га за ўдзел у арганізаваным сацыял-дэмакратычнай моладдзю пікеце супраць прымусовага размеркавання ў чарнобыльскую зону студэнтаў быў асуджаны 10-цю суткамі адміністрацыйнага арышту. На Акрэсціна, дзе адбываў пакаранне, Марцалеў абвясціў сухую галадоўку. У 2010 годзе Марцалеў быў кіраўніком штаба кандыдата ў прэзідэнты Мікалая Статкевіча. 19 снежня падчас разгону плошчы Марцалеў не быў затрыманы. Арыштавалі Марцалева ўначы 23 снежня, знялі з цягніка, калі ён ехаў у Варшаву для ўдзелу ў перадачы «Белсата». Быў змешчаны ў СІЗА КДБ, абвінавачваўся ў арганізацыі масавых беспарадкаў. Праваабарончая арганізацыя Amnesty International прызнала Марцалева вязнем сумлення. 4 красавіка 2011 года абвінавачанне зменена на больш мяккае — арганізацыя і падрыхтоўка дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак, альбо актыўны ўдзел у іх (ч.1 арт. 342 КК РБ). Да суда знаходзіўся ў следчым ізалятары КДБ. 16 мая 2011 года суддзя Заводскага суда Мінска Жана Брысіна асудзіла Марцалева на 2 гады пазбаўлення волі ўмоўна. Тым жа днём ён быў вызвалены. У 2012 годзе Марцалеў прапанаваў фігурантам крымінальнай справы па падзеях 19 снежня 2010 года, а таксама лідарам апазіцыі і ключавым постацям у парламенцкай кампаніі прайсці праверку на дэтэктары хлусні, ці не з’яўляюцца яны агентамі КДБ. 25 сакавіка 2017 года Марцалеў затрыманы на акцыі пратэсту на Дзень Волі ў Мінску. Асуджаны на 5 сутак арышту. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 [Адзін дзень палітвязьня 2009—2011. — Радыё Свабодная Еўропа/ Радыё Свабода : Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе, 2011, — 328 с. С.122-125 ISBN 978-0-929849-42-3] 2. 1 2 3 4 Сяргей Марцалеў: Нават у кладаўшчыкі не бяруць — матэрыяльна адказная пасада 15(недаступная спасылка) 3. 1 2 Невядомы паплечнік Статкевіча 4. 1 2 Сяргей Марцалеў **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 25 студзеня 2017. Праверана 26 чэрвеня 2017. 5. ↑ Amnesty International насчитала 16 узников совести в Беларуси 6. ↑ Марцалеў: Хто адмовіцца ад дэтэктара хлусьні? 7. ↑ Адміністратыўны перасьлед Літаратура ---------- * За права на выбар. Партрэты асуджаных. Плошча-2010. / Рэд. А.Лапцёнак. Праваабарончы цэнтр «Вясна» / —Вільнюс: Gudas, 2011. — 142 c. С. 96-97. * Адзін дзень палітвязьня 2009—2011. — Радыё Свабодная Еўропа/ Радыё Свабода : Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе, 2011, — 328 с. С.122-125 ISBN 978-0-929849-42-3. | ?Сяргей Уладзіміравіч Марцэлеў — продкі | | --- | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | Уладзімір Станіслававіч Марцэлеў[d] | | Станіслаў Віктаравіч Марцэлеў | | | | | | | | | | | | | | | | | Сяргей Уладзіміравіч Марцэлеў | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Таццяна Леанідаўна Яўменава[d] | | Леанід Фёдаравіч Яўменаў | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

**Каіс Хазалі** (араб. قيس الخزعلي‎‎; нар. 20 чэрвеня 1974(1974-06-20), Sadr City[d]) — заснавальнік і кіраўнік «спецыяльных груп» у Іраку з чэрвеня 2006 года і да палону брытанскімі войскамі ў сакавіку 2007 года. Іракская вайна -------------- Будучы кіраўніком «спецыяльных груп», Каіс Хазалі кіраваў кантрабандай зброі, фарміраваннем эскадронаў смерці для арганізацыі рэлігійнага гвалту, выкраданняў людзей і забойстваў, і ў прыватнасці напад на амерыканскія сілы ў Кербеле 20 студзеня 2007 года. Быў паслядоўнікам Муктада ас-Садра, але быў выключаны з яго групоўкі «Армія Махдзі» ў 2004 годзе за «несанкцыянаваныя распараджэнні» і заснаваў сваю ўласную групоўку «Асаіб Ахль аль-Хак», таксама вядомую як «сетка Хазалі». Арышт і вызваленне ------------------ У ноч на 20 сакавіка 2007 года Хазалі брытанскі спецназ Асаблівай паветранай службы (SAS) здзейсніў штурм дома Каіса Хазалі ў Басры, і арыштаваў яго разам з братам і ліванскім саветнікам без ахвяр, акрамя таго былі атрыманы каштоўныя звесткі. На час заключэння Каіса Хазалі выконваючым абавязкі лідара «Асаіб Ахль аль-Хак» стаў Акрам аль-Кабіна. У студзені 2010 года Каіса Хазаі быў вызвалены ў абмен на Пітэра Мура, які быў выкрадзены іракскімі паўстанцамі. У снежні таго ж года камандзіры Спецыяльных груп Абу Дэраа і Мустафа аш-Шэйбані атрымалі дазвол вярнуцца ў Ірак і заявілі, што працягнуць працаваць з Каіса Хазалі. Пераслед -------- У снежні 2019 года Міністэрства фінансаў ЗША ўвяло санкцыі супраць Каіса Хазалі за «ўдзел у сур’ёзных парушэннях правоў чалавека ў Іраку». 31 снежня 2019 года дзяржаўны сакратар ЗША Майк Пампеа назваў Каіса Хазалі, нароўні з Абу Махдзі аль-Мухандзісам, Хадзі аль-Амірам і Фаліхам аль-Фаядам, адказнымі за напад на пасольства ЗША ў Багдадзе. 3 студзеня 2020 года ЗША аб’явілі «Асаіб Ахль аль-Хак» замежнай тэрарыстычнай арганізацыяй, а Каіса Хазалі і яго брата Лаіта Хазалі — міжнароднымі тэрарыстамі. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ Iraq Asaib al-Haq leader Qais al-Khazali pledges to lay down arms | News | National Post 3. ↑ Kagan, pp 167, 177. 4. ↑ Kagan, pp 168—177 5. ↑ Kevin J. Bergner (2007-07-02). "MULTI-NATIONAL FORCE - IRAQ: Situational Update" (PDF). US Forces in Iraq. pp. 16–17. Архівавана з арыгінала (PDF) November 7, 2011. Праверана 2011-11-09. Архівавана 7 лістапада 2011. * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Каіс аль-Хазалі** 6. ↑ Urban, Mark, *Task Force Black: The Explosive True Story of the Secret Special Forces War in Iraq* , St. Martin’s Griffin, 2012 ISBN 1250006961 ISBN 978-1250006967, p.222-p.225, p.275 7. ↑ Archived copy **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы April 1, 2010. Праверана February 7, 2010. 8. ↑ Chulov, Martin (2010-01-03). "Cleric freed in move expected to prompt handover of kidnapped Briton's body". The Guardian. Праверана 25 January 2010. 9. ↑ In Iraq, Iran’s Special Groups to flourish — UPI.com 10. ↑ "Treasury Sanctions Iran-Backed Militia Leaders Who Killed Innocent Demonstrators in Iraq". *U.S. Department of the Treasury*. December 6, 2019. Праверана December 8, 2019. Архівавана 25 снежня 2019. 11. ↑ US embassy siege leader was guest at White House during Obama presidency **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Al Arabiya English (3 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 4 студзеня 2020. Праверана 17 студзеня 2020. 12. ↑ U.S. to designate Iran-backed Iraqi militia as foreign terrorist organization **(нявызн.)**. *Reuters* (3 студзеня 2020). Спасылкі -------- * Каган, Кимберли (2009). *The Surge: A Military History*. New York, NY: Encounter Books. ISBN 978-1-59403-249-3. * Каіс аль-Хазалі на сайце «Internet Movie Database» (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Internet Movie Database · КиноПоиск |

**Васі́ль**, свецкае імя **Уладзімір Данілавіч Тамашчык** (15 красавіка 1900, в. Вялікія Азяраны  (польск.) (бел. каля Крынак на Сакольшчыне — 9 чэрвеня 1970, Нью-Ёрк) — беларускі грамадскі і рэлігійны дзеяч, архіепіскап БАПЦ. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў 1900 годзе ў сялянскай сям’і. У 1913 годзе сям’я перабралася на нованабытую гаспадарку ў маёнтку Дубляны каля мястэчка Вялікая Бераставіца. Вучыўся ў Вялікіх Азяранах, у Гродне. У 1915 годзе разам з сям’ёю як бежанец трапіў у расійскі Омск, дзе скончыў сярэднюю школу. У 1921 годзе сям’я вярнулася ў Дубляны. Ад гэтага часу далучыўся да беларускага руху, належаў да КПЗБ. У 1927 годзе быў арыштаваны польскімі ўладамі i асуджаны на тры гады турмы. З 1930 года жыў у Чэхаславакіі. Скончыў у 1934 годзе агранамічны факультэт Пражскага політэхнічнага ўніверсітэта, працаваў асістэнтам у Пражскім інстытуце заалогіі. Браў удзел у грамадскім беларускім жыцці. Некаторы час быў сакратаром старшыні Рады БНР Васіля Захаркі. Наталля Арсеннева і Уладзімір Тамашчык у Мінску ўлетку 1944 г. З пачаткам Другой сусветнай вайны пераехаў у Беласток. Быў намеснікам рэдактара газеты «Новая дарога», працаваў у Беларускім камітэце. Удзельнічаў у Другім Усебеларускім кангрэсе. З 1944 года ў эміграцыі ў Германіі. Быў абраны старшынём Беларускага цэнтральнага камітэта — галоўнай арганізацыі беларусаў у Германіі ў 1945—1947 гадах. 23 красавіка 1949 года прыняў манаства пад імем Васiль. У тым жа годзе ўзведзены ў сан епіскапа Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы архіепіскапам Сергіем і епіскапамі УАПЦ Платонам і Вячаславам. У 1951 годзе скончыў Украінскую багаслоўскую акадэмію ў Мюнхене з дыпломам магістра багаслоўя. У 1951 годзе пераехаў у ЗША. Жыў у Нью-Ёрку. Узначаліў Канадска-Амерыканскую епархію БАПЦ. З 1954 года архіепіскап. Браў актыўны ўдзел у беларускім грамадскім жыцці ў ЗША. Узначальваў БІНІМ (1951). Забіты невядомымі ў сваёй кватэры ў Нью-Ёрку 9 чэрвеня 1970 года. Пахаваны на беларускіх могілках у Іст-Брансвіку каля Нью-Ёрка. Зноскі ------ 1. ↑ Статус манахаў, прэсвітараў і архіерэеў за прадстаўнікамі БАПЦ і УАПЦ не прызнаецца кананічнымі праваслаўнымі цэрквамі Літаратура ---------- * *Л. У. Языковіч.* Васіль // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 4. — С. 26. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 4). * *Юрэвіч, Л.* Шматгалосы эпісталярыум : гісторыя людзей і ідэй на эміграцыі ў ліставанні / Прадм. і рэд. Н. Гардзіенка. — Мінск: Кнігазбор, 2012. — 660 с. — (Бібліятэка Бацькаўшчыны ; кн. 20). — ISBN 978-985-7007-43-1. * *Сьлесараў, А.* Рэлігійная дзейнасьць архіепіскапа Васіля (Тамашчыка) у 1946—1970 гг. // Запісы. Беларускі Інстытут Навукі й Мастацтва. — New York-Miensk, 2019. — Вып. 41. — С. 587—607. * *Сьлесараў, А.* Ліставаньні архіепіскапа Васіля (Тамашчыка) з грамадска-палітычнымі і рэлігійнымі дзеячамі беларускага замежжа (1950—1967 гг.) // Запісы. Беларускі Інстытут Навукі й Мастацтва. — New York-Miensk, 2019. — Вып. 41. — С. 482—508.

**Сасы́к**, **Сасы́к-Сіва́ш** (руск.: Сасык, Сасык-Сиваш, крымскатат.: Sasıq, Sasıq Sıvaş) — ліман лагуннага тыпу, або салёнае возера на паўвостраве Крым паміж гарадамі Еўпаторыя і Сакі, плошча 71 — 75 км², глыбіня да 1,5 м, узровень на 0,6 м ніжэй за ўзровень Чорнага мора. Даўжыня 14 км, найбольшая шырыня да 9 км. Салёнасць ад 90 да 160 ‰. Утварылася з лагуны Каламіцкага заліва Чорнага мора, ад якога аддзеленае шырокай перасып'ю. На поўначы і захадзе — доўгія вузкія залівы. Сілкаванне возера адбываецца ў асноўным за кошт падземных крыніц і фільтрацыі марской вады праз перасып. Улетку плошча значна памяншаецца, салёнасць вады павялічваецца. Літаратура ---------- * Енциклопедія українознавства  (укр.) (бел.. У 10-х томах. / Головний редактор Володимир Кубійович  (руск.) (бел.. — Париж, Нью-Йорк: «Молоде життя  (укр.) (бел.»-«НТШ  (руск.) (бел.»; 1954—1989, 1993—2000. | | | | --- | --- | | commons: | Сасык (Крым) на Вікісховішчы |

**Леў Абрамавіч Сыркін** (руск.: Лев Абрамович Сыркин; 2 жніўня 1894, Шчадрын, Жлобінскі раён, Гомельская вобласць — 17 сакавіка 1951, Масква) — савецкі гігіеніст, антраполаг, педагог, арганізатар гігіенічнай навукі і адукацыі. Доктар медыцынскіх навук, прафесар. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і служачага лясной канторы. Атэстат сталасці з залатым медалём атрымаў у Гомельскай гімназіі. Вучыўся на першым курсе медыцынскага факультэта Цюрыхскага ўніверсітэта, затым — на аналагічным факультэце 1-га Маскоўскага дзяржаўнага ўніверсітэта, які скончыў у 1919 годзе са званнем лекара. З 1922 года на кафедры сацыяльнай медыцыны (гігіены) пад кіраўніцтвам Н. А. Сямашка. З гэтага моманту пачалася яго шматгранная навукова — даследчая, адміністрацыйная і педагагічная праца. З 1930 годзе ўзнначальваў першую ў СССР кафедру школьнай гігіены 2-га Маскоўскага дзяржаўнага ўніверсітэта (у далейшым — 2-гі Маскоўскі медыцынскі інстытут), затым ён — прафесар кафедры гігіены. З 1943 г. і да канца жыцця ўзначальваў кафедру гігіены Фармацэўтычнага інстытута (цяпер фармацэўтычны факультэт Першага МДМУ імя І. М. Сечанава). У 1944 годзе, пад патранажам Н. А. Сямашка, спрыяў з’яўленню Інстытута школьнай гігіены ў структуры Акадэміі педагагічных навук (цяпер Інстытут узроставай фізіялогіі РАТ). Мэтай было навуковае забеспячэнне сістэмы аховы здароўя дзяцей, правядзенне гігіенічных даследаванняў у агульнаадукацыйных школах, дзіцячых дамах і садках, спецыялізаваных і пазашкольных установах у пасляваенны час. Аўтар кіраўнікоў па фізічным развіцці падручнікаў па школьнай гігіене з 1932 па 1948 год, артыкулаў па сацыяльнай гігіене, гігіене дзяцей і падлеткаў. Зноскі ------ Спасылкі -------- *

**Грузінская праваслаўная царква** (афіцыйная назва: **Грузінская Апостальская Аўтакефальная Праваслаўная Царква**, груз. საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია) — аўтакефальная памесная царква, якая займае шостае месца ў дыптыхах славянскіх памесных цэркваў і дзявятае ў дыптыхах старажытных усходніх патрыярхатаў. Адна з найстаражытных хрысціянскіх цэркваў у свеце. Кананічна распаўсюджваецца на тэрыторыю Грузіі і на ўсіх грузін, дзе б яны ні пражывалі, а таксама на тэрыторыю часткова прызнаных Абхазіі і Паўднёвай Асеціі і на поўнач Турцыі. Юрыдычна: «Дзяржава прызнае выключную ролю грузінскай праваслаўнай царквы ў гісторыі Грузіі і разам з тым абвяшчае поўную свабоду рэлігійных перакананняў і веравызнання, незалежнасць царквы ад дзяржавы». Арт. 9 Канстытуцыі Грузіі. Гісторыя -------- ### Ранні перыяд Паводле грузінскай легендарнай гісторыі, Грузія з'яўляецца апостальскім жэрабем Божай Маці. | | | | | --- | --- | --- | | "| Пасля ўзнясення Бога на Неба, Апосталы з Марыям (Марыяй), Маці Ісусавай, сабраліся ў Сіёнскую святліцу, дзе і чакалі прышэсця абяцанага Суцяшальніка. Тут Апосталы кінулі жэрабя, куды каму ісці з пропаведдзю Слова Божага. Падчас кідання жэрабя Прасвятая Дзева Марыя сказала Апосталам: «Жадаю і Я прыняць разам з вамі жэрабя, каб і Мне мець краіну, якую дазволіць даць Мне Сам Бог». Кінуты былі жэрабі, паводле якіх Прасвятой Дзеве дасталася ва ўдзел Іверыя. Уладарка з вялікай радасцю прыняла Свой удзел і ўжо гатовая была туды ісці са словам добрай весткі, як перад самым выступленнем Яе ў дарогу з'явілася Ёй Бог Ісус і сказаў: «Маці Мая, не адпрэчу жэрабя Твайго і не пакіну народа Твайго без удзелу ў нябеснай ласцы; але адпраў замест Сябе Першазванага Андрэя ва ўдзел Твой. І пайшлі з ім абраз Твой, які намалюецца прыкладаннем прыгатаванай на тое дошкі да Твайго твару. Абраз той будзе замяняць Цябе і паслужыць ахоўнікам людзей Тваіх у вякі». Пасля гэтай боскага з'яўлення Прасвятая Дзева Марыя паклікала да Сябе Святога апостала Андрэя і перадала яму слова Божае, на якія Апостал толькі адказаў: «Святая воля Сына Твайго і Твая будзе ў вякі». Тады Найсвяцейшая ўмыла твар Свой, запатрабавала дошку, прыклала яе да Свайго твару, і на дошцы застаўся абраз Уладаркі з Прадвечным Сынам Яе на руках. | "| Неўзабаве пасля гэтай падзеі, Апостал Андрэй адправіўся прапаведаваць хрысціянства. Спачатку ён пайшоў на поўнач ад Палесціны, затым павярнуў на ўсход, дасягнуў горада Трапезунда, які знаходзіўся ў той перыяд у межах заходне-грузінскага княства Эгрысі, пасля прапаведавання там Евангелля перайшоў у Іберыю, у зямлю Дыд-Адчары. Там апостал пропаведдзю і тварэннем цудаў звярнуў мноства людзей у хрысціянства і хрысціў іх. Паставіўшы новазвернутым хрысціянам іерэяў і дыяканаў, пабудаваўшы храм у гонар Божай Маці і ўстанавіўшы царкоўны парадак, апостал пакінуў іх. Перад сыходам Святога Андрэя з той зямлі, навазвернутыя прасілі яго пакінуць абраз Божай Маці, але апостал не пагадзіўся на такую просьбу, а загадаў зрабіць дошку, велічынёй, як гэты абраз, і прынесці яму. Калі дошка была гатова, ён паклаў яе на ікону Божай Маці, і абраз цалкам паўтарыўся на дошцы. Апостал аддаў хрысціянам новы абраз, які яны паставілі ў сваёй новай царкве. Затым Святы Андрэй адправіўся ў іншыя землі. Адсюль ён адправіўся ў горад Ацкуря (недалёка ад сучаснага горада Ахалцыхэ). Дзе, паводле паданняў, падчас знаходжання апостала Андрэя адбылося некалькі цудаў — галоўнае з якіх, калі сваімі малітвамі святы апостал уваскрэсіў нядаўна памерлага чалавека. Затым, паставіўшы навазвернутым епіскапа, іерэяў і дыяканаў, святы Андрэй адправіўся ў іншыя краіны. Пакінуты Святым Андрэем нерукатворны абраз Божай Маці паставілі ў новым храме, узведзеным у гонар Багародзіцы. Неўзабаве пасля апісаных падзей Андрэй адправіўся ў Ніглі, Кларджэці і ў Артан-Панкола, дзе ён пасля доўгай пропаведзі звярнуў у хрысціянства жыхароў тых месцаў і хрысціў іх. Затым ён вярнуўся ў Іерусалім на свята Вялікдня. Пасля Сёмухі Святы Андрэй узяў з сабой апостала Сымона Кананіта, Матфія, Фадзея і іншых. З імі ён адправіўся спачатку да цара Аўгара, дзе, прапаведваў слова Божае і хрысціўшы жыхароў, пакінуў апостала Фадзея для зацвярджэння новай Царквы. Іншыя ж, абыходзячы з пропаведдзю гарады і вёскі Кападокіі і Понта, дасягнулі нарэшце Картлі (Іберыі). Далей, яны прайшлі частку Мтыўлецкай зямлі да ракі Чарохі. Затым апосталы наведалі Сванеці ў час кіравання царыцы-ўдавы Піфадоры (Піфадарыда Понтская - жонка забітага Пантыйскага цара Палемона I), якая са шматлікімі падданымі прыняла хрысціянства і была хрышчоная самім Андрэем. У Сванеці пры царыцы застаўся апостал Матфій з іншымі вучнямі для зацвярджэння новазвернутых у хрысціянства, як сведчыць пра гэта блажэнны Еранім. Са Сванеці Андрэй разам з Сымонам Кананітам адправіўся ў Асецію, дзе дасягнуў горада Фастафора. Тут апосталы многіх звярнулі ў хрысціянства. Пакінуўшы Асецію, яны пайшлі ў Абхазію і дасягнулі горада Sebastopolis (цяпер Сухумі), дзе таксама звярнулі многіх. Тут Андрэй пакінуў апостала Сымона Кананіта з іншымі для зацвярджэння хрысціянства, сам жа адправіўся ў зямлю Джыкетаў. Джыкеты не прынялі хрысціянства, і, больш таго, сам апостал ледзь не быў забіты. Пакінуўшы іх, Андрэй адправіўся ў Верхні Суадаг. Жыхары Верхняга Суадага прынялі рэлігію ад апостала. Адсюль ён адправіўся да верхніх берагоў Чорнага мора, наведваючы гарады і вёскі, і нарэшце дасягнуў горада Патры ў Ахаі, дзе і прыняў смерць на крыжы. Вера, якую прапаведваў Св. Андрэй і апосталы, якія засталіся пасля яго сыходу, стала ўкараняцца ў народзе. Фарсман I, які кіраваў Іберыяй, пачуў пра тое, што яго падданыя перайшлі з язычніцтва ў хрысціянства, і пачаў ганенні на хрысціян. Многія з іх падчас гэтага ганення прынялі пакутніцтва разам з апосталам Сымонам Кананітам. Хрысціянства, падушанае, але не было пераможана: заставаліся хрысціяне, якія хаваліся ў горах і лясах і мелі месцы для агульных сходаў і малітваў. Неўзабаве магіла Сымона Кананіта, размешчаная ў горах Абхазіі каля Сухумі, стала прадметам глыбокага шанавання. З часу гэтага ганення амаль паўстагоддзя Іберыя не атрымлівала больш ніадкуль прапаведнікаў хрысціянства і не мела хрысціянсксіх кіраўнікоў. Паводле меркавання гісторыка Грузінскай царквы Міхаіла Сабініна: | | | | | --- | --- | --- | | "| «Думаем, што гэтыя паданні маюць такое ж права быць выслуханымі і прынятымі ва ўлік, як і паданні іншых Цэркваў (напрыклад, Грэчаскай, Рускай, Балгарскай і інш.), і што факт непасрэднага апостальскага заснавання Грузінскай Царквы можа быць даказаны на падставе гэтых паданняў з такою ж ступенню верагоднасці, з якою ён даказваецца і адносна іншых Цэркваў, на падставе падобных жа фактаў» | "| Ужо ў 100 годзе свяшчэннамучанік Клімент, біскуп рымскі, сасланы імператарам Траянам у бязлюдныя месцы Таўрыды, тварэннем цудаў і павучаннямі дапамагаў многім калхідцам застацца вернымі хрысціянству. Паводле меркавання Міхаіла Сабініна паміж сямюдзесяцці цэркваў, пабудаваных святым яшчэ пры яго жыцці на берагах Чорнага мора, была і Калхідская. Тым часам, канчатковае зацвярджэнне хрысціянства і тое, што яно стала пануючай рэлігіяй, | | | | | --- | --- | --- | | "| было плодам доўгачасовай і руплівай пропаведзі апостала ўсяе Грузіі, святой асветніцы, блажэннай маці Ніны | "| ### Хрысціянства як дзяржаўная рэлігія У перыяд паміж 318 і 337 гадамі, хутчэй за ўсё ў 324—326 гг. высілкамі святой роўнаапостальнай Ніны хрысціянства стала дзяржаўнай рэлігіяй Грузіі. Царкоўная арганізацыя знаходзілася ў межах Антыяхійскай царквы. У 451 годзе, разам з Армянскай царквой, не прыняла рашэнняў Халкідонскага сабору і ў 467 годзе пры цары Вахтангу I стала незалежнай ад Антыёхіі, набыўшы статус аўтакефальнай Царквы з цэнтрам у Мцхеце (рэзідэнцыі вярхоўнага Каталікоса). У 607 годзе Царква прыняла рашэнні Халкідона, парушыўшы кананічнае адзінства з Армянскай Апостальскай Царквой. Пры Сасанідах (VI—VII стст.) вытрымала барацьбу з персідскімі вогнепаклоннікамі, а ў перыяд турэцкіх заваяванняў (XVI—XVIII стст.) — з ісламам. Гэта знясільваючая барацьба прывяла да заняпаду грузінскага праваслаўя і страты цэркваў і манастыроў на Святой зямлі. У 1744 годзе ў Грузінскай Царкве прайшлі рэформы, аналагічныя рэформам патрыярха Нікана ў Масковіі. ### Грузінскі экзархат Расійскай Царквы У 1801 годзе Грузія ўвайшла ў склад Расійскай імперыі. Паводле праекта, распрацаванага галоўнакамандуючым генералам А. П. Тармасавым і прадстаўленага Аляксандру I у 1811 годзе, ва Усходняй Грузіі замест 13 епархій утвараліся дзве: Мцхецка-Карталінская і Алавердска-Кахецкая. 21 чэрвеня 1811 года Найсвяцейшы Сінод зняў Каталікоса-Патрыярха Антонія II з пасады. З 30 чэрвеня 1811 года да сакавіка 1917 года (дэ-факта) Царква ў Грузіі мела статус Грузінскага экзархата Расійскай Царквы; званне Каталікоса было скасавана. Першым экзархам 8 ліпеня 1811 года стаў Варлаам (Эрыставі) (30 жніўня 1814 — 14 мая 1817; Да канца 1810-х быў скасаваны таксама і Абхазскі каталікасат, уключаны ў склад Грузінскага экзарха. Пасля Варлаама (Эрыставі) экзархі прызначаліся з епіскапаў-негрузін, што нярэдка прыводзіла да трэнняў з мясцовым духавенствам і эксцэсаў, як, напрыклад, забойства Экзарха Нікана (Сафійскага) 28 мая 1908 года ў будынку Грузінска-Імерэцінскай сінадальнай канторы. ### Аднаўленне аўтакефаліі. Найноўшы перыяд 12 сакавіка (25 сакавіка) 1917 года на Мцхецкім саборы была абвешчана аўтакефалія Грузінскай царквы; месцаахоўнікам прастола Каталікоса быў выбраны епіскап Гурыйска-Мегрэльскі Леанід (Акрапідзэ). Апошні 13 сакавіка апавясціў Экзарха Грузіі архіепіскапа Карталінскага-Кахецінскага Платона (Раждзественскага) пра яго зняцце з кафедры, што не было прызнана Рускай праваслаўнай царквой. 27 сакавіка 1917 года Часовы ўрад прызнаў аўтакефалію Грузінскай Царквы. 10 ліпеня 1917 года сумеснае пасяджэнне Часовага ўрада і Сінода пастанавіла заснаваць Каўказскі экзархат для добраахвотнага ўваходжання ў яго рускіх прыходаў Тыфліскай, Елізаветпальскай, Бакінскай, Эрыванскай, Кутаіскай, Чарнаморскай губерняў і Карскай, Батумскай абласцей, Артвінскай, Закатальскай і Сухумскай акруг. Епіскапам у Тыфлісе быў прызначаны Феафілакт (Кляменцьеў), неўзабаве выгнаны грузінскімі архірэямі з Грузіі. Маскоўскі Патрыярх Ціхан сваім пасланнем ад 29 снежня 1917 года да Каталікоса Кірыяна II (Садзаглішвілі), абранага на Саборы ў верасні 1917 года, асудзіў самачынны характар аднаўлення аўтакефаліі больш старажытнай Грузінскай Царквы. Зносіны паміж Маскоўскім Патрыярхатам і Грузінскай Царквой было перапынена. У 1927 годзе Грузінская царква перайшла на Новаюліанскі каляндар, але па ціскам вернікаў павінна была «адкласці» сваё рашэнне. Афіцыйна зносіны былі адноўлена Вызначэннем Свяшчэннага Сінода РПЦ ад 19 лістапада 1943 года. У 1997 годзе Грузінская Праваслаўная Царква выйшла з Сусветнага савета цэркваў. Прадстаяцель з 23 снежня 1977 года — Яго Святасць Каталікос-Патрыярх усяе Грузіі, Архіепіскап Мцхецкі і Тбіліскі і мітрапаліт Піцунды і Цхум-Абхазеты Ілія II. Царква складаецца з 35 епархій, якія аб'ядноўваюць каля 300 абшчын; Абхазская епархія пасля 1992 года дэ-факта не ўваходзіць у склад Грузінскай Царквы. Таксама існуе кананічная неўрэгуляванасць у Паўднёвай Асеціі, дзе, паводле сцвярджэння Каталікоса Іліі II, «прысутнічаюць прадстаўнікі Рускай замежнай царквы». Навучальныя ўстановы -------------------- * Гелацкая духоўная акадэмія * Кутаіская духоўная семінарыя * Тбіліская духоўная акадэмія Гл. таксама ----------- * Спіс Прадстаяцеляў Грузінскай праваслаўнай царквы Зноскі ------ 1. ↑ Хулап. Рэформа календара і пасхаліі: гісторыя і сучаснасць. 2. ↑ Багаслоў. Ru-Дыптых 3. ↑ Праваслаўная Энцыклапедыя 4. ↑ Грузінская Царква дамагаецца ў Канстанцінопаля належнага ёй месца ў дыптыхах pravoslavie.ru 14 мая 2003 г. 5. ↑ Православие в наши дни;Автор — M. N. Bessonov;Издатель-Политиздат, 1990 6. ↑ Кароткая гісторыя Грузінскай Праваслаўнай Царквы Архівавана 4 мая 2009. 7. ↑ Афіцыйны сайт Грузінскай праваслаўнай царквы 8. ↑ грузінская праваслаўная царква, Энцыклапедычны слоўнік 9. ↑ ВСЭ 10. ↑ Православие в наши дни,M. N. Bessonov,Издатель-Политиздат, 1990. Стр.80 11. ↑ Скурат К. Е. История Православных Поместных Церквей;*"у Грузінскай Царкве прынята лічыць, — сведчыць мітрапаліт Сухума-Абхазскі (цяпер Каталікос-Патрыярх) Ілія ў сваім адказе ад 18 жніўня 1973 года на ліст-запыт аўтара гэтай працы, — што юрысдыкцыя Грузінскай Царквы распаўсюджваецца не толькі на межы Грузіі, але на ўсіх грузінаў, дзе б яны ні пражывалі. Указаннем на гэта трэба лічыць прысутнасць у тытуле Першасвяціцеля слова «Каталікос».* 12. ↑ Великие православные праздники; Автор-Ольга Глаголева 13. ↑ Покровский Н. свящ. Краткий очерк церковно-исторической жизни православной Грузии со времени появления в ней христианства и до вступления ее в подданство России. — Тифлис, 1906. С. 17-18.Цитата преведена по книге Скурат К.Е. История Православных Поместных Церквей. 14. ↑ Карташёв А. В. Очерки по истории русской церкви. Том I. Репринтное воспроизведение. YMCA-PRESS. Париж. 1959. — М.: Наука, 1991. — С.46. 15. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Міхаіл Сабінін, поўны жыццяпіс святых Грузінскай царквы 16. ↑ Ён кажа, што ап. Мацьвій прапаведаваў у Другой Эфіопіі, як старажытныя называлі Калхіду, а менавіта ўсходнія яе частцы, гэта значыць басейн ракі Алазані. 17. ↑ Мясцовасць у горах Асеціі; у 35 вёрстах ад цяперашняга Уладзікаўказа існуе аул Суадаг, або Суанджаг 18. ↑ Сабинин Г. История Грузинской Церкви до конца VI века. СПб. 1877. С. 17 —18. 19. ↑ Грузінская Праваслаўная Царква адзначае Дзень аднаўлення аўтакефаліі Патрыярхія.Ru 25 сакавіка 2009. 20. ↑ *ЖМП*. 1944, № 3, стар. 7 «Аднаўленне малітоўна-кананічных зносін паміж дзвюма Праваслаўнымі Цэрквамі — Грузінскай і Рускай»(недаступная спасылка) 21. ↑ Крэда.ру: *«Патрыярх Ілія II: „Я думаю па-грузінску і паступаю па-грузінску"»*. Архівавана 14 мая 2014. Інтэрв'ю Аляксандру Салдатаву 1 лістапада 2007 г. Літаратура ---------- 1. Православная энциклопедия. Т. XIII, М. 2006. 2. Скурат К. Е. *История Православных Поместных Церквей*. «Глава I. Грузинская Православная Церковь» Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт Грузінскага Патрыярхата * ГПЦ на сайце pravoslavie.ru | ⛭Праваслаўныя цэрквы | | --- | | Аўтакефальныя | * Албанская * Александрыйская * Амерыканская * Антыяхійская * Балгарская * Грузінская * Іерусалімская * Кіпрская * Канстанцінопальская * Македонская * Польская * Румынская * Руская * Сербская * Украінская * Чэшскіх зямель і Славакіі * Эладская | Праваслаўны крыж | | Аўтаномныя | * Сінайская * Кітайская * Фінляндская * Эстонская * Японская * Крыцкая (*паўаўтаномная*) | | Самакіравальныяў складзе РПЦ | * Латвійская * Малдаўская * РПЦЗ * Украінская * Эстонская | | Самакіравальныяў складзе КП | Украінская ПЦ ў Канадзе Украінская ПЦ ў ЗША Іншыя Бесарабская Ахрыдская | | Некананічныяюрысдыкцыі | * Апостальская ПЦ * Беларуская АПЦ * Катакомбнікі * Латвійская аўтаномная * Расійская ПАЦ * Расійская Праваслаўная Царква * Расійская Сапраўдна-Праваслаўная Царква * Руская Праваслаўная Царква ў выгнанні * Сапраўдна-Праваслаўная Царква ва Украіне * Стараверы * Старастыльнікі + Балгарскія + Грэцкія + Румынскія * Турэцкая ПЦ * Украінская АПЦ (абноўленая) * Украінская АПЦ (кананічная) * Чарнагорская ПЦ * Абхазская ПЦ |

**І́дыш** (ייִדיש, ідыш; *Yiddish*, *Jiddisch*, *Jidisch*) — мова з сям’і германскіх моў, на якой у пачатку XX стагоддзя гаварыла каля 11 млн. яўрэяў па ўсім свеце. Назва *ідыш* азначае «яўрэйскі» (гістарычна таксама — тайч, ідыш-тайч, ад *тайч* (з ідыша ייִדיש־דײַטש) *ідыш-тайч* — яўрэйскі нямецкі, ці, паводле іншай версіі — «тлумачэнне» ў сувязі з традыцыяй вуснага тлумачэння яўрэйскіх тэкстаў пры іх вывучэнні). Гісторыя -------- Ідыш узнік у Цэнтральнай і Усходняй Еўропе паміж IX і XII стагоддзямі на аснове сярэдненямецкіх дыялектаў (70—75 %) з шырокімі запазычаннямі з іўрыта і арамейскай мовы (каля 15 %), а таксама з раманскіх і славянскіх моў (у дыялектах дасягае 20 %). Сплаў моў спарадзіў арыгінальную граматыку, якая дазваляе камбінацыю слоў нямецкага кораня з сінтаксічнымі элементамі семіцкіх і славянскіх моў. Дагэтуль ідышам карыстаюцца збольшага ашкеназскія яўрэі. У ідышы ў савецкі час існавала падзяленне на два правапісы. Каменем сутыкнення былі словы са старажытнаяўрэйскімі каранямі. Першы, традыцыйны правапіс, загадвае пісаць такія словы згодна з біблейскімі крыніцамі, а другі, савецкі, варыянт, не прызнаваў традыцыйных і рэлігійных уплываў і патрабаваў пісаць старажытнаяўрэйскія словы згодна з вымаўленнем, як пішуцца ў ідышы іншыя словы, што маюць нямецкае або славянскае паходжанне. Гэты другі правапіс, магчыма, больш практычны, але ж разам з тым адарваны ад яўрэйскай традыцыі. Цяпер ён амаль не ўжываецца. Дэкларацыя аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь 31 ліпеня 1920 г. прадугледжвала роўны статус чатырох моў, і ў 1920-я — 1930-я гады ідыш быў адной з афіцыйных моў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Некаторы час лозунг «Пралетарыі ўсіх краін, злучайцеся!» быў напісаны на гербе БССР на ідышы, нароўні з беларускай, польскай і рускай мовамі. Да 1938 года ў БССР працавалі школы на ідышы, аднак у той год ён быў выдалены з ліку афіцыйных моў. Тым не менш кнігі і перыядычныя выданні на ідышы — напрыклад, літаратурна-мастацкі і навукова-палітычны часопіс «Штэрн», які выдаваўся ў Мінску з 1925 года, — выходзілі да 1941 года. Пасля Другой сусветнай вайны група яўрэйскіх пісьменнікаў спрабавала адрадзіць у Беларусі вывучэнне ідыша і выпуск альманаха на гэтай мове, аднак не была падтрымана ўладамі (выпуск альманаха «Міт фэстн трот» — «Цвёрдым поступам» — спыніўся на другім нумары ў сувязі з пераследам «буржуазных нацыяналістаў»). У 1949 годзе ўрад зачыніў ідышамоўны Беларускі дзяржаўны яўрэйскі тэатр у Мінску, які працаваў з 1926 года. У 1930-я — 1940-я гады многія дзеячы яўрэйскай культуры былі арыштаваныя, некаторыя загінулі ў зняволенні. У 1990-х — 2010-х гадах у Беларусі дзейнічаў шэраг курсаў ідыша. Пачынаючы з 2004 года выйшла некалькі кніг на ідышы або з тэкстамі на ідышы і беларускай: мемуары Гірша Рэлеса (2004), ідыш-беларускі слоўнік, укладзены Аляксандрам Астравухам (2008), зборнікі вершаў Ізі Харыка (2008), Майсея Кульбака (2016) і інш. Зноскі ------ 1. ↑ Ethnologue — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 2022. — ISSN 1946-9675<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q14793'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q14790'></a> 2. 1 2 3. 1 2 Літаратура на ідышы ------------------- Найвядомейшыя пісьменнікі на ідышы: Мендэле Мойхер-Сфорым, Шолам-Алейхем, Іцхак Лейбуш Перац, Шалом Аш, Майсей Кульбак, Іцык Мангер, Іцхак Башэвіс Зінгер, Мардэхай Гебіртыг, Аўрагам Суцкевер. Мендэле Мойхер-Сфорым, Майсей Кульбак і Аўрагам Суцкевер нарадзіліся на беларускай зямлі. Літаратура ---------- * *А. Я. Супрун.* Ідыш // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 7. — С. 166. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0130-3 (т. 7). * *И. Ш. Шифман.* Немецкий язык // Лингвистический энциклопедический словарь. — М. 1990. * Еврейско-немецкий диалект // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. * *Замойскі А.* Транты, цымес, цуцык // Наша гісторыя. — 2018. — № 2. — С. 66—69. — ISSN 2617-2305. Вікіпедыя Вікіпедыя мае **раздзел**, напісаны ***װיקיפּעדיע*** | Сучасныя германскія мовы | | --- | | Скандынаўскіямовы | | | | | --- | --- | | Усходнескандынаўскія мовы | Дацкая мова · Сканскі дыялект · Шведская мова · Эльўдальскі дыялект | | Заходнескандынаўскія мовы | Ісландская мова · Нарвежская мова (Букмал  · Нюнорск)  · Фарэрская мова | | | Заходнегерманскіямовы | | | | | --- | --- | | Англа-фрызскія мовы | Англійская мова · Усходнефрызская мова · Заходнефрызская мова · Паўночнафрызская мова · Шатландская мова | | Ніжнефранкскія мовы | Афрыкаанс · Зеландскі дыялект · Лімбургская мова · Нідэрландская мова · (Заходне)фламандская мова | | Ніжненямецкая мова/Ніжнесаксонскія дыялекты | Велюўскі дыялект · Вестэрквартырскі дыялект · Гронінгенска-паўночнадрэнцкі дыялект · Дрэнцкія дыялекты · Нямецка-плацкі дыялект · Аверэйсельскі дыялект · Твенцка-ахтэрхукскі дыялект | | Верхненямецкія мовы | | | | | --- | --- | | Сярэдненямецкіядыялекты | Верхнесаксонскі дыялект · Вілямоўская мова · Ідыш · Люксембургская мова · ✯ Нямецкая мова · Пенсільванска-нямецкі дыялект і інш. | | Паўднёванямецкіядыялекты | Алеманскі дыялект · Баварскі дыялект · Вальзерскі дыялект · Цымбрская мова · Швейцарскі дыялект і інш. | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кароткая яўрэйская · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Treccani · Universalis · Швейцарскі гістарычны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 11936796q · GND: 4028614-9 · LCCN: sh85149145 · LNB: 000048586 · Microsoft: 26569328 · NDL: 00564345 · NKC: ph121353 · SUDOC: 027294587 | |

**Узброеныя сілы Кот-д’Івуара, УС Кот-д’Івуара** (фр.: Force Republicaines de Cote d'Ivoire) — ваенная арганізацыя Кот-д’Івуара, якая заклікана абараняць суверэнітэт, незалежнасць і тэрытарыяльную цэласнасць краіны. Узброеныя сілы Кот-д’Івуара камплектуюцца на прызыўной і кантрактнай аснове асобамі мужчынскага і жаночага полу прызыўнога ўзросту з 18 да 25 гадоў. Магчыма добраахвотнае праходжанне кантрактнай службы для былых баевікоў узросту ад 22 да 29 гадоў. Агульная колькасць УС Кот-д’Івуара складае 22 000 чалавек. У рэзерве знаходзяцца 12 000. Таксама 20 000 чалавек служаць у падраздяленнях міліцыі МПА. Гісторыя -------- Узброеныя сілы Кот-д’Івуара з’яўляюцца пераемнікам каланіяльных узброеных сіл Французскай Заходняй Афрыкі. У мірны перыяд у каланіяльнай арміі служыла каля 10 000 івуарыйцаў. Падчас Першай сусветнай колькасць івуарыйскіх сіл была павялічана да 20 000, ва Другой сусветнай — да 30 000. 7 жніўня 1960 года Кот-д’Івуар стаў незалежным. У красавіку 1961 года ўрад падпісаў пагадненне аб тэхнічным ваенным супрацоўніцтве з Францыяй, якое вымусіла апошняю аказаць дапамогу ў фарміраванні нацыянальнай арміі. Ён таксама санкцыянаваў пастаянную прысутнасць французскіх войск у краіне і абавязваў Францыю аказаць ваенную дапамогу ў выпадку знешняй агрэсіі або буйных унутраных беспарадкаў. Да канца 1962 года УС Кот-д’Івуара налічвалі 5000 салдат і афіцэраў. Большасць раней служылі ў розных французскіх каланіяльных падраздзяленнях. Тады на ўзбраенні знаходзілася вельмі састарэлая тэхніка, падораная Францыяй. Узброеныя сілы мелі два манаплана Max Holste Broussard, адзін грузавы самалёт Douglas DC-3, пятнаццаць браніраваных аўтамабіляў M8 Greyhound і падводную лодку класа SC-497. Была ўведзена воінская павіннасць, аднак вялікая колькасць добраахвотнікаў і нізкія працоўныя рэсурсы прывялі да таго, што яна ўжывалася толькі выбарачна. З пачатку 70-х ва ўзброеных сілах намеціўся ўздым. Састарэлае ўзбраенне было заменена больш сучасным, у арміі з’явіліся танкі, павялічылася колькасць ваенных караблёў і наземнай тэхнікі, створаны артылерыйскія і супрацьпаветраныя падраздзяленні. Таксама прыкметна ўзраслі выдаткі на абарону. Да канца 80-х колькасць узброеных сіл склала 14 920 чалавек. У 1999 годзе генерал Роберт Геі здзейсніў пераварот. У краіне была ўсталяваная вайсковая дыктатура. Ваенныя пратрымаліся ва ўладзе ўсяго год. У 2002 годзе пачынаецца грамадзянская вайна. Частка вайскоўцаў незадаволена ўрадам прымыкае да паўстанцкім сіл. Аднак большасць ваенных застаюцца лаяльнымі да ўлады. Падчас канфлікту ўзброеныя сілы атрымлівалі новае ўзбраенне, якія пастаўляліся з Усходняй Еўропы. Дзякуючы гэтаму, УС не толькі набываюць баявы вопыт, але і абнаўляюць свае ваенныя арсэналы. У 2004 годзе, падчас бамбёжак пазіцый мяцежнікаў, ВПС Кот-д’Івуар па памылцы атакавалі французскія міратворчыя сілы. У выніку, паміж Францыяй і ўрадавай арміяй адбываецца кароткі канфлікт. Падчас другой грамадзянскай вайны УС таксама знаходзіцца на баку ўрада. Склад ----- УС Кот-д’Івуара складаюцца з Нацыянальнай арміі, Нацыянальых ваенна-марскіх сіл, Ваенна-паветраных сіл, Прэзідэнцкай гвардыі. Армія, паветраныя і марскія сілы з’яўляюцца асноўнымі відамі ўзброеных сілаў, а прэзідэнцкая гвардыя — дапаможнымі Узбраенне --------- Кот-д’Івуар закупляе ўзбраенне ў ЗША, Расіі, Румыніі, Францыі, Швецыі, Беларусі і Балгарыі. Узброеныя сілы маюць 15 танкаў (10 Т-55 і 5 AMX-13), каля 100 бронемашын рознага тыпу (13 БРДМ-2, 20 Panhard AML, 12 VAB, 13 БМП-1, 3 БМП-2, 5 БТР −80, 16 Panhard M3, 7 Panhard ERC, 8 МБТС «Кайман» і інш.), 27 артылерыйскіх і зенітных установак (10 ЗУ-23/02, 6 БМ-21 «Град», 4 Bofors L/60, 3 ПМ-43), 2 транспартных самалётаў (1 Boeing 727, 1 Gulfstream IV), 1 штурмавік (Dornier Alpha Jet), 5 верталётаў (2 Alouette III, 1 AS365 Dauphin, 1 SA330 Puma, 1 AW139). Воінскія званні --------------- Будучы былой калоніяй Францыі, Кот-д’Івуар запазычыў структуру званняў, аналагічную структуры Францыі. | Сістэма воінскіх званняў Кот-д’Івуара | | --- | | **Сухапутныя войскі** | **Ваенна-марскія сілы** | **Ваенна-паветраных сілы** | | | Генерал арміі | Адмірал | Генерал паветранай арміі | | Генерал корпуса | Віцэ-адмірал крыла | Генерал паветранага корпуса | | Генерал дывізіі | Віцэ-адмірал | Генерал паветранай дывізіі | | Генерал брыгады | Контр-адмірал | Генерал паветранай брыгады | | | Палкоўнік-маёр | Штабс-капітан | Палкоўнік-маёр | | Палкоўнік | Капітан судна | Палкоўнік | | Падпалкоўнік | Капітан фрэгата | Падпалкоўнік | | Камандант | Капітан карвета | Камандант | | | Капітан | Лейтэнант судна | Капітан | | Лейтэнант | Лейтэнант 1 ранга | Лейтэнант | | Малодшы лейтэнант | Лейтэнант 2 ранга | Малодшы лейтэнант | | Падафіцэр | Мічман | Падафіцэр | | Старшы прапаршчык | Старшына | Старшы прапаршчык | | Старшы прапаршчык | Старшы майстар | Старшы прапаршчык | | Прапаршчык | Старшы майстар | Прапаршчык | | Старшы сяржант | Майстар | Старшы сяржант | | Сяржант | Малодшы майстар | Сяржант | | Старшы капрал | Майстар 1 ранга | Старшы капрал | | Капрал | Кватэрмейстар 2 ранга | Капрал | | Радавы 1 ранга | Кватэрмейстар 1 ранга | Радавы 1 ранга | | Радавы 2 ранга | Матрос | Радавы 2 ранга | Зноскі ------ 1. ↑ Архівавана 25 жніўня 2018. 2. ↑ Uniforminsignia.org (National Armed Forces of Côte d´Ivoire) 3. ↑ Uniforminsignia.org (Navy) 4. ↑ Uniforminsignia.org (Air Force) Спасылкі -------- * Вооружённые силы стран мира (руск.) * COTE D’IVOIRE ranking Архівавана 22 сакавіка 2016. (англ.) * Force Republicaines de Cote d’Ivoire, CIA — The World Factbook Архівавана 31 жніўня 2020. (англ.) * IISS Military Balance 2007 (англ.) | ⛭Кот-д’Івуар паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Кот-д’Івуар»** |

