Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

Кароль **Роберт Бара́тэан** (англ.: Robert Baratheon) — персанаж з цыклу «Песня Лёду і Агню» амерыканскага пісьменніка-фантаста Джорджа Марціна, кароль Сямі Каралеўстваў, старэйшы сын Стэфана Баратэана і Касаны Эстэрмант, брат Станіса і Рэнлі. Сябар дзяцінства Эдарда Старка, разам з якім выхоўваўся пры двары Джона Арэна. Муж Серсеі Ланістэр, якая ў шлюбе з ім стала маці траіх дзяцей: Джофры, Мірцэлы і Томена. У Роберта былі і бастарды ад розных жанчын — Джэндры, Эдрык Шторм, Мія Стоўн, Бара і іншыя. Роберт прыйшоў да ўлады, падняўшы паўстанне і зрынуўшы вар'ята Эерыса II Таргарыена. Быўшы сваяком Таргарыенаў — унукам прынцэсы Рэйлы Таргарыен і праўнукам караля Эегана V — Роберт сапраўды меў пэўныя правы на Жалезны Трон, аднак аддаваў перавагу казаць, што здабыў прастол сваім баявым молатам. З гадамі гэты праслаўлены воін ператварыўся ў тоўстага п'яніцу і распусніка, слаба заклапочанага дзяржаўнымі справамі. Знешнасць --------- Падчас грамадзянскай вайны, якая атрымала яго імя паўстанне Роберта, быў эталонам рыцара — праведны мсцівец і прыгажун. Пятнаццаць гадоў сытага і распуснага жыцця моцна змянілі Баратэана. Змянілі настолькі, што Эдард Старк нават не пазнаў баявога таварыша ў першыя імгненні яго з'яўлення ў Вінтэрфеле. За дзевяць гадоў, якія прайшлі з часу іх апошняй сустрэчы на Жалезных Астравах, кароль набраў не меней васьмі стоўнаў вагі. Біяграфія --------- ### Ранняе жыццё Роберт быў першым сынам Касаны Эстэрмант і Стэфана Баратэана, лорда Штармавога Канца. Ён нарадзіўся і вырас у Штармавым Канцы разам са сваім малодшым братам Станісам. Праз шмат гадоў у іх нарадзіўся трэці брат — Рэнлі. Быўшы яшчэ маладымі, Роберт і Станіс назіралі, як падчас шторму разбіўся аб скалы карабель іх бацькі Стэфана, які вяртаўся з Вольных гарадоў. Гэта заўчасна зрабіла Роберта лордам Штармавога Канца і грандлордам Штармавых Земляў. Неўзабаве Роберт адправіўся на выхаванне да Джона Арэна, лорда Арлінага Гнязда. Там ён сустрэўся з Эдардам Старкам. Хлапчукі пасябравалі і захавалі сяброўства да самай смерці. У Джона Арэна не было дзяцей, і ён быў Эдарду і Роберту як бацька. Роберт закахаўся ў сястру Эдарда Ліяну. Рыкард Старк паабяцаў Роберту яе руку. Да гэтага часу ў Роберта ўжо была дачка, Мія Стоўн. Ліяна ведала гэта і асцерагалася, што Роберт будзе ёй здраджваць. Неўзабаве пасля гэтага Ліяна была выкрадзена кронпрынцам Рэегарам. Распачаты з выкрадання ланцужок падзей у выніку прывёў да паўстання ў Сямі Каралеўствах. ### Паўстанне Асноўны артыкул: **Паўстанне Баратэана** Пасля знікнення Ліяны Старк, з якой Роберт быў заручаны, пакарання смерцю Рыкарда Старка і яго старэйшага сына і спадчынніка Брандана Старка, які прыйшоў патрабаваць бою з Рэегарам Таргарыенам, Эерыс Таргарыен загадаў Джону Арэну выдаць Роберта Баратэана і Эдарда Старка. Гэта паслужыла штуршком да грамадзянскай вайны, якая ўвайшла ў гісторыю Вестэраса як паўстанне Роберта. У Бітве ў Трызубца Роберт забіў кронпрынца Рэегара Таргарыена, які, як лічыў Роберт, выкраў і згвалтаваў яго нявесту Ліяну Старк. Пасля каранацыі ажаніўся з Серсеяй Ланістэр, і дзяржаўныя справы пакінуў правіцы і савету, аддаючы перавагу выпіўцы, паляванню і жанчынам. Пасля таго, як Таргарыены былі зрынуты, і ў Вестэрасе ўсталяваўся мір, Кароль Роберт Баратэан рэдка пакідаў Каралеўскую Гавань, большую частку часу аддаючыся п'янкам і правядзенню турніраў, вялікім аматарам якіх ён быў. Вядома яго падарожжа ў замак дзядзькі лорда Элдана Эстэрманта, Зялёную Скалу, дзе ён разам з жонкай і некаторымі іншымі членамі двара правёў два тыдні. Удзельнічаў у прыгнечанні паўстання Бейлана Грэйджая і асабіста прымаў яго. ### Гульня прастолаў Пасля таямнічай смерці свайго настаўніка і Правіцы Джона Арэна, нягледзячы на чаканні двара, які прадракаў пасаду Правіцы Тайвіну Ланістэру, адправіўся на Поўнач, каб прапанаваць гэту пасаду свайму сябру, Эдарду Старку. Пасля згоды лорда Старка вяртаецца ў Каралеўскую Гавань. Але неўзабаве разыходзіцца з Нэдам на глебе застарэлай нянавісці да Таргарыенаў: кароль настойвае на смерці апошніх з роду Драконаў, правіца ж адмаўляецца пагадзіцца на забойства двух дзяцей. Гіне з-за смяротнага ранення, атрыманага на паляванні пасля сутычкі з дзіком, на якую выйшаў з адной дзідай і ў стане моцнага ап'янення. Дзейны ўдзел у яго гібелі прымае збраяносец караля і кузен каралевы Лансель Ланістэр, якому было даручана клапаціцца пра тое, каб кубак караля быў заўсёды поўны. Непасрэдным жа замоўцам стала яго жонка, каралева Серсея Ланістэр, спалохаўшыся таго, што Эдард Старк, якому стала вядома пра прычыну гібелі Джона Арэна, паведаміць пра ўсё Роберту. Характар -------- У характары Роберта дзіўным чынам спалучалася вялікадушнасць з яго непрымірымай нянавісцю да Таргарыенаў, шмат у чым яна прадыктавана яго юрлівасцю. Ён адрозніваўся любоўю да бітваў, аддаючы перавагу рукапашныя агульныя сутычкі, а не турніры. Таксама ён быў вялікім аматарам баляў, палявання і жанчын. Роберт лічыўся харызматычным лідарам, за якім ахвотна ішлі людзі. Ён лёгка заваёўваў сяброў і многія з яго былых ворагаў пазней далучыліся да яго. Злоўжыванне алкаголем і ежай ператварылі яго з прыгожага і моцнага ваяўніка, якім ён быў у маладосці, у тлустага п'янюгу. Як кароль, ён шмат у чым быў падобны да Эегана Нягоднага, чыім непрамым нашчадкам ён з'яўляўся, як па характары, так і агульным знешнім выглядам пад канец жыцця. Дзеці і бастарды ---------------- Меў мноства бастардаў, кожны з якіх атрымаў у спадчыну ад бацькі чорныя валасы і сіне-блакітныя вочы; вядомыя бастарды Роберта: Бара, Эдрык Шторм, Джэндры, Мія Стоўн, Кола, пары блізнят ад служанкі на ўцёсе Кастэрлі, забітых па загадзе Серсеі. Дзеці, народжаныя Серсеяй у шлюбе — Джофры Баратэан, Мірцэла Баратэан і Томен Баратэан — насамрэч былі народжаны ад заганнай сувязі каралевы са сваім братам Джэймэ Ланістэрам. Адзінага дзіцяці, якога Серсея зачала ад законнага мужа, яна забіла ў сваім улонні. Прататып -------- На сустрэчы ў Чыкага ў 2010 годзе Джордж Марцін паведаміў, што вобраз Роберта Баратэана мае шмат агульнага з Эдуардам IV і Генрыхам VIII, які таксама служыў прататыпам Эегану Нягоднаму. Радавод ------- | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | ЭерыянТаргарыен |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   | АргелаДзюрандан |   | ОрысБаратэан |   |   |   |   |   |   |   | **Эеган IТаргарыен** |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   |   |   |   |   |   |   |   | NNБаратэан |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | ? |   | ЛіянельБаратэан |   | NNБаратэан |   | ГоўэнБаратэан |   | ТыяЛаністэр |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | Сын (памёр) |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | Дачка |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | ХарбертБаратэан |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   | ОрмундБаратэан |   | РэйлаТаргарыен |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | Джэехерыс IIТаргарыен |   |   |   |   |   |   |   | |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   | СтэфанБаратэан |   |   |   | КасанаЭстэрмант |   |   |   |   |   |   |   |   | Эерыс IIТаргарыен |   | РэйлаТаргарыен |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | Розныяжанчыны |   | **РобертБаратэан** |   | СерсеяЛаністэр |   | СтанісБаратэан |   | СелісаФлорэнт |   | РэнліБаратэан |   |   |   |   |   | РэегарТаргарыен |   | ЭліяМартэл | |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   |   |   |   |   | МіяСтоўн |   |   | **ДжофрыБаратэан** |   |   |   | ШырэнБаратэан |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | Візерыс IIIТаргарыен |   |   |   |   | |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   |   |   |   |   | ЭдрыкШторм |   |   | МірцэлаБаратэан |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | ДэенерысТаргарыен |   |   |   |   | |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   |   |   |   |   | Джэндры |   |   | **ТоменБаратэан** |   | МаргерыТырэл |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   |   |   |   |   | Іншыя |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | |   | Зноскі ------ 1. ↑ Гульня прастолаў, Эдард I 2. ↑ 50 кілаграмаў 3. ↑ Гульня прастолаў, Кейтылін I 4. ↑ Гульня прастолаў, Эдард I 5. ↑ Гульня прастолаў, Эдард IX 6. ↑ Гульня прастолаў, Эдард I 7. ↑ Варыс ведае пра існаванне 8-мі бастардаў, пра што паведамляе Тырыяну; у той жа час мега прадказала Серсеі, што ў караля будзе 16 дзяцей, а ў яе — трое. Некаторых бастардаў Серсея загадала забіць. 8. ↑ Гульня прастолаў, Эдард IX 9. ↑ Сустрэча ў Чыкага: адказы на пытанні Спасылкі -------- * Роберт Баратэан на сайце Энцыклапедыя Песні Лёду і Агню (руск.) | | | | | --- | --- | --- | | Папярэднік**Эерыс II Таргарыен** | **Кароль Сямі Каралеўстваў**283-298 пасля В.Э. | Пераемнік**Джофры Баратэан** | | ⛭«Песня Лёду і Агню» Джорджа Марціна | | --- | | Раманы | ✯ *Гульня тронаў* (1996) • *Бітва каралёў* (1998) • *Бура мячоў* (2000) • *Банкет сцярвятнікаў* (2005) • *Танец з драконамі* (2011) • *Ветры зімы* (2016) • *Мроі пра вясну* (невядома) | | Аповесці | *Аповесць пра Дунка і Эга* (1998–2010) • *Прынцэса і каралева* (2013) • *Прынц-разбойнік* (2014) | | Тэлесерыял | Эпізоды (Сезон 1 • Сезон 2 • Сезон 3 • Сезон 4 • Сезон 5 • Сезон 6) • Узнагароды • Персанажы • Саўндтрэк | | Відэагульні | A Game of Thrones: Genesis (2011) • Game of Thrones (2012) • Game of Thrones (2014) | | Медыя | Настольная гульня • Картачная гульня • Коміксы | | Персанажы | Петыр Бейліш • Серсея Ланістэр • Тырыян Ланістэр • Джон Сноу • Ар'я Старк • Бран Старк • Кейтылін Старк • Эдард Старк • Санса Старк • Дэйнерыс Таргарыен | | Мовы | Датракійская мова • Валірыйская мова | | Рознае | *Свет «Песні Лёду і Агню»* (2014) • Дом Таргарыенаў |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Грынцэвіч. **Гіпаліт Грынцэвіч** (польск.: Hipolit Hryncewicz; 1876, Ковеншчына — 15 кастрычніка 1934 або 1933, Вільня) — інжынер-архітэктар. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў 1876 годзе на Ковеншчыне, скончыў гімназію ў Шаўлях. Пасля здачы экзамену ён паступіў на архітэктурны факультэт Імператарскай Акадэміі мастацтваў у Санкт-Пецярбургу, які скончыў у 1908 г. Яго дыпломны праект быў адзначаны Prix de Roma. У знак прызнання яго выдатных здольнасцей ён быў накіраваны акадэміяй у Італію на два гады. Да 1912 г. ён працаваў архітэктарам у Пецярбургу на будаўніцтве будынкаў Азоўска-Данскага і Сібірскага банкаў і праводзіў самастойныя будаўнічыя работы. Прымаў удзел у жыцці польскай дыяспары ў Пецярбургу. У сярэдзіне 1912 г. ён пераехаў у Маскву, дзе ажыцяўляў нагляд за будаўніцтвам сабора Аляксандра Неўскага[ru] па праекце Аляксандра Памяранцава. У 1919 г. вярнуўся з савецкай Расіі ў Вільню, дзе ў час вайны 1920 года працаваў у галіне ваеннага будаўніцтва. У лістападзе 1921 г. быў уладкаваўся архітэктарам у Аддзел будынкаў Дарожнага аддзела Віленскай дырэкцыі дзяржаўнай чыгункі (польск.: Wileńska Dyrekcja Kolei Państwowych; пазней Акруговай дырэкцыі дзяржаўнай чыгункі) і далучыўся да працы па адбудове чыгуначных будынкаў, разбураных у час вайны. З 1920-х гадоў Грынцэвіч выкладаў архітэктурную графіку на факультэце прыгожых мастацтваў Універсітэта імя Стэфана Баторыя ў Вільні. Быў членам Віленскага кола Саюза польскіх інжынераў-чыгуначнікаў. Раптоўна памёр 15 кастрычніка 1934 г. у Вільні. Пахаваны разам з бацькамі жонкі на віленскіх могілках Старыя Росы. Творчасць --------- Грынцэвіч, сярод іншага, быў аўтарам будынкаў і рэканструкцыі ў польскім нацыянальным стылі чыгуначных станцый, размешчаных на лініі Беласток — Брэст-над-Бугам — Стоўбцы, а таксама на іншых участках Віленскай дырэкцыі. Па яго праекце былі пабудаваны наступныя станцыі: Брэст-над-Бугам (1930), Ваўкавыск-Горад, Слонім (1922) і Пінск. Невядома, аднак, ці былі некаторыя з іх створаны ў супрацоўніцтве з Генрыкам Генелам (польск.: Henryk Genello), з якім ён працаваў у дырэкцыі. Разам з Генелам у рэкордна кароткі час, усяго за тыдзень, Грынцэвіч спраектаваў станцыю ў Стоўбцах, узведзеную ў 1926 годзе. * СтоўбцыСтоўбцы * Брэст-над-БугамБрэст-над-Бугам * Ваўкавыск-ГорадВаўкавыск-Горад * СлонімСлонім * ПінскПінск Сям’я ----- У 1910 годзе ажаніўся з Казімірай Бялюнас (нар. 1887), дачкой Фелікса Бялюнаса (пам. 24 сакавіка 1927) і Антаніны з Манкевічаў (пам. 11 жніўня 1942). Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ 3. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 *Zbigniew Tucholski*. INŻYNIER HENRYK GENELLO (1872-1948), SZKIC DO PORTRETU ZAPOMNIANEGO ARCHITEKTA KOLEJOWEGO (польск.). Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów PAN. Праверана 18 красавіка 2020. 4. ↑ дата на надмагіллі 5. 1 2 3 Ród Hryncewiczów. Uzupełnienia(недаступная спасылка) 6. ↑ Вольга Гарбачова. Паўстанцы 1863 года на фотаздымках Архівавана 30 красавіка 2022. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Гіпаліт Грынцэвіч

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Фомчанка. **Рыгор Уладзіміравіч Фомчанка** (5 верасня 1922, в. Рэкатка Горацкага раёна Магілёўскай вобласці — 2 чэрвеня 1986, г. Горкі, Магілёўскай вобласці, Беларусь) — заслужаны ўрач БССР, удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, партызанскага руху. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і Уладзіміра Пятровіча Фомчанкі, які яшчэ да рэвалюцыі 1917 года пачаў працаваць настаўнікам у школах Горацкага павета. У час Вялікай Айчыннай вайны ён узначаліў мясцовае падполле, быў арыштаваны фашыстамі і прысуджаны да расстрэлу, але яму ўдалося цудам выратавацца . Потым ваяваў у партызанскім атрадзе «Звязда». Трое яго сыноў — Уладзімір, Рыгор і Віктар — таксама адважна змагаліся з фашыстамі. Першы прайшоў усю вайну і скончыў яе ў званні палкоўніка, два другіх сына змагаліся разам з бацькам у падполлі і партызанскім атрадзе. Пасля вайны Уладзімір Пятровіч працаваў загадчыкам Горацкага РАНА, дырэктарам Панкратаўскай сярэдняй школы. У 1951 годзе стаў заслужаным настаўнікам БССР . У гады Вялікай Айчыннай вайны ----------------------------- Перад самай акупацыяй Горак Рыгор Фомчанка атрымаў позву з гарадскога ваенкамата і на коннай фурманцы паехаў з Рэкаткі ў Горкі. З ім паехаў і брат Віктар, хоць было яму ўсяго 16 гадоў. Але яны не паспелі: ваенкамат ужо быў эвакуіраваны, а Горкі захапілі немцы. Прыйшлося вяртацца дадому і на месцы змагацца з ворагам. Рыгор спачатку быў сувязным у антыфашысцкім падполлі. А з 11 верасня 1942 года стаў партызанам брыгады «Звязда», якой камандавалі М.Кітаеў, а потым Д.Войстраў. Пра тое, як ён адважна ваяваў, сведчыць узнагародны ліст, апублікаваны на сайце «Партизаны Беларуси». З яго відаць, што ўжо праз дзесяць дзён пасля прыходу ў партызанскі атрад, Рыгор удзельнічаў у баі, які адбыўся каля вёскі Добрая Горацкага раёна, а затым прарываўся з баямі, калі фашысты спрабавалі акружыць партызан у Рэкацкім лесе. На працягу 1943 года ён неаднаразова ўдзельнічаў у баях, а таксама хадзіў на заданні — падрываў нямецкія чыгуначныя саставы, псаваў тэлеграфныя лініі. Як відаць з узнагароднага ліста, камандзір партызанскага атрада Д.Вайстроў прадставіў яго да ўзнагароджання ордэнам «Чырвонай Зоркі» . У канцы 1943 года партызаны злучыліся з часцямі Чырвонай Арміі і Рыгора ўзялі ў разведку. Як сведчыць інфармацыя сайта Міністэрства абароны Расіі «Память народа», служыў ён у 790-ым артылерыйскім палку 250-ай стралковай дывізіі. З ёй дайшоў да Берліна. Служыў у войску яшчэ амаль год і быў дэмабілізаваны 10 красавіка 1946 года . За мужнасць і гераізм быў узнагароджаны трыма ордэнамі Чырвонай Зоркі і двума ордэнамі Айчыннай вайны І і ІІ ступеняў, медалямі «За адвагу», «За ўзяцце Берліна», «За ўзяцце Кёнігсберга», «Партызану Айчыннай вайны», юбілейнымі медалямі. Адзін ордэн «Чырвонай Зоркі» знайшоў героя толькі ў 1948 годзе. У пасляванны час ---------------- Пасля дэмабілізацыі паступіў у Мінскі медыцынскі інстытут. У 1953 годзе пасля сканчэння ВНУ быў накіраваны на працу ў родны Горацкі раён . Працаваў кароткі час спачатку лекарам у Горках, а затым да 1986 года галоўным урачом амбулаторыі Горацкага ільнозавода. Улічваючы шматгадовую плённую працу Рыгора Уладзіміравіча Фомчанкі ў сістэме аховы здароўя, Прэзідыум Вярхоўнага Савета БССР у 1981 годзе прысвоіў яму званне Заслужанага ўрача БССР. Рыгор Уладзіміравіч Фомчанка памёр 2 чэрвеня 1986 года. Прызнане -------- * заслужаны ўрач БССР(1981). Узнагароды ---------- * тры ордэна Чырвонай Зоркі * два ордэна Айчыннай вайны І і ІІ ст. * медаль «За адвагу», * медаль «За ўзяцце Берліна», * медаль«За ўзяцце Кёнігсберга», * медаль «Партызану Айчыннай вайны», * юбілейныя медалі. Памяць ------ Яго біяграфія змешчаны ў кнізе «Памяць. Горацкі раён» (Горкі: 1996), зборніку «Книга Памяти медикам Могилёвщины — участникам Великой Отечественной войны 1941—1945 гг. и других войн» (Могилев: 2007).Узнагароды знаходзяцца ў фондзе Горацкага гісторыка-этнаграфічнага музея. Зноскі ------ 1. ↑ Асмалоўскі, А. В. Моцныя духам / А. Асмалоўскі // Народная асвета. — 1983. — № 12. — С. 6-8. 2. ↑ Детликович, П. Фомченко — семья партизанка : [о Владимире Петровиче Фомченко и его сыновьях — Григорие и Викторе Фомченко] / Петр Детликович // Огни над Проней : Горки в лицах / Петр Детликович. — Минск : 2012. — С.81-88 3. ↑ Фомченко Григорий Владимирович. Сайт «Партизаны Беларуси»// 4. ↑ Сайт «Память народа» 1941—1945.Фомченко Григорий Владимирович. 5. ↑ Фомченко Григорий Владимирович // Книга Памяти медикам Могилtвщины — участникам Великой Отечественной войны 1941—1945 гг. и других войн / авторы составители А. М. Меженный [и др.]. — Могилев: 2007. — С. 260. Літаратура ---------- * Асмалоўскі, А. В. Моцныя духам / А. Асмалоўскі // Народная асвета. — 1983. — № 12. — С. 6-8. * Детликович, П. Фомченко — семья-партизанка : [о партизанской семье Фомченко из Рекотки] / Петр Детликович // Горацкi веснiк (Горкі). — 2012. — 23 чэрвеня. — С. 3. * Івашкевіч, П. За жыццё людзей / П. Івашкевіч // Ленінскі шлях (Горкі). — 1965. — 8 мая. * Ліўшыц, У. Фомченко Григорий Владимирович// в кн.:Гордость и слава Горецкой земли.-Горки.2015.С.39. * Фомчанка Рыгор Уладзіміравіч // Памяць : гісторыка-дакументальная хроніка Горацкага раёна. — Мінск, 1996. — С. 552. * Фомченко Григорий Владимирович // Книга Памяти медикам Могилёвщины — участникам Великой Отечественной войны 1941—1945 гг. и других войн / авторы составители А. М. Меженный [и др.]. — Могилев: 2007. — С. 260. Спасылкі -------- * Фомчанка Рыгор Уладзіміравіч (1922—1986) * Ліўшыц, У. «Наш доктар» — так жыхары Горак называлі Рыгора Уладзіміравіча Фомчанку, якому сёлета споўнілася б 100 гадоў * Краткие исторические данные о развитии здравоохранения Горецкого района * Фомченко Григорий Владимирович. Сайт «Партизаны Беларуси»

**Вольга Васільеўна Саэргел** (у дзявоцтве **Пужэвіч**; нар. 17 мая 1983, Мінск) — беларуская гімнастка, сярэбраны прызёр Алімпійскіх гульняў 2000 года па мастацкай гімнастыцы ў групавым мнагаборстве. Заслужаны майстар спорту Рэспублікі Беларусь (2000). Біяграфія --------- Нарадзілася 17 мая 1983 года ў Мінску. З 6 гадоў трэніравалася ў мінскай СДЮШАР прафсаюзаў на вуліцы Ангарскай, пачынала як адзіночніца ў трэнераў Ганны Валянцінаўны Баранавай і яе сястры Святланы Валянцінаўны Расекі, якія заўважылі ў дзяўчынцы перспектыўную гімнастку. У 1999 годзе на чэмпіянаце Еўропы па мастацкай гімнастыцы ў Будапешце ў складзе зборнай Беларусі заваявала бронзавы медаль. На Летніх Алімпійскіх гульнях 2000 у Сіднеі атрымала сярэбраны медаль у камандных спаборніцтвах па мастацкай гімнастыцы ў складзе зборнай Беларусі. Неўзабаве пасля Алімпійскіх гульняў завяршыла спартыўную кар’еру. На алімпійскія прызавыя грошы набыла двухпакаёвую кватэру ў Мінску і аўтамабіль. Кіраванню аўтамабілем Вольгу вучыў Фёдар Міхайлавіч Азаранка, бацька Вікторыі Азаранка. Пры ўдзеле сябровак-гімнастак Вольгу запрасілі выступаць у танцавальным шоў на нарвежскім 14-палубным круізным акіянскім лайнеры, які курсіраваў паміж Кітаем і Аўстраліяй. На караблі працавала 9 месяцаў і пазнаёмілася там з будучым мужам, марскім афіцэрам са Швецыі. Пасля працы на лайнеры Вольга вярнулася ў Мінск, а яе шведскі сябар працягваў працаваць у ЗША на лайнеры і да яе прыехаў пазней. У 2005 годзе ў пары нарадзіўся сын Арланда. У 2006 годзе пара пабралася шлюбам, муж адвёз сям’ю ў горад Хальмстад (Швецыя) да сваіх бацькоў. У Швецыі Вольга працавала трэнерам па мастацкай гімнастыцы — спачатку ў Хальмстадзе, потым у Кальмары. У 2009 годзе развялася з мужам і вярнулася ў Мінск. У беларускай сталіцы Вольга з сяброўкай адкрыла фірму па вырабе эксклюзіўных мадэляў сумак, але яна закрылася з-за фінансавага крызісу, пасля гэтага яны заняліся ўзнагароднай прадукцыяй (кубкі і медалі), але новую фірму напаткаў той жа лёс. Пазней сяброўкі планавалі адкрыць салон міастымуляцыі, але так і не рэалізавалі гэтую ідэю. Вольга Саэргел працавала адміністратарам у рэстаране, сакратаром у прыватнай фірме, але гэта было не яе прызванне. Яна прыняла прапанову працы трэнерам-метадыстам у нацыянальнай камандзе Рэспублікі Беларусь па тэнісе, потым заняла пасаду начальніка каманды — старэйшага трэнера нацыянальнай каманды. Зараз працуе дырэктарам Мінскай гарадской СДЮШАР прафсаюзаў па мастацкай гімнастыцы імя Л. Г. Гадзіевай. Хобі ---- Разам з сяброўкай захапілася бегам, планавала прабегчы Мінскі паўмарафон. Узнагароды ---------- * Заслужаны майстар спорту Рэспублікі Беларусь (2000). Зноскі ------ 1. 1 2 Где вы теперь, кто вам целует пальцы? 2. 1 2 3 4 5 Ольга Соэргел: марафон на полупальцах 3. ↑ Учреждение «Минская городская СДЮШОР профсоюзов по гимнастике художественной имени Л. Г. Годиевой» Архівавана 20 лютага 2020. 4. ↑ Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 13 кастрычніка 2000 года № 546 «Аб узнагароджанні групы спартсменаў, трэнераў, работнікаў фізічнай культуры і спорту дзяржаўнымі ўзнагародамі Рэспублікі Беларусь» Архівавана 5 сакавіка 2016. | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Olympedia |

**Ле́галас** (сінд.: Legolas) — адзін з галоўных герояў легендарыума Толкіна, дзеючая асоба ў трылогіі «Уладар Пярсцёнкаў». Пра персанажа ------------- Легалас — эльф, сын Трандуіла, караля эльфаў Паўночнага Ліхалесся. У 3018 годзе Трэцяй Эпохі ён прыбыў у Рывендэл, дзе прыняў удзел у савеце. Пазней далучыўся да Брацтва Пярсцёнка, дзе ён быў адзіным прадстаўніком эльфаў. За час падарожжа ён пасябраваў з гномам Гімлі (на працягу ўсяго паходу ў іх доўжылася спаборніцтва «хто заб'е больш оркаў»). Вострае вока Легаласа і яго майстэрства валодання лукам і стрэламі аказалі неацэнную дапамогу Звязу. Пасля смерці Бораміра і распаду Звяза Легалас і Гімлі рушылі ўслед за Арагорнам і суправаджалі яго да заканчэння Вайны Пярсцёнка. Разам з ім яны пусціліся ў пагоню за оркамі Сарумана, якія выкралі Мэры і Піпіна. Падарожнічаючы па Фангарне, яны сустрэлі Гэндальфа ў белых адзеннях, які пераканаў іх суправаджаць яго ў Эдарас. Там яны далучыліся да арміі Рохана на час вайны з Саруманам. Арагорн, Легалас і Гімлі ваявалі разам з *рахірым* у бітве ў Хельмавай Падзі. Пасля бітвы яны суправаджалі караля Тэадэна ў Ізенгард, і там Легалас знаходзіўся сярод тых, хто вёў перамовы з Саруманам. Неўзабаве пасля гэтага Легалас і Гімлі, ідучы за Арагорнам, прайшлі Шляхам Мёртвых да Каменя Эрэха, каб прывесці войска зданяў-клятвапарушальнікаў да Пеларгіра і прыплысці ў каралеўства Гондар ад марскіх берагоў, тым самым споўнішы старажытнае прароцтва. Легалас і Гімлі былі поплеч, калі адбылася Бітва на Пеленорскіх Полях. У Гондары Легалас упершыню ўбачыў мора і пачуў крыкі чаек, і з тых часоў жаданне адплысці на Захад, у Валінар, не адпускала яго, як і прадказвала яму Галадрыэль. Некаторы час (да смерці Арагорна) ён з'яўляўся правадыром невялікай колькасці эльфаў Ліхалесся на зямлі Ітыліэна са згоды Арагорна. Пасля смерці Арагорна ў 120 годзе Ч. Э. ён пабудаваў карабель і, спусціўшыся па Андуіне, адплыў за мора (магчыма, разам з Гімлі). Паходжанне ---------- Легалас, хоць яго імя належыць да лясных эльфаў, паходзіць не з лясных эльфаў (нандар), а са Змрочных (сіндар), як і яго бацька. Сын Трандуіла нарадзіўся, калі той ужо валадарыў у Ліхалессі, і, такім чынам, атрымаў імя лясных эльфаў. Легалас — позні паводле паходжання герой (ён з'яўляецца ў першай частцы «Уладара Пярсцёнкаў»), але Толкін надаў яму мала ўвагі. Вядома толькі імя яго бацькі Трандуіла, але нідзе не згадваецца ні яго маці, ні яго браты і сёстры. Імя --- Легалас (Legolas) — імя на дыялекце сіндарына, прынятым у лясных эльфаў. На чыстым сіндарыне яго імя будзе гучаць Лаэгалас (Laegolas). Паводле правіл фанетыкі эльфійскіх моў, націск прыпадае на трэці ад канца склад. Імя «Легалас» складаецца з дзвюх частак: «лег» — «зялёны» (дыялектная форма, правільна «лаэг») і «голас/олас» — «лісце». Форма «олас» ужываецца, каб пазбегнуць паўтору «г». Такім чынам, імя значыць «зялёнае лісце». У форме «голас/олас» частка «лас» (сіндарын) з'яўляецца дэрыватывам «ласэ» на квэнья, а «лаэг» — дэрыватывам «лайква». Такім чынам, на квэнья яго імя будзе гучаць як «Лайкваласэ». Як казаў сам Толкін, гэта вельмі добрае імя для ляснога эльфа. Знешнасць --------- У главе «Савет у Элранда» сказана, што Легалас насіў адзенне лясных эльфаў (зялёны і карычневы колеры). Гэта адпавядае апісанням ліхалескіх эльфаў у «Хобіце». У сутнасці, гэта адзіныя словы, якія апісваюць яго знешнасць, выключаючы яшчэ «зіхатлівыя вочы». Вядуцца спрэчкі наконт колеру яго валасоў, але, хутчэй за ўсё, ён золатавалосы, паколькі яго бацька апісваецца як «золатавалосы кароль эльфаў». Узрост ------ У Толкіна нідзе не згадваецца дата яго нараджэння. Але Легалас на момант дзеяння «Уладара Пярсцёнкаў» не можа быць старэйшым за тры тысячы гадоў, паколькі ён не ўдзельнічаў у Вайне Апошняга Саюза. Акрамя таго, у лесе Фангарн ён кажа: «З тых часоў пяцьсот разоў абляцела лісце ў маім лесе, але для нас, эльфаў, гэта дробязі». Гэта значыць можна зрабіць выснову, што яму больш чым пяцісот гадоў. Калі ж абапірацца на «Законы і звычаі Эльдар», дзе сказана, што для нараджэння дзіцяці абодва бацькі павінны па-сапраўднаму яго захацець, захацець прынесці новае жыццё на зямлю, то ў Ліхалессі эльфы павінны былі амаль перастаць нараджацца дзесьці з 1200 года Трэцяй Эпохі (менавіта тады Эрын-Гален накрыў Цень Саўрана, і ён стаў звацца Таўр э-Ндаэдэлас). Такім чынам, ён павінен быць прыкладным аднагодкам Арвен, якой 2901 год (гл. Трэцяя эпоха). Спасылкі -------- * Legolas Greenleaf — Энцыклапедыя Арды | ⛭Свет Міжзем’я | | --- | | Персанажы «Хобіта» і«Уладара пярсцёнкаў» | * Арагорн * Арвен * Бард Лучнік * Більба * Борамір * Галадрыэль * Гімлі * Голум * Грыма Чарвявуст * Гэндальф * Даін * Дрэвабарод * Дэнетар II * Кірдан Карабел * Кароль-чарадзей * Легалас * Мэры * Піпін * Радагаст * Саруман *(Голас Сарумана)* * Саўран * Смаўг * Сэм * Тэадэн * Тэадрэд * Том Бамбадзіл * ✰ Торын * Трандуіл * Фарамір * Фрода * Шэлаб * Эльранд * Эавін * Эамер * «Брацтва пярсцёнка» | | Персанажы«Сільмарыліяна» | * Амандзіл * Анарыён * Анград * Арэдэль * Арыэн * Аэгнар * Белег * Берэн * Гіл-Гэлад * Глаурунг * Гларфіндэйл * Гатмаг * Даэран * Дыяр * Ідрыль * Індзіс * Ісільдур * Кархарот * Келебрымбар * Куруфін * Люціэнь * Маглар * Маэглін * Маэдрас * Меліян * Мелькар * Мірыэль * Нэсса * Ольвэ * Орамэ * Орафер * Руміл з Тырыёна * Тыліён * Тынгал * Тулкас * Туор * Турган * Турын Турамбар * Ульма * Унголіянт * Феанар * Фінвэ * Фінган * Фінголфін * Фіндуілас * Фінрад * Хуан * Эарендзіл * Элрас * Эльвінг * Эру Ілуватар | | Геаграфія | * Арда * Азанулбізар * Азёрны горад * Аман * Ангбанд * Ангмар * Андуін * Арнор * Артэдайн * Барад-дур * Белерыянд * Бэкланд * Гандалін * Гондар * Дол Гулдур * Дорыят * Дэйл * Жалезныя Пагоркі * Ізенгард * Кардалан * Куівіэнен * Лебенін * Ліндон * Ліхалессе * Лорыэн * Менеграт * Мінас Моргул * Мінас Тырыт * Мордар * Морыя * Нан Эльмат * Нуменар * Арадруін * Артханк * Асгіліят * Прыгорра * Рывендэл * Рохан * Рудаўр * Сірыён * Стары лес * Тангарадрым * Тол-Сірыён * Тол-Эрэсеа * Туманныя горы * Утумно * Фангорн * Харад * Шыр * Эльдамар * Эрэбар * Эрэд Энгрын | | Бітвы | * Пешая бітва за Белерыанд * Дагор-нуін-Гіліят * Дагор Агларэб * Дагор Браголах * Нірнаэт Арноэдзіяд * Вялікая вайна * Вайна Гнева * Бітва пры Баюотэры * Аблога Барад-Дура * Бітва пры Дагорладзе * Бітва пры Доле * Бітва на Зялёных Палях * Падзенне Ізенгарда * Бітва пры Асгіліяце * Бітва пры Мараноне * Бітва ў Морыі * Бітва пры Пеларгіры * Бітва на Пеленорскіх палях * Бітва пры Форнасце * Бітва пры Хельмавай Падзі * Бітва Пяці Воінстваў | | Артэфакты | * Альфірын * Аркенстон * Ацэлас * Белае дрэва * Гламдрынг * Джала * Лембас * Міфрыл * Нарсіль * Оркрыст * Паланціры * Пярсцёнкі Улады * Пярсцёнак Усеўладдзя * Сільмарылы | | Расы і народы | * Айнур + Валар + Маяр + Балрагі * Варгі * Гномы * Драконы * Людзі + Эдайн + Істэрлінгі + Нуменарцы + Рахірым * Оркі + Урук-хаі * Тролі * Хобіты * Эльфы + Эльдар + Авары * Энты | | Эпохі | * Першая * Другая * Трэцяя * Чацвёртая |

**Рэферэндум ў Прыднястроўі** быў праведзены 1 снежня 1991 года адначасова з прэзідэнцкім выбарамі з краіне. На рэферэндум быў вынесены пытанне аб незалежнасці ПМР. 97,7 % грамадзян, якія прынялі ўдзел у галасаванні, выказаліся за дзяржаўную незалежнасць. Усяго ў галасаванні прыняло ўдзел 372 027 чалавек, з іх станоўча адказалі на пытанне рэферэндуму 363 647 чалавек. На рэферэндум былі запрошаныя міжнародныя назіральнікі, уключаючы прадстаўнікоў Дзяржаўнага дэпартамента ЗША, аднак удзел у назіранні за ходам галасавання і падліку галасоў прынялі толькі прадстаўнікі Ленінградскага гарадскога Савета народных дэпутатаў. Згодна з іх заключення, рэферэндум адлюстроўваў волю жыхароў Прыднястроўя. Спасылкі -------- * Piotr Denisenko: "The electoral central committee of Dniestria is ready to hold a repeated referendum on issue of the dmr independence if necessary" Архівавана 23 мая 2006. * Гісторыя стварэння і развіцця Вярхоўнага Савета Прыднястроўскай Малдаўскай Рэспублікі * Presentation by Andrei Zagorski, Associate Professor of MGIMO Архівавана 30 жніўня 2020.

**Гамер Каэтані** — бюст старажытнагрэчаскага паэта Гамера часоў імператарскага Рыма (II ст. н.э.?). Гісторыя -------- Бюст, створаны меркавана ў II ст. н.э. выяўлены ў 1704 г. у сцяне палаца Каэтані ў Рыме. У 1733 г. набыты Папам Кліментам XII з калекцыі старажытнасцей кардынала Аляксандра Альбані для Капіталійскага музея. Паводле Таленцінскага дагавора ў 1797 г. канфіскаваны і вывезены ў Парыж Напалеонам. Пасля перамоў у 1815 г. саступлены Піем VII французскаму каралю Людовіку XVIII у абмен на партрэт Напалеона працы Кановы. Заўваецца ў Луўры. Апісанне -------- Знешнасць Гамера, аўтара «Іліяды» і «Адысеі», невядомая. Само існаванне каля VIII ст. да н.э. беднага, старога і сляпога казачніка, якім ён традыцыйна малюецца, верагодна, было толькі плодам калектыўнага ўяўлення. Бюст Гамера з палаца Каэтані створаны з пентэліконскага мармуру. Нахіл галавы паказвае на тое, што арыгіналам паслужыла статуя Гамера, які сядзіць, створаная ў першай палове II ст. да н.э. пад уплывам пергамскіх тварэнняў, для якіх характэрны барочныя матывы. Стужка  (англ.) (бел. якая ахоплівае лоб, адрознівае яго ад простых людзей, нерухомасць погляду шырока адкрытых і змярцвелых вачэй выяўляе іх слепату; і ў гэтым твары створаны, хоць і рэалістычнымі сродкамі, ідэальны партрэт старога паэта, натхнёнага багамі. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Гамер Каэтані * «Гамер Каэтані» у базе даных Луўра (фр.)

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Баршчэўскі. **Ян Баршчэ́ўскі** (1790, або 1796, в. Мурагі, цяпер Расонскі раён, Віцебская вобласць, Беларусь — 28 лютага (12 сакавіка) 1851, Чуднаў, цяпер Украіна) — беларускі і польскі пісьменнік, адзін з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры. Вядомы за свой найбунейшы твор «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях» (на польскай мове). За жыццё напісаў таксама тры вершы на беларускай мове. Лічыцца адным з заснавальнікаў новай беларускай літаратуры. Біяграфія --------- У гістарычных і літаратуразнаўчых крыніцах дагэтуль няма пэўнасці з датай нараджэння пісьменніка, разбежнасць дат сягае ад 1780 да 1796 гадоў. Ён нарадзіўся ў фальварку Мурагі Полацкага павета Віцебскай губерні (цяперашні Расонскі раён Віцебскай вобласці) у сям’і грэка-каталіцкага святара, якая, як мяркуецца, належала да шляхецкага роду. Вучыўся ў Полацкім езуіцкім калегіуме, дзе набыў вядомасць чытальніка і вершапісца, выступаў з уласнымі арацыямі і вершамі, у 1809 годзе напісаў паэму ў класічным стылі «*Пояс Венеры*» (не захавалася; мова, на якой быў напісаны твор, невядомая, магчыма польская або латынь). Студэнцкія канікулы часцей за ўсё праводзіў у падарожжах па наваколлях возера Нешчарда. Збіраў беларускі фальклор, апісваў курганы і гарадзішчы. Дзякуючы сваёй схільнасці да паэтычных экспромтаў быў жаданым госцем на сямейных урачыстасцях вясковай шляхты. Першыя вядомыя вершы, напісаныя па-беларуску — «*Дзеванька*» (прысвечаны любімай дзяўчыне, Максімовіч) і «*Бунт хлопаў*». Таксама займаўся жывапісам — маляваў пейзажы і карыкатуры, якія карысталіся папулярнасцю сярод мясцовых жыхароў. Пасля заканчэння Полацкага калегіума (у 1812 годзе ператворанага ў акадэмію) прыблізна ў 1816 годзе, працаваў настаўнікам і гувернёрам у розных месцах на малой радзіме. Падарожнічаў па Беларусі, збіраў фальклор. ### Пецярбургскі перыяд Ян Баршчэўскі ў часе навучання ў Санкт-Пецярбургу, праца Рудольфа Жукоўскага. У сярэдзіне 1820-х гадоў (хутчэй за ўсё 1826 або 1827) пераехаў у Санкт-Пецярбург, дзе выкладаў грэчаскую і лацінскую мовы ў некалькіх дзяржаўных установах і сам вывучаў старажытную літаратуру. Выконваючы даручэнні марскога ведамства, пабываў у Францыі, Вялікабрытаніі і Фінляндыі, падарожнічаў па Полаччыне і Мсціслаўшчыне. У Пецярбургу пазнаёміўся з Адамам Міцкевічам, у 1839 годзе — з Тарасам Шаўчэнкам. Уласныя рамантычныя вершы Баршчэўскага чытачы ацэньвалі без асаблівага захаплення, аднак вядома, што Міцкевіч уласнаручна дапамог паправіць некаторыя з іх. Шаўчэнка таксама крытыкаваў вершы Баршчэўскага за недастатковую колькасць у іх народнага элемента, заклікаў беларускіх пісьменнікаў служыць запрыгоненаму народу і развіваць маладую беларускую літаратуру ў дэмакратычным кірунку. У 1840—1844 гадах Баршчэўскі разам з іншымі членамі літаратурнага гуртка, які складаўся галоўным чынам з выхадцаў з Беларусі займаўся выданнем штогадовага альманаха «Niezabudka» («Незабудка») (1840—1844) на польскай мове. Падтрымліваў творчыя сувязі з членамі гуртка і яго карэспандэнтамі — пісьменнікамі Вінцэнтам Давідам, Станіславам-Аўгустам Ляховічам, журналістам і крытыкам Рамуальдам Падбярэзскім, літаратуразнаўцам і гісторыкам Ю. Барташэвічам, мастакамі Казімірам і Рудольфам[ru] Жукоўскімі, фалькларыстам Ігнатам Храпавіцкім, пісьменнікамі Л. Шцюрмерам, Вінцэнтам Рэутам, Тадувушам Лада-Заблоцкім, Аляксандрам Грозам, Л. Грот-Спасоўскім. Сярод самых блізкіх сяброў Баршчэўскага сучаснікі называлі Гаўдэнцыя Шапялевіча, знаёмага з паэтам яшчэ з часоў вучобы ў Полацкай калегіі. Рэдкалегія часопіса мела кантакты з віленскім «Дэмакратычным таварыствам» (1836—1838), прапагандавала (праз Ф. Лаўцэвіча) забароненыя вершы. Ян Баршчэўскі, партрэт аўтарства Караля Рыпінскага. На старонках «Незабудкі» Баршчэўскі друкаваў галоўным чынам апавяданні ў вершах. Ад класіцызму паступова перайшоў да рамантызму. У 1843 годзе ў часопісе «Rocznik literacki» («Літаратурны штогоднік») упершыню былі надрукаваныя яго беларускія вершы — «*Дзеванька*», «*Гарэліца*», магчыма ім апрацаваная (аўтарства цалкам не даказана) народная песня «*Зязюля*». У 1844—1846 гадах выдаў свой ​​галоўны твор — кнігу «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях» (тамы 1—4, на польскай мове, гравюры Р. Жукоўскага[ru]), асобныя часткі якога раней друкаваліся ў часопісах «Rocznik literacki» і «Athenæum». Матэрыяльную дапамогу ў выданні кніг Баршчэўскага аказаў віленскі пісьменнік Аляксандр Здановіч. У часопісе «Рубон» у 1847 годзе выйшла другая частка аповесці «*Драўляны дзядок і мадам Інсекта*». ### Апошнія гады жыцця У 1846 годзе (або ў 1847 ці, магчыма, у 1848) па запрашэнні польскага пісьменніка Генрыха Жавускага пераехаў у горад Чуднаў на Валыні. Пасяліўся ў доме графіні Ю. Жавускай, дзе таксама жыў вядомы мастак-графік Напалеон Орда. Баршчэўскі падтрымліваў блізкія сяброўскія адносіны з польскім паэтам і перакладчыкам К. Пятроўскім і доктарам Г. Кёлерам, збіраў матэрыялы пра археалагічныя аб’екты, падарожнічаў. У 1849 годзе ў Кіеве выдаў першую частку зборніка «*Проза і вершы*» (на польскай мове), куды ўвайшлі балады, паэма «*Жыццё сіраты*», аповесць «*Душа не ў сваім целе*». У канцы 1840-х гадоў захварэў на сухоты і пасля працяглай хваробы памёр. Пахаваны ў Чуднаве. ### Пахаванне У красавіку 2019 года ў Чудніве была ідэнтыфікаваная магільная пліта Яна Баршчэўскага, яна месцілася на адным з прыватных падворкаў, куды была калісьці перанесеная з разрабаваных за савецкім часам каталіцкіх могілак. На надмагіллі надпіс па-польску: «*Ян Баршчэўскі, які любіў Бога, прыроду і людзей. Пісьменнік натхненняў і пачуцця. Жыў годна 70 гадоў*». Неўзабаве магільная пліта была перанесеная на тэрыторыю мясцовага касцёла Адшукання Крыжа Гасподняга. Месца пахавання Баршчэўскага застаецца невядомым, бо ў Чудніве было некалькі каталіцкіх могілак. Метрычны запіс, знойдзены пазней у Дзяржаўным архіве Жытомірскай вобласці, пацвярджае, што Ян Баршчэўскі быў пахаваны на парафіяльных могілках касцёла ў Чуднаве, які быў зруйнаваны савецкай уладай у 1935—1936 гадах і знаходзіўся паблізу падворку, дзе і знайшлі надмагільную пліту. У метрычным запісе адзначаецца, што «*дваранін Іаан Баршчэўскі*» памёр ад сухотаў 28 лютага 1851 года ва ўзросце 54 гадоў. Творчасць --------- Тытульны ліст кнігі «Шляхціц Завальня» (мастак Рудольф Казіміравіч Жукоўскі) Першыя творы, верш «*Дзеванька*» (1809), напісаў будучы навучэнцам Полацкай езуіцкай калегіі. Баршчэўскі як паэт склаўся пад уплывам польскага класіцызму. Захапленне паэзіяй Міцкевіча адбілася на яго польскіх творах (паэма «*Жыццё сіраты*», санеты «*Мелодыі пілігрыма*»). Асноўным творам аўтара з’яўляецца зборнік фантастычных твораў з жыцця беларускай глыбінкі «*Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях*» у 4-х тамах (1844—1846). Творы напісаныя пад відавочным уплывам беларускага фальклору. Баршчэўскі выкарыстаў сюжэты казак і легенд «дзікага паўночнага краю Беларусі», апаэтызаваў родныя мясціны, у тым ліку і возера Нешчарда, каля якога знаходзілася вёска Мурагі, дзе прайшло яго дзяцінства. Апавяданні Баршчэўскага нагадваюць паводле свайго містычнага настрою творы Мікалая Гогаля. Паэма Яна Баршчэўскага «*Пояс Венеры*» не захавалася. Большая частка твораў напісана на польскай мове, аднак у іх пісьменнік звяртаўся да беларускіх паданняў, фальклорных сюжэтаў і вобразаў («*Дзве бярозы*», «*Курганы*», «*Зарослае возера*» і інш.). Захавалася толькі тры яго творы напісаныя аўтарам непасрэдна па-беларуску: «*Дзеванька*», «*Гарэліца*», «*Бунт хлопаў*» («*Рабункі мужыкоў*», прысвечаны сялянскім хваляванням на Полаччыне ў 1812). Аўтар «*Нарыса паўночнай Беларусі*» (1843). У музыцы і кіно --------------- Песні «*Дзеванька*», «*Гарэліца*» пакладзены на музыку Антонам Абрамовічам. Паводле кнігі «*Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях*» на Беларусьфільме 1994 годзе быў зняты аднайменны фільм (рэжысёр Віктар Тураў). Спадчына -------- Ян Баршчэўскі займае надзвычай важнае месца ў гісторыі мастацкай культуры беларусаў. На працягу ўсёй творчасці ён кіраваўся рамантычна-ўзнёслым пачуццём любові да роднага краю. Як рамантык аддаваў перавагу выключным, святочным і трагічным аспектам вясковага жыцця, чым тлумачацца асобныя праявы старашляхецкага кансерватызму, ідэалізацыі мінулай вольнасці і дабрачыннасці. Яго беларускія творы напісаны ў фальклорным стылі, маюць павучальны ці бурлескна-рэалістычны характар. Творы Баршчэўскага распаўсюджваліся ў рукапісах або вусным шляхам як народныя. Верш «*Бунт хлопаў*» трапіў у фальклорныя запісы Аляксандра Семянтоўскага і Паўла Шэйна, зробленыя ў канцы XIX стагоддзя. У чытанні і перапісванні гэтага твора абвінавачваўся Паўлюк Багрым. Ушанаванне памяці ----------------- * Помнік Яну Баршчэўскаму пастаўлены на беразе возера Нешчарда. * 12 верасня 2020 года бюст Яну Баршчэўскаму пастаўлены ў цэнтры горада Чудніва — на вуліцы Герояў Майдана, 102 паблізу рыма-каталіцкага касцёла Адшукання Крыжа Гасподняга. З ініцыятывай паставіць помнік выступіў фонд імя Марыі Магдалены Радзівіл пры падтрымцы мясцовай улады. Гарадская рада Чудніва таксама заснавала медаль Яна Баршчэўскага. * У 2021 годзе надмагільная пліта адрэстаўраваная ў Мінску на сродкі фонду Марыі Магдалены Радзівіл, і ў красавіку 2021 года экспанавалася ў Расонах, Полацку, Віцебску. Беларускія пераклады -------------------- У 1916 годзе у віленскай газеце «Гоман» з’явілася некалькі казак з «Шляхціца Завальні», перакладзеных на беларускую мову Янам Станкевічам. У 1917 годзе дзве казкі былі надрукаваны асобнымі брашурамі — «*Начэпнасьць*» і «*Чорнакніжнік і зьмея, што вылупілася с пятушынаго яйца*», — якія, аднак, не атрымалі шырокай вядомасці: згодна з загадам Галоўліта БССР № 33 ад 3 чэрвеня 1937 годзе гэтыя дзве брашуры, у ліку іншых кніг шкоднага зместу, падлягалі адабранню з бібліятэк і навучальных устаноў рэспублікі; прычынай, магчыма, была асоба перакладчыка. У 1971 годзе казкі «*Пра чарнакніжніка і змяю, што вывелася з яйка, знесенага пеўнем*» у перакладзе Максіма Гарэцкага і «*Белая сарока*» ў перакладзе Вячаслава Рагойшы былі ўключаны ў хрэстаматыю «Беларуская літаратура XIX стагоддзя», а ў 1977 годзе ў дакументальным зборніку «Пачынальнікі: з гісторыка-літаратурных матэрыялаў XIX ст.» былі прадстаўлены тры ўводныя раздзелы («*Колькі слоў ад аўтара*», «*Нарыс Паўночнай Беларусі*», «*Шляхціц Завальня*») у перакладзе Генадзя Кісялёва. У 1981 годзе за пераклад кнігі ўзяўся Уладзімір Мархель, які сваю працу так і не закончыў. Поўны жа пераклад «Шляхціца Завальні», выкананы Міколам Хаўстовічам, быў апублікаваны толькі ў 1990 годзе. У гэта выданне таксама ўвайшлі пераклады аповесцей Баршчэўскага «*Драўляны Дзядок і кабета Інсекта*» і «*Душа не ў сваім целе*». У 1998 годзе ў серыі «Беларускі кнігазбор» выйшаў том «*Ян Баршчэўскі. Выбраныя творы*», куды, апрача згаданых твораў, увайшлі таксама пераклады п’есы «*Жыццё сіраты*», вершаў і лістоў пісьменніка, выкананыя Рыгорам Барадуліным, Кастусём Цвіркам, Уладзімірам Мархелем, Уладзімірам Дубоўкам і Міколам Хаўстовічам. У 2003 годзе быў надрукаваны зборнік вершаў Баршчэўскага «*Лісты да Юліі*» ў перакладзе Анатоля Канапелькі, а ў 2004 годзе — зборнік лістоў у перакладзе В. Таранеўскага. Зноскі ------ 1. ↑ Беларуская Вікіпедыя — 2007.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q877583'></a> 2. ↑ Jan Barszczewski / Kronika spółczesna // Czas : dziennik poświęcony polityce krajowej i zagranicznej oraz wiadomościom literackim, rolniczym i przemysłowym 1851, nr 101 (2 maja). — S. 1. 3. ↑ *А. Мальдзіс.* БАРШЧЭЎСКІ Ян // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1: А — Беліца / Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1993. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-074-2. С. 314 4. ↑ svaboda.org 5. 1 2 3 4 5 6 7 8 Барщевский Ян // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 43. — 737 с. 6. ↑ Нещердо — Реки и озера — Природа — Каталог — Туризм в Беларуси Архівавана 4 мая 2008. (руск.) 7. ↑ Ян Баршчэўскі // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1992—1995. Т. 1. С. 252 8. ↑ Ва Ўкраіне знайшлі надмагільную пліту беларускага пісьменьніка Яна Баршчэўскага. ФОТА (бел. (тар.))  **(нявызн.)**?. svaboda.org (17 красавіка 2019). Праверана 17-4-2019. 9. ↑ Надмагільную пліту Яна Баршчэўскага ва Ўкраіне перадалі на захаваньне касьцёлу (бел. (тар.))  **(нявызн.)**?. svaboda.org (18 красавіка 2019). Архівавана з першакрыніцы 20-4-2019. Праверана 20-4-2019. 10. ↑ Ва Ўкраіне знайшлі ня толькі надмагільную пліту Яна Баршчэўскага, але і дакумэнты аб сьмерці (бел. (тар.))  **(нявызн.)**?. svaboda.org (20 лістапада 2019). 11. ↑ Абрамович Антон Иванович // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 8. — 737 с. 12. ↑ Бюст Яну Баршчэўскаму г. Чуднаве (фота) 13. ↑ Медаль Яна Баршчэўскага, заснаваная гарадскай радй г. Чуднава (фота) 14. ↑ Беларускія дыпляматы не прыехалі на адкрыцьцё помніка Яну Баршчэўскаму ва Ўкраіне Архівавана 15 мая 2021. (бел. (тар.)) // «сайт Радыё Свабода» 12 верасня 2020 15. ↑ У Віцебск прывезлі знойдзеную ва Украіне надмагільную пліту Яна Баршчэўскага // nn.by 16 красавіка 2021 Літаратура ---------- * Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1: А — Беліца / Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1993. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-074-2. * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 2: Аршыца — Беларусцы / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 2. — 480 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0061-7 (т. 2). * Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-і т. / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1984. — Т. 1. А капэла — Габелен. — 727 с. — 10 000 экз. * Этнаграфія Беларусі: энцыклапедыя. — Мн. 1989. * Белорусская ССР: краткая энцикл. Т. 5. — Мн. 1982. — С.43. * Гісторыя беларускай літаратуры: XIX — пач. XX ст.: Падруч. для філ. фак. пед ВНУ / Т. Э. Багдановіч, У. В. Гніламёдаў, Л. С. Голубеваі інш; Пад агул. рэд. М. А. Лазарука, А. А. Семяновіча. — 2-е выд. дапрац. — Мн.: Выш. шк. 1998. * Мысліцелі і асветнікі Беларусі: энцыкл. давед. — Мн. 1995. * *Хаўстовіч М.* Паэт і казачнік азёрнага краю // Ян Баршчэўскі. Выбр. тв. — Мн. 1998. * *Бахарэвіч А.* Курсіў чарнакніжніка (Ян Баршчэўскі) // Гамбурскі рахунак Бахарэвіча. — Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2012. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | q: | Ян Баршчэўскі ў Вікіцытатніку | | s: | Ян Баршчэўскі ў Вікікрыніцах | | commons: | Ян Баршчэўскі на Вікісховішчы | * М. Хаўстовіч. Творчасць Яна Баршчэўскага | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Лабараторыя Фантастыкі | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Рускі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 124764177 · ISNI: 0000 0001 1286 0401 · LCCN: no2001044458 · NKC: js20201087815 · NTA: 20192627X · NUKAT: n99707736 · SUDOC: 221491872 · VIAF: 293783829 | |

