Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

Follow

recursal 8

Сям’я з Еўропы **Вялікая еўрапеоідная раса** — адна з чатырох вялікіх чалавечых рас. Да эпохі Вялікіх геаграфічных адкрыццяў прадстаўнікі еўрапеоіднай расы насялялі Еўропу, Паўночную Афрыку, Пярэднюю і Цэнтральную Азію, паўночны Індастан. У наш час жывуць ва ўсіх частках свету. Складаюць каля 40 % усёй чалавечай папуляцыі. Характэрныя асаблівасці ----------------------- Колер скуры і валасоў вар’іруецца ў паўночных і паўднёвых груп — ад вельмі светлых да цёмных. Валасы прамыя або кудлатыя. Для твару характэрна артаганальнасць — нахіл складае 100—90°. Выступ ніжняй часткі твару мінімальны. Надброўныя дугі вялікія. Арбіты вока нізкія, разрэз шырокі, хоць вочная шчыліна можа быць маленькай. Нос вузкі, пераноссе высокае. Вусны вузкія або сярэдняй шырыні. Для еўрапеоідаў характэрны моцны рост вусоў і барады, шырокія ступня і кісць. Іншыя назвы ----------- Нямецкі даследчык Крыстоф Майнерс у канцы XVIII ст. прапанаваў тэорыю, паводле якой ўсе чалавечыя расы мелі асобнае паходжанне. Еўрапеоідная раса, на яго думку, паходзіла з Каўказскага рэгіёна. Нягледзячы на тое, што канцэпцыя К. Майнерса не знашла ў далейшым навуковага пацверджання, еўрапеоідную расу да нашых дзён называюць таксама **каўказская раса**. Паходжанне ---------- Сучасныя вучоныя лічаць, што еўрапеоідная раса сфарміравалася ў ледавіковы перыяд у месцах, дзе існаваў істотны недахоп сонечнай радыяцыі, што паўплывала на светлую пігментацыю скуры і валасоў. Вузкі нос дапамагаў узімку саграваць марознае паветра. Першымі вядомымі еўрапеоідамі з’яўляюцца еўрапейскія краманьёнцы. * Еўропа: Марыя Шарапава разам з дзяўчатамі (Беларусь)Еўропа: Марыя Шарапава разам з дзяўчатамі (Беларусь) * Дзяўчына з Беларусі Дзяўчына з Беларусі * Афрыка: Егіпецкія гандлярыАфрыка: Егіпецкія гандляры * Фермеры АўстралііФермеры Аўстраліі * Паўночная Амерыка: Кубінская жанчынаПаўночная Амерыка: Кубінская жанчына * Паўднёвая Амерыка: АргенцінцыПаўднёвая Амерыка: Аргенцінцы Спасылкі -------- * Еўрапеоідная раса // Геаграфічныя паняцці і тэрміны. Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1993. * Фактары эвалюцыі чалавека. Чалавечыя расы. Эвалюцыя чалавека на сучасным этапе * Europeoid races and types (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская | | Нарматыўны кантроль | BNF: 12395134m · LCCN: sh85021431 · Microsoft: 2908991362 |

**Лаза́нкі** — даўняя мучная страва. Ужываюцца як дадатак да супоў (напрыклад, грыбнога), або для гатавання своеасаблівых запяканак. Апісанне -------- Крута замешанае цеста з пшанічнай, жытняй або грэчняй мукі тонка раскатвалі, рэзалі на кавалкі (квадраты, трохвугольнікі), варылі, адцэджвалі, залівалі салам, алеем з цыбуляй ці смятанай, у пост — цёртым макам, тоўчаным семем, размятымі ягадамі. У больш дасканалых варыянтах адвараныя лазанкі тушылі ў пячным духу са смятанай, або запякалі з мясам, капустай і іншым, часам смажылі. Страва шырока вядома ў Браслаўскім, Мядзельскім, Ваўкавыскім раёнах, часткова на Магілёўшчыне, Цэнтральным і Усходнім Палессі. У некаторых раёнах заходняй і цэнтральнай частках Беларусі, на Магілёўшчыне лазанкі пяклі з пшанічнай мукі («праснаком») у форме «кантовых» кавалачкаў (іх называлі *ламанцамі*). Елі з цёртым макам, семем, звычайна на посную куццю. Гісторыя -------- Назва стравы і тэхналогія прыгатавання пазычаныя з італьянскай кухні праз польскую. Італьянская лазанья (італ.: lasagne) — страва з вельмі даўняй гісторыяй, найбольш старажытная форма пасты. Думаюць, што пачаткова ў Старажытнай Грэцыі *laganon* называлі пляскатую хлебную ляпёшку; рымляне, пераняўшы ад грэкаў, пачалі разразаць яе на тонкія скрылі, якія называлі *lagani*. У ранняе сярэднявечча страва трансфармавалася ў адмену мучных клёцак, якія дадаваліся ў гаршчок з тушанымі мясам або садавіной. У часы Марка Пола (XIII стагоддзе) лазанья ўжо ў асноўным была падобнай на сучасную: тонкія пляскатыя шырокія кавалкі цеста (звычайна прамавугольныя; пры масавай вытворчасці пераважна гафрыраваныя на ўзор шыферу) спачатку адварваюцца як локшына, а потым тушацца ў пячы ці духоўцы з разнастайнымі дадаткамі (садавіной, мясам, грыбамі і гэтак далей). Лазанья — адна з найбольш папулярных страў італьянскай кухні. Зноскі ------ 1. ↑ *Г. Ф. Вештарт.* Лазанкі // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — С. 98. 2. ↑ *Алесь Белы.* X-files: лазанкі // *Наша Ніва*. — 25 лютага 2005. — № 8 (414). — С. 16. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9). * *Белы А.* Лазанкі // Праект «Наша ежа» * Лазанкі // Газета «Звязда»

Прыклад супрамалекулярнага злучэння. Прыклад механічна заблакаванай малекулярнай архітэктуры, у дадзеным выпадку ратаксану. **Супрамалекулярная хімія** — вобласць хіміі, якая факусіруецца на хімічных сістэмах, якія складаюцца з дыскрэтнай колькасці сабраных малекулярных субадзінак або кампанентаў. Сілы, адказныя за прасторавую арганізацыю, могуць вар’іравацца ад слабых (міжмалекулярныя сілы, электрастатычныя або вадародныя сувязі) да моцных (кавалентныя сувязі) пры ўмове, што ступень электроннай сувязі паміж малекулярным складнікам застаецца невялікай адносна адпаведных электрастатычных энергетычных параметраў кампанентаў. У той час як традыцыйная хімія факусуецца на кавалентных сувязях, супрамалекулярная хімія разглядае больш слабыя некавалентныя ўзаемадзеянні паміж малекуламі. Гэтыя сілы ўключаюць у сябе ўтварэнне вадародных сувязяў, узаемадзеянні металаў, гідрафобны эфект, сілы Ван-дэр-Ваальса, пі-пі ўзаемадзеянні і электрастатычныя эфекты. Сярод важных паняццяў, якія былі прадэманстраваныя супрамалекулярнай хіміяй, малекулярная самаарганізацыя, фальцоўка, малекулярнае распазнаванне, хімія гаспадара-госця, механічна заблакаваныя малекулярныя архітэктуры і дынамічная кавалентная хімія. Вывучэнне некавалентных узаемадзеянняў мае вырашальнае значэнне для разумення шматлікіх біялагічных працэсаў. Біялагічныя сістэмы часта з’яўляюцца крыніцай натхнення для супрамалекулярных даследаванняў. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Universalis · Universalis | | Нарматыўны кантроль | LNB: 000090998 · Microsoft: 93275456 · NKC: ph162501 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Журавель. **Журавель** — беларускі танец-гульня, дзе галоўным персанажам выступаў «журавель». Некалькі дзяўчат танчаць, іншыя ахоўваюць іх ад «жураўлёў» (хлопцаў), спяваюць: > > Пасею я лён, канапель, > > Налятае журавель… > > Калі хлопцы лавілі дзяўчат, спявалі ўсе разам: > > Ішлі хлопцы мяжою, > > Пілі смалу дзяжою… > > У іншым варыянце выканаўцы павольна падымаюць то правую, то левую нагу, імітуючы крокі жураўля. У цэнтры круга ходзіць хлопец — «журавель». Калі пары круцяцца, «журавель» імкнецца вырваць якую-небудзь дзяўчыну з рук кавалера. Дзяўчаты спяваюць: > > Да ўнадзіўся журавель > > Да да нашых канапель… > > Калі дзяўчаты закрычаць: «Хапай, журавель!» — Ён павінен схапіць дзяўчыну за руку і станцаваць з ёй адзін круг. «Жураўлём» у крузе застаецца хлопец без пары. Вядома і гульня «У жураўля», у якой дзеючымі асобамі выступалі «маці», «журавель» і «дзеці». «Маці» размаўляе з «жураўлём», які хоча злавіць і з'есці «дзяцей». «Жураўль» хапае «дзяцей», яны ловяць злодзея і дзяўбуць яго пальцамі па верхавіне. Тое ж робяць і з «маці», калі яна не зберагла «дзяцей». У танцах і гульнях пра жураўля праяўляюцца старажытныя вераванні ў культ птушак (жывёльны татэмізм). Па назіраннях Н. Н. Нікольскага, на Палессі журавель лічыўся «падаўцам усякага дабра». На тэатральнай сцэне -------------------- У 1922 годзе К. А. Алексютовіч уключыў элементы «Жураўля» ў танцы ражаных для спектакля «Машэка» па п'есе Е. Міровіча. Танец быў зроблены ў гульнявым плане, галоўную ролю ў танцы выконваў Г. Ю. Грыгоніс. Зноскі ------ 1. ↑ Лозка 2010, с. 196–197. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛозка2010 (даведка) 2. ↑ *Алексютович Л. К.* Белорусские народные танцы, хороводы, игры / Под ред. М. Я. Гринблата. — Мн.: Вышейш. школа, 1978. — 528 с.. Літаратура ---------- * *Лозка А. Ю.* Журавель // *Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя* / Редкал. І. П. Шамяк (гл. рэд.) і інш.. — Мн.: Беларуская савецкая энцыклапедыя, 1989. — С. 197. — ISBN 5-85700-014-9.

| ⛭Падзеі ў Польшчы ў верасні 1939 года | | --- | | * Польская кампанія Вермахта * Славацкае ўварванне ў Польшчу * Польскі паход Чырвонай арміі * Сумесны парад Вермахта і РСЧА * Ваенныя злачынствы --- * Узбярэжжа + Гданьская бухта + Вестэрплятэ + Гданьск + Аксыўская Скала + Хельская каса * Граніца * Жоры * Краянты * Хайніцы * Каралеўскі лес * Мокра * Чэнстахова * Пшчына * Выра * Млава * Грудзёндз * Бары Тухольскія * Ярданаў * Венгерская горка * Букавец * Барова гара * Райска * Ружан * Пётркаў * Тамашаў-Мазавецкі * Пултуск * Лодзь * Ломжа * Візна * Воля Цырусова * Барак * Ілжа * Навогруд * Варшава * Бзура * Яраслаў * Калушын * Пшэмысль * Брвінаў * Львоў * Міньск-Мазавецкі * Сахачаў * Брэст * Модлін * Явораў * Гайнаўка * Красныстаў * Кобрын * Яноўскія лясы * Тамашаў-Любэльскі * Вільня * Вулька Вэнглова * Гродна * Пальміры * Ламянкі * Часнікі * Краснобруд * Гусынне * Уладыпаль * Шацк * Парчаў * Вытычна * Коцк | **Абарона Гродна 1939** — ваенныя дзеянні паміж польскімі ўзброенымі фарміраваннямі і савецкімі войскамі на тэрыторыі горада Гродна 20-21 верасня 1939 падчас паходу Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь. 17 верасня, калі прыйшла вестка аб наступленні Чырвонай Арміі, у горадзе была зроблена спроба паўстання пад кіраўніцтвам камуністаў на чале з П. Пестраком. Паўстанцы ўварваліся ў турму і выпусцілі вязняў, але паліцыя разагнала паўстанцаў і вярнула вязняў назад у камеры. 26 чалавек загінула, сярод камуністаў прайшлі рэпрэсіі. Тым часам польскае камандаванне пачало падрыхтоўку горада да абароны — навучанне добраахвотнікаў, капанне ірвоў. У распараджэнні камандавання былі 2 батальёны пяхоты, лётчыкі з Ліды, паліцыя, ваенная жандармерыя, вайскоўцы з разрозненых падраздзяленняў, скаўты, добраахвотнікі — разам 2-2,5 тыс. чалавек. 21 верасня да абаронцаў горада далучыліся ўланы. Абаронай горада афіцыйна кіраваў генерал В. Пшэздзецкі, фактычна — намеснік каменданта Р. Савіцкі і маёр Б. Серафін. Савецкія войскі падышлі да Гродна раніцай 20 верасня. У баях за горад прымалі ўдзел падраздзяленні конна-механізаванай групы пад камандаваннем І. Болдзіна, у склад якой уваходзілі стралковыя часці, 5-ы танкавы корпус і 6-ы кавалерыйскі корпус. 20 верасня да горада падышло звыш 60 савецкіх танкаў. Да вечара падцягнулася пяхота, а артылерыя пачала весці агонь, карыстаючыся разведданымі, якія здабылі члены мясцовага падполля. Адной з першых уварвалася ў горад стралковая рота пад камандаваннем Г. Гарнавых (загінуў у баі), яна захапіла мост праз раку Нёман і ўтрымлівала яго, адбіваючы контратакі, да падыходу асноўных сіл. Танкавы батальён пад камандаваннем Ф. Квітко (загінуў) прарваўся ў занёманскую частку горада з правабярэжнага боку і завязаў бой у раёне тытунёвай фабрыкі і шклозаводу, агнём з пушак забяспечваў падыход пяхоты. Дапамогу Чырвонай Арміі аказвалі баявыя падпольныя групы, якія складаліся пераважна з членаў КПЗБ. Абаронцам удалося справіцца з першым націскам, нягледзячы на перавагу савецкіх войск ва ўзбраенні. Было падбіта некалькі савецкіх танкаў. Аднак да вечара 21 верасня горад быў цалкам узяты пад кантроль савецкімі войскамі. У горад з паўднёвага напрамку ўвайшлі савецкія часці, абарона была прарвана. 22 верасня апошнія абаронцы пакінулі горад, кантроль над якім перайшоў да савецкіх войск. Пераможцы на месцы расстралялі каля 300 палонных абаронцаў Гродна. У занятым горадзе адбыўся супольны савецка-германскі парад, які з савецкага боку прымаў генерал В. Чуйкоў. Савецкія войскі страцілі ў выніку баёў за горад 53 чалавекі забітымі, 191 раненымі, 19 танкаў, 3 аўтамашыны. Гл. таксама ----------- * Заходняя Беларусь * Польская абарончая вайна 1939 * Беларускі фронт 1939 * Абарона Гродна, 1941 Зноскі ------ Cz. Grzelak, Wilno-Grodno-Kodziowce 1939, Warszawa 2002. Люцік Зм. «Беларускі фронт». Вайсковая аперацыя Чырвонай Арміі ў Заходняй Беларусі // Arche. 2009. № 9

**Імпе́рская трансантаркты́чная экспеды́цыя 1914—1917 гадоў** (англ.: Imperial Trans-Antarctic Expedition) — другая экспедыцыя пад камандаваннем сэра Эрнэста Шэклтана, мэтай якой было перасячэнне ўсяго Антарктычнага мацерыка. Дасягнуць пастаўленай мэты не ўдалося, аднак у аналах гісторыі гэтая экспедыцыя стала прыкладам прафесіяналізму і цягавітасці палярнікаў, якія здолелі выжыць у экстрэмальных умовах. Экспедыцыя лічыцца апошнім вялікім падарожжам «*Залатога веку палярных даследаванняў*», якое выкарыстоўвала тэхналогіі XIX стагоддзя, калі абмежаваная ў рэсурсах каманда была цалкам адрэзаная ад знешняга свету. Далей у антарктычных экспедыцыях выкарыстоўваліся прынцыпова іншыя тэхналогіі і сродкі сувязі. Экспедыцыя ўключала два атрады на караблях «*Эндзьюранс*» і «*Аўрора*». Група Шэклтана на «*Эндзьюрансе*» павінна была падысці да ўзбярэжжа мора Уэдэла, перазімаваць у заліве Фазеля і наступным антарктычным летам выступіць да Паўднёвага полюса. Другі атрад, будучы на в. Роса ў праліве Мак-Мёрда, павінен быў закласці склады для паспяховага вяртання атрада Шэклтана. У выніку «*Эндзьюранс*» быў заціснуты ў пакавых льдах і пачаў незапланаваны дрэйф, падчас якога быў раздаўлены льдамі і затануў, а «*Аўрора*», якую сарвала з якарнай стаянкі ў праліве Мак-Мёрда, пасля зацяжнога дрэйфу з цяжкасцю вярнулася ў Новую Зеландыю. Каманда Шэклтана здолела выратавацца без страт, абапіраючыся толькі на ўласныя сілы. З 10 чалавек, якія засталіся на в. Роса, загінулі трое. Паколькі экспедыцыя праходзіла падчас Першай сусветнай вайны, яна апынулася практычна незаўважанай сучаснікамі. Перадгісторыя ------------- Грамадскае прызнанне, атрыманае Шэклтанам у ходзе экспедыцыі на «*Німрадзе*», было практычна перакрэсленае новай экспедыцыяй капітана Скота. Калі 8 сакавіка 1912 года ў Лондан прыйшлі першыя тэлеграмы аб поспеху Амундсена, Шэклтан адразу заявіў, што дасягненне Паўднёвага полюса — гэта яшчэ зусім не фінальная кропка ў засваенні Антарктыкі. На думку Шэклтана, галоўнай задачай з гэтага часу становіцца перасячэнне ўсяго Антарктычнага мацерыка: | | | --- | | Пасля заваявання Паўднёвага Полюса Амундсенам, і, з розніцай у лічаныя дні, Брытанскай экспедыцыяй Скота, у Антарктыдзе засталася толькі адна вялікая мэта для падарожжа — перасячэнне кантынента ад мора да мора. Калі я вярнуўся з экспедыцыі на «*Німрадзе*», у якой пад ціскам непераадольных абставін мы былі вымушаныя адмовіцца ад нашай спробы ўсталяваць брытанскі сцяг на Паўднёвым Полюсе ўсяго за 97 міль да канчатковай мэты, то ўжо тады загарэўся ідэяй перасячэння кантынента, паколькі быў цвёрда перакананы, што камусьці, альбо Амундсену, альбо Скоту абавязкова атрымаецца дасягнуць Полюса, па нашаму ці ўласнаму маршруце або па паралельнаму яму. Пасля весткі аб поспеху нарвежцаў, я пачаў падрыхтоўкі да пачатку апошняга вялікага падарожжа — першага перасячэння апошняга кантынента… | Зрэшты, Вільгельм Фільхнер яшчэ ў 1911 годзе пачаў рэалізацыю планаў трансантарктычнай экспедыцыі, разлічваючы перасекчы мацярык у самім вузкім яго месцы — ад заліва Фазеля (на 78° пд. ш.) праз Паўднёвы полюс, каб вярнуцца да в. Роса па трасе, разведанай Шэклтанам і Скотам. 11 снежня 1911 года Фільхнер на судне «*Дойчланд*» адплыў ад вострава Паўднёвая Георгія, накіроўваючыся ў мора Уэдэла, але павярнуў ужо ў студзені 1912 года: шлях яму заступілі суцэльныя палі пакавых ільдоў. Тым не менш, планы Фільхнера, уключаючы месца для зыходнай базы і маршрут следавання, аказалі моцнае ўздзеянне на разлікі Шэклтана. Пасля атрымання трагічных вестак пра капітана Скота Шэклтан імкнуўся як мага хутчэй пачаць новую экспедыцыю, для чаго звярнуўся за дапамогай да былога прэм'ер-міністра лорда Розберы, атрымаўшы адказ, што на «*палярныя падарожжы шкада выдаткаваць нават фартынг*». Падтрымку Шэклтану аказаў шатландскі даследчык Уільям Спірс Брус, які рыхтаваў аналагічную экспедыцыю яшчэ з 1908 года. Ён нават дазволіў Шэклтану скарыстацца яго разлікамі. Нарэшце, Брытанскі ўрад, які тэрмінова меў патрэбу ў рэабілітацыі краіны ў галіне палярных даследаванняў, паабяцаў Шэклтану ахвяраванне ў 10 000 фунтаў стэрлінгаў (ф. ст.). У той жа дзень, 29 снежня 1913 года, Шэклтан накіраваў ліст у газету Times, у якім апавяшчаў публіку пра свае намеры. Падрыхтоўка ----------- ### Планы Карта-схема экспедыцыі, апублікаваная ў сакавіку 1916 года. Да таго часу ад Шэклтана не было вестак ужо паўтара года. Шэклтан адразу ж аб’явіў сваю экспедыцыю «*Імперскай*», заявіўшы: > > «Не толькі мы, астраўляне, але і насельнікі ўсіх земляў, якія жывуць пад „Юніён Джэкам" — нашы сваякі, будзем рады дапамагчы ў рэалізацыі праграмы даследаванняў». Каб максімальна зацікавіць публіку, Шэклтан у пачатку 1914 года апублікаваў асобнай брашурай дэталёвы план паходу. У агульных рысах ён выглядаў наступным чынам: Экспедыцыя будзе складацца з двух атрадаў на двух судах. Атрад Шэклтана ў складзе 14 чалавек высадзіцца на ўзбярэжжы Заліва Фазеля. Далей Транскантынентальная партыя, якая ўключае 6 чалавек, з 69 сабакамі і двума маторнымі санкамі  (фр.) (бел. павінна будзе пераадолець 1800 міль (2900 км) праз Паўднёвы полюс да Мора Роса. Тыя людзі, што засталіся, павінны будуць даследаваць Зямлю Грэяма (на судне) і Зямлю Эндэрбі (па сушы), а таксама ўтрымліваць у парадку базу. Другі атрад пад камандаваннем Энеаса Макінтоша (10 чалавек) павінен будзе дэсантавацца на востраве Роса ў праліве Мак-Мёрда на супрацьлеглым канцы кантынента. Яго задачай будзе закладка складоў правіянту і рыштунку аж да ледавіка Бірдмара і сустрэча транскантынентальнай партыі. Дадаткова ім трэба было здзейсніць «*геалагічныя і іншыя назіранні*». Шэклтан меў намер здзейсніць пераход у першы ж сезон 1914—1915 гадоў, але амаль адразу зразумеў нерэалістычнасць гэтага плана і вырашыў зазімаваць. Тым не менш, у інструкцыях, дадзеных Макінтошу, не было зроблена паправак. ### Фінансаванне Джэймс Бары — адзін са спонсараў экспедыцыі. Шэклтан заклаў бюджэт у 50 000 ф. ст. прычым зыходзіў з прынцыпу мінімальных выдаткаў. Улічваючы папярэдні досвед Скота і свой уласны, ён адмовіўся ад грамадскай падпіскі і шукаў буйных спонсараў, пачаўшы збор сродкаў яшчэ ў 1913 годзе. Збор спачатку быў беспаспяховым, але 29 снежня 1913 года ўрад паабяцаў ахвяраванне ў 10 000 фунтаў пры ўмове, што Шэклтан зможа адшукаць эквівалентную суму. Сродкі паступалі наступным чынам: Каралеўскае геаграфічнае таварыства, з якім Шэклтан знаходзіўся ў сварцы яшчэ з 1909 года і нічога ад яго не чакаў, ахвяравала 1 000 фунтаў, прычым Шэклтан з гонару прыняў толькі палову. Лорд Розберы, які не збіраўся даць ні фартынгу, усё-такі ахвяраваў 50 фунтаў. Газета «*Нью-Ёрк Таймс*» 9 лютага 1914 года абвясціла, што блізкі сябар Скота — Джэймс Бары ахвяраваў Шэклтану 50 000 долараў (каля 10 000 фунтаў па курсе таго часу). Увесну і ўлетку 1914 года рушылі ўслед шчодрыя дарэнні: кіраўнік фірмы *Birmingham Small Arms Company* Дадлі Докер даў 10 000 фунтаў, спадчынніца тытунёвага фабрыканта Джанет Стэнкамб Уілс — «*значную суму*» (якая ніколі не была агучана). Нарэшце, шатландскі прамысловец сэр Джэймс Кэйрд ахвяраваў 24 000 фунтаў, пасля чаго ў адным з інтэрв'ю Шэклтан заявіў, што «*гэты цудоўны дар вызваліў мяне ад усіх клопатаў*». Агульная сума выдаткаў на экспедыцыю не можа быць вызначана па прычыне адсутнасці дадзеных па ўсіх ахвяраванням, аднак у 1920 годзе рэпарцёры газеты «*Daily Mail  (англ.) (бел.*» ацанілі бюджэт у 80 000 фунтаў. Тым не менш хранічнае безграшоўе і даўгі моцна ўскладнілі ход экспедыцыі, асабліва дзейнасць атрада Макінтоша ў Аўстраліі і выратавальныя аперацыі 1916 года. Шэклтан выдатна ўяўляў крыніцы даходу і ад самой экспедыцыі, і задзейнічаў іх у поўнай меры: напрыклад, прадаў эксклюзіўныя правы на публікацыю матэрыялаў аб экспедыцыі газеце «*Daily Chronicle*» і нават заснаваў кампанію *Imperial Trans Antarctic Film Syndicate*, якой належалі манапольныя правы на дэманстрацыю фільмаў аб экспедыцыі. На выпадак, калі Шэклтан не вернецца жывым, правы на чытанне лекцый аб экспедыцыі надаваліся Фрэнку Уайлду. ### Экспедыцыйныя караблі Для сябе Шэклтан набыў нарвежскую баркентыну *Polaris*, пабудаваную ў 1912 годзе па замове Адрыена дэ Жэрлаша  (ням.) (бел. і Ларса Крыстэнсена. Першапачаткова меркавалася выкарыстоўваць яе як турыстычную яхту для палявання на Шпіцбергене. Судна было пабудавана па чарцяжах «*Фрама*», аднак мела больш вострыя абводы для павышэння мараходнасці і таму пакавыя льды не маглі выціскаць яго на паверхню. Яно мела ўмяшчальнасць 320 рэг. т.  (англ.) (бел. даўжыню 44 м, і, акрамя ветразяў, было абсталяванае паравой машынай у 350 к. с. развіваючы хуткасць да 10 вузлоў. Паколькі прадпрыемства Жэрлаша і Крыстэнсена абанкруцілася, баркентыну выставілі на таргі і яна дасталася Шэклтану за 14 000 фунтаў (прыводзілася таксама сума ў 11 600 фунтаў). Шэклтан пераназваў судна ў «*Endurance*» («*Устойлівасць*») у гонар сямейнага дэвізу: «*стойкасцю скорым*» (англ.: By endurance we conquer). Для другога атрада Шэклтан нагледзеў драўляную кітабойную яхту «*Аўрора*», пабудаваную ў 1876 годзе, якая служыла на Ньюфаўндлендзе. У 1910 годзе яе купіў былы паплечнік Шэклтана — аўстраліец Дуглас Моўсан для сваёй экспедыцыі. Вызваліўшыся, яхта стаяла да пачатку 1914 года ў порце Хобарта, дзе і была набыта за 3200 ф. ст.. «*Аўрора*» мела даўжыню 50 м, умяшчальнасць 380 рэг. т. і, акрамя ветразей, была абсталявана паравой машынай у 98 к. с.. ### Каманда Эрнэст Шэклтан. Шэклтан размясціў ва ўсіх лонданскіх газетах аб’яву наступнага зместу: | | | --- | | «Патрабуюцца людзі для ўдзелу ў рызыкоўным вандраванні. Маленькае жалаванне, пранізлівы холад, доўгія месяцы поўнай цемры, пастаянная небяспека, паспяховае вяртанне сумнеўна. У выпадку поспеху — гонар і прызнанне. Сэр Эрнэст Шэклтан» | Агульная колькасць заявак на ўдзел у экспедыцыі перавысіла 5000, у тым ліку і ад жанчын. У канчатковым выніку ў камандзе было 56 чалавек, па 28 на кожны атрад, прычым некаторыя ўвайшлі ў склад экспедыцыі ў апошні момант — у Буэнас-Айрэсе і Сіднеі. Па сваім звычаі, Шэклтан браў у каманду правераных людзей, якія ўдзельнічалі ў экспедыцыі Скота на «*Дыскаверы*», экспедыцыі на «*Німрадзе*» і Аўстралійскай антарктычнай экспедыцыі. Другім памочнікам на «*Эндзьюранс*» пайшоў Томас Крын  (англ.) (бел. узнагароджаны Медалём Альберта  (англ.) (бел. за выратаванне капітана Эванса ў экспедыцыі «*Тэра Нова*». Камандаваць атрадам Мора Роса Шэклтан даручыў Энеасу Макінтошу — ветэрану экспедыцыі «*Німрада*». Камплектаванне каманды «*Аўроры*» наогул было абцяжараным, бо Брытанскае Адміралцейства адмовілася прадастаўляць сваіх людзей. Навуковы атрад размясціўся на борце «*Эндзьюранса*» і уключаў шэсць чалавек. Спецыяльна ўзялі фатографа і кінааператара — аўстралійца Фрэнка Хёрлі  (руск.) (бел.. У цэлым, большая частка каманды была набрана за кароткі час да пачатку экспедыцыі. Сярод каманды «*Аўроры*» было вельмі мала людзей, якія мелі досвед працы ў палярных шыротах. #### Атрад Мора Уэдэла | | | | | --- | --- | --- | | * Сэр *Эрнэст Шэклтан* — начальнік экспедыцыі * *Фрэнк Уайлд* — намеснік камандзіра * *Фрэнк Уорслі* — капітан «*Эндзьюранса*» * *Лаёнэл Грынстрыт* — першы памочнік * *Том Крын* — другі памочнік * *Альфрэд Чытэм* — трэці памочнік * *Хьюберт Хадсан* — штурман * *Люіс Рыкінсан* — машыніст * *Альфрэд Кэр* — машыніст | * *Аляксандр Мак-Лін* — урач * *Джэймс Мак-Ілрой* — урач * *Джэймс Уорд* — геолаг * *Леанард Хасэ* — метэаролаг * *Рэджынальд Джэймс* — фізік * *Роберт Кларк Сэлбі* — біёлаг * *Фрэнк Хёрлі* — фатограф * *Джордж Марстан* — мастак * *Томас Орд-Ліс* — механік * *Генры Мак-Ніш* — цясляр | * *Чарлз Грын* — кок * *Уолтар Хоу* — матрос * *Уільям Бэйквел* — матрос * *Цімаці Мак-Карці*  — матрос * *Томас Мак-Леад* — матрос * *Джон Вінсент* — боцман * *Эрнэст Холнес* — качагар * *Уільям Стэфенсан* — качагар * *Пірсі Блэкбара* — сцюард | #### Атрад Мора Роса Значком «*†*» выдзелены загінулыя | | | | | --- | --- | --- | | * † *Энеас Макінтош* — начальнік партыі * *Эрнэст Джойс* — галоўны каюр * *Эрнэст Уайлд* — квартыртмейстэр * † *Арнольд Спенсер-Сміт*  — капелан * *Джон Лахлен Коўл* — біёлаг і лекар * *Аляксандр Стывенс* — натураліст * *Рычард Рычардс* — фізік * *Эндру Джэк* — фізік * *Ірвінг Гейс* — рознарабочым | * † *Віктар Хейвард* — рознарабочы * *Обры Нініс* — аўтамеханік * *Лаёнэл Хук* — радыётэлеграфіст * *Джозэф Стэнхаус* — першы памочнік * *Леслі Томпсан* — другі памочнік * *Альфрэд Ларкмэн* — галоўны машыніст * *Эдрыян Данелі* — другі машыніст * *Джэймс Пэтан* — боцман * *Кларэнс Могер* — цясляр * *Сідні Эткін* — матрос | * *Артур Даўнінг* — матрос * *Уільям Кавана* — матрос * *Э. Уорэн* — матрос * *Чарлз Глідэн* — матрос другой стацці * *С. Грэйд* — качагар * *Уільям Магрыдж* — качагар * *Гаральд Шоу* — качагар * *Эдвард Уайс* — кок * *Эміль Данглад* — сцюард | Ход экспедыцыі -------------- ### Дзейнасць атрада Мора Уэдэла #### Плаванне на поўдзень Судовая каманда спрабуе прабіць канал у пакавых ільдах. «*Эндзьюранс*» адплыў з Плімута 8 жніўня 1914 года, накіроўваючыся ў Буэнас-Айрэс. Шэклтана на борце не было: ён уладжваў фінансавыя праблемы экспедыцыі. У Буэнас-Айрэс ён адплыў хуткаходным лайнерам і прыбыў туды раней свайго карабля. У сталіцы Аргенціны каманда папоўнілася Пірсам Блэкбара, а некалькі чалавек, якія адправіліся з Брытаніі, звольніліся. 26 кастрычніка адплылі да Паўднёвай Георгіі, якую ўбачылі 5 лістапада. На кітабойнай базе Грутвікен палярнікі пражылі месяц і 5 снежня рушылі далей на поўдзень. 7 снежня давялося павярнуць на поўнач, сутыкнуўшыся з суцэльнымі лядовымі палямі пад 57° 26' пд. ш.. Манеўры не дапамаглі: лядовыя палі ўжо 14 снежня заступілі шлях судну на 24 гадзіны. Праз тры дні «*Эндзьюранс*» зноў спыніўся. У апісанні падарожжа Шэклтан прызнаваўся, што быў гатовы да цяжкіх лядовых умоў, але настолькі магутных палёў пакуль не чакаў. Ледзяныя валы. Студзень 1915 года Намаганні ўсёй каманды дапамаглі прабіць у пакавых ільдах канал, таму да 22 снежня ўдавалася прасоўвацца на поўдзень. Да 7 студзеня 1915 года «*Эндзьюранс*» сутыкнуўся з 30-метровымі ледзянымі сценамі, якія атачалі ўзбярэжжа Зямлі Котса. Гэтыя тэрыторыі ўжо абследаваў у 1904 годзе Уільям Спірс Брус. Дадзеная акалічнасць прымусіла Шэклтана адмовіцца ад высадкі, хаця 15 студзеня была выяўленая зручная для базы бухта з спадзістымі бакамі ледавіка, якія вялі ўнутр мацерыковага лёду. Шэклтан заявіў, што мясцовасць занадта далёкая ад заліва Фазеля. Потым ён шкадаваў аб гэтым рашэнні. 17 студзеня экспедыцыя дасягнула 76° 27' пд. ш. адкуль можна было бачыць зямлю, якой Шэклтан даў імя Кэйрда — у гонар спонсара паходу; з-за надзвычай дрэннага надвор'я «*Эндзьюранс*» схаваўся ад буры за айсбергам. Экспедыцыя знаходзілася паблізу Зямлі Луітпольда, адкрытай і пайменаванага Фільхнерам у 1912 годзе, заліў Фазеля знаходзіўся на поўдзень ад яе. З-за суцэльных ільдоў давялося прайсці 23 км на захад, пасля чаго прасоўванне стала канчаткова немагчымым, «*Эндзьюранс*» знаходзіўся на 76° 34' пд. ш. 31° 30' з. д.. Прыйшлося пагасіць топкі паравога катла для зберажэння паліва. 14 лютага каманда была зноў мабілізаваная з кіркамі і піламі для прасякання канала ў ільдах, але потым Шэклтану прыйшлося змірыцца з тым, што зіму яны правядуць «*у негасцінных абдымках пака*». #### Дрэйф «Эндзьюранса» ў лютым-кастрычніку 1915 года Шэклтан і Уайлд сярод таросаў. 21 лютага «*Эндзьюранс*» апынуўся ў самым паўднёвым пункце свайго шляху — 76° 58' пд. ш. затым пачаў дрэйфаваць на поўнач. 24 лютага Шэклтан абвясціў аб пачатку зімоўкі, пасля чаго сабакі былі спушчаны на лёд і размешчаны ў спецыяльных будках, а жылыя памяшканні судна сталі ўцяпляць. Быў разгорнуты бяздротавы тэлеграф, аднак яго магутнасці аказалася недастаткова для перадач у знешні свет. Шэклтан засноўваўся на досведзе дрэйфу Фільхнера, які быў блакаваны льдамі 6 сакавіка 1912 года ў 300 км ад Зямлі Котса і вызваліўся праз 6 месяцаў на шыраце 63° 37' пд. ш. не атрымаўшы пашкоджанняў. Шэклтан меркаваў, што наступнай вясной зможа паўтарыць спробу дасягнуць заліва Фазеля. Хуткасць дрэйфу была вельмі малой: у канцы сакавіка Шэклтан вылічыў, што з 19 студзеня карабель прайшоў усяго 95 марскіх міль (193 км). Аднак ужо ў красавіку пачаліся зрухі лёду, і Шэклтан з непакоем пісаў, што калі карабель патрапіць у зону сціску, то будзе раздушаны як шкарлупіна яйка. Да пачатку палярнай ночы (у маі) экспедыцыя была ў пункце 75° 23' пд. ш. 42° 14' з. д. працягваючы дрэйфаваць на поўнач. Разбіты «Эндзьюранс» у льдах. Палярная ноч праходзіла ў спрыяльнай абстаноўцы, хоць шмат увагі патрабавалі да сябе сабакі, размешчаныя на лёдзе. Былі ўведзеныя абавязковыя лыжныя прагулкі пры святле месяца, ставіліся аматарскія спектаклі і няўхільна адзначаліся розныя падзеі. 24 мая быў урачыста адсвяткаваны Дзень імперыі. Толькі 22 ліпеня зрухі лёду сталі ўяўляць пагрозу. 1 жніўня з паўднёвага захаду наляцеў шторм з зацяжнымі снегападамі, льды самкнуліся пад кілем карабля, але канструкцыя вытрымала. У жніўні «*Эндзьюранс*» дрэйфаваў у раёне, у якім у 1823 годзе капітан Бенджамін Морэл нібыта заўважыў востраў, названы Новая Паўднёвая Грэнландыя. Шэклтан, не знайшоўшы ніякіх прыкмет сушы, прыйшоў да высновы, што Морэла ўвялі ў зман айсбергі. 30 верасня «*Эндзьюранс*» перанёс найцяжэйшыя лядовыя сціскі за ўвесь час экспедыцыі, і яго капітан Фрэнк Уорслі параўнаў корпус карабля з «*валанам, які перакідваюць тузін разоў*». 24 кастрычніка моцны напор ільдоў з левага борту прывёў да разбурэння драўлянай канструкцыі і ўтварэння прабоіны. На лёд былі выгружаны харчы і тры шлюпкі. Трое сутак каманда змагалася за жыццё карабля, адпампоўваючы з трумаў ваду пры −27 °C і спрабуючы падвесці пластыр. 27 кастрычніка Шэклтан распарадзіўся пачаць эвакуацыю на лёд. Судна знаходзілася ў пункце 69° 05' пд. ш. 51° 30' з. д.. Яго абломкі знаходзіліся на плаву яшчэ некалькі тыдняў і канчаткова схаваліся пад вадой да 21 лістапада. Гэта дазволіла захаваць мноства пакінутых рэчаў, у тым ліку фотакамеры Хёрлі і 550 знятых фотапласцінак. З-за велізарнай вагі прыйшлося адабраць толькі 150 найбольш удалых, а астатнія кінуць. #### У дрэйфуючых ільдах Фрэнк Хёрлі і Эрнэст Шэклтан (справа) у Акіянскім лагеры. Пасля гібелі карабля не магло быць і гаворкі аб перасячэнні кантынента: камандзе трэба было выжыць. У Шэклтана было некалькі варыянтаў маршруту, але асабліва яго прыцягваў востраў Робертсана, адкуль можна было дабрацца да Зямлі Грэяма і кітабойнай базы ў заліве Вільгельміны. Уорслі разлічыў, што камандзе трэба будзе пераадолець каля 700 км, прычым лічыў неабходным дачакацца лета, каб можна было рушыць на лодках. Шэклтан адхіліў гэтую прапанову. Паход па неабсяжным льдам пачаўся 30 кастрычніка 1915 года, прычым дзве з трох шлюпак пагрузілі на сані. Лядовая абстаноўка бесперапынна пагаршалася. Паводле слоў Хёрлі, «*гэта быў суцэльны лабірынт валаў і таросаў, у якім ледзь можна было знайсці ярд роўнай паверхні*». За тры дні ўдалося пераадолець усяго 3 мілі, пасля чаго 1 лістапада Шэклтан абвясціў прыпынак: трэба было дачакацца раставання льдоў. Лагер на лёдзе атрымаў назву *Ocean Camp*, прычым з яго месцазнаходжання было відаць абломкі «*Эндзьюранса*». Карта 1918 года, якая паказвае маршруты Уэдэла, Фільхнера і Шэклтана. Дрэйф праходзіў у паўночна-ўсходнім кірунку з хуткасцю 7 міль у суткі, пры гэтым лагер зносіла ад патэнцыяльных месцаў выратавання. Гэта заахвоціла Шэклтана 21 снежня абвясціць аб пачатку другога паходу, які пачаўся 23 снежня. Паход аказаўся надзвычай цяжкім: людзі правальваліся ў снег па калена, пастаянна даводзілася перасякаць грады таросаў. 27 снежня збунтаваўся цясляр Гары Мак-Ніш, ката якога Шэклтан застрэліў у кастрычніку. Цясляр заявіў, што, паводле Марскога статута, ён з’яўляецца мараком толькі на борце судна і пасля гібелі «*Эндзьюранса*» не павінен падпарадкоўвацца камандзіру. Яго ўдалося ўціхамірыць, але Шэклтан не забыўся гэтага эпізоду: нягледзячы на ​​велізарны ўклад у выратаванне каманды, які Мак-Ніш здзейсніў пазней, ён не быў прадстаўлены да ўзнагароды. 29 снежня Шэклтан выявіў, што за тыдзень катаржнай працы каманда прасунулася ўсяго на 7,5 міль (12 км), і з такой хуткасцю спатрэбіцца не менш за 300 дзён, каб дасягнуць зямлі. Пасля гэтага быў заснаваны «*Лагер Цярпення*» (англ.: Patience Camp), у якім каманда правяла больш за тры месяцы. Неўзабаве пачаў адчувацца недахоп харчавання: усё, без чаго можна было абысціся, было пакінутае ў акіянскім лагеры. Харлі і Мак-Лін былі адпраўленыя за харчаваннем. 2 лютага 1916 года Шэклтан накіраваў вялікі атрад, каб забраць пабольш запасаў і трэцюю шлюпку, якую кінулі. Асновай рацыёну стала цюленіна, але з-за наяўнасці мноства сабак мяса адчайна не хапала. Таму 2 красавіка начальнік распарадзіўся прыстрэліць ўсіх пакінутых ездавых жывёл. Мяса сабак забяспечыла людзей дадатковай ежай. Дрэйф праходзіў няроўна, 17 сакавіка лагер пранесла праз шырыню вострава Паулет, але 60-ю мілямі на ўсход ад яго, а лёд быў настолькі зламаны, што шанцаў дайсці ў каманды не было. Зараз усе надзеі Шэклтана былі звернутыя на востраў Элефант, размешчаны ў 160 км на поўнач. Шэклтан думаў і пра дасягненні Паўднёвых Шэтландскіх астравоў, якія часам наведваліся кітабоямі, але ўсе гэтыя маршруты патрабавалі небяспечнага пераходу ў шлюпках па ледзяным моры. #### Плаванне да вострава Элефант 8 красавіка крыга, на якой размяшчаўся лагер, раскалолася, прычым палаткі і запасы апынуліся на меншай частцы крыгі, якая працягвала разбурацца. Каманда тэрмінова пачала грузіцца на шлюпкі, ужо падрыхтаваныя да падобнай падзеі. Шлюпкі ахрысцілі ў гонар спонсараў экспедыцыі: «*Джэймс Кэйрд*», «*Дадлі Докер*» і «*Стэнкамб Уілс*». Раніцай 9 красавіка быў спушчаны на ваду «*Дадлі Докер*», а праз 4 гадзіны на плаву былі ўжо і дзве іншыя шлюпкі. Шэклтан камандаваў «*Джэймсам Кэйрдам*», Уорслі — «*Дадлі Докерам*», камандзірам «*Стэнкамба Уілса*» фармальна быў прызначаны штурман Хадсан, але з-за яго псіхічнага стану фактычна на шлюпцы распараджаўся Крын. Цяпер мэтай Шэклтана быў в. Дэсепшэн  (руск.) (бел. дзе мелася збудаваная кітабоямі драўляная царква, з матэрыялу якой можна было пабудаваць судна. Пераход ажыццяўляўся павольна: мора было забіта льдамі, з-за чаго экспедыцыянеры часта выцягвалі шлюпкі на лёд і чакалі паляпшэння абстаноўкі. Шэклтан, які завагаўся ў выбары маршруту, нарэшце, вырашыўся плыць да Заліва Надзеі. Аднак голад, тэмпература паветра -30 °C і немагчымасць схавацца ад салёнай вады прымусілі яго даць каманду ісці на в. Элефант, як адзіна магчымы для іх прытулак. 14 красавіка яны дасягнулі паўднёва-ўсходняга ўзбярэжжа вострава, але не змаглі высадзіцца з-за стромкіх скал і абрывістых ледавікоў. 15 красавіка Шэклтан дабраўся да паўночнага ўзбярэжжа і выявіў вузкі галечны пляж, на які змаглі высадзіцца людзі з усіх шлюпак. Неўзабаве высветлілася, што ў гэтых месцах вельмі высокія прылівы і гавань не гарантуе бяспекі. 16 красавіка Уайлд з камандай «*Стэнкамба Уілса*» даследаваў узбярэжжа ў пошуках падыходнай гавані, якая і была выяўлена ўсяго ў 7 мілях (11 км). Новы лагер атрымаў назву *Point Wild* («*Мыс Дзікі*» і адначасова «*Мыс Уайлда*»). #### Плаванне на «Джэймсе Кэйрдзе» Асноўны артыкул: **Падарожжа на «Джэймсe Кэйрдзe»** «Джэймс Кэйрд» ля берагоў Паўднёвай Георгіі. Рэпрадукцыя з акварэлі Дж. Марстан. Востраў Элефант быў бясплодным і незаселеныя месцам, размешчаным удалечыні ад суднаходных трас. Шэклтан не сумняваўся, што пошукавым атрадам нават не прыйдзе ў галаву туды зазірнуць; гэта азначала, што справа ратавання з гэтага моманту становіцца задачай самай каманды. Перазімаваць на востраве было можна: хоць і пазбаўлены расліннасці, ён меў ўдосталь прэснай вады, а таксама цюленяў і пінгвінаў як галоўнай крыніцы ежы і паліва. Аднак стан людзей хутка пагаршаўся, як у фізічным, так і ў псіхічным плане, а пастаянныя штармы сарвалі адзін з намётаў у часовым лагеры, і пагражалі астатнім. У гэтых умовах Шэклтан вырашыў узяць з сабой невялікую каманду на адной шлюпцы і ісці па дапамогу. Бліжэйшым заселеным месцам быў Порт-Стэнлі, да якога было 540 марскіх міль (1000 км), але пераважныя заходнія вятры рабілі яго фактычна недасяжным. Больш даступным быў востраў Дэсепшэн, размешчаны на ўсход; хоць і бязлюдны, ён наведваўся кітабоямі, а Брытанскае Адміралцейства стварыла там склад спецыяльна для пацярпелых караблекрушэнне. Пасля доўгіх дыскусій паміж Шэклтанам, Уорслі і Фрэнкам Уайлдам Шэклтан вырашыў ісці на кітабойную базу на Паўднёвай Георгіі, размешчанай у 800 марскіх мілях (1520 км). Яе трэба было дасягнуць на адзіночнай шлюпцы ва ўмовах надыходзячай палярнай зімы. У выпадку шанцавання, калі мора будзе свабодным ад лёду, і выжыве шлюпочная каманда, Шэклтан разлічваў дабрацца да дапамогі прыкладна за месяц. «*Джэймс Кэйрд*», кітабойны вельбот, пазбаўлены палубы, быў пабудаваны па чарцяжах Коліна Арчэра  (англ.) (бел.. Даўжыня яго сягала 6,9 м. Плотніку Мак-Нішу трэба было зрабіць шлюпку больш марской, выкарыстоўваючы толькі ту маёмасцб, якая была ў экспедыцыянераў. Мак-Ніш надбудаваў барты і зрабіў з парусіны чахол, які замяніў палубу. Для дасягнення воданепранікальнасці швы былі апрацаваны крывёю цюленяў у сумесі з алейнай фарбай. З «*Дадлі Докер*» знялі мачту і зрабілі з яе фальшкіль, як для павелічэння ўстойлівасці, так і для таго, каб зрабіць корпус больш моцным. Для паляпшэння ўстойлівасці ў шлюпку паклалі «*доўгую тону*» (1016 кг) баласта. Спуск на ваду. 24 красавіка 1916 года. У шлюпку загрузілі харчы, прызначаныя для трансантарктычнага паходу: галеты, харчовыя канцэнтраты, сухое малако і цукар. Прэсную ваду залілі ў дзве 18-галонныя бочкі (адна з якіх была пашкоджана падчас пагрузкі). Ежу рыхтавалі на двух прымусах. З сабой Шэклтан браў пяцерых чалавек. | | | --- | | «Уорслі я хацеў узяць з сабой, так як быў вельмі высокай думкі аб яго здольнасцях у навігацыі, асабліва ў цяжкіх умовах, гэта меркаванне толькі ўмацавалася падчас апошняга пераходу. Патрабавалася яшчэ чацвёра чалавек, і я вырашыў выклікаць добраахвотнікаў, хоць, па сутнасці, вельмі добра ведаў каго выберу.» | Іншымі захацелі ісці Том Крын, Цім Мак-Карці, цясляр Мак-Ніш і Джон Вінсент. К. Алэкзэндер лічыла, што Шэклтан хацеў трымаць двух апошніх пад сваім кантролем. «*Джэймс Кэйрд*» адплыў 24 красавіка 1916 года пры спрыяльным паўднёва-заходнім ветры. Начальнікам атрада на в. Элефант застаўся Ф. Уайлд, якому Шэклтан даў дэталёвыя інструкцыі. У выпадку, калі Шэклтан не вернецца да вясны, камандзе трэба было дабірацца да в. Дэсепшэн і чакаць дапамогі там. Выйшаўшы ў моры, судну прыйшлося ухіліцца ад прамога курсу ў сувязі з наяўнасцю ледзяных палёў. За першыя суткі пры 9-бальным шторме атрымалася прайсці 45 марскіх міль (83 км). З-за шторму камандзе даводзілася не спаць, былі цяжкасці са зменай вахт, а палярнае адзенне не было прыстасавана для марскога плавання і яго немагчыма было высушыць. 29 красавіка надвор'е рэзка пагоршылася, упала тэмпература, а хвалі пагражалі перакуліць шлюпку. На 48-й гадзіне прыйшлося легчы ў дрэйф, пры гэтым снасці і «*палубу*» прыйшлося бесперапынна чысціць ад лёду. Да 4 мая яны былі ўжо ў 250 марскіх мілях ад Паўднёвай Георгіі. Каманда бесперапынна слабела, Вінсент запаў у поўную апатыю. Першыя прыкметы зямлі паказаліся 8 мая, аднак з-за ўрагану прыйшлося легчы ў дрэйф на суткі. Экспедыцыянерам пагражала караблекрушэнне ля вострава Аненкава  (англ.) (бел. аднак стан членаў каманды стаў гэтак сумным, што 10 мая Шэклтан адважыўся на высадку, нягледзячы на ўсе небяспекі. Высадзіцца атрымалася блізу заліва Караля Хокана. Начальнік экспедыцыі пазней прызнаваўся, што гэта плаванне было адным з самых страшных выпрабаванняў, якое яму давялося перажыць. Каманда знаходзілася ў 280 км ад кітабойнай базы (калі плыць уздоўж узбярэжжа), аднак, мяркуючы па стане шлюпкі, пераадолець гэтую адлегласць было немагчыма. Вінсент і Мак-Ніш былі на мяжы жыцця і смерці, таму Шэклтан, Уорслі і Крын вырашылі ісці за выратаваннем праз горы — да кітабойнай базе Стромнес. 15 мая шлюпку перавялі на 7 міль на ўсход ад да больш зручнай стаянкі ў вусце заліва. Тут быў заснаваны «*Лагер Пегоці*» (названы ў гонар лодкі-хаты, апісанай у «*Дэвідзе Коперфілдзе*»  (бел. (тар.)) (бел. Дыкенса). 18 мая тры чалавекі рушылі ў горы — гэта было першае ў гісторыі перасячэнне ўнутраных раёнаў Паўднёвай Георгіі (Р. Хантфард лічыў, што гэта маглі зрабіць і да Шэклтана нарвежскія кітабоі, але сведчанняў гэтаму няма). Паход быў вельмі цяжкім яшчэ і таму, што ў вандроўнікаў не было карт, і ўвесь час прыходзілася абыходзіць ледавікі і горныя абрывы. Без усялякага рыштунку, без сну яны за 36 гадзін дасягнулі Стромнеса, прычым выглядалі, паводле слоў Уорслі, «*як тры пудзілы*». У той жа дзень, 19 мая, нарвежцы адправілі маторны катэр, каб эвакуіраваць Мак-Карці, Мак-Ніша і Вінсента і забраць «*Джэймса Кэйрда*». Кітабоі зладзілі падарожнікам захоплены прыём і дапамагалі ўсімі магчымымі спосабамі. 21 мая ўсе ўдзельнікі плавання сабраліся на нарвежскай базе. #### Выратавальная экспедыцыя Шэклтана Паравы буксір *Yelcho*. Ужо праз тры дні пасля прыбыцця ў Стромнес, Шэклтан на борце кітабойца *The Southern Sky* распачаў спробу выратаваць каманду з в. Элефант. У маі палі пакавых ільдоў не дазволілі наблізіцца да вострава бліжэй чым на 110 км, а кітабоец не быў прыстасаваны для плавання ў ільдах. Шэклтан адступіў і адбыў у Порт-Стэнлі. На Фалклендах мелася адгалінаванне падводнага тэлеграфнага кабеля. Шэклтан неадкладна звязаўся з Адміралцействам у Лондане і запатрабаваў знайсці падыходнае для выратавальнай аперацыі судна, яму паведамілі, што нічога прыдатнага не будзе ў паўднёвых шыротах да кастрычніка, калі, паводле разлікаў начальніка, было б ужо занадта позна. Шэклтану ўдалося заручыцца падтрымкай англійскага пасла ва Уругваі і атрымаць ад урада краіны траўлер, на якім 10 чэрвеня была распачата другая спроба прабіцца да в. Элефант, зноў беспаспяховая. Тады Шэклтан, Крын і Уорслі адплылі ў Пунта-Арэнас, у Чылі, дзе сустрэліся з брытанскім суднаўладальнікам Мак-Дональдом. 12 ліпеня на шхуне Мак-Дональда «*Эма*» была прадпрынятая трэцяя спроба выратаваць каманду: пакавыя льды і на гэты раз не пусцілі судна да ўзбярэжжа. Шэклтан пазней назваў у гонар Мак-Дональда шэльфавы ледавік на ўзбярэжжы мора Уэдэла. Да таго часу — сярэдзіну жніўня — Шэклтан ужо больш за тры месяцы не меў звестак аб сваёй камандзе. Урад Чылі прадаставіў у распараджэнне палярніка паравы буксір *Yelcho*, які ўжо ўдзельнічаў у трэцяй спробе выратавальнай аперацыі ў якасці дапаможнага судна. 25 жніўня пачалася чацвёртая спроба, якая шчасна завяршылася да поўдня 30 жніўня: усе ўдзельнікі зімоўкі на в. Элефант перайшлі на борт *Yelcho*. Уся каманда прыбыла ў Пунта-Арэнас 3 верасня 1916 года. #### Лёс каманды на в. Элефант Каманда Уайлда на востраве Элефант. Злева направа ў заднім шэрагу — Грынстрыт, Мак-Ілрой, Марстан, Уордлі, Холнес, Хадсан, Стэфенсан, Мак-Леад, Кларк, Орд-Ліс, Мак-Лін. У сярэднім шэрагу — Грын, Уайлд, Хоу, Чытэм, Хасэ, Бэйквел. На пярэднім плане Рыкінсан Фрэнку Уайлду дасталася каманда, якая знаходзілася ў крытычным стане: у Люіса Рыкінсана здарыўся сардэчны прыступ, лекар падазраваў інфаркт, Блэкбара абмарозіў ногі і быў не ў стане перасоўвацца, у Хадсана развілася цяжкая дэпрэсія. Варта было ўладкаваць зімоўе; па прапанове Марстана і Грынстрыта перавярнулі дзве шлюпкі, што засталіся, паставіўшы іх на падмурак з каменных груд, абцягнуўшы па баках ветразямі і іншымі матэрыяламі, — унутранае памяшканне атрымалася каля 5 футаў вышынёй. Зімоўе празвалі *Snuggery* («*Утульны прыстанак*»), яно паслужыла дастаткова эфектыўным сховішчам ад зімовых штормаў. Сур'ёзнай памылкай Уайлда была ацэнка тэрмінаў чакання: разлічваючы на месяц рабінзанады, ён забараняў ствараць запасы мяса пінгвінаў і цюленіны, лічачы гэта «*паражэнствам*». Гэта прывяло да канфлікту з Орд-Лісам, які і без таго не быў самым папулярным членам каманды. Калі выйшлі меркаваныя тэрміны чакання, Уайлду прыйшлося распрацоўваць распарадак з мэтай барацьбы з зімовым смуткам. Разгарнулася паляванне на пінгвінаў і цюленяў, былі ўсталяваныя кухонныя вахты, па суботах праводзілі аматарскія канцэрты, па-ранейшаму адзначаліся святы і дні нараджэння, але ў цэлым стан духу людзей бесперапынна пагаршаўся. Абмарожаныя пальцы Блэкбара былі ўражаны гангрэнай, і 15 мая Мак-Лін і Мак-Ілрой правялі ампутацыю пры святле свечак. Пры аперацыі быў выкарыстаны хлараформ, яна заняла 55 хвілін. Блэкбара не толькі выжыў, але нават не пакутаваў ад ускладненняў. 23 жніўня каманда сутыкнулася з наступствамі памылкі Уайлда: узбярэжжа было пакрыта шчыльнай паласой прыпаяў, цюлені не вылазілі на бераг, кудысьці схаваліся і пінгвіны. Орд-Ліс зусім сур'ёзна пісаў у дзённіку, што прыйдзецца з'есці таго, хто памрэ першым. Уайлд пачаў рыхтавацца да марскога паходу на в. Дэсепшэн, прызначыўшы яго на 5 кастрычніка, але ўжо 30 жніўня на востраў прыбыў Шэклтан і ўся каманда была эвакуяваная. ### Дзейнасць атрада вострава Роса Каманда Мора Роса. Макінтош трэці злева ў апошнім шэрагу Кіраўніком атрада Мора Роса стаў Энеас Макінтош, які беспаспяхова спрабаваў пераканаць Адміралцейства даць яму ваенных маракоў. Дадзены атрад разглядаўся як дапаможны — яго галоўнай мэтай была закладка складоў. Але, нягледзячы на гэта, Шэклтан уключыў у каманду і навуковую групу для магнітных, геалагічных і біялагічных пошукаў. Шэфам навуковай групы быў геолаг А. Стывенс, які атрымаў таксама тэалагічную адукацыю. 21-гадовы выпускнік Кембрыджа Коўл, будучы біёлагам, стаў па сумяшчальніцтве лекарам. Святар шатландскай епіскапальнай царквы  (англ.) (бел. Спенсер-Сміт замяніў аднаго з членаў каманды, якога прызвалі на франты Першай сусветнай вайны. Яшчэ трох членаў навуковай групы прынялі ў Аўстраліі. #### У Аўстраліі Макінтош і асноўная частка каманды прыбылі ў Сідней у кастрычніку 1914 года і былі непрыемна здзіўлены тым, што экспедыцыйнае судна было відавочна непрыдатным для плавання ў Антарктыку і мела патрэбу ў рамонце. Шэклтан не надта клапаціўся пра лёс другога атрада, таму дакументы аб перадачы судна Моўсанам нават не былі аформленыя належным чынам. Макінтош забракаваў большую частку закупленага правіянту і рыштунку, асабліва навігацыйнага абсталявання, непрыдатнымі былі і жылыя памяшканні. Фактычна аснашчэнне экспедыцыі трэба было пачынаць зноўку. У дадатак, Шэклтан скараціў бюджэт атрада на 1000 ф. ст. таму Макінтошу давялося тэрмінова шукаць спонсараў і праводзіць экскурсіі па судне, каб дастаць хоць нейкія грошы. Сродкаў не хапала нават на жалаванне камандзе і яе пражыванне ў Сіднеі. Макінтошу прыйшлося вырашаць усе праблемы самастойна ва ўмовах вострага недахопу часу: Шэклтан ужо адплыў у Антарктыду. Аўстралійскія ўдзельнікі экспедыцый Шэклтана і Скота ўвайшлі ў становішча і дапамаглі хутка сабраць сродкі, аднак у сітуацыі, якая склалася, некаторыя члены экспедыцыі звольніліся, і іх давялося ў апошні момант замяняць маладымі людзьмі, якія не мелі ніякага досведу: другі механік А. Данэлі служыў на чыгунцы і ніколі не быў у моры, радыстам падахвоціўся быць 18-гадовы Л. Хук. Нягледзячы на ўсе праблемы, «*Аўрора*» адплыла 15 снежня 1914 года і прышвартавалася ў Хобарце 20-га. У Антарктыду адправіліся 24 снежня, на тры тыдні пазней, чым гэта было прадугледжана планам. Макінтош збіраўся размясціцца на мысе Эванса, на базе экспедыцыі «*Тэра Нова*», паколькі разлічваў знайсці там для «*Аўроры*» надзейную зімовую стаянку.. #### Паходы студзеня — сакавіка 1915 года Паколькі ў інструкцыях Макінтоша было ўказанне, што магчыма Шэклтан пачне перасячэнне Антарктыды ў першы ж сезон, ён адразу ж пачаў закладку новых складоў на 79° (каля скалы Міна Блаф) і 80 °пд. ш. мяркуючы, што гэта будзе той мінімум, які дазволіць апошняму выжыць пасля найцяжэйшага пераходу. Адразу ж пачаліся канфлікты. Неспрактыкаваная каманда не ўмела абыходзіцца з ездавымі сабакамі і Э. Джойс, як самы дасведчаны палярнік у групе, раіў пачакаць хаця б тыдзень да выхаду і даць людзям магчымасць прыстасавацца да месца. Макінтош заявіў у адказ, што Шэклтан перадаў яму ўсю паўнату ўлады; такім чынам, меркаванне Джойса было праігнаравана. Атрад быў падзелены на тры партыі (па трое, не лічачы начальніка), першая з якіх выступіла 24 студзеня, іншыя адправіліся на наступны дзень. Канфлікт паміж Макінтошам і Джойсам прадоўжыўся, на гэты раз з-за неабходнасці выкарыстоўваць сабак пры закладцы склада 80° пд. ш.. Узятыя для транспарціроўкі грузаў трактары не вытрымалі антарктычнага клімату. У канчатковым выніку склады былі закладзеныя, але не атрымалася давалачы ўсіх запасаў — на зваротным шляху пападалі ўсе 10 сабак, узятыя ў дарогу. Усе тры атрады злучыліся на мысе Хат 25 сакавіка, змораныя і абмарожаныя, страціўшы ўсялякі давер да Макінтоша як начальніка. З-за стану марскога лёду вяртанне на мыс Эванса было немагчымым, таму да 1 чэрвеня каманда жыла ў старой хаціне Скота, харчуючыся амаль выключна пінгвінамі, выкарыстоўваючы для ацяплення і асвятлення тлушч. Ужо пасля заканчэння экспедыцыі стала вядома, што Шэклтан збіраўся даць Макінтошу інструкцыю пачынаць працы толькі ў другой сезон пасля зімоўкі, але па нейкай прычыне каблаграма  (руск.) (бел. ў Аўстралію так і не была адпраўлена. #### Дрэйф «Аўроры» Каманда «Аўроры» Калі Макінтош пачаў паходы, камандзірам «*Аўроры*» афіцыйна стаў Стэнхаус, хоць фактычна ён камандаваў яшчэ пасля выхаду з Сіднея. Яго галоўнай задачай быў пошук зімовай гавані паміж мысамі Эванса і Хат, што было доўгай і складанай справай. Па ўказанні Шэклтана «*На швартоўцы на поўнач ад мыса Ройдс, як і ва ўзбярэжжы на поўдзень ад Ледавіковага языка было табу.*» (з дзённіка Стэнхауса). Нарэшце, 11 сакавіка судна было замацавана ў мыса Эванс, дзе яму трэба было ўмерзнуць у лёд. У ноч на 7 мая 1915 года ў моцны шторм «*Аўрора*» разам з лядовым полем была вынесена ў акіян. Непрыемным момантам было тое, што ўсе зімовачныя запасы для групы Макінтоша не былі выгружаны на бераг. Да 12 мая шторм нават не дазваляў людзям выходзіць на верхнюю палубу, але 12-га была зроблена спроба звязацца са светам па бяздротавым тэлеграфе. Радыус яго дзеяння не перавышаў 300 міль, а да бліжэйшай станцыі на востраве Макуоры было 1300 марскіх міль (2400 км), і таму ўсе намаганні Хука былі беспаспяховымі. 25 мая, калі «*Аўрора*» дрэйфавала ўздоўж узбярэжжа Зямлі Вікторыі, лядовыя палі пачалі змыкацца вакол судна, пры гэтым умёрзлыя ў лёд якары пагражалі судну дадатковымі разбурэннямі. Стэнхаус распарадзіўся рыхтавацца да высаджвання на лёд, аднак небяспека мінула. Камандзір разлічваў на тое, што судна вынесе да Новай Зеландыі, дзе можна будзе папоўніць запасы і ў кастрычніку вярнуцца на Мыс Эванса. Да 9 ліпеня хуткасць дрэйфу ўзрасла, узмацніліся і зрухі пака. 21 ліпеня «*Аўрора*» апынулася ў зоне сціску, корпус вытрымаў, але руль ужо не падлягаў рамонту. 6 жніўня скончылася палярная ноч, судна дрэйфавала на траверзе мыса Адэр, у 670 км ад мыса Эванса. Да 10 жніўня кірунак дрэйфу змянілася на паўночна-заходні, у сярэднім з хуткасцю 37 км у суткі. Далей дрэйф запаволіўся, і Данэлі прапанаваў зрабіць нейкае падабенства гіганцкага вясла, каб накіроўваць судна па выхаду на адкрытую ваду. Працы былі пачаты неадкладна. 25 жніўня Хук упершыню змог злавіць сігналы, якімі абменьваліся радыёстанцыі в. Макуоры і Новая Зеландыя. Пазней былі заўважаныя разводдзі, але моцныя штармы зноў змежылі льды. 22 верасня «*Аўрора*» абмінула незаселеныя астравы Балені, да таго часу ўжо 1300 міль аддзялялі яе ад Мыса Эванса. Каманда была ў цудоўным стане духу, хапала цяпла і выгод, няўхільна адзначаліся святы, у тым ліку Свята Сярэдзіны Зімы. Калі ўзышло сонца, на лёдзе ладзілі матчы па крыкету і футболу. 21 лістапада «*Аўрора*» перасекла Паўднёвы палярны круг, але нават да Каляд лядовыя палі не пускалі судна. Новы, 1916 год, каманда «*Аўроры*» сустрэла ў ільдах. «Аўрора» ў Порт-Чалмерсе. Выгляд з кармы. Добра бачны самаробны руль Стэнхаус спадзяваўся вызваліцца яшчэ ў пачатку студзеня і пасля рамонту вярнуцца на мыс Эванса да канца лютага. Але лядовая абстаноўка была гнятлівай. Стэнхаус цвяроза разважыў, што, можа быць, прыйдзецца зімаваць яшчэ раз, і распарадзіўся пачаць промысел пінгвінаў і марскіх жывёл. Лёд да таго часу падтаяў, і перавозка туш была спалучаная з немалымі небяспекамі. У дадатак, на 40-гадовым судне разышліся швы ашалёўкі, што змарала каманду пастаяннай працай на помпах. 12 лютага чарговы лядовы сціск дазволіў судну сысці на ваду, але ўжо 15 лютага льды зноў стуліліся. Камандзір не хацеў запускаць машыну з-за малой колькасці вугалю, але 1 сакавіка, не жадаючы зімаваць, распарадзіўся развесці пары. Толькі 6 сакавіка было заўважана адкрытае мора, а 14 сакавіка 312-дзённы дрэйф быў скончаны ў пункце 64° 27' пд. ш. 157° 32' у. д.. Задачай каманды было захаваць судна і правесці яго ў Новую Зеландыю, каб вярнуцца на в. Роса наступнай вясной. «*Аўрора*» дрэнна кіравалася, і Хук аднавіў спробы звязацца з в. Макуоры, не ведаючы, што радыёстанцыя зачынена з-за эканоміі новазеландскім урадам. Толькі 23 сакавіка ўдалося звязацца з Новай Зеландыяй, а на наступны дзень і з Тасманіяй, што перавышала магчымасці радыётэхнікі таго часу. Тым не менш, Стэнхаус адмовіўся ад дапамогі, не жадаючы абцяжарваць і без таго бядотныя фінансы экспедыцыі. Перамяніць рашэнне прыйшлося 31 сакавіка падчас моцнага шторму. Буксір *Dunedin* прыйшоў праз два дні, а 3 красавіка «*Аўрора*» ўвайшла ў Порт-Чалмерс. #### Пасля страты «Аўроры» Вярнуўшыся на мыс Эванса, Макінтош выявіў, што 10 чалавек яго каманды кінутыя на волю лёсу, паколькі ўвесь рыштунак, лыжы, нарты, правіянт і паліва засталося на судне. У людзей у літаральным сэнсе засталося тое, што было надзета на іх. Далейшы лёс атрада залежаў толькі ад лідарскіх якасцей Макінтоша і даверу да яго людзей: было невядома, дзе знаходзіцца экспедыцыйнае судна і калі яно вернецца. Камандзір адразу ўвёў рэжым строгай эканоміі і ўважліва абследаваў запасы, якія засталіся ад старых зімовак Скота і Шэклтана. Гэта дазволіла вырашыць праблему адзення і абутку, неабходнага інвентара, а ежай і палівам па-ранейшаму служылі пінгвіны і цюлені. Людзі, як маглі, спрабавалі сябе пацешыць у палярную ноч: так, Джойс адкрыў *Joyce's Famous Tailoring Shop* («*Знакамітую кравецкую лаўку Джойса*»), у якой перашывалі старыя палаткі Скота, а Уайлд стварыў курыльную сумесь *Hut Point Mixture* (пілавінне, чай, кава і прыдатныя для спальвання вострыя прыправы). Цяпер у каманды былі неабходныя запасы і нарты для перавозак, каб закласці склады для Шэклтана, таму 31 жніўня 1915 года Макінтош абвясціў, што назаўтра пачынаецца новы паход на Поўдзень. #### Паход да гары Надзеі Макінтош і Спенсер-Сміт на маршы Макінтош распланаваў працу ў тры этапы: увесь груз у 3800 фунтаў (1700 кг) належала перавезці ад мыса Хат да скалы Блаф, а адтуль размеркаваць па складах, пачынаючы ад існуючага на 80° пд. ш. заклаўшы новыя «*дэпо*» на кожным градусе шыраты аж да гары Надзеі на 83° 30' пд. ш.. (Гара Надзеі была адкрыта Шэклтанам у 1908 годзе. З яе адкрываўся від на ледавік Бірдмара, тады ж на тым месцы Шэклтан заклаў склад «*D*» для вяртання з Паўднёвага полюса.) Першы этап пачаўся па плане 1 верасня 1915 года і без здарэнняў завяршыўся 30 верасня. Другі этап праходзіў напружана: пастаянна спрачаліся Макінтош з Джойсам, надвор'е мала спрыяла перамяшчэнню, а ледавік меў шмат расколін. Макінтош быў перакананым прыхільнікам метадаў Скота, калі ўсе грузы перавозяцца людзьмі, якія ўпрагаліся ў сані, у той час як Джойсу дапамагалі 6 сабак (8 сабак перажылі зіму, але дзве сукі былі цяжарныя і не маглі выкарыстоўвацца). Паход да скалы Блаф завяршыўся 28 снежня. 1 студзеня 1916 года адмова прымуса прымусіла групу Коўла, Джэка і Гейса вярнуцца на базу, захавальнікам якой заставаўся Стывенс, прызначаны таксама сачыць за з’яўленнем судна. Пяць чалавек у той час дасягнулі гары Надзеі, пакінуўшы па шляху Спенсера-Сміта (ён быў не ў сілах ісці далей, яму пакінулі маленькую палатку і загадалі чакаць). Макінтош скардзіўся на болі ў нагах, але група ўпарта ішла наперад. Па радзе Джойса, людзі скарачалі рацыёны сабе, але сытна кармілі сабак, паколькі гэта быў адзіны шанец выканаць заданне і вярнуцца назад. 29 студзеня атрад павінен быў забраць Спенсера-Сміта. Ён быў настолькі слабы, што прыйшлося пакласці яго на сані. Сіл Макінтоша ўжо ледзь хапала для самастойнага перамяшчэння. Фактычным кіраўніком атрада стаў Джойс. Тым не менш, група ўпарта ішла на поўнач, але 17 лютага была спыненая буранам у 12 мілях ад склада Блаф — паўтаралася гісторыя групы Скота ў сакавіку 1912 года. Ім прыйшлося тыдзень прасядзець у намёце, пры гэтым скончыліся запасы паліва і ежы. Тады Джойс, Рычардс і Хейвард рызыкнулі пайсці ў мяцеліцу за палівам і правіянтам. Паход заняў тыдзень, інвалідаў увесь гэты час апякаў Уайлд. Аднавіўшы паход у пачатку сакавіка, экспедыцыянеры апынуліся ў вельмі складаным становішчы: Хейвард не вынес пераходу, а трое тых, хто засталіся на нагах, былі занадта слабыя, каб цягнуць астатніх. Тады 8 сакавіка Макінтош добраахвотна пагадзіўся застацца паміраць, каб выратаваліся хаця б двое. Аднак 9 сакавіка ад цынгі і агульнага знясілення памёр Спенсер-Сміт, які быў пахаваны ў ледніку. Джойс і Уайлд 11 сакавіка прыцягнулі Хейварда на мыс Хат, Макінтоша даставілі 16 сакавіка. Паход працягваўся 198 дзён. Пяцёра, якія выжылі, пасяліліся ў хаціне Скота на мысе Хат, павольна аднаўляючы сілы цюленячым мясам. Лядовыя ўмовы ў заліве перашкаджалі пераходу, аднак 8 мая Макінтош заявіў, што яны з Хейвардам пойдуць на мыс Эванса, не звяртаючы ўвагі на пратэсты таварышаў. Яны выйшлі ў завіруху, і больш іх ніхто не бачыў. Пасля шторму Джойс знайшоў іх сляды, якія абрываліся на бітым лёдзе. Відавочна, падарожнікі праваліліся скрозь малады лёд або крыгу з імі знесла ў мора. Джойс, Уайлд і Рычардс пражылі на мысе Хат да 15 ліпеня, калі, нарэшце, уз'ядналіся з групай на мысе Эванса. #### Выратавальная аперацыя Дэвіса Задачай Стэнхауса ў Новай Зеландыі было знаходжанне грошай на рамонт «*Аўроры*» і паход да мыса Эванса для эвакуацыі людзей, якія засталіся там. Гэта аказалася надзвычай складаным: вестак ад Шэклтана не паступала са снежня 1914 года, калі «*Эндзьюранс*» пакінуў Паўднёвую Георгію, адпаведна, было відавочна, што дапамога патрабуецца абодвум атрадам экспедыцыі. Усе сродкі, сабраныя для экспедыцыі, былі ўжо вычарпаныя, а іншых крыніц фінансаў не было. Прыватныя ахвярадаўцы таксама не давяралі экспедыцыянерам з-за фінансавага хаосу, пакінутага «*Аўрорай*» у Аўстраліі. Нарэшце, урады Вялікабрытаніі, Аўстраліі і Новай Зеландыі пагадзіліся прафінансаваць рамонт «*Аўроры*», але цяпер яна цалкам знаходзілася ў распараджэнні аб’яднанага выратавальнага камітэта. 31 мая з’явіліся весткі ад Шэклтана, які дабраўся да Фалклендскіх астравоў: яму было трэба ратаваць таварышаў, якія засталіся на в. Элефант (аперацыя завяршылася ў верасні), таму да Новай Зеландыі кіраўнік экспедыцыі дабраўся толькі ў снежні. Было ўжо позна нешта мяняць: Стэнхаус і ўсе афіцэры былі звольненыя з «*Аўроры*» Аб’яднаным камітэтам, капітанам прызначылі Джона Кінга Дэвіса, які служыў у экспедыцыі Моўсана і адмовіўся ад прапаноў Шэклтана ўдзельнічаць у Імперскай экспедыцыі. 20 снежня «*Аўрора*» выйшла ў мора, дасягнуўшы в. Роса 10 студзеня 1917 года. Партыя на мысе Эванса чакала ўбачыць Шэклтана з другога боку свету, і людзі былі страшна расчараваныя марнасцю намаганняў і смерцей. Дэвіс выдаткаваў яшчэ тыдзень на беспаспяховыя пошукі Макінтоша і Хейварда, пасля чаго 20 студзеня «*Аўрора*» сышла ў Новую Зеландыю, везучы на борце семярых, якія выжылі. Характэрна, што з імі вярнуліся трое сабак, якія перажылі ўсе нягоды шляху, яны сталі экспанатамі Уэлінгтанскага заапарка. Пасля экспедыцыі ---------------- «*Аўрора*» была прададзеная Шэклтанам за даўгі вугальнай кампаніі, для перавозак паміж Аўстраліяй і Паўднёвай Амерыкай. Кошт здзелкі склаў 10 000 ф. ст.. Судна прапала без вестак у студзені 1918 года, на яго борце па-ранейшаму служыў боцманам Пэтан. На фоне падзей Першай сусветнай вайны вяртанне членаў экспедыцыі прайшло незаўважна для сродкаў масавай інфармацыі, тым больш, што людзі вярталася ў Англію паасобку і за свой кошт. Сам Шэклтан здолеў правесці кароткае турнэ па ЗША і вярнуўся ў Брытанію 29 мая 1917 года, што прайшло амаль незаўважаным. У снежні 1919 года была апублікавана кніга «*Поўдзень*» пра ліхтугі экспедыцыі, але і яна не выклікала цікавасць сучаснікаў. Эрнэст Уайлд, як і іншыя выжылыя члены каманды, быў прызваны на ваенную службу. Ён памёр на Мальце 10 сакавіка 1918 года. Мак-Карці і Чытэм былі забітыя на фронце. Шэклтан нават удзельнічаў у брытанскай інтэрвенцыі ў Расію, працуючы ў Мурманску да вясны 1919 года. У 1921 годзе ён арганізаваў сваю апошнюю экспедыцыю на судне «*Квэст*», падчас якой памёр ва ўзросце 47 гадоў у 1922 годзе. Джойс і Рычард былі ўзнагароджаны Медалём Альберта за свае заслугі толькі ў 1923 годзе, ужо пасля смерці Шэклтана, тады ж пасмяротна былі ўзнагароджаны Уайлд і Хейвард. Радыётэлеграфіст Хук, які ўдасканаліў сувязь падчас дрэйфу «*Аўроры*», быў прыняты на працу ў кампанію *Amalgamated Wireless Australasia Ltd*, праславіўся шматлікімі тэхналагічнымі распрацоўкамі, за якія ў 1957 годзе быў узведзены ў рыцары. У 1962 годзе ён стаў выканаўчым дырэктарам гэтай кампаніі. Антарктычны мацярык быў перасечаны толькі ў 1958 годзе экспедыцыяй Брытанскай садружнасці  (англ.) (бел. па маршруце Шэклтана ад заліва Фазеля да вострава Роса за 98 дзён, з выкарыстаннем гусенічных транспарцёраў і лядовай разведкі з паветра. Заўвагі ------- 1. ↑ Fisher 1957, p. 449. 2. 1 2 Huntford 1985, p. 50. 3. ↑ Шеклтон Э.Г. Юг! История последней экспедиции Шеклтона (1914-1917) (руск.)  **(нявызн.)**?. 4. 1 2 Murphy 2002, p. 87-102. 5. ↑ Shackleton 1983, p. 5. 6. ↑ Huntford 1985, p. 355. 7. 1 2 Huntford 1985, p. 367. 8. ↑ Huntford 1985, p. 362. 9. ↑ Fisher 1957, p. 298. 10. 1 2 3 Shackleton 1983, p. XII-XIV. 11. 1 2 Tyler-Lewis 2007, p. 214-215. 12. 1 2 3 4 Fisher 1957, p. 306-307. 13. ↑ *The New York Times*, «$50,000 Barrie Gift Equips Shackleton», Feb. 9, 1914 14. 1 2 Huntford 1985, p. 375-377. 15. ↑ Fisher 1957, p. 306. 16. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 222-227. 17. ↑ Alexander 1998, p. 140-141. 18. ↑ Shackleton 1983, p. XI. 19. ↑ Huntford 1985, p. 370. 20. ↑ A Brief History The «S Y Aurora» Архівавана 16 мая 2008. 21. ↑ The Great Survivor // Time. September 12, 2003 22. ↑ Fisher 1957, p. 308. 23. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 50—53. 24. ↑ Huntford 1985, p. 370—371. 25. ↑ Fisher 1957, p. 311-314. 26. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 50-53. 27. 1 2 Alexander 1998, p. 15-18. 28. ↑ Shackleton 1985, p. 5. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFShackleton1985 (даведка) 29. ↑ Shackleton 1983, p. 11. 30. ↑ Shackleton 1983, p. 23-24. 31. 1 2 Shackleton 1983, p. 26-28. 32. ↑ Shackleton 1983, p. 31. 33. ↑ Shackleton 1983, p. 40. 34. ↑ Huntford 1985, p. 418. 35. ↑ Shackleton 1985, p. 34-40. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFShackleton1985 (даведка) 36. ↑ Shackleton 1983, p. 43-47. 37. ↑ Shackleton 1983, p. 50-53. 38. ↑ Shackleton 1983, p. 58. 39. ↑ Shackleton 1983, p. 60-61. 40. ↑ Shackleton 1983, p. 65—66. 41. ↑ Shackleton 1983, p. 72—73. 42. ↑ Shackleton 1983, p. 74—75. 43. 1 2 Shackleton 1983, p. 98. 44. ↑ Huntford 1985, p. 461. 45. 1 2 Huntford 1985, p. 456-457. 46. ↑ Alexander 1998, p. 95. 47. ↑ Alexander 1998, p. 98. 48. ↑ Huntford 1985, p. 473-476. 49. ↑ Shackleton 1983, p. 106. 50. ↑ Shackleton 1983, p. 107-109. 51. ↑ Shackleton 1983, p. 112. 52. ↑ Shackleton 1983, p. 116. 53. 1 2 Shackleton 1983, p. 119. 54. 1 2 Shackleton 1983, p. 121. 55. ↑ Huntford 1985, p. 469. 56. ↑ Huntford 1985, p. 506. 57. ↑ Huntford 1985, p. 508-512. 58. ↑ Huntford 1985, p. 509-513. 59. ↑ Shackleton 1983, p. 142-150. 60. ↑ Shackleton 1983, p. 151. 61. 1 2 3 Shackleton 1983, p. 156-157. 62. ↑ Huntford 1983, p. 523. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFHuntford1983 (даведка) 63. ↑ Alexander 1998, p. 130-132. 64. ↑ Huntford 1985, p. 521. 65. 1 2 3 Shackleton 1983, p. 157-162. 66. ↑ Юг! История последней экспедиции Шеклтона (1914-1917) (руск.)  **(нявызн.)**?. 67. ↑ Alexander 1998, p. 134=135. 68. ↑ Huntford 1985, p. 560. 69. 1 2 Shackleton 1983, p. 174-179. 70. 1 2 Shackleton 1983, p. 191. 71. ↑ Huntford 1985, p. 571. 72. ↑ Huntford 1985, p. 597. 73. ↑ Shackleton 1983, p. 208. 74. ↑ Huntford 1985, p. 602. 75. ↑ Shackleton 1983, p. 210-213. 76. ↑ Shackleton 1983, p. 214-218. 77. ↑ Shackleton 1983, p. 218-222. 78. 1 2 Huntford 1985, p. 533. 79. ↑ Mills 1999, p. 239-240. 80. ↑ Mills 1999, p. 250-251. 81. ↑ Mills 1999, p. 242. 82. ↑ Huntford 1985, p. 541. 83. ↑ Alexander 1998, p. 182. 84. ↑ Mills 1999, p. 261. 85. ↑ Huntford 1985, p. 371. 86. ↑ Huntford 1985, p. 412-413. 87. 1 2 Tyler-Lewis 2007, p. 50. 88. 1 2 Tyler-Lewis 2007, p. 43-45. 89. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 46. 90. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 47. 91. 1 2 Bickel 2001, p. 43-44. 92. 1 2 Bickel 2001, p. 46-47. 93. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 260. 94. ↑ Huntford 1985, p. 412. 95. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 94-97. 96. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 104-106. 97. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 106-111. 98. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 51. 99. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 225. 100. ↑ Шеклтон, Юг, p. 632. 101. ↑ Bickel 2001, p. 70-72. 102. ↑ Shackleton 1983, p. 309. 103. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 199. 104. ↑ Shackleton 1983, p. 312. 105. ↑ Haddelsey 2008, p. 53-57. 106. ↑ Haddelsey 2008, p. 58-59. 107. ↑ Shackleton 1983, p. 320-321. 108. 1 2 Tyler-Lewis 2007, p. 205. 109. 1 2 3 Haddelsey 2008, p. 62-64. 110. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 207-210. 111. 1 2 Haddelsey 2008, p. 65-68. 112. ↑ Aurora Sent Word By Wireless Freak **(нявызн.)**, *New York Times* (14 May 1916). Праверана 25 March 2009. 113. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 213. 114. ↑ Haddelsey 2008, p. 69-70. 115. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 130-131. 116. 1 2 Bickel 2001, p. 79-83. 117. ↑ Bickel 2001, p. 92. 118. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 145-146. 119. ↑ Shackleton, Ernest. The Heart of the Antarctic, London: William Heinemann, 1911. Р. 180. 120. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 148. 121. ↑ Bickel 2001, p. 94-111. 122. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 160. 123. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 159. 124. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 143-144. 125. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 171. 126. ↑ Bickel 2001, p. 138. 127. 1 2 Bickel 2001, p. 146-147. 128. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 182-185. 129. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 189-192. 130. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 193-197. 131. 1 2 3 Haddelsey 2008, p. 70-71. 132. ↑ Shackleton 1983, p. 344-347. 133. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 27. 134. 1 2 Huntford 1985, p. 642. 135. ↑ Bickel 2001, p. 235. 136. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 274. 137. ↑ Huntford 1985, p. 605-606. 138. ↑ Huntford 1985, p. 647. 139. ↑ Fisher 1957, p. 439-441. 140. 1 2 Tyler-Lewis 2007, p. 267. 141. ↑ Shackleton 1983, p. 339-341. 142. ↑ Tyler-Lewis 2007, p. 273. 143. ↑ *В.Фукс, Э.Хиллари.* Через Антарктиду. — Изд. 2-е. — м: Терра, 1997. — 304 с. — ISBN 5-300-01270-X. Літаратура ---------- * *Caroline Alexander.* The Endurance: Shackleton's Legendary Antarctic Expedition. — Лондон: Bloomsbury Publications, 1998. — ISBN 0-7475-4123-X. * *Lennard Bickel.* 'Shackleton's Forgotten Men: The Untold Tale of an Antarctic Tragedy. — Лондон: Pimlico Press, 2001. — ISBN 0-7126-6807-1. * *Margery and James Fisher.* Shackleton. — Лондон: James Barrie Books, 1957. * *Stephen Haddelsey.* Ice Captain. — Stroud, Gloucestershire: The History Press, 2008. — ISBN 0-7509-4348-3. * *Roland Huntford.* Shackleton. — Лондон: Hodder & Stoughton, 1985. — ISBN 0-340-25007-0. * *Lief Mills.* Frank Wild. — Whitby, Yorkshire: Caedmon of Whitby, 1999. — ISBN 0-905355-48-2. * *David Thomas Murphy.* German Exploration of the Polar World: a History, 1870–1940. — Lincoln.: University of Nebraska Press, 2002. — ISBN 0-8032-3205-5. * *Ernest Shackleton.* South. — Лондон: Century Publishing, 1983. — ISBN 0-7126-0111-2. * *Kelly Tyler-Lewis.* The Lost Men. — Лондон: Bloomsbury Publishing, 2007. — ISBN 978-0-7475-7972-4. * Шеклтон, Эрнест (2014). *Юг! История последней экспедиции Шеклтона (1914-1917)*. eBook. ISBN none. `{{cite book}}`: Праверце значэнне `|isbn=`: invalid character (даведка) Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Імперская трансантарктычная экспедыцыя на Вікісховішчы | * Э.Г. Шеклтон - Юг! История последней экспедиции Шеклтона 1914-1917 * South: the story of Shackleton's 1914-1917 expedition у праекце «Гутэнберг». by Sir Ernest Shackleton * *South!* — Audiobook from LibriVox * Google Earth KML file of the Imperial Trans-Antarctic Expedition Архівавана 4 снежня 2008. * Biography of each of the crew members of the crew of the Imperial Trans-Antarctic Expedition * Crew member biographies Архівавана 27 верасня 2007. including sizable entries on some of the least well-known, at Coolantarctica.com. * Kodak feature on expedition photographer Frank Hurley and the voyage of the *Endurance* Архівавана 28 студзеня 2007. * James Caird Society remembers the man that rescued the *Endurance* crew Архівавана 17 лютага 2012. * Ernest Shackleton on wax cylinder. ### Фільмы * *South.* (1919). Фільм Фрэнка Хёрлі аб рэйсе «Эндзьюранса» * *The Endurance: Shackleton’s Legendary Antarctic Expedition.* Фільм 2000 года * *Shackleton’s Antarctic Adventure* Фільм-рэканструкыия * *Great Adventurers: Ernest Shackleton — To The End Of The Earth* Дакументальны фільм 1999 года * *Shackleton (TV film)* Тэлевізійны фільм 2001 года. У ролі Шэклтана — Кенет Брана. | ⛭Экспедыцыі ✯ Эрнэста Шэклтана | | --- | | ✰ Першая • ✯ Другая • ✰ Трэцяя | | ⛭≛ **Антарктычныя экспедыцыі (1819—1922)** | | --- | | 1819—1899 | * Расійская імперыя Першая руская антарктычная экспедыцыя (1819—1821) (Белінсгаўзен і Лазараў) * Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1839—1843) (Рос) * Бельгія Бельгійская антарктычная экспедыцыя (1898—1899) (Жэрлаш) * Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1898—1900) (✰ Борхгрэвінк) | | | 1900—1909 | * Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1901—1904) (✯ Скот) * Германская імперыя Германская антарктычная экспедыцыя (1901—1903) (фон Дрыгальскі) * Швецыя Шведская антарктычная экспедыцыя (1901—1903) (Нордэншэльд) * Вялікабрытанія Шатландская нацыянальная антарктычная экспедыцыя (1902—1904) (Брус) * Францыя Трэцяя антарктычная экспедыцыя Шарко (1903—1905) (Шарко) * ✰ Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1907—1909) (✯ Шэклтан) | | 1910—1922 | * Японская імперыя Японская антарктычная экспедыцыя (1910—1912) (Сірасэ) * ✯ Нарвегія Нарвежская антарктычная экспедыцыя (1910—1912) (✯ ✰ Амундсен) * Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1910—1913) (✯ Скот†) * Германская імперыя Другая германская антарктычная экспедыцыя (1911—1913) (Фільхнер) * Аўстралія Аўстралійская антарктычная экспедыцыя (1911—1914) (Моўсан) * ✯ Вялікабрытанія Імперская трансантарктычная экспедыцыя (1914—1917) (✯ Шэклтан) * ✰ Вялікабрытанія Экспедыцыя Шэклтана — Роўэта (1921—1922) (✯ Шэклтан†) | | †загінуў падчас экспедыцыі |