Тэрыторыя культуры чыму ў Перу **Чыму́** (кечуа: Chimu) — высокаразвітая дакалумбава культура ў Паўднёвай Амерыцы, якая існавала прыкладна з 1250 па 1470 год на поўначы сучаснага Перу ў вобласці горада Трухілья. Продкам культуры Чыму з’яўляецца культура Мачыка. У эпоху найбольшага пашырэння ўплыў Чыму распаўсюджвалася да межаў Эквадора на поўначы і да Лімы на поўдні. Гісторыя -------- Руіны горада Чан-Чан Дзяржава Чыму насіла назву Чымор. У сталіцы Чан-Чан жыло да 60 тысяч чалавек, а сам горад з’яўляўся найбуйнейшым на паўднёваамерыканскім кантыненце. Царства Чыму здолела заваяваць суседнюю Сіканскую культуру і шэраг іншых дробных культур. У сваю чаргу, Чыму былі заваяваныя інкамі. У 1470 годзе інкамі быў пераможаны валадар Чымора па імені Мінчанкаман, сама дзяржава была пакорана і далучана да імперыі інкаў палкаводцам Тупак Інка Юпанкі. Рамёствы -------- З-за вялікіх на той час чалавечых мас чыму былі вымушаныя вынаходзіць новыя тэхналогіі. Выкарыстоўваючы рабскую працу, яны эксплуатавалі шырокія рудныя радовішчы ў межах сваіх уладанняў, а таксама здабывалі золата ў рэках. З Балівіі дастаўлялася волава, з дапамогай якога вырабляліся бронзавыя сплавы. У вырабе керамікі і залатых вырабаў чыму дасягнулі амаль што масавай вытворчасці. Для водазабеспячэння насельніцтва будаваліся каналы, па якіх вада горных патокаў дастаўлялася ў гарады. Некаторыя з гэтых каналаў налічвалі ў даўжыню больш чым 100 км. Дзякуючы ім нават засушлівыя і аддаленыя даліны маглі быць выкарыстаны для сельскай гаспадаркі і пражытку жыхароў. Рост насельніцтва пацягнуў за сабой і развіццё пэўных парадкаў. Узнікла іерархія і асобныя сацыяльныя класы, у тым ліку рамеснікі, гандляры, кіраўнікі і воіны. Ваза чыму з выявай палавога акту Для вытворчасці керамічных прадметаў чыму выпрацавалі асаблівую тэхніку. У канцы абпалу керамікі печ герметычна зачынялася, каб ў яе не паступаў кісларод. У выніку адбывалася аднаўленне жалеза, якое змяшчаецца ў складзе глінянага цеста, што надавала паверхні вырабаў глыбокі чорны колер. У адрозненне ад культуры мачыка, чыму не рабілі малюнкаў і ўзораў на керамічным посудзе. Важней чым мастацкая апрацоўка была масавая прадукцыя. Для вытворчасці тканін чыму выкарыстоўвалі шэрсць альпакаў і вікуній. Іх можна было лёгка фарбаваць і апрацоўваць. З воўны ткалі вопратку для высокапастаўленых асоб, таксама вырабляліся дываны і нават шатры. Цырыманіяльныя залатыя ўпрыгожванні Чыму майстэрскі валодалі ювелірнай справай. Верагодна, што спачатку яны перанялі некаторыя навыкі ў мачыка, аднак самастойна развілі гэта рамяство. Яны ведалі тэхнікі адліўкі і зваркі металаў і ўмелі таксама наносіць тонкую пазалоту на іх паверхню. Чыму былі вядомыя і спосабы стварэння розных сплаваў. Аднак іх уменні з часам запалі ў забыццё, пасля таго, як большасць ювеліраў пад ціскам інкаў была пераселена ў Куска. Большасць вырабаў была пераплаўлена іспанцамі падчас іх заваявання імперыі інкаў. Па здымках з паветра, зробленым у 1932 годзе, было выяўлена велізарнае збудаванне чыму, так званая сцяна Маяа. Яе вышыня складала 3 м пры шырыні 4,5 м. Яна распасціралася ад ціхаакіянскага ўзбярэжжа да схілаў гор у глыбіні мацерыка на адлегласці 65 км. У яе былі ўбудаваныя 50 ўмацаванняў, у якіх неслі службу ваяры, якія ахоўвалі мяжу. Верагодна, сцяна абмяжоўвала першую мяжу экспансіі чыму. Рэлігія ------- Нягледзячы на тое, што сонца мела вялікую ролю ў культуры чыму, галоўным бажаством быў месяц, таму што ён здольны засланяць сонца. Сонечныя зацьменні былі падставай для вялікіх святкаванняў. Паспяванне ўраджаяў і поры года чыму прыпісвалі месяцаваму бажаству. Ба́цькам камянёў і скалаў, у якіх па вераванні чыму былі магічныя сілы, лічылася сонца. Да культуры Чыму належыць самае буйное з усіх знойдзеных месцаў ахвярапрынашэнняў дзяцей: сама меней 227 ахвяр ва ўзросце ад 4 да 14 гадоў. Дзеці маглі быць забітыя падчас Эль-Ніньё — гэта прыродная з’ява, ад якой залежалі рыбалка і ўраджаі мясцовых жыхароў. Археолаг Ферэн Касцілья паказаў, што дзеці былі прынесеныя ў ахвяру ў рытуале ў гонар багоў дакалумбавай культуры Чыму. Лічыцца, што іх, магчыма, забілі, каб паспрабаваць спыніць непагадзь. Усе шкілеты ляжалі тварам да мора. Мова ---- Мова чыму насіла назву*кінгнам* (Quingnam) і была варыянтам мовы мачыка (сям’я чымуанскіх моў). У наваколлі Трухільё яна захоўвалася аж да XVIII стагоддзя, а ў дэпартаменце Ламбаеке выжыла да пачатку XX стагоддзя. Галерэя ------- ### Кераміка і тканіны * * * * * * * * * * * * * * * * ### Горад Чан-Чан * * * * * * * * * * Гл. таксама ----------- * Культура Ліма * Культура Наска * Чавін * Культура Паракас * Тыаўанака * Мачыка Зноскі ------ 1. ↑ dailymail.co.uk 2. ↑ nashaniva.by Спасылкі -------- * * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Чыму** * *Мартин Гуаман.*. Завещание (1567). **(нявызн.)**. www.bloknot.info (А.Скромницкий) (1 снежня 2009). — документ с многочисленными топонимами долины Чиму. Архівавана з першакрыніцы 8 студзеня 2013. Праверана 1 снежня 2009. * Апісанне Чыморскай дзяржавы, радавод кіраўнікоў і звесткі аб мове чыму на сайце Mesoamerica.Ru * Культура Чыму на сайце Музея дакалумбава мастацтва | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Гранат | | ⛭Андскія культуры | | --- | | Балівія | * Аймара * Ванкарані * Мольё * Тыўанака * Чанэ * Чырыпа | | | Калумбія | * Ілама * Ётока * Каліма * Кімбая * Купісніке * Нарыньё * Сан-Агусцін * Тайрона * Т’ерадэнтра * Тумака * Чыбча * Эль-Абра | | Перу | * **Археалагічныя помнікі Перу** * **Дакалумбава храналогія Перу** * Акарай * Вікус * Віру * Ліма * Мочэ (Мачыка) * Наска * Нортэ-Чыка * Паракас * Рекуай * Салінар * Сікан (Ламбаеке) * Тальян * Уары * Чавін * Чанка * Чанкай * Чачапоя * Чыму * Чынча * Чынчора * Чырыбая | | Чылі | * Аканкагуа * Атакаменьё * Дыягіта * Чынчора | | Эквадор | * Баія * Вальдывія * Каньяры * Лас-Вегас * Мантэньё-Уанкавілка * Мачалілья * Мілагра-Кеведа * Нарыньё * Ла-Таліта * Чарэра | | Гл. таксама Дакалумбавы цывілізацыі Інкі Індзейскія мовы Паўднёвай Амерыкі Патагонскія культуры | | ⛭Сцяг Імперыі Інкаў   Імперыя Інкаў | | --- | | Перадгісторыя | * Кільке * Молья * Тыўанака * Уары | | Рэгіёны | * Каралеўства Куска * Антысую * Кунтысую * Кальасую * Чынчайсую | | Гарады | * Вількабамба * Вількасуаман * Віткас * Гран-Пахатэн * Інгапірка * Інкальяхта * Інкаўасі, Аякуча * Інкаўасі, Каньетэ * Кахамарка * Кіта * Карыўайрачына * Кота-Кока * Куска * Куэлап * Льяванту * Льяктапата * Мачу-Пікчу * Марай * Альянтайтамба * Пайтыці * Пайхан * Пакарытампу * Пачакамак * Пісак * Патасі * Пука-Пукара * Пума Пунку * Ракчы * Саксайуаман * Тамба-Каларада * Тамбамачай * Тараўасі * Тыпон * Тыўанаку * Тукумэ * Тумебамба * Уаманмарка * Уіньяй-Уайна * Учкус-Інканьян * Учуй-Коска * Чынчэра * Чакекіраа * Шынкаль * Юкай | | Кіраўнікі | * **Сапа Інка** * Манка Капак * Сінчы Рока * Льёке Юпанкі * Майта Капак * Капак Юпанкі * Інка Рока * Яўар Уакак * Віракоча * Пачакутэк Юпанкі * Тупак Інка Юпанкі * Уайна Капак * Уаскар * Атаўальпа * Тупак Вальпа * Манка Інка Юпанкі * Сайры Тупак * Ціту Кусі Юпанкі * Тупак Амару | | Іншыя персаналіі | * Руміньяві * Кура Оклья | | Супернікі, суседзі, заваяванні | * Каньяры * Колья * Покра * Сікан * Тастыль * Уанка * Чанка * Чачапоя * Чыму * Чынча | | Войска, зброя | * Армія інкаў * Зброя * Палкаводцы * Тактыка | | Грамадства, сям’я, эканоміка | * Інкскае права * Эканоміка * Сям'я * Абшчына * Дарогі * Ірыгацыя * Масты * Гандаль * Пошта (Гадзінкі) * Земляробства * Жывёлагадоўля * Кераміка * Кіпукамаёкі | | Міфалогія і рэлігія | * Рэлігія інкаў * Міфалогія інкаў * Амаруканча * Апу * Віракоча * Інці * Кай Пача * Карыканча * Мама Кілья * Кавільяке * Пача Камак * Пачамама * Супай * Уака * Уку Пача * Ханан Пача * Ванакаўры | | Мова, пісьмо | * Аймара * Капак гэтымі * Кечуа * Кіпу * Такапу * Кера * Пукіна * Уру * Рукапіс з Варачыры * Паведамленне кіпукамаёкаў * Сшытак Бласа Валер * Хронікі Мантэсіноса | | Сімволіка | * Віпала * Чакана | | Навукі, філасофія | * Філасофія * Матэматыка * Астраномія * Каляндар * Кіпу * Сістэма каардынат * Сістэма рахунку, мёр і ваг інкаў * Тупу * Юпана | | Культура, мастацтва, літаратура | * Музыка * Кена * Тарка * Флейта Пана * Песні * Тэатр * Паэзія * Літаратура * Апу-Альянтай * Уткха-Паўкар * Сурымана * Скульптура * Архітэктура * Жывапіс * Ткацтва * Настольныя гульні | | Рознае | * Айлью * Курака * Кухня інкаў * Матэ * Лапача * Міта * Пукара * Чульпа * Чакіра * Кока * Лама * Гуанака * Вікуньі * Альпака * Бальса * Бульба * Кукуруза * Кіноа * Аракача * Чырвоны перац * Чаёт * Авакада * Угні * Чыча * Перуанскі перац * Марская свінка | | Гл. таксама: **Дакалумбавы цывілізацыі** · **Дакалумбава храналогія Перу** |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Касовіч. **Каэтан Андрэевіч Касовіч** (2 мая 1814, Полацк — 26 студзеня 1883, Пецярбург) — беларускі расійскі ўсходазнавец (санскрытолаг, іраніст і семітолаг). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і святара. Брат Ігнація Касовіча. Вучыўся ў Віцебскай гімназіі, потым на філалагічным факультэце Маскоўскага ўніверсітэта. Працаваў выкладчыкам грэчаскай мовы ў Цвярской і 2-й Маскоўскай гімназіях. Яшчэ калі быў выкладчыкам, пачаў вывучаць і даследаваць яўрэйскую і арабскую мовы, потым санскрыт. Апошняй мовай ён валодаў так добра, што свабодна чытаў санскрыцкія помнікі «Махабхарата» і «Рамаяна», рабіў пераклады. Пераклаў «Сунд і Упесунд» (1844), «Сказанне пра Дгруву» (1848), «Васантазена, старажытнаіндыйская драма» (1849) і інш. Дзейнасць Касовіча не атрымала падтрымкі ў Маскве, толькі некаторыя славянафілы (А. С. Хамякоў і інш.) паставіліся да яе прыхільна. З 1850 года жыў у Пецярбургу. Быў рэдактарам навуковых прац пры публічнай бібліятэцы, а ў 1857 годзе стаў чытаць на грамадскіх пачатках лекцыі на санскрыцкай мове і літаратуры ва ўніверсітэце. У 1854 годзе распачаў выданне «санскрыцка-рускага слоўніка» (застаўся незакончаным). Сваю прафесарскую дзейнасць пачаў у 1859 годзе ўступнай лекцыяй «Аб характарыстыцы старажытнаіндыйскай цывілізацыі і развіцці санскрыцкай літаратуры». Але на той час у Расіі не было элементарных дапаможнікаў для вывучэння мовы санскрыту. Таму ён выдаў некалькі эпізодаў «Махабхараты», забяспечыўшы іх рускай транскрыпцыяй і лацінскім перакладам, чытаў публічныя лекцыі пра санскрыцкі эпас. Адначасова выкладаў ва ўніверсітэце зенд (мову аднаго з іранскіх плямён), для гэтага зрабіў і выдаў неабходныя пераклады з дапаможнікамі. У Харкаўскім універсітэце атрымаў званне ганаровага доктара параўнальнага мастацтвазнаўства, пасля чаго заняў пасаду штатнага прафесара ў Пецярбургскім універсітэце (1865). Апошняй значнай працай Касовіча было выданне збору персідскіх клінападобных надпісаў (1872). У 1874—1875 гадах выйшаў яго пераклад «Яўрэйскай граматыкі» Гезеніуса і «Яўрэйскай хрэстаматыі», якія былі прыняты для настаўлення ў духоўных семінарыях. Разам з братам І. А. Касовічам выдаў «Грэчаска-рускі слоўнік» (Т. 1-2, 1874). Зноскі ------ 1. 1 2 Праверана 7 снежня 2018. 2. 1 2 Kaetan Andreevich Kossovich // Catalogue of the Library of the Pontifical University of Saint Thomas Aquinas Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q96071920'></a> 3. 1 2 3 4 5 6 Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 4. ↑ Касовіч Каятан Андрэевіч Літаратура ---------- * Даўгяла , Г. І. К. А. Касовіч: вядомы і незнаёмы / Г. І. Даўгяла. — Мінск : Агенства «Геронт-А», 1994. — 20 с. * Карнялюк, К. Родам з Полацка / К. Карнялюк // Полацкі веснiк. — 2001. — 23 студз. — С. 3. * Касовіч Катаян Андрэевіч // Імёны. Асобы. Лёсы: ураджэнцы Віцебшчыны ў далёкім і блізкім замежжы / М. П. Кузьміч, М. І. Сцепаненка. — Мінск : Літаратура і мастацтва, 2012. — С. 152—153. * Касовіч Катаян Андрэевіч // Нашы землякі ў далёкім і блізкім замежжы : біяграфічны даведнік / М. П. Кузьміч, М. І. Сцепаненка. — Віцебск : Віцебская абласная друкарня, 2007. — С. 91. * Палымяная душа… санскрыту // Элегіі забытых дорог : гістарычныя нарысы, эсэ / А. Л. Марціновіч. — Мінск : Полымя, 2001. — С. 201—219. * Прыгодзіч, М. Пад псеўданімам «БЬлорусъ К. К.» / М. Прыгодзіч // Роднае слова. — 2008. — № 8. — С. 41-43. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Рускі біяграфічны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV12359781 · CONOR: 310794851 · GND: 119420236 · ISNI: 0000 0001 1737 8526 · LCCN: no99006659 · NKC: js2017938731 · NTA: 129600105 · NUKAT: n2002037046 · SUDOC: 096377895 · VIAF: 3280248 | |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Басё. **Мацуа Басё** (яп.: 松尾芭蕉 ці *Matsuo Bashō*) (1644 — 12 кастрычніка 1694) — японскі паэт. Адзін са стваральнікаў жанру і эстэтыкі хайку. Яго стыль адрозніваюць вытанчаная немудрагелістаць, асацыятыўнасць, гармонія прыгожага, глыбіня спасціжэння гармоніі свету. Стваральнік празаічнага жанру хайбун. Паходзіў з самурайскай сям’і. Пачаткаў вывучаў паэзію ў 1664 годзе ў Кіёта. У 1672 годзе паступіў на дзяржаўную службу ў горадзе Эдо, пазней выкладаў паэзію. Слыннасць Мацуа Басу прынесла яго майстэрства ў жанры камічнага рэнга, але асноўнай яго заслугай стаў унёсак у жанр і эстэтыку хайку. Ён ператварыў чыста камічны жанр у вядучы лірычны, заснаваны на пейзажнай лірыцы, уклаў у яго філасофскае ўтрыманне. Адзінства яго вобразнай сістэмы, выразных сродкаў, яго мастацкую своеасаблівасць характарызуюць вытанчаная прастата, асацыяцыйнасць, гармонія выдатнага, глыбіня зразумення гармоніі свету. У 1680-я гады Басё, пад уплывам дзэн-будызму, выкарыстоўваў у творчасці прынцып «азарэння». Басу пасля сябе пакінуў 7 анталогій, у стварэнні якіх бралі ўдзел і яго вучні: «*Зімовыя дні*» (1684), «*Вясновыя дні*» (1686), «*Заглухлае поле*» (1689), «*Гарбуз-гарлянка*» (1690), «*Саламяны плашч малпы*» (кніга 1-я, 1691, кніга 2-я, 1698), «*Мяшок вугалю*» (1694), лірычныя дзённікі, прадмовы да кніг і вершаў, лісты, утрымоўвальныя меркаванні пра мастацтва і творчы працэс у паэзіі. Шляхавыя лірычныя дзённікі ўтрымваюць апісанні краявідаў, сустрэч, гістарычных падзей. У іх улучаны ўласныя вершы і цытаты з твораў выбітных паэтаў. Лепшым з іх лічыцца *«Па сцяжынках Поўначы»* («Акуні хасаміці», 1689). Паэзія і эстэтыка Басё істотна паўплывалі на японскую літаратуру таго часу, «стыль Басё» вызначыў развіццё японскай паэзіі амаль на 200 гадоў. Біяграфія --------- Басё нарадзіўся ў вёсцы Уэно, правінцыя Іга (сучасная прэфектура Міэ) у сям’і самурая (яп.: 松尾与左衛門). Басё быў трэцім дзіцем у сям’і. У дзяцінстве меў розныя імёны: Кінсаку, Цюэмон, Дзінсіціра, Тосіціра (яп.: 甚七郎). Пазней ён пачаў называць сябе Мацуа Мунэфуса. З дзесяці год служыў пры двары Тода Ёсітадэ. Першае хайку датуецца 1662 годам, у 1664 годзе ў зборніку «Саёнонакаяма-сю» былі надрукаваны два хайку Мацуа Мунэфуса. У 1665 годзе ўпершыню ўдзельнічае ў сачыненні хайкай-но рэнга («нанізаныя строфы»). Ён вывучаў літаратуру і каліграфію. У 1675 годзе паэт пераехаў у Эдо (тагачасная назва Токіа), дзе на змену паэтычнай школы Тэйтоку прыходзіць Данрын, якая дэкларавала поўную свабоду паэтычнага выяўлення. Андым з найбольш актыўных паэтаў гэтай школы быў Юдзан (Такано Наосігэ). Басё некаторы час служыў у Юдзана пісчыкам, запісваў на скрутак строфы, напісаныя ўдзельнікамі паэтычных сходаў. Басё ўдзельнічае ў зборніку «Супастаўленне 50 пар хайку», выданым сынам Фука Расэнам. У 1676 годзе ён быў прызнаны майстрам хайку, надрукаваў разам з Сода «Эдаскія строфы двух паэтаў», што засведчыла аб канчатковым адыходзе Басё ад старога стылю Тэйтоку. Утварылася кола яго вучняў, паслядоўнікаў. Яны і пабудавалі ў 1680 годзе яму першую хаціну. Частку свайго жыцця пражыў у хацінах, назіраў за прыродай. «Мацуа» — прозвішча, але яго звычайна завуць проста «Басё» (яп.: 芭蕉). Слова «басё» азначае «бананавае дрэва». Паэт узяў такі псеўданім, бо аднойчы вучань падараваў яму гэтую расліну. Басё пасадзіў дрэва ля свайго дома, але клімат быў дужа халодны, каб яно давала плады. Бацька і старэйшы брат будучага паэта выкладалі каліграфію пры дварах больш забяспечаных самураяў, і вужэй хаты ён атрымаў добрую адукацыю. У юнацкасці захапляўся кітайскімі паэтамі, такімі як Ду Фу. У тыя часы кнігі ўжо былі даступныя нават дваранам сярэдняй рукі. З 1664 года ў Кіёта вывучаў паэзію. Быў у слугаванні ў шляхетнага і багатага самурая Тода Ёсітады (яп.: 藤堂良忠), з якім ён падзяляў захапленне жанрам хакай[en] — папулярнай японскай формай супольнай паэтычнай творчасці. У 1665 годзе Ёсітада і Басё з некалькімі знаёмымі склалі стострофны хакай. Раптоўная смерць Ёсітады ў 1666 годзе спыніла спакойнага жыцця Мацуа і ўрэшце ён пакінуў дом. Дабраўся да Эдо (цяпер Токіа), дзе знаходзіўся на дзяржаўнай службе з 1672 года. Але жыццё ўрадоўца было для паэта невыносным, ён робіцца настаўнікам паэзіі. Лічыцца, што Басё быў стройным чалавекам невялікага ўзросту, з тонкімі вытанчанымі рысамі твару, густымі бровамі і які выступае носам. Як гэта прынята ў будыстаў, ён галіў галаву. Здароўе ў яго было слабое, усё жыццё ён пакутаваў ад нястраўнасці. Па лістах паэта можна выказаць дапушчэнне, што ён быў чалавекам спакойным, умераным, незвычайна клапатлівым, шчодрым і дакладным у адносінах да родных і сябрам. Нягледзячы на тое, што ўсё жыццё ён пакутаваў ад галечы, Басу, як праўдзівы філосаф-будыст, амаль не надаваў увагі гэтай акалічнасці. У Эдо Басё жыў у простай халупе, падоранай яму адным з вучняў. Каля дома ён сваімі рукамі пасадзіў банан. Лічыцца, што менавіта ён даў псеўданім паэту «банан» (яп.: 芭蕉 *басё:*). Бананавая пальма неаднаразова згадваецца ў творах Басё: Меркаванае месца нараджэння Басё ў правінцыі Іга. Магіла Басё ў Оцу (прэфектура Сіга) ў Японіі \* \* \* *Я банан посадил* - *И теперь противны мне стали* *Ростки бурьяна*… \* \* \* *Как стонет от ветра банан*, *Как падают капли в кадку*, *Я слышу всю ночь напролёт*. Узімку 1682 года сёгунская сталіца Эдо ў чарговы раз стала ахвярай буйнага пажару. Гэты пажар загубіў «*Прыстанак бананавага ліста*» — жыллё паэта, і сам Басё ледзь не загінуў у полымі. Паэт моцна перажываў страту дома. Пасля кароткага знаходжання ў правінцыі Каі ён вярнуўся ў Эдо, дзе з дапамогай вучняў пабудаваў у верасні 1683 года новую халупу і зноў пасадзіў банан. \* \* \* *Парящих жаворонков выше,* *Я в небе отдохнуть присел, -* *На самом гребне перевала.* Пасля страты жылля Басё ўжо рэдка хочацца заставацца на адным месцы доўгі час. Ён падарожнічае ў адзіноце, радзей — з адным ці двума самымі блізкімі вучнямі, у якіх у паэта нястачы не было. Яго мала хвалюе падобнасць на звычайнага жабрака, вандроўнага ў пошуках хлеба надзённага. Ва ўзросце сарака гадоў у жніўні 1684 года ў суправаджэнні свайго вучня *Ціры* ён адпраўляецца ў сваё першае вандраванне. У тыя часы падарожнічаць па Японіі было вельмі цяжка. Шматлікія заставы і бясконцыя праверкі пашпартоў прычынялі падарожнікам нямала клопатаў. Яго дарожнае адзенне было такім: вялікі плецены капялюш (якія звычайна насілі святары) і светла-карычневы баваўняны плашч, на шыі вісела торба, а ў руцэ кій і ружанцы са ста васьмю пацерамі. У торбе ляжалі дзве-тры кітайскія і японскія анталогіі, флейта і маленечкі драўляны гонг. Пасля шматдзённага вандравання па галоўным тракту Такайда Басё і яго спадарожнік прыбытку ў правінцыю Ісэ, дзе пакланіліся храмаваму комплексу *Ісэ дайдзінгу*, прысвечанаму сінтаісцкай багіні Сонца Аматэрасу Амікамі. У верасні яны аказаліся на радзіме Басё, ва Уэно, дзе паэт пабачыў брата і пазнаў пра смерць бацькоў. Потым Ціры вярнуўся дахаты, а Басё пасля падарожжаў па правінцыях Ямата, Міна і Авары ізноў прыбывае ва Уэно, дзе сустракае новы год, і зноў падарожнічае па правінцыях Ямата, Ямасіра, Омі, Авары і Каі і ў красавіку вяртаецца ў свой прыстанак. Вандраванне Басё служыла і шыранню яго стылю, бо ўсюды паэты і арыстакраты запрашалі яго да сябе ў госці. Далікатнае здароўе Басу прымусіла пахвалявацца яго прыхільнікаў і вучняў, і яны палегчана ўздыхнулі, калі ён вярнуўся дахаты. Да канца свайго жыцця Басу падарожнічаў, чэрпаючы сілы ў хароствах прыроды. Яго прыхільнікі хадзілі за ім натоўпамі, паўсюль яго сустракалі шэрагі прыхільнікаў — сялян і самураяў. Яго вандраванні і яго геній далі новы росквіт яшчэ аднаму празаічнаму жанру — жанру шляхавых дзённікаў, што зарадзіўся яшчэ ў X стагоддзі. Лепшым дзённікам Басу лічыцца «*Аку ное хасаміці*» («*Па сцяжынках поўначы*»). У ім апісваецца самае працяглае вандраванне Басу разам з яго вучнем па імі *Сора*, якое распачалося ў сакавіку 1689 года і доўжылася сто шэсцьдзясят дзён. У 1691 годзе ён ізноў адправіўся ў Кіёта, трыма гадамі пазней ізноў наведаў родны край, а потым прыйшоў у Асаку. Гэта вандраванне апынулася для яго апошнім. Басу сканаў ва ўзросце пяцідзесяці аднаго года. Паэзія ------ *Падрабязней гл. таксама*: ***Стары стаў, Басё*** Слыннасць Мацуа Басё прынесла яго майстэрства ў жанры камічнага рэнга, але асноўнай яго заслугай стаў унёсак у жанр і эстэтыку хайку. Ён ператварыў чыста камічны жанр у вядучы лірычны, заснаваны на пейзажнай лірыцы, уклаў у яго філасофскае ўтрыманне. Адзінства яго вобразнай сістэмы, выразных сродкаў, яго мастацкую своеасаблівасць характарызуюць вытанчаная прастата, асацыяцыйнасць, гармонія выдатнага, глыбіня зразумення гармоніі свету. У 1680-я гады Басё, пад уплывам дзэн-будызму, выкарыстоўваў у творчасці прынцып «азарэння». Басу пасля сябе пакінуў 7 анталогій, у стварэнні якіх бралі ўдзел і яго вучні: «*Зімовыя дні*» (1684), «*Вясновыя дні*» (1686), «*Заглухлае поле*» (1689), «*Гарбуз-гарлянка*» (1690), «*Саламяны плашч малпы*» (кніга 1-я, 1691, кніга 2-я, 1698), «*Мяшок вугалю*» (1694), лірычныя дзённікі, прадмовы да кніг і вершаў, лісты, утрымоўвальныя меркаванні пра мастацтва і творчы працэс у паэзіі. Шляхавыя лірычныя дзённікі ўтрымваюць апісанні краявідаў, сустрэч, гістарычных падзей. У іх улучаны ўласныя вершы і цытаты з твораў выбітных паэтаў. Лепшым з іх лічыцца *«Па сцяжынках Поўначы»* («Аку но хасаміці», 1689). Паэзія і эстэтыка Басу істотна паўплывалі на японскую літаратуру таго часу, «стыль Басё» вызначыў развіццё японскай паэзіі амаль на 200 гадоў. Аповед пра сваё вандраванне па Японіі Басу азагаловіў «Засівераныя падарожныя нататкі»[ja]. Пасля года спакойнага разважання ў сваёй халупе, у 1687 годзе, Басу выдае складанку вершаў «Вясновыя дні» (яп.: 春の日 *хару но хі*) — сябе і сваіх вучняў, дзе свет убачыў самы вялікі верш паэта — «*Стары стаў*». Гэта веха ў гісторыі японскай паэзіі. Вось што пісаў пра гэты верш Ямауці Міці ў сваім даследаванні «Імпрэсіянізм як панавальны кірунак японскай паэзіі»: «Еўрапеец не мог зразумець, у чым тут не толькі хараство, але нават і зусім які-небудзь сэнс, і быў здзіўлены, што японцы могуць захапляцца падобнымі рэчамі. Тым часам, калі японец чуе гэты верш, то яго ўяўленне імгненна пераносіцца да старажытнага будыйскага храма, аточанаму стагадовымі дрэвамі, удалечыні ад горада, куды зусім не даносіцца шум людскай. Пры гэтым храме звычайна ёсць невялікая сажалка, якая, у сваю чаргу, можа, мае сваю легенду. І вось пры наступе змяркання ўлетку выходзіць будыйскі пустэльнік, толькі што які адарваўся ад сваіх святых кніг, і падыходзіць задуменнымі крокамі да гэтай сажалкі. Вакол усё ціхае, так ціхае, што чуваць нават, як скокнула ў ваду жаба…» | | | | | --- | --- | --- | | 古池や 蛙飛び込む 水の音 | фуру ікэ я кавадзу табікому мідзу но ота | *Старый пруд!* *Прыгнула лягушка*. *Всплеск воды.* *Пераклад Т. П. Грыгор’евай (? — гл. каментарый)* | Не толькі поўная бездакорнасць гэтага верша з пункту гледжання шматлікіх наказаў гэтай лаканічнай формы паэзіі (хоць Басё ніколі не баяўся парушаць іх), але і глыбокі сэнс, квінтэсэнцыя хараства Прыроды, спакою і гармоніі душы паэта і навакольнага свету, прымушаюць лічыць гэта хайку вялікім творам мастацтва. Басу не вельмі любіў традыцыйны прыём *марукэкатомба*, пошук утоеных сэнсаў. Лічыцца, што Басё выказаў у гэтым вершы прынцып мона-но аварэ — «сумнага зачаравання». У прастаце выяў крыецца сапраўднае хараство, лічыў Басё, і казаў сваім вучням, што імкнецца да вершаў, «дробным, як рака Сун агава». Філасофскія і эстэтычныя прынцыпы паэзіі Басё --------------------------------------------- Глыбокае ўплыў на японскае мастацтва зрабіла школа будызму дзэн, якая прыйшла ў Японію з Кітая. Прынцыпы дзэн увайшлі ў практыку мастацтваў, стаў іх грунтам, сфармаваўшы характэрны стыль японскай творчасці, што адрозніваўся кароткасцю, безуважнасцю і тонкім успрыманнем хараства. Менавіта дзэн, што вызначыў светаадчуванне мастака, дазволіў Басё ператварыць літаратурны кірунак «хакай» (літар. «камічнае») ва ўнікальную з’яву, спосаб светаўспрымання, пры якім творчасць здольна эстэтычна зусім адбіць хараство навакольнага свету і паказаць у ім чалавека без выкарыстання складаных канструкцый, мінімальнымі сродкамі, з дакладнасцю патрэбнай і дастатковай для пастаўленага задання. Аналіз творчай спадчыны паэта і пісьменніка дазваляе вылучыць некалькі базавых філасофска-эстэтычных прынцыпаў дзэн, якім следаваў Басё, якія вызначалі яго пагляды на мастацтва. Адным з такіх з’яўляецца панятак «вечную адзіноту» — вабі (вівікта дхарма). Іста яго складаецца ў асаблівым стане безуважнасці, пасіўнасці чалавека, калі ён не залучаны ў рух, гушчару мітуслівасці і не напоўнены якім-небудзь сур’ёзным сэнсам навакольнага свету. Вабі вядзе нас да паняткаў пустэльніцтва, да ведання ладу жыцця пустэльніка, — чалавек не проста пасіўны, але свядома абірае шлях сыходу ад мітуслівага жыцця, адасабляючыся ў сваім сціплым прыстанку. Адхіленне ад матэрыяльнага свету дапамагае на шляху да прасвятлення, да здабыцця праўдзівай, просты, жыцці. Адсюль узнікненне ідэалу «беднаты», бо залішнія матэрыяльныя клопаты здольныя толькі адцягнуць ад стану залагоджанага смутку і перашкодзіць бачыць навакольны свет у яго спрадвечным харастве. Адсюль і мінімалізм, калі для таго, каб адчуць хараство вясны, досыць убачыць якія прабіваюцца з-пад снегу травінкі, без патрэбы бачыць пышнае квітненне сакуры, сход снягоў і буянства вясновых ручаёў. | | | | | --- | --- | --- | | "| Дурны чалавек мае шмат рэчаў, каб турбавацца пра іх. Тыя, хто робяць мастацтва крыніцай узбагачэння,… не здольныя захаваць сваё мастацтва жывым.Мацуа Басё. | "| Характэрная адмова ад агульнапрынятай этыкі, уласцівая дзэн, тым не менш не азначае яе адсутнасць. У японскай культуры этыка ў дзэн знайшла ўвасабленне ў рытуальных формах, праз якія і адбываецца выраз, хоць і вельмі скупы, адносіны да навакольнага свету і людзей. Адпаведныя ўяўленні знайшлі ўвасабленне ў японскім эстэтычным светапоглядзе вабі-сабі. Жыццё ў сціплай халупе — гэта не толькі і не гэтулькі прытрымліванне сваім жаданням, гэта, што важней, непасрэдна шлях творчасці, што знаходзіць выраз у паэзіі. | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | | "| | | | | --- | --- | | Юки-но асаХіторы карадзакэ-оКаміэтары | Снежное утро.Один сушёную кетуЖую. | Мацуа Басё. | "| Колькасць вершаў, у якіх гучыць тэма беднаты, створаных Басё ў перыяд 1680—1682 гадоў, вельмі значная. Варта адзначыць, што сціплыя, а часам і проста цяжкія ўмовы жыцця не абавязкова азначалі цяжкага душэўнага стану самага паэта. Наадварот, у спробах знайсці гармонію ў сабе і выказаць у сваёй творчасці гармонію навакольнага свету, Басу захоўвае спакой, і максімум яго гора — гэта частае сум і смутак. Сябры Басё, якія наведвалі паэта ў яго халупе, бачылі ў ім добрага і ветлага гаспадара, гатовага падзяліцца з імі хайку, поўных бесклапотнасці і лёгкасці. І калі лічыць багаццем не наяўнасць матэрыяльных каштоўнасцяў, а глыбіню спагадлівасці і ветласці ў адносінах да людзей, тое тлумачэнне панятку «ваби» як «хароствы беднаты» ці «раскошнай беднаты» дастасоўныя да Басё і яго творчасці ў поўнай меры. Яшчэ адной прыкметай рэдукаванай этыкі ў дзэн, што выявіўся і ў паэзіі японца, можна лічыць выкарыстанне гумару ў апісанні розных з’яў навакольнага свету. Басу здольны ўсміхнуцца там, дзе, здавалася б трэба выявіць спачуванне ці жаль, ці ж смяецца там, дзе іншы б выпрабаваў сумнеўнае замілаванне. Безуважлівасць і спакойная сузіральнасць — менавіта яны дазваляюць мастаку весяліцца ў розных няпростых сітуацыях. Як заўважаў філосаф Анры Бергсан, «…адыдзіце ўбок, паглядзіце на жыццё як абыякавы глядач: шмат драм ператворыцца ў камедыю». Абыякавасць ці, інакш кажучы, неадчувальнасць — сыходзяць каранямі ў дзэн, але ўпікнуць Басу ў абыякавасці ці наўрад магчымае, бо для яго смех — гэта спосаб пераадолець нягоды жыцця, і ўласнай у тым ліку, і галоўнае — сапраўды ўменне пасмяяцца над самім сабой, часам нават вельмі іранічнае, апісваючы цяжкае жыццё ў падарожжах: | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | | "| | | | | --- | --- | | Номі сіраміУма-но сітасуруМакура мота | Блохи, вши,Лошадь мочитсяУ изголовья. | Мацуа Басё. | "| Хоць у літаратурным кірунку хакай катэгорыя камічнага асобна не сфармулявана, мусібыць, што яна з’яўляецца істотнай часткай эстэтыкі хакай. Карані яе сыходзяць да традыцыі «абкасі», якая зарадзілася ў ранні перыяд японскай літаратуры. Прынцып «вечнай адзіноты», вызваляючы творцу ад мітусні свету, вядзе яго па дарозе ад утылітарных інтарэсаў і мэт да свайго найвысокага прызначэння. Такім чынам, творчасць знаходзіць сакральны сэнс, яно робіцца арыенцірам на жыццёвым шляху. Ад забаўкі, якім яно было ў юнацкасці, ад спосабу дамагчыся поспеху і атрымаць прызнанне, здабыўшы перамогу над супернікамі, якім яно ўяўлялася ў гады росквіту, у позныя гады пагляд паэта на занятак паэзіяй змяняецца да таго пункту погляду, што менавіта яно і з’яўлялася яго праўдзівым прызначэннем, менавіта яно вяло яго па жыццёвым шляху. Жаданне вызваліць гэты сакральны сэнс ад якіх б там ні было прыкмет меркантыльнасці, абараніць яго, прымушае Басу пісаць у пасляслоўі да паэтычнай складанкі «Мінасігуры» («Пустыя каштаны», 1683): «Ваби і паэзія (фуга) далёкія ад штодзённых патрэб. Гэта згрызеныя жучкамі каштаны, якіх людзі не падабралі пры наведванні халупы Сайгё ў горах». Памяць ------ У гонар Басё названы кратар[en] на Меркурыі. Беларускія пераклады -------------------- На беларускую мову Басё перакладалі Лявон Баршчэўскі, Алесь Разанаў, Макс Шчур. У 2018 годзе выйшаў зборнік «Выбраныя хайку» ў перакладзе Разанава. Заўвагі ------- 1. ↑ Japan Search — 2020. Праверана 20 сакавіка 2021.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q62338567'></a> 2. ↑ Краткая литературная энциклопедия — М.: Советская энциклопедия, 1962.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q4239850'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a> 3. ↑ **(not translated to mul)** Bashō Matsuo // Project Gutenberg — Project Gutenberg Literary Archive Foundation, 1971. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q68968916'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q22677'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q22673'></a> 4. ↑ Bashô Matsuo // Babelio — 2007. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2877812'></a> 5. ↑ The Fine Art Archive — 2003. Праверана 1 красавіка 2021.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q10855166'></a> 6. ↑ Мацуо Басё // Большой энциклопедический словарь / Под ред. А. М. Прохорова. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2000. 7. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 *Боронина И. А.* Мацуо Басё // Большая советская энциклопедия: В 30 т.. — М.: Советская энциклопедия, 1969-1978. 8. ↑ Мацуо Басё // Япония от А до Я. Популярная иллюстрированная энциклопедия. (CD-ROM). — М.: Directmedia Publishing, «Япония сегодня», 2008. — ISBN 978-5-94865-190-3 9. 1 2 3 4 5 6 Мацуо Басё // Краткая литературная энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1962—1978. 10. 1 2 *Хокку* — артыкул з БСЭ (3-е выданне) 11. 1 2 3 4 Мацуо Басё // Большой энциклопедический словарь / Под ред. А. М. Прохорова. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2000. 12. ↑ Бреславец 1981, с. 13. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFБреславец1981 (даведка) 13. ↑ Ueda, Makoto (1982). *The Master Haiku Poet, Matsuo Bashō*. Tokyo: Kodansha International. ISBN 0-87011-553-7. р. 20—21 14. 1 2 3 4 Бреславец Т. И. «Очерки японской поэзии IX—XVII веков». — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1994. — 237 с. Стр.149-215 15. ↑ *Померанц Г. С.* Дзэн // Большая советская энциклопедия: В 30 т. / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1972. — Т. 8. 16. 1 2 Мацуо Басё сю (Собрание сочинений Мацуо Басё). — (Полное собрание японской классической литературы). Т. 41. Токио, 1972. (Перевод стихотворений — Бреславец Т. И. из книги «Очерки японской поэзии IX—XVII веков». — 1994) 17. ↑ Planetary Names: Crater, craters: Bashō on Mercury **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 15 мая 2013. Праверана 14 мая 2013. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. — 544 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10). * Поэзия Мацуо Басё / Отв. ред. Т. П. Григорьева. — М. : Наука, 1981. — 152 с. * *Григорьева Т. П. Логунова В. В.* Мацуо Басё // Японская литература. Краткий очерк. — М. : Наука, 1964. — С. 45—52. — 282 с. * *Shirane H.* Traces of Dreams: Landscape, Cultural Memory, and the Poetry of Basho : (en). — Stanford University Press, 1998. — 400 p. — ISBN 978-0-8047-3098-3. Спасылкі -------- * Басё. Хоку Архівавана 13 лютага 2007. (у перакладзе Алеся Разанава) * Басё у перакладзе Макса Шчура * Мацуо Басё на «Викиливре» * Bosque de Bambú, camino del haiku — Bashô — Oku no Hosomichi *Japones — Español* * Притчи про Басё на Притчи.ру | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | International Music Score Library Project · MusicBrainz · Project Gutenberg | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Кароткая літаратурная · Ларуса · Літаратурная · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90247412 · BNC: a11160962 · BNE: XX1143814 · BNF: 11890470t · CALIS: n2004133005 · CiNii: DA00312171 · CONOR: 24594787 · GND: 118653369 · ICCU: LO1V045312 · ISNI: 0000 0001 0870 0296 · LCCN: n81014364 · LNB: 000133124 · NCL: 000805590 · NDL: 00270778 · NLC: 000052816 · NKC: jn19992000695 · NLA: 35334903 · NLG: 179822 · NLP: a0000002143976 · NSK: 000003442 · NTA: 068234686 · NUKAT: n96100901 · PTBNP: 13454 · LIBRIS: 243708 · SUDOC: 026708337 · VIAF: 12304628 | |

**Міхаіл Дзмітрыевіч Дзеруноў** (нар. 1930 , в. Пароеўка , Чавускі раён) — Герой Сацыялістычнай Працы (1966). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям'і селяніна. У калгасе «Перамога» працуе з 1946 года, спачатку калгаснікам, а затым з 1949 года — трактарыстам. Працаваў на трактары ДТ-54, МТЗ, быў звеннявым па вырошчванню льну, бульбы. У 1978 годзе ураджайнасць бульбы ў яго звяне склала 380 ц з гектара. 12 красавіка 1979 года за выдатныя поспехі, дасягнутыя ў вытворчасці і продажу дзяржаве прадуктаў земляробства і высокі ўзор працоўнага гераізму, Указам Прэзідыўма Вярхоўнага Савета СССР яму было прысвоена званне Героя Сацыялістычнай Працы з уручэннем ордэна Леніна і залатога медаля «Серп і молат». Прымаў актыўны ўдзел у грамадскім жыцці, выбіраўся дэпутатам мясцовых Саветаў, у 1985 годзе быў абраны дэпутатам Вярхоунага Савета БССР. Зноскі ------ Спасылкі -------- * Героі Сацыялістычнай Працы

**Драбналістыя лясы** — лясы, прадстаўленыя галоўным чынам бярозай і асінай, г. зн. дрэвамі з дробным лісцем (у адрозненне ад шыракалістых лясоў). Драбналістыя лясы шырока распаўсюджаныя ў лясной зоне Усходне-Еўрапейскай і Заходне-Сібірскай раўнін, у горах і на раўнінах Далёкага Усходу. Беларусь -------- У Беларусі драбналістыя лясы распаўсюджаныя ў асноўным на месцы зведзеных хваёвых і шыракаліста-хваёвых лясоў. Такім чынам, большасць драбналістых лясоў краіны належыць да другасных фармацый. Карэннымі драбналістымі лясамі з’яўляюцца толькі тыя, якія растуць на балотах. Найбольшую плошчу займаюць бярэзнікі — каля 11,6 тыс. км² (16,2 % лесапакрытай плошчы Беларусі). Іх сярэдні ўзрост складае 35—40 гадоў. Агульная плошча асінавых лясоў каля 2 тыс. км² (2,5 % лесапакрытай плошчы краіны). Чорнаальховыя лясы займаюць каля 6,2 тыс. км², або 8,7 % усіх лясоў Беларусі. Літаратура ---------- * Фізічная геаграфія Беларусі: Вучэб. дапам. / Пад рэд. Б. М. Гурскага, К. К. Кудло. — Мн.: Універсітэцкае, 1995. — 181 с. ISBN 985-09-0058-x | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Кау. **Дыёгу Кау** (парт.: Diogo Cão; каля 1452 — каля 1486 гг.) — партугальскі мараплавец, даследчык заходняга ўзбярэжжа Афрыкі і ракі Конга. Біяграфія --------- Паходзіў з партугальскага рыцарскага роду Кау, аднак меркавана з’яўляўся байструком. З канца 1470-х гг. даследаваў заходняе ўзбярэжжа Афрыкі. Лічыцца першаадкрывальнікам вострава Анабон. У 1482—1484 гг. экспедыцыя на чале Дыёгу Кау адкрыла і даследавала вусце ракі Конга. Тут быў усталяваны каменны слуп, што сведчыў аб першынстве партугальскіх мараплаўцаў. Пасля вяртання на радзіму Дыёгу Кау атрымаў ад караля Жуана II званне рыцара. У 1485 годзе узначаліў новую экспедыцыю з мэтай падняцца ўздоўж ракі Конга. Падчас вывучэння рэчышча ў раёне Матады чальцы экспедыцыі ўпершыню даведаліся пра Каралеўства Конга. Дыёгу Кау накіраваў пасольства да мясцовага караля з падарункамі, пасля чаго вывучаў узбярэжжа на поўдзень ад вусця Конга. Найбольш паўднёвым пунктам, які дасягнула яго экспедыцыя, з’яўляўся мыс Крос  (англ.) (бел. дзе быў усталяваны яшчэ адзін слуп. Усяго падчас экспедыцый усталяваў 4 слупы. Аднак партугальскае пасольства было затрымана каралём Конга. Стомлены чаканнем, Дыёгу Кау узяў на карабель 4 мясцовых жыхароў, абяцаў іх сваякам, што верне праз 15 месяцаў, і адплыў з імі ў Партугалію. У 1487—1488 гг. адбылася трэцяя партугальская экспедыцыя да ракі Конга. Яна вярнула захопленых Дыёгу Кау заложнікаў і наладзіла кантакты з каралеўскім дваром у Мбанза-Конга. Але ці прымаў у ёй удзел сам Дыёгу Кау не вядома. Згодна адной з версій храністаў, ён загінуў яшчэ падчас другой экспедыцыі каля мыса Крос. Зноскі ------ 1. ↑ Напісанне адапаведна: Орлова, А. История государства Конго; XVI-XVII века. - М.: Наука, 1968. С. 58 Спасылкі -------- * Diogo Cão — Portuguese Explorer * Diogo Cão Historia de Portugal — Hirondino Архівавана 28 кастрычніка 2017. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Кругасвет · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 118668242 · ISNI: 0000 0004 4887 8648 · LCCN: n91029019 · VIAF: 67259510 |

**Гру́шнае** (трансліт.: *Hrušnaje*, руск.: Грушное) — вёска ў Брагінскім раёне Гомельскай вобласці. Уваходзіць у склад Чамярыскага сельсавета. Знаходзіцца за 20 км на паўднёвы ўсход ад Брагіна, 48 км ад чыгуначнай станцыі Хойнікі (на галінцы Васілевічы — Хойнікі ад лініі Калінкавічы — Гомель), 139 км ад Гомеля, на рацэ Брагінка (прыток ракі Дняпро). Гісторыя -------- Грушнае (Грушна) вядома прынамсі з 1616 года па люстрацыі старостваў Кіеўскага ваяводства Каралеўства Польскага. Належала да Любецкай воласці аднайменнага староства, якое пажыццёва трымаў пан Мікалай Струсь. У вёсцы на той час было 20 падданых, агульны пабор з якіх складаў 62 злотых і 24 грошы. Згадана вёска Грушна таксама ў люстрацыях Любецкага староства 1622 і 1636 гадоў. Ёсць звесткі пра фундуш Грушнаўскай Пакроўскай царкве ў 1730 годзе: > > Поданъ фундушъ къ церкви Грушенской Покровской владелцемъ господиномъ Антоніемъ Іондилемъ Риломъ съ 1730 года и потому самому онымъ наданиемъ земли священники грушенские ползуются. Жилой дворъ съ огородами. Сенокосовъ два возовъ 30. Пахотнаго поля оран кон. по едну руку на 18 дней. Надругу руку островъ Саловица званый на 18 дней. Въ годъ роковщины хлебомъ совсей парохіи чвертокъ 110 Ёсць яшчэ сведчанне пра наведванне ваколіц Грушнага гайдамакамі: > > Тот же секунд-майор Галцов 25 августа 1750 г. рапортовал: «сего августа 25 дня писал к нему польского местечка Лоева, владельца конюшенного и ротмистра Антония Рокицкого местечка Брагина управитель шляхтич Верига, что сего августа против 25-го числа разбойников 12 ч-к, в ночи при селе Игрушине попа Павла Лазниченка разбили и двор огнем спалили, и жида разбили и огнем сожгли, а жидовку до смерти скололи; да в деревне Сувиде жида разбили, а жидовку огнем же зжгли и жиденка до смерти скололи, которое де село Игрушин и дер. Сувида разстоянием от Днепра против Любич с 15 верст» Грушнае згадана ў датаваным 15 лютага 1754 года запісе «wieczystego prawa darownego» на добра Ёлча, Бярозкі, Савічы, Грушна «і іншых», відавочна, належных да Ёлчанскага ключа, ад падканцлера літоўскага графа Міхала Сапегі войскаму ашмянскаму пану Францішку Ракіцкаму, за подпісам канцлера літоўскага князя Міхала Чартарыйскага, замацаваным вялікай пячаткай. Найранейшыя звесткі пра жыхароў ёсць у метрычнай кнізе ўніяцкай Грушнаўскай Свята-Пакроўскай царквы 1765 года, складзенай яе прэсвітарам айцом Гаўрылам Сафаневічам. 3-м днём ліпеня 1784 года датаваны рэфармацыйны дэкрэт генеральнай візітацыі царквы ў сяле Грушнае Оўруцкага павета Кіеўскага ваяводства Каралеўства Польскага, выкананы візітатарам айцом А. Рубановічам, дэканам чарнобыльскім. У 1792 годзе ўзведзены новы драўляны будынак Пакроўскай царквы. У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) паселішча апынулася ў межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесніцтва (губерні), з 1796 года ў складзе адноўленага Рэчыцкага павета Маларасійскай, а з 29 жніўня 1797 года Мінскай губерні Расійскай імперыі. З крыніцы, заснаванай на матэрыялах рэвізіі 1795 года, даведваемся, што сяло Грушна, слабада Нежыхаў, вёскі Савічы, Калыбань, Піркі, Капоранка, Крукі, Кулажын, хутар Чэрнеў і іншыя былі ў заставе ў пана Ігнацыя Шышкі, а належалі (зноў жа застаўным правам) ротмістру троцкаму пану Валенцію Зялёнку. Як тое вынікае з ведамасцяў прыходскай царквы Пакрова Найсвяцейшай Багародзіцы за 1801, 1814 і 1818 гады, сяло Грушнае і вёскі, прыналежныя да прыходу, заставаліся ў спадчынным уладанні паноў Людзвіка і Міхала Ракіцкіх. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» засведчана, што 129 жыхароў сяла Грушнае належалі да прыходу Пакроўскай царквы. У парэформенны перыяд Грушнае — у Савіцкай воласці Рэчыцкага павета. У спісе прыходаў і прычтаў па чатырох благачынных акругах (у межах Рэчыцкага павета) Мінскай епархіі на 1876 год у складзе прычту Пакроўскай царквы ў Грушным названыя настаяцель а. Сымон Бруй, в. а. штатнага псаломшчыка Фёдар Мігай і звышштатны Міхаіл Загароўскі, прасфірня Ганна Плышэўская. На 1879 год да прыходу належалі 1365 душ мужчынскага і 1410 душ жаночага полу сялянскага саслоўя з жыхароў сяла Грушнае, вёсак Савічы, Сувіды, Перкі, Пучын, Крукі, Цалуйкі, Кулажын, Нежыхаў, Выграбная Слабада, Верхавая Слабада і Слабада Міхалёўка. На 1886 год у сяле 28 двароў, 289 жыхароў, конны млын. У 1897 годзе працавала школа граматы. На 1909 год у сяле Грушнае налічвалася 58 двароў, 376 жыхароў. 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісання Берасьцейскай мірнай дамовы з бальшавіцкай Расіяй (3 сакавіка), Германія перадала паўднёвую частку Беларусі Украінскай Народнай Рэспубліцы. У адказ на гэта 9 сакавіка Другой Устаўной граматай тэрыторыя абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. грушнае, аднак, апынулася ў складзе часова створанай 15 чэрвеня Палескай губерні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. Ад 18 мая тут дзейнічала «варта Украінскай Дзяржавы». 1 студзеня 1919 года згодна з пастановай І з’езду КП(б) Беларусі Грушнае ўвайшло ў склад Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі, аднак 16 студзеня сяло разам з іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі перададзена ў склад РСФСР. Пасля ўз’яднання з БССР, з 8 снежня 1926 года па 30 снежня 1927 года вёска — цэнтр Грушанскага сельсавета Брагінскага раёна Рэчыцкай, з 9 чэрвеня 1927 года Гомельскай акруг. У 1930 годзе арганізаваны калгас «Вольны шлях», працавалі вятрак (з 1907 года), гамарня. У 1989 годзе ў складзе калгаса імя В. І. Чапаева (цэнтр — вёска Старыя Хракавічы). Да 1 снежня 2009 года вёска ўваходзіла ў склад Хракавіцкага сельсавета. Насельніцтва ------------ * **XIX стагоддзе:** 1834 год — 11 двароў; 1850 год — 17 двароў; 1897 год — 39 двароў, 256 жыхароў. * **XX стагоддзе:** 1959 год — 595 жыхароў. * **XXI стагоддзе:** 2004 год — 82 гаспадаркі, 171 жыхар; 2011 год — 52 гаспадаркі, 96 жыхароў; 2012 год — 45 гаспадарак, 78 жыхароў; 2013 год — 39 гаспадарак, 75 жыхароў; 2019 год — 26 гаспадарак, 44 жыхары. ### Забудова Планіроўка складаецца з 4 просталінейных вуліц, паралельна-мерыдыянальнай арыентацыі. Забудова драўлянымі хатамі сядзібнага тыпу. Заўвагі ------- 1. ↑ Ёсць згадка пра інвентар Ёлчанскага ключа 1771 года: Archiwum Główny Akt Dawnych w Warszawie. Archiwum Prozorów i Jelskich (APiJ). Sygn. 1. S. 1 2. ↑ Ад 1795 года праваслаўная. Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гомельская вобласць: нарматыўны даведнік / Н. А. Багамольнікава і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2006. — 382 с. ISBN 985-458-131-4 (DJVU).. Сустракаецца таксама варыянт **Ігру́шнае** 2. ↑ Архив Юго-Западной России. Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 296, 298 3. ↑ Źródła dziejowe. T. V. Lustracye królewszczyzn ziem ruskich Wołynia, Podola i Ukrainy z piérwszéj połowy XVII wieku. / Wydał Aleksander Jabłonowski. — Warszawa, 1877. S. 122, 195 4. ↑ НГАБ у Мінску. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 573. А. 107 5. ↑ Исторические материалы из архива Киевского губернского правления. Выпуск 5. / Сост. ред. неофициальной части Ал. Андриевский. — Киев, 1883. С. 30 6. ↑ APiJ. Sygn. 1. S. 205 7. ↑ НГАБ. Ф. 136. Воп. 13. Спр. 1442 8. ↑ Историко-статистическое описание Минской епархии. / Архимандрит Николай — Санкт-Петербург, 1864. С. 297 9. ↑ Насевіч В. Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Т. 6. Кн. 1. — Мінск: БелЭн, 2001. C. 181—182 10. ↑ Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г. г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 73 11. ↑ НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40420. А. 73; Спр. 40495. А. 33; Спр. 40523. А. 30 12. ↑ Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 716 13. ↑ Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 457; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 53 — 55 14. ↑ Волости и важнейшие селения Европейской России. — С.-Петербург, 1886. Вып. 5. С. 113 15. ↑ Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 46 16. ↑ Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев. — Минск, 2018. С. 85 17. ↑ «Об изменении административно-территориального устройства Брагинского района Гомельской области». Решение Гомельского областного Совета депутатов от 1 декабря 2009 г. № 276 Архівавана 29 кастрычніка 2013. (руск.) Літаратура ---------- * Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 1, кн. 1. Гомельская вобласць / С. В. Марцэлеў; рэдкал.: Г. П. Пашкоў (дырэктар) і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2004. — 632 с.: іл. — 4 000 экз. — ISBN 985-11-0303-9. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Грушнае | ⛭**Чамярыскі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Чамярысы | | Пасёлкі | Калінінскі · Ленінскі · Садовы | | Вёскі | Грушнае · Двор-Савічы · Новая Грэбля · Просмычы · Савічы · Старыя Хракавічы |