**Харыфійская культура** (англ.: Harifian culture) — археалагічная культура эпохі ранняга дакерамічнага неаліту на тэрыторыі Негева і Сінайскага паўвострава ў 8 800 — 8 200 гг. да н. э. Назва культуры паходзіць ад наймення гары Хар-Харыф у пустыне Негеў, дзе ў 1969 — 1974 гг. была вылучана група археалагічных знаходак, тыповая для гэтай культуры. Харыфійская культура разглядаецца як вытворная або нават адгалінаванне Натуфійскай культуры. Для Харыфійскай культуры была характэрна вытворчасць мікралітаў у форме трохвугольных і паўмесячных каменных навершаў стрэл. Носьбіты жылі ў даўгатэрміновых паселішчах, што складаліся з паўзямлянкавых жытлаў, часам з некалькімі пакоямі. Хаця кераміка была яшчэ не вядома, харыфійцы практыкавалі земляробства і жывёлагадоўлю. Знаходкі костак дзікіх капытных жывёл паказваюць, што паляванне заставалася важнай гаспадарчай галіной. Харыфійская культура супадае з існаваннем позніх мезалітычных культур у рэчышчы Ніла, але блізкая да ранніх неалітычных культур Фаюму і ўсходняга Егіпту, што сфарміраваліся пазней за 9 тысячагоддзе да н. э. Спасылкі -------- * PreHistoric Har Harif in the Negev Desert of Southern Israel * Nigel Goring-Morris The Harifian of the southern Levant * History of Ancient Egypt

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Вялікае Княства Літоўскае (значэнні). **Вялікае Княства Літоўска-Беларускае** — палітычны праект лідараў кансерватыўнага карэннага каталіцкага і польскамоўнага дваранства Мінскай губерні (галоўным чынам, членаў Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі) у 1918 г. які прадугледжваў стварэнне на землях Беларусі і Літвы канстытуцыйна-манархічнай дзяржавы пад куратарствам (апекай) Германскай імперыі — Вялікага Княства Літоўска-Беларускага (з паўночна-заходніх губерняў былой Расійскай імперыі) са сталіцай у Вільні. Праект быў як жаданнем мясцовага ліберальна-кансерватыўнага дваранства стварыць супольную беларуска-літоўскую дзяржаву, асобную ад Расіі і Польшчы, так і альтэрнатывай стварэння ў Беларусі і Літве сацыялістычных па характару рэспублік. Спроба стварэння Вялікага Княства Літоўска-Беларускага з'яўляецца адным з эпізодаў у працэсе змагання ў 1917—1921 гг. мясцовых кансерватыўных дваран на чале з Эдвардам Вайніловічам (1847—1928) па рэалізацыі ідэі палітычнай суб'ектнасці беларуска-літоўскіх зямель (ці толькі Беларусі). Гісторыя праекта ---------------- Карта «Паўночна-Заходняга краю» Расійскай імперыі — «Карта шасці губерняў Літвы і Беларусі», надрукаваная ў выдавецтве газеты «Kurier Litewski», паміж 1905—1910 гг. Ініцыятарамі стварэння ў 1918 г. Вялікага Княства Літоўска-Беларускага выступілі лідары кансерватыўнага карэннага каталіцкага і польскамоўнага маёнткавага сярэднезаможнага і заможнага дваранства Мінскай губерні, многія з якіх былі лідарамі і членамі Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі (МТСГ), а таксама былымі прадстаўнікамі ліберальна-кансерватыўнага кірунка «краёвасці», якія патрабавалі раней (у 1905—1907 гг.) ад расійскай улады і грамадства палітычнай суб'ектасці літоўска-беларускіх губерняў (Паўночна-Заходняга краю) у форме аўтаноміі ў Расійскай імперыі. Лідарам краёўцаў-кансерватараў быў Эдвард Вайніловіч, старшыня МТСГ. Апагей уплыву ліберальна-кансерватыўнага кірунка «краёвасці» у літоўска-беларускіх землях быў у 1905—1911 гг. але і пасля гэтага лідары ліберальна-кансерватыўнага кірунка «краёвасці» у Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай губернях не адмовіліся ад ідэі палітычнай суб'ектнасці літоўска-беларускіх зямель у той ці іншай форме. Яшчэ ў часы Расійскай імперыі мінскія кансерватыўныя дваране на закрытых сходах Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі выказваліся, што плануемая незалежная беларуска-літоўская дзяржава павінна мець канстытуцыйна-манархічны лад і падтрымліваць ліберальна-кансерватыўныя каштоўнасці (павага права прыватнай уласнасці; прававая роўнасць усіх моў, культур і веравызнанняў; падтрымка сямейных каштоўнасцей і рэлігійнасці; развіццё сістэмы адукацыі і ўсеагульная пісьменнасць; скасаванне саслоўных адрозненняў; і інш.). Караль Незабытоўскі (1865—1952), адзін з лідараў таварыства, афарыстычна заявіў аднойчы на сходзе Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі, што «рэспубліка» прывядзе да «рэж публіку». Планавалася, што сталіцай Вялікага Княства будзе Вільня. Пасля звяржэння расійскага самаўладдзя ў ходзе Лютаўскай рэвалюцыі (1917) і ўстанаўлення Часовага ўрада Расіі ў Петраградзе лідары МТСГ на чале з Эдвардам Вайніловічам узялі кірунак на рэалізацыю палітычнай суб'ектнасці Беларусі, хоць лідары МТСГ не пастулявалі выразна акрэсленую форму палітычнай суб'ектнасці Беларусі — гэта залежала ад зменлівых знешніх абставін. Праз віцэ-старшыню МТСГ Рамана Скірмунта, які быў найбліжэйшым сябрам і «правай рукой» Эдварда Вайніловіча, мінскія дваране-кансерватары хацелі паўплываць на сацыялістычныя партыі і арганізацыі ў Мінскай губерні і замацаваць памяркоўную праграму аграрных рэформ у Беларусі, не дапускаючы скасавання права прыватнай уласнасці на зямлю і нацыяналізацыі ўсёй зямлі без выкупу, а таксама імкнуліся ў сярэдзіне красавіка 1917 г. дабіцца ў Часовага ўрада Расіі аўтаноміі Беларусі ў складзе Расіі, увядзення ў школах беларускай мовы і гісторыі Беларусі, правядзення дэмакратычных выбараў у мясцовыя органы ўлады, кампенсацыю насельніцтву страт, прычыненых вайной, і інш. Картка Усерасійскага сельскагаспадарчага перапісу 1917 года, дзе граф Ежы Эмерыкавіч Чапскі ўласна пазначыў сваю нацыянальнасць як "беларус". Пасля Кастрычніцкага перавароту ў Расіі і ўсталявання ў Петраградзе ўлады бальшавікоў, якія дэкрэтам аб зямлі ад 26 кастрычніка 1917 г. скасоўвалі прыватную ўласнасць на зямлю, лідары МТСГ адправілі праз лінію фронта дэлегацыю прадстаўнікоў Польскай рады Мінскай зямлі для сустрэчы ў Брэсце з нямецкім генералам Максам Гофманам (1869—1927) і прапанавалі немцам займаць тэрыторыю Беларусі да Дняпра, абяцаючы дапамогу ў гэтым праз стварэнне ўласных вайсковых адзінак. Пасля сустрэчы ў Брэсце з немцамі дэлегацыя адправілася ў Варшаву, каб наладзіць кантакт і дабіцца збліжэння з паўнезалежнай пранямецкай польскай Рэгенцкай Радай Каралеўства Польскага (1916—1918) у Варшаве, кіруючыся ў сваіх планах прынцыпам *«толькі, каб не Расія»*. Лідары МТСГ, кіруючыся таксама прынцыпам захавання палітычнай суб'ектнасці Беларусі, праз сваіх дэлегатаў ад Польскай рады Мінскай зямлі заявілі польскай Рэгенцкай Радзе аб жаданні выхаду Беларусі з-пад уплываў бальшавіцкай Расіі, але *«без намеру непасрэднага ўключэння Беларусі ў склад Польшчы»*. У склад Рэгенцкай Рады ў Варшаве ўваходзіў і даўні сябар графа Ежы Чапскага ксёндз Зыгмунт Хелміцкі. Вынікам дамоўленасці стаў наступ у лютым 1918 г. нямецкіх войск на Мінск, дзе нямецкая ваенная ўлада (10-я нямецкая армія) адхіліла прэтэнзіі Народнага сакратарыята Беларусі (на чале з Язэпам Варонкам) на ўладу і негатыўна аднеслася да яго сацыялістычнага складу і заяўленняў *«абараняць заваёвы рэвалюцыі»*, а прыняла прывітальны адрас і мемарыял ад дваран-кансерватараў, падпісаны ў тым ліку і Эдвардам Вайніловічам, і ўхваліла стварэнне ў Мінску 25 лютага 1918 г. Менскага беларускага прадстаўніцтва (Беларускага народнага прадстаўніцтва) на чале з Раманам Скірмунтам. Канкурэнтамі дваран-кансерватараў (прыхільнікаў капіталістычнага ладу дзяржавы) у працэсе стварэння беларускай дзяржаўнасці былі беларускія сацыялістычныя партыі і арганізацыі. Аб'яўленне 25 сакавіка 1918 г. у занятым нямецкімі войскамі Мінску незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР), што пачала стварацца як сацыялістычная дзяржава, было ўспрынята кансерватыўнымі мінскімі дваранамі негатыўна: яшчэ 9 сакавіка 1918 г. была прынята Другая Устаўная грамата БНР, сёмы пункт якой аб'яўляў скасаванне прыватнай уласнасці на зямлю. Раман Скірмунт, які 12 красавіка 1918 г. быў уведзены ў склад Рады БНР, арыентаваў Раду на супрацоўніцтва з нямецкай ваеннай адміністрацыяй у Мінску і Германіяй: па ініцыятыве Рамана Скірмунта 25 красавіка 1918 г. старшыня Рады БНР Іван Серада, старшыня Народнага сакратарыята Язэп Варонка, члены рады БНР Раман Скірмунт, Павел Аляксюк, Язэп Лёсік і іншыя асобы адправілі тайную тэлеграму германскаму імператару, у якой паведамлялі аб жаданні незалежнай і непадзельнай Беларусі ў саюзе з Германскай імперыяй. Па рэкамендацыі германскага ваеннага камандавання ў Мінску фарміраванне новага склада кабінета міністраў БНР было даручана Раману Скірмунту. У маі 1918 г. Скірмунт як дэлегат БНР выехаў у Берлін, дзе безвынікова хадайнічаў аб аудыенцыі ў германскага імператара. Тым не менш, на думку беларускага гісторыка Захара Шыбекі, толькі пад аховай 10-й нямецкай арміі, якую прывялі ў Мінск і Мінскую губерню мясцовыя кансерватыўныя каталіцкія і польскамоўныя маянткоўцы, удалося разгарнуць стварэнне рэальных элементаў уладных структур БНР — Рады, мясцовых рад у паветах (выбарных органаў БНР) — і выдаваць пашпарты БНР, займацца міжнароднай дзейнасцю, адкрываць беларускамоўныя школы і выдаваць газеты, аднавіць дзейнасць царквы і касцёла, акрамя стварэння ўласнага войска і паліцыі БНР, што не дазвалялі немцы. Шыбека лічыць, што без нямецкіх гарантый ва ўмовах незацікаўленнасці і захопніцкіх намераў бліжэйшых суседзяў (Расіі, Украіны, Польшчы і Літвы) наўрад ці ўдалося зрабіць такі феномен як БНР — важны досвед стварэння беларускай дзяржаўнасці ў XX ст. што стала ўзорным і сімвалічным на наступныя гады. 16 чэрвеня 1918 г. у Мінску т.зв. «група Вайніловіча» звярнулася з Дэкларацыяй да камандзіра 10-й нямецкай арміі нямецкага генерала Эрыха фон Фалькенгайна, у якой прасіла паспрыяць прызнанню незалежнасці Беларускай дзяржавы: *«Агульны сход Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі, які складаецца з верных сыноў і грамадзян гэтай краіны, выказвае гарачае пажаданне, што багатая гістарычнымі, дзяржаўнымі традыцыямі і этнаграфічнай адметнасцю Беларусь, краіна з уласнай культурай з дапамогай магутнага Германскага Рэйха будзе прызнана незалежнай дзяржавай па прыкладу Літвы і Украіны і расквітнее ў саюзе з Цэнтральна-еўрапейскімі дзяржавамі»*. Гэтая Дэкларацыя была падпісана прадстаўнікамі МТСГ (Эдвард Вайніловіч, Мечыслаў Пароўскі, Вітальд Лопат, Зыгмунт Рэвенскі, Ігнат Віткевіч), Саюза землеўласнікаў (граф Ежы Гутэн-Чапскі, Аляксандр Любанскі, Леў Львовіч Ваньковіч, Міхал Валовіч) і Саюза Мінскага дваранства (Людвік Уняхоўскі, Геранім Кеневіч, Юзаф Свянціцкі). У ліпені 1918 г. кіраўнік Прадстаўніцтва Рэгенцыйнай Рады Каралеўства Польскага у Берліне граф Адам Ронікер атрымаў распараджэнне з дапамогай друку пазнаёміць грамадства Германскай Імперыі і Аўстра-Венгерскай імперыі з гэтым дакументам. У суправаджальным лісце да распаражэння ўказвалася, што мінскія землеўласнікі падтрымліваюць незалежнасць Беларусі, абвешчаную Радай БНР, і іх пазіцыя не звязана з польскім нацыянальным рухам. Раман Скірмунт, якому было даручана сфарміраваць новы кабінет міністраў БНР з 9 ліпеня 1918 г. і якога падтрымлівалі лідары МТСГ і дваране-кансерватары, адразу паставіў на перагляд сёмы пункт Другой Устаўной граматы БНР, які тычыўся аграрнага пытання. З ухвалы кансерватыўных дваран-маянткоўцаў Скірмунт прапаноўваў беларускім сацыялістычным партыям кампраміс па зямельным пытанні (продаж часткі зямлі маянткоўцаў сялянам невялікімі надзеламі па цане, якая адпавядала іх рэальнай вартасці), але не змог дабіцца паразумення ў сацыялістаў. У канечным выніку 20 ліпеня 1918 г. кабінет Рамана Скірмунта быў вымушаны афіцыйна падаць у адстаўку, а фармаванне новага складу кабінета, створанага на кааліцыйнай аснове, прадстаўнікі фракцый Рады БНР даручылі Івану Серадзе. А ў намерах жа мясцовых кансерватыўных дваран-маянткоўцаў было фармаванне за ўласны кошт галоўнага для ўмацавання беларускай дзяржаўнасці — войска БНР у 200 тысяч жаўнераў, фінансаванне якога абяцалі падтрымаць таксама і віленскія банкіры. Нямецкае палітычнае кіраўніцтва ў Берліне не спяшалася з працэсам прызнання і падтрымкі беларускай дзяржаўнасці і фармавання беларускага войска. Зварот да германскага імператара -------------------------------- Генерал-фельдмаршал фон Эйнхарн (злева) і генерал Фердынанд фон Брэдаў (справа) наведалі нядаўна заняты нямецкімі войскамі Мінск. Фота 1918 г. — каля касцёла Найсвяцейшай Дзевы Марыі Парад нямецкіх войск у Мінску на плошчы Свабоды — прымае генерал-фельдмаршал Эрых фон Фалькенхайн. Фота 1918 г. Як вынікае з мемуараў Эдварда Вайніловіча, пасля таго, як у канцы кастрычніка/пачатку лістапада 1918 г. нямецкія войскі пакідалі тэрыторыю Магілёўскай губерні паводле рашэнняў Брэсцкага міру з бальшавікамі ад 3 сакавіка 1918 г. у Мінску лідары карэннага дваранства Мінскай губерні (галоўным чынам, члены Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі) выказаліся супраць падзелу Беларусі на часткі, выступілі з ініцыятывай стварэння пад нямецкім куратарствам «Вялікага Княства Літоўска-Беларускага» (з паўночна-заходніх губерняў). Самым маладым у той дэлегацыі, паводле слоў Эдварда Вайніловіча, быў Зыгмунт Рэвенскі. Першапачаткова ўзначаліць дэлегацыю мінскіх дваран да нямецкага генерала Эрыха фон Фалькенгайна (1861—1922), камандзіра 10-й нямецкай арміі, было прапанавана Эдварду Вайніловічу як самаму паважанаму і ўплывоваму лідару карэнных мінскіх дваран (пра што ведалі і нямецкія ўлады), але той адмовіўся, бо меў антынямецкія палітычныя погляды і не лічыў годным ствараць дзяржаву пад нямецкім куратарствам. Аднак у канечным выніку Вайніловіч падпісаў зварот (без гэтага дакумент не меў бы вялікай вагі), хоць і не паставіў свой подпіс на першым месцы ў дакуменце, і прысутнічаў у складзе дэлегацыі (дзе былі і асобныя рускія маянткоўцы Мінскай губерні) да генерала фон Фалькенгайна. У Мінску дэлегаты (30 асоб), якіх узначаліў новавыбраны мінскі губернскі маршалак граф Ежы Чапскі, папрасілі генерала Фалькенгайна паведаміць аб сваім памкненні германскаму імператару Вільгельму II. Па сутнасці гэта была апошняя спроба краёўцаў-кансерватараў да адміністрацыйна-тэрытарыяльнага яднання літоўска-беларускіх зямель, прычым не ў якасці аўтаноміі ў рамках Расіі ці Польшчы, а як самастойнай дзяржавы. Генерал фон Фалькенгайн адказаў дэлегацыі мінскіх дваран, што павінен строга выконваць рашэнні Брэсцкага міра, але перадасць прапанову ў Галоўную імператарскую стаўку. У Берлін (сталіцу Германскай імперыі) 24 кастрычніка 1918 г. з місіяй ад мінскіх дваран-кансерватараў на чале дэлегацыі мясцовых дваран (князь Антоні Альбрэхт Радзівіл, Станіслаў Хржанстоўскі, граф Ежы Чапскі, Аляксандр Любанскі) і прадстаўніка купецтва і прадпрымальнікаў (Грэгар Каплан) паехаў Раман Скірмунт, але атрымаць аудыенцыю ў германскага імператара Вільгельма II ім не ўдалося. У Берліне пачалася Лістападаўская рэвалюцыя (1918), якая ліківідавала нямецкую манархію і ўстанавіла рэспубліку. Немцы ў лютым 1919 г. хутка пакінулі ўсю тэрыторыю Беларусі, а на змену ім прыходзілі войскі бальшавікоў — Чырвоная армія. Тое, што новай дзяржаве давалі назву «Вялікае Княства Літоўска-Беларускае» (а не, напрыклад, «Каралеўства Літвы і Беларусі»), з'яўляецца прамым зваротам да гістарычнай традыцыі дзяржаўнасці на літоўска-беларускіх землях у форме сярэднявечнага Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага (ВКЛ) і жаданнем правесці ад яго пераемнасць — «краёўцы» звярталіся як да дзяржаўных традыцый ВКЛ, так і сваіх генеалагічных і культурных каранёў у гэтай дзяржаве. Навацыяй было тое, што мінскія дваране прапаноўвалі даць назву новай дзяржаве не «Вялікае Княства Літоўскае» (альбо «Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае»), а «Вялікае Княства Літоўска-Беларускае», што сведчыла пра прыманне імі новага значэння геаграфічнай і этнанімічнай тэрміналогіі, змененай у «паўночна-заходніх губернях» за часы Расійскай імперыі пад уплывам афіцыйнай расійскай ідэалогіі і навукі, калі слова «Беларусь» пачало адносіцца толькі да арэала рассялення славянамоўнага сялянства Паўночна-Заходняга краю, а «Літва» — толькі да балтамоўнага. * Эдвард Вайніловіч (1847—1928)Эдвард Вайніловіч (1847—1928) * граф Ежы Чапскі (1861—1930)граф Ежы Чапскі (1861—1930) * Караль Незабытоўскі (1865—1952)Караль Незабытоўскі (1865—1952) * Раман Скірмунт (1868—1939)Раман Скірмунт (1868—1939) * Аляксандр Любанскі (1863—1932)Аляксандр Любанскі (1863—1932) Праект стварэння Вялікага Княства Літоўска-Беларускага не з'яўляецца дастаткова вывучанай гісторыкамі тэмай. Аднак ёсць ускосныя звесткі, што мінскія ініцыятары палітычнага праекта, верагодна, мелі пэўныя сувязі і каардынацыю з кансерватыўнымі каталіцкімі і польскамоўнымі дваранамі ў трыманай Літоўскай Тарыбай Вільні і Віленшчыне, а таксама прадстаўнікамі ў Берліне, у прыватнасці — з князем Мацеем Радзівілам (1873—1920), графам Альфрэдам Тышкевічам (1882—1930), графам Янам Тышкевічам (1896–1939) і інш. якім не падабалася палітыка Літоўскай Тарыбы. Акрамя таго, сам праект Вялікага Княства Літоўска-Беларускага быў па сутнасці аналагічным праектам у шэрагу з'яўлення манархічных дзяржаў-лімітрофаў пад куратарствам Германіі на землях Польшчы, Эстоніі, Латвіі, Літвы, Украіны і Фінляндыі ў той жа перыяд, калі эканоміка Германіі ўжо не вытрымлівала ваенных выдаткаў, што пагражала здаваннем немцамі пазіцый на ўсходнім фронце пад канец Першай суветнай вайны. Пошукі новых форм палітычнай суб'ектнасці Беларусі і Літвы ---------------------------------------------------------- Спроба стварэння Вялікага Княства Літоўска-Беларускага з'яўляецца адным з эпізодаў у працэсе змагання ў 1917—1921 гг. мясцовых кансерватыўных дваран на чале з Эдвардам Вайніловічам (1847—1928) па рэалізацыі ідэі палітычнай суб'ектнасці беларуска-літоўскіх зямель (ці толькі Беларусі) і зламання іх правінцыялізацыі на міжнароднай арэне. Пасля няўдачы стварыць Вялікае Княства Літоўска-Беларускае многія каталіцкія і польскамоўныя кансерватыўныя дваране (у тым ліку, многія члены Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі) падтрымалі ідэю ўваходжання літоўска-беларускіх зямель як суб'екта федэрацыі ў склад аднаўляемай у 1919—1920 гг. Юзафам Пілсудскім шматнацыянальнай федэрацыйнай Рэчы Паспалітай і прынялі ўдзел у фінансаванні Літоўска-беларускіх дывізій. Ідэю ператварэння міжваеннай Польшчы (1918—1939) у канстытуцыйна-манархічную і федэрацыйную дзяржаву (з такіх складовых суб'ектаў як Польшча, Беларусь і Літва) будуць падтрымліваць «віленскія кансерватары», якія сталі ў пэўнай ступені пераемнікамі ліберальна-кансерватыўнай плыні «краёўцаў». Паралелі назвы -------------- Афіцыйная гістарычная навука і ідэалогія Расійскай імперыі XIX — пачатку XX ст. для апраўдання (легітымацыі) валодання землямі былога Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага (т.зв. «паўночна-заходнімі губернямі») імкнулася максімізаваць і падкрэсліць вялікую ролю «рускага» насельніцтва і праваслаўя ў працэсе фармавання, характара і гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Саму дзяржаву расійскія гісторыкі (Мікалай Дашкевіч, Фёдар Леантовіч, Уладзімір Антановіч, Мацвей Любаўскі, Іван Лапо, Аляксандр Праснякоў і інш.) азначалі ў сваіх працах неалагізмам «Літоўска-Руская дзяржава» альбо «Літоўска-Рускае княства». З пачатку XX ст. ідэолагі беларускага нацыянальна-дэмакратычнага і сацыялістычнага рухаў, многія з якіх сталі і гісторыкамі, выпрацоўвалі ўласны погляд на гісторыю і характар Вялікага Княства Літоўскага, што сфармаваўся ў многім на адукацыйнай глебе расійскіх універсітэтаў і пад уплывам расійскай гістарыяграфічнай традыцыі: напрыклад, вучнем Уладзіміра Антановіча быў Мітрафан Доўнар-Запольскі, а вучнем Мацвея Любаўскага — Уладзімір Пічэта. Калі ў сваім нарысе «Кароткая гісторыя Беларусі» (1910) Вацлаў Ластоўскі называе Вялікае Княства Літоўскае ў рэчышчы расійскай традыцыі «Літоўска-Рускім гасударствам», толькі зрэдку ўжываючы азначэнні наўзор «літоўска-беларускія баяры, паслы», то хутка дзеячы беларускага нацыянальна-дэмакратычнага і сацыялістычнага рухаў пачалі выкарыстоўваць новы тэрмін — «Літоўска-Беларускае княства»: напрыклад, Янка Купала ў сваім артыкуле *«Ці маем мы права выракацца роднай мовы?»* (газета «Наша ніва», №15 1914 г.) карыстаецца тэрмінам «Літоўска-Беларускае княжства» для абазначэння сярэднявечнага Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. А ў 1919 г. гісторыкі Мітрафан Доўнар-Запольскі («Асновы дзяржаўнасці Беларусі», 1919 г.), Усевалад Ігнатоўскі («Кароткія нарысы гісторыі Беларусі», 1919 г.), Аляксандр Цвікевіч («Беларусь. Палітычны нарыс», 1919 г.) выдаюць свае знакавыя працы з выкарыстаннем тэрмінаў «Літоўска-Беларускае княства», «Літоўска-Беларускае гаспадарства» і «Вялікае Княства Літоўска-Беларускае». У 1919 г. у газеце «Беларусь» (№33 1919 г.) Янка Купала апублікаваў свой артыкул *«Незалежнасць»*, дзе двойчы выкарыстоўвае тэрмін «Вялікае Літоўска-Беларускае княжства» адносна сярэднявечнага Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. Беларускі гісторык Алег Дзярновіч лічыць, што звязванне гісторыі і пераемнасці традыцый сучаснай Беларусі і беларусаў толькі з тэрмінам «Русь» у гісторыі і складзе назвы Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага з'яўляецца непаўнавартасным і памылковым. Гл. таксама ----------- * Каралеўства Польскае (1916—1918) * Каралеўства Літва (1918) * Аб’яднанае Балтыйскае герцагства (1918) * Каралеўства Фінляндыя (1918—1919) * Вільгельм Франц Габсбург-Латарынгскі (1895—1948) * Вялікае Княства Літоўскае (1812) * Вялікае Княства Літоўскае (1811) Зноскі ------ 1. ↑ *Szpoper, D.* Sukcesorzy Wielkiego Księstwa... С. 62—76; *Szpoper, D.* Gente Lithuana... С. 240—241. 2. ↑ *Szpoper, D.* Sukcesorzy Wielkiego Księstwa... С. 62—76, 141; *Szpoper, D.* Gente Lithuana... С. 240—241. 3. ↑ *Szpoper, D.* Sukcesorzy... С. 141. 4. ↑ *Jurkowski, R.* Rada Polska … С. 72. 5. ↑ *Ладысеў, У.Ф.* На пераломе эпох... С. 7—8, 10—12; *Brzoza, Cz.* Skirmunt Roman... С. 185. 6. ↑ *Jurkowski, R.* Rada Polska … С. 76, 78—79. 7. ↑ Галоўным жаданнем было, паводле слоў удзельніка дэлегацыі Ежы Асмалоўскага  (польск.) (бел. (1872—1952), каб Беларусь *«была б толькі адарвана ад Расіі, была б толькі пад уплывамі Захада»*, бо Захад успрымаўся ў першую чаргу як цывілізаваны і развіты капіталістычны свет, а Расія як краіна, дзе перамагалі сацыялістычныя і негуманныя палітычныя сілы. Гл.: *Jurkowski, R.* Rada Polska … С. 79. 8. ↑ *Jurkowski, R.* Rada Polska … С. 78—79. 9. ↑ *Jurkowski, R.* Rada Polska … С. 79. 10. ↑ *Ладысеў, У.Ф.* На пераломе эпох... С. 34—35; *Woyniłłowicz, E.* Wspomnienia … С. 208. 11. ↑ Калі 21 лютага 1918 г. нямецкія войскі без бою ўвайшлі ў Мінск, то ў прывітальнай прамове на Віленскім вакзале мінскія маянткоўцы (Ігнат Віткевіч, Эдмунд Івашкевіч, Чэслаў Крупскі і іншыя члены МТСГ і Польскай рады Мінскай зямлі), сярод якіх прысутнічалі Раман Скірмунт і Павел Аляксюк, выказалі ўдзячнасць нямецкаму генералу Гофману *«за вяртанне грамадскага парадку, дапамогу ў аддзяленні ад бальшавіі і супольнае жыццё з народамі Захада з апорай на нямецкую дзяржаву». Гл.:* Jurkowski, R. *Rada Polska … С. 81.* 12. ↑ *Шыбека, З.* Нарыс гісторыі Беларусі... С. 197. 13. ↑ Гісторыя Беларусі. Т. 5. Беларусь у 1917—1945 гг… С. 99—101; *Шыбека, З.* Нарыс гісторыі Беларусі... С. 200—201; *Łatyszonek, O.* Białoruskie formacje wojskowe 1917—1923... С. 81. 14. ↑ Гісторыя Беларусі. Т. 5. Беларусь у 1917—1945 гг… С. 99—101. 15. ↑ *Шыбека, З.* Нарыс гісторыі Беларусі... С. 202—205. 16. ↑ *Шыбека, З.* Нарыс гісторыі Беларусі... С. 206, 209. 17. ↑ *Смалянчук, А.Ф.* Раман Скірмунт (1868—1939): Жыццяпіс грамадзяніна Краю / А.Ф. Смалянчук. — Мн.: Выдавец Зміцер Колас, 2018. — С.451—452. 18. ↑ *Смалянчук, А.Ф.* Раман Скірмунт (1868—1939): Жыццяпіс грамадзяніна Краю / А.Ф. Смалянчук. — Мн.: Выдавец Зміцер Колас, 2018. — С.452. 19. 1 2 *Ладысеў, У.Ф.* На пераломе эпох... С. 42. 20. ↑ *Łatyszonek, O.* Białoruskie formacje wojskowe 1917—1923... С. 86. 21. ↑ Дакладная дата звароту невядома. 22. ↑ *Woyniłłowicz, E.* Wspomnienia … С. 208—209. 23. ↑ *Захар Шыбека*. Чаму Вільня не стала сталіцай БНР?(недаступная спасылка) 24. ↑ *Woyniłłowicz, E.* Wspomnienia … С. 208—209. 25. ↑ Паводле звестак гісторыка Захара Шыбекі, у час падання звароту граф Ежы Чапскі назваў сябе беларусам. Гл.: *Захар Шыбека*. Чаму Вільня не стала сталіцай БНР?(недаступная спасылка) 26. ↑ *Woyniłłowicz, E.* Wspomnienia … С. 208—209; *Шыбека, З.* Нарыс гісторыі Беларусі... С. 208; *Smaliańczuk, A.* Białorusini w gronie krajowców. 27. ↑ *Smaliańczuk, A.* Białorusini w gronie krajowców. 28. ↑ *Смалянчук, А.Ф.* Раман Скірмунт (1868—1939): Жыццяпіс грамадзяніна Краю / А.Ф. Смалянчук. — Мн.: Выдавец Зміцер Колас, 2018. — С.485. 29. ↑ *Szpoper, D.* Sukcesorzy... С. 52. 30. ↑ *Gierowska-Kałłaur, J.* Zarząd cywilny Ziem Wschodnich... S. 28. 31. ↑ *Woyniłłowicz, E.* Wspomnienia … С. 220—221. 32. 1 2 3 *Казакевіч, А.* Вялікае Княства Літоўскае як ідэалагічная рэальнасць Архівавана 16 красавіка 2012.. 33. ↑ Такую тэрміналогію ўжываюць і некаторыя сучасныя расійскія гісторыкі, напрыклад, Андрэй Юр'евіч Дварнічэнка. 34. ↑ *Купала, Янка*. Поўны збор твораў: у 9 т. — Т. 8. — С. 36. 35. ↑ Тэрмін «Вялікае Княства Літоўска-Беларускае» выкарыстоўвае Цвікевіч. Гл.: *Цвикевич, А.* Беларусь: политический очерк (перевод с белорусского)... С. 5. 36. ↑ *Купала, Янка*. Поўны збор твораў: у 9 т. — Т. 8. — С. 76—78. 37. ↑ *Дзярновіч, А.* Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі Архівавана 21 верасня 2022.. Літаратура ---------- * *Гамулка, К.* Паміж Польшчай і Расіяй. Беларусь у канцэпцыях польскіх палітычных фарміраванняў (1918—1922) / К. Гамулка ; пераклад з польскай мовы. — Вільня, 2008. — 256 с. * Гісторыя Беларусі : у 6 т. / А. Вабішчэвіч [і інш.]; рэдкал. М. Касцюк (гал. рэд.) і інш. - Мінск : Экаперспектыва, 2007. — Т. 5. Беларусь у 1917—1945 гг. — 613 с. * *Дзярновіч, А.* Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі Архівавана 21 верасня 2022. / А. Дзярновіч // Палітычная сфера. — 2012. — №18—19 (1—2). — С. 30—53. * *Казакевіч, А.* Вялікае Княства Літоўскае як ідэалагічная рэальнасць Архівавана 16 красавіка 2012. / А. Казакевіч // Arche. — 2003. — № 5. — C. 43—60. * *Купала, Янка*. Поўны збор твораў: у 9 т. / Янка Купала. — Т. 8. Артыкулы, нататкі, выступленні. Калектыўныя творы. — Мінск : Мастацкая літаратура, 2002. — 462 с. * *Ладысеў, У.Ф.* На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці (1917—1920 гг.) / У.Ф. Ладысеў, П.І. Брыгадзін. — Мінск : БДУ, 1999. — 128 с. * *Раюк, А.Р.* Беларускі палітычны кансерватызм канца XIX – пачатку XX ст. Архівавана 3 сакавіка 2022. / А.Р. Раюк // Научные труды Респ. ин-та высш. школы. Истор. и псих.-пед. науки : сб. науч. ст.: в 3 ч. / РИВШ ; редкол. : В.А. Гайсёнок [и др.]. — Минск : РИВШ, 2020. — Вып. 20. — Ч. 2. — С. 178—184. * *Раюк, А.Р.* Статус Беларусі ў свядомасці мясцовых каталіцкіх дваран-кансерватараў канца XIX — пачатку XX ст. / А.Р. Раюк // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А. І. Лакотка. — Мінск : Права і эканоміка, 2020. — Вып. 27. — С. 337—342. * *Цвикевич, А.* Беларусь: политический очерк (перевод с белорусского) / А. Цвикевич. — Берлин : Издание Чрезвычайной дипломатической миссии БНР, 1919. — 33 с. * *Шыбека, З.* Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002) / З. Шыбека. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2003. — 490 с. * *Brzoza, Cz.* Skirmunt Roman / Cz. Brzoza, K. Stepan // Polski Słownik Biograficzny. — Warszawa etc.: Ossolineum, 1998. — T. XXXVIII/2. — Zesz. 157: Skimbrowicz Hipolit — Skowroński Ignacy. — S. 184—187. * *Gierowska-Kałłaur, J.* Zarząd cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 — 9 września 1920) / J. Gierowska-Kałłaur. — Warszawa : Neriton, 2003. — 455 s. * *Jurkowski, R.* Rada Polska Ziemi Mińskiej wobec I Korpusu polskiego gen. J. Dowbór-Muśnickiego / R. Jurkowski // Знакамітыя мінчане: Матэрыялы Беларуска-польскай навук. канф. Мінск, 9 ліст. 2006 г. / Польскі Ін-т у Мінску; рэдкал. А. Вялікі [і інш.]; навук. рэд. А. Вялікі і З. Вінніцкі. — Мінск: Польскі Ін-т у Мінску, 2007. — С. 65—81. * *Łatyszonek, O.* Białoruskie formacje wojskowe 1917—1923 / O. Łatyszonek. — Białystok : Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 1995. — 273 s. * *Smaliańczuk, A.* Białorusini w gronie krajowców — інтэрнэт-версія артыкула Аляксандра Смаленчука са сборніка «Ostatni obywatele Wielkiego Księstwa Litewskiego» (red. Tadeusz Bujnicki i Krzysztof Stępnik. Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Składowskiej, Lublin, 2005) * *Szpoper, D.* Gente Lithuana, Natione Lithuana. Myśl polityczna i działalność Konstancji Skirmuntt (1851—1934) / D. Szpoper. — Gdańsk : Arche, 2009. — 487 s. * *Szpoper, D.* Sukcesorzy Wielkiego Księstwa. Myśl polityczna i działalność konserwatystów polskich na ziemiach litewsko-białoruskich w latach 1904—1939 / D. Szpoper. — Gdańsk : Arche, 1999. — 357 s. * *Woyniłłowicz, E.* Wspomnienia. 1847—1928 / E. Woyniłłowicz. — Wilno : Józef Zawadzki, 1931. — cz. 1. — 368 s. Спасылкі -------- * *Захар Шыбека*. Чаму Вільня не стала сталіцай БНР? // belcollegium.com * Януш Радзівіл: Трагедыя кансерватара // novychas.info | Дзяржаўныя ўтварэнні перыяду Грамадзянскай вайны ў Расіі і станаўлення СССР (1917—1924) | | --- | | * Першая сусветная вайна * Лютаўская рэвалюцыя * Кастрычніцкая рэвалюцыя * РСФСР * Грамадзянская вайна * Белы рух * Інтэрвенцыя * Басмацтва * СССР | | ПоўначПрыбалтыкаБеларусьПольшча | * **Савецкія:** Фінляндская Сацыялістычная Рабочая Рэспубліка * Карэльская працоўная камуна * Эстляндская працоўная камуна * Савецкая рэспубліка Найсаара * Рэспубліка Іскалата * Латвійская Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка * Літоўская Савецкая Рэспубліка * Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Літвы і Беларусі * **Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка** * Часовы рэвалюцыйны камітэт Польшчы**Несавецкія:** Архангельская Карэлія * Алонецкі ўрад * Паўночная вобласць * Рэспубліка Паўночная Інгрыя * Каралеўства Фінляндыя * **Рэспубліка Фінляндыя** * Аб’яднанае Балтыйскае герцагства * Герцагства Курляндскае і Семігальскае * Урад Паўночна-Заходняй вобласці * **Латвійская рэспубліка** * Каралеўства Літва * **Літоўская рэспубліка** * Сярэдняя Літва * Беларуская Народная Рэспубліка * Каралеўства Польскае * **Рэспубліка Польшча** |   | | УкраінаБесарабіяКрым | * **Савецкія:** Украінская народная рэспубліка Саветаў * Данецка-Крыварожская савецкая рэспубліка * Адэская савецкая рэспубліка * Савецкая сацыялістычная рэспубліка Таўрыды * Украінская савецкая рэспубліка * **Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка** * **Крымская аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка** * Бесарабская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка * **Малдоўская Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка****Несавецкія:** Украінская Народная Рэспубліка * Украінская дзяржава * Дырэкторыя * Махноўшчына * Малдаўская Дэмакратычная Рэспубліка * Крымская Народная Рэспубліка | | ДонКубаньПаўночны Каўказ | * **Савецкія:** Данская Савецкая Рэспубліка * Кубанская Савецкая Рэспубліка * Чарнаморская Савецкая Рэспубліка * Кубана-Чарнаморская Савецкая Рэспубліка * Стаўрапальская Савецкая Рэспубліка * Церская Савецкая Рэспубліка * Паўночна-Каўказская Савецкая Рэспубліка * Горская АССР**Несавецкія:** Усевялікае Войска Данское * Кубанская Народная Рэспубліка * Горская Рэспубліка * Рэспубліка Саюза Горцаў Паўночнага Каўказа * Паўночна-Каўказскі эмірат | | ПаволжаУралСібірДалёкі Усход | * **Савецкія:** Татара-Башкірская Савецкая Рэспубліка * Аўтаномная Башкірская Савецкая Рэспубліка * Татарская Савецкая Рэспубліка * **Башкірская Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка** * **Татарская аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка** * Воцкая аўтаномная вобласць * Чувашская аўтаномная вобласць * Калмыцкая аўтаномная вобласць * Марыйская аўтаномная вобласць * Аўтаномная вобласць немцаў Паволжа * Аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка немцаў Паволжа * **Якуцкая аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка** * Усурыйская рэспубліка * Далёкаўсходняя рэспубліка**Несавецкія:** Ідэль-Урал * Камус * Часовы абласны ўрад Урала * Часовы Сібірскі ўрад * Часовы ўрад аўтаномнай Сібіры * Уфімская дырэкторыя * Омская дырэкторыя * Расійская дзяржава * Дыктатура Вярхоўнага кіраўніка Расіі * Палітычны цэнтр (Іркуцк) * Часовае якуцкае абласное народнае кіраванне * Прыамурскі земскі край («Чорны буфер») * Украінская рэспубліка Далёкага Усходу * Расійская Усходняя Ускраіна | | Закаўказзе | * **Савецкія:** **Армянская савецкая сацыялістычная рэспубліка** * Бакінская камуна * Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Абхазія * **Азербайджанская сацыялістычная савецкая рэспубліка** * Муганская Савецкая Рэспубліка * Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Грузія * Паўднёва-Асецінская аўтаномная вобласць * Закаўказская Сацыялістычная Федэратыўная Савецкая Рэспубліка * **Аджарская аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка** * Нахічэванская савецкая рэспубліка * **Нахічэванская аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка****Несавецкія:** Адміністрацыя Заходняй Арменіі * Рэспубліка Паўночна-Заходняга Каўказа * Закаўказскі камісарыят * Закаўказская Дэмакратычная Федэратыўная Рэспубліка * Рэспубліка Горная Арменія * Рэспубліка Арменіі * Дыктатура Цэнтракаспія * Азербайджанская Дэмакратычная Рэспубліка * Араская рэспубліка * Часовая ваенная дыктатура Мугані * Муганская дыктатура * Грузінская Дэмакратычная Рэспубліка | | Сярэдняя Азія | * **Савецкія:** Туркестанская Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка * Кыргызская аўтаномная савецкая сацыялістычная рэспубліка * Кара-Кыргызская аўтаномная вобласць * Бухарская Народная Савецкая Рэспубліка * Харэзмская народная савецкая рэспубліка * Харэзмская сацыялістычная савецкая рэспубліка**Несавецкія:** Алашская аўтаномія * Бухарскі эмірат * Хівінскае ханства * Какандская аўтаномія | | Утварэнніза межаміэкс-імперыі | * **Савецкія:** Галіцкая Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка * Персідская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка * **Тувінская народная рэспубліка** * Баварская Савецкая Рэспубліка * Эльзаская савецкая рэспубліка * Венгерская Савецкая Рэспубліка * Славацкая Савецкая Рэспубліка * Савецкі Лімерык * Тарнобжагская рэспубліка**Несавецкія:** Заходне-Украінская Народная Рэспубліка * Заходне-Лемкаўская рэспубліка * Рэспубліка Каманча * Вонкавая Манголія (дыктатура Унгерна) | | **Паўтлустым** шрыфтам вылучаныя дзяржаўныя ўтварэнні, якія апынуліся стабільнымі і перажылі гэты перыяд.У выпадках адсутнасці ўсталяванай анзвы тэрыторый даюцца назвы органаў улады, якія кантралявалі іх. | | ⛭Гісторыя Беларусі | | --- | | Старажытнасць (да 500) | Палеаліт · Мезаліт · Неаліт · Бронзавы век · Жалезны век · Неўры · Бастарны | | Ранняе Сярэднявечча (500—1240) | Балты · Славяне · Полацкае княжанне · Полацкае княства · Тураўскае княства · Смаленскае княства · Літва старажытная | | Вялікае Княства Літоўскае (1237—1569) | Утварэнне · Крэўская унія · Статуты ВКЛ · Рэфармацыя · Войны з Маскоўскай дзяржавай · Люблінская унія · Залаты век · | | Рэч Паспалітая (1569—1795) | Люблінская унія · Войны Рэчы Паспалітай і Расіі · Берасцейская унія · Патоп · Паланізацыя · Асветніцтва · ✯ ✰Канстытуцыя 3 мая 1791 года · Падзелы Рэчы Паспалітай · Паўстанне 1794 года | | У складзе Расійскай імперыі (1795—1917) | Беларусь у складзе Расійскай імперыі · Беларускае ваеннае і Літоўскае ваеннае губернатарствы · Вялікае Княства Літоўскае (1811) · Вайна 1812 года  · Вялікае Княства Літоўскае (1812) · ✯ Паўночна-Заходні край · Паўстанне 1830—1831 гадоў · Паўстанне 1863—1864 гадоў · Русіфікацыя · Нацыянальнае адраджэнне · Беларусь у пачатку ХХ ст. · Першая сусветная вайна | | Найноўшы час (1917—1991) | Кастрычніцкая рэвалюцыя · Грамадзянская вайна і інтэрвенцыя · Заходняя вобласць · Заходняя камуна · БНР · Вялікае Княства Літоўска-Беларускае (1918) · ССРБ · Літбел ССР · Польска-савецкая вайна · Паход Булак-Балаховіча · БССР · Індустрыялізацыя і калектывізацыя · Беларусізацыя · Узбуйненне БССР · Сярэдняя Літва · Заходняя Беларусь · Рэпрэсіі · Другая сусветная вайна (Польская абарончая вайна · аб’яднанне Беларусі · нямецкае ўварванне · акупацыя· Халакост · савецкі партызанскі рух · калабарацыянізм · ✯ вызваленне) · Пасляваенная Беларусь | | Сучаснасць (пасля 1991) | Незалежная Беларусь · Рэферэндумы ў Беларусі · Пратэсты (2020—2021) | | Звязаныя тэмы | Канфесіянальная гісторыя · Гісторыя філасофскай думкі · Гістарыяграфія гісторыі Беларусі · Палітычныя арганізацыі беларускай гісторыі |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Прышчэпаў. **Дзмі́трый Філімо́навіч Прышчэ́паў** (9 (21) лістапада 1896, Калодніца, цяпер Крупскі раён, Мінская вобласць — 31 студзеня 1940, Мінск, БССР) — беларускі савецкі дзяржаўны і грамадскі дзеяч, народны камісар земляробства БССР у 1924—1929 гадах. Праводзіў у 1920-х гадах аграрную палітыку пад лозунгам «*Беларусь — чырвоная Данія*», якая складалася ў свабодзе выбару сялянамі формаў землекарыстання, размяшчэнні сялянскіх гаспадарак на хутарах. Узяў удзел у першым узбуйненні тэрыторыі БССР. Біяграфія --------- ### Раннія гады Нарадзіўся 9 лістапада 1896 года ў вёсцы Калодніца Сенненскага павета. Бацька — беззямельны селянін — быў парабкам. У дзяцінстве Дзмітрый, як старэйшы ў сям’і, працаваў пастухом. Вучыўся ў царкоўна-прыходскай школе, потым — у земскай школе ў Чарэі (цяпер — Чашніцкі раён Віцебскай вобласці), пасля заканчэння якой экстэрнам здаў экзамен на званне народнага настаўніка. Працаваў па спецыяльнасці нядоўга: у 1915 годзе быў прызваны ў армію, удзельнік Першай сусветнай вайны. Прайшоў паскораны курс Віленскага ваеннага вучылішча і атрымаўшы чын прапаршчыка адпраўлены спачатку ў запасны полк, а праз некаторы час — на Заходні фронт камандзірам роты 698-га Шаргарадскага пяхотнага палка. У кастрычніку 1917 года быў абраны салдатамі камандзірам палка і старшынёй палкавога ваенна-рэвалюцыйнага камітэта. З наступнага года працягнуў службу ў Чырвонай Арміі, дзе камандаваў 2-м Смаленскім палком, які ахоўваў дэмаркацыйную лінію, потым — намеснікам старшыні Сенненскага павятовага выканкама. У 1918 годзе ўзначаліў антыбальшавіцкае паўстанне супраць харчразвёрсткі ў Сянне. ### На савецкай службе Члены сельскагаспадарчай секцыі Інстытута беларускай культуры: ніжні рад — С. В. Скандракоў, Д. Ф. Прышчэпаў, А. А. Смоліч, Я. Грабоўскі; верхні рад — І. М. Серада, Э. С. Русецкі, Ч. І. Родзевіч, А. Трахімаў, І. А. Кіслякоў. 1920-я З’яўляўся старшынёй Веліжскага павятовага рэўкама. У 1922—1923 гадах — старшыня Аршанскага павятовага выканкама. З пачатку 1924 года — намеснік старшыні Віцебскага губвыканкама, член Часовага Белеларускага бюро ЦК РКП(б) па пытанні ўзбуйнення тэрыторыі БССР. У сакавіку 1924 года разам з Язэпам Адамовічам падпісаў акт пра далучэнне Віцебскай губерні да БССР. З сакавіка 1924 да кастрычніка 1929 гг. старшыня савета Беларускага цэнтральнага саюза сельскагаспадарчых і прамысловых таварыстваў. У 1924—1929 гадах — намеснік наркама, наркам земляробства БССР, старшыня сельскагаспадарчай секцыі (аддзела) Інбелкульта. Вокладка працы Д. Ф. Прышчэпава «Сельская гаспадарка і сялянка». 1926 Падчас свайго знаходжання на пасадзе наркама земляробства праводзіў аграрную палітыку, галоўнай адметнасцю якой было *«забяспечэнне ўсіх магчымасцяў для выбару сялянствам формаў землекарыстання»*. Згодна з гэтым планам, які быў разлічаны на пяць гадоў, на хутары і пасёлкі ў беспрымусовым парадку меркавалася перасяліць 130 тысяч сялянскіх гаспадарак. Ужо ў 1925 годзе чвэрць беларускіх сялян была хутаранамі. Пасля паездкі ў Данію ў 1927 годзе апублікаваў артыкул «Сельская гаспадарка Даніі і Усходняй Прусіі ў параўнанні з беларускай». У ім Дзмітрый Прышчэпаў прыйшоў да высновы аб неабходнасці моцнага развіцця сельскай гаспадаркі, яе вытворчай кааперацыі і індустрыялізацыі. На яго думку, Беларусь мусіла браць прыклад не з усходніх суседзяў, дзе існаваў спрадвечны абшчынны парадак жыцця, што *«прыдушыў гаспадарчую ініцыятыву сялянства»*, а з Даніі, якая хоць *«бедная па прыродзе, як і наша Беларусь, але так пабагацела ад сялянскай прамысловасці»*. У 1927 годзе ўсесаюзны план па збожжанарыхтоўках у БССР быў выкананы толькі на 70 %, што стала падставай для пачатку ўсеагульнай калектывізацыі. У верасні 1929 года Прышчэпаў, які з траўня таго ж года быў намеснікам старшыні Дзяржаўнай планавай камісіі і членам Эканамічнай нарады БССР, быў абвінавачаны ў правым ухіле і зняты з пасады наркама, а таксама выключаны з партыі за *«правядзенне варожай справе сацыялізму палітыкі, якая выяўлялася ў патуранні кулацтву, прымусовай хутарызацыі»*. Быў прызначаны кіраўніком Палескай вопытнай станцыяй у Скрыгалаве (цяпер — у Мазырскім раёне Гомельскай вобласці). ### Рэпрэсіі. Смерць Фота з крымінальнай справы Арыштаваны ў менскім Першым Доме Саветаў 19 ліпеня 1930 года па сфабрыкаванай справе «Саюза вызвалення Беларусі». Пасля катаванняў спрабаваў скончыць жыццё самагубствам, але паўжывы быў дастаны з пятлі. 18 сакавіка 1931 года прыгавораны калегіяй АДПУ БССР за «дапамогу кіраўніцтву «СВБ» у правядзенні контррэвалюцыйных мерапрыемстваў» да 10 гадоў працоўна-папраўчых лагераў. Этапаваны ў Беламорска-Балтыйскі лагер АДПУ Карэла-Фінскай АССР, потым — у Паўночна-Усходні лагер НКУС Далёкаўсходняга краю. Вызвалены ў чэрвені 1937 года. У жніўні 1937 года зноў арыштаваны ў Магадане і ў студзені 1939 года этапаваны ў Менск, дзе ў лістападзе быў асуджаны да расстрэлу. Памёр у турэмнай бальніцы Мінска ад паралічу сэрца. Рэабілітаваны па другім прысудзе ў 1956 годзе, па першым — у 1988 годзе. Сям’я ----- Быў жанаты, меў дачку. Ацэнкі ------ На думку дэкана гістарычнага факультэта БДУ Сяргея Ходзіна, Дзмітрый Прышчэпаў сапраўды разглядаў захаванне абшчынных адносін у вёсцы як пэўны перажытак часу, аднак ён не ідэалізаваў ні хутарскую, ні калектыўную форму вядзення гаспадаркі. Да адной з галоўных заслуг Прышчэпава таксама быў аднесены ўдзел у распрацоўцы зямельных кодэксаў БССР 1924 і 1925 гадоў, якія, у адрозненні ад расійскіх, былі складзены з улікам беларускай спецыфікі землекарыстання. Па меркаванні Ходзіна, Прышчэпаў застанецца ў беларускай гісторыі *«прыкладам годнага кіраўніка і адказнага грамадзяніна»*. Бібліяграфія ------------ * Сельское хозяйство Белорусской ССР и мероприятия по его восстановлению : Сборник / Нар. комиссариат земледелия БССР; Под общ. ред.Д.Прищепова. — Мн. : Изд. Наркомзем БССР, 1925. — 76 с. * Крестьянка в сельском хозяйстве / Д.Прищепов. — Мн. : Изд. ЦК КП(б)Б, 1925. — 20 с. * За калектывізацыю, за ўздым ураджайнасці / Зм. Прышчэпаў. — Мн. : Звязда, 1928. — 16 с. Гл. таксама ----------- * Прышчэпаўшчына Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 Дзмітрый Прышчэпаў. Чырвоны сейбіт  (бел.). Звязда (28 лістапада 2018). Праверана 28.05.2019. 2. ↑ *Іван Саверчанка*. Дзе ў Беларусі былі арганізаваныя паўстанні супраць камуністаў? 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі  (бел.). Праверана 28.05.2019. 3. ↑ *С. М. Ходзін.* Белсельсаюз//Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1994. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-142-0. — С. 8. 4. ↑ *Уладзімір Арлоў*. Імёны Свабоды: Зьміцер Прышчэпаў 21.11.1896, в. Калодніца (цяпер Крупскі раён) — 31.1.1940, Менск  (бел.). Радыё Свабода (2 сакавіка 2007). Праверана 28.05.2019. 5. ↑ Прощание с лозунгом «Беларусь — красная Дания» наркома земледелия Дмитрия Прищепова (руск.)(недаступная спасылка). Naviny.by (15 снежня 2009). Архівавана з першакрыніцы 28 мая 2019. Праверана 28.05.2019. 6. ↑ Ходзін 2014. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFХодзін2014 (даведка) Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — С. 89. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13). * *Ходзін, С.М.* Д. Ф. Прышчэпаў: гісторыя асобы як гісторыя краіны / / С. М. Ходзін // Российские и славянские исследования: науч. сб. Вып. 9. / редкол.: А. П. Сальков, О. А. Яновский (отв. редакторы) [и др.]. — Мн .: БДУ, 2014. — С. 131–142. * Прышчэпаў Дзмітрый Філімонавіч // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 605. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. Спасылкі -------- * Прищепов Дмитрий Филимонович // Возвращенные имена: Сотрудники АН Беларуси, пострадавшие в период сталин. репрессий / сост. и авт. предисл. Н. В. Токарев; под ред. А. С. Махнача. — Мн .: Навука i тэхнiка, 1992. — С. 90. — 120 с. — 1 000 экз. — ISBN 5-343-01246-9. Архівавана 31 жніўня 2021..