**Жанна Мікалаеўна Літвіна** (нар. 30 жніўня 1954, Мінск) – журналіст, прадусар праграм тэлебачання і радыё, першая старшыня Беларускай асацыяцыі журналістаў. Біяграфія --------- Актывістка за свабоду слова нарадзілася 30 жніўня 1954 года ў Мінску. Скончыла факультэт журналістыкі БДУ. Пасля атрымання адукацыі ў 1976–1994 гадах працавала ў структурах Дзяржаўнага камітэта Беларускай ССР па тэлебачанні і радыё (з 1991 па 1994 год – Дзяржаўны камітэт Рэспублікі Беларусь па тэлебачанні і радыё), дзе прайшла ступені ад малодшага рэдактара да галоўнага рэдактара ​​Галоўнай рэдакцыі моладзевай радыёстанцыі «Беларуская маладзёжная» да яе расфармавання ў 1994 годзе, перш чым была звольненая. З 1994 года была генеральным дырэктарам кампаніі «БМ Інформ». У 1995 годзе яна і яе паплечнікі стварылі і кіравалі ўласнай незалежнай інфармацыйна-музычнай станцыяй Радыё 101,2, якую ўлады закрылі ў 1996 годзе. Яе закрыццё падштурхнула Літвіну з’ехаць з краіны, і яна працягнула журналісцкую дзейнасць з Польшчы, каб пазбегнуць ганенняў рэжыму Лукашэнкі. Працавала карэспандэнтам, дырэктарам мінскага офісу радыёстанцыі «Радыё Свабодная Еўропа/Радыё Свабода» з 1994 па 1999 годы. Літвіна стала сузаснавальнікам і першай старшынёй Беларускай асацыяцыі журналістаў, грамадскай арганізацыі, створанай у 1996 годзе для абароны правоў журналістаў, прасоўвання свабоды слова, грамадскага доступу да інфармацыі і аказання юрыдычнай дапамогі журналістам, якія сталі суб’ектам ціску ўлады на Беларусі. У 2004 годзе яна заявіла ў Еўрапейскім парламенце падчас сваёй прамовы з нагоды прысуджэння прэміі імя Сахарава Беларускай асацыяцыі журналістаў: *«Мы можам змагацца супраць гэтага аўтарытарнага рэжыму, толькі парушаючы дзяржаўную манаполію на інфармацыю, ствараючы сістэму адкрытай інфармацыйнай прасторы, у якой будзе месца для свабоды выказванняў і меркаванняў, месца для дыскусій і форумаў»*. Літвіна сышла з пасады кіраўніка Беларускай асацыяцыі журналістаў 25 красавіка 2015 года. Ацэнкі ------ Аўтары кнігі «Хто ёсць хто ў Беларусі» апісалі яе як *«непапраўнага альтруіста, гатовага ахвяраваць дзеля высакароднай справы»*. Асабістае жыццё --------------- У шлюбе. Праваслаўная і беспартыйная. Узнагароды ---------- * У 2003 годзе атрымала «Залатое пяро свабоды  (кіт.) (бел.». Яна была ўзнагароджана за журналістыку і *«адважны супраціў рэпрэсіям супраць СМІ прэзідэнта Аляксандра Лукашэнка»*. * У 2004 годзе ёй была прысуджана прэмія імя Луіса Лайона  (англ.) (бел. за сумленне і сумленнасць у журналістыцы. * У 2008 годзе яна атрымала прэмію Фонду Эберта за правы чалавека  (ням.) (бел.. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Human Rights Award 2008 (англ.)(недаступная спасылка). Фонд Эберта  (ням.) (бел.. Архівавана з першакрыніцы 22 снежня 2008. Праверана 14 сакавіка 2021. 2. ↑ *Harvey, Odile*. Prix Sakharov (фр.)(недаступная спасылка). LeMagazine.info (21 снежня 2004). Архівавана з першакрыніцы 27 верасня 2007. Праверана 14 сакавіка 2021. 3. ↑ На старшыню БАЖ абраны Андрэй Бастунец, Радыё Свабода, 25.04.2015 4. ↑ Kto jest kim w Białorusi 2000. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFKto\_jest\_kim\_w\_Białorusi2000 (даведка) 5. ↑ Kto jest kim w Białorusi 2000. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFKto\_jest\_kim\_w\_Białorusi2000 (даведка) 6. ↑ Kto jest kim w Białorusi 2000. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFKto\_jest\_kim\_w\_Białorusi2000 (даведка) Літаратура ---------- * Centrum Naukowo-Analityczne „Białoruska Perspektywa": *Kto jest kim w Białorusi*. Białystok: Podlaski Instytut Wydawniczy, 2000, s. 313, seria: Biblioteka Centrum Edukacji Obywatelskiej Polska – Białoruś. ISBN 83-913780-0-4.  Спасылкі --------- * Oslo Freedom Forum | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | GND: 1203129998 · VIAF: 1109158005990402100002 |

*Не блытаць са шрубай* Вінт самалёта **Вінт** — адзін з найпрасцейшых механізмаў (разам з клінам, рычагом, колам), якія з’яўляюцца асноўнымі элементамі тэхнічных канструкцый. Звычайна вінт — цыліндрычнае ці канічнае цела з нарэзкай па вінтавой лініі або прыстасаванне, дзе выкарыстаны ўласцівасці вінтавой паверхні. Асноўная характарыстыка вінта — ход (вышыня пад’ёму вінтавой лініі за адзін абарот). Вінт — частка рухавіка самалёта, верталёта, парахода і іншых машын у выглядзе лопасцяў, якія замацаваныя на валу. Вінт паветраных суднаў — самалётаў, верталётаў, дырыжабляў, — а таксама аэрасаней называецца паветраным вінтом або прапелерам. Прынцып вінта адкрыты больш як за 800 гадоў да н.э. Упершыню выкарыстаны Архімедам (ІІІ ст. да н.э.) у водападымальнай машыне (Архімедаў вінт). Ідэю паветранага вінта (прапелера) як сродку руху ў паветраным асяроддзі выказаў Леанарда да Вінчы. М. В. Ламаносаў выкарыстаў яго для стварэння цягі ў мадэлі прылады для метэаралагічных даследаванняў (1754). Прынцыпы выкарыстання тэарэтычна абгрунтаваў Д. Бернулі, сучасную тэорыю яго распрацваў М. Я. Жукоўскі. Практычнае выкарыстанне двух-, трох- і чатырохлопасцевых вінтоў пачалося з развіццём самалёта- і дырыжаблебудавання (з 1903). Ідэю грабнога вінта абгрунтаваў І. Рэсел (1827), які пабудаваў і першы параход з грабным вінтом (1829). Укараненне грабнога вінта прывяло да якасных змен у мараплаўстве і суднабудаванні. Вялікае пашырэнне атрымаў вінт для злучэння (вінтавое злучэнне) або прымусовага перамяшчэння асобных частак машын і механізмаў. Такія вінты падзяляюцца на: мацаваныя (раздымнае злучэнне дэталей), грузавыя (рым-балты і дамкраты), сілавыя (у прэсах), хадавыя (у супартах і сілавых сталах станкоў), мікраметрычныя (у вымяральных прыладах), установачныя (у геадэзічных, лабараторных і іншых прыладах). Паводле характару нарэзкі яны бываюць: правай і левай, трохвугольнай, трапецаідальнай і прамавугольнай разьбы, адна-, двух- і шматзаходныя, саманаразальныя (укручваюцца ў гладкія адтуліны). Вінты для дрэва — шурупы, маюць востры канец і спецыяльную разьбу. Вінт мае і шмат іншых спосабаў выкарыстання (напрыклад, у ветрарухавіках, вентылятарах); укараненне яго садзейнічала прагрэсу многіх галін тэхнікі. Зноскі ------ 1. ↑ У адпаведнасці з Тлумачальным слоўнікам беларускай літаратурнай мовы. Мн.: БелЭн, 2002. С. 113. Літаратура ---------- * *Сацута У.* Вінт // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 4. — С. 186-187. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 4).

| | | --- | | Комплексная навука • Геалогія | | Петралогія | | **Прадметвывучэння** | Горная парода | | **Перыядзараджэння** | канец XIX стагоддзя | | **Асноўныякірункі** | Навука аб горных пародах | **Петралогія** (ад грэч. πέτρος — камень) — навука, якая вывучае магматычныя і метамарфічныя горныя пароды, іх фізіка-хімічныя ўмовы ўтварэння, ступень змянення пад уплывам розных фактараў, заканамернасці размеркавання ў зямной кары, мантыі Зямлі і касмічным рэчыве. Сумежнай з петралогіяй навукай, накіраванай на вывучэнне структурна-тэкстурных асаблівасцей горных парод, іх класіфікацыяй, мінеральным складам і інш. з’яўляецца петраграфія. Гісторыя -------- Развіццё петралогіі на Беларусі цесна перапляталася з літалагічнымі і мінералагічнымі даследваннямі; найчасцей яны праводзіліся ў комплексе. У пачатку XX ст. П.М. Чырвінскі праводзіў мінералага-петраграфічнае вывучэнне метэарытаў, знойдзеных на Беларусі. У 1920-я г. з больш інтэнсіўным вывучэннем нетраў расшырыліся звесткі пра састаў асадкавых тоўшчаў, але іх петраграфічныя даследванні абмяжоўваліся ў асноўным макра- і мікраскапічным апісаннем структурна-тэкстурных асаблівасцей парод і мінералаў. Звесткі пра мінеральна-петралагічны і хімічны састаў антрапагенавых, мелавых і дэвонскіх глін, балотных руд, цэментавай сыравіны, фасфарытаўзмешчаны ў працах М.Ф. Бліадухо, Н.Ф. Дзенісюка, А.М. Жырмунскага, В.І. Маеўскага, С.С. Малярэвіча, Г.Ф. Мірчынка, А.М. Розіна, Б.К. Тарлецкага і іншых, а пра петраграфічныя асаблівасці мінеральных саставаў асобных тыпаў парод крышт. фундаменту – у Дз.М. Собалева. У пасляваенныя гады падоўжаны і паглыблены петраграфічныя даследванні асадкавых, магматычных і метамарфічных парод платформавага чахла і крышт. фундаменту. У 1950-52 Я.М. Махлін зрабіў дэталёвае петраграфічнае апісанне парод крышт. фундаменту, ускрытых свідравінамі ў Мінску, Пінску, Глушкавічах, Смілавічах. Сістэматычнае комплекснае мінерала-петраграфічнае даследванне геалагічных аб’ектаў пачалося з утварэннем у 1955 лабараторыі літалогіі ў Інстытуце геалагічных навук Акадэміі Навук Беларусі (з 1970 Беларускі Беларускі навукова-даследчы геолагаразведачныя інстытут Упраўленнягеалогіі СМ БССР). Пад кіраўніцтвам А.С. Махнача ў лабараторыі дэталёва даследваны пароды дэвонскага і каменавугальнага ўзросту з мэтай ацэнкі іх перспектыўнасці на нафту і каменны вугаль, дэвонскія асадкавыя і вулканагенныя адклады, пароды крышт. фундаменту. У 1957 пры Упраўленні СМ БССР створана мінералага-петраграфічная лабараторыя для аператыўнай апрацоўкі матэрыялаў геолага-здымачных і пошукава-разведачных экспедыцый і партый. З 1965 ва Упраўленні геалогіі пачаты тэматычныя мінерала-петраграфічныя даследванні, звязанныя з праблемай нафтагазаноснасці тэрыторыі Беларусі і вызначэннем перспектыў крышт. фундаменту і платформавага чахла на металёва карысныя выкапні. Спасылкі -------- * Артыкул «Петралогія» на wiki.web.ru(недаступная спасылка) | ⛭Раздзелы геалогіі | | --- | | Склад і будова | Астрамінералогія • Геахімія • Крышталяграфія • Літалогія • Мінералогія • Петраграфія • Петралогія • Геалагічная фармацыя | | Гістарычная геалогія | Геахраналогія • Стратыграфія • Палеанталогія • Палеагеаграфія • Палеакліматалогія • Чацвярцічная геалогія | | Рух | Структурная геалогія • Тэктоніка пліт • Геадынаміка • Геамарфалогія • Дынамічная геалогія • Найноўшая тэктоніка | | Гідрагеалогія | Інжынерная геалогія • Геаэкалогія • Гляцыялогія • Крыялогія | | Геафізіка | Сейсмаразведка • Гравіразведка-Гравіметрыя • Магнітаразведка • Электраразведка | | Карысныя выкапні | Геалогія карысных выкапняў • Металагенія • Эканамічная геалогія | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Britannica (онлайн) · Universalis | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX525388 · BNF: 119358168 · GND: 4020740-7 · LCCN: sh85100472 · Microsoft: 5900021 · NDL: 00562240 · NKC: ph115723 | |

**Жак Карцье́** (фр.: Jacques Cartier; 31 снежня 1491 — 1 верасня 1557) — французскі мараплавец брэтонскага паходжання, які заклаў пачатак французскай каланізацыі Паўночнай Амерыкі. Жак з’яўляецца першым еўрапейцам, які апісаў і нанёс на карту заліў Святога Лаўрэнція і берагі ракі Св. Лаўрэнція і зямлю, якую ён назваў «Краінай Канадаў». Разам з Джонам Каботам і Самюэлем дэ Шамплейнам лічыцца адным з галоўных першаадкрывальнікаў Канады. Біяграфія --------- Дакладная дата нараджэння Жака Карцье невядомая, ён нарадзіўся паміж 7 чэрвеня і 23 снежня 1491 года ў порце Сен-Мало на паўночна-ўсходнім узбярэжжы герцагства Брэтань. Сын Жаме Карцье і Жэслен Жансар (фр.: Jesselin Jansart). Аб ранніх гадах яго вядома мала. У красавіку-маі 1520 года ён заключыў шлюб з Катрын, дачкой канетабля Жака дэ Гранша. Паводле здагадак некаторых даследчыкаў, Карцье суправаджаў фларэнційскага даследчыка Джавані ды Верацана, нефармальна запрошанага каралём Францыі Францыскам I даследаваць ўсходняе ўзбярэжжа Паўночнай Амерыкі ў 1524 годзе. У ходзе гэтай экспедыцыі Верацана даследаваў узбярэжжа ад цяперашняй Паўднёвай Караліны да Новай Шатландыі, уключаючы прыбярэжныя астравы. Падчас іншай экспедыцыі яны дайшлі да берагоў цяперашняй Бразіліі. У пацверджанне ўдзелу Карцье паказваюць на яго адсутнасць у Францыі падчас экспедыцый. У той жа час, крыху сумнеўны ўдзел брэтонскага марака ў экспедыцыі, якая адплыла з Нармандыі. Не згаданы ён і сярод членаў каманды карабля «Дафін». У 1532 годзе Герцагства Брэтань было фармальна аб’яднана з Францыяй. Карцье быў прадстаўлены каралю Францыску I Жанам ле Вёнёрам, біскупам Сен-Мало і абатам Мон-Сен-Мішэль, у Мануарэ дэ Брыёне. Ле Вёнёр паведамляў аб падарожжах да Ньюфаўндленда і Бразіліі ў доказ здольнасці Карцье «весці караблі да адкрыцця новых зямель у Новым Свеце». Карцье падзяліўся з каралём сваімі задумамі паспрабаваць шчасце ў даследаваннях Захаду; ён паставіў сабе мэтай знайсці дарогу ў Індыю і Кітай. Першая экспедыцыя Карцье прайшла пры садзейнічанні Францыска I у 1534 годзе. Ён даследаваў берагі Ньюфаўндленда і атлантычнае ўзбярэжжа Канады і Заліў Святога Лаўрэнція. Карцье ажыццявіў шэраг кантактаў з мясцовымі індзейцамі і вярнуўся на радзіму ўвосень з двума з іх, сваякамі правадыра Данаконы, на борце. Карцье не змог выявіць шэраг праліваў, а таксама лічыў астравы Мадлен часткай мацерыка. Тым не менш, экспедыцыя быў прызнана паспяховай, і ўжо 30 кастрычніка 1534 года ён атрымаў 3000 ліўраў на падрыхтоўку другой экспедыцыі. Другая экспедыцыя, якая працягвалася 14 месяцаў у 1535-1536 годзе, займалася даследаваннем ракі Святога Лаўрэнція. Падчас зімоўкі ў форце каля паселішча іракезаў Карцье склаў даведнік, апісаўшы ў ім побыт і звычаі індзейцаў, раслінны і жывёльны свет. Вяртаючыся з плавання, ён быў упэўнены, што знайшоў праход у Азію, да чароўнай краіны Сягеняў, дзе шмат золата, рубінаў і іншых скарбаў. Карцье вырашыў узяць правадыра Данакону ў Францыю, каб ён змог асабіста расказаць каралю аб гэтай краіне. Даклад быў прыняты добразычліва, і Карцье быў падараваны адзін з караблёў другой экспедыцыі, Grande Hermine. Аднак, новай экспедыцыі перашкодзіла Італьянская вайна (1536-1538). За час вымушанага перапынку Карцье ўдзельнічаў у абароне Джэральда Фіцжэральда, правадыра аднаго з ірландскіх кланаў. Паводле адных дадзеных ён прымаў удзел непасрэдна ў падрыхтоўцы ўцёкаў Фіцжэральда з Ірландыі, паводле іншых, сустракаў яго ў порце Сен-Мало. 17 кастрычніка 1540 года Францыск I загадаў Карцье вярнуцца ў адкрытыя ім землі з мэтай пачаць іх засяленне. Меркавалася, што каланізацыю ўзначаліць Карцье, які атрымаў нават дабраславенне з Рыма. Яму было загадана ўзяць з турмаў 50 вязняў і прасоўвацца з імі ў новыя землі Канады, Ашалагі і Сягенея. Праз тры месяцы новы каралеўскі загад прызначыў кіраўніком экспедыцыі, адказным за каланізацыю, прыдворнага гугенота Раберваля. Карцье цяпер павінен быў займацца толькі навігацыйнымі пытаннямі. Новая экспедыцыя падзялілася з самага пачатку. Карцье прыбыў у Канаду летам 1541 года і выявіў змяненне ў стаўленні да іх індзейцаў. Правёўшы зімоўку ў асаджаным іракезамі форце і страціўшы частку пасяленцаў, ён вярнуўся на радзіму. На зваротным шляху Карцье сустрэў Раберваля. Той загадаў яму вярнуцца, але Карцье не паслухаўся яго загаду і таемна адплыў у Францыю. Больш Карцье не ўдзельнічаў у працяглых экспедыцыях. Прычын гэтаму магло быць дзве: ён парушыў субардынацыю і пакінуў Раберваля без прыкрыцця. Акрамя таго, прывезеныя ім «скарбы» апынуліся кварцам і пірытам. У 1544 годзе ён паказаў перад трыбуналам, што добра кіраваў грашыма караля і Раберваля і выплаціў у казну Сен-Мало 9000 ліўраў. Астатнюю частку жыцця Карцье правёў у родным Сен-Мало і размешчаным непадалёк ад яго маёнтку Лімуалю, служачы перакладчыкам з партугальскай мовы. Памёр мараплавец падчас эпідэміі ў забыцці, не пакінуўшы пасля сябе дзяцей. Яго цела было пахавана ў Саборы Святога Вінцэнта. Жонка Карцье памерла ў 1575 годзе. Падарожжы --------- ### Першая экспедыцыя Першая экспедыцыя Жака Карцье. Копія крыжа, які быў узведзены Карцье ў Гаспэ. Сен-Мало У 1533 годзе кароль Францыі Францыск I даў згоду брэтонцу Жаку Карцье на экспедыцыю для «адкрыцця невядомых зямель у Новым Свеце», узнагародзіўшы яго тытулам «капітана і стырніка караля». Галоўнай мэтай плаванняў Карцье быў пошук шляху ў Кітай. 20 красавіка 1534 года два карабля водазмяшчэннем каля 60 тонаў кожны і з камандай па 60 чалавек адплылі з Сен-Мало. Праз 20 дзён, гэта значыць 10 мая, экспедыцыя дасягнула берагоў Ньюфаўндленда ля мыса Бонавіста. Падчас першай высадкі на таямнічы бераг матросы папоўнілі свае запасы свежай дзічынай і паплылі далей уздоўж берагоў Ньюфаўндленда. Абмінуўшы паўночны ўскраек вострава, караблі павярнулі на паўднёвы захад, і поглядам маракоў адкрыўся абсяг заліва Святога Лаўрэнція. На востраве Прынца Эдуарда французы ўбачылі індзейцаў, верагодна мікмакаў, якія перапраўляліся ў чоўнах праз рэчку. Ля берагоў Гаспэ да караблёў нечакана наблізіліся дзве флатыліі па 40—50 каноэ, у якіх былі індзейцы, якія размахвалі футравымі скуркамі на наканечніках дзідаў. Гэта было відавочнай прыкметай, што тут ужо маглі пабываць еўрапейцы. Індзейцы выкрыквалі нейкія прывітанні, скакалі і «рабілі розныя знакі сяброўства і радасці». Карцье не давяраў «дзікім» — два стрэлы карабельнай артылерыі над галовамі індзейцаў рассеялі іх лёгкія і хуткія каноэ. У панядзелак, 6 ліпеня, на паўвостраве Гаспэ французы сустрэлі групу індзейцаў на чале з правадыром Данаконам. Гэта былі іракезы, размаўляючыя на лаўрэнційскай мове, якія лавілі ў тых месцах рыбу. 24 ліпеня 1534 года Карцье паставіў на новай зямлі крыж з надпісам: «Няхай жыве кароль Францыі!», аб’явіўшы гэтыя тэрыторыі ўласнасцю французскага караля. Прысутнічаўшы пры гэтым правадыр Данакона спачатку пратэставаў, але пасля падарункаў правадыр перастаў пярэчыць. 24 ліпеня Жак скончыў сваё першае плаванне, але ўваходу ў раку Св. Лаўрэнція гэтак і не заўважыў, узяўшы з сабой двух індзейскіх юнакоў Дамагая і Таігнаагну. Вярнуўшыся ў Францыю 5 верасня 1534 года, Карцье склаў карту свайго падарожжа. На ёй было відаць, што за Ньюфаўндлендам знаходзіцца шырокае ўнутранае мора, якое адкрывае далейшы праход у глыб кантынента. Жак быў перакананы, што ён дасягнуў азіяцкага ўзбярэжжа. Устаноўленыя з індзейцамі кантакты і магчымыя камерцыйныя выгады ад асваення адкрытых земляў заахвоцілі караля Францыі даць санкцыю на другое падарожжа Карцье. ### Другая экспедыцыя Другая экспедыцыя Карцье. 19 мая 1535 года Карцье на трох караблях, гэта значыць «La Petite Hermine» (водазмяшчэнне 60 тон), «L'Émérillon» (40 тон), «la Grande Hermine» (120 тон), адплыў з Францыі і праз 50 дзён дабраўся да заліва Святога Лаўрэнція. Разам з ім вярнуліся і два захопленыя ім падчас мінулага паходу маладыя індзейцы, якія і паказалі праход у вусце ракі Святога Лаўрэнція. 7 верасня 1535 года Карцье знайшоў індзейскую вёску Стадакон і шматлікую групу індзейцаў іракезаў, на наступны дзень да французаў прыбыў сам вярхоўны правадыр іракезаў Данакон. Карцье меў намер рухацца далей да таго месца, дзе, па словах індзейцаў, знаходзілася паселішча Хашэлага. Данакон не хацеў, каб еўрапейцы прасоўваліся вышэй па рацэ, асцерагаючыся, мабыць, іх магчымага саюза з іншымі індзейскімі плямёнамі, таксама не жадаючы выпускаць магчымасці абмену таварамі. Але ўсе спробы адгаварыць Карцье рухацца да Хашэлаге аказаліся беспаспяховымі. 19 верасня 1535 года з адным караблём і дзвюма баркасамі ён падняўся ўверх па цячэнні ракі Святога Лаўрэнція, пакінуўшы сваіх перакладчыкаў і частку людзей у форце, падрыхтаванага да зімы. Не даходзячы да Хашэлагі, Карцье прыйшлося пакінуць карабель, бо рака падзялялася на некалькі вузкіх пратокаў. Дабрацца да запаветнай мэты ён здолеў толькі на баркасе. Хашэлага быў нашмат большым за Стадакон, і больш за тысячу іракезаў прыбылі ў рачны край, каб сустрэць французаў. У месцы іх прыбыцця зараз размяшчаецца мост, названы імем вандроўніка. Экспедыцыя не здолела далей прасунуцца, паколькі прасоўванню ўверх па рацэ перашкаджалі парогі. Карцье быў перакананы, што гэты шлях вёў у Кітай, а парогі здаваліся яму адзінай перашкодай на шляху туды. Пасля наведвання Хашэлагі, неўзабаве пераназванай у Манрэаль, Карцье вярнуўся ў Стадакону, дзе заставаліся два яго карабля. Вяртацца ў Францыю было ўжо позна, бо зімовая Атлантыка не абяцала нічога добрага падарожнікам. Карцье вырашыў зімаваць у Канадзе. Еўрапейцы збудавалі ўмацаваны форт, вырыўшы вакол глыбокія траншэі і ўсталяваўшы артылерыю, бо адносіны з індзейцамі да гэтага часу апынуліся сапсаванымі. У снежні сярод еўрапейцаў пачалася цынга. Да сярэдзіны лютага з 110 французаў заставаліся здаровымі менш дзесяці. Невядома, што абяцала бы ім першая зіма ў Канадзе, калі б індзейцы не навучылі іх лячыцца настойкай з лісця і кары аднаго дрэва, вядомага ў Гуроне пад назвай «анеда», верагодна туя заходняя. Гэты сродак, верагодна, і выратаваў экспедыцыю ад катастрофы, дазволіўшы 85 французам перажыць зіму. Карцье абвясціў дзіўнае адкрыццё лекаў, як Божае пасланне і цуд. Выратаваныя французскія вандроўнікі адплацілі чорнай няўдзячнасцю мясцовым жыхарам. Перад тым як адплыць у зваротны шлях, Карцье захапіў 10 індзейцаў, у тым ліку іх правадыра Данакону, які памёр у Францыі ў 1539 годзе ад хваробы. Ён хацеў павезці іх у Францыю, каб кароль мог асабіста пачуць апавяданні аб казачна багатай краіне пад назвай Каралеўства Сагеней. 6 мая караблі Карцье ўзялі курс на радзіму і праз тры тыдні прыбылі ў Сен-Мало. ### Трэцяя экспедыцыя 17 кастрычніка 1540 года Францыск I загадаў Жаку Карцье вярнуцца ў адкрытыя ім землі, каб пачаць іх каланізацыю. Меркавалася, што яе ўзначаліць Карцье. Аднак 15 студзеня 1541 года кіраўніком новай экспедыцыі быў прызначаны Жан-Франсуа дэ Ля Рок дэ Раберваль  (англ.) (бел. прыдворны гугенот і набліжаны караля, названы першым генерал-лейтэнантам французскай Канады. Карцье жа адводзілася роля асноўнага штурмана і навігатара. Пакуль Раберваль чакаў артылерыі і забеспячэння, неабходнага для замацавання на новых землях, ён дазволіў Жаку Карцье адплысці раней на сваіх суднах. 23 мая 1541 года Карцье адбыў з Сен-Мало ў сваю трэцюю экспедыцыю на пяці суднах. На гэты раз аб думцы знайсці праход да ўсходу прыйшлося забыцца. Мэтай экспедыцыі былі знайсці «Каралеўства Сагенея» і яго багацці, а таксама заснаваць сталыя паселішчы ўздоўж ракі Святога Лаўрэнція. Пасяленцы прывезлі з сабой насенне культурных раслін і жывёл. Дасягнуўшы Стадаконы, Карцье ізноў сустрэўся з індзейцамі, але вырашыў не будаваць тут паселішчы. Мінуючы некалькі міляў уверх па рацэ да месца, якое раней запрыкмеціў, ён стварыў новае паселішча, якое зараз з’яўляецца горамад Кап-Руж. Іншы форт быў пабудаваны на скале, якая ўзвышалася над паселішчам, для дадатковай абароны. Французы з пачаткам свайго пасялення пачалі збіраць тое, што паводле іх меркавання было дыяментамі і золатам, але па вяртанні ў Францыю высвятлілася, што гэта былі кварцавыя крышталі і жалезныя пірыты. Адгэтуль існуе пахабная прымаўка «фальшывыя, як канадскія дыяменты» (па-французску: «faux comme les diamants du Canada»). Два судны былі пасланыя дадому з некаторымі з гэтых карысных выкапняў 2 верасня. Паставіўшы задачу для пакінутых у фартах, Карцье 7 верасня на баркасах адправіўся на пошукі «Сагенеі». Яму атрымалася дасягнуць Хашэлагі, але дрэннае надвор'е і шматлікія рачныя парогі ізноў перашкодзілі яму. Пра зіму 1541—1542 гадоў запісаў не захавалася, але як відаць, адбылася сутычка, у якіх мясцовыя індзейцы забілі каля 35 французскіх пасяленцаў. Карцье адправіўся ў Францыю ў пачатку чэрвеня 1542 года, нечакана сустрэўшыся з Рабервалем і яго караблямі побач узбярэжжа Ньюфаўндленда Дзённікі экспедыцый ------------------- Помнік Карцье ў Сен-Мало Дзённікі першай экспедыцыі былі апублікаваныя ў 1565 годзе Ramusio на італьянскай, у 1580 годзе Florio на англійскай, у 1598 годзе Raphaël du Petit-Val на французскай. Варыянт французскага манускрыпта, апрацаваны Marc Lescarbot, захоўваецца ў BN (экспанат 841 калекцыі Мора), арыгінал не захаваўся. Манускрыпт з BN вывучаўся квебекскім літаратурным і гістарычным грамадствам у 1843 годзе, Michelant і Ramé ў 1867 годзе, HP Biggar у 1924 годзе, J. Pouliot у 1934 годзе, Th. Beauchesne ў 1946 годзе. Падчас зімоўкі ў Стадаконе Карцье склаў даведнік з інфармацыяй аб рэлігіі і звычаі лаўрэнтыйскіх іракезаў. Слова з мовы лаўрэнтыйскіх іракезаў «Канада» (вёска) стала назвай тэрыторыі і — пазней — дзяржавы Канада. Аднак ужо наступная французская экспедыцыя дэ Шамплейна не знайшла ніякіх слядоў іракезскай групы народнасцей, якія будуць размаўляць на лаўрэнтыйскай мове, якія былі цалкам знішчаны ў выніку вайны з гуронамі і паўднёвымі іракезамі. Водныя маршруты рэгіёну, працяглыя Richelieu, рака Святога Лаўрэнція, Атава, давалі падставы меркаваць, што кантынент нашмат шырэй, чым лічылася раней. Рака Атава вяла да «прэснаводнага мора». Дзённікі другой экспедыцыі былі апублікаваныя ананімна ў 1545 годзе на французскай. У BN захоўваецца тры перапрацаваных копіі дзённіка: экспанаты 5589, 5644 і 5653 калекцыі Мора, але арыгінал не захаваўся. Як мяркуецца, аўтарам арыгінальных дзённікаў другой экспедыцыі з’яўляецца Jehan Poullet. Падабенства стыляў дзённікаў першай і другой экспедыцыі прыводзіць некаторых аўтараў да высновы, што ён жа з’яўляецца аўтарам дзённікаў першай экспедыцыі. Бігар мяркуе, што хто б ні быў аўтарам, дзённікі ўяўляюць сабой літаратурнае выкладанне бартавога часопіса, які вёў сам Карцье. Дзённікі трэцяй экспедыцыі былі апублікаваныя не ў поўным аб'ёме ў 1600 годзе Hakluyt на англійскай, у аснову іх лёг дакумент, знойдзены ў Парыжы ў 1583 годзе і пазней згублены. Аўтарства гэтага дакумента ўсталяваць не ўдалося. Знешнасць --------- Прыжыццёвых партрэтаў Карцье не захавалася. Вядома, што пасля 1542 года Pierre Desceliers зрабіў двухцалёвы накід на Harleian Mappemonde. У 1836 годзе Léopold Massard апублікаваў партрэт Карцье, зроблены па гэтым накіды. Таксама вядомы малюнак на карце Vallard, датаваны 1547 годам і аднацалевы малюнак у Ramusio, датаваны 1556 годам. У 18-19 стагоддзях былі апублікаваныя таксама партрэты, зробленыя François Riss (1839 год) і Michelant. Ні адзін з партрэтаў, акрамя першага накіда, не валодае дастатковай ступенню дакладнасці. Зноскі ------ 1. ↑ Jacques Cartier 2. ↑ *Trudel, Marcel.*. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *The Canadian Encyclopedia*. Архівавана з першакрыніцы 12 студзеня 2010. Праверана 7 лютага 2013. 3. ↑ «Jacques Cartier» **(нявызн.)**. *Encyclopædia Britannica*. 4. ↑ «Exploration — Jacques Cartier» **(нявызн.)**. *The Historica Dominion Institute*. 5. ↑ Jacques Cartier **(нявызн.)**. *The Catholic Encyclopedia*. 6. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 CARTIER, JACQUES **(нявызн.)**. Dictionary of Canadian Biography Online. Архівавана з першакрыніцы 14 красавіка 2013. Праверана 10 красавіка 2013. 7. ↑ Вокруг Света | Хронограф | 01 сентября 1557 года 8. ↑ Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Quebec-Canada*. Архівавана з першакрыніцы 28 чэрвеня 2017. Праверана 7 лютага 2013. 9. ↑ «Jacques Cartier's Voyages» **(нявызн.)**. *Chronicles of America*. Праверана 2010. 10. ↑ Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Eindhoven University*. Архівавана з першакрыніцы 25 верасня 2010. Праверана 7 лютага 2013. 11. ↑ Biggar, 1924 & Biggar 204. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFBiggar1924Biggar204 (даведка) 12. ↑ «Jacques Cartier, Short Biography (w/timeline)» **(нявызн.)**. *Elizabethan Era*. Праверана 2010. 13. 1 2 «Cartier’s Third Voyage to Canada, 1541–1542» **(нявызн.)**. *American Journeys*. Праверана 2010. Літаратура ---------- * *Trudel, Marcel.* «Cartier, Jacques». — 1-е выд. — Toronto: University of Toronto Press, 1966. * *H. P. Biggar.* The Voyages of Jacques Cartier. — No. 11. — Ottawa: Publications of the Public Archives of Canada, 1924. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Жак Карцье * Біяграфія. (англ.) * Bref récit et succincte narration de la navigation faite en MDXXXV et MDXXXVI Архівавана 8 снежня 2007.. (фр.) * Працы Жака Карцье. Праект «Гутэнберг». (англ.) * Les voyages de Jacques Cartier Архівавана 24 красавіка 2006.. (фр.) * Жак Карцье Архівавана 24 красавіка 2006. на сайце Civilization.ca. (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Project Gutenberg | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Канадская · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Catholic (1907—13) · Catholic (1997—…) · Notable Names Database · Treccani · Universalis · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10043733 · BIBSYS: 90165117 · BNE: XX1238394 · BNF: 12115432r · CiNii: DA00423514 · EGAXA: vtls002661702 · GND: 118668633 · ISNI: 0000 0001 2133 4905 · LCCN: n50080987 · NKC: uk2014840106 · NLG: 88605 · NLP: a0000003293667 · NSK: 000284301 · NTA: 07132223X · NUKAT: n2005103656 · SUDOC: 029552257 · VIAF: 54179877 | | | Першаадкрывальнікі Амерыкі | | --- | | Да Калумба | * Гунб’ёрн Ульфсан * Б’ёрні Хер’юльфсан * Эйрык Рыжы * Лейф Эрыксан * Кортэ-Рэал | | | Вялікія марскія адкрыцці | * Калумб * Коса * Ахеда * Веспучы * Кабат-старэйшы * Кабрал * Куэлью * Понсэ дэ Леон * Магелан * Верацана * Кабат-малодшы * Карцье | | Канкістадоры | * Веласкес дэ Куэльяр * Нуньес дэ Бальбоа * Альмагра * Пісара * Грыхальва * Картэс * Альварада * Сота * Кабрыльё * Вальдывія * Арэльяна * Белалькасар * Хіменес дэ Кесада * Мендоса * Каранада * Сарм’ента дэ Гамбоа | | Нанясенне на карту | * Вальдзэмюлер * Дрэйк * Фробішэр * Дэвіс * Гудзон * Хаклюйт * Сміт * Шамплен * Бафін * Дзяжнёў * Маркет * Ла Саль * Берынг * Кук * Маласпіна * Шэліхаў * Ванкувер * Макензі * Франклін * Уілкс |

Венесуэла паводле асаблівасцяў насельніцтва — тыповая паўднёваамерыканская краіна, але з некаторымі карыбскімі адзнакамі. Колькасць насельніцтва павялічваецца, але ўжо не вельмі хутка. У расавым складзе пераважаюць метысы, у рэлігійным — каталікі. Дзяржаўная мова — іспанская. Насельніцтва канцэнтруецца ўздоўж узбярэжжа і па далінах гор. У гарадах жыве 93 % венесуэльцаў. Дэмаграфія ---------- Полава-ўзроставая піраміда, 2016 Гарады Венесуэлы Як і паўсюль у Паўднёвай Амерыцы, у сённяшняй Венесуэле назіраецца затуханне дэмаграфічнага выбуху: натуральны прырост за кошт маладога складу насельніцтва яшчэ вялікі (1,3 % у 2018), аднак на адну жанчыну ў сярэднім прыходзіцца ўсяго 2,3 дзіцяці. Сярэдняя працягласць жыцця складае 76 гадоў. Эканамічны крызіс другой паловы 2010-х выклікаў вялікую хвалю эміграцыі, маштабы якой ацаніць няпроста. Незалежныя эксперты кажуць пра 2,3 млн эмігрантаў па стане на верасень 2018, паводле найгоршага сцэнару да пачатку 2019 за мяжой — пераважна ў суседніх Эквадоры і Калумбіі — акажацца 4 млн. венесуэльцаў. У любым разе у ХХІ стагоддзі больш грамадзян пакідала толькі Сірыю. Этнічны склад ------------- Каля 95 % жыхароў краіны — венесуэльцы, народ, які ўтварыўся ад змяшэння іспанскіх заваёўнікаў і перасяленцаў з мясцовым насельніцтвам — індзейцамі аравакскай, карыбскай і іншых моўных сем'яў, а таксама з неграмі-рабамі, прывезенымі з Афрыкі. Згодна з даследваннямі Універсітэта Бразіліа, у венесуэльцах цячэ 60 % еўрапейскай, 23 % індзейскай і 16 % афрыканскай крыві. Вялікі культурны ўнёсак у жыццё Венесуэлы зрабілі выхадцы з Канарскіх астравоў: праз мноства канарскіх дэталяў ў стравах і звычаях, Венесуэлу часам называюць "восьмым Канарскім востравам". У XIX-XX ст. сюды актыўна імігравалі жыхары Паўднёвай Еўропы. У 1970-х нафтавы бум выклікаў вялікую хвалю міграцыі з Калумбіі, Эквадора і іншых суседніх краін. Расавы склад: метысаў — 51,6 %, белых — 43,6 %, чорных — 2,9 %, індзейцаў — менш за 2 %. Індзейцы пражываюць пераважна ў малаасвоеных раёнах на поўдні і ўсходзе краіны, а таксама на заходнім беразе возера Маракайба. Канстытуцыя 1999 гарантуе індзейцам грамадзянскія правы. Мовы ---- Дзяржаўная і гутарковая мова — іспанская. Канстытуцыя Венесуэлы прызнае больш за 30 індзейскіх моваў, уключаючы найбуйнейшую мову вайю (170 000 носьбітаў), вараа, пемон. Самыя шырока ўжываныя эмігранцкія мовы — кітайская (400 000), партугальская (250 000), італьянская (200 000). Горад нямецкіх каланістаў Калонія Табар размаўляе на алеманскім дыялекце нямецкай мовы, што тут завецца Каланейра. Англійская мова ў Венесуэле — Лінгва франка, шырокі ўжытак якой быў забяспечаны нафтавым бумам. Рэлігійны склад --------------- Плошча Балівара, Валенсія Большасць вернікаў — каталікі. Як і паўсюль у Паўднёвай Амерыцы, свае пазіцыі ўмацоўвае пратэстантызм (17 % у 2011, у асноўным евангелісты). 6 % венесуэльцаў называюць сябе агностыкамі, яшчэ 2 % — атэістамі. Размяшчэнне і рассяленне насельніцтва ------------------------------------- Начны Баркісімета Большая частка венесуэльцаў жыве ў стакіламетравай паласе ўздоўж Карыбскага ўзбярэжжа, вялікая гушчыня насельніцтва і ва ўрадлівых, прахалодных андскіх далінах. Льянас, Сельва і асабліва Гвіянскае нагор’е заселеныя зусім слаба ў сувязі з іх цяжкапраходнасцю і складаным кліматам. Звыш 90 % насельніцтва жыве ў гарадах. Найбуйнейшая агламерацыя — Вялікі Каракас, родны горад для 5,2 млн.чалавек; другая — Маракайба (2,5 млн), далей — Валенсія (2 млн) і Баркісімета (1,3 млн). Зноскі ------ 1. ↑ Архівавана 12 лістапада 2019. 2. ↑ 3. ↑ | ⛭Венесуэла ў тэмах | | --- | | Дзяржаўны лад | * Прэзідэнт * Нацыянальная асамблея * Узброеныя сілы * Ваенна-марскія сілы * Адміністрацыйны падзел * Федэральныя ўладанні | Венесуэла | | Дзяржаўныя сімвалы | * Сцяг (штаты) * Герб * Гімн | | Эканоміка | * Грашовая адзінка * Цэнтральны банк * Прамысловасць | | Геаграфія | * Сталіца * Спіс гарадоў * Найвышэйшы пункт * Геалогія * Карысныя выкапні * Сейсмічнасць * Венесуэльская затока * возера Маракайба * Бліскавіцы Кататумба * рака Арынока * рака Рыу-Негру * рака Апурэ * рака Араука * вадаспад Анхель * вадаспад Пара * Гран-Сабана * Цепуй * Нацыянальны парк Гуачара * Нацыянальны парк Канайма * Насельніцтва Венесуэлы * Карэнныя народы (Янамама • Ярура) | | Гісторыя | * Новая Гранада (1718—1821) * Дэкларацыя незалежнасці (1811) * Вялікая Калумбія (1819—1831) * Венесуэльскі крызіс (1895) * Грамадзянская вайна (1899—1902) * Студзеньскае паўстанне (1958) * Дзяржаўны пераварот (2002) * Пратэсты (2014) * Палітычны крызіс у Венесуэле (з 2014) * Прэзідэнцкі крызіс (2019) * Эканамічны крызіс | | Культура | * Богамаці Карамота * Ангастура * Спадчына ЮНЕСКА | | Краіны Паўднёвай Амерыкі: Насельніцтва | | --- | | Аргенціна · Балівія · Бразілія · Венесуэла · Гаяна · Калумбія · Парагвай · Перу · Сурынам · Уругвай · Чылі · Эквадор | | Фалклендскія астравы · Французская Гвіяна · Паўднёвая Георгія і Паўднёвыя Сандвічавы астравы |

**Цэнтральна-Мічыганскі ўніверсітэт** (англ.: Central Michigan University) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам даследчага ўніверсітэта, якая месціцца ў горадзе Маўнт-Плезант у штаце Мічыган, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Вучэльня была заснавана ў 1892 годзе як прыватная Цэнтральна-Мічыганская нармальная школа і інстытут бізнесу. Пасля таго, як Савет па адукацыі штата Мічыган пераняў кіраванне вучэльняй, яна стала дзяржаўнай установай адукацыі і была перайменавана ў Цэнтральную дзяржаўную нармальную школу ў 1895 годзе. Установа стала поўным універсітэтам і атрымала сваю цяперашнюю назву ў 1959 годзе. Універсітэт з'яўляецца адным з васьмі даследчых універсітэтаў у Мічыгане і класіфікуецца як доктарскі ўніверсітэт з высокай даследчай актыўнасцю. Ён прапануе 200 акадэмічных праграм на ўзроўні бакалаўрыяту, магістратуры і аспірантуры, у тым ліку праграмы па прадпрымальніцтве, журналістыцы, музыцы, аўдыялогіі, педагагічнай адукацыі, псіхалогіі і інш. Структура --------- * Каледж бізнес-адміністравання * Каледж мастацтваў і медыяў * Каледж адукацыі і сацыяльных паслуг * Каледж прафесій у галіне здароўя * Каледж вольных мастацтваў і сацыяльных навук * Каледж медыцыны * Каледж навукі і інжынерыі * Каледж магістратуры Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Мічыган Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

**Бойшэль** (ням.: Beuschel - вантробы) - традыцыйная страва венскай, аўстрыйскай і баварскай кухні. Уяўляе сабой рагу абавязкова з лёгкіх (у залежнасці ад рэгіёна таксама з сэрца цяля). Часам выкарыстоўваюцца авечыя, казіныя, свіныя, ялавічна вантробы. Сервіруюць са сметанковым соусам і хлебнымі клёцкамі. Вантробы тушаць на вадзе з даданнем воцату, цукру, солі, перцу гарошкам, лаўровага ліста і цыбулі. Па гатоўнасці з булёна выдаляюцца прыправы, а вантробы рэжуцца на дробныя кавалачкі. Булён запраўляецца мучной пасероўкай. Калі ў бойшэль з цяляціны дадаецца трохі вяршкоў або крэм-фрэша, то бойшэль называецца «дэ люкс», або ў Вене «салонным» (ням.: Salonbeuschel). Спасылкі -------- * Фотарэпартаж пра гатаванне бойшэля на сайце Spiegel Online * Рэцэпт венскага бойшэля * Рэцэпт венскага салоннага бойшэля англ.:

**Паўно́чная Вэй**, ці **Тоба Вэй**, **Юань Вэй** — адна з дынастый, якія кіравалі Паўночным Кітаем у час Паўднёвых і Паўночных дынастый (386—535). Заснавана Тоба Гуем — правадыром племені тоба з племяннога саюза сяньбі, які заваяваў Поўнач Кітая ў канцы 4 ст. Пры Паўночнай Вэй у Кітаі пашырыўся будызм. У 534—535 дзяржава Паўночая Вэй распалася на 2 царствы: Усходнюю Вэй (534—550) і Заходнюю Вэй (535—557). Літаратура ---------- * Паўночная Вэй // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 12: Палікрат — Праметэй / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 12. С. 224. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Паўночная Вэй | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | LCCN: sh85024050 |

**The Global Battle Of The Bands** — найбуйнейшы міжнародны музычны конкурс, штогадовае спаборніцтва музычных гуртоў, якія ўжывую выконваюць свае кампазіцыі. Заснавальнік «GBOB Worldwide Ltd» — Торы Лэнд. Праводзіцца з 1979 года, калі ў конкурсе маглі ўдзельнічаць толькі скандынаўскія краіны. У сваім глабальным статусе праект пачаў жыццё ў 2004 годзе. Цяпер у музычнай бітве прымаюць удзел прадстаўнікі 30 краін. У 2013 годзе Беларусь стала паўнапраўнай удзельніцай конкурсу. Мерапрыемствы конкурсу доўжыцца на працягу года. У краінах праходзяць нацыянальныя адборачныя туры і нацыянальныя фіналы, пераможцы якіх адправяцца на Сусветны фінал. Фінальная глабальная бітва кожны год праводзіцца ў новай краіне. Фіналісты змагаюцца за статус «Лепшая сусветная новая група» і залатую статуэтку GBOB. Прыз пераможцу таксама ўключае запіс у адной з вядомых студый, удзел у міжнародным туры і наяўныя грошы. Зноскі ------ 1. ↑ Начался приём заявок на участие в The Global Battle Of The Bands (руск.). Experty.by (28/03/2013). Праверана 1 жніўня 2019. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * globalmusicgarden.com/the-global-battle-of-the-bands/ — афіцыйны сайт The Global Battle Of The Bands * The Global Battle Of The Bands ў сацыяльнай сетцы «Facebook» * Меркаванне аб конкурсе The Global Battle Of The Bands на YouTube

**Паўночна-Мічыганскі ўніверсітэт** (англ.: Northern Michigan University) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая месціцца ў горадзе Маркет у штаце Мічыган, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Вучэльня была заснавана ў 1899 годзе заканадаўчым сходам Мічыгана як Паўночная дзяржаўная нармальная школа для падрыхтоўкі настаўнікаў. У 1963 годзе штат прызначыў яе ўніверсітэтам і даў вучэльне яе цяперашнюю назву. Універсітэт складаецца з пяці акадэмічных каледжаў, якія прапануюць каля 180 праграм на ўзроўні бакалаўрыяту і магістратуры. Структура --------- * Каледж мастацтваў і навук * Каледж бізнесу * Каледж адукацыі і даследаванняў * Каледж навук пра здароўе і прафесійных студый * Каледж акадэмічных інфармацыйных паслуг Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Мічыган Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Сцяпанаў. **Васіль Іванавіч Сцяпа́наў** ({руск.: Василий Иванович Степанов; 13 сакавіка 1903, с. Залатое, Саратаўская вобласць — 22 мая 1979, Мінск) — беларускі філосаф, педагог, доктар філасофскіх навук (1960), прафесар (1961). Член-карэспандэнт АН БССР. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сяле Залатое Камышынскага павета Саратаўскай губерні ў сялянскай сям’і. Удзельнік Грамадзянскай вайны. У 1924 годзе ўступіў РКП(б). у 1929 годзе быў накіроўваны на вучобу ў Акадэмію камуністычнага вы­ха­вання імя Н. К. Крупскай, дзе атрымаў філасоф­скую адукацыю. У 1935 годзе абараніў кандыдацкую дысертацыю, прысвечаную даследаванню светапогляду М. Г. Чарнышэўскага. З 1935 годзе стаў загадчыкам кафед­ры філасофіі, дэкан гістарычнага факуль­тэта і прарэктар па навуковай рабоце Сталінградскага педагагічнага інстытута. Да 1944 года на выкладчыцкай працы ў Вышэйшым ваенным зенітным вучылішчы, затым у дзейным войску — лектар палітаддзела 1-й Гвар­дзейскай танкавай арміі, удзельнічае ў вызваленні Беларусі, Польшчы, Германіі, у Берлінскай аперацыі. За баявыя заслугі адз­начаны ордэнам Чырвонай Зоркі і баявымі медалямі. У пасляваенны час служба працяг­валася ў Групе савецкіх войскаў у Германіі. У 1947 годзе быў дэмабілізаваны з арміі і пачаў працаваць у Беларускім дзяржаўным універсітэце, дзе ўзначаліў агульнаўніверсітэцкую кафедру філасофіі, якой кіраваў да мая 1979 года. З 1962 года па 1967 год быў прарэктарам па навуковай рабоце БДУ. Узнагароды ---------- За плённую навуковую дзейнасць і пад­рыхтоўку навуковых кадраў было прысвоена званне заслужанага дзеяча навукі БССР (1977). Ён узнагароджваўся ор­дэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга і Кастрычніцкай рэвалюцыі, шасцю Ганаровымі граматамі Вярхоўнага Савета БССР. Навуковая дзейнасць ------------------- Зрабіў значны ўнёсак у падрых­тоўку філасофскіх кадраў і развіццё філа­софіі ў Беларусі. Ім былі напісаны цікавыя для свайго часу працы па філасофскіх перакананнях М. В. Ламаносава, рускіх рэвалюцыйных дэмакратаў (В. Бялінскага, А. Герцэна, М. Дабралюбава, М. Чарнышэўскага). Пры яго ўдзеле была апублікавана ў Маскве калектыўная манаграфія беларускіх філосафаў пад назвай «Пра „Філасофскія сшыткі" У. І. Леніна» (1959). Высокую ацэнку філасофскай грамадскасці атрымлівае і мана­графія Васіля Іванавіча «Філасофскія і сацыялагічныя погляды В. Р. Бялінскага» (1959), па матэрыялах якой у 1960 годзе ён абараняе доктарскую дысертацыю. Пад яго кіраўніцтвам універсітэцкай кафедрай філасофіі былі напісаны буйныя манаграфіі. Сярод іх асаблівае месца займае праца «Пытанні дыялектычнага матэрыялізму» (1976). Высокую ацэнку савецкіх філосафаў атрымала яго праца сумесна з філосафамі Енскага ўніверсітэта (ГДР). Васіль Іванавіч быў адным з аўтараў кнігі «Грамадства супраць чалавека: Крытыка антыгуманнай сутнасці сучаснага капіталізму» (1983), якая была выдадзена ўжо пасля яго смерці. Аўтар больш чым 100 навуковых прац. Зноскі ------ 1. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2002. — С. 318. — 552 с. — ISBN 985-11-0251-2<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13028710'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q24038862'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q14271902'></a> 2. ↑ БелЭн 2002. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFБелЭн2002 (даведка) 3. 1 2 *Карака П.* Прафесар Васіль Сцяпанаў — яркі прыклад служэння грамадству // «Універсітэт» — газета БДУ 4. ↑ Прафесар Васіль Сцяпанаў — яркі прыклад служэння грамадству **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 13 красавіка 2021. Праверана 8 красавіка 2021. Спасылкі -------- * Васіль Іванавіч Сцяпанаў у базе даных «История белорусской науки в лицах» Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (руск.) * *Карака П.* Прафесар Васіль Сцяпанаў — яркі прыклад служэння грамадству(Праверана 6 лістапада 2023) // «Універсітэт» — газета БДУ * *Карако П. С.* В. И. Степанов: гражданин, патриот, учёный (к 115-летию со дня рождения)(Праверана 6 лістапада 2023) (руск.) * Імя ў беларускай навуцы. Сцяпанаў Васіль Іванавіч(Праверана 6 лістапада 2023) // Цэнтральная навуковая бібліятэка імя Якуба Коласа НАН Беларусі | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | БАП: 128508, 173062 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Фрыд. **Любоў Саламонаўна Фрыд** (1892, Пухавічы — 1991, Масква) — педагог, даследнік творчасці Крупскай. Біяграфія --------- Скончыла гімназію. З 1920 год — інспектар, загадніца сектарам Маскоўскага абласнога аддзела народнай адукацыі. З 1930 года працавала на кафедры палітасветработы Акадэміі камуністычнага выхавання Наркамасветы РСФСР. З 1938 года жыла і працавала ў Ленінградзе; ведала кафедрай палітасветработы Камуністычнага палітыка-асветнага інстытута імю Крупскай. З ліпеня 1941 года, з ператварэннем Камуністычнага палітыка-асветнага інстытута ў Бібліятэчны інстытут, прызначана яго дырэктарам (па люты 1942). У 1942—1945 гадах дырэктар Разанскага педагагічнага інстытута. У 1944—1951 гадах кіравала кафедрай педагогікі і псіхалогіі Маскоўскага інстытута культуры. Творчасць --------- У 1920-я гады вядомасць набылі ўкладзеныя педагогам апавяданні да буквара «Наша сіла — наша ніва» — «Раней і зараз» (зборнік пабачыў свет у выдавецтве «Долой неграмотность» у 1926 годзе). У суаўтарстве з іншымі калегамі Любоў Фрыд уклала і метадычныя рэкамендацыі «Як навучаць грамаце па буквару „Наша сіла — наша ніва"» (1926), а таксама — «Праграму для школ малаграматных і агульнаадукацыйных гурткоў» (1924; другое выданне — 1925). Аўтар кніг, брашур, манаграфічных даследванняў «Нарысы па гісторыіразвіцця палітыка-асветніцкай работы ў РСФСР: (1917—1929)» (1941), «Асноўныя прынцыпы культурна-асветніцкай работы ў СССР» (1954), «Культурна-асветніцкая работа ў Расіі ў гады рэвалюцыі 1905—1907 гг.» (1956), «Пытанні культурна-асветніцкай работы ў Зборы педагагічных твораў Н. К. Крупскай» (1962) і інш. Аўтар звыш 20 навуковых прац. Зноскі ------ 1. ↑ Любоў Фрыд — бібліятэказнаўца з Пухавіч Літаратура ---------- * Рязанская энциклопедия. — Т. 3. — С. 499—500.