**Дары́йцы** (стар.-грэч.: Δωριεῖς) † — адно з асноўных з старажытнагрэчаскіх плямёнаў. У канцы 2 тысячагоддзя да н. э. мігрыравалі на поўдзень Грэцыі. Паходжанне ---------- Відавочна, дарыйцы трапілі на тэрыторыю Балканскага паўвострава разам з ахейцамі, аднак, у адрозненне ад апошніх, доўгі час жылі на поўначы сучаснай Грэцыі, на тэрыторыі Эпіра і Македоніі. Размаўлялі на заходніх дыялектах старажытнагрэчаскай мовы. У старажытнагрэчаскай міфалогіі продкам дарыйцаў лічыўся Дор, сын Эліна і німфы Арсеіды. Грэчаскае паходжанне дарыйцаў падкрэсліваў Герадот. Згодна з яго сведчаннем, у мінулым яны насялялі землі паўночна-заходняй Грэцыі, а таксама мясцовасці вакол гары Алімп. «Пасля выгнання з Гістэатыды кадмейцамі дарыйцы пасяліліся каля Підна і называліся цяпер македнамі. Адсюль гэта племя зноў перасялілася ў Дрыапіду, а адтуль — перадусім у Пелапанес, дзе і прыняло найменне дарыйцаў», — пісаў ён. Цікава, што ў «Адысеі» Гамера дарыйцы ўзгадваліся толькі як адныя з насельнікаў Крыта. Назва або імя дарыйцаў таксама знойдзены пры расшыфроўцы ахейскіх надпісаў. Такім чынам, да міграцыі паўночных дарыйцаў на Пелапанес там маглі жыць нейкія дарыйцы, назву якіх запазычылі перасяленцы. Дарыйскае нашэсце ----------------- Асноўны артыкул: **Дарыйскае ўварванне** У канцы 2 тысячагоддзя да н. э. на поўдні Грэцыі адбылося разбурэнне ахейскіх дзяржаў і іх культуры. Гісторыкі Старажытнай Грэцыі вылучаюць «гамераўскі перыяд» (XII ст. да н. э. або XI ст. да н. э. — IX ст. да н. э.), які характарызаваўся значным заняпадам, хаця таксама быў звязаны з надыходам жалезнага веку. Частка гісторыкаў гэта традыцыйна тлумачаць дарыйскім нашэсцем, якое быццам бы загубіла ахейскую цывілізацыю. Ужо ў эпоху элінізму існавала агульнапрынятае тлумачэнне заняпаду ахейскага дыялекту на Пелапанесе ўварваннем дарыйцаў. Для гэтага выкарыстоўваўся міф аб вяртанні нашчадкаў Геракла, які лічыўся прадстаўніком валадарскай дынастыі Аргаса, але памёр у выгнанні. Яго нашчадкі вярнулі сабе адабраныя землі з дапамогай дарыйцаў. У заходнееўрапейскай навуковай гістарыяграфіі канцэпцыя дарыйскага нашэсця ўпершыню была дэталёва распрацавана Карлам Отфрыдам Мюлерам у 1825—1830 гг. Прыхільнікі яго ідэі першапачаткова таксама спасылаліся на старажытнагрэчаскую міфалогію, але пазней прыводзілі ў якасці доказаў і археалагічныя знаходкі, звязвалі прыход дарыйцаў з распаўсюджваннем абраду спалення нябожчыкаў. Ужо ў XIX — XX стст. таксама вылучыўся шэраг навукоўцаў, які абвяргае канцэпцыю дарыйскага нашэсця на поўдзень і тлумачыць перасяленне дарыйцаў як звычайную міграцыю, што не абавязкова абумовіла разбурэнне папярэдняй культуры. Яны звязваюць прыход дарыйцаў з распаўсюджваннем геаметрычнай керамікі (X ст. да н. э.), з перыядам, калі Мікенская Грэцыя ўжо была зруйнавана нейкім іншым нашэсцем, магчыма, так званых «народаў мора». Ніякіх іншых ясных археалагічных доказаў не існуе. На іх думку, міф аб вяртанні нашчадкаў Геракла быў складзены толькі ў другой палове 1 тысячагоддзя да н. э. і выкарыстоўваўся для апраўдання агрэсіўнай палітыкі Аргаса і Спарты ў дачыненні да суседніх раёнаў Пелапанеса. Рассяленне ---------- Перасяленне дарыйцаў з поўначы Грэцыі ў Пелапанес адбылося каля 1100 г. да н. э. (згодна з канцэпцыяй дарыйскага нашэсця) або каля 950 г. да н. э. (згодна з канцэпцыяй міграцыі). Яны засялілі большую частку паўвострава, акрамя Аркадзіі, дзе ў горнай мясцовасці захаваліся ахейцы. Найбольш магутнымі дарыйскімі полісамі на Пелапанесе былі Спарта, Карынф, Аргас. У часы Герадота дарыйцы таксама складалі аснову насельніцтва Крыта, Родаса, Эгіны, некалькіх іншых астравоў поўдня Эгейскага мора. У выніку каланізацыі паселішчы дарыйцаў узніклі ў Малой Азіі (Дарыда), Сіцыліі і поўдні Апенінскага паўвострава. Сам Герадот паходзіў з дарыйскай калоніі Галікарнас. Зноскі ------ 1. ↑ Герадот, I:56. 2. ↑ Гамер, «Адысея», XVI:175. 3. ↑ Для прыкладу: История Древней Греции / Под редакцией В. И. Кузищина. М.: «Высшая школа», 2003. 4. ↑ Jonathan M. Hall, Ethnic Identity in Greek Antiquity, p. 114—141. 5. ↑ Гл.: Белох Ю. Греческая история в двух томах. Т. 1. — М. 2009. Спасылкі -------- * Старажытная Грэцыя Архівавана 7 сакавіка 2016. * Хто жыў у Старажытнай Грэцыі | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (11-th) · Treccani · Universalis | | Нарматыўны кантроль | GND: 4012774-6 |

**Малдавенізм** (паследкі — *малдавеністы*) — палітычная плынь у Малдове, што сцвярджае, што малдаване з’яўляюцца асобнай этнічнай групай, адрознай ад румынаў, і гэтым тлумачыцца існаванне незалежнай малдаўскай дзяржавы. Насупраць, уніянізм і яго паслядоўнікі румыністы не прызнаюць існаванне малдаўскай ідэнтычнасці і выступаюць за інтэграцыю Малдовы ў склад «Вялікай Румыніі». Палітычная тэорыя малдавенізму існуе ў двух варыянтах: * дамінуючая «мінімалістычная» тэорыя, што была афіцыйнай ідэалогіяй у савецкі перыяд (1940—1991) і падчас знаходжання ПКРМ ва ўладзе (2001—2009) — кажа, што праз гістарычныя прычыны малдаване, што жывуць на ўсход ад Прута (паслядоўна на тэрыторыі Бесарабскай губерні, МАССР, МССР і сучаснай Рэспублікі Малдовы) маюць этнічную і нацыянальную ідэнтычнасцю, што адрознівае іх ад румынаў (у тым ліку і ад жыхароў Заходняй Малдовы). * мінарытарная і неафіцыйная «максімалістычная» тэорыя, якую прасоўваюць анты-румынскія супольнасці «Moldova Mare», «Mișcarea Voievod» і «Scutul Moldovenesc» — кажа, што ўсе малдаване ад Карпатаў да Днястра (тэрыторыя сярэдневяковага Малдаўскага княства) з’яўляюцца «нашчадкамі славяна-раманскіх болахаўцаў», што валодаюць адрознаю ад румынаў этнічнай ідэнтычнасцй і зведалі «штучную румынізацыю з боку румынскай дзяржавы пасля 1859 года». Гісторыя -------- Малдаване вылучыліся з сярэдневяковай раманамоўнай валашскай народнасці ў XIII—XIV стагоддзях. Не жадаючы мірыцца з прыгнётам каталіцкіх венгерскіх і нямецкіх феадалаў, што захапілі Ардзял, частка валахаў пакінула захопленую венграмі Трансільванію і сышла за Карпаты, засяліўшы спустошаныя татара-манголамі стэпы ў міжрэччы рэк Сірэт і Днестр, змяшаўшыся там з рэшткамі славянскага насельніцтва (ціверцы) і стала кантактаваць з больш шматлікімі русінамі. Саманазва (эндонім) малдаванаў увайшла ва ўжытак ужо ў XVI стагоддзі ў Малдаўскім княстве і выцесніла існуючае на захад ад Карпатаў слова валахі. Абодва народы, тым не менш, працягвалі ўжываць кірыліцу і захоўвалі агульныя культурныя традыцыі. Дыферэнцыяцыя ------------- Далейшая дыферэнцыяцыя была абумоўлена далучэннем Бесарабіі да Расійскай імперыі ў 1806—1812 пасля расійска-турэцкай вайны. Пасля яшчэ адзінае расійска-турэцкай вайны (1878) атрымала незалежнасць Румынія. Трансільванія ж заставалася ў складзе Аўстра-Венгрыі да 1918. Заходняя частка Малдаўскага княства (Малдова на захад ад рэчкі Прут) пры гэтым увайшла да складу Румыніі і была паступова румынізаваная. Мова ---- Да этнічных адрозненняў дадаліся і адрозненні ў мове. Хоць у агульных рысах паразуменне носьбітаў захоўвалася, румынская мова перайшла на лацініцу ў 1860-х гадах, малдаўская — толькі ў 1990-х (малдаўская мова ў Прыднястроўі захоўвае кірыліцу). Апроч таго, у румынскай атрымалі шырокае распаўсюджанне галіцызмы і лацінізмы, у малдаўскай — русізмы. Савецкія ўлады праводзілі палітыку разлучэння румынаў і малдаванаў. Вядомым правадыром малдавенізму быў Уладзімір Царанаў. Нягледзячы на агульнасць мовы, менталітэт і культурныя асаблівасці малдаванаў і румынаў у цяперашні час моцна адрозніваюцца. Праваслаўныя абрады ў Малдове і Румыніі таксама істотна адрозніваюцца, што аднойчы ўжо прывяло да рэлігійнаму канфлікту падчас знаходжання Бесарабіі ў Румыніі ў 1918—1940 і шматлікім паўстанням на моўным і рэлігійным грунце. Дэбаты ў незалежнай Рэспубліцы Малдове -------------------------------------- Дэбаты вакол этнічнай ідэнтыфікацыі малдаванаў усплылі на паверхню пасля распаду СССР. Адзін бок, які падтрымлівалі шматлікія вядомыя інтэлектуалы, як Грыгорэ Віеру, Еўжэн Дога, Канстанцін Тэнасэ, сцвярджаў, што малдаване заўсёды былі румынамі, нават нягледзячы на тое, што знаходзіліся ў розных дзяржавах. Таму малдавенізм яны разглядалі як спробу савецкіх уладаў стварыць штучную нацыянальнасць для паступовай асіміляцыі румынаў, што мешкаюць у Савецкім Саюзе. Прадстаўнікі іншага боку, сярод якіх быў такі гісторык і палітык, як Віктар Сцепанюк, падкрэслівалі асаблівасці малдаванаў, сцвярджалі што малдаване заўсёды адрозніваліся ад румынаў. На іх меркаванне, у бесарабскіх малдаванаў за час доўгай ізаляцыі ад астатняй Румыніі (у 1812—1918 гадах, пасля 1940) «развілася асобная нацыянальная ідэнтычнасць». Гл. таксама ----------- * Малдаўская Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка * Прыднястроўскі канфлікт * Рух за аб’яднанне Румыніі і Малдовы Зноскі ------ 1. ↑ Gheorghe Negru: Politica etno-lingvistică a R.S.S.M. ed. Prut Internațional, Chișinău 2000, ISBN 9975-69-100-5, pag. 19-21. 2. ↑ John Mackinlay, Peter Cross (2003) Regional Peacekeepers, United Nations University Press ISBN 92-808-1079-0, p. 139. 3. ↑ Vezi Încă un PARTID MOLDOVENIST în R. Moldova. Președinte este un fost ambasador 4. ↑ Архівавана 15 чэрвеня 2018. 5. ↑ Vezi Cine sunt cu adevărat moldovenii.md? Архівавана 15 студзеня 2017. 6. ↑ *Dennis Deletant.* Language Policy and Linguistic Trends in the Republic of Moldavia, 1924—1992. // Studies in Moldovan: the History, Culture, Language and Contemporary Politics of the People of Moldova, p. 53-54. 7. ↑ アーカイブされたコピー **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 4 лютага 2012. Праверана 24 чэрвеня 2013. Спасылкі -------- * Решение КС и агрессивное меньшинство Архівавана 5 студзеня 2020. * Молдаване * *Гром О. А.* В поисках идентичности: «Бессарабский вопрос» и молдавское национальное движение начала XX в. в историографической перспективе * *Гром О. А.* Региональный, этнокультурный и имперский проекты национальной идентичности в Бессарабии (1905—1912)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Парыс, значэнні. **Па́рыс** (стар.-грэч.: Πάρις), таксама вядомы як **Аляксандр** (стар.-грэч.: Ἀλέξανδρος) — легендарны сын Прыама, валадара Троі; герой старажытнагрэчаскіх паданняў пра Траянскую вайну. Выкраданне Парысам Алены прывяло да канфлікта паміж ахейцамі і траянцамі. Імя --- Паходжанне імя Парыс мае спрэчны характар. У старажытнагрэчаскай антрапаніміі яно не сустракалася. Большасць даследчыкаў лічаць, што яно мела нягрэчаскае паходжанне: фракійскае, старажытнаіндаеўрапейскае або лувійскае. Разам з гэтым, у Старажытнай Грэцыі існаваў сугучны выраз, які значыў «вылюдак». Такім чынам, імя Парыс магло з’яўляцца мянушкай, што намякала на нязвыклыі абставіны паходжання героя. У «Іліядзе» Парыс часцяком называецца імям Аляксандр. У «Кіпрыях» у дачыненні да яго ўжываецца толькі імя Аляксандр. Эпічны вобраз ------------- ### Нараджэнне Парыс быў сынам траянскага валадара Прыама і яго жонкі Гекубы. Цяжарная Гекуба ўбачыла ў сне, што нарадзіла вогнішча. Другі сын Прыма, Эсак, патлумачыў гэта як тое, што народжанае дзіця прывядзе Трою да разбурэння, і парадзіў забіць яго. Аднак Прыам і Гекуба не вырашыліся зрабіць гэта. Яны перадалі яго пастухам, каб тыя аднеслі дзіця на гару Іда каля горада. Аднак там немаўля не загінула. На працягу 5 дзён мядзведзіца карміла яго сваім малаком. Пастух Агелай знайшоў яго жывым і ўзяў на выхаванне. Калі Парыс пасталеў, аднойчы Прыам абвясціў пра памінальныя гульні ў гонар яго нібы памерлага пры нараджэнні сына. Для гэтага ў ахвяру павінны былі прынесці самага вялікага быка са статка. Парыс вырашыў прыняць удзел у гульнях, каб выйграць сваю любімую жывёлу. Ён сапраўды выйграў усе спаборніцтвы, але такім чынам раззлаваў іншых сыноў Прыама. Каб выратавацца ад іх, Парыс знайшоў сховішча ў храме Зеўса, дзе яго пазнала Касандра. Парыс быў вымушаны прадэманстраваць плашч, у якім Агелай прынёс яго з Іды. Прыам зразумеў, што перад ім той самы сын, якога ён лічыў памерлым, і прызнаў яго. ### Суд Парыса Пелей і Фетыда ўрачыста святкавалі сваё вяселле, куды былі запрошаны ўсе багі, акрамя Эрыс. Пакрыўджаная багіня падкінула яблык з надпісам «καλλιστῃ» «(самай прыгожай)». Паміж Герай, Афінай і Афрадытай успыхнула сварка, каму гэты яблык дастанецца. Зеўс вырашыў не ўступаць у канфлікт і паслаў да Парыса бога Гермеса, каб давецца, ці не пагадзіцца ён судзіць трох багінь. Парыс даў згоду. Багіні з’явіліся перад ім на гары Іда. Гера абяцала Парысу за прысуд у яе карысць даць багацці і ўладу, Афіна — перамогу ва ўсіх бітвах і славу, Афрадыта — самую прыгожую са смяротных жанчын. Парыс прысудзіў яблык Афрадыце. Суд Парыса з’яўляецца надзвычай прывабнай тэмай для еўрапейскага мастацтва з часоў антычнасці. * Гермес з’яўляецца перад Парысам. Грэчаскі вазапіс VI ст. да н. э.Гермес з’яўляецца перад Парысам. Грэчаскі вазапіс VI ст. да н. э. * Суд Парыса. Рымская мазаіка II ст. н. э.Суд Парыса. Рымская мазаіка II ст. н. э. * Фламандская мініацюра суда Парыса. XV ст.Фламандская мініацюра суда Парыса. XV ст. * Сварка з-за яблыка на карціне Рубенса 1636 г.Сварка з-за яблыка на карціне Рубенса 1636 г. * Англійская талерка з выявай Парыса і Афрадыты. Канец XVIII ст. або пачатак XIX ст.Англійская талерка з выявай Парыса і Афрадыты. Канец XVIII ст. або пачатак XIX ст. * Суд Парыса на малюнку Веры Вілаўбі, 1925 г.Суд Парыса на малюнку Веры Вілаўбі, 1925 г. ### Выкраданне Алены Алена і Парыс. Вазапіс IV ст. да н.э. Згодна цыклічнай традыцыі, выкраданне Парысам Алены, жонкі спартанскага валадара Менелая, з’яўлялася галоўнай прычынай Траянскай вайны. У «Кіпрыях» ініцыятарам выкрадання выступае багіня Афрадыта. Яна прапануе Аляксандру-Парысу рыхтаваць караблі для вандроўкі ў Спарту і загадвае Энею суправаджаць яго. У Спарце іх гасцінна сустракаюць Менелай, Кастар і Палідзеўк. Падчас свята Парыс уручае Алене падарункі. Менелай накіроўваецца на Крыт. Алена павінна забяспечыць траянскіх госцяў усім неабходным да іх ад'езду. Афрадыта аб’ядноўвае Алену і Аляксандра, яны кладуць на борт скарбы і таемна адплываюць уначы. Гера рыхтуе для іх шторм. З-за шторму ўцекачы трапляюць у Сідон, захопліваюць гэты горад і потым зноў адплываюць у Трою. Старажытныя грэкі верылі, што першы раз Парыс і Алена займаліся каханнем на востраве Кранаі каля Лаконіі. Аднак у далейшым іх узаемныя адносіны былі складанымі. Гамер двойчы дэманструе гэта ў «Іліядзе» ў сцэнах, калі Алена скардзіцца Афрадыце на непрыстойныя размовы паміж траянскімі жанчынамі, і калі яна заляцаецца перад Гектарам. Герадот са спасылкай на егіпецкіх жрацоў паведамляў, што падчас уцёкаў вятры аднеслі карабель Парыса да дэльты Ніла. Некалькі слуг Парыса збеглі ў храм Геракла і расказалі пра злачынства свайго гаспадара. Фараон Пратэй загадаў адпусціць траянца і яго спадарожнікаў, але забраў Алену і скарбы, каб вярнуць іх Менелаю. Гэтым ён тлумачыў тое, што Менелай пасля захопу Троі быў вымушаны зрабіць вандроўку ў Егіпет. Еўрыпід у творы «Алена» таксама вызначаў месцанаходжанне рэчаіснай Елены ў Егіпце, у той час як у Трою прыбыў толькі яе прывід. ### Траянская вайна Выкраданне Парысам Алены стала зачэпкай для Траянскай вайны. У паэмах эпічнага цыкла постаць Парыса надзвычай важная, аднак у ваенных дзеяннях ён выконвае другарадную ролю ў параўнанні са старэйшым братам Гектарам і Мемнанам. У «Іліядзе» Парыс прапануе сысціся ў паядынку з Менелаям, каб спыніць бойку паміж войскамі ахейцаў і траянцаў. Правадыры грэкаў і траянцаў даюць згоду і клянуцца выконваць умовы сумленнага бою. Парыс выходзіць на паядынак, узброены мячом, дзвюмя дзідамі і лукам, у вобразе, падобным на Геракла. Калі ён бачыць Менелая, то палохаецца. Гектар дакарае Парыса за баязлівасць, і той вымушаны біцца. Бой на дзідах скончваецца паражэннем Парыса, але яго выратоўвае Афрадыта. У далейшым Парыс гневаецца на траянцаў за прапанову выдаць Алену ахейцам і адмаўляецца ад бітваў. Гектар зноў вымушаны папракаць яго. На гэтай падставе некаторыя антычныя і сучасныя аўтары паказваюць Парыса як спешчанага ці бяздзейнага. Аднак Гамер вуснамі смяротна параненага Гектара прадракае Парысу ролю забойцы Ахіла: > > Знаючы добра цябе, то не трэба было і прасіцца, бо у грудзях сваіх маеш жалезнае сэрца, Ахіле. Але глядзі, каб табе я не стаўся прычынаю гнева бога якога, як прыдзе той дзень, калі Феб Апалон і з Парысам, хоць ты і дужы, загубіць цябе каля скайскае брамы. Падчас далейшых ваенных дзеянняў Траянскай вайны Парыс паказвае сябе як цудоўны лучнік, раніць у пяту спачатку Дыямеда, а потым — Ахіла. Для апошняга стрэл Парыса аказаўся смяротным. Каб забіць Парыса, Адысей і Дыямед даставілі з Лемнаса вопытнага лучніка Філактэта. Забойства ім Парыса прадвызначыла згубу Троі. Гістарычнасць ------------- У хецкіх архівах быў знойдзены тэкст дагавора паміж валадаром Муваталі II (каля 1295 - 1272 гг. да н. э.) і Алаксанду, валадаром арцаўскай краіны Вілуса. Апошнюю значная частка гісторыкаў атаесамляе з Іліянам. З дагавора вынікае, што Алаксанду прыйшоў да ўлады без прамых правоў на спадчыну, і яго становішча было хісткім. Муваталі II абяцаў Алаксанду падтрымку супраць ворагаў, а наўзамен патрабаваў ваенную падтрымку ў Малой Азіі і за яе межамі. Алаксанду кіраваў раней за меркаваны час Траянскай вайны, але яго імя магло захавацца ў памяці і потым увасобіцца ў грэчаскім эпасе у постаці Парыса—Аляксандра. Зноскі ------ 1. ↑ *Deutsche Nationalbibliothek* Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 27 красавіка 2014.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578'></a> 2. 1 2 *Клейн, Л.* Бесплотные герои. — С. 24 3. ↑ LINE OF SONG PROVIDES A CLUE ON ANCIENT TROY 4. 1 2 Homerica: The Cypria (fragments) 5. ↑ AGELAUS OF TROY IN GREEK MYTHOLOGY 6. ↑ Parîs fils de Priam et prince de Troie 7. ↑ Greek Myths 8. ↑ NANETTE B. RODNEY, THE JUDGMENT OF PARIS Архівавана 11 чэрвеня 2019. 9. ↑ Felice Vinci, The Baltic Origins of Homer's Epic Tales 10. ↑ Helen of Troy in the Iliad of Homer 11. ↑ Герадот, II:113—120 12. ↑ ANCIENT GREECE - EURIPIDES - HELEN Архівавана 9 кастрычніка 2018. 13. ↑ Гамер «Іліяда», III:15—390 14. ↑ Гамер «Іліяда», VI:313—369 15. ↑ *Тарашкевіч, Б.* Выбранае. — С. 296 16. ↑ *Jong, I. de* Homer: The creation of the poems. — P. 150 17. ↑ *Latacz, J.* Troy and Homer: Towards a Solution of an Old Mystery. — P. 75 Літаратура ---------- * *Тарашкевіч, Б.* Выбранае. / Браніслаў Тарашкевіч. — Мінск: Мастацкая літаратура, 1991. ISBN 5-340-00498-8 * *Клейн, Л.* Бесплотные герои: Происхождение образов Илиады. / Лев Клейн — СПб.: Художественная литература, 1992 ISBN 5-280-02015-X * *Jong, I. de* Homer: The creation of the poems. / Irene J. F. de Jong. — London, New York: Taylor & Francis, 1999. ISBN 0-415-14528-7 * *Latacz, J.* Troy and Homer: Towards a Solution of an Old Mystery. / Joachim Latacz. — New York: Oxford University Press, 2004 ISBN 0-19-926308-6 Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Парыс на Вікісховішчы | * Paris, the Trojan Prince * JUDGEMENT OF PARIS * Paris: Mythology & Beliefs * Evidence from Hittite Records | ⛭Траянская вайна | | --- | | Грэкі | * Аўтамедонт * Агамемнан * Акамант * Антылох * Ахіл * Аякс Вялікі * Аякс Малы * Дэмафонт * Дыямед * Ідаменей * Калхас * Махаон * Медонт * Менелай * Неаптолем * Нестар * Адысей * Паламед * Патрокл * Падалірый * Пратэсілай * Сінон * Стэнтар * Тэўкр * Тэламон * Тэрсіт * Эўрыпіл * Эпей * Фенікс * Ферсандр * Філактэт | | | Багі на боку грэкаў | * Афіна * Гера * Пасейдон * Гефест * Гермес * Фетыда | | Саюзнікі грэкаў | * Ахейцы * Абанты * Аркадзійцы * Афіняне * Аргівяне * Тырынфцы * Ітакійцы * Карынфяне * Крыцяне * Лапіфы * Мікенцы * Мірмідонцы * Піласцы * Родасцы * Саламінцы * Спартанцы * Эгінеты | | Траянцы | * Андрамаха * Антэнор * Анхіс * Астыянакт * Гелен * Гектар * Гекуба * Дэіфоб * Касандра * Кікн * Лаакоан * Мемнан * Парыс * Палідор * Прыям * Траіл * Пандар * Эней | | Багі на боку траянцаў | * Афрадыта * Апалон * Арэс * Артэміда * Скамандр | | Саюзнікі траянцаў | * Амазонкі * Дарданы * Лідыйцы * Лікійцы * Мілетцы * Пеласгі * Тэўкры * Халібы * Хеты * Фракійцы * Фрыгійцы * Энеты * Эфіопы | | Дадаткова | * Троя * Генрых Шліман * Гамер * «Іліяда» * «Кіпрыі» * Траянская пісьменнасць * Траянскі конь |

**Тангарэва** (англ.: Tongareva), таксама **Пенрын** (англ.: Penrhyn), **Мангарангара** (англ.: Māngarongaro), **Тэ-Пітака** (англ.: Te Pitaka) — атол у Ціхім акіяне. Уваходзіць у склад Астравоў Кука. Плошча сушы — 9,8 км². Насельніцтва (2016 г.) — 226 чал. Геаграфія --------- Тангарэва — атол у паўночнай частцы астравоў Кука. Уяўляе сабою замкнёны каралавы рыф працягласцю 77 км з вялікай колькасцю невялікіх астравоў на паверхні. Вышыня сушы над узроўнем акіяну не перавышае 5 м. Унутраная лагуна займае плошчу 233 км². Клімат экватарыяльны спякотны. Сярэдняя тэмпература на працягу года вагаецца ад +24°C да +30°C. Найбольш вільготныя месяцы — снежань і студзень, калі колькасць ападкаў дасягае 180 мм. Комплекснае навуковае даследаванне 2019 г. паказала, што атолу пагражаюць кліматычныя змены і павышэнне ўзроўню мора, якія выклікаюць эрозію паверхні і паступовае затапленне. Прырода ------- Прырода Тангарэва тыповая для прыэкватарыяльных атолаў Ціхага акіяна. Флора сушы прадстаўлена зараснікамі хмызнякоў і траў. Важную ролю ў экалогіі адыгрываюць плантацыі какосавай пальмы. Фаўна вельмі бедная. Астравы насяляюць крабы, пацукі, казуркі. На малых незаселеных астраўках шмат марскіх птушак. Лагуна Тангарэва адрозніваецца большай прыроднай разнастайнасцю. Яе насяляюць некалькі відаў рэдкіх каралаў, малюскі, у тым ліку з якіх здабываюць жэмчуг, акулы. Гісторыя і культура ------------------- Жыхары Тангарэва складаюць асобны палінезійскі этнас, што адрозніваецца ад маары астравоў Кука мовай і культурнымі асаблівасцямі. Згодна паданню, іх продкі прыбылі з Гаваікаў на адным каноэ ў пошуках пандана. Лічыцца, што гэта адбылося у канцы 1 тысячагоддзя н. э. На працягу гісторыі назва атола змянялася. Сучасная назва Тангарэва значыць «зямля, што плыве на поўдзень». Да сярэдзіны XIX ст. асноўнымі заняткамі астравіцян з'яўляліся рыбалоўства і вырошчванне какосаў. У 1853 г. атол быў падзелены на 13 палітычных адзінак *хуаанга* на чале спадчынных правадыроў-*арыкі*. Кожная *хуаанга* мела свой сакральны цэнтр. Тры з іх знаходзіліся ў стане вайны паміж сабою. Значны ўплыў на грамадства аказвалі святары-*тау́ра*. Атол быў адкрыты ў 1788 г. брытанцам Вільямам Северам і названы Пенрын ў гонар яго карабля (ад вал.: penrhyn «паўвостраў»). Аднак першы кантакт тубыльцаў з еўрапейцамі адбыўся толькі ў 1816 г. калі на Тангарэва спынілася расійская экспедыцыя на чале Ота Кацэбу. З 1854 г. брытанскія місіянеры займаліся распаўсюджваннем хрысціянства сярод астравіцян. У 1864 г. перуанскія гандляры рабамі падманам вывезлі большую частку насельніцтва для працы на шахтах. Засталося 88 тубыльцаў. Гэтая падзея прывяла да разбурэння традыцыйнай сацыяльнай арганізацыі, рэлігіі і эканамічнага дабрабыту. У 1888 г. атол быў прыняты пад пратэктарат Вялікабрытаніі. З 1900 г. фармальна падпарадкоўваўся ўраду Новай Зеландыі. З 1965 г. у складзе свабодна асацыяванай дзяржавы Астравы Кука. Інфраструктура -------------- У нашы дні насельніцтва Тангарэва жыве ў вёсках Омака і Тэ-Таўтуа. Адміністрацыйны цэнтр месціцца ў вёсцы Омака. Асноўныя заняткі жыхароў: рыбалоўства, вырошчванне на продаж какосаў, здабыча жэмчугу. На атоле дзейнічаюць шпіталь, аэрапорт, 2 школы, навуковы марскі цэнтр. Турызм амаль не развіты з-за аддаленнасці ад Раратонга. Спасылкі -------- * Асноўная інфармацыя Архівавана 10 сакавіка 2012. * Кліматычныя і гаспадарчыя змены Архівавана 18 лістапада 2019. * Народ тангарэва і яго культура

**Апісáльная статыстыка** (англ.: Descriptive statistics, руск.: Описательная статистика) — дысцыпліна колькаснага апісання асноўных асаблівасцей збору інфармацыі або ўжо сабранай інфармацыі. Апісальная статыстыка адрозніваецца ад метаду статыстычных высноў (або індуктыўнай статыстыкі) тым, што апісальная статыстыка імкнецца абагульніць выбарку, а не выкарыстоўваць яе, каб даведацца пра генеральную сукупнасць, якой гэтая выбарка, як лічыцца, належыць. Як правіла, гэта азначае, што апісальная статыстыка і яе метады, у адрозненне ад метаду статыстычных высноў, не распрацаваны на аснове тэорыі імавернасцей. Нават тады, калі асноўны аналіз дадзеных прадстаўлены метадам статыстычных высноў, апісальная статыстыка, як правіла, таксама мае месца. Напрыклад, у медыцынскіх навуковых працах (з удзелам чалавека ў якасці суб’екта), як правіла, ёсць табліца, якая дае агульны памер выбаркі, памеры асобных падгруп (для кожнага варыянта лячэння або фактара ўздзеяння), а таксама дэмаграфічныя або клінічныя характарыстыкі (такія як сярэдні ўзрост, доля суб’ектаў кожнага полу, доля з адпаведнымі спадарожнымі захворваннямі і г.д.). Для агульнага апісання набору дадзеных выкарыстоўваюцца меры цэнтральнай тэндэнцыі, меры зменлівасці або варыяцыі. Меры цэнтральнай тэндэнцыі ўключаюць сярэдняе значэнне, медыяну і моду. Для апісання зменлівасці асобных вымярэнняў выкарыстоўваюцца стандартнае адхіленне (або дысперсія), мінімальная і максімальнае значэнні зменных, каэфіцыенты эксцэсу і асіметрыі. Апісальная статыстыка дае інфармацыю аб выбарцы ў некалькіх простых лічбах (зводках) або графіках. У залежнасці ад мэты, апісальная статыстыка можа: 1) або ўяўляць сабой першапачатковую аснову апісання дадзеных, як часткі больш шырокага статыстычнага аналізу; 2) або быць дастатковай сама па сабе для канкрэтнага даследчага пытання. Напрыклад, працэнт пападанняў у баскетболе з’яўляецца апісальнай статыстыкай, якая сумуе якасць гульца або каманды. Каб вылічыць працэнт пападанняў, патрэбна раздзяліць колькасць пападанняў на агульную колькасць зробленых кідкоў. Напрыклад, гулец, які кідае на 33 %, пападае кожны трэці кідок. Працэнт апісвае некалькі дыскрэтных падзей. Разгледзім таксама сярэдні бал. Гэта адзіны лік, які апісвае агульную прадукцыйнасць студэнта па дыяпазоне курсавых заняткаў. | ⛭Статыстыка | | --- | | | Апісальная статыстыка | | --- | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Непарыўныяданыя | | | | | --- | --- | | Каэфіцыент зруху | * Сярэдняе (Арыфметычнае, Геаметрычнае, Гарманічнае) * Медыяна * Мода | | Варыяцыя | * Размах * Ранг * Сярэдняе квадратычнае адхіленне * Каэфіцыент варыяцыі * Квантыль (Дэцыль, Адсотак/Працэнціль/Перцэнціль/Цэнціль) | | Моманты | * Матэматычнае спадзяванне * Дысперсія * Асіметрыя * Эксцэс | | | Дыскрэтныяданыя | * Частата * Табліца кантынгентнасці | | | | | Выкарыстоўванне  (англ.) (бел. | | --- | | | | | | --- | --- | | Біястатыстыка | * Біяінфарматыка * Клінічнае выпрабаванне / даследаванне * Эпідэміялогія * Медыцынская статыстыка | | Інжынерная статыстыка  (англ.) (бел. | * Хемаметрыка  (руск.) (бел. * Тэхналагічная распрацоўка  (англ.) (бел. * Імавернасны дызайн  (англ.) (бел. * Кіраванне працэсамі  (руск.) (бел. / якасцю  (руск.) (бел. * Тэорыя надзейнасці  (англ.) (бел. * Ідынтыфікація сістэм  (руск.) (бел. | | Сацыяльная статыстыка | * Актуарныя разлікі * Перапіс насельніцтва * Статыстыка злачыннасці  (руск.) (бел. * Дэмаграфія * Эканаметрыка * Нацыянальныя рахункі  (англ.) (бел. * Афіцыйная статыстыка  (англ.) (бел. * Генеральная сукупнасць * Псіхаметрыя  (руск.) (бел. | | Прасторавая статыстыка  (англ.) (бел. | * Картаграфія * Статыстыка навакольнага асяроддзя  (англ.) (бел. * Геаінфармацыйныя сістэмы * Геаграфія * Крыгінг  (руск.) (бел. | | |

**Мазамбі́к** (парт.: Moçambique) — востраў на поўначы Мазамбіка. Плошча сушы - 1,5 км². Насельніцтва (2005 г.) - 14 000 чал. Ад назвы вострава пайшло найменне краіны Мазамбік. У 1991 г. востраў Мазамбік унесены ў спіс сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Геаграфія --------- Востраў Мазамбік месціцца ў Мазамбікскім праліве у 1473,4 км на паўночны ўсход ад Мапуту, сталіцы Мазамбіка, усяго ў 3,36 км ад усходняга берага Афрыканскага кантынента, з якім злучаны з дапамогай моста. Даўжыня з паўднёвага захаду на паўночны ўсход — 3 км. Найбольшая шырыня — 490 м. Большую частку паверхні вострава займаюць гарадскія пабудовы. Клімат трапічны пасатны. Спякотны сезон доўжыцца з кастрычніка да красавіка, калі сярэняя дзённая тэмпература трымаецца каля +27 °C — +29 °C. Са студзеня да сакавіка ідуць моцныя дажджы. Час з чэрвеня да верасня лічыцца сухім сезонам. Гісторыя -------- З XI ст. востраў Мазамбік з'яўляўся важным гандлёвым цэнтрам арабаў і суахілі каля ўсходняга ўзбярэжжа Афрыкі. У канцы XV ст. ён уяўляў асобную дзяржаву на чале султана Алі Мусы Мбікі. У 1498 г. падчас сваёй першай вандроўкі ў Індыю востраў наведаў партугальскі марапавец Васка да Гама, які даў яму сучасную назву. У 1507 г. партугальская ваенная экспедыцыя на чале Трыстана да Кунья захапіла Мазамбік і выгнала мясцовых жыхароў-суахілі. Партугальцы пераўтварылі востраў у свой стратэгічны марскі пункт на шляху праз Мазамбікскі праліў у Індыйскі акіян. У 1558 г. італьянскія архітэктары ўзвялі на поўначы Мазамбіка моцную крэпасць Сан-Себасцьян. Яна вытрымала марскую блакаду і аблогу галандцамі ў 1607 г. і 1608 г. Да 1898 г. востраў Мазамбік з'яўляўся афіцыйным цэнтрам партугальскіх каланіяльных валоданняў на паўднёвым усходзе Афрыкі. У 1975 г. увайшоў у склад незалежнай дзяржавы Мазамбік. Славутыя мясціны ---------------- Карта Востраў Мазамбік — адзін з галоўных цэнтраў турызму ў краіне Мазамбік. У 1991 г. востраў Мазамбік унесены ў спіс сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Наведвальнікаў тут цікавяць гісторыка-архітэктурныя каштоўнасці, у тым ліку: * **Каланіяльная рэзідэнцыя** — помнік архітэктуры XVIII ст. Часткай комплекса каланіяльнай адміністрацыі лічыцца сабор Св. Паўла. * * * **Крэпасць Сан-Себасцьян** на поўначы вострава Мазамбік, пабудаваная ў 1558 г. італьянскімі дойлідамі. * * * * **Умацаванне на востраве Сан-Ларэншу** каля паўднёвага берага. У каланіяльныя часы выкарыстоўвалася як крэпасць і месца зняволення. * На востраве Мазамбік таксама існуюць некалькі музеяў, мячэць, індуісцкі храм, касцёлы XVII - XX стст. Спасылкі -------- * Сайт ЮНЕСКА * Афіцыйны сайт Архівавана 11 жніўня 2019. * Гісторыя і славутыя мясціны Архівавана 16 сакавіка 2016. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) · Treccani | | Нарматыўны кантроль | GND: 4822016-4 · VIAF: 315129671 |

**«Мазырскі нафтаперапрацоўчы завод»** (поўная назва *Адкрытае акцыянернае таварыства «Мазырскі нафтаперапрацоўчы завод»*) — адно з двух беларускіх нафтаперапрацоўчых прадпрыемстваў. Заснаванае ў 1975 годзе. Завод знаходзіцца ў горадзе Мазыры. Генеральны дырэктар — Анатоль Купрыянаў. Вытворчасцю заводу з'яўляецца паліва, бітумы, звадкаваныя газы. Чысты прыбытак завода ў 2006 годзе склаў 353 млрд беларускіх рублёў. Аб'ём перапрацоўкі: 16 млн.т за год (2007). Прадпрыемства адкрытае ў 1975, акцыянаванае ў 1994. У 2005 42,7 % акцый належалі беларускай дзяржаве, 42,6 % — кампаніі «Слаўнафта», 12,2 % — кампаніі «МНПЗ Плюс», 2,4 % — іншым укладчыкам. Рынкавая вартасць кампаніі ацэньвалася як 1,1 млрд. USD (2005); занятыя каля 4 тыс. чал. (2005). Вырабы ------ На 2018 год ААТ «Мазырскi нафтаперапрацоўчы завод» вырабляла: * аўтамабільны бензін АІ-92, АІ-95 і АІ-98 класа Еўра-5; * дызельнае паліва экалагічнага класа 5 — летняе гатунку С (гранічная тэмпература фільтравальнасці не вышэй за -5°C), зімовае гатунку F (да -20°C), класа 0 (тэмпература памутнення не вышэй за -10°C), класа 1 (т.фільтр. -26°C, т.памутн. -16°C) і класа 2 (т.фільтр. -326°C, т.памутн. -22°C), арктычнага класа 4 (т.фільтр. -44°C, т.памутн. -34°C); * пячное побытавае паліва паводле ТУ BY 400091131.004-2009 (тэмпература запальвання ў зачыненым тыглі пры +62°C); * топачны мазут (цеплата згарання 39 900 кіляджоўляў/кг, т.запальвання +110°C, т.застывання +25°C, да 3% серы); * дарожны бітум «Мазырбіт» марак 50/70 (пранікненне пры +25°C у 5-7 мм), 55/65 (пранікненне ў 5,5-6,5 мм), 70/100 (адпаведна 7-10 мм) і 75/90 (7,5-9 мм); * дахавы бітум БНК 40/180 (т.размякчэння +37°C — +44°C, глыбіня пранікнення іглы 16—21 мм) і 45/190 (т.разм. +40°C — +50°C, глыб.пранікн. іглы 16—22 мм); * будаўнічы бітум БНК 70/30 (т.размякчэння +70°C — +80°C, расцягвальнасць пры +25°C прынамсі 3 см) і 90/10 (т.разм. +90°C — +105°C, расцягвальнасць 1 см); * звадкаваны нафтавы газ (аўтамабільны прапан-бутан; ПБА) — актанавы лік прынамсі 89, лішкавы ціск насычанай пары пры +40°C да 1550 кілапаскаль, прапану 50±10%; * сумесь тэхнічных прапану і бутану (СПБТ) — бутанаў і бутыленаў разам менш за 60%; * тэхнічны бутан (БТ) — бутанаў і бутыленаў разам звыш 60%; * алкілат (актанавы лік прынамсі 91), які з’яўляецца высокаактанавым складнікам бензіну; * метыл-трэт-бутылавы эфір (МТБЭ) марак А (98% эфіру) і Б (96%); * экалагічна палепшаны керасін (т.запальвання +40°C, да 10 міліграмы серкі на кг); * тэхнічная газавая сера — вадкая (99,98% серкі) і цвёрдая (камковая, 99,2% серы) — для вырабу сернай кіслаты і гумы; * бітумная сыравіна; * нафтавы бензол (тэмпература крышталізавання +5°C) для вырабу каўчука, пластмасы і фарбавальніка; * лёгкі каталітычны газойль (т.запальвання +80°C) марак А (т.застывання -15°C) і Б (-5°C) для кацельні і нафтахіміі; * прастагонны вакуўмны газойль (т.заст. +16°C) гатункаў А (кінематычная клейкасць пры +50°C ад 5 да 25 мм²/секунда) і Б (ад 25,1 да 50 мм²/секунда) для вырабу базавай алівы і цвёрдага парафіну; * водаачышчаны вакуўмны газойль (т.заст. +41°C) для каталітычнага крэкінгу. Дапаможная інфраструктура ------------------------- ААТ «Мазырскi нафтаперапрацоўчы завод» мае ў якасці падраздзялення трамвайнае кіраўніцтва (вул. Шашэйная, д. 30), якое з 1 жніўня 1988 года злучае Мазыр і завод сваім трамвайным маршрутам. Даўжыня маршруту складае каля 20 км, якія трамвай праходзіць за 40 хвілін. Штодня каля 50 трамваяў перавозяць блізу 5000 чалавек, большасць якіх складаюць супрацоўнікі завода, якія карыстаюцца гэтым транспартам задарма. Мазырскі політэхнічны каледж (вул. Катлаўца, д. 23) рыхтуе на патрэбы завода спецыялістаў па спецыяльнасці «перапрацоўка нафты і газу», якія атрымліваюць прафесію «аператар тэхналагічных установак». Навучанне доўжыцца цягам амаль 4 гадоў і ўключае праходжанне практыкі на заводзе, куды ўладкоўваюцца ўсе выпускнікі. Харчаванне на заводзе забяспечваюць 7 страўняў на 575 месцаў, у якіх штодня сілкуюцца каля 2000 чалавек. Камітэт фізічнай культуры завода ўтрымлівае дзіцячы спартыўна-тэхнічны клуб «Старт» і дзіцяча-юнацкую школу алімпійскага рэзерву «Жамчужына Палесся». Палац культуры «Мазырскага НПЗ» (бульвар Юнацтва, д. 1а) уключае тэатральна-канцэртную залу на 850 месцаў. За 2012 год Палац культуры прыняў звыш 96 000 наведнікаў. На яго сцэне працуюць мясцовыя гурты «Сваякі» і «Жывіца», а таксама балет-судыя «Алексіс», якія выступаюць на тэлебачанні і фестывалях, у тым ліку за мяжой. На паўднёвым усходзе Мазырскага раёна «Мазырскаму НПЗ» належыць санаторый «Сосны» (вёска Стрэльск, Крынічны сельсавет) на 136 месцаў. Санаторый мае медыцынскі корпус і басейн, спартыўнае поле са штучным пакрыццём і спартыўную залу, 1- і 2-мясцовыя нумары люкс і паўлюкс, пляж з распранальнямі на рацэ Прыпяць. 70% адпачывальнікаў складаюць супрацоўнікі завода з сем'ямі, каля 15% — заводскія пенсіянеры, рэшту — расійскія турысты. Уладальнікі ----------- Акцыянерамі завода з’яўляюцца: Дзяржаўны камітэт па маёмасці Рэспублікі Беларусь — 42,76%, ААТ НГК «Слаўнафта» (Масква, Расія) — 42,58%, ТАА «МНПЗ плюс» — 12,25%, фізічныя асобы — 2,41%. Гісторыя -------- 30 студзеня 1975 года на Мазырскім нафтаперапрацоўчым заводзе пусцілі секцыю 100 комплексу ЛК-6У № 1 і атрымалі першы аўтамабільны бензін. Першапачаткова глыбіня нафтапепрацоўкі складала 50%, у выніку чаго істотную частку вырабаў складаў мазут, які ішоў на патрэбы энергетыкі. За 1991—1994 гады Мазырскі НПЗ амаль 4-кратна скараціў нафтаперапрацоўку. У 1994 г. завод ператварылі ў адкрытае акцыянернае таварыства. 30 студзеня 2004 года ўвялі ў дзеянне камбінаваную ўстаноўку каталітычнага крэкінгу, што павялічыла глыбіню нафтаперапрацоўкі і адбору светлых нафтапрадуктаў. Таксама гэта дазволіла выкарыстоўваць у якасці сыравіны сумесь водаачышчанага вакуўмнага газойля і мазуту нізкасярністай нафты. Выпуск аўтамабільнага бензіну вырас у 1,5 разу, звадкаванага газу — удвая. У 2006 годзе пабудавалі блок вылучэння бензольнага канцэнтрату і ўстаноўку экстрактыўнай дыстыляцыі бензолу. Гэта зменшыла колькасць бензолу ў высокаактанавых бензіне адпаведна еўрапейскаму стандарту EN 228 і дазволіла атрымаць нафтавы бензол для пастаўкі ў якасці сыравіны на патрэбу нафтахімічнай прамысловасці. Чысты прыбытак завода ў 2006 годзе склаў 353 млрд беларускіх рублёў ($164,5 млн). 17 мая 2007 года ААТ «Мазырскi нафтаперапрацоўчы завод» выступіла сузаснавальнікам ЗАТ «Беларуская нафтавая кампанія» разам з ААТ «Нафтан» (Наваполацк) і УП «Беларуснафта» (Гомель). «Беларуская нафтавая кампанія» адчыніла замежныя прадстаўніцтвы ў 5 краінах Еўропы — Англіі, Латвіі, Польшчы, Расіі і Украіне. Праз гэтыя прадстаўніцтвы наладзілі экспарт у 20 краін свету, у тым ліку 14 краін Еўропы. Пагатоў «Беларуская нафтавая кампанія» стала прадаваць нафтапрадукты і на ўнутраным рынку Беларусі. У 2008 годзе запусцілі комплексную ўстаноўку фторыставадароднага алкіліравання. У выніку атрымалі алкілат, які служыць высокаактанавым дадаткам да бензіну. На 2009 г. завод меў магутнасць перапрацоўкі нафты ў 12 млн тон штогод, з якіх загружанымі былі каля 11 млн тон. За год вырабляў каля 2,5 млн т аўтабензіну і 2,4 млн т дызельнага паліва. У 2010 годзе дадалі ўстаноўку водаабязсервання бензіну каталітычнага крэкінгу, што зменшыла ўтрыманне серы ў высокаактанавым бензіне адпаведна еўрапейскаму стандарту EN 228:2008. Таксама адпаведна гэтаму стандарту сталі серыйна вырабляць бензін для аўтамабіляў экалагічнага класа 5. Гэта стала магчымым дзякуючы даданню ў рэцэптуру метыл-трэт-бутылавага эфіру, які з’яўляецца высокаактанавым кіслародазмяшчальным дадаткам. У маі і чэрвені 2010 года «Мазырскі НПЗ» прыняў пробныя пастаўкі 80 000 тон нафты з Венесуэлы праз чарнаморскі порт у Адэсе (Украіна). На пачатку 2011 года запусцілі новую ўстаноўку вытворчасці вадароду. У студзені 2012 года ўвялі ў дзеянне ўстаноўку водаачысткі дызельнага паліва, што дазволіла вырабляць яго паводле еўрапейскага стандарту EN 590. У снежні 2012 года пабудавалі ўстаноўку ізамерызацыі пентан-гексанавай фракцыі, прызначанай для атрымання ізамерызату, які з’яўляецца экалагічна чыстым высокаактанавым складнікам бензіну. Гэта дазволіла атрымаць бензін экалагічнага класа 5 АІ-92-К5-Еўра паводле СТБ 1656-2011 і адпаведна стандарту EN 228, а таксама спыніць выпуск нерэнтабельнага нізкаактанавага бензіну «Нармаль-80» і сыравіннага бензіну для піролізу. У выніку вытворчасць высокаактанавага бензіну перавысіла 200 000 тон за год. За 2010—2012 гады «Мазырскі НПЗ» увёў у дзеянне 7 новых прамысловых установак агульнай вартасцю $685 млн. У 2012 годзе ААТ «НПЗ» паставіла да 65% вырабаў за мяжу. Звыш паловы вырабаў накіравалі ў краіны Заходняй (Нідэрланды і Англія) і Паўночнай Еўропы (Швецыя і Данія). Траціна экспарту прыпала на Украіну, куды пераважна паставілі дызельнае паліва і бензін. У межах міжурадавага пагаднення ў Расію прадалі істотную частку бензінаў АІ-92 і АІ-95. У Італію праз чарнаморскія парты паставілі топачны мазут. У 2012 годзе перапрацавалі 11,91 млн тон нафты, што было найбольшым паказчыкам за 10 гадоў. Рэнтабельнасць склала каля 10%. У 2013 годзе 80% бензіну адпавядала стандарту «Еўра-4», рэшта — «Еўра-5». Глыбіня нафтаперапрацоўкі складала каля 70%. За 2010—2013 гады для змяншэння выкідаў «Мазырскі НПЗ» увёў у дзеянне 2 новыя блокі абаротнага водазабеспячэння, устаноўку ўтылізавання серавадародазмяшчальнага газу, станцыю ўльтрафіялетавага абеззаражвання сцёкавай вады, блок утылізавання вуглевадароднага факельнага газу, нафтапасткі і флататары на ачышчальных збудаваннях, абсталяванне абязводжвання асадкаў сцёкавай вады, комплекс перапрацоўкі нафташламу і ўстаноўку тактавага наліву бензіну для змяншэння стратаў нафтапрадуктаў і выкідаў у паветра. На 2013 год прадпрыемства налічвала 4720 супрацоўнікаў, з іх рабочыя склалі 69%, спецыялісты — 17%, кіраўнікі — 10%, служачыя — 4%. Моладзь складала 25% супрацоўнікаў. Сярэдні ўзрост супрацоўнікаў складаў 39 гадоў. У кастрычніку 2022 года прадпрыемства было ўнесена ў санкцыйны спіс Украіны. ### Кіраўнікі * Анатоль Купрыянаў (1996—2016) * Васіль Паўлаў (з 29 сакавіка 2017 года) Зноскі ------ 1. ↑ Ю. Годин. Союзное государство или коммерческий союз? // Наш современник, 2007, № 12. 2. ↑ "Дызельнае паліва" [руская]. ААТ «Мазырскi нафтаперапрацоўчы завод». 2018. Праверана 17 ліпеня 2018. Архівавана 4 жніўня 2020. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 4 жніўня 2020. Праверана 30 ліпеня 2018. 3. ↑ "Дарожныя бітумы" [руская]. ААТ «Мазырскi нафтаперапрацоўчы завод». 2018. Праверана 17 ліпеня 2018. Архівавана 4 жніўня 2020. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 4 жніўня 2020. Праверана 30 ліпеня 2018. 4. ↑ "Звадкаваныя паліўныя вуглевадародныя газы" [руская]. ААТ «Мазырскi нафтаперапрацоўчы завод». 2018. Праверана 17 ліпеня 2018. Архівавана 4 жніўня 2020. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 4 жніўня 2020. Праверана 30 ліпеня 2018. 5. ↑ "Прастагонны вакуўмны газойль" [руская]. 2018. Архівавана з арыгінала 1 кастрычніка 2020. Праверана 17 ліпеня 2018. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка); Невядомы параметр `|выдавец=` ігнараваны (даведка) Архівавана 1 кастрычніка 2020. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 1 кастрычніка 2020. Праверана 30 ліпеня 2018. 6. 1 2 3 4 5 *Ірына Асташкевіч, Віктар Пазнякоў.* Галоўнае — правільна выбраная стратэгія і паслядоўная тактыка // *Звязда* : газета. — 31 ліпеня 2013. — № 140 (27505). — С. 4, 5. — ISSN 1990-763x. 7. ↑ *Павел Бераснеў.* МНПЗ будзе інвеставаць нягледзячы на двухразовае скарачэнне прыбытку // *Звязда* : газета. — 2 верасня 2009. — № 164 (26522). — С. 2. — ISSN 1990-763x. Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016. 8. ↑ Відкрите акціонерне товариство "Мозирський нафтопереробний завод" Літаратура ---------- * Мазы́рскі нафтаперапрацо́ўчы заво́д // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 455. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. Спасылкі -------- * Афіцыйная старонка Архівавана 8 лютага 2022. (руск.) (англ.) * "Электронныя звароты грамадзян" [руская]. ААТ «Мазырскi нафтаперапрацоўчы завод». 2018. Праверана 17 ліпеня 2018. Архівавана 1 кастрычніка 2020. * Цэны на нафтапрадукты Архівавана 6 верасня 2018. (руск.) * "Адчынены гандаль" [руская]. ЗАТ «Беларуская нафтавая кампанія». 2018. Праверана 17 ліпеня 2018. * УП «Беларускі нафтавы гандлёвы дом» Архівавана 22 ліпеня 2018. (руск.) — Сістэма электроннага гандлю на Адзінай гандлёвай пляцоўцы канцэрна «Белнафтахім» * Даччынае УП «Белфут» (руск.) * Даччынае ААТ «Бі энд Бі Іншурэнс» Архівавана 5 жніўня 2018. (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | БАП: 146239 |