**Вячаслаў Антонавіч Анушкевіч** (14 кастрычніка 1931 года, г. Ляхавічы, Баранавіцкі павет, Навагрудскае ваяводства) — удзельнік беларускага пасляваеннага антыкамуністычнага руху, дысідэнт. Біяграфічны нарыс ----------------- Вячаслаў Анушкевіч нарадзіўся 14 кастрычніка 1931 года ў Ляхавічах. Да вайны скончыў адну клясу польскай школы, па прыходзе саветаў пайшоў ізноў у першую клясу. Калі пачалася Вялікая Айчынная вайна, Вячаслаў Анушкевіч ізноў, ужо пры немцах, пайшоў у першую клясу. Ужо пры немцах, як адзначаў Вячаслаў Анушкевіч, было бесперапыннае навучанне. У 1950 годзе Вячаслаў Анушкевіч паступіў у Інстытут народнай гаспадаркі, пасля сканчэння дзясятай клясы Ляхавіцкай школы. Тады ў Інстытуце было аддзяленне з двухгадовай скарочанай праграмай. У 1952 годзе Вячаслаў Анушкевіч скончыў яе, а ў студзені 1953 года ён ўжо працаваў у Шчучыне на прамкамбінаце. ### Антысавецкі супраціў Асноўны артыкул: **Група Анушкевічаў** Ідэя наконт распаўсюджання ўлётак узнікла ў Вячаславага брата Антона і ў яго Юзіка, яшчэ калі арганізоўваўся калгас у 1950 годзе. Распаўсюджваць улёткі пачалі ў 1956 годзе, іх пісаў ад рукі Вячаслаў Анушкевіч, а распаўсюджвалі іх ужо Антон і Юзік. Ва ўлётках крытыкавалася савецкая ўлада і кожная з іх сканчался споклічам «*Сьмерць камунізму!*». ### Арышт На момант арышту Вячаслаў Анушкевіч меў 23 гады. Забралі яго 6 красавіка 1957 году проста на вуліцы Кастрычніцкай, побач з домам нумар 25. Пра гэтае ён пазней напіша: > > *Я нёс два боханы хлеба, дастаў у чарзе. Чарга была вялікая. Станавіліся з ночы. Нёс хлеб пад пахай, і вось каля старой царквы, дзе цяпер аўтобусны прыпынак, прыпынілася "Перамога". І пальцам мне: маўляў, Анушкевіч, хадзеце сюды. Падумаў – адкуль мяне ведаюць? У адной маёй родзічкі быў мужык лейтэнант, расеец. Жыў у Стаўпцох. Дык я падумаў, што гэта ён. Падыйшоў, а мяне за рукаво і адразу дадому павезлі. Рабіць ператрус. Падушкі, сяннік... Думалі, што там, можа, улётак многа, патроны, зброя. Але праклямацый не знайшлі, бо мы іх хавалі. Мы толькі не думалі (той казаў, па шкодзе чалавек мудры), што гэтак па почырку можна... Аказваецца, што месяцы праз тры яны зрабілі графічную экспертызу, правяралі ў школе, у пашпартным стале, лісты. І пасля экспертызы пад’ехалі і на вуліцы мяне арыштавалі.* > *Арыгінальны тэкст* (бел. (тар.))   > > *Я нёс два боханы хлеба, дастаў у чарзе. Чарга была вялікая. Станавіліся з ночы. Нёс хлеб пад пахай, і вось каля старой царквы, дзе цяпер аўтобусны прыпынак, тармазнула "Пабеда". І пальцам мне: маўляў, Анушкевіч, хадзеце сюды. Падумаў – адкуль мяне ведаюць? У адной маёй родзічкі быў мужык лейтэнант, расеец. Жыў у Стаўпцох. Дык я падумаў, што гэта ён. Падыйшоў, а мяне за рукаво і адразу дадому павезьлі. Рабіць ператрус. Падушкі, сяньнік... Думалі, што там, можа, лістовак многа, патроны, зброя. Але праклямацый не знайшлі, бо мы іх хавалі. Мы толькі ня думалі (той казаў, па шкодзе чалавек мудры), што гэтак па почырку можна... Аказваецца, што месяцы праз тры яны зрабілі графічную экспэртызу, правяралі ў школе, у пашпартным стале, лісты. І пасьля экспэртызы пад’- ехалі і на вуліцы мяне арыштавалі.* > > > ### У Мардовіі 20 чэрвеня 1957 года прысуджаны да 4 гадоў зняволення і 3 гадоў пазбаўлення правоў. У чэрвені 1957 года Вячаслаў Анушкевіч быў прывезены у савецкі канцлагер у Мардовію, Зубапалянаўскі раён, вёска Сасноўка. Афіцыйны адрас гэтага лагера: ЖХ 385-7/1. Там жа ён сустрэўся з Браніславам Ржэўскім, з якім пазнаёміўся яшчэ ў 1948—1949 гадах. Там яны абодва даволі сяброўскія мелі зносіны, але праз каля 2 гады і 9 месяцаў Вячаслаў Анушкевіч быў пераведзены ў іншы лагер, а Браніслаў Ржэўскі застаўся там жа. Анушкевіч прасядзеў агулам у лагерах каля 4 гадоў і быў вызвалены 6 красавіка 1961 года. Сядзеў таксама разам з Лявонам і Міхасём Белымі. ### Вяртанне на Радзіму Пасля вяртання спачатку Вячаслаў Анушкевіч працаваў рахункаводам. А потым яму не далі працаваць, і ён напісаў ліст у Маскву, у ЦК, такога зместу: > > *Калі я не падыходжу да вашага прыдворка, дайце мне выезд за мяжу, паколькі я не з’яўляюся грамадзянінам СССР. Я грамадзянства не прымаў ва ўстаноўленым парадку. Яно навязана мне сілай насуперак майму жаданню, і я яго не прызнаю. Калі я не магу "врашчацца" сярод вашага грамадства, то назначце мне пенсію і дайце мне неадкладна выезд за мяжу.* > *Арыгінальны тэкст* (бел. (тар.))   > > *калі я не падыходжу к вашаму двару, дайце мне выезд за граніцу, паколькі я не зьяўляюся грамадзянінам СССР. Я грамадзянства не прымаў ва ўстаноўленым парадку. Яно навязана мне сілай насуперак майму жаданьню, і я яго не прызнаю. Калі я не магу "врашчацца" сярод вашага грамадзтва, то назначце мне пэнсію і дайце мне неадкладна выезд за граніцу.* > > > У адказ быў прысланы ліст ў райкам, і рэзалюцыя была ўверсе, а хто напісаў – невядома, Вячаслаў Анушкевіч у руках не трымаў гэтага ліста. Рэзалюцыя была: уладкаваць на работу. Яго ўладкавалі ў калгас Дарава, гэта за 25 кіламетраў. Папаездзіў туды Вячаслаў Анушкевіч чатыры месяцы, а потым яго забралі ў сельгасупраўленне, у райвыканкам. Бо ён ўжо «*не вораг*». Яго ўзялі, як найлепшага кадра. А потым Вячаслаў Анушкевіч рабіў рэвізію аднаму чалавеку на авечкавай ферме. У яго было ўсё добра, што Анушкевіч і пацвердзіў. Але, паводле Вячаслава Анушкевіча, фермера хацелі пасадзіць, таму сакратар мясцовай партарганізацыі напісаў, што ён такі-сякі, і яго знялі з пасады. Анушкевіч падаў у суд, бо незаконна гэтае было. Пазней Вячаслава Анушкевіча сустрэў супрацоўнік Баранавіцкага КДБ у Ляхавічах і сказаў: «Ты не маеш права займаць дзяржаўную пасаду» (ён працаваў у ДЭУ галоўным рахункаводам). І Анушкевіча зноў знялі з працы, і ён пайшоў потым качагарам, вартаўніком працаваць. Вячаслаў Анушкевіч пайшоў у ПМК-26 качагарам. І як на свет нарадзіўся, адчуў сябе вольным чалавекам, як ён сам адзначыў, бо на дэманстрацыі пасля працы не гналі. Быў вартаўніком у сельгасхіміі. Станам на 2002 год, Вячаслаў Анушкевіч жыве на пенсіі ў Ляхавічах. З’яўляецца аўтарам успамінаў пра сябе і людзей, якіх сустракаў у турмах і канцлагерах. Далейшы лёс невядомы. ### Далейшыя пераследы Як адзначаў сам Вячаслаў Анушкевіч: > > *Колькі разоў хату трэслі, вазілі ў Баранавічы ў "Крывое кола" – мяне, тут яшчэ пару чалавек. На рабоце не давалі спакойна жыць. Выганялі колькі разоў... Спачувалі мне людзі. Людзі ж нашы добрыя – інжынерам робіць або дырэктарам, падыходзіць і кажа ціха (мы ўдвох, а ён ціха кажа): "Анушкевіч, прыязджалі з КДБ, толькі ты нікому не гавары, што я табе гэта казаў". Я кажу, што нікуды нt лезу, бо задушаць.* > *Арыгінальны тэкст* (бел. (тар.))   > > *колькі разоў хату трэсьлі, вазілі ў Баранавічы ў "Крывое кола" – мяне, тут яшчэ пару чалавек. На рабоце не давалі спакойна жыць. Выганялі колькі разоў... Спачувалі мне людзі. Людзі ж нашы добрыя – інжынерам робіць або дырэктарам, падыходзіць і кажа ціха (мы ўдвох, а ён ціха кажа): "Анушкевіч, прыяжджалі з КГБ, толькі тынікому не гавары, што я табе гэта казаў". Якажу, што нікуды ня лезу, бо задушаць.* > > > Таксама Вячаслаў Анушкевіч не сустракаў якога-небудзь асуджэння за сваю дзейнасць ад тутэйшых жыхароў. Як ён сам пісаў: > > *Гэта толькі для абалваненага дурня камуніста быў я страшны. Вось, у мяне сусед быў, член партыі, прыезджы з Капыльскага раёну, ужо быў асавечаны, фронт прайшоў, медалі насіў, дык ён на мяне крычаў: "Фашыст!" Я ж яго не чапаў. Бо пойдзе ды данясе. А ён нап’ецца і крычыць: "Фашыст!"* > *Арыгінальны тэкст* (бел. (тар.))   > > *Гэта толькі для абалваненага дурня камуніста быў я страшны. Вось у мяне сусед быў, член партыі, прыежджы з Капыльскага раёну, ужо быў асавечаны, фронт прайшоў, медалі насіў, дык ён на мяне крычаў: "Фашыст!" Я ж яго не чапаў. Бо пойдзе ды данясе. А ён нап’ецца й крычыць: "Фашыст!"* > > > Сям’я ----- Нарадзіўся ў каталіцкай сям’і. Бацькі былі таксама карэннымі жыхарамі гэтага места, а жонка з-пад Мядзведзічаў, 14 кіламетраў адтуль. Меў брата Антона, які быў праваслаўным, і сястру. Сам жа Вячаслаў Анушкевіч адзначаў, што перайшоў у каталіцтва добраахвотна ў 1961 годзе, бо не любіў праваслаўя. Першы раз Вячаслаў Анушкевіч быў жанаты да зняволення. Ажаніўся ў 1954 годзе. Жонка была з Шчучына. Прыехалі ў Ляхавічы, пабудавалі домік і жылі. Дзяцей у іх не было. А як арыштавалі, яна паехала да маці ў Шчучын. І праз тры гады выйшла замуж. Вячаслава другая жонка, з якой ён ажаніўся ў 1961 годзе, як прыйшоў, ведала пра ягоныя перакананні. Цікавінкі --------- * Вячаслаў Анушкевіч быў рэабілітаваны 29 студзеня 1992 года прэзідыумам Брэсцкага абласнога суда. Асабовая справа А. № 10468-с з фотаздымкам захоўваецца ў архіве УКДБ Брэсцкай вобласці. Зноскі ------ 1. 1 2 Рэпрэсаваныя лiтаратары, навукоўцы, работнiкi асветы, грамадскiя i культурныя дзеячы Беларусi. 1794-1991. 2. ↑ Бюлетэнь БГА "Ветэраны Адраджэньня" 3. ↑ Беларускія антыкамуністычныя рухі канфесійнай і агульнадэмакратычнай накіраванасці Спасылкі -------- * Бюлетэнь БГА «Ветэраны Адраджэньня» * Рэпрэсаваныя лiтаратары, навукоўцы, работнiкi асветы, грамадскiя i культурныя дзеячы Беларусi. 1794—1991. * АРХІЎ НАЙНОЎШАЕ ГІСТОРЫІ * Персаналіі

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Свята-Ільінская царква. **Свята-Ільінская царква** — дзейны праваслаўны храм у горадзе Бабруйску Магілёўскай вобласці, перавезены з вёскі Куляшоўка Клімавіцкага раёна. Знаходзіцца ва ўрочышчы Лукавая гара, на вуліцы Сікорскага, 30. Помнік драўлянага дойлідства. Гісторыя -------- ### Куляшоўская царква Царква да перавозу з в. Куляшоўка Першапачаткова царкву ўзвялі на паўночна-ўсходнім ускрайку вёскі Куляшоўка ў 1893 годзе з дрэва. Спачатку ў ёй служыў святар Пётр Петрашэн, з 1899 года — Міхаіл Харашуноў, а з 1909 года — Васіль Рафаловіч. У календары для духавенства Магілёўскай епархіі на 1899 год паведамляецца: *«Куляшоўская, Ільінская [царква], пабудавана ў 1894 годзе, драўляная; прыхаджан абодвух палоў 2371; царкоўнай зямлі 48 дзесяцін; адрас ст. Хатовіж, святар Міхаіл Харашуноў»*. У пачатку 1930-х гадоў храм быў зачынены і зноў адкрыўся ў час Другой сусветнай вайны. Прыход царквы быў афіцыйна зарэгістраваны 2 лістапада 1946 года. Указам архіепіскапа Васіля настаяцелем царквы быў прызначаны святар Аляксандр Хобатаў. У 1947 годзе гэтую пасаду заняў Стахій Ільінкоў, а ў 1949 годзе — Уладзімір Забела. Пры айцы Уладзіміры было складзена апісанне храма, дзе ён характарызаваўся як добранадзейны, *«не пагражаў небяспекай і быў цалкам спраўны для правядзення набажэнстваў»*. Паведамлялася знешняе аблічча будынка: *«царква драўляная, сцены, сечаныя з круглых бярвенняў, абліцаваны 30 мм дошкамі, дах бляшаны, з унутранага і знешняга бакоў пафарбавана алейнай фарбай»*. Указам архіепіскапа Піцірыма ў 1952 годзе настаяцелем прыхода быў прызначаны іераманах Варсанофій, накіраваны з Жыровіцкага манастыра. На яго месца ў 1955 годзе прыбыў святар Міхаіл Рагачоўскі. Неўзабаве ён звольніўся, і ў 1960 годзе ўказам мітрапаліта Гурыя ў царкве пачаў служыць айцец Уладзімір Суднік. У 1960 годзе храм закрылі, а святара перавялі ў Свята-Успенскую царкву ў Чарацянку. Паступова будынак прыйшоў у заняпад, абрынуўся адзін з купалоў. ### Бабруйская царква Паводле гістарычных звестак, Свята-Ільінская царква ў Бабруйску існавала яшчэ ў 1614 годзе. Верагодна, гэты храм быў разабраны падчас узвядзення крэпасці ў 1811 годзе. Будаўнічыя матэрыялы з яго пайшлі на ўзвядзенне могілкавай Свята-Сафійскай царквы на вуліцы Мінскай. У 1826 годзе на хутары Лукі (цяпер — урочышча Лукавая гара) была пабудавана новая Свята-Ільінская царква, якую разабралі ў 1930-я гады. Ад яе застаўся толькі вялікі падмуркавы камень, на якім пазней будзе высечаны крыж і які будзе пакладзены ў аснову цяперашняга храма. У 2000 годзе ў дзень памяці прарока Ільі былі асвячоны крыж і месца пад будаўніцтва новай царквы. У тым жа годзе кіраўніцтва Беларускай чыгункі перадала прыходу пасажырскі вагон, які выкарыстоўваўся як часовы храм. 6 верасня таго ж года па блаславенні архіепіскапа Максіма прастол у ім быў асвячоны благачынным Генадзем Вейгам, протаіерэем Андрэем Мільтам і клірыкамі епархіі. У 2002 годзе прыход наведаў мітрапаліт Мінскі і Слуцкі Філарэт. Да канца 2003 года быў заліты падмурак пад новы храм. У 2004 годзе па блаславенні архіепіскапа Сафронія з дазволу мясцовых уладаў на месца будаўніцтва была перавезена Куляшоўская царква. Працы па перамяшчэнні будынка, прызнанага помнікам архітэктуры, прайшлі з парушэннем заканадаўства і без узгаднення з Міністэрствам культуры Беларусі. Увесну 2004 года пачалася зборка царквы, якая скончылася да канца ліпеня. Праведзеная рэканструкцыя цалкам змяніла гістарычнае аблічча будынка. Першая літургія адбылася 2 жніўня 2004 года. 19 жніўня 2008 года быў асвечаны купал. Свята-Ільінская царква ў 2008 годзе 2 жніўня 2013 года епіскап Бабруйскі і Быхаўскі Серафім асвяціў прастол адбудаванай царквы. У ім захоўваюцца часцінкі мошчаў праведнага Іаана Кармянскага і прападобных старцаў Опцінскіх. Пры храме дзейнічае нядзельная школа і бібліятэка. Святаром у прыходзе служаць іерэй Віктар Смычнік. Архітэктура ----------- Помнік драўлянага дойлідства з рысамі псеўдарускага стылю. Чатырохчасткавая кампазіцыя царквы складаецца з асноўнага прамавугольнага зруба, пяціграннай апсіды з невялікімі гранёнымі рызніцамі, дадатковага аб’ёму і бабінца. Над асноўным аб’ёмам пастаўлены светлавы васьмігранны барабан, над бабінцам — васьмярык званіцы. Барабан і званіца завершаны вастраверхімі шатрамі з галоўкамі. Такая ж галоўка знаходзіцца і над апсідай. Будынак мае тры ўваходы — галоўны і два бакавыя, аформленыя раней вялікімі ганкамі з масіўнымі разнымі слупамі і фігурнымі франтонамі. Пластыку фасдаў у мінулым дадавалі разарваныя карнізы, разьба, шалёўка (гарызантальная ў прасценках, вертыкальная ў цокальнай панелі, фрызе, атыку). Інтэр’ер двухсветлавы, перакрыты самкнёным васьмігранным скляпеннем. Зноскі ------ 1. 1 2 *Минченко, Н.* «И храм разрушенный — все храм…» : [о деревяной церкви в д. Кулешовка] (руск.) / Н. Минченко // Родная ніва. — 2001. — 27 студзеня. 2. 1 2 3 4 *Кожемяко, А.* Ильинская церковь села Кулешовки (руск.) / А. Кожемяко // Родная ніва. — 1997. — 24 верасня. 3. 1 2 3 *Ясь Гаспадар.*. Як згубілася і дзе знайшлася Куляшоўская царква  (бел.)(недаступная спасылка). Вольны горад Клімавічы (2014-01-06 ). Архівавана з першакрыніцы 6 лістапада 2019. Праверана 8 кастрычніка 2020. 4. 1 2 Культавае дойлідства Бабруйска — Магілёўская абласная бібліятэка (бел.) 5. 1 2 3 4 Храм Святога Прарока Іліі г. Бабруйска — Бабруйская епархія (руск.) 6. ↑ Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Магілёўская вобласць. — 408 с. іл. — С. 238 Літаратура ---------- * Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Магілёўская вобласць. — 408 с. іл. — С. 238 * Праваслаўныя храмы на Беларусі: Энцыкл. даведнік / А. М. Кулагін; маст. І. І. Бокі. — 2-е выд. — Мінск: БелЭн, 2001. — 328 с. — ISBN 985-11-0190-7. — С. 107 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Свята-Ільінская царква (Бабруйск) * Свята-Ільінская царква (Бабруйск) на сайце Праваслаўная архітэктура Беларусі (бел.) * Свята-Ільінская царква (Бабруйск) на сайце Radzima.org * Свята-Ільінская царква (Бабруйск) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Свята-Ільінская царква (Бабруйск) на сайце «Архіварта»

**Ю́хнаўскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Глыбоцкага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Юхнаўка. Утвораны 12 кастрычніка 1940 года як **Вітуніцкі сельсавет** у складзе Бягомльскага раёна Барысаўскай акругі БССР. Цэнтр — вёска Вітунічы. З 9 чэрвеня 1927 года ў складзе Мінскай акругі. Пасля скасавання акруговага падзелу 26 ліпеня 1930 года ў Бягомльскім раёне БССР. З 21 чэрвеня 1935 года ў складзе Лепельскай акругі. З 20 лютага 1938 года ў складзе Мінскай вобласці. З 20 студзеня 1960 года ў складзе Докшыцкага раёна Віцебскай вобласці. 20 мая 1960 года цэнтр сельсавета перанесены ў вёску Юхнаўка, сельсавет перайменаваны ў Юхнаўскі, у склад Бярозкаўскага сельсавета перададзены 12 населеных пунктаў (Асінавік, Вітунічы, Глінішча, Дубраўка, Забар’е, Запалле, Людвінава, Навасёлкі, Новае Запонне, Сафонаўка, Старое Запонне і Туменцы), у склад сельсавета з Бягомльскага пассавета перададзены 5 населеных пунктаў (Бераснёўка, Будзілаўка, Заляддзе, Краснае і Пугачова). З 25 снежня 1962 года ў складзе Глыбоцкага раёна. 18 лютага 1964 года скасаваны, тэрыторыя далучана да Бягомльскага пассавета. Зноскі ------ 1. ↑ Рашэнне выканаўчага камітэта Віцебскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 20 мая 1960 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1960, № 16. 2. ↑ Рашэнне выканкома Віцебскага абласнога (сельскага) Савета дэпутатаў працоўных ад 18 лютага 1964 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1964, № 21 (1061). Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

**Віктар Рудчык** (8 сакавіка 1934, Вулька Нурэцкая — 6 студзеня 1989, Беласток) — журналіст газеты «Ніва». Біяграфія --------- Віктар Рудчык нарадзіўся ў сялянскай сям’і ў Вульцы Нурэцкай на Беласточчыне. Вучыўся ў Варшаўскім універсітэце, дзе закончыў аддзяленне польскай філалогіі. У 1960 годзе прыйшоў у «Ніву», адначасова супрацоўнічаў з іншымі выданнямі. Быў вядучым беларускіх радыёперадач на беластоцкім радыё. Займаўся літаратурнай творчасцю. Спадчыну Рудчыка складаюць некалькі дзясяткаў апавяданняў і неапублікаваныя дагэтуль аповесці. Аўтар цыкла матэрыялаў «Партызанскімі сцежкамі», гістарычных нарысаў «Буг у агні», фельетонаў «Гутаркі дзядзькі Максіма» ды з вясковага жыцця. Быў членам Галоўнага праўлення Беларускага грамадска-культурнага таварыства, сакратаром пярвічнай арганізацыі Польскай аб’яднанай працоўнай партыі пры БГКТ і «Ніве». За шматгадовую журналісцкую дзейнасць быў узнагароджаны Залатым і Срэбным Крыжамі заслугі, срэбнай адзнакай «Заслужаны для Беласточчыны». Пахаваны на праваслаўных могілках парафіі Усіх Святых у Беластоку. Зноскі ------ 1. ↑ Віктар Рудчык. Ілюстратар беларускага жыцця **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 13 снежня 2020. Праверана 30 лістапада 2020. Спасылкі -------- * «Ніва», Віктар Рудчык (1934—1989) * Cmentarz w Białymstoku. Wiktor Rudczyk

Помнік Якубу Коласу на плошчы, названай у яго гонар **Плошча Якуба Коласа** (да 1956 — **Камароўская**) — плошча ў Першамайскім раёне Мінска, размешчана на скрыжаванні праспекта Незалежнасці з вуліцай Якуба Коласа. У цэнтры плошчы — помнік народнаму паэту Беларусі Якубу Коласу, справа і злева ад яго — скульптуры герояў яго твораў. Каля паловы плошчы займае сквер з фантанамі. Пад плошчай размешчана аднайменная станцыя метро. Cкульптуры герояў твораў Якуба Коласа на плошчы яго імя Да плошчы прымыкаюць вуліцы Якуба Коласа, Чырвоная, Залатая Горка, Веры Харужай, Бульвар Мулявіна. З усходу паміж Праспектам Незалежнасці (Скарыны) і вул. Я. Коласа знаходзіцца былы будынак Універсітэта фізкультуры. На поўначы — Мінскае вытворчае аб'яднанне вылічальнай тэхнікі і былы будынак Мінскага паліграфкамбіната імя Я. Коласа. На захадзе — жылы будынак, які змяшчае былое памяшканне кафэ «На ростанях». На бульвары Мулявіна на поўдні — Дзяржаўная філармонія, каля яе — крамы ЦУМ «Мінск», жылыя дамы з гастраномам «Радзівілаўскі», «Лянок», «Садавіна-гародніна» перабудаваная ва ўніверсам. План плошчы Якуба Коласа Гісторыя -------- Плошча Якуба Коласа размешчана на месцы гістарычнай Камароўкі — вёскі, якая дала назву Камароўскаму рынку. Першапачаткова плошча называлася **Камароўскай**. Фарміраванне плошчы пачалося з рэканструкцыі так званых «Камароўскіх віл» на стыку былых Барысаўскага і Лагойскага трактаў і будаўніцтва інстытута фізкультуры ў 1936-1939 гг.. У сучасным выглядзе забудавана паводле праекта 1952 г. (арх. М. Баршч, Л. Аранаўскас і Л. Мацкевіч), дзе былі ўлічаны прапановы праектаў 1939 г. (арх. У. Мураўёў) і 1940 г. (арх. А. Клімаў). У 1956 годзе плошча была названа ў гонар народнага паэта Беларусі Якуба Коласа. З 1962 па 1972 гады на плошчы бліжэй да Універсітэта Фізкультуры стаяў помнік атаму. Помнік Якубу Коласу і героям яго твораў урачыста адкрыты 3 лістапада 1972 года ў дзень 90-годдзя Якуба Коласа на цэнтральнай частцы плошчы (Рэканструкцыя. Архітэктары Л. Левін, Ю. Градаў, Г. Заборскі). Аўтар скульптурнай кампазіцыі — народны мастак Беларусі Заір Азгур. У 1984 годзе была адкрыта станцыя метрапалітэна Плошча Якуба Коласа. Зноскі ------ 1. ↑ Архитекторы Советской Белоруссии: Биогр. справочник / Союз архитекторов БССР; Сост. В. И. Аникин и др.. — Мн.: Беларусь, 1991. — 262 с. — ISBN 5-338-00611-1. (руск.) Літаратура ---------- * Архітэктура Беларусі : энцыклапедычны даведнік. — Мінск, 1993. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Плошча Якуба Коласа | ⛭Якуб Колас | | --- | | Паэмы | * ✰ Новая зямля * Сымон-музыка | | | Раманы | * На ростанях * На шляхах волі | | Коласаўскія мясціны | * Дом, дзе жыў Якуб Колас * Акінчыцы * Альбуць * Карчма * Ласток * Смольня | | Помнікі | * Мінск * Мікалаеўшчына * Вайсковыя могілкі | | Асобы | * Ганна Юр’еўна Міцкевіч * Міхал Казіміравіч Міцкевіч * Антон Лёсік * Язэп Лёсік * Даніла Канстанцінавіч Міцкевіч * Міхась Канстанцінавіч Міцкевіч | | Установы, падзеі і рэчы, звязаныя з імем Коласа | * Дзяржаўны літаратурна-мемарыяльны музей Якуба Коласа * Літаратурная прэмія імя Якуба Коласа * Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя Якуба Коласа * Плошча Якуба Коласа * З’езд настаўнікаў Мінскай губерні * Літаратурна-этнаграфічны музей Якуба Коласа * Партрэт * Беларускі гуманітарны ліцэй імя Якуба Коласа * Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАНБ * Нясвіжскі дзяржаўны каледж імя Якуба Коласа * Філіял Нацыянальнага дзяржаўнага гуманітарнага ліцэя імя Якуба Коласа * Цэнтральная навуковая бібліятэка імя Я. Коласа НАН Беларусі * Школа імя Якуба Коласа * Вуліца (Гомель) * Вуліца (Мінск) * Купала і Колас | | Плошчы Мінска | | --- | | Плошча Якуба Коласа | * Аб’яднаных нацый * Багушэвіча * Бангалор * Бядулі * Ванеева * Дзяржаўнага сцяга * 8 Сакавіка * Запарожская * Казінца * Калініна * Кастрычніцкая * Мяснікова * Незалежнасці * Парыжскай камуны * Перамогі * Прывакзальная * Свабоды * Старатраецкая * Стары Аэрапорт * Юбілейная * Якуба Коласа | Плошча Незалежнасці |

**Лявоніха** — народны парна-масавы беларускі танец, які выконваецца на мелодыю аднайменнай песні, якая пачынаецца са слоў «А Лявоніху Лявон палюбіў…». Таксама танец вядомы ў Польшчы. Лявоніха шырока вядомая па ўсёй Беларусі. Харэаграфія ----------- Музыка танца народная, музычны памер 2/4. Кампазіцыйна будуецца на нескладаных рухах, якія выконваюцца ў хуткім тэмпе. Рухі танцораў самыя розныя: дробат, галоп, прытупы, просты крок, падэбаск і г. д. яны часта суправаджаюцца плясканнем у далоні. Нотны запіс мелодыі Лявоніхі Лявоніха спаўняецца як у масавых, так і ў сольных варыянтах. У масавых варыянтах малюнкі самыя разнастайныя: круг, шэн, зорачкі, карона, варотцы, до-за-до, кружэнне ў парах пад рукі. У некаторых рэгіёнах Лявоніха выконвалася, як сольны танец, калі выканаўцы па аднаму выходзілі ў сярэдзіну круга і паказвалі сваё майстэрства. Пры такім выкананні была дапушчальная вялікая доля імправізацыі. На вяселлі «Лявоніха» была галоўным танцам, а на вячоркі выконвалася пасля «Лянцэя» і суправаджалася разнастайнымі жартаўлівымі прыпеўкамі, напрыклад: > > А Лявоніха не ладна была, > > Нямытую мне кашульку дала, > > Нямытую, не качаную, > > У суседа пазычаную. > > Сцэнічныя варыянты ------------------ У сцэнічных нацыянальных касцюмах, якія лягчэй і карацей традыцыйнай вопраткі Лявоніха выглядае яшчэ больш імклівай і жывой. Арыгінальнае сцэнічнае рашэнне гэтага танцу знайшоў, напрыклад, балетмайстар В. Ямінскі. У пастаноўцы, ажыццёўленай ім у народным ансамблі танца, танчаць адны дзяўчыны, ствараючы атмасферу нязмушанай весялосці. Удала знойдзеныя тут выразныя сродкі, якія пераканаўча раскрываюць характар ​​і ўзаемаадносіны танцуючых. К. А. Алексютовіч у сваіх пастаноўках узбагаціў малюнак Лявоніхі маляўнічымі ўзорамі. Кампазіцыя танца стала цікавей, багацей і разам з тым прасцей. Танец набыў сцэнічную форму. На тэатральнай сцэне -------------------- У балеце «Салавей» (пастаноўка А. Ермалаева) Лявоніха, якую паставіў К. Алексютовіч, была фінальнай сцэнай спектаклю. На дэкадзе беларускага мастацтва ў Маскве ў 1941 годзе фінальны танец балета танчыла адначасова 100 пар. М. С. Галаванаў  (руск.) (бел. так ахарактарызаваў яго: | | | | | --- | --- | --- | | "| «Лявоніха», пастаўленая тав. Алексютовічам, можа быць аднесена да лепшых узораў нацыянальнага танцавальнага мастацтва | "| Сцэнічную версію танца ставілі многія харэографы, у тым ліку Ларыса Ляшэнка. Таксама «Лявоніха» выкарыстана ў балетах «Аповесць пра каханне», пастаноўка А. Ермалаева, «Князь-возера», пастаноўка К. Мулера. У культуры ---------- Станіслаў Дзяканаў. «Лявоніха» «Лявоніху» ў шэрагу найбольш распаўсюджаных на ігрышчах танцаў адзначаў у сваёй кнізе Е. Э. Сно. А. Грыневіч адзначаў іншыя назвы танца: «Крутуха», «Круцёлка», «Падарожная». Першая публікацыя танца «Лявоніха» была ў складзе музычнай камедыі «Тарас на Парнасе» кампазітара Іосіфа Шадурскага ў зборніку «С околиц Витебска», але на думку беларускага музыказнаўцы Б. С. Смольскага напеў Лявоніхі можа ўзыходзіць да далёкіх часоў мастацтва скамарохаў. Гэтая тэорыя пацвярджаецца даследаваннямі В. Цукермана  (руск.) (бел.. А. Макаёнак напісаў твор «Лявоніха на арбіце». Мелодыя «Лявоніхі» гучыць у 2-й частцы 9-й сімфоніі  (руск.) (бел. Людвіга Бетховена. Назву 'Лявоніха' носіць сорт морквы, вяргіні. Зноскі ------ 1. ↑ Энциклопедический музыкальный словарь М. 1959, с. 120 2. 1 2 3 Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя / Рэдкалегія: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1989. — 575 с.: іл. ISBN 5-85700-014-9. (бел.) 3. 1 2 Чурко Ю. М. Вянок беларускіх танцаў.- Мн.: Беларусь, 1994. — 88 с. ISBN 5-33801097-8 4. 1 2 Алексютович Л. К. Белорусские народные танцы, хороводы, игры. Под ред. М. Я. Гринблата. Мн. «Вышэйш. школа», 1978. 528 с. с ил. 5. ↑ Лявониха и метелица — истоки белорусского танца Архівавана 31 студзеня 2012. (руск.) 6. ↑ Через год была война(недаступная спасылка) (руск.) 7. ↑ *Голованов Н. С.* Заметки о музыкальной культуре Белоруссии // «Советская Белоруссия». — 26 мая. — 1940. 8. ↑ Ляшенко Лариса Дмитриевна (руск.) 9. ↑ Сно Е. Э. В бототах Полесья. Белорусы. Спб. 1904 с. 15 10. ↑ Праграма-інструкцыя для збіральнікаў беларускай музычна-этнаграфічнай творчасці // / Апрац. А. Грыневічам. — №1. — Наш край, 1925. — С. 46.. 11. ↑ Скорабагатаў В. В. Зайгралі спадчынныя куранты: Цыкл нарысаў з гісторыі прафесіянальнай музычнай культуры Беларусі. Мн. 1998. 12. ↑ Зміцер Сасноўскі. ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСКІХ МУЗЫЧНЫХ УПЛЫВАЎ Архівавана 29 лістапада 2016. 13. ↑ А. Карповіч. 9-я сімфонія Бетховена // ЛіМ. 1939. 17 студз. 14. ↑ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ РЕЕСТР СОРТОВ (руск.) Літаратура ---------- * Алексютович Л. К. Белорусские народные танцы, хороводы, игры. Под ред. М. Я. Гринблата. Мн. «Вышейш. школа», 1978. 528 с. с ил. Спасылкі -------- * Всесоюзная Сельскохозяйственная Выставка. Скульптурная группа «Народный танец лявониха», установленная перед павильоном Белорусской ССР Архівавана 7 сакавіка 2016. * Лявоніха на YouTube * Фатаграфія Архівавана 13 жніўня 2010. * Харэаграфія Лявоніхі Архівавана 23 лістапада 2014. (руск.)

**Вільям Норвіцкі** (англ.: William of Norwich; Уільям Норыджскі, Вільгельм з Норыджа, 2 лютага 1132 — 22 сакавіка1144, Норыдж, Англія) — хрысціянскі хлопчык, знявечанае цела якога знайшлі ў лесе пад Норвічaм 25 сакавіка 1144 года. Пасля яго гібелі з’явілася чутка, што ён быў забіты яўрэямі з рытуальнай мэтай. Гэты выпадак лічыцца першым «крывавым паклёпам» у гісторыі Еўропы. Гісторыя -------- Месца, дзе знайшлі цела Вільяма У 1150—1173 гадах манах-бенедыктынец Томас Манмуцкі напісаў «Жыціе і цуды святога Вільяма з Норвіча». Паводле яго сачынення, у суботу 25 сакавіка 1144 года напярэдадні Вялікай пятніцы ў лесе Торп-Вуд пад Норвічам было знойдзена цела 12-гадовага Вільяма — вучня гарбара. Цела было паранена, хлопчык быў часткова распрануты, у роце быў драўляны кляп. Сваякі Вільяма абвінавацілі яўрэяў у яго смерці. Норвіч быў адным з найбуйнейшых і самых багатых гарадоў сярэднявечнай Англіі. Яўрэі з’явіліся ў Норвічы пасля заваёвы Англіі нармандцамі і займаліся ў асноўным ліхвярствам. Усяго ў горадзе жыло ад 5 да 10 тысяч чалавек, у тым ліку каля 200 яўрэяў — самая вялікая абшчына за межамі Лондана. Абвінавачванне ў забойстве Вільяма — першае згадванне аб яўрэях ў гэтым горадзе. Вільям рос без бацькі. У яго маці Эльвівы быў старэйшы сын Роберт і сястра Левіва, якая была замужам за святаром Годвінам Стартам (англ.: Godwin Sturt). У панядзелак 22 сакавіка 1144 года незнаёмец, які прадставіўся кухарам архідыякана Норвіча, звярнуўся да Эльвівы з просьбай дазволіць яе сыну пайсці з ім, бо на кухні архідыякана патрэбен быў памочнік. Бачачы ваганне маці, ён прапанаваў ёй 3 шылінгі, пасля чаго яна пагадзілася. Хто быў гэты чалавек — хрысціянін або яўрэй — засталося невядомым, Вільям пайшоў з ім. На наступны дзень у аўторак кухар і Вільям ўдваіх зайшлі да цёткі Вільяма, Левівы. Пасля Левіва сцвярджала, што адправіла дачку прасачыць за незнаёмцам, і тая бачыла, як яны з Вільямам зайшлі ў яўрэйскі дом. З таго часу Вільяма жывым не бачылі. Пасля выяўлення цела ў Норвічы распаўсюдзілася чутка, што Вільям быў забіты яўрэямі. Яўрэяў абвінавачвалі ў тым, што яны катавалі хлопчыка, чынам падобным да мук Хрыста, пасля чаго ўкрыжавалі. Яўрэі былі выратаваны ад расправы мясцовым шэрыфам Джонам дэ Чэсні (англ. *John de Chesney*), які схаваў іх у каралеўскім замку і адмовіўся ўзбуджаць супраць іх справу. Абвінавачванне было разгледжана праз 3 тыдні на саборы, сабраным біскупам горада Эбарардам. Абвінаваўцам выступіў Годвін. Біскупа яго словы не пераканалі. Па закліку біскупа яўрэі сталі перад ім і адмаўлялі сваю віну. Забойства засталося нераскрытым. Праз месяц пасля смерці, 24 красавіка, цела Вільяма перапахавалі на могілках для манахаў пры гарадской царкве. Вільям не быў кананізаваны афіцыйна, а мясцовашанаваным святым быў прызнаны да таго, як у 1173 годзе біскупаў абмежавалі ў праве кананізацыі без адабрэння Святога прастолу. У далейшым легенда аб мучаніцтве і цудах была дапоўненая іншымі аўтарамі. У прыватнасці, Джон Капгрэйв (памёр у 1494) у сваёй працы «Новая легенда Англіі» пісаў, што цела Вільяма было знойдзена дзякуючы «цудоўнаму промню святла, што зыходзіць з неба». Рукапіс ------- Сачыненне Томаса Манмуцкага з’яўляецца адзінай крыніцай інфармацыі аб Вільяме, гісторыя якога потым абрасла шматлікімі легендамі. Рукапіс кнігі Томаса была выяўленая Мантэгю Родосом Джэймсам ў 1889 годзе, выдадзеная сумесна з Кенноном Аугустам Джессапам у 1896 годзе на латыні з перакладам на англійскую мову з увядзеннем і каментарамі. Рукапіс знаходзіцца ў бібліятэцы Кембрыджскага універсітэта. Рукапіс складаецца з 7 кніг. У першай апісана жыцце Вільяма ад нараджэння і да смерці. Другая кніга складаецца з 2 частак: другая прысвечана доказу таго, што Вільям быў забіты яўрэямі, а першая частка і астатнія кнігі — апісанні цудаў, якія адбыліся з целам Вільяма. Хаця Джэсап і Джэймс лічылі, што рукапіс створана ў 1172—1173 гадах, сучасныя даследчыкі лічаць, што першая кніга была напісана ў 1149—1150, з другой па шостую — у 1154—1155 гадах. Семая кніга напісана ў 1173 годзе і падсумоўвае ўсе цуды, якія здарыліся з 1155 года. Вядома, што сам Томас Манмутскі не быў сведкам апісаных падзей, паколькі прыбыў у Норвіч з Монмута праз некалькі гадоў пасля іх — верагодна ў 1149 або 1150 годзе. Гісторыю Вільяма ен запісваў са слоў мясцовых жыхароў. Праца была напісаны ў жанры агіяграфіі і быў прызначаны для кананізацыі Вільяма. Джыліян Бенет адзначае антысемітызм аўтара, які называе яўрэяў ворагамі і лічыць, што яны здольныя на любыя злачынствы. Томас піша, што яўрэі выкралі хлопчыка ў сераду, у чацвер здзейснілі садысцкае забойства, падобнае на распяцце Хрыста, а ў Вялікую пятніцу, калі хрысціяне адпачываюць, вырашылі пазбавіцца ад цела. Аднак у лесе з мяшком, у якім яны неслі цела, іх бачыў адзін з вядомых жыхароў Норвіча Элвард Дзед. На наступны дзень цела было выяўлена, але пахавана толькі ў панядзелак. У аўторак дзядзька Вільяма Годвін Старт выкапаў цела для апазнання і зноў пахаваў. Між тым, як сцвярджае Томас, яўрэі падкупілі шэрыфа і ен абяцаў ім поўную абарону. Томас сцвярджае, што біскуп тройчы выклікаў яўрэяу, якія схаваліся ў каралеўскім замку, на сабор і патрабаваў ад іх прайсці выпрабаванне «судом Божым». Аднак яўрэі, заявіўшы аб сваёй невінаватасці, адмовіліся праходзіць выпрабаванне і пайшлі ў замак пад аховай шэрыфа. Пры гэтым Джуліян Бенет мяркуе, што гаворка ідзе пра канфлікт паміж шэрыфам і біскупам, а не паміж яўрэямі і хрысціянамі Норвіча. Бенет разглядае канфлікт у кантэксце супрацьстаяння англасаксонскага і нармандскія насельніцтва, супрацьпастаўлення лаяльнасці каралю і лаяльнасці царквы. У першай кнізе забойства Вільяма яўрэямі выкладаецца як агульнавядомы і даказаны факт. Аднак, як піша прафесар Ора Лімор, пры чытанні з другой кнігі становіцца зразумела, што многія жыхары Норвіча, уключаючы шэрыфа і біскупа, у гэтым сумняваліся. Лімор мяркуе, што менавіта таму другая кніга была напісана значна пазней, у ей аўтар фактычна дыскутуе са скептыкамі і прыводзіць тое, што ен лічыць доказамі віны яўрэяў. Галоўным доказам Томас лічыць пасведчанне аб тым, што адзін з жыхароў горада бачыў, як яурэі неслі ў мяху цела і павесілі яго на дрэве ў лесе, але змоўчаў, каб не парушаць святасць Страснога пятніцы. Упершыню гэта сведчанне было агучана толькі праз 5 гадоў пасля смерці Вільяма — у 1149 годзе, і не самім сведкам, а яго духоўнікам пасля яго смерці. Другім доказам ен мяркуе зацвярджэнне Левівы, якая сцвярджала, што яе дачка бачыла, як Вільям увайшоў у дом яўрэя. Аднак і гэта сведчанне з’явілася праз 5 гадоў і не было агучана на саборы ў біскупа. Такім чынам, як піша Ора Лімор, абодва сведчанні з’явіліся праз шмат гадоў пасля падзеі і былі агучаныя не самімі сведкамі, а тымі, хто сцвярджаў, што чуў гэта ад сведак. Развагі ж пра распяцці і крывавым рытуале абапіраюцца на сведчанне хрысціянскай служанкі ў яўрэйскім доме, якая сцвярджала, што мімаходам бачыла ў прыадчыненыя дзверы укрыжаванага хлопчыка. Яна таксама агучыла свае абвінавачванні праз шмат гадоў пасля саміх падзей. Ора Лімор адзначае таксама, што Томас нічога не піша аб якіх-небудзь спробах ўсталяваць асобу чалавека, з якім сышоў Вільям. Прэтэнзіі ў рытуальным забойстве Томас абапірау на меркаванне нейкага ахрышчанага яурэя Теобальда, па словах якога без праліцця чалавечай крыві яўрэі не могуць здабыць свабоду і вярнуцца на радзіму. Выдавец кнігі Томаса Мантэгю Джэймс абвінавачвае ў стварэнні крывавага паклепу Теобальда і нават мяркуе, што ен мог быць забойцам. Гісторык Гэвін Лэнгмюр (*англ.*), вывучаючы рукапіс, прыйшоў да высновы, што менавіта Томас, выступаючы ў ролі першага ў англійскай гісторыі прыватнага дэтэктыва, абвінаваціў яўрэяў у рытуальным забойстве. У сваім даследаванні Лэнгмюр паказаў, як Томас падтасоўваў факты і сведчанні для фальсіфікацыі высноў. Памяць ------ Распяцце Вільяма — карціна XV стагоддзя ў Царкве Святой Тройцы ў Лоддоне (Норфалк) У гісторыі памяць аб Вільяме засталася ў выглядзе малюнкаў на алтарных преградах і вітражах, як персанальных, так і калектыўных: * Царква Марыі Магдаліны на Сільвер-роўд ў Норыжды * Царква Св. Тройцы ў Ладдоні (графства Норфалк) * Царква Св. Эдмунда ў Фрытане (графства Норфалк, да 1974 года — графства Суфалк) * Царква Усіх Святых у Літчемі * Царква Св. Пятра і Паўла ў горадзе Ай (графства Суфалк) * Царква Св. Андрэя ў весцы Маркс-Тей (графства Эсэкс) Сучасныя ацэнкі --------------- Абвінавачванне яўрэяў у рытуальным забойстве Вільяма лічыцца першым «крывавым паклепам» у гісторыі Еўропы. Навукоўцы мяркуюць, што з’яўленне легенды аб Вільяме Норвічскім было звязана з рэлігійнымі настроямі першых Крыжовых паходаў, з іх акцэнтам на распяцці Хрыста і антыяўрэйскую ідэалогіяй. Так, гісторык Джэрэмі Коэн адзначае, што апісанне Томасам Манмутскім сцэны катаванняў і забойства хлопчыка мэтанакіравана стварае паралелі з распяццем Хрыста. Гэтая гісторыя стала мадэллю для абвінавачванняў у будучыні. Любое забойства, у якім маглі западозрыць яурэя, станавілася не простым, а рытуальным. Яно было устроена ў ланцуг аналагічных абвінавачванняў і было калектыўным: «вінаватыя ўсе яубрэі». У далейшым легенда аб Вільяме атрымала шырокае распаўсюджванне. Так, у Англіі з 1144 г. да выгнання адтуль яурэяў у 1290 годзе вядома па меншай меры 14 паклёпау. Затым праз Францыю паклеп распаўсюдзіўся і на астатнюю сярэднявечную Еўропу. Абвінавачванне яўрэяў у гэтым забойстве на працягу сотняў гадоў падтрымлівала антысемітызм. Сучасныя навукоўцы лічаць, што Вільям, хутчэй за ўсе, быў рэальнай постаццю, што ен сапраўды быў знойдзены мертвым і памер гвалтоўнай смерцю. Усе астатняе — прадмет здагадак і спекуляцый. Каталіцкая царква пасля Другога Ватыканскага сабора прызнала абвінавачванні яўрэяў у рытуальных злачынствах паклепам, і пазней яе епархіі выключылі з спісаў святых некалькі мясцовашанаваных іменаў, якія лічыліся такімі ахвярамі. Аляксандр Мень сцвярджае, што ў іх лік увайшоў таксама Вільям. Каталіцкая энцыклапедыя называе абвінавачванне яўрэяў у рытуальным забойстве Вільяма хлусней — адной з самых прыкметных і катастрафічных у гісторыі. Зноскі ------ 1. ↑ Паколькі Вільям ня быў кананізаваны афіцыйна, то яго проста выключылі са спісаў мясцовашанаваных святых 2. 1 2 *Белова О. В. Петрухин В. Я.* Миф 3. «Кровь на нас и на детях наших…» Религиозные наветы в книжной и устной традиции славян // «Еврейский миф» в славянской культуре. — Москва; Иерусалим: Мосты культуры / Гешарим, 2008. — С. 215. — 568 с. — ISBN 978-5-93273-262-8. 3. 1 2 3 Лимор 2006, с. 288. 4. ↑ Perry, Schweitzer 2002, p. 48. 5. ↑ *Raphael Langham.*. William of Norwich (англ.)(недаступная спасылка). The Jewish Historical Society of England. Архівавана з першакрыніцы 1 мая 2013. Праверана 2013-4-24. 6. ↑ Bennett 2005, p. 119. 7. ↑ Bennett 2005, p. 123. 8. 1 2 Лимор 2006, с. 285. 9. ↑ St William of Norwich, M.R. James (англ.)(недаступная спасылка). Cambridge University Press. — репринт издания 1896 года. Архівавана з першакрыніцы 1 лістапада 2013. Праверана 2013-4-25. 10. ↑ Лимор 2006, с. 288-289. 11. ↑ *Кротов Я. Г.*. Вильгельм Норвичский **(нявызн.)**(недаступная спасылка). krotov.info. Архівавана з першакрыніцы 8 мая 2013. Праверана 2013-4-24. 12. 1 2 *Панченко А. А.* Кровавый навет // Христовщина и скопчество: фольклор и традиционная культура русских мистических сект Архівавана 2 ліпеня 2014.. — М.: ОГИ, 2004. — С. 161. — 544 с. 13. ↑ Bennett 2005, p. 119-120. 14. 1 2 William of Norwich (англ.). Jewish Encyclopedia (16 лістапада 1906). Праверана 2014-4-8. 15. ↑ Лимор 2006, с. 283-294. 16. ↑ Лимор 2006, с. 294. 17. 1 2 *Зинде Э.* Дети навета // Лехаим. — 30 сентября 2012. — № 10 (246). 18. ↑ Лимор 2006, с. 312. 19. ↑ Лимор 2006, с. 288-290. 20. ↑ Лимор 2006, с. 287-288. 21. 1 2 Bennett 2005, p. 120. 22. ↑ Лимор 2006, с. 287. 23. ↑ Лимор 2006, с. 286-287. 24. ↑ Bennett 2005, p. 120-121. 25. 1 2 Лимор 2006, с. 290. 26. ↑ Bennett 2005, p. 124-127. 27. ↑ Лимор 2006, с. 298-299. 28. ↑ Лимор 2006, с. 299-300. 29. ↑ Лимор 2006, с. 300-301. 30. ↑ Лимор 2006, с. 302. 31. 1 2 Лимор 2006, с. 292. 32. ↑ *Панченко А. А.* К исследованию «еврейской темы» в истории русской словесности: сюжет о ритуальном убийстве // Новое литературное обозрение : журнал. — 2010 33. ↑ Gillian Bennett, "William of Norwich and the Expulsion of the Jews, "Folklore 116, no. 3 (2005) 34. ↑ *Jeremy Cohen.* William of Norwich, Thomas of Monmouth, and The Ritual Murder Accusation // Christ Killers: The Jews and the Passion from the Bible to the Big Screen. — New York: Oxford University Press, 2007. — P. 94-97. — 324 p. — ISBN 978-0195178418. 35. ↑ Лимор 2006, с. 308. 36. ↑ Лимор 2006, с. 313. 37. ↑ *Paul Halsall.*. Medieval Sourcebook: Thomas of Monmouth: The Life and Miracles of St. William of Norwich, 1173 (англ.). *Internet History Sourcebooks Project*. Fordham University (1 кастрычніка 1997). Праверана 2014-8-26. 38. ↑ Perry, Schweitzer 2002, p. 71. 39. ↑ *Мень А.*. Возможно ли иудеохристианство? **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Кротов Я.. Архівавана з першакрыніцы 23 сакавіка 2013. Праверана 2013-4-24. 40. ↑ Webster, D.R. (1912). St. William of Norwich. In The Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company. Retrieved March 23, 2014 Літаратура ---------- * *Лимор О.* Часть девятая. Кровавый навет // Евреи и христиане: полемика и взаимовлияние культур. — Открытый университет Израиля, 2006. — С. 281-313. — ISBN 9789650608378. Архівавана 2 красавіка 2015. * *McCulloh J.* Jewish Ritual Murder: William of Norwich, Thomas of Monmouth, and the Early Dissemination of the Myth // *Speculum*. — 1997. — Т. 72. — № 3. — С. 698-740. — ISSN 00387134. * *Miri Rubin.* Making of a Martyr: William of Norwich and the Jews // *History Today*. — London: Andy Patterson, 2010. — Vol. 60. * *Gillian Bennett.* Towards a Revaluation of the Legend of «Saint» William of Norwich and its Place in the Blood Libel Legend // *Folklore*. — Folklore Enterprises, Ltd. 2005. — Vol. 116. — P. 119-139. * *Anderson M. D.* A Saint at Stake: The Strange Death of William of Norwich. London: Faber, 1964. * *Gillian Bennett.* «Saint» William of Norwich: A Medieval English Ritual Murder Accusation, its Creation and Aftermath // *Paper presented at the conference on The Social Consequences of Rumour*. — April 2003. * *Yarrow S.* Little St William of Norwich // Saints and Their Communities: Miracle Stories in Twelfth-Century England. — 2006. — P. 122-168. — 258 p. — (Oxford Historical Monographs). — ISBN 978–0–19–928363–7. * *Langmuir Gavin I.* Thomas of Monmouth: Detector of Ritual Murder // *Speculum*. — 1984. — Vol. 49. — P. 820-846. — ISSN 00387134. * *Perry M. Schweitzer F. M.* Anti-Semitism: Myth and Hate from Antiquity to the Present. — Palgrave Macmillan, 2002. — 309 p. — ISBN 9780312165611. * *Lotter F.* Innocens virgo et Martyr. Thomas von Monmouth und die Verbreitung der Ritualmordlegende im Hochmittelalter // *Rainer Erb.* Die Legende vom Ritualmord: Zur Geschichte der Blutbeschuldigung gegen Juden. — Metropol Verlag, 1993. — S. 25-72. — ISBN 978-3926893154. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Catholic (1997—…) · Dictionary of National Biography · Оксфардскі біяграфічны | | Нарматыўны кантроль | GND: 1147215510 · ISNI: 0000 0003 9939 0434 · LCCN: no2012158676 · SUDOC: 118682547 · VIAF: 293372135, 462159474240527662124 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Марцінкевіч. **Фелікс Станіслававіч Марцінкевіч** (1 лютага 1920 — 13 жніўня 1992) — беларускі вучоны-эканаміст, аўтар навуковых прац па перспектывах развіцця народнай гаспадаркі Беларускай ССР, размяшчэнні галін сельскай гаспадаркі і фарміравання сельскагаспадарчых зон БССР, навуковаму прагназаванні комплекснага выкарыстання прыродных рэсурсаў і развіцця вытворчых сіл Беларускага Палесся. Уся яго навуковая і выкладчыцкая дзейнасць была звязана з Інстытутам эканомікі АН БССР, у якім Фелікс Станіслававіч Марцінкевіч працаваў старшым навуковым супрацоўнікам, загадчыкам сектара, намеснікам дырэктара па навуковай рабоце, а з 1964 па 1980 гады дырэктарам Інстытута. Адначасова ў 1966—1970 гадах Ф. С. Марцінкевіч — прафесар Беларускага інстытута народнай гаспадаркі. У 1980—1987 гадах загадчык сектара, з 1987 года — дарадца пры дырэкцыі Інстытута эканомікі Акадэміі навук Беларусі. Біяграфія --------- Нарадзіўся Ф. С. Марцінкевіч ў вёсцы Машчонае Дзяржынскага раёна Мінскай вобласці ў сялянскай сям’і. Пасля заканчэння ў 1937 годзе сярэдняй школы Фелікс Станіслававіч паступае ў Беларускi дзяржаўны ўніверсітэт. Вялікая Айчынная вайна перапыніла вучобу ва ўніверсітэце, якую ён скончыў ўжо пасля вайны, а праз год ён паступiў у аспірантуру пры Інстытуце эканомікі АН БССР. З якiм звязана ўся яго наступная навуковая і педагагічная дзейнасть. З 1964 года па 1980 год ён з’яўляўся дырэктарам гэтага інстытута. Тут жа ён стаў кандыдатам, а затым і доктарам эканамічных навук, прафесарам, членам-карэспандэнтам, а потым і акадэмікам. Вучоны, педагог актыўна ўдзельнічаў у грамадскім жыцці, Ф. С. Марцінкевіч унёс вялікі ўклад у развіццё эканамічнай навукі, абгрунтаванне кірункаў развіцця народнай гаспадаркі рэспублікі, павелічэння яе эканамічнага патэнцыялу і павышэння яго эфектыўнасці. Пад яго кіраўніцтвам і непасрэдным удзеле быў падрыхтаваны шэраг навуковых дакладаў па развіцці і размяшчэнні галін народнай гаспадаркi рэспублікі, навуковых прагнозаў па комплексным выкарыстанням прыродных рэсурсаў і развіццю прадукцыйных сіл Беларускага Палесся, сацыяльна-эканамічных праблемах сельскай гаспадаркі і інш. Размяшчэнне і спецыялізацыя сельскай гаспадаркі БССР Навуковай дзейнасці Фелікса Станіслававіча заўсёды быў уласцівы творчы характар, комплексны падыход да даследуемых эканамічных праблем, імкненне давесці навуковае даследаванне да практычнага выкарыстання. Ім было апублікавана больш за 200 навуковых прац, дзе кожная адрозніваецца сваёй арыгінальнасцю і пэўнай завершанай аб’ятасцю, знаходзіла шырокае прызнанне навуковай грамады ў рэспубліцы і за яе межамі. Сярод іх варта адзначыць такія, як «Спецыалiзацыя сельскай гаспадаркі і развіццё прамысловасці па перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны», «Размяшчэнне і спецыялізацыя сельскай гаспадаркі БССР», «Беларусь у народагаспадарчым комплексе страны», «Пытанні тэорыі і ацэнкі эканамічнай эфектыўнасці народнай гаспадаркі» і інш. Пытанні тэорыі і ацэнкі эканамічнай эфектыўнасці народнай гаспадаркі Значнае месца ў даследаваннях Ф. С. Марцінкевіч займае вывучэнне эканамічнай гісторыі Беларусі. У такіх буйных манаграфіях як «Эканоміка Савецкай Беларусі 1917—1967 гг.» і «Сацыяльна-эканамічныя пераўтварэнні ў Беларускай ССР за гады Савецкай улады», дзе Фелікс Станіслававіч з’яўляецца адным з кіраўнікоў і сааўтарам, у працы даецца разгорнуты выклад глыбіні і паслядоўнасці сацыяльна-эканамічных пераўтварэнняў, имеўшых месца за гады Савецкай улады ў Беларусі, раскрываюцца здарэннi, якія адбыліся ў сістэме грамадскага ўзнаўлення, паказываецца працэс фарміравання рэспубліканскага гаспадарчага комплексу як складовай часткі агульнасаюзнага народнохозяйственнаго комплексу. Важкі ўклад Ф. С. Марцінкевіч унёс у падрыхтоўку навуковых кадраў. І як кіраўнік вядучага цэнтра эканамічнай навукі ў рэспубліцы, і як вучоны-педагог ён добра разумеў велізарнае значэнне гэтага для развiцця эканамічнай навукі, аддаваў на гэта многа сіл і энергіі. На працягу шэрагу гадоў ён з’яўляўся старшынёй Савета па абароне дысертацый. Пад яго непасрэдным навуковым кіраўніцтвам было падрыхтавана больш за 30 кандыдатаў навук, здольных вырашаць складаныя і важныя праблемы эканамічнага развіцця. Шмат намаганняў і энергіі аддаваў Ф. С. Марцінкевіч каардынацыі Навуковых даследаванняў у галіне эканомікі ў рэспубліцы, ажыццяўляючы кiраўнiцтва і удзельнічаючы ў працы праблемных саветаў пры Аддзяленні агульных навук АН БССР і Дзяржплана БССР, а таксама з’яўляючыся членам шэрагу навукова — тэхнічных саветаў міністэрстваў і ведамстваў. Годна прадстаўляў Фелікс Станіслававіч Беларусь у шэрагу міжнародных арганізацый. У складзе дэлегацыі БССР ён браў удзел у працы Мiравой канферэнцыі па зямельным рэформам у Рыме, удзельнічаў у працы сусветнай харчовай канферэнцыі ў Рыме, з’яўляўся кіраўніком дэлегацыі Беларускай ССР на сесіях Еўрапейскай эканамічнай камісіі ў Жыневе, быў старшынёй міжрэгіянальнага семінара ААН па размешчэнню прамысловасці і рэгіянальнаму развіццю ў г. Мінску. Цiкавы факт ----------- Даведка пра Ф. С. Марцінкевіча на рускамоўнай версіi сайта прысутнiчае ў галiне выдатных працаўнiкоў i выпускнiкоў унiверсiтэта(недаступная спасылка), але адсутнiчае ў беларускай версіi сайта(недаступная спасылка) БДУ. Літаратура ---------- * Марцінкевіч Фелікс Станіслававіч // Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Дзяржынскага раёна. — Мінск. 2004. — С. 607. * Марцінке́віч Фелікс Станіслававіч // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 465. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. Спасылкі -------- * Фелікс Станіслававіч Марцінкевіч у базе даных «История белорусской науки в лицах» Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | БАП: 128979 |