**Нацыянальны даследчы тэхналагічны ўніверсітэт «МІСіС»** — расійскі нацыянальны даследчы ўніверсітэт у горадзе Масква. Гісторыя -------- Гісторыя Нацыянальнага даследчага тэхналагічнага універсітэта пачалася амаль сто гадоў таму, калі ў 1918 годзе была створана **Маскоўская горная акадэмія**, у якой адкрылася металургічнае аддзяленне. Універсітэт пастаянна пашыраўся, і ўжо ў 1921 годзе аддзялення былі ператвораныя ва ўніверсітэты, а ў 1930 годзе акадэмію падзялілі на шэсць самастойных інстытутаў. Тры з іх — інстытут сталі, інстытут каляровых металаў і горны інстытут аб’ядналіся ў адну навучальную ўстанову — **Маскоўскі інстытут сталі імя Сталіна**. 23 лютага 1944 года МІСіС атрымаў Ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга. У 1948 годзе ў універсітэце адкрыўся фізіка-хімічны факультэт. У 1962 годзе быў адкрыты факультэт паўправадніковых матэрыялаў і прыбораў, пасля чаго ВНУ быў перайменаваны ў **Маскоўскі інстытут сталі і сплаваў**. 7 кастрычніка 2008 года ўказам Прэзідэнта РФ Дзмітрыя Мядзведзева МІСіС стаў першым расійскім ВНУ, які атрымаў статус «Нацыянальнага даследчага тэхналагічнага ўніверсітэта». У 2014 годзе завяршылася аб’яднанне НДТУ «МІСіС» і Маскоўскага горнага ўніверсітэта. Структура ўніверсітэта ---------------------- У сваім складзе універсітэт мае наступныя інстытуты: * Горны інстытут * Інстытут базавай адукацыі * Інстытут экатэхналогій і інжынірынгу * Інстытут новых матэрыялаў і нанатэхналогій * Інстытут эканомікі і кіравання прамысловымі прадпрыемствамі імя В. А. Раменца * Інстытут інфармацыйных тэхналогій і аўтаматызаваных сістэм кіравання * Інстытут інфармацыйных бізнес-сістэм Зноскі ------ 1. ↑ Гісторыя ўніверсітэта **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 18 лютага 2019. Праверана 17 лютага 2019. 2. ↑ Структура ўніверсітэта | ⛭Нацыянальныя даследчыя ўніверсітэты Расіі | | --- | | Масква | МІФІ  · МІСіС  · НДУ ВШЭ  · МАІ  · МДТУ  · МФТІ  · МІЭТ  · МДБУ  · МЭІ  · РНДМУ  · РДУНіГ | | Санкт-Пецярбург | Горны · Універсітэт ІТМО  · СПбДПУ  · СПбАУ НАЦ НТ РАН | | Казань | КДТУ  · КазДТУ | | Перм | ПДУ  · ПНДПУ | | Томск | ТДУ  · ТПУ | | Іншыя | БелДУ  · ІНДТУ  · МардДУ  · ННДУ  · НДУ  · СДУ  · СНДУ  · ПУрДУ | | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | VK · Facebook · Telegram · X · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) | | Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0001 0010 3972 · Microsoft: 12003341 · VIAF: 148815254 |

**СГС** (**с**антыметр-**г**рам-**с**екунда) — сістэма адзінак вымярэння, якая мела шырокае распаўсюджанне да прыняцця міжнароднай сістэмы адзінак (СІ) і выкарыстоўваецца дагэтуль у фізіцы і астраноміі. У рамках СГС існуюць тры незалежныя размернасці (даўжыня, маса і час), усе астатнія зводзяцца да іх шляхам перамнажэння, дзялення і ўзвядзення ў ступень (магчыма, у дробную). Акрамя трох асноўных адзінак вымярэння — сантыметра, грама і секунды, у СГС існуе шэраг дадатковых адзінак вымярэння, якія з’яўляюцца вытворнымі ад асноўных. Некаторыя фізічныя канстанты атрымліваюцца безразмернымі. Існуе некалькі варыянтаў сістэм СГС, якія адрозніваюцца паміж сабою выбарам электрычных і магнітных адзінак вымярэння і велічынёй канстант у розных законах электрамагнетызму (СГСЭ, СГСМ, Гаусава сістэма адзінак). СГС адрозніваецца ад СІ не толькі выбарам пэўных адзінак вымярэння. З-за таго, што ў СІ былі дадаткова ўведзены асноўныя адзінкі для электрамагнітных фізічных велічынь, якіх не было ў СГС, некаторыя адзінкі маюць іншыя размернасці. З-за гэтага некаторыя фізічныя законы ў гэтых сістэмах запісваюцца па-рознаму (напрыклад, закон Кулона). Адрозненне заключаецца ў каэфіцыентах, большасць якіх мае размернасць. Таму, калі ў формулы, запісаныя ў СГС, проста падставіць адзінкі вымярэння СІ, то будуць атрыманы памылковыя вынікі. Гэта ж тычыцца і розных тыпаў СГС — у СГСЭ, СГСМ і Гаусавай сістэме адзінак адны і тыя ж формулы могуць запісвацца па-рознаму. У формулах СГС адсутнічаюць нефізічныя каэфіцыенты, неабходныя ў СІ (напрыклад, электрычная пастаянная ў законе Кулона), таму сістэму СГС лічаць больш зручнай для тэарэтычных даследаванняў. Пашырэнні СГС ------------- Для палягчэння работы ў СГС у электрадынаміцы дадаткова былі прыняты сістэмы СГСМ і СГСЭ. ### СГСМ У СГСМ магнітная пастаянная µ0 вакууму безразмерная і роўная 1, а электрычная пастаянная ε0 = 1/*c*² (размернасць: c²/см²), дзе *c* — скорасць святла ў вакууме, 29 979 245 800 см/c. ### СГСЭ У СГСЭ µ0 = 1/*с*² (размернасць: с²/см²), ε0 = 1. Электрычныя адзінкі ў сістэме СГСЭ ўжываюць у асноўным у тэарэтычных работах. Яны не маюць уласных найменняў і нязручныя для вымярэнняў. ### СГС сіметрычная, ці Гаусава сістэма адзінак У сіметрычнай СГС (яе таксама называюць змяшанай альбо Гаусавай сістэмай адзінак) магнітныя адзінкі роўныя адзінкам сістэмы СГСМ, электрычныя — адзінкам сістэмы СГСЭ. Магнітная і электрычная пастаянныя ў гэтай сістэме безразмерныя і маюць адзінкавую велічыню: µ0 = 1, ε0 = 1. Гісторыя -------- Сістэма мер, заснаваная на сантыметры, граме і секундзе, была прапанавана нямецкім вучоным Гаусам у 1832 годзе. У 1874 Джэймс Максвел і Уільям Томсан удасканалілі сістэму, дадаўшы ў яе электрамагнітныя адзінкі вымярэння. Велічыні многіх адзінак сістэмы СГС былі прызнаны нязручнымі для практычнага выкарыстання, і неўзабаве яна была заменена сістэмай, заснаванай на метры, кілаграме і секундзе (МКС). СГС працягвалі выкарыстоўваць паралельна з МКС, у асноўным у навуковых даследаваннях. Пасля прыняцця ў 1960 сістэмы СІ СГС амаль выйшла з выкарыстання ў інжынерных прыкладаннях, аднак працягвае шырока выкарыстоўвацца, напрыклад, у тэарэтычнай фізіцы з-за больш простага выгляду законаў электрамагнетызму. З трох дадатковых сістэм найбольшае распаўсюджанне атрымала Гаусава сістэма СГС. Некаторыя адзінкі вымярэння --------------------------- * даўжыня — сантыметр (см); * маса — грам (г); * час — секунда (с); * скорасць — см/с; * паскарэнне — см/с²; * сіла — дын, г·см/с²; * энергія — эрг, г·см²/с²; * магутнасць — эрг/с, г·см²/с³; * ціск — бар, дзін/см², г/(см·с²); * дынамічная вязкасць — пуаз, г/(см·с); * кінематычная вязкасць — стокс, см²/с; * магнітны паток — максвел; * магнітная індукцыя — гаус; * напружанасць магнітнага поля — эрстэд; * магнітарухаючая сіла — гільберт. | ⛭Сістэмы мер | | --- | | Метрычная сістэма мер | * Міжнародная сістэма адзінак (СІ) * Метр-кілаграм-секунда (МКС) * Сантыметр-грам-секунда (СГС) * Метр-тона-секунда (МТС) * МКГСС * Гісторыя метрычнай сістэмы[en] | | | Натуральныя сістэмы вымярэння[en] | * Атамная сістэма адзінак * Геаметрызаваныя адзінкі[en] * Адзінкі Лорэнца — Хэвісайда[en] * Планкаўскія адзінкі * Стоўніевы адзінкі[en] | | Агульнапрынятыя сістэмы | * Астранамічная[en] * Тэмпературная[en] * Электрычная[en] | | Традыцыйныя сістэмы мер | * Англійская * Аптэкарскія адзінкі вагі * Старабеларуская * Бірманская[en] * В'етнамская * Старагерманская[en] * Галандская[en] * Ганконгская[en] * Дацкая[en] * Імперская[en] * Індуская[en] * Стараірландская[en] * Іспанская[en] * Кітайская * Старакарнуольская[en] * Мальтыйская[en] * Нарвежская[en] * Старапольская * Партугальская[en] * Румынская[en] * Руская * Шведская[en] * Старашатландская[en] * Тайванская[en] * Старататарская[en] * Тройская * Старатурэцкая[en] * Старафінская[en] * Старафранцузская[en] * ЗША[en] * Эвердьюпойс * Японская | | Старажытныя сістэмы | * Старажытнагрэчаская * Старажытнарымская * Старажытнаегіпецкая * Старажытнаяўрэйская[en] * Старажытнаарабская[en] * Месапатамская[en] * Персідская[en] * Старажытнаіндыйская[en] | | Іншыя | * Незвычайныя[en] * Напалеонаўская[en] | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Тэхнічная (1 выд.) | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 188959800 |

**Босанска-Грахава** (басн.: і харв.: Bosansko Grahovo, сербск.: Босанско Грахово) — горад у заходняй частцы Босніі і Герцагавіны, які з навакольнымі паселішчамі ўтварае **абшчыну Босанска-Грахава** (басн.: , харв.: і сербск.: Općina Bosansko Grahovo, Општина Босанско Грахово ) ў складзе Кантона 10 Федэрацыі Босніі і Герцагавіны на мяжы з Харватыяй. Суседнія абшчыны Кантона — Дрвар, Ліўна, Гламач — і іх адміністрацыйныя цэнтры знаходзяцца на нязначнай адлегласці ад Босанска-Грахава. У выніку перадачы паўночна-заходняй часткі былой вялікай абшчыны Дрвар вакол сяла *Марцін-Броду* ў падпарадкаванне Града Біхач Унска-Санскага кантона, абшчына Босанска-Грахава мяжуе з апошнім. Да Кніну, былой сталіцы Рэспублікі Сербскай Краіны, адлегласць ад Босанска-Грахава па аўтадарозе ледзьве за 30 кіламетраў. Геаграфія --------- Абшчына Босанска-Грахава размешчана ў горнай мясцовасці ў дыяпазоне вышыняў ад 700 да 1862 метраў над узроўнем мора. Гэтая тэрыторыя мае тыповы дзінарскі рэльеф, з характэрнымі высакагор'ямі, сярод якіх найбольш значнае тут Шатор з вяршыняй 1862 метраў, што чаргуюцца з карставымі палямі, з якіх на абшчыну прыпадае *Грахаўскае поле*, атрымаўшае назву па размешчанаму ў ім горадзе, а таксама часткі *Пашыча поля*, ды *Ліваньскага поля*. Выгляд Босанска-Грахава з паўночна-ўсходняга боку Босанска-Грахава знаходзіцца на водападзеле Чорнага і Адрыятычнага мора. Рэкі Струга, Унац, Гудая дачынены чарнаморскага басейну, тады як Карана ды рэкі *Ліваньскага поля* тычацца адрыятычнага. На Шаторы, на вышыні 1488 метраў размешчана *Шаторскае возера* 337x127 метра, якое з'яўляецца ледавіковым возерам, глыбінёй да 8 метраў з празрыстасцю 4 метра. Таксама ў краі маюцца яшчэ два прыродныя азёры, ды два штучных. Босанска-Грахава знаходзіцца ў пераходнай зоне паміж кантынентальным і міжземнаморскім кліматам, тыповыя праявы якіх тут чаргуюцца. Але, гледзячы з колькасці ападкаў, ды суадносна высокага ўвільготненя, вялікі ўплыў маюць атмасферныя патокі з Адрыятыкі. У карставым масіве *Стражбеніца* знаходзіцца адна з вялікіх сістэмаў пячор у Босніі і Герцагавіны — пячора *Ледзяніца*, з выяўленай даследваннямі даўжынёй 697 метраў і плошчай 8477 м². Маецца шэраг другіх цікавых пячораў. Гісторыя -------- Насельніцтва ------------ Паводле перапісу насельніцтва 2013 года колькасць насельніцтва ў населеным пункце Босанска-Грахава склала 876 чалавек, што ў параўнанні з даваенай колькасцю жыхароў у 2 096 чалавек з'яўляецца вельмі значным скарачэннем, як і ва ўсёй абшчыне — дзе склала на 2013 год 2 028 чалавек, што нават трохі меней, чымсці толькі ў адміністрацыйным цэнтры да вайны. Гэта звязана з занадта павольным і частковым вяртаннем, пачынаючы з 1996 году, гістарычна пераважаючага сербскага насельніцтва ў абшчыну, пасля зыходу ў верасні 1995 года, падчас ратавання ад нападу харвацкіх акупантаў. Зруйнаванні з верасня 1995 года Склад насельніцтва ў межах тэрыторыі абшчыны Босанска-Грахава: #### 2013 * Сербы — 2 028 (82,81%) * Харваты — 393 (16,05%) * Баснійцы — 6 (0,245%) * Іншыя — 22 (0,898%) #### 1991 * Сербы — 7 888 (94,91%) * Харваты — 226 (2,719%) * Мусульмане — 12 (0,144%) * Югаславы — 135 (1,624%) * Іншыя — 50 (0,602%) #### 1981 * Сербы — 7 739 (85,68%) * Харваты — 264 (2,923%) * Мусульмане — 5 (0,055%) * Югаславы — 978 (10,83%) * Іншыя — 25 (0,277%) Гаспадарка ---------- Зноскі ------ 1. 1 2 Попис становништва, домаћинстава и станова у Босни и Херцеговини 2013 на територији Републике Српске — Прелиминарни резултати, Републички завод за статистику, Бања Лука, 2013. Архівавана 24 студзеня 2014.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Фуко. **Мішэль Поль Фуко** (фр.: Michel Foucault, 15 кастрычніка 1926, Пуацье — 25 чэрвеня 1984, Парыж) — французскі філосаф, тэарэтык культуры і гісторык. Біяграфічныя звесткі -------------------- Атрымаў адукацыю ў Сарбоне, вывучаў псіхалогію і філасофію ў Лільскім універсітэце. Выкладаў у розных французскіх універсітэтах. З 1970 — на кафедры гісторыі сістэм мыслення ў Калеж дэ Франс. Стварыў першую ў Францыі кафедру псіхааналізу, быў выкладчыкам псіхалогіі ў Вышэйшай нармальнай школе і ва універсітэце горада Ліль, загадваў кафедрай гісторыі сістэм мыслення ў Каллеж дэ Франс. Працаваў у культурных прадстаўніцтвах Францыі ў Польшчы, ФРГ і Швецыі. Кнігі Фуко аб сацыяльных навуках, медыцыне, турмах, праблеме вар'яцтва і сексуальнасці зрабілі яго адным з самых уплывовых мысляроў XX стагоддзя. Светапогляд, даследчыцкая дзейнасць ----------------------------------- Першая кніга — «Разумовая хвароба і асоба». Аўтар прац «Вар'яцтва і цывілізацыя», «Дысцыплінаваць і наказваць» (1975) і інш. У кнізе «Гісторыя вар'яцтва ў класічную эпоху» (1961) сцвярджаў, што ў «эпоху розуму» (канец XVII—XVIII ст.) узнікла новае разуменне вар'яцтва, калі хворых людзей пачалі заключаць у бальніцы, будаваць дамы для звар'яцелых, рыхтаваць лекараў новай спецыяльнасці. У кнізе «Нараджэнне клінікі» (1963) разглядаецца праблема ўзнікнення клінічнай медыцыны ў перыяд Вялікай Французскай рэвалюцыі. Галоўная праца М. Фуко — «Словы і рэчы» (1966) — прысвечана даследаванню гуманітарных навук і тых структур мыслення, якія ім папярэднічалі. Аўтар кнігі «Археалогія ведаў» (1969), у якой зроблена спроба апісаць новую метадалогію. У трохтомнай працы па гісторыі сексуальнасці М. Фуко зрабіў выснову пра тое, што віктарыянская эпоха была апантана сексам, аднак грамадствам дапускаліся толькі пэўныя формы адпаведнага дыскурсу. Для сваёй работы «Археалогію ведаў» Фуко распрацаваў метад дыскурсіўнага аналізу; яго займала, як утвараецца суб’ект, сказаўшы іначай — як магчымая свабода? Фуко лічыў, што сучаснае грамадства дбае пра бачнасць свабоды, але ўсё мацней аблытвае асобу ланцугамі рафінаванага прыгнёту. Погляды М. Фуко вызначаліся халізмам, г.зн. бачаннем сістэмы ведаў як звязанага цэлага, а не сукупнасці асобных адзінак, а таксама асаблівай увагай да слоў, сувязей паміж выказваннямі і адначасова імкненнем да выяўлення глыбінных структур дыскурсу. Зноскі ------ 1. 1 2 Michel Foucault<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a> 2. ↑ Michel Foucault // Brockhaus Enzyklopädie / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q464633'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2586178'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227'></a> 3. ↑ Fichier des personnes décédées Праверана 12 жніўня 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q80900474'></a> 4. ↑ *Bann S.* Michel Foucault // Foucault, Michel // *Grove Art Online* / J. Turner — [Oxford, England], Houndmills, Basingstoke, England, New York: OUP, 2017. — ISBN 978-1-884446-05-4 — doi:10.1093/GAO/9781884446054.ARTICLE.T029075<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q217595'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q56691875'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q810196'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q103919485'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21431157'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1547776'></a> 5. ↑ Fichier des personnes décédées mirror<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q100324112'></a> 6. ↑ RKDartists Праверана 7 чэрвеня 2020.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a> 7. ↑ list of professors at Collège de France<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q3253460'></a> 8. ↑ 9. ↑ nashaniva.by | | | | --- | --- | | q: | Мішэль Фуко ў Вікіцытатніку | | commons: | Мішэль Фуко на Вікісховішчы | | | | | --- | --- | | ⚙️   Фота, відэа і аўдыё | Apple Music · Last.fm | | Тэматычныя сайты | Google Scholar · zbMATH Open · AllMusic · Česko-Slovenská filmová databáze · Discogs · Internet Movie Database · MusicBrainz · RKDartists | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Кругасвет · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Treccani · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · WikiTree | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10284495 · BIBSYS: 90051324 · BNC: a1008678x · BNE: XX877672 · BNF: 11903202t · CALIS: n2004331555 · CiNii: DA00453901 · CONOR: 5196131 · EGAXA: vtls002980490 · GND: 11853453X · GTAA: 99770 · ICCU: CFIV040224 · ISNI: 0000 0001 2146 278X · LCCN: n79065356 · LNB: 000006184 · NDL: 00439918 · NLC: 000138167 · NKC: jn19990002361 · NLA: 35096225 · NLG: 60986, 99176 · NLP: a0000001183297 · NSK: 000001551 · NTA: 068190549 · NUKAT: n93080924 · PTBNP: 20274 · LIBRIS: 187273 · SUDOC: 026870290 · VIAF: 104722665 · ULAN: 500240445 | |

2 мая 2023 года **Гільдыя сцэнарыстаў ЗША (WGA)**, якая прадстаўляе больш за 11 500 сцэнарыстаў, абвясціла забастоўку ў сувязі з працоўным канфліктам з Альянсам прадзюсараў кіно і тэлебачання (AMPTP). 23 жніўня галівудскія студыі і струменевыя паслугі апублікавалі ўмовы перагледжанай прапановы бастуючым сцэнарыстам, але прафсаюз заклікаў сваіх членаў працягваць пікетаваць, паколькі новая прапанова не вырашыла ўсіх іх праблем. Альянс прадзюсараў кіно і тэлебачання (AMPTP), які вёў перамовы ад імя такіх кампаній, як Walt Disney і Netflix, змяніў сваю прапанову, уключыўшы ў яе кампенсацыю, мінімальны штатны расклад, рэшткавыя выплаты і абмежаванні на штучны інтэлект. Згодна з апошняй прапановай, Гільдыя сцэнарыстаў атрымае сукупны дадатак да заработнай платы на 13% на працягу трохгадовага кантракту, а пісьмовы кантэнт, створаны штучным інтэлектам, не будзе лічыцца «літаратурным матэрыялам». Забастоўка з’яўляецца найбуйнейшым прыпынкам амерыканскай тэле- і кінавытворчасці з часоў пандэміі COVID-19 у 2020 годзе, а таксама найбуйнейшым перапынкам у працы WGA з моманту апошняй страчкі ў 2007—2008 гадах. 14 ліпеня паралельна гэтай акцыі пачалася забастоўка SAG-AFTRA, больш шырокі працоўны канфлікт у Галівудзе. У перыяд з 20 па 24 верасня адбылася серыя перспектыўных перамоў паміж WGA і чатырма вядомымі кіраўнікамі студый, якія завяршыліся падпісаннем папярэдняга пагаднення. Пасля галасавання кіраўніцтва прафсаюза прагаласавала за спыненне забастоўкі 27 верасня. Заўвагі ------- 1. ↑ Endorsements (англ.). *www.wgacontract2023.org*. Праверана 8 чэрвеня 2023. 2. ↑ *Wilkinson*. Hollywood's writers are on strike. Here's why that matters. **(нявызн.)**. *Vox*. Vox Media (2 мая 2023). — «According to the WGA's proposals chart, the guild's proposals would gain the writers about $429 million in total per year. The AMPTP's counter-proposal is an increase of about $86 million per year.»  Архівавана з першакрыніцы May 3, 2023. Праверана May 3, 2023. 3. ↑ WGA on Strike (англ.). *WGAContract2023.org*. Writers Guild of America. Архівавана з першакрыніцы May 2, 2023. Праверана May 3, 2023. 4. ↑ Hollywood writers union says new proposal from studios not enough(англ.), *Reuters* (23 жніўня 2023). Праверана 24 жніўня 2023. 5. ↑ James Cromwell shows support for striking writers on social media **(нявызн.)** (23 мая 2023). 6. ↑ Deal! WGA, AMPTP Reach Historic Contract Agreement to End 146-Day Writers Strike (англ.)  **(нявызн.)**?. *Variety* (24 верасня 2023). Праверана 25 верасня 2023. 7. ↑ Writers Guild Strike to End Wednesday: Leadership Votes to Conclude Historic Work Stoppage **(нявызн.)**, *The Hollywood Reporter* (September 26, 2023). Праверана September 26, 2023.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Зураеў. **Аляксандр Віктаравіч Зураеў** (нар. 10 лютага 1993 г, Мінск, Беларусь) — беларускі хімік, спецыяліст у галіне фізічнай хіміі, дэкан хімічнага факультэта Беларускага дзяржаўнага універсітэта (з 2023). Кандыдат хімічных навук (1987), доктар хімічных навук (2019), дацэнт (2021). Біяграфія --------- Скончыў Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт (спецыяльнасць «Хімія (фармацэўтычная дзейнасць)», 2015; аспірантура, 2019). Працаваў у Беларускім дзяржаўным універсітэце (з 2017, Навукова-даследчы інстытут фізіка-хімічных праблем, лабараторыя хіміі кандэнсаваных асяроддзяў, малодшы, з 2019 — навуковы, з 2020 — старшы навуковы супрацоўнік, з 2020 — хімічны факультэт, кафедра неарганічнай хіміі, дацэнт, з 2022 — кафедра агульнай хіміі і методыкі выкладання хіміі, загадчык кафедры). Навуковыя інтарэсы: металапалімерныя кампазітныя матэрыялы; гетэрагенны каталіз; супрамалекулярная хімія. Літаратура ---------- * Синтез и физико-химические свойства поли-5-винилтетразолатов Cu, Ni, Pd и продуктов их термолиза : диссертация … кандидата химических наук : 02.00.04 : защищена 21.05.2019 : утверждена 23.10.2019 / Зураев Александр Викторович. — Минск, 2019. * Copper-polymer nanocomposite: an efficient catalyst for green Huisgen click synthesis / Zuraev A.V. [et al.] // Tetrahedron Letters. — 2018. — T. 59, iss. 16. — P. 1583—1586. * Water Soluble Palladium(II) and Platinum(II) Acyclic Diaminocarbene Complexes : Solution Behavior, DNA Binding, and Antiproliferative Activity / Tatiyana V. Serebryanskaya [et al.] // New Journal of Chemistry. — 2020. — T. 44, iss. 15. — P. 5762—5773. Спасылкі -------- Аляксандр Зураеў: Каб рухаць навуку наперад, вучоны проста абавязаны быць практыкам ``` (руск.) ```

**Аперацыя "Вісла"** (польск.: Akcja "Wisła"; укр.: Операція "Вісла") - этнічная чыстка, праведзеная ў 1947 г. (пачатак — 29 сакавіка) па рашэнні партыйнага і дзяржаўнага кіраўніцтва Савецкага Саюза і Польскай Народнай Рэспублікі. Заключалася ў прымусовай, з выкарыстаннем войскаў, дэпартацыі ўкраінцаў з іх этнічных тэрыторый — Лемкаўшчыны, Надсяння, Падляшша і Холмшчыны - на тэрыторыі заходняй і паўночнай часткі польскай дзяржавы, якія да 1945 г. належалі Германіі, так званыя "Вернутыя землі" (польск.: Ziemie odzyskane), а таксама ў СССР, з мэтай абмежавання падтрымкі ўкраінскага падполля і нацыянальна-вызваленчага руху мясцовым насельніцтвам. Перадгісторыя ------------- Памятны знак дэпартаваным украінцам ў горадзе Самбар на Львоўшчыне У 1944 г. паміж урадамі СССР і Польшчы было падпісана Пагадненне аб узаемным абмене насельніцтвам у памежных раёнах. Гэта першае высяленне ўкраінцаў з спрадвечных украінскіх зямель, што ў той час належалі Польшчы, якое папярэднічала Аперацыі "Вісла" і якое павінна было (па ўмовах пагаднення) быць выключна добраахвотным, насамрэч праводзілася часцяком прымусова і з ужываннем ваеннай сілы. Пагадненне аб узаемным абмене насельніцтвам у памежных раёнах прадугледжавала: * пазбаўленне правоў украінцаў на зямлю, * ліквідацыю ўкраінскіх школ, * ліквідацыю культурна-адукацыйных устаноў, * ліквідацыю грэка-каталіцкай царквы і г.д. На працягу кастрычніка 1944 - жніўня 1946 гг. па дадзеных польскіх крыніц, ва УССР было пераселена 482 тыс. асоб украінскага паходжання з польскай тэрыторыі. Перасяленні і масавыя рэпрэсіўныя акцыі польскага ўрада адносна ўкраінскага грамадзянскага насельніцтва выклікалі заканамернае рашучае супрацьдзеянне нацыянальна-патрыятычных сіл, Украінскай Паўстанцкай Арміі і нацыяналістычнага падполля - Арганізацыі ўкраінскіх нацыяналістаў на тэрыторыі Закерзоння, што ўяўляла сур'ёзную пагрозу для існавання таталітарнага рэжыму. Пры гэтых умовах камуністычная ўлада, працягваючы сваю антыўкраінскую палітыку, вырашыла цалкам выселіць украінскае насельніцтва з яго этнічных зямель і развеяць украінскаю нацыянальную меншасць у Польшчы. Падставай да пачатку аперацыі стала гібель 28 сакавіка 1947 г. у раёне вёскі Ябланька ў баі з аддзелам УПА намесніка міністра абароны міністра абароны (ІІ віцэ-міністра нацыянальнай абароны) Польшчы генерала Караля Свярчэўскага. У гэты ж дзень на пасяджэнні Палітбюро Польскай Рабочай Партыі (польскі аналаг КПСС) было прынята рашэнне аб поўнай дэпартацыі ўкраінскага насельніцтва ў новаўтвораныя на былых нямецкіх землях ваяводствы - Вроцлаўскае, Гданьскае, Зялёнагурскае, Кашалінскае, Ольштынскае, Познаньскае і Шчэцінскае. 28 сакавіка - адмысловая пастанова Палітбюро ЦК ПРП: "У рамках рэпрэсіўнай акцыі ў дачыненні да ўкраінскага народа пастаноўлена: 1. Хуткімі тэмпамі перасяліць украінцаў і змешаныя сем'і на Вернутыя тэрыторыі (перш за ўсё ў Паўночную Прусію), не ўтвараючы кампактных груп і не бліжэй, чым 100 км ад мяжы». Дэпартацыйныя мерапрыемствы --------------------------- * з 28 красавіка 1947 да 15 чэрвеня 1947 гг. высяляліся ўкраінцы з паветаў Ліска, Сянік, Пярэмышль, Ясла, Кросны, Любачоў, Галубкі, Яраслаў; * да 30 чэрвеня 1947 г. вывозілася ўкраінскае насельніцтва з паветаў Новы Сонч, Новы Тарг, Тамашоў Любельскі, Грубешаў. * да канца кастрычніка 1947 г. дэпартавана насельніцтва з астатніх паветаў Закерзоння. На 31 ліпеня 1947 г. па польскіх дадзеных, было пераселена 140 тыс. чалавек, заключана ў канцлагер Явожно 3,8 тыс. чал. забіта 655 чал. арыштавана 1,5 тыс. членаў украінскага руху супраціву. 1 жніўня 1947 г. тайная інспекцыя Дзяржаўнай камісіі бяспекі загадала камандуючым Кракаўскага і Люблінскага ваяводстваў выселіць усіх украінцаў, якія засталіся на іх тэрыторыі пасля акцыі «Вісла», без аглядкі на ступень лаяльнасці і партыйную прыналежнасць і арганізаваць кантрольныя брыгады па праверцы кожнай выселенай вёскі, каб у іх не засталася ні адна ўкраінская або змяшаная сям'я. Спрабуючы паскорыць асіміляцыю перасяленцаў, органы ўлады дапускалі пераезд у адну мясцовасць не больш за 3-4 украінскіх сям'і. Да канца 1947 г. у месцы, адкуль было дэпартавана ўкраінскае насельніцтва, было пераселена каля 14 тыс. асоб польскай нацыянальнасці. 27 жніўня 1949 г. у ПНР урадавым дэкрэтам украінцы былі пазбаўленыя правоў на гаспадаркі, з якіх яны былі выселеныя падчас акцыі "Вісла" і на пакінутую там маёмасць. Прапанова аб дадатковым перасяленні ў СССР ------------------------------------------ У сакавіку 1947 г. урад Польшчы звярнулася да СССР з запытам аб магчымасці размяшчэння на тэрыторыі УССР 15-20 тыс. перасяленцаў, якія выказалі жаданне на перасяленне ў СССР. Запыт паступіў 29-30 сакавіка 1947 г. праз намеснік міністра замежных спраў СССР В. Гусева, дзе ў прыватнасці адзначалася, што "палякі лічаць, што пры такой пастаноўцы пытання частка ўкраінцаў будзе прасіцца выехаць у УССР, і пазбаўляць іх такой магчымасці непажадана". Савецкае кіраўніцтва ў асобе Лазара Кагановіча, першага намесніка старшыні СНК СССР - Савета Міністраў СССР, выказала згоду з гэтай прапановай.

**Вольга Сяргееўна Азала́піня** (руск.: Ольга Сергеевна Озоллапиня; нар. 25 студзеня 1986, Рыга) — расійская актрыса тэатра і кіно. Біяграфія --------- Вольга Азалапіня нарадзілася 25 студзеня 1986 года ў Рызе. Маці мае латышcкія карані, бацька рускі. У 14 гадоў трапіла ў тэатральную студыю «Рэверанс». У 2004 годзе паступіла ў Рыжскі філіял ДІТМа[ru], год адвучылася на курсе Рамана Рыгоравіча Вікцюка, потым з’ехала ў Маскву. У 2009 годзе скончыла рэжысёрскі факультэт ДІТМа, акцёрская група, майстэрня Сяргея Жэнавача[ru]. За ролю Лізы ў спектаклі «Леў Талстой. Сцэны» адзначана шэрагам узнагарод — «Залаты ліст», «Прэмія саюза тэатральных дзеячаў», прэмія ім М. Царова «За паспяховае зразуменне прафесіі акцёра». Пасля заканчэння ВНУ была прынята ў трупу Тэатра «Студыя тэатральнага мастацтва[ru]» (СТМ). У 2017 годзе скончыла акцёрскую майстэрню Акадэміі М. С. Міхалкова. Курс Мікіты Міхалкова. З 2011 года здымаецца ў кіно. У 2015 годзе знялася ў адной з галоўных роляў ў фільме «14+» (маці Лёшы), а ў 2017 годзе — у галоўнай ролі ў фільме «Як Віцька Часнок вёз Лёху Штыра ў дом інвалідаў» (жонка Віцькі). У 2020 годзе знялася ў галоўнай ролі ў фільме «Блакадны дзённік», які атрымаў галоўны прыз ММКФ — «Залатога Георгія». Атрымала спецыяльны прыз часопіса «InStyle[en]» за стварэнне яркага мастацкага вобразу на экране. У 2021 годзе атрымала прэмію «Залаты арол» — за найлепшую жаночую ролю ў фільме «Блакадны дзённік». Фільмаграфія ------------ * 2015 — «14+» * 2020 — «Блакадны дзённік» * 2023 — «14+: Працяг» Зноскі ------ 1. ↑ Olga Ozollapiňa // 2. ↑ Визитка с человеческим лицом для Ольги Озоллапиня. - YouTube **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 20 лютага 2023. Праверана 20 лютага 2023. 3. 1 2 СТИ: Ольга Озоллапиня **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 21 красавіка 2021. Праверана 19 снежня 2020. 4. ↑ Как закалялась правда. О фильме Андрея Зайцева «Блокадный дневник» **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 23 кастрычніка 2020. Праверана 21 кастрычніка 2020. 5. ↑ Кинокритик Сергей Шолохов: о Московском международном кинофестивале — 2020 **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2020. Праверана 21 кастрычніка 2020. 6. ↑ Ленинград. Чтобы помочь жить другим **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 23 кастрычніка 2020. Праверана 21 кастрычніка 2020. 7. ↑ ММКФ 2020: Две первые награды фестиваля получил «Блокадный Дневник» **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 16 студзеня 2021. Праверана 19 снежня 2020. Спасылкі -------- * Вольга Сяргееўна Азалапіня на сайце «*Internet Movie Database*» (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Česko-Slovenská filmová databáze · Internet Movie Database |

**Кантон 10** (басн.: , харв.: і сербск.: Kanton 10, Кантон 10 ), вядомы таксама ва ўжытку праз харватаў, як **Герцагбасанскi кантон** (харв.: Hercegbosanska županija) — адзін з дзесяці Кантонаў Федэрацыі Босніі і Герцагавіны. Адміністрацыйны цэнтр кантона змяшчаецца ў горадзе Ліўна. Скаладаецца з градскай абшчыны Ліўна, і яшчэ пяці абшчын — Босанска-Грахава, Дрвар, Гламач, Купрэс, Таміслаўград. Карта падзелу Кантона 10 Кантон 10 створаны Законам аб федэральных адзінках (кантонах) ад 12 чэрвеня 1996 года разам з астатнімі кантонамі Федэрацыі Босніі і Герцагавіны. Значную частку насельніцтва складаюць каталікі, якія адносяць сябе да харватаў. Яны пераважаюць у паўднёвай частцы кантона. Сербы з’яўляюцца асноўнай народнасцю ў трох з шасці абшчын кантона, менавіта ў паўночнай яго частцы — Босанска-Грахава, Дрвар, Гламач. Да падзей другой паловы 1995 года cербы складалі большасць і ў Купрэсе. У выніку перапісу 2013 году было пацверджана, што Кантон 10, з’яўляючыся самым вялікім па плошчы сярод кантонаў Федэрацыі Босніі і Герцагавіны (18,89 % плошчы Федэрацыі, ці 9,64 % ўсёй Босніі і Герцагавіны цалкам), у той жа час самы рэдканаселены з паказчыкам 17 чал./км². І толькі восьмы па колькасці жыхароў, што ў значнай ступені звязана з падзеямі другой паловы 1995 года, вынікам якіх стала скарачэнне сербскага насельніцтва абшчын у некалькі разоў з прычыны масавага сыходу на тэрыторыі, што засталіся пад кантролем Рэспублікі Сербскай.

**Летапіс Археалагічнага таварыства** — спіс другога зводу беларуска-літоўскіх летапісаў шырокай рэдакцыі. Спіс блізкі да Альшэўскага, аналагічны Румянцаўскаму і «Хронічцы» з Патрыяршага зборніка. Летапіс ёсць апошняй часткай рукапіснага зборніка канца XVI ст. — пачатку XVII ст. У XIX стагоддзі зборнік захоўваўся ў бібліятэцы Рускага археалагічнага таварыства, ад чаго і атрымаў сваю назву. Цяпер захоўваецца ў фондзе Археалагічнага таварыства ў рукапісным аддзеле Рускай нацыянальнай бібліятэкі ў Санкт-Пецярбургу. Рукапіс упершыню апісаны Дзмітрыем Празароўскім. Акрамя летапісу, зборнік змяшчае і іншыя творы: «Список с печатных цесарских и галанских писем, каковы переведены в нынешнем во 178 года октября в 13 день» (лісты 1-9), 10-ы ліст пусты, «Список турского салтана к цесарю римскому з грамоты 1663» (лісты 11-13), «Список з грамоты цесаря римского к турскому салтану» (лісты 13-14), 15-ы ліст пусты, «Послание турского царя Салтана к царю и великому князю Ивану Васильевичю» (лісты 16 −18), «Послание царю и великому князю Ивану Васильевичу бывшаго его боярина князь Андрея Михайловича Курпъского» (лісты 18-20), 21-ы ліст пусты, пераклад з нямецкай ліста турэцкага султана польскаму каралю (лісты 22-25), «Список» з ліста турэцкага султана Магамета «неметцким владетелям» (лісты 25-27), «Казанне» пра ўезд у Кракаў Яна Сабескага і пра пахаванні каралёў Яна Казіміра і Міхала Вішнявецкага (лісты 27-29), на лістах 30-42 змешчаны розныя весткі. Гэтыя першыя 42 лісты напісаны некалькімі почыркамі скорапісам XVII стагоддзя на белай мяккай паперы. Уласна летапіс змяшчаны ў другой частцы зборніка, на лістах з 43-га да 73 абаротнага. Ён напісаны адным почыркам паўуставам XVI стагоддзя цёмным чарнілам на больш шчыльнай і цёмнай, за першую частку рукапісу, паперы. Пачынаецца летапіс са слоў «*тилася, которую называють святая Прикседы, а по руски Поросковея, которой же у Риме и костел збудован*» і канчаецца расповедам пра паход Альгерда на Падолле: «*Опят отселе почнем. Коли князь Олкгирд пошол у поле з литовским войском и побил татаров, татарских князей, Качея…*». Такім чынам, пачатку і канца летапісу ў рукапісе няма, а пачынаецца ён з паўслова. Упершыню Летапіс Археалагічнага таварыства апублікаваны ў XVII томе Поўнага збору рускіх летапісаў (слупкі 246—278). Пры выданні Станіслаў Пташыцкі аднавіў прапушчаныя ў арыгінале месцы паводле Румянцаўскага і Патрыяршага спісаў, з першага ўзяў і загаловак «*Кроиники Великаго княжства Литовского и Жомоитскаго*». Перавыдадзены Мікалаем Улашчыкам ў XXXV томе Поўнага збору рускіх летапісаў, дзе займае старонкі 91-102. Зноскі ------ 1. 1 2 ЭнцВКЛ 2005. 2. 1 2 3 4 5 6 *Улащик Н. Н.* Предисловие // Полное собрание русских летописей. — Т. 35. — М. 1980. — С. 8—9. 3. ↑ *Прозоровский Д.* Опись древних рукописей, хранящихся в Музее имп. Русского археологического общества. — СПб. 1879. — С. 66-69. Літаратура ---------- * *Чамярыцкі В.* Летапіс Археалагічнага таварыства // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 190. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2. * *Улащик Н. Н.* Предисловие // Полное собрание русских летописей. — Т. 35. — М. 1980. — С. 8—9.

**Дэмакратычная партыя Кот-д’Івуара — Афрыканскі дэмакратычны сход** (фр.: Parti Démocratique de Côte d'Ivoire — Rassemblement Démocratique Africain, *PDCI—RDA*) — правая і правацэнтрысцкая кансерватыўная (эканамічна ліберальная) палітычная партыя ў Кот-д’Івуары. Заснавана ў 1946 годзе, калі краіна была французскай калоніяй. Узнікла з першай квазі-палітычнай арганізацыі «Сельскі афрыканскі сіндыкат» (фр.: Syndicat agricole africain, SAA), заснаванай Феліксам Уфуэ-Буаньі ў 1944 годзе. Дэмакратычная партыя стала адзінай легальнай палітычнай партыяй з моманту абвяшчэння незалежнасці ў 1960 годзе. На працягу 30 гадоў пасля гэтага яна заставалася адзінай партыяй у краіне пры аднапартыйнай сістэме, уведзенай у краіне па Канстытуцыі 1958 года. Кожныя 5 гадоў лідар партыі аўтаматычна абіраўся прэзідэнтам. Адначасова падчас парламенцкіх выбараў адзіны спіс Дэмакратычнай партыі атрымліваў усе месцы Нацыянальнага сходу. Усе дарослыя жыхары краіны станавіліся членамі *PDCI*, што абвяшчалася непарыўнай сувяззю паміж урадам і народам. Першыя шматпартыйныя выбары прайшлі ў 1990 годзе, аднак *PDCI* захавала пераважную большасць у парламенце. Пасля смерці заснавальніка партыі і нязменнага прэзідэнта Уфуэ-Буаньі ў 1993 годзе яго змяніў Анры Конан Бед’е. Аднак у 1999 годзе ў выніку перавароту ён быў адхілены ад улады. Заўвагі ------- 1. ↑ Robert E. Handloff. "The Party". Ivory Coast: A country study Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт партыі | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0001 2160 897X · LCCN: n50082341 · VIAF: 132497791 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Траццякоў. **Сяргей Траццякоў** (нарадзіўся ў 1956 г.) — расійска-фінскі вучоны, чые навуковыя інтарэсы належаць тэорыi электрамагнітнага поля, электрадынамікі складаных асяроддзяў і мікрахвалевай тэхніцы. У цяперашні час ён з’яўляецца прафесарам кафедры электронікі і нанаінжэнерыі ў Універсітэце Аалто (былы тэхналагічны універсітэт Хельсінкі) у Фінляндыi. Яго асноўная вобласць даследаванняў у апошнія гады - метаматэрыялы і метапаверхнасцi. Ён быў прэзідэнтам Еўрапейскага віртуальнага iнстытута штучных электрамагнітных матэрыялаў і метаматэрыялаў і генеральным старшынёй з’ездаў Metamaterials з 2007 па 2013 год. Ён з’яўляецца сапраўдным членам многіх навуковых асацыяцый, такіх як IEEE, URSI, Electromagnetics Academy, і OSA. Ён таксама з’яўляецца ганаровым доктарам у універсітэце імя Францыска Скарыны. Зноскі ------ 1. ↑ Aalto People (фін.). Праверана 4 красавіка 2018.(фін.) . Праверана 4 красавіка 2018. 2. ↑ Theoretical and Applied Electromagnetics of Complex Media (англ.). Праверана 4 красавіка 2018.(англ.) . Праверана 4 красавіка 2018. 3. ↑ List of Honourable Doctors of Francisk Skorina Gomel State University **(нявызн.)**. | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 1492758309539 · GND: 1222982307 · ISNI: 0000 0001 1724 5299 · LCCN: n2003005692 · NTA: 258639946 · NUKAT: n2004080724 · SUDOC: 079863272 · VIAF: 166221624 | |

**Катастрофа Ан-12 пад Іркуцкам** — крушэнне транспартнага самалёта Ан-12 беларускай авіякампаніі «Гродна» пад горадам Іркуцк у Расіі 3 лістапада 2021 года, на борце было 9 чалавек і яны ўсе загінулі. Самалёт ------- Паветранае судна эксплуатавала беларуская авіякампанія «Гродна». Самалёт Ан-12БК быў выраблены на Ташкенцкім механічным заводзе. Палёты пачаў у 1968 годзе ў ВПС СССР. У 1991 годзе перайшоў уВПС РФ. З 2003 лётаў у армянскай авіякампаніі Air Armenia. Праз 11 гадоў, у 2014 годзе перайшоў у таджыкскую Asia Airways, адкуль праз 2 гады адправіўся ў авіякампанію «Гродна», і пралятаў там 2 гады і 11 месяцаў да дня катастрофы. Самалёту было 53 гады. Катастрофа ---------- Паводле дадзеных МНС Расіі, самалёт, які выконваў рэйс Якуцк—Іркуцк, знік з радараў у 14:45 па маскоўскім часе. Як паведамілі ў Расавіяцыі, сувязь з Ан-12 была страчана пасля таго, як яго экіпаж паведаміў пра патрэбу пайсці на другі круг. Самалёт знайшлі за 7 км ад Іркуцка ў раёне населенага пункта Піваварыха. На борце самалёта, па інфармацыі МНС, знаходзілася дзевяць чалавек — 5 членаў экіпажа і 4 службовыя пасажыры (якія суправаджалі груз). Ахвяры ------ Дзевяць чалавек знаходзіліся на борце самалёта Ан-12: чацвёра грамадзян Расіі, двое — Украіны і трое — Беларусі. Сярод беларусаў гэта былі штурман Андрэй Сяргееў, інжынер Дзмітрый Гарманенка і авіяцыйны інжынер Максім Карпук. Камандзір судна — Аляксандр Ягораў (Расія), другі пілот — Алег Шчучко (Украіна), бортмеханік — Юрый Кропалеў (Расія), бортрадыст — Аляксандр Чупрыненка (Украіна), службовы пасажыр — Юрый Валодзін (Расія), службовы пасажыр — Алег Вішнёў (Расія). Зноскі ------ 1. ↑ На борце Ан-12, які разьбіўся пад Іркуцкам, было 9 чалавек, Радыё Свабода, 4-11-2021 2. 1 2 Самолет Ан-12 разбился при заходе на посадку под Иркутском. Выживших нет 3. 1 2 4. ↑ Разбившийся по Иркутском Ан-12 эксплуатировался более 53 лет. 5. ↑ На борце Ан-12, які разбіўся ў Іркуцкай вобласці, было 9 чалавек 6. ↑ В России разбился грузовой самолет авиакомпании «Гродно». Известно о семи погибших Архівавана 30 сакавіка 2022. 7. ↑ На борце Ан-12, які разбіўся ў Расіі, былі трое грамадзян Беларусі

**Грузіна-індыйскія адносіны** — адносіны паміж Грузіяй і Індыяй. Грузія мае ўласнае пасольства ў Нью-Дэлі. Пасольства Індыі ў Ерэване адначасова акрэдытавана ў Грузіі. Гісторыя -------- Сувязі паміж народамі Грузіі і Індыі ўсталяваліся яшчэ ў старажытнасці. Гэта можна заўважыць у грузінскіх народных легендах, дзе прыкметны ўплыў Панчатантры. Захаваліся звесткі пра падарожжа ў сярэдневякоўе грузінскіх місіянераў, падарожнікаў і гандляроў у Індыю. Некаторыя грузіны нават служылі пры двары Вялікіх Маголаў. Удайпуры Бегум, адна з жонак імператара Маголаў Аўрангзеба, мела грузінскія карані. У 1955 годзе, падчас рабочай паездкі ў СССР, Джавахарлал Неру, першы прэм’ер-міністр Індыі, наведаў Тбілісі і сустрэўся з грузінскім індолагам Акай Марчыладзэ. У 1976 годзе горад наведала Індзіра Гандзі. У чэрвені 1978 года Грузінскую ССР наведаў міністр замежных спраў Атал Біхары Ваджпаі. 26 снежня 1991 года Індыя афіцыйна прызнала Грузію. Дыпламатычныя адносіны паміж краінамі ўстаноўлены 28 верасня 1992 года. У маі 2000 года міністр замежных спраў Грузіі Іраклій Менагарышвілі наведаў індыйскую сталіцу Нью-Дэлі. Гэта быў першы дыпламатычны візіт у гісторыі адносін дзвюх краін пасля 1991 года. Сучаснасць ---------- ### Гандаль Тавараабарот паміж Грузіяй і Індыяй у 2015 склаў 107,04 млн. долараў ЗША, нязначна знізіўшыся з 105,02 млн дол. ЗША ў папярэднім перыядзе. Індыя экспартавала ў Грузію тавараў на суму 82,57 млн і імпартавала 24,47 млн. Асноўнымі таварамі, якія экспартуюцца Індыяй у Грузію, з’яўляюцца збожжавыя, ядзерныя рэактары, катлы, машыны і механічныя прыборы, фармацэўтычныя прэпараты, электрычныя машыны і абсталяванне, алюмініевыя і алюмініевыя вырабы. Асноўнымі таварамі, імпартаванымі Індыяй з Грузіі, з’яўляюцца ўгнаенні, алюмініевыя і алюмініевыя вырабы, медзь і медныя вырабы. ### Культурныя сувязі У Грузіі папулярны індыйскія фільмы і кухня. У Тбілісі ёсць некалькі індыйскіх рэстаранаў. 30 чэрвеня 2014 года ў Тбілісі, пры падтрымцы Фонду Гандзі, адкрыты Інстытут шматпрофільнай дыпламатыі, з мэтай прасоўвання ідэй Гандзі ў Грузіі. Па стане на ліпень 2016 года ў Грузіі пражывала каля 2000 індыйскіх грамадзян, амаль палова з якіх з’яўляліся студэнтамі Тбіліскага дзяржаўнага медыцынскага ўніверсітэта. Каля 200 чалавек — супрацоўнікі індыйскіх кампаній, якія займаліся развіццём інфраструктурнага сектара, бізнесам і сельскай гаспадаркай. ### Адукацыя Грамадзяне Грузіі маюць права на атрыманне стыпендый у рамках праграмы Індыйскага тэхнічнага і эканамічнага супрацоўніцтва. Індыйскі савет па культурных сувязях (ICCR) прадастаўляе стыпендыі для грузінаў для навучання студэнтаў і аспірантаў ва ўніверсітэтах Індыі. ### Гуманітарная дапамога У снежні 1994 года Індыя накіравала гуманітарную дапамогу ў Абхазію. Заўвагі ------- 1. 1 2 Republic of India **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Ministry of Foreign Affairs of Georgia*. Архівавана з першакрыніцы 28 сакавіка 2017. Праверана 29 красавіка 2017. 2. ↑ Georgia (англ.). *Embassy of India, Yerevan*. Архівавана з першакрыніцы 11 студзеня 2014. Праверана 29 красавіка 2017. 3. ↑ Global, IndraStra. THE PAPER | India-Georgia Relationship: A Window of Opportunity (англ.) // IndraStra : journal. — ISSN 2381-3652. 4. 1 2 3 India - Georgia Relations **(нявызн.)**. *Ministry of External Affairs* (1 студзеня 2013). Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 30 красавіка 2017. 5. ↑ Sahai, Shrinath. The Delhi Declaration, Cardinal of Indo-Soviet Relations: A Bibliographical Study (англ.). — Mittal Publications, 1990. — P. 321. — ISBN 9788170992264. 6. 1 2 3 4 5 6 India - Georgia Relations **(нявызн.)**. *Ministry of External Affairs* (1 ліпеня 2016). Архівавана з першакрыніцы 10 чэрвеня 2017. Праверана 28 красавіка 2017. 7. ↑ Georgia Ambassador In Conversation With Diplomatic Editor Jose Kalathil — Zeitgeist Asia, July 2010 **(нявызн.)**. *Ministry of Foreign Affairs of Georgia* (1 ліпеня 2010). Праверана 29 красавіка 2017.(недаступная спасылка) 8. ↑ Total Trade (англ.). *Department of Commerce*. Архівавана з першакрыніцы 23 кастрычніка 2020. Праверана 28 красавіка 2017.

Дыяграма складаючых эфектаў цыклаў Міланкавіча па часе **Цыклы Міланкавіча** (названыя ў гонар сербскага астрафізіка Мілуціна Міланкавіча) — ваганні дасягаючай Зямлі колькасці сонечнага святла і сонечнай радыяцыі на працягу вялікіх прамежкаў часу. У значнай меры цыклы Міланкавіча тлумачаць натуральныя змены клімату на Зямлі і адыгрываюць вялікую ролю ў кліматалогіі і палеакліматалогіі, галоўным чынам у вывучэнні праблематыкі глабальнага пацяплення і парніковага эфекту. Тым не менш, з-за складаных працэсаў узаемадзеяння розных фактараў, а таксама зваротнай сувязі, поўнае атаясамліванне змен клімату з ваганнямі колькасці сонечнай энергіі, атрыманай Зямлёй, неапраўдана і не можа служыць мадэллю для рэканструкцыі кліматычных працэсаў мінулага і будучыні. Фактары ўзнікнення цыклаў Міланкавіча ------------------------------------- Цыклы Міланкавіча апісваюць перыядычныя адхіленні інсаляцыі паўшар'яў ад сярэдняй за вялікі перыяд часу ў межах ад 5 да 10 працэнтаў. Прычынай гэтых адхіленняў ад сярэдняй інтэнсіўнасці сонечнага выпраменьвання на Зямлі з'яўляюцца наступныя эфекты: * Лунна-сонечная прэцэсія: паварот зямной восі з перыядам каля 25 765 гадоў, у выніку чаго змяняецца сезонная амплітуда інтэнсіўнасці сонечнага патоку на паўночным і паўднёвым паўшар'і Зямлі; * Доўгаперыядычныя (так званыя векавыя) хістанні вугла нахілу зямной восі да плоскасці яе арбіты з перыядам каля 41 000 гадоў, выкліканыя адхіляючым дзеяннем іншых планет; * Доўгаперыядычныя хістанні эксцэнтрысітэту арбіты Зямлі з перыядам каля 93 000 гадоў; * Перамяшчэнне перыгелія арбіты Зямлі і ўзыходзяага вузла арбіты з перыядам адпаведна 10 і 26 тысяч гадоў. Паколькі апісаныя эфекты з'яўляюцца перыядычнымі з някратным перыядам, рэгулярна ўзнікаюць дастаткова працяглыя эпохі, калі яны аказваюць кумулятыўнае ўздзеянне, узмацняючы адзін аднаго. Цыклы Міланкавіча звычайна выкарыстоўваюцца дзеля тлумачэння галацэнавага цёплага перыяду. ### Эпохі, якія спрыяюць абледзяненню Гэта эпохі, калі адбываецца спалучэнне наступных фактараў: * Эксцэнтрысітэт арбіты Зямлі дасягае сярэдніх і высокіх значэнняў; * Дата праходжання Зямлёй перыгелія блізкая да даты Зімняга сонцастаяння ў паўночным паўшар'і. Падчас такога спалучэння, зямля рухаецца па аддаленай частцы сваёй арбіты тады, калі ў паўночным паўшар'і лета. У выніку лета паўночнага паўшар'я робіцца больш доўгім (інтэрвал паміж датамі вясенняга і асенняга раўнадзенстваў робіцца больш за паўгода, таму што арбітальная хуткасць Зямлі па аддаленай частцы эліптычнай арбіты робіцца меншай за сярэднюю) і халаднаватым (адлегласць ад Зямлі да Сонца больш за сярэднюю), што з'яўляецца фактарам, які спрыяе росту ледавікоў. ### Эпохі, якія спрыяюць пацяпленню Прыкладна праз 11 тысяч гадоў, з перыгеліем супадае момант летняга сонцастаяння, а эксцэнтрысітэт не паспявае значна змяніцца. Цяпер лета ў паўночным паўшар'і робіцца кароткім і гарачым, што вядзе да памяншэння лядовага покрыва. Пры гэтым у паўднёвым паўшар'і усталёўваюцца ўмовы, якія спрыяюць абледзяненню, але там амаль няма сушы ва ўмераных і субанатарктычных шыротах, дзе маглі б павялічвацца ледавікі. У цэлым па Зямлі, плошча ледавікоў скарачаецца, альбеда планеты скарачаецца, сярэднягадавая тэмпература расце. ### Цяперашняя сітуацыя Цяпер розніца паміж зімнім сонцастаяннем (21 снежня) і праходжаннем перыгелія (3 студзеня) складае ўсяго 13 дзён, але эксцэнтрысітэт зараз роўны 0,0167, што значна менш за сярэдні (максімальнае значэнне 0,0658), і працягвае памяншацца. У сувязі з гэтым, сезонныя ваганні арбітальнай хуткасці Зямлі і адлегласці да Сонца невялікія, і сезонныя змены, якія ўносяцца ў колькасць прыходзячай да Зямлі сонечнай энергіі, нязначныя. ### Прагноз На прапанаванай дыяграме добра бачна, што цяпер Зямля пражывае пік тэмпературы, — Міжледавікоўе, — адзін з самых цёплых за апошнія мільён гадоў. Падобны пік з аналагічнымі значэннямі можна ўбачыць 400 тыс. гадоў таму. Хаця перыяды міжледавікоўя працягваюцца ад 10 да 30 тыс. гадоў, цёплы перыяд трымаецца ўсяго некалькі стагоддзяў. Вельмі верагодна, што ён ужо скончыўся разам з Сярэдневяковым цёплым перыядам. У бліжэйшыя дзесяцігоддзі пачнецца рэзкі спад сярэднегадавой тэмпературы, які будзе працягвацца некалькі тысяч гадоў і дасягне мінімуму будучага ледавіковага перыяду праз 50-80 тысяч гадоў. Гл. таксама ----------- * Цыклы Бонда * Асцыляцыі Дансгара-Эшгера Літаратура ---------- * *Бялко А. В.* Наша планета - Земля. — М.: «Наука», 1983. — С. 192 - 199. — 208 с. Спасылкі -------- * Цыклы Міланкавіча **(нявызн.)**. Элементы. Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 6 мая 2014.

**Беміджыўскі дзяржаўны ўніверсітэт** (англ.: Bemidji State University) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, які месціцца ў горадзе Беміджы ў штаце Мінесота, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Вучэльня была заснавана ў 1919 годзе і адкрылася пад назвай Беміджыўская дзяржаўная нармальная (настаўніцкая) школа. Першы набор вучэльні складаўся з 38 студэнтаў. Пазней назва вучэльні была зменена на Беміджыўскі дзяржаўны педагагічны каледж у 1921 годзе, затым скарочана на Беміджыўскі дзяржаўны каледж у 1957 годзе, і, нарэшце, у 1975 годзе назва была зменена на сучасную. На працягу 1998-1999 навучальнага года рада папячыцеляў універсітэта рэкамендавала змяніць назву ўніверсітэта на Мінесоцкі ўніверсітэт у Беміджы, каб адлюстраваць змены пасля аб'яднання ВНУ штата ў рамках нядаўна створанай сістэмы каледжаў і універсітэтаў пасля таго, як гэта зрабілі іншыя буйныя ўстановы штата. Актыўны супраціў з боку студэнтаў, выпускнікоў і мясцовых жыхароў прымусіў раду папячыцеляў адклікаць рэкамендацыю аб змене назвы ўстановы. У цяперашні час універсітэт мае студэнтаў з 44 штатаў ЗША і 40 краін свету. Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Мінесота Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

Дыпламатычныя кантакты паміж Грузіяй і Польшчай пачаліся ў XV стагоддзі. Двухбаковыя адносіны паміж сучаснымі ўтварэннямі былі ўсталяваныя 28 красавіка 1992 года. Гісторыя -------- У 1495 годзе цар Картлі Канстанцін II, шукаючы падтрымкі супраць туркаў, накіраваў на захад пасольства. Канчатковай мэтай місіі былі двары Папы Рымскага і іспанскіх каралёў Фердынанда і Ізабелы. Па шляху дыпламаты наведалі каралеўскія двары Літвы і Польшчы, дзе кіравалі браты Аляксандр і Ян Ягелоны. Яны таксама адчувалі праблемы з турэцкай экспансіяй, а таму паслы спрабавалі схіліць іх да саюза. У XVII стагоддзі паміж Рэччу Паспалітай і заходне-грузінскімі княствамі ішоў актыўны гандаль і дыпламатычная перапіска. Адносіны -------- У 1997 годзе Рэспубліка Польшча адкрыла пасольства ў Тбілісі. У 2001 годзе пасольства Грузіі ў Германіі было па сумяшчальніцтве акрэдытавана ў Польшчы. З 2005 года ў Варшаве дзейнічае грузінскае пасольства. 30 мая 2017 года, падчас візіту прэзідэнта Польшчы Анджэя Дуда ў Тбілісі, дзе ён сустрэўся з грузінскім лідарам Георгіем Маргвелашвілі, была падпісана сумесная дэкларацыя, па якой польскі бок выказаў сваю падтрымку імкненню Грузіі ўступіць у Еўрапейскі Саюз і НАТА. Таксама ў дакуменце гаварылася аб стварэнні сумеснай камісіі гісторыкаў, якія падрыхтуюць абедзве краіны да святкавання 100-годдзя ўзаемаадносін. У снежні 2017 Грузія і Польшча падпісалі пагадненне аб стратэгічным супрацоўніцтве. 5 лістапада 2018 года кіраўнік парламента Грузіі Іраклій Кабахідзэ і маршал сейма Польшчы Марэк Кухцінскі, які знаходзіўся з афіцыйным візітам у Тбілісі, падпісалі Статут Парламенцкай асамблеі дзвюх краін. Падзеі 2008 года ---------------- Падчас Пяцідзённай вайны ў Паўднёвай Асеціі, Польшча заняла бок Грузіі, асудзіўшы дзеянні Расіі ў адказ на забойствы расійскіх міратворцаў. Тагачасны польскі прэзідэнт Лех Качыньскі заявіў: > > Сёння Грузія, заўтра — Украіна, паслязаўтра — краіны Балтыі, а пасля прыйдзе чарга і маёй краіны — Польшчы. Заўвагі ------- 1. 1 2 Малоизвестные страницы истории грузино-балтийских отношений (X—XVIII вв **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 25 лістапада 2018. Праверана 25 лістапада 2018. 2. ↑ Анджей Дуда: Грузия и Польша проведут бизнес-форум Архівавана 2 лістапада 2020. — *Новости-Грузия*, 30.05.2017 3. ↑ Грузия и Польша подписали соглашение о стратегическом сотрудничестве(недаступная спасылка) — *ge.utro.news*, 18.12.2017 4. ↑ Парламенты Грузии и Польши создают совместную Ассамблею **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 8 сакавіка 2019. Праверана 7 сакавіка 2019. 5. ↑ Польша и Грузия — 100 лет общей истории **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 19 лютага 2019. Праверана 17 лістапада 2018. Спасылкі -------- * Министерство иностранных дел Грузии об отношениях с Польшей * Посольство Грузии в Варшаве (только на грузинском и польском языках) * Польское посольство в Тбилиси

Адхіленні геоіда (EGM96) ад ідэалізаванай фігуры Зямлі (эліпсоіда WGS 84). Відаць, што паверхня акіяна разыходзіцца з эліпсоідам: напрыклад, на поўначы Індыйскага акіяна яна паніжаная на ~100 метраў, а на захадзе Ціхага — паднятая на ~80 метраў. **Фігура Зямлі** — тэрмін для абазначэння формы зямной паверхні. У залежнасці ад вызначэння фігуры Зямлі ўсталёўваюцца розныя сістэмы каардынат. Гісторыя пытання ---------------- Яшчэ ў VI ст. да нашай эры Піфагор лічыў, што Зямля мае шарападобную форму. Тое ж адкрыццё найбольш аўтарытэтны аўтар у гэтым пытанні, Феафраст аддае Парменіду. Ды і Дыяген Лаэрцкі паведамляе, што меркаванне пра шарападобнасці Зямлі выказваў Анаксімандр Мілецкі, у якога вучыўся Піфагор ў юнацтве. Праз 200 гадоў Арыстоцель даказаў гэта, спасылаючыся на тое, што ў час месяцавых зацьменняў цень Зямлі заўсёды круглая. Праз яшчэ 100 гадоў Эратасфен, ведаючы адлегласць ад Александрыі да Сіены і выкарыстоўваючы гноман каля Александрыйскай бібліятэкі падчас палажэння Сонца над Сіене ў зеніце, здолеў вымераць даўжыню зямнога мерыдыяна (250000 стадый) і вылічыць радыус Зямлі (40000 стадый). Бо невядома, якімі стадыямі карыстаўся Эратасфен, немагчыма ўсталяваць гэта значэнне ў сучасных адзінках даўжыні. Тое, што форма Зямлі павінна адрознівацца ад шара, упершыню паказаў Ньютан. Ён прапанаваў наступны разумовы эксперымент. Трэба пракапаць дзве шахты: ад полюса да цэнтра Зямлі і ад экватара да цэнтра Зямлі. Гэтыя шахты заліваюцца вадой. Калі Зямля мае форму шара, то глыбіня шахт аднолькавая. Але на ваду ў экватарыяльнай шахце дзейнічае цэнтрабежная сіла, у той час як на ваду ў палярнай шахце — не. Таму для раўнавагі вады ў абедзвюх шахтах неабходна, каб экватарыяльная шахта была даўжэй. Далейшае развіццё тэорыі фігуры Зямлі пайшло дзякуючы працам Гюйгенса, Касіні, Клер, Макларэна, д'Аламбера, Лагранжа, Лапласа, Лежандра, Якобі, Дзірыхле, Пуанкарэ і інш. Сучасныя ўяўленні пра фігуру Зямлі ---------------------------------- У нулявым набліжэнні можна лічыць, што Зямля мае форму шара з сярэднім радыусам 6371,3 км. Такое прадстаўленне нашай планеты добра падыходзіць для задач, дакладнасць вылічэнняў у якіх не перавышае 0,5%. У рэчаіснасці Зямля не з'яўляецца ідэальным шарам. З-за сутачнага кручэння яна прыціснутая з полюсаў; вышыні мацерыкоў розныя; форму паверхні скажаюць і прыліўныя дэфармацыі. У геадэзіі і касманаўтыцы для апісання фігуры Зямлі звычайна выбіраюць эліпсоід вярчэння або геоід. З геоідам звязаная сістэма астранамічных каардынат, з эліпсоідам вярчэння — сістэма геадэзічных каардынат. Паводле вызначэння, геоід — гэта паверхня, усюды нармальная сіле цяжару. Калі б Зямля была цалкам пакрыта акіянам і не падвяргалася прыліўнымі ўздзеянням іншых нябесных цел і іншым падобным абурэнням, яна мела б форму геоіда. У рэчаіснасці ў розных месцах паверхня Зямлі можа значна адрознівацца ад геоіда. Для лепшай апраксімацыі паверхні ўводзяць паняцце рэферэнц-эліпсоід, які добра супадае з геоідам толькі на нейкім участку паверхні. Геаметрычныя параметры рэферэнц-эліпсоіда адрозніваюцца ад параметраў сярэдняга зямнога эліпсоіда, які апісвае зямную паверхню ў цэлым. На практыцы выкарыстоўваецца некалькі розных сярэдніх зямных эліпсоідаў і звязаных з імі сістэм зямных каардынат. | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | Назва | a, км | 1/f | GM⊕×1014м³c−2 | J2×10−3 | Ω×10−5рад/с | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | WGS84 | 6378,137 | 298,257223563 | 3,986004418 | 1,08263 | 7,292115 | | GRS80 | 6378,137 | 298,257222101 | 3,986005 | 1,08263 | 7,292115 | | IERS96 | 6378,13649 | 298,25645 | 3,986004418 | 1,0826359 | 7,292115 | | ПЗ-90 | 6378,136 | 298,257839303 | 3,9860044 | 1,0826257 | 7,3 92115 | | Тут: * а — экватарыяльны радыус Зямлі; * f — геаметрычны сціск эліпсоіда {\displaystyle (f={\frac {a-c}{a}}}, дзе c — палярны радыус Зямлі); * G — гравітацыйная пастаянная; * M⊕ — маса Зямлі; * J2 — дынамічны форм-фактар Зямлі; * Ω — вуглавая хуткасць вярчэння Зямлі. | Гл. таксама ----------- * Геоід * Зямны эліпсоід Зноскі ------ 1. ↑ *Трифонов Е.Д.* Как измерили Солнечную систему // *Природа*. — 2008. — № 7. — С. 18—24. Літаратура ---------- * *Жаров В. Е.* Сферическая астрономия. — Москва, 2002. * The shape of Planet Earth * В. Л. Пантелеев. *Теория фигуры Земли* (курс лекций) * Веб-сайт Международной Ассоциации Геодезии и Геофизики * В. А. Белобров.*Была ли Земля плоской?* | ⛭✯ Зямля | | --- | | Гісторыя Зямлі | * Будучыня Зямлі * Узрост Зямлі * Геалагічная гісторыя Зямлі (англ.) * Геахраналагічная шкала * Гісторыя жыцця на Зямлі * Абледзяненне Зямлі * Парадокс слабага маладога Сонца * Тэорыя гіганцкага сутыкнення * Храналогія эвалюцыі | | | Геаграфія і геалогія | * Аўстралія * Азія * Антарктыда * Афрыка * Еўропа * Паўночная Амерыка * Паўднёвая Амерыка * Атлантычны акіян * Індыйскі акіян * Паўночны Ледавіты акіян * Ціхі акіян * Паўднёвы акіян * Атмасфера * Гідрасфера * Дрэйф кантынентаў * Зямная кара * Кантынент * Кара * Мантыя * Акіян * Структура Зямлі (англ.) * Суперкантынент * Тэктоніка пліт * Фігура Зямлі * Ядро * Маса | | Навакольнаеасяроддзе | * Біём * Біяразнастайнасць * Біясфера * Дзікая мясцовасць * Жывая прырода * Клімат * Прырода * Прыродная зона * Захаванне біяразнастайнасці (англ.) * Экалагічная ніша * Экалогія * Экасістэма | | Гл. таксама | * Дзень Зямлі * Свет * Стыхійнае бедства * Сутачнае вярчэнне Зямлі * Кольцы Зямлі * Гіпатэтычныя натуральныя спадарожнікі Зямлі | | * Катэгорыя:Зямля (планета) * Партал:Астраномія * Вікісховішча:Зямля |

**Тэхаскі аграрна-механічны ўніверсітэт у Комерсе** (англ.: Texas Agricultural and Mechanical University–San Antonio), у большасці выпадкаў ужываецца абрэвіятурная назва **Тэхаскі АіМ ўніверсітэт—Комерс** (англ.: Texas A&M University–Commerce) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая месціцца ў горадзе Комерс у штаце Тэхас. Агульная характарыстыка ----------------------- Гэта частка сістэмы Тэхаскага аграрна-механічнага ўніверсітэта. Заснаваная ў 1889 годзе, установа таксама з'яўляецца пятым найстарэйшым дзяржаўным універсітэтам у штаце Тэхас. Кампус размешчаны прыкладна ў 100 км ад цэнтра Даласа. Структура --------- * Каледж бізнесу * Каледж гуманітарных навук, сацыяльных навук і мастацтваў * Каледж навук і інжынерыі * Каледж сельскагаспадарчых навук і прыродных рэсурсаў * Каледж інавацый і дызайну Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Тэхас Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

Адзін з варыянтаў **Гіганцкага сутыкнення**. выгляд з паўднёвага полюса Сонца. **Мадэль ударнага фармавання месяца** (ужываецца таксама тэрмін **«Мадэль мегаімпакту»**, **«Гіганцкае сутыкненне»** (ад англ.: Giant impact) і інш.) — адна з распаўсюджаных гіпотэзаў фармавання Месяца. Паводле гэтай мадэлі Месяц узнік у выніку сутыкнення маладой Зямлі з аб’ектам, падобным памерамі на Марс. Гэты гіпатэтычны аб’ект часам называюць Тэя у гонар адной з сясцёр-тытанід, маці Геліяса, Эос і Селены (месяца). Звесткі, атрыманыя праз місію «Апалон», згодна якім суадносіны ізатопаў тытана ў месяцавых ўзорах супадаюць з зямнымі, патрабуюць перагляду існуючых мадэляў фармавання Месяца з улікам ізатопнай аднастайнасці. На бягучы момант існуе некалькі мадыфікацый тэорыі сутыкнення, якія дазваляюць патлумачыць гэтю аднастайнасць. У прыватнасці, Тэя могла быць больш масіўнай, чым лічылася да гэтай пары, альбо Месяц мог астываць даўжэй. Доказамі справядлівасці гэтай гіпотэзы лічацца: ўзоры месяцавага грунту, якія ўказваюць на тое, што паверхня Месяца некалі была расплаўленай, і тое, што Месяц, магчыма, мае адносна малое ядро з серністага жалеза, а таксама сведчанні падобных сутыкненняў у іншых звездных зорных сістэмах. Засталося некалькі пытанняў, звязаных з гэтай гіпотэзай, якія так і не знайшлі тлумачэння. Да іх можна аднесці: адсутнасць у месяцавых ўзораў чаканага адсоткавага ўтрымання лятучых элементаў, вокісаў жалеза ці сідэрафільных элементаў, а таксама адсутнасць доказаў таго, што Зямля калісьці мела акіяны магмы, што маецца на ўвазе гэтай гіпотэзай. Упершыню тэорыю гіганцкага сутыкнення прапанавалі Уільям К. Хартман і Дональд Р. Дэвіс у 1975 годзе ў артыкуле, надрукаваным у часопісе «Icarus». Сцэнарый сутыкнення ------------------- Арбіта Месяца за апошнія 4.57 мільярды год4,533 мільярды гадоў таму, неўзабаве пасля фармавання, Зямля сутыкнулася з протапланетай Тэя — падобнай памерам на Марс (прыкладна 1/10 масы Зямлі). Удар прыпаў не па цэнтру, а пад вуглом (амаль па касальнай). У выніку большая частка рэчыва аб’екту і частка рэчыва зямной мантыі былі выпіхнуты на калязямную арбіту. З гэтых аскепкаў згуртаваўся прота-Месяц і пачаў круціцца па арбіце з радыусам каля 60 000 км. Зямля ў выніку ўдара атрымала рэзкі прырост хуткасці кручэння (адзін абарот за 5 гадзін) і заўважны нахіл восі кручэння. З камп’ютарнай мадэлі гэтай падзеі зроблена выснова, што Месяц атрымаў сваю сферычную форму ў перыяд ад аднаго года да ста год пасля сутыкнення. Сведчаць аб такім сутыкненні сабраныя экіпажамі касмічных апаратаў «Апалон» узоры месяцавых парод, якія зместам ізатопаў кіслороду амаль ідэнтычныя рэчыву зямной мантыі. Хімічным даследванем гэтых узораў не выяўлена ані лятучых спалучэнняў, ані лёгкіх элементаў; мяркуецца, што яны былі «выпараны» празмерна моцным нагрэвам падчас стварэння гэтых парод. Сейсмаметрыяй на Месяцы былы вымераны памеры яе жалеза-нікелевага ядра, якое апынулася меней, чым меркавалася іншымі гіпотэзамі ўтварэння Месяца (напрыклад, гіпотэзай адначасовага фармавання Месяца і Зямлі). У той жа час, такі малы памер ядра добра тлумачыцца тэорыяй сутыкнення, у якой лічыцца, што Месяц сфармаваўся пераважна з выкінутага ўдарам больш лёгкага рэчыва мантыі Зямлі і цела, якое з ёй сутыкнулася, у той час як тяжкае ядро гэтага цела пагрузілася і злілася з ядром Зямлі. Акрася самога факту існавання Месяца, тэорыя тлумачыць і дэфіцыт у зямной кары фельзічных («светлых») і прамежкавых парод, якіх недастаткова для поўнага пакрыцця паверхні Зямлі. У выніку мы маем кантыненты, якія складаюцца з адносна лёгкіх фельзічных парод, і акіянскіх басейнаў, якія складаюцца з больш цёмных і цяжкіх метал-утрымальных парод. Такая розніца ў складзе парод пры наяўнасці вады дазваляе функцыянаваць сістэме тэктанічнага руху літасферных плітаў, якія фармуюць зямную кару. Таксама мяркуецца, што нахіл зямной восі і нават кручэнне Зямлі — вынік менавіта гэтага сутыкнення. Тэя --- Асноўны артыкул: **Планета Тэя** Тэя сфармавалася ў пункце Лагранжа L4, потым перайшла на хаатычную арбіту, наблізілася да Зямлі і сутыкнулася з ёй. Адна «пятля» арбіты займае адзін год. Зямля паказана нерухомай (круцільная сістэма адліку) На думку некаторых, сутыкненне з Зямлёй цела памерам з Марс пад такім вуглом, каб не знішчыць планету, у спалучэнні з узніклым «удалым» вуглом нахілу восі Зямлі (які забяспечвае змену пор году), плюс стварэнне ўмоў для моцнай літасфернай тэктонікі (якая забяспечвае узнаўленне «вуглероднага цыклу»), — усё гэта можа з’яўляцца довадам на карысць малой верагоднасці узнікнення жыцця увогуле і надзвычай малой верагоднасці існавання жыцця ў бліжэйшых абласцях Сусвету. Гэта гіпотэза атрымала назву «гіпотэза ўнікальнай Зямлі» (*Rare Earth*). Аднак у створаным у 2004 годзе артыкуле Эдвард Белбруна і Рычард Гот выказалі здагадку, што гіпатэтычная протапланета Тэя, якая сутыкнулася з Зямлёй, магла сфармавацца ў адным з пунктаў Лагранжа сістэмы Зямля-Сонца — L4 ці L5, а потым перацсці на хаатычную арбіту, напрыклад у выніку гравітацыйных абурэнняў з боку іншых планет, і сутыкнуцца з Зямлёй з адносна малой хуткасцю. Такі механізм істотна павялічвае верагоднасць сустрэчы нябеснага цела з Зямлёй з запатрабаванымі параметрамі сутыкнення. Мадэляванне, здзейсненае ў 2005 годзе доктарам Робін Кэнап, паказала, што спадарожнік Плутону Харон мог таксама ўтварыцца каля 4,5 мільярдаў год таму ад сутыкнення Плутона з іншым целам з поясу Койпера, дыяметрам ад 1600 да 2000 км, якое ўдарыла планету на хуткасці 1 км/с. Кэнап мяркуе, што такі працэс фармавання спадарожнікаў планет мог быць звычайнай справай у маладой Сонечнай сістэме. Такія планеты на нестабільных арбітах знікаюць вельмі хутка пасля ўзнікнення планетнай сістэмы, і абарачэнне сучасных планет можа быць патлумачана гэтым механізмам. У такім выпадку «гіпотэза ўнікальнай Зямлі» зводзіцца толькі да *патрэбнага* палажэння планеты ў нашай зорнай сістэме, вялікай колькасці вадкай вады на паверхні, цяжкаму спадарожніку на нізкай арбіце, які стварае гіганцкія прылівы і перамешвае іх змест на працягу мільярда гадоў. Гл. таксама ----------- **Паходжанне Месяца** — агляд прапанаваных гіпотэзаў паходжання Месяца. Зноскі ------ 1. ↑ *Левин А.* Прекрасная Селена Літаратура ---------- * Dana Mackenzie, «The Big Splat, or How Our Moon Came to Be», 2003, John Wiley & Sons, ISBN 0-471-15057-6. * D.V.Voronin «Generation of the Moon and Some Other Celestial Bodies due to Explosion in Planet Interiors(недаступная спасылка)» INTERNATIONAL JOURNAL OF GEOLOGY Issue 2, Vol. 1, 2007 * Алексей Левин «Прекрасная Селена» «Популярная механика» № 5, 2008 Спасылкі -------- * Planetary Science Institute (англ.) — старонка па Тэорыі гіганцкага сутыкнення. * Southwest Research Institute (англ.) * Камп’ютарнае мадэляванне стварэння Месяца (англ.) * Southwest Research Institute (англ.) — паведамленне аб тэорыі паходжання Харона ў выніку сутыкнення. | ⛭Месяц | | --- | | Асаблівасці | Унутраная структура • Гравітацыя • Тапаграфія • Магнітнае поле • Атмасфера | Поўны месяц | | Арбіта Месяца | Фазы (Маладзік • Першая чвэрць • Поўнік • Апошняя чвэрць • Блакітны месяц) • Сонечнае зацьменне • Месячнае зацьменне • Сонечнае зацьменне на Месяцы • Прылівы і адлівы | | Паверхня | Геаграфічныя структуры (моры • кратары • горы • даліны • разоры) • Селенаграфія • Бачны бок • Адваротны бок • Басейн Паўднёвы полюс — Эйткен • Лёд • Пік вечнага святла • Касмічнае надвор'е • Кароткачасовыя месяцовыя з’явы | | Навука аб Месяцы | Геалогія (храналогія) • Мінералогія • Сейсмалогія • Мадэль ударнага фармавання Месяца • KREEP • ALSEP • Лазерная лакацыя • Позняя цяжкая бамбардзіроўка • Месяцовыя пароды • Выпятрэнне • Месяцатрус • Маскон • Рэгаліт • Метэарыты | | Даследаванне | Даследаванне • Праграма «Месяц» • Праграма «Апалон» • Каланізацыя • Месяцовая змова • Горад Груйтуйзена | | Іншае | Каляндар • Месяц • Паўмесяц • Міфалогія • Мастацтва • Ілюзія • Паходжанне • Гіпатэтычныя натуральныя спадарожнікі Зямлі | | ⛭✯ Зямля | | --- | | Гісторыя Зямлі | * Будучыня Зямлі * Узрост Зямлі * Геалагічная гісторыя Зямлі (англ.) * Геахраналагічная шкала * Гісторыя жыцця на Зямлі * Абледзяненне Зямлі * Парадокс слабага маладога Сонца * Тэорыя гіганцкага сутыкнення * Храналогія эвалюцыі | | | Геаграфія і геалогія | * Аўстралія * Азія * Антарктыда * Афрыка * Еўропа * Паўночная Амерыка * Паўднёвая Амерыка * Атлантычны акіян * Індыйскі акіян * Паўночны Ледавіты акіян * Ціхі акіян * Паўднёвы акіян * Атмасфера * Гідрасфера * Дрэйф кантынентаў * Зямная кара * Кантынент * Кара * Мантыя * Акіян * Структура Зямлі (англ.) * Суперкантынент * Тэктоніка пліт * Фігура Зямлі * Ядро * Маса | | Навакольнаеасяроддзе | * Біём * Біяразнастайнасць * Біясфера * Дзікая мясцовасць * Жывая прырода * Клімат * Прырода * Прыродная зона * Захаванне біяразнастайнасці (англ.) * Экалагічная ніша * Экалогія * Экасістэма | | Гл. таксама | * Дзень Зямлі * Свет * Стыхійнае бедства * Сутачнае вярчэнне Зямлі * Кольцы Зямлі * Гіпатэтычныя натуральныя спадарожнікі Зямлі | | * Катэгорыя:Зямля (планета) * Партал:Астраномія * Вікісховішча:Зямля |

**«Меціз»** — прадпрыемства ў Магілёве. Уласнікам з’яўляецца грамадскае аб’яднанне «Беларускае таварыства глухіх». З’яўляецца адным з буйнейшых вытворцаў скабяных вырабаў і мэблевай фарнітуры ў Беларусі. Размяшчаецца па адрасе вул. Касманаўтаў, 27. Заснаванае ў 1959 годзе. Многія вырабы, распрацаваныя прадпрыемствам, нідзе больш не вырабляюцца. У 2002 годзе засвоены і выпускаюцца ручкі дзвярныя фалевыя з латуні, алюмінію і іншых сплаваў каляровых металаў з разнастайнымі відамі пакрыццяў у шырокім асартыменце. У якасці пакрыцця прадпрыемства выкарыстоўвае матэрыялы і тэхналогію англійскай кампаніі «Hawking Corporation Ltd», якая гарантуе стойкасць да 10 гадоў эксплуатацыі. Супрацоўнічае з усімі мэблевымі фабрыкамі Беларусі, а таксама іншымі партнерамі дзяржаў СНД. Літаратура ---------- * 45 лет на рынке мебельной фарнитуры «Метиз» // Весн. Магілёва. — 2005. — 16 нояб. — С.5. Спасылкі -------- * Магілёўскае прыватнае ўнітарнае прадпрыемства «Меціз» Архівавана 1 кастрычніка 2017.