**Наньшань** (кіт.: 南山) — горная сістэма ў Кітаі паміж Цайдамскай катлавінай на поўдні і пустыняй Алашань на поўначы. Часам разглядаецца як частка Куньлуня. Даўжыня каля 800 км, шырыня да 320 км. Складаецца з некалькіх кароткіх высокіх хрыбтоў, размешчаных паралельна або кулісападобна, якія цягнуцца пераважна з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход і падзяляюцца падоўжанымі далінамі. Асноўныя хрыбты: Ціляньшань, Сулэнаньшань з вышынямі да 6346 м, Улан-Дабан, Дакэн-Дабан, Кукунор. Паўночныя хрыбты ўзвышаюцца над пустыняй Алашань да 4500 м, адносныя перавышэнні паўднёвых схілаў Наньшаня каля 1500 м. Паўднёвыя адгор’і часта ўтвараюць рады кароткіх кражаў. Складзены пераважна з пясчанікаў, сланцаў, вапнякоў; развіты карставы альпійскі рэльеф, каля 1000 ледавікоў. Зледзяненне развіта пераважна ў Заходнім Наньшані пераважаюць ледавікі даўжынёю 1-2 км. Снегавая лінія зніжаецца з захаду на ўсход ад 5200 да 4200 м. Большая частка Наньшаня адносіцца да вобласці ўнутранага сцёку Цэнтральнай Азіі, паўднёва-ўсходнія раёны — да басейна р. Хуанхэ. Рэкі мнагаводныя вясной і летам. На захадзе пераважаюць пустыні і стэпы, на ўсходзе — лесастэпы і стэпы, хваёвыя лясы, лугі. Радовішчы жалезных і поліметалічных руд. | Горныя сістэмы Азіі | | --- | | | * Алтай * Антыліван * Араканскія горы * Армянскае нагор’е * Быранга * Верхаянскі хрыбет * Вялікі Каўказ * Гімалаі * Гіндукуш * Гісара-Алай * Джугджур * Загрос * Заходні Саян * Калымскае нагор’е * Каракарум * Каракскае нагор’е * Куньлунь * Малы Каўказ * Маньчжура-Карэйскія горы * Наньшань * Памір * Сіхатэ-Алінь * Станавое нагор’е * Таўр * Туркмена-Харасанскія горы * Тыбецкае нагор’е * Цянь-Шань * Хрыбет Чэрскага * Урал * Усходні Саян * Хамар-Дабан * Чукоцкае нагор’е * Чыангшон (Анамскія горы) * Эльбурс * Юньнань-Гуйчжоўскае нагор’е |

**Фолк-рок** (англ.: folk rock) — музычны жанр, які аб'ядноўвае элементы народнай музыкі і року. У першапачатковым і найбольш вузкім сэнсе тэрмін «фолк-рок» адносіўся да жанру, які ўтварыўся ў ЗША і Вялікабрытаніі ў сярэдзіне 1960-х гадоў. Першаадкрывальнікам жанру з'яўляецца група The Byrds з Лос-Анджэлеса, якая пачынае выконваць амерыканскую народную музыку і песні Боба Дылана ў тыповай рок-инструментовке, пад моцным уплывам The Beatles і іншых груп «брытанскага ўварвання». Тэрмін «фолк-рок» упершыню з'явіўся ў амерыканскай музычнай прэсе ў чэрвені 1965-га года для апісання дэбютнага альбома гурта The Byrds. Выданне групай The Byrds кавер-версіі песні «Mr. Tambourine Man» Боба Дылана і яе наступны камерцыйны поспех ініцыявалі бум фолк-рока ў сярэдзіне 1960-х гадоў. Не меншы ўплыў аказаў сам Дылан, у прыватнасці, значнымі з'яўляюцца яго альбомы *Bringing It All Back Home*, *Highway 61 Revisited* і *Blonde on Blonde*, запісаныя сумесна з электрычнай рок-групай. Выступ Дылана на Ньюпортском фолк-фэсце 25 ліпеня 1965 года, пры падтрымцы электрычнай рок-групы, таксама лічыцца значным падзеяй у развіцці фолк-року. Гэтаму жанру папярэднічалі амерыканскі фолк-ривайвл, біт-музыка The Beatles і іншых груп брытанскага ўварвання, хітовае выданне народнай песні «The House of the Rising Sun» групай The Animals і творчасць гурта The Beau Brummels. У прыватнасці, уплыў фолк-музыкі відавочна ў песнях гурта The Beatles «I'm a Loser» і «you've Got to Hide Your Love Away», і іх моцнае ўплыў на фолк-рок. У рэпертуары большасці фолк-рок-выканаўцаў прысутнічаюць як народныя песні, так і песні аўтараў-выканаўцаў, такіх як Дылан. Музычнае змест стылю выяўляецца моцнай вакальнай складнікам і, адносна, «чыстым» (без выкарыстання розных дадатковых электронных эфектаў і прыстасаванняў, якія скажаюць гук) падыходам да выкарыстання электрагітар, як, напрыклад, джэнгл-гучанне 12-струннай гітары групы The Byrds. Падобнае гучанне джэнгл-гітары ўзнікла ў музыцы гурта The Searchers і запісах групы The Beatles на працягу 1964 і 1965 гадоў, калі Джордж Харысан выкарыстаў 12-струнную гітару Rickenbacker. Зноскі ------ 1. ↑ Folk rock definition **(нявызн.)**. TheFreeDictionary.com. Праверана 15 сакавіка 2010. 2. ↑ Folk-Rock Entry **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Encyclopædia Britannica. Архівавана з першакрыніцы 3 мая 2015. Праверана 15 сакавіка 2010. 3. ↑ Explore: Folk-Rock | AllMusic **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 11 верасня 2011. Праверана 25 студзеня 2017. 4. ↑ *Gendron, Bernard.* 5. ↑ *Unterberger, Richie.* 6. ↑ *Rogan, Johnny.* 7. ↑ Mr. Tambourine Man — The Byrds 8. ↑ Folk Rock: An Overview **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Richieunterberger.com. Архівавана з першакрыніцы 6 верасня 2015. Праверана 15 сакавіка 2010. 9. ↑ *Unterberger, Richie.* 10. ↑ The Byrds | AllMusic 11. ↑ *Burt, R and North, P.* West Coast Story: The 60s Rock Revolution. 12. ↑ *Wadhams, W.* Inside The Hits: The Seduction Of A Rock And Roll Generation. 13. ↑ Roger McGuinn Biography **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Allmusic. Архівавана з першакрыніцы 2 чэрвеня 2012. Праверана 15 сакавіка 2010. 14. ↑ George Harrison Biography **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Allmusic. Архівавана з першакрыніцы 2 чэрвеня 2012. Праверана 15 сакавіка 2010. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | BNE: XX4987166 · BNF: 12508669v · GND: 4196461-5 · GTAA: 262913 · LCCN: sh87004213 |

**Альпы** (фр.: Alpes, ням.: Alpen, італ.: Alpi, славенск.: Alpe, англ.: Alps) — найвышэйшая горная сістэма ў Еўропе. Складаная сістэма горных масіваў і хрыбтоў працягнуліся дугой ад Міжземнага моря да Сярэднедунайскай раўніны. Даўжыня каля 1200 км, шырыня да 260 км, найбольшая вышыня г. Манблан (4807 м). Папярочная даліна між азёрамі Бодэнскім і Кома падзяляе больш вышынныя Заходнія Альпы і больш нізкія і шырокія Усходнія Альпы. Горная сістэма размяшчаецца на тэрыторыі 8 краін: Францыі, Манака, Італіі, Швейцарыі, Германіі, Аўстрыі, Ліхтэнштэйна і Славеніі. Дзякуючы месцаванню ў цэнтры Заходняй Еўропы, Альпы з’яўляюцца адной з найболей вывучаных горных сістэм. З імі звязаны такія паняцці як альпійскі пояс, альпійская складкавасць, альпійскі рэльеф, альпійскія лугі, альпінізм. Назва ----- Адзінай думкі аб паходжанні назвы *Альпы* няма. Словам *Alpes* кельты называлі ўсе высокія горы. Меркавана, да кельтаў яно трапіла з Рымскай імперыі. Па адной з версій, лацінскае слова *Alpes*, якое ўтварылася ад *Albus* (*Белы*), выкарыстоўвалася яшчэ ў I стагоддзі да нашай эры для пазначэння гор, пакрытых снегам. Іншую здагадку кажа пра тое, што назву адбылося ад слоў *Al* ці *Ar*, што азначала высакагорную мясцовасць. Слова *Alpe* у сучасных французскай і італьянскай мовах азначае *Горная вяршыня*, роўна як і *Alp* у нямецкай. Слова *Alpeis*, ці *Alpes*, выкарыстоўвалася для пазначэння высокіх гор і горных масіваў навукоўцамі Старажытнай Грэцыі і Старажытнай Візантыі. У прыватнасці, Пракопій Кесарыйскі, візантыйскі пісьменнік VI стагоддзя, заве ў сваіх складаннях Альпы і Пірэнеі адной назвай, *Geminas Alpeis*. Іншыя горы зваліся падобнымі назвамі (Карпацкія горы — *Basternikae Alpes*). У нязменным выглядзе гэта слова захавалася ў сучасным грэцкім мове — *Άλπεις* (*Alpeis*). Геалогія -------- Альпы належаць да маладых складкавых структур альпійскага арагенезу. Восевая зона гор сфарміравана старажытнымі крышталічнымі (гнейсы, слюдзяныя сланцы), магматычнымі (граніт) і метамарфічнымі (кварцава-філітавыя сланцы) пародамі. Перадгор’і складзены з вапнякоў, мергеляў, даламітаў, філітаў і маладых маласавых фармацый. Тэктанічная карта міжземнаморскага рэгіёна Працэс фарміравання горнага ланцуга можна падзяліць на некалькі этапаў. Структура Альп складаецца з горных парод еўрапейскага, афрыканскага і акіянічнага паходжання. Аналіз найстарэйшых горных парод у глыбіні Альп, у прыватнасці, цырконію, паказвае, што яны пачалі фармавацца ў канцы пратэразоя — пачатку кембрыйскага перыяду. У гэты ж час пачалося збліжэнне мацерыкоў Гандвана і Лаўразія. Да пермскага перыяду ішло пераважна фармаванне складу горных парод, якія цяпер залягаюць глыбока пад Альпамі. У гэты перыяд з’явіліся герцынскія структуры. Утварэнне суперкантынента Пангея завяршылася ў канцы каменнавугальнага перыяду пры сутыкненні мацерыкоў Гандвана і Лаўразія. Будучыя Альпы знаходзіліся ў месцы сутыкнення дзвюх тэктанічных пліт, пры гэтым іх усходняя частка апынулася на дне старажытнага акіяна Палеатэціса. Раннепермскі перыяд характарызаваўся павышанай вулканічнай актыўнасцю, што прывяло, разам з уплывам вятроў і ападкаў, да разбурэння герцынскіх складчатасцей. Да сярэдзіны трыясавага перыяду кантынентальны рыфтагенез Афрыкі і Еўропы спарадзіў старажытны акіян Паратэціс. У канцы юрскага перыяду акіян адступіў з тэрыторыі сучасных Паўднёвых Альп, пакінуўшы характэрныя вапняковыя адклады. У гэты ж час убок Еўропы ад Афрыкі пачала рухацца Адрыятычная пліта, якая выклікала ўтварэнне акіянічных упадзін ва Усходніх Альпах. У наш час пліта працягвае рухацца ўбок Еўропы, у прыватнасці, Перыядрыятычны разлом у Альпах ляжыць на мяжы пліт. У мелавым перыядзе распачалося асноўнае гораўтварэнне. Працэс развіваўся перш ва ўсходнім рэгіёне Альп і паступова прасунуўся на захад, ён атрымаў назву альпійскай складкаватасці. На гары Матэрхорн можна ўбачыць пласты парод, што адносяцца да розных геалагічных эпох. Вылучаюць тры асноўных рэгіёны Альп, адрозных па структуры і геалагічным складзе: Заходнія, Усходнія і Паўднёвыя Альпы. Заходнія Альпы ўяўляюць сабою наймалодшую вобласць з кайназойскімі адкладамі, якая характарызуецца высокімі вострымі пікамі, складзены з крышталічных і метамарфічных парод. Высокая вобласць Альп характарызуецца пашыраннем горна-ледавіковага рэльефу і сучаснага зледзянення. Усходнія Альпы ніжэйшыя і пакатыя, з адкладамі мезазойскай эры, у асноўным мелавога перыяду. Карысныя выкапні ---------------- Альпы з’яўляюцца крыніцай мінералаў, якія здабываюцца чалавекам на працягу некалькіх тысяч гадоў. У эпоху культуры *Hallstatt* (VIII—VI стагоддзе да нашай эры) кельцкія плямёны здабывалі медзь, а пазней рымляне здабывалі золата для манет у Бад Гаштайнскай вобласці. Радовішча ў Штырыі з’яўляецца крыніцай высакаякаснай жалезнай руды для сталеліцейнай прамысловасці. Апроч таго, на тэрыторыі большай часткі альпійскага рэгіёна сустракаюцца крышталі, такіх мінералаў як кінавар, аметыст і кварц. Паклады кінавару ў Славеніі з’яўляюцца важнай крыніцай розных пігментаў кінавары. Рэльеф ------ Асноўныя артыкулы: **Заходнія Альпы**, **Усходнія Альпы**, **Паўднёвыя Вапняковыя Альпы** і **Паўночныя Вапняковыя Альпы** Папярочнай далінай паміж Бодэнскім возерам і возерам Кома Альпы падзяляюцца на больш высокія *Заходнія Альпы* (вышыня да 4 808 м, гара Манблан) і ніжэйшыя і шырокія *Усходнія Альпы* (вышыня да 4 049 м, гара Берніна) Варта адзначыць, што ў французскай традыцыі заміж адзіных Заходніх Альп прынята вылучаць *Заходнія* і *Цэнтральныя*. У такой мадэлі мяжы паміж трыма часткамі Альп практычна супадаюць з дзяржаўнымі: Заходнія Альпы апынаюцца галоўным чынам ва Францыі, Цэнтральныя — у Швейцарыі, і Усходнія — у Аўстрыі. Ніжэй даецца спіс асноўных раёнаў Альп. Варта мець на ўвазе, што ён носіць шмат у чым умоўны характар, бо розныя крыніцы праводзяць адпаведныя межы па-рознаму. * Заходнія Альпы + Лігурыйскія Альпы + Прыморскія Альпы + Праванскія Альпы + Коцкія Альпы + Альпы Дафінэ + Грайскія Альпы + Пенінскія Альпы + Бернскія Альпы + Лепантынскія Альпы + Гларнскія Альпы * Усходнія Альпы + Зона фліша * Паўночныя Вапняковыя Альпы + Баварскія Альпы * Цэнтральныя Усходнія Альпы + Ретыйскія Альпы + Эцтальскія Альпы + Цылертальскія Альпы + Высокі Таўэрн * Паўднёвыя Вапняковыя Альпы + Ламбардскія Альпы + Даламітавыя Альпы + Карнійскія Альпы + Юлійскія Альпы + Караванкэ У сваю чаргу існуе і больш дробавае дзяленне гэтых раёнаў. Так, прыкладам, паўночней Інсбрука вылучаюць Ветэрштайнгебірге і Карвендэльгебірге, а паўднёвей — **Штубаеральпен** і **Туксеральпен**. Самыя высокія вяршыні --------------------- Гара Манблан, кастрычнік 2004. | Назва | Вышыня, м | Месцазаходжанне | | --- | --- | --- | | Манблан | 4810,45 м | Грайскія Альпы | | Монтэ-Роза | 4634 м | Пенінскія Альпы | | Дом | 4545 м | Пенінскія Альпы | | Вайсхорн | 4505 м | Пенінскія Альпы | | Матэрхорн | 4478 м | Пенінскія Альпы | | Гран-Камбен | 4314 м | Пенінскія Альпы | | Фінстэраргорн | 4273 м | Бернскія Альпы | | Алечхорн | 4192 м | Бернскія Альпы | | Бар-дэз-Экрэн | 4102 м | Альпы Дафінэ | | Гран-Парадызо | 4061 м | Грайскія Альпы | | Берніна | 4049 м | Рэтыйскія Альпы | | Вайсміс | 4023 м | Пенінскія Альпы | Клімат ------ Альпы — важны кліматападзел Еўропы. На поўнач і захад ад Альп мясцуюцца тэрыторыі з умераным кліматам, да поўдня — субтрапічныя міжземнаморскія ландшафты. Клімат розных альпійскіх рэгіёнаў залежыць ад вышыні, становішча і кірунку ветру. Улетку ў Альпах бываюць гарачыя дні, якія змяняюцца халоднымі вечарамі. Раніцай у горах звычайна сонечна, пасля абеду набягаюць аблокі. Зіма прыносіць частыя снегапады і працяглыя перыяды нізкай тэмпературы. Клімат на паўночным боку Альп халаднейшы і вільготны, а на паўднёвай наадварот — цяплей і сушэй. Сярэдняя тэмпература ліпеня — ніжэй +14 °C, студзеня — да −15 °C. Выпадае 1 000 мм ападкаў у год. Снег трымаецца на раўнінах ад аднаго да шасці месяцаў у годзе. На працягу большай часткі зімы ў далінах трымаюцца туманы. Для Альп характэрныя мясцовыя вятры. Найважны з іх — цёплы і сухі фён, які ўтвараецца ў выніку спуску паветраных мас па горных схілах і іх сціскі, суправаджаецца адыябатычным нагрэвам. Гэта істотна павялічвае мясцовую тэмпературу, што прыводзіць да рэзкага раставання снягоў і частым лавінам, што ўяўляе пагрозу для жыцця людзей і можа адразаць ад навакольнага свету цэлыя горныя раёны. У той жа час фен стварае ўмовы для земляробства на значна большых абсалютных вышынях, чым у тых месцах, дзе яго не бывае. Зорнае неба ў Альпах. Клімат і глебава-расліннае покрыва Альп маюць выразна выяўленую вертыкальную занальнасць. Альпы пабіты на пяць кліматычных паясоў, кожны з якіх адрозніваецца тыпам навакольнага асяроддзя. Клімат, раслінны і жывёльны свет маюць адрозненні ў розных кліматычных паясах Альп. Зона горнага масіву вышэй 3 000 метраў завецца нівальнай зонай. Гэта вобласць, якая мае халодны клімат, увесь час пакрыта шматгадовым снегам. Таму ў нівальнай зоне практычна адсутнічае расліннасць. Альпійскія лугі ляжаць на вышыні ад 2 000 да 3 000 метраў. Гэта зона з’яўляецца менш лядоўняй, чым нівальная зона. Для альпійскіх лугоў характэрная спецыфічная, нізкарослая, расліннасць, а таксама расліннасць, якая ўтварае «травяныя падушкі». Гэта збліжае дадзены тып экасістэм з тундравымі, дзякуючы чаму альпійскія лугі таксама завуць «горнай тундрай». Пераход Суворава праз Альпы ў 1799 годзе. Ледзь ніжэй альпійскай зоны мясцуецца субальпійскі пояс, на вышыні ад 1 500 да 2 000 метраў. У субальпійскай зоне растуць яловыя лясы, тэмпература навакольнага асяроддзя павольна павялічваецца. Тэмпература ў субальпійскім поясе падымаецца летам максімум да +24 °C у гарачыя сонечныя дні, а звычайна не дасягае 16 °C. Замаразкі магчымыя ў любую пару года. На вышыні ад 1 000 да 1 500 метраў размешчана ўмераная зона. Мільёны дрэў дуба растуць у гэтай зоне. Таксама тут займаюцца сельскай гаспадаркай. Ніжэй 1 000 метраў — нізіна, якое характарызуецца вялікай разнастайнасцю расліннасці. Сёлы таксама мясцуюцца ў нізіне, бо тэмпературны рэжым з’яўляецца прыдатным для жыццядзейнасці людзей і жывёл. Гідраграфія ----------- Фізічная карта Альп. У Альпах знаходзяцца вытокі буйных рэк (Рэйна, Роны, По, Адыджэ, правых прытокаў Дуная), а таксама шматлікія азёры ледавіковага і тэктоніка-ледавіковага паходжання (Бодэнскае, Жэнеўскае, Кома, Лага-Маджорэ і іншыя). Ледавікі (глетчары) ------------------- Для альпійскага пояса характэрна значнае шыранне горна-ледавіковых формаў рэльефу. У горах, на вышыні больш 3 000 метраў над роўнем мора, зімой вывальваецца больш снегу, чым можа растаць. У тых месцах, дзе снег ляжыць круглы год, з-за ціску снегу, раставання і замярзання яго верхняга пласта ўтвараецца грунт ледавіка. Паступова, па меры сцякання вады па паверхні ледавіка, лёдавыя пляцоўкі прасоўваюцца ў глыб даліны. Лёд спаўзае, па дарозе разбурае верхні пласт глебы, адрывае і выносіць з сабой частка камянёў, пяску ці грунту. Паверхня ледавіка пакрыта расколінамі рознай велічыні. Лінія вечнага снегу ляжыць на поўначы на вышыні 2,5 км, а на поўдні — ад 3 да 3,2 км. Агульная плошча сучаснага зледзянення — 4 140 км². Ледавікоў у Альпах каля 1 200, найбольшы — Алечскі ў Бернскіх Альпах з плошчай 169 км². Ад ледавікоў бяруць пачатак ракі: Рона, Рэйн і іншыя. Вышынная пояснасць ------------------ Добра выяўлена вышынная пояснасць ландшафтаў. Выдзяляецца пяць вышынных паясоў. Да вышыні 800 метраў клімат умерана цёплы, на паўднёвых схілах — міжземнаморскі, шмат вінаграднікаў, садоў, палёў, міжземнаморскія хмызнякі і шырокалісцевыя лясы. На вышыні 800 — 1 800 метраў клімат умераны, вільготны; шырокалісцевыя лясы з дуба і букаа дагары паступова замяшчаюцца хвойнымі. Да вышыні 2 300 метраў клімат цягнецца так званы Субальпійскі пояс пояс, з моцнымі вятрамі, доўгатэрміновым снегавым покрывам, пераважна высакагорнай хмызняковай расліннасцю (рададэндран, ядловец, кедравы сланік і інш.) і субальпійскімі лугамі. Вышэй, да мяжы вечных снягоў — так званы альпійскі пояс з халодным кліматам, перавагай нізкіх зрэджаных альпійскіх лугоў, большую частку года пакрытых снегам. Яшчэ вышэй — нівальны пояс з ледавікамі, снежнікамі, камяністымі схіламі. Насельніцтва ------------ Гальштат На 2001 год агульная колькасць насельніцтва ў Альпах складала 12 мільёнаў 300 тысяч жыхароў, вялікая частка з якіх французы, немцы і італьянцы. Таксама істотнай абшчынай з’яўляюцца славенцы. Самыя вялікія горада ў Альпах: Грэнобль (Францыя) з насельніцтвам 155 100 чалавек, Інсбрук (Аўстрыя) — 127 000 чалавек, Трэнта (Італія) — 116 893 чалавек і Бальцана (Італія) — 98 100 чалавек. Ахова навакольнага асяроддзя ---------------------------- Штогод у горных раёнах высякаюцца вялікія плошчы лесу для будавання лыжных трас і баз адпачынку, што парушае натуральную раўнавагу ў горах. Дрэвы маюць вялікае значэнне для прадухілення эрозіі глебы, а іх ствалы змяншаюць лавіна-небяспеку. Высечка лясоў прыводзіць да лавін і селяў, ахвярамі якіх у 1987 годзе ў плынь 20 дзён стала больш 60 чалавек. Прычынай змяншэння плошчы лясоў, апроч высечкі, робяцца атрутныя выкіды фабрык і выкарыстанне ў горах цяжкай тэхнікі. Дрэвы слабеюць і лягчэй паддаюцца хваробам і ўраганам. Па ацэнках навукоўцаў, знішчана прыкладна 60-80 % альпійскіх лясоў. Пагаршэнне стану асяроддзя негатыўна ўплывае на жыццё жывёл і раслін. Ва ўсіх краінах, дзе ёсць Альпы, былі арганізаваны ахоўныя рэгіёны. Турызм ------ Італьянскія Альпы Альпы — раён міжнароднага альпінізму, гарналыжнага спорту і турызму. Альпы папулярныя як улетку так і ўзімку, як месца для турызму і спорту. Гарналыжны спорт, сноўборд, катанне на санках, шпацыры на снегаступах, лыжныя туры даступныя ў большасці рэгіёнаў са снежня па красавік. Улетку Альпы карыстаюцца папулярнасцю ў турыстаў, раварыстаў, парапланерыстаў, альпіністаў, тым часам як многія альпійскіх азёр прыцягваюць плывуноў, яхтсменаў і сёрфінгістаў. Нізінныя рэгіёны і буйныя гарады Альп добра злучаны аўтамагістралямі і хуткаснымі дарогамі, але вышэй, горныя перавалы і аўтамабільныя трасы могуць быць небяспечнымі нават улетку. Многія горныя перавалы зачынены ў зімовы перыяд. Развіццю турызму спрыяе вялікая колькасць аэрапортаў па ўсіх Альпах, а таксама добрае чыгуначнае паведамленне з усімі суседнімі краінамі. Альпы звычайна наведвае больш 50 мільёнаў турыстаў штогод. * Ціроль, АўстрыяЦіроль, Сцяг Аўстрыі Аўстрыя * Рамзау-Берхтэсгадэн, ГерманіяРамзау-Берхтэсгадэн, Сцяг Германіі Германія * Бернскія Альпы,  ШвейцарыяБернскія Альпы,  Швейцарыя * Гарда, ІталіяГарда, Сцяг Італіі Італія * Сен-Жэвеле-Бен, ФранцыяСен-Жэвеле-Бен, Сцяг Францыі Францыя * Юлійскія Альпы, СлавеніяЮлійскія Альпы, Сцяг Славеніі Славенія Фотагалерэя ----------- * Выгляд на масіў Дахштайн у Вапняковых АльпахВыгляд на масіў Дахштайн у Вапняковых Альпах * Цясніна Партнаха. У Гарміш-ПартэнкірхэнаЦясніна Партнаха. У Гарміш-Партэнкірхэна * Нямецкія Прэдальпы. Вяршыня ВендэльштайнНямецкія Прэдальпы. Вяршыня Вендэльштайн * Вадаспад ля ГолінгаВадаспад ля Голінга * Спартбаза блізу ФлахауСпартбаза блізу Флахау * Хагенгебіргэ і царква св. МікалаяХагенгебіргэ і царква св. Мікалая Заўвагі ------- 1. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1). 2. ↑ *George William Lemon.* English Etymology. — G. Robinson, 1783. — 693 с. 3. ↑ Этимология названий гор на сайте официальном инфопортале Швейцарии (руск.). swissworld.org. Праверана 27 сакавіка 2015. 4. ↑ *Joseph Spence, Edward Holdsworth, William Warburton, John Jortin.* Miscellanea Virgiliana, in scriptis maxime eruditorum virorum varie dispersa, in unum fasciculum collecta. — W.P. Grant, 1825. — С. 128. — 308 с. 5. ↑ Graciansky 2010, с. 29. 6. 1 2 3 Piaz 2003, с. 179-180. 7. ↑ Piaz 2003, с. 178-179. 8. ↑ Graciansky 2010, с. 1-2. 9. 1 2 3 Piaz 2003, с. 179. 10. 1 2 Shoumatoff 2001. 11. ↑ Schmid 2004, с. 97. 12. ↑ Schmid 2004, с. 97-99. 13. ↑ Der Grose ADAC Alpenführer- 1992.ADAC Verlag GmbH, München. ISBN 3-87003-470-X Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1). * *Pierre-Charles de Graciansky, David G. Roberts, Pierre Tricart.* The Western Alps, from Rift to Passive Margin to Orogenic Belt. An Integrated Geoscience Overview. — Elsevier, 2010. — Т. 14. — 432 с. — ISBN 0444537252. * *Giorgio V. Dal Piaz, Andrea Bistacchi, and Matteo Massironi* Geological outline of the Alps(англ.) // *Episodes Journal of International Geoscience*. — 2003. — Т. 3. — № 26. — С. 175-180. * *Nicholas Shoumatoff, Nina Shoumatoff.* The Alps: Europe’s Mountain Heart. — University of Michigan Press, 2001. — 265 с. — ISBN 978-0-472-11111-4. * *Schmid, Stefan* Tectonic map and overall architecture of the Alpine orogen(англ.) // *Eclogae Geologicae Helvetiae*. — 2004. — № 97. — С. 93-117. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Альпы * Даведнік для горных турыстаў, якія наведваюць Альпы Архівавана 10 лістапада 2014. * Альпы, горная система Европы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. * Горные походы в Альпы, карты, приюты, фотографии * «Альпы» — стихотворение Федора Тютчева Архівавана 20 сакавіка 2015. | Горныя сістэмы Еўропы | | --- | | | * Альпы * Апеніны * Ардэны * Балканскія горы * Вагезы * Велебіт * Вялікі Каўказ * Гарц * Горскі Котар * Дынарскае нагор’е * Ісландыя * Кантабрыйскія горы * Кардыльера-Бетыка * Карпаты * Каўказ * Кембрыйскія горы * Крымскія горы * Матра * Парнон * Паўночна-Шатландскае нагор’е * Пенінскія горы * Пінд * Пірын * Пірэнеі * Радопы * Рыла * Рэйнскія Сланцавыя горы * Скандынаўскія горы * Судэты * Сьера-Марэна * Тайгет * Татры * Урал * Хібіны * Цэнтральная Кардыльера * Цэнтральны масіў * Шварцвальд * Юра | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Giant Bomb | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Ваенная Сыціна · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Рэальны слоўнік класічных старажытнасцей · Энцыклапедычны лексікон · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Pauly-Wissowa · Treccani · Universalis · Швейцарскі гістарычны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX451467 · BNF: 11934036f · GND: 4001328-5 · ISNI: 0000 0001 0375 9678 · LCCN: sh85003839 · NDL: 01078176 · NKC: ge128379 · SUDOC: 027259285 · VIAF: 148144928888154441142 | |

**Гуараю**, таксама **гуараё** (саманазва: *Gwarayú*, ісп.: Guarayos) — індзейскі народ на поўначы Балівіі. Агульная колькасць (2021 г.) — 12 000 чалавек. Гуараю маюць агульнае паходжанне з індзейцамі тупі і гуарані, аднак у адрозненне ад апошніх здаўна з’яўляюцца аселымі земляробамі. Паляванне, рыбалоўства і збіральніцтва адыгрываюць толькі другасную ролю. Асноўныя земляробчыя культуры: маніёк, кукуруза, тытунь, бавоўнік. Сучасныя гуараю таксама трымаюць свойскую жывёлу, працуюць на лесанарыхтоўчых прадпрыемствах. Да перыяду іспанскай каланізацыі гуараю знаходзіліся пад уплывам дзяржавы інкаў. Пасля яе ліквідацыі ўдзельнічалі ў нападах на іспанскія паселішчы ў раёне ўсходніх Анд, супраціўляліся хрысціянізацыі. Мяркуецца, што ў XVII ст. гуараю асімілявалі значную колькасць гуарані, што мігрыравалі з тэрыторыі сучаснага Парагвая пад ціскам бразільскіх бандэйрантаў. Гуараю таксама пакутавалі ад нападаў гандляроў рабамі і захворванняў, завезеных еўрапейцамі. Паспяховая хрысціянізацыя гуараю адбылася толькі ў першай палове XX ст. пад уплывам нямецкіх францысканцаў. Хаця з пачаткам II сусветнай вайны ўрад Балівіі ліквідаваў францысканскія місіі, створаная імі сацыяльная сістэма засталася актуальнай. У нашы дні існуе 78 паселішчаў гуараю, дзе створаны тэрытарыяльныя абшчыны. Фармальна большасць зямельнага фонду знаходзіцца ў прыватнай маёмасці, аднак кантралюецца абшчыннымі радамі. Існуе супольны Цэнтр арганізацыі нацыянальных паселішчаў гуараю (COPNAG). Гуараю вядомы прыкладнымі мастацтвамі, вырабляюць на продаж музычныя інструменты, у тым ліку традыцыйныя. Зноскі ------ 1. ↑ Guarayu in Bolivia Спасылкі -------- * Guarayu Language and the Guarayu Indian Tribe * GUARAYO: Pueblos Indígenas Архівавана 19 студзеня 2022.

**Белако́рацкі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Валожынскага раёна Мінскай вобласці. Цэнтр — вёска Белакорац. Утвораны 12 кастрычніка 1940 года як **Румскі сельсавет** у складзе Валожынскага раёна Баранавіцкай вобласці БССР. Цэнтр — вёска Рум. З 20 верасня 1944 года ў складзе Маладзечанскай вобласці. 16 ліпеня 1954 года перайменаваны ў Белакорацкі сельсавет, цэнтр перанесены ў вёску Белакорац. З 20 студзеня 1960 года ў складзе Мінскай вобласці. З 25 снежня 1962 года па 6 студзеня 1965 года ў складзе Маладзечанскага раёна. 25 чэрвеня 1976 года скасаваны, тэрыторыя далучана да Валожынскага (вёскі Белакорац, Дарагунь, Мазурка, Пералясанка, Пытань, Расолішкі, Рум, Цаюны) і Бабровіцкага (вёскі Баркі, Прыбарныя, Яцкава-Замосныя, Яцкава-Канчане, Яцкава-Карчомныя, Яцкава-Млынавыя, Яцкава-Падрэззе, Яцкава-Пяскі, пасёлак Першамайскі) сельсаветаў. На момант скасавання ў склад сельсавета ўваходзілі 17 населеных пунктаў. Зноскі ------ 1. ↑ Указ Президиума Верховного Совета Белорусской ССР от 16 июля 1954 г. Об объединении сельских советов Молодечненской области // Сборник законов Белорусской ССР и указов Президиума Верховного Совета Белорусской ССР: 1938—1955 гг. — Мн.: Изд. Президиума Верхов. Совета БССР, 1956. — 347 с. 2. ↑ Рашэнне выканкома Мінскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 25 чэрвеня 1976 г. // Зборнік законаў Беларускай ССР і указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР. — 1976, № 23 (1505). Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

**Гаспадарскі суд**, велікакняжацкі — вышэйшы суд Вялікага княства Літоўскага. Дзейнічаў у складзе вялікага князя і паноў рады або толькі паноў рады. Склад суда законам не быў рэгламентаваны, але на практыцы ў якасці засядацеляў абавязкова павінны былі прысутнічаць радныя паны. Іх колькасць не вызначалася, залежала ад важнасці справы, часу і месца пасяджэння, сацыяльнага і саслоўнага становішча істца і адказчыка. На правах суда дзейнічалі соймавыя і камісарскія суды. Першапачаткова соймавы суд праводзіўся вялікім князем і панамі радай у час соймаў. Паводле Статута Вялікага княства, справы ў соймавым судзе разглядалі паны рада і 8 дэпутатаў сойма.

**Адміністрацыйна-камандная** (або **камандна-адміністрацыйная**) **сістэма** (**АКС**) — тэрмін, які абазначае спосаб арганізацыі грамадскіх адносін, для якога характэрна выкарыстанне сацыялістычных метадаў кіравання і панаванне партыйна-дзяржаўнай бюракратыі пры адсутнасці эканамічнай свабоды. Эканоміка СССР была адміністрацыйна-каманднай на працягу ўсёй яго гісторыі. Толькі ў 1990 годзе была заканадаўча дазволена прыватная ўласнасць на сродкі вытворчасці і пачаўся абвальны пераход да рынкавай эканоміцы заходняга тыпу. Аднак такі найважнейшы элемент адміністрацыйна-каманднай сістэмы, як рэгуляванне цэн у дзяржаўных крамах, праіснаваў да самага распаду дзяржавы. Тэрмін з’явіўся ў перыяд перабудовы і быў уведзены прафесарам эканомфака МДУ Г. Х. Паповым для абазначэння сутнасці савецкай сістэмы кіравання, хутка стаўшы папулярным. Упершыню ён згадваецца ў артыкуле «З пункту гледжання эканаміста» («Наука и жизнь» № 4 / 1987). У ёй ён даследаваў стан і развіццё планавай эканомікі СССР на аснове аналізу рамана Аляксандра Бека «Новае прызначэнне». Заўвагі ------- 1. ↑ Попов 1990. 2. ↑ «Социальные реальности социальные миражи. Экономика как триллер. О книге Ю. Л. Латыниной „Промзона"» А. Н. Олейник «Мир России» № 4 / 2003 (Праверана 16 верасня 2009) Літаратура ---------- * *Попов Г.Х.* Блеск и нищета Административной Системы. — М.: ПИК, 1990. — 240 с. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Сучаснай Украіны |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Царква Святога Мікалая. **Царква Святога Мікалая на Аскольдавай магіле** — храм ва ўрочышчы Аскольдова магіла (Кіеў), спраектаваны Андрэем Мяленскім і пабудаваны ў 1809 годзе на месцы культавых збудаванняў, якія існавалі на гэтым месцы з XI стагоддзя і з самага пачатку былі прысвечаны Святому Мікалаю. Старажытная гісторыя -------------------- Старажытная Мікольская царква была пабудаваная не пазней Х стагоддзя нейкім Ольмам побач са сваім дваром, над магілай князя Аскольда ва ўрочышчы Угорскім, якое з XVIII стагоддзя завецца Аскольдавай магілай. Назву царква атрымала па імі, якое прыняў Аскольд пры хрышчэнні ў 867 годзе — Мікалай. Некаторы час было распаўсюджана меркаванне пра тое, што да будаўніцтва царквы датычная княгіня Вольга, а, такім чынам, царква з'яўляецца старажытнай на Русі. Узнікла гэтая думка, хутчэй за ўсё, з-за памылкі перапісчыка, які ў свой час замест «Олма» напісаў «Олга». Зрэшты, некаторыя даследчыкі і аўтары прытрымліваюцца процілеглай версіі. Выказана меркаванне, што Ольма — гэта Ольмаш (Альмаш), хан уграў, супольнік Аскольда-Мікалая, які на мяжы ІХ і Х стагоддзя пад ціскам печанегаў вывеў арду мадзьяр з прычарнаморскіх стэпаў у Панонію. У 971 годзе царкву Святога Мікалая зруйнаваў сын Вольгі — Святаслаў, кіраванне якога звязана з жорсткай паганскай рэакцыяй, пераследам хрысціян і знішчэннем цэркваў. Толькі ў 990 годзе князь Уладзімір зноў пабудаваў тут драўляны храм. У 1036 годзе пры царкве заснавалі жаночы манастыр, у якім дажывала свой век маці аднаго з заснавальнікаў Кіева-Пячэрскага манастыра прападобнага Феадосія. Ён знаходзіўся ці то на самой Аскольдавай магіле, ці то на ўзвышшы над ёй. Існуе паданне, звязанае з падзеяй, якая адбылася ў 1113 ў жыцці вялікага князя кіеўскага Мсціслава Уладзіміравіча, сына Манамаха. Вяртаючыся позняй парой з палявання, ён заблукаў у пралесе, які пакрываў сабой тэрыторыю сучаснага Пячэрска. Шукаючы дарогу з яго, князь нечакана ўбачыў яркае святло, што выпраменьваў абраз Святога Мікалая, размешчаны на высокім пяньку, якраз каля той самай дарогі. У памяць пра цудоўную з'яву князь у 1115 годзе заснаваў пры Мікалаеўскай царквы на Аскольдавай магіле (або ператварыў з названага вышэй жаночага) мужчынскі манастыр (або аднавіў пасля разбурэння яго ў 1096 годзе полаўцамі). Праз некаторы час на месцы здарэння, якое адбылося з Мсціславам, з'явілася стоўпападобная капліца (слуп) з абразам Святога Мікалая, якая паказвала кірунак руху да манастыра на Аскольдавай магіле. Т. Р. Шаўчэнка. Аскольдава магіла, 1846 Да самога Мікольскага манастыра, акружанага густым пустынным лесам, дадаліся назвы Пустынны, Слупскі або Стаўповы. У 1147 годзе князь Андрэй Багалюбскі прыпісаў яго да Кіева-Пячэрскага манастыра. Адноўлены пасля разбурэння, прычыненага 1240 годзе манголамі хана Батыя, манастыр у XV стагоддзі зноў разрабавалі татары. Найстаражытная выява царквы Святога Мікалая — драўлянай, з трыма купаламі — захавалася на плане Кіева А. Кальнафойскага (1638). У канцы XVI стагоддзя манастыр быў пэўны час уніяцкім. З часоў мітрапаліта Кіеўскага Пятра Магілы ён атрымаў ад казацкіх гетманаў шматлікія ўніверсалы і граматы на валоданне маёнткамі. У прыватнасці, Іван Мазепа на працягу 1690—1696 гг. за свой кошт пабудаваў на гары над Мікалаеўскай царквой па праекце архітэктара Восіпа Старцава вялікі каменны 5-купальны Мікольскі Вайсковы сабор, які стаў саборным храмам Мікольскага манастыра. У келлі вакол яго перасялілася большая частка браціі з тэрыторыі на Аскольдавай магіле, а пад гарой застаўся манастырскі цвінтар з драўлянай Мікалаеўскай царквой, якая з галоўнай ператварылася ў прыпісную могілкавую. Новы храм --------- У 1809 годзе варонежскі купец Самуіл Мешчаракоў пажадаў увекавечыць памяць сваёй жонкі, якая памерла ў Кіеве і была пахавана на Аскольдавай магіле. З гэтай мэтай ён замовіў Андрэю Мяленскаму праект мураванай царквы, якая і была пабудавана ў тым жа годзе (пад кіраўніцтвам Васіля Серыкова) за 8000 рублёў і асвечана 1 верасня 1810 года. Двухпавярховая царква, выкананая ў стылі ампіру, атрымала форму ратонды, акружанай каланадай тасканскага ордара. Яе вянчаў вялікі паўсферычны купал з ліхтаром і маленькай званіцай (у 1882 купал храма быў некалькі спрошчаны). Тарас Шаўчэнка намаляваў яе на адной са сваіх акварэляў. Унутры царквы, у паўпадвальнай крыпце было прадугледжана 77 месцаў для пахаванняў. У 1816 годзе царква распісана іканапісцам Білецкім, а ў 1840 годзе могілкі закрылі. Аскольдава магіла з царквой у канцы XIX ст. У 1847 годзе царкву разам з могілкамі планавалася знесці, паколькі побач пракладаўся шлях да Ланцуговага моста, а акрамя таго, яна была ў аварыйным стане ў выніку апоўзняў схілу. Аднак 10 верасня таго ж года храм на Аскольдавай магіле наведаў імператар Мікалай I, які забараніў знос, заявіўшы: *«Ніякім падзеннем не пагражае, трэба трохі адрамантаваць і царква павінна існаваць».* Дошку з гэтай гістарычнай фразай павесілі пасля ў адрамантаваным храме. Іншую дошку, з доўгай (і напалову выдуманай) гісторыяй Аскольдавай магілы, пазней павесілі на фасадзе царквы ў 1866 годзе, падчас святкавання 1000-годдзя хрышчэння Аскольда. Тады ж па краіне распаўсюдзілася легенда пра тое, што тут знаходзіцца таксама і яго пахаванне. На пытанне пра гэта багамольцаў ваенныя пісары паказвалі на месца за алтаром храма, дзе было пахаванне невядомага, а пастырскія служкі ўдакладнялі: «Не тут, а пад царквой у склепе». У 1856 годзе царкву зноў распісалі, а ў 1861 годзе, на сродкі манастыра, адноўленыя могілкі абнеслі каменнай агароджай з брамай, над якой стварылі званіцу. Таксама быў пабудаваны мураваны дом святара. На закрытых з 1845 года для агульнага карыстання могілках, пачынаючы з другой паловы XIX стагоддзя, пачалі хаваць самых жыхароў Кіева. Зразумеўшы, што ад гэтага можна мець немалую выгаду, манастырскае начальства стала практыкаваць шырокі распродаж месцаў на іх, а ў пачатку 1880-х гадоў увяло нават пасаду наглядчыка, першым з якіх апынуўся іераманах бацька Рафаіл. Ён шмат зрабіў для таго, каб захаваць і зацвердзіць звычай прыбіраць магілы і ўтрымліваць іх у належным стане, ператвараючы гэта змрочнае месца ў прывабны куток горада. У 1882 годзе царква Святога Мікалая была адрэстаўравана па праекце Уладзіміра Нікалаева. Перабудаваная царква ў савецкі час Пасля сваёй смерці, якая адбылася ў шаноўным узросце, айцец Рафаіл таксама быў тут пахаваны. Яго месца заняў у 1892 годзе іераманах таго ж манастыра айцец Веніямін. Перш за ўсё ён звярнуў увагу на царкву, якая сваім знешнім выглядам і ўнутраным убраннем не адпавядала стану могілак з іх чысцінёй, цудоўнымі надмагільнымі помнікамі і пахавальнямі. Не маючы сродкаў, наглядчык звярнуўся па дапамогу да прыватных асоб, якія мелі тут магілы сваіх блізкіх, і нечакана для сябе атрымаў вялікую падтрымку: у 1893 годзе ў царкве правялі капітальны рамонт. Унутры з'явіліся прывезены з Італіі бела-мармуровы іканастас, новы насценны роспіс, выкананы па эскізах жывапісца Віктара Васняцова, і дубовы паркет. Асвячэнне абноўленага храма здзейсніў 7 ліпеня 1894 года мітрапаліт Кіеўскі Іаанікій. Таксама, у 1899—1901 гадах, сродкі Марыі Патаржынскай была пабудавана новая, вялікая званіца. Сучаснасць ---------- Пасля ўсталявання савецкага рэжыму царкву зачынілі, але ў 1921—1934 гадах яна яшчэ дзейнічала, як парафіяльная УАПЦ. У 1934 годзе царква зачынена ўжо канчаткова, а могілкі знішчана з мэтай стварэння забаўляльнага парку. У 1936 годзе царкву перабудавалі пад рэстаран, а ў 1938 годзе архітэктар Пётр Юрчанка досыць дасціпна перарабіў ранейшы храм на паркавы павільён, надбудаваўшы замест купала скразную каланаду іанічнага ордара. Тады ж была знесена і званіца пачатку XX стагоддзя, дом настаяцеля і агароджа 1860-х гадоў. У такім выглядзе царква праіснавала да апошняй рэстаўрацыі 1997—1998 гадоў (архітэктар Уладзімір Хромчанкаў), калі ёй вернуты першапачатковы выгляд. 26 красавіка 1992 годзе храм перададзены Украінскай грэкакаталіцкай царкве. У паўпадвале ў наш час таксама створана царква ў імя Святога Сільвестра Папы Рымскага. Асвячэнне адноўленай Мікалаеўскай царквы здзейсніў 22 мая 1998 года тады яшчэ Правялебны экзарх Кіева-Вышгарадскі УГКЦ Любамір Гузар. Памятная дошка Яну Паўлу II на сцяне царквы Царква Святога Мікалая на Аскольдавай магіле — першы храм, які наведаў Папа Рымскі Ян Павел II падчас свайго апостальскага візіту ва Украіну ўлетку ў 2001 годзе. Пад памятнай дошкай, усталяванай на сцяне царквы ў гонар візіту Папы, надпіс: > > > У гэтым храме Св. Мікалая Цудатворца на Аскольдавай магіле 23 чэрвеня ў 2001 г. Божага Найсвяцейшы Айцец Ян Павел ІІ у малітве перад Цудатворнай іконай Зарваніцкай Маці Божай аддаў пад Яе заступніцтва сваё Апостальскае падарожжа Украінай. > > > Зноскі ------ 1. ↑ *Брайчевський М. Ю.* Утвердження християнства на Русі. — К.: Наукова думка, 1988. 2. ↑ Прыход УГКЦ св. Мікалая Цудатворца на Аскольдавай магіле 3. ↑ Київ. Історична енциклопедія. З найдавніших часів до 1917 року 4. ↑ Храми Св. Миколая у Києві Архівавана 1 сакавіка 2008. Літаратура ---------- * Київ. Історична енциклопедія. З найдавніших часів до 1917 року. (укр.) * Київ. Історична енциклопедія. 1917—2000 рр. (укр.) * *Проценко П.* Історія київського некрополя. К. 1995. (укр.) * *Третяк К. О.* Київ: Путівник по зруйнованому місту. — 2-ге вид. перероб. і доп. — К.: Видавничо-поліграфічний центр «Київський університет», 2001. — 200 с. (укр.) * *Шумило С.В.* Древнейшая святыня Православной Руси. Краткая история Свято-Николаевской церкви на Оскольдовой могиле. (укр.) Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Царква Святога Мікалая на Аскольдавай магіле * Аскольдава магіла (комплекс) * Інший Бік — Архітектор Андрій Меленський * Аскольдава магіла * Славутасці Кіева Архівавана 5 снежня 2008. * Храми Св. Миколая у Києві Архівавана 1 сакавіка 2008.