**Мэйвілскі дзяржаўны ўніверсітэт** (англ.: Mayville State University) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая месціцца ў горадзе Мэйвіл у штаце Паўночная Дакота, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Заснаваны як нармальная школа ў адпаведнасці з Канстытуцыяй Паўночнай Дакоты ў 1889 годзе, вучэльня атрымала 12 000 га і была утворана ў адпаведнасці з рашэннем заканадаўчага сходу штата першага склікання. Заняткі пачаліся ў тым жа 1889 годзе. У 1926 годзе Дзяржаўны савет па вышэйшай адукацыі дазволіў вучэльне надаваць ступені бакалаўра ў галіне адукацыі. Такім чынам нармальная школа стала дзяржаўным педагагічным каледжам, прапануючы чатырохгадовыя праграмы навучання. У 1961 годзе каледжам была адкрыта першая непедагагічная ступень бакалаўра. 1973 і 1982 гадах каледж заснаваў праграмы па бізнес-адміністраванню і камп'ютарным навукам. Цяперашняя назва вучэльні была зацверджана заканадаўчым сходам штата ў 1987 годзе. Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Паўночная Дакота Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

**Паводзіны** — здольнасць жывёл змяняць свае дзеянні пад уплывам унутраных і знешніх фактараў. Паводзіны маюць агромністае прыстасавальніцкае значэнне, дазваляючы жывёлам пазбягаць негатыўных фактараў навакольнага асяроддзя. Нават прасцейшыя праяўляюць здольнасць перамяшчацца ў адказ на раздражняльнікі асяроддзя. У шматклетачных арганізмах паводзіны знаходзяцца пад кантролем нервовай сістэмы. У адрозненне ад псіхікі, паводзіны даступны для непасрэднага назірання. Паводзіны з'ўляюцца прадметам шырокага вывучэння спектра навук, ад псіхалогіі, эталогіі, заапсіхікі і параўнальнай псіхалогіі да паводзіннай экалогіі. Падыходы і напрамкі ------------------- Карані навук аб паводзінах сыходзяць у антычныя часы. Пытаннямі псіхалогіі і паводзін людзей і жывёл займаліся яшчэ Арыстоцель, Хрызіп, Сакрат і Платон, аднак, сур'ёзна навукова вывучаць паводзіны стала магчыма толькі са з'яўленнем ідэі эвалюцыянізму. Сучасныя навуковыя дысцыпліны, якія займаюцца вывучэннем паводзін, цесна звязаныя паміж сабой і шмат у чым перасякаюцца, а адрозненні ў прадметах і метадах спрыяе больш поўнаму раскрыццю сутнасці паводзін розных пазіцый. У цяперашні час назіраецца аб'яднанне навук аб паводзінах у міждысцыплінарныя напрамкі. ### Псіхалогія Псіхалогія вывучае псіхіку чалавека, а менавіта заканамернасці, асаблівасці і развіццё псіхічнай дзейнасці чалавека. Прадметам псіхалогіі з'яўляецца паводзіны чалавека, аднак псіхалогія неаднаразова мяняла прадмет свайго даследавання на працягу доўгай гісторыі свайго развіцця. Сучасная псіхалогія ўяўляе сабой развітую навуку, якая абапіраецца на дасягненні зоопсихологии, нейрафізіялогіі і іншых натуральных навук. ### Зоапсіхалогія Зоапсіхалогія займаецца вывучэннем псіхічнай дзейнасці жывёл. Аб'ектам зоапсіхалогіі з'яўляюцца паводзіны жывёл. Прадметам зоапсіхалогіі з'яўляюцца асаблівасці і заканамернасці псіхічнай дзейнасці жывёл, а таксама яе развіццё ў антагенезе і філагенезе. Увага зоапсіхолагаў накіравана на вывучэнне ўспрымання, памяці, мыслення жывёл. ### Параўнальная псіхалогія Параўнальная псіхалогія займаецца параўнальным аналізам псіхічных працэсаў прадстаўнікоў розных таксанамічных груп. Характэрнай рысай параўнальнай псіхалогіі з'яўляецца прымяненне параўнальнага аналізу ў якасці асноўнага метаду. ### Біхейвіярызм і неабіхевіярызм Біхейвіярызм — кірунак у амерыканскай псіхалогіі, якое зарадзілася ў пачатку XX стагоддзя. Асаблівасцю гэтага кірунку была адмова ад вывучэння псіхікі, як не пазнавальнай з'явы. Пры гэтым цалкам выключаліся з разгляду псіхічныя працэсы, а паводзіны зводзілася да сукупнасці рэакцый на стымулы. Заснавальнікам біхейвіярызму з'яўляецца амерыканскі псіхолаг Джон Уотсан, ён жа і прапанаваў гэты тэрмін. Прадстаўнікі гэтага кірунку ўнеслі вялікі ўклад у навукі аб паводзінах, у прыватнасці, вызначылі прадмет псіхалогіі, распрацавалі класічныя метады, практычна каштоўныя тэхналогіі і спрыялі распаўсюджванню матэматычных метадаў у псіхалогіі. ### Эталогія Эталогія ў сучасным разуменні — навука аб біялагічных асновах паводзінаў жывёл. Прадметам эталогіі з'яўляюцца механізмы, адаптыўнае значэнне, асаблівасці развіцця паводніцкіх актаў у антагенезе і пытанні эвалюцыі паводзін. Эталогія зарадзілася ў рамках «класічнай эталогіі» — навуковага напрамку, які займаўся вывучэннем паводзін жывёл як адаптацыі да навакольнага асяроддзя ў іх натуральным асяроддзі пражывання. Прадмет эталогіі складаюць скончаныя, скаардынаваныя паводніцкія акты. Заснавальнікамі эталогіі як навуковага напрамку лічацца Конрад Лорэнц і Нікалаас Тынберген с.51-52. Кампаненты псіхічнай дзейнасці ------------------------------ З часоў Чарльза Дарвіна ў навуцы усталявалася ўяўленне аб трох складнікаў псіхічнай дзейнасці жывёл. Гэтыя кампаненты, паводле тэрміналогіі Дарвіна — інстынкт, здольнасць да навучання і здольнасць да развагі, арганічна злучаюцца, утвараючы складаны феномен псіхічнай дзейнасці жывёл. ### Прыроджаныя * Інстынкт — у шырокім сэнсе спадчынна замацаваны кампанент паводніцкага акта. У навуках аб паводзінах жывёл пад інстынктам разумеецца спецыфічная сукупнасць прыроджаных складаных рэакцый арганізма, якія ўзнікаюць, як правіла, амаль у нязменнай форме ў адказ на знешнія ці ўнутраныя раздражненні. * Безумоўны рэфлекс — адносна пастаянная стэрэатыпная прыроджаная рэакцыя арганізма на ўздзеяння знешняй і ўнутранай асяроддзя, якія ажыццяўляюцца пры пасродку цэнтральнай нервовай сістэмы і не якія патрабуюць адмысловых умоў для свайго ўзнікнення (напрыклад, адторгванне рукі пры дакрананні да вельмі гарачым прадметах). Тэрмін быў прапанаваны І. П. Паўлавым. ### Навучэнне * Прывыканне — найпростая форма навучання, якая складаецца ў паслабленні рэакцыі на стымул пры шматразовым прад'яўленні. * Умоўны рэфлекс. Класічны паўлаўскі рэфлекс заключаецца ў фарміраванні пры шматразовым прад'яўленні біялагічна нейтральнага стымулу з біялагічна значным стымулам, так што абодва стымула часткова перакрываюцца ў часе, рэакцыі на нейтральны стымул. У рамках рэфлекторнай тэорыі ВНД ўмоўны рэфлекс разглядаўся як асноўная адзінка індывідуальнага вопыту. * Аперантнае навучэнне — працэс фарміравання інструментальных рэфлексаў праз падмацаванне ўласнай актыўнасці жывёлы. * Імпрынтынг — адкрытая эталогіі форма аблігатнага навучання. ### Разумовая дзейнасць * Разумовая дзейнасць — (паводле Крушынскага) здольнасць жывёльнага ўлоўліваць эмпірычныя законы, якія злучаюць прадметы і з'явы навакольнага свету і аперыраваць гэтымі законамі ў новай для яго сітуацыі. * Інтэлект чалавека — агульная пазнавальная здольнасць, якая вызначае гатоўнасць да засваення і выкарыстання ведаў і досведу, а таксама да разумнага паводзінам у праблемных сітуацыях. Формы паводзін -------------- ### Харчовыя паводзіны Харчовыя паводзіны ўласцівыя ўсім жывёлам і адрозніваюцца вялікай разнастайнасцю. Яно непарыўна звязана з рознымі відамі актыўнасці, звязанай з пошукам, запасанием ежы і абменам рэчываў. Пошукавыя паводзіны запускаюецца працэсамі ўзбуджэння, выкліканымі адсутнасцю ежы. #### Пошукавыя паводзіны Пошукавыя паводзіны адрозніваюцца выключнай разнастайнасцю і залежаць ад асаблівасцей экалогіі і біялогіі віду. Агульным для жывёл з'яўляецца павышэнне адчувальнасці да харчовых раздражняльнікам. У лічынак казурак яно выяўляецца ў выглядзе станоўчага таксіса, у адносінах да хімічных раздражняльнікаў. Жывёлы праяўляюць выбіральнасць па адносінах да ежы. Яна можа выяўляцца ў выглядзе строгай спецыялізацыі, як у каршуна-смужнееда або ў выглядзе харчовай перавагі, пры якім жывёла, калі ў яе ёсць выбар, аддае перавагу пэўнаму харчоваму аб'екту. Часта жывёлы імкнуцца падтрымліваць разнастайнасць харчовага рацыёну. Сярод жывёл, якія сілкуюцца жывой ежай (драпежнікаў), назіраюцца дзве асноўныя стратэгіі пошуку ежы — паляванне і пасьба. Паляванне ўяўляе сабой спосаб здабывання рухомай здабычы. Паляўнічыя стратэгіі залежаць ад характарыстык здабычы і асаблівасцей біялогіі паляўнічага. Адны драпежнікі, напрыклад, багамолы, чакаюць здабычу ў засадзе, іншыя будуюць пасткі. Добра вядомыя пасткі павукоў. Казуркі таксама будуюць пасткі — прыкладам можа служыць мурашкавы леў. Хуткія драпежнікі, напрыклад кальмары, рэалізуюць асаблівую стратэгію — пераслед. Паляванне на маларухомую і скрытную здабычу патрабуе развітых аналізатараў і спецыяльных прыстасаванняў для яе выкрыцця і забойства (такая здабыча часта валодае трывалым панцырам). Нерухомая і шматлікая здабыча здымае неабходнасць яе высочвання і забойства. Харчаванне такой здабычай — пасьба — заключаецца ў паглынанні часткі або асобных органаў кармавых арганізмаў. Класічным прыкладам пашавага тыпу драпежнікаў могуць служыць буйныя пазваночныя траваедныя жывёлы, такія як авечкі і козы. Адбіранне здабычы ў іншых — клептапаразітызм — таксама распаўсюджана ў жывёльным свеце. Для адных відаў ён з'яўляецца дапамогай у неспрыяльных умовах. Для іншых, напрыклад многіх паморнікаў, ён з'яўляецца звычайнай крыніцай пражытка. Такія віды здольныя актыўна і настойліва пераследваць ахвяру, каб адабраць здабычу. Далёка не заўсёды клептапаразітызм выклікае зваротную агрэсію, асабліва пры міжвідавым клептапаразітызме. #### Насычэнне Пры паглынанні ежы ўключаюцца механізмы тармажэння, якія запускаюцца як фізіялагічнымі зменамі, так і сігналамі ад рэцэптараў рота, глоткі, страўніка і кішэчніка. У высокаарганізаваных жывёл працэс спажывання ежы кіруецца пры ўдзеле цэнтральнай нервовай сістэмы, у менш высокаарганізаваных гэты працэс кантралюецца перыферычнай нервовай сістэмай. Напрыклад у мух спажыванне ежы кіруецца па прынцыпе зваротнай адмоўнай сувязі — па меры расцяжэння кішачніка ўзмацняецца падаўленне харчовых паводзінаў.. Сярод членістаногіх сустракаецца вонкавае страваванне. Яно характэрна для павукоў, лічынак мух і стракоз. #### Запасание ежы Сярод насякомых распаўсюджана запасание корму для лічынак. Напрыклад, копры адкладаюць яйкі ў нарыхтаваныя гнаявыя шарыкі. Многія перапончатакрылыя і некаторыя двухкрылыя адкладаюць яйкі ў цела іншых жывёл (пераважна насякомых). Своеасаблівасць гэтай формы запасання корму дазволіла вылучыць іх у асобную экалагічную катэгорыю — паразітоіды. У некаторых грызуноў, да якіх адносяцца хамякі, некаторыя пацукі і бурундукі, запасанне корму набыло характар ​​прыстасавання да неспрыяльнага сезона. У іх запасание корму прымеркавана да перыяду паспявання травы. За сезон звычайны хамяк запасіць да 16 кг расліннага корму. ### Камфортныя паводзіны Камфортныя паводзіны аб'ядноўвае паводніцкія акты, накіраваныя на сыход за целам. Камфортныя паводзіны з'яўляецца неад'емнай часткай жыццядзейнасці здаровай жывёлы. Парушэнне камфортнага паводзін сведчыць аб няшчасці жывёлы (хваробе, голаду або нізкім сацыяльным статусе ў грамадскіх жывёл). Жывёлы могуць чысціць цела пры дапамозе канечнасцей, церціся аб субстрат, падтрасацца, купацца ў вадзе або пяску. Паводніцкія акты, якія не маюць напрамкі, такія як прыняцце паставы для сну, таксама адносяцца да камфортных паводзін. ### Рэпрадуктыўныя паводзіны З двух асноўных тыпаў размнажэння — палавога і бясполага, першае характарызуецца выключнай разнастайнасцю форм паводзін, накіраваных на пошук партнёра, утварэння пар, пазнаванне партнёра, шлюбныя рытуалы і ўласна спарванне. Арганізмы, якія размножваюцца партагенетычна, таксама часам дэманструюць складаныя палавыя паводзіны. Бясполае размнажэнне не патрабуе такіх адаптацый. Жывёлы, якія насяляюць у прыродных раёнах з выяўленай зменай сезонаў года, маюць гадавы цыкл размнажэння. У іх палавыя паводзіны сезон запускаецца ўнутранымі гадавымі (цыркануальнымі) рытмамі, пры гэтым фактары навакольнага асяроддзя аказваюць карэктуе ўздзеянне. Напрыклад, у рыб, якія жывуць у водах ўмеранага пояса, нераст назіраецца раз у год (восенню, летам ці вясной), калі ў рыб, якія жывуць у тропіках, ён можа быць не выяўлены зусім. У млекакормячых, нароўні з цыркануальным, маецца больш кароткі эстральны цыкл, які вызначае фізіялагічныя працэсамі. Гэтыя фактары вызначаюць гатоўнасць да спарвання. Пад дзеяннем палавых гармонаў жывёлы становяцца адчувальнымі да палавых сігналаў — хімічным, гукавым і візуальным, пачынаюць праяўляць комплексы дзеянняў, накіраваныя на пошук партнёраў. Большасць вышэйшых жывёл прыступаюць да спарвання толькі пасля заляцанні. Заляцанне ўяўляе сабой абмен адмысловымі сігналамі — дэманстрацыямі. Заляцанне ў жывёл моцна рытуалізіравана і адрозніваецца выключнай разнастайнасцю: яно можа ўключаць паднесенне корму, як у чомгі, дэманстрацыю апярэння, як у райскіх птушак, узвядзенне збудаванняў. Заляцанне разглядаецца як механізм палавога адбору. У агульным выпадку, яно спрыяе адбору найбольш прыдатнага партнёра, а, акрамя таго, перашкаджае міжвідавай гібрыдызацыі. #### Тыпы шлюбных адносін | | Паліандрыя | Палігінія | | --- | --- | --- | | Манагамія | ♀ | ♂ | | Палігамія | ♂♂♂ | ♀♀♀ | Вылучаюць тры асноўных тыпу шлюбных адносін — палігамія, манагамія і паліандрыя. Палігінія, прыватны выпадак палігаміі, пры якой адзін самец апладняе больш адной самкі, з'яўляецца самай распаўсюджанай формай шлюбных адносін. Рэпрадуктыўны поспех самцоў пры гэтай форме шлюбных адносін неаднолькавы. Яна стварае дабрадатныя ўмовы для палавога адбору, які прывёў да ўзнікнення мудрагелістых упрыгожванняў, рытуалаў заляцання і турніраў, пераможцы якіх атрымліваюць права на спарванне. Манагаміяй называецца тып шлюбных адносін, пры якім утвараюцца больш ці менш трывалыя пары і абодва партнёра ўдзельнічаюць у сыходзе за нашчадствам. З'яўляецца самай распаўсюджанай формай шлюбных адносін у птушакс. 369.Впрочем, манагамія ў птушак нярэдка спалучаецца ў межах віду з іншымі формамі шлюбных адносін. Напрыклад, манагамныя пары лясной завірушкі часта разбаўляюцца паліандрычнымі, палігінічнымі і палігінандрычнымі групоўкамі. Размнажэнне патрабуе ад жывёл велізарных выдаткаў. Таму ў перыяд размнажэння жывёлы становяцца асабліва патрабавальныя да фактараў навакольнага асяроддзя. Акрамя пералічаных формаў да рэпрадуктыўнага паводзінах можна аднесці абарону тэрыторыі і сыход за нашчадствам. ### Бацькоўскія паводзіны Бацькоўскія паводзіны аб'ядноўвае паводніцкія акты, звязаныя з вывядзеннем нашчадкаў. Складаныя бацькоўскія паводзіны назіраюцца ў птушак, млекакормячых і некаторых рыб і земнаводных. Бацькоўскія паводзіны цесна звязаныя з рэпрадуктыўнымі. Напрыклад, у птушак пабудова гнязда ажыццяўляецца ў шлюбны перыяд і з'яўляецца кампанентам заляцанні. Бацькоўскія паводзіны дзеліцца на некалькі паслядоўных фаз. #### Птушкі У птушак першай фазай бацькоўскага паводзінаў лічыцца адкладванне яек, за якім адбываецца наседжванне. Наседжваць яйкі могуць як самец і самка напераменку, як у рачной крачкі, толькі самец ці толькі самка. Большасць птушак сядзяць на яйках, награваючы іх цяплом свайго цела, але некаторыя, напрыклад, пустазельныя куры, будуюць спецыяльныя інкубатары. Неабходным умовай пачатку пераходу да наседжвання з'яўляецца распазнаванне яек. Выбіральнасць па адносінах да яйкаў неаднолькавая ў розных відаў. Некаторыя птушкі гатовыя выседжваць муляжы, толькі аддалена нагадваюць іх яйкі, калі іншыя, адмаўляюцца наседжваць падобныя яйкі роднасных відаў, а часам і свае ўласныя. Улічваючы распаўсюджанасць унутрывідавых і міжыідавых гнездавога паразітызму — ён апісаны больш, чым у 230 відаў — становіцца зразумелым біялагічнае значэнне выбіральнасці ў адносінах да яйкаў. Пасля вылуплення птушанят пачынаецца стадыя вырошчвання. Па характары сыходу за нашчадствам вылучаюць дзве групы птушак — птушанцовых і вывадкавых. У птушанцовых птушак птушаняты вылупляюцца бездапаможнымі, не здольнымі здабываць ежу самастойна і бацькі старанна даглядаюць за імі — кормяць, абаграваюць і абараняюць. Птушаняты актыўна выпрошваюць корм — у гэтым выпадку ў якасці рэлізера выступае дзюба бацькоў. У вывадкавых птушак птушаняты вылупляюцца відушчымі, здольнымі ў першыя ж гадзіны жыцця перасоўвацца ўслед за бацькамі і карміцца ​​самастойна. Паводзіны бацькоў і птушанят, якая забяспечвае выкормліванне, з'яўляюцца прыроджанымі. #### Сысуны У млекакормячых бацькоўскі паводзіны ўключае пабудову гнязда, роды, вырошчванне нашчадкаў, сыход за нашчадствам — вылізванне, перацягванне і навучанне. Асаблівае значэнне для іх мае гадаванне дзіцянятаў. Дзіцяняты млекакормячых нараджаюцца з смактальны рэфлексам. Кармленне у млекакормячых ўяўляе сабой скаардынаваны працэс, у якім і самка, і дзіцяняты гуляюць актыўную ролю. Па заканчэнні гадавання, ад самкі нярэдка патрабуецца спецыяльна адвучаць дзіцянятаў ад грудзей рознымі спосабамі, аж да прымянення агрэсіі. #### Казуркі Бацькоўскія паводзіны нехарактэрныя для бесхрыбтовых, аднак казуркі, самая высокаарганізаваная група гэтага тыпу, даглядаюць за нашчадствам. Сыход за нашчадствам з'яўляецца характэрнай рысай грамадскіх насякомых. Эвалюцыю грамадскага ладу жыцця нават звязваюць з бацькоўскімі паводзінамі. Выключнай з'явай з'яўляюцца бацькоўскі паводзіны блашчыц падсямейства Belostomatidae, у якіх самкі пасля капуляцыі адкладаюць яйкі на спіну самцоў. Удзел апошніх у сыходзе за нашчадствам не абмяжоўваецца нашэннем мура: яны ствараюць ток вады пры дапамозе канечнасцей, час ад часу ўсплываюць на паверхню, каб даць яйкам доступ да атмасфернага паветра, і дапамагаюць німфам выбрацца з яек. ### Абарончыя паводзіны Да абарончых паводзін адносяцца дзеянні, накіраваныя на пазбяганне небяспекі. Абарончыя рэакцыі ўзнікаюць у адказ на вонкавыя стымулы і могуць быць актыўнымі, аж да нападу або пасіўнымі. Класічным прыкладам абарончай рэакцыі з'яўляецца рэакцыя пазбягання, назіральная ў вывадкавых птушак у адказ на сілуэт драпежніка. ### Агрэсіўныя паводзіны Агрэсіўнымі называюць дэструктыўныя паводзіны, накіраваныя на іншую асобіну. Да іх адносяцца пагрозлівыя дэманстрацыі, напад і нанясенне траўмаў. Агрэсія служыць усталяванню іерархічных адносін у сацыяльных жывёл, размеркаванні тэрыторыі і іншых рэсурсаў. Пытанне аб дапушчальнасці прымянення тэрміна агрэсія для апісання адносін паміж драпежнікам і ахвярай застаецца адкрытым. Агрэсіўныя паводзіны запускаюцца пры ўспрыманні спецыфічнага раздражняльніка (рэлізера), у якасці якога звычайна выступаюць пах, гукавыя сігналы і элементы афарбоўкі іншай асобіны. Праява агрэсіўных паводзін, дакладней адчувальнасць і выбіральнасць па адносінах да рэлізераў, залежыць ад унутранага стану арганізма. У большасці жывёл агрэсія назіраецца ў перыяд размнажэння. Гэта з'ява добра вывучана на прыкладзе птушак і тэрытарыяльных рыб. У іх (самцоў) у перыяд размнажэння агрэсію выклікае сапернік, надыходзячы да межаў ўчастка. Пры адсутнасці спецыфічных раздражняльнікаў, агрэсія можа назапашвацца. Вынікам гэтага працэсу з'яўляецца зніжэнне парога адчувальнасці (і выбіральнасці) да рэлізераў. ### Сацыяльныя паводзіны Да сацыяльнах паводзін адносяцца праявы псіхічнай дзейнасці, непасрэдна звязаныя з узаемадзеяннем паміж асобнымі асобінамі і іх групоўкамі. Вылучаюць два асноўных тыпу сацыяльнага паводзінаў — групавыя, для якіх характэрна наяўнасць ўзаемнай цягі паміж асобінамі і тэрытарыяльныя, пры якім такой цягі няма. Адпаведна першы тып прадугледжвае сумеснае выкарыстанне прасторавых рэсурсаў, другі — выключае. Тэрытарыяльны тып паводзінаў можна называць адзінкавым. Пры гэтым тыпе сацыяльных адносін, прадстаўнікі свайго віду выклікаюць агрэсію, за выключэннем пэўнага перыяду. ### Тэрытарыяльныя паводзіны Тэрытарыяльнымі называюцца паводзіны, звязанае з дзяленнем даступнай тэрыторыі на індывідуальныя ўчасткі. Яны ўключаюць вылучэнне індывідуальнага ўчастка, маркіроўку яго межаў і ахову ад іншых асобін. Тэрыторыя можа пазначацца гукавымі сігналамі, як у птушак, пахкімі пазнакамі, як у каціных, а таксама візуальнымі пазнакамі. Візуальныя пазнакі ўяўляюць сабой экскрыменты, вытаптаныя ўчасткі, драпіны і выгрыз на кары дрэў або, у большасці выпадкаў, спалучэнне розных метак. Напрыклад мядзведзі мочацца ў дрэў, труцца пра іх, драпаюць і грызуць кару, а таксама робяць паглыбленні ў зямлі. ### Даследчыя паводзіны Да даследчых паводзін адносяць актыўнасць, накіраваную на вывучэнне навакольнага асяроддзя, не звязаную з пошукам ежы ці палавога партнёра. Вышэйшыя жывёлы, патрапіўшы ў незнаёмае становішча, пачынаюць актыўна перамяшчацца, аглядаць, мацаць і абнюхваць навакольныя прадметы. Даследчыя паводзіны душацца голадам, рэакцыяй страху і палавой узрушанасцю. Вылучаюць арыенціровачныя рэакцыі, пры якім жывёла застаецца нерухомай і актыўнае даследаванне, пры якім жывёла перамяшчаецца адносна доследнага аб'екта або тэрыторыі. Гл. таксама ----------- * Біхейвіярызм * Інстынкт * Матыў Зноскі ------ 1. ↑ Биологический энциклопедический словарь / под. ред. М.С. Гилярова. — второе, исправленное. — Москва: Советская энциклопедия, 1989. — С. 483. — 864 с. — ISBN 5-85270-002-9 (руск.) 2. ↑ Хлебосолов Е. И. Роль поведения в экологии и эволюции животных (русск.) // Русский орнитологический журнал. — 2005. — В. 277. — Т. 14. — С. 49-55. — ISSN 0869-4362 (руск.) 3. ↑ Макарова И.В. Михайленко О.И Психология (рус.). Проверено 24 июня 2010. на сайте Кабардино-Балкарского государственного университета им. Х. М. Бербекова (руск.) 4. ↑ 5. ↑ 6. ↑ *Жданова Т. Д.*. Пищевые стратегии насекомых(нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 23 жніўня 2011. Праверана 14 чэрвеня 2010. 7. ↑ Обыкновенный хомяк — Cricetus cricetus(нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 9 мая 2013. Праверана 22 чэрвеня 2010. 8. ↑ *Гран В.*. Эволюция организмов **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 20 кастрычніка 2011. Праверана 17 чэрвеня 2010. 9. 1 2 10. ↑ 11. ↑ 12. ↑ *Руковский Н.Н.*. Охотник-следопыт(нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 4 снежня 2011. Праверана 25 чэрвеня 2010. на сайте «Питерский охотник»

**Ле Чонг Тан** (в’етн.: Lê Trọng Tấn; 1 кастрычніка 1914 — 5 снежня 1986) — генерал В’етнамскай народнай арміі, удзельнік ўсіх трох Індакітайскіх войнаў. У розныя гады займаў пасады кіраўніка ваеннай акадэміі, начальніка штаба ВНА, намесніка міністра абароны і намесніка камандуючага Арміяй вызвалення Паўднёвага В’етнама. Сапраўднае імя — **Ле Чонг Ту** (в’етн.: Lê Trọng Tố). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў вёсцы акруга Хоай Дук, правінцыя Ха Донг. Вучыўся ў школе Буой у Ханоі. У юнацтве захопляўся адзінаборствамі і футболам. Дзякуючы сваім дасягненням быў прыняты ў футбольную каманду ВПС Францыі. У 1944 годзе далучыўся да В’етміня, а са жніўня 1945-га з’яўляўся членам Камуністычнай партыі Індакітая. У гэты ж час, згодна з прынятай у рэвалюцыянераў традыцыі, мяняе сваё імя. З 1945 па 1950 знаходзіўся на пасадах намесніка і пазней камандзіра палка. У 1954 годзе, у бітве пры Д’енб’енфу, узначальваў 13-ю роту Перамогі. Пад яго пачаткам падраздзяленне вяло баі за вышыню Хім Лам. Са снежня 1954 па 1960 быў дырэктарам школы вайсковых афіцэраў. З 1961 па 1969 знаходзіўся на пасадзе намесніка начальніка Генеральнага штаба В’етнамскай народнай арміі. У 1964 годзе прызначаны намеснікам камандуючага вызваленчай арміяй Паўднёвага В’етнама. Быў адным з удзельнікаў Тэцкай аперацыі 1968 года. У 1970—1979 працаваў намеснікам начальніка Генеральнага штаба і камандуючым 9-м лінейным фронтам. У красавіку 1975 год прызначаны намеснікам камандзіра Вясновай кампаніі і камандуючым Усходнім крылом. З 1976 па люты 1977 года быў намеснікам начальніка Генеральнага штаба і дырэктарам вышэйшай ваеннай акадэміі. Са снежня 1978 да лютага 1979 года ён камандаваў узброенымі сіламі ў вайне на паўднёва-заходняй мяжы і змагаўся з чырвонымі кхмерамі Пол Пота ў Камбоджы. З 1980 па 1986 год быў намеснікам міністра нацыянальнай абароны і начальнікам Генеральнага штаба. З 1976 па 1986 быў членам ЦК партыі і членам VII Нацыянальнага сходу. Памёр 5 снежня 1986 года ў Ханоі. Спасылкі -------- * Vị Đại tướng không có nhà riêng Архівавана ngày 23 tháng 11 năm 2007. trang này có một số thông tin liên quan tới bài viết này. * Bức ảnh Tướng Lê Trọng Tấn tìm thấy ở căn cứ giặc * Điện Biên Phủ

| Гісторыя Аўстрыі | | --- | | | | Дагістарычная Аўстрыя | | Герцагства Аўстрыя | | Свяшчэнная Рымская імперыя | | * Габсбургская манархія | | Аўстрыйская імперыя | | Аўстра-Венгрыя | | * Цыслейтанія | | Нямецкая Аўстрыя | | Першая рэспубліка | | Грамадзянская вайна | | Федэратыўная Дзяржава Аўстрыя | | Аншлюс | | Остмарк | | Саюзная акупацыя | | Другая рэспубліка | **Аўстра-Венгрыя** (ням.: Österreich-Ungarn, венг.: Ausztria-Magyarország) — дуалістычная манархія і шматнацыянальная дзяржава ў Цэнтральнай Еўропе, якая існавала ў 1867—1918. Найбуйнейшая дзяржава Еўропы свайго часу (акрамя Расійскай імперыі). Назва ----- Афіцыйна дзяржава мела назву **Каралеўства і землі, прадстаўленыя ў Рэйхсраце, і землі венгерскай кароны Св. Іштвана**, аднак фактычна больш распаўсюджанымі поўнымі назвамі былі **Аўстра-Венгерская манархія**, **Аўстра-Венгерская імперыя**, **Дунайская манархія** або **Дуалістычная манархія**. Для вызначэння органаў дзяржаўнай улады выкарыстоўваўся прыметнік **K. und k.** або **k. u. k.** — *kaiserlich und königlich*, імператарскі і каралеўскі. Вымаўленне скарачэння прывяло да з'яўлення сярод шматнацыянальнага народа дзяржавы жартоўных назваў **Кук-імперыя** і **Каканія**. Межы ---- На поўначы Аўстра-Венгрыя межавала з Саксоніяй, Прусіяй і Расіяй, на ўсходзе — з Румыніяй і Расіяй, на поўдні — з Румыніяй, Сербіяй, Турцыяй, Чарнагорыяй і Італіяй і абмывалася Адрыятычным морам, а на захадзе — з Італіяй, Швейцарыяй, Ліхтэнштэйнам і Баварыяй. (З 1871 г. Саксонія, Прусія і Баварыя — у складзе Германскай імперыі). Адміністрацыйны падзел ---------------------- Як дуалістычная дзяржава, Аўстра-Венгрыя падзялялася на дзве асобна кіруемыя часткі — Цыслейтанію (аўстрыйскую), пад уладай кайзера і Рэйхсрата, і Транслейтанію (венгерскую), пад уладай венгерскага караля і будапешцкага Парламента. Такім чынам, у аўстрыйскую частку ўваходзілі землі, населеныя немцамі, чэхамі, славакамі, украінцамі, славенцамі і палякамі, а ў Транслейтаніі жылі венгры, румыны і харваты. Пры гэтым, пасады і кайзера, і караля займала адна асоба, якая і з'яўлялася аўстра-венгерскім імператарам. Імперскім намеснікам у Аўстрыі быў міністр-прэзідэнт, а ў Венгрыі - прэм'ер-міністр. Анексаваная ў 1908 Боснія кіравалася асобна і не падпадала пад гэты падзел. Гісторыя -------- Аўстра-Венгрыя з’явілася ў 1867 годзе ў выніку двухбаковага дагавора, які рэфармаваў Аўстрыйскую імперыю (якая, у сваю чаргу, была створана ў 1804 годзе). У замежнапалітычным стаўленні Аўстра-Венгрыя ўваходзіла ў Саюз трох імператараў з Германіяй і Расіяй, затым у Траісты саюз з Германіяй і Італіяй. У 1914 годзе ў складзе блока Цэнтральных дзяржаў (Германія, Турцыя, пазней таксама Балгарыя) уступіла ў Першую сусветную вайну. Забойства Гаўрылам Прынцыпам («Млада Босна») эрцгерцага ў Сараева паслужыла падставай для развязвання Аўстра-Венгрыяй вайны супраць Сербіі, што непазбежна вяло да канфлікту з Расійскай імперыяй, якая заключыла з апошняй абарончы саюз. Узброеныя сілы -------------- Асноўны артыкул: **Аўстра-венгерская армія** Асноўны артыкул: **Ваенна-марскі флот Аўстра-Венгрыі** Распад ------ Адначасова з паражэннем у вайне Аўстра-Венгрыя распалася (лістапад 1918): Аўстрыя (у складзе нямецкамоўных земляў) абвясціла сябе рэспублікай, у Венгрыі кароль з дынастыі Габсбургаў быў зрынут, а Чэшскія землі і Славакія ўтварылі новую незалежную дзяржаву — Чэхаславакію. Славенскія, харвацкія і баснійскія землі ўвайшлі ў склад Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў (з 1929 — Югаславія). Кракаўская зямля і тэрыторыі з пераважным украінскім насельніцтвам (вядомыя ў складзе Аўстра-Венгрыі як Галіцыя) адышлі да яшчэ адной новай дзяржавы — Польшчы. Трыест, паўднёвая частка Ціроля, а некалькі пазней і Фіуме (Рыека) былі анексіраванны Італіяй. Трансільванія і Букавіна ўвайшлі ў склад Румыніі. Гл. таксама ----------- * Аўстра-венгерскі дагавор * Аўстраславізм Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Аўстра-Венгрыя | ⛭Цэнтральныя дзяржавы | | --- | | Цэнтральныя дзяржавы | Германская імперыя • Файл:Flag of Austria-Hungary 1869-1918.svg Аўстра-Венгрыя • Чцяг Асманскай імперыі Асманская імперыя • Сцяг Балгарыі Балгарскае царства | | Саюзнікі Цэнтральных дзяржаў | Сцяг Польшчы Каралеўства Польскае • Сцяг Украінскай Народнай Рэспублікі Украінская Народная Рэспубліка • Сцяг Украіны Украінская дзяржава • Усевялікае Войска Данское • Каралеўства Літва • Курляндскае герцагства • Балтыйскае герцагства • Каралеўства Фінляндыя • Азербайджанская Дэмакратычная Рэспубліка • Рэспубліка Саюза Горцаў Паўночнага Каўказа | | ⛭Каронныя землі Аўстра-Венгрыі (1867—1918) | | --- | | Цыслейтанія | * Княства Верхняя Аўстрыя * Княства Ніжняя Аўстрыя * Княства Зальцбург * Герцагства Штырыя * Герцагства Карынтыя * Княства Крайна * Графства Ціроль * Каралеўства Багемія * Вялікае Графства Маравія * Аўстрыйская Сілезія * Каралеўства Галіцыі і Ладамерыі * Каронны край Букавіна * Каралеўства Далмацыя * Аўстрыйскае Прымор’е * Форарльберг | | | Транслейтанія | * Каралеўства Венгрыя * Каралеўства Харватыі і Славоніі * Фіўмэ | | іншыя краіны | * Боснія і Герцагавіна (анексія ў 1908) | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Ваенная Сыціна · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Treccani · Сучаснай Украіны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV12452141 · BIBSYS: 90353032 · BNF: 153768385 · CiNii: DA11784751 · CONOR: 325547619 · GND: 4075613-0 · ISNI: 0000 0001 1845 5087 · LCCN: n50057161 · NKC: ge130613 · NLA: 36013103 · NSK: 000195320 · LIBRIS: 161016 · SUDOC: 02635991X · VIAF: 2413157416853816710008 | |

**Ашкалі** (алб.: Ashkali) — субэтнічная група албанцаў. Жывуць у Сербіі, пераважна на тэрыторыі Косава. Агульная колькасць (2015 г.) — 18 200 чал. Асноўная рэлігія — іслам. Самі ашкалі лічаць сябе нашчадкамі выхадцаў з Ірана або Ізраіля. Да канца XX ст. яны не вылучалі сябе з ліку астатніх албанцаў Косава, хаця ў Югаславіі разглядаліся як цыганы-мусульмане, што ўпадабалі аселы лад жыцця і албанскую мову. Падчас Косаўскага крызісу 1996—1999 гг. ашкалі былі запрошаны для перагавораў з прадстаўнікамі ўрада Сербіі ў якасці самастойнай этнічнай меншасці. У Косава была створаны асобныя нацыянальныя палітычныя партыі ашкалі, якія прымаюць удзел у выбарах. У Сербіі ў горадзе Нові-Сад дзейнічае культурная арганізацыя «Матыца Ашкалі». Гл. таксама ----------- * Косаўскія албанцы * Гараны Зноскі ------ 1. ↑ Ashkali Спасылкі -------- * Матыца Ашкалі Архівавана 9 студзеня 2016. * Гісторыя і ідэнтычнасць ашкалі