**Агайскі дзяржаўны ўніверсітэт** (англ.: Ohio State University) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам даследчага ўніверсітэта, якая месціцца ў горадзе Калумбус у штаце Агая, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Вучэльня была заснавана ў 1870 годзе. Яна класіфікуецца як доктарскі ўніверсітэт з вельмі высокай даследчай актыўнасцю. У 2023 годзе аб'ём фінансавання ўніверсітэта ў памеры 7,4 мільярда долараў з'яўляецца адным з найбольшых у свеце. Гэта трэцці ўніверсітэт у ЗША па колькасці студэнтаў (пасля Арызонскага і Цэнтральна-Фларыдскага ўніверсітэтаў). Першапачаткова ён быў вядомы як Агайскі сельскагаспадарча-механічны каледж і спецыялізаваўся на розных сельскагаспадарчых і тэхнічных дысцыплінах, але пад кіраўніцтвам губернатара і пазнейшага прэзідэнта ЗША Ратэрфорда Хейса ён ператварыўся ў комплексны класічны ўніверсітэт. Ва ўніверсітэце налічваецца больш за тысячу студэнцкіх арганізацый, клубных і спартыўна-аздараўленчых праграм, студэнцкіх медыйных арганізацый і выданняў, брацтваў і жаночых таварыстваў, тры студэнцкія самакіраванні. Галоўны кампус універсітэта ў Калумбусе стаў пятым па велічыні ўніверсітэцкім кампусам у Злучаных Штатах, дзе вучацца амаль 50 000 студэнтаў бакалаўрыяту і амаль 15 000 магістрантаў. Былыя і цяперашнія выпускнікі і выкладчыкі ўніверсітэта ўключаюць шэсць лаўрэатаў Нобелеўскай прэміі, дзевяць стыпендыятаў Родса, сем стыпендыятаў Чэрчыля, аднаго лаўрэата Філдса, сем лаўрэатаў Пулітцэраўскай прэміі, 64 стыпендыята Голдуотэра, сем сенатараў ЗША, 15 кангрэсменаў ЗША і 104 алімпійскіх медаліста. Структура --------- * Каледж стаматалогіі * Каледж адукацыі і экалогіі чалавека * Каледж інжынерыі * Каледж харчовых, сельскагаспадарчых і экалагічных навук * Каледж медыцыны * Каледж медсястрынства * Каледж оптаметрыі * Каледж фармацыі * Каледж грамадскага здароўя * Каледж сацыяльнай працы * Каледж ветэрынарнай медыцыны * Каледж мастацтваў і навук * Каледж грамадскіх спраў * Каледж бізнесу * Каледж права Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Агая Заўвагі ------- 1. ↑ 2. ↑ U.S. and Canadian 2022 NTSE Participating Institutions Listed by Fiscal Year 2022 Endowment Market Value, Change in Market Value from FY21 to FY22, and FY22 Endowment Market Values Per Full-time Equivalent Student (Excel) — National Association of College and University Business Officers, 2023. Праверана 22 мая 2023.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q30268203'></a> Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Агайскі дзяржаўны ўніверсітэт * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · LinkedIn · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10108884 · BIBSYS: 90305322 · BNF: 11866710m · CiNii: DA00171284 · GND: 9839-5 · ISNI: 0000 0001 2285 7943 · LCCN: n79046205 · LNB: 000016535 · Microsoft: 52357470 · NDL: 00719559 · NKC: ko2003201741, ko2003201742 · NLA: 36519414 · NLG: 215650 · NSK: 000685440 · NUKAT: n2003057039 · PTBNP: 420466 · SUDOC: 026416018 · VIAF: 129559629 · ULAN: 500305685 | |

**Тэхаскі аграрна-механічны ўніверсітэт у Корпус-Крысты** (англ.: Texas Agricultural and Mechanical University–Corpus Christi), у большасці выпадкаў ужываецца абрэвіятурная назва **Тэхаскі АіМ ўніверсітэт—Корпус-Крысты** (англ.: Texas A&M University–Corpus Christi) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам даследчага ўніверсітэта, якая месціцца ў горадзе Корпус-Крысты ў штаце Тэхас. Агульная характарыстыка ----------------------- Гэта частка сістэмы Тэхаскага аграрна-механічнага ўніверсітэта. Першапачаткова быў адкрыты ў 1947 годзе як Корпус-Крысцкі ўніверсітэт — прыватны ўніверсітэт, які кіраваўся Генеральнай баптысцкай канвенцыяй Тэхаса. Пасля таго як кампус быў сур'ёзна пашкоджаны ўраганам у 1970 годзе, вучэльня, якая мела фінансавыя праблемы з самага пачатку, не змагла дазволіць сабе аднавіць кампус і папрасіла дапамогі ў заканадаўчага органа Тэхаса. Заканадаўчая ўлада ўхваліла адкрыццё там філіяла Тэхаскага аграрна-механічнага ўніверсітэта ў наступным годзе. Корпус-Крысцкі ўніверсітэт ажыццявіў свой апошні выпуск у 1973 годзе, і Генеральная баптысцкая канвенцыя Тэхаса неўзабаве пасля гэтага прадала кампус дзяржаве, захаваўшы 10 акраў для падтрымання студэнцкага рэлігійнага цэнтра. Структура --------- * Каледж вольных мастацтваў * Каледж бізнесу * Каледж адукацыі і чалавечага развіцця * Каледж інжынерыі * Каледж прыродазнаўчых навук * Каледж медсястрынства і медыцынскіх прафесій * Школа мастацтваў, медыяў і камунікацый Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Тэхас Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

Схема магнітнага поля Зямлі, якая дэманструе розніцу паміж магнітнымі і геаграфічнымі полюсамі Зямлі. **Магнітнае поле Зямлі** — сілавое поле, узнікненне якога абумоўлена крыніцамі, якія знаходзяцца ў зямным шары і калязямной прасторы (магнітасферы і іанасферы). Адрозніваюць: * галоўнае (абумоўленае механіка-электрамагнітнымі працэсамі ў вонкавым пласце ядра Зямлі); * анамальнае (звязанае галоўным чынам з намагнічанасцю горных парод зямной кары); * вонкавае магнітнае поле Зямлі (абумоўлена электрычнымі токамі, якія існуюць у калязямной касмічнай прасторы, і індукаваныя ў мантыі Зямлі). У калязямной касмічнай прасторы магнітнае поле Зямлі ўтварае магнітасферу. Вывучэнне геамагнітнага поля мае вялікае значэнне, у прыватнасці для арыентавання на мясцовасці, развіцця радыёсувязі, магнітных метадаў разведкі карысных выкапняў і інш. Магнітнае поле Зямлі змяняецца ў межах ад 30 мкТ ў раёне экватара да 60 мкТ ў раёне палюсоў. Магнітныя полюсы ---------------- Спрошчана магнітнае поле Зямлі можна ўявіць сабе як поле магнітнага дыполя, нахіленага прыкладна пад вуглом 11° адносна восі вярчэння Зямлі. Месцы, дзе гэты уяўны дыполь перасякае паверхню Зямлі, называюць геамагнітнымі полюсамі. Геамагнітныя полюсы, паўночны і паўднёвы, блізкія да сапраўдных паўночнага і паўднёвага палюсоў Зямлі, аднак не супадаюць з імі дакладна, паколькі магнітнае поле планеты складаней, чым поле дыполя. Паўночны і паўднёвы магнітныя полюсы вызначаюцца як месца на паверхні Зямлі, у якіх стрэлка компаса паказвае ўніз, да цэнтру Зямлі. Паўночны і паўднёвы плюсы Зямлі, як і геамагнітныя полюсы, не з'яўляецца фіксаванымі і з часам перамяшчаюцца. Паўночны магнітны полюс нядаўна пакінуў тэрыторыю Канады і рухаецца ў напрамку Расіі. Літаратура ---------- * Мала гірнича енциклопедія. В 3-х т. / За ред. В. С. Білецького. — Донецьк: Донбас, 2004. — ISBN 966-7804-14-3

**Архітэктура**, **дойлідства** — мастацтва праектавання і ўзвядзення будынкаў альбо комплексаў збудаванняў, якія арганізуюць адкрытую прастору, афармляюць прасторавае асяроддзе для жыцця і дзейнасці чалавека. Пад архітэктурай таксама разумеецца горадабудаўнічае мастацтва, а таксама ландшафтнае дойлідства. Слова *архітэктура* паходзіць ад лац.: architectura, якое ў сваю чаргу бярэ пачаткі з грэч. architektonike — «будаўнічае мастацтва». Архітэктура як від мастацтва ---------------------------- Як від мастацтва архітэктура ўваходзіць у сферу духоўнай культуры, эстэтычна фарміруе асяроддзе асобы, выяўляе грамадскія ідэі ў мастацкіх вобразах. Гістарычнае развіццё грамадства вызначае функцыі і тыпы збудаванняў (будынкі з арганізаванай унутранай прасторай, збудаванні, якія фарміруюць адкрытыя прасторы, ансамблі), тэхнічныя канструктыўныя сістэмы, мастацкі строй архітэктурных збудаванняў. Паводле функцыянальнага прызначэння архітэктура падзяляецца на жылую, прамысловую, садова-паркаваую, архітэктуру грамадскіх будынкаў і збудаванняў і інш. Па спосабе фарміравання вобразаў архітэктуру адносяць да невыяўленчых (тэктанічных) відах мастацтва, якія карыстаюцца знакамі, што не дапускаюць пазнавання ў вобразах якіх бы там ні было рэальных прадметаў, з'яў, дзеянняў і звернутых непасрэдна да асацыятыўных механізмаў ўспрымання. Эстэтычная адзнака архітэктурнага твора вызначаецца уяўленнем пра яго здольнасці абслугоўваць сваё функцыянальнае прызначэнне. Па спосабе разгортвання вобразаў архітэктуру адносяць да прасторавых (пластычных) відаў мастацтва, творы якіх: * існуюць у прасторы, не змяняючыся і не развіваючыся ў часе; * маюць прадметны характар; * выконваюцца шляхам апрацоўкі рэчавага матэрыялу; * успрымаюцца гледачамі непасрэдна і візуальна. Вобразна-эстэтычны пачатак у архітэктуры звязаны з яе сацыяльнай функцыяй і праяўляеццаў фарміраванні аб'ёмна-прасторавай і канструктыўнай сістэмы пабудоў. Выразнымі сродкамі архітэктурнага мастацтва з'яўляюцца кампазіцыя, тэктоніка, маштаб, прапорцыі, рытм, пластыка аб'ёмаў, фактура і колер выкарыстаных матэрыялаў. На эстэтычнае ўздзеянне твораў архітэктуры ў значнай ступені ўплывае канструктыўнае рашэнне. Пабудова павінна не толькі быць трывалай, але і рабіць уражанне трывалай. Калі ствараецца ўражанне недастатковасці матэрыялу, то будынак выглядае няўстойлівым і ненадзейным, аднак назіраемы лішак матэрыялу вырабляе ўражанне празмернага цяжару. Усё гэта выклікае адмоўныя эмоцыі. Спецыфіка нацыянальнага характару архітэктуры абумоўлена гістарычным развіццём, культурай, эканомікай, этнічнымі і мастацкімі традыцыямі народа. Гісторыя архітэктуры -------------------- Асноўны артыкул: **Гісторыя архітэктуры** Архітэктура зарадзілася ў першабытным грамадстве, калі чалавек навучыўся будаваць сваё жытло. Прыкладамі старажытнай архітэктуры выступаюць старажытнаегіпецкія піраміды і храмы, месапатамскія зікураты, старажытнаіндыйскія ступы, Вялікая Кітайская сцяна. ### Еўрапейская архітэктура Моцны штуршок да развіцця архітэктура атрымала ў эпоху Антычнасці, дзе яе найбольш яркімі ўзорамі з'яўляюцца храмы, акропалі, форумы, акведукі, тэатры, амфітэатры, тэрмы, базілікі, трыумфальныя аркі. Візантыйская архітэктура аказала істотны ўплыў на традыцыі дойлідства многіх еўрапейскіх краін. У краінах Заходняй і Цэнтральнай Еўропы ў канца Х — пачатку ХІ ст. пачаў распаўсюджвацца раманскі стыль, а з ХІІ ст. — гатычны. У эпоху Адраджэння пашырылася будаўніцтва свецкіх будынкаў, ансамбляў, гарадскіх цэнтраў. З канца ХVI ст. у еўрапейскіх краінах пачаў распаўсюджвацца стыль барока. У другой палове ХVIІ ст. у Францыі пачала складвацца архітэктура класіцызму, якая была галоўным кірункам і ў ХVIІІ — першай палове ХІХ ст. пасля кароткатэрміновай успышкі стылю ракако. У канцы ХІХ ст. узнік стыль мадэрн, у ХХ ст. развіваліся рацыяналізм, функцыяналізм, арганічная архітэкутра, бруталізм. У 1970—80-я ў ЗША і Заходняй Еўропе ўзнік постмадэрнізм. ### Архітэктура Беларусі Асноўны артыкул: **Архітэктура Беларусі**На тэрыторыі Беларусі найбольш раннія збудаванні вядомы з часоў палеаліту (стаянкі каля вёсак Юравічы Калінкавіцкага і Бердыж Чачэрскага раёнаў Гомельскай вобласці). У сярэднявечную эпоху ўзведзена мноства храмаў, манастыроў, княжацкіх палацаў і замкаў. У ХІІ — ХІV ст. склаліся полацкая, гродзенская і іншыя школы дойлідства, а на працягу ХІV — ХVІ ст. як адметны культурны феномен склалася беларуская архітэктура. Яркімі ўзорамі рэнесанснай архітэктуры на Беларусі сталі культавыя, замкава-палацавыя пабудовы. Першым помнікам барочнай архітэктуры стаў Нясвіжскі касцёл езуітаў. З другой паловы ХVIІ — ХVIІІ ст. атрымаў пашырэнне класіцызм. У другой палове ХІХ — пач. ХХ ст. пачалі ўзводзіць будынкі ў розных стылях і плынях — неакласіцызм, неарускі і неараманскі стылі, псеўдаготыка, мадэрн, эклектыка. У 1920-я пачалі складвацца прынцыпы савецкай архітэктуры, выяўленыя ў будаўніцтве дамоў-камун, рабочых пасёлкаў, дамоў спецыялістаў, культурна-асветных устаноў. У 1960—80-я пашырылася жыллёвае будаўніцтва, пачалася комплексная забудова жылых масіваў у гарадах, развівалася сельская і прамысловая архітэктура. Гл. таксама ----------- * Архітэктурны стыль * Тэорыя архітэктуры Зноскі ------ 1. ↑ *А. В. Иконников* Архитектура // Большая Советская Энциклопедия. 3-е изд. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Советская Энциклопедия, 1970. — Т. 2. Ангола — Барзас. — С. 296—302. 2. ↑ Архитектура // Большой энциклопедический словарь Літаратура ---------- * Культуралогія: Энцыклапедычны даведнік / Уклад. Дубянецкі Э. — Мн.: БелЭн, 2003. — ISBN 985-11-0277-6 * *Лазука Б. А.* Слоўнік тэрмінаў: Архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. — Мінск, 2001. ISBN 985-01-0124-5 * *Малиновский И.* Сборник материалов, относящихся к истории архітэктуры(недаступная спасылка) * *Шуази, Огюст* (*Auguste Choisy*). История архитектуры [Текст] = Histoire de l'architecture : [в 2 т.: Пер. с фр.] / Огюст Шуази. — 3-е изд. — М.: В. Шевчук, 2002. / Ред. и примеч. Н. И. Брунова и др.; пер. с фр.: Е. Г. Денисовой; общ. ред. Ю. К. Милонова, А. А. Сидорова. — 2002. — 694 с.: ил; 22 см. — 2000 экз. — ISBN 5-94232-022-5 ; *1-е выд. 1935 г.* | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Іраніка · Канадская · Кароткая яўрэйская · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Праваслаўная · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Treccani · Universalis · Universalis | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX4576290 · BNF: 133183211 · GND: 4002851-3 · LCCN: sh85006611 · LNB: 000057204 · Microsoft: 123657996 · NDL: 00565563 · NKC: ph118586 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Заяц, значэнні. У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Мікалай Заяц. **Мікалай Піліпавіч Заяц** (12 лістапада 1885 — 16 снежня 1949) — савецкі военачальнік беларускага паходжання, контр-адмірал (1940 год). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў вёсцы Лапічы Асіповіцкага раёна. Беларус. Удзельнічаў у Першай сусветнай вайне ў якасці артылерыйскага старшыні, кананіра на крэйсеры «Асілак» (1914—1917). Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. камандаваў кананерскай лодкай «Чырвоны Сцяг». У гады Грамадзянскай вайны, у лютым — маі 1918 г. удзельнічаў у Лядовам паходзе па перабазіраванні караблёў Балтыйскага флоту з Рэвеля і Гельсінгфорса ў Кранштат, потым камандаваў батарэяй форта «Чырванафлоцкі» у Шлісельбургскай крэпасці. Паслядоўна камандаваў крэйсерам «Вароўскі», эсмінцам «Ленін» Балтыйскага флоту; крэйсерам «Чырвоны Каўказ» на Чорным моры. У 1940 г. у ліку першых звання *контр-адмірал* быў удастоены і Мікалай Піліпавіч Заяц. З 1941 г. ён старшыня камітэта па абароне Севастопаля. Са жніўня 1942 г. і да канца вайны працаваў старшынёй пастаяннай прыёмнай камісіі караблёў пры Наркамаце Ваенна-марскога флоту СССР. Зноскі ------ Літаратура ---------- * *Долготович Б. Д.* Адмиралы земли белорусской: биограф. справочник / Б. Д. Долготович; под. ред. А. А. Римашевского. — Мн.: Беларусь, 2009. — 98 с. — 1 500 экз. — ISBN 978-985-01-0821-0. Спасылкі -------- * Знакамітыя людзі Магілёўшчыны

**Паўднёвы Пераходны Савет** — сепаратысцкі орган улады Еменскай Рэспублікі, створаны Паўднёвым рухам падчас вайны ў Емене ў 2017 годзе. Створаны 4 красавіка 2017 года савет складаецца з 26 членаў на чале з Айдарусам аль-Зубаідзі (прэзідэнт), а таксама Хані Бін Брэйка (віцэ-прэзідэнт). ППС кіруе большай часткай тэрыторыі ў Паўднёвым Емене. Некаторыя з членаў ППС былі губернатарамі правінцый Далі, Шабва, Хадрамаут, Лахдж, Сакотра і Эль-Махра. Гicторыя -------- Парламент Поўдня У канцы красавіка 2017 года губернатар правінцыі Адэн Айдарус аль-Зубаiдзi быў звольнены беглым прэзідэнтам Хадзі за нелаяльнасць і за падтрымку Паўднёвага руху. 3 мая ў Адэне былі праведзены буйныя мітынгі ў знак пратэсту супраць рашэння Хадзі. ППС быў утвораны ў маі 2017 года. Праз дзень Хадзі назваў савет нелегітымным. Пачынаючы з 28 студзеня 2018 года сепаратысты, лаяльныя да ППС, захапілі кантроль над будынкам урада Хадзі ў Адэне. Прэзідэнт ППС Айдарус аль-Зубаiдзi абвясціў аб надзвычайным становішчы ў сталiцы і аб пачатку працэсу звяржэння ўлады Хадзі над Поўднем. У ходзе бітвы за Адэн у 2018 годзе, ППС узяў кантроль над горадам. Зноскі ------ 1. ↑ Southern Yemeni political leaders are pursuing independence. A fractured Yemeni state undermines U.S. policy in Yemen and will hinder efforts to counter al Qaeda and limit Iranian influence. 2. ↑ Hadi Rejects ‘South Council,’ Urges Members to Clarify their Stances 3. ↑ Yemen crisis: Separatists seize government buildings in Aden 4. ↑ Yémen: les séparatistes sudistes, à la recherche de l’indépendance perdue 5. ↑ South Yemen separatists send reinforcements to Aden Архівавана 13 ліпеня 2018.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Валіцкі. У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Міцкевіч. **Міхал Валіцкі** (сапраўднае імя — **Міхал Міцкевіч**; 1746, Новагародскі павет, Вялікае Княства Літоўскае — 1828, Вільня, Расійская імперыя) — граф, авантурыст і філантроп Рэчы Паспалітай. Біяграфія --------- Паходзіў са збяднелага шляхецкага роду. Выхоўваўся дзядзькай па маці — вялікакняскім крайчым Бучынскім. Навучаўся ў Мінскім езуіцкім калегіуме, потым у магілёўскіх езуітах. У 18 гадоў пачаў працаваць віцэ-рэгентам у менскіх судах. Схільнасць да авантур і прыгод, а па іншай версіі — дуэль з набліжаным князёў Радзівілаў прымусіла Міцкевіча пакінуць працу і пераехаць у Кракаў, па іншых звестках — Львоў. Ён уладкаваўся на працу маркерам у рэстаран і кіраваў картачнымі гульнямі ў яго залі. У доме, дзе ён кватараваў, быў більярд, у гульні на якім Міцкевіч здабыў дасканаласць, як і ў гульні ў карты. Рызыкоўная і маляўнічая гульня Міцкевіча прыцягнула ўвагу князя Францішка Сапегі, які забраў яго з сабой у Вену. Выйграўшы вялікую суму грошай, Міцкевіч пакінуў Сапегу і з венгерскім князем Міклашам Эстэрхазі пераехаў у Парыж. Там ён пазнаёміўся з магнатам К. Весялоўскім, ад якога паступова пераняў дасканалыя манеры паводзін пры двары і грунтоўныя веды ў фізіцы, хіміі і мінералогіі, шмат увагі надаваў самаадукацыі. Вялікія грошы ад картачных выйгрышаў дазволілі яму адкупіць у ваяводы раўскага Базыля Валіцкага прозвішча і права належаць да роду апошняга. У 1787 годзе Валіцкі набыў сабе пасаду падстолія кароннага ў Станіслава Солтыка. У пошуках доступу да французскага каралеўскага двара, Валіцкі паехаў у Італію, дзе купіў сабе графскі тытул. Пасля вяртання ў Парыж быў прыняты пры двары караля Людовіка XVI, з дапамогай сваёй каханкі княгіні Паліньяк стаў фаварытам каралевы Марыі Антуанеты. Ён зрабіўся пастаянным партнёрам каралевы за картачным сталом і зарабіў вялізныя грошы гульнёю супраць прадстаўнікоў найбагацейшых сем’яў Францыі. Польскі храніст Генрык Жавускі ўзгадваў пра Валіцкага: *«Ніколі ні пра што не спрачаўся, прабачаў памылкі партнёрам, ніколі нікому не адмаўляў у крэдыце, ні ад каго не патрабаваў неадкладна заплаціць пройгрыш наяўнымі грашыма»*. Выкананне сакрэтных даручэнняў каралеўскай сям’і і гульня ў карты пры двары па высокіх стаўках далі Валіцкаму магчымасць набыць значны капітал у грошах і каштоўнасцях. У маі 1783 года Міхаіл Валіцкі пераехаў у Лондан, дзе замест картачных гульняў ён стаў зарабляць грошы на гульні ў більярд і спекуляцыях на творах мастацтва. У канцы 1787 года вярнуўся ў Рэч Паспалітую, дзе ягоны графскі тытул пацвердзіў кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі. Пасяліўшыся ў Варшаве, «новаспечаны граф» выклікаў недавер арыстакратычнага грамадства сталіцы. Партэт аўтарства М. Янушэвіча Верагодна, рызыкоўныя махінацыі з каштоўнасцямі вымусілі Валіцкага перабрацца спачатку ў Гродна, дзе яшчэ ў 1793 годзе ён набыў палац віцэ-адміністратара. Увосень 1793 года, падчас «якабінскай дыктатуры» ў Парыжы ён набыў карціны знакамітых мастакоў, мэблю з Версаля і Цюільры, антычныя скупльптуры, фарфор. У 1798 годзе Міхал Валіцкі набыў фальварак Азёры Гарадзенскага павета. Там ён стварыў узорную гаспадарку, улічваючы досвед Антонія Тызенгаўза, заснаваў суконную (1807) і папяровую (1809) мануфактуры, для чаго запрасіў нямецкіх спецыялістаў. У 1799 годзе Валіцкі пераехаў у Санкт-Пецярбург, дзе здзіўляў вышэйшы свет вялікай калекцыяй каштоўных камянёў, дасканалымі манерамі, шыкоўнымі прыёмамі, адукаванасцю і дабрачыннасцю. Пісьменніца Стэфані Фелісітэ дэ Жанліс, уражаная незвычайным сапфірам з калекцыі Валіцкага, прысвяціла гэтаму каменю аповесць. Партрэт М. Валіцкага аўтарства А. Рагульскага паводле малюнка Францыска Тэгацы. Дрэварыт, 1879. Пасля вяртання ў 1806 годзе з кругасветнага плавання прадстаўнікоў экспедыцыі І. Ф. Крузенштэрна, Валіцкі купіў калекцыю рэдкіх кітайскіх і японскіх рэчаў. Значную частку сваёй калекцыі каштоўных камянёў ён падараваў Віленскаму ўніверсітэту. Пад назвай «калекцыя графа Валіцкага» яна была апісана Станіславам Юндзілам (паводле шэрагу гістарычных крыніц, пазней захоўвалася ў Эрмітажы). Апошнія 20 гадоў жыцця граф правёў у асноўным у Вільні, дзе купіў вялізны дом. У 1805 годзе заснаваў стыпендыю ў Віленскім універсітэце для сваіх сваякоў па лініі Міцкевічаў і Валіцкіх. Памёр ва ўзросце 82 гадоў у Вільні і быў пахаваны на бернардзінскіх могілках. Пасля яго смерці шматлікім прадстаўнікам роду Валіцкіх перайшлі вялізныя багацці, у тым ліку маёнтак Азёры, дзе знаходзілася багатая калекцыя карцін. За ўдзел нашчадкаў Міхала Валіцкага ў паўстанні 1863—1864 гадоў, спадчына была канфіскаваная царскімі ўладамі. Партрэт ------- У Нацыянальным музеі Літвы захоўваецца алейны партрэт Міхала Валіцкага аўтарства Марціна Янушэвіча (канец 1810-х гадоў), які з’яўляецца копіяй партрэта Іагана Лампі 1790-х гадоў. Верагодна, партрэт быў набыты Валіцкім для размяшчэння ў фундаваным ім у 1818 годзе доме па вуліцы Савіч, пасля яго смерці апынуўся ў Віленскім музеі старажытнасцей, адкуль пасля паўстання 1863—1864 гадоў трапіў у Румянцаўскі музей. Вернуты ў Нацыянальны музей Літвы ў 1956 годзе. Атрыбуцыя карціны як партрэта Міхала Валіцкага грунтуецца на «Рукапісе Каталога карцін і гравюр, змешчаных у Віленскім музеі старажытнасцяў», складзеным Людвікам Кандратовічам у 1856 годзе. Раней гэты твор памылкова лічыўся партрэтам графа Яўхіма Храптовіча. Узнагароды ---------- За ахвяраванні вялізных сум грошай на карысць навучальных устаноў кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі ўзнагародзіў Міхала Валіцкага ўлетку 1789 года ордэнам Святога Станіслава I ступені, а ў 1790 годзе адзначыў ордэнам Белага Арла. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 *Васіль Герасімчык.*. Авантурыст і шулер Міхал Валіцкі  (бел.). Новы Час (5 лістапада 2017). Праверана 28 жніўня 2020. 2. 1 2 3 *Людмила Рублевская.*. Фантастический граф (руск.). Мн.: СБ. Беларусь сегодня (8 кастрычніка 2008). — «2020-08-28» 3. 1 2 3 *Аляксей Хадыка*. Разгаданая тайна. Партрэт Міхала Валіцкага, мецэната і гульца. // «Новы час» № 31 (76), 5–11 лістапада 2007. — 16 с. — С. 14—15. Літаратура ---------- * *Ігар Трусаў.* Валіцкі Міхал // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — С. 382. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2. * Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1994. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-142-0. — С. 208. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | VIAF: 186154381048430291917 |

**Віленскі цэнтральны архіў старажытных актаў**, *Віленскі цэнтральны архіў старажытных актавых кніг губерняў Віленскай, Гродзенскай і Ковенскай*, *Цэнтральны архіў старажытных актавых кніг губерняў Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Ковенскай, Люблінскай, Віцебскай і Магілёўскай у г. Вільні*. Існаваў у 1852—1915 гг. Створаны для збірання і зберажэння дакументаў часоў ВКЛ на тэрыторыі Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Ковенскай губерняў. Складзены на аснове архіўных фондаў цэнтральных і мясцовых адміністрацыйна-судовых устаноў пасля падзелаў Рэчы Паспалітай (канец XVIII ст.). Да цэнтралізацыі архіваў асноўныя дакументальныя матэрыялы захоўваліся ў архіве Трыбунала ВКЛ, які фактычна ў той час быў галоўным віленскім архівам. У 1795 г. у ім была 2071 кніга, многія з іх знаходзіліся ў катастрафічным стане. На апошнім сейме ў канцы XVIII ст. шляхта ВКЛ прыняла ўхвалу аб стварэнні пасады спецыяльнага архіварыуса — рэгента, які павінен быў абірацца з мясцовай шляхты «добрай кандыцыі, уладальнікаў нерухомай маёмасці, якія ведаюць права і карыстаюцца агульнай пашанай». Першым рэгентам стаў аршанскі чашнік А. Мальчэўскі, які ўпарадкаваў і перапісаў трыбунальныя кнігі ў 89 тамоў. У архіў паступілі кнігі гродзенскай і навагародскай кадэнцыі, акты Вайсковай камісіі, Таргавіцкай канфедэрацыі і інш. У 1837—1840 гг. ён папоўніўся зборамі актаў Скарбовага трыбунала, Скарбовай літоўскай камісіі, трокскімі архіўнымі матэрыяламі. У 1-й палове XIX ст. старадаўнія дакументы і акты захоўваліся таксама ў архівах віленскага замкавага (каля 255 кніг) і гародзенскага (145 сшыткаў-«фасцыкулаў») судоў. У адпаведнасці з царскім указам ад 2 красавіка 1852 г. на аснове названых архіўных збораў быў створаны Цэнтральны архіў старажытных актавых кніг заходніх губерняў. У сярэдзіне XIX ст. яго фонды налічвалі 17 439 адзінак, у тым ліку трыбунальны архіў — 74 арыгінальныя прывілеі, 6662 кнігі, архівы павятовых судоў і магістратаў (ашмянскага, вілейскага, віленскага, дзісенскага, друйскага, лідскага, радашковіцкага, свянцянскага, трокскага) — 2190 кніг; архівы Гродзенскай (4922 кнігі, 2 скрыні), Мінскай (1906 кніг), Ковенскай (1550 кніг) губерняў. Пазней паступілі кнігі мсціслаўскага гродскага суда 1733 г. (падарунак археографа М. Круповіча), пінскіх прывілеяў за 1554 г. (уласнасць калежскага асэсара В. Турскага), папіярыуш гродзенскіх прывілеяў за 1696—1717 гг. інвентар бабруйскага староства 1639 г. складзены гаспадарскім рэвізорам А. Кірдзеем, 199 інвентароў і актаў са збораў гродзенскай скарбовай «избы» і інш. У 1880 г. гродзенскі губернатар даслаў у Віленскі цэнтральны архіў 288 спраў Беластоцкай акругі (акты «прускіх» часоў 1794—1808 гг.). У 1887 г. у Віленскі цэнтральны архіў увайшоў Люблінскі архіў старажытных актаў (каля 5 тыс. кніг), у 1903—1906 гг. Віцебскі цэнтральны архіў старажытных актаў. У 1903 г. у архіве налічвалася, паводле розных рэвізій і архіўных справаздач, ад 22 да 30 тыс. актавых кніг і фасцыкулаў. Пасля 1-й сусветнай вайны і эвакуацыі фондаў у Расію ў былых фондах Віленскага цэнтральнага архіва ў 1923 г. заставалася каля 15 тыс. кніг і фасцыкулаў. Частка архіўных збораў была вернута ў Вільню паводле ўмоў Рыжскага дагавора. У міжваенныя часы пад уладаю Польшчы архіў называўся Віленскім дзяржаўным архівам, аб’ядноўваў матэрыялы Віленскага цэнтральнага архіва, Агульнага архіва віленскіх устаноў, музея М. Мураўёва. З 1944 г. на гэтай аснове пачаў дзейнічаць Цэнтральны дзяржаўны архіў Літоўскай ССР, у 1957 г. перайменаваны ў Цэнтральны дзяржаўны гістарычны архіў Літоўскай ССР (аб’яднаў фонды былога Віленскага цэнтральнага архіва і Вільнюскага гарадскога дзяржаўнага архіва). З дасягненнем дзяржаўнай незалежнасці Літоўскай Рэспублікі атрымаў назву Дзяржаўны гістарычны архіў Літвы. Літаратура ---------- * Турцевич, А. О. Краткий исторический очерк Виленской комиссии для разбора и издания древних актов 1864—1906. ― Вильна, 1906. * Улащик, Н. Н. Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода. ― М.: Наука, 1973. — 302, [1] с.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Кулажанка. **Генадзь Уладзіміравіч Кулажанка** (28 ліпеня 1952, г. Нароўля, Гомельская вобласць, БССР — 28 чэрвеня 1981 Правінцыя Герат, Афганістан) — актывіст беларускамоўнага самвыдату ў 1970-х гг. саветнік па справах моладзі ў Афганістане. Біяграфія --------- Нарадзіўся 28 ліпеня 1952 года ў г. Нароўля Гомельскай вобласці. У 1969 годзе скончыў сярэднюю школу № 9 г. Мінска, працаваў слесарам-зборшчыкам на заводзе імя Арджанікідзе ў Мінску. У 1975 г. скончыў гістарычны факультэт БДУ імя У.I. Леніна. Пад час вучобы разам з сябрамі: Уладзімірам Арловым, Эдвардам Зайкоўскім, Ігарам Чарняўскім, Юрыем Бандаровічам выступіў арганізатарам, рэдактарам і адным з аўтараў самвыдатаўскага машынапіснага літаратурнага альманаху «Мілавіца». Таксама ў гэты час быў адным з лідараў студэнцкага нефармальнага гуртка «Партыя аматараў піва». За 1974—1976 гг. выйшла 7 нумароў альманаха. У 1976 годзе выданне было канфіскавана КДБ БССР, з аўтарамі правялі тлумачальную работу. Пасля сканчэння БДУ працаваў дырэктарам школы ў Пастаўскім раёне Віцебскай вобласці. З 1975 года — другі сакратар Пастаўскага РК ЛКСМБ. 3 1976 да 1978 г. вучыўся ў Вышэйшай камсамольскай школе пры ЦК УЛКСМ у Маскве. У 1978—1980 гг. — першы сакратар Пастаўскага РК ЛКСМБ, з ліпеня да снежня 1980 года — загадчык аддзела Віцебскага АК ЛКСМБ. У снежні 1980 года накіраваны саветнікам па справах моладзі ў Афганістан. У ліпені 1981 года, рухаючыся з аэрапорту на таксі, трапіў у засаду ў ваколіцах г. Герат. Загінуў, прыняўшы бой супраць 45 душманаў. Дакладнае месца пахавання невядома. Узнагароджаны ордэнам Дружбы народаў (пасмяротна). У г. Паставы ў яго гонар названа вуліца. Зноскі ------ 1. ↑ Увековечивание памяти воинов-афганцев: Улицы Літаратура ---------- * *Арлоў У.* ІМЁНЫ СВАБОДЫ. (Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе.) — Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2007. — 576 с. * «Собеседник», № 45, 1985. * «Собеседник», № 44, 1987. * «Собеседник», № 45, 1987. * «Мілавіца», № 3, 1975

**Міхаіл Шэйтэльман**, пры нараджнні **Міхаіл Паўлавіч Шэйтэльман** (нар. 2 снежня 1968 года ў Ленінградзе) — ізраільскі паліттэхнолаг, публіцыст, пісьменнік, бізнес-кансультант і блогер. Жыве ў Кіеве. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў 1968 годзе ў Ленінградзе ў мясцовасці Выбаргская старана, пасля жыў на Грамадзянскім праспекце. Бацька — яўрэй, маці — латышка. У 1989 годзе, вярнуўшыся з савецкай арміі, заняўся бізнэсам. У 1991 годзе скончыў аэрадынамічны факультэт Ленінградскага політэхнічнага інстытута. У тым жа годзе эміграваў у Ізраіль, жыў у кібуцы, вучыўся ва ўніверсітэце імя Бар-Ілана на аддзяленні матэматыкі. Некаторы час потым жыў у Латвіі, ў горадзе Сігулда. Потым пераехаў ва Украіну, цяпер жыве ў Кіеве. З пачаткам поўнамаштабнага расійскага ўварвання ва Украіну 24 лютага 2022 года актыўна з'яўляўся ва ўкраінскіх, ізраільскіх, латвійскіх і іншых СМІ і YouTube-каналах, выступаючы ў падтрымку Украіны. 18 жніўня 2022 года адкрыў свой YouTube-канал, які імкліва развіваецца. Пазбягае размоў пра сям'ю. У 2014 годзе ў адным з інтэрв'ю ён толькі адзначыў, што яго бацькі, сястра і сын жывуць у Ізраілі. Кар'ера ------- Яго шырокі і разнастайны вопыт уключае больш за 20 гадоў працы ў якасці стратэгічнага кансультанта і старэйшага менеджара ў розных міжнародных праектах, уключаючы палітычныя кампаніі, кіраванне СМІ, сацыяльныя і экалагічныя ініцыятывы. Пачаў кар'еру ў якасці інжынера-праграміста ў ізраільскай кампаніі Nortel. У 1999 годзе заснаваў у Ізраілі сваё першае рэкламнае агенцтва, арыентаванае на рускамоўную аўдыторыю. З таго часу займаў кіруючыя стратэгічныя і творчыя пасады. Быў дырэктарам золатаздабываючай кампаніі. З 1996 года займаецца паліттэхналогіямі. Быў дарадцам Барыса Беразоўскага. Кансультаваў выбарчыя кампаніі ў Ізраілі, Расіі, Латвіі і Кыргызстане, а таксама няўрадавыя арганізацыі, такія як Расійскі яўрэйскі кангрэс і інш. У 2015 годзе быў стратэгічным дарадцам перадвыбарчага штаба партыі «Наш дом Ізраіль», у выніку чаго лідар партыі Авігдор Ліберман быў прызначаны міністрам абароны Ізраіля. Мае досвед у медыяменеджменце: інтэрнэт-падраздзяленне ўкраінскага тэлеканала СТБ, запуск латвійскага канала TV5 і рост яго долі з 2% у 2008 годзе да 9% у 2010 годзе. За амаль дзесяць гадоў кіравання групай тэлеканалаў LNT (Латвія) ён ініцыяваў і ажыццявіў куплю групы нідэрландскай бізнес-групай, у выніку якой быў створаны вядучы інфармацыйны сэрвіс краіны, створаны нішавыя навінныя і музычныя каналы, здзейснена прывядзенне кіравання і бухгалтэрыі да заходніх стандартаў, а пазней і продаж NewsCorp. Працаваў стратэгічным кансультантам і членам праўлення шэрагу міжнародных холдынгаў і інвестыцыйных груп. Мае мноства публікацый і інтэрв'ю ў СМІ па ўсім свеце, а таксама з'яўляецца аўтарам некалькіх п'ес, сцэнарыяў і кніг, у тым ліку па кіраванні медыябізнэсам і маркетынгу. Кнігі ----- * «Не такой как Тиньков» (2015) * «Эффект летучей мыши» (2020) Зноскі ------ | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook |

Аўстралія з космасу **Аўстра́лія** (ад лац.: australis — «паўднёвы») — самы маленькі мацярык Зямлі, плошча 7,7 млн. км². Увесь мацярык займае адна краіна — Аўстралійскі Саюз. Этымалогія ---------- Назва "Аўстралія" (англ.: Australia, [əˈstɹæɪljə, -liə] у аўстралійскай англійскай мове паходзіць ад лац.: austrālis ("паўднёвы"). Легенды пра Невядомую Паўднёвую зямлю (лац.: Terra Australis Incognita) - "невядомай зямлі на поўдні" - усходзяць да часоў рымскай імперыі. Першыя два стагоддзі пасля адкрыцця новы мацярык насіў назву "Новая Галандыя". Назва *«Australia»* стала папулярнай пасля публікацыі ў 1814 годзе "Падарожжа ў Terra Australis" капітала Мэцью Фліндэрса, які лічыў такую форму лагічнай, мілагучнай і дапасавальнай да астатніх мацерыкоў. У 1817 годзе Лаклан Макуоры рэкамендаваў Міністэрству па справах калоній Брытанскай імперыі афіцыйна прыняць назву "Аўстралія". У 1824 годзе Брытанскае адміралцейства канчаткова зацвердзіла гэтую назву кантынента. Геаграфічнае становішча ----------------------- Тапаграфія Аўстраліі **Мацярык Аўстралія** размешчаны ў цэнтры так званага акіянічнага паўшар'я Зямлі, цалкам ляжыць у Паўднёвым і ва Усходнім паўшар'ях. Паўднёвы тропік перасякае Аўстралію амаль пасярэдзіне. Гэта адасоблены мацярык, аддалены ад іншых кантынентаў. Абрысы яго простыя, берагі парэзаныя слаба, вылучаюцца залівы (Вялікі Аўстралійскі і Карпентарыя), паўвостраў Кейп-Ёрк; самы вялікі востраў — Тасманія. Ля паўночна-ўсходніх берагоў працягнуўся Вялікі Бар'ерны рыф. Крайняя ўсходняя кропка Аўстраліі — мыс Байрана (28°38′15″ пд. ш. 153°38′14″ у. д.HGЯO), заходняя — мыс Стып-Пойнт (26°09′05″ пд. ш. 113°09′18″ у. д.HGЯO), паўночная — мыс Ёрк (10°41′21″ пд. ш. 142°31′50″ у. д.HGЯO), паўднёвая — мыс Саўт-Пойнт (39°08′20″ пд. ш. 146°22′26″ у. д.HGЯO) (калі разглядаць востраў Тасманія за частку кантынента, то мыс Саўт-Іст-Кейп 43°38′40″ пд. ш. 146°49′30″ у. д.HGЯO). Адкрыццё і даследванні ---------------------- Даследаванне Аўстраліі еўрапейскімі мараплаўцамі (да 1812 года)      1606 — Вілем Янсзан      1606 — Луіс Ваэс дэ Торэс      1616 — Дэрк Хартог      1619 — Фрэдэрык дэ Хаўтман      1644 — Абель Тасман      1696 — Вілем дэ Вламінк      1699 — Уільям Дампір      1770 — Джэймс Кук      1797—1799 — Джордж Бас      1801—1803 — Мэцью Фліндэрс Пасля Магеланава падарожжа вакол свету (1519-1522) асноўным аб'ектам геаграфічных пошукаў стала Невядомая Паўнёвая зямля, у існаванні якой усе былі перакананы. У яе пошуках ў 1606 іспанская экспедыцыя Педра Кіраса адкрыла астравы Піткерн і Новыя Гебрыды і прайшла пралівам паміж Аўстраліяй і Новай Гвінеяй, які сёння носіць імя Луіса Торэса, капітана «Сан-Педра» — аднаго з трох караблёў экспедыцыі. Торэс другім з еўрапейцаў убачыў узбярэжжа Аўстраліі — паўвостраў, які англічане праз два стагоддзі назавуць Кейп-Йоркам. У тым жа 1606 за два месяцы да Торэса на заходні бераг таго ж самага паўвострава, там, дзе сёння знаходзіцца невялічкі горад Уэйпа, высадзіўся галандскі мараплавец Вілем Янсзан. У 1642 яшчэ адзін галандзец — Абель Тасман — абплыў Аўстралію і адкрыў Тасманію ды Новую Зеландыю. Аднак шлях яго пралягаў далёка ад берагоў мацерыка і на карту Тасман нанёс толькі паўночна-заходні бераг падчас другога падарожжа ў 1644. 23 красавіка 1770 англійскі капітан Джэймс Кук адкрыў востраў Браш і першым з еўрапейцаў увайшоў у кантакт з аўстралійскімі абарыгенамі. Далей Кук прайшоў уздоўж усходняга ўзбярэжжа мацерыка і нанёс яго на карту, пасля павярнуў на захад і "пераадкрыў" Торэсаў праліў. Будова паверхні --------------- Аўстралія — самы плоскі з мацерыкоў, у рэльефе пераважаюць раўніны. Сярэдняя вышыня кантынента — 215 м. Найвышэйшы пункт — гара Касцюшка (2228 м) знаходзіцца ў Аўстралійскіх Альпах (паўднёвая частка Вялікага Водораздельного хрыбта). Улуру або Айерс-Рок Сучасны рэльеф Аўстраліі сфармаваўся на старажытнай Аўстралійскай платформе — частцы старажытнага мацерыка Гандваны. Паводле рэльефу Аўстарлійскі мацярык можна падзяліць на тры часткі. Заходняя частка платформы прыпаднятая, тут крышталічны падмурак месцамі выходзіць на паверхню, утворачы шчыты. Тэктанічныя рухі стварылі адроджаныя глыбовыя горы, а доўгія працэсы выветрывання прывялі да ўтварэння мудрагелістай форм астанцоў, такіх як знакамітая чырвоная гара Улуру. Цэнтральная нізіна пакрытая тоўшчай асадкавых парод, вышыні яе не перавышаюць 100 м, а месцамі яна ляжыць ніжэй узроўня акіяна. На ўсходзе размешчаныя горы, якія далучыліся да платформы ў палеазоі. Яны былі моцна разбураныя, раздзеленыя рачнымі далінамі, а ў эпоху альпійскай складкаватасці апынуліся прыпаднятымі і пабітымі разломамі на асобныя масівы. Ад іншых мацерыкоў Аўстралія адрозніваецца адсутнасцю дзеючых вулканаў, і моцныя землятрусы тут таксама не здараюцца. Аўстралія багатая карыснымі выкапнямі, сярод якіх рудныя пераважаюць над неруднымі. Да магматычных парод адносяцца радовішчы жалезных руд і руд каляровых металаў (свінцу, цынку, тытану, медзі, урану і інш.), золата, волава, плаціны. З прадуктамі выветрывання крышталічных парод звязаныя радовішчы баксітаў і жалезных руд асадкавага паходжання. Асадкавым пародам абавязаныя радовішчы каменнага вугалю, паваранай солі, нафты і прыроднага газу. Клімат ------ Клімат мацерыка вызначаецца размяшчэннем Аўстраліі зблізку экватара і паабапал тропіка, цыркуляцыяй паветраных мас, уплывам рэльефу, акіянічнымі плынямі і іншымі фактарамі. Тут пануе сухі трапічны клімат. Вялікая частка паверхні (3/4) мае недастатковае ўвільгатненне. На схілах гор усходняга ўзбярэжжа выпадаюць багатыя ападкі, якія прыносяцца паўднёва-ўсходнімі пасатамі. Поўнач Аўстраліі размешчана ў субэкватарыяльным поясе, дзе выразна выяўленыя сухі і дажджлівы сезоны, абумоўленыя зменай паветраных мас. Вялікая частка мацерыка ляжыць у поясе панавання сухога трапічнага паветра. Поўдзень мацерыка размешчаны ў субтрапічным поясе, дзе вылучаюць тры кліматычныя вобласці, якія адрозніваюцца галоўным чынам колькасцю ападкаў і іх рэжымам. Востраў Тасманія амаль цалкам знаходзіцца ва ўмераным поясе, дзе пераважныя заходнія вятры, што прыносяць шмат ападкаў з акіяна. Унутраныя воды -------------- Рачная сетка на мацерыку развіта вельмі слаба. Сцёку ў акіян не мае амаль 60% тэрыторыі. Вялікая частка рэк адносіцца да басейну Індыйскага акіяна. Кароткія, паўнаводныя, порожистые рэкі сцякаюць у Ціхі акіян з Вялікага Водораздельного хрыбта. Найбольшая рака Аўстраліі — Мурэй з прытокам Дарлінг. Для вялікай тэрыторыі характэрныя часовыя вадацёкі — крыкі. Жыўленне рэк дажджавое, а ў Аўстралійскіх Альпах — змешанае. На мацерыку даволі шмат азёр, але амаль усе яны бяссцёкавыя, пакрытыя салянай скарынкай, запаўняюцца вадой толькі ў перыяд дажджоў. Вялікія запасы падземных вод назапашаны ў 33 артэзіянскіх басейнах. Яны размешчаныя ў прагінах платформы і займаюць 1/3 тэрыторыі мацерыка. Найбуйнейшы з іх — Вялікі Артэзіянскі басейн. Вялікая частка падземных вод засоленая, што перашкаджае іх выкарыстанню ў гаспадарцы. Арганічны свет -------------- Каала Аўстралія адрозніваецца ад іншых мацерыкоў своеасаблівасцю арганічнага свету. Прырода стварыла тут натуральны запаведнік, у якім захаваліся віды раслін і жывёл, блізкія тым, што засялялі Зямлю ў далёкім мінулым і ўжо зніклі на іншых мацерыках. Арганічны свет развіваўся ў Аўстраліі ізалявана, бо яна даўно аддзялілася ад іншых мацерыкоў. Сярод раслін эндэмікі складаюць 75%. Толькі ў Аўстраліі захаваліся млекакормячыя, што кладуць яйкі (качканос і яхідна); шматлікія сумчатыя (кенгуру, валабі, вамбаты, каала, сумчаты крот і інш.); багаты свет птушак (эму, казуар, райскія птушкі, какаду, лірахвосты і інш.). Дзікая расліннасць Аўстраліі не падарыла чалавеку ні адной расліны, якая адыграла б прыкметную ролю ў земляробстве. У перыяд каланізацыі на мацярык з іншых кантынентаў былі завезеныя шматлікія віды раслін і жывёл. Прыродныя зоны -------------- У размяшчэнні прыродных зон на мацерыку выразна выяўлена шыротная занальнасць, якая на ўсходняй і заходняй ускраінах парушаецца з-за павелічэнні колькасці ападкаў. Саваны і рэдкалессі адпавядаюць субэкватарыяльнаму кліматычнаму поясу. На чырвоных фералітных і чырвона-бурых глебах сярод травы растуць эўкаліпты, акацыі, казуарыны з бязлістымі ніткападобнымі галінамі, бутэлькавыя дрэвы. Ва ўсходняй частцы пояса ва ўмовах раўнамернага ўвільгатнення распаўсюджаныя вільготныя і пераменна-вільготныя трапічныя лясы, дзе сярод эўкаліптаў сустракаюцца пальмы, фікусы, дрэвападобная папараць. У гэтай зоне насяляюць кенгуру, вамбаты, сумчатыя мурашкаеды; па берагах вадаёмаў шмат птушак. Трапічныя пустыні і паўупустыні — самая вялікая паводле плошчы зона. У пустынях растуць драбналістыя травы, сустракаюцца зараснікі сухіх хмызнякоў з нізкарослых калючых акацый, эўкаліптаў. Такія зараснікі называюць скрэбами. Прасторы пустыняў, пакрытыя цвёрдай травой спініфексом і хмызнякамі, выкарыстаюць пад пашы. У пустынях жывуць рыжыя кенгуру, яхідна, шмат паўзуноў. На паўднёвым усходзе і паўднёвым захадзе мацерыка растуць субтрапічныя лясы, у якіх пераважаюць эўкаліпты, вечназялёны бук і інш. Зноскі ------ 1. ↑ Australian pronunciations: *Macquarie Dictionary, Fourth Edition* (2005). Melbourne, The Macquarie Library Pty Ltd. ISBN 1-876429-14-3. 2. ↑ Weekend Australian, 30—31 December 2000, p. 16. 3. ↑ Department of Immigration and Citizenship (2007). *Life in Australia* (PDF). Commonwealth of Australia. p. 11. ISBN 978-1-921446-30-6. Архівавана з арыгінала (PDF) 17 кастрычніка 2009. Праверана 2010-03-30. `{{cite book}}`: Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка) 4. ↑ Continental Extremities (англ.)(недаступная спасылка). Geoscience Australia. Архівавана з першакрыніцы 22 снежня 2008. Праверана 19 января 2009. Гл. таксама ----------- * Аўстралія: гісторыя адкрыцця * Вулканы Аўстраліі | Кантыненты | | --- | | Мацярыкі | Аўстралія • Антарктыда • Афрыка • Еўразія • Паўночная Амерыка • Паўднёвая Амерыка | | Часткі свету | Афраеўразія (Афрыка • Еўропа • Азія) • Амерыка • Акіянія | | Старажытныямацерыкі | Арктыка • Кімерыя • Казахстанія • Пангея • Гандвана • Лаўразія • Лаўрусія • Радзінія • Паноція • Ур • Нуна • Нена • Ваальбара • Кенарленд | | Старажытныяплатформы | Лаўрэнція • Балтыка • Ангарыда • Паўднёвая Амерыка • Афрыканская платформа • Індастан • Аўстралія • Антарктыда • Сіна-Карэя • Янцзы • Гіпербарэя • Тыбет • Тарым • Індакітай • Конга • Калахары • Самалі • Мадагаскар • Аравія • Сахара • Зімбабвэ • Капвааль • Пілбара • Гаўлер • Юлгран • Заходняя Еўропа • Рыа-дэ-Ла-Плата | | Жывёльныяцарствы | Арктагея • Палеагея • Неагея • Натагея | | ⛭Рэгіёны свету | | --- | | Еўропа | * Паўночная * Заходняя * Цэнтральная * Усходняя * Паўднёвая | | Азія | * Заходняя * Цэнтральная * Паўночная * Усходняя * Паўднёвая * Паўднёва-Усходняя * Блізкі Усход * Сярэдні Усход * Далёкі Усход | | Афрыка | * Паўночная * Заходняя * Цэнтральная * Усходняя * Паўднёвая | | Амерыка | * Паўночная * Карыбы * Лацінская * Цэнтральная * Паўднёвая | | Акіянія | * Аўстралія * Новая Зеландыя * Меланезія * Мікранезія * Палінезія | | Палярныя вобласці | * Арктыка * Антарктыка | | Акіяны | * Атлантычны * Індыйскі * Паўночны Ледавіты * Ціхі * Паўднёвы | | ⛭Геаграфія Аўстраліі | | --- | | Літасфера | Астравы Аўстраліі • Горы Аўстраліі • Вулканы Аўстраліі • Пячоры Аўстраліі • Крайнія пункты Аўстраліі • Раўніны Аўстраліі | | Гідрасфера | Моры Аўстраліі • Залівы і бухты Аўстраліі • Рэкі Аўстраліі • Азёры Аўстраліі • Вадасховішчы Аўстраліі • Каналы Аўстраліі • Вадаспады Аўстраліі | | Атмасфера | Клімат Аўстраліі | | Біясфера | Запаведнікі Аўстраліі • Нацыянальныя паркі Аўстраліі • Заказнікі Аўстраліі | | Антрапасфера | Экалогія Аўстраліі | | Краіны Акіяніі: Геаграфія | | --- | | Незалежныя дзяржавы | Аўстралія · Вануату · Кірыбаці · Маршалавы Астравы · Мікранезія · Науру · Новая Зеландыя · Палау · Папуа — Новая Гвінея · Самоа · Саламонавы Астравы · Тонга · Тувалу · Фіджы | | Залежныя тэрыторыі | Амерыканскае Самоа · Гаваі · Гуам · Астравы Кука · Какосавыя астравы · Новая Каледонія · Востраў Ражства · Востраў Норфалк · Ніуэ · Востраў Пасхі · Піткэрн · Паўночныя Марыянскія астравы · Такелау · Уоліс і Футуна · Французская Палінезія | | ⛭Аўстралія паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Аўстралія»** |

**Сядзібна-паркавы комплекс Слізняў** — незахаваная сядзіба роду Слізняў у аграгарадку Мсціж Барысаўскага раёна Мінскай вобласці. Гісторыя -------- Мсціжскай сядзібай ў часы Рэчы Паспалітай валодалі Саковічы і Храптовічы. У 1776 годзе вялікалітоўскі падканцлер Іахім Літавор Храптовіч прадаў Мсціж барысаўскаму маршалку Мікалаю Слізню, прадстаўніку фаміліі, якая ўжо мела ў гэтых мясцінах істотныя ўладанні. Напрыканцы XVIII ст. Слізні валодалі ўжо 6 фальваркамі і 23 вёскамі ў ваколіцах Мсціжа. Першыя ўладальнікі Мсціжа са Слізнёў пабудавалі тут грунтоўны палац. На жаль, не вядома аніводная выява ці фотаздымак гэтага будынка. Вядома толькі, што пабудаваны палац меў класіцыстычны выгляд і быў двухпавярховым. Пра апошняе гаварылі і дзве захаваўшыяся да Першай сусветнай вайны афіцынкі, якія калісьці знаходзіліся насупраць палаца. Апроч цэнтральнай брамы, якая часткова захавалася да нашых дзён, палац меў дзве бакавыя брамы, што вялі да сядзібнага парку, а таксама дзве невялікія брамы, што вялі да гаспадарчых пабудоў. Сядзібныя пабудовы абрамляла высокая агароджа з буту і валуноў. Сядзібны будынак згарэў яшчэ ў 1890 годзе, паступова сышла на будматэрыялы і агароджа. На месца папярэдняга палаца ўзвялі новы, куды менш густоўны, драўляны, дзе жылі апошнія ўладальнікі Мсціжа. Бровар Пазней мсціжскай сядзібай валодалі Сафія і Генрык Валовічы, а апошнім гаспадаром стаў іх сын Міхал, які фактычна пераўтварыў яе ў лецішча — памешчык у асноўным жыў у Мінску. Пасля Першай сусветнай вайны ў Мсціжу захаваўся ў добрым стане толькі парк з невялічкім ставам з выспай, але да нашага часу і гэты штучны ландшафт прыняла ў сваё ўлонне прырода. Зноскі ------ 1. ↑ Ад сядзібы Слізней ва Мсціжы засталіся толькі брама і гаспадарчы будынак нявызначанай прыналежнасці. А калісьці гэта сядзіба мела нечуваную славу: яе гаспадары былі вядомымі калекцыянерамі, кнігалюбамі, трымалі звярынец і вальер з птушкамі **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 29 жніўня 2022. Праверана 29 жніўня 2022. Спасылкі -------- * Сядзібна-паркавы комплекс Слізняў (Мсціж) на сайце Глобус Беларусі (руск.) *

**«На экра́нах»** — беларускі часопіс. Апісанне -------- Выпускаецца дзяржаўным прадпрыемствам «Выдавецтва „Беларускі Дом друку"». Заснаваны ў жніўні 1957 года. За мінулыя гады некалькі разоў змянілася назва выдавецтва і выданні, але нязменным заставаўся тэматычны кірунак часопіса: арыентаванне на прапаганду і папулярызацыю кінематографа. Часопіс асвятляе айчыннае і замежнае кіно, папулярнае, элітарнае, класіку і прэм’еры, конкурсы і фестывалі. Стаяў ля вытокаў стварэння Мінскага МКФ «Лістапад». Мае пастаянную акрэдытацыю на найбольш прыкметных кінафорумах постсавецкай прасторы, а таксама на МКФ класа «А» (Венецыя і Берлін). Абавязковы прыярытэт выдання — беларускае кіно. Змест часопіса спалучае кіназнаўчыя і папулярныя жанры, фотаматэрыялы, эксклюзіўныя інтэрв’ю з персонамі са свету кіно, выступленні як мэтраў, так і студэнтаў-кінематаграфістаў. Як інфармацыйны партнёр Нацыянальнай кінастудыі «Беларусьфільм» стварае сумесныя акцыі часопіса, кінастудыі і Беларускага саюза кінематаграфістаў: спецыяльныя нумары, прысвечаныя прэм’ерам кінастудыі, майстрам нацыянальнага кінематографа і тэматычныя кінакаляндары. Рэдкалегія ---------- * Народны артыст Беларусі, кінарэжысёр А. В. Яфрэмаў[ru] * музыказнаўца, кіназнаўца, кандыдат мастацтвазнаўства А. А. Карпілава * кіназнаўца, кінакрытык, доктар мастацтвазнаўства А. В. Красінскі * генеральны дырэктар Выдавецтва «Беларускі Дом друку» Р. С. Алейнік * тэатразнаўца, доктар філалагічных навук Т. Д. Арлова * кіназнаўца, кандыдат філалагічных навук, загадчык кафедры літаратурнай крытыкі інстытута журналістыкі БДУ Л. П. Саянкова * кіназнаўца, галоўны рэдактар Нацыянальнай кінастудыі «Беларусьфільм» А. В. Сідарэнка Зноскі ------ 1. ↑ Журнал "На экранах", РУП (руск.). 1info.by. Праверана 28 ліпеня 2019. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * domdruku.by/ru/na-ekranah-ru/ — афіцыйны сайт «На экранах»

**«Кармленне кракадзіла Хуфу»** (руск.: «Кормление крокодила Хуфу») — фантастычная аповесць рускага пісьменніка Віктара Пялевіна, апублікаваная ў 2008 годзе ў зборніку «П5: памінальныя песні палітычных пігмеяў піндастана». Змест ----- Трое людзей, Таня, Аляксей Іванавіч і Ігар, едуць у машыне па туманнай шашы на поўдні Францыі, маючы намер убачыць нейкага чарадзея. Яго фокусамі гледачы застаюцца незадаволеныя, тым больш, што адзін з іх услых выкрываў кожны фокус. Але запіс на аўдыёкасеце чарадзея, якую праслухалі героі, ажыццяўляе сувязь іх са Старажытным Егіптам, фараонам Хуфу і легендай пра яго кракадзіла, што нечаканым чынам адбіваецца на канцоўцы аповесці. Аповесць будуецца вакол старажытнай легенды пра фараона Хуфу і яго фокусніка Джэдзі. Тры героі сустракаюць на сваім шляху таямнічага чарадзея, які паказвае ім мноства фокусаў. Аказваецца, што многія цяперашнія алігархі — гэта выхадцы з савецкіх НДІ, эканамічных інстытутаў, якія пераносілі невыносную лёгкастць быцця збіраннем этыкетак ад запалкавых карабкоў, рашэннем крыжаванак, вывучэннем фокусаў. Праз некаторы час прымітыўныя арбацкія фокусы, заснаваныя на спрытнасці рук, перараслі ў нешта большае. Эканамічныя формулы, банкаўскія пераклады, плацяжы, рахункі, таямнічыя коды загадкавых банкаўскіх вочак, размешчаных у сэрцы Еўропы — усё гэта мела, акрамя загадкавай магічнай таямнічасці і прыцягальнасці, яшчэ і сціплае абаянне буржуазіі. Так атрымалася, што трое падарожнікаў, цалкам паспяховыя ў звычайным жыцці і гатовыя да новых адчуванняў і ўражанняў, шпацыравалі па пустыні, поўныя самых вясёлкавых надзей, смеючыся са сваіх жартаў. І вось іх смех разбудзіў чарадзея. Бедны чарадзей-бедуін усімі вядомымі яму метадамі спрабаваў развесяліць шаноўную публіку, каб атрымаць узнагароду. Аднак зараблянне вялікіх грошай спалучана са звычкай эканоміць, таму Аляксей Іванавіч — алігарх у поўным росквіце сіл — не толькі паспяхова «выкрываў» таямнічую магію, але і высмейваў чарадзея. Прадстаўленне змяняла прадстаўленне, але спрактыкаваная публіка не хацела ганараваць чарадзея годнай узнагародай. І тады ў дзеянне пайшла самая страшэнная зброя, якая ёсць на свеце: тэкст. Прычым тэкст не просты, а вельмі старажытны, які апавядае пра адвечную гісторыю супрацьстаяння чалавека сілы і валадара. Манускрыпт перанёс падарожнікаў у старажытныя часы, калі няўдзячнасць была звычайнай справай, і за вялікія цуды і фокусы прыдворнага чараўніка проста каралі смерцю. У канцы чарадзей узнагародзіў свайго дабрадзея чарговым фокусам, зрабіўшы таго толькі жаласным ценем акружэння, якое ствараецца для спачынку прыдворных асоб. Так і не атрымаўшы грошай за свае цуды, чарадзей вырашыў адпомсціць падарожнікам, перамясціўшы іх у прасторы і часу, з нашых дзён на будаўніцтва піраміды святога кракадзіла Хуфу. Крытыка ------- Як і многія творы Пялевіна, аповесць «Кармленне кракадзіла Хуфу» вызначаецца крылатымі фразамі, напрыклад: «Цуды робяцца з чалавека, якому іх паказваюць… мне ўсе мае паказалі ў дзевяностых гадах мінулага стагоддзя. Падчас закладных аўкцыёнаў, калі зусім канкрэтна». Зноскі ------ 1. ↑ Кормление крокодила Хуфу из книги Пелевина П5 Архівавана 28 лістапада 2020. | ⛭Творы Віктара Пялевіна | | --- | | Сіні ліхтар (1991) | * Жыццё і прыгоды сарая нумар XII * Затворнік і Шасціпалы * Праблема ваўкалака ў сярэдняй паласе * Прынц Дзяржплана * Спі * Весткі з Непала * Дзявяты сон Веры Паўлаўны * Сіні ліхтар * СССР Тайшоу Чжуань * Мардонгі * Дзень бульдазерыста * Анталогія дзяцінства * Убудаваны напамінальнік * Мітэльшпіль * Ухраб * Музыка са слупа * Адкрыццё Крэгера * Зброя адплаты * Рэканструктар * Хрустальны свет | | ДПП (NN) (2003) | * Лічбы * Македонская крытыка французскай думкі * Адзін вог * Акіка * Фокус-група * Госць на свяце Бон * Запіс пра пошук ветру | | Relics. Ранняе і нявыдадзенае (2005) | * Псіхічная атака санет * Калдун Ігнат і людзі * СССР Тайшоу Чжуань * Жыццё і прыгоды сарая нумар XII * Воданапорная вежа * Мітэльшпіль * Бубен ніжняга свету * Кароткая гісторыя пэйнтбола ў Маскве * Ніжняя тундра * Калядны кіберпанк, або Калядная ноч-117.DIR * Time out * Грэчаскі варыянт * Who by fire * Ікстлан — Петушкі * ДКНС як тэтраграматон * Зомбіфікацыя. Вопыт параўнальнай антрапалогіі * Джон Фаўлз і трагедыя рускага лібералізму * Імёны алігархаў на карце Радзімы * Мост, які я хацеў перайсці | | П5: памінальныя песні палітычных пігмеяў піндастана (2008) | * Зала спяваючых карыятыдаў * Кармленне кракадзіла Хуфу * Некрамент * Прастора Фрыдмана * Асасін | | Ананасная вада для прыгожай дамы (2010) | * Аперацыя «Burning Bush» * Зенітныя кодэксы Аль-Эфесбі * Сузіральнік цені * Тхагі * Гатэль добрых увасабленняў | | Мастацтва лёгкіх дотыкаў (2019) | * Іякінф * Мастацтва лёгкіх дотыкаў * Сталыпін | | Іншыя творы, якія не ўвайшлі ў зборнікі | * Паходжанне відаў |