**Рэспубліка́нская асацыя́цыя мікрафіна́нсавых арганіза́цый** — недзяржаўная некамерцыйная арганізацыя, якая аб’ядноўвае крэдытныя саюзы і мікрафінансавых арганізацыі Рэспублікі Беларусь. Гісторыя і мэты --------------- Створана ў лютым 2008 года з мэтай аб’яднання спажывецкіх кааператываў фінансавай узаемадапамогі Рэспублікі Беларусь, напрамкі і каардынацыі іх дзейнасці, садзейнічання развіццю мікрафінансавання. У 2014 годзе у адпаведнасці з рашэннем членаў арганізацыі ўдзел у Асацыяцыі стала адкрытым і для камерцыйных мікрафінансавых арганізацый. Асноўныя напрамкі дзейнасці ўключаюць прававы, інфармацыйны, навукова-метадычны і адукацыйны кампаненты. З’яўляецца пляцоўкай для абмеркавання перспектыў развіцця галіны, вядзе дыялог з органамі дзяржаўнай улады, абараняе інтарэсы сваіх удзельнікаў, спрыяе развіццю мікрафінансавання ў Рэспубліцы Беларусь, уяўляе рух крэдытных саюзаў і МФА краіны на ўнутранай і міжнароднай арэне, садзейнічае фарміраванню і падтрыманні атмасферы ўзаемнага даверу і партнёрства паміж арганізацыямі, якія працуюць у галіне. Місія Асацыяцыі заключаецца ў каардынацыі дзейнасці яе членаў, абароне іх маёмасных і іншых інтарэсаў, стварэнні ў Рэспубліцы Беларусь неабходных умоў для развіцця і эфектыўнай дзейнасці сістэмы спажывецкіх кааператываў фінансавай узаемадапамогі і мікрафінансавых арганізацый як важнага сегмента крэдытна-фінансавай сістэмы краіны ў цэлым. З 10 сакавіка 2009 з’яўляецца ўдзельнікам Глабальнага Дагавора ААН, а з 1 студзеня 2010 года членам Сусветнай Рады Крэдытных Саюзаў (WOCCU), у які ўваходзяць нацыянальныя асацыяцыі крэдытных саюзаў больш за 100 дзяржаў свету. Партнёрамі Асацыяцыі з’яўляюцца Расійская Ліга крэдытных саюзаў, Нацыянальная Асацыяцыя польскіх ашчадных кас. У рамках двухбаковага і шматбаковага супрацоўніцтва ажыццяўляецца распрацоўка і рэалізацыя сумесных праектаў і праграм. У мэтах садзейнічання стварэнні новых спажывецкіх кааператываў фінансавай узаемадапамогі і мікрафінансавых арганізацый, забеспячэнню паступальнага развіцця ўжо існуючых арганізацый, пастаяннага прафесійнага росту кіраўнікоў і супрацоўнікаў членаў Асацыяцыя ў 2009 годзе выступіла заснавальнікам Прыватнага ўнітарнага прадпрыемства па аказанні паслуг «Навучальны цэнтр па мікрафінансаванні». На базе Вучэбнага цэнтра аказваецца метадычная, метадалагічная і кансультацыйная дапамога крэдытных кааператывам, праводзяцца навучальныя семінары, майстар-класы, арганізуюцца стажыроўкі. У снежні 2009 года Міністэрства эканомікі Рэспублікі Беларусь прысвоіла УП «Навучальны цэнтр па мікрафінансаванні» статус цэнтра падтрымкі прадпрымальніцтва. Зноскі ------ 1. ↑ Микрофинансовые организации уйдут в подполье?(руск.), *infobank.by* (26 мая 2014). Праверана 29 студзеня 2019.(недаступная спасылка) Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * rafv.by/ — афіцыйны сайт Рэспубліканскай асацыяцыі мікрафінансавых арганізацый * Рэспубліканскай асацыяцыі мікрафінансавых арганізацый ў сацыяльнай сетцы «Facebook»

**Індыянскі паўднёва-ўсходні ўніверсітэт** (англ.: Indiana University Southeast) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая месціцца ў горадзе Нью-Олбані ў штаце Індыяна, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Кампус вучэльні займае 73 гектары і знаходзіцца ў 15 хвілінах на поўнач ад горада Луісвіл, штат Кентукі, у прыгарадзе горада Нью-Олбані, штат Індыяна, на ўскрайку маляўнічых пагоркаў, якія ідуць паралельна рацэ Агая. Універсітэт прапануе больш за 55 адукацыйных праграм, у тым ліку магістарскія, бакалаўрскія і інш. Структура --------- * Школа мастацтваў і літаратуры * Школа бізнесу * Школа адукацыі * Школа прыродазнаўчых навук * Школа медсястрынства * Школа сацыяльных навук Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Індыяна Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

**Шырын Акінэр** (16 чэрвеня 1943 — 6 красавіка 2019) — брытанская мовазнаўца, даследніца славянскіх і цюркскіх моваў і літаратураў, эксперт па Цэнтральнай Азіі, даследніца беларускіх кітабаў. Біяграфія --------- Нарадзілася 16 чэрвеня 1943 года ў горадзе Дака, Брытанскай Індыі, у сям’і пакістанскага амбасадара і валійкі. Вучылася ў Лонданскім ўніверсітэце, дзе здабыла першую навуковую ступень у сферы cлавянскага мовазнаўства і турэцкай мовы і літаратуры (асманскай і сучаснай). У 1980 годзе ва Універсітэцкім каледжы Лондана абараніла дактарат на тэму «Рэлігійная лексіка татарска-беларускага кітаба са збораў Брытанскай бібліятэкі». З 1970-х гадоў Шырын Акінэр падтрымлівала цесныя кантакты з брытанскімі беларусамі, перадусім з Беларускай бібліятэкай імя Францішка Скарыны і яе кіраўніком айцом Аляксандрам Надсанам. Выкладала ў школе ўсходніх і афрыканскіх даследаванняў. У 2013 годзе была ўганараваная прэміяй імя Чынгіза Айтматава за шматгадовае вывучэнне рэгіёну. Таксама Шырын Акінэр даследавала творчасць беларускіх пісьменнікаў у Польшчы. У 1982 годзе ў Беластоку выйшла яе праца «Сучасныя беларускія пісьменнікі ў Польшчы», а ў 1984 годзе ў Лондане — кніга «Мініяцюры» Сакрата Яновіча па-беларуску і па-англійску ў яе перакладзе Шырын Акінэр і з яе прадмовай. Шырын Акінэр памерла 6 красавіка 2019 года. Сям’я ----- Першы муж Шырын Акінэр быў забіты ў аўтакатастрофе неўзабаве пасля нараджэння яе сына Мэціна. У 1973 годзе яна выйшла замуж за Дэвіда Мітчэла. Крытыка ------- У 2005 годзе праваабарончыя арганізацыі, няўрадавыя арганізацыі і былы амбасадар Вялікабрытаніі ва Узбекістане Крэйг Мюрэй абвінавацілі Шырын Акінэр у распаўсюдзе неаб’ектыўнай і прапагандысцкай справаваздачы аб Андыжанскім расстрэле 13 мая 2005 ва Узбекістане.. Крэйг Мюрэй заклікаў Колін Бандзі, дырэктара Школы ўсходніх і афрыканскіх даследаванняў Лонданскага ўніверсітэта, прыняць меры супраць Шырын Акінэр за нібыта спрыянне падману, але той адмовіўся на падставе таго, што погляды Мюрэя былі «неабгрунтаванымі». Бібліяграфія ------------ * *Violence in Andijan*, 13 May 2005: An Independent Assessment, 51pp. Johns Hopkins University, Uppsala University (Sweden), 2005. ISBN 91-85031-08-9. * *The Caspian:Politics, Energy, Security*, 405pp. RoutledgeCurzon (UK), 2004. ISBN 0-7007-0501-5. * *Tajikistan: Disintegration or Reconciliation?*, 95pp. Royal Institute of International Affairs (London), 2001. ISBN 1-86203-061-8. * *The Formation of Kazakh Identity; From Tribe to Nation-State*, 83pp. Royal Institute of International Affairs, 1995. ISBN 1-899658-03-3. * *Resistance and Reform in Tibet* edited by Robert Barnett and Shirin Akiner : C.Hurst 1994, Indiana University Press. Зноскі ------ 1. ↑ *Bibliothèque nationale de France* BnF catalogue général — Paris: BnF. Праверана 26 сакавіка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q90'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q15222191'></a> 2. ↑ 3. ↑ 4. ↑ 5. ↑ 6. ↑ Архівавана 17 лютага 2006. Спасылкі -------- * Радыё Свабода. Памерла брытанская дасьледніца беларускіх кітабаў Шырын Акінэр * Ліст Крэйга Мюрэя са скарай да праф. Бандзі * Справаздача Акінер па Андыжанскай разні * Інтэрв’ю з Акінер на 4 News Channel * «SOAS адказвае на абвінавачванні Акінер» * Профіль Шырын Акинер Архівавана 20 красавіка 2019. | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 12232669h · GND: 123121876 · ISNI: 0000 0001 1036 1211 · LCCN: n82011657 · NTA: 069686092 · NUKAT: n97038417 · SUDOC: 031029795 · VIAF: 4984498 | |

**Індыянскі паўночна-заходні ўніверсітэт** (англ.: Indiana University Northwest) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая месціцца ў горадзе Гэры ў штаце Індыяна, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Вучэльня ўваходзіць у сістэму Індыянскага ўніверсітэта і прапануе больш за 70 адукацыйных праграм, у тым ліку магістарскія, бакалаўрскія і інш. Універсітэт размешчаны на кампусе плошчай 17,4 га, размешчаным у паўночна-заходняй частцы Індыяны. У акадэмічных групах у сярэднім 30 студэнтаў, а суадносіны выкладчыкаў і студэнтаў складаюць 14:1. Амаль 75% студэнтаў атрымліваюць нейкую фінансавую дапамогу, а кошт навучання складае каля 8 000 долараў у год. Структура --------- * Школа мастацтваў * Каледж мастацтваў і навук * Школа бізнесу і эканомікі * Школа адукацыі * Каледж здароўя і сацыяльных паслуг Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Індыяна Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

«Марскі» запуск ракеты **Марскі старт** (англ.: Sea Launch) — плывучы касмадром для запуска ракет мадыфікацыі «Зеніт 3SL» сямейства «Зеніт» міжнародным кансорцыумам па эксплуатацыі касмадрома «Марскі старт». Стартавая кропка знаходзіцца ў акваторыі Ціхага акіяна па каардынатах 0°00′ п.ш. 154°00′ з.д. каля Вострава Калядаў. Гісторыя -------- Ідэя марскога касмадрома складаецца ў тым, каб дастаўляць ракету-носьбіт па моры на экватар, дзе маюцца найлепшыя ўмовы для запуску (можна максімальна эфектыўна выкарыстоўваць хуткасць кручэння Зямлі). Дадзены спосаб быў выкарыстаны ў 1964-1988 гадах на марскім касмадроме «Сан-Марка», які прадстаўляў сабой нерухомую заякараную платформу ля экватара ў кенійскіх тэрытарыяльных водах. Кампанія «Марскі старт» была створана для рэалізацыі аднайменнага праекта ў 1995 годзе. Яе заснавальнікамі сталі Boeing, расійская РКК «Энергія», нарвежскае суднабудаўнічае прадпрыемства Kvaerner (цяпер Aker Solutions), украінскія прадпрыемствы КБ «Паўднёвае» і ВА «Южмаш». Летам 2009 года кампанія «Марскі старт» заявіла пра сваё банкруцтва, пасля рэарганізацыі вядучую ролю ў праекце атрымала РКК «Энергія». ### Стварэнне кансорцыума У 1993 годзе, пасля таго як стала ясна, што не будзе створана больш магутная ракета-носьбіт, чым Scout-2 для касмадрома «Сан-Марка» (карысная нагрузка пры запусках з «Сан-Марка» не перавышала 200 кг), Расія і ЗША прыступілі да кансультацый па пытанні аб стварэнні праекта, які пасля атрымаў назву «Марскі старт». Міжнародны кансорцыум Sea Launch Company (SLC) створаны ў 1995 годзе. У яго ўваходзілі амерыканская фірма Boeing Commercial Space Company (даччынае прадпрыемства аэракасмічнай карпарацыі «Боінг»), якая забяспечвала агульнае кіраўніцтва і фінансаванне (40% капіталу), расійская Ракетна-касмічная карпарацыя «Энэргія» (25%), украінскія КБ «Паўднёвае» (5%) і «ВА Южмаш» (10%), а таксама нарвежская суднабудаўнічая кампанія Aker Kværner (20%). Штаб-кватэра кансорцыума знаходзіцца ў каліфарнійскім горадзе Лонг-Біч. У якасці выканаўцаў па кантрактах прыцягнутыя расійскія «КБ транспартнага машынабудавання» і ЦКБ «Рубін». Пачатковы кошт праекта складаў $3,5 млрд. ### Банкруцтва і рэарганізацыя 22 чэрвеня 2009 года кампанія абвясціла пра сваё банкруцтва і фінансавую рэарганізацыю ў адпаведнасці з раздзелам 11 Кодэкса ЗША пра банкруцтва. Паводле дадзеных, названых у заяве кампаніі, яе актывы складалі ад 100 да 500 млн. долараў, а даўгі - ад 500 млн. да 1 млрд. долараў. Па дадзеных выдання «Камерсант», да страт прывяло тое, што не ўдалося забяспечыць планаваную інтэнсіўнасць запускаў: першапачаткова планавалася ажыццяўляць па 2-3 паслядоўных запуска за адзін выхад на стартавую пазіцыю. «Мы хочам запэўніць нашых заказчыкаў, пастаўшчыкоў і партнёраў, што пасля падачы заявы «Марскі старт» мае намер працягнуць сваю дзейнасць. Рэарганізацыя, згодна раздзела 11, дае нам магчымасць працягнуць сваю дзейнасць і сканцэнтраваць намаганні на распрацоўцы планаў нашага далейшага развіцця», - паведаміла кампанія. 1 красавіка 2010 года савет дырэктараў міжнароднага кансорцыума Sea Launch Company (SLC) прыняў рашэнне аддаць ракетна-касмічнай карпарацыі (РКК) «Энергія» «галоўную ролю» ў праекце «Марскі старт». У канцы ліпеня 2010 г. згодна з рашэннем суда, *Energia Overseas Limited* (EOL), якая з'яўляецца даччынай кампаніяй карпарацыі «Энергія», атрымала 95% акцый кансорцыума «Марскі старт», Boeing - 3% і Aker Solutions - 2%. Абмяркоўваецца праект перанясення порта базавання і наземнай інфраструктуры абслугоўвання з Лос-Анджэлеса ў Совгавань або Уладзівасток. 22 жніўня 2014 года на фоне баявых дзеянняў на ўсходзе Украіны было абвешчана, што «Марскі старт» прыпыняе дзейнасць да сярэдзіны 2015 года. У канцы снежня 2014 года віцэ-прэм'ер РФ Дзмітрый Рагозін заявіў, што хутчэй за ўсё ракеты «Зеніт» больш не будуць выкарыстоўвацца ў гэтым праекце, а месца ЗША зоймуць краіны БРЫКС. У 2014-2015 гг. расійскім бокам праводзіліся перамовы аб продажы праекта з ЗША, Кітаем, Бразіліяй, ААЭ і Аўстраліяй. 30 сакавіка 2016 года Раскосмасам было паведамлена аб хуткім закрыцці пагаднення па продажы праекта. Пры гэтым імя пакупніка не называлася. У чэрвені 2016 года Раскосмас зноў правёў перамовы з Аўстраліяй аб продажы «Марскога старта». У жніўні 2016 года расійская ракетна-касмічная карпарацыя «Энергія» і амерыканская кампанія Boeing вырашылі ўсе спрэчкі па праекце «Марскі старт». Па ўмовах папярэдняга пагаднення, расійскі бок пагасіць запазычанасць, якая ацэньваецца ў 330 мільёнаў долараў, прадастаўленнем паслуг і ўдзелам у сумесных праектах. Таксама частка доўгу плануецца спісаць. Канкрэтная сума не называецца. Было падпісана папярэдняе пагадненне з Boeing аб урэгуляванні спрэчкі па «Марскому старту», ​​у сувязі з гэтым суд ЗША прыпыніў ўсе дзеянні па спагнанню запазычанасці. Аднак, для канчатковага прыняцця пагаднення аб урэгуляванні неабходна, каб яго зацвердзіў савет дырэктараў «Энергіі» і ўхваліў «Раскосмас». У верасні 2016 года стала вядома, што даччыная кампанія «S7 Group» - «С7 касмічныя транспартныя сістэмы» стане пакупніком і аператарам міжнароднага праекта «Марскі старт». 27 верасня 2016 года быў падпісаны кантракт паміж S7 Group і групай кампаній Sea Launch на набыццё карабля і платформы Odyssey з усталяваным на іх абсталяваннем ракетнага сегмента, наземнага абсталявання ў базавым порту (ЗША) і таварнага знака Sea Launch. Па словах Генеральнага дырэктара «S7 Group» Уладзіслава Філёва, пасля канчатковага закрыцця пагаднення, якое чакаецца завяршыць праз 6 месяцаў, інвестыцыі групы кампаній S7 могуць скласці да $160 млн. У гэты ж дзень, 27 верасня, было падпісана пагадненне аб супрацоўніцтве паміж РКК «Энергія» і S7 Group. Плануецца, што праект стане цалкам расійскім. У гэтым выпадку кіраванне праектам «Марскі старт» будзе перанесена з Швейцарыі ў Маскву. Касмічныя запускі ----------------- Дэманстрацыйны спадарожнік быў запушчаны 28 сакавіка 1999 года. У кастрычніку таго ж года быў паспяхова праведзены першы камерцыйны запуск. На 31 мая 2014 года адбылося 36 запускаў ракеты «Зеніт», у тым ліку 32 паспяховых, 1 часткова паспяховы і 3 няўдалых. | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | Запускі ракеты «Зеніт» | | --- | | **№** | **Дата (UTC)** | **КА** | **Маса, тоны** | **Каментар** | | 1 | 28 сакавіка, 1999 | DemoSat | 4,5 | поспех | | 2 | 9 кастрычніка, 1999 | DIRECTV 1-R | 3,5 | поспех | | 3 | 12 сакавіка, 2000 | ICO Satellite Management F-1 | 2,7 | аварыя | | 4 | 28 ліпеня, 2000 | PanAmSat-9 | 3,7 | поспех | | 5 | 20 кастрычніка, 2000 | Thuraya-1 | 5,1 | поспех | | 6 | 18 сакавіка, 2001 | XM Radio-2 «ROCK» | 4,7 | поспех | | 7 | 8 мая, 2001 | XM Radio-1 «ROLL» | 4,7 | поспех | | 8 | 15 чэрвеня, 2002 | Galaxy 3C | 4,9 | поспех | | 9 | 10 чэрвеня, 2003 | Thuraya-D2 | 6,1 | поспех | | 10 | 7 жніўня, 2003 | EchoStar IX/Telstar 13 | 4,7 | поспех | | 11 | 30 верасня, 2003 | Galaxy XIII/Horizons-1 | 4,1 | поспех | | 12 | 10 студзеня, 2004 | Telstar 14/Estrela do Sul 1 | 4,7 | поспех | | 13 | 4 мая, 2004 | DIRECTV-7S | 5,5 | поспех | | 14 | 28 чэрвеня, 2004 | Telstar-18 | 4,8 | частковы поспех | | 15 | 1 сакавіка, 2005 | XM Radio-3 «Rhythm» | 4,7 | поспех | | 16 | 26 красавіка, 2005 | SPACEWAY-1 | 6,0 | поспех | | 17 | 23 чэрвеня, 2005 | Intelsat IA-8 | 5,5 | поспех | | 18 | 8 лістапада 2005 | Inmarsat 4-F2 | 6,0 | поспех | | 19 | 15 лютага, 2006 | EchoStar X | 4,3 | поспех | | 20 | 12 красавіка, 2006 | JCSAT-9 | 4,4 | поспех | | 21 | 18 чэрвеня, 2006 | Galaxy 16 | 5,1 | поспех | | 22 | 22 жніўня, 2006 | Koreasat-5 | 4,9 | поспех | | 23 | 30 кастрычніка, 2006 | XM Radio-4 «Blues» | 5,2 | поспех | | 24 | 30 студзеня, 2007 | NSS-8 | 5,95 | аварыя | | 25 | 15 студзеня, 2008 | Thuraya-D3 | 5,2 | поспех | | 26 | 19 сакавіка, 2008 | DirecTV-11 | 5,9 | поспех | | 27 | 21 мая, 2008 | Galaxy 18 | 4,642 | поспех | | 28 | 16 ліпеня, 2008 | EchoStar XI | 5,511 | поспех | | 29 | 24 верасня, 2008 | Galaxy 19 | 4,69 | поспех | | 30 | 20 красавіка, 2009 | SICRAL 1B | 3,038 | поспех | | 31 | 24 верасня, 2011 | ATLANTIC BIRD™ 7 | 4,6 | поспех | | 32 | 1 чэрвеня, 2012 | Интелсат-19 | 5,6 | поспех | | 33 | 19 жніўня, 2012 | Интелсат-21 | 5,6 | поспех | | 34 | 3 снежня, 2012 | Eutelsat 70B | 5,25 | поспех | | 35 | 1 лютага, 2013 | Интелсат-27 | 6,2 | аварыя | | 36 | 26 мая, 2014 | Eutelsat 3B | 5,96 | поспех | | 37 | ліпень 2017 | Ангосат-1 | | Плануецца | | | Стартавая кропка ---------------- Стартавая кропка - акваторыя Ціхага акіяна ў кропцы з каардынатамі 0°00' п.ш. 154°00' з.д. ля Вострава Калядаў. Па сабранай за 150 год статыстыцы гэты ўчастак Ціхага акіяна лічыцца спецыялістамі найбольш спакойным і аддалёным ад марскіх шляхоў. Аднак, ужо некалькі разоў няпростыя ўмовы надвор'я прымушалі пераносіць час запуску на некалькі дзён. Ракеты-носьбіты «Марскога старта» --------------------------------- ### Ракета-носьбіт Зеніт-3SL У якасці ракеты-носьбіта выкарыстоўвалася трохступеньчатая ракета Зеніт-3SL - мадыфікацыя ракеты-носьбіта «Зеніт-2» з разгонным блокам ДМ. Галоўны распрацоўшчык - КБ «Паўднёвае» (Днепр), выраблялася на дняпроўскім заводзе «Южмаш». ### Ракета-носьбіт «Сункар» для Марскога старта Па стане на канец верасня 2016 года, для запускаў са стартавай платформы Odyssey разглядаюцца розныя варыянты. Як паведаміла прэс-сакратар «S7 Group» Ганна Бажына - кампанія гатова супрацоўнічаць па гэтым пытанні з украінскімі калегамі і ажыццяўляць старты на базе ракеты «Зеніт». Адначасова з гэтым прапрацоўваюцца іншыя варыянты, у тым ліку стварэнне новай ракеты. Па словах прэзідэнта РКК «Энергія» Уладзіміра Солнцава - РКК «Энергія» гатовая паскорыць распрацоўку новай ракеты-носьбіта «Сункар» для запускаў з плавучага касмадрома «Марскі старт». Пры ўмове падтрымкі фінансавання стварэння гэтай ракеты кампаніяй «S7 Group», новая ракета-носьбіт «Сункар» можа быць створана на працягу пяці гадоў. ### Іншыя ракеты-носьбіты 25 лістапада 1995 года генеральным канструктарам РКК «Энергія» ў Федэральнае касмічнае агенцтва, Міністэрства абароны РФ, Дзяржаўны камітэт Расійскай Федэрацыі па абаронных галінах прамысловасці і РАН была накіравана інжынерная запіска з прапановай аб уключэнні праекта па стварэнні ракеты-носьбіта «Квант» у Федэральную касмічную праграму. Адначасова з гэтай прапановай РКК «Энергія» вяла перамовы з амерыканскай фірмай «Rockwell Automation», якая праявіла цікавасць да сумеснага стварэння ракеты-носьбіта «Квант» і яе эксплуатацыі ў рамках праграмы «Марскі старт». Цікавасць была абумоўлена значным попытам на той момант на ракеты-носьбіты лёгкага класа на амерыканскім рынку паслуг па запуску невялікіх касмічных апаратаў, а таксама жаданнем фірмы «Rockwell Automation» удзельнічаць у працах па стварэнні і эксплуатацыі плавучага касмадрома «Марскі старт». Марскі сегмент -------------- Марскі сегмент комплекса «Марскі старт» складаецца з двух марскіх судоў: стартавай платформы (СП) «Odyssey» і зборачна-каманднага судна (СКС) «Sea Launch Commander». ### Стартовая платформа (СП) Стартавая платформа «Odyssey» Стартавая платформа «Odyssey» мае сваю гісторыю. Гэта былая самаходная нафтаздабываючая платформа «OCEAN ODYSSEY», пабудаваная ў Йокосуке, Японія ў 1982-1984 гг. Платформа адпавядала класу для неабмежаванага раёна мараплавання. Буравая вышка платформы была цалкам накрыта і абсталявана падаграваючай падлогай, каб можна было працаваць пры тэмпературы навакольнага паветра да -35°C. 22 верасня 1988 года, падчас здабычы нафты ў Паўночным моры, на платформе адбыўся моцны пажар, які ўвайшоў у сусветную гісторыю найбуйнейшых марскіх катастроф. Пасля пажару платформа была часткова дэмантаваная і па прамым прызначэнні больш не выкарыстоўвалася. У 1992 платформа прайшла рамонт і пераабсталяванне ў буравую платформу на Выбаргскім суднабудаўнічым заводзе. Пазней было прынята рашэнне выкарыстоўваць яе ў праекце «Марскі старт». У 1996-1997 платформа прайшла пераабсталяванне на верфі «Rosenberg» у Ставангеры, Нарвегія і пачала называцца «Odyssey». Другі этап пераабсталявання СП праходзіў на Выбаргскім суднабудаўнічым заводзе, пераназваным да гэтага часу ў «Кварнэр-Выбарг-Верф». Характарыстыкі стартавай платформы: даўжыня 133 м, шырыня 67 м, вышыня 60 м, водазмяшчэнне 46 тыс.тон. Падчас старта ракеты ўвесь інжынерны персанал са стартавай платформы перамяшчаецца на зборачна-каманднае судна. ### Зборачна-каманднае судна (ЗКС) Зборачна-каманднае судна Зборачна-каманднае судна «Sea Launch Commander» было пабудавана спецыяльна для праекта «Марскі старт» кампаніяй «Kvaerner Govan Ltd.», Глазга, Шатландыя у 1997 годзе. У 1998 ЗКС было даабсталявана на кананерскім суднарамонтным заводзе, Санкт-Пецярбург. ЗКС абсталявана сістэмамі і абсталяваннем, якія дазваляюць правядзенне на яго борце комплексных выпрабаванняў ракеты-носьбіта і разгонного блока, запраўку разгоннага блока высокакіпячымі кампанентамі паліва і газаў, зборку ракеты-носьбіта. ЗКС выконвае таксама функцыі цэнтра кіравання пры падрыхтоўцы і пуску ракеты-носьбіта. На ЗКС размяшчаюцца камандны пункт кіравання палётам разгоннага блока і сродкі прыёму і апрацоўкі тэлевымярэнняў. Характарыстыкі ЗКС: даўжыня 203 м, шырыня 32 м, вышыня 50 м, водазмяшчэнне 27 тыс.тон, максімальная хуткасць 21 вузел. Зноскі ------ 1. ↑ "Марскі старт" фінішуе ў Расіі **(нявызн.)**(недаступная спасылка). "Камерсант" (№ 79 (4379) ад 06.05.2010). Архівавана з першакрыніцы 17 лістапада 2011. Праверана 6 мая 2010. 2. ↑ Sea Launch Files Chapter 11 to Address Financial Challenges Архівавана 26 чэрвеня 2009. 3. ↑ Галоўная роля ў праекце «Марскі старт» аддадзена РКК «Энергія» 4. ↑ Sea Launch правяла запуск новага спадарожніка Atlantic Bird 7 Архівавана 15 ліпеня 2014. 5. ↑ "Расея адмаўляецца ад украінскіх ракет «Зеніт», якія яшчэ нядаўна лічыліся лепшымі носьбітамі ў свеце". Известия. 11 снежня 2013. Праверана 2013/12/20. `{{cite news}}`: Праверце значэнне даты ў: `|accessdate=` (даведка) 6. ↑ "СМІ: Расея адмовілася ад украінскіх ракет «Зеніт»". Взгляд. 11 снежня 2013. Архівавана з арыгінала 21 снежня 2013. Праверана 2013/12/20. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка); Праверце значэнне даты ў: `|accessdate=` (даведка) Архівавана 21 снежня 2013. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 снежня 2013. Праверана 10 снежня 2016. 7. ↑ Плывучы касмадром «Марскі старт» прыпыняе дзейнасць да сярэдзіны 2015 г. // ИТАР-ТАСС, 22 жніўня 2014 8. ↑ [ Раскосмас заменіць ўкраінскія ракеты «Зеніт» на расійскую «Ангару» :: Эканоміка :: Расбізнэскансалтынг 9. ↑ Раскосмас пацвердзіў факт перамоваў з Аўстраліяй аб продажы «Марскога старта» **(нявызн.)**(недаступная спасылка). ТАСС (17 чэрвеня 2016). Архівавана з першакрыніцы 28 кастрычніка 2016. Праверана 10 снежня 2016. 10. ↑ "Энергія" дамовілася з Boeing аб праектах асваення далёкага космаса **(нявызн.)**. Праверана 18 жніўня 2016. 11. ↑ "Дачка" S7 зоймецца касмічнымі запускамі з платформы "Марскога старта" **(нявызн.)**. ИТАР-ТАСС (14 верасня 2016). Праверана 14 верасня 2016. 12. ↑ Група S7 купіла плывучы касмадром "Марскі старт" **(нявызн.)**. ИТАР-ТАСС (27 верасня 2016). 13. ↑ Група кампаній S7. Дасье **(нявызн.)**. ИТАР-ТАСС (27 верасня 2016). 14. ↑ Навіны. Раскосмас. Угода па «Марскім старце» адбылася **(нявызн.)**. www.roscosmos.ru. Праверана 27 верасня 2016. 15. ↑ Упраўленне "Марскім стартам" перанясуць у Маскву **(нявызн.)**. ИТАР-ТАСС (30 верасня 2016). 16. ↑ «Морской старт» — Запуски — ICO F-1 17. 1 2 ЗАПУСК КОСМИЧЕСКОГО АППАРАТА Thuraya D2 **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 26 ліпеня 2012. Праверана 10 снежня 2016. 18. ↑ «Морской старт» — Запуски — NSS-8 19. ↑ Sea Launch Zenit 3SL successfully lofts Eutelsat 70B | NASASpaceFlight.com 20. ↑ Аварийный пуск с «морского космодрома» Архівавана 1 кастрычніка 2016. / Новости космонавтики, 1 февраля 2013 года. 21. ↑ Морской старт ракеты «Зенит» закончился аварией/ Лента.ру, 1 февраля 2013. 22. ↑ Sea Launch Successfully Launches EUTELSAT 3B Архівавана 27 мая 2014. 23. ↑ "S7 запустит «Зенит» с ангольским спутником". *Известия*. Праверана 2016-11-11. 24. ↑ «Раскосмас» зробіць новую ракету для «Марскога старта» **(нявызн.)** (30 верасня 2016). 25. ↑ «Марскі старт» - стартавая платформа «ODYSSEY» <! - Загаловак дададзены ботам -> 26. ↑ Ocean Odyssey (англ.)(недаступная спасылка). Absolute Astronomy. Архівавана з першакрыніцы 17 сакавіка 2013. Праверана 27 лістапада 2012. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Марскі старт на Вікісховішчы | * Афіцыйны сайт Sea Launch Архівавана 25 красавіка 2017. * «Марскі старт» на сайце РКК «Энергія» Архівавана 31 кастрычніка 2007. * Неафіцыйны рускамоўны сайт пра «Марскі старт» («люстэрка» сайта) спасылка на KML  Касмадром Sea Launch Google Maps  KMZ (3D-мадэль — файл KMZ для Google Earth) * Sea Launch : запуск спадарожніка Inmarsat 2005 год * Туманное будущее «Морского старта». Как авиахолдинг S7 Group собрался покорять космос без подходящих ракет // 28 сентября 2016 * д/ф «Суперсооружения: Морской космодром» (National Geographic Channel) * Рэпартаж пра комплекс «Марскі старт» на YouTube, Чалавек і закон, эфір 08.02.2013 | ⛭Касмадромы для арбітальных запускаў касмічных апаратаў | | --- | |  Аўстралія (ASRI) | Вумера (зачынены) | |  Бразілія (BAF, БКА) | Алкантара | | Сцяг ЕС ЕКА Францыя (CNES) | Куру (Французская Гвіяна)Хамагір (на тэрыторыі Сцяг Алжыра Алжыра, зачынены) | |  Ізраіль (КАІ) | Пальмахім | |  Індыя (ISRO) | Шрыхарыкота | |  Іран (ІКА) | Семнан | |  Італія (ІКА) | Сан-Марка (у тэрытарыяльных водах Сцяг Кеніі Кеніі, зачынены) | |  Кітай (CNSA) | Таюань • Січан • Вэньчан • Цзюцюань | |  КНДР (КККТ) | Танхэ | |  Расія (Роскосмас) | Байканур (на тэрыторыі Сцяг Казахстана Казахстана) • Плясецк • Капусцін Яр • Ясны • Свабодны (зачынены) Усходні (будуецца) | |  ЗША (НАСА, МАЗ) | Касмічны цэнтр Кенэдзі • Мыс Канаверал • Выпрабавальны палігон Рэйгана (часткова на тэрыторыі Сцяг Маршалавых Астравоў Маршалавых астравоў)База Вандэнберг • Уолапс • Сярэднеатлантычны рэгіянальны касмапорт • Кад'як | |  Рэспубліка Карэя (KARI) | Наро | |  Японія (JAXA) | Танегасіма • Уціноўра | | Сцяг Зямлі Міжнародныя | Адысей (праект «Марскі старт») |

**Экраналёт** — лятальны апарат, гэтак жа, як і экранаплан, які выкарыстоўвае для палёту экранны эфект, але які мае магчымасць адарвацца ад «экрана» і ляцець на большых ад экранаплана вышынях аналагічна самалёту. Адметнай асаблівасцю экраналёта павінна з'яўляцца яго здольнасць лятаць на розных вышынях (ад некалькі метраў да некалькі тысяч метраў) пры аднолькавай нагрузцы і пры далёкасці блізу тысячы кіламетраў. Але самі распрацоўшчыкі экранапланаў часам называюць «класічныя» экранапланы экраналётамі. Патрабаванні да экраналёта для розных рэжымаў палёту прама процілеглыя: для экранаплана трэба шырокае крыло асаблівага профілю і плоскі шырокі корпус, для самалёта вузкае крыло і вузкі корпус, таму самі распрацоўшчыкі апаратаў пішуць: «Рэч у тым, што зрабіць машыну, лятаючую не горш за добры самалёт ды яшчэ якая ўмее лятаць на экране, нікому яшчэ не ўдавалася.» Першы праект экраналёта, «С-90», быў створаны ў ОКБ Сухога к 2000 году. Згодна з праектам, апарат уяўляе сабой гібрыдны транспартны сродак з двума рухачамі: паветраная падушка і паветраны вінт. Праектам прадугледжаны тры рэжыму руху: лунанне на паветранай падушцы, палёт на нізкай вышыні (у якім і павінен выяўляцца эфект «экрана»), палёт на вышынях да 4000 м. Дзеючы ўзор так і не быў прадстаўлены публіцы. Другая з вядомых распрацовак экраналёта ўяўляе сабой малы лятальны апарат паўтандэмнай схемы. Экраналёт «Касатка-5» абсталяваны адзіным рухачом - паветраным вінтом і вельмі падобны на гідрасамалёт. Экранны эфект узнікае толькі пры вельмі нізкай вышыні палёту: 0,5 метра, гэта абмяжоўвае хваляванне вады для экраннага палёту: усяго 0.4 метра. Трэцяя распрацоўка, таксама не даведзеная да працоўнага ўзору — серыя апаратаў «ЭКИП». Гэта дыскападобныя лятальныя апараты з  корпусам-носьбітам (корпус-крыло) і двума рухачамі: пасадачны рухач тыпу «паветраная падушка» і маршавыя паветраныя вінты. Дакладна кажучы, «ЭКИП» не з'яўляецца паўнавартасным экраналётам, паколькі палёт на нізкай вышыні праводзіцца з выкарыстаннем пасадачнага рухача (як і ў «С-90»). Зноскі ------ 1. ↑ «Русская экранопланная компания» Архівавана 28 сакавіка 2010. Спасылкі -------- * Экранолёт «С-90» Архівавана 30 кастрычніка 2008. (проект) * Экранопланы. Архівавана 15 сакавіка 2010. На грани двух стихий — сайт посвящённый экранопланам Архівавана 15 сакавіка 2010. * Экранолёт «Касатка-5» Архівавана 28 сакавіка 2010. (опытный образец) * Экраноплан «Иволга» Архівавана 18 сакавіка 2018. * Экраноплан «Иволга-2» * Экраноплан «Шмель» Архівавана 28 кастрычніка 2004. * Экраноплан «Аквалёт» Архівавана 23 лютага 2011. * Статья об испытаниях

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Жылевіч. **Сяргей Фёдаравіч Жылевіч** (нар. 18 ліпеня 1959, Пінск) — савецкі і беларускі мастак. Біяграфія --------- Нарадзіўся 18 ліпеня 1959 года ў Пінску. Першая персанальная выстаўка адбылася ў Музеі Беларускага Палесся ў 1977 годзе, калі мастаку было 17 гадоў. З 1980 па 1982 разам з мастаком Пагоцкім А. М. займаецца манументальнымі роспісамі і скульптурай у Мінску. У 1981 годзе ён пасяляецца ў вёсцы Баяры і там ладзіць сваю майстэрню. У 1992 годзе С. Ф. Жылевіч скончыў мастацка-графічны факультэт Віцебскага педагагічнага інстытута (цяпер Віцебскі дзяржаўны ўніверсітэт). У 1990 годзе ўдзельнічаў у стварэнні групы АртФакт (разам з Я. Кузняцовым, В. Сагановічам, І. Шлосбергам  (руск.) (бел.), у складзе якой выстаўляўся ў Беларусі і за межамі СССР. Пачынаючы з 1990-х гадоў выставачная дзейнасць С. Ф. Жылевіча актывізавалася. Ён выстаўляўся ў СНД, Польшчы, Францыі, Германіі — Альтэнэ, Дрэздэне, Берліне, Магдэбургу, Іспаніі — Мадрыдзе і ЗША — Нью-Ёрку, Нью-Брансуік, Балтымары, Вашынгтоне, Гейтэрсбургу, Кліўлендзе, Сілвер-Спрынгу. У 1988 годзе ён пачынае будаўніцтва саду скульптур, які сёння налічвае прыкладна 100 скульптур, выкананых у граніце, алюмініі, мармуры, бронзе і дрэве. Мастак выкарыстоўвае таксама і камбінаваныя матэрыялы. Стыль мастака характарызуецца паэтычнасцю. Многія скульптуры суправаджаюцца вершамі С. Ф. Жылевіча. У 2002 годзе ў вёсцы Баяры па яго праекце пабудавана і ім жа распісана царква. 4 скульптуры мастака двойчы ўдзельнічалі ў аўкцыёнах Сотбіс  (руск.) (бел.. Яго працы экспанаваліся і знаходзяцца ў калекцыях у наступных музеях: Музеі сучаснай скульптуры Мінск, Літаратурным музеі Янкі Купалы (Мінск), гісторыі музеі музычнай і тэатральнай культуры (Мінск), {{нп3|Музей Зімерлі|Музеі Джэйн Вурхіс Зімерлі|ru|Музей Зиммерли}} — у складзе калекцыі Нортана і Нэнсі Додж, музеі Маці (Пінск), музеі Беларускага Палесся (Пінск), у калекцыі П. Слуцкага і Н. Калер — самай вялікай калекцыі рускага мастацтва ў штаце Мэрыленд (ЗША), у прыватных калекцыях у Германіі, Польшчы, Францыі, ЗША, СНД, Іспаніі. С. Ф. Жылевіч з’яўляецца прататыпам мастака ў рамане І. Шлосберга  (руск.) (бел. «Шэрая Зона». С. Ф. Жылевіч адзін з арганізатараў аб’яднання мастакоў АртФакт, член Shiva-club, уваходзіць у аб’яднанне мастакоў MAP штат Мэрыленд (ЗША) і ў літсавет часопіса РБЖ Азимут  (руск.) (бел.. Узнагароды ---------- * Дыплом «Чалавек года». Брэсцкі абласны выканаўчы камітэт (2004). * Спецыяльны фонд Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Пасведчанне аб узнагароджанні трэцяй прэміяй Жылевіча Сяргея Фёдаравіча кіраўніка народнай студыі выяўленчага мастацтва «Натхненне» па выніках 2007/2008 навучальнага года. Зноскі ------ 1. ↑ Боярская усадьба(недаступная спасылка) 2. ↑ Архівавана 28 лютага 2017. 3. ↑ Архівавана 7 лістапада 2012. 4. ↑ Artomatic | Artomatic **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 6 ліпеня 2010. 5. ↑ The City of Gaithersburg **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 2 чэрвеня 2010. Праверана 1 лютага 2023. 6. ↑ Галерея художников, социальная сеть художников, онлайн галерея современных картин — Артхив(недаступная спасылка) Літаратура ---------- * В. Гришковец. Дом полный света. «Белорусская думка», 2006 г. № 3. * Т. Гринкевич. Боярская усадьба. «Советская Белоруссия», 29.01.2008 г. * Е. Кононович. Мастер и Пилигрим. «Народная газета», 22.08.2009 г. * Глеб Лабадзенка. Пад Пінскам жыве Беларускi Пікасо. «Звязда» 18.07.2009 г. * В. Гришковец. Мира окружающего грань. «Заря» 21.07.2009 г. * В. Ильенков. Являя сокровенное. «Пинский вестник» 24.07.2009 г. * Людмила Квитинская. Полвека в вечности. «Полесская правда» 22.07.2009 г. * И. Демид. «Скульптурная рэвалюцыя» на беразе Піны. «Культура» 13-19 верасня 2008 г. * Ю.Чарнякевіч. У садзе Баярскім. «Культура» 6-12 снежня 2008 г. * Г. Кручкова. Аскетычнасць i анімiзм разам i упоруч. «Культура» 11-17 жніуня 2001. * И. Шлосберг, М. Шлосберг. «Сергей Жилевич», КУП. ISBN 978-985-6515-27-2.

**Васіль Іванавіч Матэвушаў** (6 сакавіка 1915, в. Княжыцы, Магілёўскі павет — 6 сакавіка 1974) — беларускі паэт, журналіст. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сялянскай сям’і. У сям’і было шасцёра дзяцей: дзве сястры і чатыры браты. Бацька быў пісьменным чалавекам, яму часта прыходзілася пісаць лісты для ўсёй вёскі. Скончыўшы пачатковую школу, ён паступіў у Княжыцкую школу калгаснай моладзі. У гэтай школе пазнаёміўся з будучым літаратуразнаўцам Міхасём Ларчанкам і маладым таленавітым паэтам Пятрусём Бядуліным. Маладыя хлопцы часта выступалі ў самадзейнасці са сваімі творамі. У Васіля Матэвушава з’явілася вялікае памкненне да пісьменніцкай творчасці, і ён пачаў употай складаць свае першыя вершы. Аднойчы паказаў свае творы Бядуліну, і той параіў даслаць адзін верш у газету «Піянер Беларусі», дзе ў 1930 годзе і надрукавалі ягоны верш «Ліст ад таварыша». Пасля завяршэння княжацкай школы Васіль паступіў вучыцца ў Гомельскую чыгуначную школу, з якой быў вымушаны сысці якой правучыўся па стане здароўя ў 1933 годзе. Але адразу ў тым жа годзе паступіў на літаратурна-лінгвістычны факультэт Магілёўскага педінстытута. Па першым часе з-за грашовай нястачы і немагчымасці здымаць кватэру ў горадзе прыходзілася хадзіць пехатою на заняткі з Княжыцаў у Магілёў. З часам студэнта Матэвушава прытуліла адна магілёўская яўрэйская сям’я Ізраіля Маісеевіча Ціркельтаў, якая жыла на Малой Грамадзянскай вуліцы. Знаёмства з беларускай, рускай і сусветнай літаратурай, захапляльныя лекцыі беларускага паэта — перакладчыка Юркі Гаўрука, бурнае жыццё інстытуцкага літаратурнага аб’яднання, у якім удзельнічалі Уладзімір Агіевіч, Змітрок Палітыка, моцна паўплывалі на творчую працу маладога паэта, і ён стаў больш смела і ўпэўнена дасылаць свае вершы ў рэспубліканскія выданні і ў абласную газету «Камунар Магілёўшчыны» пад псеўданімам *Васіль Нёман*. Пасля сканчэння інстытута ў 1937 годзе, выкладаў у 1937—1939 гадах беларускую мову і літаратуру ў Обальскай СШ на Віцебшчыне. У 1939 годзе прызваны ў Чырвоную Армію. Служыў пасадзе палітрука роты ў Яраслаўскім чыгуначным маставым палку, які ў час савецка-фінляндскай вайны рэстаўрыраваў Паўночную чыгунку. З 1940 года працаваў у Малдове на аднаўленні моста цераз Днестр, дзе яго застала Вялікая Айчынная вайна. У канцы 1941 года яго накіравалі служыць выкладчыкам курсаў ваентэхнікаў артылерыйскай базы № 25 горада Омска. З 1942 па 1943 ён курсант курсаў ваентэхнікаў, з 1943 па 1946 — тэхнік-лейтэнант. У час вайны ў 1943 годзе ўступіў у шэрагі КПСС. Пасля дэмабілізацыі ў 1946 годзе працаваў выкладчыкам Омскага фінансавага тэхнікума. У Омску пазнаёміўся са сваёй будучай жонкай Тамарай Аляксандраўнай. Неўзабаве ў маладой сям’і нарадзілася дачка Наталля. Вярнуўся на радзіму. У 1948—1951 гадах загадваў аддзелам культуры і быту магілёўскай абласной газеты «За Радзіму», затым — на розных пасадах у газеце «Магілёўская праўда». За час жыцця ў Магілёве давялося тройчы змяніць свай адрас. Спачатку жыла сям’я па адрасе завулак Чкалава, 29, затым на Бурдэнкі, 24, і толькі да 50-годдзя Васілю Матэвушаву ўдалося атрымаць кватэру на праспекце Міру, гасцямі ў якой часам былі такія вядомыя паэты, як Анатоль Вялюгін, Артур Вольскі, калегі па працы ў газеце, пісьменнікі Магілёўшчыны, сябры і паплечнікі Я. Усікаў, І. Аношкін, С. Гаўрусёў, П. Шасцерыкоў, М. Хведаровіч. Член СП Беларусі з 1948 года. Сакратар Магілёўскага абласнога аддзялення СП Беларусі (1971—1974). Памёр 6 сакавіка 1974 года. Пахаваны на Польскіх могілках у Магілёве. Творчасць --------- Друкавацца пачаў з 1930 года, калі ў газеце «Піянер Беларусі» з’явіўся яго верш «Ліст да таварыша». Пры жыцці выдаў пяць паэтычных зборнікаў, тры кнігі нарысаў. Аўтар кніжак вершаў «Магілёўскі шоўк» (1957), «Зорны шлях» (1959), «Сярэбраная кладка» (1965), «Начны дождж» (1969), «Верасы» (1972), «Крынічны луг» (1976). Асобнымі выданнямі выйшлі нарысы «Магілёўскія льнаводы» (1949), «Сяргей Ільіч Слабадзян» (1949), «Даярка Яўгенія Дарашкова» (1950). Знешне някідкая паэзія В. Матэвушава раскрывае ўнутраную прыгажосць чалавека, хараство роднага Прыдняпроўскага краю. Беларуская прырода, роднае Прыдняпроў’е былі тэмай творчасці паэта. Як адзначаў Васіль Карпечанка, ні водны пісьменнік Магілёўшчыны не здолеў так апець родны Прыдняпроўскі край, як Васіль Матэвушаў. Узнагароды ---------- Узнагароджаны медалямі «За перамогу над Германіяй», «За перамогу над Японіяй». Асоба ----- Як згадвае дачка паэта Наталля Васільеўна, у сям’і панаваў культ паэта Янкі Купалы. Яго бясконца перачытвалі і завучвалі і бацька, і маці, якая ўсё жыццё працавала выкладчыцай у магілёўскай школе № 4. Пра захапленне песняром ведалі сябры і калегі, і таму ў сям’і былі дужа радыя, калі гаспадару на 50 гадоў Саюз пісьменнікаў Беларусі падараваў невялічкі, але вельмі прыгожы бюст Янкі Купалы. Знаёмыя падкрэслівалі яго сумленнасць, шчырасць, працаздольнасць, адкрытасць і таварыскасць. Як адзначаў Народны паэт Беларусі Ніл Гілевіч, гэта быў паэт таленавіты і вельмі, вельмі, сціплы. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Да стагоддзя з дня нараджэння песняра з Княжыцаў Васіля Матэвушава 2. 1 2 3 4 5 6 7 8 Васіль Іванавіч Матэвушаў 3. ↑ Матэвушаў Васіль // Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік / Склад. А. К. Гардзіцкі. Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — 653 с.: іл. — ISBN 5-340-00709-X. Літаратура ---------- * Акуліч, В. «Гаючы сок» вершаў Васіля Матэвушава / Васіль Акуліч // Могилевская правда. — 2010. — 26 марта. — С. 15. * Аношкін, І. Пясняр Прыдняпроўя / Іван Аношкін // Магілёўскія ведамасці. — 2005. — 3 сакавіка. — С. 5. * Беларускія пісьменнікі : біябібліяграфічны слоўнік : у 6 т. / пад рэдакцыяй А. В. Мальдзіса. — Мінск, 1994. — Т. 4. — С. 248—253 : фота. * Камкоў, П. «…радкі, напоўненныя сонцам» / П. Камкоў, С. Украінка // Прыдняпроўская ніва (Магілёў). — 2000. — 26 лютага. — С. 2 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Васіль Іванавіч Матэвушаў * Да стагоддзя з дня нараджэння песняра з Княжыцаў Васіля Матэвушава | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | ЗЭКББ: SEK-231228 |