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Варламаў. **Аляксандр Леанідавіч Варламаў** ці часцей **Саша Варламаў** (руск.: Александр Леонидович Варламов или чаще *Саша Варламов*; англ.: Aleksandr Varlamov or *Sasha Varlamov*; ням.: Sascha Warlamow) (6 мая 1955, Мінск, БССР, СССР) — беларускі мастак-мадэльер, дызайнер, харэограф, рэжысёр, мастацтвазнаўца, педагог, пісьменнік, паэт. Напісаў звыш 70 навуковых артыкулаў для акадэмічнай энцыклапедыі «Этнаграфія Беларусі» (1989). У 1985—1991 гг. быў рэжысёрам, пастаноўшчыкам і харэографам Мінскага тэатра моды. У 1992 г. заснаваў уласнае прыватнае прадпрыемства «Рэкламнае Агенцтва Сашы Варламава» (перайменаванае ў 2000 г. у «Агенцтва моды Сашы Варламава»), якое стала прадаўжальнікам традыцый Мінскага тэатра моды і праіснавала да 2013 года. З 1992 па 2001 гг. — сааўтар, рэжысёр-пастаноўшчык і харэограф тэатра моды «Modetheater Berlin» (Германія). У 1997 і 2001 г. стаў суарганізатарам і саўдзельнікам самага буйнога сусветнага форума моды «Der große Q» у Берліне (Германія) — форум 2001 годзе занесены ў «Кнігу рэкордаў Гінеса» за самы вялікі подыум у свеце даўжынёй 1 111 метраў. Аўтар калекцый адзення, а таксама аўтар і пастаноўшчык у 1992—2011 гг. шэрагу праектаў, звязаных з сінтэзам моды, харэаграфіі, музыкі, літаратуры і іншых відаў мастацтва, у тым ліку конкурсу «Супермадэль Беларусі» (1992—2000) і фестывалю-конкурсу моды і фота «Млын моды» («Мельница моды») (з 2001) у Беларусі. Арганізатар паказаў беларускай моды ў краінах Еўропы. У 2013—2015 гг. меў свой «Віртуальны дом моды Сашы Варламава» ў Інтэрнэце і з’яўляўся практыкуючым дызайнерам. З лістапада 2013 па 2015 г. таксама з’яўляўся прадстаўніком у Рэспубліцы Беларусь міжнароднага конкурсу маладых дызайнераў адзення «Поколение NEXT» (Санкт-Пецярбург, Расія). У 2014—2015 гг. быў аўтарам і кіраваў сваім праектам Тэатр моды «Шкаф» (Мінск, Беларусь). Кавалер срэбнага медаля ганаровага грамадзяніна Рыма (2005). Сям’я ----- Аляксандр Леанідавіч Варламаў нарадзіўся 6 мая 1955 г. у Мінску трэцім дзіцём у сям’і Аляксандры Палікарпаўны Варламавай (1918—1991) і яе законнага мужа Леаніда Георгіевіча Тупіцына і ў дакументах аб нараджэнні быў запісаны з прозвішчам маці, а сёстры з прозвішчам бацькі. Маці Аляксандра Палікарпаўна нарадзілася 22 верасня 1918 г. у горадзе Александрыя Кіраваградскай вобласці (УССР). Бацька маці Палікарп Міхайлавіч Варламаў быў камісарам харчразвёрсткі ў першыя гады савецкай улады ў Расіі, а яе маці Неаніла была адной з трох дзяцей (разам з сёстрамі Ганнай і Вольгай) у сям’і адэскага грэка-двараніна Мікалая (валодаў маёнткам у Варвараўцы) і сялянкі яго маёнтка — балгаркі Марыі Іларыёнаўны Кудраўцавай. Бацька Леанід Георгіевіч Тупіцын нарадзіўся 15 чэрвеня 1915 г. у Мінску і быў старэйшым дзіцём (разам братам Мікалаем і сястрой Тамарай) у сям’і адстаўнога целаахоўніка расійскага імператара (1894—1917) Мікалая II Георгія Уладзіміравіча Тупіцына (ураджэнца Арлоўскай губерні Расійскай імперыі) і яго жонкі мінскай мяшчанкі Таццяны Кляменцеўны Краспановіч, якая валодала пляцам зямлі ў горадзе. * Палікарп Міхайлавіч Варламаў і яго жонка Неаніла — дзед і бабуля Сашы Варламава. Адэса (Украіна), 1919 г.Палікарп Міхайлавіч Варламаў і яго жонка Неаніла — дзед і бабуля Сашы Варламава. Адэса (Украіна), 1919 г. * Георгій Уладзіміравіч Тупіцын — дзед Сашы Варламава. Мінск, 1935 г.Георгій Уладзіміравіч Тупіцын — дзед Сашы Варламава. Мінск, 1935 г. * Аляксандра Палікарпаўна Варламава. Адэса (Украіна), 1936 г.Аляксандра Палікарпаўна Варламава. Адэса (Украіна), 1936 г. * Леанід Георгіевіч Тупіцын — бацька Сашы Варламава. На грудзі — значок альпініста (за пакарэнне адной з вяршынь Каўказа). Мінск, каля 1941 г.Леанід Георгіевіч Тупіцын — бацька Сашы Варламава. На грудзі — значок альпініста (за пакарэнне адной з вяршынь Каўказа). Мінск, каля 1941 г. * Аляксандра Палікарпаўна Варламава — маці Сашы Варламава. Мінск, 1953 г.Аляксандра Палікарпаўна Варламава — маці Сашы Варламава. Мінск, 1953 г. Бацькі Сашы Варламава з дзецьмі жылі ў Мінску ў прыватным доме № 40 на вуліцы Гражданскай (зараз раён пажарнай каланчы па вуліцы Магілёўская). * Сям'я Сашы Варламава: бацька Леанід, цёця Тамара, дзядзька Коля, бабуля Таня. Мінск, 1940 г.Сям'я Сашы Варламава: бацька Леанід, цёця Тамара, дзядзька Коля, бабуля Таня. Мінск, 1940 г. * Аляксандра Палікарпаўна Варламава — маці Сашы Варламава. Мінск, каля 1968 г.Аляксандра Палікарпаўна Варламава — маці Сашы Варламава. Мінск, каля 1968 г. * Рыма (злева) і Ларыса (Лора) Тупіцыны — сёстры Сашы Варламава. Мінск, 1952 г.Рыма *(злева)* і Ларыса (Лора) Тупіцыны — сёстры Сашы Варламава. Мінск, 1952 г. * Аляксандра Палікарпаўна Варламава, яе сын Саша і дачка Ларыса. Мінск (Беларусь), 1956 г.Аляксандра Палікарпаўна Варламава, яе сын Саша і дачка Ларыса. Мінск (Беларусь), 1956 г. * Аляксандра Палікарпаўна Варламава і яе дочкі Рыма і Ларыса (справа). Мінск (Беларусь), 1956 г.Аляксандра Палікарпаўна Варламава і яе дочкі Рыма і Ларыса *(справа)*. Мінск (Беларусь), 1956 г. У Аляксандра Варламава ёсць дзве замужнія сястры — Ларыса Леанідаўна Мухарская (нарадзілася 3 лістапада 1941 г. у Адэсе) і Рыма Леанідаўна Шымчонак (нарадзілася 2 верасня 1948 г. у Мінску), а таксама — прыёмная дачка Святлана Фядосік. * Ларыса Леанідаўна Мухарская са сваім мужам Сцяпанам Мухарскім, 1995 г.Ларыса Леанідаўна Мухарская са сваім мужам Сцяпанам Мухарскім, 1995 г. * Ларыса Леанідаўна МухарскаяЛарыса Леанідаўна Мухарская * Ларыса Леанідаўна Мухарская на фоне ўласна зробленага габелена, 2014 г.Ларыса Леанідаўна Мухарская на фоне ўласна зробленага габелена, 2014 г. * Сястра Сашы Варламава — Ларыса Леанідаўна Мухарская, 2019 г.Сястра Сашы Варламава — Ларыса Леанідаўна Мухарская, 2019 г. * Святлана Фядосік і Рыма Леанідаўна Шымчонак у Новым драматычным тэатры ў Мінску, 2015 г.Святлана Фядосік і Рыма Леанідаўна Шымчонак у Новым драматычным тэатры ў Мінску, 2015 г. Выхаванне, адукацыя і навуковая дзейнасць ----------------------------------------- У 1962—1964 гг. вучыўся ў Мінску ў сярэдняй школе № 1, у 1964—1968 гг. — у Беларускім дзяржаўным харэаграфічным вучылішчы ў Мінску, у 1968—1973 гг. — у мінскай сярэдняй школе № 90. Яшчэ ў школе пачаў працоўны стаж — у 1971 г. быў паштальёнам па дастаўцы газеты «Вечерний Минск». У 1972 г. займаўся ў народным тэатры Палаца культуры прафсаюзаў у Мінску (пад кіраўніцтвам галоўнага рэжысёра беларускага тэлебачання Юрыя Уладзіміравіча Сцяпанава). У 1973 г. пад уплывам твораў Антуана дэ Сент-Экзюперы пачаў працаваць у авіяцыі (авіяматарыстам Мінскага аб’яднанага авіяатрада). У 1973—1975 гг. служыў ва Узброеных сілах СССР (хімічныя войскі), дзе атрымаў званне яфрэйтара. Папярэдне скончыўшы спецыяльныя курсы ў Растове-на-Доне, у 1975—1980 гг. працаваў у ГДР грамадзянскім авіямеханікам на савецкім авіяцыйным заводзе і аэрадроме Шперэнберг. З афіцэрскіх жонак у Шперэнбергу сабраў танцавальны калектыў. * Саша Варламаў. Мінск, 1963 г.Саша Варламаў. Мінск, 1963 г. * Саша Варламаў (пяты ад пачатку) на занятках у харэаграфічным вучылішчы. Мінск, 1964 г.Саша Варламаў (пяты ад пачатку) на занятках у харэаграфічным вучылішчы. Мінск, 1964 г. * Аляксандр Варламаў падчас службы ў войску. Кіраваградская вобласць (УССР), 1974 г.Аляксандр Варламаў падчас службы ў войску. Кіраваградская вобласць (УССР), 1974 г. * Параднае фота падчас службы ў войску. Кіраваградская вобласць (УССР), 1974 г.Параднае фота падчас службы ў войску. Кіраваградская вобласць (УССР), 1974 г. * Рыма Леанідаўна Тупіцына (замужам — Шымчонак) — сястра Сашы Варламава. Мінск, 1981 г.Рыма Леанідаўна Тупіцына (замужам — Шымчонак) — сястра Сашы Варламава. Мінск, 1981 г. У 1981—1985 гг. быў студэнтам Мінскага інстытута культуры і адначасова там жа быў у 1981—1985 гг. лабарантам галіновай навукова-даследчай лабараторыі беларускай танцавальнай творчасці. У ліпені 1985 г. стаў малодшым навуковым супрацоўнікам той лабараторыі. Вучыўся на факультэце культурна-асветніцкай работы, аддзялення харэаграфіі. Па сканчэнні інстытута ў верасні 1985 г. атрымаў спецыяльнасць «культасветработа, кіраўнік харэаграфічнага калектыву», «чырвоны» дыплом і быў размеркаваны ў тую ж лабараторыю на пасаду яе загадчыка і паралельна стаў намеснікам загадчыка кафедрай харэаграфіі (да верасня 1987 г.); з ліпеня па верасень 1987 г. быў паралельна намеснікам дэкана замежных студэнтаў Мінскага інстытута культуры. З 1982 па 1987 г. рэгулярна выязджаў у этнаграфічныя экспедыцыі даследаваць традыцыйную беларускую культуру (абрады, гульні, танцы, песні і музыку) і аб’ехаў са студэнтамі інстытута ўсе рэгіёны Беларусі, хоць тэма даследавання тычылася толькі Гомельскай воласці. Прымаў удзел у стварэнні ў Мінску інстытуцкага музея беларускага прыкладнога мастацтва з прадметаў, сабраных у экспедыцыях, — афармляў экспазіцыю разам з Тамарай Рудзіцэр. У 1985 г. таксама паступіў у аспірантуру Дзяржаўнага інстытута тэатральнага мастацтва (ГИТИС) у Маскве на аддзяленне «мастацтвазнаўства, тэатральная крытыка», а тэмай выбраў танцавальную культуру Заходняга Палесся. З вялікай павагай і ўдзячнасцю ўспамінае свайго навуковага кіраўніка — доктара мастацтвазнаўства, прафесара Юлію Міхайлаўну Чурко, якая многаму навучыла Варламава ў той час, у тым ліку тэатральнай крытыцы. Яна ж была да 1985 г. загадчыцай лабараторыяй, дзе быў лабарантам Варламаў. Публікаваў вынікі сваіх даследаванняў у газеце «Голас Радзімы» і ў часопісе «Літаратура і мастацтва». Пісаў крытычныя артыкулы аб тэатральных пастаноўках, браў інтэрв’ю ў артыстаў. Напісаў звыш 70 навуковых артыкулаў для акадэмічнай энцыклапедыі «Этнаграфія Беларусі» (1989), якая была выдадзена Інстытутам мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя Кандрата Крапівы Акадэміі навук БССР. Частка фотаматэрыялаў, зробленых Варламавым у экспедыцыях, увайшла ў энцыклапедыю. Прымаў удзел у выданні ў 1989 г. акадэмічнага зборніка па традыцыйнай беларускай харэаграфіі (каля 30 навуковых артыкулаў). У аспірантуры правучыўся толькі два гады і не дапісаў дысертацыю, бо з восені 1987 г. вырашыў прысвяціць сябе цалкам Мінскаму тэатру моды. * Саша Варламаў у этнаграфічнай экпедыцыі — у вёсцы Гомельскай вобласці, ліпень 1983 г.Саша Варламаў у этнаграфічнай экпедыцыі — у вёсцы Гомельскай вобласці, ліпень 1983 г. * Саша Варламаў у этнаграфічнай экпедыцыі — у вёсцы Гомельскай вобласці, ліпень 1983 г.Саша Варламаў у этнаграфічнай экпедыцыі — у вёсцы Гомельскай вобласці, ліпень 1983 г. * Саша Варламаў — лабарант навукова-даследчай лабараторыі беларускай танцавальнай творчасці. Мінск, 1983 г.Саша Варламаў — лабарант навукова-даследчай лабараторыі беларускай танцавальнай творчасці. Мінск, 1983 г. * У этнаграфічнай экспедыцыі: сядзяць студэнты Мінскага інстытута культуры, стаяць — жыхары вёскі Брэсцкай вобласці, ліпень 1985 г.У этнаграфічнай экспедыцыі: сядзяць студэнты Мінскага інстытута культуры, стаяць — жыхары вёскі Брэсцкай вобласці, ліпень 1985 г. * Саша Варламаў у этнаграфічнай экпедыцыі ў вёсцы Брагінскага раёна Беларусі: жанчына паказвае, як выконвалі танец «Жабкі». Верасень 1986 г. пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС.Саша Варламаў у этнаграфічнай экпедыцыі ў вёсцы Брагінскага раёна Беларусі: жанчына паказвае, як выконвалі танец «Жабкі». Верасень 1986 г. пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Творчая дзейнасць у галіне моды ------------------------------- ### Мінскі тэатр моды (1983—1991) Саша Варламаў у час здымак спектакля «Credo» у Мірскім замку. Мір, 1990 г. Яшчэ студэнтам пачаў працаваць (з 1981 г.) мадэллю (ці як тады гэта афіцыйна называлася — «дэманстратарам адзення») у Доме моды ў Мінску, сукупна займаючыся гэтым каля 10 год; у тым ліку з 1982 па 1987 г. раз-пораз працаваў мадэллю ў мадэльера Вячаслава Зайцава ў Маскве. У 1983 г. заснаваў у Мінску супольна з дызайнерам адзення Галінай Мяшковай першы ў БССР тэатр моды — Мінскі тэатр моды (вул. Мельнікайтэ, 4), дзе працаваў спачатку мадэллю, а з 1985 г. рэжысёрам, пастаноўшчыкам і харэографам побач з дызайнерам адзення Іннай Булгакавай. У 1987 г. перайшоў у Мінскі тэатр моды як на асноўнае месца працы. Сам тэатр у 1987 г. быў перададзены НПА «Белбыттехпроект» (Мінск), а галоўным мастаком тэатра засталася Булгакава. Паралельна з пачатку 1980-ых гг. пачаў вучыцца дызайну адзення ў тых мадэльераў, з якімі яго зводзіў лёс, і лічыў сваімі галоўнымі настаўнікамі ў гэтым дызайнераў Галіну Якаўлеўну Мяшкову (ПА «Прогресс», Мінск), Інну Барысаўну Булгакаву (кіраўнік эксперыментальнай лабараторыі Дома моды ў Мінску), Вячаслава Міхайлавіча Зайцава (Масква), Ірыну Уладзіміраўну Емяльянаву, мастака па трыкатажы НПА «Белбыттехпроект» Тамару Мендзелеўну Рудзіцэр. У 1987 г. Мінскі тэатр моды выступаў з паказам калекцый беларускіх дызайнераў у Крамлёўскім палацы на ўрачыстым пасяджэнні ЦК КПСС на чале з Міхаілам Гарбачовым, якое было прысвечана 70-годдзю Савецкай улады. У 1987 г. на ВДНГ СССР Мінскі тэатр моды заняў 1-е месца сярод тэатраў моды ў СССР. Тэатрам у 1987—1990 гг. былі створаны спектаклі «Время, мы, мода», «Капризная, упрямая!», «Весенний репортаж». У снежні 1989 г. тэатр таксама стварыў спектакль «Credo» (Верую), які быў прысвечаны асобе і часу Францыска Скарыны і паказваўся чатыры разы ў тыдзень у рамках святкавання ў БССР 500-годдзя з дня нараджэння беларускага першадрукара. Навуковым кансультантам спектакля быў беларускі доктар гістарычных навук Анатоль Пятровіч Грыцкевіч. Летам 1990 г. Мінскі тэатр моды паказаў спектакль «Credo» у Беластоку (Польшча). Дакументальны фільм «Мінскі тэатр моды» (1990), які змяшчае фрагменты з двух спектакляў тэатра ад 1988 і 1989 г. (у тым ліку і «Credo»), зараз захоўваецца ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі. Восенню 1988 г. Мінскі тэатр моды быў удзельнікам, а Саша Варламаў стаў рэжысёрам-пастаноўшчыкам I Усесаюзнага фестывалю маладзёжнай моды (СССР), які праходзіў у Мінску ў Палацы спорту адразу на трох подыумах (адначасова ў адной залі). У фестывалі ўдзельнічалі дызайнеры краін СССР: БССР была прадстаўлена Мінскім тэатрам моды і Беларускім домам мадэляў (Вольга Ламака прадставіла сваю калекцыю адзення «Паляванне»). У 1989 г. стаў рэжысёрам-пастаноўшчыкам праекта «Модарт», з якім пабываў у многіх гарадах Беларусі і ў рамках якога ў Брэсце адбыўся дэбют Алёны Свірыдавай як спявачкі (з песняй «Ваши пальцы пахнут ладаном»). Пасля закрыцця летам 1991 г. тэатра моды, Варламаў працаваў пад эгідай спартыўнага клуба Аляксандра Мядзведзя ў Мінску. * Саша Варламаў на рэпетыцыі ў Мінскім тэатры моды. Мінск, 1987 г.Саша Варламаў на рэпетыцыі ў Мінскім тэатры моды. Мінск, 1987 г. * Саша Варламаў у час спектакля «Час, мы, мода» у Мінскім тэатры моды. Мінск, 1988 г.Саша Варламаў у час спектакля «Час, мы, мода» у Мінскім тэатры моды. Мінск, 1988 г. * Вокладка праграмкі спектакля «Credo», пастаўленага Мінскім тэатрам моды. 1990 г.Вокладка праграмкі спектакля «Credo», пастаўленага Мінскім тэатрам моды. 1990 г. * Саша Варламаў у час здымак спектакля «Credo» у Мірскім замку. Мір, 1990 г.Саша Варламаў у час здымак спектакля «Credo» у Мірскім замку. Мір, 1990 г. * Саша Варламаў у час здымак спектакля «Credo» у Мірскім замку. Мір, 1990 г.Саша Варламаў у час здымак спектакля «Credo» у Мірскім замку. Мір, 1990 г. ### Рэкламнае Агенцтва Сашы Варламава (Агенцтва моды Сашы Варламава) У 1992 г. заснаваў прыватнае прадпрыемства «Рэкламнае Агенцтва Сашы Варламава» (пазней перайменаванае ў 2000 г. у сувязі з абавязковай перарэгістрацыяй у «Агенцтва моды Сашы Варламава»), якое стала прадаўжальнікам традыцый Мінскага тэатра моды. Яно наладзіла супрацоўніцтва з агенцтвам «Ford Models» (Парыж, Францыя), арганізавала ў 1992 г. у Мінску першы конкурс «Супермадэль Свету» у Беларусі і атрымала ад «Ford Models» спецыяльны дазвол на правядзенне штогадовага конкурсу «Супермадэль Беларусі» (1992—2000), першы з якіх адбыўся ў тым жа годзе ў Мінску, дзе прысутнічалі прадстаўнікі агенцтваў «Ford Models» (прадзюсар Наомі Кэмпбел), «Models 1» (Лондан), «Еуе for I» (Мілан). Агенцтва адкрыла курсы падрыхтоўкі прафесійных мадэляў з праграмай навучання «супермадэль». Акрамя таго Рэкламнае агенцтва Сашы Варламава мела патэнт на гандлёвую марку «Тэатр моды Сашы Варламава», бо гэта добра гучала і мела прамое дачыненне да формы праводзімых паказаў і праграм. Гандлёвая марка «Тэатр моды Сашы Варламава» выкарыстоўвалася і была запатэнтавана да сярэдзіны 2000-х гг. а пасля агенцтва не стала прадоўжваць гэты патэнт. У 1992 г. па запрашэнні сената Берліна пачалося шматгадовае супрацоўніцтва (1992—2001) агенцтва з нямецкім тэатрам моды «Modetheater Berlin» (Берлін), дзе з 1992 г. кіраўніком тэатра працавала даўняя знаёмая Варламава дызайнер Тамара Рудзіцэр. Варламаў стаў сааўтарам, рэжысёрам-пастаноўшчыкам і харэографам спектакляў у «Modetheater Berlin»: у 1992—2001 гг. рабіў пастаноўкі шоу моды (кожны год па два новых спектаклі) у берлінскім палацы культуры «Siemensvilla» і ў берлінскім тэатры «Podevil». * Саша Варламаў і Тамара Рудзіцэр (шостая злева ў карычневым) пасля шоу Берлінскага тэатра моды («Modetheater Berlin») у доме культуры «Siemensvilla». Берлін (Германія), 17 мая 1995 г.Саша Варламаў і Тамара Рудзіцэр *(шостая злева ў карычневым)* пасля шоу Берлінскага тэатра моды («Modetheater Berlin») у доме культуры «Siemensvilla». Берлін (Германія), 17 мая 1995 г. * Паказ вясельнай моды на конкурсе «Супермадэль Беларусі 1995». Гасцініца «Беларусь», г. Мінск (Беларусь), восень 1995 г.Паказ вясельнай моды на конкурсе «Супермадэль Беларусі 1995». Гасцініца «Беларусь», г. Мінск (Беларусь), восень 1995 г. * Саша Варламаў анансуе конкурс «Супермадэль Беларусі 1996». Гасцініца «Беларусь», г. Мінск (Беларусь), восень 1995 г.Саша Варламаў анансуе конкурс «Супермадэль Беларусі 1996». Гасцініца «Беларусь», г. Мінск (Беларусь), восень 1995 г. * Фінал конкурсу «Супермадэль Беларусі 1997». Тэатр Музкамедыі, г. Мінск (Беларусь), сакавік 1997 г.Фінал конкурсу «Супермадэль Беларусі 1997». Тэатр Музкамедыі, г. Мінск (Беларусь), сакавік 1997 г. * Заключнае слова Прэзідэнта дабрачыннага фонда «Русский силует» Таццяны Міхалковай на конкурсе «Супермадэль Беларусі 2000». Мінск, Палац Рэспублікі, 2000 г.Заключнае слова Прэзідэнта дабрачыннага фонда «Русский силует» Таццяны Міхалковай на конкурсе «Супермадэль Беларусі 2000». Мінск, Палац Рэспублікі, 2000 г. У 1992—2000 гг. рабіў цыкл перадач «Супермадэль Беларусі» на беларускім тэлебачанні. 5 студзеня 1997 г. у Мінску ў час правядзення конкурсу «Супермадэль Мінска 1997» у кінатэатры «Кастрычнік» адбылося першае выступленне на сцэне беларускага гітарыста і кампазітара Валерыя Дзідзюлі, сцэнічны касцюм якому тады пашыў Саша Варламаў. У 1997 г. у рамках праекта «Супермадэль Беларусі» Саша Варламаў арганізаваў першую паездку ў Еўропу беларускіх дызайнераў з мэтай паказу калекцый іх адзення. 30 жніўня 1997 г. Саша Варламаў разам з іншымі агенцтвамі моды Еўропы выступіў арганізатарам і ўдзельнікам першага самага буйнога сусветнага форума моды «Der große Q»: у Берліне (Германія) на вуліцы Кюрфюрстэндам быў збудаваны самы вялікі подыум у свеце даўжынёй 1000 метраў, дзе адбываліся дэманстрацыі калекцый адзення (Тэда Лапідуса, Вів'ен Вэствуд, нядаўна забітага Джані Версачэ і інш.). 18 жніўня 2001 г. Варламаў паўторна ўдзельнічаў у праекце «Der große Q»: на подыуме даўжынёй 1111 метраў (што стала прычынай запісу подыума ў Кнігу рэкордаў Гінэса) разам з іншымі ўдзельнікамі прымалі ўдзел 100 выпускнікоў школы мадэляў агенцтва Сашы Варламава, якія дэманстравалі калекцыю адзення маладых дызайнераў з Брэста Ірыны Андрасюк і Надзеі Нікіцінай «Пачуццёвасць кветак» (намінацыя «Школы моды» фестывалю-конкурсу «Млын моды»). * Падрыхтоўка да паказу калекцый адзення на заводзе «Reines Metall». Дзюсельдорф (Германія), жнівень 1997 г.Падрыхтоўка да паказу калекцый адзення на заводзе «Reines Metall». Дзюсельдорф (Германія), жнівень 1997 г. * Перад паказам калекцый адзення на заводзе «Reines Metall» (Дзюсельдорф), жнівень 1997 г.Перад паказам калекцый адзення на заводзе «Reines Metall» (Дзюсельдорф), жнівень 1997 г. * Саша Варламаў і яго мадэлі перад паказам калекцый адзення на заводзе «Reines Metall», 1997 г.Саша Варламаў і яго мадэлі перад паказам калекцый адзення на заводзе «Reines Metall», 1997 г. * Супермадэль Т. Філіпава (агенцтва моды Сашы Варламава) перад паказам на заводзе «Reines Metall», 1997 г.Супермадэль Т. Філіпава (агенцтва моды Сашы Варламава) перад паказам на заводзе «Reines Metall», 1997 г. * Фрагмент паказу калекцый адзення на заводзе «Reines Metall», 1997 г.Фрагмент паказу калекцый адзення на заводзе «Reines Metall», 1997 г. * Пасля паказу на заводзе «Reines Metall» (Дзюсельдорф), 1997 г.Пасля паказу на заводзе «Reines Metall» (Дзюсельдорф), 1997 г. * Беларускія мадэлі перад выхадам на подыум «Der große Q» у Берліне (Германія), 1997 г.Беларускія мадэлі перад выхадам на подыум «Der große Q» у Берліне (Германія), 1997 г. * Саша Варламаў і яго мадэлі перад форумам моды «Der große Q» у Берліне, 2001 г.Саша Варламаў і яго мадэлі перад форумам моды «Der große Q» у Берліне, 2001 г. * Фрагмент паказу калекцыі «Пачуццёвасць кветак» (Брэст) на форуме «Der große Q» у Берліне, 2001 г.Фрагмент паказу калекцыі «Пачуццёвасць кветак» (Брэст) на форуме «Der große Q» у Берліне, 2001 г. * Фрагмент паказу калекцыі «Пачуццёвасць кветак» (Брэст) на форуме «Der große Q» у Берліне, 2001 г.Фрагмент паказу калекцыі «Пачуццёвасць кветак» (Брэст) на форуме «Der große Q» у Берліне, 2001 г. Афіша форума моды «Der große Q» у Берліне (Германія), 2001 г. У 1999—2001 гг. быў аўтарам, суарганізатарам і мастацкім кіраўніком акцыі «Суперобраз XXI века — звук, цвет, форма», якая ладзілася ў Мінску Беларускім дзяржаўным універсітэтам супольна з Агенцтвам моды Сашы Варламава. У рамках акцыі праводзіліся і конкурсы «Супермадэль Беларусі» (1999, 2000) і «Млын моды» (2001). У 2000 г. таксама арганізаваў Беларускую маладзёжную творчую майстэрню на аснове акцыі «Суперобраз XXI века — звук, цвет, форма» для стварэння творчай студэнцкай моладдзю новых сінтэзіраваных форм мастацтва. У снежні 1999 г. мадэлі агенцтва Сашы Варламава прынялі ўдзел у супольным культурным шоу ў аэрапорце «Мінск-1», якое сталася першым шоу, праведзеным у будынку аэрапорта: паказ калекцый адзення супермадэлямі, праекты архітэктараў Беларускай дзяржаўнай політэхнічнай акадэміі, ігра піяніста і трубача Беларускай дзяржаўнай акадэміі музыкі, байкерскае шоу, перформанс ад студэнтаў Беларускай акадэміі мастацтваў і Беларускага ўніверсітэта культуры, а таксама выстаўка Уладзіміра Цэслера «Дванаццаць з XX (Яйкі Цэслера)». З 2000 па 2011 г. з’яўляўся прадстаўніком і партнёрам міжнароднага конкурсу маладых дызайнераў адзення «Русский силует» (Масква, Расія) у Рэспубліцы Беларусь. У красавіку 2003 г. Варламаў прэзентаваў свой скульптурна-вобразны праект «Мужчина без галстука» (калекцыя каля 20 скульптур вышынёй ад 20 да 45 см), які быў прыдуманы пад уражаннем аднайменнага альбома Джані Версачэ «Mann ohne Krawatte» («Мужчына без гальштука»). Ідэйныя вобразы і кампазіцыі, якія былі прыдуманы Варламавым, вылепіў і выліў у бронзе студэнт Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў Дзмітрый Аганаў. Работы экспанаваліся ў Мінску ў 2003 г. у Палацы Рэспублікі і ў 2009 г. у Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі, а таксама ў 2007 г. у Дзюсельдорфе і Франкфурце-на-Майне. У маі-жніўні 2010 г. Варламаў удзельнічаў у сумесным праекце фестывалю-конкурсу «Млын моды» і Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь — арганізацыі выстаўкі «Пачатак. Музей сучаснай беларускай моды», дзе былі прадстаўлены лепшыя мадэлі адзення фестывалю «Млын моды 2010». Саша Варламаў таксама стаў аўтарам канцэпцыі залы гісторыі сучаснай беларускай моды ў Нацыянальным гістарычным музеі Рэспублікі Беларусь (зменныя экспазіцыі). Пасля выстаўкі ў 2010 г. шэсць камплектаў адзення аўтарства Сашы Варламава (з калекцый розных гадоў), а таксама маладых дызайнераў-удзельнікаў фестывалю «Млын моды» (12 касцюмаў на тэму «Стылізацыя нацыянальнага саслоўнага прафесійнага касцюма»), адзенне Беларускага цэнтра моды, рэчы і аксесуары ад дызайнера Івана Айплатава, былі бясплатна перададзены ў якасці экспанатаў для Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь і захоўваюцца ў фондах. Ствараў касцюмы і вобразы для вядучых Агенцтва тэлевізійных навін Белтэлерадыёкампаніі (Беларусь), дыпламатаў Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Беларусь, вакальнай групы «Чысты голас» (Беларусь) і іншых асоб і арганізацый. У 2010 г. Саша Варламаў быў аўтарам касцюмаў (з тканіны Мінскага камвольнага камбіната) для ўдзельнікаў фестывалю-ярмаркі «Дажынкі», які праводзіўся 24-25 верасня 2010 г. у Лідзе. У 2011 г. беларускі мадэльер Людміла Ігараўна Лабкова прысвяціла Аляксандру Варламаву сваю калекцыю адзення «восень/зіма 2011—2012». 1 сакавіка 2013 г. Агенцтва моды Сашы Варламава было зачынена. Варламаў шмат разоў запрашаўся членам у журы розных конкурсаў, якія праходзілі ў Беларусі, Германіі (Берлін), Польшчы (Варшава), Італіі (Рым) і Аўстрыі (Вена). Праводзіў семінары, выступаў з лекцыямі аб модзе. * Паказ спектакля Сашы Варламава «Казка для дарослых у стылі Лівайс». Мінск, 1994 г.Паказ спектакля Сашы Варламава «Казка для дарослых у стылі Лівайс». Мінск, 1994 г. * Журы конкурсу «Міс Славянка 1996» на фестывалі «Славянскі базар у Віцебску»: Міс Польшча-1996, Бісер Кіраў (Балгарыя) і Саша Варламаў.Журы конкурсу «Міс Славянка 1996» на фестывалі «Славянскі базар у Віцебску»: Міс Польшча-1996, Бісер Кіраў (Балгарыя) і Саша Варламаў. * Слава Зайцаў, Уладзімір Грыдзюшка, Саша Варламаў і Ірына Сідорская ў Нацыянальным акадэмічным Вялікім тэатры оперы і балета Рэспублікі Беларусь, 2010 г.Слава Зайцаў, Уладзімір Грыдзюшка, Саша Варламаў і Ірына Сідорская ў Нацыянальным акадэмічным Вялікім тэатры оперы і балета Рэспублікі Беларусь, 2010 г. * Саша Варламаў. Мінск, снежань 2013 г.Саша Варламаў. Мінск, снежань 2013 г. * Саша Варламаў. Мінск, студзень 2014 г.Саша Варламаў. Мінск, студзень 2014 г. ### Фестываль «Млын моды» («Мельница моды») Асноўны артыкул: **Млын моды** Афіша міжнароднага фестывалю-конкурсу моды і фота «Млын моды 2005» Карціна Вячаслава Захарынскага «Жанчына, апранутая ў колер» (1995 г.). Была афішай міжнароднага фестывалю-конкурсу моды і фота «Млын моды 2002». Па ініцыятыве Сашы Варламава ў 2001 г. конкурс «Супермадэль Беларусі» быў перайменаваны і пераўтвораны ў фестываль-конкурс моды і фота «Млын моды» — першы беларускі модны форум агульнарэспубліканскага значэння, які пачаў праводзіцца штогадова. Змянілася не толькі назва, але і пашырыўся фармат мерапрыемства. Варламаў стаў аўтарам, а таксама арганізатарам і мастацкім кіраўніком у 2001—2011 гг. гэтага фестывалю. Першы «Млын моды 2001» адбыўся 19-21 красавіка 2001 г. Мінску ў Палацы Рэспублікі з удзелам экспертаў з Італіі, Германіі і Расіі. Для правядзення чарговага фестывалю на працягу году Варламаў надаваў увагу падрыхтоўцы ўдзельнікаў і канкурсантаў, працуючы з моладдзю Мінска і рэгіёнаў Беларусі. З кастрычніка 2003 г. фестываль наладзіў пастаяннае супрацоўніцтва з самымі значнымі школамі моды ў Еўропе: Міжнародная школа моды «ESMOD» (Мюнхен-Берлін), студыя «Berçot» (Парыж), «Academia di Costumo e di Moda» (Рым), «Istituto Europeo di Design» (Еўрапейскі інстытут дызайна, Мілан). Акрамя таго фестываль наладзіў сталыя кантакты з самым буйным у краінах СНД міжнародным конкурсам маладых дызайнераў адзення — «Русский силует» (Масква, Расія). У 2004—2011 гг. Варламаў арганізоўваў міжнародныя маладзёжныя творчыя майстэрні «Млын моды» у Германіі (2004, 2005, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011), Італіі (2005), Бельгіі (2008, 2009, 2010), Аўстрыі (2008, 2009, 2010), Чэхіі (2008, 2010), Швецыі (2007, 2008, 2009, 2010, 2011) і Літве (2010). Творчыя майстэрні былі абменам вопытам: еўрапейскія дызайнеры прыязджалі ў Беларусь, а беларускія — у краіны Еўропы. У рамках фестывалю Варламаў таксама арганізоўваў паказы ў Мінску гасцявых модных калекцый з Парыжа, Рыма, Берліна, Мюнхена, Лондана, Прагі, Масквы, Стакгольма, Іванава і інш.; ладзіў прафесійныя стажыроўкі для маладых дызайнераў адзення ў сталіцах моды Еўропы. У 2001—2011 гг. Варламаў таксама рабіў цыкл перадач «Млын моды» на беларускім тэлебачанні. Сродкі, сабраныя ад продажу білетаў міжнароднай маладзёжнай творчай майстэрні «Млын моды ў Берліне» (13 кастрычніка 2005 г.) і ад продажаў на аўкцыёне, былі перададзены ў Нямецкі кардыялагічны цэнтр у Берліне (Deutsches Herzzentrum Berlin)  (руск.) (бел. на лячэнне дзяцей з Беларусі. У 2010 г. пачалося супрацоўніцтва праекта «Млын моды» з дзіцячымі дамамі Мінска. З ініцыятывы Варламава Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь прыняў 4 лістапада 2006 г. пастанову № 1476 (аб першачарговых мерах па развіцці маладзёжнай моды ў Рэспубліцы Беларусь, у тым ліку стварэнні Цэнтра маладзёжнай моды і аб запуску ў вытворчасць ў маленькіх серыях на швейных фабрыках калекцый маладых дызайнераў, якія прымалі ўдзел у фестывалі), а Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь у 2006 г. прыняло Канцэпцыю развіцця маладзёжнай моды ў Рэспубліцы Беларусь. Варламаў выступаў таксама з ініцыятывай стварэння ў Мінску дзяржаўнага музея сучаснага беларускага адзення. Аднак прынятыя дакументы, а таксама іншыя ініцыятывы Варламава, не выконваліся з-за адсутнасці дзяржаўнага фінансавання. Арганізоўваў у 2006—2011 гг. праект «Pret-a-porter от Мельницы моды», дзе ўдзельнічалі маладыя дызайнеры адзення (з калекцыямі прамысловага кірунку) — дыпламанты фестывалю «Млын моды» прошлых гадоў. 16 кастрычніка 2008 г. арганізаваў у Мінску ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі моднае дэфіле «Бельгійскія карункі і беларускі лён»: маладыя беларускія дызайнеры фестывалю «Млын моды» прадэманстравалі шэсць убораў з беларускага ільну і бельгійскіх карункаў, для стварэння якіх спецыяльна з Бруге (Бельгія) былі дастаўлены арыгінальныя бельгійскія карункі, а эскізы на конкурснай аснове зацвярджаліся прафесійнымі дызайнерамі з Бруселя (Бельгія). Восенню 2008 г. моднае дэфіле «Бельгійскія карункі і беларускі лён» было паўторана ў Бруселі, Берліне (Galeries Lafayette), Вене (летняя рэзідэнцыя імператараў Шонбрун) і Празе. Паводле ацэнкі журналістаў, за час мастацкага кіраўніцтва Варламавым фестываль «Млын моды» прадстаўляў сабой унікальны і паспяховы культурны і адукацыйны праект, які дзякуючы арганізатарскім здольнасцям, генераванню ідэй і мастацкаму густу Сашы Варламава стаў феноменам у культурным жыцці Беларусі. * Панарама зала Палаца Рэспублікі, дзе праводзіўся конкурс «Млын моды 2002». Мінск (Беларусь), 2002 г.Панарама зала Палаца Рэспублікі, дзе праводзіўся конкурс «Млын моды 2002». Мінск (Беларусь), 2002 г. * Саша Варламаў і Таццяна Міхалкова на конкурсе «Млын моды» у Мінску ў Палацы культуры прафсаюзаў. Фота 2004 г.Саша Варламаў і Таццяна Міхалкова на конкурсе «Млын моды» у Мінску ў Палацы культуры прафсаюзаў. Фота 2004 г. * Саша Варламаў і яго сваякі на конкурсе «Млын моды 2003». Пасля ўзнагароджання супермадэляў, Мінск, 2003 г.Саша Варламаў і яго сваякі на конкурсе «Млын моды 2003». Пасля ўзнагароджання супермадэляў, Мінск, 2003 г. * Саша Варламаў і дзеці-удзельнікі Міжнароднай маладзёжнай творчай майстэрні «Млын моды ў Берліне». Плошча Аляксандэрплац (Берлін, Германія), кастрычнік 2004 г.Саша Варламаў і дзеці-удзельнікі Міжнароднай маладзёжнай творчай майстэрні «Млын моды ў Берліне». Плошча Аляксандэрплац (Берлін, Германія), кастрычнік 2004 г. * На Дабрачынным аўкцыёне ў фонд Нямецкага кардыялагічнага цэнтра ў Берліне (Германія), восень 2005 г.На Дабрачынным аўкцыёне ў фонд Нямецкага кардыялагічнага цэнтра ў Берліне (Германія), восень 2005 г. ### Віртуальны дом моды Сашы Варламава і тэатр моды «Шафа» («Шкаф») Аб’яўленне аб спектаклі «Абезательна нужно жить» тэатра моды «Шафа», 2015 г. У кастрычніку 2013 г. Варламаў адкрыў свой Віртуальны дом моды Сашы Варламава ў Інтэрнэце. З лістапада 2013 г. Саша Варламаў таксама з’яўляецца прадстаўніком у Рэспубліцы Беларусь міжнароднага конкурсу маладых дызайнераў адзення «Поколение NEXT» (Санкт-Пецярбург, Расія). 18 сакавіка 2014 г. у Мінску ў Цэнтральным дзіцячым парку імя Максіма Горкага адкрыў тэатр моды «Шафа» (*руск.* «Шкаф») — у рамках тэатральнай подыум-школы «Vyaselka Stars», у рэпертуары якога значацца спектаклі-паказы «Шум в шкафу», «Каблук», «Дикая охота» і «Credo». Першыя падрыхтоўчыя заняткі ў тэатры пачаліся 22 сакавіка 2014 г. Варламаў, з’яўляючыся аўтарам праекта і яго мастацкім кіраўніком, вырашыў зрабіць тэатр моды як адукацыйны праект, дзе будуць вучыцца, развівацца і рэалізоўваць свае ідэі дзеці (узростам ад 6 да 17 гадоў) з дапамогай педагогаў. Спачатку на падрыхтоўчых курсах дзяцей вучаць харэаграфіі, вакалу, акцёрскаму майстэрству, дэфіле, дэкламацыі і маляванню. Дзеці таксама ўдзельнічаюць у стварэнні эскізаў для спектакляў, у стварэнні моднага вобразу, а пасля самі ж выступаюць акцёрамі спектакля моды ў касцюмах, зробленых па іх эскізах у майстэрнях брэнда «RadaStyle». Галоўная ўвага надаецца фарміраванню асобы праз творчую рэалізацыю — выявіць сябе ў акцёрскай гульні, спевах, маляванні. 27 студзеня і 2 лютага 2015 г. спектакль Тэатра моды «Шафа» з назвай «Абезательна нужно жить» адбыўся ў Мінскім міжнародным адукацыйным цэнтры імя Іаханеса Рау (дзіцячыя эскізы адзення рэалізавалі маладыя беларускія дызайнеры адзення Таццяна Замарэнава, Сабіна Альшова, Вольга Сняжко, Надзея Кузняцова, Таццяна Малько і Галіна Санько), а 9 лютага 2015 г. — у мінскім Моладзевым тэатры эстрады. Аднак пасля гэтага Саша Варламаў згарнуў свой праект гэтага дзіцячага тэатра моды па фінансавым прычынам. * Саша Варламаў як член журы конкурсу маладых дызайнераў адзення «Поколение NEXT» у Санкт-Пецярбургу (Расія), 13 сакавіка 2014 г.Саша Варламаў як член журы конкурсу маладых дызайнераў адзення «Поколение NEXT» у Санкт-Пецярбургу (Расія), 13 сакавіка 2014 г. * Саша Варламаў як член журы конкурсу маладых дызайнераў адзення «Поколение NEXT» у Санкт-Пецярбургу (Расія), 2014 г.Саша Варламаў як член журы конкурсу маладых дызайнераў адзення «Поколение NEXT» у Санкт-Пецярбургу (Расія), 2014 г. * Саша Варламаў на конкурсе маладых дызайнераў адзення «Поколение NEXT» у Санкт-Пецярбургу (Расія), 2014 г.Саша Варламаў на конкурсе маладых дызайнераў адзення «Поколение NEXT» у Санкт-Пецярбургу (Расія), 2014 г. ### Сінтэз мастацтваў Саша Варламаў прадстаўляе свой праект — мікст «Эмоции формы» на фестывалі «Млын моды 2006», г. Мінск. Эскіз серыі «Райский сад» праекта «Дикая охота» (2005). Фрагмент скульптурна-вобразнага праекта «Мужчина без галстука», 2003 г. Саша Варламаў вядомы як паспяховы экперыментатар у галіне сінтэзу мастацтваў — моды, харэаграфіі, музыкі, выяўленчага мастацтва і літаратуры. На думку Варламава, сучасная мода як від мастацтва можа спалучаць колер і рух, пластыку і малюнак, сцэнаграфію і фатаграфію. Ідэя, што касцюмы — гэта сцэнічныя вобразы, прывялі да стварэння спектакля «Credo» (1989), які стаў першым праектам Варламава па сінтэзу мастацтваў — рухам у бок тэатра касцюма са сваёй драматургіяй і галоўнымі дзеючымі асобамі. Пачатак такога экперымента Варламаў патлумачыў у 2006 г. так: *«Адзенне — гэта адно з першых візуальна моцных выразных сродкаў. У прынцыпе, гэта ўмовы тэатра. Я зразумеў, што мода здольна выйсці на сур’ёзны ўзровень мастацтва, самастойны, з уласнымі выразнымі сродкамі, з уласнымі тэмамі, з уласнымі сучаснымі сродкамі вырашэння і ўвасаблення гэтых тэм»*. Яшчэ ў 1997 г. Варламаў перанакіроўваў конкурс «Супермадэль Беларусі» ў бок фестывалю дызайну адзення, мастацкай фатаграфіі, харэаграфіі, сцэнаграфіі і музыкі, а фестываль-конкурс «Млын моды» увогуле з самага пачатку задумваўся Варламавым як «творчая лабараторыя» і свята саюза і сінтэзу раўнапраўных мастацтваў на подыуме і вакол яго. Між тым, зыходным пунктам у руху да сінтэзу мастацтваў для Варламава стала актуальная для ўсіх часоў ідэя захавання чалавечай індывідуальнасці і самакаштоўнасці чалавечай асобы. Варламаў па сутнасці з’яўляецца аўтарам новага жанру мастацтва, які ён сам і яго калегі мянуюць як «мікст» — форму сцэнічнага дзеяння, якая спалучае сімфанічную і рок-музыку, сучасную харэаграфію, моду, анімацыю і паэзію. Прыкметным праектам Варламава па сінтэзу музыкі, касцюма, харэаграфіі і рэжысуры стаў мікст «Дзікае паляванне» (2005), створаны па матывам беларускай нацыянальнай аповесці Уладзіміра Караткевіча «Дзікае паляванне караля Стаха», а таксама «Адкрыцця Іаана Багаслова», твораў Альбрэхта Дзюрэра, Іераніма Босха, Пауля Хіндэміта і інш. Мікст паказваўся двойчы — у 2005 г. у Мінску (Беларусь) і Рыме (Італія). Міксты «Волшебные превращения, или Новогодняя сказка для взрослых» (1998), «Эмоции формы» (2006), «Шум в шкафу» (2009), акцыя «Суперобраз XXI века — звук, цвет, форма» (1999, 2000, 2001) і праекты «1+1=1» (2002), «1-1» (2003) і «Три музы — Три грации» (2010) таксама сталі маштабнымі спробамі сінтэзу мастацтваў сучаснымі сродкамі і ў сучасным кантэксце. ### Праекты і паказы моды ў Беларусі Акрамя праектаў «Супермадэль Беларусі», «Суперобраз XXI века — звук, цвет, форма» і «Млын моды» Саша Варламаў удзельнічаў і ў іншых сваіх праектах у Беларусі: * восень 1988 — рэжысёрская пастаноўка і правядзенне ў Мінску ў Палацы спорту I Усесаюзнага фестывалю маладзёжнай моды (СССР). * восень 1989 — рэжысёрская пастаноўка шоу моды і харэаграфіі ў Мінску ў Палацы чыгуначнікаў — з нагоды адкрыцця фірмы «Bielita» (Італія — Беларусь). * 1989 — рэжысёрская пастаноўка і правядзенне ў Беларусі праекта моды «Модарт». * 1989 — рэжысёрская пастаноўка ў Брэсце конкурсу «Міс Брэст 1989». * 1990 — рэжысёрская пастаноўка ў Брэсце конкурсу «Міс Брэст 1990». * 1990 — рэжысёрская пастаноўка ў Мінску конкурсу «Міс Мінск 1990». * 1994 — рэжысёрская пастаноўка і правядзенне ў Мінску ў клубе (які месціўся ў кінатэатры «Масква») шоу-спектакля «Сказка для взрослых в стиле Ливайс» з паказам калекцыі джынсавага адзення фірмы «LEVI’S» (ЗША). Адбор адзення для дэманстрацыі і аўтар шоу-спектакля — Саша Варламаў. * 28—30 снежня 1994 — рэжысёрская пастаноўка шоу моды «Все будет кока-кола!» у Мінску на праспекце Францішка Скарыны. (Тэмпература ў горадзе была — −20—24°). * верасень 1995 — май 1996 — рэжысёрская пастаноўка і правядзенне ў Беларусі шоу-праграмы «Бенефис эгоистов» (рэжысура, пастаноўка, харэаграфія і канферанс — Сашы Варламава; шоу-балет пад кіраўніцтвам народнай артысткі Валянціны Гаявой; тэксты песень — Саша Варламаў і Фёдар Баравы; музыка — Сяргей Хвашчынскі; мадэлі — пераможцы конкурсу «Супермадэль Беларусі»; салісты — Аляксандр Савіцкі, Віталь Жукаў і Нікіта; і інш.). * ліпень 1996 — член журы Першага міжнароднага конкурсу «Міс Славянка» на Міжнародным фестывалі мастацтваў «Славянскі базар у Віцебску». * 5 студзеня 1997 — рэжысёрская пастаноўка ў Мінску ў кінатэатры «Кастрычнік» конкурсу «Супермадэль Мінска 1997». * 12 красавіка 1997 — прэзентацыя ў Дзяржаўным тэатры музычнай камедыі Беларусі (у рамках конкурсу «Супермадэль Беларусі 1997») спектакля моды «В поисках прекрасного образа, или Путешествие во времени и в пространстве». Адкрывала паказ калекцыя адзення Варламава «Antik», а пасля ішлі «В стиле Веры Холодной» (дызайнер адзення Наталля Казлова), «Мотоамазонки» (Наталля Казлова), «Америка, джаз, 30-е.» (Жанна Баравец), «Сны Афродиты» (Мілавіца), «Королевские пчёлы» (Наталля Казлова), «Большой вечер» (Жанна Баравец). Галоўныя ролі: Алена Спірыдовіч і Эдуард Трухмянёў. Аўтар спектакля і дыялогаў — Саша Варламаў. Саша Варламаў у ходзе публічнай лекцыі *«Суровы свет моды 1940—1980-х гг.»* распавядае пра два цэнтры моды ў Мінску ў 1980-ыя гады — Цэнтр моды і Белбыттэхпраект — і аб асобе Элеаноры Язерскай. Мінск, музей гісторыі горада Мінска, 18 мая 2014 г. * 13 студзеня 1998 — прэзентацыя (у рамках конкурсу «Супермадэль Беларусі 1998») спектакля (мікста) «Волшебные превращения, или Новогодняя сказка для взрослых» у Вялікім тэатры оперы і балета ў Мінску. * чэрвень 1998 — правядзенне ў Мінску Міжнароднага семінара кіруючай лініі фірмы «Adidas» — шоу моды і харэаграфіі ў клубе «Реактор». * 12 лістапада 1999 — прэзентацыя ў Мінску ў Нацыянальным мастацкім музеі Рэспублікі Беларусь калекцыі адзення ад Сашы Варламава і араматаў парфумерыі ад Алега Выглазава. Кожная калекцыя адзення суправаджалася спецыяльнай парфумернай кампазіцыяй — аднайменнай: «Ілюзія», «Густ малака», «Дэмас» і «Экспансія». Гэта быў паказ адзення перад гастролямі ў Рыгу (Латвія), дзе праграма будзе паўторна паказана 14-22 лістапада 1999 на міжнароднай Асамблеі моды. * снежань 1999 — удзел у культурным шоу у аэрапорце «Мінск-1». * 1—15 сакавіка 2001 — рэжысёрская пастаноўка і правядзенне ў Мінску ў Доме дружбы Дзён беларускай моды. * 21 красавіка 2001 — прэзентацыя на фестывалі «Млын моды» уласнай калекцыі адзення «1+1» і праекта «1+1». * чэрвень 2001 — паказ уласнай калекцыі адзення «1+1» у Мінску ў Палацы Рэспублікі на выстаўцы скульптур з Афрыкі, арганізаваным прадстаўнікамі ў Рэспубліцы Беларусь фірмы па вырабу бялізны «Триумф». * 1—2 ліпеня 2001 — правядзенне рэспубліканскага фестывалю моды «Большой подиум. Минск—2001». Выбары супермадэлей Мінска. * 21 красавіка 2002 — прэзентацыя на фестывалі «Млын моды» уласнай калекцыі адзення «Совершеннолетняя женщина», а таксама праекта «1+1=1». * ліпень 2002 — рэжысёрская пастаноўка ў Мінску на плошчы Незалежнасці фестывалю моды «Вялікі Мінск 2002». Подыум 200 м, за тры дні колькасць гледачоў — каля 20 тысяч чалавек. * лістапад 2002 — рэжысёрская пастаноўка ў Мінску ў Палацы Рэспублікі шоу моды і харэаграфіі «В джинсовом стиле…» (супольна з фірмай «LEVI’S»). * вясна 2003 — рэжысёрская пастаноўка ў Мінску ў Палацы Рэспублікі шоу моды і харэаграфіі «Танго в вагоне…» (з удзелам кіруючай калекцыі фірмы «LEVI’S»). * 27 красавіка 2003 — прэзентацыя на фестывалі «Млын моды» праекта «1-1» (аўтар канцэпцыі — Саша Варламаў, фота — Яўгеній Бардукоў, харэаграфія — Наталля Фурман і Аляксандр Фурман, скульптура — Дзмітрый Аганаў). * 27 красавіка 2003 — прэзентацыя ў Палацы Рэспублікі ўласнага скульптурна-вобразнага праекта «Мужчина без галстука» (калекцыі скульптур з бронзы) па матывам аднайменнага альбома Джані Версачэ «Mann ohne Krawatte» (аўтар канцэпцыі — Саша Варламаў, лепка формы — Дзмітрый Аганаў). * жнівень 2003 — фэшн-праект у начным клубе «NIGHT STAR» (Мінск) з удзелам групы «Boney M.». * 2003 — рэжысёрская пастаноўка ў Мінску конкурсу «Міс Мінск 2003». * 9 снежня 2004 — прэзентацыя ўласнай калекцыі вячэрніх плаццяў «Шесть воплощений цвета К». * 6 мая 2005 — прэзентацыя на фестывалі «Млын моды» мікста «Дикая охота» (*бел.* «Дзікае паляванне»). * 5 мая 2006 — прэзентацыя на фестывалі «Млын моды» мікста «Эмоции формы». * 2007 — прэзентацыя ўласнай калекцыі адзення «Воспоминания о Марлен Дитрих». * 4 мая 2007 — прэзентацыя на фестывалі «Млын моды» калекцыі адзення «Чёрная кошка, подглядывающая в открытую дверь» (аўтары — супольна Саша Варламаў (мужчынскія касцюмы) і Людміла Лабкова (жаночыя плацці)). * 4 мая 2008 — прэзентацыя на фестывалі «Млын моды» уласнай калекцыі адзення «Faberlic — стратегия победителей!», а таксама перформанса «Источники вдохновения — Faberlic, Прикосновение, Мельница моды» (аўтар Саша Варламаў). * 16 кастрычніка 2008 — арганізацыя ў Мінску ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі моднага дэфіле «Бельгійскія карункі і беларускі лён». * 3 мая 2009 — прэзентацыя на фестывалі «Млын моды» уласнага моднага эцюда «Стратегия победителей». * 8 мая 2010 — арганізацыя праекта «Настоящее дефиле» (у рамках фестывалю «Млын моды»), у якім прынялі ўдзел 35 вядомых у Беларусі асоб у галіне спорту, тэатра і тэлебачання, што дэфіліравалі ў Палацы спорту ў строях, пашытых маладымі дызайнерамі Беларусі. * 18 кастрычніка 2010 — праект «Три музы — три грации. Мода. Музыка. Балет.» у Мінску ў Беларуская дзяржаўнай філармоніі. Удзельнікі: калекцыі маладых мадэльераў-удзельнікаў конкурсу «Млын моды» і мадэльераў тэкстыльнага інстытута Іванаўскага дзяржаўнага політэхнічнага ўніверсітэта, ансамбль салістаў «Классик-Авангард», лаўрэат міжнародных конкурсаў Канстанцін Красніцкі (фартэпіяна), антрэпрыза фестывалю «Русские сезоны XXI столетия» (Андрыс Ліепа). Аўтар праекта — Саша Варламаў. * 27 красавіка 2011 — прэзентацыя ў Нацыянальным музеі гісторыі і культуры Беларусі кнігі ўласных вершаў «Так или иначе». * 27 студзеня 2015 — прэм’ера ў Мінскім міжнародным адукацыйным цэнтры імя Іаханеса Рау першага спектакля Тэатра моды «Шафа» — «Абезательно нужно жить». * 23 верасня 2015 — у Мінску тэатр моды «Шафа» у канферэнц-залі канцэрна «Белнефтехим» арганізаваў паказ-прэзентацыю новага беларускага брэнда спартыўнага адзення і адзення для адпачынку «SVT» («Светлотекс», г. Светлагорск). ### Праекты і паказы моды за межамі Беларусі * восень 1989 — гастролі Мінскага тэатра моды са спектаклямі ў Кургане, Златавусце і Міясе (РСФСР). * вясна — лета 1990 — гастролі Мінскага тэатра моды са спектаклямі ў Днепрапятроўску (Украінская ССР) і Друскінінкаі (Літоўская ССР). * лета 1990 — паказ і ўдзел у спектаклі «Credo» у Беластоку (Польшча) — у час гастроляў Мінскага тэатра моды. * кастрычнік 1991 — паказ у выглядзе шоу у Польшчы кіруючай калекцыі касметыкі фірмы «Framesi» (Італія). * 1993 — шоу «Чемоданное настроение» у палацы культуры «Siemensvilla» і тэатры «Podevil» Берлін (Германія). * 1995 — шоу «Ищите автора, детектив!» у палацы культуры «Siemensvilla» і тэатры «Podevil» Берлін (Германія). * жнівень 1997 — удзел у паказе ў Дзюсельдорфе (Германія) на заводе «Reines Metall» калекцыі «Antik» і «CARTOON» (30 мадэляў адзення з Беларусі). * 30 жніўня 1997 — удзел у першым самым буйным форуме моды «Der große Q» у Берліне (Германія). * восень 1998 — паказ Тэатрам моды Сашы Варламава ў Рызе (Латвія) спектакля моды «Крык!» на конкурсе, арганізаваным фірмай «Wella» (Германія). Спектаклю прысуджана першае месца на конкурсе. * 14-22 лістапада 1999 — гастролі Тэатра моды Сашы Варламава ў Рызе (Латвія) на Міжнароднай Асамблеі моды, якая праводзілася пад эгідай Пака Рабана і Вів'ен Вэствуд, — спецыяльная праграма MTV. Была паўторна паказана калекцыя адзення ад Сашы Варламава (супольна з араматамі парфумерыі ад Алега Выглазава), прэзентаваная раней (12 лістапада 1999 г.) у Мінску ў Нацыянальным мастацкім музеі Рэспублікі Беларусь. Кожная калекцыя адзення суправаджалася спецыяльнай парфумернай кампазіцыяй — аднайменнай: «Ілюзія», «Густ малака», «Дэмас» і «Экспансія». * 1 студзеня 2001 — правядзенне гала-прадстаўлення моды ў Берліне (Германія), прысвечанага сустрэчы XXI стагоддзя. Рэжысёр — Саша Варламаў. * 18 лютага 2001 — правядзенне ў Берліне (Германія) шоу «Berlinerdurchreize» (рэжысёр — Саша Варламаў). * 18 жніўня 2001 — удзел у самым буйным форуме моды «Der große Q» у Берліне (Германія). * кастрычнік 2001 — прадстаўленне ў Маскве (Расія) у Гасцінным двары 4 беларускіх калекцый на заключным шоу міжнароднага конкурсу маладых дызайнераў адзення, што праводзіўся Дабрачынным фондам «Русский силуэт». * 11-12 лютага 2003 — паказ уласнай калекцыі адзення «Зефир» у горадзе Доха (Катар). * чэрвень 2003 — прэзентацыя фестывалю-конкурсу моды і фота «Млын моды 2003» у Санкт-Пецярбургу (Расія). * 4 верасня 2004 — удзел у Маскве (Расія) у конкурсе маладых дызайнераў «Новая мода. Мир без границ», што праводзіўся Дабрачынным фондам «Русский силуэт» (Масква). * восень 2008 — арганізацыя моднага дэфіле «Бельгійскія карункі і беларускі лён» (якое раней адбылося ў Мінску — 16 кастрычніка 2008 г.) у Бруселі, Берліне (Galeries Lafayette), Вене (летняя рэзідэнцыя імператараў Шонбрун) і Празе. * 13-16 сакавіка 2014 — член журы конкурсу маладых дызайнераў адзення «Поколение NEXT» у Санкт-Пецярбургу (Расія). * 9-12 кастрычніка 2014 — член журы конкурсу маладых дызайнераў адзення «Поколение NEXT» у Санкт-Пецярбургу (Расія). * 12-15 сакавіка 2015 — член журы конкурсу маладых дызайнераў адзення «Поколение NEXT» у Санкт-Пецярбургу (Расія). * 8-11 кастрычніка 2015 — член журы конкурсу маладых дызайнераў адзення «Поколение NEXT» у Санкт-Пецярбургу (Расія). * Саша Варламаў у гатэлі «Ritz» перад паказам уласнай калецыі адзення «Зефир» у Дохе, люты 2003 г.Саша Варламаў у гатэлі «Ritz» перад паказам уласнай калецыі адзення «Зефир» у Дохе, люты 2003 г. * Саша Варламаў у гатэлі «Ritz» перад паказам уласнай калецыі адзення «Зефир» у Дохе, люты 2003 г.Саша Варламаў у гатэлі «Ritz» перад паказам уласнай калецыі адзення «Зефир» у Дохе, люты 2003 г. * Саша Варламаў з братам эміра Катара у гатэлі «Ritz» перад паказам калекцыі «Зефир» у Дохе, люты 2003 г.Саша Варламаў з братам эміра Катара у гатэлі «Ritz» перад паказам калекцыі «Зефир» у Дохе, люты 2003 г. * Саша Варламаў з мадэлямі ў гатэлі «Ritz» перад паказам калекцыі «Зефир» у Дохе, люты 2003 г.Саша Варламаў з мадэлямі ў гатэлі «Ritz» перад паказам калекцыі «Зефир» у Дохе, люты 2003 г. * Паказ калекцыі «Зефир» у 7-мі зоркавым гатэлі «Ritz». Доха (Катар), люты 2003 г.Паказ калекцыі «Зефир» у 7-мі зоркавым гатэлі «Ritz». Доха (Катар), люты 2003 г. Літаратурная творчасць ---------------------- Фота, якое стала вокладкай кнігі «Модные сказки от Саши Варламова» (2004). Фатограф Міхаіл Маруга. Тытульная старонка кнігі Сашы Варламава з казкамі аб модзе на нямецкай мове «Unkindliche Märchen» (2020) Складае на рускай мове вершы, тэксты песень. З’яўляецца аўтарам кніг аб модзе: дапаможнік «Супермодель — профессия мечты» (1999); казкі аб модзе «Модные сказки от Саши Варламова» (2004); зборнік вершаў і аўтарскіх афарызмаў «Так или иначе» (2011); зборнік вершаў, аўтарскіх роздумаў аб эстэтыцы «Саша Варламов: из личного» (2011). З’яўляецца аўтарам першых у свеце казак аб модзе. У 2009 фестываль «Млын моды» завяршыўся інсцэніроўкай адной з казак Сашы Варламава — мікстам «Шум у шафе» (*руск.* «Шум в шкафу») — першай і адзінай у свеце казкі аб модзе, пастаўленай на сцэне і расказанай мовай моды і харэаграфіі. Летам 2010 г. Нацыянальная дзяржаўная тэлерадыёкампанія Рэспублікі Беларусь заключыла з Варламавым дагавор на вытворчасць мультыплікацыйнага фільма па казцы аб модзе Сашы Варламава «Кропелька» (*руск.* «Капелька»). Варламаў напісаў сцэнарый, былі намаляваны галоўныя героі, але фільм не быў зроблены ў 2011 г. як планавалася. 25 мая 2019 г. у Гродне студыя моды Сяргея Нагорнага прэзентавала мадэльны праект паводле казкі Сашы Варламава «Шум у шафе»: гарадзенскія выпускнікі школы мадэляў Сяргея Нагорнага (узростам ад 4 да 20 гадоў), якія за час навучання пазнаёміліся з асновамі стылю і візажу, псіхалогіі і этыкі, прайшлі фотатрэнінгі і навучыліся ствараць сцэнічныя вобразы, для гледачоў моднага шоу прадэманстравалі аўтарскія калекцыі ад дызайнераў горада і трэндавую вопратку ад магазінаў і буцікаў. У 2020 г. у Берліне была выдадзена кніга з трыма казкамі Варламава аб модзе («Шум у шафе», «Кропелька», «Нізкі ход») у перакладзе на нямецкую мову пад назвай «Unkindliche Märchen» (*бел.* «Недзіцячыя казкі»). Гэтыя казкі, якія былі напісаны раней, былі аўтарам пашыраны і перапрацаваны для іх новага выдання. Судовая справа -------------- 20 мая 2011 г. у Мінску Саша Варламаў быў арыштаваны і абвінавачаны ў незаконным выкарыстанні памяшкання ў Беларускім дзяржаўным універсітэце для мэт свайго агенцтва моды, нявыплаце арэнднай платы і прысваенні дзяржаўных сродкаў, што, на думку следства, нанесла шкоду звыш 1,2 млрд беларускіх рублёў (138 тыс. долараў ЗША). 4 лютага 2013 г. у Мінску распачаўся судовы працэс, дзе Варламаў абвінавачваўся ў здзяйсненні злачынстваў (махлярства ў асабліва буйным памеры, крадзеж у буйным памеры шляхам злоўжывання службовымі паўнамоцтвамі, прысваенне маёмасці, ухіленне ад выплаты падаткаў, злоўжыванне службовымі паўнамоцтвамі). У якасці сведак па крымінальнай справе дапытана больш за 800 чалавек, пацярпелымі было прызнана 353 асобы. Сам Саша Варламаў лічыў прад’яўленныя абвінавачанні беспадстаўнымі: не займаў якую-небудь пасаду ў дзяржаўнай арганізацыі і, адпаведна, не атрымліваў за гэта заробчую плату ад дзяржаўнага бюджэту, а карыстаўся памяшканнямі БДУ на працягу 10 год на падставе дагавора арэнды з БДУ. Аднак Аляксандр Варламаў прызнаваў, што завінаваціўся дзяржаве падаткаў на суму 45 мільёнаў беларускіх рублёў (каля 5200 долараў ЗША). Напярэдадні арышту Варламаву была прызначана III група інваліднасці з-за праблем са спіной. У вязненні ён адчуваў сябе вельмі дрэнна, яму была зроблена ў ліпені 2012 г. аперацыя на пазваночніку і ў кастрычніку 2012 г. прызначана II група інваліднасці з-за праблем са спіной. Суд Цэнтральнага раёна Мінска 23 ліпеня 2013 г. прысудзіў Аляксандра Варламава да 5 гадоў абмежавання волі і канфіскацыі маёмасці, але прыняў рашэнне залічыць у тэрмін адбывання пакарання тэрмін знаходжання Варламава пад вартай, таму Варламаў быў вызвалены з-пад варты ў зале суда. Яго агенцтва моды было прызнана банкротам і зачынена, а сам Варламаў быў вымушаны штомесячна аддаваць каля паловы сваёй пенсіі (якая складала каля 100 долараў ЗША) для выплаты доўгу за арэнду памяшканняў БДУ. Паводле слоў Варламава, яго пляменніца прадала сваю аднапакаёвую кватэру, каб было чым плаціць адвакату і пакрываць выдаткі, а сам Варламаў апынуўся без жытла. Варламаў таксама дзякаваў сябрам, якія яго падтрымлівалі матэрыяльна. Выказванні аб жыцці і мастацтве ------------------------------- * «Мода — гэта непераадольнае жаданне ісці ўслед і адначасова развівацца! <…> Мода — гэта эвалюцыя перамен! Але! Сутнасць тайны застаецца абраным!» (2011) * «Лепей, чым ёсць, мы можам быць толькі ў думках у тых, хто нас любіць!» (2011) * «Спакуса — гэта не цела. Спакуса — гэта вочы.» (2011) * «Прыватнае жыццё — гэта стаўленне да самога сябе.» (2011) * «Гэты свет настолькі дасканалы, наколькі ён можа быць дасканалым, застаючыся жывым, наколькі жывое здольна быць дасканалым.» (2011) Узнагароды ---------- Саша Варламаў узнагароджваецца срэбным медалём ганаровага грамадзяніна Рыма. 2 снежня 2005 г. 1 снежня 2005 г. урад правінцыі Рым (Італія) сваім рашэннем узнагародзіў Аляксандра Леанідавіча Варламава срэбным медалём ганаровага грамадзяніна Рыма за падрыхтоўку і правядзенне міжнароднай творчай майстэрні «Млын моды ў Рыме» (з удзелам дызайнераў з Беларусі і з Рыма) і паказу мікста «Дзікае паляванне» (*руск.* «Дикая охота»). Урачыстая цырымонія ўзнагароджання адбылася 2 снежня 2005 г. у Рыме ў прысутнасці надзвычайнага і паўнамоцнага пасла Рэспублікі Беларусь у Італьянскай Рэспубліцы Аляксея Скрыпкі. Сеціўная актыўнасць ------------------- У 2007, 2014—2015 гг. Саша Варламаў вёў свае блогі ў Інтэрнеце, дзе пісаў занатоўкі аб модзе і іншых творчых і прыватна жыццёвых падзеях — на старонках беларускіх інтэтнет-парталаў «lady.tut.by» і «sb.by». * Skype: sashavarlamov * акаунт Сашы Варламава ў сацыяльнай сетцы (першы) // vk.com * акаунт Сашы Варламава ў сацыяльнай сетцы (другі) // facebook.com * блог Сашы Варламава (першы) Архівавана 3 лютага 2014. // lady.tut.by * блог Сашы Варламава (другі) // sb.by * Віртуальны дом моды Сашы Варламава Архівавана 27 жніўня 2014. * сайт Тэатр моды «Шкаф» (2014—2015) // facebook.com * Тэатр моды «Шкаф» (акаунт у сацыяльнай сетцы) // vk.com Пераезд у Германію ------------------ Апошняя старонка кнігі Сашы Варламава з казкамі аб модзе на нямецкай мове «Unkindliche Märchen» (2020) 12 лютага 2017 г. вымушаны быў пераехаць з Мінска на сталае месца жыхарства ў Германію, дзе жыве да сённяшняга часу. Прычынамі пераезду былі цяжкае матэрыяльнае становішча, праблемы са здароўем і неабходнасць медыцынскай аперацыі, маленькая беларуская пенсія (у памеры каля 50 долараў ЗША), адсутнасць прыватнага жытла ў Мінску, а галоўнае — незапатрабавальнасць творчай актыўнасці Сашы Варламава ў Беларусі, які хацеў яшчэ быць карысным беларускай культуры. У Германіі галоўным чынам прысвяціў сябе літаратурнай творчасці: напісаў на рускай мове сваю чацвёртую казку аб модзе — «Скандалістка» (ням. «Die Krakeelerin»). У 2020 г. у Берліне была выдадзена яго кніга («Unkindliche Märchen»), дзе змешчаны тры яго казкі аб модзе ў перакладзе на нямецкую мову. Варламаў таксама падаў на друк тэксты сваіх трох ранейшых казак, якія былі пашыраны і перапрацававы, і чацвёртай, якія плануюцца выдаць на нямецкай мове ў адной кнізе. * Саша Варламаў і яго прыёмная дачка Святлана Фядосік у Берліне (Германія), 2019 г.Саша Варламаў і яго прыёмная дачка Святлана Фядосік у Берліне (Германія), 2019 г. * Саша Варламаў і яго сястра Ларыса Мухарская ў Берліне (Германія), 2019 г.Саша Варламаў і яго сястра Ларыса Мухарская ў Берліне (Германія), 2019 г. * Ларыса Мухарская са сваёй дачкой Вольгай у Берліне, 2019 г.Ларыса Мухарская са сваёй дачкой Вольгай у Берліне, 2019 г. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Саша Варламаў стварыў Тэатр моды «Шафа» (фота). 2. ↑ Зараз у гэтым будынку знаходзіцца Нацыянальная школа прыгажосці (Беларусь). 3. ↑ Эпізоды фільма здымаліся і ў Мірскім замку. 4. ↑ Форум моды «Der große Q» праходзіў усяго тройчы (1997, 1999, 2001). У 1999 г. у Берліне на форуме «Der große Q» удзельнічалі толькі расійскія дызайнеры адзення Вячаслаў Зайцаў і Валянцін Юдашкін. 5. ↑ Герой недели: Саша Варламов Архівавана 27 сакавіка 2013.. 6. ↑ Чувство стиля Саши Варламова. 7. ↑ Во время Belarus Fashion Week модельер посвятила коллекцию Варламову. 8. ↑ КРУТОЙ ПОМОЛ XIII «Мельницы Моды» (2005). 9. ↑ Мельница моды, 2006 [Изоматериал] : XIV [Международный фестиваль моды и фото, 3-5 мая 2006: информационный иллюстрированный каталог / гл. ред. С. Варламов]. — Минск: [б. и.], 2006. — С. 5. 10. ↑ КРУТОЙ ПОМОЛ XIII «Мельницы Моды» (2005); «Мельница моды» рвёт Европу!; «Мельница моды 2009»: солнечная сторона белорусского дизайна Архівавана 9 сакавіка 2016.. 11. 1 2 «Если дети создают свои миры, значит, в этом их что-то не устраивает» (фото) 12. ↑ Мельница моды, 2003 : Второй междунар. рос.-белорус. фестиваль моды и фото: [Информ. ил. кат. / гл. ред. С. Варламов; Фото: М. Маруга]. — Мн. : БелКП-Пресс, 2003. — С. 27. 13. 1 2 Мельница моды, 2006 [Изоматериал] : XIV [Международный фестиваль моды и фото, 3-5 мая 2006: информационный иллюстрированный каталог / гл. ред. С. Варламов]. — Минск: [б. и.], 2006. — С. 26. 14. ↑ Мельница моды — 2005 [Изоматериал] : фестиваль моды и фото: Белорусский полуфинал Международного конкурса молодых дизайнеров одежды Благотворительного фонда «Русский силуэт»: [информационный иллюстрированный каталог / гл. ред. С. Варламов. — [Б. м.: б. и. 2005]. — С. 2; Мельница моды, 2003 : Второй междунар. рос.-белорус. фестиваль моды и фото: [Информ. ил. кат. / гл. ред. С. Варламов; Фото: М. Маруга]. — Мн. : БелКП-Пресс, 2003. — С. 1, 20. 15. ↑ Мельница моды, 2003 : Второй междунар. рос.-белорус. фестиваль моды и фото: [Информ. ил. кат. / гл. ред. С. Варламов; Фото: М. Маруга]. — Мн. : БелКП-Пресс, 2003. — С. 26—27. 16. ↑ Мельница моды — 2005 [Изоматериал] : фестиваль моды и фото: Белорусский полуфинал Международного конкурса молодых дизайнеров одежды Благотворительного фонда «Русский силуэт»: [информационный иллюстрированный каталог / гл. ред. С. Варламов. — [Б. м.: б. и. 2005]. — С. 34—35; Мельница моды, 2006 [Изоматериал] : XIV [Международный фестиваль моды и фото, 3-5 мая 2006: информационный иллюстрированный каталог / гл. ред. С. Варламов]. — Минск: [б. и.], 2006. — С. 26; Новые тенденции и модные сказки. Интервью с Сашей Варламовым. Часть 2. Архівавана 9 сакавіка 2016.. 17. ↑ Мельница моды, 2006 [Изоматериал] : XIV [Международный фестиваль моды и фото, 3-5 мая 2006: информационный иллюстрированный каталог / гл. ред. С. Варламов]. — Минск: [б. и.], 2006. — С. 26; КРУТОЙ ПОМОЛ XIII «Мельницы Моды» (2005) // belgazeta.by. 18. ↑ Мельница моды, 2006 [Изоматериал] : XIV [Международный фестиваль моды и фото, 3-5 мая 2006: информационный иллюстрированный каталог / гл. ред. С. Варламов]. — Минск: [б. и.], 2006. — С. 28. 19. ↑ Мода, музыка и балет сплелись в единой магии искусства. 20. ↑ В Минске представили новый спортивный бренд **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 9 сакавіка 2016. Праверана 21 кастрычніка 2015. 21. 1 2 Герой недели: Саша Варламов Архівавана 27 сакавіка 2013.; Новые тенденции и модные сказки. Интервью с Сашей Варламовым. Часть 2. Архівавана 9 сакавіка 2016.. 22. ↑ Шум в шкафу 23. ↑ Начался суд над модельером Сашей Варламовым (онлайн+видео)(недаступная спасылка) 24. ↑ Репортаж: в Минске начался суд над известным модельером Сашей Варламовым 25. ↑ В уголовном преследовании модельера усматривают политический контекст 26. ↑ Репортаж: в Минске начался суд над известным модельером Сашей Варламовым 27. ↑ Модельер Саша Варламов рассказал про свою эмиграцию в Германию **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 3 сакавіка 2022. Праверана 3 сакавіка 2022. 28. ↑ Освобождён, но не оправдан: модельера Сашу Варламова отпустили из-под стражи прямо в зале суда 29. ↑ *Варламов, А. Л.* Саша Варламов: из личного… С. 99. 30. ↑ *Варламов, А. Л.* Саша Варламов: из личного… С. 89. 31. ↑ *Варламов, А. Л.* Саша Варламов: из личного… С. 45. 32. ↑ *Варламов, А. Л.* Саша Варламов: из личного… С. 58. 33. ↑ Модельер Саша Варламов рассказал про свою эмиграцию в Германию **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 3 сакавіка 2022. Праверана 3 сакавіка 2022. Літаратура ---------- * *Варламов, С.* Супермодель — профессия мечты / С. Варламов. — Минск : Петит, 1999. — 76 с. * *Варламов, А. Л.* Модные сказки от Саши Варламова / А. Л. Варламов. — Минск : Майнио, 2004. — 245 с. * *Варламов, А. Л.* Так или иначе / А. Л. Варламов. — Минск : Экономпресс, 2011. — 196 с. * *Варламов, А. Л.* Саша Варламов: из личного / А. Л. Варламов. — Минск : Экономпресс, 2011. — 196 с. * *Warlamow, S.* Unkindliche Märchen / S. Warlamow. — Berlin : HOLDA, 2020. — 201 s. * Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя / рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1989.— 575 с.: іл. ISBN 5-85700-014-9. * Мельница моды, 2001 [Изоматериал] : IX Республиканский фестиваль-конкурс моды и фото: [фотоальбом / фото: Д. Елисеев и др.]. — [Б. м.: б. и. 2001?]. — [34] с. * Мельница моды, 2003 : Второй междунар. рос.-белорус. фестиваль моды и фото: [Информ. ил. кат. / гл. ред. С. Варламов; Фото: М. Маруга]. — Мн. : БелКП-Пресс, 2003. — 71 с. * Мельница моды — 2005 [Изоматериал] : фестиваль моды и фото: Белорусский полуфинал Международного конкурса молодых дизайнеров одежды Благотворительного фонда «Русский силуэт»: [информационный иллюстрированный каталог / гл. ред. С. Варламов. — [Б. м.: б. и. 2005]. — [115] с. * Мельница моды, 2006 [Изоматериал] : XIV [Международный фестиваль моды и фото, 3-5 мая 2006: информационный иллюстрированный каталог / гл. ред. С. Варламов]. — Минск: [б. и.], 2006. — 52, [50] c. * Фестиваль моды и фото «Мельница моды ― 2007» [Изоматериал] : Белорусский полуфинал Международного конкурса молодых дизайнеров одежды, проводимого Благотворительным фондом «Русский силуэт», Минск, 2—4 мая 2007: информационный иллюстрированный каталог / текст: В. Пепеляев. — [Б. м.: б. и. 2007?]. — 55, [44] с. * Мельница моды ― 2008 [Изоматериал] : XVII Международный фестиваль моды и фото: [полуфинал Международного конкурса молодых дизайнеров одежды «Русский силуэт», Минск, 2―4 мая 2008 года: программа / автор проекта С. Варламов. — Минск: [б. и.], 2008. — 162, [3] с. * Мельница моды [Изоматериал] : XIX Международный фестиваль моды и фото, 2010, [6―8 мая, Дворец спорта, Минск]. — [Б. м.: б. и. 2010?]. — 152, [1] c. * Мельница моды, 2011 [Изоматериал] : XX Международный фестиваль моды и фото, [5―7 мая 2011, Минск]. — [Б. м.: б. и.], 2011. — 150 с. * Валентин Елизарьев. Репортаж из настоящего времени: каталог / Автор текста Саша Варламов; фотограф Никита Федосик. — Минск : Дивимакс, 2017. Спасылкі -------- * Дзіцячы развівальны прадзюсерскі цэнтр «Vyaselka Stars» (Зоркі вясёлкі) Архівавана 7 мая 2014. // vstars.by * Агенство моды Саши Варламова Архівавана 17 мая 2013. // podium.bip.ru * Мельница моды Архівавана 13 сакавіка 2017. // diva.by * Публічная лекцыя Сашы Варламава аб модзе 1990-х у Беларусі Архівавана 6 сакавіка 2014. // tut.by — (відэазапіс лекцыі + фільм аб Мінскім тэатры моды + фільм «Credo») * Саша Варламов: «Мы начинаем строить свою страну по внутренней правде» Архівавана 12 лютага 2013. // tut.by * Блог Саши Варламова. Конкурсы молодых дизайнеров одежды — возможность заявить о своем таланте или время и деньги, потраченные напрасно? Архівавана 2 лютага 2014. // tut.by * Шьем платье с Сашей Варламовым: репортаж из-за кулис Архівавана 14 сакавіка 2014. // diva.by * Исаченко&Царик: Большое интервью с Александром Леонидовичем Варламовым // relax.by * Варламов: Белорусское — не плохое, просто это часть униформы для населения // euroradio.fm * Дизайнер Саша Варламов: «Соблазн — это не тело, соблазн — это глаза»(недаступная спасылка) // kp.by * Галина Яковлевна Мешкова Архівавана 13 сакавіка 2017. // Белорусская государственная академия искусств * Саша Варламов: «Вы считаете, я еще нужен моде? Люди голые по улицам не ходят — и ладно»(недаступная спасылка) // kp.by * Герой недели: Саша Варламов Архівавана 27 сакавіка 2013. // prof-press.by * Чувство стиля Саши Варламова // mk.by * On-line конференция с автором проекта «Мельница моды», дизайнером одежды Сашей Варламовым(недаступная спасылка) // tvr.by * *Галіна Мяшкова*. Сучасны крой і крэатыў. Подыумныя паказы пачаткоўцаў // Мастацтва, 2010 * Дызайнер Саша Варламаў: Беларускія калекцыі абсалютна спакойна могуць быць паказаны ў Мілане, Парыжы Архівавана 13 сакавіка 2017. // belapan.by * Выбираем стильный наряд в историческом музее(недаступная спасылка) // zn.by * Белорусский дизайнер Саша Варламов презентовал свой сборник стихов «Так или иначе» — о самом сокровенном Архівавана 6 сакавіка 2021. // ctv.by * Бельгийское кружево в Минске(недаступная спасылка) // nlb.by * Бельгийское кружево в Минске Архівавана 17 лістапада 2013. // diva.by * Одеть Галатею // newsvm.com * Пачатак. Музей сучаснай беларускай моды Архівавана 20 жніўня 2010. // interfax.by * Саша Варламаў аб калекцыях маладых дызайнераў: Гэта ўнікальны — не прыўнесены, не запазычаны, а беларускі пункт гледжання на моду Архівавана 5 сакавіка 2021. // belapan.com * КРУТОЙ ПОМОЛ XIII «Мельницы Моды» (2005) // belgazeta.by * «Мельница моды» рвёт Европу! // websmi.by * «Мельница моды 2009»: солнечная сторона белорусского дизайна Архівавана 9 сакавіка 2016. // diva.by * Мельница моды (2007) Архівавана 13 сакавіка 2017. // urban.by * Саша Варламов и Звёзды Мельницы Моды 2007 Архівавана 9 сакавіка 2016. // diva.by * Саша Варламаў пачынае новае жыццё // ole.by * Дызайнер адзення праекта «Млын моды» Саша Варламаў выступіў у новым амплуа(недаступная спасылка) // tvr.by * Новые тенденции и модные сказки. Интервью с Сашей Варламовым. Часть 2. Архівавана 9 сакавіка 2016. // diva.by * «Три музы — Три грации»: Мода. Музыка. Балет(недаступная спасылка) // interfax.by * Мода, музыка и балет сплелись в единой магии искусства // telegraf.by * «Три музы, три грации» — мода, музыка, балет. Такой уникальный проект готовится к фестивалю «Русские сезоны 21 столетия».(недаступная спасылка) // tvr.by * Модные «Русские сезоны»(недаступная спасылка) // nv-online.info * Во время Belarus Fashion Week модельер посвятила коллекцию Варламову * Интервью с Сашей Варламовым в 2013 г. // youtube.com * Саша Варламов открыл Виртуальный дом моды Архівавана 27 жніўня 2014. // diva.by * Саша Варламов открыл Виртуальный дом моды(недаступная спасылка) // allminsk.biz * Саша Варламов в гостях у Клуба деловых женщин(недаступная спасылка) // allminsk.biz * Алесь Аляксандравіч Бараноўскі. Школа-студыя «Малады літаратар» // shkolalit.ucoz.ru * 13-16 марта 2014 г. в Санкт-Петербурге пройдет конкурс дизайнеров «Поколение Next» Архівавана 9 сакавіка 2016. * Саша Варламаў стварыў Тэатр моды «Шафа» (фота) // euroradio.by * Саша Варламов: Нашим мужчинам впору надевать, увы, не шотландскую юбку Архівавана 21 лістапада 2014. // rebenok.by * Саша Варламаў: «Мода — унікальны спосаб уцёку ад рэальнага жыцця» // zviazda.by * «Если дети создают свои миры, значит, в этом их что-то не устраивает» (фото) // gazetaby.com * В Минске представили новый спортивный бренд Архівавана 9 сакавіка 2016. // diva.by * Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 28 октября 1999 г. № 1681 "О проведении и финансировании акции «Суперобраз XXI века — звук, цвет, форма» // levonevski.net * Постановление Министерства образования Республики Беларусь от 25.08.2004 N 49 «Об утверждении Инструкции по проведению Республиканского фестиваля-конкурса моды и фото „Мельница моды"» // levonevski.net * Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 04.11.2006 N 1476 «О первоочередных мерах по развитию молодежной моды в Республике Беларусь» // levonevski.net * Модельер Саша Варламов рассказал про свою эмиграцию в Германию Архівавана 3 сакавіка 2022. * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Аляксандр Леанідавіч Варламаў