**Першая халерная пандэмія** (таксама I пандэмія 1817—1824 гадоў; англ.: first cholera pandemic (1817–24), first Asiatic cholera pandemic, Asiatic cholera) — выбуховае распаўсюджванне халеры на значныя тэрыторыі. Пачалася паблізу Калькуты і распаўсюдзілася па ўсёй Паўднёва-Усходняй Азіі на Блізкі Усход, Усходнюю Афрыку і міжземнаморскае ўзбярэжжа Еўропы. Сотні тысяч людзей (магчыма, мільёны) загінулі ў выніку гэтай пандэміі, у тым ліку шмат брытанскіх салдат, што і прыцягнула тады ўвагу Еўропы. З XIX стагоддзя распаўсюджванне халеры, якая да гэтага была распаўсюджаная практычна толькі ў Індыі, раптоўна і трагічна для чалавецтва набыло характар пандэмій, улік якіх вядуць з 1817 года. Цяпер задакументавана сем такіх пандэмій. Як бы не тлумачылі гэта выбухным ростам міжнароднага гандлю, колькасці каланіяльных войнаў, у значнай міграцыяй людзей, усё роўна гэта не можа здавальняюча растлумачыць такога выбуху актыўнасці халеры. Спачатку халера выклікала эпідэмію ў 1817 годзе у самой Індыі. Камандуючы англійскіх каланіяльных узброеных сіл у гэтай краіне генерал Роўдан-Гасцінгс  (руск.) (бел. напісаў у сваім дзённіку: > > «13 лістапада 1817 года. У лагеры з’явілася страшная эпідэмія, якая выклікала столькі спусташэнняў у Калькуце і паўднёвых правінцыях. Гэта від халеры. Ён паступова ўзняўся ўздоўж Ганга … існуе меркаванне, што сажалкі з вадой, а іншай у нас няма, шкодныя і пагаршаюць хваробу; таму заўтра я выступаю, каб дабрацца да ракі Пахуж  (англ.) (бел. хаця мне даводзіцца перавозіць тысячу хворых. Шэсце было жахлівым з-за велізарнай колькасці няшчасных, якія падалі ад раптоўнага ўзнікнення гэтай страшнай хваробы, і з-за велізарнай колькасці трупаў тых, хто загінуў на вазах, і іх трэба вывезці, каб расчысціць месцы хворым, якіх яшчэ мог выратаваць догляд, з учорашняга дня памерла 800 чалавек». Лічыцца, што перамяшчэнне брытанскай арміі і ваенна-марскога флоту спрыяла распаўсюджванню пандэміі. Індуісцкія паломнікі распаўсюдзілі халеру ўнутры Індыі, як гэта адбывалася шмат разоў да таго, тады як брытанскія войскі здзейснілі гэта па сушы ў Непал і Афганістан. Ваенна-марскі флот і гандлёвыя судны перавозілі хворых і носьбітаў да берагоў Індыйскага акіяна, ад Афрыкі да Інданезіі, і на поўначы да Кітая і Японіі. У наступным годзе халера ахапіла суседнія рэгіёны Індыі — Кітай, Цэйлон, а затым прасунулася далей да Японіі, У 1820 годзе захворванні былі выяўленыя ва Усходняй Афрыцы. У 1821 годзе брытанцы занеслі яе ў Аравію, а затым у Персію, Турцыю, Закаўказзе. У Шыразе з 40 тысяч жыхароў загінула 16 тысяч. У межах Расійскай імперыі хвароба ўпершыню з’явілася сярод служачых астраханскага порта ў верасні 1823 года. Туды яе занеслі з Баку ужо пад канец сваёй эпідэмічнай сілы. Сумарныя дадзеныя аб колькасці загінулых у гэтую пандэмію невядомыя. Па асобных рэгіёнах лічаць, што ў Бангкоку было 30 000 смерцяў ад гэтай хваробы; ў Семарангу 1 225 чалавек загінулі толькі за адзінаццаць дзён у красавіку 1821 года. У 1824 годзе першая пандэмія халеры скончылася. Некаторыя навукоўцы лічаць, што гэта адбылося з-за вельмі халоднай зімы 1823—1824 гадоў, з прычыны чаго тады халерныя вібрыёны загінулі ў вадаёмах паражаных краін за межамі Індыі. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Hayes, J.N. (2005). Epidemics and Pandemics: Their Impacts on Human History. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO. pp. 214–219. (англ.) * Інфекційні хвороби (підручник) (за ред. О. Голубовської  (укр.) (бел.). — Київ: ВСВ «Медицина» (2 видання, доповнене і перероблене). — 2018. — 688 °C. + 12 с. кольор. вкл. (О. А. Голубовська, М. А. Андрейчин  (укр.) (бел. А. Шкурба  (укр.) (бел. та ін.) ISBN 978-617-505-675-2 / С.Возіанова Ж. І.  (укр.) (бел. Інфекційні і паразитарні хвороби: В 3 т. — К.:"Здоров’я",2008. — Т. 1; 2-е вид. перероб. і доп — 884 с. ISBN 978-966-463-012-9. / С. 531 * Зюков А. М.  (руск.) (бел. (за участі Падалки Б. Я.  (укр.) (бел.) Гострі інфекційні хвороби та гельмінтози людини. Державне медичне видавництво УРСР, К. 1947. — 392 с. /С. 91 * Byrne, Joseph Patrick (2008). Encyclopedia of Pestilence, Pandemics, and Plagues: A-M. ABC-CLIO. p. 101. ISBN 978-0-313-34102-1. (англ.) * Frerichs, Ralph R.  (англ.) (бел. «Asiatic Cholera Pandemics During the Life of John Snow: Asiatic Cholera Pandemic of 1846-63». / John Snow — a historical giant in epidemiology. UCLA Department of Epidemiology — Fielding School of Public Health. Retrieved 2018-07-29. (англ.) | Халерныя пандэміі | | --- | | Першая • Другая • Трэцяя • Чацвёртая • Пятая • Шостая • Сёмая | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Universalis |

**Жорж Экгаўт** (фр.: Georges Eekhoud; 27 мая 1854, Антверпен, Бельгія — 29 мая 1929, Скарбек, Бельгія) — бельгійскі франкамоўны пісьменнік, паэт, драматург, перакладчык і крытык. Сябра Каралеўскай акадэміі французскай літаратуры і мовы Бельгіі (1920—1927). Прадстаўнік літаратурнага рэалізму і франкамоўнага натуралізму. Анархіст і гомасексуал, аўтар скандальнага раману «Эскаль-Вігор» (*Escal-Vigor,* 1899) — аднаго з першых у Еўропе і першага франкамоўнага раману на тэму гомасексуальнасці. Біяграфія --------- Паходзіў з заможнай сям’і. Рана згубіў бацькоў. Навучаўся ў пансіянаце ў Швейцарыі. Вярнуўся ў Бельгію, працаваў журналістам, карэктарам, літаратурным рэдактарам *La Jeune Belgique*. У 1895 разам з Эмілем Верхарнам заснаваў літаратурны радыкальны часопіс *Le Coq Rouge* (*Чырвоны певень*). Творчасць --------- Фламандзец па паходжанні, як і іншыя вядомыя Бельгійскія пісьменнікі — Марыс Метэрлінк, Жорж Радэнбах — Экгаўт выбраў французскую мову з-за ейнага прэстыжу. Але пісьменнік ня цураўся свайго фламандства, валодаў нідэрланзкай мовай Фламандыі і часта, пад псеўданімам, пісаў раманы і іншыя тэксты на ёй. Аўтар шматлікіх натуралісцкіх і ўпадніцкіх паэмаў, фантастычных казак і навэлаў, раманаў і эсэ. Жорж Экгаўт пэўны час у СССР меў славу «Бельгійскага Горкага». А ў самой Бельгіі яго часта называлі «Бельгійскім Мапасанам». Ягон смелая і скандальная гендарная і анархісцкая слава спрычынілася да невядомасці гэтага аўтара ў нас. Так, у 1899 годзе ён апублікаваў свой вядомы раман-утопію (сёння сказалі б гендарную ўтопію) «Эксаль-Вігор», першы еўрапейскі раман, у якім смела, адкрыта, без забабонаў і кпінаў апісваецца гомасексуальнае каханне. Эскаль-Вігор — фантазійная назва адначасова мясцовасці, выспы, замку, дзе адбываюцца падзеі раману. Эскаль-Вігор — гэта своеасаблівы закуток-парадыз, месца для ўцёкаў. Такім чынам, Жорж Экгаўт стаў першым пісьменнікам-змагаром і актывістам гомасексуальнай справы больш за сто гадоў таму. Кніга выклікала скандал і судовае разбіральніцтва. Дзякуючы ўмяшанню вядомых французскіх пісьменнікаў (Э. Заля, напрыклад) Жорж Экгаўд быў апраўданы. Па-беларуску даступная навела Ж. Экгаўта «Татуіроўка» (*Le tatouage*). Пісьменнік працягваў агучваць і замацоўваць гомасексуальную тэму ў літаратуры і грамадстве: ён піша іншыя эстэцкія, смелыя і надзвычай гомаэратычныя зборнікі навел і апавяданняў: зборнік навел «Le Cycle patibulaire» («Злавесны цыкл», 1892), «Mes communions» («Мае спавяданні», 1895), раман «L’autre vue» («Іншае бачанне», 1904), «Voyous de Velours» («Аксамітавыя злодзеі», 1904—1926). Некаторыя тэксты з’явіліся ў адным зборніку пасля смерці пісьменніка зусім нядаўна, напрыклад, гомаэратычныя навелы «Le Quadrille du lancier» («Кадрыль улана», 2015). Цытаты ------ «Не, прырода не асуджае, ані адвяргае тое, што нас дабраслаўяе. Гэта хутчэй біблейныя рэлігіі хочуць, каб зямля нараджала нас на цноту і пакуты. Хлусня!» Бібліяграфія ------------ * Myrtes et cyprès, poèmes, Paris, Jouaust, 1877, * La Danse macabre du pont de Lucerne, conte fantastique, 1878, * Les Pittoresques, poèmes, Paris/Bruxelles, Librairie des Bibliophiles/Librairie Muquardt, 1879, * Kees Doorik, roman, Bruxelles, Hochsteyn, 1883, * Kermesses, contes, Bruxelles, Henry Kistemaeckers, 1885, * Les Milices de Saint-François, roman, Bruxelles, Veuve Monnom, 1886, * Les Nouvelles Kermesses, nouvelles, Bruxelles, Veuve Monnom, 1887, * La Nouvelle Carthage, roman, Bruxelles, Kistemaeckers, 1888, Espace Nord, 2015, * Les Fusillés de Malines, roman, Bruxelles, Lacomblez, 1891, * Le Cycle patibulaire, nouvelles, Bruxelles, Kistemaeckers, 1892, * Mes communions, nouvelles, Bruxelles, Kistemaeckers, 1895, * Escal-Vigor, roman, Paris, Mercure de France, 1899, * L’autre vue, roman, Paris, Mercure de France, 1904, * Voyous de Velours, 1904—1926, * Les Libertins d’Anvers. Légende et histoire des loïstes, récit, Paris, Mercure de France, 1912, 2009, * La danse macabre du Pont de Lucerne, 1920, * Dernières Kermesses, nouvelles, Bruxelles, Ed. de la Soupente, 1920, * Le Terroir Incarné, roman, Bruxelles, La Renaissance d’Occident, 1922, * Magrice en Flandre ou Le buisson des mendiants, roman, Bruxelles, Les Cinquante, 1927, * Voyous de velours ou L’autre vue, roman, Bruxelles, La Renaissance du Livre, 1926 ; Mirande Lucien éd. Montpellier, Gaykitschcamp [archive], 2015, * Proses plastiques, Bruxelles, La Renaissance du Livre, 1929, * Le Quadrille du lancier, Mirande Lucien éd. Montpellier, Gaykitschcamp [archive], 2015. Беларускія пераклады -------------------- * Апошні ўраніст * Татуіроўка Зноскі ------ 1. 1 2 Georges Eekhoud — 2009.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1868372'></a> 2. 1 2 Georges Eekhoud // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741'></a> 3. 1 2 *Ю. В.* Экгуд, Жорж // *Энциклопедический словарь* — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1907. — Т. доп. IIа. — С. 898–899.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q602358'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q4109404'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19908137'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q23892488'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q20898234'></a> 4. ↑ 5. ↑ Праверана 24 кастрычніка 2015. 6. ↑ Уладзь Гарбацкі, Апошні ўраніст, 7. ↑ Уладзь Гарбацкі, Апошні ўраніст, 8. ↑ Жорж Экгаўт, Татуіроўка, 9. ↑ Уладзь Гарбацкі, Апошні ўраніст, 10. ↑ Escal-Vigor, | | | --- | | П:  **ЛГБТ** | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Project Gutenberg · Internet Speculative Fiction Database | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Universalis · Гранат | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 119015683 · BPN: 35972654 · CONOR: 228599651 · GND: 119372908 · ISNI: 0000 0001 0876 1056 · LCCN: n84803273 · NKC: ola2002161249 · NTA: 069719985 · NUKAT: n02082272 · PTBNP: 39613 · LIBRIS: 186368 · SUDOC: 026848651 · VIAF: 19677089 | |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Венера. Артыкул пра планету. Пра кампанію па вытворчасці ніжняй бялізны гл. Мілавіца, кампанія. **Вене́ра** (народныя назвы — **Вечарні́ца**, **Мілаві́ца**, **Зарніца**) — другая ўнутраная планета Сонечнай сістэмы з перыядам абароту 224,7 зямных сутак. Названая імем Венеры, багіні кахання з рымскага пантэона. Гэта адзіная з васьмі асноўных планет Сонечнай сістэмы, якая атрымала назву ў гонар жаночага боства. Венера — трэці паводле яркасці аб’ект на небе Зямлі пасля Сонца і Месяца і дасягае бачнай зорнай велічыні −4,6. Паколькі Венера бліжэйшая да Сонца, чым Зямля, яна ніколі не аддаляецца ад Сонца больш чым на 47,8° (для зямнога назіральніка). Лепш за ўсё яна відаць незадоўга да ўзыходу або праз пэўны час пасля заходу Сонца, што дало падставу называць яе таксама Вячэрняя зорка ці Ранішняя зорка. Венера класіфікуецца як землепадобная планета, і часам яе называюць «сястрой Зямлі», таму што абедзве планеты падобныя памерамі, сілай цяжару і складам. Аднак умовы на гэтых планетах вельмі адрозніваюцца. Паверхню Венеры хаваюць надзвычай густыя аблокі сернай кіслаты з высокай адбівальнай здольнасцю, што перашкаджае ўбачыць яе паверхню ў бачным святле (але яе атмасфера празрыстая для радыёхваляў, з дапамогай якіх пасля і быў даследаваны рэльеф планеты). Спрэчкі пра тое, што знаходзіцца пад густой воблачнасцю Венеры, працягваліся да дваццатага стагоддзя, пакуль многія з таямніц Венеры не былі прыадкрытыя планетолагамі. У Венеры найшчыльнейшая сярод вядомых землепадобных планет атмасфера, якая складаецца галоўным чынам з вуглякіслага газу. Гэта тлумачыцца тым, што на Венеры няма кругаабароту вугляроду і жыцця, якое магло б перапрацоўваць яго ў біямасу. У глыбокай старажытнасці Венера, як мяркуюць, настолькі разагрэлася, што падобныя да зямных акіяны, якія, як лічыцца, на ёй былі, цалкам выпарыліся, пакінуўшы пасля сябе пустэльны пейзаж з мноствам плітападобных скал. Адна з гіпотэзаў мяркуе, што праз слабасць магнітнага поля вадзяная пара (расшчэпленая сонечным выпраменьваннем на элементы) была вынесена сонечным ветрам у міжпланетную прастору. Устаноўлена, што атмасфера планеты і цяпер губляе вадарод і кісларод у суадносінах 2:1. Атмасферны ціск на паверхні Венеры ў 92 разы большы, чым на Зямлі. Дэталёвае картаграфаванне паверхні планеты праводзілася на працягу апошніх 22 гадоў, у прыватнасці праектам «Магелан». Паверхня Венеры носіць выразныя прыкметы вулканічнай дзейнасці, а атмасфера змяшчае шмат серы. Некаторыя эксперты мяркуюць, што вулканічная дзейнасць на Венеры працягваецца і цяпер. Аднак відавочных доказаў гэтаму не было знойдзена, таму што пакуль ні на воднай з вулканічных западзін — кальдэр — не было заўважана лававых патокаў. Вельмі малая колькасць ударных кратараў сведчыць пра тое, што паверхня Венеры адносна маладая: ёй прыблізна 500 мільёнаў гадоў. Ніякіх сведчанняў тэктанічнага руху пліт на Венеры не выяўлена, магчыма таму, што яе літасфера цераз адсутнасць вады занадта вязкая і, такім чынам, недастаткова рухомая. Мяркуюць таксама, што Венера паступова губляе ўнутраную высокую тэмпературу. Асноўныя звесткі ---------------- Сярэдняя адлегласць Венеры ад Сонца — 108 млн км (0,723 а. а.). Адлегласць ад Венеры да Зямлі змяняецца ў межах ад 40 да 259 млн км. Яе арбіта вельмі блізкая да кругавой — эксцэнтрысітэт складае ўсяго 0,0068. Перыяд абароту вакол Сонца роўны 224,7 зямных сутак; сярэдняя арбітальная хуткасць — 35 км/с. Нахіл арбіты да плоскасці экліптыкі роўны 3,4°. Параўнальныя памеры (злева направа) Меркурыя, Венеры, Зямлі і Марса Венера верціцца вакол сваёй восі, якая адхілена на 2° ад перпендыкуляра да плоскасці арбіты, з усходу на захад, гэта значыць у кірунку, які процілеглы кірунку вярчэння большасці планет. Адзін абарот вакол восі займае 243,02 зямных сутак. Камбінацыя гэтых рухаў дае велічыню сонечных сутак на планеце 116,8 зямных сутак. Цікава, што адзін абарот вакол сваёй восі ў адносінах да Зямлі Венера здзяйсняе за 146 сутак, а сінадычны перыяд складае 584 сутак, гэта значыць роўна ў чатыры разы даўжэй. У выніку, у кожным ніжнім злучэнні Венера павернута да Зямлі адным і тым жа бокам. Пакуль невядома, ці з’яўляецца гэта супадзеннем, ці тут дзейнічае гравітацыйнае прыцягненне Зямлі і Венеры. Па памерах Венера даволі блізкая да Зямлі. Радыус планеты роўны 6051,8 км (95 % зямнога), маса — 4,87×1024кг (81,5 % зямной), сярэдняя шчыльнасць — 5,24 г/см³. Паскарэнне свабоднага падзення роўнае 8,87 м/с², другая касмічная хуткасць — 10,46 км/с. ### Атмасфера Залежнасць тэмпературы атмасферы ад вышыні Асноўны артыкул: **Атмасфера Венеры** Атмасферу на Венеры адкрыў рускі навуковец М. В. Ламаносаў 6 чэрвеня 1761 года (па новым стылі). Атмасфера Венеры складаецца ў асноўным з вуглякіслага газу (96 %) і азоту (амаль 4 %). Вадзяны пар і кісларод утрымліваюцца ў ёй у вельмі малых колькасцях (0,02 % і 0,1 %). Венерыянская атмасфера ўтрымлівае ў 105 разоў больш газу, чым зямная. Ціск каля паверхні дасягае 93 атм, тэмпература — 750 К (475 °C). Гэта перавышае тэмпературу паверхні Меркурыя, які знаходзіцца ўдвая бліжэй да Сонца. Прычынай такой высокай тэмпературы на Венеры з’яўляецца парніковы эфект, які ствараецца шчыльнай вуглекіслотнай атмасферай. Шчыльнасць атмасферы Венеры каля паверхні ўсяго толькі ў 14 разоў меншая за шчыльнасць вады. Нягледзячы на павольнае вярчэнне планеты, перападу тэмператур паміж дзённым і начным бокам планеты не назіраецца — настолькі вялікая цеплавая інерцыя атмасферы. Атмасфера Венеры распасціраецца да вышыні 250 км. Хмарны покрыў размешчаны на вышыні 30—60 км і складаецца з некалькіх слаёў. Хімічны склад аблокаў не вызначаны. Мяркуецца, што ў іх могуць прысутнічаць кропелькі канцэнтраванай сернай кіслаты, злучэнні серы і хлору. Вымярэнні, праведзеныя з борта касмічных апаратаў, якія спускаліся ў атмасферу Венеры, паказалі, што хмарны покрыў не вельмі шчыльны, і, хутчэй за ўсё, нагадвае лёгкую смугу. Падчас пралёта «Galileo» каля Венеры была праведзена здымка інфрачырвоным спектрометрам NIMS, і нечакана высветлілася, што на хвалях даўжынёй 1,02, 1,1 і 1,18 мкм сігнал карэлюе з тапаграфіяй паверхні, гэта значыць для адпаведных частот існуюць «вокны», праз якія відаць паверхню Венеры. У ультрафіялетавым святле хмарны покрыў выглядае як мазаіка светлых і цёмных палос, выцягнутых пад невялікім вуглом да экватара. Іх назіранні паказваюць, што хмарны покрыў круціцца з усходу на захад з перыядам 4 сутак. Гэта азначае, што на ўзроўні хмарнага покрыва дзьмуць вятры з хуткасцю 100 м/с. Аб нявырашаных праблемах, звязаных з атмасферай планеты, выказаўся супрацоўнік Інстытута даследаванняў Сонечнай сістэмы Таварыства Макса Планка (ФРГ) Дзмітрый Цітоў: | | | --- | | Практычна ўся яе атмасфера ўцягнутая ў адзін гіганцкі ураган: яна верціцца вакол планеты з хуткасцю, якая дасягае 120—140 метраў у секунду каля верхняй мяжы аблокаў. Мы пакуль цалкам не разумеем, як гэта адбываецца, і што падтрымлівае гэта звышмагутны рух. Яшчэ адзін прыклад: вядома, што асноўны серазмяшчальны газ на Венеры — гэта двухвокіс серы. Але калі мы пачынаем мадэляваць хімію атмасферы на камп’ютары, то высвятляецца, што двухвокіс серы павінен быць «з’едзены» паверхняй на працягу геалагічна кароткага часу. Гэты газ павінен знікнуць, калі няма нейкага пастаяннага падсілкоўвання. Яго прыпісваюць, як правіла, вулканічнай актыўнасці. | У венерыянскай атмасферы маланкі б’юць у два разы часцей, чым у зямной. Гэта з’ява атрымала назву «электрычны цмок Венеры». Прырода такой электрычнай актыўнасці пакуль невядомая. Упершыню гэты феномен быў зафіксаваны апаратам «Венера-2». Прычым выявілі яго як перашкоды ў радыёперадачы. Па звестках савецкага апарата «Венера-8», асветленасць каля паверхні планеты пры вышыні Сонца 5,5° над гарызонтам складае 350±150 люкс, г. зн. толькі нязначная частка сонечнага выпраменьвання дасягае паверхні планеты. Пры знаходжанні Сонца ў зеніце асветленасць складае ўжо 1000-3000 люкс. На Венеры ніколі не бывае ясных дзён. Паводле дадзеных апарата «Венера-экспрэс» у атмасферы Венеры быў знойдзены азонавы слой. Ён змешчаны нашмат вышэй зямнога — на вышыні каля 100 км — і змяшчае ў сотні разоў менш азону. Мяркуецца, што азонавы слой на Венеры утвараецца пад уплывам сонечнага выпраменьвання з вуглякіслага газу. Навукоўцы падкрэсліваюць, што канцэнтрацыя азону ў атмасферы Венеры характэрная для неарганічнага сцэнарыя ўтварэння. ### Клімат Тапаграфічная карта Венеры Разлікі паказваюць, што пры адсутнасці атмасферы максімальная тэмпература паверхні Венеры не была б больш 80 °C. У рэчаіснасці ж тэмпература на паверхні Венеры (на ўзроўні сярэдняга радыуса планеты) — каля 750 К (477 °C), прычым яе сутачныя ваганні нязначныя. Ціск — каля 93 атм, шчыльнасць газу амаль на два парадкі вышэйшая, чым у атмасферы Зямлі. Гэтыя факты расчаравалі многіх даследчыкаў, якія лічылі, што на гэтай, так падобнай на нашу, планеце ўмовы блізкія да тых, што былі на Зямлі ў каменнавугальны перыяд, і таму там можа існаваць падобная біясфера. Першыя вызначэнні тэмпературы, здавалася, маглі апраўдаць такія надзеі, але ўдакладненні (у прыватнасці, пры дапамозе спускальных апаратаў) паказалі, што з-за парніковага эфекту каля паверхні Венеры выключана ўсякая магчымасць існавання вадкай вады. Гэты эфект у атмасферы планеты, які прыводзіць да моцнага разагравання паверхні, ствараюць вуглякіслы газ і вадзяны пар, якія інтэнсіўна паглынаюць інфрачырвоныя (цеплавыя) прамяні, што выпускаюцца нагрэтай паверхняй Венеры. Тэмпература і ціск спачатку падаюць з павелічэннем вышыні. Мінімум тэмпературы 150—170 К (−125… −105 °C) адзначаны на вышыні 60—80 км, а па меры далейшага ўздыму тэмпература расце, дасягаючы на вышыні 90—120 км 310—345 К (35—70 °C). Вецер, вельмі слабы каля паверхні планеты (не больш за 1 м/с), у раёне экватара на вышыні звыш 50 км узмацняецца да 150—300 м/с. Назіранні з аўтаматычных касмічных станцый выявілі ў атмасферы навальніцы. ### Паверхня і ўнутраная будова Унутраная будова Венеры Даследаванне паверхні Венеры стала магчымым з развіццём радыёлакацыйных метадаў. Найбольш падрабязную карту склаў амерыканскі апарат «Магелан», які зняў 98 % паверхні планеты. Картаграфаванне выявіла на Венеры шырокія ўзвышшы. Найбуйнейшыя з іх — Зямля Іштар і Зямля Афрадыты, якія параўнальныя па памерах з зямнымі мацерыкамі. Ударных кратараў на Венеры адносна няшмат. Значная частка паверхні планеты геалагічна маладая (каля 500 млн гадоў). 90 % паверхні планеты пакрыта застылай базальтавай лавай. У 2009 годзе была апублікавана карта паўднёвага паўшар’я Венеры, складзеная з дапамогай апарата «Венера-экспрэс». На аснове дадзеных гэтай карты ўзніклі гіпотэзы аб наяўнасці ў мінулым на Венеры акіянаў вады і моцнай тэктанічнай актыўнасці. Прапанавана некалькі мадэлей ўнутранай будовы Венеры. Згодна з найбольш рэалістычнай з іх, на Венеры ёсць тры абалонкі. Першая — кара таўшчынёй прыкладна 16 км. Далей — мантыя, сілікатная абалонка, якая распасціраецца на глыбіню парадку 3300 км да мяжы з жалезным ядром, маса якога складае каля чвэрці ўсёй масы планеты. Паколькі ўласнае магнітнае поле планеты адсутнічае, то можна дапусціць, што ў жалезным ядры няма перамяшчэння зараджаных часціц — электрычнага току, які спараджае магнітнае поле, такім чынам, руху рэчыва ў ядры не адбываецца. Гэта значыць, што яно знаходзіцца ў цвёрдым стане. Шчыльнасць ў цэнтры планеты дасягае 14 г/см³. Пераважная большасць дэталей рэльефу Венеры носіць жаночыя імёны, за выключэннем найвышэйшага горнага хрыбта планеты, размешчанага на Зямлі Іштар блізу плато Лакшмі і названага ў гонар Джэймса Максвела. #### Рэльеф Кратары на паверхні Венеры Малюнак паверхні Венеры на аснове радыёлакацыйных дадзеных Апараты «Венера-15» і «Венера-16» у 1983—1984 гадах з дапамогай радара закартаграфавалі вялікую частку паўночнага паўшар’я. Амерыканскі «Магелан» з 1989 па 1994 год зрабіў больш падрабязнае (з разрозненнем 300 м) і амаль поўнае картаграфаванне паверхні планеты. На ёй выяўленыя тысячы старажытных вулканаў, якія вывяргалі лаву, сотні кратараў, арахноіды, горы. Паверхневы слой (кара) вельмі тонкі; аслаблены высокай тэмпературай, ён слаба перашкаджае прарыву лавы вонкі. Два венерыянскія кантыненты — Зямля Іштар і Зямля Афрадыты — па плошчы не менш за Еўропу кожны, аднак па працягласці іх некалькі пераўзыходзяць каньёны Парнгэ, названыя ў гонар гаспадыні лесу у ненцаў, якія з’яўляюцца самай вялікай дэталлю рэльефу Венеры. Нізіны, падобныя на акіянскія западзіны, займаюць на Венеры толькі адну шостую паверхні. Горы Максвела на Зямлі Іштар узвышаюцца на 11 км над сярэднім узроўнем паверхні. Горы Максвела, а таксама вобласці Альфа і Бэта з’яўляюцца адзінымі выключэннямі з правіла аб назвах, прынятага МАС. Усім астатнім раёнах Венеры дадзены жаночыя імёны, у тым ліку рускія: на карце можна знайсці Зямлю Лады, раўніну Снягуркі і каньён Бабы-Ягі. Ударныя кратары — рэдкі элемент венерыянскага пейзажу. На ўсёй планеце маецца толькі каля 1000 кратараў. На здымку два кратары дыяметрамі каля 40-50 км. Унутраная вобласць запоўнена лавай. «Пялёсткі» вакол кратараў уяўляюць сабой участкі, пакрытыя раздробненай пародай, выкінутай вонкі падчас выбуху пры ўтварэнні кратара. Назіранне Венеры ---------------- ### Від з Зямлі Венера заўсёды ярчэйшая, чым самыя яркія зоркі Венеру лёгка распазнаць, бо па бляску яна нашмат пераўзыходзіць самыя яркія зоркі. Адметнай прыкметай планеты з’яўляецца яе роўны белы колер. Венера, гэтак жа як і Меркурый, не адыходзіць на небе на вялікую адлегласць ад Сонца. У моманты элангацый Венера можа аддаліцца ад Сонца сама больш на 47,8°. Як і ў Меркурыя, у Венеры ёсць перыяды ранішняй і вячэрняй бачнасці: у старажытнасці лічылі, што ранішняя і вячэрняя Венеры — розныя зоркі. Венера — трэці па яркасці аб’ект на нашым небе. У перыяды бачнасці яе бляск у максімуме каля −4,4m. У тэлескоп, нават невялікі, можна лёгка ўбачыць і праназіраць змену бачнай фазы дыска планеты. Яго ўпершыню назіраў у 1610 Галілей. ### Праходжанне па дыску Сонца Венера на дыску Сонца. Відэа Анімацыя. Змадэляваная паверхня Венеры. Затым — візуальнае аддаленне ад Венеры аж да Зямлі. Канец — праходжанне Венеры па дыску Сонца Асноўны артыкул: **Праходжанне Венеры па дыску Сонца** Так як Венера размешчана бліжэй да Сонца, чым Зямля, з Зямлі можна назіраць праходжанне Венеры па дыску Сонца. Пры гэтым планета выглядае як маленькі чорны дыск на фоне вялізнага свяціла. Аднак гэта вельмі рэдкая з’ява. На працягу прыкладна двух з паловай стагоддзяў здараецца чатыры праходжанні — два снежаньскія і два чэрвеньскія. Апошняе адбылося 6 чэрвеня 2012 года. Наступнае праходжанне будзе толькі 11 снежня 2117 г. Упершыню назіраў праходжанне Венеры па дыску Сонца 4 снежня 1639 г. англійскі астраном Джэрэмі Хоракс (1619—1641). Ён жа прадвылічыў гэтую з’яву. Асабліва цікавымі для навукі былі назіранні «з’яўлення Венеры на Сонцы», якія зрабіў М. В. Ламаносаў 6 чэрвеня 1761 года. Гэта касмічная з’ява была таксама загадзя вылічана і з нецярпеннем чакалася астраномамі ўсяго свету. Яго даследаванне было патрэбна для вызначэння паралакса, які дазваляў удакладніць адлегласць ад Зямлі да Сонца (па метаду, распрацаванаму англійскім астраномам Э. Галеем), што патрабавала арганізацыі назіранняў з розных геаграфічных пунктаў на паверхні зямнога шара — сумесных намаганняў вучоных многіх краін. З рукапісу М. В. Ламаносава «З’ява Венеры на Сонца…». 1761 Аналагічныя візуальныя даследаванні праводзіліся ў 40 пунктах пры ўдзеле 112 чалавек. На тэрыторыі Расіі арганізатарам іх быў М. В. Ламаносаў, які звярнуўся 27 сакавіка ў Сенат з данясеннем, у якім абгрунтоўваў неабходнасць падрыхтоўкі з гэтай мэтай астранамічных экспедыцый у Сібір, хадайнічаў аб выдзяленні грашовых сродкаў на гэта дарагое мерапрыемства, ён склаў кіраўніцтва для назіральнікаў і г. д. Вынікам яго намаганняў стала накіраванне экспедыцыі Н. І. Папова ў Іркуцк і С. Я. Румоўскага — у Селенгінск. Немалых намаганняў таксама каштавала яму арганізацыя назіранняў у Санкт-Пецярбургу, у Акадэмічнай абсерваторыі, пры ўдзеле А. Д. Красільнікава і Н. Г. Курганава. У іх задачу ўваходзіла назіранне кантактаў Венеры і Сонца — бачнага дотыку краёў іх дыскаў. М. В. Ламаносаў, які больш за ўсё цікавіўся фізічным бокам з’явы, ведучы самастойныя назіранні ў сваёй хатняй абсерваторыі, выявіў светлавы абадок вакол Венеры. Гэта праходжанне назіралася ва ўсім свеце, але толькі М. В. Ламаносаў звярнуў увагу на тое, што пры судотыку Венеры з дыскам Сонца вакол планеты з’явілася «тонкае, як волас, ззянне». Такі ж светлы арэол назіраўся і пры сыходжанні Венеры з сонечнага дыска. М. В. Ламаносаў даў правільнае навуковае тлумачэнне гэтай з’явы, лічачы яе вынікам рэфракцыі сонечных прамянёў у атмасферы Венеры. «Планета Венера, — пісаў ён, — акружана шчыльнай паветранай атмасферай, такою (калі не большаю), як і тая, што абліваецца вакол нашага шара зямнога». Так упершыню ў гісторыі астраноміі, яшчэ за сто гадоў да адкрыцця спектральнага аналізу, пачалося фізічнае вывучэнне планет. У той час пра планеты Сонечнай сістэмы амаль нічога не было вядома. Таму наяўнасць атмасферы на Венеры М. В. Ламаносаў разглядаў як бясспрэчны доказ падабенства планет і, у прыватнасці, падабенства паміж Венерай і Зямлёй. Эфект убачылі многія назіральнікі: Т. Бергман, П. Варгентын, Шапо д’Атэрош, С. Я. Румоўскі, але толькі М. В. Ламаносаў правільна яго растлумачыў. У астраноміі гэты феномен рассейвання святла, адлюстраванне светлавых прамянёў пры слізгальным падзенні (у М. В. Ламаносава — «пупырь»), атрымаў яго імя — «з’ява Ламаносава». Цікавы другі эфект, які назіраўся астраномамі з прыбліжэннем дыска Венеры да знешняга краю дыска Сонца або пры аддаленні ад яго. Дадзеная з’ява, адкрытая таксама М. В. Ламаносавым, не была здавальняюча вытлумачана, і яе, відаць, варта расцэньваць як люстраное адлюстраванне Сонца атмасферай планеты — асабліва вялікае яно пры нязначных вуглах слізгання, пры знаходжанні Венеры паблізу Сонца. Вучоны апісвае яго наступным чынам: | | | --- | | Чакаючы ўступлення Венерынага на Сонца каля сарака хвілін пасля прадпісанага ў эфемерыдах часу, убачыў нарэшце, што сонечны край чаканага ўступлення стаў невыразны і трохі быццам стушаваўся, а раней быў вельмі чысты і ўсюды роўны. Поўнае выхаджэнне, або апошні дотык задняга краю Венеры да Сонца пры самым выхадзе, было таксама з некаторым адрывам і з няяснасцю сонечнага краю. | Даследаванні планеты з дапамогай касмічных апаратаў --------------------------------------------------- Венера даволі інтэнсіўна даследавалася з дапамогай касмічных апаратаў. Першым касмічным апаратам, прызначаным для вывучэння Венеры, быў савецкі «Венера-1». Пасля спробы дасягнення Венеры гэтым апаратам, запушчаным 12 лютага 1961 г. да планеты накіроўваліся савецкія апараты серыі «Венера», «Вега», амерыканскія «Марынер», «Піянер-Венера-1», «Піянер-Венера-2», «Магелан», еўрапейскі «Венера-экспрэс», японскі «Акацуки». У 1975 касмічныя апараты «|Венера-9» і «Венера-10» перадалі на Зямлю першыя фатаграфіі паверхні Венеры; у 1982 годзе «Венера-13» і «Венера-14» перадалі з паверхні Венеры каляровыя выявы. Зрэшты, умовы на паверхні Венеры такія, што ні адзін з касмічных апаратаў не прапрацаваў на планеце больш за дзве гадзіны. Раскосмас плануе адпраўку станцыі «Венера-Д» са спадарожнікам планеты і больш жывучым зондам, які павінен прапрацаваць на паверхні планеты не меней месяца, а таксама комплексу «Венера-Глоб» з арбітальнага спадарожніка і некалькіх спускальных модуляў. ### Храналогія Спіс паспяховых запускаў касмічных апаратаў, якія перадалі звесткі пра Венеру. | Краіна | Назва | Запуск | Заўвага | | --- | --- | --- | --- | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Венера-1 | 01961-02-12 12 лютага 1961 | Першы пралёт міма Венеры. З-за страты сувязі навуковая праграма не выканана | | Злучаныя Штаты Амерыкі ЗША | Марынер-2 | 01962-08-27 27 жніўня 1962 | Пралёт. Збор навуковай інфармацыі | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Зонд-1 | 01964-04-02 2 красавіка 1964 | Пралёт. Збор навуковай інфармацыі | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Венера-2 | 01965-11-12 12 лістапада 1965 | Пралёт. Збор навуковай інфармацыі | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Венера-3 | 01965-11-16 16 лістапада 1965 | Дасягненне Венеры. Збор навуковай інфармацыі | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Венера-4 | 01967-06-12 12 чэрвеня 1967 | Атмасферныя даследаванні і спроба дасягнення паверхні (апарат расціснуты ціскам, аб якім да таго часу нічога не было вядома) | | Злучаныя Штаты Амерыкі ЗША | Марынер-5 | 01967-06-14 14 чэрвеня 1967 | Пралёт з мэтай даследаванняў атмасферы | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Венера-5 | 01969-01-05 5 студзеня 1969 | Спуск у атмасферы, вызначэнне яе хімічнага складу | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Венера-6 | 01969-01-10 10 студзеня 1969 | Спуск у атмасферы, вызначэнне яе хімічнага складу | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Венера-7 | 01970-08-17 17 жніўня 1970 | Першая мяккая пасадка на паверхню планеты. Збор навуковай інфармацыі | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Венера-8 | 01972-03-27 27 сакавіка 1972 | Мяккая пасадка. Пробы грунту. | | Злучаныя Штаты Амерыкі ЗША | Марынер-10 | 01973-11-04 4 лістапада 1973 | Пралёт да Меркурыю, навуковыя даследаванні | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Венера-9 | 01975-06-08 8 чэрвеня 1975 | Мяккая пасадка модуля і штучны спадарожнік Венеры. Першыя чорна-белыя фатаграфіі паверхні. | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Венера-10 | 01975-06-14 14 чэрвеня 1975 | Мяккая пасадка модуля і штучны спадарожнік Венеры. Чорна-белыя фатаграфіі паверхні. | | Злучаныя Штаты Амерыкі ЗША | Піянер-Венера-1 | 01978-05-20 20 мая 1978 | Штучны спадарожнік, радыёлакацыя паверхні | | Злучаныя Штаты Амерыкі ЗША | Піянер-Венера-2 | 01978-08-08 8 жніўня 1978 | Уваходжанне ў атмасферу, навуковыя даследаванні | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Венера-11 | 01978-09-09 9 верасня 1978 | Мяккая пасадка модуля, пралёт апарата | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Венера-12 | 01978-09-14 14 верасня 1978 | Мяккая пасадка модуля, пралёт апарата | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Венера-13 | 01981-10-30 30 кастрычніка 1981 | Мяккая пасадка модуля. Першы запіс гуку на паверхні і першая перадача каляровага панарамнага малюнка | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Венера-14 | 01981-11-04 4 лістапада 1981 | Мяккая пасадка модуля. Перадача каляровага панарамнага малюнка | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Венера-15 | 01983-06-02 2 чэрвеня 1983 | Штучны спадарожнік Венеры, радыёлакацыя | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Венера-16 | 01983-06-07 7 чэрвеня 1983 | Штучны спадарожнік Венеры, радыёлакацыя | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Вега-1 | 01984-12-15 15 снежня 1984 | Даследаванне атмасферы зондам-аэрастатам, пралёт апарата да каметы Галея | | Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік СССР | Вега-2 | 01984-12-21 21 снежня 1984 | Даследаванне атмасферы зондам-аэрастатам, пралёт апарата да каметы Галея | | Злучаныя Штаты Амерыкі ЗША | Магелан | 01989-05-04 4 мая 1989 | Штучны спадарожнік Венеры, падрабязная радыёлакацыя | | Злучаныя Штаты Амерыкі ЗША | Галілеа | 01989-10-18 18 кастрычніка 1989 | Пралёт міма па дарозе да Юпітэра, навуковыя даследаванні | | Злучаныя Штаты Амерыкі ЗША | Касіні-Гюйгенс | 01997-10-15 15 кастрычніка 1997 | Пралёт міма па дарозе да Сатурна | | Злучаныя Штаты Амерыкі ЗША | Месэнджэр | 02004-08-03 3 жніўня 2004 | Пралёт міма па дарозе да Меркурыя, фота здалёку | | Сцяг ЕС ЕКА | Венера-экспрэс | 02005-11-09 9 лістапада 2005 | Штучны спадарожнік Венеры, радыёлакацыя паўднёвага полюса | | Сцяг Японіі Японія | Акацукі | 02010-05-21 21 мая 2010 | Няўдача. Выхад на арбіту не плануецца. | Асаблівасці наменклатуры ------------------------ Паколькі аблокі хаваюць паверхню Венеры ад візуальных назіранняў, яе можна вывучаць толькі радыёлакацыйнымі метадамі. Першыя, грубыя карты Венеры былі складзеныя ў 1960-я гг. на аснове радыёлакацыі, якая праводзілася з Зямлі. Светлыя ў радыёдыяпазоне дэталі велічынёй ў сотні і тысячы кіламетраў атрымалі ўмоўныя абазначэнні, прычым існавала некалькі сістэм такіх абазначэнняў, якія не мелі ўсеагульнага хаджэння, а выкарыстоўваліся лакальна групамі навукоўцаў. Адны ўжывалі літары грэчаскага алфавіта, іншыя — лацінскія літары і лічбы, трэція — рымскія лічбы, чацвёртыя — найменні ў гонар знакамітых навукоўцаў, якія працавалі ў сферы электра- і радыётэхнікі (Гаус, Герц, Папоў). Гэтыя абазначэнні (за асобнымі выключэннямі) цяпер выйшлі з навуковага ўжытку, хоць яшчэ сустракаюцца ў сучаснай літаратуры па астраноміі. Выключэннем з’яўляюцца вобласць Альфа, вобласць Бэта і горы Максвела, якія былі ўдала супастаўленыя і атаясамлены з удакладненымі дадзенымі, атрыманымі з дапамогай касмічнай радыёлакацыі. Схема падзелу карты Венеры на лісты (для кожнага паказана літарна-лічбавае пазначэнне і лацінская назва па характэрнай дэталі рэльефу) Першую карту часткі венерыянскай паверхні паводле дадзеных радыёлакацыі склала Геалагічная служба ЗША ў 1980 годзе. Для картаграфавання была выкарыстана інфармацыя, сабраная радыёзондам «Піянер-Венера-1» («Піянер-12»), які працаваў на арбіце Венеры з 1978 па 1992 год. Карты паўночнага паўшар’я планеты (трэць паверхні) складзеныя ў 1989 годзе ў маштабе 1:5 000 000 сумесна Амерыканскай геалагічнай службай і расійскім Інстытутам геахіміі і аналітычнай хіміі ім. У. І. Вярнадскага. Выкарыстоўваліся дадзеныя савецкіх радыёзондаў «Венера-15» і «Венера-16». Поўная (акрамя паўднёвых палярных абласцей) і больш падрабязная карта паверхні Венеры складзена ў 1997 годзе ў маштабах 1:10 000 000 і 1:50 000 000 Амерыканскай геалагічнай службай. Пры гэтым былі выкарыстаныя дадзеныя радыёзондаў «Магелан». Правілы наймення дэталей рэльефу Венеры былі зацверджаны на XIX Генеральнай асамблеі Міжнароднага астранамічнага саюза ў 1985 годзе, пасля абагульнення вынікаў радыёлакацыйных даследаванняў Венеры аўтаматычнай міжпланетнай станцыямі. Было вырашана выкарыстоўваць у наменклатуры толькі жаночыя імёны (акрамя трох названых раней гістарычных выключэнняў) * Буйныя кратары Венеры атрымліваюць назвы ў гонар прозвішчаў знакамітых жанчын, малыя кратары — жаночыя імёны. Прыклады буйных: Ахматава, Барсава, Барто, Волкава, Галубкіна, Данілава, Дашкова, Ярмолава, Яфімава, Клёнава, Мухіна, Абухава, Арлова, Асіпенка, Патаніна, Руднева, Русланава, Федарэц, Яблачкіна. Прыклады дробных: Аня, Каця, Оля, Света, Таня і г. д. Някратарныя формы рэльефу Венеры атрымліваюць імёны ў гонар міфічных, казачных і легендарных жанчын: узвышшам даюцца імёны багінь розных народаў, паніжэнням рэльефу — іншых персанажаў з розных міфалогій: * Зямлі і плато атрымліваюць назвы ў гонар багінь кахання і прыгажосці; тэсэры — па імі багінь лёсу, шчасця і ўдачы; горы, купалы, вобласці называюцца імёнамі розных багінь, веліканш, тытанід; пагоркі — імёнамі марскіх багінь; уступы — імёнамі багінь хатняга ачага, вянкі — імёнамі багінь урадлівасці і земляробства; грады — імёнамі багінь неба і жаночых персанажаў, увязаных у міфах з небам і святлом. * Разоры і лініі атрымліваюць назвы ваяўнічых жанчын, а каньёны — імёны міфалагічных персанажаў, звязаных з Месяцам, паляваннем і лесам. Дадатковыя звесткі ------------------ ### Спадарожнік Венеры Асноўны артыкул: **Спадарожнікі Венеры** Венера побач з Сонцам, закрытым Месяцам. Кадр апарата «Клеменціна» Венера разам з Меркурыем лічыцца планетай, у якой няма натуральных спадарожнікаў. У мінулым мелі месца шматлікія заявы аб назіранні спадарожнікаў Венеры, але адкрыццё заўсёды аказвалася заснаваным на памылцы. Першыя заявы аб тым, што выяўлены спадарожнік Венеры, адносяцца да XVII стагоддзя. Усяго за 120-гадовы перыяд да 1770 было зарэгістравана больш за 30 назіранняў спадарожніка як мінімум 20 астраномамі. Да 1770 года пошукі спадарожнікаў Венеры былі практычна спынены, у асноўным з-за таго, што не ўдавалася паўтарыць вынікі папярэдніх назіранняў, а таксама ў выніку таго, што ніякіх прыкмет наяўнасці спадарожніка не было выяўлена пры назіранні праходжання Венеры па дыску Сонца ў 1761 і 1769 годзе. У Венеры (як і у Марса і Зямлі) існуе квазіспадарожнік, астэроід 2002 VE68, які абарочваецца вакол Сонца такім чынам, што паміж ім і Венерай існуе арбітальны рэзананс, у выніку якога на працягу многіх перыядаў абароту ён застаецца непадалёк ад планеты. У XIX стагоддзі існавала гіпотэза, што ў мінулым спадарожнікам Венеры быў Меркурый, які пасля быў ёю «страчаны». У 1976 Том ван Фландэрн і К. Р. Харынгтан на падставе матэматычных разлікаў паказалі, што гэтая гіпотэза добра тлумачыць вялікія адхіленні (эксцэнтрысітэт) арбіты Меркурыя, яго рэзанансны характар абарачэння вакол Сонца і страту вярчальнага моманту як у Меркурыя, так і ў Венеры. Таксама тлумачыцца набыццё Венерай вярчэння, адваротнага асноўнаму ў Сонечнай сістэме, разагрэў паверхні планеты і ўзнікненне шчыльнай атмасферы. ### Тэрафарміраванне Венеры Асноўны артыкул: **Тэрафарміраванне Венеры** Тэрафарміраваная Венера Венера — кандыдат на тэрафарміраванне. Па адным з планаў меркавалася развеяць ў атмасферы Венеры генетычна мадыфікаваныя сіне-зялёныя водарасці, якія, перапрацоўваючы вуглякіслы газ (які складае 96 % атмасферы Венеры) у кісларод, значна паменшылі б парніковы эфект і панізілі б тэмпературу на планеце. Аднак для фотасінтэзу неабходная вада, якой, паводле апошніх дадзеных, на Венеры практычна няма (нават у выглядзе пары ў атмасферы). Таму для рэалізацыі такога праекта неабходна ў першую чаргу даставіць на Венеру ваду — напрыклад, з дапамогай бамбардзіроўкі яе водна-аміячнымі астэроідамі ці іншым шляхам. Гл. таксама ----------- * Жыццё на Венеры Заўвагі ------- 1. 1 2 Солнечная система / Ред.-сост. В. Г. Сурдин. — М.: Физматлит, 2008. — С. 126. — 400 с. — ISBN 978-5-9221-0989-5. 2. ↑ Неторопливая Венера **(нявызн.)**, *Lenta.ru* (17.02.2012). 3. 1 2 3 4 *Williams, David R.*. Venus Fact Sheet **(нявызн.)**. NASA (15 красавіка 2005). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 12 кастрычніка 2007. 4. ↑ Venus: Facts & Figures **(нявызн.)**(недаступная спасылка). NASA. Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 12 красавіка 2007. 5. ↑ Space Topics: Compare the Planets: Mercury, Venus, Earth, The Moon, and Mars **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Planetary Society. Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 12 красавіка 2007. 6. ↑ Болсун А. І. Рапановіч Я. Н. Слоўнік фізічных і астранамічных тэрмінаў. Мн. 1979. 7. ↑ Народная астрономия белорусско-литовского пограничья 8. ↑ Caught in the wind from the Sun **(нявызн.)**. ESA (Venus Express) (28 лістапада 2007). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 12 ліпеня 2013. 9. ↑ Венера, всё о космосе 10. ↑ Shiltsev V. Nesterenko I. Rosenfeld R. (2013). "Replicating the discovery of Venus's atmosphere". *Physics Today*. **66** (2): 64. doi:10.1063/PT.3.1894. Архівавана з арыгінала 4 ліпеня 2013. Праверана 4 мая 2014. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка)Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) Архіўная копія **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 4 ліпеня 2013. Праверана 4 мая 2014. 11. ↑ Строение планеты — Астрономия и Космос 12. ↑ Котляр, Павел. Спутник приволочился за Венерой **(нявызн.)**, *infox.ru* (9 верасня 2010). Архіўная копія **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 21 красавіка 2014. Праверана 9 лістапада 2022. 13. ↑ Венера — сведения 14. ↑ Венера-8 **(нявызн.)**(недаступная спасылка). НПО им. С. А. Лавочкина. Архівавана з першакрыніцы 18 жніўня 2011. Праверана 9 красавіка 2011. 15. ↑ 50 интересных фактов из астрономии 16. 1 2 У Венеры нашли озоновый слой 17. ↑ Venus has an ozone layer 18. ↑ Колледж.ру 19. ↑ Агентство РИА 20. ↑ На Венере в прошлом были океаны и вулканы — учёные **(нявызн.)**. РИА Новости (14 ліпеня 2009). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 4 мая 2014. 21. ↑ Venus gazetteer Архівавана 29 жніўня 2007. (англ.) 22. ↑ М. В. Ламаносаў піша: «… п. Курганаў па вылічэнні сваім даведаўся, што гэта незабыўнае праходжанне Венеры па Сонцы ізноў у 1769 годзе мая 23 дня па старым стылі здарыцца, якое хоць у Санкт-Пецярбургу і наўрад ці будзе бачна, толькі многія месцы каля тутэйшай паралелі, а асаблiва тыя, што далей на поўнач ляжаць, могуць быць сведкамі. Бо пачатак уступлення адбудзецца тут у 10-й гадзіне папаўдні, а выступ — у 3-й гадзіне папоўначы; з’яўленне пройдзе па верхняй палове Сонца ў адлегласці ад яго цэнтра блізка 2⁄3 сонечнага паўпапярочніка. А з 1769 па заканчэнні ста пяці гадоў зноў гэта з’ява бачная быціме. Таго ж 1769 кастрычніка 29 дня такое ж праходжанне і планеты Меркурый па Сонцы будзе бачнае толькі ў Паўднёвай Амерыцы» (М. В. Ламаносаў «З’яўленне Венеры на Сонца…») 23. 1 2 3 4 *Михаил Васильевич Ломоносов.* Избранные произведения в 2-х томах. М.: Наука, 1986 24. ↑ Наблюдения М. В. Ломоносова — Прохождение Венеры по диску Солнца 8 июня 2004 года — сайт «Галактика» 25. ↑ Явление Ломоносова — Рассеяние света. Отражение световых лучей при скользящем падении. — На сайте «Взгляд на мир» 26. ↑ Панарамы паверхні Венеры, атрыманыя савецкімі спускальнымі апарат і апрацаваныя з дапамогай сучасных метадаў Донам Мітчэлам, знаходзяцца тут. 27. ↑ Россия до 2015 года разработает и запустит принципиально новый космический аппарат — долгоживущую станцию «Венера-Д» 28. ↑ РФ запустит зонд к Венере не раньше 2024 г, к Меркурию — после 2031 г 29. ↑ Венера-Глоб 30. ↑ Chronology of Venus Exploration (NASA) 31. ↑ Космические пуски и события СССР и России (kocmoc.info) Архівавана 3 студзеня 2012. 32. 1 2 3 4 5 Имена на карте Венеры (galatreya.ru) Архівавана 12 кастрычніка 2011. 33. 1 2 3 4 *Ж. Ф. Родионова* «Карты Венеры» 34. ↑ *С. А. Язев* «Лекции о Солнечной системе: Учебное пособие», — СПб: Лань, 2011, С. 57-75. ISBN 978-5-8114-1253-2 35. ↑ Бывший спутник Венеры? 36. ↑ *Cf. R. S. Harrington, T. C. van Flandern* «A Dynamical Investigation of the Conjecture that Mercury is an Escaped Satellite of Venus», Icarus 28, (1976), pp. 435—440. Літаратура ---------- * *Короновский Н. Н.* Морфология поверхности Венеры // *Соросовский образовательный журнал*. Архівавана з першакрыніцы 3 красавіка 2010. * *Бурба Г. А.* Венера: русская транскрипция названий // *Лаборатория сравнительной планетологии ГЕОХИ, май 2005 г*. Спасылкі -------- * Информация о Венере // на web.archive.org * Солнечная система. Планеты Солнечной системы. Венера * Георгий Бурба Кривое зеркало Земли // Вокруг света № 6, 2003 * Известия Науки — новая карта Рельефа Венеры Архівавана 23 красавіка 2009. * «Венера-Экспресс»: итоги основной миссии * *Родионова Ж. Ф.* «Венера — ближайшая к нам планета» // «Дельфис» № 39, 2004 * *Алексей Левин, Дмитрий Мамонтов* «Планета оранжевых сумерек» // «Популярная механика» № 11, 2008 * Здымкі, зробленыя савецкімі касмічнымі апаратамі (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Giant Bomb | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Universalis · Сучаснай Украіны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 12066488g · GND: 4062527-8 · LCCN: sh85142768 · NDL: 00565856 · NKC: ph118176 · VIAF: 316741882 | | | ⛭✰ Венера | | --- | | Геаграфія | | | | --- | | Атмасфера · Геалогія · Іонасфера · Картаграфія · Клімат | | Радавыя тэрміны: | Разоры · Вянцы · Горы · Грады · Землі · Каньёны · Купалы · Лініі · Вобласці · Патэры · Плато · Раўніны · Тэсеры · Узгоркі · Уступы | | Буйныядэталі рэльефу: | Зямля Іштар · Зямля Афрадыты · Раўніна Снягуркі · Горы Максвела · Вобласць Эйстлы · Вобласць Фебы · Раўніна Русалкі · Раўніна Седны · Раўніна Гінеўры · Вобласць Метыды · Вобласць Мнемасіны · Плато Лакшмі · Раўніна Айно · Гара Маат | | Найбуйнейшыя кратары: | Мід · Ізабела · Майтнер · Клёнава · Клеапатра | | Выява планеты ВенераВыява планеты Венера | | Даследаванне | Штучныя аб’екты на Венеры · Праграма «Венера» · «Піянер-Венера-1» · «Вега» · «Магелан» · «Венера-экспрэс» | | Іншыя тэмы | Праходжанне Венеры па дыску Сонца · Астэроіды, што перасякаюць арбіту Венеры · Тэрафарміраванне Венеры · Жыццё на Венеры · Спадарожнікі Венеры · Геспер · Фазы Венеры | | **Катэгорыя:Венера (планета) · Вікісховішча:Венера** | | ⛭Даследаванне Венеры касмічнымі апаратамі | | --- | | З пралётнай траекторыі | Венера-1 • Марынер-2 • Зонд-1 • Венера-2 • Марынер-5 • Марынер-10 • Венера-11 • Галілеа • Касіні-Гюйгенс • MESSENGER • PLANET-C | | З арбіты | Венера-9 • Венера-10 • Піянер-Венера-1 • Венера-15 • Венера-16 • Магелан • Венера-экспрэс | | Спуск у атмасферу | Венера-3 • Венера-4 • Венера-5 • Венера-6 • Піянер-Венера-2 | | На паверхні | Венера-7 • Венера-8 • Венера-9 • Венера-10 • Венера-11 • Венера-12 • Венера-13 • Венера-14 • Вега-1,2 | | Аэрастатныя зонды | Вега-1,2 | | Запланаваныя місіі | Венерыянскі даследчы зонд (Venus Entry Probe) (2013) • КА Венера-Д (2016) | | Гл. таксама | Каланізацыя Венеры • Спіс штучных аб'ектаў на Венеры | | ⛭Сонечная сістэма (≛ спіс аб’ектаў) | | --- | | | | **Сонца** | | **планеты і *карлікавыя планеты*:** ✰ Меркурый · ✰ Венера · ✯ Зямля · Марс · *Цэрэра* · ✯✰ Юпітэр · Сатурн · ✰ Уран · ✯ Нептун · *Плутон* · *Хаўмеа* · *Макемаке* · *Эрыс* | | **іх спадарожнікі/кольцы:** Зямлі · Марса · Юпітэра/∅ · Сатурна/∅ · Урана/∅ · Нептуна/∅ · *Плутона* · *Хаўмеа* · *Эрыды* | | **Малыя целы**: метэароіды · астэроіды/іх спадарожнікі (калязямныя · асноўнага пояса · траянцы · кентаўры) · транснептунавыя (ПК · РД) · дамаклоіды · каметы (ВО) |

**Другая халерная пандэмія** — выбуховае распаўсюджванне халеры на значныя тэрыторыі за межы эндэмічнай тэрыторыі Індыі на працягу 1826—1837 гадоў праз Заходнюю Азію да Еўропы і Амерыкі, а таксама на ўсход да Кітая і Японіі. Яе распаўсюджванне адбылося пераважна на тыя ж тэрыторыі, як і падчас першай пандэміі, аднак адбылося пэўнае распаўсюджванне на Усходнюю Азію, чаго не было раней. Некаторыя навукоўцы лічаць, што другая пандэмія працягвалася аж да 1851 года. Распаўсюджванне пандэміі ------------------------ У 1826—1828 гадах халера распаўсюдзілася на ўсход ад Індыі, у Кітай, Індакітай, а таксама на паўночны захад у Афганістан, Хіву і Бухару. У Расійскай імперыі хвароба з’явілася ў Арэнбургу ў 1829 годзе ў выніку заносу бухарскім караванам. Баючыся халеры, арэнбургскі губернатар накіраваў насустрач яму чыноўніка для асобых даручэнняў з некалькімі сотнямі казакоў. На мяжы караван спынілі, пасля чаго чыноўнік прымусіў купцоў паклясціся на Каране, што сярод іх няма хворых. Потым ад бухарцаў запатрабавалі, каб яны кідалі адзін у аднаго кавалкі воўны і бавоўны з распакаваных цюкоў, а затым і пажавалі бавоўну і воўну. Усё гэта прымусілі купцоў «закусіць» сухафруктамі і прысмакамі, якія былі ў караване. Праверкі прайшлі паспяхова, караван прапусцілі, але ў Арэнбургу неўзабаве пачаліся ўспышкі халеры. Тым часам хвароба ў 1830 годзе распаўсюдзілася да краін Блізкага Усходу. У Егіпце памерла да 150 тысяч жыхароў. Адтуль адбыўся новы занос у Расійскую імперыю, у Астрахань камандай ваеннага брыга з Ленкарані, потым уверх па Волзе да Масквы. Велізарнае садзейнічанне распаўсюджванню адбылося праз арцелі волжскіх бурлакоў. Сярод іх было шмат тых, хто хаваўся ад пераследу ўладаў. У іх разуменні нават лекары былі прадстаўнікамі адміністрацыі, ад якіх трэба было хавацца. Паніка паўстала на Ніжагародскім кірмашы  (руск.) (бел. дзе халера з-за традыцыйнага натоўпу знайшла выдатныя ўмовы для свайго распаўсюду. «Жах разліўся па вуліцах. Шмат заможных людзей пакінула горад, менш заможныя спрабавалі, па меншай меры, назапасіцца харчаваннем на паўтара месяца; цана на патрэбы жыцця паднялася. На наступны дзень не відаць было ніводнага экіпажа, вароты былі паўсюль зачыненыя…» У Цэнтральную і Заходнюю Еўропу халера распаўсюдзілася ў 1831 годзе. У Лондане загінула 6536 жыхароў, у Францыі — каля 200 тысяч. У наступным годзе французскія каланіяльныя войскі занеслі халеру ў Афрыку, а эмігранты — у Паўночную Амерыку і Аўстралію. Пасля таго як 30 тысяч чалавек у Вялікабрытаніі памерлі ад халеры ў 1831—1832 гг. нью-ёркская ўлада выдала ў чэрвені 1832 года распараджэнне аб тым, што ні адзін карабель не можа наблізіцца на 300 ярдаў да любога доку, калі яго капітан падазрае ці ведае пра выпадкі халеры на борце. Аднак хвароба прарвалася ў горад, загінула каля 3 500 з 250 000 жыхароў горада, перш чым халера пацішэла ў верасні. Пандэмія распаўсюдзілася на ўсе кантыненты. ### У Расійскай імперыі Падчас Польскага паўстання 1830—1831 гадоў толькі ў расійскай арміі ад халеры загінула больш за 12 тысяч вайскоўцаў. У Расійскай імперыі за два гады перахварэла халерай 466 457 жыхароў  (руск.) (бел. памерла 197 069 тысяч чалавек. Падчас Другой пандэміі халера ў 1830 годзе была ўпершыню занесена ва Украіну. Яе распаўсюджванню спрыяла руска-турэцкая вайна, калі войска пачало вяртацца з баявых дзеянняў. Халера дасягнула свайго апагею на Украіне ў 1831 годзе. Дакладных дадзеных аб захворвальнасці і смяротнасці няма, але вядома, напрыклад, што ў невялікім сяле Падосах на Бярдзічаўшчыне  (укр.) (бел. ад халеры штодня памірала да 8 чалавек. Па стане на сярэдзіну лета 1831 года ад халеры памерла не менш 26 946 чалавек. У многіх гарадах Расійскай імперыі ўзнікалі «халерныя» бунты  (руск.) (бел. падставай да якіх было ўсталяванне строгіх каранцінна-паліцэйскіх мерапрыемстваў. Мікалай Гогаль пісаў у 1831 годзе з Пецярбурга Васілю Жукоўскаму ў Царскае сяло: «…каранціны ператварылі гэтыя 24 вярсты [да вас] у дарогу з Пецярбурга на Камчатку». Аляксандр Пушкін запісаў у дзённіку за 26 ліпеня 1831 года наступнае | | | | | --- | --- | --- | | « | «Ледзь паспеў я прыехаць, як даведаюся, што каля мяне ачапляюць вёскі, засноўваюцца каранціны. Народ наракае, не разумеючы строгай неабходнасці і аддаючы перавагу злу невядомасці і загадкаваму нязвыклай сваёй сарамлівасці. Мяцяжы ўспыхваюць то тут, то там». «У мінулым годзе каранціны спынілі ўсю прамысловасць, загарадзілі шлях абозам, прывялі ў галечу падрадчыкаў і рамізнікаў, спынілі даходы сялян і памешчыкаў і ледзь не ўзбунтавалі 16 губерняў .... Некалькі мужыкоў з дубінамі ахоўвалі пераправу праз нейкую рэчку. Я пачаў распытваць іх. Ні яны, ні я добра не разумелі, чаму яны стаялі тут з дубінамі і з загадам нікога не пускаць. Я даказваў ім, што, відаць, дзе-небудзь ды заснаваны каранцін, што я не сёння, дык заўтра на яго наеду, і ў доказ прапанаваў ім сярэбраны рубель. Мужыкі са мной пагадзіліся, перавезлі мяне і пажадалі шмат гадоў.» | » | Набыло значнае распаўсюджванне хабарніцтва сярод каранцінных чыноўнікаў. За хабар можна было скараціць час знаходжання ў ізаляцыі з 2-х тыдняў да ўсяго двух гадзін. А. Пушкін тады ж запісаў у сваім дзённіку: «злоўжыванні неразлучныя з каранціннымі пастановамі, якіх не разумеюць ні ўжывальныя на тое людзі, ні народ…» Халерныя беспарадкі ------------------- Беспарадкі, падобныя расійскім, адбываліся ў 1830-х гадах у Венгрыі, дзе народ падазраваў у успышках халеры атручванні. Хлоркавую вапну, якую ўжывалі для дэзінфекцыі, людзі прызналі за яд і прымусілі лекараў яе глынаць для доказу бясшкоднасці. У ліпені 1831 года найбуйнейшае сялянскае паўстанне ў XIX стагоддзі адбылося ва ўсходняй Славакіі. Падставай да яго паслужыла халера. Санітарныя меры ўрада Аўстрыйскай імперыі (забарона на гандаль, перамяшчэнне насельніцтва, хлараванне  (руск.) (бел. вады і г. д) спарадзілі чуткі, што «спадары труцяць просты народ». Паўстанне ўспыхнула ў Кошыцэ, затым распаўсюдзілася на раёны Зэмплін  (бел. (тар.)) (бел. і Шарыш. У ім удзельнічала каля 40 тысяч чалавек. Толькі да лістапада таго ж года яно было з вялікімі цяжкасцямі і ахвярамі задушана рэгулярнымі імперскімі войскамі. У 1832 годзе ў Бірмінгеме разнёсся слых, што хаваюць яшчэ жывых людзей, хворых халерай. Натоўп кінуўся на могілкі, разрывалі магілы, пераламалі труны і забілі некалькі чалавек, западозраных ва ўяўным злачынстве. У той жа год у Манчэстэры тысячы людзей сабраліся ў адну раніцу на вуліцы, сярод натоўпу неслі на насілках абезгалоўлены труп дзіцяці, у якога лекар адрэзаў галаву для анатамічных даследаванняў. Натоўп гараджан лічыў, што дзіця забілі лекары халернага шпіталя, і збіраліся яго разбурыць. Бунт быў падаўлены войскамі. Зноскі ------ 1. 1 2 *Charles E. Rosenberg.* {{{загаловак}}} (нявызн.). — University of Chicago Press, 1987. 2. ↑ Cholera’s seven pandemics |url= |work=Canadian Broadcasting Corporation |date=December 2, 2008 |accessdate=2008-12-11 3. ↑ Северная пчела, 1831 рік, 14 липня. **(нявызн.)**. Літаратура ---------- * + Hayes, J. N. (2005). Epidemics and Pandemics: Their Impacts on Human History. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO. гг. 214—219. (англ.) + Інфекційні хвороби (підручник) (за ред. О. А. Голубовської  (укр.) (бел.). — Київ: ВСВ «Медицина» (2 видання, доповнене і перероблене). — 2018. — 688 °C. + 12 с. кольор. вкл. (О. А. Голубовська, М. А. Андрейчин  (руск.) (бел. А. В. Шкурба  (укр.) (бел. та ін.) ISBN 978-617-505-675-2 / С. 45 + Возианова Ж. И.  (руск.) (бел. Инфекционные и паразитарные болезни: В 3 т. — К.:"Здоровье",2008. — Т. 1; 2-е изд. перераб. и доп — 884 с. ISBN 978-966-463-012-9. / С. 531 + Зюков А. М.  (руск.) (бел. (при участии Падалки Б. Я.  (укр.) (бел.) Острые инфекционные болезни и гельминтозы человека. Государственное медицинское издательство УССР, К. 1947. — 392 с. /С. 91 + Byrne, Joseph Patrick (2008). Encyclopedia of Pestilence, Pandemics, and Plagues: A-M. ABC-CLIO. p. 101. ISBN 978-0-313-34102-1. (англ.) | Халерныя пандэміі | | --- | | Першая • Другая • Трэцяя • Чацвёртая • Пятая • Шостая • Сёмая |

**Чацвёртая халерная пандэмія** (таксама **IV пандэмія халеры**, англ.: fourth cholera pandemic) — чарговае распаўсюджванне халеры на вялікія адлегласці ад Індыі. Меркаванае месца паходжання — дэльта Ганга. Характэрная хуткім распаўсюджваннем хваробы з дапамогай чыгунак і караблёў пасля адкрыцця Суэцкага канала, які «забяспечыў» кур’ерскі хуткі правоз інфекцыі з Індыі ў Еўропу. Цяпер халера пранікала туды не за два-тры гады, а праз некалькі тыдняў. Караблі, якія адплылі тады з егіпецкай Александрыі, разнеслі яе ў парты Італіі, Францыі, Іспаніі. Працягвалася на працягу 1863—1875 гадоў. Распаўсюджванне пандэміі ------------------------ На тэрыторыю Расійскай імперыі халера пранікла ў гэты раз з Заходняй Еўропы. Тады было заўважана, што войскі заўсёды пазней жыхароў і ў меншай ступені пакутавалі ад халеры. Калі салдаты захворвалі, то лягчэй радавых грамадзян хварэлі халерай, і параўнальна менш іх памірала. Гэту няроўнасць варта прыпісаць асаблівасцям салдацкай ежы, якая нават летам, са знікненнем запасаў квашанай капусты і буракоў, мела ўсё ж такі ў аснове кіслы хлеб, квас і іншыя прадукты, якія падтрымлівалі ў страўніку пераважна кіслую рэакцыю харчовай сумесі, якая пагібельна дзейнічае на халерныя вібрыёны. Падчас гэтай пандэміі халера распаўсюдзілася на Маларосію ў жніўні 1865 года з Канстанцінопаля, спачатку ў Адэсу, а з 1866 года — амаль да ўсіх абшчын Маларосіі. У 1869—1870 гады захворванне халерай у Еўропе спынілася, за выключэннем Расійскай імперыі. Найбольшы яе пік у Маларосіі быў у 1870 годзе, калі захварэла 633 318 чалавек, а памерла 238 027, аднак гэта не азначае, што апублікаваныя сапраўды дакладныя колькасці. Было шмат няўлічаных хворых і памерлых сярод беднякоў. У Кіеве, напрыклад, летам 1871 года за дзень памірала да 140 чалавек. У 1872 годзе за два тыдні памёр 1151 жыхар горада. Вышук, арганізаваны ваенным губернатарам, паказаў, што шмат гараджан у прыгарадах або таемна скідалі трупы ў Днепр, або хавалі іх у адасобленых месцах. Гэта адбывалася таму, што лячэнне было платным. Не ва ўсіх гарадах была бясплатная земская медыцына  (руск.) (бел.. У тым жа Кіеве, у прыватнасці, даступнай для простага люду была адна толькі Кірылаўская бальніца, ды і то дзень знаходжання ў ёй каштаваў 7 рублёў 20 капеек, у той час, як штодзённая зарплата кваліфікаванага рабочага не перавышала 2 рубля 50 капеек. Заставаліся нешматлікія ўстановы для паломнікаў пры кляштарах і тэрмінова пераробленыя пад «складаванне» халерных хворых начлежкі для бедных, куды прыносілі дзясяткі жыхароў горада проста паміраць. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Hayes, J. N. (2005). Epidemics and Pandemics: Their Impacts on Human History. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO. гг. 214—219. (англ.) * Інфекційні хвороби (підручник) (за ред. О. А. Голубовської  (укр.) (бел.). — Київ: ВСВ «Медицина» (2 видання, доповнене і перероблене). — 2018. — 688 °C. + 12 с. кольор. вкл. (О. А. Голубовська, М. А. Андрейчин  (руск.) (бел. А. В. Шкурба  (укр.) (бел. та ін.) ISBN 978-617-505-675-2 / С. 45 * Возианова Ж. И.  (руск.) (бел. Инфекционные и паразитарные болезни: В 3 т. — К.:"Здоровье",2008. — Т. 1; 2-е изд. перераб. и доп — 884 с. ISBN 978-966-463-012-9. / С. 531 * Зюков А. М.  (руск.) (бел. (при участии Падалки Б. Я.  (укр.) (бел.) Острые инфекционные болезни и гельминтозы человека. Государственное медицинское издательство УССР, К. 1947. — 392 с. /С. 91 * Byrne, Joseph Patrick (2008). Encyclopedia of Pestilence, Pandemics, and Plagues: A-M. ABC-CLIO. p. 101. ISBN 978-0-313-34102-1. (англ.) | Халерныя пандэміі | | --- | | Першая • Другая • Трэцяя • Чацвёртая • Пятая • Шостая • Сёмая |