**Старажытнацюркскія пісьмовыя помнікі** — цюркскія пісьмовыя помнікі VIII—X стст. У старажытнацюркскіх пісьмовых помніках выкарыстоўваўся арыгінальны цюркскі алфавіт, званы «рунічным» (па падабенстве са скандынаўскімі рунічнымі тэкстамі) або «архона-енісейскім» (па месцы знаходкі асноўных помнікаў). Старажытнацюркскія пісьмовыя помнікі — важныя гістарычныя дакументы для вывучэння старажытнай мовы і літаратурных прыёмаў, гісторыі, этнагенезу, геаграфіі, культуры, звычаяў, светаразумення старажытнацюркскіх плямёнаў і народнасцяў. Да старажытнацюркскіх пісьмовых помнікаў ставяцца помнікі, знойдзеныя ў басейне рэк Енісей і Лена (Сібір), Архона, Ангіна і Селенга (Манголія); на тэрыторыі Цэнтральнай Азіі у далінах рэк Таласа (Таласкія помнікі  (руск.) (бел.), Сырдар’і, Іртыша і Ілі. Усяго выяўлена каля двухсот помнікаў з надпісамі. Значны ўклад у вывучэнне помнікаў ўнеслі В. Томсен  (руск.) (бел. В.  В. Радлаў, П. М. Меліяранскі  (руск.) (бел. Г. Рамстэд  (руск.) (бел. {{нп3|Уладзімір Міхайлавіч Насілаў|У. М. Насілаў|ru|Насилов, Владимир Михай, І. А. Батманаў  (руск.) (бел. А. М. Конанаў  (руск.) (бел. Д. Клоўсан  (руск.) (бел. Т. Тэкін  (англ.) (бел. С. Р. Кляшторны  (руск.) (бел.. Кашо-Цайдамскія надпісы ----------------------- Размяшчэнне даліны Архона У 1889 годзе рускі вучоны-этнограф М. М. Ядрынцаў  (руск.) (бел. адкрыў у Паўночнай Манголіі, у даліне Архона, велізарныя каменныя стэлы з рунічнымі надпісамі. Дэшыфравалі і прачыталі тэксты дацкі навуковец В. Томсен  (руск.) (бел. які першым знайшоў ключ да алфавіта, і рускі цюрколаг В. В. Радлаў, які ўпершыню даў іх звязнае чытанне. Стэлы былі ўзведзены ў гонар Більге-кагана (732) і яго брата Кюль-тэгіна (735), якія ўзначальвалі цюркскія каганаты, а таксама дарадцы Таньюкука  (руск.) (бел. (створана пасля 716). Яны ўтрымліваюць аповяд пра жыццё і подзвігі іх герояў, якія выкладаюцца на фоне агульнай гісторыі Цюркскай дзяржавы і суправаджаюцца рознага роду палітычнымі дэкларацыямі. Некаторыя надпісы часткова захаваліся на металічных вырабах, посудзе, цэгле, скуры, пергаменце. Іншыя помнікі ------------- **Енісейскія тэксты** - помнікі пісьменства спрэчнай прыналежнасці і датыроўкі, яны значна карацей архонскіх (самая доўгая — Уйбат III (№32) — змяшчае толькі 400 знакаў) і носяць характар эпітафіі. У іх мала гісторыка-палітычных звестак і апісанняў, некаторыя даследчыкі лічаць іх прымітыўнымі. Сярод гіпотэз пра час і крыніцы паходжання гэтых надпісаў вылучаюцца дзве супрацьлеглыя: * надпісы паўсталі пасля архонскіх, магчыма створаны заходнімі цюркамі, уцекачамі пасля падзення цюркскага каганата; * надпісы пакінутыя енісейскімі кіргізамі кіргізскага каганата. Падобныя па змесце і надмагільныя Таласкія помнікі  (руск.) (бел.. У даліне Таласа знойдзены таксама загадкавы надпіс на драўлянай палачцы, які С. Я. Малоў  (руск.) (бел. Х. Н. Аркун  (азерб.) (бел. А. М. Шчарбак  (руск.) (бел. і іншыя адносяць да старажытнацюркскага пісьменства. Цэнтрам засяроджвання помнікаў енісейскай пісьменнасці з канца XIX стагоддзя стаў Мінусінскі музей  (руск.) (бел.. Іншыя старажытнацюркскія пісьмовыя помнікі, выяўленыя на тэрыторыі Казахстана, гэта: надпісы на кераміцы (даліна Таласа, Жамбылская вобласць), тэксты на скалах і надпіс на пярсцёнку (даліна або, Алмацінская вобласць), надпісы на круглых каралях з гліны і на пасудзіне (Даліна Сырдар'і, Кызылардзінская вобласць). У 1948 годзе {{нп3|Аляксандр Натанавіч Бернштам|А. Н. Бернштам|ru|Бернштам, Александр Натанович}} апублікаваў надпісы на двух бронзавых люстэрках з Усходняга Казахстана  (руск.) (бел. (Даліна Іртыша). Там жа ў 1985 годзе выяўлены наскальны рунічны надпіс, і 1987 годзе — надпіс, выразаны на пячатцы. У 1986 годзе апублікавалі надпіс на бронзавым люстэрку з даліны Урала. Сачыненні --------- * Орхонские надписи. Кюльтегин. Бильге-каган. Тоньюкук, Семипалатинск, 2001. Зноскі ------ 1. ↑ Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2004—2017. 2. ↑ Кормушин 2018. 3. 1 2 3 Щербак 1970. 4. ↑ Кормушин 2018, с. 6. 5. ↑ Кормушин 2018, с. 7. 6. ↑ Кормушин 2018, с. 9. Літаратура ---------- * *Радлов В. В.* Атлас древности Монголии. Труды Орхонской экспедиции, I—IV. — СПБ. 1892, 1893, 1896, 1899. * *Малов С. Е.* Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. — М.; Л. 1951 (МПДП). * *Малов С. Е.* Памятник древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. — М.-Л. 1959. * *Кляшторный С. Г.* Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. — М. 1964. * *Айдаров Ғ. Курышжанов Ә. Томанов М.* Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. — А. * *Аманжолов А. С.* Tүpкі философиясы және жазу тарихы. — А. 1990. * *Кормушин И. В.* Тюркские енисейские эпитафии. Тексты и исследования. — М.: Наука, 1997. — 303 с. * *Аманжолов А. С.* История и теория древнетюркского письма. — А. 2003. * Древнетюркские письменные памятники // Казахстан. Национальная энциклопедия (руск.). — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2. * *Щербак, А. М.* Енисейские рунические надписи. К истории открытия и изучения // *Тюркологический сборник*. — м: 1970. — С. 111—134. * *Кормушин И. В.* Какому тюркоязычному народу могли принадлежать енисейские рунические надписи с территории Хакасии? (Енисейские страдания-2) // *Российская тюркология*. — 2018. — № 3—4. — С. 5—10.(недаступная спасылка) Спасылкі -------- * Древнетюркский словарь. — Ленинград: Наука, 1969. — С. XXI—XXXVIII. * Древнетюркские письменные памятники // Казахстан. Национальная энциклопедия (руск.). — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Абвал (значэнні). Абвал на гары Эйгер, Швейцарыя **Абва́л** — раптоўны адрыў і падзенне вялікіх масаў горных парод са стромкіх схілаў гор, рачных далін, абразійных марскіх берагоў. Здараюцца ад страты счаплення ці часовай апоры горных парод у выніку іх выветрывання, падмывання ці размыву, сейсмічных штуршкоў. Абрынутыя масы акумулююцца як завал. У выніку буйнейшага Усойскага абвалу, на р. Мургаб (аб'ём пароды 2,2 млрд м), які здарыўся ў 1911 годзе, утварылася Сарэзскае возера на Паміры. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1). Славутасці ---------- * * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Абвал | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона · Новы · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4191508-2 · LCCN: sh85114777 · Microsoft: 204665574 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Карпечанка. **Васіль Васілевіч Карпе́чанка** (7 студзеня 1925, в. Будзішча, Гомельскі павет, Гомельская губерня — 30 жніўня 2005, Магілёў) — беларускі паэт. Біяграфія --------- Нарадзіўся 7 студзеня 2925 года ў в. Будзішча Гомельскага павета Гомельскай губерні (цяпер - Чачэрскі раён Гомельскай вобласці). Скончыў Будзішчанскую няпоўную сярэднюю школу, вучыўся ў 1939—1941 гадах у Нова-Беліцкім лесатэхнічным тэхнікуме. Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, у баях быў тройчы паранены. З 1946 г. працаваў настаўнікам пачатковых класаў Сідаравіцкай, затым Роўкавіцкай школ Чачэрскага раёна. Скончыў у 1952 годзе Гомельскае педвучылішча, у 1957 годзе беларускае аддзяленне філалагічнага факультэта Магілёўскага педінстытута. Працаваў загадчыкам аддзела пісьмаў, адказным сакратаром у рэдакцыі магілёўскай раённай газеты «За камуністычную працу». З 1959 г. каля 30 гадоў працаваў у Рэчкаўскай СШ Магілёўскага раёна на пасадах дырэктара, намесніка дырэктара па ваенна-патрыятычным выхаванні, выкладчыка беларускай мовы і літаратуры. З 1987 г. — пазаштатным карэспандэнтам-арганізатарам Бюро прапаганды мастацкай літаратуры СП Беларусі па Магілёўскай вобласці. Член СП Беларусі з 1990 г. Творчасць --------- Пачаў друкавацца з 1953 года ў раённых, абласных, рэспубліканскіх газетах і часопісах, калектыўных зборніках «Дняпро» (1957), «Прыдняпроўе» (1959). Пра свае ваенныя шляхі-дарогі расказаў у шматлікіх творах, якія ўвайшлі ў паэтычныя зборнікі розных гадоў: «Споведзь збалелай душы» (1994), «Я родам з Будзішча» (1994), «Вярхом на ўрагане (1996)», «Боль» (1998), «Назаўсёды» (2002), «Ішла вайна» (2005). Выдаў зборнікі вершаў для дзяцей «Сандалікі-скакалікі» (1994), «Крылаты будзільнік» (1998). Многія вершы ўключаныя ў школьныя падручнікі для малодшых класаў. Апублікаваў шмат вершаў, баек, гумарэсак для дарослых. Зборнік вершаў «Толькі з табою» (1998) пакладзены на музыку. Узнагароды ---------- За гераізм адзначаны ордэнамі Славы ІІІ ступені, Айчыннай вайны І ступені, медалем «За адвагу» і інш. Бібліяграфія ------------ * Сонейка ўзышло: Вершы. — Мн. 1961. * Споведзь збалелай душы: Выбранае. — Магілёў, 1994. * Я родам з Будзiшча: Вершы. — Магілёў, 1994. * Сандалiкi-скакалiкi. — Магілёў, 1994. Літаратура ---------- * Аношкін, І. Франтавік, настаўнік, паэт / І. Аношкін // Веснік Магілёва. — 2005. — 22 июля. — С. 6. * Беларускія пісьменнікі: біябібліяграфічны слоўнік: у 6 т. / пад рэдакцыяй А. В. Мальдзіса. — Мінск, 1995. — Т. 6. — С. 615—616. * Дзятлаў, А. Не лічыць ветэран гады / А. Дзятлаў // Прыдняпроўская ніва (Магілёў). — 2004. — 28 лютага. — С. 5. * Дуктов, В. Бывший воин стал поэтом / В. Дуктов // Веснік Магілёва. — 2002. — 4 ліпеня. — С. 4. * Дуктаў, У. Паэт-франтавік / У. Дуктаў // Магілёўскія ведамасці. — 2005. — 6 студзеня. — С. 3. * Карпечанка Васіль Васільевіч: некралог // Прыдняпроўская ніва (Магілёў). — 2005. — 31 жніўня. — С. 2. * Сідарэнка, І. Сонечныя залацінкі паэзіі / І. Сідарэнка // Прыдняпроўская ніва (Магілёў). — 2000. — 21 кастрычніка. — С. 2. * Скульбедаў, В. «Жыццё ў мяне і лёс адзіны з маёю любаю Радзімай» / В. Скульбедаў // Зямля і людзі. — 2004. — 15 снежня. — С. 15. Спасылкі -------- * Карпечанка Васіль Васільевіч (1925—2005)

**Скурато́ўскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Бялыніцкага раёна Магілёўскай вобласці. Цэнтр — вёска Скураты. Утвораны 20 жніўня 1924 года ў складзе Круглянскага раёна Аршанскай акругі БССР. Пасля скасавання акруговай сістэмы 26 ліпеня 1930 года ў Круглянскім раёне БССР. З 8 ліпеня 1931 года ў складзе Талачынскага раёна БССР, з 12 лютага 1935 года ў складзе адноўленага Круглянскага раёна БССР. 3 верасня 1937 года да сельсавета далучана частка скасаванага Мархлеўскага нацыянальнага польскага сельсавета. З 20 лютага 1938 года ў складзе Магілёўскай вобласці. З 16 верасня 1959 года ў складзе Бялыніцкага раёна. 11 красавіка 1960 года скасаваны, тэрыторыя далучана да Паўлавіцкага (11 населеных пунктаў: Баканава, Варгуццева, Вялікія Каскевічы, Галошына, Засенак, Кіпячы, Саннікі, Сідаркава, Філатава, Хралішчава і Царэўск) і Ляснянскага (12 населеных пунктаў: Александрова, Арава, Бурнеўка, Гаўрылаўка, Грыбіна, Красуля, Лавуткі, Лыскаўшчына, Малая Арава, Ражкі, Скураты і Трыпутня) сельсаветаў. На момант скасавання ў склад сельсавета ўваходзілі 23 населеныя пункты. Крыніцы ------- 1. ↑ Рашэнне выканкома Магілёўскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 11 красавіка 1960 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1960, № 10. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

**Аперацыя «Хмарны слуп»** (іўр.: מבצע עמוד ענן, *"Амуд Анан»*) - кодавая назва ізраільскай ваеннай аперацыі ў сектары Газа, якая праводзілася з 14 па 21 лістапада 2012 года. Заяўленая Ізраільскім урадам мэта аперацыі — «нанясенне важкага ўдару» па ваеннай інфраструктуры кіруючага ў Газе ісламскага радыкальнага руху ХАМАС, прызнанага шэрагам краін тэрарыстычны, і па іншых тэрарыстычных арганізацыях, якія дзейнічаюць у сектары Газа» і максімальна магчымае скарачэнне ракетных абстрэлаў тэрыторыі Ізраіля. У ходзе аперацыі Арміяй абароны Ізраіля былі праведзены тысячы атак па ваенных мэтах у сектары Газа, у той жа час з сектара Газа было выпушчана не менш за 1500 некіравальных ракет па населеных пунктах на поўдні Ізраіля. Упершыню былі абстраляныя гарады цэнтра і Усходу Ізраіля, такія як Рышон-ле-Цыён, Тэль-Авіў і Іерусалім. Перейти к разделу «#Ход операции» 21 лістапада 2012 года паміж прадстаўнікамі Ізраіля і ХАМАС у Егіпце было дасягнута пагадненне аб спыненні агню. Перейти к разделу «#Соглашение о прекращении огня» Рэалізацыя спынення агню ажыццяўлялася на працягу тыдня з 21 лістапада па 28 лістапада 2012 года. Перейти к разделу «#Реализация соглашения о прекращении огня» Аперацыя не ўключала ўваход наземных частак у сектары Газа і ажыццяўлялася галоўным чынам ваенна-паветранымі сіламі, флотам, артылерыйскім корпусам і іншымі падраздзяленнямі. 1. ↑ Название операции связано с описанной в Танахе историей исхода из Египта: {{{загаловак}}}. — 1994. — Vol. Столп облачный. указывал евреям дорогу днём, а огненный — ночью. 2. ↑ Министр обороны Эхуд Барак назвал цели операции «Облачный столп»Шаблон:Недоступная ссылка 3. ↑ Операция «Облачный столб» началась **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 18 лістапада 2012. Праверана 14 лістапада 2012. 4. ↑ Под градом ракет: несколько легко раненых в Беэр-Шеве **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 16 лістапада 2012. Праверана 14 лістапада 2012. 5. ↑ Боевики движения ХАМАС нанесли ответный удар по территории Израиля **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 15 лістапада 2012. Праверана 14 лістапада 2012.

**«Пале́скія вясе́ллі»** (руск.: Полесские свадьбы) — беларускі кароткаметражны дакументальны фільм, зняты на кінастудыі «Беларусьфільм» (творчае аб’яднанне «Летапіс») у 1986 годзе. Сюжэт ----- Фільм зняты на пяці натуральных вяселлях беларускага Палесся, у тых самабытных вёсках, дзе і сёння жыве старажытны рытуал-парадак, дзякуючы якому вяселле ў народзе — урачыстасць шматпланавая, значная. Над фільмам працавалі --------------------- * аўтар сцэнарыя — З. Мажейка * рэжысёр — Ю. Лысятаў * аператар — Н. Сідорчанка * рэдактар — С. Пераверзева * гукааператар — Л. Вяжневец * дырэктар фільма — Т. Афанасьева Аўтарскі калектыў у складзе З. Мажэйка, Н. Савы і А. Шклярэўскага за стварэнне цыкла музычна-этнаграфічных кінафільмаў (у т. л. «Палескія вяселлі») ў 1994 годзе атрымаў Дзяржаўную прэмію Рэспублікі Беларусь. Зноскі ------ 1. ↑ 1986 - Полесские свадьбы / Палескія вяселлі [дак. фільм] **(нявызн.)**(недаступная спасылка). #Этнаўсё. Архівавана з першакрыніцы 21 чэрвеня 2020. Праверана 20 чэрвеня 2020. Спасылкі -------- * «Палескія вяселлі» на YouTube

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Рыжанкоў. **Максім Уладзіміравіч Рыжанкоў** (нар. 19 чэрвеня 1972, Мінск, БССР, СССР) — беларускі дзяржаўны і спартыўны дзеяч, дыпламат. Фігурант Чорнага спісу Еўрасаюза, санкцыйных спісаў шэрагу іншых краін. Біяграфія --------- Сын беларускага спартыўнага дзеяча, першага прэзідэнта НАК Беларусі Уладзіміра Мікалаевіча Рыжанкова. У 1994 годзе скончыў юрыдычны факультэт БДУ па спецыяльнасці «Міжнароднае права», у 2003 годзе — Акадэмію кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь па спецыяльнасці «Дзяржаўнае і мясцовае кіраванне». У 1994—1996 гадах супрацоўнік цэнтральнага апарату Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Беларусь. З 1996 года да 2000 года супрацоўнік пасольства Беларусі ў Ізраілі. У 2000—2003 гадах начальнік аддзела АБСЕ і Савета Еўропы Міністэрства замежных спраў. У 2003—2005 гадах саветнік-пасланнік пасольства Беларусі ў Польшчы. У 2005—2006 гадах начальнік упраўлення Амерыкі Міністэрства замежных спраў. З 2006 года начальнік упраўлення знешняй палітыкі Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. З 2012 года да 2016 года памочнік прэзідэнта Рэспублікі Беларусь па пытаннях фізічнай культуры, спорту і развіцця турызму. У 2015—2017 гадах першы віцэ-прэзідэнт НАК Беларусі. Са снежня 2016 года першы намеснік кіраўніка Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Старшыня Беларускай федэрацыі баскетбола з 2014 года, ганаровы член Беларускай федэрацыі шахмат з 2017 года. Узнагароды ---------- * Ордэн Пашаны (2022). Міжнародныя санкцыі ------------------- 31 жніўня 2020 года ўключаны ў спіс асоб, на якіх накладзена бестэрміновая забарона на ўезд у Латвію, пяцігадовая забарона на ўезд у Эстонію і забарона на ўезд у Літву ў сувязі з тым, што *«сваімі дзеяннямі ён арганізаваў і падтрымаў фальсіфікацыю прэзідэнцкіх выбараў 9 жніўня і наступнае гвалтоўнае здушэнне мірных пратэстаў»*. 21 чэрвеня 2021 года ўнесены ў Чорны спіс Еўрасаюза. Савет Еўрапейскага саюза адзначыў, што Рыжанкоў як першы намеснік кіраўніка Адміністрацыі прэзідэнта, які на працягу больш за двух дзесяцігоддзяў займаў шэраг пасад на дзяржаўнай службе, у тым ліку ў Міністэрстве замежных спраў і розных пасольствах, цесна звязаны з прэзідэнтам і адказвае за забеспячэнне рэалізацыі прэзідэнцкіх паўнамоцтваў у сферы ўнутранай і знешняй палітыкі, падтрымлівае рэжым Лукашэнкі?!. 6 ліпеня 2021 года да санкцый ЕС далучыліся Албанія, Ісландыя, Ліхтэнштэйн, Нарвегія, Паўночная Македонія, Чарнагорыя. 21 чэрвеня 2021 года Рыжанкоў таксама быў дададзены ў санкцыйныя спісы Вялікабрытаніі і Канады. 7 ліпеня 2021 года ў свой санкцыйны спіс Рыжанкова ўнесла і Швейцарыя. Зноскі ------ 1. ↑ Усе памочнікі Лукашэнкі: ад Віктара — да Янчэўскага  (бел.). Наша Ніва. Праверана 8 ліпеня 2018. 2. ↑ 3. ↑ Указ Президента Республики Беларусь от 31 марта 2022 г. № 132 «Аб узнагароджанні» // Национальный правовой Интернет-портал Республики Беларусь 4. ↑ Латвія, Літва і Эстонія ўключылі Лукашэнку і яшчэ 29 чыноўнікаў ў спіс пэрсон нон-грата. ПОЎНЫ СЬПІС 5. ↑ Хто ў чацьвёртым пакеце санкцыяў Эўразьвязу. Поўны сьпіс **(нявызн.)**. Беларуская служба Радыё «Свабода» (10 чэрвеня 2021). Праверана 10 верасня 2021. 6. ↑ COUNCIL IMPLEMENTING REGULATION (EU) 2021/997 — EUR-Lex  (англ.) (бел. 21.06.2021 7. ↑ Declaration by the High Representative on behalf of the European Union on the alignment of certain third countries with the Council Decision (CFSP) 2021/1002 concerning restrictive measures in view of the situation in Belarus (англ.). Савет Еўрапейскага саюза (6 ліпеня 2021). Праверана 10 верасня 2021. 8. ↑ Consolidated List of Financial Sanctions Targets in the UK (англ.). *Office of Financial Sanctions Implementation HM Treasury* (25 чэрвеня 2021). 9. ↑ Consolidated Canadian Autonomous Sanctions List (англ.). Міністэрства міжнародных спраў Канады  (англ.) (бел. (19 кастрычніка 2015). Праверана 29 чэрвеня 2021. 10. ↑ Searching for subjects of sanctions Спасылкі -------- * Кіраўніцтва адміністрацыі | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | OpenSanctions |

**Ватыкан** (лац.: Status Civitatis Vaticanæ, італ.: Stato della Città del Vaticano) — незалежная дзяржава-горад (самая маленькая ў свеце), цэнтр Рымска-каталіцкай царквы, рэзідэнцыя яе кіраўніка — Папы Рымскага. Знаходзіцца ў заходняй частцы Рыма. Тэрыторыя — 0,44 км². У экстратэратарыяльнай уласнасці Ватыкана знаходзяцца тры саборы (Санта-Марыя-Маджорэ, Латэранская базіліка і базіліка Святога Паўла за гарадскімі сценамі), Ватыканская абсерваторыя, шэраг палацаў і віл агульнай плошчай 0,7 км². Паблізу Рыма ў палацы Кастэль-Гандольфа знаходзіцца летняя загарадная рэзідэнцыя Папы Рымскага. Ватыкан, па сутнасці, не мае свайго сталага насельніцтва. На яго тэрыторыі пражывае Папа, кіраўнікі Рымскай курыі, службоўцы ватыканскіх устаноў, вайскоўцы Папскай швейцарскай гвардыі. Па дадзеных на 2004, у ватыканскіх установах працуе каля трох тысяч супрацоўнікаў, з якіх маюць рэлігійны сан 1300 чалавек. Ватыканскае грамадзянства носіць адміністрацыйны характар. У перыяд свайго знаходжання на службе ватыканскім супрацоўнікам падаецца падданства Святога Прастолу, а ў выпадках паездак за мяжу (за межы Італіі) выдаюцца службовыя або дыпламатычныя пашпарты Святога Прастолу. Афіцыйная мова — лацінская (у паўсядзённым жыцці на ёй амаль ніхто не гаворыць і яна выкарыстоўваецца выключна ў афіцыйных дакументах Ватыкана і падчас набажэнстваў). У дыпламатычнай перапісцы выкарыстоўваецца французская. Паўсядзённымі і гутарковымі па частаце ўжывання з'яўляюцца італьянская, іспанская, англійская, нямецкая і французская мовы. Грашовая адзінка — еўра. Папская дзяржава па дагаворы з урадам Італіі ў абмежаванай колькасці чаканіць таксама ўласную манету — ватыканскі еўра, прызначаны ў асноўным для нумізматаў. Галоўнымі афіцыйнымі святамі з'яўляюцца — дзень абрання актуальнага Папы, Каляды і Вялікдзень. Дыпламатычныя місіі замежных дзяржаў акрэдытуюцца пры Святым Прастоле, а не пры горадзе-дзяржаве Ватыкан. Замежныя пасольствы і прадстаўніцтвы, акрэдытаваныя пры Святым Прастоле, з прычыны малой тэрыторыі Ватыкана, размешчаны ў Рыме (уключаючы і пасольства Італіі, якое, такім чынам, знаходзіцца ў яе ўласнай сталіцы). Святы Прастол (не Ватыкан) з'яўляецца сталым назіральнікам пры ААН з 1964 года, супрацоўнічаючы з арганізацыяй з 1957 года. У ліпені 2004 года правы місіі Святога Прастола пры ААН былі пашыраны. Акрамя таго, са жніўня 2008 года Ватыкан пачаў супрацоўніцтва з Інтэрпалам на сталай аснове. Гісторыя -------- Асноўны артыкул: **Гісторыя Ватыкана** У антычнасці тэрыторыя Ватыкана (лац.: ager vaticanus) не была заселена, бо ў Старажытным Рыме гэта месца лічылася святым. У 326 годзе, пасля прыходу хрысціянства, над меркаванай грабніцай святога Пятра была ўзведзена базіліка Канстанціна і з тых часоў гэта месца стала засяляцца. Гістарычна цяперашні Ватыкан стаў спадчыннікам Папскай дзяржавы, якая была ўтворана ў сярэдзіне VIII стагоддзя і пазней ахапіла значную частку Апенінскага паўвострава. У 756 франкскі кароль Піпін Кароткі (бацька Карла Вялікага) у выніку супрацьборства з лангабардамі і візантыйцамі падарыў Папе Стэфану II (III) Рым і некалькі правінцый у цэнтральнай Італіі, што склала гістарычнае ядро Папскай дзяржавы, так званай «спадчыны Св. Пятра». Ватыкан на сённяшні дзень з'яўляецца самым старым дзяржаўным утварэннем. Інстытуты яго дзяржаўна-царкоўнай улады наўпрост ўзыходзяць да Рымскай імперыі. Папская дзяржава спыніла сваё існаванне 20 верасня 1870, калі войскі караля Віктора Эмануіла падчас завяршэння аб'яднання краіны ўвайшлі ў «вечны горад» і абвясцілі яго сталіцай Італіі. Папа катэгарычна не пагадзіўся з гвалтоўным захопам Рыма і не прызнаў яго анексію. Паўстала «рымскае пытанне». Пасля працяглага перыяду непаразумення паміж урадам Італіі і Святым Прастолам бакі пайшлі на ўрэгуляванне адносін. 11 лютага 1929 былі падпісаныя т.зв. Латэранскія пагадненні (Канкардат), паводле якіх прызнаваўся суверэнітэт ватыканскай дзяржавы. У 1984 Італія і Ватыкан падпісалі новы Канкардат. У адрозненне ад папярэдняга, паводле яго каталіцызм афіцыйна аб'яўляўся дзяржаўнай рэлігіяй, новы канкардат надае італьянцам фармальна поўную волю выбару рэлігіі. Геаграфія --------- Тэрыторыя Ватыкана паводле Латэранскага дагавора Ватыканскія сады Клімат Ватыкана такі ж як у Рыме, умераны міжземнаморскі клімат з лагоднай дажджлівай зімой з верасня да сярэдзіны мая і гарачае сухое лета з мая па жнівень. Ёсць некаторыя мясцовыя асаблівасці, частыя туманы і раса, якія выкліканых вялікімі памерамі базілікі Святога Пятра, вышынёй на якой яна размяшчаецца і вялікімі памерамі брукаванай плошчы. Ватыкан з'яўляецца самай маленькай дзяржавай у свеце, маючы плошчу толькі каля 44 гектараў. У ліпені 2007 года Ватыкан пагадзіўся стаць першай вугляродна-нейтральнай дзяржавай. Яны плануюць зрабіць гэта за кошт кампенсацыі выкідаў вуглякіслага газу. ### Тэрыторыя Назва «Ватыкан» з'явілася яшчэ да прыняцця хрысціянства ў Старажытным Рыме і паходзіць ад назвы ўзгорка. Менавіта на гэтай тэрыторыі месцяцца Базіліка Святога Пятра, Апостальскі палац, Сіксцінская капэла і музеі, якія былі пабудаваныя разам з іншымі будынкамі. Гэты раён быў часткай Рыму да 1929 года, калі быў аддзелены ад горада. Ватыкан размяшчаецца на заходнім беразе Тыбра. Паводле Латэранскага дагавора, некаторыя будынкі Святога Прастола, якія зараз знаходзяцца на тэрыторыі Італіі, у першую чаргу гэта папскі палац Кастэль-Гандольфа і іншыя базілікі, атрымалі экстэрытарыяльны статус, аналагічны статусу замежных пасольстваў. Гэты статус атрымалі і іншыя структуры і будынкі Ватыкана, якія аказаліся раскіданымі па ўсім Рыму і Італіі. Кастэль Гандольфа і іншыя базілікі патрулююцца ўнутранымі паліцэйскімі агентамі дзяржавы Ватыкан, а не італьянскай паліцыі. Плошча Святога Пятра паводле звычая ахоўваецца сумесна. ### Сады На тэрыторыі Ватыкана знаходзяцца Сады Ватыкана (па-італьянску: Giardini Vaticani), на долю якіх прыпадае больш за палову тэрыторыі дзяржавы. Сад, створаны ў эпоху Адраджэння і эпоху барока, ўпрыгожаны фантанамі і скульптурамі. Сады займаюць каля 23 га і займаюць большасць Ватыканскага ўзгорка. Вышыня самай высокая кропкі складае 60 метраў над узроўнем мора. Каменныя сцены звязваюць вобласць на поўначы, поўдні і захадзе. Сады ўзыходзяць да Сярэднявечча, калі вінаграднікі і фруктовыя сады былі распаўсюджаны на поўначы Папскага Апостальскага палаца. У 1279 годзе Папа Мікалай III перанёс сваю рэзідэнцыю назад у Ватыкан з Латэранскага палаца і абгарадзіў гэтую тэрыторыю сценамі. Ён спланаваў і Ватыканскі сад. Дзяржаўны лад ------------- Палац урада Ватыкана З пункта погляду дзяржаўнага ладу Ватыкан — абсалютная тэакратыя. Глава дзяржавы — Папа Рымскі. У выпадку яго адсутнасці або смерці бягучымі справамі Ватыкана кіруе камерленга Святой Рымскай царквы, выконваючы роля месцаназіральніка ў папярэдні выбарам новага Паты перыяд. Папе належыць вярхоўная заканадаўчая, выканаўчая і судовая ўлада. У яго кампетэнцыю ўваходзіць прэзентацыя Ватыкана ў міжнародных адносінах, заключэнне, ратыфікацыя і дэнансацыя міжнародных дагавораў і канкардатаў, прыём дыпламатычных прадстаўнікоў і прызначэнне прадстаўнікоў Ватыкана ў іншых краінах. Папа абіраецца пажыццёва калегіяй кардыналаў. Абранне здзяйсняецца на канклаве (лац. «пад ключом») з ліку кардыналаў шляхам таемнага галасавання большасцю не меней 2/3 галасоў. Сусветны (або Ватыканскі) сабор склікаецца перыядычна раз у некалькі дзесяткаў гадоў для абмеркавання найболей важных царкоўных праблем. Апошні сабор склікаўся ў 1962—1965 (21 Сусветны або Ватыканскі сабор). Урад ---- Главой выканаўчай улады з'яўляецца Дзяржаўны сакратар. Ватыканам кіруе адміністрацыйны орган — прызначаная Святым Прастолам Папская Камісія, на чале з губернатарам (камісія прызначаецца на 5-гадовы тэрмін). Галоўным адміністрацыйным органам Святога прастола (Практычнае кіраўніцтва рэлігійнай, палітычнай і гаспадарчай дзейнасцю) з'яўляецца Рымская курыя. Паводле Апасталічных канстытуцый *«Regimini Ecclesiae Universae»'* (1968 год) і *«Pastor Bonus»* (1988 год) адміністрацыя каталіцкай царквы і Ватыкана складаецца з некалькіх ведамстваў. Выкананнем рашэнняў Папы і каардынацыяй дзейнасці рымскай курыі займаецца Дзяржаўны сакратарыят. Яго главе — Дзяржаўнаму сакратару — паданы ўсе паўнамоцтвы ў вобласці свецкага суверэнітэту; фактычна ён выконвае абавязкі прэм'ер-міністра. З 2006 года дзяржаўны сакратар — кардынал Тарчызіа Бертонэ. Вышэйшыя кансультатыўныя органы — Сусветны сабор, калегія кардыналаў і біскупскі сінод. Калегія кардыналаў — дарадчы орган пры Папе — збіраецца для абмеркавання найболей важных царкоўных спраў і для выбараў Паты. Падчас абрання пантыфіка ў калегіі (канклаве) могуць удзельнічаць толькі кардыналы маладзей 80 гадоў, прызначаныя Папам пажыццёва. Так, з цяперашніх 189 кардыналаў 174 прызначаныя Янам Паўлам. Каля 1/3 кардыналаў уваходзяць у склад Рымскай курыі (урад Ватыкана), дзе засяроджанае практычнае кіраўніцтва рэлігійнай, палітычнай і эканамічнай дзейнасцю Ватыкана. У склад Рымскай курыі ўваходзяць Дзяржаўны сакратарыят, 9 кангрэгацый (духоўныя ведамствы), 3 трыбунала, 12 папскіх рад і камісій, інш. ведамствы. У складзе Дзяржаўнага сакратарыята дзейнічаюць, у прыватнасці, секцыі па агульных пытаннях (унутраным справам) і па сувязях з дзяржавамі (замежным справам). Іншыя органы каталіцкай царквы і Ватыкана: дзевяць кангрэгацый, ці дыкастэрый (міністэрстваў); 11 папскіх камісій; бюро; Апостальская бібліятэка і іншыя ўстановы. Юрыдычныя інстанцыі — Вышэйшы царкоўны суд, Вышэйшы трыбунал Апостальскага суда і мясцовы трыбунал. Парадак падтрымлівае папская гвардыя, якая складаецца са швейцарскіх гвардзейцаў. Знешняя палітыка ---------------- Швейцарская гвардыя Святы Прастол падтрымлівае дыпламатычныя адносіны з 178 дзяржавамі. Роля Ватыкана ў міжнароднай палітыцы, яго ўплыў у свеце грунтуюцца на вялізнай колькасці вызнаўцаў-каталікоў — 1 млрд.100 тыс. чал. Правадыром яго палітыкі з'яўляецца каталіцкае духавенства (1,9 млн манахаў і каля 0,5 млн святароў), каля 2 тыс. манаскіх ордэнаў, найболей буйнымі з якіх з'яўляюцца ордэна езуітаў (26 тыс.), францысканцаў (45 тыс.), салезіянцаў, капуцынаў, бенедыктынцаў, дамініканцаў. Ватыкан дзейнічае таксама праз т. зв. свецкія каталіцкія арганізацыі: прафсаюзныя, культурныя, моладзевыя, жаночыя і інш. Значная колькасць з гэтых арганізацый уваходзяць у канферэнцыю міжнародных каталіцкіх арганізацый, праца якіх каардынуецца Дзяржаўным сакратарыятам Ватыкана. Пад пэўным уплывам Ватыкана находзяцца клерыкальныя палітычныя партыі ў розных краінах свету. У апошні час роля, якую гуляе Ватыкан у міжнародных адносінах стала значней, асабліва на фоне росту ліку глабальных праблем, якія закранаюць інтарэсы ўсяго чалавецтва. Гэтаму шмат у чым спрыяў Ян Павел II, усталяваныя ім асабістыя кантакты са шматлікімі значнымі дзяржаўнымі дзеячамі. Ён з прыкметным палітычным рэзанансам рабіў рэгулярныя паездкі па свеце — падлічана, што Ян Павел II за гады свайго пантыфікату падчас падарожжаў праехаў агульную адлегласць роўную чатыром адлегласцям ад Зямлі да Месяца. Кіраўніцтва Ватыкана ўдзельнічае ў рашэнні ключавых міжнародных праблем, уключаючы ліквідацыю зброі масавага знішчэння, урэгуляванне рэгіянальных канфліктаў, ахове навакольнага асяроддзя. У цэнтры ўвагі Ватыкана — праблемы свету, які развіваецца (адсталасць, бедната, голад і галеча, беспрацоўе). Таму не выпадкова, што большасць сваіх паездак Ян Павел II здзейсніў у Азію, Афрыку і Лацінскую Амерыку. Ватыкан унёс значны ўклад у пачатак і паступальнае развіццё агульнаеўрапейскага працэсу. Ён выяўляе значную цікавасць да блізкаўсходняга мірнага працэсу, да пытання аб статусе Іерусаліма, а таксама да ўрэгулявання сітуацыі ў Іраку і ў іншых канфліктных зонах планеты. Дэмаграфія ---------- Музеі Ватыкана Практычна ўсё насельніцтва Ватыкана — падданныя Святога Прастола, бо падданства Ватыкана не існуе, якія маюць пашпарт і з'яўляюцца прыслужнікамі Каталіцкай Царквы. На 2005 года з 557 падданых Святога Прастола 58 — кардыналы, 293 чалавекі маюць статус духавенства і з'яўляюцца чальцамі папскіх прадстаўніцтваў, 62 — іншыя прадстаўнікі духавенства, 101 — члены швейцарскай гвардыі, а астатнія 43 — цывільныя. У 1983 годзе ў Ватыкане не зарэгістравана ніводнага навароджаннага. Нябольш за палову, 246 грамадзян, захавалі сваё першае грамадзянства. Грамадзянства Ватыкана не пераходзіць у спадчыну і не можа быць набыта з прычыны нараджэння ў горадзе. Яно можа быць атрымана толькі ў выніку служэння Святому Прастолу і скасавана з прычыны спынення працоўнай дзейнасці ў Ватыкане. Артыкул 9 Латэранскага пагаднення 1929 года паміж Ватыканам і Італіяй паведамляе, што калі асоба перастае быць грамадзянінам Ватыкана і не мае грамадзянства любой іншай краіны, яму даецца італьянскае грамадзянства. Этнічна, большасць з іх з'яўляюцца італьянцы, з-за выключэннем членаў швейцарскай гвардыі. Да «дзённага» насельніцтва Ватыкана адносяцца таксама каля 3 тысяч працуючых там італьянцаў, але якія жывуць па-за межамі Ватыкана. У 2005 годзе ў Ватыкане было зарэгістравана 111 шлюбаў. Эканоміка --------- Ватыкан мае тры асноўных крыніцы прыбыткаў: Інстытут рэлігійных спраў (*Opere di Religione*, ІОR — фактычна, ватыканскі банк, бюджэт якога складае штогод некалькі млрд. долараў ЗША), ахвяраванні вызнаўцоў і фінансавая і эканамічная дзейнасць уласных прадпрыемстваў (у папскай загараднай рэзідэнцыі, напрыклад, наладжана вытворчасць шырокай гамы малочных прадуктаў пад маркай «Фаторыя Пантыфічыя»). Святы Пасад здзяйсняе шырокую прадпрымальніцкую дзейнасць, у т.л. фінансавую. Валодае значнай нерухомасцю ў Еўропе, Лацінскай Амерыцы, супрацоўнічае з міжнароднымі банкамі і манаполіямі. Каля 3/4 капіталаў Ватыкана ўкладзена ў Італіі. Толькі ў Італіі яму належыць 482 тыс. га апрацоўваемых плошчаў, уключаючы некалькі тысяч гектараў у раёне Рыма. Значная частка нерухомасці «вечнага горада» таксама належыць Ватыкану праз шэраг страхавых кампаній. Групы паломнікаў, якія прыбываюць у Ватыкан з розных краін свету і турысты ўносяць свой ўклад (т.зв. «грош св. Пятра») у бюджэт Святога Прастола. Штогод яго сума ў сярэднім складае каля 90 млн долараў ЗША. Транспарт --------- Асноўны артыкул: **Чыгуначны транспарт Ватыкана** Ватыканская чыгуначная станцыя Ватыкан мае даволі добра развітую транспартную сетку з улікам сваіх памераў, якія складаюцца ў асноўным з плошчы і тратуара. У краіне, якая мае 1,05 кіламетраў у даўжыню і 0,85 кіламетраў у шырыню, яна мае невялікую транспартную сістэму, без аэрапортаў або шашы. У Ватыкане размяшчаецца геліпорт і чыгуначная станцыя, якая належыць да італьянскай чыгуначнай сеткі і цягнецца па тэрыторыі Ватыкана ўсяго 300 метраў. Папа Ян XXIII быў першым Папам, як пачаў выкарыстоўваць гэтую чыгунку. Ян Павел II таксама выкарыстоўваў яе, але і даволі рэдка. Чыгунка ў асноўным выкарыстоўваецца для перавозкі грузаў. Ватыкан не мае аэрапортаў, з'яўляючыся такім чынам адной з нешматлікіх незалежных дзяржаў у свеце без аэрапорта. Абслугоўваюць Ватыкан аэрапорты Рыма: аэрапорт імя Леанарда да Вінчы—Ф'юмічына і ў меншай ступені, аэрапорт Чампіна — яны служаць у якасці адпраўной кропкі для міжнародных візітаў Папы. Культура -------- «П'ета» Мікеланджэла з'яўляецца адным з самых вядомых ватыканскім твораў мастацтва Ватыкан з'яўляецца домам для некаторых з самых вядомых твораў мастацтва ў свеце. Базіліка Святога Пятра, якую паслядоўна будавалі такія архітэктары як Даната Брамантэ, Мікеланджэла, Джакама дэла Порта, Карла Мадэрна і Джавані Ларэнца Берніні з'яўляецца вядомым творам архітэктуры эпохі Адраджэння. Сіксцінская капэла знакаміта сваімі фрэскамі, якія ўключаюць у сябе творы П’етра Перуджына, Даменіка Гірландая і Сандра Бацічэлі, а таксама вядомая праца Мікеланджэла Страшэнны суд на столі капэлі. Сярод вядомых мастакоў, якія ўпрыгожвалі інтэр'еры Ватыкана варта адзначыць таксама Рафаэля і Фра Беата Анджэліка. Бібліятэка Ватыкана і калекцыі музеяў Ватыкана маюць высокае гістарычнае, навуковае і культурнае значэнне. У 1984 годзе Ватыкан быў дададзены ЮНЕСКА ў спіс аб'ектаў сусветнай спадчыны, гэта толькі адзіны такі выпадак, калі ў спіс патрапіла цэлая дзяржава. Акрамя таго, гэта адзінае месца на сённяшні дзень зарэгістраванае ЮНЕСКА як цэнтр засяроджвання культурных каштоўнасцей. Пры Ватыкане дзейнічаюць Папская акадэмія навук (створаная ў 1603), якая падпарадкоўваецца непасрэдна Папе і мае сваёй мэтай садзейнічаць даследаванням у вобласці фізікі, матэматыкі і прыродазнаўства, а таксама Папская акадэмія сацыяльных навук. Папскія акадэмікі прызначаюцца Папам з ліку вядомых навукоўцаў у вобласці матэматычных і прыродазнаўчых навук (Папская акадэмія навук — 78 членаў, Папская акадэмія сацыяльных навук — 40 членаў). Ватыкан выдае сотні газет і часопісаў у розных краінах. Афіцыёз Ватыкана — штодзённая газета «Асерваторэ рамана» (тыр. каля 50 тыс. экз.). У Святога Прастола маецца сваё агенцтва друку — Аджэнцыя Інтэрнацыянале Фідэс (АІФ). Радыё Ватыкана вядзе свае перадачы на 41 мовах, у т.л. і на беларускай мове (гл.Радыё Ватыкана, беларуская служба) на большасць краін свету, у т.л. і на краіны СНД. Пры Ватыкане маецца «Ватыканскі тэлевізійны цэнтр» («Тэлепачэ»). З 1996 Ватыкан падключаны да сеткі Інтэрнэт. Гл. таксама ----------- * Спіс музеяў Ватыкана * Дваранская гвардыя Зноскі ------ 1. ↑ Vatican City. CIA — The World Factbook (англ.) 2. ↑ Адрес пасольствы Ватыкана ў Італіі 3. 1 2 Lenta.ru: В мире: Ватикан получил статус наблюдателя ООН без права голоса Архівавана 6 верасня 2011. 4. ↑ Архівавана 16 мая 2007. 5. ↑ List of Member States 6. ↑ Архівавана 24 ліпеня 2011. 7. ↑ «The Vatican to go carbon neutral». United Press International. 8. ↑ Vatican (search). Online Dictionary. 9. ↑ Treaty between the Holy See and Italy Архівавана 13 жніўня 2011.. vaticanstate.va 10. ↑ «Map of Vatican City». www.saintpetersbasilica.org. 11. ↑ «Al Pellegrino Cattolico: The Vatican Gardens» Архівавана 27 мая 2012.. 2008 Al Pellegrino Cattolico s.r.l. Via di Porta Angelica 81\83 (S.Pietro) I- 00193 Roma, Italy. 12. ↑ «Official Vatican City State Website: A Visit to the Vatican Gardens» Архівавана 18 студзеня 2013.. 2007-08 Uffici di Presidenza S.C.V. 13. ↑ «Holy See — State of the Vatican City». Vatican Papal Conclave. 14. 1 2 Vatican City State Railway Vatican City State Railway «Railways of the World». Sinfin.net. 15. ↑ «Vatican City — UNESCO World Heritage Centre». whc.unesco.org. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Ватыкан на Вікісховішчы | * Афіцыйны сайт Святога Прастола Архівавана 6 лютага 2015. — на нямецкай, англійскай, іспанскай, французскай, італьянскай, партугальскай мовах і латыні * Афіцыйны сайт дзяржавы Ватыкана — на італьянскай, англійскай, нямецкай, іспанскай, французскай мовах * Сайт пра Ватыкан Архівавана 21 лютага 2012. — гісторыя, культура славутасці Ватыкана * Горад — дзяржава Ватыкан — артыкул пра Ватыкан, яго гісторыі і славутасцях * Артыкулы пра Ватыкан — сайт пра Бенедыкта XVI | ⛭Сучасныя гарады-дзяржавы | | --- | | Незалежныя дзяржавы | Сцяг Ватыкана Ватыкан • Сцяг Манака Манака • Сцяг Сінгапура Сінгапур | | Часткова аўтаномныя | Сцяг Ганконга Ганконг (Кіт.) • Сцяг Гібралтарa Гібралтар (Брыт.) • Сцяг Макао Макаа (Кіт.) | | Папскія рытуалы, сімвалы і цырыманіял | | --- | | Герб Ватыкана | * Апостальскі палац * Ватыкан * Папскі герб * Канклаў * Каранацыя * Святы Прастол * Інтранізацыя * Папскі Крыж * Мітра * Мацэта * Палій * Папамабіль * Папскія рэгаліі і знакі адрознення * Пярсцёнак рыбака * Сабор Святога Пятра * Плошча Святога Пятра * Латэранская базіліка * Сікстынская капэла * Тыяра * Фанон * Камаура * Habemus Papam * Sede Vacante * Sedia Gestatoria * Vere Papa mortuus est | | ⛭Сталіцы Еўропы | | --- | | Сталіцы краін-членаў ААН | * Амстэрдам * Андора-ла-Велья * Анкара * Астана * Афіны * Баку * Берлін * Берн * Браціслава * Брусель * Будапешт * Бухарэст * Бялград * Вадуц * Валета * Варшава * Ватыкан * Вена * Вільнюс * Дублін * Ерэван * Заграб * Капенгаген * Кіеў * Кішынёў * Лісабон * ✰ Лондан * Любляна * Люксембург * Мадрыд * Манака * Масква * Мінск * Нікасія * Осла * Парыж * Прага * Рыга * Рым * Рэйк’явік * Сан-Марына * Сараева * Сафія * Скоп’е * ✰ Стакгольм * Талін * Тбілісі * Тырана * Хельсінкі * Цэтынэ | | Сталіцы іншых тэрыторый | * Ватыкан * Гібралтар * Дуглас * Епіскопі * Лонгйір * Мальтыйскі палац * Марыянхаміна * Сент-Пітэр-Порт * Сент-Хеліер * Торсхаўн | | Сталіцы непрызнаныхі часткова прызнаных дзяржаў | * Данецк * Луганск * Прышціна * Ціраспаль | | ⛭Краіны Еўропы | | --- | | Незалежныя краіны | * Албанія * Андора * Аўстрыя * Балгарыя * Беларусь * Бельгія * Боснія і Герцагавіна * Ватыкан * Венгрыя * Вялікабрытанія * Германія * Грэцыя * Данія * Ірландыя * Ісландыя * Іспанія * Італія * Казахстан¹ * Латвія * Літва * Ліхтэнштэйн * Люксембург * Малдова * Мальта * Манака * Нарвегія * Нідэрланды * Партугалія * Паўночная Македонія * Польшча * Расія¹ * Румынія * Сан-Марына * Сербія * ✰ Славакія * Славенія * Турцыя¹ * Украіна * Фінляндыя * Францыя * Харватыя * Чарнагорыя * Чэхія * Швейцарыя * Швецыя * Эстонія | | | Залежныя тэрыторыі | * Аландскія астравы (Фінляндыя) * Гернсі (Вялікабрытанія) * Гібралтар (Вялікабрытанія) * Джэрсі (Вялікабрытанія) * Востраў Мэн (Вялікабрытанія) * Сардзінія (Італія) * Сіцылія (Італія) * Фарэрскія астравы (Данія) * Шпіцберген (Нарвегія) * Ян-Маен (Нарвегія) | | Непрызнаныяі часткова прызнаныя дзяржавы і ўтварэнні | * Косава * Прыднястроўе * Паўночны Кіпр¹ | | **¹ Часткова ў Азіі** | | ⛭Ватыкан паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Ватыкан»** | | Сусветная спадчына ЮНЕСКА ў Італіі | | --- | | | Руіны Агрыджэнта  · Руіны Аквілеі з базілікай  · Трулі Альберабела  · Амальфітанскае ўзбярэжжа  · Базіліка Св. Францыска і францысканская спадчына Асізі  · Петрогліфы Валь-Камонікі  · Валь д'Орча  · Венецыя і лагуна  · Віла Адрыяна  · Віла д'Эстэ  · Верона  · Вічэнца і вілы Паладыа  · Віа Гарыбальдзі і Палацці-дэі-Ролі ў Генуі  · Даламітавыя Альпы  · Каралеўскі палац у Казерце, акведук Ванвітэлі і Сан-Леўча  · Кастэль-дэль-Монтэ  · Крэспі-д`Ада  · Мантуя і Саб'янета  · Сасі Матэры  · Саборны комплекс у Мадэне  · Батанічны сад Падуі  · Саборны комплекс у Пізе  · Пампеі, Геркуланум і Торэ-Анунцыята  · П'енца  · Раннехрысціянскія помнікі Равены  · Рэтыйская чыгунка  · Цэнтр Сан-Джыміньяна  · Святыя горы П'емонта і Ламбардыі  · Санта-Марыя-дэле-Грацые  · Цэнтр Сіены  · Антычныя Сіракузы і некропаль Панталіка  · Валь-дзі-Нота  · Віла Дэль-Казале  · Су-Нураксі  · Рэзідэнцыі Савойскага дому  · Цэнтр Урбіна  · Цэнтр Неапаля  · Цэнтр Рыма з Ватыканам  · Ферара і дэльта По  · Цэнтр Фларэнцыі  · Чылента і Вала-дзі-Дыяна, Пестум і Велы, Чэртоза-дзі-Падула  · Чынквэ-Тэрэ, Портавенерэ, астравы Пальмарыя, Тына і Тынета  · Ліпарскія астравы  · Этрускія некропалі ў Чэрветэры і Тарквініі | | | ⛭Дзяржавы Італіі (XIX—XX стст.) | | --- | | XIX стагоддзе | Каралеўства Італія • Італьянская рэспубліка • Лігурыйская рэспубліка • Ламбарда-Венецыянскае каралеўства • Герцагства Лука • Рэспубліка Лука • Модэнскае герцагства • Неапалітанскае каралеўства • Каралеўства Абедзвюх Сіцылій • Аб'яднаныя правінцыі Цэнтральнай Італіі • Пармскае герцагства • Партэнапейская рэспубліка • Папская вобласць • Рымская рэспубліка Сардзінскае каралеўства Сан-Марына • Каралеўства Сіцылія • Вялікае герцагства Тасканскае • Цызальпінская рэспубліка • Каралеўства Этрурыя | | XX стагоддзе | Сцяг Каралеўства Італія Каралеўства Італія • Сцяг Італіі Італьянская сацыяльная рэспубліка • Сцяг Італіі Рэспубліка Італія •  Ватыкан •  Сан-Марына | | Нейтральныя дзяржавы | | --- | | * Аландскія астравы * Аўстрыя * Ватыкан * Ірландыя * Коста-Рыка * Ліхтэнштэйн * Мальта * Панама * Сан-Марына * Туркменістан * Фінляндыя * Швейцарыя * Швецыя |