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Кэмеран. **Саманта Гвендалін Кэмеран** (англ.: Samantha Gwendoline Cameron) народжаная **Шэфілд** (англ.: Sheffield; нар. 18 красавіка 1971, Скантарп, Англія, Вялікабрытанія) — англійская бізнэсвумэн. Да 13 мая 2010 года яна была крэатыўным дырэктарам Smythson of Bond Street. Яна замужам за Дэвідам Кэмеранам, які быў прэм’ер-міністрам Вялікабрытаніі з 2010 па 2016 год і цяперашнім міністрам замежных спраў з лістапада 2023 года. Яна заняла ролю кансультанта ў Smythson пасля таго, як ён стаў прэм’ер-міністрам. Біяграфія --------- Лэдзі Кэмеран — старэйшая дачка сэра Рэджынальда Шэфілда, 8-га баранета і Анабель Люсі Веранікі Джонс. Сэр Рэджынальд і Анабель пажаніліся 11 лістапада 1969 года. Пара развялася ў 1974 годзе, і пазней Анабель зноў выйшла замуж за Уільяма Уолдарфа Астара III, пляменніка яе ўласнага айчыма Майкла Лэнгхорна Астора, з якім у яе было яшчэ трое дзяцей. У яе бацькі таксама было яшчэ трое дзяцей ад другой жонкі Вікторыі Пенелопы Уокер. Нараджэнне Саманты Шэфілд было зарэгістравана ў Падынгтане, Лондан. Яна вырасла ў маёнтку Normanby Hall за 8 км на поўнач ад Скантарпа ў Паўночным Лінкальншыры, хоць і не ў самім Холе, сям’я пераехала ў 1963 годзе, прыкладна за восем гадоў да яе нараджэння. Лэдзі Кэмеран з’яўляецца праўнучкай члена парламента ад кансерватараў сэра Берклі Шэфілда і, праз яго, з’яўляецца далёкай стрыечнай сястрой мадэлі і актрысы Кары Дэлевінь. Бацькам бабулі Саманты па матчынай лініі, Патрыцыі Кліфард, быў сэр Бедэ Кліфард, нашчадак караля Карла II. Сярод яе прабабулі таксама пісьменніца Энід Багнолд і яе муж сэр Радэрык Джонс, кіраўнік Reuters. Праз свайго пра-пра-прадзеда сэра Роберта Шэфілда, 4-га баранета, яна з’яўляецца чацвёртай стрыечнай сястрой Памэлы Гарыман, першай жонкі сына Уінстана Чэрчыля Рэндальфа Чэрчыля. Гэты продак Шэфілда быў дэпутатам ад той жа акругі, што і Томас Корбет (дэпутат ад Лінкальншыра), таксама продак. Сям’я лэдзі Кэмеран таксама валодае вялікім маёнткам у Ёркшыры пад назвай Сатан Парк. Адукацыя -------- Лэдзі Кэмеран першапачаткова вучылася ў школе Святой Алены і Святой Катарыны, хоць атрымала ступень у каледжы Мальбара. Яна прайшла курс па мастацтву ў Каледжы мастацтваў Камбервела і працягнула вывучаць выяўленчае мастацтва ў Школе творчых мастацтваў, якая з’яўляецца часткай Універсітэта Заходняй Англіі . Сям’я ----- Яна і Дэвід Кэмеран пажаніліся 1 чэрвеня 1996 года ў царкве Святога Аўгустына Кентэрберыйскага, Іст-Хендрэд, Англія. У пары было чацвёра дзяцей: Іван Рэджынальд Ян Кэмеран (8 красавіка 2002, Хамерсміт і Фулхэм, Лондан — 25 лютага 2009, Падынгтан, Лондан), Нэнсі Гвен Беатрыс Кэмеран (19 студзеня 2004, Вестмінстэр, Лондан), Артур Элвен Кэмеран (14 лютага 2006 года, Вестмінстэр) і Флорэнс Роўз Эндэліён Кэмеран (24 жніўня 2010 года, Корнуал). Іван нарадзіўся з рэдкай камбінацыяй цэрэбральнага паралічу і цяжкай эпілепсіяй і памёр ва ўзросце шасці гадоў у бальніцы Святой Марыі ў Лондане. Трэцяе імя Флорэнс Кэмеран, Эндэліён, паходзіць ад карнішскай вёскі Сэнт-Эндэліён; яна нарадзілася рана ў Каралеўскай бальніцы Корнуала, калі Кэмеран былі ў адпачынку ў Карнуале. Праца і палітыка ---------------- Кэмеран займала пасаду крэатыўнага дырэктара брытанскага брэнда аксесуараў Smythson of Bond Street з 1997 па май 2010 года, атрымаўшы прэмію брытанскага часопіса Glamour як лепшага дызайнера аксесуараў у 2009 годзе. Яна заняла пасаду творчага кансультанта ў Smythson пасля таго, як яе муж стаў прэм’ер-міністрам. З 2011 па 2015 год Кэмеран уваходзіла ў журы Vogue Fashion Fund разам з Вікторыяй Бэкхэм, Аляксандрай Шульман і Лізай Армстранг. Яна была амбасадарам Брытанскага савета моды, адыгрываючы важную ролю ў Лонданскім тыдні моды. У 2013 годзе Кэмеран увайшла ў спіс 10 лепшых апранутых па версіі *Tatler*. У 2015 годзе Кэмеран была названа ў міжнародным спісе лепшых апранутых па версіі *Vanity Fair*. У 2017 годзе Кэмеран заснавала Cefinn, брэнд сучаснага жаночага адзення, які знаходзіцца ў Лондане, сваю першую калекцыю выпусціў у лютым таго ж года. Імя Сефін з’яўляецца абрэвіятурай імёнаў чатырох яе дзяцей: Івана, Нэнсі, Элвена і Флорэнс, паміж першай і апошняй літарамі Кэмеран. ### Дабрачынныя справы Кэмеран актыўна ўдзельнічае ў некалькіх дабрачынных справах, а ў чэрвені 2013 года яна стала мецэнатам Revitalise. Кэмеран стала валанцёрам у некамерцыйнай арганізацыі Dress for Success, якая дае беспрацоўным жанчынам бясплатную вопратку і парады наконт сумоўя. 11 снежня 2015 года было абвешчана, што Кэмеран, адна з шаснаццаці знакамітасцей, што прымуць ўдзел у *Great Sport Relief Bake Off*, які выйшаў у эфір у 2016 годзе ў рамках збору сродкаў Sport Relief у тым жа годзе. Кэмеран з’яўляецца амбасадарам дабрачыннай арганізацыі Save the Children. У сакавіку 2013 года, пасля наведвання сірыйскіх бежанцаў у Ліване, Кэмеран сказала: «Як маці, мне жудасна чуць жудасныя гісторыі ад дзяцей, якіх я сустрэла сёння, ні адно дзіця ніколі не павінна адчуваць тое, што яны маюць. З кожным днём усё больш і больш забіваюць дзяцей і бацькоў, больш нявінныя дзяцінствы разбіваюцца ўшчэнт». ### Іншае Кэмеран прыпісваюць аўтарства фразы: «Існуе такая рэч, як грамадства, але гэта не тое самае, што дзяржава». Гэта некалькі разоў казаў Дэвід Кэмеран, у тым ліку ў сваёй пераможнай прамове пасля перамогі на выбарах кансерватараў у 2005 годзе. Гэта разглядаецца як рэпліка на знакаміты каментар Маргарэт Тэтчэр, які часта памылкова цытуецца як «не існуе такога паняцця, як грамадства». Зноскі ------ 1. ↑ Samantha Gwendoline Sheffield // Kindred Britain<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q75653886'></a> 2. ↑ *Lundy D. R.* Nora Sybil Astley-Corbett // The Peerage<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> 3. 1 2 *Lundy D. R.* The Peerage<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> 4. 1 2 Kindred Britain<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q75653886'></a> 5. ↑ McDougall, Linda. Tory party conference: Is Samantha Cameron ready for the spotlight? **(нявызн.)**, *The Daily Telegraph* (26 September 2008). Праверана 16 April 2010. 6. ↑ When David Cameron was 'the new whizz kid of politics' Архівавана 24 жніўня 2017 года. BBC News — Newsnight, 6 October 2005 7. ↑ Emily Sheffield, sister-in-law of former PM David Cameron, named Evening Standard editor **(нявызн.)**. *inews.co.uk* (12 чэрвеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 13 June 2020. Праверана 25 June 2020. 8. ↑ England & Wales, Birth Index, 1916—2005 Record for Samantha Gwendoline Sheffield. 9. ↑ Gammell, Caroline. Samantha Cameron is youngest 'First Lady' for half a century **(нявызн.)**, *The Daily Telegraph* (12 May 2010). Праверана 12 May 2010. 10. ↑ Melonie Clarke, Helena Gumley-Mason, «Samantha Cameron’s Sari Diplomacy» in The Lady, 26 November 2013, archived here 11. ↑ Roedean's Royal Connection - Olive Middleton (Lupton 1896-1900) **(нявызн.)**. Roedean School. — «(page 12) Olive Middleton (Lupton, Roedean School 1896-1900) - Born in 1881, Olive, with her three brothers and sister grew up in opulent surroundings at the family's ancestral seat of Potternewton Hall Estate, near Leeds...»  Праверана 24 January 2019. 12. ↑ Lady in waiting: Samantha Cameron **(нявызн.)**, *The Independent* (10 October 2009). Праверана 17 October 2014. 13. ↑ Cameron is father for third time **(нявызн.)** (16 February 2006). Праверана 24 April 2013. 14. ↑ Cameron's eldest son Ivan dies **(нявызн.)** (25 February 2009). Праверана 25 February 2009. 15. ↑ Samantha Cameron gives birth to baby girl **(нявызн.)**, *The Daily Telegraph* (24 August 2010). Праверана 24 August 2010. 16. ↑ Camerons reveal daughter's name **(нявызн.)** (25 August 2010). Праверана 25 August 2010. 17. ↑ *Duck*. Glamour Award Winners 2009 (англ.)  **(нявызн.)**?. *Glamour UK* (2 чэрвеня 2009). Праверана 25 студзеня 2021. 18. ↑ From Politics to Fashion (англ.)  **(нявызн.)**?. *Prestige Magazine* (14 лютага 2017). Праверана 25 студзеня 2021. 19. ↑ Samantha Cameron launches Cefinn fashion range **(нявызн.)**, *BBC News* (30 November 2016). 20. ↑ Reverse nepotism: is David Cameron's reputation affecting Samantha's dress sales? **(нявызн.)**, *The Guardian* (6 November 2019). 21. ↑ Samantha Cameron joins in game of boccia with Paralympic athletes **(нявызн.)**. *The Daily Telegraph*. Архівавана з першакрыніцы 13 October 2014. Праверана 17 October 2014. 22. ↑ Conlan. Samantha Cameron and Ed Balls to mix it up in Great British Bake Off special **(нявызн.)**, *The Guardian* (11 December 2015). 23. ↑ David Cameron: Taking more and more refugees not answer **(нявызн.)**, *BBC News* . 24. ↑ Samantha Cameron shocked by Syrian children's stories in Lebanon **(нявызн.)**. *Save the Children UK*. Архівавана з першакрыніцы 1 February 2016. 25. ↑ In full: Cameron victory speech **(нявызн.)** . 26. ↑ Tories red-faced after 'Samantha for Labour' gaffe **(нявызн.)**, *The Guardian* . Спасылкі -------- * www.burkespeerage.com * Профіль: Саманта Кэмеран | ?Саманта Кэмеран — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Sir Robert Sheffield, 5th Baronet[d] | | | | | | | | | | | | | | Berkeley Sheffield[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Priscilla Isabel Laura Dumaresq[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Edmund Charles Reginald Sheffield[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Willem Karel Reginald van Tuyll van Serooskerken[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Julie Marie van Tuyll van Serooskerken[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Sir Reginald Sheffield, 8th Baronet[d] | | | | | | Mathilde van Limburg Stirum[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Edward Roland Soames[d] | | Stephan Soames[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Nancy Muriel Denise Soames[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Sir John Dugdale Astley, 3rd Baronet[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Eleanor Corisande Astley[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Eleanor Blanche Mary Corbett[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Саманта Кэмеран | | | | | | | | | | | | | | | | | Roderick Patrick Jones[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Roderick Jones[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Christina Drennan Gibb[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Timothy Angus Jones[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Arthur Henry Bagnold[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Enid Bagnold[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ethel Alger[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Annabel Astor, Viscountess Astor[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | William Hugh Clifford, 10th Baron Clifford of Chudleigh[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Bede Clifford[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Catherine Mary Bassett[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Patricia David Pandora Clifford[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | John Murton Gundry[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Alice Gundry[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Frances Ruth Gilchrist[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Internet Movie Database · КиноПоиск · The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Notable Names Database · OpenSanctions | | Генеалогія і некрапалістыка | Geni.com · Rodovid | | Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0003 5914 9398 · LCCN: no2011168937 · VIAF: 215970548 |

**Зако́н Ці́пфа** (**Зі́пфа**) — эмпірычная заканамернасць размеркавання частаты сустракаемасці слоў натуральнай мовы ў вялікім тэксце. Закон Ціпфа быў вынайдзены Джорджам Ціпфам, які даказаў, што частата выкарыстання n-га найбольш часта выкарыстоўваемага слова ў натуральных мовах прыблізна зваротна прапарцыйная яго парадкаваму нумару n (рангу). Сёння пад законам Ціпфа часцей за ўсё маюць на ўвазе заканамернасць ранг-частата, вядомую таксама як «універсальнае гіпербалічнае рангавае размеркаванне». Калі скласці спіс з усіх слоў тэксту і адсартаваць яго па парадку змяншэння частаты F выкарыстоўвання слоў, то для кожнага слова здабытак яго парадкавага нумара R у гэтым спісе на частату выкарыстання будзе роўны пастаяннай велічыні C. {\displaystyle C=F\*R} — у класічным выглядзе і {\displaystyle C=F\*R^{Y}} — з папраўкай Мандельброта, дзе F — частата выкарыстання слова, R — парадкавы нумар; С — пастаянная велічыня, а Y — блізкая да адзінкі пераменная велічыня, якая змяняецца ў залежнасці ад параметраў тэксту. Спасылкі -------- * Закон Ципфа. Условная энтропия. Свойства иерархической аддитивности Архівавана 15 мая 2011. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4190937-9 · Microsoft: 125932096 |

Ілюстрацыя голаду ў паўночнай Швецыі, голад у Фінляндыі 1866–1868 **Голад у Фінляндыі 1866–1868 гг.** — апошні масавы голад у Фінляндыі, і апошні масавы голад у Заходняй Еўропе, выкліканы натуральнымі прычынамі. У фінскай гісторыі з'ява вядома як Гады вялікага голаду (фін. *Suuret nälkävuodet*)  Каля 15 % усяго насельніцтва Вялікага княства Фінляндскага загінула; а ў раёнах, дзе голад лютаваў — да 20 %. Перадумовы ---------- Ва ўмовах халоднага клімату, бедных глеб, масавы голад на тэрыторыі Фінляндыі перыядычна здараўся. Так, голад 1696–97 гг. з вялікай падставай можа быць названы *Вялікім* — па некаторых падліках, ён забраў жыццё кожнага трэцяга фіна (паводле больш праўдападобных даных — насельніцтва Фінляндыі скарацілася на пятую частку). Прычыны голаду -------------- Лета 1866 аказалася надзвычай дажджлівым, з прычыны чаго ўраджай збожжавых культур, бульбы і гародніны апынуўся вельмі нізкім, а сабраны ўраджай было цяжка захаваць. Вялікія праблемы з харчаваннем пачаліся ўжо восенню 1866, хоць масавых смерцяў ад голаду яшчэ не было. Спадзяваліся на ўраджай наступнага года. Але вясна ў 1867 г. пачалася вельмі позна: так, сярэдняя тэмпература ў Хельсінкі ў маі 1867 была на 8 градусаў ніжэй, чым звычайна, а рэкі і азёры былі пакрытыя лёдам да пачатку чэрвеня. Да гэтага дадаліся моцныя замаразкі, якія ўдарылі ў пачатку верасня, і ўраджаі збожжавых культур загінулі. Ужо восенню пачаўся масавы голад. Дзеянні ўладаў -------------- Урад Вялікага княства Фінляндскага не валодаў сродкамі для закупкі прадуктаў харчавання ў неабходных аб'ёмах. Вялікую ролю адыграў неспрыяльны збег абставін: фінансавая сістэма Вялікага княства была ў стадыі станаўлення. Так, фінская марка толькі ў 1865 годзе, то бок, за год да пачатку голаду, была аддзеленая ад рубля і прывязаная да міжнароднага сярэбранага стандарту, стаўшы па-сапраўднаму незалежнай валютай . «Бацька фінскай маркі», міністр фінансаў Юхан Вільгельм Снельман ў такой сітуацыі адкрыта баяўся вялікіх знешніх запазычанняў. Толькі ў канцы 1867, калі голад ужо лютаваў на ўсю моц, улады Вялікага княства, нарэшце, вырашылі ўзяць «экстранную» пазыку ў Банку Ротшыльдаў, пачаўшы закупкі прадуктаў харчавання ў Еўропе. Але да таго часу, збольшага з-за спекуляцыйных махінацый, а збольшага з-за сезоннага павышэння коштаў, кошт збожжа ўжо значна павысілася. Калі прадукты харчавання, хоць і ў недастатковай колькасці, паступілі, выявілася наступная праблема: слабое развіццё камунікацый. Часта прадукты харчавання было немагчыма даставіць да галадаючых раёнаў. У выніку, у тэрміновым парадку былі пачаты многія грамадскія праекты па будаўніцтве дарог і партоў; самым значным было будаўніцтва 348-кіламетровай чыгункі Рійхімякі — Санкт-Пецярбург. У 1868 годзе надвор'е вярнулася да сярэднегадавых значэнняў, і ўраджай быў досыць добры, аднак інфекцыйныя хваробы, якія распаўсюдзіліся («спадарожнікі голаду»), унеслі яшчэ шмат жыццяў. Наступствы ---------- Няспрытнасць уладаў Вялікага княства ў барацьбе з голадам была відавочнай, але да вялікіх палітычных наступстваў ён не прывёў. Зрэшты, Юхан Снельман ў 1868 г. усе ж быў вымушаны сысці з Сената . Да 1870-х гадоў гарадское насельніцтва Фінляндыі было мінімальным, працоўны клас амаль адсутнічаў, а палітычных плыняў, якія маглі б спекуляваць на тэме голаду, амаль не існавала. Сялянства ўспрыняла голад хутчэй як «нябесную кару». Згуляла ролю і лаяльнасць фінаў да ўласнай улады ва ўмовах станаўлення фінскага самасвядомасці. У любым выпадку, немагчыма не прызнаць, што ўрад Вялікага княства валодаў вялікім пачуццём адказнасці перад уласным народам, і на працягу наступных гадоў прыклаў ўсе сілы, каб голад больш не паўтарыўся. Прысутнічала і пэўнае пачуццё віны за ўласную бяздзейнасць у самы разгар голаду. Так ці інакш, на працягу наступных гадоў: 1. Былі праведзены карэнныя пераўтварэнні сельскай гаспадаркі Вялікага княства, накіраваныя на інтэнсіфікацыю існуючых сельскагаспадарчых культур, на павышэнне іх разнастайнасці (для зніжэння залежнасці ад прыродных фактараў), і т.д. Па сутнасці, менавіта ў гады пасля голаду 1866–1868 гг. была закладзена аснова цяперашняга росквіту сельскай гаспадаркі Фінляндыі. 2. Пачата інтэнсіўнае будаўніцтва ўнутраных камунікацый (у асноўным — чыгунак). 3. Зніжаны падаткі, лібералізавана эканоміка і г.д. 4. Стала практыкавацца выдача мэтавых крэдытаў фізічным асобам, у тым ліку - сялянскім гаспадаркам У цэлым, у фінскай літаратуры адзначаецца, што нягледзячы на страшныя наступствы, голад 1866–1868 гг. паслужыў і своеасаблівым «узварушэннем», штуршком у развіцці краіны. Эміграцыя --------- Голад выклікаў хвалю эміграцыі фінскага насельніцтва, накіраваную перш за ўсё ў ЗША, дзе ўтварыўся цэлы раён, празваны «фінская пятля» (Finn-Loop). У асноўным фіны працавалі ў горнай прамысловасці, сельскай гаспадарцы, лесанарыхтоўцы, гэта значыць у тых галінах, якія былі развітыя ў Фінляндыі. Нямала фінаў, ратуючыся ад голаду, з'ехалі ў Санкт-Пецярбург. Іншыя факты ----------- Паколькі навукі былі дастаткова развітымі, а Вялікае княства — адкрытай для даследавання тэрыторыяй, голад 1866–1868 гг. пасля старанна аналізаваўся як фінамі, так і заходнееўрапейскімі навукоўцамі. У выніку, у сусветнай навуцы ўзнікла лепшае разуменне ролі голаду ў распаўсюдзе інфекцыйных хвароб, лепшае разуменне дэмаграфічных працэсаў, і г.д. Зноскі ------ 1. ↑ Finland: Facts, Discussion Forum, and Encyclopedia Article 2. ↑ References 3. ↑ 4. ↑ FINNISH HISTORY Архівавана 25 сакавіка 2009. 5. ↑ en:Finnish famine of 1866–1868 6. ↑ У сувязі з падступаючым голадам, Юхан Снельман звяртаўся за крэдытам і да ўрада Расіі. Аднак, як заўсёды, Ротшыльды прапанавалі лепшыя ўмовы (6 % гадавых замест прапанаваных Расіяй 9-ці, і маментальнае вылучэнне сумы). Нядзіўна, такім чынам, што і да, і пасля 1867 франкфурцкі банкірскі дом Ротшыльдаў быў асноўным займадаўцам Вялікага княства Фінляндскага, пасля саступіўшы гэта месца толькі шведскаму «Stockholms Enskilda Bank» (дынастыя Валенбергаў). Спасылкі -------- * Finnish famine of 1866–1868 * Finland * * Finland — Culture & History * Архівавана 25 сакавіка 2009. Finnish history * Johan Vilhelm Snellman

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Таненберг. 20 кастрычніка 1939, расстрэл палякаў у заходняй Польшчы **Апера́цыя «Та́ненберг»** (ням.: Unternehmen «Tannenberg») — кодавая назва нямецкай аперацыі па масавым знішчэнні палякаў у перыяд Другой сусветнай вайны (частка Плана «Ост»). Спісы палякаў (ням.: Sonderfahndungsbuch Polen), падрыхтаваныя немцамі яшчэ да пачатку вайны, налічвалі больш за 61 000 прадстаўнікоў польскай эліты: актывістаў, інтэлігенцыі, навукоўцаў, акцёраў, дзяржаўных дзеячаў і інш. якія павінны былі быць знішчаны. Члены нацыянальнай нямецкай меншасці, якія пражывалі ў Польшчы, дапамагалі ў падрыхтоўцы спісаў. План быў створаны ў маі 1939 года. Пасля загаду Адольфа Гітлера для выканання аперацыі «Таненберг» было створана адмысловае падраздзяленне ў Галоўным упраўленні імперскай бяспекі (ням.: Reichssicherheitshauptamt). Яно камандавала мноствам айнзацгруп[ru] (ням.: Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und des SD), сфарміраваных з гестапа, крымінальнай паліцыі (ням.: Kripo) і чыноўнікаў SD, якія тэарэтычна былі падпарадкаваны камандаванню Вермахта. Іх задача заключалася ў тым, каб арыштаваць усіх людзей, пералічаных у спісах. Спачатку, у жніўні 1939 года, у Германіі былі арыштаваны і забіты прыкладна 2000 актывістаў арганізацый польскай меншасці. Другая частка аперацыі пачалася 1 верасня 1939 і скончылася ў кастрычніку, стаўшы прычынай прынамсі 20 000 ахвяр, забітых у 760 масавых расстрэлах, здзейсненых адмысловымі адзінкамі або айнзацгрупамі пры дапамозе рэгулярных часцей Вермахта. Акрамя таго, адмысловае фарміраванне было створана на базе нямецкай меншасці ў Польшчы (ням.: Selbstschutz), члены якога навучаліся перад вайной у Германіі дыверсійнай і партызанскай барацьбе. Фарміраванне набыло благую рэпутацыю за масавы гвалт і па гэтай прычыне было распушчана нацысцкімі ўладамі пасля поўнай акупацыі Польшчы. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Monografia obozu KL Stutthof. — Państwowe Muzeum Stutthof w Sztutowie, 2000. Архівавана 29 ліпеня 2009. * *Andrzej Leszek Szcześniak.* Plan zagłady Słowian - Generalplan OST. — Radom, POLWEN, 2001. — ISBN 83-88822-03-9. * Alfred Spiess, Heiner Lichtenstein: *Unternehmen Tannenberg. Der Anlass zum Zweiten Weltkrieg.* Korrigierte und erweiterte Ausgabe. (Ullstein-Buch ; Nr. 33118 : Zeitgeschichte) Ullstein, Frankfurt/M ; Berlin 1989, ISBN 3-548-33118-1. Спасылкі -------- * Verbatim transcript of Part I of the book «The German New Order in Poland» published for the Polish Ministry of Information by Hutchinson & Co. London, in late 1941. The period covered by the book is September, 1939 to June, 1941 Архівавана 1 лютага 2009. (англ.) * Hitlers Vorbereitungen zum Angriff und zur Vernichtung der Polen in Pommern und der Freien Stadt Danzig (ням.) * La Station de Radiodiffusion de Gleiwitz (Gliwice) — L'Opération TANNENBERG (фр.) * Unternehmen Tannenberg — August 1939: Wie der SD den Überfall auf Polen vorbereitete (III) bei wissen.spiegel.de PDF * ZEIT ONLINE 45/1971 S. 56: Unternehmen Tannenberg — Polnische Dokumentation über die Einsatzgruppen, von Joseph Wulf PDF(недаступная спасылка)

**Памятны знак ахвярам неабгрунтаваных рэпрэсій** — памятны знак у Бабруйску, размешчаны на плошчы Перамогі. Прысвечаны ахвярам сталінскіх рэпрэсій 1930-х — пачатку 1950-х гадоў. Гісторыя -------- Пастаўлены па ініцыятыве старшыні Бабруйскага аддзялення Беларускай асацыяцыі ахвяр палітычных рэпрэсій Ганны Бакач. Аўтар эскіза знака архітэктар Ігар Ахметшын. Паводле задумы помнік мусіў уяўляць сабой спаленую хату, якую б сімвалізавалі чатыры каменныя слупы па кутах, што ўтваралі б куб памерам 3×3 метры, накраты «прагарэлым дахам» — каркас даху з металу. Унутры меркавалася паставіць скульптуру ў выглядзе металічнага крыж, на якім як бы праяўлялася фігура чалавека — плечы і рукі з папярочнай перакладзіны, ногі — з вертыкальнай. Эскіз скульптуры стварыў бабруйскі скульптар Іван Данільчанка. Ажыццяўленне ідэй з самага пачатку натыкнулася на сур’ёзнае супрацьдзеянне тагачаснага старшыні гар­выканкама Уладзіміра Раманоўскага. Паводле ўспамінаў Ахметшына, не чакаючы, пакуль на аснове эскізаў будзе створаны і пройдзе экспертызу праект, Ганна Бакач вырашыла прыступіць да будаўніцтва ўласнымі сіламі. Рабочыя пад яе кіраўніцтвам паспелі ўзвесці чатыры цагляныя калоны і паставіць пірамідальны дах, увянчаны дах. Самавольную пабудову ўбачыў старшыня гар­выканкама, які выклікаў тэхніку і яе знеслі. Упраўленне капітальнага будаўніцтва з дапамогай тэхнікі прывезла камень на плошчу камень, які стаў асновай цяперашняга памятнага знака. На мінскім прадпрыемстве была адліта з латуні стылізаваная таблічка з надпісам па-руску *«Бабруйчанам, пацярпелым у гады рэпрэсій»*. Памятны знак адкрыты 15 чэрвеня 1998 года. Асвячоны настаяцелем Свята-Георгіеўскага храма протаіерэем Генадзем Вейгам. Неўзабаве са знака была скрадзена таблічка. Напярэдадні бабруйскіх «Дажынак»-2006 гарвыканкам прыняў рашэнне ўсталяваць новую таблічку, якая была ўжо выраблена з таннага сілуміну, таніраванага адмысловай пудрай. Надпіс быў зменены на *«Бабруйчанам — ахвярам неабгрунтаваных рэпрэсій»*. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 Снесенный самострой, украденная табличка: беспокойная история бобруйского памятника. 15.12.2020 2. ↑ Историко-культурное наследие г. Бобруйска(недаступная спасылка) 3. ↑ Памятник жертвам репрессий Спасылкі -------- * Памятник жертвам репрессий