**Каду́сіі** (стар.-грэч.: Καδούσιοι) † — старажытны народ на паўднёва-заходнім узбярэжжы Каспія. Кадусіі ўзгадваліся антычнымі аўтарамі з V ст. да н. э. у тым ліку Ксенафонтам, Страбонам, Плініем Старэйшым і інш. Яны насялялі паўднёва-заходняе ўзбярэжжа Каспійскага мора на поўдзень ад ракі Аракс і Каўказскай Албаніі, на поўдні межавалі з Мідыяй і Гірканіяй. Страбон называў вобласць кадусіяў шырокай, але непладавітай, у адрозненне ад Гірканіі. Гэты народ лічыўся ваяўнічым. Быў добраахвотна падначалены персідскім валадаром Кірам. Але каля 405 г. да н. э. у вобласці кадусіяў адбылося паўстанне. Большасць даследчыкаў адносяць кадусіяў да іранамоўных народаў. Іх прынята лічыць прамымі продкамі сучасных талышоў. Спасылкі -------- * CADUSII, an Iranian tribe settled between the Caspian and the Black sea

**Абдул Вахід Махамед аль-Нур** (араб. عبد الواحد محمد نور‎‎; нар. 1968) — кіраўнік адной з фракцый групоўкі «Вызваленчы рух Судана». Біяграфія --------- Нарадзіўся ў Залінгеі, Заходні Дарфур. Вучыўся ў Хартумскім універсітэце на юрыдычным факультэце, які скончыў у 1995 годзе. Потым працаваў юрыстам. У чэрвені 1992 года быў у шэрагу сузаснавальнікаў групоўкі «Вызваленчы рух Судана», якая вяла барацьбу супраць урада Амара аль-Башыра. У 2006 годзе Вызваленчы рух Судана раскалоўся на дзве фракцыі, падзеленыя па пытанні мірнага пагаднення па Дарфуру: адна, пад пачаткам Міна Мінаві, падтрымала мірнае пагадненне з уладамі 2006 года, а другая, кіраўніком якой быў Абдул Вахід аль-Нур, адхіліла. Сям’я ----- Жанаты, мае траіх дзяцей. Заўвагі ------- 1. ↑ BBC Staff (24 February 2009) "Who are Sudan's Darfur rebels?" *BBC News* 2. ↑ Darfur rebel leader condemns Nice attack (англ.). *Radio Dabanga*. Праверана 23 лютага 2022. 3. 1 2 Sudan rebel leader on limelight while President in panic Архівавана 19 ліпеня 2013 года. *Sudan Tribune*, 18 July 2008 4. ↑ Craze, Joshua; Tubiana, Jérôme; Gramizzi, Claudio (2016). Emile LeBrun (рэд.). "A State of Disunity: Conflict Dynamics in Unity State, South Sudan, 2013–15" (PDF). *HSBA Working Paper*. Geneva: Small Arms Survey (42). ISBN 978-2-940548-32-3. 5. ↑ Staff (December 2006) "No Dialogue, No Commitment: The Perils of Deadline Diplomacy for Darfur" *Sudan Issue Brief* Number 4, p. 3, Human Security Baseline Assessment, Small Arms Survey, Geneva, Switzerland, from Internet Archives 6. ↑ Why We Won't Talk to Sudan's Islamo-Fascists

**Царква ў імя святой праведнай Сафіі Слуцкай** — мураваны праваслаўны храм у горадзе Масты Гродзенскай вобласці. Знаходзіцца ў цэнтры горада на вул Першамайскай на выездзе з горада. Пры храме дзейнічае дзіцячая нядзельная школа. Гісторыя -------- Прыход быў зарэгістраваны 4 красавіка 2011 года. На працягу двух гадоў выраблялася праектная дакументацыя і дакументацыя на атрыманне зямельнай дзяльніцы. Пляцоўка пад будаванне храма была вылучаны 19 сакавіка 2013 года. Будаўніцтва пачалося ў 2013 годзе. Праз пэўны час была збудавана часовая царква, дзе праходзілі набажэнствы. На 1 студзеня 2015 года была завершана пабудова падмурка асноўнага храма. 17 красавіка 2020 на храме былі ўсталяваны купалы і крыжы. Пробашчы -------- * іерэй Іяан Аўсіевіч Зноскі ------ 1. ↑ Подарок к Пасхе. На строящемся храме святой праведной Софии княгини Слуцкой города Мосты установили купола и кресты 2. ↑ Подарок к Пасхе. На строящемся храме святой праведной Софии княгини Слуцкой г. Мосты установили купола и кресты Спасылкі -------- * Приход святой праведной Софии княгини Слуцкой г. Мосты(недаступная спасылка)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Нёман (значэнні). **ААТ «Гро́дзенская абутко́вая фа́брыка „Нё́ман"»** — беларуская кампанія па вытворчасці абутку, якая размешчана ў Гродна. Гісторыя -------- Вытокі стварэння прадпрыемства ставяцца да фабрыкі фабрыканта Рэзнікава, якая была размешчана да верасня 1939 года ў правабярэжнай асноўнай частцы горада Гродна ў трохпавярховым цагляным будынку. На фабрыцы вырабляліся жаночыя сумкі, партфелі, нататнікі, працавала пераплетная майстэрня. Калі Заходняя Беларусь уз’ядналася з Усходняй, фабрыку Рэзнікава нацыяналізавалі і пераабсталявалі ў абутковую фабрыку, дзе пашывалась жаночы і дзіцячы абутак ручнога пашыву з выпускам 100 пар абутку ў дзень. Пасля вайны былі адноўлены 1 і 2 паверхі фабрыкі, першы паверх выкарыстоўваўся пад склад абсталявання, якое прыбывала для фабрыкі, а на другім быў адкрыты рантава-пашывачны цэх, які служыў і вучэбна-вытворчай базай для абутнікоў. 10 ліпеня 1947 года Пастановай Урада Беларусі фабрыка ўступіла ў строй дзеючых прадпрыемстваў, атрымала афіцыйную назву «Гродзенская абутковая фабрыка №1» і ў 1949 годзе выпуск абутку склаў ужо 416 270 пар. У 1953 годзе да фабрыкі далучылась невялікае прадпрыемства, якое выпускала абутак па індывідуальным заказах — Гродзенская абутковая фабрыка № 2 і ў 1960 годзе выпуск абутку склаў 1 230 000 пар. Напярэдадні 1962 года гарадзенскія абутнікі атрымалі новы будынак па вуліцы Савецкіх Пагранічнікаў, 95. Першым быў пушчаны паток мужчынскі мадэльнай абутку. А з красавіка 1963 года фабрыка стала называцца «Гродзенская абутковая фабрыка „Нёман"». У 1969 годзе фабрыка ўпершыню дэманструе ўзоры абутку на міжнароднай выставе «Абутак-69» у Маскве. У 1971 годзе на фабрыцы было выраблена 7 140 800 пар абутку, а колькасць работнікаў складала 3849 чалавек. Так утварылася Гродзенскае вытворчае аб’яднанне «Нёман». У 1976 годзе ў склад прадпрыемства ўвайшла Брэсцкая абутковая фабрыка, будынак якой быў размешчаны ў Брэсце, па вуліцы Дзяржынскага, 41. Брэсцкая абутковая фабрыка спецыялізавалася на выпуску абутку камфортнага для людзей сталага ўзросту. У 1991 годзе Гродзенская абутковая фабрыка рэарганізавана ў калектыўнае прадпрыемства. У 1993 годзе прадпрыемства рэарганізавана ў закрытае акцыянернае таварыства «Гроднообувь», а са студзеня 1994 года рашэннем гарвыканкама горада Гродна, прадпрыемства ператворанае ў адкрытае акцыянернае таварыства, і з красавіка 1997 года вярнулася да свайго ранейшага назве «Гродзенская абутковая фабрыка „Нёман"». Зноскі ------ 1. ↑ Гродненская обувная фабрика «Неман», ОАО Концерн «Беллегпром» (руск.)(недаступная спасылка). 1info. Архівавана з першакрыніцы 11 верасня 2018. Праверана 21 верасня 2018. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйны сайт Архівавана 14 жніўня 2020. * Афіцыйная старонка «Нёман» у сацыяльнай сетцы «ВКонтакте»

**Міжзорны газ** — гэта разрэджанае газавае асяроддзе, якое запаўняе ўсю прастору паміж зоркамі. Міжзорны газ празрысты. Поўная маса міжзорнага газу ў Галактыцы перавышае 10 мільярдаў мас Сонца або некалькі адсоткаў сумарнай масы ўсіх зорак нашай Галактыкі. Сярэдняя канцэнтрацыя атамаў міжзорнага газу складае менш за 1 атам у см³. Асноўная яго маса складзеная паблізу плоскасці Галактыкі ў слаі таўшчынёй некалькі сотняў парсек. Шчыльнасць газу ў сярэднім складае каля 10−21 кг/м³. Хімічны склад прыкладна такі ж, як і ў большасці зорак: ён складаецца з вадароду і гелію (90 % і 10 % па ліку атамаў, адпаведна) з невялікай прымессю больш цяжкіх элементаў. У залежнасці ад тэмпературы і шчыльнасці міжзорны газ знаходзіцца ў малекулярным, атамарным альбо іанізаваным стане. Назіраюцца халодныя малекулярныя аблокі, разрэджаны міжвоблачны газ, аблокі іанізаванага вадароду з тэмпературай каля 10 тыс. К (туманнасць Арыёна) і шырокія вобласці разрэджанага і вельмі гарачага газу з тэмпературай каля мільёна К. Ультрафіялетавыя прамяні, у адрозненне ад промняў бачнага святла, паглынаюцца газам і аддаюць яму сваю энергію. Дзякуючы гэтаму гарачыя зоркі сваім ультрафіялетавым выпраменьваннем награваюць навакольны газ да тэмпературы прыкладна 10 000 К. Нагрэты газ пачынае сам выпраменьваць святло, і мы назіраем яго як светлую газавую туманнасць. Больш халодны, «нябачны» газ назіраюць радыёастранамічнымі метадамі. Атамы вадароду ў разрэджаным асяроддзі выпраменьваюць радыёхвалі на даўжыні хвалі каля 21 см. Таму ад абласцей міжзорнага газу бесперапынна распаўсюджваюцца патокі радыёхваль. Прымаючы і аналізуючы гэта выпраменьванне, навукоўцы даведваюцца аб шчыльнасці, тэмпературы і руху міжзорнага газу ў касмічнай прасторы. | ⛭Міжзорнае асяроддзе | | --- | | Складнікі | Міжзорны газ · Міжзорны пыл · Касмічныя прамяні · Магнітнае поле | | | Туманнасці | Дыфузная (светлая) туманнасць · Цёмная туманнасць · Эмісійная туманнасць · Адбівальная туманнасць · Рэштка звышновай · Планетарная туманнасць · Протапланетарная туманнасць | | Вобласці зоркаўтварэння | Малекулярнае воблака · Глобула · Вобласць H II | | Калязоркавыя ўтварэнні | Акрэцыйны дыск · Протапланетны дыск · Палярныя струменевыя цячэнні · Аб’ект Хербіга — Аро | | Выпраменьванне | Зорны вецер · Рэліктавае выпраменьванне |

Эмблема Царквы карэнных амерыканцаў **Пеётызм** (англ.: Peyotism) — рэлігія на аснове хрысціянскіх і традыцыйных вераванняў паўночнаамерыканскіх індзейцаў. Назва паходзіць ад наймення кактуса пеётль (Lophophora williamsii), з якога вырабляюць галюцынаген. Гісторыя -------- Пеётызм узнік на аснове хіліялістычных рухаў, якія ахапілі абшчыны паўночнаамерыканскіх індзейцаў у апошняй трэці XIX ст. Меркавана, што найбольшы ўплыў на фарміраванне новай рэлігіі аказаў рух Скокі Духаў, які першапачаткова ўзнік у Невадзе каля 1870 г. а потым адрадзіўся ў Аклахоме ў 1888 - 1889 гг. Частка прыхільнікаў гэтага руху ўжывала падчас рэлігійных цырымоній сушоны кактус пеётль (Lophophora williamsii), што параўноўвалася з хрысціянскай святой камуніяй. Пеётль утрымоўвае мескалін, які выклікае галюцынацыі. Практыка выкарыстання пётля мексіканскімі індзейцамі ў рэлігійных мэтах вядома з 1560 г.. Але на тэрыторыі ЗША арэал вырастання гэтай расліны абмежаваны Тэхасам, і да канца XIX ст. выпадкі яе актыўнага ўжывання былі не вядомы. Першапачаткова прыхільнікі пеётызму дзейнічалі ў межах традыцыйных рэлігійных культаў або як чальцы хрысціянскіх кангрэгацый. 10 кастрычніка 1918 г. міжплемянная група пеётыстаў зарэгістравала Царкву карэнных амерыканцаў Аклахомы. У міжваенны перыяд патаемныя і адкрытыя сустрэчы пеётыстаў адбываліся і на тэрыторыі іншых штатаў ЗША. Гэтаму садзейнічала актыўная місіянерская дзейнасць прадстаўнікоў плямён каманчы, ліпан, каёва, сіў і інш. Паколькі федэральныя ўлады разглядалі пеётль як наркотык, прадпрымаліся меры для забароны як яго ўжывання, так і саміх рэлігійных цырымоній. Так, у 1932 г. у Невадзе быў арыштаваны і прысуджаны да турэмнага пакарання місіянер Сэм Самотны Мядзведзь. Да 1960 г. прыхільнікі пеётызму здолелі зарэгістраваць цэрквы карэнных амерыканцаў у 11 штатах. У міжваенны перыяд групы вернікаў таксама ўзніклі на поўначы Мексікі. У 1960-ыя гг. пеётызм распаўсюдзіўся ў Канадзе, першапачаткова сярод сіў. На баку пеётыстаў выступалі амерыканскія антраполагі. У 1994 - 1996 гг. іх сумесныя намаганні прывялі да прыняцця Сенатам і Кангрэсам ЗША паправак да Акта аб рэлігійнай свабодзе амерыканскіх індзейцаў. Яны дазваляюць прадстаўнікам карэнных народаў ужыванне пеётля падчас рэлігійных цырымоній. Арганізацыя ----------- Аб'яднанне вернікаў адбываецца пераважна ў межах Царквы карэнных амерыканцаў (англ.: Native American Church). Яна не мае адзінства і ўяўляе сабою збор розных кангрэгацый і напрамкаў, у тым ліку групу Крыжовага Агню (англ.: Cross Fire), якая выкарыстоўвае падчас цырымоній Біблію і малітвы, і адасобленую ад яе групу Паловы Месяца (англ.: Half Moon), што вызнае блізкую да хрысціянскай маральнасць. У Арызоне дзейнічае незалежная пеётысцкая Царква Бога (англ.: The Peyote Way Church of God). Веравучэнне ----------- Для пеётызму характэрны сінкрэтызм — спалучэнне традыцый народных вераванняў індзейцаў з хрысціянствам. Пеётысты вераць у адзінага Вялікага Духа, стваральніка сусвету, які звязаны з чалаввецтвам праз іншых духаў, у тым ліку прадстаўнікоў прыроды. Ісус Хрыстос выступае або як заступнік і адзін з пасрэднікаў, або як рэінкарнацыя культурнага героя таго ці іншага племені. Ужыванне пеётлю падчас рэлігійных цырымоній тлумачыцца імкненнем да кантактаў з духамі, яднаннем чалавека з навакольным асяродзем. Вернікі гуртуюцца вакол рэлігійнай абшчыны-*ківа* (ад назвы рэлігійнага збудавання ківа). Рытуалы часцяком арганізуюцца ў традыцыйным жытле, накшталт тыпі, у гонар традыцыйных індзейскіх, хрысціянскіх і цывільных грамадскіх святаў. Іх узначальвае рытуальны правадыр. Знакамітыя асобы ---------------- * Квана Паркер Зноскі ------ 1. ↑ GHOST DANCE 2. ↑ Omer C. Stewart, Peyotism in California 3. ↑ NATIVE AMERICAN CHURCH The Encyclopedia of Oklahoma History] 4. ↑ Omer C. Stewart, The History of Peyotism in Nevada **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 верасня 2016. Праверана 4 сакавіка 2017. 5. ↑ James Mark Shields, Christ and the Cactus: A Study of Peyotism among the Canadian Sioux Архівавана 20 чэрвеня 2014. 6. ↑ AMERICAN INDIAN RELIGIOUS FREEDOM ACT AMENDMENTS OF 1994 7. ↑ Native American Church North American religion 8. ↑ The Peyote Way Church of God 9. ↑ WE ARE ALL CHILDREN OF THE CREATOR Спасылкі -------- * NATIVE AMERICAN CHURCH * Daniel C. Swan and Lauren M. Simons, An Ethnobotany of Firewood in Osage Big Moon Peyotism: Practical knowledge, ritual participation, and aesthetic preference * Paul Radin, The Peyote Cult | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) |

Балка Каменны лог, Белгародская вобласць **Балка** — форма рэльефу, характэрная для прыроднай зоны лесастэпаў і стэпаў. Доўгае і шырокае паніжэнне, сухая або з часовым вадасцёкам лагчына з ўдзірваненымі схіламі, выпрацаваная расталымі снегавымі і дажджавымі водамі. Найчасцей балка з’яўляецца канцавой стадыяй развіцця яра. У плане марфалогіі балкі маюць спадзіста-ўвагнутае дно. Схілы паступова пераходзяць у міжрэччы, выражаная вяршыня адсутнічае. Даўжыня балак складае ад сотняў метраў да 20-30 кіламетраў, глыбіня — ад некалькіх метраў да дзясяткаў метраў, шырыня — да сотняў метраў. Балкі часта пакрытыя хмызнякамі і нават лесам, што для стэпаў увогуле не характэрна і звязана з блізкім заляганнем грунтавых водаў. Пры звядзенні лясоў і хмызоў эрозія пачынаецца з новай сілай. Выкарыстоўваюцца балкі як сенажаці, пад агароды, сады і нават сельскія паселішчы. Ва Украіне балкі завуцца *байракамі*, у Сібіры — *падзямі*. Зноскі ------ 1. ↑ | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Сучаснай Украіны | | Нарматыўны кантроль | GND: 4300550-0 · LCCN: sh85007446 |

Тры часткі вярбовай агароджы на карце 1883 года — заходняя і паўночная часткі складаюць ўмоўна прамую лінію, якая працягнулася з паўднёвага захаду на паўночны ўсход; умоўна перпендыкулярная ёй усходняя частка аддзяляе (адпаведна з усходу) Ляадунскі паўвостраў ад Карэі і Маньчжурыі Вярбовая агароджа на карце 1891 года. **Вярбовы палісад** або **Вярбовая мяжа** (маньчж. ᠪᡳᡵᡝᡤᡝᠨ ᠵᠠᠰᡝ, паводле Захарава  (руск.) (бел.: Бірэгэнь чжасэ; кіт.: 柳邊, *Любянь*), таксама **Мяжа вярбовых тычын** (кіт.: 柳條邊, *Люцяо бянь*) — сетка ўмацаванняў з равоў і насыпаў, з пасаджаных вярбовымі дрэвамі, збудаваных у перыяд дынастыі Цын у канцы XVII стагоддзя для прадухілення пранікнення кітайцаў у Маньчжурыю. Збудаванне ўмоўна дзеліцца на тры часткі. Заходняя і ўсходняя часткі фармавалі «Унутраную вярбовую агароджу», аддзяляючы Ляадунскі паўвостраў (дзе кітайцам, як правіла, дазвалялася жыць) ад мангольскіх  (руск.) (бел. і маньчжурскіх тэрыторый на поўнач ад яго. Паўночная частка або «Знешняя вярбовая агароджа» аддзяляла традыцыйныя маньчжурскія тэрыторыі на ўсходзе ад мангольскіх на захадзе. Працягласць больш за 1300 км робіць Вярбовы палісад адным з найбуйнейшых фартыфікацыйных збудаванняў у сусветнай гісторыі. План і будаўніцтва ------------------ Ляадунская сцяна (фіялетавая лінія) мінскага перыяду. Гл. таксама карту ў артыкуле 辽东镇长城 (Мінская Вялікая ляадунская сцяна) Папярэднікам цінскай Вярбовай агароджы да нейкай ступені з’яўлялася пабудаваная яшчэ ў перыяд дынастыі Мін так званая Ляадунская сцяна (кіт.: 辽东镇长城). Гэта збудаванне з’яўлялася Усходнім працягам Вялікай кітайскай сцяны, і было пабудавана для абароны кантраляванага Мінскай імперыяй Ляадунскага паўвострава і даліны ракі Ляахэ (тэрыторыя, прыкладна адпаведная сучаснай правінцыі Ляанін) ад манголаў і чжурчжэняў (маньчжураў). Гэтая сцяна, аднак, не змагла прадухіліць заваявання маньчжурамі спачатку Ляаніна, а потым і астатняга Кітая ў XVII стагоддзі. Новая агароджа дынастыі Цын, там, дзе гэта было магчыма (у першую чаргу ў заходняй секцыі агароджы), будавалася паралельна, па-над ці проста ўключала ў сябе рэшткі вялікай ляадунскай сцяны дынастыі Мін. Будаўніцтва вярбовай агароджы перыяду Цын ажыццяўлялася ў два этапы. ### Лаабянь На першым этапе быў збудаваны 800 км участак, які атрымаў назву *Лаабянь* (старая мяжа) або «Унутраная вярбовая агароджа». Ён бярэ свой пачатак у пагорыстай мясцовасці ўсходняга Хэбэя трохі на захад ад усходняга ж канца Вялікай сцяны  — крэпасць Шаньхайгуань  (руск.) (бел.. Адсюль збудаванне цягнецца на паўночны ўсход да крэпасці Вэйюань, што ў 33 км дарогі ад горада Кайюаня  (руск.) (бел. ў правінцыі Ляанін на паўночны ўсход ад Шэньяна. Гэты адрэзак старой мяжы ўяўляў сабой так званую заходнюю агароджу. Часткова гэтая секцыя будавалася па-над Вялікай ляадунскай сценой перыяду дынастыі Мін. Пасля форта лінія агароджы паварочвала на паўднёвы ўсход у бок карэйскай мяжы да горада Сіньбінь (кіт.: 新宾), а адсюль — на паўднёвы захад у бок Заходне-карэйскага заліва, дзе заканчвалася ў раёне горада Фынчэн  (руск.) (бел. што на паўночны захад ад Даньдуна  (руск.) (бел. і вусця памежнай ракі Ялуцзян. Гэты паварот на поўдзень і ўяўляў сабой так званую ўсходнюю агароджу. ### Сіньбянь На другім этапе Лаабянь быў падоўжаны на паўночны ўсход. Гэты адрэзак прадстаўляў сабой Паўночную секцыю і атрымаў назву *Сіньбянь* (новая мяжа) або «Знешняя вярбовая агароджа» і склаў 240 км у даўжыню. Пачатак Сіньбянь браў у месцы, дзе сыходзіліся дзве іншыя секцыі агароджы, — ля форта Вэйюань, і цягнуўся да пасёлка Фатэ  (англ.) (бел. побач з ракой Сунгары на поўнач ад горада Гірын  (руск.) (бел.. ### Канструкцыя Адзіныя захаваныя да цяперашняга часу памежныя вароты У цэлым агароджа прадстаўляла сабой аднастайнае збудаванне і ў асноўным складалася з двух паралельных валаў каля метра шырынёй і крыху больш за метр вышынёй (1,7 м вышынёй ля кожнай вярбы), падзеленых паміж сабой ровам шырынёй у 1 чжан (прыкладна 3,7 м, не адпавядае сучаснаму памеру, прынятаму ў КНР) і 2,7 м глыбінёй. На вяршыні валаў у тры паралельныя шэрагі высаджваліся вярбы з інтэрвалам каля 1 чы  (руск.) (бел. (каля 33 см). Разрастаючыся, дрэвы спляталіся галінамі і фармавалі шчыльную жывую агароджу. Выключэнне складалі толькі асобныя часткі заходняй секцыі, дзе агароджа часта стульвалася або будавалася па-над рэшткамі Вялікай сцены дынастыі Мін і часцяком не мела вярбовых насаджэнняў. У агароджы былі арганізаваны вароты, кожныя з якіх ахоўвалі прыкладна ад 20 да 40 салдат. Месцазнаходжанне варот часам змянялася, але практычна на працягу ўсёй цынскай эпохі іх заставалася 20 або 21. Вярбовая агароджа з часам разбуралася і ў перыяд позняй Цын часцяком складалася з аднаго вала і рова з вонкавага боку агароджы. У цяперашні час вярбовую агароджу ўжо з цяжкасцю можна адрозніць; хіба што невялікія ўзгорачкі яшчэ застаюцца дзе-нідзе на месцы валоў. Вярбовая агароджа лічыцца часткай культурнай спадчыны Кітая, у месцах былога знаходжання палісаду, дзе яго рэшткі яшчэ захаваліся, устаноўлены памятныя гранітныя пліты. На французскай карце пачатку XVIII стагоддзя паказаны ўсе тры раздзелы Вярбовага палісаду (Barriere de Pieux). Усходнія і заходнія секцыі аддзяляюць Ляадун, а паўночная распасціраецца да Джыліна (Кірын Кулы). Каментарыі ---------- 1. ↑ крэпасць Вэйюань (威远堡, Вэйюаньпу) — 42°42′19,24″ пн. ш. 124°16′19,10″ у. д.HGЯO 2. ↑ горад Сіньбінь — 41°44′04″ пн. ш. 125°02′19″ у. д.HGЯO 3. ↑ пасёлак Фатэ (法特, Fate), 44°29′13″ пн. ш. 126°31′22″ у. д.HGЯO) Зноскі ------ 1. ↑ Elliott, Mark C. «The Limits of Tartary: Manchuria in Imperial and National Geographies.» *Journal of Asian Studies* 59, no. 3 (2000): 603-46. 2. ↑ Northern Frontiers of Qing China and Tokugawa Japan: A Comparative Study of Frontier Policy (англ.). — University of Chicago, Department of Geography; Research Paper No. 213, 1985. — С. 58—61. — ISBN 0-89065-118-3. 3. ↑ *Мелихов Г. В.* Ивовый палисад — граница Цинской империи // *Вопросы истории*. — 1981. — № 8. — С. 115—123. 4. ↑ *Мелихов Г. В.* О северной границе вотчинных владений маньчжурских (цинских) феодалов в период завоевания ими Китая (40—80 годы XVII в.) // Документы опровергают. Против фальсификации истории русско-китайских отношений / Отв. ред. и авт. вступ. ст. С. Л. Тихвинский. — М.: Мысль, 1982. — С. 18—70. — 512 с. — 70 000 экз. 5. 1 2 3 4 5 Willow Palisade в Encyclopedia Britannica; китайское написание названий населенных пунктов см. в 柳条边 6. ↑ 走进历史的柳条边 **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 6 ліпеня 2008. Праверана 6 ліпеня 2023. 7. 1 2 *Edmonds, Richard Louis.* Northern Frontiers of Qing China and Tokugawa Japan: A Comparative Study of Frontier Policy (англ.). — University of Chicago, Department of Geography; Research Paper No. 213, 1985. — ISBN 0-89065-118-3. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) |

**На́дзежда Ка́валірава** (чэшск.: Naděžda Kavalírová, у дзявоцтве **Мо́раўкава** Morávková; 13 лістапада 1923, Опачна, Чэхаславакія — 20 студзеня 2017, Пардубіцы, Чэхія) — чэшская парамедык, абаронца правоў чалавека, палітычны вязень за камуністычным часам. Біяграфія --------- Надзея Мораўкава нарадзілася ў міжваеннай Чэхаславакіі. Далучылася да Чэшскай нацыянальна-сацыяльнай партыі. З 1945 года навучалася медыцынскім факультэце Карлавага ўніверсітэта. У 1948, пасля прыходу да ўлады камуністаў, выключаная з універсітэту як палітычна ненадзейная, хоць з Нацыянальна-сацыяльнай партыі выйшла раней. У 1949 годзе выйшла за доктара права Іржы Каваліра, члена КПЧ, які быў суддзём у Празе, а пазней перайшоў у Міністэрства ўнутраных спраў. Працавала медсястрой на ўранавых шахтах, стала ўдзельніцай апазіцыйнага руху. У 1956 годзе па абвінавачанні ў дзяржаўнай здрадзе і шпіянажы асуджаная да пяці гадоў пазбаўлення волі. Вызваленая ў 1959 пасля трох гадоў зняволення. Працавала рознарабочай, памочніцай токара, дзяржслужбоўкай. У эпоху нармалізацыі цягам 18 гадоў працавала ў Міністэрстве працы і сацыяльных спраў. Па рэвалюцыі стала намесніцай кіраўніка Канфедэрацыі палітычных вязняў Чэшскай рэспублікі, з 2003 і да скону была яе кіраўніцай. У 2007—2013 гадах узначальвала Інстытут даследавання таталітарных рэжымаў. Зноскі ------ 1. ↑ Czech National Authority Database Праверана 31 жніўня 2020.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 2. ↑ Naděžda Kavalírová // Праверана 9 кастрычніка 2017. 3. 1 2 3 4 Czech National Authority Database Праверана 23 лістапада 2019.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 4. ↑ The Fine Art Archive — 2003. Праверана 1 красавіка 2021.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q10855166'></a> 5. ↑ 6. ↑ 7. ↑ Evidence zájmových osob StB<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q104900509'></a> 8. ↑ Evidence zájmových osob StB<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q104900509'></a> 9. 1 2 3 4 *Fraňková, Ruth*. Head of Confederation of Political Prisoners Naděžda Kavalírová dies at 93 (англ.). Radio Praha (21 студзеня 2017). Праверана 13 жніўня 2019. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | NKC: xx0105441 · VIAF: 101608541 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Ратамка. **Ра́тамка** — рака, якая цячэ па тэрыторыі Мінскага раёна. Назва ----- Назва ракі Ратамкі балцкая, корань *Rat-* як у літоўскіх гідронімах *Rata, Rat-upis*, латышскіх *Rat-upe*, звязваецца з літоўскім *ratas* "кола, акружнасць, замкнёны шлях колам", а сама назва такім чынам канфігурацыйнага значэння. Да кораня *Rat-* у назве дададзены вакалізаваны гідранімічны суфікс -*m*-, які таксама ў назве літоўскай ракі *Neremà*, у ратамскай рачной назве націск адпачатку таксама меў падаць на апошні склад (тыпу *Ratemà*). Водаапісанне ------------ Рака Ратамка пасля дамбы Выток ракі знаходзіцца на ўсход ад вёскі Гарані. Упадае ў Ратамскі заліў Заслаўскага вадасховішча (Мінскага мора) за 1 км на ўсход ад чыг. ст. Крыжоўка. Даўжыня ракі — 13 км. Рэчышча ў вусцевай частцы зарэгуляванае, у ніжнім цячэнні на працягу 4,2 км — каналізаванае. Вадазбор Ратамкі — 47 км². За 1,5 км на паўднёвы захад ад в. Падгор’е — чыгуначны мост на дарозе Мінск — Маладзечна; 0,7 км ад моста на дарозе Мінск — Заслаўе — вусце. Зноскі ------ 1. ↑ A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. Vilnius, 1981. С. 273. 2. ↑ A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. Vilnius, 1981. С. 228. Літаратура ---------- * Блакітная кніга Беларусі (Водныя аб’екты Беларусі). Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1994. С. 414 5-85700-133-1 * *Афнагель І. Я. Ашэраў Ф. М. Баравік А. А.* Рэкі, азёры і вадасховішчы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. — Мн. БелЭн. 1979. С. 214 Спасылкі -------- * Рака Ратамка на Panorama.com Архівавана 2 лістапада 2016.

| | | --- | | Частка серыі артыкулаў на тэму | | Скандынавія | | | | Краіны * Данія * *Ісландыя* * Нарвегія * *Фінляндыя* * Швецыя --- | | Гісторыя**Гісторыя паводле краіны** * Грэнландыя * Данія * Ісландыя * Нарвегія * Фінляндыя * Швецыя --- **Храналагічная гісторыя** * Дагістарычны перыяд * Эпоха вікінгаў * Кальмарская унія * Данія-Нарвегія * Шведска-нарвежская унія * Паўночны савет --- | | Геаграфія**Геаграфія паводле краіны** * Данія * Ісландыя * Нарвегія * Фінляндыя * Швецыя --- * Скандынаўскія горы * Скандынаўскі паўвостраў * Балтыйскае мора * Паўночнае мора --- | | Эканоміка**Эканоміка паводле краіны** * Данія * Ісландыя * Нарвегія * Фінляндыя * Швецыя --- | | Іншае * Скандынаўскія мовы * Скандынавізм * Краіны Паўночнай Еўропы * Скандынаўскі манетны саюз * Scandinavian Airlines | Адкрыццё і засяленне -------------------- Некаторыя гісторыкі мяркуюць, што ўпершыню Ісландыя была адкрыта экспедыцыяй Піфея ў IV ст. н.э. і апісана пад назвай Туле. Археолагамі былі выяўлены рымскія манеты III ст. н.э. аднак невядома, былі яны завезеныя антычнымі маракамі або пазнейшымі сярэднявечнымі пасяленцамі. Згодна з пісьмовымі крыніцамі, у Ранняе Сярэднявечча, Ісландыю маглі наведваць кельцкія манахі. У IX ст. востраў выпадкова адкрылі вікінгі з Фарэрскіх астравоў. У скандынаўскім фальклоры ён быў вядомы як «Снежная зямля» ці «Ледзяная зямля». У 874 г. было заснавана першае сталае паселішча нарвежскіх вікінгаў у Рэйк’явіку. Рэканструяванае старадаўняе рыбацкае паселішча Хуткай каланізацыі Ісландыі садзейнічала палітыка першага нарвежскага караля Гаральда Рудавалосага (каля 850—933 гг.), якая прывяла да масавага сыходжання нарвежцаў. Сярод пасяленцаў з самага пачатку былі таксама рабы кельцкага паходжання (у асноўным жанчыны і падлеткі). Ісландцы адкрылі і даследавалі Грэнландыю, Лабрадор і некаторыя іншыя паўночныя астравы, прымалі ўдзел у ваенных экспедыцыях скандынаўскіх вікінгаў. Дзякуючы адносна мяккаму клімату той пары, каланісты займаліся пераважна земляробствам. Паміж імі часта ўспыхвалі зямельныя спрэчкі і канфлікты. Для іх прадухілення ў 930 г. быў створаны агульны сход, званы Альтынгам, які ладзіўся штогод. Прымаць у ім удзел маглі ўсе дарослыя свабодныя мужчыны, але галоўную законатворчую функцыю мелі «святыя мужы» (Goðorðsmenn), якія прадстаўлялі буйныя роды ці пасяленцаў пэўнай мясцовасці. У 999 ці 1000 г. ісландцы прынялі хрысціянства. У 1056 г. быў прызначаны першы каталіцкі біскуп Ісландыі. У перш. пал. XIII ст. уладу на востраве фактычна захапіў род Стурлунгаў (1200—1262 гг.). Аднак афіцыйна дамагчыся каралеўскай кароны яго прадстаўнікі не здолелі. У 1220 г. Сноры Стурлунг упершыню прызнаў сябе васалам нарвежскага караля Хокана IV. У 1262 г. была падпісана унія (т. зв. «Стары запавет») паміж нарвежскім каралём і прадстаўнікамі буйных ісландскіх родаў, якая прадугледжвала выплату ісландцамі падаткаў, роўнасць паміж падданымі Нарвегіі і Ісландыі, усталяванне адзінага заканадаўства і вольнага гандлю паміж дзвюма краінамі. Пад уладай Даніі ---------------- З 1380 г. Ісландыя фактычна кіравалася каралямі Даніі, якія мала клапаціліся пра насельніцтва вострава ў сувязі са скарачэннем падаткаў, што ў сваю чаргу было выклікана пахаладаннямі клімату ў XIII—XIV, а потым у XVI—XVII і XIX стст. Пахаладанні прывялі да выпадкаў масавага голаду, згалення і памяншэння колькасці насельніцтва. Земляробства было закінута. Асноўную эканамічную ролю пачалі адыгрываць лоў і экспарт рыбы (галоўным чынам траскі), а таксама жывёлагадоўля. У XVI ст. правядзенне дацкімі манархамі Рэфармацыі выклікала супраціўленне каталікоў на чале з біскупам Ёнам Арасанам, а затым працяглы крывавы канфлікт паміж каталікамі і пратэстантамі-манархістамі (1541—1550 гг.), які скончыўся перамогай апошніх. У 1627 г. на ўсходняе і паўднёвае ўзбярэжжа вострава ўрываліся берберскія піраты (Tyrkjaránið). Хаця каля 400—800 ісландцаў апынуліся ў палоне, дацкія ўлады не прадпрымалі рашучых захадаў для абароны Ісландыі. У 1783 г. у выніку вывяржэння вулкану Лакі загінула каля чвэрці насельніцтва вострава. У 1800 г. было забаронена скліканне Альтынгу. У 1814 г. Нарвегія атрымала незалежнасць ад Даніі, але Ісландыя заставалася падначаленай дацкім каралям. Забарона на гандаль ісландцаў з краінамі, не падпарадкаванымі каралю Даніі (дзейнічала ў 1602—1854 гг.), а таксама новае пахаладанне выклікала спачатку эміграцыю актыўнага насельніцтва (у асноўным, у Канаду), а потым масавую падтрымку руху за незалежнасць. У 1843 г. ісландцы дамагліся ўзнаўлення працы Альтынгу як дарадчага органу. У 1874 г. Ісландыя атрымала права на самакіраванне (пашырана ў 1903 г.). Згодна акту аб уніі ад 1 снежня 1918 г. Ісландыя прызнавалася незалежнай краінай, хаця фармальным кіраўніком краіны заставаўся кароль Даніі. Незалежная Ісландыя ------------------- Ёхана Сігурдардоцір У 1940 г. акт аб уніі павінен быў быць узноўлены, аднак Данія апынулася пад нямецкай акупацыяй. Нягледзячы на афіцыйны нейтралітэт, Ісландыя была занята брытанскімі войскамі (у 1941 г. — амерыканскімі) і выкарыстоўвалася пад час II Сусветнай вайны для вядзення ваенных дзеянняў супраць Германіі. 17 чэрвеня 1944 Ісландыя была абвешчана рэспублікай. У 1946 г. яна была прынята ў НАТА. Гісторыя незалежнай Ісландыі не абцяжарана вялікімі палітычнымі падзеямі, таму цікавасць могуць выклікаць хіба эканамічныя з’явы. У другой палове ХХ краіна паспяхова развівалася пад патранажам заходнееўрапейскіх і паўночнаамерыканскіх саюзнікаў, ператварыўшыя ў адну з самых багатых краін свету. У 1958—1976 Ісландыя вяла «трасковыя войны» з Велікабрытаніяй. Крах банкаўскай сістэмы ў кастрычніку 2008 г. прывёў да моцнага эканамічнага і палітычнага крызісу. На выбарах 2009 г. перамагла кааліцыя Сацыял-Дэмакратычнага аб’яднання і Лева-Зялёнага руху. Прэм’ер-міністрам і кіраўніком дзяржавы стала Ёхана Сігурдардоцір — першая ў свеце з дзейнічаючых глаў дзяржаў, адкрыта абвясціўшая сябе лесбіянкай. Прэзідэнт Оўлавюр Рагнар Грымсан не змяняўся ў 1996—2016 гг. У 2000 і 2008 ён заставаўся на пасадзе па прычыне адсутнасці іншых жадаючых выставіць кандыдатуру на выбары. У 2016 адбыліся доўгачаканыя выбары з цэлымі двума кандыдатамі. Гісторык Гвюдні Ёўханесан перамог бізнэсвумэн Халл Томасдоцір. У снежні 2016 года новы прэзідэнт меў беспрэцэдэнтна высокі рэйтынг (97 %). Зноскі ------ 1. ↑ Архівавана 12 снежня 2018. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) | | ⛭Ісландыя паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Ісландыя»** | | ⛭Краіны Еўропы: Гісторыя | | --- | | * Азербайджан¹ * Албанія * Андора * Аўстрыя * Балгарыя * Беларусь * Бельгія * Боснія і Герцагавіна * Ватыкан * Венгрыя * Вялікабрытанія * Германія * Грузія * Грэцыя * Данія * Ірландыя * Ісландыя * Іспанія * Італія * Казахстан² * Кіпр¹ * Латвія * Літва * Ліхтэнштэйн * Люксембург * Малдова * Мальта * Манака * Нарвегія * Нідэрланды * Партугалія * Паўночная Македонія * Польшча * Расія² * Румынія * Сан-Марына * Сербія * Славакія * Славенія * Турцыя² * Украіна * Фінляндыя * Францыя * Харватыя * Чарнагорыя * Чэхія * Швейцарыя * Швецыя * Эстонія | | Залежныя тэрыторыі | | * Азорскія астравы * Аландскія астравы * Гернсі * Гібралтар * Джэрсі * Востраў Мэн * Фарэрскія астравы * Шпіцберген * Ян-Маен | | Непрызнаныя і часткова прызнаныя дзяржавы | | * Абхазія¹ * Косава * Паўднёвая Асеція¹ * Прыднястроўе | | ¹ Часткова або цалкам у Азіі, у залежнасці ад праведзенай мяжы (en) ² У асноўным у Азіі |

| Канфлікт у Судане (2023) | | --- | | Хартум (Аэрапорт • Амдурман) • Дарфур (Эль-Генейна • Ньяла • Эль-Фашыр • Кутум) • Мерове • Аль-Абейд • Кадуглі --- Гуманітарны крызіс (Бежанцы) • Эвакуацыя («Сажытэр» • «Раус аус Хартум» • «Каверы») • Дэпартацыя эрытрэйцаў • Джыдская дэкларацыя Забойствы масалітаў (Містэрэй • Ардамата) | **Аперацыя «Сажытэр»** (фр.: Opération Sagittaire, бел.: «стралец») — аперацыя ўрада Францыі па эвакуацыі суайчыннікаў з Судана. Вываз французскіх грамадзян пачаўся на фоне сутыкненняў паміж прыхільнікамі генералаў Абдэля аль-Бурхана і Махамеда Дагала. Перадгісторыя ------------- Баявыя дзеянні ў Судане ўспыхнулі 15 красавіка 2023 года, спачатку ахапіўшы сталіцу, а хутка і розныя іншыя часткі краіны. Сам канфлікт стаў следствам барацьбы за ўладу, а таксама няўдалай спробы інтэграцыі Сіл аператыўнай падтрымкі ў шэрагі арміі. Успышка гвалту заахвоціла свет сачыць за сітуацыяй у Судане, а ўрады дзяржаў перайсці да выратавання сваіх грамадзян з «гарачай кропкі». Аднак сама эвакуацыя была абцяжарана з-за баявых дзеянняў у сталічным Хартуме, асабліва ў міжнародным аэрапорце і вакол яго. Гэта вымусіла многіх ехаць на машынах у Порт-Судан, які знаходзіцца прыкладна ў 650 км на паўночны ўсход ад Хартума, адкуль замежнікі вывазіліся па паветры альбо караблямі. Іншыя эвакуацыі праводзіліся праз наземныя пагранпераходы. Падрыхтоўка ----------- Французскія ўлады пачалі планаваць эвакуацыю ўжо 17 красавіка. Разглядаліся два варыянты па выратаванню суайчыннікаў: першы — вывесці французаў з Хартума ў Порт-Судан, другі — па паветры з аэрапартоў Цэнтральнага Судана. У рэшце рэшт было вырашана выбраць за аснову менавіта другое. Урад дамовіўся з прадстаўнікамі генерала аль-Бурхана, якія для вывазу замежнікаў далі згоду на выкарыстанне авіябазы Вадзі-Саедна. 18 красавіка на французскай ваеннай базе ў Джыбуці пачалася падрыхтоўка самалётаў A400M  (англ.) (бел. C-130H і запраўшчыка A330 MRTT  (англ.) (бел.. Было вылучана амаль 30 тон абсталявання, транспартных сродкаў і 150 вайскоўцаў (байцы 5-га замежнага агульнавайсковага палка  (фр.) (бел. камандавання спецыяльных аперацый  (фр.) (бел. медыцынскіх часцей армейскай службы аховы здароўя і GIGN  (фр.) (бел.). Да гэтых сіл далучыліся два A330, накіраваныя з баз у самой Францыі. Правядзенне ----------- У ноч з 22 на 23 красавіка на авіябазу Вадзі-Саедна прыбылі першыя французскія самалёты. У той жа дзень у Амдурмане эвакуяцыйны канвой, які накіроўваўся з пасольства Францыі ў Хартуме, трапіў пад абстрэл. Падчас атакі адзін вайсковец быў цяжка паранены куляй у жывот. Увечары ў Джыбуці прыбылі два самалёты з амаль 200 французскімі і замежнымі грамадзянамі, уключаючы дыпламатычны персанал дэлегацыі Еўрапейскага Саюза. 24 красавіка пяццю заходамі A400M і двума C-130H вывезена каля 300 чалавек. 25 красавіка фрэгат «Латарынгія»  (фр.) (бел. забраў некалькі сотняў супрацоўнікаў ААН і іх сем’і з Порт-Судана ў Саудаўскую Аравію. 26 красавіка карабель прыбыў у Джыду з 398 людзьмі на борце. У ноч з 27 на 28 красавіка праведзены апошнія рэйся: адзін C130 і два A400M з аэрапорта Эль-Фашыра эвакуявалі каля сотні прадстаўнікоў ААН. Вынікі ------ Па паветры эвакуяваны за 9 рэйсаў паміж Джыбуці і Хартумам 538 чалавек, у тым ліку 209 французаў. Па моры вывезены 398 чалавек, уключаючы 5 французаў. У агульнай складанасці выратавана 216 французскіх грамадзян і больш за 800 грамадзян з больш чым 80 краін свету. Зноскі ------ 1. ↑ Which countries have evacuated nationals from Sudan?(англ.), *Al Jazeera* (23 красавіка 2023). Праверана 24 красавіка 2023. 2. ↑ Conflit au Soudan : comment la France a évacué ses ressortissants 3. ↑ Opération SAGITTAIRE : évacuation de ressortissants du Soudan 4. ↑ Comment l'opération française d'évacuation du Soudan a été préparée ? Son bilan 5. ↑ L'opération française Sagittaire est en cours au Soudan 6. ↑ Près de 400 ressortissants évacués grâce à l'opération Sagittaire 7. ↑ How France led the evacuation of foreigners from Khartoum 8. ↑ Soudan : L'Élysée confirme la blessure d'un commando des forces spéciales lors de l'opération Sagittaire 9. ↑ Affrontements au Soudan: comment se déroule l'évacuation des ressortissants français 10. ↑ Soudan : la France évacue ses ressortissants, une opération d’une « extrême complexité » 11. ↑ Soudan : un troisième avion français atterrit à Djibouti, 388 personnes évacuées 12. ↑ Soudan : la France a fini ses évacuations 13. ↑ Au Soudan, l’«opération Sagittaire» française, planche de salut internationale 14. ↑ Soudan: premier bilan de l’opération d’évacuation de la France 15. ↑ Une frégate venant de Toulon participe aux évacuations des ressortissants étrangers du Soudan 16. ↑ La France a évacué plus de 1.000 personnes du Soudan 17. ↑ Soudan : 538 personnes évacuées par le Quai d’Orsay, le Français blessé à Khartoum est un soldat, selon M. Macron 18. ↑ Au Soudan, une opération française d’évacuation d’une « extrême complexité » 19. ↑ Une frégate toulonnaise joue un rôle majeur dans le cadre des évacuations de ressortissants au Soudan 20. ↑ Opération Sagittaire au Soudan : la France a évacué plus de 900 ressortissants Спасылкі -------- * Opération *Sagittaire* sur le site du ministère des Armées

**Евангелле з Ліндзісфарна** — ілюстраваная рукапісная кніга (Ілюмінаванае евангелле), якая змяшчае тэксты евангелляў ад Матфея, Марка, Лукі і Іаана на лацінскай мове. Кніга створана ў Ліндзісфарне ў Нартумбрыі ў канцы VII — пачатку VIII стагоддзя. Гэты манускрыпт з'яўляецца вельмі яркім прадстаўніком групы так званых «астраўных Евангелляў» — рукапісных кніг, створаных ірландскімі (кельцкімі) манахамі ў VII—IX стагоддзях і змяшчае мноства мініяцюр, выкананых у кельцка-англасаксонскім стылі. Мяркуецца, што Евангелле з Ліндзісфарна — праца манаха па імені Эадфрыт  (англ.) (бел. які стаў епіскапам Ліндзісфарна ў 698 годзе, а памер у 721 годзе. Бягучыя даследаванні паказваюць на дату стварэння каля 715 года. Мяркуецца, што кніга была створана ў гонар святога Кутберта. Евангелле багата ілюстравана ў астраўным стылі і, першапачаткова, валодала ўпрыгожаным каштоўнасцямі акладам, створаным Білфрытам Пустэльнікам  (англ.) (бел. у VIII стагоддзі. Падчас рэйдаў вікінгаў на Ліндзісфарн абклад, аднак, быў згублены, а замену яму зрабілі толькі ў 1852 годзе. Тэкст напісаны астраўным шрыфтам. У X стагоддзі епіскапам Ліндзісфарнскім Алдрэдам  (руск.) (бел. быў выкананы пераклад Евангелляў на стараанглійскую мову. Пераклад быў запісаны паміж радкоў лацінскага тэксту. Гэта адзін з першых перакладаў  (англ.) (бел. Евангелляў на англійскую мову. Кніга была набыта сэрам Робертам Котанам у клерка Парламента  (англ.) (бел. Роберта Боўера  (англ.) (бел. ў пачатку XVII стагоддзя. У XVIII стагоддзі бібліятэка Котана была набыта Брытанскім музеем. Адтуль кніга трапіла ў Брытанскую Бібліятэку ў Лондане. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 *Брытанская бібліятэка* Lindisfarne Gospels Праверана 12 снежня 2018.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q23308'></a> 2. 1 2 Make Lists, Not War — 2013.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q97309629'></a> 3. ↑ Праверана 6 мая 2016. 4. 1 2 Літаратура ---------- * Calkins, Robert G. Illuminated Books of the Middle Ages. Ithaca, New York: Cornell University Press, 1983. * De Hamel, Christopher  (англ.) (бел.. A History of Illuminated Manuscripts. Boston: David R. Godine, 1986. * Walther, Ingo F. and Norbert Wolf. Codices Illustres: The world’s most famous illuminated manuscripts, 400 to 1600. Köln, TASCHEN, 2005. Спасылкі -------- * Сайт дыяцэзіі Дархема аб Евангеллі з Ліндзісфарна * Каталог Брытанскай бібліятэкі Архівавана 10 красавіка 2006. * Лічбавы каталог ілюмінаваных манускрыптаў Брытанскай Бібліятэкі | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | BIBSYS: 90325719 · BNE: XX4583074 · GND: 4167690-7 · LCCN: n84078103 · VIAF: 175004064 |

**З’езд беларускіх нацыянальных арганізацый** — з’езд прадстаўнікоў беларускіх нацыянальны арганізацый у Мінску 25-27 сакавіка (7-9 красавіка) 1917 г. на якім быў створаны (мінскі) Беларускі Нацыянальны Камітэт і прынята праграма гэтага камітэта, якая падтрымала Часовы ўрад Расіі і агучвала патрабаванне ўвядзення аўтаноміі Беларусі ў складзе федэрацыйнай Расіі, палітычнае і культурнае адраджэнне беларускага народа. Перадгісторыя ------------- З’езд быў скліканы па ініцыятыве мінскага беларускага Нацыянальнага камітэта, на чале якога стаяў Раман Скірмунт, і прадстаўнікоў мінскага аддзела БСГ, на чале якога стаяў Аркадзь Смоліч. Скірмунт і Смоліч добра ведалі адзін аднаго, бо Скірмунт быў членам, а Смоліч — супрацоўнікам Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі. Яшчэ да з’езду буйныя маянткоўцы Эдвард Вайніловіч (старшыня Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі), князь Станіслаў Радзівіл і даўняя мецэнатка беларускамоўнага друку княгіня Магдалена Радзівіл ахвяравалі на патрэбы Рамана Скірмунта і будучага БНК (г. Мінск) значныя фінансавыя сродкі. 25 сакавіка 1917 г. напярэдадні з’езду, БСГ на сваёй канферэнцыі выступіла ў падтрымку Часовага ўрада Расіі, ухваліла ўвод у яго склад прадстаўніка расійскіх эсэраў (Аляксандра Керанскага) і выступіла з патрабаваннем аўтаноміі Беларусі ў складзе федэратыўнай Расійскай рэспублікі. Да гэтага часу ідэю аўтаноміі Беларусі выказвалі і іншыя партыі і арганізацыі, у першую чаргу тыя, якія былі пад уплывам буржуазна-памешчыцкага «блоку» з ліку каталіцкіх маянткоўцаў і інтэлігенцыі. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі (1917) і ўстанаўлення ўлады Часовага ўрада Расіі, на працягу сакавіка 1917 г. у Мінску Камітэт грамадскай бяспекі і мінская гарадская дума надавалі пэўную ўвагу беларускаму насельніцтву горада толькі тым, што друкавалі на беларускай мове загады і адозвы Часовага ўрада Расіі, але не аб’яўлялі аб жаданні стварэння аўтаноміі Беларусі. Ход падзей ---------- На з’ездзе ў Мінску 25-27 сакавіка (7-9 красавіка) 1917 г. прысутнічала каля 150 прадстаўнікоў розных беларускіх арганізацый і прадстаўнікоў грамадскасці Мінска: бежанскіх камітэтаў, камітэтаў дапамогі пацярпелым ад вайны, прадстаўнікі БСГ, Беларускай хрысціянскай дэмакратыі, Беларускай партыі народных сацыялістаў, Народнай дэмакратычнай партыі і дзеячы, якія не прадстаўлялі якой-небудзь канктрэтнай арганізацыі, прадстаўнікі Петраградскага і Мінскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў (адіны прадстаўнік — І. Кузьміцкі). Трэба адзначыць, што выбары дэлегатаў на з’езд не праводзіліся, а спецыяльныя запрашэнні на з’езд адпраўляў Аркадзь Смоліч. Асноўная мэта з’езда — выпрацоўка ў новых гістарычных умовах поглядаў на будучы лёс і палітычны лад Беларусі. Старшынёй з’езда быў абраны Казімір Кастравіцкі (Карусь Каганец), а намеснікамі — памочнік мінскага губернскага камісара (ад Часовага ўрада Расіі) рускі эсэр І. Метлін і юрыст Павел Аляксюк. У пачатку з’езда былі зачытаны прывітальныя прамовы дэлегатаў і тэлеграмы ад непрысутных прадстаўнікоў беларускага нацыянальна-дэмакратычнага руху, а таксама нацыянальных арганізацый Украіны і Літвы. Павел Аляксюк выступіў з прамовай аб мінулым і будучым Беларусі; з дэкларацыяй ад імя БСГ выступіў Аркадзь Смоліч; з дэкларацыяй ад імя Беларускай хрысціянскай дэмакратыі выступіў ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі — указваў, што беларускаму народу, каб быць моцным, трэба мець нацыянальную мову, школу, культуру і аўтаномію. Накіраванасць усіх выступленняў была прасякнута ідэяй грамадзянскага прымірэння ўсіх класаў і сацыяльных слаёў Беларусі. На з’ездзе аднадушна было прынята рашэнне, каб паслаць прывітальныя тэлеграмы Часоваму ўраду Расіі, Мінскаму Савету рабочых і салдацкіх дэпутатаў, беларускім нацыянальным арганізацыям горада і жаўнерам у акопах на лініі руска-нямецкага фронту. Адзіным дысанансам агульнаму тону з’езда стала выступленнем І. Мятліна (памочніка мінскага губернскага камісара), які выказаўся, што нацыянальны рух на Беларусі «не натуральны, бо пад ім няма цвёрдага фундаменту народных нізоў», таму замест узняцця беларускага нацыянальнага пытання і формы палітычнай суб’ектнасці Беларусі трэба яднаць усе сацыял-дэмакратычныя сілы для ўмацавання заваёў рэвалюцыі і ўдзелу восенню 1917 г. ва Устаноўчым сходзе Расіі. Прысутныя асудзілі падобныя заявы і вымусілі І. Мятліна і яго прыхільнікаў пакінуць з’езд. 25 сакавіка з’езд абраў камісіі: арганізацыйная (узначаліў Павел Аляксюк), агітацына-палітычная (Алесь Бурбіс), фінансавая (Эдвард Будзька), школьная (Браніслаў Тарашкевіч), друку (Зміцер Жылуновіч), земская (Сталпоўскі), этнаграфічная (Міхаіл Кахановіч). 26 сакавіка адбыліся выступленні ад камісій. Аркадзь Смоліч (ад агітацыйнай камісіі) указаў на важнасць усведамлення беларускімі сялянамі гістарычнага моманту і важнасці арганізаванасці, акцэнтаваўшы на значнасць у гэтым працэсе ролі сельскіх настаўнікаў. Рэзалюцыя агітацыйнай камісіі адзначыла неабходнасць стварэння прапагандысцкіх арганізацый на вёсцы — у першую чаргу ўтварэння сялянскіх і настаўніцкіх суполак і саюзаў і правядзення іх з’ездаў, арганізацыі кааператываў. Ад адукацыйнай камісіі і друку Тарашкевіч і Жылуновіч афіцыйна выказаліся пра неабходнасць адкрыцця беларускага ўніверсітэта і іншых ВНУ, паступовы пераход пачатковых школ на родную мову навучання, стварэння падручнікаў на роднай мове (у тым ліку, па гісторыі края), адкрыцця курсаў беларускай мовы для падрыхтоўкі настаўнікаў, пашырэнне пазашкольнай асветы. Прынята рашэнне пра арганізацыю таварыства «Прасьвета» і выданне газеты. Этнаграфічная камісія адзначыла, што ў склад Беларусі ўваходзяць Мінская, Гродзенская, Магілёўская, часткі Смаленскай і Чарнігаўскай губерній, стварала камісію для ўдакладнення яе межаў (Яўхім Карскі, Аляксандр Шахматаў, Мацвей Любаўскі, Мітрафан Доўнар-Запольскі). Асновай тэрыторыі аўтаномнай Беларусі вызначаліся пяць губерняў: Віленская, Гродзенская, Мінская, Віцебская і Магілёўская. Дэлегаты выказалі пратэст супраць уключэння ўсёй Віленскай губерні ў склад Літоўскай Рэспублікі. Камісія выказала пратэст на зварот дэпутацыі Літоўскага нацыянальнага камітэта да Часовага ўрада Расіі, у якім літоўскі камітэт выказаў жаданне ўстанавіць свой (а не беларускі) адміністрацыйны кантроль над той часткай Віленскай губерні, якая не была занята немцамі, а знаходзілася пад кантролем Часовага ўрада Расіі. Этнаграфічная камісія з’езда свой пратэст на літоўскія прэтэнзіі абапірала дадзенымі, што больш паловы Віленскай губерні складаюць беларусы. Фінансавая камісія прапанавала стварыць аддзел для арганізацыі беларускага нацыянальнага банка. Эдвард Будзька праінфармаваў, што на патрэбы далейшай работы ў ствараемы нацыянальны фонд ужо ўнесена 2000 рублёў ад петраградскіх рабочых-беларусаў. Самыя важныя палажэнні прагучалі ад арганізацыйнай камісіі: Павел Аляксюк агучыў рашэнні арганізацыйнай камісіі з’езда: 1) лічыць неабходным стварэнне ў Мінску ў найбліжэйшы час Беларускай Краёвай Рады — найвышэйшага органа ўлады аўтаномнай Беларусі ў складзе федэратыўнай Расійскай рэспублікі; 2) да выбараў у Беларускую Краёвую Раду «найвышэйшай краёвай інстытуцыяй» з’яўляецца з’езд, які абірае Беларускі Нацыянальны Камітэт (у Мінску). З’езд па сутнасці выказаўся ад імя ўсяго беларускага народа. Аграрнае пытанне на з’ездзе не абмяркоўвалася. З вуснаў некаторых прадстаўнікоў БСГ (партыя адрадзілася з небыцця ў дзень пачатку работы з’езда) гучала патрабаванне аб радыкальным вырашэнні аграрнага пытання (скасавання прыватнай уласнасці на зямлю), але гэта не адлюстравалася ў выніковых рэзалюцыях з’езда. З’езд падтрымаў рашэнне аб аўтаноміі Беларусі ў складзе Расійскай федэратыўнай рэспублікі. Гэта быў максімум, чаго можна было патрабаваць у тагачасных умовах ад Часовага ўрада Расіі, які кантраляваў тэрыторыю цэнтральнай і ўсходняй Беларусі (з Мінскам) і адкладваў пытанне аб дзяржаўным уладкванні Расіі да склікання Устаноўчага сходу Расіі, аднак неафіцыйна стаяў на прынцыпе «адзінай і недзялімай Расіі». Для перагавораў з Часовым урадам Расіі па пытанні аўтаноміі Беларусі ў складзе Расіі з’езд выбраў дэлегацыю ў складзе Рамана Скірмунта, Івана Краскоўскага, Эдварда Будзькі, Паўла Аляксюка, Міхаіла Кахановіча, Яўсея Канчара і Івана Касяка. На апошнім пасяджэнні 27 сакавіка 1917 г. з’езд прыняў дэкларацыю аб падтрымцы Часовага ўрада Расіі, а таксама перадаваў выканаўчыя функцыі створанаму на з’ездзе Беларускаму Нацыянальнаму Камітэту (БНК), які павінен быў стаць цэнтральным кіраўнічым органам усяго беларускага нацыянальнага руху: арганізаваць Беларусь у кантакце з Часовым урадам Расіі, падрыхтаваць выбары ў Беларускую Краёвую Раду і агульнарасійскі Устаноўчы сход (восенню 1917 г.), прыступіць да распрацоўкі канстытуцыі Беларускага Краёвага Ураду. У склад БНК былі выбраны 18 членаў: 10 асоб ад БСГ, а астанія ад іншых партый і арганізацый: Раман Скірмунт, Павел Аляксюк, Усевалад Фальскі, Браніслаў Тарашкевіч, Лявон Заяц, Аркадзь Смоліч, Эдвард Будзька, Вінцэнт Гадлеўскі, Яўсей Канчар, Іван Краскоўскі, Алесь Бурбіс, Казімір Кастравіцкі, Бабарыкін, Фабіян Шантыр, Міхаіл Кахновіч, Вацлаў Іваноўскі, Лявон Дубейкаўскі, Зміцер Жылуновіч. Быў абраны і прэзідыум БНК: Раман Скірмунт (старшыня), Павел Аляксюк (намеснік старшыні), Усевалад Фальскі (намеснік старшыні), Лявон Заяц (скарбнік), Браніслаў Тарашкевіч (пісар-сакратар). Такім чынам, з’езд стварыў новы палітычны орган — Беларускі Нацыянальны Камітэт, які прэтэндаваў на ўладу на той тэрыторыі Беларусі, якая знаходзілася пад кантролем Часовага ўрада Расіі і яго органаў у Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай губернях. Большасць членаў БНК належалі да сацыялістычнай партыі БСГ, аднак кірунак дзейнасці з’езда і новастворанага БНК вызначала невялікая група палітыкаў (Раман Скірмунт, Павел Аляксюк і ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі), якая мела цесныя стасункі з лідарамі Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі і прытрымлівалася не сацыялістычных, а ліберальна-дэмакратычных поглядаў — блізкіх да поглядаў расійскіх лібералаў — «кадэтаў», якія пераважалі ў складзе Часовага ўрада Расіі. Расійскія канстытуцыйныя дэмакраты выступалі супраць сацыялістычных лозунгаў нацыяналізацыі зямлі і скасавання прыватнай уласнасці на зямлю, а лічылі патрэбным захаваць прыватную ўласнасць на зямлю і перадаць малазямельным сялянам толькі часткі зямель ад валоданняў буйных і сярэдніх зямельных уласнікаў — за грашовую кампенсацыю былым зямельным уласнікам па рынкавай цане. БНК аб’явіў сваёй мэтай нацыянальна-культурнае і палітычнае адраджэнне беларускага народа і ў сваёй адозве да насельніцтва выказаў прарасійскую арыентацыю: *«эканамічнае становішча і тыя мажлівасці, якія адкрыліся з рэвалюцыяй перад дэмакратычнай Расіяй, звязваюць нас з Расійскай Федэрацыйна-Дэмакратычнай Рэспублікай»*. З’езд выбраў і дэлегацыю (на чале са Скірмунтам) для перагавораў з Часовым урадам Расіі аб аўтаноміі Беларусі. Зноскі ------ 1. ↑ *Рудовіч, С.* «…Беларускі дзеяч з вялікіх паноў»: Эпізоды палітычнай біяграфіі Рамана Скірмунта Архівавана 5 сакавіка 2016.… С. 24. 2. ↑ Аляксандр Керанскі, хоць фармальна і ўваходзіў у склад партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў, але па сутнасці быў папулістам і мог лёгка ўступаць у кааліцыі з іншымі палітыкамі. 3. ↑ *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 8. 4. ↑ *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 5—6. 5. ↑ *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 31. 6. ↑ *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 29, 31; *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 9. 7. ↑ *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 9. 8. ↑ *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 30. 9. ↑ *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 9. 10. ↑ *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 9. 11. ↑ *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 29; *Богданович, Е. Г.* Концепция автономии в общественно-политическом движении Беларуси (март-октябрь 1917 г.)… С. 9; *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 9. 12. ↑ *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 9. 13. ↑ *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 9. 14. ↑ *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 29—30. 15. ↑ *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 30. 16. ↑ *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 30. 17. ↑ *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 30; *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 10. 18. ↑ *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 10. 19. ↑ *Рудовіч, С.* «…Беларускі дзеяч з вялікіх паноў»: Эпізоды палітычнай біяграфіі Рамана Скірмунта Архівавана 5 сакавіка 2016.… С. 23. 20. ↑ *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 10, 11. 21. ↑ *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці… С. 11. 22. ↑ *Богданович, Е. Г.* Концепция автономии в общественно-политическом движении Беларуси (март-октябрь 1917 г.)… С. 9; *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 30. 23. ↑ *Рудовіч, С.* «…Беларускі дзеяч з вялікіх паноў»: Эпізоды палітычнай біяграфіі Рамана Скірмунта Архівавана 5 сакавіка 2016.… С. 22. 24. ↑ *Рудовіч, С.* «…Беларускі дзеяч з вялікіх паноў»: Эпізоды палітычнай біяграфіі Рамана Скірмунта Архівавана 5 сакавіка 2016.… С. 23. 25. ↑ *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 30. 26. ↑ *Богданович, Е. Г.* Концепция автономии в общественно-политическом движении Беларуси (март-октябрь 1917 г.)… С. 9. 27. ↑ *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 30. 28. ↑ *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам…. С. 30. 29. ↑ *Богданович, Е. Г.* Концепция автономии в общественно-политическом движении Беларуси (март-октябрь 1917 г.)… С. 9. 30. ↑ *Богданович, Е. Г.* Концепция автономии в общественно-политическом движении Беларуси (март-октябрь 1917 г.)… С. 9. 31. ↑ *Рудовіч, С.* «…Беларускі дзеяч з вялікіх паноў»: Эпізоды палітычнай біяграфіі Рамана Скірмунта Архівавана 5 сакавіка 2016.… С. 23. Літаратура ---------- * *Богданович, Е. Г.* Концепция автономии в общественно-политическом движении Беларуси (март-октябрь 1917 г.) / Е. Г. Богданович // Гуманітарна-эканамічны веснік. — 1996. — № 1. — С. 9—15. * *Жылуновіч, З.* Зьезд беларускіх нацыянальных арганізацый 25 сакавіка 1917 г. // Полымя. — 1925. — № 6. — С. 202—206. * *Игнатенко, И. М.* Февральская буржуазно-демократическая революция в Белоруссии. — Мн. 1986. — С. 222—236. * *Ладысеў, У. Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці (1917—1920 гг.) / У. Ф. Ладысеў, П. І. Брыгадзін. — Мінск : БДУ, 1999. — 128 с. * Пратакол з’езду беларускіх нацыянальных арганізацый у Мінску 25—27 марта 1917 г. // Спадчына. — 1990. — № 4. * *Смалянчук, А.* Раман Скірмунт: шлях да Беларусі // Спадчына. — 1994. — № 6. * *Сяменчык, М. Я.* Грамадска-палітычнае жыцце ў Мінску (сакавік-красавік 1917 г.) : Вучэб. дапам. па курсу «Гісторыя Беларусі» / М. Я. Сяменчык; Беларус. дзярж. пед. ун-т. — Мінск, 1994. — 112 с. * *Рудовіч, С.* «…Беларускі дзеяч з вялікіх паноў»: Эпізоды палітычнай біяграфіі Рамана Скірмунта / С. Рудовіч // Гістарычны альманах. — Гродна, 1999. — Т. 2. — С. 14—37. Архівавана 5 сакавіка 2016. * *Цвикевич, А.* Беларусь: политический очерк (перевод с белорусского) / А. Цвикевич. — Берлин : Издание Чрезвычайной дипломатической миссии БНР, 1919. — 33 с. * *Шыбека, З.* Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002) / З. Шыбека. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2003. — 490 с.