Карта ЦРУ, адлюстроўвае міжнародныя сувязі гандлю наркотыкамі (2009). Асноўныя краіны вытворчасці гераіну ў свеце (пазначаны чырвоным). Паветраныя маршруты гандлю наркотыкамі, якія адсочвае Паўднёвае камандаванне ЗША. Панамскі сухагруз, на якім памежнікі ЗША знайшлі самы вялікі груз какаіну ў гісторыі ЗША (20 тон) **Наркагандаль** — гандаль наркотыкамі. Шматмільярдны пазазаконны бізнес, кантраляваны арганізаванай злачыннасцю. У 2010 годзе сусветны наркарынак склаў 72 мільярды долараў ЗША. Выраб наркотыкаў ---------------- Да асноўных рэгіёнаў вытворчасці наркотыкаў адносяць: * Залаты паўмесяц (Іран, Афганістан, Пакістан) — рэгіён вытворчасці самай вялікай колькасці опіуму; * Залаты трыкутнік (М’янма, Лаос, Тайланд) — вытворчасць опіуму; * Паўднёвая Амерыка (Калумбія, Перу, Балівія) — вырошчванне кокі, з якой робіцца какаін; * Нідэрланды — вытворчасць марыхуаны і сінтэтычных наркотыкаў; * Марока — вытворчасць гашышу; Варта адзначыць, што Афганістан з’яўляецца найбуйнейшым вытворцам опіуму ў свеце, на яго долю даводзіцца парадку трох чвэрцяў сусветнай вытворчасці опіуму-сырцу. Беларусь -------- 13 верасня 2001 г. урад Беларусі далучыўся да Адзінага пагаднення аб наркатычных сродках[en] 1961 года. Артыкул 25 Пагаднення прадугледжваў «Нагляд за макавай саломай» у якасці наркатычнай сыравіны вытворчасці опію. Артыкул 1 вызначаў: «макавая салома азначае ўсе часткі (*за выключэннем насення*) скошанага опійнага мака». З 2004 г. на беларускім наркарынку сталі пераважаць «бубкі» (прасякнутае алкоідамі опію насенне маку), што скарачаюць тэрмін жыцця яго спажыўцоў да 2 гадоў. «Бубкі» пачалі пастаўляцца ў Беларусь у 2003 г. што міліцыя выявіла ў 2005 годзе. «Бубачнікі» склалі абсалютную большасць наркаманаў, якія калоліся ў вену. Такія наркаманы ў абсалютнай большасці хварэлі на гепатыт і вірус імунадэфіцыту чалавека (ВІЧ), а таксама мелі па некалькі судзімасцей. У 2008 г. Цэнтр маніторынгу наркотыкаў і наркаспажывання Гродзенскага дзяржаўнага медыцынскага ўніверсітэта на падставе статыстычнага спосабу паўторнага ахопу налічыў у Беларусі на канец 2007 г. 76,3 тыс. ін’екцыйных наркаспажыўцоў (1,3 % насельніцтва ва ўзросце 15—54 гадоў). Тым часам на ўліку Міністэрства аховы здароўя Рэспублікі Беларусь стаялі 10,5 тыс. наркаманаў (у 7 разоў менш). На канец 2010 г. «бубкі» ў выглядзе насення маку, забруджанага макавай саломай, прадаваліся праз «наркатаксі» (з замоўленага аўтамабіля), кіёскі і кватэры наркагандляроў («барыг»). 1 кастрычніка 2010 г. набыў моц новы дзяржаўны стандарт № 2078—2010 «Мак харчовы. Тэхнічныя ўмовы», які прадугледжваў поўную адсутнасць дамешкаў смецця ў насенні маку. У выніку мытны дагляд стаў прыводзіць да канфіскацыі «бубачнай» кантрабанды ў грузавіках з сумежных Латвіі, Літвы, Польшчы і Украіны. Дзяржаўны мытны камітэт Рэспублікі Беларусь пачаў выяўляць у фурах замест заяўленай гародніны і садавіны па больш як 400 папяровых 25-кілаграмовых мяхоў з насеннем маку (тона), забруджанага макавай саломай агульнай масай звыш 250 кг (звыш 25 % ад масы мяхоў). Аднак завоз грузавымі фурамі працягнуўся з сумежнай Расіі праз удзел у Мытным саюзе з ёй. У рамках адзінай мытнай прасторы з Расіяй 9-ы артыкул Пагаднення аб адзіных захадах нетарыфнага рэгулявання ў дачыненні да трэціх краін ад 25 студзеня 2008 г. прадугледжваў: «У выключных выпадках Бакі могуць у аднабаковым парадку ўводзіць захады нетарыфнага рэгулявання, прадугледжаныя сапраўдным Пагадненнем, на тэрмін, які *не перавышае 6 месяцаў*». У выніку гандлёвыя прадпрыемствы Беларусі сталі пераважна праводзіць закуп «бубак» на расійскіх складах у Маскве і Пецярбургу. Затым грузавымі аўтафургонамі «бубкі» перавозілі на склады пры гандлёвых цэнтрах у Мінску, дзе тыя прадаваліся па $30 за кг. Адтуль «наркатаксісты» (раздробныя наркагандляры, якія прадавалі на замову з аўтамабіляў) развозілі «бубкі» па сваіх мікрараёнах. Перапродаж 30 кг забруджанага макавай саломай насення па $40 за кг ($10 навару на кг) даваў «наркатаксісту» $300 навара за суткі. У выніку за 15 дзён раз’ездаў на месяц заробак «наркатаксіста» складаў $4500, з якіх $500 ішло на паліва і пачынку аўтамабіля, чысты прыбытак складаў $4000. У 2011 г. сутачны абарот «бубак» налічваў 5,5 млрд рублёў ($981 тыс.), што складала 2007,5 млрд руб ($358,1 млн) за год. Тым часам сума адміністрацыйных і судовых спагнанняў з боку Міністэрства па падатках і зборах Рэспублікі Беларусь пры правапарушэннях у гандлі макам за 20 месяцаў са студзеня 2010 г. па жнівень 2011 г. склала 571,3 млн рублёў ($190,8 тыс.; 20 % *дзённай* выручкі ад гандлю «бубкамі» ў краіне). У ліпені 2011 г. Міністэрства ўнутраных спраў Рэспублікі Беларусь пачало канфіскацыі «наркатаксі» (аўтамабіляў, якія развозілі «бубкі» на замову). Крымінальная адказнасць з адбываннем зняволення прадугледжвалася пры выцягванні опію з насення мака. На пачатак лістапада 2011 г. кг «бубак» каштаваў у сталіцы Беларусі 220 тыс. рублёў ($25). Зноскі ------ 1. ↑ *Святлана Барысенка.* Арганізаваная злачыннасць цікавіцца «жывымі каштоўнасцямі» : газета. — 4 сакавіка 2011. — № 42 (26906). — С. 1-2. — ISSN 1990-763x.(недаступная спасылка) 2. ↑ "Адзінае пагадненне аб наркатычных сродках 1961 г. папраўленае Пратаколам ад 25 сакавіка 1972 г." [англійская]. Збор дагавораў ААН. 2015. Архівавана з арыгінала 25 лістапада 2015. Праверана 27 лістапада 2015. `{{cite news}}`: Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка) Архівавана 25 лістапада 2015. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 25 лістапада 2015. Праверана 2 лістапада 2018. 3. ↑ "Адзінае пагадненне аб наркатычных сродках" [англійская]. Вікікрыніцы. 12 мая 2011. Праверана 27 лістапада 2015. 4. ↑ *Яўген Валошын.* Чаму ў цэнтры сталіцы прадаецца опіум // *Звязда* : газета. — 25 чэрвеня 2010. — № 122 (26730). — С. 11. — ISSN 1990-763x.(недаступная спасылка) 5. 1 2 3 *Яўген Валошын.* З-за чаго пастаўкі наркатычнага маку ў Беларусь не могуць спыніць // *Звязда* : газета. — 10 лістапада 2011. — № 214 (27078). — С. 5. — ISSN 1990-763x.(недаступная спасылка) 6. ↑ "Пагадненне аб адзіных захадах нетарыфнага рэгулявання ў дачыненні да трэціх краін" [руская]. Прававы партал Еўразійскага эканамічнага саюза. 6 лістапада 2012. Архівавана з арыгінала 6 лістапада 2012. Праверана 27 лістапада 2015. 7. ↑ "Сярэднеўзважаны курс беларускага рубля ў адносінах да замежных валют на валютным рынку Рэспублікі Беларусь за 2011 год". Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь. 2012. Праверана 27 лістапада 2015. Гл. таксама ----------- * Карупцыя * Арганізаваная злачыннасць * Залаты ветах Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Наркагандаль

**Ора** (таіц. 'Oro) - палінезійскі бог вайны. Міфалогія --------- Лічыўся адным з сыноў Тангароа, жыў на востраве Бора-Бора. Культ Ора ўзнік адносна позна, і яго шырокае распаўсюджанне звязваюць пераважна з дзейнасцю патаемнага святарскага аб'яднання *арыоі*. На астравах Таварыства ён выціснуў больш старажытны культ бога вайны Роа. Гэта тлумачыцца легендай аб каханні паміж Ора і чалавечай жанчынай Ваіраўмаці. Дзеці ад іх шлюбу лічыліся пачынальнікамі некалькіх кіруючых дынастый мясцовых правадыроў. Такім чынам, праз Ора ўсталёўвалася родавая сувязь з самім Тангароа. Галоўныя цэнтры шанавання Ора знаходзіліся на астравах Таіці і Раіатэа. На Маркізскіх астравах меў імя Махуі. Сімвалы ------- Вясёлка, чырвоны і жоўты колеры. Літаратура ---------- * Robert D. Craig. "Oro". *Dictionary of Polynesian mythology*. Greenwood Publishing Group (1989), p. 193-194. Спасылкі -------- * The Arioi society of Tahiti * Simon Kooijman, ANCIENT TAHITIAN GOD-FIGURES

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Заходскі сельсавет. **Захо́дскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Дрыбінскага раёна Магілёўскай вобласці. Цэнтр — вёска Заходы. Утвораны ў 1928 годзе як **Баброўскі сельсавет** у Расненскім раёне Аршанскай акругі БССР. Цэнтр — вёска Баброва. Пасля скасавання акруговай сістэмы 26 ліпеня 1930 года ў Расненскім раёне БССР, з 8 ліпеня 1931 года — у Мсціслаўскім раёне БССР. 5 снежня 1931 года цэнтр сельсавета перанесены ў вёску Заходы, сельсавет перайменаваны ў Заходскі. З 12 лютага 1935 года сельсавет у складзе адноўленага Дрыбінскага раёна БССР, з 20 лютага 1938 года — Магілёўскай вобласці. У 1939 годзе скасаваны, тэрыторыя далучана да Расненскага сельсавета. Крыніцы ------- 1. ↑ Пастанова Цэнтральнага Выканаўчага Камітэту і Савету Народных Камісараў БССР Пра зьмену тэрыторыі некаторых раёнаў і сельскіх саветаў і пра пераіменаваньне сельскіх саветаў, вёсак і возера "Князь" ад 5 сьнежня 1931 г. // Збор законаў і загадаў Рабоча-Сялянскага Ўраду Беларускай Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі. — 1931, Аддз. I, № 51. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / А.И. Карпачева и др. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Т. 1: (1917―1941 гг.). — Мн. «Беларусь», 1985. — 390 с.

**Епіскапальная царква** (англ.: Episcopal Church), — правінцыя Англіканскай супольнасці ў ЗША, Гандурасе, Тайвані, Калумбіі, Эквадоры, Гаіці, Дамініканскай Рэспубліцы, Венесуэле, Брытанскіх Віргінскіх астравах і часткі Еўропы. У адпаведнасці з англіканскай традыцыяй і тэалогіяй, Епіскапальная царква лічыць сябе пратэстанцкай, але кафалічнай. Большасць вернікаў жыве ў Новай Англіі і ў штаце Нью-Ёрк. Царква была арганізавана неўзабаве пасля вайны за незалежнасць ЗША. Паколькі святары царквы ў ЗША павінны былі прысягаць на вернасць брытанскаму манарху, было вырашана парваць адносіны з Царквой Англіі, а прысяга на вернасць брытанскаму манарху была абвешчана дзяржаўнай здрадай. Епіскапальная царква прымае актыўны ўдзел у руху «Сацыяльнае Евангелле» з канца XIX стагоддзя, а ў 1960-х і 1970-х гадах адыграла вядучую ролю ў прагрэсіўным руху і звязаных з ім палітычнымі пытаннямі. Напрыклад, у сваіх рэзалюцыях па пытаннях палітыкі Епіскапальная царква выступае супраць смяротнага пакарання смерцю і падтрымлівае рух за грамадзянскія правы. Некаторыя з яе лідараў і святароў удзельнічаюць у дэманстрацыях, якія абараняюць правы чалавека. Царква заклікае да поўнай грамадзянскай роўнасці для гомасексуалаў. Епіскапальная царква ЗША практыкуе ардынацыю жанчын. У наш час, з 2006 года старшынявальным біскупам Епіскапальнай царквы ЗША з’яўляецца Кэтрын Джэфертс Шоры — першая жанчына-прымас у Англіканскай Супольнасці. У большасці дыяцэзій былі пасвячэнні адкрытых гомасексуалаў (мужчын і жанчын), а ў некаторых дыяцэзіях, на аднаполыя саюзы даюцца блаславенні. У 2009 годзе Генеральная канвенцыя царквы прыняла рэзалюцыю, якая дазваляе праводзіць абрад блаславення ў царкве для геяў і лесбіянак у штатах, дзе аднаполыя шлюбы з’яўляюцца законнымі. Аб усіх гэтых нюансах асобныя члены царквы і духавенства маюць розныя меркаванні і часта не згодны з афіцыйна заяўленай пазіцыяй царквы. З 2003 года, пасля пасвячэння ў біскупы адкрытага гомасексуала Джына Робінсана (англ.: Gene Robinson), Епіскапальная царква перажывае раскол. Неадкладна з боку некаторых Англіканскіх цэркваў была выказана негатыўная рэакцыя на гэту падзею. Пасля канферэнцыі ў лютым 2007 у Танзаніі было прынята камюніке аб тым, што калі да верасня 2007 Епіскапальная царква ЗША не адмовіцца ад пасвячэння гомасексуалаў у святары, то Англіканскія цэрквы спыняць усякія адносіны з ёй. У выніку шэраг кансерватыўных дыяцэзій або перайшлі ў юрысдыкцыю іншай паместнай царквы, або сталі акармляцця іншым біскупам — рух, які атрымаў назву *Anglican realignment.* Таксама быў абвешчаны пяцігадовы мараторый на пасвячэнне адкрытых гомасексуалаў ва ўсіх правінцыях Супольнасці. Нягледзячы на гэта ў 2010 годзе ў біскупы была абрана адкрытая лесбіянка Мэры Глэспул, што спрыяла чарговаму вітку спрэчак. Гл. таксама ----------- * Англіканства * Рэлігія ў ЗША Зноскі ------ 1. ↑ Dart, John (2006-11-14). «Episcopal membership loss 'precipitous'». The Christian Century. 2. ↑ Episcopal Church USA. Encyclopedia Britannica. 3. ↑ Episcopalchurch.org What makes us Anglican? Hallmarks of the Episcopal Church Архівавана 12 чэрвеня 2011. 4. ↑ Епіскапальную царкву ЗША ўпершыню ўзначаліла жанчына Lenta.ru 5 лістапада 2006 г. 5. ↑ Дабравест-Інфа. Сустрэча сусветных англіканскіх лідараў завяршылася ў Егіпце. Агенцтва рэлігійнай інфармацыі Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Епіскапальная царква

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Якубовіч. **Павел Ізотавіч Якубовіч** (нар. 23 верасня 1946, Унеча, Бранская вобласць, РСФСР; псеўданімы Павел Старадуб, Ксенафонт Суперфасфатаў і інш.) — беларускі журналіст, галоўны рэдактар газеты «Советская Белоруссия» (1995—2018), прапагандыст рэжыму Лукашэнкі. Біяграфія --------- Скончыў Саратаўскае вышэйшае ваеннае каманднае вучылішча МУС СССР імя Ф. Э. Дзяржынскага (1975) і факультэт журналістыкі Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта (1973). Атрымаў вядомасць у савецкі час сваімі фельетонамі і спартыўнымі рэпартажамі, потым перайшоў на палітычныя тэмы. Працаваў загадчыкам аддзела ў газеце «Знамя юности» (1977—1987), рэдактарам аддзела ў часопісе «Крыніца» (1987—1988), аглядальнікам у «Народнай газеце» (1988—1994), першым намеснікам галоўнага рэдактара газеты «Советская Белоруссия» (1994—1995). Узначальваў экспертную групу аб умовах доступу апазіцыі да дзяржаўных СМІ, праца якой бясплённа вялася да лютага 2000 г.. 31 снежня 2006 г. Аляксандр Лукашэнка падпісаў указ аб прысуджэнні Паўлу Якубовічу прэміі «За духоўнае адраджэнне». Увосень 2007 года Якубовіч выконваў місію спецпасланніка прэзідэнта РБ. У Ізраілі ён правёў серыю сустрэч з ізраільскімі чыноўнікамі і журналістамі, спрабуючы ўрэгуляваць канфлікт, выкліканы заявамі Аляксандра Лукашэнкі наконт Бабруйска як былога яўрэйскага горада, ператворанага яго жыхарамі ў «свінушнік», і да т. п. Паводле П. Якубовіча, ён сустракаўся з прэзідэнтам Ізраіля Ш. Перэсам і ўзяў у яго інтэрв’ю, якое мусіла з’явіцца ў «бліжэйшых нумарах» «Советской Белоруссии». Аднак гэтае інтэрв’ю не з’явілася і на 10 гадоў пазней. Пасля аднаго з фельетонаў «Ксенафонта Суперфасфатава» ў «Советской Белоруссии» (06.03.2009; як выявілася пазней, пад псеўданімам «Суперфасфатаў» хаваўся сам галоўны рэдактар) скончыла жыццё самагубствам салігорская праваабаронца Яна Палякова, зганьбаваная ў фельетоне. П. Якубовіч лічыць яе суіцыд «трагічным, жахлівым супадзеннем» і сцвярджае, што невінаваты: «У мяне нават даведка ёсць». 3 студзеня 2011 г. А. Лукашэнка прызначыў П. Якубовіча членам Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь. У сярэдзіне 2010-х гадоў быў уключаны ў «Савет абшчыны» (кіроўны орган Саюза беларускіх яўрэйскіх аб’яднанняў і абшчын) і застаецца ў ім па стане на 7 лютага 2018 г.. Уключэнне П. Якубовіча ў кіраўніцтва названага Саюза выклікала крытыку з боку яўрэйскіх актывістаў. 6 лютага 2018 г. А. Лукашэнка адхіліў П. Якубовіча з пасады галоўнага рэдактара газеты «Советская Белоруссия». Павел Якубовіч арганізаваў некалькі «круглых сталоў», прысвечаных тэме сталінскіх рэпрэсій, быў ініцыятарам таго, каб дзяржава ўзяла ўдзел у мемарыялізацыі і ахове Курапатаў, і стаў каля вытокаў адпаведнай грамадскай камісіі, у якую пагадзіліся ўвайсці актывісты, якія шмат гадоў апекаваліся Курапатамі. У выніку быў абвешчаны конкурс на памятны знак ад улады ў Курапатах, а таксама прайшоў збор грошай. Пасля адстаўкі ў лютым 2018 года Якубовіча выключылі з усіх ініцыятываў і камісій, звязаных з Курапатамі. Узнагароды ---------- * Міжнародная журналісцкая прэмія «Залатое пяро» за абарону дэмакратыі (прысуджана за матэрыялы, апублікаваныя падчас жнівеньскага путчу 1991 г.); * Заслужаны дзеяч культуры Рэспублікі Беларусь (2000); * ордэн Пашаны (2002); * ордэн Францыска Скарыны (2007); * ордэн Айчыны ІІІ cтупені (2011); * Ганаровы прафесар Інстытута журналістыкі БДУ (2011). Зноскі ------ 1. ↑ Ляховіч, А. Сыстэма ўлады і сыстэма апазыцыі пасьля альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў 1999 году / Андрэй Ляховіч // Палітычная гісторыя незалежнай Беларусі (да 2006 г.). 2-е выд. папр. і дап. — Беласток — Вільня: Беларускае гістарычнае таварыства — Інстытут беларусістыкі, 2011. — 1228 с.: іл. — С. 176—184. — ISBN 80-86961-16-8. 2. ↑ 3. ↑ 4. 1 2 5. 1 2 Архівавана 1 сакавіка 2018. 6. ↑ Архівавана 8 лютага 2011. 7. 1 2 8. ↑ 9. ↑ Лукашенко обновил руководство центральных СМИ // БЕЛТА (руск.) 10. ↑ Павел Якубовіч: У Курапатах зрабілі інфернальнае, адчуваю спустошанасць. Паважаю Дашкевіча і Севярынца // Наша Ніва, 16.04.2019 11. ↑ Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 26 кастрычніка 2011 года № 491 «Аб узнагароджанні дзяржаўнымі ўзнагародамі Рэспублікі Беларусь» Архівавана 18 кастрычніка 2021.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Гелгуд. **Ігнацы Гелгуд** (польск.: Ignacy Giełgud; ? — 13 чэрвеня 1807, г. Гнеў) — стражнік вялікі літоўскі ў 1789—1793, Генерал дывізіі Арміі Герцагства Варшаўскага  (польск.) (бел. заслужаны палітычны дзеяч і ваенны з Літвы. Адзін з кіраўнікоў паўстання 1794 года. Біяграфія --------- Ігнацы Гелгуд быў паслом Жамойцкага староства на Чатырохгадовы сойм у 1788 годзе і членам Згуртавання прыхільнікаў урадавай канстытуцыі. Палкі прыхільнік рэформы. Ён быў удзельнікам змовы, падрыхтоўкі пачатку паўстання Касцюшкі ў Літве. 24 красавіка 1794 абраны ў Найвышэйшую Літоўскую Раду. У званні генерал-лейтэнанта ваяваў у паўстанні Касцюшкі 1794 года, нягледзячы на членства ў Радзе. Пасля Трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай выкліканы на дуэль былым фаварытам  (руск.) (бел. расійскай імператрыцы Кацярыны II Платонам Зубавым  (руск.) (бел. які знаходзіўся ў Варшаве. Падчас кампаніі 1806 маршал Іаахім Мюрат даручыў яму арганізацыю войскаў у Варшаўскім дэпартаменце]. 13 сакавіка 1807 прыняў камандаванне дывізіяй пасля ранення Яна Генрыка Дамброўскага  (руск.) (бел. і праводзіў аблогу Гданьска  (руск.) (бел.. Памёр ад нягод вайны і ран. Азначаны ў 1807 Крыжам ордэна Ганаровага легіёну і ў 1792 атрымаў Ордэн Белага Арла і Ордэн Святога Станіслава. Зноскі ------ 1. ↑ Henryk P. Kosk, generalicja polska, t. I, Pruszków 1998, s. 151. 2. 1 2 3 4 5 Гелгуд Игнатий // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 143. — 737 с. 3. ↑ Kalendarzyk narodowy y obcy na rok … 1792. …, Warszawa 1791, s. 320. 4. ↑ Bartłomiej Szyndler  (польск.) (бел. Powstanie kościuszkowskie 1794, Warszawa 1994, s. 116. Літаратура ---------- * H. P Kosk, *Generalicja polska*, t. 1 wyd.: Oficyna Wydawnicza «Ajaks», Pruszków 1998 | ?Ігнацы Гелгуд — продкі | | --- | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | | | | Андрэй Гелгуд[d] | | | | | | | Геранім Пузына[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | Антоні Ануфрый Гелгуд | | | | Андрэй Пузына | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Эстэра са Скрабовічаў[d] | | | | | | | | N з Пузынаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Еўфрасіння з Хжанстоўскіх[d] | | Стэфан Хжанстоўскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ігнацы Гелгуд | | | | | | | | | | Міхал Аскерка[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Антоні Аскерка | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Гервазы Людвік Аскерка | | | | | Канстанцыя з Яленскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Соф’я з Календаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Стэфан Тызенгаўз | | | | | | Караліна Тэадора з Аскеркаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Міхал Бенедыкт Тызенгаўз[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Барбара з Шэметаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Тэрэза з Тызенгаўзаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Самуэль Дабрагост Банавентура Быхавец | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ганна з Быхаўцаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Крысціна з Дэнгафаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl · Geni.com |

*Першы Дзень падзякі*. Карціна Ж. Л. Ферыса  (руск.) (бел. **Дзень падзякі** (англ.: Thanksgiving Day) — дзяржаўнае свята ў ЗША і Канадзе, адзначаецца ў другі панядзелак кастрычніка ў Канадзе і ў чацвёрты чацвер лістапада ў ЗША. З гэтага дня пачынаецца святочны сезон, які ўключае ў сябе Нараджэнне Хрыстова і працягваецца да Новага года. Гісторыя -------- Дзень падзякі першапачаткова быў святам выразы падзякі і ўдзячнасці Богу, а роўна сям'і і сябрам за матэрыяльны дабрабыт і добрае стаўленне. У традыцыйным сэнсе (уласцівым земляробчым культурам пачынаючы з самых старажытных часоў), такое свята на зыходзе восені азначала падзяку нябёсам за багаты ўраджай і за багацце розных пладоў. З тых часоў у ЗША і Канадзе гэтае свята ў значнай ступені страціла свае рэлігійныя карані і стала грамадзянскім, агульнапрынятым і агульнанародным. Сваімі каранямі гэтае свята сыходзіць у глыб амерыканскай гісторыі, да самых першых перасяленцаў з Англіі, якія прыбылі да берагоў Амерыкі ў 1620 годзе на знакамітым цяпер судне «Мейфлаўэр». Яны высадзіліся пасля цяжкага плавання па штармавым акіяне ў цяперашнім штаце Масачусетс марозным лістападаўскім днём і заснавалі Плімуцкую калонію. Зноскі ------ 1. ↑ Holidays (англ.)(недаступная спасылка). Embassy of the United States Ottawa, Canada. Архівавана з першакрыніцы 19 красавіка 2013. Праверана 19 красавіка 2013. Спасылкі -------- * * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Дзень падзякі** | Федэральныя святы ЗША | | --- | | Дзень Новага года • Дзень Марціна Лютэра Кінга • Прэзідэнцкі дзень • Дзень памяці • Дзень незалежнасці • Дзень Працы • Дзень Калумба • Дзень ветэранаў • Дзень падзякі • Нараджэнне Хрыстова |

**Прэ́йлі** (лат.: Preiļi) — горад у Латвіі, на рацэ Прэйлюпэ. Адміністрацыйны цэнтр Прэйльскага края і Прэйльскай воласці. Знаходзіцца за 204 км на паўднёвы ўсход ад Рыгі і за 55 км на поўнач ад Даўгаўпілса. Гісторыя -------- Прэйлі — адзін з найстаражытнейшых гарадоў Латвіі. Археалагічныя даследванні дазваляюць казаць пра тое, што на месцы сучаснага горада людзі пачалі сяліцца з 10—12 стагоддзяў. Першая згадка пра горад у летапісах адносіцца да 1250 года. Аднак сама назва «Прэйлі» ўпершыню датуецца 1348 годам. З 1289 да 1348 гады разам з прылеглымі тэрыторыямі горад належаў рускім князям. З 1376 года Прэйлі (ням.: Prely) уваходзіў у склад Лівонскага ордэна. Тады ж, у канцы 14 стагоддзя, побач з горадам вырас невялічкі замак. У 1561 г. Прэйлі разам з акругай перайшоў ва ўласнасць Борхаў (*von der Borch*). З гэтым родам горад зведаў свае «залатыя часы». Пасля секулярызацыі Ордэна ў складзе ВКЛ, у Інфлянцкім ваяводзве. З 1772 — у Расійскай імперыі, у складзе Дзвінскай правінцыі Пскоўскай губерні, з 1777 — Полацкай; у 1778 губерня пераназвана ў Полацкае намесніцтва. З канца 1796 у Дынабургскім павеце Беларускай губерні, з 1801 і да 1918 — у Віцебскай губерні. Як горад Прэйлі сфарміраваўся ў 19 ст. у выніку аб’яднання вольнага пасялення гандляроў, прылеглай вёскі і сядзібы. Апошні ўладальнік гэтых земляў — Міхаэль Іозеф Борг — перарабіў замак на неагатычны палац, пры ім быў закладзены вялікі парк памерам 43 га, у якім праведзеныя каналы і вырытыя ставы. У 1866 г. горад перайшоў ва ўладанне да англійскага гандляра Іагана Генрыха Фрэдэрыка, а затым да 1920 г. ён ажно 4 разы мяняў сваіх гаспадароў. у 1928 г. Прэйлі атрымаў правы горада. На гэты час у ім налічвалася 179 двароў і пражывала 1615 жыхароў. Плошча гораду на той момант складала 260 га, тут было 309 пабудоў (з іх 5 — мураваныя), працавала 213 гандлёвых прадпрыемстваў, тры школы, дзейнічалі каталіцкія, лютэранскія і стараабрадавыя бажніцы, а таксама адна сінагога. 30 верасня 1938 года прэзідэнт Латвійскай Рэспублікі Карліс Улманіс афіцыйна зацвердзіў герб Прэйлі, у якім на залатым тле намаляваны чорны крумкач — сімвал мудрасці, адвагі і сілы. Выява крумкача дасталася гораду ў спадчыну ад роду Борхаў — самых знакамітых уладальнікаў навакольных земляў. У 1949 г. Прэйлі стаў цэнтрам аднайменнага раёна Латвійскай ССР. Эканоміка --------- Асноўны прыбытак гораду дае дробны прыватны бізнес. Амаль усе дамы ўздоўж цэнтральных вуліц на сёння ператвораныя ў крамы, кафэ, цырульні, відэасалоны, адвакацкія канторы, розныя майстэрні. Побач з галоўнай плошчай знаходзіцца адкрыты рынак для вольнага продажу харчовых і нехарчовых тавараў. Паблізу ад яго — асобны пункт мытнага кантролю. Сярод сярэдніх паводле капіталу кампаній выдзяляюцца найперш сыраварня *Preiļu siers*, мэблевы камбінат *Ozols* і льняная фабрыка *RBKK-1*. Усе яны месцяцца на поўдні горада. Культура -------- Стадыён Cerība У Прэйлі размешчаны дом культуры, раённая бібліятэка, музей гісторыі і побыту Прэйлі, які часткова размяшчаецца ў старым будынку сядзібнага комплексу, прыватны музей-майстэрня знанага кераміка Палікарпа Чарняўскага, кінатэатр *Ezerzeme*, у парку збудваная адкрытая пляцоўка для выступленняў на вольным паветры (так званая *эстрада*), выдаюцца газеты Novadnieks і муніцыпальная Preiļu novada vēstis. Адукацыя -------- Функцыянуюць адна пачатковая, адна сярэдняя школа (так званая «расійская») і адна гімназія. Пры кожнай школе ёсць свой хор, музычны ансамбль, тэатральная студыя. Асобна ад іх у горадзе працуюць музычная школа, прафесійная сярэдняя школа (аналаг нашага ПТВ) і спартыўная школа. Спорт ----- У апошняй культывуюць перадусім валейбол, баскетбол, міні-футбол і вялікі тэніс. У горадзе ёсць свой басейн і стадыён Cerība з футбольным полем і лёгкаатлетычнымі дарожкамі, на якіх у 2001 г. адбыліся III Гульні Трох зорак — своеасаблівая краёвая латышская алімпіяда. Ахова здароўя ------------- Жыхароў абслугоўваюць адна паліклініка і адна раённая бальніца. Насельніцтва ------------ Прэйлі знаходзіцца ў Латгаліі — пераважна каталіцкім рэгіёне Латвіі, таму большасць насельніцтва прылічае сябе да каталікоў. Другой па колькасці вернікаў ёсць праваслаўная абшчына старога абраду, якая вядзе сваю гісторыю ў горадзе з 1896 г. Да Другой сусветнай вайны большасць жыхароў складалі яўрэі, але пасля вайны ад іх засталіся хіба напаўзакінутыя могілкі, а сінагога так і не была адбудавана. Стараабрадніцкая царква ў Прэйлі На 2004 г. насельніцтва горада складала 8605 чалавек. У параўнанні з 1999 г. колькасць жыхароў скарацілася амаль на 4 % (з 8963), што ёсць прыкладам сучаснай негатыўнай дынамікі дэмаграфічных працэсаў у маленькіх латышскіх гарадах. Вядомыя асобы ------------- * Зінціс Пліўда (нар. 1988) — латвійскі баскетбаліст. ### Нацыянальны склад Па стане на 1999 год: * латышы (54,4 %) * рускія (39,6 %) * палякі (1,9 %) * беларусы (1,5 %) * цыгане (1,2 %) Забудова -------- Пажарная станцыя ў Прэйлі У часы апошняй вайны Прэйлі быў моцна знявечаны, і яго давялося адбудоўваць наноў. Праз нястачу матэрыялаў нават цэнтр горада быў выбудаваны ў асноўным драўлянымі дамкамі ў адзін-два паверхі. Сярод старажытных камяніц, якія маюць хоць-якую гістарычную каштоўнасць, захаваліся капліца і касцёл 19 ст. палац фон Борхаў (моцна пашкоджаны пажарам у 1977 г.), дамок вартавога пры ім, а таксама будынак аўтастанцыі (перароблены з былога пастаялага двара). Самай старой драўлянай пабудовай гораду лічыцца сённяшні гатэль *Pie Pliča* («У Пліча»), пабудаваны на пачатку 19 ст. Да яго гаспадар прыладзіў пакуль самую маленькую каплічку ў Латвіі. Прэйлі — досыць кампактны горад. Сярод маленькіх гарадоў краіны (да 10 000 жыхароў) ён, мусіць, валодае самай высокай шчыльнасцю насельніцтва. З гістарычнага цэнтра — Рыначнай плошчы — у розныя бакі разыходзяцца чатыры гасцінцы. На іх стаяць як старыя драўляныя хаты, так і новыя мураваныя крамы і дзяржаўныя ўстановы. Жылыя дамы — гэта напалову бетонныя будынкі аднастайнай савецкай архітэктуры для калектыўнага пражывання (у два-тры паверхі), напалову прыватны сектар з драўляных, у асноўным, пабудоў. Галоўная вуліца, бульвар Райня, з’яўляецца пешаходнай. На ёй размешчаныя гатэлі, банкі, кінатэатр, раённае паштовае аддзяленне, Дом культуры, гарадскі музей, раённы савет. На паўднёвы ўсход ад горада размешчаная тэлевізійная мачта вышынёй 85,5 м. Славутасці ---------- * Прэйльскі сядзібны комплекс першай паловы — сярэдзіны 19 ст. (палацава-паркавы ансамбль); * Прэйльскі рымска-каталіцкі касцёл Беззаганнага зачацця Дзевы Марыі 1878—1886 гг.; * Лютэранская царква (1931), пераробленая на кінатэатр у часы СССР; * Мемарыяльны ансамбль памяці савецкіх войнаў Другой сусветнай вайны «Перарваная песня» (*«Pārtraukta dziesma»*; 1971 г.); * Музей гісторыі і побыту Прэйлі (працуе з 1985 г.); * Помнік ахвярам палітычных рэпрэсій 1993 г.; * Стараабрадніцкая царква 1996 г.; * Мемарыяльны комплекс памяці ахвяр Халакоста (2004 г.). Зноскі ------ 1. ↑ «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā» Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Прэйлі * Афіцыйны сайт горада і края (лат.) | ⛭Гарады Латвіі Латвія | | --- | | * Адажы * Айзкраўклэ * Айзпутэ * Айнажы * Акністэ * Алая * Алукснэ * Апэ * Аўцэ * Балві * Балданэ * Балажы * Баўска * Броцэні * Валдэмарпілс * Валка * Валміера * Вангажы * Варакляны * Вэнтспілс * Віесітэ * Віляка * Віляні * Гробіня * Гулбэнэ * Дагда * Даўгаўпілс * Добэлэ * Дурбэ * Екабпілс * Елгава * Зілупэ * Іецава * Ікшкілэ * Ілукстэ * Кандава * Карсава * Кегумс * Кекава * Краслава * Кулдыга * Лівані * Лігатнэ * Ліелвардэ * Ліепая * Лімбажы * Лубана * Лудза * Мадана * Мазсалаца * Марупэ * Огрэ * Олайнэ * Павіласта * Пілтэнэ * Плявіняс * Прэйлі * Прыекулэ * Рэзэкнэ * **Рыга** * Руіена * Сабілэ * Саласпілс * Салацгрыва * Салдус * Саўлкрасты * Седа * Сігулда * Скрунда * Смілтэнэ * Стайцэлэ * Стэндэ * Стрэнчы * Субатэ * Талсі * Тукумс * Цэсвайнэ * Цэсіс * Юрмала * Яўн’елгава | Герб ЛатвііГерб Латвіі |

**Міжнародная федэрацыя транспартных рабочых** (англ.: International Transport Workers' Federation, ITF) — міжнародная прафсаюзная арганізацыя, якая аб’ядноўвае шэраг прафсаюзаў рабочых транспарта. Арганізацыя была заснавана ў 1896 годзе як Міжнародная федэрацыя карабельнай, докерскай і рачной галін. Сваю сучасную назву федэрацыя атрымала ў 1898. У склад Міжнароднай федэрацыі транспартных рабочых уваходзіць два беларускія прафсаюзы - Беларускі незалежны прафсаюз з Беларускага кангрэса дэмакратычных прафсаюзаў (дзейнасць абодвух арганізацый прыпынена Вярхоўным Судом Беларусі) і Беларускі прафсаюз работнікаў транспарту і камунікацый з Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі. Зноскі ------ 1. ↑ По искам Генерального прокурора прекращена деятельность так называемых независимых профсоюзов (руск.). *Официальный telegram-канал Генеральной прокуратуры Беларуси* (19 ліпеня 2022). Праверана 20 ліпеня 2022. 2. ↑ ITF Affiliates - Belarus | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | CiNii: DA10754824 · GND: 2015120-2 · ISNI: 0000 0001 1091 5376 · LCCN: n82235844 · SUDOC: 050786407 · VIAF: 151777288 | |

**Рэгіянальныя лініі БЧ** - від рэгіянальнага хуткаснага транспарта ў Беларусі. Першы састаў рэгіянальных ліній адправіўся ў 12:43 па беларускім часе 19 лістапада 2011 года з Брэста. У наш час працуюць 2 лініі: Брэст-Баранавічы-Брэст (818/817) і Баранавічы-Мінск-Баранавічы (820/815). З 24 снежня 2011 года пачаты рух цягнікоў па маршруту Мінск - Орша. Працягласць руху з Мінска да Оршы складае 2 гадзіны 18 хвілін. Прыпынкі прадугледжаны ў Смалявічах, Жодзіна, Барысаве, Крупках, Талочыне. Час адпраўлення з Мінска – 7.38 і 15.24, прыбыцця ў Оршу – 9.56 і 17.42 адпаведна. З Оршы электрацягнік рэгіянальных ліній адпраўляецца ў 10.10 і 18.46, прыбывае у Мінск – у 12.28 і 21.04. Кошт квітка з Мінску да Оршы складае 11 760 беларускіх рублёў. Рухомы састаў ------------- *Асноўны артыкул*: ЭПр Беларускай чыгункай было закуплена 4 чатырох-вагонных састава для рэгіянальных ліній. Зноскі ------ 1. ↑ Гл. таксама ----------- * Беларуская чыгунка * Мінская гарадская электрычка Спасылкі -------- * Рэгіянальныя лініі бізнес-класа

Уезд у Варнаўскі тунэль. **Варнаўскі тунэль** (ням.: Warnowquerung) — тунэль у горадзе Ростак. Варнаўскі тунэль злучае заходні і ўсходні берагі ракі Варнаў. Збудаванне даўжынёй 790 м было адкрыта 12 верасня 2003 года міністрам транспарту Манфрэдам Штольпэ. Тунэль з’яўляецца пачаткам і адзіным платным участкам аўтабана A19. Пешаходам і веласіпедыстам уезд забаронены. Тунэль — уласнасць *Warnowquerung GmbH & Co. KG* (50-гадовая канцэсія). Плата з мая па кастрычнік вышэйшая, чым у халодны перыяд. Пры будаўніцтве была выкарыстана тэхналогія апускання гатовых секцый. Галоўная частка тунэля складаецца з 6 бетонных секцый, якія былі пабудаваны на беразе і пагружаны ў ваду. Кожная з такіх секцый мае даўжыню 120 м. Упершыню падобная тэхналогія была ўжыта пры будаўніцтве тунэля Дэтройт — Уінсар яшчэ ў 1930 годзе. Зноскі ------ Спасылкі -------- * Сайт Варнаўскага тунэля * Toll Roads News Архівавана 26 сакавіка 2006. | | | | --- | --- | | commons: | Варнаўскі тунэль на Вікісховішчы |

**Гонды** (саманазва *Gōndi*, літаральна «на ўзвышшах»), вядомыя таксама як **гонда**, **коі**, **кайтур** — група дравідамоўных плямёнаў, карэнныя жыхары паўвострава Індастан. Насяляюць пераважна ўзвышшы Дэканскага пласкагор’я, а таксама суседнія рэгіёны Усходняй Індыі і Бангладэш. Каля 500 чал. жыве на поўдні Непала. Мясцовасць, шчыльна населеная гонды, вядома таксама як *Гандвана*. Агульная колькасць — 14 253 000 чал. (2021 г.) Гісторыя -------- Мяркуецца, што гонды паходзяць з Паўднёвай Індыі і раней жылі на ўзгор’ях паміж сучаснымі штатамі Тамілнад і Карнатака, але пазней па невядомых прычынах мігрыравалі на поўнач. У пісьмовых крыніцах яны ўзгадваюцца з XIV ст. але з’явіліся ў месцах сучаснага пражывання яшчэ раней, на мяжы 1 і 2 тысячагоддзяў н. э. Да XVI ст. гонды заснавалі шэраг дзяржаў (Гарха-Мандла, Дэагарх, Чанда, Кхерала і інш.), якія былі ў 1740-ых гг. падначалены дзяржавай маратхаў, а пазней увайшлі ў склад Брытанскай Індыі. Апошні ўладар Гарха-Мандла быў забіты брытанцамі ў 1857 г. У нашы дні складаюць найбуйнейшае племянное грамадства ў свеце. Культура -------- Асноўным заняткам гонды з'яўляецца сельская гаспадарка. Стагоддзямі яны практыкуюць падсечна-агнявое земляробства, вырошчваюць рыс, бабовыя і гародніну. Акрамя таго, гонды трымаюць кароў і коз, займаюцца збіральніцтвам і паляваннем. Распаўсюджаныя рамёствы - выраб керамікі, разьба па дрэву і каменю. Вылучаюцца прафесійныя заняткі кавалёў, пастухоў, казачнікаў, якія перадаюцца па спадчыне. Гонды амаль не прытрымліваюцца традыцыйнай каставай сістэмы, але і ў іх грамадстве няма роўнасці. Гонды падзяляюцца на 4 аб'яднанні *сага*, якія, як яны вераць, паходзяць ад 4 розных груп багоў і маюць розны сацыяльны статус. *Сага* ў сваю чаргу падзяляюцца на драбнейшыя сваяцкія групы. Акрамя таго, вылучаюцца *раджгонды* - нашчадкі ўладароў і правадыроў, якія прыватна валодаюць найбольш багатымі землямі. Сем'і патрылакальныя, вялікія пашыраныя. Найбольш папулярная форма шлюбу - на стрыечнай сястры па лініі маці. Распаўсюджаны выкуп за нявесту, а таксама крадзеж нявест. Жанчыны звычайна жывуць у сям'і мужа. Гонды будуюць вялікія вёскі, што складаюцца з родавых паселішчаў. Адносіны паміж жыхарамі адной вёскі часцяком больш важныя, чым з іншымі прадстаўнікамі племені або нават сваякамі, што жывуць у іншых населеных пунктах. Вясковая і родавая арганізацыі актыўна ўмешваюцца ў жыццё сям'і. Вопратка падобная на тую ж, што носяць суседнія народы. Мужчыны апранаюць насцегнавыя повязі *дхоці*, жанчыны - сары і прыталеныя кашулі *чолі*. Гонды збераглі багатую вусную традыцыю дзякуючы прафесійным музыкам і апавядальнікам *пардханам*. Найбольш папулярныя святы *Пола* і *Дасахара* звязаны з земляробчым гадавым цыклам. Свята *Дасахара* суправаджаецца рэлігійнымі шэсцямі ад вёскі да вёскі, танцамі і спевамі. Мова ---- Мова гонды адносіцца да дравідыйскай сям'і моў, блізкая да тэлугу. Падзяляецца на разнастайныя племянныя дыялекты. Выкарыстоўваюцца розныя сістэмы пісьмовасці. Рэлігія ------- Асноўная рэлігія — індуізм, які ўвабраў у сябе мясцовыя племянныя вераванні. Асабліва шануюцца жаночыя бажаствы, якія, як вераць гонды, далі ім нараджэнне, выратавалі і вывелі ў свет з пячоры, дзе іх зачыніў Шыва. Захоўваюцца перажыткі магічных абрадаў, татэмізм, культ продкаў. Зноскі ------ 1. ↑ Gond Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Гонды на Вікісховішчы | * Countries and Their Cultures: Gonds * People & Culture: Gonds Архівавана 28 лістапада 2012. * The Gonds of Chhattisgarh

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Літвінаў. **Валянцін Аляксандравіч Літвінаў** (22 ліпеня 1915, Гомель) — беларускі архітэктар. Біяграфія --------- Скончыў Варонежскі інжынерна-будаўнічы інстытут у 1940 годзе. Працаваў у Новасібірску, з 1948 года — галоўным канструктарам майстэрні аб’ёмнага праектавання Гомельскага аблпраекта, з 1963 па 1978 г. выкладаў у Беларускім інстытуце інжынераў чыгуначнага транспарту, Гомельскім дарожна-будаўнічым тэхнікуме. Член Саюза архітэктараў СССР з 1956 года. Пражываў у Гомелі. Творчасць --------- Займаўся праектаваннем вялікапралётных стальных фермаў з ліхтарамі пакрыцця запалкавых фабрыкаў у Прыбалтыцы, Нова-Беліцы і рамнага жалезабетоннага падмурка пад турбагенератар (1949), Палаца піянераў у Гомелі (1954—1956), праектаваннем аднаўлення канструкцый купала, шатровых вісячых пірамідальных пакрыццяў і кесонных жалезабетонных перакрыццяў (1956—1958). Аўтар навуковых артыкулаў у часопісах. Узнагароды ---------- Узнагароджаны медалямі. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Литвинов Валентин Александрович // Архитекторы Советской Белоруссии: Биогр. справочник / Союз архитекторов БССР; Сост. В. И. Аникин и др.. — Мн.: Беларусь, 1991. — 262 с. — ISBN 5-338-00611-1. (руск.)