Куб на месцы будучага помніка ахвярам голаду ў Казахстане. Алма-Ата, 2009 год. **Голад у Казахстане 1932-33 гадоў** — частка агульнасаюзнага голаду 1931—33 гадоў, выкліканага афіцыйнай палітыкай «знішчэнне кулацтва як класа», калектывізацыяй, павелічэннем цэнтральнымі ўладамі плана нарыхтовак харчу, а таксама канфіскацыі скаціны ў казахаў. У Казахстане таксама прынята зваць гэты голад «галашчокінскім». Прычыны ------- У 1925 годзе першым сакратаром Казкрайкама быў прызначаны вядомы дзеяч УКП(б) Піліп Галашчокін. У першыя два гады свайго кіравання (1925—1927 гады) ён правёў у Казахскім краі т.зв. «Малы Кастрычнік». У выніку гэтых мер у людзей адымалі скаціну, маёмасць і пад канвоем міліцыі скіроўвалі ў «пункты асядання». Скаціну, што рэквізавалася для патрэб калгасаў, забівалі на месцы, бо немагчыма было прахарчаваць сабраныя ў адным месцы вялікія статкі. Да 1933 года з 40 млн галоў скаціны засталася прыкладна адна дзясятая частка. Ад такіх дзеянняў перадусім пацярпелі казахі, бо скаціна была галоўнай, а нярэдка адзінай крыніцай іх пражытка. Ацэнкі ліку ахвяр ----------------- У выніку, на працягу 1931—1933 гг. памерла ад 1 млн чал. (ацэнка Роберта Конквеста) да 2 млн чал. (ацэнка Абылхожава, Казынбаева і Тацімава, 1989). Загінулі і пакінулі Казахскую АССР 48 % карэннага насельніцтва. Так, згодна з усеагульным перапісам насельніцтва Расійскай імперыі 1897 года, колькасць людзей, якія валодаюць кіргіз-кайсацкай мовай, складала 4 084 139 чал. Для параўнання моўцаў на сарцкай і ўзбекскай мовах, якія сталі надалей узбекамі, налічвалася не больш 2 мільёнаў чалавек, аднак трэба ўлічваць тое, што ў склад Расійскай імперыі не ўваходзілі населеныя пераважна ўзбекамі Хівінскае ханства і Бухарскі эмірат, колькасць насельніцтва якіх складала каля 3 млн чалавек (сучасная колькасць узбекаў у сярэднеазіяцкім рэгіёне складае больш 25 млн чалавек, казахаў 15 млн). Частка казахаў змушана была адкачаваць у сумежныя Казахскай АССР рэгіёны Расійскай Федэрацыі, у тым ліку Кіргізскую АССР, Каракалпакскую АССР, Саратаўскі, Сталінградскі і Сярэдняволжскі краі, Арэнбургскую, Чалябінскую, Омскую вобласці, а таксама Заходне-Сібірскі край. Мелі месца качаванні і ў сумежныя саюзныя рэспублікі: Туркменскую ССР і Узбекскую ССР. За межы СССР значная колькасць казахаў адкачавала ў Кітай, Манголію, Іран і Афганістан. Паводле некаторых крыніц колькасць казахаў, якія здзейснілі такія вымушаныя міграцыі, ацэньваецца ў больш чым 1,030 млн чалавек. Зноскі ------ 1. ↑ ФЭБ: Шолохов — Сталину И. В. 20 апреля 2003 2. ↑ Татимов М. Б. Социальная обусловленность демографических процессов. Алма-Ата,1989. С.124 3. ↑ Ф. И. Голощекин 4. ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897 Года 5. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей Літаратура ---------- * Абылхожин Ж. Б. Козыбаев М. К. Татимов М. Б. Казахстанская трагедия. * Поляков Ю. А. Жиромская В. Б. Киселев И. Н. Полвека молчания (Всесоюзная перепись населения 1937 г.) // Социологические исследования, 1990. № 6 * Максудов С. Потери населения СССР. Benson // Vermont: Chalidze Publications, 1989 * Андреев Е. М. Дарский Л. Е. Харькова Т. Л. Население Советского Союза. 1922—1991 // М. 1993 * Татимов М. Б. Социальная обусловленность демографических процессов. Алма-Ата, 1989. С. 124. * ЦГАРК. Ф. 698. Оп. 14. Д. 219. Л. 104. * Асылбеков М. Х. Внешняя миграция и её влияние на национальную структуру Казахстана в XX в. // Уроки отечественной истории и возрождение казахского общества. Материалы научной сессии учёных Министерства науки — Академии наук Республики Казахстан, посвященной году народного единства и национальной истории. Алматы, 4 июля 1998 г. Алматы, 1999. * Асылбеков М. Х. Галиев А. Б. Социально-демографические процессы в Казахстане. С. 106. * Казахское хозяйство в его естественно-исторических и бытовых условиях. Алма-Ата, 1926. С. 61. * Sahni, Kalpana. Crucifying the Orient: Russian orientalism and the colonization of Caucasus and Central Asia. Bangkok: White Orchid Press, 1997 * Марта Олкут. Процесс коллективизации в Казахстане. «Русское ревю», 40, апрель 1981 * Коллективизация сельского хозяйства Казахстана. Т. 2. Алма-Ата, 1967, с.222. * А. Кучкин. Советизация казахского аула. М. 1962. * С. Пидхайни, т. 2, с.243. * «Большевик Казахстана», № 1, 1939, с.87. * Коллективизация сельского хозяйства Казахстана, т. 2 * Давид Титиевский, Роберт Конквест. Жатва скорби: Overseas Publications, Interchange Ltd; London, England; 1988 ISBN 1870128 95 8 * Conquest, Robert, «The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and the Terror — Famine», (Edmonton: The University of Alberta Press in Association with the Canadian Institute of Ukrainian Studies, 1986). * I. Ohayon, La sédentarisation des Kazakhs dans l’URSS de Staline, collectivisation et changement social, Paris, maisonneuve et Larose, 2006 Спасылкі -------- * Несвоевременные заметки. О голодоморе, о горе, о трагедиях эпохи. Архівавана 18 студзеня 2008. * Азимбай ГАЛИ, доктор исторических наук, политолог * Хроно.ру * Улы жут (Казахский голодомор) * Алма-Ата. Дружбы народов надежный оплот * Вспоминая о голодоморе * Больше всех погибло казахов * Демографические последствия голода в Казахстане начала 30-х годов (оценка потерь казахского этноса)

**Freedom House** — міжнародная грамадская арганізацыя (НДА), якая праводзіць даследванні і падтрымку дэмакратыі, палітычных свабод і правоў чалавека. Штогод арганізацыя публікуе справаздачу з ацэнкай ступені дэмакратычных свабод у кожнай краіне свету, якая выкарыстоўваецца ў палітычных даследваннях. Гісторыя -------- Арганізацыя была створана ў 1941 годзе па ініцыятыве Вэндала Уілкі і Элеаноры Рузвельт. Каля 80% яе бюджэту забяспечвае Федэральны ўрад ЗША, за што крытыкі арганізацыі абвінавачваюць яе ў прасоўванні інтарэсаў ЗША. Зноскі ------ 1. ↑ ROR Data — v1.19 — 2023. — doi:10.5281/ZENODO.7644942<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q116976023'></a> 2. ↑ 3. ↑ *Voice of America*:Cuba After Fidel - What Next? (англ.) 4. ↑ The Limited Robustness of Empirical Findings on Democracy using Highly Correlated Datasets (англ.) 5. ↑ 2007 Freedom House Financial Statement (англ.) Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Freedom House * Афіцыйная старонка

**Баляслаў Віславух** (польск.: Bolesław Wysłouch; 22 кастрычніка 1855, с. Саха, Кобрынскі павет, Расійская імперыя, цяпер Залужжа, Драгічынскі раён, Брэсцкая вобласць, Беларусь — 13 верасня 1937, Львоў, Львоўскае ваяводства, Польская Рэспубліка) — польскі грамадскі і палітычны дзеяч, публіцыст, выдавец, суарганізатар народнага руху Галічыны, сенатар 1-га склікання ў Польскай Рэспубліцы, сацыяліст, масон у Львове ў час Аўстрыйскай Польшчы. Біяграфія --------- Родам са шляхетнай сям’і Віславухаў з Палесся. Сваяк Севярына Віславуха. Скончыў Тэхналагічны інстытут у Санкт-Пецярбургу, атрымаў дыплом інжынера-хіміка. Быў сябрам студэнцкіх гурткоў, з 1881 года быў звязаны з «Сацыялістычнай асацыяцыяй Польскага Народа» Баляслава Ліманоўскага. Быў пасаджаны на тры гады (1881—1884) у Варшаўскую цытадэль, пасля свайго вызвалення жыў у Львове. Быў выдаўцом і рэдактарам шэрагу часопісаў: «Przegląd Społeczny», «Kurier Lwowski» (галоўны рэдактар у 1887—1919 гадах), «Przyjaciel Ludu» (1889—1902). У 1886 годзе ён распрацаваў праграму для Польскай сялянскай партыі. У 1894 годзе ён быў ініцыятарам стварэння Польскай дэмакратычнай грамады, а ў 1895 годзе Народнай партыі ў Галічыне, у якой ён быў сябрам Вярхоўнай Рады (з 1903 года партыя дзейнічала пад назвай «Польская народная партыя»). У 1912—1913 гадах — прэзідэнт партыі «Аб’яднанне незалежных людзей» (польск.: Polskie Stronnictwo Ludowe – Zjednoczenie Niezawisłych Ludowców), у 1913—1923 гадах — сябра ПСЛ «Пяст» (польск.: Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast"), у перыяд 1923—1925 гадоў — сябра ПСЛ «Вызваленне» (польск.: Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie"), у 1925 годзе — сябра Працоўнага клубу (польск.: Partia Pracy). У 1922—1927 гадах быў сенатарам у Польшчы. У 1928 годзе перастаў займацца палітычнай дзейнасцю. Асабістае жыццё --------------- Першая жонка — Марыя, сацыяльны актывіст, арганізатар народнага руху ў Галічыне. Пасля яе смерці ажаніўся з Браніславай — інспектарам Службы дапамогі жанчынам. Зноскі ------ 1. ↑ Bolesław Wysłouch // Faceted Application of Subject Terminology Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q3294867'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q846596'></a> 2. ↑ Bolesław Wysłouch // NUKAT — 2002.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q11789729'></a> 3. ↑ Find a Grave — 1996. Праверана 29 жніўня 2019.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q63056'></a> Літаратура ---------- * Шкраб’юк П. В. ВИСЛОУХ Болеслав // Енциклопедія історії України : у 10 т. : [укр.] / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К. : Наукова думка, 2003. — Т. 1 : А — В. — 688 с. : іл. — ISBN 966-00-0734-5. * І. З. Павлюк. ВИСЛО́УХ Болеслав // Енциклопедія сучасної України : [укр.] : у 30 т. / НАН України, Наукове товариство ім. Шевченка, Інститут енциклопедичних досліджень НАН України[uk]. — К. 2001—…. — ISBN 944-02-3354-X. * Ля період модернізації виступив за залучення сялян да чыннаї участі у політичному житті * Słownik pracowników książki polskiej. Warszawa, 1972. * Brock, Boleslaw Wyslouch: Founder of the Polish Peasant Party. Slavonic and East European Review, xxx (74), 1951. * Mazurek, *Kraj a emigracja*. Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich, Warsaw, 2006. * Kudłaszyk, Wysłouch, Myśl społeczno-polityczna Bolesława Wysłoucha: 1855—1937. Wrocław, 1978. * Dwór Socha, Wysłouchowie * J. Kulczycka-Saloni, I. Maciejewska, A. Z. Makowiecki, R. Taborski. Mіoda Polska. Warszawa, 1992.

**Банк Эсто́ніі** (эст.: Eesti Pank) — цэнтральны банк у Эстоніі, які да 2010 года біў уласную валюту. З 2011, па далучэнні Эстоніі да Еўрасаюза, Банк Эстоніі з’яўляецца членам Еўрасістэмы. Гісторыя -------- Банк быў заснаваны 24 лютага 1919 года Часовым урадам Эстоніі. Праз два гады ён пачаў выпускаць першую нацыянальную валюту — маркі. У 1927 годзе быў зацверджаны новы статут банку, паводле якога ён станавіўся незалежным эмісійным цэнтральным банкам з абмежаванымі функцыямі. Неўзабаве ён быў пераўтвораны ў акцыянернае таварыства. Пасля савецкага ўварвання 1940 года Банк Эстоніі быў нацыяналізаваны і стаў Эстонскай рэспубліканскай управай Дзяржаўнага банка СССР, страціўшы свае асноўныя функцыі асабліва пасля ўвядзення савецкага рубля. Дэпазіты ў кронах былі абменены на рублі па курсе 1:1,25 пры рэальнай пакупніцкай здольнасці 1 крона = 8,10 рублёў. Музей Банка Эстоніі ў Таліне 1 студзеня 1990 банк аднавіў самастойную дзейнасць, хоць на той час Эстонія яшчэ не займела незалежнасці. У сакавіку новым статутам банку быў зацверджаны яго статутны фонд у памеры 400 мільёнаў рублёў. Першымі крокамі Банку Эстоніі стаў кантроль над талінскай філіяй Замежнага гандлёвага банка Савецкага Саюза, а таксама іншыя крокі, скіраваныя на лібералізацыю эканомікі дзеля пераходу да рыначных адносін. У красавіку 1992 года выйшлі ў абарачэнне новыя грошы («другія кроны»). Дзеля забеспячэння яе стабільнасці крона была прывязана да дойчмаркі. Абмен савецкіх рублёў на кроны адбываўся ў адносінах 10:1 з абмежаваннем максімальнай сумы 1500 рублёў на чалавека. 25 мая 1992 Эстонія стала членам Міжнароднага валютнага фонду. У 1993 Банк Эстоніі і яшчэ пяць камерцыйных банкаў далучыліся да міжнароднай сістэмы SWIFT. У 2004 годзе Банк Эстоніі стаў членам Еўрапейскае сістэмы цэнтральных банкаў і адным з акцыянераў Еўрапейскага цэнтральнага банка. Пасля ўвядзення еўра 1 студзеня 2011 года Банк Эстоніі стаў членам Еўрасістэмы, у той самы час застаючыся таксама ўдзельнікам і Еўрапейскай сістэмы цэнтральных банкаў; некаторыя яго функцыі перайшлі да Еўрапейскага цэнтральнага банка. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Банк Эстоніі на Вікісховішчы | * Афіцыйная старонка (эст.) | Еўрапейская сістэма цэнтральных банкаў (ЕСЦБ) | | --- | | Еўрапейскі цэнтральны банк **Удзельнікі Еўразоны:** Нацыянальны банк Аўстрыі | Нацыянальны банк Бельгіі | Банк Грэцыі | Цэнтральны банк ІрландыіБанк Іспаніі | Банк Італіі | Цэнтральны банк Кіпра | Цэнтральны банк Люксембурга | Цэнтральны банк МальтыНямецкі федэральны банк | Нідэрландскі банк | Банк Партугаліі | Нацыянальны банк Славакіі | Банк СлавенііБанк Фінляндыі | Банк Францыі | Банк Эстоніі **Краіны, якія не ўваходзяць ў Еўразону:** Банк Англіі | Балгарскі народны банк | Нацыянальны банк Венгрыі | Нацыянальны банк ДанііБанк Латвіі | Банк Літвы | Нацыянальны банк Польшчы | Нацыянальны банк Румыніі | Чэшскі народны банк Банк Швецыі |

**Аргенцінская рэгіянальная рабочая федэрацыя** (ісп.: Federación Obrera Regional Argentina, FORA) — анарха-сіндыкалісцкі прафсаюз, заснаваны ў Аргенціне ў 1901 як *Аргентынская рабочая федэрацыя*. Прыняў сучасную назву ў 1904 годзе. Першапачаткова арганізацыя прытрымлівалася анарха-камуністычных поглядаў. У 1915 годзе ФОРА раскалолася на дзве арганізацыя - на ФОРА (сіндыкалісцкую) і на ФОРА (анархічную). У 1922 годзе ФОРА (сіндыкалісцкая) самараспусцілася, заснаваўшы Аргенцінскі сіндыкальны саюз, які стаў папярэднікам Усеагульнай канфедэрацыі працы. ФОРА (анархічная) страціла большасць свайго ўплыву ў 1930 годзе, пасля дзяржаўнага перавароту ў Аргенціне, аднак прафсаюз да гэтага часу існуе. Спасылкі -------- * FORA-AIT Архівавана 27 жніўня 2008. Афіцыйны сайта FORA. (ісп.) * Federação Operária Regional Argentina (ісп.) * FORA, ideologia e trajetória (ісп.) | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNC: a11677879 · GND: 5343827-9 · ISNI: 0000 0001 2195 7504 · LCCN: n50070666 · SUDOC: 113663846 · VIAF: 159419380 | |

**Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі** (да 1992 года — **Цэнтральны гістарычны архіў БССР**) — дзяржаўнае сховішча дакументаў Беларусі XIV—XX стагоддзяў, заснаванае ў 1938 годзе на аснове Магілёўскага гістарычнага архіва і перавезенае ў 1963 годзе ў Мінск. Гісторыя -------- Ад заснавання ў архіве змясцілі дакументы агульнабеларускага значэння з былых архіваў судоў Вялікага Княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай і беларускіх зямель Расійскай імперыі, як і з былых архіваў магістратаў і ратуш беларускіх гарадоў, прыватных асоб, Віленскага архіва старадаўніх актаў і Віцебскага архіва старажытных актаў. Датай заснавання архіва лічыцца 5 ліпеня 1938 года, але яго гісторыя пачалася ў 1919 г. як гісторыя архівасховішча Магілёўскага архіўнага бюро. У 1924 г. архівасховішча было рэарганізавана ў Акруговы архіў. У 1927 г. быў створаны Магілёўскі гістарычны архіў, пераўтвораны ў 1930 г. у аддзяленне *Цэнтральнага архіўнага ўпраўлення БССР*, пры якім заснаваны гістарычны архіў. 5 ліпеня 1938 года адпаведна пастанове Прэзідыума ЦВК БССР Магілёўскі гістарычны архіў рэарганізаваны ў Цэнтральны гістарычны архіў, з 1943 г. — у Цэнтральны дзяржаўны гістарычны архіў БССР. З верасня 1938 года архіў быў пераданы ў распараджэнне НКУС БССР, што прывяло да негатыўных наступстваў — неабгрунтаванага абмежавання доступу да дакументаў. На пачатак 1941 года архіў змяшчаў 1560 фондаў агулам звыш 382 тыс. спраў. Падчас другой сусветнай вайны большасць дакументаў разрабавалі і вывезлі ў Германію і Рыгу (Латвія). Вярнуць удалося 38 054 справы (10 %) з 700 фондаў. У 1947 г. архіву перадалі дарэвалюцыйныя дакументы з дзяржаўных архіваў Віцебскай і Гомельскай абласцей. З пераводам у Мінск (вул. Казлова, д. 26), паводле Пастановы Савета міністраў БССР ад 11 лістапада 1963 года, да архіва дадалі дарэвалюцыйныя дакументы з Дзяржаўнага архіва Мінскай вобласці і старадаўнія акты з Цэнтральнага дзяржаўнага гістарычнага архіва ў Гродне. У 1992—1995 гадах знаходзіўся ў складзе Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь. У 2000 г. атрымаў сучасную назву і адрас. ### Пасля 2020 года Пасля масавых фальсіфікацый на прэзідэнцкіх выбарах 2020 года, жорсткага разгону акцый пратэстаў, збіцця і катаванняў затрыманых пратэстоўцаў, калектыў архіва выйшаў 13 жніўня на акцыю пратэсту на праспект Машэрава. У 8 сакавіка 2022 года ў рамках палітычных чыстак звольнены дырэктар Дзмітрый Яцэвіч, у той жа дзень звольніўся намеснік дырэктара па навуцы Дзяніс Лісейчыкаў. У траўні 2022 года дырэктарам архіва прызначаны генерал-маёр Алег Воінаў, пры ім адбыўся шэраг палітычных звальненняў. 14 жніўня 2023 года дырэктарам прызначаны былы супрацоўнік КДБ Міхаіл Глушакоў, 16 жніўня адбыліся масавыя затрыманні супрацоўнікаў архіва (прынамсі 7 чалавек), некаторыя былі асуджаны на адміністрацыйныя арышты. 23 жніўня з архіва былі звольнены прынамсі 8 чалавек з тых асоб, каго дагэтуль затрымлівалі. Склад ----- Архіў змяшчае пергаментныя прывілеі XIV—XVII стагоддзяў вялікіх князёў літоўскіх на землі і маёнткі, а гарадам — на магдэбургскае права, як і актавыя кнігі судоў XV—XVIII стагоддзяў. Разам налічвае каля 6 тыс. актавых кніг на старабеларускай, польскай і лацінскай мовах з каралеўскімі прывілеямі, граматамі, фундушовымі запісамі, тэстаментамі (завяшчаннямі), інтрамісіямі, дэкрэтамі і інвентарамі. Таксама змяшчае метрычныя кнігі цэркваў, касцёлаў і сінагог за XIX—XX стагоддзі. Дырэктары --------- * Алег Леанідавіч Воінаў (10 мая 2022 — 20 студзеня 2023) * Міхаіл Міхайлавіч Глушакоў (14 жніўня 2023) Зноскі ------ 1. ↑ Архивное дело в БССР (1918—1968): Сб. законодательных и руководящих документов / Главное архивное управление при Совете Министров БССР; сост. Е. Ф. Шорохов; под ред. А. И. Азарова. — Мн.: Полымя, 1972. — 141, [1] с. — С. 43. 2. ↑ Архивное дело в БССР (1918—1968)… — С. 58. 3. ↑ Архивное дело в БССР (1918—1968)… — С. 85. 4. ↑ Архивное дело в БССР (1918—1968)… — С. 91. 5. ↑ Архивное дело в БССР (1918—1968)… — С. 87. 6. ↑ Акцыя пратэсту супрацоўнікаў архіва. 7. ↑ Хроніка парушэнняў правоў чалавека ў сферы культуры (1–15 красавіка 2022 года) **(нявызн.)**. *Беларускi ПЭН*. Праверана 1 снежня 2023. 8. ↑ Дайджэст Офіса Святланы Ціханоўскай па пытаннях адукацыі і навукі, Красакавік 2022 / Выпуск 6  (бел.). *Святлана Ціханоўская* (15 красавіка 2022). Праверана 1 снежня 2023. 9. 1 2 *Свабода, Радыё*. «Наша Ніва»: з Нацыянальнага гістарычнага архіву звальняюць 8 чалавек  (бел.). *Радыё Свабода* (23 жніўня 2023). Праверана 1 снежня 2023. 10. ↑ *Свабода, Радыё*. Нацыянальны гістарычны архіў узначаліў былы супрацоўнік КДБ  (бел.). *Радыё Свабода* (15 жніўня 2023). Праверана 1 снежня 2023. 11. ↑ Масавыя затрыманні прайшлі ў Нацыянальным гістарычным архіве | Навіны Беларусі | euroradio.fm  (бел.). *euroradio.fm*. Праверана 1 снежня 2023. 12. ↑ З Нацыянальнага гістарычнага архіва звальняюць 8 чалавек  (бел.). *Наша Ніва*. Праверана 1 снежня 2023. 13. ↑ Да 75-годдзя заснавання Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Беларускае тэлеграфнае агенцтва (4 ліпеня 2013). Архівавана з першакрыніцы 14 студзеня 2017. Праверана 12 студзеня 2017. 14. ↑ Приказом директора Департамента по архивам и делопроизводству Министерства юстиции Республики Беларусь от 6 мая 2022 г. № 33-к с 10 мая 2022 г. на должность директора государственного учреждения «Национальный исторический архив Беларуси» назначен ВОИНОВ Олег Леонидович Літаратура ---------- * Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 5: М — Пуд / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — С. 308. — 592 с.: іл. — ISBN 985-11-0141-9. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт архіва | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | NKC: ko2009536018 |

**«Сваты»** (руск.: Сваты) ― камедыйны тэлевізійны серыял студыі «Квартал 95»[uk]. За час праекта выпушчаны сем сезонаў серыяла, а таксама мюзікл «Навагоднія сваты», спін-оф серыяла «Байкі Міцяя», тэлеперадача «Сваты ля пліты», мультсерыял «Свацікі» і цыкл дакументальных фільмаў «Сваты: Жыццё без грыму» і «Сваты-6: За кадрам». Прэм’ерныя паказы серыяла «Сваты» ў Расіі прайшлі на тэлеканале «Расія-1», ва Украіне — на тэлеканалах «ICTV» (1 сезон), «Інтэр» (2—5 сезоны) і «1+1» (6—7 сезон), у Беларусі — на тэлеканале «Беларусь 1». Прэм’ера першага сезона адбылася 28 снежня 2008 года. Сюжэт ----- ### «Сваты» (2008) Маладыя сужэнцы Маша і Максім Кавалёвы вырашаюць з’ездзіць адпачыць у Італію, а сваю пяцігадовую дачку Жэню пакінуць пад наглядам сваіх бацькоў, але тыя спасліся на занятасць і адмовіліся. Урэшце праз блытаніны да ўнучкі прыехалі бацькі і Машы, і Максіма. Паходжаннем з рознага сацыяльнага асяроддзя, бацькі Машы — Валянціна і Іван Будзько — простыя сельскія жыхары, а бацькі Максіма — Вольга і Юрый Кавалёвы — тыповыя гарадскія інтэлігенты з вытанчанымі манерамі, сваты не выносяць адзін аднаго. Аднак, аказваюцца ў адным доме ўчатырох і ў іх узнікае канфлікт інтарэсаў. У кожнага свае метады выхавання. Пачынаецца барацьба за ўвагу ўнучкі. Гарадскія ва ўсім яе абмяжоўваюць, сельскія ж наадварот — шмат што дазваляюць. Сваты ўвесь час трапляюць у недарэчныя сітуацыі, выйсце з якіх ім даводзіцца знаходзіць разам, што іх і збліжае. Пад канец яны ўсёж мірацца не без дапамогі Жэні. ### «Сваты 2» (2009) Гісторыя адбываецца напярэдадні 8 сакавіка. Маша на апошнім месяцы цяжарнасці. У яе з Максімам узнікае крызіс адносін. У праблему ўмешваецца іх шасцігадовая дачка Жэня. Дзяўчынка знаходзіць арыгінальны спосаб вырашыць праблемы — выклікае сваіх бабуль і дзядуляў. Сваты спяшаюцца на дапамогу. Яны імкнуцца памірыць сваіх дзяцей, але кожны робіць гэта па-свойму, у выніку сваты не проста сварацца з дзецьмі, але і даводзяць сям’ю да мяжы разводу. Выратаваць сітуацыю можа толькі аб’яднанне сватоў. Маша нараджае двайнят 8 сакавіка. ### «Сваты 3» (2009) Прайшло некалькі месяцаў з падзей другога сезона. Наступіла лета. Маша і Максім з’язджаюць у Нідэрланды, а Жэню пакідаюць у пасёлку Кучугуры пад наглядам Будзько. Да іх прыязджаюць Кавалёвы, каб дапамагчы наглядаць унучку і падрыхтаваць яе да школы. З гэтага моманту ў гісторыю ўпісваецца не менш галоўны герой — сябар, кум, сусед і сабутэльнік Івана Будзько — Міцяй (Дзмітрый Буханкін). У гэтым сезоне сваты пачынаюць ладзіць, ім разам даводзіцца весці здаровы лад жыцця -- не піць, не курыць і не есці пасля 18.00; падтрымаць Івана, якога звольнілі з працы, і нават правесці вяселле сына Міцяя. Дзякуючы мноству падрыхтоўчых урокаў Кавалёвых Жэня здае іспыты ў ліцэй, але аказваецца, што бацькі хочуць уладкаваць яе ў школу ў Нідэрландах. ### «Сваты 4» (2010) Дзеянне адбываецца праз год пасля падзей трэцяга сезона, зноў летам. Сваты паехалі ў Турцыю наведаць дзяцей і ўнукаў. Бацькі Жэні адпраўляюць яе ў дзіцячы лагер «Артэк». Бабулі і дзядулі адправіліся ў Крым. Але яны паехалі туды не так адпачываць, як апекаваць сваю любімую ўнучку Жэнечку. Сваты так і не навучыліся жыць без унучкі, цяжка ім ужывацца і адно з адным. Па шчаслівым выпадку Максім знаходзіць бацькам дом, які яны ператвараюць у атэль, каб як падзяку за знаходжанне часовага жытла заробленыя грошы аддаць Машы і Максіму. Вольга і Юры хаваюць ад усіх свой развод, але неўзабаве пра яго даведаюцца ўсе, і ў тым ліку бацькі Вольгі. Праз некаторы час Юры зноў ажэніцца з Вольгай. Сваты мірацца са сваёй суседкай Ларысай. ### «Сваты 5» (2011) З часу апошніх падзей мінула восем гадоў. Маладыя Кавалёвы — Максім і Маша — увесь гэты час жылі ў Нідэрландах, але зараз яны вырашылі вярнуцца на радзіму. Бабулі і дзядуля (Юрый Анатолевіч Кавалёў памёр за тры гады да моманту дзеяння фільма ад сардэчнага прыступу) з нецярпеннем чакалі сустрэчы са сваімі ўнукамі, але ніхто з іх не чакаў убачыць вясёлую, забіяцкую і мілую Жэнечку ў новым абліччы гота з кучай праблем і канфліктаў. Але гэта толькі паўбяды на галовы сватоў: бо ёсць яшчэ і двайняты — Мікіта і Віка, якія аказаліся настолькі сучаснымі і ашчаднымі, што чорнае адзенне і «чорны» гумар іх старэйшай сястры здаюцца кветачкамі ў параўнанні з іх выхадкамі. На ўсё лета ўнукі патрапілі ў кампанію дзядоў Будзько і Вольгі Кавалёвай «на перавыхаванне». Аляксандр Бярковіч паспрабаваў заваяваць сэрца Вольгі, і з часам дамогся гэтага. Жэня знайшла сяброўку, якая аказалася саперніцай і адбіла ў яе хлопца. У Кучугуры з Крыма вярнуўся Міцяй з сям’ёй: жонкай Ларысай і сынам Арцёмкам. Валянціна навучылася вадзіць машыну і арганізавала харчовы бізнес разам з Ларысай, Ксеніяй і Яўгенам Барысавічам Жуком. ### «Сваты 6» (2012) Дзеі адбываецца праз паўгода пасля падзей ў «Сватах 5». У 6 сезоне сюжэт ахоплівае амаль увесь год: з сакавіка і да Новага года. За гэты час у жыцці галоўных герояў шмат чаго адбылося. Бабулі і дзядуля як і раней перавыхоўвалі нядбайных блізнят і дапамагалі Жэні вырашаць праблемы. Вольга Мікалаеўна і Аляксандр Бярковіч нарэшце афіцыйна аформілі свае адносіны і пажаніліся. Іван Будзько заняўся бізнесам, выратаваў краіну ад бюракратыі, адправіўся на заробкі, атруціўся грыбамі і адзначыў юбілей. Жэня скончыла школу, паступіла ў інстытут і сустрэла сваё каханне. Ларыса нарадзіла дзяўчынку — Міцяй трэці раз стаў татам. Сям’я Будзько засталася без даху над галавой, а да Буханкіна прыехала цешча. Сваты адправіліся на «Еўра-2012», у круіз па залатым кальцы Расіі, у турпаход і ў Карпаты, дзе сустрэлі Новы год. ### «Сваты 7» (2021) Жэня стала зусім дарослай, а бабулі і дзядуля як і раней актыўна дапамагаюць ёй на жыццёвым шляху. Сватоў зноў чакалі падарожжы — гэтым разам у Беларусь, дзе сваты ледзь не пасварыліся з Буханкінымі, і ў Грузію, дзе троху болей даведаліся пра свой род. Іван і Валя пераехалі ў новы дом. Таксама была паказана маладосць Івана і Валянціны Будзько, як складалася іх ранняе сямейнае жыццё. Героі адзначылі Масленіцу, сасваталі ўнучку, блізка пазнаёміліся з бацькамі новага жаніха. У Каці і Лёшы нарадзіўся сын — Сан Саныч упершыню стаў дзядулем, а ў канцы сезона Жэня выйшла замуж за англічаніна Джэка. Зноскі ------ 1. ↑ Сериал Сваты 1 сезон (руск.). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх | | | | --- | --- | | ⚙️   Фота, відэа і аўдыё | Instagram | | Тэматычныя сайты | Internet Movie Database |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з імем Гуд. **Гуд** — персанаж з беларускіх легенд, князь варожага племя. Легенду пра Гуда запісаў у ХІХ ст. Генрых Татур у Ігуменскім павеце. Паводле легенды, Гуд быў правадыром варожага племя, якое ўварвалася на тэрыторыі племя дулаў. Гуд выклікаў на двубой правадыра дулаў Кумара і адсек яму галаву. У выніку землі дулаў былі захопленыя. Імаверна, легенда адлюстроўвае рэальныя падзеі, што адбываліся на тэрыторыі Беларусі ў II-IIІ стст, калі праз яе прасоўваліся плямёны готаў, увасабленнем якіх і стаў Гуд. Мясцовыя ж плямёны, у т.л. дулы (хутчэй за ўсё, дулебы), былі заваяваны і сталі даннікамі Гоцкай дзяржавы. Спасылкі -------- * Гiсторыя Асiповiцкага края(недаступная спасылка) Глядзіце таксама ---------------- * Кумар * Гуды * Готы

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Браўдэ. **Ілья Рафаілавіч Браўдэ** (31 лістапада [12 снежня] 1890, Аршанскі павет Магілёўскай губерні — 30 красавіка 1958, Харкаў) — савецкі вучоны ў галіне інфекцыйных захворванняў. Доктар медыцынскіх навук (1940), прафесар (1940). Біяграфія --------- У 1911 годзе скончыў фізіка-матэматычны, а ў 1914 — медыцынскі факультэт імператарскага Харкаўскага ўніверсітэта. Падчас Першай сусветнай вайны быў ваенным урачом. У 1918—1920 гадах працаваў урачом у Екацярынаславе, дзе быў таксама вучоным сакратаром камісіі па барацьбе з сыпным тыфам. Да 1922 года-загадчык лабараторыі інфекцыйнай бальніцы Екацярынаслава і адначасова старэйшы асістэнт клінікі інфекцыйных хвароб. Прымаў удзел у арганізацыі Харкаўскага інстытута ўдасканалення ўрачоў, дзе ўзначальваў да 1948 года створаную ім кафедру інфекцыйных хвароб. У 1932—1958 гадах — загадчык кафедры інфекцыйных хвароб Харкаўскага медыцынскага інстытута. Навуковыя працы --------------- І. Р. Браудэ — аўтар звыш 65 навуковых прац, сярод іх: * «Черевний тиф. Епідеміологія, патологія, клініка, профілактика». — Киев, 1936; * «Возвратный тиф». — Киев, 1946; * «Диагностика и дифференциальная диагностика инфекционных заболеваний». — Киев, 1946; * «Клиника и диагностика скарлатины». — Киев, 1948; * «Грипп и борьба с ним». — Киев, 1951. Зноскі ------ Спасылкі -------- * БРАУДЕ Илья РафаиловичАрхівавана 2 снежня 2021. * БРАУДЕ Ілля РафаїловичАрхівавана 27 студзеня 2022.

**Тэхаскі ўніверсітэт у Сан-Антоніа** (англ.: University of Texas at San Antonio) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам даследчага ўніверсітэта, якая месціцца ў горадзе Сан-Антоніа ў штаце Тэхас. Агульная характарыстыка ----------------------- З больш чым 34 000 студэнтаў у чатырох кампусах, якія займаюць больш чым 758 акраў, універсітэт з'яўляецца буйнейшым універсітэтам у Сан-Антоніа і восьмым па колькасці абітурыентаў у штаце Тэхас. Ён класіфікуецца як доктарскі ўніверсітэт з вельмі высокай даследчай актыўнасцю і прапануе больш за 170 спецыяльнасцей і спецыялізацый у сваіх дзевяці каледжах. Заснаваная ў 1969 годзе, вучэльня стала трэцяй па велічыні навучальнай установай у сістэме Тэхаскага універсітэта па колькасці абітурыентаў. Універсітэт мае мясцовы эканамічны ўплыў у 1,2 мільярда долараў ЗША. Агульныя выдаткі на даследаванні ва ўніверсітэце склалі 141,7 мільёна долараў за 2022 фінансавы год. Структура --------- * Каледж бізнесу * Школа навук аб даных * Каледж адукацыі і развіцця чалавека * Каледж інжынерыі і інтэграванага праектавання * Каледж здароўя, грамадства і палітыкі * Каледж з адзнакай * Каледж вольных і прыгожых мастацтваў * Каледж прыродазнаўчых навук * Універсітэцкі каледж Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Тэхас Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Флёраў. **Іван Андрэевіч Флёраў** (24 красавіка 1905, с. Двурэчкі, Ліпецкая вобласць — 6 кастрычніка 1941) — камандзір першай у Чырвонай Арміі батарэі «кацюш» у гады Вялікай Айчыннай вайны. Герой Расійскай Федэрацыі (1995, пасмяротна). Біяграфія --------- Дрэва з месца, дзе памёр І. А. Флёраў (экспанат музея Перамогі) Нарадзіўся ў сяле Двурэчкі (цяпер Гразінскага раёна Ліпецкай вобласці Расіі) ў сям’і служачага. Скончыўшы земскую школу, працаваў спачатку ў сяле, затым вучнем слесара на Борынскім цукровым заводзе. У 1926 годзе скончыў школу фабрычна-завадскога вучнёўства (ФЗУ) пры чыгуналіцейным заводзе ў горадзе Ліпецку. Тут жа, як адзін з лепшых выпускнікоў школы, некаторы час працаваў майстрам вытворчага навучання. У 1927—1928 гадах праходзіў службу ў Чырвонай Арміі, у артылерыйскіх частках, скончыў курсы камандзіраў-аднагадовікаў пры 9-м карпусным артылерыйскім палку. У 1933 годзе быў прызваны на 45-дзённыя курсы афіцэраў запасу і з таго часу застаўся ў войску. У 1939 годзе быў залічаны слухачом Артылерыйскай акадэміі РККА імя Ф. Э. Дзяржынскага. Удзельнік вайны з Фінляндыяй 1939—1940 гадоў, вызначыўся ў баях пры прарыве «лініі Манэргейма». За баі ля возера Саўнаярві ўзнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі. Па заканчэнні баявых дзеянняў вярнуўся да вучобы ў акадэміі. Жыў у горадзе Балашыха Маскоўскай вобласці. У пачатку Вялікай Айчыннай вайны капітан Флёраў па прапанове начальніка акадэміі генерала-маёра Л. А. Говарава 28 чэрвеня 1941 года быў прызначаны камандзірам першай у Чырвонай Арміі асобнай эксперыментальнай батарэі рэактыўнай артылерыі. 2 ліпеня батарэя, узброеная 7 вопытнымі баявымі ўстаноўкамі БМ-13 (пазней атрымалі назву «кацюша»), адбыла на Заходні фронт. Першыя залпы па ворагу батарэя Флёрава зрабіла пад Оршай. У часопісе баявых дзеянняў батарэі запісана: *«1941/07/14 г. 15 гадзін 15 хвілін. Нанеслі ўдар па фашысцкім эшалонах на чыгуначным вузле Орша. Вынікі выдатныя. Суцэльнае мора агню»*. Гэты першы ўдар быў настолькі эфектыўным і зруйнавальным, што гітлераўцы, па дакладах маршала Цімашэнкі Сталіну, *«… цэлы дзень вывозілі параненых і забітых, спыніўшы наступ на суткі»*. Пасля залпаў ў раёне Оршы рушылі ўслед ўдары па захопніках пад Ельняй, Рославам, Спас-Дземенскам. У пачатку кастрычніка 1941 года батарэя Флёрава разам з іншымі часткамі апынулася ў Спас-Дземенскім катле. У ноч на 7 кастрычніка калона машын батарэі трапіла ў засаду недалёка ад вёскі Багатыр (Знаменскага раёна Смаленскай вобласці). Апынуўшыся ў бязвыхадным становішчы, асабісты склад батарэі прыняў бой. Пакуль адны адбівалі атакі ворага, іншыя кінуліся да баявых установак. Пад шквальным агнём яны ўзарвалі машыны. Будучы цяжка параненым, камандзір падарваў сябе разам з галоўнай пускавой устаноўкай. Тыя, што засталіся ў жывых з боем адарваліся. Толькі 46 воінам удалося выйсці з акружэння, іх вывелі камандзір агнявога ўзвода старшы лейтэнант А. В. Кузьмін і парторг батарэі палітрук І. Я. Несцераў. Камбат і астатнія байцы да канца з гонарам выканалі свой абавязак, лічыліся «без вестак зніклымі». Аршанскі мемарыяльны комплекс «Кацюша» Доўгія гады пра лёс Флёрава нічога не было вядома. У пачатку 1960-х гадоў пошукавікамі было выяўлена месца апошняга бою батарэі. Факты, пра якія было дакладзена камандаванню аб апошнім баі, былі правераныя і пацвердзіліся. Указам Прэзідыуму Вярхоўнага Савета СССР ад 14 лістапада 1963 года капітан Іван Андрэевіч Флёраў быў пасмяротна ўзнагароджаны ордэнам Айчыннай вайны І ступені. У 1995 годзе капітану І. А. Флёраву было прысвоена званне Героя Расіі. Памяць ------ У гонар капітана Флёрава ў шэрагу гарадоў былога Савецкага Саюза названы вуліцы, школы, пастаўлены помнікі. У Оршы адна з вуліц носіць яго імя. Першы помнік з’явіўся ў 1964 годзе, на месцы апошняга бою батарэі, недалёка ад вёскі Багатыр, апошні — у 2003 годзе ў горадзе Балашыха Маскоўскай вобласці, з якога ён ішоў на фронт. Зноскі ------ 1. ↑ Флёраў Іван Андрэевіч Літаратура ---------- * Военный энциклопедический словарь ракетных войск стратегического назначения / Министерство обороны РФ; Гл. ред.: И. Д. Сергеев, В. Н. Яковлев, Н. Е. Соловцов. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1999. — 632 с. — 8500 экз. — ISBN 5-85270-315-X.. — С.566. * *Науменко М. И.* Фашисты охотились за «катюшами» капитана Флерова // «Военно-исторический журнал». — 2001. — № 6. — С.28-35. | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Героі краіны | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Беразоўская. **Мая Беразоўская** (польск.: Maja Berezowska; 13 красавіка 1893 ці 1898, Баранавічы — 27 жніўня 1878, Варшава) — польская мастачка. Біяграфія --------- Нарадзілася ў сям’і інжынэра Эдмунда Беразоўскага. Яе бацька быў падпалкоўнікам расійскай арміі і будаўніком чыгункі, пазней ён служыў у польскім войску ў чыне генэрала брыгады. Вучылася ў Пецярбургу (1908—1909), мастацкай школе Кракава (1910—1912) ды Мюнхэна (1913). Яшчэ перад вайною праславілася як мастачка эратычнай графікі. Чалавечыя пачуцці і каханне былі матывамі яе творчасьці на працягу ўсяго жыцьця. У 1933—1936 гадах жыла ў Парыжы, дзе супрацоўнічала з выданнямі «Le Figaro», «Le Rire», «Ici Paris». У апошняй газэце ў 1935 годзе надрукавала сэрыю карыкатураў «Любоўныя авантуры салодкага Адольфа», што датычыліся Гітлера. Нямецкая амбасада ў Францыі палічыла гэта абразай сваёй дзяржавы і падало на Беразоўскую у суд. Напачатку суд прызнаў віну мастачкі і прысудзіў ёй штраф ў 500 франкаў, але пазней дзякуючы апэляцыі кара была зьменшана да сымбалічнай квоты. Пасля паразы французаў у вайне, з пачаткам нямецкай акупацыі Беразоўская вымушана была хавацца ў правінцыі. У студзені 1942 года, яна вярнулася ў Варшаву. Па даносу яе схапіла гестапа. У маі 1942, за знявагу Гітлера яе змясцілі ў канцэнтрацыйны лагер Равэнсбрук з выракам на кару смерці. У канцлагеры Беразоўская працягвала займацца творчасцю. Рабіла партэты вязняў і замалёўкі сцэнаў з жыцця лагеру. Пасля вызвалення лагеру савецкімі войскамі ў маі 1945 года, дзякуючы швэдскаму Чырвонаму Крыжу, выехала да Стакгольму на рэабілітацыю. У чэрвені 1946 года вярнулася ў Польшчу. Жыла у Варшаве, дзе пасля смерці знаходзіцца яе музэй. Пахаваная на вайсковых могілках Варшавы. Зноскі ------ 1. 1 2 *Deutsche Nationalbibliothek* Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 27 красавіка 2014.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578'></a> 2. ↑ Internetowy Polski Słownik Biograficzny Праверана 25 кастрычніка 2021.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q96022943'></a> 3. ↑ *Deutsche Nationalbibliothek* Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 13 снежня 2014.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578'></a> 4. ↑ Сьмяротны вырак для мастачкі з Баранавічаў за карыкатуры на Гітлера | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | RKDartists | | Генеалогія і некрапалістыка | IPSB: maria-berezowska-wiesz · Sejm-Wielki.pl | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90741836 · BNF: 14874226r · CiNii: DA15061676 · CONOR: 239707235 · GND: 122529901 · ISNI: 0000 0001 1575 1964 · LCCN: nr91008132 · NKC: js2009500801 · NLP: a0000001178233 · NTA: 133674843 · NUKAT: n95200054 · SUDOC: 172741602 · VIAF: 74736840 | |

| * Г * Р * П Абалонска-Тэрэмкоўская лінія | | --- | | умоўныя абазначэнні | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | ЦЧ-2 «Абалонь» | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Гэроіў Дніпра | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Мінска | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Абалонь | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Пачайна  | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Тараса Шаўчэнкі +М | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Кантрактова Плошча +аўт | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Паштова плошча+ф +рв | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Майдан Нэзалэжнасці +М | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Службовая галіна да Хрэшчатыка | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Службовая галіна да Клоўскай | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Плошча Украінскіх Герояў +М | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Алімпійска | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Палац «Украіна» | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Лыбідска | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Дэмііўска +аўв | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Галасііўска | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Васількіўска | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Выстаўковы Цэнтр | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Іпадром +аўт | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Тэрэмкы | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | *Аўтавакзал «Тэрэмкы»* | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | *Вулыця Крэйсера «Аўрора»* | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | *Адэска* | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | *ЦЧ «Тэрэмкы»* | | **«Паштовая плошча»** (укр.: Пошто́ва пло́ща, вымаўленне (i)) — 16-я станцыя Кіеўскага метрапалітэна. Размешчана на Курэнёўска-Чырвонаармейскай лініі між станцыямі Кантрактовая Плошча і Плошча Незалежнасці. Адчынена 17 снежня 1976 года. Паблізу ад станцыі знаходзяцца рачны вакзал і ніжняя станцыя Фунікулёра Канструкцыя ----------- Станцыя дробнага залажэння, калонная. Мае падземную залу з астраўной пасадачнай платформай. Скляпенні залы абапіраюцца на два рады калон. Зала злучана лесвіцай з падземным вестыбюлем, які выходзіць у падземны пераход. Наземны вестыбюль адсутнічае. На станцыі два рады па 25 калон, з крокам 4 метры. Абсталяванне ------------ Архітэктура станцыі прысвечана Дняпру і воднай тэматыцы. Пасажыры, трапляючы ў касавую зала, бачаць у цэнтры калону, абліцаваную чорнымі паліраванымі плітамі грузінскага мармуру Садахло. Яе колер кантрастуе са светлай абліцоўваннем сцен з узбекскага мармуру Газган. Па версе падоўжных сцен касавай залы выкананы разьбяны фрыз па беламу мармуры з раслінна-жывёльным арнаментам, малюнак якога нагадвае аб блізкасці старажытнага Славуціча. Шляхавыя сцены станцыі аздаблялі блакітнай керамічнай пліткай, стваралай каляровы фон рачной роўнядзі, калоны - белым Уральскім мармурам Коелга з ультрамарынавага маёлікавымі вертыкальнымі ўстаўкамі. У 2013 годзе быў праведзены рамонт на станцыі, блакітная абліцавальная плітка на шляхавых сценах заменена бэжавай. Шэрагі калон ствараюць у перспектыве апраўленне размешчанай у тарцы платформы каляровых вітражоў, які атаясамляе стылізаваную панараму сучаснага і старажытнага Кіева ўздоўж берагоў Дняпра. Падсвятленне вітража знутры павялічвае ўражанне глыбіні і прастору дняпроўскіх далечынь. Мастацкія кампазіцыі, размешчаныя ў цэнтры шляхавых сцен, выкананы ў тэхніцы чаканкі па медзі і прысвечаны тэме «Шлях ад Дняпра на княжацкую гару». На іх намаляваны Дняпро, прыгонныя сцены Княжы граду, а паміж імі - глінабітныя і драўляныя домікі на Падоле, старажытная рака Глубочыца, прыродная гавань пры ўпадзенні ракі Пачайны ў Дняпро. Мастакі як бы працягнулі тэму Славуціча, тэму старажытнага шляху «з варагаў у грэкі», увасоблены ў мазаічным пано рачнога вакзала. Своеасабліва было вырашана асвятленне цэнтральнай залы платформы: светлавыя папярочныя лініі з апалавага аргшкла складанай формы з накладкамі з адліваных алюмініевых кольцаў, аддаляючыся ў перспектыву, стваралі суцэльную светлавую паверхню, асацыюем з чайкамі і хвалямі Дняпра. Пасля пажару на станцыі «Асакаркі» у сакавіку 2012 года на «Паштовай плошчы» была дэмантаваная пластыкавая ашалёўка свяцілень, якая таксама была прызнана пажаранебяспечнай. Наўзамен ўстаноўлены тыпавыя люмінісцэнтныя свяцільні. Платформа на станцыі некалькі звужана (замест стандартных 12 метраў - 8) - гэта было зроблена вымушана з-за вузкасці вуліцы, пад якой пабудавана станцыя і немагчымасці яе пашырэння шляхам пераносу або зносу будынкаў і дамоў. Фатаздымкі ---------- * Платформа станцыіПлатформа станцыі * Вітраж у тарцы платформыВітраж у тарцы платформы * Назва станцыі на шляхавой сцянеНазва станцыі на шляхавой сцяне * Падземны вестыбюльПадземны вестыбюль * Уваход на станцыю з Паштовай плошчыУваход на станцыю з Паштовай плошчы * Дзверцы на шляхавай сцяне, першы шляхДзверцы на шляхавай сцяне, першы шлях * Дзверцы на шляхавай сцяне, другі шляхДзверцы на шляхавай сцяне, другі шлях * Прыбыццё цягнікаПрыбыццё цягніка Расклад адпраўлення цягнікоў ---------------------------- Адпраўка першага цягніка ў напрамку: * ст. «Тэрэмкі» — 05:49 * ст. «Герояў Дняпра» — 05:49 Адпраўка апошняга цягніка ў напрамку: * ст. «Тэрэмкі» — 00:18 * ст. «Герояў Дняпра» — 00:14 Расклад адпраўлення цягнікоў увечары (пасля 22:00) ў накірунку: * ст. «Тэрэмкі» — 22:26, 22:37, 22:49, 23:01, 23:13, 23:25, 23:37, 23:48, 23:58, 0:08, 0:18 * ст. «Герояў Дняпра» — 22:39, 23:51, 23:03, 23:15, 23:27, 23:39, 23:51, 0:02, 0:14 Зноскі ------ 1. ↑ Архівавана 4 красавіка 2016. Спасылкі -------- * Звесткі на афіцыйным сайце Кіеўскага метрапалітэна (руск.) * Старонка станцыі на неафіцыйным сайце Кіеўскага метрапалітэна Архівавана 7 кастрычніка 2006. (руск.) * Веб-энциклопедия Киева Архівавана 21 жніўня 2007. (укр.) * *Тоцкі Алег.*. Метро, якога няма: «Плошча Незалежнасці», «Паштовая плошча» і «Кантрактовая плошча» **(нявызн.)**. // tov-tob.livejournal.com. — 2012. — 14 снежань. Архівавана з першакрыніцы 16 снежня 2012. Праверана 14 снежня 2012. (руск.)