Апалчэнцы «Сарая Аль-Харасані» падчас бою ў Сірыі, студзень 2016 года. **Сарая Аль-Харасані** (араб. سرايا طليعة الخراساني‎‎) — іракскае шыіцкае апалчэнне, створанае ў 2013 годзе як ваенізаванае крыло палітычнай партыі «Хезб Талія аль-Ісламія». З 2014-га дзейнічае ў складзе кааліцыі «Сілы народнай мабілізацыі», дзе атрымала найменне *18-я брыгада*. Гісторыя -------- Апалчэнне бярэ свой пачатак ад невялікай групоўкі «Сарая аль-Карар», заснаванай у 1986 годзе. Утварэнне ўзначальваў Ясін Аль-Мусаві, прыхільнік шыіцкага рэлігійнага дзеяча Мухамада Бакіра аль-Хакіма. У 1995 годзе групоўка была ператворана ў арганізацыю «Талія». Яна супрацьстаяла іракскаму ўраду Садама Хусейна і нават сфармавала ўзброеныя атрады. «Талія» вяла сваю дзейнасць у паўднёвых правінцыях Ірака. Пад удар групоўкі часта траплялі гарады Хаўр Аль-Джбайша і Насірыя. Пасля таго, як Садам Хусейн правёў асушэнне балот на поўдні краіны, арганізацыя перамясцілася пад Неджэф і Кербелу. У верасні 2013 года пры падтрымцы Ірана на базе «Сарая аль-Карар» створана «Сарая аль-Харасані». Яна ўтворана ў якасці ваенізаванага аддзялення іракскай палітычнай партыі «Хезб Талія аль-Ісламія». У наступныя гады апалчэнне ўдзельнічала ў канфліктах на тэрыторыі Сірыі і Ірака, галоўным чынам супраць ІДІЛ і сірыйскай апазіцыі. Асноўнай місіяй «Сарая Аль-Харасані» стала прадухіленне нападаў радыкальных сунітаў на шыіцкія святыні. Арганізацыя ----------- Групоўка названа ў гонар Абу Мусліма Аль-Харасані, мусульманскага дзеяча VIII стагоддзя. Першапачаткова арганізацыю ўзначаліў іранскі араб Хамід Такві, генерал КВІР Ірана. 28 снежня 2014 года ён быў забіты снайперам недалёка ад Самары. Месца Такві заняў Алі аль-Ясір. Намеснікам кіраўніка апалчэння прызначаны Хамід аль-Джазаіры. Групоўка ідэалагічна блізка да шыіцкага Ірана. Яе лагатып скапіяваны з эмблемы іранскага КВІР. Па даных Reuters на 2015 год, у складзе «Сарая Аль-Харасані» налічвалася ад 1,5 да 3 тысяч баевікоў. Рыштунак -------- Групоўка ўзбройваецца як у сябе на радзіме ў Іраку, так і за кошт іранскіх паставак. Сярод стралковай зброі пераважаюць аўтаматы Калашнікава, M16, снайперскія вінтоўкі Драгунова і ручныя гранатамёты. Апалчэнцы перасоўваюцца на аўтамабілях Mitsubishi і Honda. Гл. таксама ----------- * Спіс узброеных груповак грамадзянскай вайны ў Іраку (2011—2017) * Спецыяльныя групы (Ірак) * Прыватныя апалчэнні (Ірак) Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ Stéphane Mantoux, Bataille de Mossoul: Saraya al-Khorasani, la milice chiite soutenue et armée par l’Iran Архівавана 7 жніўня 2017. *France Soir*, 6 mars 2017. 3. 1 2 «همه چیز دربارهٔ گروه‌های مقاومت مردمی عراق» 4. 1 2 «Special Report: How Iran’s military chiefs operate in Iraq» Архівавана 3 снежня 2015. *Reuters*, 24 février 2015. 5. ↑ Un général iranien tué en Irak, *Le Monde avec AFP*, 28 décembre 2014. 6. ↑ Abbas Qaidaari, «Iran’s new group in Iraq: Saraya al-Khorasani», *Al-Monitor*, 11 février 2015 7. ↑ Aymenn Jawad Al-Tamimi, 31 août 2014, *Saraya al-Khorasani 31 August Statement: Translation and Analysis*

Паўкалоны, якія падтрымліваюць бакавую сцяну Мезон Карэ ў Німе **Паўкалона** — калона, звычайна паўкруглая ў плане, якая выступае з плоскасці сцяны на палову або ¾ свайго дыяметра. Паўкалоны з выступамі на ¾ дыяметра і больш часта сустракаюцца ў мэблі. Канструктыўна паўкалона — контрфорс, які павялічвае ўстойлівасць збудавання. Дэкаратыўна — элемент, які ўжываецца для дасягнення лепшага аптычнага эфекту. У гісторыі архітэктуры Сярэднявечча і Новага часу паўкалоны часта завуць пілястрамі. Зноскі ------ 1. ↑ Інфармацыя з энцыклапедыі интерьерных ідэй 4living.ru Архівавана 14 верасня 2011. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 6193685 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Агафоненка. **Таіса Паўлаўна Агафо́ненка** (нар. 29 сакавіка 1927, г. Кляшчэлі, або в. Волька Выганоўская, Беластоцкае ваяводства, Польшча) — майстар мастацкага саломапляцення. Дачка Веры Ільінічны Гаўрылюк. Біяграфія --------- Нарадзілася ў сям’і Паўла Іванавіча і Веры Ільінічны Гаўрылюкоў (у дзявоцтве Карпюк). Бацькі нарадзіліся недалёка ад Белавежскай пушчы. Бацька ўдзельнічаў у стварэнні ў сваёй вёсцы тэатральных пастановак, збіраў фальклор. Калі пасля Другой сусветнай вайны Беласточчыну перадалі Польшчы, Гаўрылюкі выехалі ва Украіну, але ўрэшце вярнуліся ў Брэст. Скончыла ў 1957 годзе Мінскае мастацкае вучылішча. Вучылася ў А. Мазалёва, П. Масленікава. З 1965 года працуе на Мінскай мастацка-галантарэйнай фабрыцы, дзе заснавала промысел саломапляцення. Удзельнік мастацкіх выставак з 1960 года. Член Беларускага саюза мастакоў з 1986 года. Жыве ў Мінску. Творчасць --------- Майстар дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, рабіла роспіс па тканіне, апошнія гады працуе ў тэхніцы саломкі. Аддае перавагу кампазіцыям на матывы народных святаў і абрадаў, анімалістычнаму жанру. Асноўныя творы: кампазіцыі «Маладая маці», «Па грыбы», «Пастух», «Гануля», «Ехаў дзед на кірмаш», «Каляднікі», «Настачка», шматлікія саламяныя конікі і павукі. Творы знаходзяцца ў Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі, Музеі старажытнабеларускай культуры НАН Беларусі. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 Агафоненка Таіса Паўлаўна // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1). 2. 1 2 3 4 Pawlik z Wólki czyli Paweł Gawryluk. Pojechali ze strachu 3. 1 2 3 Наталля РУСАК. Мроя-конь Таісы Агафоненка // «Культура». 10 (828) 08.03.2008 4. 1 2 3 4 Агафоненка Таіса Паўлаўна // Беларускі саюз мастакоў: энцыклапедычны даведнік / складальнік Б. А. Крэпак. — Мінск, 1998. Літаратура ---------- * Агафоненка Таіса Паўлаўна // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1). * Агафоненка Таіса Паўлаўна // Беларускі саюз мастакоў: энцыклапедычны даведнік / складальнік Б. А. Крэпак. — Мінск, 1998. Спасылкі -------- * Таіса Паўлаўна Агафоненка на сайце анлайн-энцыклапедыі «Беларусь у асобах і падзеях» | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | БАП: 133393 |

Сімвал Ордэна **Тэўтонскі ордэн**, **Ордэн тэўтонскіх рыцараў шпіталя св. Марыі ў Іерусаліме** — нямецкі духоўна-рыцарскі ордэн, заснаваны ў 1190 у Акры, дзе паломнікі з Любека і Брэмена стварылі шпіталь, які неўзабаве перайшоў пад патранаж нямецкай царквы св. Марыі ў Іерусаліме. Быў вядомы таксама як **Нямецкі** або **Прускі** ордэн. У 1198 крыжаносцы імператара Генрыха VI пераўтварылі шпітальнае брацтва ў рыцарскі ордэн, залічаўшы ў свае браты толькі немцаў. Да 1291 рэзідэнцыя ордэна знаходзілася ў Акры, а пасля падзення горада – у Венецыі. Тым часам разгарэлася варожасць паміж Т.о. і двума іншымі рыцарскімі ордэнамі: тампліерамі і шпітальерамі. У пач. XIII ст. Т.о. перанёс сваю дзейнасць ва Усходнюю Еўропу і першапачаткова аселі ў Трансільваніі – служачы тут бар'ерам на шляхі набегаў куманаў. Затым імператар Фрыдрых II рэарганізаваў Т.о. надаўшы вялікаму магістру Герману фон Зальцу княскі тытул, і накіраваў Т.о. на заваяванне і хрысціянізацыю ўсходніх памежных земляў Свяшчэннай Рымскай імперыі. У 1226 Герман фон Зальц адгукнуўся на просьбу аб дапамозе кн. Конрада Мазавецкага і арганізаваў крыжовы паход супраць прусаў. Па дагавору з Конрадам Т.о. атрымаў у валоданне Хэлмінскую зямлю ў Мазовіі ў якасці плацдарму, а таксама ўсе землі, якія заваюе ў паганскай Прусіі. У 1234 Т.о. фармальна прызнаў свае ўладанні папскім ленам, але папраўдзе быў асобнай дзяржавай, паколькі слабая папская ўлада не магла аказаць на яго хоць колькі-небудзь істотнага ўплыву. У 1237 Т.о. значна ўзмацніўся, далучыўшы Ордэн мечаносцаў, які пацярпеў перад гэтым паразы ад русінаў (літоўцы), жамойтаў і земгалаў. У наступныя стагоддзі Т.о. усталяваў кантроль над усім балтыйскім узбярэжжам ад меж Памор'я да Фінскага заліва (*Гл. таксама*: вайна Ордэна ў Прусіі, вайна Ордэна з ВКЛ), будуючы рад гарадоў (напр. Мемель, 1253) і замкаў, і заступаючы Польшчы і ВКЛ выхад да Балтыйскага мора. Т.о. вылучалі землі нямецкім рыцарам у якасці ленаў, сялілі на заваяваных землях нямецкіх сялян і разам з Ганзейскім саюзам гарадоў заснавалі шэраг новых гандлёвых паселішчаў. У 1309 Т.о. перанёс сваю сталіцу ў Марыенбург (сучас. Мальбарк, Польшча). У пач. XIV ст. Т.о. дасягнуў вяршыні сваёй магутнасці і росквіту. У 2-ой пал. XIV ст. адбылося ўзмацненне Польшчы, асабліва пасля яе аб'яднання з ВКЛ. У час Вялікай вайны з саюзнымі Польшчай і ВКЛ магутнасць Ордэна была зломлена, найперш у Грунвальдскай бітве (1410). Па Торуньскім міры 1466, які завяршыў Трынаццацігадовую вайну Польшчы з Т.о. (1454–66), апошні прызнаў сябе васалам Польшчы і перадаў ёй Заходнюю Прусію. У 1525 вялікі магістр Т.о. Альбрэхт Старэйшы Гагенцолерн прыняў лютэранства і правёў секулярызацыю Ордэна ва Усходняй Прусіі, якая стала з гэтага часу яго спадчынным герцагствам. Калі ў 1618 гэтая дынастычная лінія спынілася, герцагства перайшло ў валоданне брадэнбургскіх курфюрстаў, таксама з Гагенцолернаў. У 1801 Францыя далучыла землі Тэўтонскага ордэна на захад ад Рэйна, а ў 1809 Напалеон сваім дэкрэтам скасаваў ордэн і аддаў яго зямлі на правым беразе Рэйна нямецкім саюзнікам. Тэўтонскі ордэн быў адноўлены ў Аўстрыі ў 1834 – у якасці каталіцкага шляхецкага саюза. Пасля 1918 існуе толькі святарская галіна ордэна, ператвораная Піем XI у духоўны ордэн, з рэзідэнцыяй у Вене. Таксама Тэўтонскі ордэн працягвае існаваць у рамках пратэстантызму ў Утрэхце[*крыніца?*]. Вялікія магістры ---------------- Герб Вялікіх магістраў Тэўтонскага Ордэна Асноўны артыкул: **Вялікія магістры Тэўтонскага ордэна** * Генрых Вальпот фон Басенхайм 1198—1200 * Ота фон Керпен 1200—1208 * Генрых фон Туна 1208—1209 * Герман фон Зальца 1209—1239 * Конрад Цюрынгскі 1239—1240 * Герхард фон Мальберг 1240—1244 * Генрых фон Гогенлоэ 1244—1249 * Гюнтэр фон Вюлерслебен 1250—1252 * Попо фон Астэрна 1252—1256 * Хартман фон Гельдрунген 1273—1282 * Конрад фон Фейхтванген 1291—1296 Літаратура ---------- * *Краўцэвіч А. К.* Тэўтонскі ордэн: ад Ерусаліма да Грунвальда Архівавана 23 жніўня 2009. — Мн. 1993. Гл. таксама ----------- * Дзяржава Тэўтонскага ордэна * Ордэн мечаносцаў Portal Крыжовыя паходы Партал: **Крыжовыя паходы** | ⛭Каталіцкія ордэны і кангрэгацыі | | --- | | Манаскія кангрэгацыі | * Аўгусцінцы * Алексіаны * Аліветанцы * Амадэіты * Аўгусцінцаў Унебаўзяцця Найсвяцейшай Дзевы Марыі * Базыльяне * Баніфратры * Бенедыкцінцы * Белыя айцы * Бернардзінцы * Ордэн сястры Маці Божай у Сіёне * Браты хрысціянскіх школ * Брыгіткі * Валомброзіаны * Варнавіты * Вербісты * Візытанткі * Гільбертынцы * Дамініканцы * Дочкі Марыі памагатыя Хрысціян * Дочкі міласэрнасці * Езуаты благаслаўлёнага Ераніма * Езуіты * Ераніміты * Камедулы * Каміліанцы * Кармеліткі * Кармеліты * Картэзіянцы * Кларэтінцы * Кларысінкі * Клюні * Кангрэгацыя сясцёр ад Анёлаў * Латэранскія канонікі * Малыя сёстры бедных * Марыявіткі * Марыяне * Мар’явіты * Маўрысты * Мінімы * Місіянеры * Мхітарысты * Назарэтянкі * Назарэтанкі * Грамадства Хрыста для Замежнай Палоніі * Палоцінкі * Палоцінцы * Паўлыны * Піяры * Прэманстраты * Рохіты * Рэдэмптарысты * Рыцары Калумба * Сёстры змёртвыхпаўстанкі * Сёстры міласэрнасці * Сёстры Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Дзевы Марыі * Сёстры служанкі Ісуса ў Еўхарыстыі * Сервіты * Сёстры Міласэрнасці з Міядзакі * Сёстры місіянерцы Любові * Сёстры Служебницы Беззаганным Дзевы Марыі * Сомаскі * Тэатынцы * Трапісты * Трынітарыі * Урсулынкі * Фельянтынцы * Францысканкі місіянеркі Марыі * Францысканцы * Канвентуальныя францысканцы * Цыстэрцыянцы * Цэлэстынцы * Шарыткі | trumbtrumb | | Ваенна-манаскія | * Авіскі ордэн * Ордэн Алькантара * Віфлеемскі ордэн * Гаспітальеры * Іерусалімскі Ордэн Святога Гроба Гасподняга * Дабжынскі Ордэн * Інфлянцкі (Лівонскі) ордэн * Ордэн Калатрава * Ордэн Святога Лазара * Ордэн Монтэгаудіо * Ордэн рыцараў з Монтэс * Ордэн Святога Духа * Ордэн Святога Іаана Акрськага і Святога Тамаша * Ордэн Сан-Хорхэ дэ Альфама * Ордэн Святой Марыі Віфлеемскай * Ордэн Сант’яга * Ордэн Святога Стэфана * Ордэн Сант’яга дэ Эспада * Тампліеры * Тэўтонскі ордэн * Ордэн Хрыста | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Catholic (1997—…) · Universalis · Швейцарскі гістарычны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 120082180 · GND: 1017688-3 · ISNI: 0000 0001 2287 9456 · LCCN: n50068830 · NKC: kn20020321313 · SUDOC: 028198271 · VIAF: 133732800 | |

**Джэймс Майкл Джонсан** (англ.: James Michael Johnson; нар. 30 студзеня 1972, Шрыўпарт, Луізіяна, ЗША) — амерыканскі юрыст і палітычны дзеяч, спікер Палаты прадстаўнікоў ЗША з 25 кастрычніка 2023 года. Першы спікер Палаты прадстаўнікоў ЗША, абраны ад Луізіяны. Уваходзіць у лік рэкардсменаў у палітыцы ЗША па хуткасці кар’еры: за 140 гадоў першы кангрэсмен, які змог стаць спікерам адпрацаваўшы ў Палаце прадстаўнікоў менш за 7 гадоў. Правы кансерватар хрысціянскага толку. Адзін з найбліжэйшых паплечнікаў Дональда Трампа. Біяграфія --------- Майк Джонсан нарадзіўся ў Шрыўпарце і быў старэйшым дзіцем Жанны Джонсан і Джэймса Патрыка Джонсана. Яго бацька быў пажарным, які заснаваў некамерцыйную арганізацыю The Percy R. Johnson Burn Foundation, названую ў гонар яго партнёра Персі Р. Джонсана, першага ў горадзе афраамерыканскага пажарнага інструктара і капітана, які загінуў пры выкананні службовых абавязкаў. Бацька Джонсана таксама атрымаў сур’ёзныя апёкі і стаў інвалідам пры выкананні службовых абавязкаў падчас таго ж пажару. У Джонсана ёсць два браты, Крыс і Джош, і сястра Лора. Дзед Джонсана па матчынай лініі, Нунцыа Месіна, быў родам з Італіі і ў яго ёсць французскія і ірландскія продкі з боку бацькі. Джонсан скончыў сярэднюю школу капітана Шрыва ў Шрыўпарце. Ён атрымаў ступень бакалаўра ў галіне дзелавога адміністравання ва Універсітэце штата Луізіяна ў Батан-Ружэ. Ён мае ступень доктара юрыспрудэнцыі ў юрыдычным цэнтры універсітэта Луізіяны. Кар’ера ------- З 2004 па 2012 год — член камісіі па этыцы і рэлігійнай свабодзе Паўднёвай баптысцкай канвенцыі (англ. *Southern Baptist Convention*) — найбуйнейшая пратэстанцкая арганізацыя ў ЗША. Да свайго абрання ў Кангрэс Джонсан быў партнёрам юрыдычнай фірмы Kitchens, а таксама старэйшым адвакатам і прадстаўніком нацыянальных СМІ Фонду абароны Альянсу (Альянс абароны свабоды — амерыканская кансерватыўная хрысціянская група па юрыдычнай абароне, якая працуе над пашырэннем хрысціянскай практыкі ў дзяржаўных школах і ва ўрадзе, забараняе аборты). 10 лютага 2016 года Джонсан вылучыў сваю кандыдатуру на месца ў 4-й акрузе кангрэса, якую на той момант на працягу васьмі гадоў займаў Джон Флемінг. Флемінг балатаваўся на месца ў Сенаце Злучаных Штатаў, якое вызваліў Дэвід Вітэр. Джонсан перамог на выбарах. У 2018 годзе Джонсан быў пераабраны на другі тэрмін. У 2018 годзе Джонсан бяздоказна заявіў, што «атэістычныя судовыя групы» з Каліфорніі спрабавалі атрымаць схаванае відэа і шпіёніць за вучнямі-хрысціянамі ў сярэдняй школе Луізіяны. У 2020 годзе Джонсан атрымаў свой трэці тэрмін у Палаце прадстаўнікоў, перамогшы кандыдата ад Дэмакратычнай партыі Кені Х’юстана. У 2022 годзе Джонсан без супраціву быў пераабраны ў Палату прадстаўнікоў. У 2017 годзе Джонсан стаў намеснікам старшыні Рэспубліканскай канферэнцыі, памочнікам спікера Палаты прадстаўнікоў рэспубліканцаў, членам Судовага камітэта, Камітэта па ўзброеных сілах, а таксама членам і былым старшынёй Рэспубліканскага даследчага камітэта. Джонсан галасаваў за амерыканскі закон аб ахове здароўя 2017 года. У снежні 2017 года Джонсан прагаласаваў за Закон аб зніжэнні падаткаў і стварэнні працоўных месцаў. Пасля галасавання за закон ён назваў эканоміку «адсталай» і «цяжарам» для амерыканцаў. Джонсан таксама быў у ліку 147 рэспубліканцаў, якія прагаласавалі за адмену вынікаў выбараў 2020 года. 19 мая 2021 года Джонсан і ўсе астатнія сем лідэраў рэспубліканскай палаты прадстаўнікоў у 117-м Кангрэсе прагаласавалі супраць стварэння Нацыянальнай камісіі па расследаванні штурму Капітолія ЗША 6 студзеня 2021 года. Трыццаць пяць членаў Палаты прадстаўнікоў ад рэспубліканецаў і ўсе прысутныя 217 дэмакратаў прагаласавалі за стварэнне такой камісіі. Пасля прамежкавых выбараў 2022 года дэпутат Эндзі Бігс прапанаваў Джонсана ў якасці магчымага кампраміснага кандыдата на пасаду спікера Палаты прадстаўнікоў замест Кевіна Макарці. Пасля звяржэння Макарці прадстаўнік парламента Мэт Гец зноў прапанаваў Джонсана ў якасці кандыдата на пасаду спікера. 13 кастрычніка 2023 года Джонсан заявіў, што не будзе балатавацца на пасаду спікера і замест гэтага падтрымаў свайго калегу Джыма Джордана. 21 кастрычніка 2023 года Джонсан вылучыў сваю кандыдатуру на вакантную пасаду спікера Палаты прадстаўнікоў. 24 кастрычніка 2023 года Джонсан стаў чацвёртым кандыдатам на выбарах спікера ў кастрычніку 2023 года. 25 кастрычніка 2023 года Майк Джонсан стаў 56-м спікерам Палаты прадстаўнікоў ЗША. Палітычныя погляды ------------------ Па рэйтынгу палітыкаў ЗША DW-Nominate Джонсан датычыцца да вельмі правых кансерватараў хрысціянскага толку. Уваходзіць у лік найбліжэйшых паплечнікаў Дональда Трампа. Па дадзеных Politico сваім прызначэннем таксама абавязаны Трампу, які дамогся, каб канкурэнты Джонсана як Том Эмер знялі сваю кандыдатуру. Быў ключавым актывістам-рэспубліканцам, які арганізаваў у Палаце прадстаўнікоў галасаванне аб фальсіфікацыі (дакладней неканстытуцыйнай працэдуры) выбараў, дзе выйграў Байдэн. Асабіста паслаў усім кангрэсменам ліст, што завочныя выбары самі па сабе ствараюць неканстытуцыйную перавагу дэмакратам. Больш за 140 кангрэсменаў падтрымалі Джонсана на галасаванні аб непрызнанні выбараў, дзе перамог Байдэн. Пры працэдуры імпічменту Трампа, па факце выконваў ролю яго адваката ў Сенаце і ключавога арганізатара блакавання імпічменту. Bloomberg і New York Times лічаць перамогу Джонсана ў выбарах на пасаду спікера Палаты прадстаўнікоў перамогай вельмі правага крыла рэспубліканцаў-трампістаў (MAGA). Axios адзначае, што Джонсан карыстаецца высокай рэпутацыяй у Рэспубліканскай партыі і дамогся максімальнай колькасці праходжання сваіх законапраектаў сярод усіх хто з рэспубліканцаў намінаваўся на пасаду спікера ў яго выбарчым цыкле, што кажа аб высокіх перагаворных і працэдурных навыках Джонсана. Па рэйтынгу групы рэспубліканцаў у падтрымку Украіны Джонсан ставіцца да «вельмі кепскаму» выбару для Украіны, бо галасаваў супраць усіх законаў у падтрымку Украіны за выключэннем ленд-ліза і рабіў «антыўкраінскія заявы». Між тым, Bloomberg адзначае, што Джонсан гатовы да кампрамісаў у гэтых пытаннях з Байдэнам. Як «антыўкраінскія заявы» Джонсану прыпісваюць яго заявы зробленыя пры падтрымцы арганізацыі ветэранаў арміі ЗША «Вярніце нашы войскі дадому», дзе ён заяўляў, што выдаткі на Украіну менш прыярытэтныя, чым выдаткі на ўнутраныя патрэбы ЗША, а таксама патрабаваў прызначыць інспектараў за расходаваннем выдзеленай дапамогі, баючыся карупцыйных растрат. Як глыбока веруючы хрысціянскі кансерватар Джонсан выступае супраць абортаў і таксама выступае супраць правоў ЛГБТ. У прыватнасці ён супраць дзяржаўнага фінансавання спорту трансгендэраў-мужчын у жаночых намінацыях, а для дашкольных і школьных устаноў лічыць, што на ўсёй тэрыторыі ЗША павінен дзейнічаць аналаг закона Фларыды «не кажы гей», дзе тэма аднаполых адносін ніяк не абмяркоўваецца ні станоўча, ні адмоўна з навучэнцамі. Джонсан таксама супраць дазволу выкарыстання гармонаў для затрымкі палавога паспявання дзецьмі і падлеткамі, якія вырашылі, што яны трансгендэры і нават пры згодзе іх бацькоў. Член камітэтаў Кангрэса ЗША * United States House Judiciary Subcommittee on the Constitution and Limited Government. Кіраўнік камітэта. Камітэт займаецца законапраектамі прадугледжваюць папраўкі да Канстытуцыі ЗША, а таксама сочыць за выкананнем розных рэгламентаў ва ўрадзе ад этыкі зносін да парадку падачы пазоваў да ўрада ЗША * Weaponization of the Federal Government. Камітэт створаны трампістамі для барацьбы з «глыбіннай дзяржавай» (Deep State) і займаецца расследаваннем злоўжыванняў уладай чыноўнікамі ЗША * Armed Services Committee. Камітэт па ўзброеных сілах ЗША Таксама ўваходзіць у некалькі камітэтаў Рэспубліканскай партыі кансерватыўнага толку. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Biographical Directory of the United States Congress — GPO, 1903.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1150348'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2928358'></a> 2. 1 2 *Ramirez, Nikki McCann*. Trump Cheers GOP for Nominating Key Election Denier for Speaker (англ.)  **(нявызн.)**?. *Rolling Stone* (25 кастрычніка 2023). Праверана 25 кастрычніка 2023. 3. 1 2 GOP speaker nominee Mike Johnson played a key role in efforts to overturn the 2020 election (англ.). *NBC News* (25 кастрычніка 2023). Праверана 25 кастрычніка 2023. 4. ↑ J. Michael Johnson - Lawyer in Bossier City, Louisiana (LA) Bossier County - legaldirectories.com **(нявызн.)**. *legaldirectories.com*. 5. ↑ About Percy R. Johnson **(нявызн.)**. 6. ↑ Congressman Mike Johnson: Video **(нявызн.)**. *Facebook*. Праверана 25 октября 2023. 7. ↑ About Mike **(нявызн.)**. mikejohnsonlouisiana.com. Праверана 25 октября 2023. 8. ↑ Election Returns **(нявызн.)**. Louisiana Secretary of State (10 снежня 2016). Праверана 25 октября 2023. 9. ↑ State Rep. Johnson to run for 4th Congressional seat **(нявызн.)**. KALB-TV. Архівавана з першакрыніцы February 11, 2016. Праверана 25 октября 2023. 10. ↑ Election Returns **(нявызн.)**. Louisiana Secretary of State (8 лістапада 2016). Праверана 25 октября 2023. 11. ↑ Election Returns **(нявызн.)**. Louisiana Secretary of State (6 лістапада 2018). Праверана 25 октября 2023. 12. ↑ Mike Johnson (Louisiana) **(нявызн.)**. *Ballotpedia*. 13. ↑ Member List **(нявызн.)**. Republican Study Committee. Архівавана з першакрыніцы January 1, 2019. Праверана 25 октября 2023. 14. ↑ FINAL VOTE RESULTS FOR ROLL CALL 256 **(нявызн.)**. 15. ↑ How Each House Member Voted on the Tax Bill **(нявызн.)**. *The New York Times* (19 снежня 2017). Праверана 25 октября 2023. 16. ↑ Roll Call 154 Bill Number: H. R. 3233 117th Congress, 1st Session, *United States House of Representatives*, May 19, 2021. Retrieved May 20, 2021. 17. ↑ How Republicans voted on a commission to investigate the Jan. 6 Capitol riot, *Washington Post*, May 19, 2021. Retrieved May 20, 2021. 18. ↑ Biggs renews challenge to McCarthy amid lack of consensus alternative, *The Hill*, 25 октября 2023. Retrieved December 14, 2022. 19. ↑ The Subcommittee on the Constitution and Limited Government **(нявызн.)**. Праверана 25 октября 2023. 20. 1 2 3 Trump Ally Mike Johnson Elected House Speaker, Shifting GOP Further Right **(нявызн.)**, *Bloomberg.com* . 21. ↑ ‘I killed him': How Trump torpedoed Tom Emmer’s speaker bid (англ.). *POLITICO* (24 кастрычніка 2023). Праверана 25 кастрычніка 2023. 22. ↑ What to know about new House Speaker Mike Johnson **(нявызн.)**. 23. ↑ Mike Johnson - GOP Legislator Profile (англ.)  **(нявызн.)**?. *Republicans For Ukraine*. Праверана 25 кастрычніка 2023. 24. ↑ *Boucher, Makenzie*. Veterans group praises Louisiana representatives' no votes on Ukraine aide package (англ.)  **(нявызн.)**?. *The Times*. Праверана 25 кастрычніка 2023. 25. ↑  (руск.). *X (formerly Twitter)*. Праверана 25 кастрычніка 2023. 26. ↑ The Subcommittee on the Constitution and Limited Government | House Judiciary Committee Republicans (англ.). *judiciary.house.gov* (19 верасня 2023). Праверана 25 кастрычніка 2023. 27. ↑ Select Subcommittee on the Weaponization of the Federal Government | House Judiciary Committee Republicans (англ.). *judiciary.house.gov* (20 ліпеня 2023). Праверана 25 кастрычніка 2023. 28. ↑ Armed Services (118th Congress) (англ.). *Armed Services Republicans*. Праверана 25 кастрычніка 2023. | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram · YouTube | | Тэматычныя сайты | Internet Movie Database | | Слоўнікі і энцыклапедыі | OpenSanctions |

**Нехантукет** (саманазва: *Naïantukq-ut*, літаральна «людзі звілістых вод») — алганкінскі народ, карэнныя насельнікі ЗША. Агульная колькасць (1998 г.) — каля 100 чал. Нехантукет насялялі ўсходняе ўзбярэжжа сучасных ЗША паміж вусцем ракі Канектыкут і паўднёвым захадам Род-Айленда. Займаліся рыбалоўствам, збіральніцтвам, паляваннем і ручным земляробствам. Першы кантакт з галандскімі маракамі быў усталяваны ў 1614 г. У выніку ўварвання пеквот тэрыторыя, населеная нехантукет, была разарвана на заходнюю і ўсходнюю часткі. На момант заснавання Плімуцкай калоніі заходнія нехантукет жылі на поўдні Канектыкута, а ўсходнія — на паўднёвым захадзе Род-Айленда і востраве Блок. У 1620 г. іх агульная колькасць набліжалася да 1600 чалавек. Заходнія нехантукет знаходзіліся ў залежнасці ад пеквот. Усходнія падтрымлівалі саюз з нарагансет. У 1637—1638 гг. заходнія нехантукет падтрымалі пеквот у войнах з англічанамі і іх саюзнікамі, але ў выніку пацярпелі паражэнне і панеслі вялізарныя страты. Каля 100 палонных, якія выжылі, былі перададзены пад кантроль моэган. У пачатку XIX ст. на ўзбярэжжы Канектыкута налічвалася толькі некалькі сем’яў нехантукет. У іх карыстанні была рэзервацыя плошчай 121,4 га. Пасля заканчэння вайны караля Філіпа у 1680 г. усходнія нехантукет разам з нарагансет былі пераселены ў рэзервацыю ў Чарлстаўне. Да 1870 г. улады Канектыкута дэкларавалі выміранне нехантукет, зямля іх рэзервацыі была прададзена. Аднак у 1998 г. у Канектыкуце налічвалася 35 сем’яў, што атаяснялі сябе з гэтым народам. Імі была створана некамерцыйная арганізацыя «Племя і нацыя нехантукет». Яна звярнулася з петыцыяй аб прызнанні. Спасылкі -------- * NIANTIC HISTORY * FOUR DIRECTIONS INSTITUTE Niantic Архівавана 26 верасня 2007. * About East Lyme Архівавана 27 чэрвеня 2018. * Now the Nehantics Ask U.S. Recognition

**Квазіспадарожнік** — аб'ект, які знаходзіцца ў арбітальным рэзанансе 1:1 з планетай, што дазваляе яму заставацца блізка ад планеты на працягу шматлікіх арбітальных перыядаў. Перыяд абароту квазіспадарожніка вакол Сонца ў дакладнасці адпавядае перыяду абароту планеты, аднак квазіспадарожнік мае іншы эксцэнтрысітэт арбіты, які звычайна перавышае эксцэнтрысітэт арбіты планеты. Адносна планеты квазіспадарожнік павольна рухаецца па выцягнутай траекторыі ў бок, процілеглы руху планеты. У адрозненне ад сапраўднага спадарожніка арбіта квазіспадарожніка знаходзіцца за межамі сферы Хіла і таму нестабільная. Праз некаторы час узаемны рух планеты і квазіспадарожніка пераходзіць да іншых формаў арбітальнага рэзанансу, што прыводзіць да іх разыходжання. У іншых выпадках арбітальнага рэзанансу 1:1, напрыклад, для арбіты ў выглядзе падковы вакол пунктаў Лагранжа аб'ект не застаецца паблізу ад планеты на працягу некалькіх абаротаў вакол зоркі. Аб'екты, якія рухаюцца па арбіце ў выглядзе падковы, могуць на кароткі час пераходзіць на арбіты квазіспадарожнікаў, з-за чаго могуць быць памылкова прыняты за такія. Прыкладам падобнага аб'екта можа служыць 2002 AA29. Прыклады -------- Зямля На 2002 год было вядома тры квазіспадарожніка Зямлі: (3753) Круітні, 2003 YN107 і (164207) 2004 GU9. Гэтыя аб'екты застаюцца на арбітах квазіспадарожніка ад дзясяткаў да сотняў гадоў. У 2011 стала вядома пра яшчэ аднаго — 2010 SO16. Венера У Венеры таксама ёсць квазіспадарожнік, 2002 VE68. Арбіта гэтага астэроіда таксама перасякае арбіты Меркурыя і Зямлі. Мяркуецца, што ён застаецца «кампаньёнам» Венеры на працягу 7000 гадоў і пакіне яе праз 500 гадоў. Іншыя планеты На аснове праведзенага мадэлявання можна сцвярджаць, што квазіспадарожнікі могуць быць ва Урана і Нептуна з часоў утварэння Сонечнай сістэмы (прыкладна 4,5 мільярда гадоў). У Юпітэра квазіспадарожнік можа заставацца на працягу 10 мільёнаў гадоў, у Сатурна — да 10 000 гадоў. Ні ў адной з гэтых планет квазіспадарожнікі не выяўлены. Штучныя квазіспадарожнікі Напачатку 1989 года савецкі міжпланетны апарат «Фобас 2» выйшаў на арбіту квазіспадарожніка ў Фобаса, спадарожніка Марса, з сярэдняй адлегласцю да Фобаса ў 100 км.. У адпаведнасці з разлікамі апарат мог заставацца на арбіце да некалькіх месяцаў, але з-за сапсавання сістэмы кіравання сувязь з ім была страчана. Гл. таксама ----------- * Натуральны спадарожнік Зноскі ------ 1. 1 2 M. Connors; et al. (2002). "*Discovery of an asteroid and quasi-satellite in an Earth-like horseshoe orbit*". *Meteoritics & Planetary Science*. **37**: 1435. `{{cite journal}}`: Непасрэднае ўжыванне et al. у: `|author=` (даведка) 2. ↑ ІТАР-ТАСС : У Зямлі выяўлены астэроід-спадарожнік дыяметрам в 400 км 3. ↑ Asteroid 2002 VE68, a quasi-satellite of Venus 4. ↑ Выкананы фотаметрычныя назіранні квазіспадарожніка Венеры Архівавана 13 снежня 2010. 5. ↑ P. Wiegert and K. Innanen (2000). "*The stability of quasi satellites in the outer solar system*". *The Astronomical Journal*. **119** (4): 1978–1984. doi:10.1086/301291. Архівавана з арыгінала 4 жніўня 2012. Праверана 19 ліпеня 2011. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка) Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 4 жніўня 2012. Праверана 19 ліпеня 2011.Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 4 жніўня 2012. Праверана 19 ліпеня 2011. 6. ↑ Архівавана 20 ліпеня 2009. (арбіта памылкова названа «квазісінхроннай» (англ.: quasi-synchronous) Спасылкі -------- * Quasi-satellite Information Page * Earth’s New Travelling Companion: Quasi-Satellite Discovered * Astronomy.com: A new «moon» for Earth * Discovery of the first quasi-satellite of Venus — University of Turku news release (August 17th, 2004) | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | Microsoft: 69949783 |

**Абстэрна** — возера на поўдні Мёрскага раёна Віцебскай вобласці. Знаходзіцца за 14 км на захад ад Мёраў каля вёскі Пераброддзе. Належыць да групы Абстэрнаўскіх азёр. Паўднёвую затоку Абстэрны мясцовыя жыхары называюць возерам Луша, само возера Абстэрна часам пазначалася як «возера Пераброддзе» паводле назвы вёскі Пераброддзе на беразе возера. Назва ----- Назва Абстэрна старабалцкага паходжання. Яна ігуруе таксама як «Обста» (на карце 1933 года). Так жа сама, Обстай, называецца рака Абеста[ru] (у басейне Сейма на Падняпроўі), яе назву збліжаюць з назвай літоўскай нёманскай ракі *Abista*[lt]. Адпачатная форма гэтых гідронімаў — \**Abista*. У аснове гэтых назваў індаеўрапейскае *ab-*, якім абазначаліся рачныя воды. Корань *Ab-* у азёрнай назве перадаваў значэнне «Цякучае, праточнае (возера)». Апісанне -------- Возера знаходзіцца ў басейне ракі Вята. Плошча Абстэрны складае 9,89 км². Найбольшая глыбіня возера — 12 м. Даўжыня возера — 5,5 км, найбольшая шырыня — 2,6 км. Даўжыня берагавой лініі — 18,8 км. Аб’ём вады ў возеры складае 50 млн м³, плошча вадазбору возера — 114 км². З усходу да возера прымыкае гідралагічны заказнік рэспубліканскага значэння Балота Мох. Рэльеф ------ Катлавіна возера падпруднага тыпу, лопасцевай формы, выцягнутая з поўначы на поўдзень. Схілы катлавіны возера маюць вышыню 10—15 м, парослыя лесам, на ўсходзе схілы разараныя. Берагі Абстэрны пясчаныя, амаль паўсюль забалочаныя. У паўднёва заходняй частцы берагі на невялікай працягласці сплавінныя. Дно возера мае складаную будову, да глыбіні 5—6 м — пясчанае, на большых глыбінях высланае сапрапелем, які займае каля 50 % плошчы дна. Прыбярэжная зона мае найбольшую шырыню ва ўсходняй частцы вадаёма, дзе яна складае да 400 м. Шырыня паласы расліннасці ўздоўж берагоў складае 100—150 м, сярод відаў пераважаюць чарот і трыснёг. Але нягледзячы на гэта, прыбярэжная расліннасць у значнай ступені разрэжаная. Яе развіццю перашкаджаюць пясчаная глеба і значнае ўздзеянне ветру. Вада ---- Абстэрна належыць да ліку неглыбокіх азёр з вялікай плошчай. У выніку вада ў ім добра перамешваецца і насычаная кіслародам, дэфіцыт якога назіраецца толькі ў месцах найбольшай глыбіні. Але для зімовага перыяду дэфіцыт кіслароду назіраецца ўжо пачынаючы з глыбіняў у 10 м. Таксама вынікам інтэнсіўнага перамешвання вады ветрам з’яўляецца слабое тэмпературнае і кіслароднае раздзяленне пластоў вады. Возера адрозніваецца чыстай вадой, велічыня празрыстасці якой складае каля 3 м. Агульная мінералізацыя вады звычайна не перавышае 220 мг/л. Вадаём злучаны ручаём з возерам Укля, а таксама пратокамі з азёрамі Важа і Набіста. ### Падвышэнне ўзроўню У 1967 годзе ў мэтах паляпшэння рэжыму вадаёмаў групы ўзровень вады ў возеры быў штучна падвышаны на 1 м. Гэта і выклікала забалочанасць берагоў уздоўж амаль усёй берагавой лініі возера. Таксама вынікам падвышэння ўзроўню вады стала тое, што павялічыліся плошча і глыбіня возера, а шырыня пратокі паміж азёрамі Абстэрна і Важа на паўднёвым усходзе павялічылася ў некалькі разоў. Больш глыбокай і шырокай зрабілася рака, якая злучае Абстэрна з возерам Укля на паўднёвым захадзе. Таксама як вынік падвышэння глыбіні і павелічэння велічыні пратокаў, павялічылася ступень водаабмену між азёрамі. Флора і фаўна ------------- У складзе фітапланктону возера выяўленыя 60 відаў. Найбошымі колькасцямі прадстаўленыя зялёныя водарасці, другія па распаўсюджанасці пасля іх — сіне-зялёныя, наступныя — дыятомавыя. Агульная біямаса складае 30,6 г/м³. У заапланктоне выяўленыя 26 відаў, агульная біямаса якіх складае 2,1 г/м³. Паводле складу іхтыяфаўны Абстэрна адносіцца да ліку ляшчова-судакова-шчупаковага вадаёму. Возера адрозніваецца высокай рыбапрадукцыйнасцю. У возеры сустракаюцца чудскія сігі, сняткі, язі, ліны, ляшчы, залатыя карасі, мянтузы, судакі і іншыя віды. Возера неаднаразова зарыблялася вуграмі. Рэкрэацыя і адпачынак --------------------- Абстэрна выкарыстоўваецца для адпачынку і рэкрэацыі, каля вёскі Пераброддзе размяшчаецца санаторый «Расінка». Заўвагі ------- 1. ↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 166. 2. ↑ A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. Vilnius, 1981. С. 35. 3. ↑ J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 1. Літаратура ---------- * Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1. * Озёра Белоруссии / О. Ф. Якушко и др. — Мн.: Ураджай, 1988. — 216 с. * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1). Спасылкі -------- * Возера Абстэрна Архівавана 5 снежня 2014. | Абстэрнаўскія азёры | | --- | | * Абстэрна * Асінаўка * Важа * Гарушка * Грэцкае * Іказнь * Інава * Мёрскае * Набіста * Падзявы * Петкуны * Укля * Чэрас |

**Шынекок** (саманазва: *Shinnuhkock*, літаральна «людзі камяністага берага») — індзейскі народ, карэнныя насельнікі ўсходняй часткі Лонг-Айленда (ЗША). Агульная колькасць (2010 г.) — 1292 чал. У першай палове XVII ст. калі пачаліся кантакты паміж еўрапейцамі і карэннымі жыхарамі Лонг-Айленда, шынекок насялялі паўднёва-ўсходнюю ўскраіну вострава. Займаліся рыбалоўствам і земляробствам, аднак найбольш важным заняткам з’яўляўся выраб вампумаў з ракавін малюскаў. Падчас ваенных дзеянняў паміж кантынентальнымі плямёнамі пеквот і нарагансет падвяргаліся нападам з боку пеквот. Каля 1641 г. заключылі пагадненне з Плімуцкай калоніяй, згодна з якім на ўсходзе Лонг-Айленда было пабудавана англійскае ўмацаванне. Аказвалі пурытанам дапамогу ў перакладзе Бібліі на індзейскія мовы. Шынекок моцна пацярпелі ад эпідэміі воспы ў 1658 г. Насельніцтва стала скарачалася, таму былі вымушаны падпісаць пагадненне 1703 г. якое пазбаўляла іх значнай часткі племянных тэрыторый. У 1741 г. шатландскія прэсвітарыяне адчынілі місію для шынекок і мантаўкет, пры якой дзейнічала бясплатная школа. У 1792 г. шынекок трапілі пад апеку штата Нью-Ёрк. Да 1859 г. была вылучана плошча для рэзервацыі (3,2 км²). У 2010 г. шынекок сталі федэральна прызнанай індзейскай нацыяй. З гэтага часу дзейнічае сістэма аўтаномнага самакіравання. У рэзервацыі на Лонг-Айлендзе жыве каля траціны прадстаўнікоў гэтага народа. Яны займаюцца рамёствамі, вырошчваннем малюскаў, абслугоўваюць турыстаў. Спасылкі -------- * Shinnecock Indian Nation * Shinnecock Indian Facts * Shinnecock Nation Cultural Center & Museum * Shinnecock Indian Reservation Архівавана 4 снежня 2021.

**Тузланскі кантон** (басн.: Tuzlanski kanton, харв.: Tuzlanska županija, сербск.: Тузлански кантон) — адзін з дзесяці кантонаў Федэрацыі Босніі і Герцагавіны, якая ўваходзіць у склад Босніі і Герцагавіны. Кантон быў утвораны паводле Вашынгтонскага пагаднення 1994 года паміж харватамі і баснійцамі. Геаграфія --------- Размешчаны ў паўночна-ўсходняй частцы Босніі і Герцагавіны, адміністрацыйным цэнтрам кантона з’яўляецца горад Тузла. Складаецца з абшчын Банавічы, Градачац, абшчына Добай-Істак, Грачаніца, Жывініцы, Кладань, Калесія, Лукавац, Сапна, Срабрэнік, Таочак і Челич, а таксама горада Тузла. Насельніцтва ------------ У 1991 годзе 60 % насельніцтва кантона складалі баснійцы, 28 % — сербы, 9 % — харваты. У 2002 годзе баснійцы складалі 90 % насельніцтва кантона. Зноскі ------ 1. ↑ GeoNames — 2005. Праверана 9 ліпеня 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q830106'></a> Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Тузланскі кантон

Занёманскае прадмесце, малюнак ад 20 верасня 1867 г. **Занёманскае прадмесце**, або **Занёманскі пасад** — гістарычны раён горада Гродна, пачаў фарміравацца ў 14 ст. на левым беразе ракі Нёман. Абмежаваны чыгункай, вуліцамі Дарвіна, Гагарына і Міру. Галоўная — вул. Гарнавых (былая Ліпавая), мостам цераз Нёман злучае раён з цэнтрам Старога горада. Вядома, што ў 1392 г. князь Вітаўт дазволіў крыжакам пабудаваць у Занёманні замак Новае Гродна, які, аднак, у тым жа годзе быў разбураны. У перыяд з 15 па 16 ст. у Занёманні фарміруецца новы рынак, добра звязаны з воднай камунікацыяй. Гандлёвая плошча атрымала тыповую форму прамавугольніка, да вуглоў якога падыходзілі вуліцы. Паблізу, насупраць замкаў існаваў звярынец з сажалкамі — гэты элемент быў дастаткова пашыраны ў гарадах і рэзідэнцыях магнатаў XV—XVI стст. Абедзве часткі горада злучаліся мостам цераз Нёман на ражавых апорах і з уезнай вежай. Развіццё планіроўкі і забудовы суправаджалася павышэннем узроўню гарадскога добраўпарадкавання. Вуліцы былі забрукаваны, у 1541 г. зроблены водаправод. У XVII—XVIII стст. пабудаваны францысканскі кляштар. Даследаванне ------------ У 1983 г. Занёманскі пасад даследаваў Ткачоў, была праведзена шурфоўка ўздоўж вул. Дарвіна і каля касцёла францысканцаў. Самыя раннія знаходкі — ганчарная кераміка XV—XVI ст. што сведчыць пра засяленне пасада ў XV ст. Спасылкі -------- * Гродзенскія пасады | Гістарычныя раёны Гродна | | --- | | * Стары горад * Гарадніца * Замкавая гара * Занёманскае прадмесце * Каложа * Новы Свет * Нямецкі рынак * Падол |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Дапкюнас. **Вадзім Вячаслававіч Дапкюнас** (20 снежня 1940, Анадыр, Чукоцкая аўтаномная акруга — 17 лістапада 2023) — беларускі тэатральны дзеяч і арганізатар тэатральнай справы. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям'і служачых, якая пад канец 1930-х гадоў на партыйны заклік прыехала на асваенне савецкай Поўначы. Пасля вайны сям'я вярнулася ў Мінск. Скончыў тэхнічнае вучылішча ў Мінску (1960) і Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут па спецыяльнасцях «акцёр драматычнага тэатра і кіно» (1964) і «рэжысёр драмы» (1967). Педагог Мінскага дома культуры прафтэхадукацыі (1961—1967), рэжысёр па народных тэатрах Беларускага рэспубліканскага дома народнай творчасці (1967—1970). З 1970 па 1972 год працаваў другім і неўзабаве першым сакратаром Фрунзенскага раённага камітэта ЛКСМБ г. Мінску. У 1972 годзе распачаў выкладчыцкую дзейнасць: спачатку ў Мінскім дзяржаўным педагагічным інстытуце імя Горкага, а з 1975 года — у Мінскім інстытуце культуры. Пасля працы дырэктарам Беларускага тэатра юнага глядача (1978—1981) працягнуў выкладчыцкую дзейнасць у Мінскім інстытуце культуры на кафедры рэжысуры. У 1983 годзе запрошаны на працу ў Міністэрства культуры Беларусі, дзе працаваў рэдактарам рэпертуарна-рэдакцыйнай калегіі і ва ўпраўленні мастацтваў. На працягу больш чым пяці гадоў (1996—2001) кіраваў аддзелам тэатраў Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь. З 2001 па 2007 год працаваў вядучым рэдактарам Канцэртнага аркестра Беларусі. Працоўную і творчую дзейнасць працягнуў у Нацыянальным акадэмічным тэатры імя Янкі Купалы кіраўніком літаратурна-драматургічнай часткі і памочнікам мастацкага кіраўніка тэатра (2007—2009). Член прэзідыума Саюза тэатральных дзеячаў Беларусі (СТД). У 1970-я гады — кіраўнік секцыі народных тэатраў СТД. Творчы і даследчыцкі шлях ------------------------- Ажыццявіў адну з першых у Савецкім Саюзе пастановак п'есы вядомага расійскага драматурга А. Вампілава («Развітанне ў чэрвені», Клайпедскі драматычны тэатр, 1966 год). У шматлікіх публікацыях у газетах «ЛіМ», «Культура», «Звязда», «Чырвоная змена», часопісе «Мастацтва» распрацоўваў праблемы ўзаемадзеяння і ўзаемасувязі прафесійнага і самадзейнага тэатра Беларусі. Удзельнічаў у пастаноўцы спектакляў у беларускіх драматычных і самадзейных тэатрах, шматлікіх масавых тэатралізаваных мерапрыемствах. Здымаўся ў эпізадычных ролях у мастацкіх і тэлевізійных фільмах (сярод іх «Час-не-чакае» (1975), «Пагаварым, брат» (1978) і інш.). Прафесійныя адзнакі і ўзнагароды -------------------------------- * ганаровы знак Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь (2000) * лаурэат «Крыштальнай зоркі» Саюзу тэатральных дзеячаў Беларусі (2002) Зноскі ------ 1. ↑ Вадзім Дапкюнас // kino-teatr.ru Спасылкі -------- * «Фестываль — не толькі свята» * На «авансцэне» і ў «мізансцэнах» * Напярэдадні юбілею тэатр імя Купалы ўзгадвае сваю гісторыю (відэа)(недаступная спасылка)

**Герцагавіна-Нярэтванскі кантон** (басн.: , харв.: і сербск.: Hercegovačko-neretvanski kanton, Херцеговачко-неретвански кантон ) — адзін з дзесяці кантонаў, што ўваходзяць у Федэрацыю Босніі і Герцагавіны. Складаецца з Града Мостара, і яшчэ васьмі абшчын — Ябланіца, Коніц, Неўм, Прозар-Рама, Раўна, Столац, Чапліна, Чытлук. Герцагавіна-Нярэтванскі кантон на поўначы мяжуе з Сярэднебаснійскім кантонам, на паўночным усходзе — з Сараеўскім кантонам, на ўсходзе — з Рэспублікай Сербскай, на захадзе — з Заходнегерцагавінскім кантонам, на паўночным захадзе — з Герцагбасанскім кантонам, на паўднёвым захадзе — з Харватыяй. Герцагавіна-Нярэтванскі кантон з 222 278 жыхарамі паводле перапісу 2013 году — шосты па колькасці насельніцтва і восьмы па яго шчыльнасці сярод Кантонаў Федэрацыі Босніі і Герцагавіны. Герцагавіна-Нярэтванскі кантон — другі па плошчы (16,85 % плошчы Федэрацыі, ці 8,59 % усёй Босніі і Герцагавіны цалкам) пасля Герцагбасанскага кантона. Геаграфія --------- Герцагавіна-Нярэтванскі кантон, згодна сваёй назве, размешчаны ў Герцагавіне, адміністрацыйны цэнтр якога Мостар, з’яўляецца найбуйнейшым горадам у гэтым гістарычным рэгіёне. Герцагавіна-Нярэтванскі кантон адметны сваім горным рэльефам, які рассякае даліна ракі Нярэтва з прытокамі (Рама, Трэбіжат, Крупа і Брэгава). Прыморскі горны пояс аддзяляе асноўную частку кантона ад невялікай стужцы ўзбярэжжа Адрыятычнага мора ў раёне Неўма, якая з’яўляецца адзіным выхадам Босніі і Герцагавіны да мора. На тэрыторыі Герцагавіна-Нярэтванскага кантона знаходзяцца два прыродных парка: Прыродны парк Хутава Блата каля Чапліны і Прыродны парк Білідзіне нёдалёка ад Ябланiцы. Узбярэжжа ў Неўме — адзіны выхад краіны да мора Гісторыя -------- Гісторыя падрыхтоўкі стварэння дадзенага адміністрацыйна-тэрытаряльнага ўтварэння пачынаецца 18 сакавіка 1994 года падпісаннем Вашынгтонскага пагаднення аб спыненні агню паміж самаабвешчанай Харвацкай рэспублікай Герцаг-Босна і баснійскімі мусульманамі. Што ў сваю чаргу перапыніла заўцятую варажэчу паміж гэтымі бакамі, і прывяло да неабходнасці тэрытарыяльнай інтэграцыі. Тое таксама дазволіла накіраваць сумесную агрэсію супраць сіл баснійскіх сербаў. Але большасць сербскага насельніцтва пакінула рэгіён яшчэ ў самым пачатку Баснійскай вайны, бо ўзгадвала аб страшэнным генацыдзе сербаў у гады Другой сусветнай вайны з боку харвацкіх усташаў, які ў даліне Нярэтвы набыў жудасныя праявы і размах. Кантон афіцыйна створаны 23 снежня 1996 года, як адзін з дзесяці Кантонаў Федэрацыі Босніі і Герцагавіны. Панарама Мостара з Паўднёвага захаду Насельніцтва ------------ Паводле перапісу 2013 году агульная колькасць дамашніх гаспадарак ў Герцагавіна-Нярэтванскім кантоне склала 68 121, а сярэдняя колькасць асобаў у адной дамашняй гаспадарцы сягала 3,24. Склад насельніцтва ў межах сёння існуючага Герцагавіна-Нярэтванскага кантона: #### 2013 * Харваты — 118,297 * Баснійцы — 92,005 * Сербы — 6,432 * Іншыя — 5,273 #### 1991 * Харваты — 85 340 * Мусульмане — 68 391 * Сербы — 21 875 * Югаславы — 4 455 * Іншыя — 2 252

**Каракі** (рус. *коряки*; саманазвы: *чавчыв*, *нымылгын*, *алутальу* і інш.) — карэнныя насельнікі Паўночнай Камчаткі. Агульная колькасць ў Расіі — 7953 (2010 г.). Вызначэнне ---------- Каракі — зборная назва розных этнічных груп адзінага паходжання, што насяляюць поўнач Камчаткі, часткова Чукотку і Магаданскую вобласць Расіі. Паводле заняткаў, асаблівасцяў мовы і матэрыяльнай культуры, вылучаюць буйныя групы берагавых аселых каракаў (*нымыланаў*, літаральна «мясцовых жыхароў»), каракаў-аленяводаў (*чаўчувенаў*, літаральна «багатых аленямі») і алютарцаў. Апошніх часам вылучаюць у самастойны народ ці, наадварот, далучаюць да *нымыланаў*. Унутры гэтых буйных груп існуюць лакальныя групы, якія карыстаюцца рознымі дыялектамі ці нават мовамі. Агульная назва *коряки* узгадваецца ў рускіх дакументах у XVII ст. і, хутчэй за ўсё, запазычана рускімі ў юкагіраў ці эвенаў, на мове якіх азначае «той, што з’явіўся з-за пагорка». Самі каракі сябе адзіным народам не лічылі, але ў дакументах, літаратуры і, пазней, ў перапісах насельніцтва фіксаваліся пад адзінай назвай. У XX ст. пад уплывам знешніх абставін адбылася пэўная кансалідацыя каракаў, таму з’явіліся прычыны лічыць іх супольным этнасам. Гісторыя -------- Агульнымі продкамі каракаў былі палеазіяцкія паляўнічыя эпохі неаліту, якія насялялі ўзбярэжжа Ахоцкага мора. На Камчатке яны з’явіліся пазней за ітэлменаў. Існуюць таксама гіпотэзы, што продкі каракаў некаторы час насялялі Берынгію, аб іх сувязі з ніўхамі. Са старажытнейшых часоў асноўным заняткам каракаў на поўначы Камчаткі былі лоў рыбы і паляванне на ластаногіх і іншых звяроў. У XI—XVI стст. частка насельніцтва перайшла да аленегадоўлі. У кан. XVII ст. налічвалася прыкладна 10-11 тыс. чалавек. Найбольш шматлікія моўныя і тэрытарыяльныя групы: паланцы (2,6 тыс. чал.), ітканцы, паранцы, камянцы і інш. Адносіны паміж каракмі і рускімі, якія з’явіліся тут ў XVII ст. былі складанамі. З аднаго боку, аленяводам-каракам патрабавалася дапамога ў барадзьбе з ваяўнічымі чукчамі, з другога — узбярэжныя каракі аказвалі супраціўленне абіраўшым іх казакам. У выніку ваенных сутычак з казакамі і эпідэміі воспы да кан. XVIII ст. колькасць карэнных насельнікаў скарацілася да 4,8 тыс. чал. але ў кан. XIX ст. зноў вырасла да 7,3 тыс. чал. (1897 г.). **Колькасць каракаў у Расіі:** У 1930—2007 гг. існавала Каракская аўтаномная акруга з цэнтрам у Палане. Асноўным насельніцтвам там былі рускія (64,5 % у 1979 г. і 50,6 % ў 2005 г.). Каракі складалі адпаведна толькі 16,2 % у 1979 г. і 26,7 % ў 2005 г. З’яўленне каракскай літаратурнай мовы, выкладанне яе ў школах, знаёмства з агульнай культурнай спадчынай садзейнічалі гуртаванню каракаў. Традыцыйная культура -------------------- Каракі, што жылі на ўзбярэжжы, здаўна займаліся паляваннем на ластаногіх марскіх звяроў і кітоў, ловам ласасёвых рыб, у меншай ступені здабычай футра. Для лову рыбы выкарыстоўвалі завалы, сеткі, вуды і гаплікі на доўгім рамяні, якія нагадвалі гарпун. Для перамяшчэння па вадзе ладзілі чаўны і байдары. Рыбалоўства дапаўнялася паляваннем на птушак і капытных, збіральніцтвам дзікарослых ягад і карэнняў. Аселыя каракі жылі ў паўзямлянкавых збудаваннях, даўжынёй да 15 метраў, шырынёй да 12 метраў і вышынёй да 7 метраў. Ад квадратнай рамы, якая злучала чатыры цэнтральныя слупы і ўтварала верхні ўваход і дымавую адтуліну, да верхніх папярочных бэлек ішоў дах з 8 пахіламі. Тынкаваныя травой або мохам сцены і дах засыпалі зверху зямлёй. Чаўчувены і большасць алютарцаў разводзілі аленяў. Асаблівасці каракскай аленегадоўлі — вялікія статкі да 2000 галоў, малая рахманасць аленяў, амаль не выкарыстоўваліся сабакі. Чатыры разы на год аленяводы былі вымушаныя здзяйсняць сезонныя перакачоўкі. Асноўныя прылады — кій, аркан, выгінастая палка ў форме бумерангу. Узімку палявалі на пушных звяроў. Качавыя каракі жылі ўлетку і ўзімку ў пераносных каркасных ярангах. Традыцыйная вопратка глухога пакрою са скур аленяў ці марскіх звяроў. Мужчыны насілі кухлянкі з капелюшамі і нагруднікамі, скураныя штаны, футравыя шапкі з навушнікамі, узімку — рукавіцы. Жанчыны — падвоены футравы камбінезон да кален. Асноўныя жанры фальклору — казкі, гістарычныя паданні, замовы, загадкі, песні. Апошнія спяваліся паасобку («асабістыя») ці разам («родавыя»). Папулярны духавы музычны інструмент — *г’эйнэчг’ын*. Каракі славяцца разьбярствам па дрэве са складанымі ўзорамі. Сёння традыцыйная культура каракаў зберагаецца фальклорнымі і аматарскімі гурткамі. У Палане створаны народны харэаграфічны ансамбль «Мэнго». Мова ---- Каракская мова ўваходзіць у так званую Камчацка-Чукоцкую сям’ю палеаазіяцкіх моў. Яна падзяляецца на 10 дыялектаў, прычым алютарскі дыялект часта называюць самастойнай мовай. Гутарковая мова выкарыстоўваецца каракамі ў асноўным у гаспадарчай дзейнасці. Напрыклад, у аленегадоўлі. У 1931 г. з’явілася літаратурная каракская мова на аснове чаўчувенскага дыялекту і лацінскай графікі. У 1937 г. яна была пераведзена на кірыліцу. На ёй друкуюцца падручнікі, дзіцячыя кнігі. Часам змяшчаліся артыкулы ў акруговай газеце. Большасць сучасных каракаў таксама ведае рускую мову. Рэлігія ------- Большасць сучасных каракаў — праваслаўныя, але да нашага часу захоўваюцца анімістычныя культы і шаманізм. Гл. таксама ----------- * Ітэльмены * Юкагіры * Эвены * Эвенкі * Чукчы Літаратура ---------- Антропова В. В. Культура и быт коряков, Л. 1971 Спасылкі -------- * Этнаграфія Камчаткі * Сайт каракскай мовы і культуры * Каракская мова * Алютарская мова * Фатаздымкі Архівавана 10 чэрвеня 2012. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | BNF: 13751996d · LCCN: sh85073162 · NKC: ph398362 |

**Палаўа́нцы** або **палау** (палаўан.: *Belau*, *ngukokl a Belau*) — карэннае мікранезійскае насельніцтва Палау. Жывуць таксама ў ЗША, на Гуаме і іншых краінах. Прыкладная агульная колькасць (2013 г.) — 26 600 чал. Паходжанне ---------- Карта Палау Астравы Палау, відавочна, з’яўляюцца найстаражытнейшым месцам у Акіяніі пасля Новай Гвінеі, куды трапіў чалавек сучаснага тыпу. Даследаванне пячор Учэліўнгс і Амедакел у 2006 г. і 2007 г. паказала, што там меліся пахаванні 2890 г. да н. э. — 1420 г. да н. э. якія належалі старажытным людзям вельмі нізкага росту. Вага дарослых мужчын была у сярэднім 43,2 кг, а жанчын — усяго толькі 28,7 кг. Некаторыя вучоныя мяркуюць, што іх продкі з’явіліся на Палау не пазней за 5 тысячагоддзе да н. э. Аднак сувязь паміж старажытнымі насельнікамі астравоў і сучаснымі палаўанцамі не з’яўляецца даказанай. Большасць даследчыкаў лічыць непасрэднымі продкамі палаўанцаў аўстранезійцаў, што перасяліліся на Палау ў сярэдзіне 2 тысячагоддзя да н. э. з Філіпінскіх астравоў. У адрозненне ад сваіх маларослых папярэднікаў, яны ведалі мараплаўства і земляробства. Гэта тэорыя мае лінгвістычныя і археалагічныя пацверджанні. Генетычныя даследаванні паказалі, што паходжанне сучасных палаўанцаў мае змешаны характар, так што магчыма асіміляцыя іх продкамі-аўстранезійцамі некаторых груп старажытных абарыгенаў. Самі палаўанцы мяркуюць, што з’яўляюцца тубыльцамі, нашчадкамі багіні Чуаб, цела якой ператварылася ў іх астравы. Згодна вусным паданням, перасяленне на самы буйны востраў Бабелдааб адбывалася з паўднёвых астравоў. Археолагі высветлілі, што ў сярэднявеччы палаўанцы актыўна займаліся сельскай гаспадаркай і мелі сталыя сувязі з суседнімі Каралінскімі астравамі. Гісторыя -------- Правадыры Корара, фота 1915 г. У 1542 г. астравы Палау былі адкрыты іспанцамі і ў XVII ст. фармальна абвешчаны іспанскай тэрыторыяй. Аднак ніякіх захадаў для сапраўднай каланізацыі Іспанія не прадпрымала. У 1783 г. каля Палау адбылося крушэнне брытанскага карабля «Антылопа». Каманда на чале з капітанам Генры Вільсанам выратавалася і 3 месяцы правяла на беразе. Брытанцы сталі першымі еўрапейцамі, якія пачалі кантакты з мясцовымі жыхарамі. Да таго часу сувязі палаўанцаў з іншымі астравамі Мікранезіі перарваліся, мараплаўства абмяжоўвалася прыбярэжным рыбалоўствам. Былі населены толькі 10 астравоў. Іх насельніцтва складала прыкладна 50 тысяч чалавек, значна болей, чым у наш час. Ібедул, адзін з мясцовых правадыроў, аказаў дапамогу Г. Вільсану, за што той узяў яго сына Лібу для адукацыі ў Вялікабрытанію, аднак там хлопец памёр ад воспы. Гісторыя Лібу шырока асвятлялася ў сродках масавай інфармацыі і ў выніку аказала ўплыў на англійскую асветніцкую літаратуру. У 1885 г. Іспанія прадпрыняла меры для каланізацыі астравоў. Была створана мясцовая адміністрацыя, праводзілася хрысціянізацыя насельніцтва. У 1899 г. калонія была прададзена разам з іншымі Каралінскімі астравамі Германіі. У 1914—1944 гг. краіна знаходзілася ў залежнасці ад Японіі. Каланіяльнае кіраванне суправаджалася ўкараненнем рынкавай эканомікі і забаронай многіх звычаяў. У 1922 г. Корар стаў галоўным адміністрацыйным цэнтрам японскіх уладанняў у Мікранезіі. Яго насельніцтва вырасла да 40 тысяч чалавек, але толькі 10 % з іх былі палаўанцамі. Астатнія з’яўляліся перасяленцамі з Японіі і Карэі. Пасля паражэння Японіі ў II сусветнай вайне ў 1947—1994 гг. астравы Палау знаходзіліся пад апекай ЗША. У пасляваенны перыяд з’явіўся мясцовы нацыянальны рух, што абапіраўся на старадаўнія культурныя традыцыі і развіццё палаўанскай мовы. 1 кастрычніка 1994 г. была абвешчана незалежнасць Рэспублікі Палау. Культура -------- Асноўнымі заняткамі палаўанцаў здаўна былі земляробства, рыбалоўства, збіральніцтва. Земляробства лічылася пераважна жаночай справай. Вырошчвалі тара, маніёк, какосы, бананы, шпінат, дыннае дрэва і г. д. На Палау існавалі простыя формы меліярацыі. Кожная гаспадыня адначасова мела затоплены агарод для тара і звычайны — для іншых культур. Затопленыя агароды злучаліся сеткай невялікіх каналаў з рэкамі і ручаямі. На нізкіх прыбярэжных глебах будаваліся дамбы для абароны пасадак ад марской паводкі. Рыбалоўства, наадварот, разглядалася як мужчынскі занятак. Рыбу лавілі недалёка ад берага, каля каралавых рыфаў. Пры гэтым карысталіся лодкамі, з якіх ныралі ў ваду і білі рыбін гарпунамі. Шырока ўжываліся плеценыя сеткі і пасткі. Збіральніцтвам займаліся і жанчыны, і мужчыны. У лесе, сярод каралаў і манграў збіралі малюскаў, крабаў, яйкі і гнёзды птушак, ядомыя і лекавыя травы, карэнне і плады. Да прыходу еўрапейцаў палаўанцы выраблялі кераміку, займаліся апрацоўкай дрэва, разьбярствам, важную ролю ў гаспадарцы адыгрывала пляценне. У канцы XVIII — пачатку XX стст. асноўным тыпам паселішча з’яўлялася вёска, якая будавалася пад гарой або пагоркам. У ёй жыло каля дзесяці пашыраных сем’яў, якія ў сваю чаргу падзяляліся на малыя нуклеарныя. Статус пашыраных і малых сем’яў значна адрозніваўся згодна рангам, якія іх члены займалі ў грамадстве, прычым рангі перадаваліся па спадчыне. На чале вёскі стаяла рада правадыроў, якая збіралася ў агульнай абшчыннай хаціне *баі*. У яе склад уваходзілі правадыры-прадстаўнікі пашыраных сем’яў. Вёска звычайна падзялялася на дзве паловы, размешчаныя адна насупраць другой. На чале іх стаялі па 4 правадыры, улада якіх лічылася амаль безумоўнай. Яшчэ адзін правадыр выступаў у якасці пасрэдніка паміж дзвюма паловамі. Кожная палова вёскі мела свае мужчынскія і жаночыя аб’яднанні і «клубы», будынкі для збору чальцоў аб’яднанняў. Вёскі былі выцягнутыя у бок мора. Мужчынскія «клубы» будаваліся бліжэй да ўзбярэжжа. Хаціны былі каркаснымі, памяшчаліся на каменныя платформы. Вёскі аб’ядноўваліся ў ваенна-палітычныя федэрацыі. Паколькі на зямлі працавалі жанчыны, зямельная і маёмасная спадчына перадавалася па жаночай лініі. Адлік сваяцтва *целунгалек* вёўся па маці, а не па бацьку. Палігінія практыкавалася амаль выключна правадырамі. Пры гэтым кожная жонка мела сваю хаціну. Разводы і паўторныя шлюбы лічыліся нармальнай з’явай. Пашыранымі сем’ямі кіравалі рады старэйшых мужчын і жанчын. Правадыр прадстаўляў сям’ю на вясковым сходзе. Ён разглядаўся як недатыкальная асоба. У наш час захаваўся звычай не датыкацца да старэйшых паважаных людзей без асаблівай патрэбы. У XX ст. працэсы урбанізацыі і іншаземнага ўплыву садзейнічалі разбурэнню традыцыйнага грамадства, зніжэнню ролі сельскай гаспадаркі і згубы правадырамі сваёй улады на карысць выбраных або прызначаных з боку адміністрацыі дзеячоў. Але нават са зменамі ў грамадстве палаўанцы працягваюць захоўваць многія цырымоніі, у тым ліку *амерсурч* (нараджэння), *ачэраол* (засялення ў новы дом), *кемелдзііл* (пахавання) і інш. Адметнай рысай народнай культуры з’яўляецца цікавасць да роднай гісторыі. Шырока прадстаўлена вусная традыцыя пераказу гістарычных падзей. Вядомы так званыя «гістарычныя дошкі», на якіх выразалі малюнкі, звязаныя з гісторыяй вёскі або пэўнага правадыра. У мінулым яны захоўваліся ў *баі*, а ў наш час іх стварэнне разглядаецца як асобны від мастацтва. У старажытнасці была таксама распаўсюджана петрагліфіка. Танцы звычайна мелі сакральны характар і арганізоўваліся падчас свят, маглі суправаджацца спевамі. З распаўсюджаннем хрысціянства адметнай з’явай у народнай культуры стала харавое выкананне песень. Але песеннае мастацтва не абмежавана толькі рэлігійнымі функцыямі. У традыцыйным грамадстве крытыка і адкрытае высмейванне старэйшых па рангу суграмадзян забаранялася і магло карацца фізічнай расправай. Таму на Палау з’явіўся звычай жартоўных песень, прысвечаных пэўнай асобе. Іх выконвалі ў паўседзённым жыцці або падчас цырымоній. Развіццё турызму садзейнічае пашырэнню цікавасці да традыцыйнага мастацтва сярод моладзі. Штогод у сярэдзіне лета на Палау арганізуецца маляўнічы фестываль мясцовай культуры. * Вёска на Палау, мал. 1908 г.Вёска на Палау, мал. 1908 г. * Баі*Баі* * Каменныя маналіты з-пад старажытных платформ для жылляКаменныя маналіты з-пад старажытных платформ для жылля * Разьбяр падчас працыРазьбяр падчас працы * "Гістарычныя дошкі""Гістарычныя дошкі" * Разьбяная постаць жанчыны, кан. XIX - пач. XX ст.Разьбяная постаць жанчыны, кан. XIX - пач. XX ст. Рэлігія ------- У аснове старажытнай рэлігіі палаўанцаў знаходзіўся культ продкаў. Багі, сярод якіх асабліва вылучалася багіня Чуаб, разглядаліся як першапродкі сучасных насельнікаў астравоў. Рэлігійныя рытуалы праводзіліся правадырамі або старэйшымі чальцамі абшчыны. У канцы XIX ст. іспанскія місіянеры распаўсюдзілі каталіцызм. У наш час яго спавядае большасць вернікаў (41,6 %), астатнія — пратэстанты і прыхільнікі культу мадэкнгеі. Мова ---- Палаўанская мова адносіцца да заходнемікранезійскай галіны малайска-палінезійскай групы аўстранезійскіх моў. З’яўляецца афіцыйнай мовай Рэспублікі Палау. Зноскі ------ 1. ↑ Palauan 2. ↑ Palauan, English-Speaking 3. ↑ Sonsorol 4. ↑ Lee R. Berger, Steven E. Churchill, Bonita De Klerk, Rhonda L. Quinn, Small-Bodied Humans from Palau, Micronesia 5. ↑ Origin of Guam’s Indigenous People 6. ↑ Jolie Liston, AN ASSESSMENT OF RADIOCARBON DATES FROM PALAU, WESTERN MICRONESIA 7. ↑ The Ancients 8. ↑ Genetic Relationships of Micronesian Populations **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 5 студзеня 2014. 9. ↑ Legendary Setting 10. ↑ Народы Австралии и Океании / под ред. С. А. Токарева, С. П. Толстова. — М.: Издательство Академии наук СССР, 1956. — С. 738. 11. ↑ HISTORY OF PALAU 12. ↑ Гл.: Arnold H. Leibowitz, Embattled Island: Palau’s Struggle for Independence. — Greenwood Publishing Group, 1996 13. ↑ globalislands.net 14. ↑ Palau Paradise of the Pacific- Legends of Palau 15. ↑ Yoshitaka Ota, Socialisation of fishing knowledge: The emergence and transmission of new fishing technology and marine ecological knowledge in the Republic of Palau, Western Micronesia 16. ↑ Stephen Wickler, ORAL TRADITIONS AND ARCHEOLOGY:Modeling Village Settlement in Palau, Micronesia Літаратура ---------- * Lambeth L. An assessment of the Role of Women Within Fishing Communities in the Republic of Palau. — Noumea: Secretariat of the Pacific Community, 1999. ISBN 982-203-675-2 * West B. A. Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. — New York, 2009. Р. 629—634. ISBN 978-0-8160-7109-8, ISBN 0-8160-7109-8 Спасылкі -------- * Countries and Their Cultures: Palau * About Palau: Culture Архівавана 21 снежня 2013. * Culture of Palau Архівавана 9 ліпеня 2011. * Palau History, Language and Culture * Culture — Honorary Consulate of Palau in Belgium * History of Palau Архівавана 26 лістапада 2013. * Virginia Luka, Palau: Social and Cultural Changes in a Micronesian Paradise(недаступная спасылка) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) | | Нарматыўны кантроль | LCCN: sh00009288 |

**Вампаноаг** (саманазва: *Wôpanâak*, літаральна "людзі ніжніх земляў") — алганкінскі народ, карэнныя насельнікі ЗША. Агульная колькасць — каля 4 300 чал. Гісторыя -------- У XVI - пачатку XVII ст. калі пачаліся кантакты з еўрапейцамі, вампаноаг насялялі паўднёвы ўсход Масачусетса. Яны ўяўлялі сабою канфедэрацыю, якая аб'ядноўвала прыблізна 30 алганкінскіх плямён. Мяркуецца, што ў 1600 г. яна налічвала каля 12 000 чалавек, што жылі ў 40 вёсках. У 1607 - 1615 гг. ваявалі з пенабскот. Кантакты з еўрапейскімі маракамі прывялі да трох хваль эпідэмій у 1614 - 1620 гг. і значнаму скарачэнню насельніцтва, пасля чаго саслабленыя вампаноаг трапілі ў залежнасць ад суседдзяў-нарангасет. У 1614 г. англійскі мараплавец Томас Хант захапіў у палон і продаў у рабства ў Іспанію некалькіх чальцоў прыбярэжнага племені *патуксет*. Адным з іх быў Скванта. У 1620 г. на землях *патуксет*, спустошаных эпідэміяй, была заснавана Плімуцкая калонія. У сакавіку 1621 г. Масасойт, вялікі правадыр вампаноаг, заключыў з каланістамі пагадненне, згодна якому тыя атрымоўвалі дазвол на пасяленне і 12 000 акраў зямлі. На першых парах дапамога з боку Масасойта і Скванта адыгрывала значную ролю для выжывання калоніі. Памяць пра гэта захоўваецца ў амерыканскай традыцыі Дня Падзякі. Нарангасет, якія прынялі дамову паміж Масасойтам і заснавальнікамі Плімуцкай калоніі за ваенны саюз, абвясцілі каланістам вайну, аднак былі вымушаны адцягнуць увагу на дзеянні супраць іракезаў і пеквот. У 1632 г. яны напалі на вампаноаг, але Масасойт атрымаў ваенную падтрымку каланістаў, што дазволіла захаваць свабоду яго народа. Адносіны паміж вампаноаг і першымі каланістамі таксама мелі адваротны бок. Яны спрыялі працягу распаўсюджвання новых захворванняў, што вялі да далейшага скарачэння насельніцтва. Сярод загінулых ад хвароб быў Скванта. Моцна захварэўшы Масасойт быў выратаваны з дапамогай еўрапейскіх лекаў. Пасля яго смерці ў 1661 г. вялікім правадыром стаў яго другі сын Метакомет, вядомы сярод англійскіх каланістаў як кароль Філіп. Ён здолеў аб'яднаць вакол сябе суседнія плямёны, незадаволеных дзеяннямі каланістаў, а таксама прыцягнуць да змовы частку тых індзейцаў, што ўжо прынялі хрысціянсіва і еўрапейскія звычаі. У 1675 - 1676 гг. адбылася так званая вайна караля Філіпа, у якой вампаноаг і іх вярхоўны правадыр пацярпелі паражэнне. Пасля гэтага іх колькасць скарацілася да 400 чалавек. У лепшым стане знаходзіліся вампаноаг, што жылі на астравах каля кантынентальнага ўзбярэжжа. Яны меней пацярпелі ад эпідэмій і захоўвалі нейтралітэт падчас вайны караля Філіпа. У 1660 г. для вампаноаг была створана рэзервацыя плошчай каля 120 км² з правам на самакіраванне. Яно адмянялася ўрадам ЗША у 1788 - 1834 гг. Акрамя таго, захоўваліся аўтаномныя рэзервацыі на астравах. У наш час урад ЗША афіцыйна прызнае 4 племені вампаноаг, якія маюць самакіраванне. Плямёны вампаноаг ----------------- Каля 1620 г. канфедэрацыя вампаноаг уключала наступныя плямёны: *агавам*, *анавон*, *асамеекг*, *асавампсет*, *асанет*, астравіцяне, *коаксет*, *каханет*, *канеконарн*, *коаксісет*, *каўмпсусіт*, племя ракі Джонс, *лакускусет*, *матакест*, *матапоісет*, *мунпонсет*, *нукехкуменс*, *намаскет*, *патуксет*, *пёвант*, *пакасет*, *паканакет*, жыхары Солт-Вотэр-Понд, *шавамет*, *шымоа*, *тыспакін*, *татасон*, *цяск*, *уаўчымакут*. У наш час прызнаны плямёны *намаскет*, *пакасет*, вампаноаг Херынг-Понд, часткова прызнаны вампаноаг *машпі*. Традыцыйная культура -------------------- Да сярэдзіны XVII ст. асноўнымі заняткамі вампаноаг былі рыбалоўства, паляванне, ручное земляробства. Меліся сталыя ўмацаваныя вёскі з доўгімі хацінамі, разлічанымі на вялікую колькасць жыхароў. Каля іх ладзіліся агароды. Аднак большую частку года вампаноаг перамяшчаліся па паляўнічых тэрыторыях і жылі ў часовых вігвамах *вету*. Вопратка шылася са скур дзікіх жывёл і апрацаванай бярозавай кары. Рамяні пляліся з раслінных валокнаў. Карысталіся каноэ, драўлянай булавой, рознымі сякерамі, дзідамі, лукам і стрэламі. Мова ---- Для вампаноаг з'яўляюцца роднымі некалькі дыялектаў алганкінскай мовы масачусет. Хаця першыя запісы на іх рабіліся ўжо ў XVII ст. у выніку асіміляцыі да канца XX ст. гутарковая мова была страчана. З 1993 г. прыкладаюцца намаганні для яе адраджэння. Зноскі ------ 1. ↑ Wampanoag in United States 2. ↑ WAMPANOAG HISTORY **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 4 ліпеня 2013. Праверана 5 снежня 2016. 3. ↑ Squanto - Folk Hero 4. ↑ Madeleine Johnson, The Pilgrims Should Have Been Thankful for a Spirochete 5. ↑ Metacomet (King Philip's) War **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 6 снежня 2016. Праверана 7 снежня 2016. 6. ↑ WAMPANOAG HISTORY **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 4 ліпеня 2013. Праверана 5 снежня 2016. 7. ↑ WÔPANÂAK LANGUAGE RECLAMATION PROJECT Архівавана 19 лістапада 2015. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Вампаноаг * Wampanoag Tribe of Gay Head * POCASSET TRIBE OF THE POKANOKET NATION Архівавана 13 лютага 2017. * Wampanoag Tribe: Facts, Clothes, Food and History