**Кале́ма** (*Collema*) — род лішайнікаў сямейства калемавых. Біялагічнае апісанне -------------------- Слаявіна ліставатая, або зрэдку накіпная, без каравога слою, звычайна цёмна-карычневая. Пладовыя целы круглаватыя, у тканцы слаявіны. Сумкі з 8 спорамі. Арэал ----- На Беларусі трапляюцца калема вялая (*Collema flaccidum*), калема вязкая (*Collema tenax*) і калема чарнаватая (*Collema nigrescens*). Экалогія -------- Растуць на кары дрэў у хвойных і мяшаных лясах. Спараносяць у вільготны перыяд зімой і летам. Індыкатарныя расліны. Літаратура ---------- * Калема // Беларуская ССР: Кароткая энцыклапедыя. Т. 2. — Мн.: БелСЭ. 1979.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Рагачоў (значэнні). **Аляксандр Уладзіміравіч Рагачоў** (нар. 13 жніўня 1949, в. Юркавічы, Веткаўскага раёна, Гомельскай вобласці) — беларускі вучоны ў галіне фізічнай хіміі. Член-карэспандэнт (2009), доктар хімічных навук (1989), прафесар (1991). Заслужаны дзеяч навукі Рэспублікі Беларусь (2003). Біяграфія --------- Скончыў Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт (1972). З 1972 года у Інстытуце механікі металапалімерных сістэм АН БССР. З 1981 года старшы выкладчык, дацэнт, прафесар, загадчык кафедры Беларускага інстытута інжынераў чыгуначнага транспарту. У 2001 годзе стаў прарэктар па навуковай рабоце — дырэктар Навукова-даследчага інстытута чыгуначнага транспарту ўстановы адукацыі «Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт транспарту». З 2004 па 2016 год — рэктар Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Ф. Скарыны. У 2004—2016 — галоўны рэдактар часопіса «Весці Гомельскага дзяржаўнага універсітэта імя Ф. Скарыны». З 2009 года галоўны рэдактар часопіса «Праблемы фізікі, матэматыкі і тэхнікі». Узнагароджаны ордэнам Пашаны (2009). Навуковая дзейнасць ------------------- Навуковыя даследаванні ў галіне фізічнай хіміі кампазіцыйных, шматслойных тонкаплёнкавых сістэм на аснове палімерных і неарганічных (металічных, вугляродных, карбідаў і нітрыдаў металаў) матэрыялаў, сінтэзу складаных хімічных злучэнняў з актыўнай газавай фазы. Правёў комплексныя даследаванні працэсаў вакуумнай металізацыі палімерных матэрыялаў, дыспергіравання палімераў пад дзеяннем патоку электронаў, лазернага выпраменьвання. Распрацаваў метады рэгулявання фізіка-механічных уласцівасцяў нана-і мікрагетэрагенных сістэм, заснаваныя на выкарыстанні плазменнай актывацыі лятучых прадуктаў, газатранспартных плазмахімічных працэсаў на стадыі асаджэння наначасціц з газавай фазы складанага складу. Прапанаваў рэлаксацыйна-дыфузійную тэорыі міжфазных працэсаў, на аснове якой аналітычна апісаў структурныя асаблівасці межавых слаёў, заканамернасці адгезійнага ўзаемадзеяння ў статычным і дынамічным кантакце пры розных рэжымах і ўмовах, у тым ліку і пры праходжанні хімічных кантактных рэакцый; патлумачыў шэраг эксперыментальна ўстаноўленых эфектаў, у тым ліку: эфекту зрыву кандэнсацыі атамаў металу на паверхні палімера пры тэмпературы, блізкай да тэмпературы стеклавання; эфекту перадачы тонкімі пластамі адсарбцыйнай актыўнасці падкладкі; селектыўнасці зачаткаўтварэння кандэнсаванай фазы на паверхні палімера пры стварэнні ў павярхоўным пласце механічных напружанняў. Аўтар больш за 560 навуковых прац, у тым ліку 5 манаграфій, 1 навучальнага дапаможніка, 80 аўтарскіх пасведчанняў і патэнтаў. Літаратура ---------- * Вакуумная металлизация полимерных материалов. Л.: Химия, Ленингр. отд-ние, 1987 (совм. с Ю. В. Липиным, В. В. Харитоновым). * Релаксационно-диффузионная теория межфазных процессов. Гомель: [б. и.], 1997 (совм. с М. В. Буем). * Восстановление и повышение износостойкости деталей машин: учеб. пособие. Гомель: БелГУТ, 2005 (в соавт. с С С. Сидорским). * Нанокомпозиционные машиностроительные материалы: опыт разработки и применения. Гродно: ГрГУ, 2006 (в соавт.). * Многослойные плёночные поляризаторы на основе тугоплавких оксидов // Проблемы физики, математики и техники. 2015. № 4. С. 27-30 (совм. с Н. Н. Федосенко, Д. Л. Горбачёвым). * Особенности роста углеродных покрытий в импульсном катодно-дуговом разряде при легировании ионами азота // Наноматериалы и наноструктуры. 2016. Т. 7, № 3. С. 35-42. (в соавт.). Спасылкі -------- * Аляксандр Уладзіміравіч Рагачоў у базе даных «История белорусской науки в лицах» Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (руск.) | ⛭Рэктары Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Францыска Скарыны | | --- | | Іван Фядотавіч Ермакоў (1930—1931)  · Аляксандр Восіпавіч Сташэўскі (1931—1937)  · Андрэй Пятровіч Эльман (1937—1939)  · Сямён Якаўлевіч Лебедзеў (1939—1941)  · Іван Андрэевіч Алісіевіч (1944)  · Марцін Феафанавіч Лозбень (1944—1946)  · Фядот Мікалаевіч Казакоў (1946—1947)  · Міхаіл Фёдаравіч Аляксейчык (1947—1954)  · Сцяпан Піліпавіч Ажгірэй (1954—1964)  · Мікалай Міронавіч Івашэнка (1964—1969)  · Уладзімір Аляксеевіч Белы (1969—1973)  · Барыс Васільевіч Бокуць (1973—1989)  · Леанід Аляксандравіч Шамяткоў (1989—2000)  · Міхаіл Васільевіч Селькін (2000—2003)  · Аляксандр Уладзіміравіч Рагачоў (2004—2016)  · Сяргей Анатольевіч Хахомаў (з 2016) |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Урублеўскі. **Яўген Паўлавіч Урублеўскі** (нар. 16 лютага 1952, пгт Тоўстэ, Цярнопальская вобласць, УССР) — беларускі педагог, спецыяліст у галіне тэорыі і методыкі фізічнага выхавання, спартыўнай трэніроўкі, аздараўленчай і адаптыўнай фізічнай культуры. Доктар педагагічных навук (Расія, 2009; Беларусь, 2010), прафесар (Расія, 2009; Беларусь, 2010). Біяграфія --------- Скончыў Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт (спецыяльнасць «Фізічнае выхаванне», 1973), Дзяржаўны цэнтральны інстытут фізічнай культуры (аспірантура, 1983), Расійскі дзяржаўны ўніверсітэт фізічнай культуры, спорту і турызму (дактарантура, 2006). Працаваў у Беларускім інстытуце інжынераў чыгуначнага транспарту (1974—1981, кафедра фізічнага выхавання і спорту, выкладчык), Смаленскай дзяржаўнай акадэміі фізічнай культуры, спорту і турызму (1983—2009, у 1991—2003 і 2006—2009 — загадчык кафедры тэорыі і методыкі лёгкай атлетыкі), Палескім дзяржаўным універсітэце (2009—2015, загадчык кафедры фізічнай культуры і спорту), Гомельскім дзяржаўным універсітэце імя Ф. Скарыны (з 2015, факультэт фізічнай культуры, у 2015—2017 — кафедра тэорыі і методыкі фізічнай культуры, з 2017 — кафедра спартыўных дысцыплін, прафесар). Навуковыя інтарэсы: лёгкая атлетыка; спартыўная трэніроўка; індывідуалізацыя падрыхтоўкі жанчын у спартыўнай дзейнасці. Пазапрафесійная дзейнасць: спартыўныя танцы. Узнагароды ---------- Знакі «Выдатнік фізічнай культуры і спорту» (Расія, 2000), «За заслугі ў развіцці фізічнай культуры і спорту» (Расія, 2005), медалі «80 гадоў Дзяржкамспорту Расіі» (2003), «Ветэран працы» (Расія, 2009) і інш. Зноскі ------ Спасылкі -------- * Врублевский Евгений Павлович Доктор педагогических наук, профессор * ВРУБЛЕВСКИЙ Евгений Павлович

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Максімовіч. **Барыс Міхайлавіч Максімовіч** (13 снежня 1891, Цвер, Расія — 3 мая 1981) — інжынер шляхоў зносін, спецыяліст у галіне эксплуатацыі чыгунак. Доктар тэхнічных навук (1962), прафесар (1963). Біяграфія --------- Скончыў Пецярбургскі інстытут інжынераў шляхоў зносін (1916). Працаваў на Бесарабскай чыгунцы (1916—1919), у Паўднёвай акрузе шляхоў зносін (Харкаў, з 1921), Туркестанскай акрузе шляхоў зносін (з 1922), Упраўленні Маскоўска-Балтыйска-Беларускай чыгункі (Масква, 1923—1933), Галоўным упраўленні руху Міністэрства шляхоў зносін СССР (з 1943), Усесаюзным цэнтральным навукова-даследчым інстытуце чыгуначнага транспарту (1933—1942, 1949—1955), Маскоўскім інстытуце інжынераў чыгуначнага транспарту (1955—1963), Беларускім інстытуце інжынераў чыгуначнага транспарту (1964—1973, прафесар, прафесар-кансультант кафедры «Эксплуатацыя чыгунак»). Навуковыя інтарэсы: арганізацыя руху паяздоў; прапускная і правазная здольнасць чыгунак у розных умовах эксплуатацыі. Узнагароды ---------- Ордэны Працоўнага Чырвонага Сцяга, «Знак Пашаны» і інш. Бібліяграфія ------------ * Вопросы теории графика движения и пропускной способности железнодорожных линий : автореферат диссертации … доктора технических наук / Б. М. Максимович. — Москва, 1962. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Максімовіч Барыс Міхайлавіч // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. — Мінск, 2004. — Т. 18, кн. 1. — С. 424—425. * Максимович Борис Михайлович // Белорусский институт инженеров железнодорожного транспорта : Хроника. События. Люди / П. С. Грунтов, Г. И. Шевчук, В. И. Горбачев. ― Гомель, 1993. — С. 213. * Ученый-интеллигент : Максимович Борис Михайлович / П. С. Грунтов, В. Г. Кузнецов // Профессора Белорусского государственного университета транспорта. — Гомель, 2003. — С. 131—135 ; фото (с. 130).

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Ялавы. **Іван Аляксандравіч Ялавы** (нар. 8 мая 1951, в. Фёдараўка, Навазыбкаўскі раён, Бранская вобласць, Расія) — спецыяліст у галіне эксплуатацыі чыгуначнага транспарту, эканаміст. Доктар эканамічных навук (2005), кандыдат тэхнічных навук (1977), прафесар (2006). Біяграфія --------- Скончыў Беларускі інстытут інжынераў чыгуначнага транспарту (спецыяльнасць «Эксплуатацыя чыгункі», 1973; аспірантура, 1977). Працаваў у Беларускім дзяржаўным універсітэце транспарту (з 1977, факультэт кіравання працэсамі перавозак, кафедра «Кіраванне грузавой і камерцыйнай работай», з 1992 — загадчык кафедры). Навуковыя інтарэсы: транспартная лагістыка; транспартныя тарыфы. Узнагароды ---------- Знакі «Ганаровы чыгуначнік» (2001), «Ганаровы транспартнік» (2008), медаль «За працоўныя заслугі» (2014). Бібліяграфія ------------ * Формирование эффективных транспортно-технологических систем на основе тарифного регулирования : диссертация … доктора экономических наук : 08.00.05 : защищена 09.06.2004 : утверждена 02.02.2005 / Еловой Иван Александрович. — Гомель, 2003. * Расчет и оптимизация основных параметров пассажирских технических станций : автореферат диссертации … кандидат технических наук : 05.22.08 / Еловой Иван Александрович. — Новосибирск, 1977. * Интегрированные логистические системы доставки ресурсов (теория, методология, организация) / И. А. Еловой, И. А. Лебедева. — Минск, 2011. * Управление потоками в логистических системах мировой экономики / [И. А. Еловой, В. И. Похабов, М. М. Колос]. — Минск, 2006. Зноскі ------ Літаратура ---------- Еловой Иван Александрович // Республика Беларусь : энциклопедия : [в 7 т.]. — Минск, 2006. — Т. 3. — С. 495. Логистик транспортных систем : Еловой Иван Александрович / Т. Власюк // Путь в науку. — Гомель, 2006. — Вып. 3 : Очерки о докторах и профессорах — выпускниках и сотрудниках вузов и НИИ Гомельщины. — С. 92—96.

| ⛭Ціхаакіянскі тэатр ваенных дзеянняў Другой сусветнай вайны | | --- | | Кітай • Пёрл-Харбар • Тайланд • Бірма • Малайя • Ганконг • Філіпіны (1941–1942) • Гуам • Уэйк • Галандская Ост-Індыя • Партугальскі Тымор • Аўстралія • Новая Гвінея • Сінгапур • Індыйскі акіян • Рэйд на Токіа • Саламонавы астравы • Каралавае мора • Мідуэй • Алеуцкія астравы • Андаманскія астравы • Гілберта і Маршалавы астравы • Філіпіны (1944–1945) • Марыянскія астравы • Барнэа • Рукю • Маньчжурыя • Паўднёвы Сахалін • Сэйсін • Юкі • Расін • Курылы | | Другая сусветная вайна | | --- | | Атлантыка • Заходняя Еўропа • Усходняя Еўропа • Міжземнамор'е • Афрыка • Паўднёва-усходняя Азія • Ціхі акіян | **Ціхаакіянскі тэатр ваенных дзеянняў Другой сусветнай вайны** (1941—1945) — баявыя дзеянні, якія праходзілі падчас Другой сусветнай вайны на Далёкім Усходзе, Паўднёва-Усходняй Азіі і на Ціхім акіяне. Баявыя дзеянні ў гэтым рэгіёне вяліся з 1937 года, аднак часткай Другі сусветны сталі лічыцца толькі з 1941 года. Уварванне ў Кітай і на Далёкі Усход (ліпень 1937 — снежань 1941) ---------------------------------------------------------------- Асноўныя артыкулы: **Другая япона-кітайская вайна** і **Баі на Халхін-Голе, 1939** У 1937 годзе старшыня Нацыянальнага ўрада Кітайскай рэспублікі Чан Кайшы паабяцаў аб’яднацца з кітайскімі камуністамі для барацьбы супраць Японскай імперыі. У адказ на гэта японская Квантунская армія, не ўзгадняючы свае дзеянні з вярхоўным камандаваннем у Токіа, устроіла 8 ліпеня 1937 года бой на мосце Марка Пола, што прывяло да Другой япона-кітайскай вайне. 29 ліпеня паў Пекін, і да канца года Паўночна-кітайская раўніна была акупавана японскімі войскамі. Да 1941 года японскія войскі кантралявалі большую частку паўночнага і цэнтральнага Кітая, аднак гэты кантроль не распаўсюджваўся далей чыгунак і буйных гарадоў. Армія Гаміньдана адступіла ва ўнутраныя правінцыі з часовай сталіцай у горадзе Чунцын. У 1938—1939 гадах японская Квантунская армія здзейсніла шэраг спроб уварвання на савецкі Далёкі Усход і ў Манголію, але былі паслядоўна разбіты савецкай арміяй каля возера Хасан, а пазней, сумесна з мангольскімі войскамі, каля ракі Халхін-Гол. Гэта паражэнне спыніла японскую экспансію на поўнач. Хісткі мір паміж Японіяй і СССР працягваўся да жніўня 1945 года. Неўзабаве пасля падзенні Францыі адміністрацыя Індакітая, якая кантралявалася з Вішысцкай Францыі, дазволіла Японіі акупаваць паўночную частку сваёй краіны. У краіне быў усталяваны «сумесны пратэктарат» Японіі і Вішысцкай адміністрацыі. Хваля перамог Японіі (снежань 1941 — май 1942) ---------------------------------------------- Асноўныя артыкулы: **Напад на Пёрл-Харбар**, **Філіпінская аперацыя, 1941—1942**, **Малайская аперацыя**, **Сінгапурская абарона** і **Галандска-Ост-Індская аперацыя** Лінкор «Арызона» гарэў на працягу двух дзён пасля нападу японскай авіяцыі на Пёрл-Харбар Спрабуючы перашкодзіць распаўсюджванню японскага ўплыву ў Кітаі, ЗША, Вялікабрытанія і Галандскі ўрад у выгнанні (які ўсё яшчэ кантраляваў багатыя нафтай і каўчукам правінцыі Галандскай Ост-Індыі) дамовіліся аб эмбарга на пастаўкі ў Японію нафты і сталі — ключавых тавараў для падтрымання ваенных дзеянняў. Ацаніўшы гэта як акт агрэсіі, здольны прывесці краіну да краху, Японія 8 снежня 1941 года атакавала брытанскую калонію Ганконг, Філіпіны, Тайланд і Малаю. Адначасова (фармальна 7 снежня, з-за розніцы ў часавых паясах) самалёты з японскага авіяноснага злучэння здзейснілі напад на амерыканскі флот у гавані Пёрл-Харбар. Брытанскія, індыйскія, галандскія і аўстралійскія ўзброеныя сілы апынуліся няздольныя супрацьстаяць японскім войскам. 10 снежня 1941 года ў Паўднёва-Кітайскім моры японскай авіяцыяй былі патоплены англійскія лінкор «Прынц Уэльскі» і крэйсер «Рыпалс», якія спрабавалі перашкодзіць японцам атакаваць Сінгапур з боку сушы. 21 снежня ўрад Тайланда заключыў саюз з Японскай імперыяй. 25 снежня быў узяты Ганконг, прыкладна ў гэты ж час палі амерыканскія базы на астравах Гуам і Уэйк. У студзені 1942 года Японія ўварвалася ў Бірму, Галандскую Ост-Індыю, Новую Гвінею і Саламонавы астравы. Былі захоплены гарады Маніла, Куала-Лумпур і Рабаул. 15 лютага 1942 года паў Сінгапур (японцы атакавалі непрыступную з мора крэпасць з боку сушы), 130 000 чалавек апынуліся ў палоне. Пры гэтым колькасць японскіх войскаў, якія атакавалі Сінгапур, складала ўсяго каля 35 тыс. Таксама ў лютым палі Балі і Тымор. У бітве ў Яванскім моры (27 лютага і 1 сакавіка 1942 года) ваенна-марскія сілы саюзнікаў пацярпелі разгромнае паражэнне ад японскага эскортнага злучэння: 5 крэйсераў і 5 эсмінцаў саюзнікаў было патоплена. 9 сакавіка здаліся войскі саюзнікаў на востраве Ява. Брытанскія войскі былі выбіты з горада Рангун на інда-бірманскай мяжы, што дазволіла японцам перарэзаць лініі камунікацый паміж саюзнікамі і арміяй Чан Кайшы. Войскі ЗША на Філіпінах аказвалі супраціўленне да 8 мая 1942 года, калі здаліся ў палон астатнія 60,000 філіпінскіх і 10,000 амерыканскіх салдат. Японская авіяцыя практычна знішчыла ваенна-паветраныя сілы саюзнікаў у Паўднёва-Усходняй Азіі і пачала здзяйсняць налёты на паўночную Аўстралію. Японскае авіяноснае злучэнне здзейсніла рэйд у Індыйскі акіян, патапіўшы англійскі авіяносец «Гермес», 2 крэйсера і 2 эсмінца. Пералом у вайне (май 1942 — люты 1943) -------------------------------------- Асноўныя артыкулы: **Новагвінейская аперацыя**, **Бітва каля атола Мідуэй** і **Кампанія на Саламонавых Астравах** 18 красавіка 1942 года 16 амерыканскіх бамбардзіроўшчыкаў B-25 з авіяносцаў «Энтэрпрайз» і «Хорнет» здзейснілі «налёт адплаты» на гарады Токіа, Ёкагаму і Нагою. Гэты налёт стаў вядомы як «Рэйд Дулітла». Нягледзячы на малаважны эфект, напад меў вялікае маральнае значэнне для саюзнікаў. У маі 1942 года адбылася бітва ў Каралавым моры. У гэтай бітве саюзнікі пацярпелі тактычнае паражэнне, хоць яны ведалі і колькасць суднаў праціўніка і куды яны накіроўваліся, якое з’явілася для іх стратэгічным выйгрышам, з прычыны таго, што японцы не змаглі атакаваць Порт-Морсбі ў Новай Гвінеі. Акрамя таго, два японскіх авіяносца, якія ўдзельнічалі ў бітве ў Каралавым моры, былі пашкоджаны і не змаглі прыняць удзел у наступнай бітве. 4 чэрвеня 1942 года адбылася бітва каля атола Мідуэй. Яна стала паваротным пунктам у вайне на Ціхім акіяне. Японія страціла 4 авіяносцы («Акагі», «Хіру», «Кага» і «Сару»), а японская марская авіяцыя панесла страты, ад якіх не змагла адысці да канца вайны. Самай незаменнай стратай апынулася гібель сотняў кваліфікаваных пілотаў. Са жніўня па кастрычнік 1942 года Японія прадпрымала спробы наступу ў паўднёва-ўсходняй часты Новай Гвінеі на Порт-Морсбі, якія скончыліся няўдачай. Са жніўня 1942 года па люты 1943 года японскія і амерыканскія войскі ваявалі за кантроль над востравам Гуадалканал. Абодва бакі панеслі цяжкія страты, але ў гэтай бітве на знясіленне ўрэшце перамаглі Злучаныя Штаты. Неабходнасць пасылаць падмацаванні на Гуадалканал прыслабіла японскія сілы ў Новай Гвінеі, што прывяло да вызвалення вострава ад японскіх войскаў, якое завяршылася напачатку 1943 года. Захоп саюзнікамі ціхаакіянскіх астравоў (люты 1943 — кастрычнік 1944) --------------------------------------------------------------------- Асноўныя артыкулы: **Кампанія на Саламонавых Астравах**, **Гілберта-Маршалаўская аперацыя** і **Бірманская кампанія** З чэрвеня і да канца 1943 года саюзныя войскі пасля бязлітасных баёў занялі астравы Гілберта, Саламонавы (акрамя вострава Бугенвіль, дзе баі працягваліся да канца вайны), заходнюю частку вострава Новая Брытанія і паўднёва-ўсходнюю частку Новай Гвінеі. У паўночнай частцы Ціхага акіяна амерыканскія войскі ў маі-аўгусце 1943 года вярнулі Алеуцкія астравы. 22 лістапада 1943 года прэзідэнт ЗША Франклін Рузвельт, прэм’ер-міністр Вялікабрытаніі Уінстан Чэрчыль і лідар Гаміньдана Чан Кайшы сустрэліся ў Каіры для абмеркавання далейшага ходу баявых дзеянняў. З 1 па 23 лютага 1944 года амерыканскія войскі авалодалі Маршалавымі астравамі, з 15 чэрвеня па 10 жніўня — Марыянскімі і з 15 верасня па 12 кастрычніка — заходняй часткай Каралінскіх астравоў. Барацьба за паўночную частку Новай Гвінеі працягвалася са студзеня па верасень 1944 года. У Бірме ў сакавіку 1944 года японскія войскі пачалі наступ на індыйскі штат Асам, які пасля 4-месячных баёў скончыўся поўным правалам, і саюзныя войскі, пяройдучы ў контрнаступленне, да канца года занялі большую частку Паўночнай Бірмы. Японскае камандаванне ў 1944 годзе вяло актыўныя дзеянні ў Кітаі, дзе японцы захапілі бесперапынную сухапутную камунікацыю, якая злучала паўночны і паўднёвы раёны Кітая. Завяршэнне вайны (кастрычнік 1944 — верасень 1945) -------------------------------------------------- Асноўныя артыкулы: **Бітва за астравы Рукю**, **Філіпінская аперацыя, 1944—1945** і **Савецка-японская вайна** Амерыканская эскадра на чале з лінкорам «Пенсільванія» падыходзіць да Філіпінаў, студзень 1945 17 кастрычніка 1944 года саюзныя войскі пачалі Філіпінскую аперацыю. Пасля 3-дзённай авіяцыйнай і артылерыйскай падрыхтоўкі, 20 кастрычніка, пачалася высадка марскога дэсанта на востраў Лейтэ, які да 25 снежня быў вызвалены ад японскіх войскаў. Падчас баёў за Лейтэ ў раёне Філіпінаў адбыліся марскія бітвы, у якіх японскі флот панёс цяжкія страты (3 лінкоры, 4 авіяносцы, 10 крэйсераў, 11 эсмінцаў, 2 падводныя лодкі), што забяспечыла ў далейшым амерыканскім войскам бесперашкодную высадку на іншых астравах Філіпінскага архіпелага. Да сярэдзіны мая баявыя дзеянні на Філіпінах былі фактычна скончаны, аднак дробныя бітвы працягваліся да 15 жніўня. Маючы вялікую перавагу ў сілах і сродках (у караблях і авіяцыі — пераважным), амерыканскія ўзброеныя сілы ў напружаных баях у 1945 годзе зламалі ўпартае супраціўленне японскіх войскаў і авалодалі астравамі Івадзіма і Акінава. Бітва за Івадзіму пачалася 16 лютага і завяршылася 26 сакавіка 1945 года перамогай ЗША. Гэта была першая ваенная аперацыя сіл ЗША супраць тэрыторыі самой Японіі. Імператарская армія збудавала на востраве магутную лінію абароны, дзякуючы якой на працягу месяца атрымлівалася адбіваць напады праціўніка. Гэта бітва была адзінай сухапутнай аперацыяй японскіх сіл, у якой яны панеслі менш агульных страт, чым ЗША, хоць загінулых было больш з японскага боку. Пры гэтым амерыканскі флот панёс некаторыя страты ад нападаў камікадзэ. У першай палове 1945 года саюзныя войскі паспяхова прасоўваліся ў Бірме. У сакавіку — жніўні 1945 года амерыканскія самалёты B-29, якія ўзляталі з Марыянскіх астравоў ажыццяўлялі масіраваныя бамбардзіроўкі запальнымі бомбамі японскіх гарадоў, у тым ліку бамбардзіроўку запальнымі бомбамі Токіа 9-10 сакавіка 1945 года, у выніку якой загінула каля 100 тысяч жыхароў, было разбурана 250 тысяч будынкаў. Японія, не валодаючы далёкай авіяцыяй, спрабавала ў перыяд з лістапада 1944 года па красавік 1945 года выкарыстоўваць паветраныя шары з асколачна-фугаснымі і запальнымі бомбамі, якія масіравана запускаліся праз Ціхі акіян у бок ЗША. Аднак эфект ад гэтай аперацыі быў практычна нулявым. На Ялцінскай канферэнцыі савецкі ўрад узяў на сябе абавязацельствы ўступіць у вайну супраць Японіі на боку саюзнікаў не пазней 3 месяцаў пасля заканчэння вайны ў Еўропе. 5 красавіка 1945 года СССР заявіў аб дэнансацыі савецка-японскага дагавора 1941 года аб нейтралітэце, а 8 жніўня 1945 года афіцыйна далучыўся да Патсдамскай дэкларацыі ЗША, Англіі і Кітая аб Японіі. Пасля таго, як японскі ўрад адпрэчыў выкладзеныя ў Патсдамскай дэкларацыі ўмовы капітуляцыі, 9 жніўня 1945 года савецкія войскі пачалі баявыя дзеянні супраць Японіі. Такім чынам, Савецкі Саюз дакладна ў тэрмін выканаў абавязацельствы, прынятыя на Ялцінскай канферэнцыі. Падчас Маньчжурскай аперацыі савецкія войскі ў кароткі тэрмін разграмілі японскую Квантунскую армію. У той жа самы час пачалося ўварванне савецкіх войскаў на тэрыторыю ўласна Японіі: Паўднёвы Сахалін (Карафута) і Курыльскія астравы. Планавалася таксама высадка на Хакайда. 6 і 9 жніўня 1945 года амерыканская авіяцыя скінула атамныя бомбы на гарады Хірасіму і Нагасакі, што прывяло да велізарных разбурэнняў і стратаў грамадзянскага насельніцтва. Крах Квантунскай арміі, псіхалагічны эфект ад ужывання атамнай зброі і пагроза прэзідэнта ЗША Г. Трумэна працягнуць ядзерныя бамбардзіроўкі прымусілі вярхоўнае камандаванне Японіі 20 жніўня 1945 гады абвясціць аб капітуляцыі. 2 верасня 1945 года быў падпісаны Акт аб капітуляцыі Японіі. Гэты дзень лічыцца апошнім днём Другой сусветнай вайны. Страты ------ ### Новая Зеландыя Узброеныя сілы Новай Зеландыі страцілі падчас Ціхаакіянскай кампаніі 578 чалавек загінулымі. Акрамя таго, некаторая колькасць новазеландцаў загінула пры праходжанні вайсковай службы ў арміях іншых краін. ### ЗША У вайне на Ціхім акіяне Злучаныя Штаты страцілі 106,207 ваеннаслужачых забітымі ў баі і зніклымі без весткі. З 27,465 ваеннапалонных у японскім палоне загінула 11,107 чалавек. Акрамя таго, каля 60,000 амерыканцаў памерла ад малярыі. ### Японія На вайне загінула каля 2,000,000 японскіх ваеннаслужачых і каля 600,000 грамадзянскіх асоб. Цікавыя факты ------------- Асноўны артыкул: **Супраціўленне японскіх ваеннаслужачых пасля капітуляцыі Японіі ў 1945 годзе** Вядомы шэраг выпадкаў, калі японскія ваеннаслужачыя яшчэ працягвалі весці баявыя дзеянні праз шмат часу пасля завяршэння вайны: у бам з японцамі на востраве Лубанг у лютым 1946 гады загінулі 8 ваеннаслужачых саюзных войскаў. У сакавіку 1947 года амерыканскі патруль на востраве Пелеліу быў атакаваны трыма дзясяткамі японскіх салдат, якіх пасля ўгаварылі здацца. Найбольш вядомы выпадак звязаны з Хіра Анодай — малодшым лейтэнантам ваеннай разведкі японскіх узброеных сіл, які вёў партызанскую вайну на Філіпінах на працягу трох дзесяцігоддзяў, забіўшы і параніўшы 130 чалавек. Знойдзены японскім студэнтам Нарыё Судзукі, лейтэнант Анода выйшаў з джунгляў і здаўся філіпінскім уладам толькі пасля загаду непасрэднага камандзіра Хіра, маёра Танігуці 10 сакавіка 1974 года, у поўным абмундзіраванні, маючы на руках спраўную вінтоўку Арысака тып 99, 500 патронаў да яе, некалькі ручных гранат і самурайскі меч. Гл. таксама ----------- * Кампаніі, бітвы і бітвы Другой сусветнай вайны * Імператарскі флот Японіі ў Другой сусветнай вайне Зноскі ------ 1. ↑ George Hawkins. Honouring NZ’s Pacific War dead Архівавана 10 лютага 2013. (Праверана 8 красавіка 2013) 2. ↑ Army battle casualties and nonbattle deaths in World War II Архівавана 24 сакавіка 2020. 3. ↑ U.S. Prisoners of War and Civilian American Citizens Captured and Interned by Japan in World War II: The Issue of Compensation by Japan(недаступная спасылка) 4. ↑ History of Malaria During Wars Архівавана 3 красавіка 2012. 5. ↑ Who’s Enshrined? Архівавана 23 кастрычніка 2013. 6. ↑ 7. ↑ Japanese Holdouts: Registry Літаратура ---------- * *Коллектив авторов.* Гісторыя История войны на Тихом океане (в пяти томах). — Москва: Издательство Иностранной литературы, 1957, 1958. * *Нимиц Ч. У. Поттер Э. Б.* Война на море (1939—1945) * *Шерман Ф.* Война на Тихом океане. Авианосцы в бою * *Хорикоси Д. Окумия М. Кайдин М.* «Зеро!» (Японская авиация во Второй мировой войне) Архівавана 26 лютага 2007. * *Хасимото Мотицура.* Подводная война на Тихом океане. * *Холмс У.* Победа под водой. * *Футида М. Окумия М.* Сражение у атолла Мидуэй. * *Лиддел Гарт*. Вторая мировая война * *Тейлор А. Дж. П.* Вторая мировая война * *Фуллер Дж. Ф. Ч.* Вторая мировая война 1939—1945 гг. Стратегический и тактический обзор. | ⛭Другая сусветная вайна | | --- | | Тэмы | * Дзіўная вайна * Бліцкрыг * Ленд-ліз * Рух Супраціўлення | | Тэатры ваенныхдзеянняў | * Заходняя Еўропа * Усходняя Еўропа + савецка-германскі фронт * Міжземнамор’е * Афрыка * Ціхі акіян | | Храналогія | | | | | --- | --- | | Напярэдадні | * Японска-кітайская вайна (1937—1945) * Мюнхенскае пагадненне 1938 года * Дагавор аб ненападзе паміж Германіяй і Савецкім Саюзам | | 1939 | * Польская абарончая вайна 1939 * Бітва за Атлантыку * Савецка-фінская вайна (1939—1940) | | 1940 | * Нарвежская аперацыя * Французская кампанія * Бітва за Міжземнамор’е * Бітва за Брытанію * Усходнеафрыканская кампанія * Паўночнаафрыканская кампанія * Сенегальская аперацыя * Габонская аперацыя * Абарона Мальты * Італа-грэчаская вайна * Далучэнне Прыбалтыкі да СССР * Далучэнне Бесарабіі і Паўночнай Букавіны да СССР | | 1941 | * Югаслаўская аперацыя * Грэчаская аперацыя * Бітва ля мыса Матапан * Іракская аперацыя * Крыцкая аперацыя * Сірыйска-Ліванская аперацыя * Аперацыя Барбароса * Кіеўская аперацыя (1941) * Савецка-фінская вайна (1941—1944) * Абарона Запаляр’я * Бітва пад Уманню * Блакада Ленінграда * Іранская аперацыя * Бітва за Маскву * Севастопальская абарона * Нападзенне на Пёрл-Харбар * Тайландская аперацыя * Малайская аперацыя * Ганконгская абарона * Філіпінская аперацыя (1941—1942) * Гуамская аперацыя * Уэйкская аперацыя * Аперацыя ў Галандскай Ост-Індыі * Трэцяя Чаншайская аперацыя | | 1942 | * Дзямянская аперацыя * Бітва за Батаан * Тыморская аперацыя * Бітва за Аўстралію * Новагвінейская кампанія * Сінгапурская абарона * Бітва за Індыйскі акіян * Бітва за Гуадалканал * Бітва ля ўсходніх Саламонавых астравоў * Мадагаскарская аперацыя * Бітва ў Каралавым моры * Аперацыя «Паляванне на дроп» * Бітва за Мідуэй * Алеўцкая аперацыя * Андаманская аперацыя * Харкаўская аперацыя (1942) * Бітва за Каўказ (1942—1943) * Сталінградская бітва * Маракана-Алжырская аперацыя * Чжэцзян-Цзянсійская аперацыя | | 1943 | * Дэблакада Ленінграда * Туніская кампанія * Італьянская кампанія (1943—1945) * Курская бітва * Смаленская аперацыя (1943) * Дадэканеская аперацыя * Гілберта-Маршалаўская аперацыя * Бірманская аперацыя * Бітва за Дняпро * Хуаінь-Янчэнская аперацыя * Чунцінская аперацыя * Бітва пры Чандэ * Дняпроўска-Карпацкая аперацыя | | 1944 | * Наступленне пад Ленінградам * Корсунь-Шаўчэнкаўская аперацыя * Крымская аперацыя * Выбаргска-Петразаводская аперацыя * Нармандская аперацыя * Паўднёва-французская аперацыя * ✯ Беларуская аперацыя, 1944 * Прыбалтыйская аперацыя * Філіпінская аперацыя (1944—1945) * Львоўска-Сандамірская аперацыя * Яска-Кішынёўская аперацыя * Бухарэсцка-Арадская аперацыя * Усходне-Карпацкая аперацыя * Дэбрэцэнская аперацыя * Галандская аперацыя * Гуамская аперацыя * Марыянская аперацыя * Будапешцкая аперацыя * Петсама-Кіркенеская аперацыя * Лапландская вайна * Бітва за Пелеліу * Ардэнская аперацыя * Аперацыя «Іці-Го» | | 1945 | * Бітва за Івадзіму * Вісла-Одэрская аперацыя * Барнейская аперацыя * Усходне-Пруская аперацыя * Бітва за астравы Рукю * Балатонская аперацыя * Хэнань-Хубэйская аперацыя * Маас-Рэйнская аперацыя * Рурская аперацыя * Верхне-Сілезская аперацыя * Ніжне-Сілезская аперацыя * Усходне-Памеранская аперацыя * Берлінская наступальная аперацыя * Пражская аперацыя * Венская аперацыя * Савецка-японская вайна * Атамныя бамбардзіроўкі Хірасімы і Нагасакі | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская | | Нарматыўны кантроль | GND: 4249775-9 · LCCN: sh2008113869 · NDL: 00572512 |

**Францішак Смуглевіч** (польск.: Franciszek Smuglewicz, літ.: Pranciškus Smuglevičius, 6 кастрычніка 1745, Варшава — 6 (18) верасня 1807, Вільня) — польскі мастак, заснавальнік беларускай і літоўскай нацыянальнай школ жывапісу. Біяграфія --------- Зала Смуглевіча (Вільнюскі ўніверсітэт) Першымі настаўнікамі былі бацька мастак Лукаш Смуглевіч (апроч Францішка, яшчэ чатыры яго сыны звязаны з выяўленчым мастацтвам) і сваяк Шыман Чаховіч. У 1763—1764 гадах вучыўся ў Рыме ў Антоніа Марона  (руск.) (бел. з 1765 года як стыпендыят караля Станіслава Аўгуста ў рымскай Акадэміі святога Лукі. У Рыме працаваў над інтэр’ерам касцёла Святога Станіслава  (англ.) (бел. таксама супрацоўнічаў з Вінчэнца Брэна пры інвентарызацыі палаца Нерона (Domus Aurea  (руск.) (бел.). У адукацыйных мэтах капіраваў творы майстроў. У 1784 годзе вярнуўся ў Варшаву. У 1785 годзе і, пасля перапынку, з 1797 года жыў і працаваў у Вільні, у 1786—1797 гадах у Варшаве, дзе заснаваў прыватную школу жывапісу. Заснаваў кафедру жывапісу і рысунка ў Галоўнай віленскай школе, у 1803 годзе ператворанай у імператарскі Віленскі ўніверсітэт, і кіраваў ёю; прафесар (1797). Гэта быў пачатак так званай віленскай школы жывапісу. Яго вучнямі былі, сярод іншага: Іосіф Аляшкевіч, Юзаф Пешка, Мацей Тапольскі  (польск.) (бел. і Матэвуш Такарскі  (польск.) (бел.. У 1800—1801 гадах па запрашэнні цара Паўла І жыў і працаваў у Санкт-Пецярбургу, у прыватнасці афармляў інтэр’еры Міхайлаўскага замка. Быў пахаваны на могілках Роса (Расу) у Вільні. Аднак дакладнае месца яго пахавання было невядома ўжо ў канцы XIX стагоддзя. Творчасць --------- Троцкая брама Жывапіс па сваім характары класіцыстычны (пераважна карціны на тэмы старажытнай гісторыі і Бібліі, партрэты; алегарычныя і бытавыя сцэны), з элементамі барока. Пісаў карціны для касцёлаў Варшавы і іншых гарадоў Польшчы. У віленскім касцёле Святых Пятра і Паўла знаходзіцца адно з палотнаў Смуглевіча на рэлігійную тэму — «Развітанне свв. Пятра і Паўла» (1804). Аўтар цыкла акварэлей з краявідамі архітэктурных помнікаў Вільні (1785; Мастацкі музей Літвы), якія маюць значэнне крыніцы каштоўнай іконаграфічнай інфармацыі пра былыя ці незваротна перабудаваныя збудаванні. Дзякуючы шматлікім рэпрадукцыям шырока вядомыя акварэлі Смуглевіча, якія зафіксавалі браму віленскай гарадской сцяны і разваліны каралеўскага замка ў Вільні. У 1790 годзе пачаў незавершаную серыю малюнкаў і літаграфій па польскай гісторыі ў сто гравюр, якія ілюстравалі гісторыю польскай нацыі, напісаную Адамам Нарушэвічам. Не грэбаваў заказамі на выпадковыя працы — «Павел Ксаверый Бжастоўскі аб’яўляе Статут сялянам Паўлава», 1795. З братам Антоніем Смуглевічам малявалі фрэскі палацаў у Дабжыцы  (польск.) (бел. Смілаве  (польск.) (бел. і Любострані  (руск.) (бел.. Таксама ў 1802 годзе яны разам дэкаравалі залу пасяджэнняў у Галоўнай віленскай школе, цяпер Зала Смуглявічуса Вільнюскага ўніверсітэта (чытальная зала рэдкай кнігі бібліятэкі Вільнюскага ўніверсітэта  (руск.) (бел.). Фрэскі ў зале пасяджэнняў прадстаўлялі 12 антычных персанажаў: Сакрата, Плутарха, Піндара, Анакрэонта, Гесіёда, Геракліта, Арыстоцеля, Эўрыпіда, Дыягена, Гамера, Архімеда і Платона Творчасць аказала вялікі ўплыў на развіццё літоўскага выяўленчага мастацтва. * Літоўскія сяляне*Літоўскія сяляне* * Персідскія паслы ў караля Эфіопіі. Каля 1785 (Літоўскі мастацкі музей  (руск.) (бел. Вільнюс).*Персідскія паслы ў караля Эфіопіі*. Каля 1785 (Літоўскі мастацкі музей  (руск.) (бел. Вільнюс). * Скіфскія паслы ў Дарыя. Каля 1785 (Літоўскі мастацкі музей  (руск.) (бел. Вільнюс).*Скіфскія паслы ў Дарыя*. Каля 1785 (Літоўскі мастацкі музей  (руск.) (бел. Вільнюс). * Партрэт сям'і Прозар. 1789 (Нацыянальны музей, Варшава).*Партрэт сям'і Прозар*. 1789 (Нацыянальны музей, Варшава). * Прысяга Тадэвуша Касцюшкі на кракаўскім рынку. 1797 (Нацыянальны музей, Познань).*Прысяга Тадэвуша Касцюшкі на кракаўскім рынку*. 1797 (Нацыянальны музей, Познань). * Эсфір перад Ксерксам. 1778*Эсфір перад Ксерксам*. 1778 Вядомыя творы ------------- * «Літоўскія сяляне» (Вільнюская карцінная галерэя  (руск.) (бел. Мастацкага музея Літвы) * «Смерць Віргініі» (Вільнюская карцінная галерэя  (руск.) (бел. Мастацкага музея Літвы) * «Скіфскія паслы ў Дарыя» (Вільнюская карцінная галерэя  (руск.) (бел. Мастацкага музея Літвы) * «Партрэт сям’і Прозар» (1789, Нацыянальны музей, Варшава) * «Прысяга Касцюшкі» (1797, Нацыянальны музей, Познань) Зноскі ------ 1. 1 2 Franciszek Smuglewicz<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a> 2. 1 2 *Ryszkiewicz A.* Franciszek Smuglewicz // Smuglewicz, Franciszek // *Grove Art Online* / J. Turner — [Oxford, England], Houndmills, Basingstoke, England, New York: OUP, 2018. — ISBN 978-1-884446-05-4 — doi:10.1093/GAO/9781884446054.ARTICLE.T079377<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q217595'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q56691875'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q810196'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1547776'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21431157'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q103967605'></a> Літаратура ---------- * *Дробаў Л. Н.* Смуглевіч Францішак // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 62. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). * *Дробов Л. Н.* Живопись Белоруссии XIX — начала XX в. — Мн.: «Навука і тэхніка»,1974. (руск.) * Гісторыя беларускага мастацтва: У 6-ці т. Т. 3: Канец ХVІІІ — пач. XX ст. / Рэдкал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш.; рэд. тома Л. М. Дробаў, П. А. Карнач. — Мн.: «Навука і тэхніка», 1989. * Pranciškus Smuglevičius ir jo epocha. Vilnius: Vilniaus dailės akademijos leidykla, 1997. ISBN 1392-0316-10. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Францішак Смуглевіч** * Смуглевіч Францішак на сайце анлайн-энцыклапедыі «Беларусь у асобах і падзеях» * Professor Pranciskus Smuglevicius Архівавана 26 лістапада 2004. | ?Францішак Смуглевіч — продкі | | --- | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | | | | Лукаш Смуглевіч | | | | | | | | | | | | | | | | Францішак Смуглевіч | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Рэгіна з Алясінскіх[d] | | N. Czechowicz[d] | | N. Czechowicz[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | RKDartists | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) | | Генеалогія і некрапалістыка | IPSB: franciszek-smuglewicz · Sejm-Wielki.pl · Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV11219842 · BNF: 14933785r · GND: 129760668 · ISNI: 0000 0001 0889 1096 · LCCN: no99070204 · NLP: a0000001191314 · NTA: 071292888 · NUKAT: n2002069563 · LIBRIS: 280145 · VIAF: 38006858 · ULAN: 500013075 · БАП: 130325 | |

**Бесканечнае мноства** — мноства элементаў {\displaystyle S}, для якога элементы некаторага ўласнага падмноства {\displaystyle S'\subset S} можна паставіць ва узаемна адназначную адпаведнасць з элементамі {\displaystyle S}. Бесканечнае мноства, элементы якога можна паставіць ва ўзаемна адназначную адпаведнасць з наборам цэлых лікаў называецца злічальна бесканечным. У адваротным выпадку яно называецца незлічона бесканечным. Прыклады -------- ### Злічальна бесканечныя мноства Набор усіх цэлых лікаў {\displaystyle \{\dots ,-1,0,1,2,\dots \}} з'яўляецца злічальна бесканечным мноствам. Мноства ўсіх цотных цэлых лікаў таксама з'яўляецца злічальна бесканечным мноствам, нават калі гэта ўласнае падмноства цэлых лікаў. Мноства ўсіх рацыянальных лікаў з'яўляецца злічальна бесканечным мноствам, паколькі існуе біекцыя на мноства цэлых лікаў. ### Незлічачльна бесканечныя мноства Мноства ўсіх рэчаісных лікаў уяўляе сабой незлічальна бесканечнае мноства. Мноства ўсіх ірацыянальных лікаў таксама з'яўляецца незлічальна бесканечным мноствам. Зноскі ------ 1. ↑ Weisstein, Eric W. «Infinite Set.» From MathWorld—A Wolfram Web Resource. 2. 1 2 3 *Caldwell, Chris*. The Prime Glossary — Infinite **(нявызн.)**. *primes.utm.edu*. Праверана 29 лістапада 2019.

**Касмапалітызм** (ад стар.-грэч.: κοσμοπολίτης (kosmopolites) — касмапаліт, чалавек свету) — ідэалогія, светапогляд, згодна з якім, усе чалавечыя этнічныя групы належаць да адной супольнасці, заснаванай на агульнай маралі. Касмапалітызм можа пацягнуць за сабой ідэю стварэння свайго роду сусветнага ўрада, ці можа проста звярнуцца да больш шырокіх маральных, эканамічных і / ці палітычныя адносін паміж дзяржавамі і асобамі з розных краін. Чалавек, які прытрымліваецца ідэі касмапалітызму ў любых яго формах называецца касмапалітам. Касмапалітызм гэта таксама ідэя сусветнага грамадзянства, якая ставіць агульначалавечыя інтарэсы і каштоўнасці вышэй за інтарэсы асобнай нацыі, альбо такое паняцце ўвогуле адмаўляюць. Касмапалітычная супольнасць можа грунтавацца на ўсёабдымнай маралі, агульных эканамічных адносінах, альбо палітычнай структуры, якая ўключае ў сабе розныя народы. Напрыклад, Квамэ Энтані Апіа прадугледжвае магчымасць існавання касмапалітычнае супольнасці, у якой людзі з розных месцаў, прастораў (фізічных, эканамічных і іншых) уваходзяць у адносіны ўзаемнай павагі, нягледзячы на розныя вераванні і перакананні (рэлігійныя, палітычныя і іншыя). Гісторыя -------- Ідэі касмапалітызму мы можам упершыню бачыць у Дыягена з Сінопа (каля 412 да н.э.), бацькі-заснавальніка руху кінікаў у Старажытнай Грэцыі. Дыягена на пытанне, адкуль ён прыйшоў, адказаў: «Я грамадзянін свету (kosmopolitês)». Гэта была наватарска канцэпцыя, таму што шырокая аснова сацыяльнай ідэнтычнасці ў Старажытнай Грэцыі ў той час была за асобнымі гарадамі-дзяржавамі (полісамі) альбо за ўсімі грэкамі (элінамі) у цэлым. Стоікі, якія пазней прынялі ідэю Дыягена і ператварылі ў натуральна поўнамаштабную канцэпцыю, пры гэтым падкрэслівалі, што кожны чалавек жыве адразу ў двух грамадствах — мясцовай супольнасці, дзе ён нарадзіўся, і супольнасці чалавечых аргументаў і памкненняў. Заняпад палітычнага жыцця грэчаскіх гарадоў пасля Пелапанескай вайны, а таксама развіццё філасофскае думкі прывялі да адмоўных адносін элінаў да патрабаванняў абмежаванага мясцовага патрытызму. Цяпер, са стратай незалежнасці і ўвогуле — са скарачэннем значэння гарадоў у эканоміцы (асабліва пасля македонскага і рымскага заваявання Грэцыі), элін пачаў усведамляць сябе грамадзянінам усяго свету. У Сярэднявеччы касмапалітызм меў рэлігійны характар і разглядаўся ў імкненні каталіцкай царквы стварыць папскую тэакратыю, але не развіваўся ў тэарэтычным плане. Пачынаючы з XVI стагоддзя касмапалітызм носіць пераважна свецкі характар. У 1544 годзе Гіём Пастэль нанова вынаходзіць тэрмін «касмапалітызм», укладваючы ў яго не нябесны, а зямны сэнс, уяўляючы сабе сусветную дзяржаву як наднацыянальнае і пазарэлігійныя брацтва, заснаванае на свабодным выбары кожнага. Тым не менш, касмапалітызм знаходзіўся яшчэ ў стадыі станаўлення, развіваючыся ў тайных таварыствах алхімікаў і герметыстаў. Масонства стала першым буйным ачагом распаўсюджання касмапалітызму дзякуючы развітай структуры брацтва і палітычнаму ўплыву. Станаўленне светапогляду супала з ростам пацыфісцкіх настрояў стомленых ад войн еўрапейцаў, гэта прывяло да таго, што некаторыя дзеячы эпохі Асветніцтва, такія як Мантэск'ё і Вальтэр, сталі бачыць рашэнне праблемы ў аб'яднанні Еўропы ў адзіную рэспубліку, у якой краіны павінны стаць правінцыямі. На гэтым шляху важную ролю адыгралі праекты «Вечнага міру» Бентама і Канта, якія прапануюць стварыць у Еўропе кангрэс, галоўнай мэтай якога было б аб'яднанне дзяржаў у справе міру. У сваіх разважаннях Кант ішоў далей і бачыў у касмапалітызме вянец гісторыі, лічачы яго натуральным станам чалавека. Адраджэнне касмапалітызму адбываецца ў XX стагоддзі на хвалі моцных грамадскіх хваляванняў, звязаных з сусветнымі войнамі і рэвалюцыямі. У самым пачатку стагоддзя з'яўляецца ў разважаннях марксісцкай інтэлігенцыі як апанент інтэрнацыяналізму, але прызнаецца, што ў параўнанні з ім ён безасабовы і непадыходзіць для сацыялізму. Аднак адзначаюць, што Уладзімір Ільіч Ленін развіваў ідэі пра знішчэнне ў далёкай перспектыве, «пасля здзяйсненнядыктатуры пралетарыята ў сусветным маштабе», не толькі «раздробненасці чалавецтва на дробныя дзяржавы і ўсякай адасобленасці нацый, не толькі збліжэння нацый, але і зліцця іх». Падобная думка развілася ў Еўропе з рухам безнацыяналізму, які можна лічыць радыкальнай галіной касмапалітызму, у 1921 годзе Эжэн Ланці засноўвае Сусветную Безнацыянальную Асацыяцыю (SAT), у задачу якой уваходзіць спрыяць знікненню ўсіх нацый як суверэнных саюзаў і выкарыстанне эсперанта як адзінай мовы культуры. У 1931 годзе публікуецца асноўны дакумент асацыяцыі — «Маніфест Безнацыяналізму». Пасля Другой сусветнай вайны касмапалітызм у капіталістычных краінах выражаецца ў шэрагу паспяховых праектаў: 10 снежня 1948 года прымаецца «Усеагульная дэкларацыя правоў чалавека», якая замацавала ў міжнародным заканадаўстве натуральныя правы кожнага жыхара Зямлі, а ў 1954 годзе Гары Дэвіс засноўвае «Сусветны Урад Грамадзян Свету» (World Service Authority), некамерцыйную арганізацыю, вядомую выдачай «Пашпарта грамадзяніна свету». Працягвае развівацца філасофская платформа ў працах Жака Дэрыды і Эмануэля Левінаса. У XXI стагоддзі касмапалітызм працягвае сваё развіццё на хвалі ўсеагульнай глабалізацыі. Частка лібертарыянцаў і нават камунітарыстаў у супрацьстаянні нігілізму і індывідуалізму разглядае касмапалітызм як адзін з найважнейшых слупоў свабоды чалавека. Гл. таксама ----------- * Апатрыд * Безнацыяналізм * Барацьба з касмапалітызмам * Глабалізацыя * Інтэрнацыяналізм * Лібералізм * Мандыялізм * Мультыкультуралізм * Нацыяналізм * Пашпарт грамадзяніна свету * Патрыятызм * Планетарызм Зноскі ------ 1. ↑ Фрейхоф Виллем. Космополитизм // Мир Просвещения. Исторический словарь 2. ↑ *Потресов А. Н.* Интернационализм и космополитизм: две линии демократической политики 3. ↑ Миф о формировании мирового государства и права в условиях глобализации Архівавана 29 жніўня 2013. 4. ↑ Галлахер. Противостоят ли друг другу коммунитаризм и космополитизм? | ⛭Палітыка і дзяржава | | --- | | Навуковыя дысцыпліны і тэорыі | * Паліталогія * Параўнальная паліталогія * Тэорыя дзяржавы і права * Тэорыя грамадскага выбару | | Агульныя прынцыпы і паняцці | * Грамадзянская супольнасць * Прававая дзяржава * Правы чалавека * Раздзяленне ўлад * Рэвалюцыя * Тыпы дзяржавы * Суверэнітэт | | Дзяржавы па палітычнай сіле і ўплыве | * Вялікая дзяржава * Калонія * Марыянетачная дзяржава * Сатэліт * Звышдзяржава | | Віды палітыкі | * Геапалітыка * Унутраная палітыка * Знешняя палітыка | | Форма дзяржаўнага ладу | * Канфедэрацыя * Унітарная дзяржава * Федэрацыя | | Сацыяльна-палітычныя інстытуты ігаліны ўлады | * Банкаўская сістэма * Вярхоўная ўлада * Заканадаўчая ўлада * Выбарчая сістэма * Выканаўчая ўлада * СМІ * Судовая ўлада | | Дзяржаўны апарат і органы ўлады | * Кіраўнік дзяржавы * Парламент * Урад | | Палітычны рэжым | * Алігархія * Анархія * Арыстакратыя * Ахлакратыя * Аўтарытарызм * Дэмакратыя * Дэспатызм * Таталітарызм | | Форма дзяржаўнага кіравання іпалітычная сістэма | * Аднапартыйная сістэма * Ваенная дыктатура * Дыктатура * Манархія + абсалютная + канстытуцыйная + парламентарная * Плутакратыя * Рэспубліка + прэзідэнцкая + парламенцкая + савецкая * Тэакратыя * Тымакратыя * Самадзяржаўе * Таласакратыя * Клептакратыя * Хунта * Герантакратыя | | Палітычная філасофія, ідэалогія і дактрына | * Анархізм * Камунізм * Каланіялізм * Кансерватызм * Касмапалітызм * Лібералізм * Лібертарыянства * Марксізм * Мілітарызм * Манархізм * Нацызм * Нацыяналізм * Неакаланіялізм * Пацыфізм * Сацыялізм * Фашызм | | Выбарчая сістэма | * Мажарытарная * Прапарцыйная * Змяшаная | | Палітолагі і палітычныя мысліцелі | * Платон * Арыстоцель * Макіявелі * Мантэск’ё * Русо * Беніта Мусаліні * Гобс * Лок * Карл Маркс * Міхаіл Бакунін * Макс Вебер * Морыс Дзювержэ * Юліус Эвола * Цыцэрон | | Падручнікі і вядомыя працы пра палітыка | * «Дзяржава» * «Палітыка» * «Пра град Божы» * «Уладар» * «Левіяфан» * «Адкрытае грамадства і яго ворагі» | | Гл. таксама | Асноўныя паняцці палітыкі | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Treccani | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 15756318f · GND: 4189574-5 · LCCN: sh2002009006 · Microsoft: 2777075199 · NKC: ph121896 · SUDOC: 126936374 | |