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Эдынбург (значэнні). **Эдынбу́рг** (англ.: і скотс: Edinburgh [ˈɛdɪnb(ə)rə], шатл. гэл.: Dùn Èideann [tuːn ˈeːtʃən]) — сталіца і другі па велічыні горад Шатландыі, адміністрацыйны цэнтр аднайменнай вобласці. Размешчаны на ўсходнім узбярэжжы Шатландыі (тэрыторыя Сярэднешатландскай нізіны) на паўднёвым беразе заліва Фёрт-оф-Форт. Сталіца Шатландыі з 1437 года. У горадзе знаходзіцца Эдынбургскі ўніверсітэт — адна з галоўных вышэйшых навучальных устаноў краіны. Раёны Эдынбурга — Стары горад і Новы горад — у 1995 годзе былі занесены ЮНЕСКА ў спіс аб'ектаў Сусветнай спадчыны. Па выніках перапісу насельніцтва 2001 года, насельніцтва Эдынбурга складае 468 070 чалавек. У жніўні ў горадзе праводзіцца найбуйнейшы ў свеце штогадовы Эдынбургскі фестываль, у рамках якога ці адначасова праходзіць некалькі тэматычных фестываляў. У гэты перыяд насельніцтва горада падвойваецца з-за наплыву турыстаў. У цэлым Эдынбург прыцягвае каля 13 млн турыстаў штогод, з'яўляючыся такім чынам другім па папулярнасці (пасля Лондана) турыстычным кірункам Вялікабрытаніі. Этымалогія назвы ---------------- Назва горада пайшла ад брэтонскай назвы крэпасці *Din Eidyn* — гэта значыць *Крэпасць Эйдына*, — якая знаходзілася на землях старажытнага брыцкага каралеўства Гададзін. Краявід з масіўным Эдынбургскім замкам. Пасля таго, як у VI стагоддзі англа-саксы заваявалі кельцкія тэрыторыі, крэпасць стала звацца на новы лад *Edin-burh*. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што гэта назва азначае *Крэпасць Эдвіна* (*Edwin's fort*), і што ў яе аснове, верагодна, ляжыць імя караля Нартумбрыі Эдвіна, які кіраваў у VII стагоддзі. Тым не менш, такая здагадка малаверагодна па прычыне таго, што назва змянілася за некаторы час да пачатку эпохі кіравання Эдвіна. Першае пісьмовае згадванне пра паселішча вакол крэпасці, як пра самастойны горад, адносіцца да пачатку XII стагоддзя — у 1124 годзе ўказам караля Давіда I у Эдынбургу была заснавана царква Святога распяцця (*Church of the Holy Rood*). Абарот да атрымальнікаў у каралеўскай грамаце абвяшчае на латыні — *Ecclisie Sancte Crucis Edwinesburgensi*, і такая форма назвы горада сведчыць або пра тое, што ў XII стагоддзі існавала перакананне пра паходжанне назвы ад імя караля Эдвіна, або пра тое, што за шэсць стагоддзяў назва трансфармавалася і ў яго была ўключана літара *w*. Як бы там ні было, у хартыі караля Вільгельма I Льва ад 1170 года згадваецца іншае найменне горада — *Edenesburch*. Сучасная назва Эдынбурга канчаткова замацавалася за горадам у XIV стагоддзі, хоць час ад часу ў запісах тых гадоў сустракаюцца трохі скажоныя варыянты напісання — *Edynburgh* і *Edynburghe*. Гісторыя -------- Людзі засялілі тэрыторыю, на якой знаходзіцца Эдынбург, у Бронзавым веку, пра што сведчаць сляды прымітыўных каменных паселішчаў. На мясцовую культуру аказалі ўплыў Гальштацкая і Латэнская культуры Цэнтральнай Еўропы. Калі рымляне прыбылі ў Лотыян напачатку першага тысячагоддзя да н.э. яны сустрэліся з кельцкім брыцкім племем, названым імі ватадзінамі, што, хутчэй за ўсё, з'яўляецца латынізаванай версіяй іх саманазвы. На тэрыторыі старажытнага брыцкага каралеўства Гададзін, нашчадкі ватадзінаў пабудавалі крэпасць Din Eidyn, ці Etin, якая, хутчэй за ўсё, знаходзілася на тэрыторыі сучаснага Эдынбурга. Хоць месцазнаходжанне крэпасці дакладна не вызначана, навукоўцы мяркуюць, што яна магла быць размешчана на Касл-Року, гары Артура або на гары Кэлтан. Нартумбрыйскія англы аказалі вялікі ўплыў на фарміраванне аблічча паўднёва-ўсходняй Шатландыі, асабліва пачынаючы з 638 года н.э. калі крэпасць была абложана войскамі, лаяльнымі да караля Нартумбрыі Освальду. Ці была менавіта гэта бітва прычынай таго, што крэпасць перайшла ад брытаў да нартумберыйцаў, невядома, але прыкладна з гэтага часу Эдынбургам кіравалі яны. Гэта працягвалася больш за тры стагоддзі. Крэпасць перайшла назад у шатландскае ўладанне падчас кіравання Індульфа, сына Канстанціна Другога. У Англа-саксонскі перыяд да назвы горада дадаўся германскі суфікс «бург». Эдынбург на сярэдневяковай карце XIV ст. (у верхнім левым вугле) Эдынбург пачаў хутка расці і развівацца ў XII стагоддзі — калі Давід I перавёў каралеўскі двор з Данфермліна ў Эдынбургскі замак і пабудаваў у наваколлях царкву Святога Распяцця, — а пасля ўзнікнення ў XIII стагоддзя Парламента Шатландыі за Эдынбургам канчаткова замацаваўся статус сталіцы. Падчас валадарання Марыі Сцюарт каралеўскі двор размяшчаўся ў эдынбургскім палацы Холірудхаус, а калі ў 1603 годзе трон перайшоў да Якаву VI, прыдворнае дваранства рушыла ўслед за каралём у Лондан. Пасля таго, як у 1707 годзе быў скасаваны Парламент Шатландыі, значэнне Эдынбурга на палітычнай сцэне краіны паменшылася, аднак культурнае жыццё горада працягвала квітнець і дасягнула найвышэйшага росквіту ў эпоху Асветніцтва, калі ў Эдынбургу жылі і працавалі многія выдатныя навукоўцы і філосафы таго часу. У 1450 годзе Эдынбург быў акружаны крапасной сцяной — цяпер гэты раён носіць назву Старога горада. З-за гэтага абмежавання ў тэрыторыі, Эдынбург пачаў расці ў вышыню. Былі шырока распаўсюджаны адзінаццаціпавярховыя будынкі, маюцца запісы пра будынкі, якія дасягалі ў вышыню 14-ці ці нават 15 паверхаў. На шматлікія каменныя будынкі можна дагэтуль паглядзець у Старым Горадзе. У сярэдзіне XVIII стагоддзя на поўнач ад яго быў пабудаваны новы раён — Новы горад. У XIX стагоддзі, як і многія гарады, Эдынбург індустрыялізаваўся, але не рос так хутка, як Глазга, які стаў самым вялікім горадам краіны і ўнёс велізарны ўнёсак ва ўзвышэнне Брытанскай Імперыі. Да сярэдзіны стагоддзя адбыўся рэзкі прырост насельніцтва горада, галоўным чынам за кошт эмігрантаў з Ірландыі, уцекачоў ад так званага «Вялікага голаду». Акт аб Шатландыі 1998 года прывёў да стварэння адміністрацыі і парламента Шатландыі, якія былі размешчаны на тэрыторыі Эдынбурга. Клімат ------ Для Эдынбурга, роўна як і ў цэлым для Шатландыі, характэрны ўмераны марскі клімат — адносна мяккі, нягледзячы на тое, што горад размешчаны на даволі высокай паўночнай шыраце. У параўнанні з Масквой і Лабрадорам (Ньюфаўндленд), якія ляжаць на той жа шыраце, зімы ў Эдынбургу досыць цёплыя, з тэмпературай, якая рэдка апускаецца ніжэй 0 °C. Улетку ў Эдынбургу захоўваецца адносна халаднаватае надвор'е з тэмпературай, якая не перавышае 23 °C. Таксама для Эдынбурга характэрныя частыя ліўні (колькасць ападкаў больш-менш раўнамерна размяркоўваецца па месяцах) і паўднёва-заходні вецер. У кастрычніку і сакавіку значны ўплыў на надвор'е ў горадзе аказваюць атлантычныя цыклоны — так званыя Еўрапейскія буры. Такія кліматычныя асаблівасці абумоўлены геаграфічным размяшчэннем Эдынбурга — горад стаіць на ўзбярэжжы, таму надвор'е фарміруецца за кошт паветраных патокаў з боку Паўночнага мора. | **Клімат Эдынбурга** | | --- | | Паказчык | Сту | Лют | Сак | Кра | Май | Чэр | Ліп | Жні | Вер | Кас | Ліс | Сне | Год | | Абсалютны максімум, °C | 14,2 | 15,5 | 21,0 | 22,0 | 26,0 | 29,1 | 28,7 | 31,0 | 26,2 | 23,0 | 17,0 | 15,0 | 31,0 | | Сярэдні максімум, °C | 6,7 | 7,2 | 9,3 | 11,6 | 14,5 | 17,2 | 19,2 | 19,1 | 16,6 | 13,0 | 9,3 | 6,7 | 12,5 | | Сярэдні мінімум, °C | 1,0 | 1,2 | 2,2 | 3,6 | 6,1 | 8,9 | 10,7 | 10,6 | 8,7 | 5,9 | 3,2 | 0,9 | 5,3 | | Абсалютны мінімум, °C | −18 | −17 | −11,4 | −5 | −3 | 0,0 | 2,1 | 2,0 | −2 | −5,6 | −10 | −15 | −18 | | Норма ападкаў, мм | 73 | 49 | 55 | 41 | 53 | 63 | 67 | 70 | 65 | 83 | 64 | 64 | 746 | | *Крыніца: Надвор'е і Клімат* | Насельніцтва ------------ Паводле вынікаў перапісу колькасць насельніцтва Эдынбурга ў 2001 годзе склала 448 624 чал. У 2005 годзе гэта колькасць, паводле ацэнкі Галоўнага дэпартамента запісу актаў грамадзянскага стану Шатландыі, узрасла да 457 830 чал. 48 % (220 094 чал.) з якіх складаюць мужчыны і 52 % (237 736 чал.) — жанчыны. На момант ацэнкі ў 2010 годзе, у Эдынбургу пражываюць 486 120 чал. з іх 235 249 мужчын і 250 871 жанчын. У Эдынбургу большы працэнт жыхароў ва ўзросце ад 16 да 24 гадоў, чым у сярэднім па Шатландыі, але ніжэйшы працэнт пажылых людзей і дзяцей дашкольнага ўзросту. Звыш 95 % насельніцтва адносяць сябе да белых, 1,6 % складаюць кітайцы, 0,8 % — індусы. У 2001 годзе 22 % працэнта насельніцтва Эдынбурга нарадзіліся за межамі Шатландыі, з іх 12,1 % — у Англіі. Пасля пашырэння ЕС у 2004 годзе, у горадзе пасялілася вялікая колькасць мігрантаў з Польшчы, Літвы і Латвіі, большасць з іх працуе ў сферы абслугоўвання. | | | --- | | **Змяненне колькасці насельніцтва Эдынбурга ў перыяд з 1755 па 2005 гг.** | | 1755 | 1791 | 1811 | 1821 | 1831 | 1841 | 1851 | 1861 | 1871 | 1881 | 1891 | | 57 195 | 81 865 | 82 624 | 112 235 | 136 054 | 138 182 | 160 511 | 168 121 | 196 979 | 228 357 | 261 225 | | 1901 | 1911 | 1921 | 1931 | 1951 | 1961 | 1971 | 1981 | 1991 | 2001 | 2005 | | 316 837 | 320 318 | 420 264 | 439 010 | 466 761 | 468 361 | 453 575 | 425 575 | 418 914 | 448 624 | 457 830 | | Гарады-пабрацімы ---------------- Эдынбург з'яўляецца горадам-пабрацімам наступных гарадоў: * Германія Мюнхен, Германія (1954) * Францыя Ніца, Францыя (1958) * Італія Фларэнцыя, Італія (1964) * Новая Зеландыя Данідзін, Новая Зеландыя (1974) * Канада Ванкувер, Канада (1977) * Злучаныя Штаты Амерыкі Сан-Дыега, ЗША (1977) * Іспанія Сеговія, Іспанія (1985) * Кітай Сіянь, КНР (1985) * Украіна Кіеў, Украіна (1989) * Данія Ольбарг, Данія (1991) * Японія Прэфектура Кіёта, Японія (1994) * Польшча Кракаў, Польшча (1995) * Расія Санкт-Пецярбург, Расія (1995) Вядомыя асобы ------------- * Артур Конан Дойл * Вальтэр Скот * Джэймс Максвел * Роберт Льюіс Стывенсан * Аляксандр Грэям Бел * Дэвід Юм * Ірвін Уэлш * Адам Сміт * Алан Рэмзэй Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ Fraser (2009). From Caledonia to Pictland: Scotland to 795. Edinburgh University Press. p. 171. ISBN 978-0-7486-1232-1. Retrieved 10 July 2012. 3. ↑ Lynch et al. The Oxford Companion to Scottish History (2001), p.658 4. ↑ Chambers, Robert (1824). Notices of the most remarkable fires in Edinburgh, from 1385 to 1824. Retrieved 10 September 2010. 5. ↑ Даныя складаюцца з насельніцтва Літа 6. ↑ City of Edinburgh Council Архівавана 19 мая 2005. 7. ↑ Edinphoto Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Эдынбург | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook | | Фота, відэа і аўдыё | Flickr | | Тэматычныя сайты | DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Catholic (1997—…) · Universalis · Настольны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX457047 · BNF: 11863528d · GND: 4013557-3 · ISNI: 0000 0000 8625 129X · LCCN: n79053770 · NKC: ge129124 · NLA: 35056481 · LIBRIS: 143868 · VIAF: 150076018 | | | ⛭Муніцыпальныя ўтварэнні Вялікабрытаніі са статусам «сіці» | | --- | | Англія | * Бат * Бірмінгем * Брайтан і Хоўв * Брысталь * Брэдфард * Вэстмінстэр * Вулвергемптан * Вустэр * Глостэр * Дарэм * Дэрбі * Ілі * Ёрк * Карлайл * Кембрыдж * Кентэрберы * Кінгстан-апан-Хал * Ковентры * Ланкастэр * Лестэр * Ліверпул * Лідс * Лінкальн * Лічфілд * Лонданскі Сіці * Манчэстэр * Норыдж * Нотынгем * Ньюкасл-эпон-Тайн * Оксфард * Пітэрбара * Плімут * Портсмут * Прэстан * Рыпан * Сандэрленд * Саўтгемптан * Сент-Олбанс * Солсберы * Солфард * Сток-он-Трэнт * Трура * Уінчэстэр * Уэйкфілд * Уэлс * Херэфард * Чэстэр * Чычэстэр * Шэфілд * Эксетэр | | Шатландыя | * Абердзін * Глазга * Данды * Інвернес * Стэрлінг * Эдынбург | | Уэльс | * Бангар * Кардыф * Ньюпарт * Сент-Дэйвідс * Суонсі | | Паўночная Ірландыя | * Арма * Белфаст * Дэры * Лісберн * Ньюры |

**Ітэльме́ны**, **іцельме́ны** (саманазвы *ительмень*, *итэнмьи*) — карэннае насельніцтва Камчаткі. Паходжанне і гісторыя --------------------- Антрапалагічныя дадзеныя сведчаць аб генетычнай сувязі ітэльменаў з найстаражытнейшымі прадстаўнікамі мангалоіднай расы. Мяркуецца, што іх продкі адносіліся да мезалітычнай культуры вандроўных паляўнічых Усходняй Манголіі і Паўднёвай Сібіры. Адтуль яны засялілі значную частку Усходняй Сібіры, Камчатку і Алеуцкія астравы. У эпоху неаліту (прыкладна 5 тысячагоддзе да н. э.) у цэнтральнай і паўднёвай частках Камчаткі з’явіліся прадстаўнікі тар’інскай культуры — рыбаловы і паляўнічыя з Паўднёва-Усходняй Сібіры, якія змяшаліся з першымі насельнікамі. Выразныя тар’інскія рысы прасочваліся ў карэнных жыхароў Камчаткі да сярэдзіны XVII ст. Жытлы ітэльменаў нагадвалі сваімі канструкцыйнымі асаблівасцямі зямлянкі, што будаваліся ў эпоху неаліту. Знойдзены археолагамі інвентар таксама падобны да прылад, апісаных даследчыкамі XVIII ст. Ітэльменскія фальклор і матэрыяльная культура сведчаць аб этнічных кантактах з іншымі народамі Сібіры і Паўночнай Амерыкі. Да прыходу рускіх у канцы XVII ст. ітэльмены складалі асноўную частку жыхароў Камчаткі да паўночнай мяжы на р. Цігіль. Яны падзяляліся на 5 тэрытарыяльных (ці племянных) груп: *бурын*, *суаччу-юй*, *кыхчэрэн*, *лігнурын* і *кулес*. Агульнай назвы ў іх не мелася. Этнонім *ительмень* першапачаткова азначаў проста мясцовага жыхара, «таго, хто існуе». Прыкладная колькасць у канцы XVII ст. — 12-13 тыс. чалавек. У выніку ваенных сутычак з казакамі, эпідэмій і голаду агульная лічба карэнных насельнікаў хутка скарацілася. Многія казакі і іншыя перасяленцы добраахвотна ці прымусова бралі ітэльменскіх жанчын у шлюб, што прывяло да далейшай асіміляцыі. Гэтаму таксама садзейнічала хрышчэнне ітэльменаў у праваслаўе (да сярэдзіны XVIII ст.). У. Атласаў паведамляў, што ў 1697 г. было каля 25 000 ітэльменаў. У канцы XVIII ст. налічвалася ўсяго 3 тыс. карэнных жыхароў, прычым да іх адносілі і тых, хто запазычыў многія элементы рускай культуры і нават размаўляў на рускай мове. Асабліва моцнай русіфікацыі падвергліся жыхары даліны ракі Камчатка, якія ў выніку ператварыліся ў рускую этнічную групу камчадалаў. У заходніх раёнах Камчаткі, куды рускія амаль не перасяляліся, групы *лігнурын* і *кулес* здолелі лепей захаваць свае этнічныя рысы. Рэгістратары Палярнага перапісу 1926—1927 гг. вызначылі іх нашчадкаў як ітэльменаў (825 чал.). **Колькасць ітэльменаў у Расіі:** У 1959 г. налічвалася 1096 ітэльменаў, але большасць сем’яў мелі шлюбныя ці сваяцкія сувязі з рускімі ці прадстаўнікамі іншых народаў. У 1989 — 2429. У 2010 г. — 3193. У наш час ітэльмены жывуць у асноўным на тэрыторыі Камчацкага краю і Магаданскай вобласці Расіі. Традыцыйная культура -------------------- Асноўным заняткам карэннага насельніцтва Камчаткі здаўна з’яўляўся лоў рыбы, у асноўным ласасёвых. Звычайна рыбу нарыхтоўвалі пра запас: вялілі, квасілі ў ямах, узімку замарожвалі. Меншае значэнне мела паляванне на лясных і марскіх звяроў (мядзведзя, горных баранаў, ластаногіх, кітоў і інш.). Галоўныя прылады здабычы — гаплікі, сеткі, лук, стрэлы, капканы. Да прыходу рускіх прылады вырабляліся з дрэва, косці і камянёў. Наканечнікі вырабляліся з горнага крышталю. Лоў рыбы і паляванне лічыліся мужчынскімі заняткамі, але перапрацоўка — жаночым. Жанчыны таксама нарыхтоўвалі крапіву для сетак, шылі вопратку, займаліся прыгатаваннем страў, збіральніцтвам раслін, прыдатных для ежы. Галоўныя сродкі руху — калодападобныя чаўны, плыты, лыжы, невялікія нарты, запрэжаныя сабакамі. Паселішчы ітэльменаў звычайна размяшчаліся на беразе ракі, абносіліся частаколам або земляным валам, складаліся з вялікіх зімніх паўзямлянак-юрт і летніх хацін на палевых памостах. У зімніх юртах (1-2 на паселішча), якія ўмяшчалі да 100 і болей чалавек, жылі прадстаўнікі адной патрыярхальнай пашыранай сям’і. Летам вялікія сем’і распадаліся на малыя. Вялікая сям'я валодала навакольнымі землямі і агульнымі сродкамі вытворчасці, але сярод суродзічаў вылучаліся «лепшыя мужыкі». Існавала патрыярхальнае рабства. Шлюб меў палігамны характар. Жаніх, не здольны заплаціць выкуп, павінен быў адпрацаваць (часам некалькі гадоў) у сям’і нявесты. Адзінага кіравання тэрытарыяльнымі групамі не існавала, таму паміж вялікімі сем’ямі часцяком успыхвалі канфлікты. Ітэльмены апраналіся ў футравае адзенне са скур дзікіх лясных і марскіх звяроў, сабак, часам рабілі вопратку з пер’я. Звычайнай вопраткай для мужчын і жанчын былі кухлянка з каптуром і штаны. Зімовая вопратка шылася ў два пласты, футрам унутр. Былі вядомы шапкі з футра і пер’я, берасцяныя павязкі. Упрыгожванні рабілі з валос аленя, лайкі, скуры і г. д. Народная культура ітэльменаў вядома сваім жаночым танцавальным мастацтвам (у тым ліку рытуальным), арыгінальным гафтам, пляценнем з травы і скуры, аплікацыямі з футра, цісненнем на бяросце, разьбярствам па косці і дрэву. Мова ---- Родная мова ітэльменаў фактычна з’яўляецца бяспісьменнай, хаця складзена яе граматыка. Яна ўваходзіць у адзіную моўную сям’ю з мовамі чукчаў і каракаў. Да сярэдзіны другой паловы XX ст. ітэльменская моладзь ужо размаўляла пераважна на рускай мове. У 1989 г. 76,6 % ітэльменаў лічыла сваёй роднай мовай рускую. Невялікая колькасць захоўвала ітэльменскую гутарковую мову, якая ў сваю чаргу падзялялася на напанскі, седанкінскі, сапачноўскі і хайрузаўскі дыялекты. Рэлігія ------- Да прыходу рускіх сярод жыхароў Камчаткі былі распаўсюджаны культы духаў прыроды. Асабліва пачыталіся дух мора Мітг і першапродак — крумкач Кутх. Цырыманіяльныя рэлігійныя рытуалы звычайна выконвалі жанчыны. Але ў канцы XVII — сярэдзіне XVIII ст. усе ітэльмены былі ахрышчаныя ў праваслаўе. Зноскі ------ 1. ↑ В. А. Тураев. Ительмены // Народы России: Энциклопедия / Главный редактор В. А. Тишков. — М.: Большая Российская Энциклопедия, 1994. C. 164 2. ↑ Катастрофа американских индейцев Архівавана 14 верасня 2018. Спасылкі -------- * Паходжанне карэнных жыхароў Камчаткі * Ітэльмены на indigenous.ru * Карэннае насельніцтва Камчаткі * Фотаздымкі Архівавана 27 сакавіка 2009. * Гісторыя ітэльменаў

**Дзяржаўная ўстанова «Агенцтва гарантаванага пакрыцця банкаўскіх укладаў (дэпазітаў) фізічных асоб»** (***АГПБУ***) — арганізацыя ў структуры Нацыянальнага банка Беларусі, створаная ў снежні 2008 года ў адпаведнасці з законам «Аб гарантаваным пакрыцці банкаўскіх укладаў (дэпазітаў) фізічных асоб». Асноўнай задачай Агенцтва з’яўляецца страхаванне грашовых сродкаў фізічных асоб у прынятых на ўлік банках і нябанкаўскіх крэдытна-фінансавых арганізацыях. На ўлік у ім абавязкова становяцца ўсе банкі краіны, якія прыцягваюць грашовыя сродкі насельніцтва ў дэпазіты. З 31 ліпеня 2009 года пакрыццю падлягаюць 100 % грашовых сродкаў на рахунках фізічных асоб (за выключэннем індывідуальных прадпрымальнікаў). Выплата адбываецца з уласных сродкаў Агенцтва, якія складаюцца са штоквартальных укладаў банкаў-удзельнікаў. Вяртанне прыбыткаў у выглядзе працэнтаў не ўскладзена на Агенцтва і не рэгламентавана законам. Сістэмы страхавання ўкладаў дзейнічаюць у многіх краінах свету. Пры стварэнні беларускай арганізацыі за прыклад была ўзята амерыканская мадэль, у якой арганізацыя, што займаецца страхаваннем сродкаў у банках, падкантрольная парламенту і ўраду. Самі банкі не прымаюць удзелу ў кіраванні гэтым органам. У большасці краін свету існуюць абмежаванні на максімальную суму, якая падлягае пакрыццю ў выпадку банкруцтва банку. Стопрацэнтнае гарантаванне захаванасці ўкладаў існуе з нядаўняга часу толькі ў Аўстрыі, Грэцыі, Ірландыі, Германіі і некаторых іншых краінах. Аднак, у адрозненне ад Беларусі, у краінах Еўрасаюза і ЗША забяспечана страхаванне дэпазітаў як фізічных, так і юрыдычных асоб. Банкі і іх улік у агенцтве -------------------------- Каб узяць банк на ўлік у агенцтве банк падае ў Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь афіцыйны зварот. У дзень зварота ў Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь дзеля атрымання спецыяльнага дазвола (ліцэнзіі) на змяшчэнне грашовых сродкаў фізічных асоб ва ўклады (дэпазіты) Банк накіроўвае ў Агенцтва сваю заяву аб прыняцці на ўлік. Нацыянальны банк у дзень выпраўлення банку спецыяльнага дазвола (ліцэнзіі) у пісьмовай форме паведамляе Агенцтву назву банка, адрас банка, дату дзяржаўнай рэгістрацыі, нумар спецыяльнага дазвола (ліцэнзіі) і таксама памер нарматыўнага капітала банка для мэты надалейшага падліка рэгістрацыйнага адліку. Банк павінен пералічыць у Агенцтва рэгістрацыйны адлік на працягу трох працоўных дзён ад даты атрымання спецыяльнага дазвола (ліцэнзіі) на змяшчэнне грашовых сродкаў фізічных асоб ва ўклады (дэпазіты). Агенцтва ў дзень атрымання рэгістрацыйнага адліка ўносіць банк у рэестр банкаў ўзятых на улік. Праз тры дні з даты ўзяцця банка на ўлік Агенцтва адпраўляе такому банку пасведчанне аб узяцці на ўлік у Агенцтве. Банкі павінны на незваротнай аснове пералічваць у рэзерв Агенцтва наступныя абавязковыя адлікі: * рэгістрацыйны адлік; * каляндарныя адлікі. Рэгістрацыйны ўзнос сплачваецца ў памеры 0,5 % ад памера нарматыўнага капітала на 1-шы дзень месяца, у якім банк атрымаў спецыяльны дазвол (ліцэнзію). Памер календарных ўзносаў, за выключэннем выпадкаў, калі іншае ўсталявана Прэзідэнтам Республікі Беларусь, складае 0,3 % ад рэшты банкаўскіх укладаў (дэпазітаў) фізічных асоб на 1-ы дзень месяца, наступнага за бягучым кварталам. У выпадку, калі памер рэзерва Агенцтва перавышае 5 % ад памера агульнай сумы банкаўскіх укладаў (дэпазітаў) фізічных асоб, памер надалейшых каляндарных ўзносаў аўтаматычна скасуецца ў два разы. У выпадку, калі пасля скасавання памера ўзносаў рэзерв Агенцтва робіцца меней за 5 % ад памера агульнай сумы банкаўскіх укладаў (дэпазітаў) фізічных асоб, памер каляндарных узносаў аўтаматычна зноў падвышаецца да 0,3 %. Каляндарныя ўзносы вылічаюцца банкамі самастойна і потым да 10-га дня месяца наступнага за бягучым кварталам пералічаюцца Агенцтву. Асноўнай мэтай стварэння і дзейнасці Агенцтва з’яўляецца забеспячэнне гарантаванага пакрыцця грашовых укладаў у беларускіх рублях і замежных валютах, змешчаных фізічнымі асобамі на рахунках і на дэпазітах у банках і небанкаўскіх крэдытна-фінансавых установах, узятых на ўлік у Агенцтве, дзеля абароны законных правоў і інтарэсаў такіх асоб. Акрамя таго, Агентства вядзе рэестр банкаў, узятых на ўлік у Агенцтве, кантралюе сваечасовасць і дакладнасць пералічэння банкамі абавязковых адлічэнняў у фонд Агенцтва; вядзе рэестр патрабаванняў фізічных асоб у выпадках, калі ў Агенцтва ўзнікае абавязак па пакрыцці банкаўскіх укладаў (дэпазітаў); у згодзе з пастановай Нацыянальнага банка Рэспублікі Беларусь выконвае абавязкі часовай адміністрацыі банка; у адпаведнасці з пастановай суда па эканамічных справах выконвае абавязкі антыкрызіснага ўпраўляючага падчас ажыццяўлення працэдур банкруцтва згодна з заканадаўствам. Звароты грамадзян і юрыдычных асоб ---------------------------------- Звароты грамадзян і юрыдычных асоб (у пісьмовай/вуснай форме, альбо ў электронным выглядзе) разглядаюцца дзяржаўнай установай «Агенцтва па гарантаванаму пакрыццю банкаўскіх укладаў (дэпазітаў) фізічных асоб» у адпаведнасці з наступнымі прававымі актамі: Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь; Закон Рэспублікі Беларусь ад 18 чэрвеня 2011 года № 300-3 «Аб зваротах грамадзян і юрыдычных асоб»; Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 15 верасня 2007 года № 498 «Аб дадатковых мерах па працы са зваротамі грамадзян і юрыдычных асоб». Справаводства ў адносінах да зваротаў вядзецца ў адпаведнасці з працэдурамі справаводства, зацверджанымі Пастановай Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь ад 19 студзеня 2009 года № 4 «Аб зацвярджэнні Інструкцыі па справаводству ў дзяржаўных установах і іншых арганізацыях». Пісьмовыя звароты можна накіроўваць поштай на адрас: вул. Шпілеўскага, 54, 220067, г. Мінск, альбо змяшчаць у спецыяльнай рубрыцы на афіцыйным сайце Агенцтва. Прыём грамадзян і індывідуальных прадпрымальнікаў, іх прадстаўнікоў, а таксама прадстаўнікоў юрыдычных асоб ажыццяўляецца па адрасе вул. Шпілеўскага, 54, 220067, г. Мінск згодна з графікам, які змешчаны на афіцыйным сайце Агенцтва. Электронныя звароты грамадзян, у тым ліку індывідуальных прадпрымальнікаў, і юрыдычных асоб разгладаюцца ў адпаведнасці з патрабаваннямі Закона Рэспублікі Беларусь ад 18 чэрвеня 2011 года № 300-3 «Аб зваротах грамадзян і юрыдычных асоб». У адпаведнасці з Законам Рэспублікі Беларусь ад 18 чэрвеня 2011 года № 300-3 «Аб зваротах грамадзян і юрыдычных асоб» электронныя звароты павінны быць напісаны на беларускай ці на рускай мове. Электронныя звароты павінны быць разгледжаны не пазней 15 дзён ад даты рэгістрацыі. Звароты, якія патрабуюць дадатковых высвятленняў, павінны быць разгледжаны на працягу аднаго месяца. Адказы на электронныя звароты накіроўваюцца на адрас электроннай скрыні, пазначаны ў электронным звароце ці ў пісьмовым выглядзе на адрас рэгістрацыі/знаходжання грамадзяніна, або рэгістрацыі юрыдычнай асобы, як гэта пазначана ў Законе Рэспублікі Беларусь ад 18 чэрвеня 2011 года № 300-3 «Аб зваротах грамадзян і юрыдычных асоб». Без адказу па сутнасці справы застаюцца звароты, якія * напісаны на іншай мове, акрамя беларускай або рускай; * не змяшчаюць прозвішча, імя, імя па бацьку і адрас рэгістрацыі/знаходжання грамадзяніна; * не змяшчаюць поўнай назвы юрыдычнай асобы, адраса рэгістрацыі, прозвішча, імя, імя па бацьку кіраўніка прадпрыемства або асобы, якая ўпаўнаважана падпісваць звароты (гэта тычыцца юрыдычных асоб); * напісаны неразборліва і тэкст не можа быць прачытаны; * напісаны з выкарыстаннем агідных/абразлівых слоў ці выказванняў; * павінны быць разледжаны паводле заканадаўства аб канстытуцыйным судаводстве, грамадзянскага, адміністратыўнага, крымінальнага заканадаўства, заканадаўства аб адміністратыўных працэдурах, з’яўляюцца зваротамі працаўнікоў да наймальніка або ў адпаведнасці з заканадаўствам усталяваны іншы парадак падачы і разгляду такіх зваротаў; * змяшчаюць пытанні, што не ўваходзяць у кампетэнцыю Агенцтва; * паданы ў безгрунтоўна прапушчаны тэрмін падачы зварота; * паданы, калі папярэдні зварот ужо быў разгледжаны, а новы зварот не змяшчае ніякіх новых абставін, рэлевантных для разгляду зварота па сутнасці справы. * паданы, калі з гэтай асобай перапіска ўжо была скончана. Афіцыйныя назвы --------------- * бел.: дзяржаўная ўстанова «Агенцтва гарантаванага пакрыцця банкаўскіх укладаў (дэпазітаў) фізічных асоб» (скарочана — *ДУ «Агенцтва гарантаванага пакрыцця банкаўскіх укладаў»*) * руск.: государственное ўчреждение «Агентство по гарантированному возмещению банковских вкладов (депозитов) физических лиц» (скарочана — *ГУ «Агентство по гарантированному возмещению банковских вкладов»*) * англ.: The Agency of Deposit Compensation (скарочана — *ADC*) Гл. таксама ----------- * Страхаванне дэпазітаў * Міжнародная асацыяцыя страхоўшчыкаў дэпазітаў Зноскі ------ 1. ↑ Устав государственного учреждения «Агентство по гарантированному возмещению банковских вкладов (депозитов) физических лиц» (руск.) Літаратура ---------- * Статут Агенцтва гарантаванага пакрыцця банкаўскіх укладаў * Закон Рэспублікі Беларусь «Аб гарантаваным пакрыцці банкаўскіх укладаў (дэпазітаў) фізічных асоб» ад 8 ліпеня 2008 года № 369-З Архівавана 2 красавіка 2011.. Нацыянальны рэестр прававых актаў Рэспублікі Беларусь Спасылкі -------- * Афіцыйная старонка Архівавана 1 красавіка 2011. (руск.) * ДУ «Агенцтва гарантаванага пакрыцця банкаўскіх укладаў (дэпазітаў) фізічных асоб» Архівавана 27 студзеня 2013.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Марыч. **Янез Марыч** (славенск.: Janez Marič; нар. 10 жніўня 1975 г, Крань) — славенскі біятланіст. З дзяцінства Янез Марыч займаўся лыжнымі гонкамі. Яму нават удалося ўвайсці ў склад юніёрскай зборнай каманды сваёй краіны. Але няўдалыя выступы ў гэтым відзе спорту падштурхнулі Марыча перайсці ў біятлон з 1997 года. Менш чым праз год ён дэбютаваў у Кубку свету, але няўдала. Пры цалкам добрай лыжнай падрыхтоўцы стральба Янеза пакідала жадаць лепшага. Упартыя трэніроўкі, выступы на розных спаборніцтвах — ад Кубка Еўропы да турніраў па летнім біятлоне — дазволілі яму палепшыць свае вынікі і ўвайсці ў склад асноўнай зборнай каманды Славеніі па біятлоне. У сезоне 2002/2003 Янез Марыч не толькі ўпершыню трапляе на подыум, але і выйграе сваю першую гонку Кубка свету. У наступным сезоне яму ўдалося ўвайсці ў дваццатку наймацнейшых біятланістаў свету. Аднак у наступным вынікі Марыча пайшлі на змяншэнне. Кубак свету ----------- * 1999—2000 — **67-е месца** (4 ачка) * 2000—2001 — **67-е месца** (14 ачкоў) * 2001—2002 — **38-е месца** (102 ачка) * 2002—2003 — **23-е месца** (219 ачкоў) * 2003—2004 — **20-е месца** (303 ачка) * 2004—2005 — **63-е месца** (29 ачкоў) * 2005—2006 — **54-е месца** (55 ачкоў) * 2006—2007 — **32-е месца** (152 ачка) * 2007—2008 — не браў удзел * 2008—2009 — **41-е месца** (200 ачкоў) * 2009—2010 — **46-е месца** (157 ачкоў) * 2010—2011 — **59-е месца** (86 ачкоў) * 2011—2012 — **80-е месца** (26 ачкоў) * 2012—2013 — ачкоў не набраў * 2013—2014 — **81-е месца** (18 ачкоў) * 2014—2015 — **86-е месца** (9 ачкоў) Зноскі ------ Спасылкі -------- * Профіль IBU (англ. ням.) Архівавана 5 лютага 2007.

**Сава́і** (самаан.: *Savai’i*) — найбуйнейшы востраў у групе астравоў Самоа. Плошча — 1 694 км². Насельніцтва — 43 958 чалавек (2016 г.). Прырода ------- Востраў Саваі мае вулканічнае паходжанне, вельмі гарысты. Найвышэйшы пункт, гара Сілісілі (1 858 м), з’яўляецца адной з самых высокіх вяршынь Палінезіі. Апошні раз вулканічная актыўнасць назіралася ў пачатку XX ст. На востраве Саваі шмат малых рэк, ёсць вадаспады. Клімат трапічны пасатны, вельмі вільготны. Сезон мусонаў цягнецца з лістапада да красавіка. Востраў знаходзіцца ў зоне ўздзеяння трапічных цыклонаў. Насельніцтва жыве пераважна на ўзбярэжжы. Цэнтральную частку Саваі займае дажджавы лес (72 699 га) з багатай трапічнай флорай. Фаўна прадстаўлена яшчаркамі, казуркамі, кажанамі, пацукамі, дзікімі свіннямі і чарапахамі. Каля вёскі Аўалу арганізаваны запаведнік для аховы месца размнажэння чарапах. Гісторыя -------- Саваі быў населены каля 3000 гадоў таму палінезійцамі. Мясцовае насельніцтва ўдзельнічала ў засяленні іншых астравоў Акіяніі. Магчыма, што міф пра Гаваікі ўзнік у сувязі з назвай вострава. У 1962 г. увайшоў у склад дзяржавы Самоа. Інфраструктура -------------- Адміністрацыйна Саваі падзяляецца на 6 раёнаў *itūmālō*. У адрозненне ад суседняга вострава Уполу, на Саваі захоўваецца традыцыйны лад жыцця. Асноўныя заняткі насельніцтва — сельская гаспадарка і рыбалоўства. Актыўна развіваецца турызм. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт * Турыстычны даведнік * Горная флора | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4663581-6 · LCCN: sh00004742 · VIAF: 315528746 |

Не блытаць з Кампанентнае відэа. **Кампазітнае відэа** — поўны колерны аналагавы відэасігнал у зыходнай паласе відэачастот, перадаваны без гукавага суправаджэння праз адзін канал (кабель). Кампазітны відэасігнал двух суседніх радкоў выявы «колерных палос» на экране асцылографу. Бачны сігнал яркасці, паднесучая і сінхрасігнал з радковымі гасячымі імпульсамі, а таксама сігнал колернай сінхранізацыі У склад такога відэасігнала ўваходзяць сігналы яркасцм, колернай паднясучай, гашэння і сінхранізацыі (радковы, кадравы і колерны), таму ў замежных крыніцых ён часам пазначаецца абрэвіятурай CVBS (англ.: Color, Video, Blanking and Sync). Паняцце таксама ужываецца ў відэаінтэрфейсах, прызначаных для перадачы такога сігнала, і фарматам відэазапісу, у якіх сігналы яркасці і колернасці запісваюцца адной групай відэагаловак на агульныя дарожкі. Тыпы злучэнняў -------------- Кампазітны раздым BNC Раздым RCA для кампазітнага відэа Асноўным тыпам случэння для перадачы кампазітнага відэасігналу CVBS паміж прафесійнымі прыладамі апрацоўкі і запісу выяваў з’яўляецца кааксіяльны кабель з раздымамі тыпа *BNC*. У побытавых прыладах для перадачы такога ж сігналу належыць кабель з больш таннымі і зручнымі ва ўжыванні раздымамі тыпу RCA. Бытавыя шнуры для кампазітнага відэасігналу рэдка маюць кааксіяльную канструкцыю, а колер адпаведнага раздыма ў большасці выпадкаў жоўты. Гук у перадаецца асобнымі правадамі стандартаў, адпаваядаючых прафесійнаму Гуказапісу. У бытавых прыладах гук таксама перадаецца асобным кабелем з раздымамі RCA белага (для монафанічнай фанаграмы) ці чырвонага і белага колераў. Часта для перадачы кампазітнага відэа і гуку ў бытавой тэхніцы ўжываюцца камбінаваны шматжыльны кабель з асобнымі гукавымі і відэараздымамі. Кампазітны відэазапіс --------------------- Першыя каляровыя відамагнітафоны фармату Q і больш познія запісвалі на магнітную стужку кампазітны відэасігнал без зменаў. На лазердыск таксама запісваецца непасрэдна кампазітны відэасігнал. Са з’яўленнем фарматаў запісу, заснаваных на відэакасетах, для запісу пачаў выкарыстоўвацца зменены кампазітны сігнал, у якім спектр паднясучай перанесены ў ніжэйшую частотную вобласць. Гэта звязана з немагчымасцю непасрэднага запісу высокачастотнай паднясучай у фарматах з нізкай адноснай хуткасцю галоўка/стужка. Для пераносу спектра паднясучай на ўваходзе відэамагнітафона адбываецца яе выдзяленне з кампазітнага відэасігналу з наступным адваротным змешваннем і сумесным запісам адной групай відэагаловак. Падчас прайгравання сігнал з магнітнай стужкі зноў раздзяляецца для адваротнага пераносу спектра, а потым сігналы яркасці і колернасці зноў аб’ядноўваюцца для атрымання стандартнага кампазітнага сігнала. Нягледзячы на гэтыя адрозненні, усе фарматы відэазапісу, у якіх кампазітны відэасігнал запісваецца адной групой галовак, завуцца кампазітнымі. Гэта датычыцца і аналагавага і лічбавага відэазапісу. У вяшчальных лічбавых фарматах D-2 і D-3 на стужку запісваецца агульны струмень відэаінфармацыі, у які кадуецца кампазітны відэасігнал. Раздзяленне и наступнае змешванне сігналаў яркасці і колернасці з кожным запісам і прайграваннем прыводзяць да нарастання так званых скрыжаваных перашкод з-за недасканаласці раздзяляльных фільтраў. Таму наступнае ўдасканальванне відэазапісу прывяло да з’яўлення кампанентных фарматаў з раздзельным запісам сігналаў яркасці і колерарознасці рознымі групамі магнітных галовак на асобныя дарожкі. Адным з першых кампанентных фарматаў стаў прафесійны фармат Betacam. Першы ў свеце фармат лічбавага відэазапісу D-1, як і Digital Betacam, таксама быў кампанентным, з раздзельным запісам яркаснага і колерарознаснага сігналаў па стандарту МККР 4:2:2. Разам з кампанентнымі фарматамі з’явіліся і кампанентныя відэаінтэрфейсы, якія перадаюць сігнал праз асобныя каналы, напрыклад S-Video. У цяперашні час, калі магнітны відэазапіс састарэў, паняцце «кампазітнае відэа» значыць толькі кшталт відэаінтэрфейса. Многія відэапрылады, у тым ліку відэакарткі камп’ютараў абсталёўваюцца адначасова як кампазітным, так і разнастайнымі кампанентнымі відэавыхадамі і ўваходамі. Нягледзячы на недахопы, кампазітная перадача відэа стандартнай выразнасці застаецца самай распаўсюджанай тэхналогіяй, і кампазітынмі ўваходамі і выхадамі абсталёўваецца большасць прылад. Недахопы -------- Ужыванне кампазітнага відэасігнала ў працэсе відэавытворчасці дазваляе абысціся адзіным каналам сувязі і спрасціць злучэнне паміж прыладамі. Аднак сумесная перадача сігналаў яркасці і колернасці патрабуе іх раздзялення у кожнай прыладзе, пры якой непазбежна з’яўленне ўзаемных перашкодаў, якія пагаршаюць якасць выявы. Таму ў сучасным прафесійным студыйным абсталяванні ўжываецца асобная перадача яркасці і колернасці з дапамогай кампанентных інтэрфейсаў. Развіццё бытавой відэатэхнікі і павышэнне патрабаванняў да якасці відэа прывяло да распаўсюджвання кампанентных ліній перадачы паміж бытавымі прыладамі. Еўрапейскі інтэрфейс SCART дазваляе перадаваць не толькі кампазітны, але і кампанентны відэасігнал, таксама, як і S-Video, які атрымаў распаўсюджванне ў побытавай відэатэхніцы і камп’ютарах. Асобная перадача аналагавага відэа адбываецца праз інтэрфейса VGA, які таксама з’яўляецца кампанентным. У адрозненні ад кампанентнага, кампазітнае відэа прыдатна толькі для перадачы сігнала тэлебачання стандартнай выразнасці. Мадуляцыя --------- Кампазітны відэасігнал прыдатны для непасрэднай выдачы ў тэлевізійны эфір пасля мадуляцыі нясучай частатой, адпаведнай пэўнаму вяшчальнаму каналу. Гэта ўжывалася не толькі на тэлебачанні, але і ў бытавых відэапрыладах, такіх як відэамагнітафоны, старыя гульнявыя прыстаўкі і хатнія камп’ютары. Такі мадулятар, які пераўтварае кампазітны сігнал у адзін з вяшчальных каналаў (звычайна 3-і ці 4-ы у Паўночнай Амерыцы альбо 36-ы у Еўропе), усталёўваўся непасрэдна ў прыладу, але мог быць і вонкавым. Атрыманы сігнал эфірнай частаты акрамя выява змяшчае гукавае суправаджэнне, прамадуляванае асобнай нясучай гука ў адпаведнасці з пэўным вяшчальным стандартам. Мадуляцыя дазваляе злучаць адным кабелем відэапрыладу з бытавымі тэлевізарамі, не абсталяванымі кампазітным відэаўваходам, і праглядаць відэа з гукам з дапамогай цюнера праз антэнный уваход. У выніку мадуляцыі і наступнай дэмадуляцыі сігнала прымачом назапашваюцца хібы і страты, які пагаршаюць чякасць выява, таму «высокачастотнае» злучэнне з распаўсюджваннем тэлевізараў, абсталяваных асобнымі відэаўваходамі, паступовы сышло з ужывання. Гл. таксама ----------- * Кампанентнае відэа Крыніцы ------- 1. 1 2 Форматы видеозаписи 1994. 2. ↑ Телевидение 2002, с. 445. 3. ↑ Наука и жизнь 2002. Літаратура ---------- * *В. Е. Джакония.* Телевидение. — М.: «Горячая линия — Телеком», 2002. — С. 41—56. — 640 с. — ISBN 5-93517-070-1. * *Марк Харитонов, Леонид Чирков* Цифровое телевидение: форматы видеозаписи(руск.) // *«625»* : журнал. — 1994. — № 2. — ISSN 0869-7914. Архівавана з першакрыніцы 5 лютага 2012. * *С. Величкин* МАГНИТОФОН-ТЕЛЕПЕРЕДАТЧИК(руск.) // *«Наука и жизнь»* : журнал. — 2002. — № 4. — ISSN 0028-1263. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | Microsoft: 51089339 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Корсак. **Гіпаліт Корсак** (польск.: Hipolit Korsak) — дзяржаўны дзеяч. Біяграфія --------- Паходзіў са шляхецкага роду Корсакаў. Да 1818 г. — земскі падсудак Слуцкага павета. У 1820 — земскі суддзя Слуцкага павета. 2 снежня 1754 г. нейкі Г. Корсак атрымаў прывілей на вытворчасць лясных матэрыялаў (клёпка, балі, машты) і іх продаж. 3 кастрычніка 1761 г. яшчэ адзін прывілей Аўгуста III падстолію новагародскаму Корсаку, які мае ў старостве Велатычы в. Мёдча і Секшчы ў Аршанскім павеце: дазвалялася ўступіць іх Антонію і Марыяне з Галінскіх Багушэвічам, скарбнікам менскім, мужу і жонцы, з падданымі жыхарамі, забудовамі, палямі, грунтамі засаджанымі і незасаджанымі, з лугамі, лясамі, гаямі, рэчкамі, ставамі, азёрамі, прудамі, млынамі, карчмамі і інш. да гэтага маёнтка належачым. Член масонскай ложы «Шчаслівага Вызвалення» ў Нясвіжы. Заўвагі ------- 1. ↑ Гаворка, магчыма, ідзе пра іншага Гіпаліта (1723-1787) Літаратура ---------- * *Швед, В. В.* Корсак Гіпаліт // Масоны і ложы на землях Беларусі (канец XVIII — першая чвэрць XIX ст.) : біябібліягр. слоўн.. — Гродна: ГрДУ, 2007. — 275 с. — ISBN 978-985-417-866-0.

**Ленапэ** (саманазва: *Lenni-Lenape*), болей вядомыя як **дэлавары** (англ.: Delawares) — алганкінскі народ, карэнныя насельнікі ЗША. У нашы дні жывуць пераважна ў штатах Аклахома і Вісконсін. Агульная колькасць (2010 г.) — 18 264 чал. Назва ----- Саманазва ленапэ *Lenni-Lenape* значыць «сапраўдны чалавек». Назва **дэлавары** была дадзена ленапэ англійскімі пасяленцамі ў XVII ст. паколькі яны жылі ўздоўж ракі Дэлавэр. У сваю чаргу, назва ракі была дадзена ў гонар сэра Томаса Уэста (лорда дэ ла Вэр), губернатара Джэймстаўна. Гісторыя -------- Землі і мовы ленапэ ў XVII ст. У XVII ст. калі ленапэ ўсталявалі адносіны з еўрапейцамі, яны ўяўлялі сабою канфедэрацыю, якая кантралявала прыбярэжныя тэрыторыі ад сучаснага Нью-Ёрка да Вірджыніі і ўглыб кантынента, у тым ліку значную частку Пенсільваніі. Канфедэрацыя складалася з 3 галін. На поўначы жылі *мунсі* («людзі каменнай краіны»), на поўдні — *унамі* («людзі ніжняй ракі»), далей на поўдзень *уналактгія* («людзі каля акіяна»). Згодна з паданнямі ленапэ, яны з’явіліся на гэтых землях адносна нядаўна, паколькі раней займалі тэрыторыі на захад, пакуль не былі выгнаны адтуль іракезамі. Першымі еўрапейцамі, што сутыкнуліся з ленапэ, былі чальцы экспедыцыі Джавані да Верацана ў 1524 г. У 1609 г. да іх прыбыў Генры Гудзон, які распачаў гандаль. Перш за ўсё, еўрапейскія гандляры цікавіліся футрам. Ленапэ атрымоўвалі ад іх зброю, жалеза, тканіны і іншыя тавары. Галоўным цэнтрам гандлю стаў востраў Манхэтэн, куплены Г. Гудзонам усяго за 60 гульдэнаў. Нягледзячы на відавочныя прыбыткі, гандаль з еўрапейцамі меў для ленапэ і адваротныя бакі. Ён разбураў традыцыйнае грамадства. Акрамя таго, еўрапейцы завезлі хваробы, да якіх імунітэт тубыльцаў не быў прыстасаваны. Менавіта ў выніку эпідэмій да 1750 г. колькасць ленапэ скарацілася на 90 %. З прыбыццём еўрапейскіх каланістаў многія ленапэ мігрыравалі ўглыб кантынента. У 1683 г. яны прадалі значныя тэрыторыі брытанскаму прадпрымальніку В. Пэну. Той заплаціў 1200 фунтаў, што лічылася значнай сумай. Дагавор паміж В. Пэнам і ленапэ лічыўся прыкладам сумленных адносін да індзейцаў. Але пасля смерці В. Пэна яго сваякі заключылі ў 1718 г. яшчэ адзін дагавор аб продажы 4860 км², пасля чаго пачалі прымусовае высяленне тубыльцаў. Ленапэ звярнуліся за падтрымкай да іракезаў, але не атрымалі яе і былі вымушаны падпарадкавацца. У 2004—2006 гг. Вярхоўны суд ЗША прызнаў дагавор 1718 г. махлярствам, аднак адмовіўся абвяшчаць яго несапраўдным. Да сярэдзіны XVIII ст. большасць ленапэ ўжо жылі ў Агая. Падчас Сямігадовай вайны многія ленапэ прынялі бок Францыі, а потым падтрымалі паўстанне Пантыяка. У 1778 г. ленапэ сталі першым індзейскім народам, што заключыў дагавор з урадам ЗША. Дагаворы заключаліся таксама ў 1818 г. і 1829 г. Яны прымушалі ленапэ перасяляцца на захад ад Місісіпі. За свае землі індзейцы атрымалі кампенсацыю ў памеры 4000 долараў. У 1835—1836 гг. ленапэ-перасяленцы ўдзельнічалі ў Тэхаскай рэвалюцыі. У наш час 2 аўтаномныя групы дэлавараў насяляюць Аклахому, 1 аўтаномная група мунсі — Вісконсін. Усе яны прызнаюцца ўрадам ЗША. Культура -------- Кераміка мунсі, знойдзеная ў Нью-Джэрсі ў 1911 г. Традыцыйная гаспадарка ленапэ мела комплексны характар. Жанчыны займаліся збіральніцтвам у лесе, а таксама ручным земляробствам, вырошчвалі такія культуры, як кукуруза, сланечнік, тытунь, бабовыя, гарбузы і інш. Мужчыны ў залежнасці ад сезона — рыбалоўствам і паляваннем. Рыбу з вясны лавілі сеткамі або білі гарпунамі і дзідамі, ладзілі на рэках дамбы і пасткі. На марскім узбярэжжы збіралі малюскаў і крабаў. Палявалі на аленяў, мядзведзяў, індыкоў і іншую дзікую жывёлу. Акрамя мяса і скур, паляванне давала косць, што выкарыстоўвалася для навершаў, і сухажылле, якім сшывалі скуры. Па рэлігійных прычынах не забівалі зайцоў, катоў, некаторыя віды змей. Палявалі з дапамогай лука. Параненую жывёлу дабівалі булавой. Ленапэ будавалі вёскі пераважна на прытоках буйных рэк. Цэнтр вёскі займаў так званы доўгі дом, што мог умяшчаць некалькі дзясяткаў чалавек. Вакол яго месціліся малыя сямейныя хаціны. Апошнія нагадвалі буданы і вігвамы. Іх пакрывалі кукурузнай саломай, карою, скуранымі матамі. Дэлаварскія вёскі ніколі не ўмацоўваліся. Па ўспамінах еўрапейцаў, ленапэ праводзілі большасць часу па-за хацінай. Улетку вяскоўцы падзяляліся на малыя групы і разыходзіліся для здабычы па лясах. Вопратку рабілі са скур жывёл, пер’я, раслінных валокнаў. Улетку мужчыны апраналі пояс, насцегнавую повязь і макасіны. Узімку — прыталеныя скураныя нагавіцы і плашчы, счэпленыя на плячы. Жаночая вопратка ўключала доўгую скураную спадніцу, нагавіцы, накідку на грудзі з футра або пер’я. Мужчыны і жанчыны любілі ўпрыгожванні з камянёў, ракавін малюскаў, пер’я, звярыных зубоў і кіпцюроў, размалёўвалі твар і іншыя часткі цела, рабілі татуіроўку. Ленапэ былі вядомы дзівоснымі прычоскамі. Яны збіралі валасы на верхавіне галавы ў доўгі хвост, які мазалі тлушчам, астатнія валасы вырывалі. Асновай грамадства з’яўлялася малая нуклеарная сям'я. Абавязкамі жанчыны ў сям’і былі сельская гаспадарка, збіральніцтва, апрацоўка скур, перанос грузаў, прыгатаванне ежы і выраб керамікі. Паколькі большасць маёмасці належала жанчыне, і яна апрацоўвала зямлю, то спадчына звычайна перадавалася ад маці да дачок. Адлік сваяцтва таксама вёўся па жаночай лініі. Мужчыны разглядаліся як ахоўвальнікі сям’і і роду, паляўнічыя і рыбаловы. Сем’і аб’ядноўваліся ў роды, якіх налічвалася болей за 30, аднак дробныя роды далучаліся да буйных, так что дамінавалі толькі 3 роды Індыка, Чарапахі і Ваўка. Хаця запісы фальклору пачаліся яшчэ ў 1650 г. народныя творы да кантактаў з еўрапейцамі захаваліся вельмі фрагментавана — міфы аб стварэнні свету і паходжанні пэўных родаў і геаграфічных аб’ектаў, казкі пра прыгоды трыкстэраў, звяроў, расліны. Ужо пасля прыходу еўрапейцаў узніклі кплівыя казкі пра прыгоды дурняў, Труса і Ліса і г. д. У мінулым былі папулярны дзіцячыя спаборніцтвы, у тым ліку бег з эстафетай, а таксама гульня ў мяч. Народныя музычныя інструменты: барабаны, бразготкі, касцяныя і драўляныя жалейкі. Мова ---- У мінулым ленапэ размаўлялі на алганкінскіх дыялектах. Да сярэдзіны XIX ст. многія страцілі родную мову. Мова паўднёвай групы *нантыкок* фактычна вымерла. Аднак у другой палове XX ст. пачалося паступовае адраджэнне мовы *ўнамі*. Мунсі Вісконсіна размаўляюць на асобнай мове. У XIX ст. Канстанцін Рафінескэ прадставіў некалькі ўзораў быццам бы старажытнага дэлаварскага піктаграфічнага пісьма *Walam Olum* (літаральна «чырвоныя запісы»), аднак пазней было выяўлена, што яны з’яўляюцца падробкай. У нашы дні карыстаюцца лацінкай. Рэлігія ------- Ленапэ верылі ў існаванне шматлікіх духаў. Галоўную ролю ў іх вераваннях адыгрываў бясформавы Вялікі Дух *Ketanëtuwit*, якога называлі творцам. Яму супрацьстаяў дух смерці *manëtu*. Лічылася, што хваробы і смерць выкліканы злымі духамі. Памінанне памерлых працягвалася год пасля смерці. Ва ўяўленнях вернікаў душы паляўнічых павінны былі трапіць на захад, дзе меліся багатыя ўгоддзі. Многія цырымоніі былі звязаны з паляваннем. У XVIII ст. сярод ленапэ, асабліва мунсі, вялі актыўную дзейнасць пратэстанцкія місіянеры. Большасць сучасных вернікаў — хрысціяне. Некаторыя прытрымліваюцца пеётызму. Зноскі ------ 1. ↑ The American Indian and Alaska Native Population: 2010 2. ↑ Lenape — Online Etymology Dictionary 3. ↑ Origin of «Delaware» 4. ↑ Introduction to the Lenni Lenape, or Delaware Indians 5. ↑ History of Manhattan Borough, New York 6. ↑ Welcome to Lenape Lifeways Page 4 Архівавана 14 лістапада 2016. 7. ↑ Reply of petitioner The Delaware Nation 8. ↑ Anne Dalton, The Lenape of Pennsylvania, New Jersey, New York, Delaware, Wisconsin, Oklahoma, and Ontario 9. ↑ Family, Women, and Children and Gender Roles in the Lenape Tribe 10. ↑ John Bierhorst, Mythology of the Lenape: Guide and Texts, p. 5 11. ↑ Welcome to Lenape Lifeways Page 2 Архівавана 24 кастрычніка 2016. 12. ↑ Walam Olum Hokum 13. ↑ Delaware (Lenape/Unami) Архівавана 5 лістапада 2010. 14. ↑ Native Languages of the Americas: Munsee Delaware (Minsi, Muncey, Minisink) 15. ↑ Important Lenape Mythological Figures 16. ↑ Delaware — Religion and Expressive Culture Спасылкі -------- * Lenape Lifeways Архівавана 13 студзеня 2013. * Lenape Tribe: Facts, Clothes, Food and History * Countries and Their Cultures: Delaware * Lenni Lenape Nation — Pennsylvania Indians * MUNSEE AND DELAWARE (LENNI LENAPE) PEOPLE Архівавана 19 студзеня 2017. * Lenape Culture and History * Lenape Indians | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Catholic (1997—…) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4090978-5 · LCCN: sh85036546 · NKC: ph726342 |

Нахіл зямной восі ў адносінах да плоскасці экліптыкі (плоскасці арбіты Зямлі) **Сутачнае вярчэнне Зямлі** — кручэнне Зямлі вакол сваёй восі з перыядам у адны зорныя суткі, непасрэдна назіранай праявай чаго з'яўляецца сутачнае вярчэнне нябеснай сферы. Вярчэнне Зямлі адбываецца з захаду на ўсход. Пры назіранні з Палярнай зоркі або паўночнага полюса экліптыкі вярчэнне Зямлі адбываецца супраць гадзіннай стрэлкі. Перыяд і хуткасць вярчэння -------------------------- Сутачнае вярчэнне нябеснай сферы * Зямля круціцца з захаду на ўсход. * Поўны абарот (у інерцыяльнай сістэме адліку) Зямля робіць за зорныя суткі (86164,090530833 с ≈ 23 гадзіны 56 хвілін 4 секунды). * Вуглавая хуткасць вярчэння Зямлі {\displaystyle \omega ={\frac {2\pi }{T}}\approx 7,2921158553\cdot 10^{-5}}с-1. * Лінейная хуткасць вярчэння Зямлі (на экватары) — 465,1013 м/с (1674,365 км/г). * Лінейная хуткасць вярчэння Зямлі на адвольнай шыраце {\displaystyle \varphi } і вышыні {\displaystyle h} над узроўнем мора: {\displaystyle v=\left({\frac {R\_{e}\,R\_{p}}{\sqrt {{R\_{p}}^{2}+{R\_{e}}^{2}\,{\mathrm {tg} ^{2}\varphi }}}}+{\frac {{R\_{p}}^{2}h}{\sqrt {{R\_{p}}^{4}+{R\_{e}}^{4}\,\mathrm {tg} ^{2}\varphi }}}\right)\omega }, дзе {\displaystyle R\_{e}} = 6378,1 км — экватарыяльны радыус, {\displaystyle R\_{p}} = 6356,8 км — палярны радыус.

**Бо́лтуп** (трансліт.: *Boltup*, руск.: Болтуп) — вёска ў Ашмянскім раёне Гродзенскай вобласці. Уваходзіць у склад Кальчунскага сельсавета. Назва ----- Назва балцка-літоўскага паходжання, ад літ.: baltas «белы» і *upė* «рака» (вёска знаходзіцца ля ўтоку ручая, што цячэ з балота на захадзе ад Болтупа, у раку Граўжанку). Больш ранні выгляд назвы захаваўся ў польскім напісанні *Bołtupie*. «Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага» ў апісанні наступнага за *Bołtupie* слоўнікавага тапоніма *Bołt-upie* напрамую падае пераклад «*rzeka Biała*». Такім жа чынам у гэтым рэгіёне, абапал рэчкі Ашмянкі, утвораныя назвы Лэйлубка, Індрубка. Такое называнне рэчак у паласе, што прылягае да беларуска-літоўскай мяжы, не рэдкасць: *Jodupa* «Чорная рака» (літ.: juodas «чорны») — прыток ракі Дзітвы ў Лідскім раёне. Так жа сама раней называлася і рэчка Ёдаўка ў Пастаўскім раёне (цячэ ў возера Вялікія Швакшты). Славутасці ---------- **Маёнтак** вядомы з XVI ст. як уласнасць Сташкевічаў, потым — Маляевічаў, Віламовічаў, Верашчакаў і інш. У 1806 г. уладальнікам Болтупа стаў Енджэй Снядэцкі, вядомы ўрач, хімік і філосаф. Мясцовая капліца, як ужо дзеючая ад ашмянскай парафіі, адзначаецца з 1910-х гг. Магчыма, яна дзейнічала ў палацы Снядэцкіх. Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гродзенская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2004. — 469 с. ISBN 985-458-098-9 (DJVU). 2. ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I. Warszawa, 1880. S. 304. 3. ↑ А. Ванагас. Гидромия Пелясы // Балто-славянские этноязыковые контакты. М. 1980. С. 194. 4. ↑ 5. ↑ Ашмяны (капліцы) Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Болтуп | ⛭**Кальчунскі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Кальчуны | | Вёскі | Адамаўшчына · Акмянеі · Баўбы · Бернікі · Болтуп · Будзёнаўка · Буні · Вялікія Сямюны · Габрыялаўшчына · Гароднікі · Гушчы · Загорнікі · Ленкаўшчына · Лойцеўшчына · Людвікаўшчына · Малыя Сямюны · Мардасы · Наваполле · Навасяды · Палянікі · Папішкі · Побалеўшчына · Повішні · Ралаўшчына · Сенкаўшчына · Стадольнікі · Сякераўцы · Харанжышкі | | Хутары | Асінаўка · Бялянішкі · Маргі · Расюкоўшчына · Суглобішкі · Суслішкі · Яхімішкі |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Кота. **Кота** (саманазва *கோட்டா* ) — малы народ на поўдні Індыі. Жывуць на тэрыторыі штатаў Тамілнад, Карнатака, Керала, Андхра-Прадэш. Агульная колькасць — 1 700 чал.. Паходжанне ---------- Кота — блізкія суседзі тода, размаўляюць на падобнай мове, аднак, у адрозненне ад апошніх, спецыялізуюцца на рамястве, а не на жывёлагадоўлі. Як і тода, яны лічаць сябе мясцовымі карэннымі жыхарамі, створанымі іх галоўным бажаством. Генетычныя даследаванні паказваюць іх блізкасць да іншых дравідамоўных народаў Індыі. Асаблівасці культуры кота тлумачаць іх працяглым існаваннем у горнай мясцовасці ізалявана ад цывілізацыі. Традыцыйная культура -------------------- Галоўным заняткам кота з’яўляецца рамяство. Яны лічацца добрымі кавалямі, гарбарамі, ювелірамі, плятуць кошыкі, робяць парасоны і г. д. Суседнія плямёны запрашаюць кота пад час святаў у якасці артыстаў. Земляробства з’явілася толькі ў канцы XIX ст. і абмежавана агародніцтвам. Некаторыя надзелы кота атрымалі ў карыстанне ад суседзяў-тода, за што выплачваюць ім даніну часткай ураджаю. Акрамя таго, у кота здаўна прынята рабіць цырыманіяльныя падарункі пэўным родам тода. Існуе шмат традыцыйных забарон, якія абмяжоўваюць кота ў іх занятках (у прыватнасці, жывёлагадоўляй) і перайманні сучасных тэхналогій. Але, у адрозненне ад суседзяў, яны ядуць мяса, яйкі, выменьваюць у тода малако, масла і тварог на гародніну і рамесныя вырабы. Вёскі кота невялікія, рэдка перавышаюць 40-60 хацін. Іх насельніцтва падзяляецца на 3 экзагамныя групы *керы* (літаральна «вуліца»). Шлюбы знутры кожнай з іх забаронены, аднак магчыма ўзяць шлюб з прадстаўніком сваёй *керы* з іншай вёскі. На чале вясковай абшчыны стаяць старшыні *готга-рн*, аднак іх улада абмежавана. Звычайная вопратка ў мужчын і жанчын складаецца з белай кашулі, доўгай насцегнавой повязі і наплечнага пакрывала. Сем’і пашыраныя і нуклеарныя. У мінулым былі распаўсюджаны паліандрычныя шлюбы. Главой сям’і з’яўляецца мужчына. Спадчына перадаецца па мужчынскай лініі. Мова ---- Мова кота належыць да дравідыйскай групы моў. Блізкая да мовы тода. Пісьмовасць пераважна на аснове тамільскага алфавіта. Рэлігія ------- Традыцыйная рэлігія — політэізм, шанаванне шматлікіх багоў і духаў. З пачатку XX ст. яна ўвабрала ў сябе многія рысы індуізму. Кота будуюць храмы. Вылучаецца пласт святароў. Зноскі ------ 1. ↑ Kota of India Спасылкі -------- * Kota

У гэтага тапоніма ёсць і іншыя значэнні, гл. Цна. У гэтага тапоніма ёсць і іншыя значэнні, гл. Цнянка. **Цна** — рака ў Беларусі у Мінскім раёне Мінскай вобласці Беларусі, левы прыток ракі Свіслач (басейн Дняпра). Назва ----- Назва Цна балцкага паходжання, з цягам часу зведала эвалюцыю *Цна* < \**Тъсна̄* < балцк.*\*Tusnā*. З балцкай лексікі да гэтага гідроніма найбліжэйшае прускае *tusn(а)s* «ціхі», прускі тапонім *Tuseine*. Далей да прускага \**tusitwei* «маўчаць», балцкага *\*taus- / \*tus-* «супакойваць, маўчаць, супакойвацца», індаеўрапейскага \**taus*- «ціхі, маўклівы». Мяркуецца, што даўней у не захаваных на сёння гаворках балтаў Падняпроўя і Павочча гэтае слова таксама ўжывалася — як і некаторыя іншыя словы, цяпер вядомыя толькі з прускай мовы, напрыклад, *ape* «рака» (у верхнедняпроўскім гідроніме Опісна, ад *\*Apesna*). Назвы тыпу Цна фіксуюцца на Верхнім Падняпроўі, Верхнім Павоччы, Верхнім Падонні. Назву Цна можна перадаць як «Ціхая, спакойная (рака)». Гідраграфія ----------- Сутокі Цны і СвіслачыСутокі Цны і Свіслачы каля былой в. Зацань (цяпер на тэрыторыі Мінска) Даўжыня ракі 14 км. Плошча вадазбору 70 км². Сярэдні нахіл воднай паверхні 1,4 м/км. Вадазбор у межах Мінскага ўзвышша. Рэчышча Цны каналізаванае амаль на ўсім працягу. Цна выцякала з балаціны, на паўночным ускрайку якой была вёска Забалоцце, з-пад пагорка, на якім цяпер могілкі (паміж Забалоццем і Дроздава). На карце 1797 г. рэчка пазначаная як «Цнянка». Паселішчы на яе берагах абазначаліся як «Цна-Хмарынская», «Цна-Ёдкава» і «Цнянка». Зноскі ------ 1. ↑ *K. Būga.* Rinktiniai raštai. Vilnius, 1961. C. 506. 2. ↑ V. Mažiulis. Prūsų kalbos etimologijos žodynas. Vilnius, 2013. C. 921. 3. ↑ *J. Pokorny.* Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 1056—1057. 4. ↑ *В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев.* Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 212. 5. ↑ В. Н. Топоров. Балтийский элемент в гидронимии Поочья. I // Балто-славянские исследования 1986. Москва, 1988. С. 163—164. 6. ↑ *В. Н. Топоров.* Балтийские следы на Верхнем Дону // Балто-славянские исследования. 1988—1996. Москва, 1997. С. 312, 323. Літаратура ---------- * Цна // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 5. Стаўраструм — Яшчур / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1986. — С. 278. — 583 с. іл. — 10 000 экз. * Республика Беларусь. Атлас охотника и рыболова: Минская область / Редактор Г. Г. Науменко. — Мн.: РУП «Белкартография», 2009. — С. 18. — 60 с. — 20 000 экз. — ISBN 978-985-508-174-7. (руск.) * Ліст карты N-35-80. Выданне 1985 г. Стан мясцовасці на 1981 г. (руск.) | Рэкі Мінска | | --- | | * Дражня * Качынка * Лошыца * Мышка * Няміга * Пярэспа * Свіслач * Сенніца * Слепня * Трасцянка * Цна |