**Ры́а-дэ-Жанэ́йра**, або **Ры́а-дэ-Жанэ́йру** (парт.: Rio de Janeiro — «студзеньская рака») — сталіца штата Рыа-дэ-Жанэйра, другі па велічыні горад Бразіліі і трэці па велічыні сталічнай вобласці і агламерацыі ў Паўднёвай Амерыцы, змяшчаючы ў сябе каля 3,6 млн чалавек у самім горадзе, што робіць яго шостым найбуйнейшым у Паўднёвай Амерыцы і 26 у свеце. Горад быў сталіцай Бразіліі на працягу амаль двух стагоддзяў, з 1763 па 1815 гады падчас партугальскай каланіяльнай эпохі, а з 1815 па 1821 гады з’яўляўся нават сталіцай Злучанага Каралеўства Партугаліі, Бразіліі і Алгарві, з 1822 па 1960 год быў сталіцай незалежнай дзяржавы. Рыа-дэ-Жанэйра мае другі па велічыні ВУП у краіне, які ацэньваецца прыкладна ў 343 млрд долараў ЗША. У горадзе месцяцца штаб-кватэры дзвюх найбуйнейшых бразільскіх кампаній — Petrobras і Vale, а таксама штаб-кватэры буйных нафтавых кампаній і сотавых аператараў у Бразіліі, акрамя таго тут жа знаходзяцца офісы найбуйнейшых СМІ і камунікацыйных кампаній у Лацінскай Амерыцы. Рыа-дэ-Жанэйра з’яўляецца домам для многіх універсітэтаў і інстытутаў, ён з’яўляецца другім па велічыні цэнтрам даследаванняў і развіцця ў Бразіліі, на якія прыходзяцца 17 % нацыянальнай навуковай вытворчасці, паводле звестак на 2005 год. Рыа-дэ-Жанэйра з’яўляецца самым наведвальным горадам у паўднёвым паўшар’і і вядомы сваім ландшафтам, карнавальнымі ўрачыстасцямі, самба, боса-новай, пляжамі і курортамі, як Бара-да-Тыжука, Капакабана, Іпанема і Леблон. Сярод выбітных мясцін у дадатак да пляжаў трэба ўключаюць і гіганцкую статую Хрыста-Выратавальніка на вяршыні гары Каркаваду, названы адным з новых сямі цудаў свету, гару Цукровая галава з яе фунікулёрамі і стадыён «Маракана», адзін з найбуйнейшых футбольных стадыёнаў у свеце. У 2016 годзе Летнія Алімпійскія гульні пройдуць у Рыа-дэ-Жанэйра, якія стануць першымі такімі гульнямі, што пройдуць у паўднёваамерыканскім горадзе. Таксама на стадыёне «Маракана» прайшоў фінальны матч чэмпіянату свету па футболе 2014 года, які таксама прайшоў у Бразіліі. Акрамя таго Рыа-дэ-Жанэйра прыйняў у 2013 годзе Сусветны Дзень Моладзі. Гісторыя -------- Тыповы партугальскі імігрант. Здымак 1895 года Еўрапейцы ўпершыню патрапілі ў заліў Гуанабара 1 студзеня 1502 года (менавіта з-за гэтага горад быў названы «студзеньская рака», бо партугальцам здалося што, заліў гэта невядомая вялікая рака). Гэта быў карабель партугальскай экспедыцыі капітана Гаспара дэ Лемаса ці капітана Гансала Каэлью, увесь флот быў пад кіраўніцтвам Педра Альварэса Кабрала. Ёсць некаторыя меркаванні, што ў экспедыцыі ўдзельнічаў фларэнційскі мараплаўца Амерыга Веспучы ў якасці назіральніка па запрашэнні караля Мануэля I. На той час у рэгіёне жылі мясцовыя народы тупі, пуры, батакуда і масакалі. У 1555 годзе адзін з астравоў у заліве Гуанабара, які зараз называецца Вілеганья, быў акупіраваны сіламі 500 французскіх каланістаў пад камандваннем адмірала Нікаля Дзюранам дэ Вілеганья. Такім чынам, Вілеганья пабудаваў форт Каліньі на востраве і заставаў калонію Антарктычная Францыя. Горад Рыа-дэ-Жанэйра быў заснаваны партугальцамі 1 сакавіка 1565 года і спачатку называўся Сан-Сабастыян-ду-Рыу-дэ-Жанэйра, у гонар Святога Сабастыяна, святога, які быў цёзкай і заступнікам партугальскага манарха Себаштыяну I. Да пачатку XVIII стагоддзя, горад быў пад пагрозай уварвання піратаў, у асноўным французскіх, як Жана-Франсуа Дзюклера і Рэнэ Дзюгая-Труі. У канцы XVII стагоддзя, яшчэ пры цукровай эры, бандэйранты знайшлі золата і алмазы ў суседнім капітанстве Мінас-Жэрайс, такім чынам, Рыа-дэ-Жанэйра стаў нашмат больш прывабным портам для экспарту багаццяў, такіх як золата, каштоўныя камяні, акрамя цукру, чым Сальвадор, які знаходзіцца значна далей на паўночным-усходзе. Таму ў 1763 годзе каланіяльная адміністрацыя ў партугальскай Амерыцы была перанесена з Сальвадора ў Рыа-дэ-Жанэйра. Горад заставаўся ў асноўным каланіяльнай сталіцай да 1808 года, калі сям’я партугальскага караля і вялікая частка партугальскіх магнатаў збеглі сюды, ратуючыся ад напалеонаўскага нашэсця. Сталіца каралеўства была пераведзена ў горад, які, такім чынам, стаў адзінай еўрапейскай сталіцай за межамі Еўропы за ўсю гісторыю. Аднак, з-за таго што не існавала ніякай гарадской інфраструктуры, якая была бы здольна змясціць сотні шляхетных асоб, якія раптоўна прыбылі сюды з Еўропы, многія жыхары былі проста выселеныя са сваіх дамоў. Існаваў таксама вялікі прыток афрыканскіх рабоў у Рыа-дэ-Жанэйра. У 1819 годзе ў капітанстве налічвалася каля 145 тысяч рабоў. У 1840 годзе іхняя колькасць дасягнула 220 тысяч чалавек. Калі прынц Педру I абвясціў незалежнасць Бразіліі ў 1822 годзе, ён вырашыў пакінуць Рыа-дэ-Жанэйра ў якасці сталіцы сваёй новай імперыі. Рыа працягвала існаваць у ролі сталіцы Бразіліі і пасля 1889 года, калі манархія была заменена на рэспубліку. Да першых гадоў XX стагоддзя, горад быў у значнай ступені абмежаваны наваколлях, і размяшчаўся толькі ў сённяшнім бізнесным раёне ў вусце бухты Гуанабара. Аднак пасля цэнтр горада пачаў перамяшчацца на поўдзень і захад у паўднёвую зону, калі першы тунэль быў пабудаваны ў гарах размешчаных паміж Рыа-дэ-Жанэйра і Батафогу і наваколлях, якія зараз вядомы як Капакабана. Пашырэнне горада на поўнач і поўдзень спрыялі кансалідацыі і электрыфікацыі трамвайвай транзітнай сістэмы ў горадзе пасля 1905 года. Прыродная прыгажосць Батафогу ў спалучэнні са славай атэля Copacabana Palace, шыкоўнага атэля Паўднёвай Амерыцы ў 1930-х гадах, дапамагло Рыа-дэ-Жанэйра атрымаць рэпутацыю турыстычнага горада, аднак, гэтая рэпутацыя была некалькі сапсавана ў апошнія гады ў выніку гандлю наркотыкамі. Планы па перамяшчэння сталіцы краіны ў тэрытарыяльны цэнтр час ад часу абмяркоўваўся ў краіне, пакуль Жуселіну Кубічак не быў абраны прэзідэнтам краіны ў 1955 годзе. Нягледзячы на тое, што многія меркавалі, што гэта была проста перадвыбарчая рыторыка, Кубічак амаль адразу пачаў будаваць новую сталіцу, якая была адкрытая ў 1960 годзе. 21 красавіка таго ж года сталіца краіны была афіцыйна перавезена з Рыа-дэ-Жанэйра ў горад Бразілія. У перыяд з 1960 па 1975 год Рыа-дэ-Жанэйра меў статус горада-штата пад назвай штат Гуанабара ў межах аднайменнай бухты. Тым не менш, з адміністрацыйных і палітычных прычын, указам прэзідэнта вядомым як «Аб’яднанне» горад пазбавіўся федэратыўнага статусу і быў пераведзены ў штат Рыа-дэ-Жанэйра, тэрыторыі вакол горада са сталіцай у Нітэрой, у 1975 годзе. Нават сёння некаторыя актывісты і палітыкі выступаюць за вяртанне гораду муніцыпальнай аўтаноміі. Геаграфія --------- Здымак горада са спадарожніка Рыа-дэ-Жанэйра знаходзіцца на паласе Атлантычнага ўзбярэжжа Бразіліі, недалёка ад тропікаў Казярога, дзе берагавая лінія арыентавана з усходу на захад. Горад быў заснаваны на ўваходзе ва ўчастак узбярэжжа, дзе размяшчаецца заліў Гуанабара, а яго ўваход адзначаны гарой, званай Цукровая Галава (парт.: Pão de Açúcar), якая з’яўляецца «візітнай карткай» горада. Цэнтр горада ляжыць на раўнінах заходняга берага бухты Гуанабара. Большая частка горада, звайнай Паўночнай зонай, распасціраецца на паўночны захад ад раўніны ў складзе марскіх і кантынентальных адкладаў і на пагорках і некалькіх скалістых гор. Паўднёвая зона горада дасягае пляжаў, яна адрэзана ад цэнтра і ад паўночнай зоны прыбярэжнымі гарамі. Гэтыя горы і пагоркі з’яўляюцца адгалінаваннем гор Сера-ду-Мар на паўночны захад, старажытнага гранітнага горнага ланцуга, які ўтварае паўднёвыя схілы Бразільскага пласкагор’я. Вялікая заходняя зона, адрэзаная горнай мясцовасцю, стала даступнай, дзякуючы новым дарогам і тунэлям, якія былі пабудаваны ў канцы XX стагоддзя. Гарадское дзяленне ------------------ Будынак опернага тэатра Горад дзеліцца на: * Гістарычны цэнтр (*Centro*); * Паўднёвая зона — турыстычная зона; * Паўночная зона — індустрыяльная зона; * Заходняя зона — {*Barra da Tijuca*}. ### Цэнтр Centro з’яўляецца гістарычным цэнтрам горада. Тут маюцца каланіяльныя будынкі, напрыклад «Paço Imperial», які выкарыстоўваўся ў якасці рэзідэнцыі губернатара каланіяльнай Бразіліі. Ёсць таксама шмат гістарычных храмаў, у тым ліку сабор Кандэларыя. Гарадскі тэатр, а таксама некалькі музеяў, размешчаных у цэнтры горада. Адной з добра вядомых прывабнасцей горада з’яўляецца трамвай Бандыньё, што курсіруе праз цэнтр горада. ### Паўночная зона У Паўночнай зоне знаходзіцца стадыён Маракана, раней найбуйны футбольны стадыён, здольнасць прыёма гледачоў — 120 000 чал. Адкрыццё і закрыццё Панамерыканскіх гульняў у 2007 г. было праведзена менавіта на гэтым стадыёне. Акрамя стадыёна, у паўночнай зоне Рыа ёсць і іншыя турыстычныя і гістарычныя славутасці, такія як Мангуіньяс — Інстытут медыка-біялагічных навук, у выглядзе замка, аб’ект *Quinta da Boa Vista* і былы Імператарскі палац — Паса, які ў цяперашні час з’яўляецца Нацыянальным Музеем Бразіліі. У Паўночнай зоне таксама знаходзяцца міжнародны аэрапорт і студэнцкі кампус Федэральнага ўніверсітэта Рыа-дэ-Жанэйра. ### Клімат Рыа-дэ-Жанэйра мае трапічны клімат саванны, якія цесна звязаны з трапічна мусонным кліматам у адпаведнасці з кліматычнай класіфікацыяй Кёпена, і часцяком характарызуецца працяглымі перыядамі дажджоў са снежня па сакавік. Ва ўнутраных раёнах горада, тэмпература вышэй за 40 °C з’яўляецца агульнай на працягу лета, хоць і рэдка на працягу доўгага часу, у той час як максімальная тэмпература вышэй за 27 °C можа назірацца штомесячна. Уздоўж узбярэжжа, вецер, што дзме ў перамежку на сушу і на мора, робіць тэмпературу больш умеранай. З-за свайго геаграфічнага становішча горад часцяком дасягаюць, асабліва восенню і зімой, халодныя франты, якія прасоўваюцца з Антарктыды, што прыводзіць да частай змены надвор’я. У асноўным летам моцныя ліўні выклікаюць катастрафічныя паводкі і апоўзні. У горных раёнах рэгіструецца большая колькасць ападкаў, бо яны ўяўляюць сабой бар’ер для вільготнага ветру, што зыходзіць ад АтлАнтычнага акіяна. Сярэдняя мінімальная гадавая тэмпература складае 21 °C, сярэдняя максімальная гадавая тэмпература складае 27 °C, а сярэдняя гадавая тэмпература складае 23 °C. Сярэднегадавая колькасць ападкаў складае 1175 мм. Згодна з INMET, мінімальная тэмпература была зарэгістравана на адзнаке ў 4,8 °C у ліпені 1928 года, у наваколлях Кампа-душ-Афонсас, а абсалютны максімум 44 °C у лютым. Тэмпература ніжэй 10 °C вельмі рэдкая для горадзе. Тэмпература вар’іруецца ў залежнасці ад вышыні, адлегласці ад берага і тыпу расліннасці. Узімку назіраюцца ўмераныя тэмпература і меншая колькасць дажджоў, чым у летні час. Сярэдняя гадавая тэмпература мора складае 23—24 °C, ад 22 °C у перыяд з ліпеня па кастрычнік да 26 °C у лютым і сакавіку. | **Клімат Рыа-дэ-Жанэйра** | | --- | | Паказчык | Сту | Лют | Сак | Кра | Май | Чэр | Ліп | Жні | Вер | Кас | Ліс | Сне | Год | | Сярэдні максімум, °C | 29,4 | 30,2 | 29,4 | 27,8 | 26,4 | 25,2 | 25,3 | 25,6 | 25,0 | 26,0 | 27,4 | 28,6 | 27,2 | | Сярэдняя тэмпература, °C | 26,4 | 26,7 | 26,4 | 24,9 | 23,4 | 22,0 | 21,9 | 22,3 | 22,1 | 23,1 | 24,4 | 25,5 | 24,1 | | Сярэдні мінімум, °C | 23,3 | 23,5 | 23,3 | 21,9 | 20,4 | 18,7 | 18,4 | 18,9 | 19,2 | 20,2 | 21,4 | 22,4 | 21,0 | | Норма ападкаў, мм | 114,1 | 105,3 | 103,3 | 137,4 | 85,6 | 80,4 | 56,4 | 50,5 | 87,1 | 88,2 | 95,6 | 169,0 | 1 772,9 | | *Крыніца: World Meteorological Organization (UN), Hong Kong Observatory* | Асноўныя славутасці ------------------- Горад мясцовыя жыхары дзеляць на Стары горад, Новы і прадмесця. У Старым горадзе знаходзяцца мытня, докі, арсенал, біржа, Нацыянальная акадэмія мастацтваў, гарадская ратуша і культурныя ўстановы, уключаючы ўсе тэатры і амаль усе музеі. Новы горад вядомы манетным дваром, турмой, галоўным вакзалам і Домам інвалідаў. Пляжы Іпанема і Капакабана, парк Фламенгу, гіганцкая статуя Хрыста Выратавальніка на гары Каркавада, гара Цукровая Галава (порт. Pão de Açucar), стадыён Маракана (парт. Maracanã) — другі па велічыні ў свеце футбольны стадыён. Вядомымі і найбольш знакамітымі архітэктурнымі помнікамі горада з’яўляюцца каланіяльныя цэрквы, кляштар Сан-Бенто, кляштар Сан-Антоніа і ордэна капуцынаў, а таксама былая імператарская рэзідэнцыя Кінта-да-Боа-Віста. Царква Багародзіцы Лампэдоса названая ў гонар астравы Лампэдоса ў Міжземным моры, дзе, згодна з легендай, была з’ява Святой Багародзіцы. Яе ўзвялі ў 1929 годзе на месцы струхлелага будынка XVIII стагоддзя ў неакласічным стылі пад уплывам мексіканскай архітэктурнай школы. Асноўная славутасць царквы Святой Люцыі, пабудаванай у 1732 годзе — прыродны фантан, вада якога лічыцца гаючай. Нягледзячы на тое, што вуліцы і набярэжныя Рыа-дэ-Жанэйра літаральна патанаюць у трапічнай расліннасці, у горадзе ёсць батанічны сад і мноства паркаў. У батанічным садзе, які заснавалі ў 1808 годзе і які з’яўляецца адным з найлепшых у свеце, сабрана больш за 7000 відаў раслін з усяго свету. Тут жа знаходзіцца і знакамітая алея пальмаў, і калекцыя экзатычных звяроў і птушак. Нацыянальны парк Тыжука, на тэрыторыі якога размешчана вяршыня Каркавада, з’яўляецца самым вялікім гарадскім лесам у свеце. Тут можна сустрэць малпаў і экзатычных птушак. У адным з прыгарадаў знаходзіцца зоалагічны сад. Гарады-пабрацімы ---------------- | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | * Сцяг Мексікі Мехіка, Мексіка * Сцяг Нікарагуа Манагуа, Нікарагуа * Сцяг Венесуэлы Каракас, Венесуэла * Сцяг Чылі Пуэрта-Варас, Чылі * Сцяг Балівіі Ла-Пас, Балівія * Сцяг ЗША Маямі, Фларыда, ЗША * Сцяг ЗША Аклахома-Сіці, Аклахома, ЗША * Сцяг ЗША Ньюарк, Нью-Джэрсі, ЗША * Сцяг ЗША Атланта, Джорджыя, ЗША * Сцяг Канады Ванкувер, Канада * Сцяг Аргенціны Буэнас-Айрэс, Аргенціна | | * Сцяг Бразіліі Белу-Арызонты, Бразілія * Сцяг Партугаліі Гімарайнш, Партугалія * Сцяг Бразіліі Натал, Бразілія * Сцяг Нідэрландаў Амстэрдам, Нідэрланды * Сцяг Расіі Санкт-Пецярбург, Расія * Сцяг Польшчы Варшава, Польшча * Сцяг Партугаліі Віла-Нова-ды-Гая, Партугалія * Сцяг Іспаніі Барселона, Іспанія * Сцяг Францыі Манпелье, Францыя * Сцяг Вялікабрытаніі Ліверпул, Вялікабрытанія | | * Сцяг Францыі Парыж, Францыя *(горад-партнёр)* * Сцяг Партугаліі Лісабон, Партугалія * Сцяг Іспаніі Мадрыд, Іспанія * Сцяг Украіны Кіеў, Украіна * Сцяг Румыніі Бухарэст, Румынія * Сцяг Турцыі Стамбул, Турцыя * Сцяг Германіі Кёльн, Германія * Сцяг Філіпін Батангас, Філіпіны * Сцяг Японіі Кобэ, Японія * Сцяг Туніса Туніс, Туніс | | * Сцяг Паўднёвай Карэі Сеул, Паўднёвая Карэя * Сцяг Іспаніі Санта-Крус-дэ-Тэнэрыфэ, Іспанія * Сцяг Ізраіля Тэль-Авіў, Ізраіль * Сцяг Індыі Мумбаі, Індыя * Сцяг ПАР Дурбан, ПАР * Сцяг Лівана Бейрут, Ліван * Сцяг Марока Касабланка, Марока * Сцяг Нігерыі Лагас, Нігерыя * Сцяг Сенегала Руфіск, Сенегал * Сцяг Кітая Пекін, Кітай | Выбітныя асобы -------------- * Эўклідыс да Кунья * Наталля Дзіль Гл. таксама ----------- * Нацыянальны гістарычны музей Бразіліі * Гара Цукровая галава * Сабор Святога Себасцьяна Заўвагі ------- 1. ↑ Праверана 24 кастрычніка 2023. 2. ↑ R.L. Forstall, R.P. Greene, and J.B. Pick, «Which are the largest? Why published populations for major world urban areas vary so greatly» Архівавана 31 мая 2010. City Futures Conference, (University of Illinois at Chicago, July 2004) — Table 5 (p.34) 3. ↑ City Population agglomeration list. City Population. 4. ↑ «Rio 2016» Архівавана 27 снежня 2010.. Rio 2016. 5. ↑ «Posição ocupada pelos 100 maiores municípios em relação ao Produto Interno Bruto». Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística (IBGE). December 16, 2008. 6. ↑ «Assessoria de Comunicação e Imprensa». Universidade Estadual de Campinas (Unicamp). June 17, 2005. 7. ↑ «Rio de Janeiro’s Beach Culture» Tayfun King, Fast Track, BBC World News (September 11, 2009) 8. ↑ «BBC SPORT, Olympics, Rio to stage 2016 Olympic Games». BBC News. October 2, 2009. 9. ↑ «Rio de Janeiro quer sediar somente a final da Copa 2014». Terra Networks. 10. ↑ «Latest Headlines: Pope will attend WYD in Rio in 2013, mayor claims». Catholic Culture. 2011-08-02. 11. ↑ Jorge Couto, 1995, «*A Construção do Brasil*», Lisbon: Cosmos. 12. ↑ «índios Rio» Архівавана 5 чэрвеня 2010.. Bairrodocatete.com.br. 13. ↑ «History of Rio». Paralumun.com. 14. ↑ «Real Portuguese Family in Rio». folha.uol.com.br. 15. ↑ «A África civiliza». Multirio.rj.gov.br. 16. ↑ Boone, Christopher G. 1995. «*Streetcars and Politics in Rio de Janeiro: Private Enterprise versus Municipal Government in Mass Transit Delivery, 1903—1920*». Journal of Latin American Studies 27: 343—365. 17. ↑ «Drugs and violence in Rio: The bottom line». The Economist. October 22, 2009. 18. ↑ «Cariocas and Municipal Autonomy» Архівавана 23 ліпеня 2011.. Rumoaocap.kit.net. 19. ↑ «Carioca Dream and Autonomy» Архівавана 11 мая 2011.. sirkis.com.br. 20. ↑ Where is Rio de Janeiro? Архівавана 5 лістапада 2013.. RioBrazilBlog.com 21. ↑ Rio de Janeiro — *History.com* Articles, Video, Pictures and Facts 22. ↑ Rio de Janeiro Destination Guide Архівавана 7 лютага 2009.. The Weather Channel. 23. ↑ Rio de Janeiro Weather Forecast & Climate — Weather In Rio de Janeiro, Brazil. brazilmycountry.com 24. ↑ «Rio de Janeiro Climate Guide». Weather To Travel Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Рыа-дэ-Жанэйра * Афіцыйная старонка | ⛭Сцяг Бразіліі Найбуйнейшыя гарады Бразіліі | | --- | | Сталіца | Бразілія | | | Гарады | Азаску · Алінда · Ананіндэўа · Анапаліс · Апарэсіда-ды-Гаянія · Аракажу · Баруэры · Баўру · Белен · Белу-Арызонты · Белфорд-Рошу · Бетын · Блуменау · Боа-Віста · Бразілія · Варзеа-Гранды · Віла-Велья · Віторыя · Віторыя-да-Канкіста · Віяман · Волта-Рэдонда · Гавернадар-Валадарыс · Гаянія · Граватаі · Гуаружа · Гуарульюс · Дукі-ды-Кашыяс · Дыядэма · Жабаатан-дус-Гуарарапіс · Жайнвілі · Жуан-Песоа · Жуіс-ды-Фора · Жундыяі · Ітакуакесетуба · Кампіна-Гранды · Кампінас · Кампу-Гранды · Кампус-дус-Гайтаказіс · Каноас · Кантажэн · Карапікуіба · Каруару · Карыясіка · Каскавел · Каўкая · Кашыяс-ду-Сул · Курытыба · Куяба · Ландрына · Лімейра · Мажы-дас-Крузіс · Макапа · Манаус · Марынга · Масеё · Маўа · Монтыс-Кларус · Натал · Нітэрой · Нова-Ігуасу · Нову-Амбургу · Паўліста · Пелотас · Петраліна · Петропаліс · Пірасікаба · Понта-Гроса · Порту-Алегры · Порту-Велью · Рыбейран-дас-Невіс · Рыбейран-Прэту · Рыа-дэ-Жанэйра · Рыу-Бранку · Рэсіфі · Салвадор · Сан-Бернарду-ду-Кампу · Сан-Вісенты · Сан-Гансалу · Сан-Жазэ-ду-Рыу-Прэту · Сан-Жазэ-дус-Кампус · Сан-Жазэ-дус-Піньяйс · Сан-Жуан-ды-Мерыты · Сан-Луіс · Сан-Паўлу · Санта-Марыя · Сантарэн · Санту-Андрэ · Сантус · Сера · Соракаба · Сузану · Таўбатэ · Тэрэзіна · Убераба · Уберландыя · Фарталеза · Фейра-ды-Сантана · Фларыянопаліс · Фос-ду-Ігуасу · Франка | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Кароткая яўрэйская · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Treccani · Universalis | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 10063582 · BNE: XX452348 · BNF: 11998409v · GND: 4076741-3 · ISNI: 0000 0001 2195 627X · LCCN: n79060405 · NDL: 00629413 · NKC: ge134455 · NLA: 36557573 · NLG: 10521 · NSK: 000568354 · PTBNP: 413214 · SUDOC: 028076796 · VIAF: 131922060 | |

**Паэзія** (ад грэч. ποίησις, ад грэч. ποιέω — раблю, ствараю) у шырокім сэнсе — літаратурна-мастацкія творы ў вершах альбо ў прозе (напрыклад, лірыка, раман у вершах, народны эпас і г.д.). У вузкім разуменні паэзія — гэта вершаваныя мастацкія творы, у адрозненне ад мастацкай прозы. Таксама паэзія — адмысловы спосаб арганізацыі маўлення, даданне ў маўленне дадатковай меры, не абавязковай у штодзённасці. Сродкамі паэзіі з’яўляюцца паэтычны рытм, памер, рыфма і інш. Моўныя сродкі выкарыстоўваюцца ў паэзіі ў мэтах эстэтыкі. Паэтычныя творы могуць стварацца незалежна або разам з іншымі формамі мастацтва (напрыклад, з музыкай). Паэзія часта маналагічная: слова персанажа супадае з аўтарскім (асабліва ў лірыцы). Мяжа паэзіі і прозы адносная: ёсць прамежкавыя формы (вольны верш, рытмічная проза). У сучаснай культуры пад паэзіяй звычайна разумеюць від мастацтва, забываючы, што і ў цяперашнім паўсядзённым жыцці досыць тэкстаў паэтычных, але не мастацкіх (напрыклад, рэкламныя). Гістарычна ж вершаванымі маглі быць тэксты любога зместу, аж да навуковых і медыцынскіх трактатаў. Мэтазгоднасць ужывання гэтых тэкстаў у вершаванай форме была звязана з тым, што такім чынам тэкст дыстанцыяваўся ад штодзённага маўлення, пазначаўся як найбольш важны і значны. У 1999 годзе пастановай трыццатай сесіяй ЮНЕСКА быў устаноўлены Сусветны дзень паэзіі, які адзначаецца штогод, пачынаючы з 2000 года, 21 сакавіка. Гл. таксама ----------- * Паэтыка * Вершаваны памер * Сусветны дзень паэзіі Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Паэзія * В. П. Рагойша. Паэтычны слоўнік. — 3-е выд. — Мн.: Бел. навука, 2004. * Паэтычны слоўнік Квяткоўскага (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Universalis · Гранат | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX4576326 · BNF: 11933161p · LCCN: sh85103704 · LNB: 000302993, 000049299 · Microsoft: 164913051 · NDL: 00570860 · NKC: ph117253 | |

**Крыварожскі хуткасны трамвай** (укр.: Криворізький швидкісний трамвай) — пазавулічная хуткасная гібрыдная лёгкарэйкавая транспартная сістэма ў Крывым Рогу Днепрапятроўскай вобласці. Мае дзве лініі, на якіх пракладзена чатыры маршруты. Налічвае 11 станцый, чатыры з якіх — падземныя. Лініі пабудаваны па стандартах метрапалітэна, але як рухомы састаў выкарыстоўваюцца трамвайныя вагоны, а не цягніка метро. Адзінае месца ў краіне, дзе ўзаконены левабаковы рух. Эксплуатуецца камунальным прадпрыемствам «Хуткасны трамвай». Гісторыя -------- ### Савецкі перыяд Станцыя «Дом саветаў» Станцыя «Праспект Металургаў» Праект будаўніцтва быў распрацаваны ў 1972 году харкаўскім інстытутам «УкркамунНДІпраект», Міністэрствам жыллёва-камунальнай гаспадаркі УССР і «Харкаўметрапраект» Міністэрства будаўніцтва УССР. Па савецкіх стандартах будаванне метрапалітэна ўзгаднялася толькі для гарадоў-мільённікаў, а насельніцтва Крывога Рога ў 1970-х гадах, калі праектавалася сістэма, склала 700.000 жыхароў. Папулярная версія аб тым, што ў раённым цэнтры не маглі дазволіць будаўніцтва паўнавартаснага метро, пакуль у абласным цэнтры — Днепрапятроўску — такога віду транспарту не было. Таму была спраектаваная лёгкарэйкавая сістэма, якая адказвае стандартам метрапалітэна, але выкарыстоўвае трамвайны рухомы састаў. Будаўніцтва пачалося ў 1974 годзе. Адкрыццё першай чаргі са станцыямі «Плошча Працы», «Кастрычніцкая», «Плошча Арцёма» і часовым прыпынкам паблізу сучаснай станцыі «Мудроныя» адбылося 26 снежня 1986 года. Лінію абслугоўвалі 7 цягнікоў. Другая чарга была адкрыта з спазненнем праз частыя затапленні тунэляў грунтавымі водамі і фінансавым крызісам канца 1980-х. 13 лютага 1988 года адкрылі станцыю «Дом Саветаў» з аднакалейным рухам да яе ад «Дзяржынскай». 2 мая 1989 года другая чарга пачала дзейнічаць пасля адкрыцця станцый «Дзяржынская», «Праспект Металургаў» і «Кальцавая», збудаванні старой станцыі «Дзяржынская» былі дэмантаваныя. ### У часы незалежнасці Будаўніцтва трэцяй чаргі вялося ў часы незалежнасці Украіны, пачынаючы з 1992 года. Нягледзячы на складанае эканамічнае становішча, станцыі гэтага ўчастка таксама будаваліся па стандартах метрапалітэна. 26 кастрычніка 1999 года з удзелам Прэзідэнта Украіны Леаніда Кучмы адбылося адкрыццё толькі двух станцый («Індустрыяльная» і «Зарэчная») з пяці, запланаваных у трэцяй чарзе. Пасля ўвядзення ў эксплуатацыю новага ўчастка станцыя «Плошча Працы» апынулася размешчанай у баку ад галоўнай лініі (хоць і ў непасрэднай блізкасці ад яе). У сувязі з гэтым быў уведзены падзел маршрутаў на № 1 («Кальцавая» — «Плошча Працы») і № 2 («Кальцавая» — «Зарэчная»). 19 чэрвеня 2000 года адкрылі станцыю «Электразаводская», 19 мая 2001 года — «Гарадская бальніца». Станцыя «Воўнапрадзільная» была закансервавана ў 2001 годзе праз тое, што побач з ёй няма жылой забудовы. Гарадская бальніца, самая новая станцыя У 2003 годзе быў уведзены новы лагатып: чырвоныя літары «ШТ» (скарочана ад украінскай назвы «**ш**видкісний **т**рамвай») на белым фоне замянілі на зялёную «М» (скарочана ад «метратрам»). Рашэннем гарадскога савета ад 28 лютага 2007 станцыі «Кастрычніцкая» было прысвоена новая назва — «Станцыя імя Гутоўскага» у гонар Рыгора Гутоўскага — апошняга савецкага мэра Крывога Рога, падчас якога ў горадзе было пабудаваны і адкрыты метрапалітэн. Карта развіцця хуткаснага трамвая У 2012 годзе пачалася інтэграцыя хуткаснага трамвая да трамвайнай сеткі, 25 мая, напярэдадні дня горада, адбылося ўрачыстае адкрыццё новай трамвайнай лініі. У раёне былой станцыі «Кальцавая» (якая была зачынена, а шлях — разабраны) на месцы гейта была збудаваная лінія, якая дазваляе ажыццяўляць выезд хуткаснага трамвая на лінію гарадскога трамвая. Хуткасны трамвай пайшоў па лініі гарадскога трамвая да прыпынку «Кальцо КМК», у маршруце з’явілася 4 новых прыпынку. Такая перабудова мела як прыхільнікаў так і незадаволеных сярод крыварожцаў. Першыя задаволеныя магчымасцю дабрацца прахадной камбіната без перасадак; другія — вінавацяць немэтазгоднасці расходавання сродкаў (₴ 3800000. ~ $ 250 тыс.) на такую нязначную мадэрнізацыю, а таксама папракаюць запаволеннем руху хуткасных трамваяў, і магчымасцю іх хутчэйшага зносу і псуты. Ужо ў дзень адкрыцця лініі з рухомым складам хуткаснага трамвая на лініі гарадскога трамвая адбылося некалькі паломак і праблем руху. Аварыі на лініі здараюцца даволі часта. У жніўні 2012 года была адноўлена праца станцыі «Кальцавая» — цяпер пасадка і высадка пасажыраў ажыццяўляецца адначасова на адной, новазбудаваныя платформе. Ўведзена маршрут № 3 («Зарэчная» — «Кальцо КМК»), маршруты № 1 і № 2 пачалі курсіраваць па сваім старым напрамках. Акрамя таго, здзейсніць пасадку на «Кальцавой» можна толькі на маршруты № 1 і № 2, а маршрут № 3 праходзіць міма станцыі. 2016 га, пасля прыняцця закона аб дэкамунізацыі, былі змененыя назвы трох станцый: «Імя Гутоўскага» стала «Сонечнай»; «Плошча Арцёма» было зменена на «Вячэрні Бульвар»; станцыя «Дзяржынская» стала «Мудроная». Характарыстыка -------------- ### Маршруты | # | Канчатковыя станцыі | Колер | Уведзена ў строй | Колькасць дзеючых станцый | Працягласць (км) | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | № 1 | «Кальцавая»-«Плошча Працы» | Сіні | 29.12.1986 | 8 | 10,8 | | № 2 | «Кальцавая» — «Зарэчная» | Чырвоны | 26.10.1999 | 10 | 16,0 | | № 3 | «Зарэчная» — «Кальцо АМКР» | Зялёны | 25.05.2012 | 13 | 17,1 | | № 4м | «Зарэчная» — Кальцо ЮГОК | | 20.08.2015 | (24) | 26 | | | **Усяго:** | | | **15** | 26,7 | ### Рухомы састаў У Крыварожскім метрапалітэне выкарыстоўваюцца трамвайныя вагоны. Гэта з’яўляецца адным з асноўных аргументаў пра тое, што сістэма не з’яўляецца метрапалітэнам. Аднак, вядомы даследчык метро Роберт Швандль не вылучае такі крытэрый класіфікацыі. Tatra T3SU. Кальцавая Tatra KT3UA на станцыі «Зарэчная» (2012) Самымі шматлікімі з’яўляюцца вагоны Tatra T3. У 1986 годзе было набыта 15 вагонаў мадыфікацыі Tatra T3SU (№ 001—015), у 1987 годзе яшчэ 35 (№ 016—050). За фінансавага крызісу, у 1993 годзе было набыта не новыя вагоны, а выкарыстоўваюцца — 2 Tatra T3SU з Запарожжа (№ 051—052) і 11 адрамантаваных Tatra T3 з Прагі (№ 053—063). Апошнія мелі змененую сістэму ацяплення, вялікія люстэркі задняга выгляду, па адным сядзення ў кожным шэрагу і большая колькасць поручняў. Пасля вялікія люстэркі задняга выгляду пачалі ўсталёўваць і на іншых вагонах. Усе Крыварожскія Tatra T3 трохдзверныя; у пярэдняй маршрутапаказальніках убудавана дадатковая трэцяя фара. З 2005 года вагоны № 001—047 і № 064—066 былі мадэрнізаваны на Tatra T3R.P Дарніцкім трамвайным дэпо ў Кіеве. У 2005 годзе там жа шляхам злучэння двух вагонаў Tatra T3 з дапамогай нізкападлогавай секцыі быў створаны вагон Tatra KT3UA № 067, а ў 2009 годзе быў створаны аналагічны вагон № 068 з былых № 051 і № 052. У 1993—1995 гадах набылі 11 вагонаў 71-611 (№ 201—211). Гэта асаблівая мадыфікацыя 71-608 у якой шэсць дзвярэй па тры ў кожны бок з павернутымі ў салон сядзеннямі. Усяго было выпушчана 13 такіх вагонаў спецыяльна для Крыварожскага метрапалітэна і Валгаградскага хуткаснага трамвая, дзе таксама ёсць падземныя ўчасткі. Трамваі курсіруюць па адным або счэпленымі па два. У маі 2012 года трамваі счэпленыя з 3-х вагонаў былі раз’яднаныя, бо не маглі манеўраваць на лініі гарадскога трамвая. ### Аплата праезду Жэтон для праезду Аплата праезду ажыццяўляецца жэтонамі, якія апускаюцца ў турнікеты пры ўваходзе на станцыі метро. Жэтоны прадаюцца ў касах на кожнай станцыі. У савецкі час замест жэтонаў выкарыстоўваліся манеты наміналам 5 капеек. Аўтаматы для размену дробязі захаваліся на станцыі «Дом Саветаў». Падчас інфляцыі пачатку 1990-х выкарыстоўвалі квіткі. У канцы 1990-х на жэтоны наносілася рэклама банка «INKO». Пасля яго закрыцця іх вывелі з абарачэння, але пасля зноў ўвялі з-за зношанасці небрэндаваных жэтонаў. Жэтоны вырабляліся ў Харкаве, гэта адны з першых пластмасавых жэтонаў для транспарту на тэрыторыі Украіны. На 2015 год метратрам — гэта адна з апошніх сістэм грамадскага транспарту ў краіне, дзе не выкарыстоўваюцца бескантактавыя электронныя карткі. Для ільготнага праезду выкарыстоўваюцца папяровыя квіткі. У снежні 2016 кошт праезду складаў 2,50 украінскія грыўні. Зноскі ------ 1. 1 2 Канстанцін Ракаўскі. Мегахутар індустрыі. Украінскі тыдзень. № 14 (179) ад 8 красавіка 2011 2. ↑ Паміж «Дзяржынскаю» і «Домам Саветаў» тунэлі ў розных напрамках мяняюцца месцамі пад зямлёй без прамога перасячэння, праходзячы адзін з аднаго. Гэта змяняе рух з правабаковага на левабаковы 3. ↑ Транспарт, сувязь г. Крывога Рога **(нявызн.)**. Выканкам Крыварожскага гарадскога савета. Архівавана з першакрыніцы 2 чэрвеня 2015. Праверана 2 червеня 2015. 4. 1 2 С. Балашэнка. Гісторыя. Крыварожскі метрапалітэн (метратрамвай). Сайт пра чыгунку (руск.) 5. 1 2 Свет метро. Гісторыя **(нявызн.)**. Свет метро. Архівавана з першакрыніцы 2 чэрвеня 2015. Праверана 2 чэрвеня 2015. 6. ↑ Хіба гэта ганаровы, калі несумленна? **(нявызн.)**. Газета День. Архівавана з першакрыніцы 2 чэрвеня 2015. Праверана 2 червеня 2015. 7. ↑ Станцыя «Электразаводская» на сайце «Свет метро» (руск.) 8. ↑ Калі пачыналася будаўніцтва трэцяй чаргі хуткаснага трамвая, уздоўж лініі паміж станцыямі «Індустрыяльная» і «Воўнапрадзільная» планавалася пабудаваць вялікі жылы масіў «Індустрыяльны», але пасля распаду СССР гэтыя планы адмененыя 9. ↑ Станцыя «Шерстепрядильная» на сайце «Свет метро» (руск.) 10. ↑ Рашэнне Крыварожскага гарадскога савета № 912 ад 28 лютага 2007. Афіцыйны сайт Выканаўчага камітэта Крыварожскае гарадскога савета 11. ↑ Будуць унесены змяненні ў арганізацыю пасажырскіх перавозак **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Выканкам Крыварожскага гарадскога савета. Архівавана з першакрыніцы 2 чэрвеня 2015. Праверана 2 червеня 2015. 12. ↑ Напярэдадні Дня горада ў Крывым Рогу ўрачыста адкрылі новую трамвайную лінію(фота) **(нявызн.)**(недаступная спасылка). krnews.ua. Архівавана з першакрыніцы 2 чэрвеня 2015. Праверана 2 червеня 2015. 13. ↑ У Крывым Рагу ў працоўную перавозку зламаўся хуткасны трамвай **(нявызн.)**. 0564.ua. Праверана 2 червеня 2015. 14. ↑ НЗ у Крывом Рогу: хуткасны трамвай сышоў з рэек, спыніўся ў тунэлі і задыміўся (ФОТА) **(нявызн.)**. 0564.ua. Праверана 2 червеня 2015. 15. ↑ У Крывым Рогу гарыць хуткасны трамвай **(нявызн.)**. 0564.ua. Праверана 2 червеня 2015. 16. ↑ У Крывым Рогу перайменаваны станцыі хуткаснага трамвая, - актывіст | Першы Крыварожскі **(нявызн.)**. *1kr.ua*. Праверана 18 снежня 2016. 17. ↑ Robert Schwandl. What is a metro? A subway? An underground? UrbanRail.Net (англ.) 18. ↑ Спіс вагонаў метротрама. Крыварожскі хуткасны трамвай. Свет метро (руск.) 19. ↑ Аплата праезду. Крыварожскі хуткасны трамвай. Свет метро (руск.) 20. ↑ Тарасаў А. В. Жэтоны хуткаснага трамвая Крывога Рога / Андрэй Валер’евіч Тарасаў // Пецярбургскі калекцыянер. — 2011. — № 5. — С. 32-34. (руск.) Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Крыварожскі метратрам | ⛭Метрапалітэны Украіны | | --- | | Дзеючыя | Кіеў • Харкаў • Дніпро • Крывы Рог (хуткасны трамвай) | Лагатып Кіеўскага метроСцяг Украіны | | Будуемыя | Данецк 1  | | Праектуемыя і плануемыя | Адэса • Запарожжа • Львоў | | 1 Фактычна кантраліруецца прыхільнікамі ДНР |

**Дыяна, прынцэса Уэльская** (англ.: Diana, Princess of Wales), народжаная **лэдзі Дыяна Спенсер** (англ.: Lady Diana Spencer; 1 ліпеня 1961, Сандрынгем, Норфалк — 31 жніўня 1997, Парыж) — з 1981 па 1996 першая жонка прынца Уэльскага Чарлза, спадчынніка брытанскага прастола. Шырока вядомая як **прынцэса Дыяна**, **лэдзі Дыяна** або **лэдзі Дзі**. Паводле апытання, праведзенага ў 2002 годзе вяшчальнай кампаніяй Бі-бі-сі, Дыяна заняла трэцяе месца ў спісе ста найвялікшых брытанцаў у гісторыі. Біяграфія --------- Дзяцінства Дыяна правяла ў Сандрынгеме, тамсама атрымала пачатковую хатнюю адукацыю. Яе настаўніцай стала гувернантка Гертруда Ален, якая вучыла яшчэ Дыяніну маці. Сваю адукацыю Дыяна працягнула ў Сілфілдзе, у прыватнай школе каля Кінгс-ліны, потым у падрыхтоўчай школе Рыдлсуорт-Хол. У дванаццаць гадоў яе прынялі ў прывілеяваную школу для дзяўчат ва Уэст-Хіл, у Севеноукс, графства Кент. «Лэдзі Дыянай» яна стала ў 1975 годзе, калі яе бацька прыняў спадчынны тытул графа. У гэты перыяд сям’я пераязджае ў старажытны радавы замак Олтарп-Хаўс у Нартгемптаншыры. Узімку 1977 гады, перад тым як паехаць вучыцца ў Швейцарыю, шаснаццацігадовая лэдзі Дыяна ўпершыню сустракае прынца Чарлза, калі той прыязджае ў Олтарп на паляванне. Апынуўшыся ў Швейцарыі, Дзіяна хутка засумавала па доме, таму вярнулася ў Англію раней часу. Разам з трыма сяброўкамі яна наняла кватэру ў цэнтры Лондана і пачала працаваць памочніцай выхавальніка ў дзіцячым садку «Маладая Англія» у Піміліка. ### Сямейнае жыццё Дачка графа Спенсера, прадстаўніка галіны таго ж сямейства Спенсер-Чэрчыляў, што і Джон Чэрчыль, герцаг Мальбара, і Уінстан Чэрчыль. Нягледзячы на ​​фармальна «некаралеўскае» паходжанне, у Дыяне цякла каралеўская кроў. Яе продкі па бацьку былі носьбітамі каралеўскай крыві праз незаконнароджаных сыноў караля Карла II Англійскага і незаконнароджанай дачкі караля Якава IІ. Графы Спенсер здаўна пражывалі ў самым цэнтры Лондана, у Спенсер-хаузе. Дыяна пазнаёмілася з прынцам у час дабрачыннага мерапрыемства, выйшла замуж за яго 29 ліпеня 1981 года; да вяселля была прыкавана вялікая ўвага публікі і СМІ. У 1982 і 1984 нарадзіліся сыны Дыяны і Чарлза, прынцы Уільям і Гары (Генры) Уэльскі, якія з’яўляюцца наступнымі ў чарзе на спадчыну брытанскай кароны пасля свайго бацькі. К сярэдзіне 1990-х гадоў адносіны паміж мужам і жонкай сапсаваліся, у прыватнасці, праз працяглыя адносіны Чарлза з Камілай Паркер Боўлз (якая, пасля гібелі Дыяны, стала яму за жонку). Сама Дыяна колькі часу была ў блізкіх адносінах з сваім інструктарам па верхавой яздзе Джэймсам Х’юітам, у чым прызналася ў 1995 годзе ў тэлеінтэрв’ю (годам раней Чарлз зрабіў аналагічнае прызнанне аб сувязі з Камілай). Шлюб распаўся ў 1992 годзе, пасля чаго муж і жонка жылі па сабе, і завяршыўся разводам ў 1996 годзе з ініцыятывы каралевы Елізаветы II. Незадоўга да гібелі, у чэрвені 1997 года, Дыяна пачала хадзіць з кінапрадзюсерам Додзі аль-Фаедам, сынам егіпецкага мільярдэра Махамеда аль-Фаеда, аднак апрача прэсы гэты факт не пацвердзіў ні адзін з яе сяброў, таксама гэта абвяргаецца ў кнізе дварэцкага Лэдзі Дыяны — Пола Барэла, які быў блізкім сябрам прынцэсы. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 *Lundy D. R.* Lady Diana Frances Spencer // The Peerage Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> 2. 1 2 Diana Frances Spencer (Prinzessin Diana, Princess Diana, Diana Princess of Wales, Lady Di) // FemBio database Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q61356138'></a> 3. 1 2 3 4 5 Праверана 4 мая 2020. 4. 1 2 Kindred Britain<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q75653886'></a> 5. ↑ Напісанне прозвішча ў адпаведнасці з БЭ ў 18 тамах. Т.15. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дыяна (прынцэса Уэльская) | ?Дыяна (прынцэса Уэльская) — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Frederick Spencer, 4th Earl Spencer[d] | | | | | | | | | | | | | | Charles Spencer, 6th Earl Spencer[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Adelaide Seymour[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Albert Spencer, 7th Earl Spencer[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Edward Baring, 1st Baron Revelstoke[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Margaret Baring[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Louisa Bulteel[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | John Spencer, 8th Earl Spencer[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | James Hamilton, 2nd Duke of Abercorn[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | James Hamilton, 3rd Duke of Abercorn[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Maria Hamilton, Duchess of Abercorn[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Cynthia Spencer, Countess Spencer[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Charles Bingham, 4th Earl of Lucan[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Rosalind Hamilton, Duchess of Abercorn[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Cecilia Gordon-Lennox[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Дыяна, прынцэса Уэльская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Edmond Roche, 1st Baron Fermoy[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | James Roche, 3rd Baron Fermoy[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Elizabeth Caroline Boothby[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Maurice Roche, 4th Baron Fermoy[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Frank M. Work[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Frances Ellen Work[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ellen Wood[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Frances Shand Kydd[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Alexander Ogston Gill[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | William Gill[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Barbara Smith Marr[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ruth Roche, Baroness Fermoy[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | David Littlejohn[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ruth Littlejohn[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Jane Crombie[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Česko-Slovenská filmová databáze · Discogs · Internet Movie Database · MusicBrainz · The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Кругасвет · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Treccani · Universalis · Оксфардскі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · gravsted.dk · WikiTree · WeRelate · Sejm-Wielki.pl · Geni.com · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNC: a11356996 · BNE: XX1157768 · BNF: 12404450r · CiNii: DA10823814 · CONOR: 194678883 · EGAXA: vtls000040273 · GND: 118525123 · GTAA: 93184 · ICCU: DDSV209956 · ISNI: 0000 0001 2146 5032 · LCCN: n81073496 · LNB: 000097641 · NDL: 00620582 · NKC: jn20000700397 · NLA: 35793589 · NLG: 67798 · NLP: a0000001183222 · NTA: 097063002 · NUKAT: n97081281 · РДБ: 000082502 · LIBRIS: 205002 · SUDOC: 027437043 · VIAF: 107032638 · ULAN: 500257633 | |

Лаўр (Шкурла) **Мітрапаліт Лаўр** (свецкае імя: **Васілій Міхайлавіч Шкурла**; 1 студзеня 1928, Ладамірава, Чэхаславакія (цяпер — Славакія) — 16 сакавіка 2008, Джорданвіль, штат Нью-Ёрк, ЗША), епіскап Рускай праваслаўнай царквы за мяжой, у 2001—2008 — першаіерарх РПЦЗ, мітрапаліт Нью-Ёркскі і Усходне-Амерыканскі. Нарадзіўся ў русінскай сям’і. У 1939 годзе паступіў у мясцовы Пачаеўскі манастыр, які ў 1944 годзе быў перанесены спачатку ў Браціславу, затым у Германію і Швейцарыю, а ў 1946 годзе ў ЗША. З 1944 — паслушнік, з 1947 — расафорны манах, з 1948 — манційны манах, названы ў гонар святога мучаніка Лаўра. У 1950 узведзены ў сан іерадзякана, у 1954 — у сан іераманаха. З 1954 года выкладчык Свята-Троіцкай духоўнай семінарыі (выкладаў дагматычнае багаслоўе і кананічнае права). У 1959 узведзены ў сан ігумена, у 1964 — у сан архімандрыта. У 1967 годзе ўзведзены ў епіскапа Манхэтэнскага, вікарыя Усходне-Амерыканскай епархіі, з 1976 настаяцель Свята-Троіцкага манастыра ў Джорданвілі, рэктар духоўнай семінарыі, у 1981 годзе ўзведзены ў сан архіепіскапа. У 2000 годзе прызначаны намеснікам першаіерарха РПЦЗ. На Архіерэйскім Саборы РПЦЗ 17-27 кастрычніка 2001 быў абраны Першаіерархам Рускай праваслаўнай царквы за мяжой, мітрапалітам Усходне-Амерыканскім і Нью-Ёркскім. 17 мая 2007 у Храме Хрыста Збавіцеля ў Маскве сумесна з Патрыярхам Маскоўскім і ўсяе Русі Алексіем падпісаў Акт аб кананічных зносінах — дакумент, які паклаў канец падзелу Рускай Царквы.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Коршак. **Аляксей Ігнатавіч Коршак** (22 лютага 1920, в. Вуглы, Капыльскі раён, Мінская вобласць — 27 лютага 1945, Усходняя Прусія) — беларускі паэт. Біяграфія --------- Першую адукацыю атрымаў у Доктаравіцкай сямігодцы. У 1938 годзе скончыў Капыльскую сярэднюю школу. Вучыўся на літаратурным факультэце Мінскага педагагічнага інстытута (1938—1941). Рэдагаваў інстытуцкі часопіс. У часе Вялікай Айчыннай вайны жыў у Капылі. У 1944 г. прызваны ў Савецкую Армію. Быў разведчыкам. Загінуў 27 лютага 1945 на фронце ва Усходняй Прусіі пад паселішчам Ласлейндорф. Творчасьць ---------- Літаратурную дзейнасць пачаў у 1937 годзе. Першыя вершы ў рэспубліканскім друку апублікаваў у 1938 годзе (газета «Літаратура і мастацтва»). Зборнік вершаў «Апаленыя пялёсткі» выйшаў у 1963 годзе. Асобныя вершы змешчаныя ў калектыўных зборніках «Мы іх не забудзем» (1949), «Крывёю сэрца» (1967). Ушанаванне памяці ----------------- У гонар паэта названая адна з вуліц горада Капыль. Зноскі ------ 1. ↑ Святский Святослав. Алексей Коршак Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8). * Аляксей Коршак // Першацвет адраджэння: Вучэб. дапам. па беларус. літ. для ст. кл. сярэд. шк. / Склад. М. А. Федасеенка, Т. П. Прохарава, Г. М. Разанава і інш. — Мн.: Нар. асвета, 1995. — С. 496—497. — 511 с. ISBN 985-03-0216-X

Адбітак "Міцука" (光子, жаночае імя) **Інкан** (яп.: 印鑑) ці **Ханко** (яп.: 判子) — асабістыя пячаткі, якімі карыстаюцца ў Японіі ў якасці подпісу. Для здзяйснення адказных аперацый - замацавання здзелак, куплі нерухомасці, адкрыцця банкаўскіх рахункаў - выкарыстоўваецца зарэгістраваная ў органах мясцовага самакіравання пячатка, званая Шаблон:Нихонго. Простая пячатка для паўсядзённых аперацый называецца мітомэін (яп.: 認印). Звычайна інкан прадстаўляе сабой стрыжань дыяметрам ад 25 да 75 міліметраў. У якасці матэрыялу можа выкарыстоўвацца драўніна цвёрдых парод, слановая костка. Пячаткі з распаўсюджанымі японскімі імёнамі прадаюцца гатовымі. Замежныя імёны могуць быць выгравіраваны лацінскімі літарамі, канай або іерогліфамі. Сучасны японец звычайна мае некалькі пячатак. Мужчынскія пячаткі звычайна пераўзыходзяць ў памерах жаночыя. Таксама памер пячаткі залежыць ад рангу - інкан начальніка амаль заўсёды большы, чым у падначаленых. * Класічны інкан (адбітак «Кавамура» (河村))Класічны інкан (адбітак «Кавамура» (河村)) * Сюніку — чарнілы для адбіткуСюніку — чарнілы для адбітку * У крамеУ краме * Узор банкаўскага адбіткаУзор банкаўскага адбітка Гл. таксама ----------- * {{нп3|Каа (сігнатура)|Каа|ru|Као (сигнатура)}}Као

**Крыцкая дзяржава** (грэч. Κρητική Πολιτεία, *Крыцкая Палітыя*) была заснавана ў 1898 годзе, пасля ўмяшальніцтва Вялікіх дзяржаў у падзеі на востраве Крыт. У 1897 годзе паўстанне на Крыце стала падставай грэка-турэцкай вайны і ўмяшальніцтва Вялікабрытаніі, Францыі, Італіі і Расіі на той падставе, што Асманская імперыя ўжо не магла кантраляваць сітуацыю на Крыце. У 1908 годзе востраў дэ-факта стаў часткай Грэчаскага каралеўства, фармальнае далучэнне адбылося ў 1913 годзе. Гісторыя -------- ### Перадумовы Пасля Турэцка-венецыянскай вайны, 1645—1669 востравам Крыт валодала Асманская імперыя. На востраве жыло ў асноўным грэкамоўнае насельніцтва, большасць з якога спавядала хрысціянства. Падчас і пасля Грэчаскай вайны за незалежнасць хрысціянскае насельніцтва вострава некалькі разоў паўставала супраць асманскага прыгнёту, з мэтай далучыцца да Грэцыі. Усе паўстані былі жорстка падаўлены, але пад ціскам еўрапейскіх дзяржаў асманскі ўрад быў вымушаны саступіць. У 1878 годзе быў заключаны Халепскі пакт, згодна з якім на востраве стваралася аўтаномная дзяржава пад пратэктаратам Асманскай імперыі. Туркі парушылі умовы пагаднення ў 1889 годзе. У выніку скасавання пакта, напружанне на востраве ўзмацнілася, што прывяло да чарговага паўстання у 1895 годзе, якое значна пашырылася у 1896—1897 гадах і распаўсюдзілася на большую частку вострава (гл. Крыцкае паўстанне 1897—1898 гадоў. Нацыяналістычныя тайныя таварыствы і трэдэнтысцкая грамадская думка вымусілі грэчаскі ўрад адправіць на востраў невялікі экспедыцыйны корпус, справакаваўшы вайну з Асманскай імперыяй. Хаця большая частка Крыта апынулася пад кантролем паўстанцаў, непадрыхтаваная грэчаская армія адышла з Фесаліі, якую занялі туркі. Вайна скончылася дзякуючы ўмяшальніцтву Вялікіх дзяржаў, якія вымусілі грэчаскі кантынгент і асманскую армію адбыць з Крыта. Згодна з Канстанцінопалскім дагаворам Асманскі ўрад паабяцаў прытрымлівацца Халепскага пакта. ### Заснаванне Крыцкай дзяржавы Да сакавіка 1897 года Вялікія дзяржавы сфармавалі на востраве часовы ўрад, які складаўся з чатырох адміралаў і кіраваў да прыбыцця на востраў грэчаскага прынца Георга, які быў абраны ў якасці першага Вярхоўнага камісара (грэч. Ύπατος Αρμοστής). Аўтаномія Крыта была створана 9 снежня 1898 года. Турэцкія войскі пакінулі востраў у 1898 годзе, але на Крыце застаўся міжнародны ваенны гарнізон. Колькасць міжнародных сіл на Крыце ---------------------------------- Першапачаткова ў 1897 годзе, на Крыце было размешчана 2875 іншаземных міратворцаў: 200 англічан, 710 французаў, 300 рускіх, 1015 італьянцаў, 600 аўстрыйцаў, 10 немцаў, 40 чарнагорцаў. Міжнародныя сілы да пачатку 1907 года налічвалі: англічан — 817, французаў — 750, рускіх — 960, італьянцаў — 327 чалавек. У студзені 1908 года налічвалася больш за 1750 міратворцаў: 500 англічан, 500 французаў, 500 рускіх, 250 італьянцаў. Унутраныя канфлікты ------------------- Элефтэрыяс Венізелас Георг Грэчаскі 13 снежня 1898 года Георг Грэчаскі на наступныя тры гады заняў пасаду Вярхоўнага камісара. 27 красавіка 1899 года быў сфарміраваны ўрад, у якім Элефтэрыяс Венізелас заняў пасаду міністра юстыцыі. Да 1900 паміж Венізеласам і прынцам узніклі рознагалоссі ў пытаннях унутнанай палітыкі. Венізелас сышоў у адстаўку ў пачатку 1901 года, і на працягу наступных трох гадоў ён і яго прыхільнікі вялі жорсткую палітычную барацьбу з фракцыяй прынца, што прывяло да палітычнага і адміністрацыйнага крызісу на востраве. У сакавіку 1905 года Венізелас і яго прыхільнікі сабраліся ў вёсцы Тэрысас каля Ханьі, сфарміравалі Рэвалюцыйны сход, запатрабавалі палітычных рэформаў і абвясцілі «палітычны саюз Крыта з Грэцыяй у якасці адной вольнай прававой дзяржавы». Маніфесты былі дастаўлены ў консульствы Вялікіх дзяржаў. Так пачалося паўстанне супраць прынца Георга. Крыцкая жандармерыя засталася вернай прынцу, але шматлікія дэпутаты далучыліся да паўстання, і, нягледзячы на заяўленні Вялікіх дзяржаў, міжнародныя ўзброеныя сілы спачатку не пачалі ніякіх дзеянняў супраць паўстанцаў. Актывізацыя дзеянняў паўстанцаў, іх адмова здаць зброю, згодна з меркаваннем начальніка расійскага атрада на Крыце К. Урбановіча, былі звязаны з іх «цвёрдым перакананнем, што ўсе дзеянні міжнародных войскаў супраць іх будуць мець толькі дэманстратыўны характар». У чэрвені 1905 г. па паўстанцам быў адкрыты агонь з расійскай кананерскай лодкі «Храбры», якая падтрымлівала расійскія войскі, накіраваныя ў вёску Платанія: былі ахвяры з боку паўстанцаў. Пасля гэтага пачасціліся выпадкі нападаў паўстанцаў на расійскі атрад. Дзеянні расійскіх войскаў супраць паўстанцаў выклікалі абурэнне не толькі на Крыце, але і ў Расіі. Большасць французскіх афіцэраў, як паведамляў расійскі генеральны консул А. Н. Бранеўскі, «адносіліся з відавочнай сімпатыяй да паўстання і выказвалі недавер вярхоўнаму камісару». Італьянскія войскі таксама не хавалі сваіх сімпатый да паўстанцаў і не пераследавалі іх, у сувязі з чым у італьянскі сектар увайшлі расійскія і брытанскія войскі. Мікалай II на тэлеграме консула Бранеўскага напісаў пра італьянцаў: «Вось народ, самі нічога не робяць, а іншым шкодзяць!» 15 жніўня парламент Крыта прагаласаваў за прапановы Венізеласа, і Вялікія дзяржавы сталі пасрэднікамі ў перамовах, згодна з якімі прынц Георг павінен сысці ў адстаўку і будзе створана новая канстытуцыя. У 1906 годзе былі праведзены выбары: партыі, што падтрымлівалі прынца, набралі 38 127 галасоў, а партыі, якія падтрымлівалі Венізеласа, — 33 279 галасоў, але ў верасні 1906 года прынц Георг быў заменены былым прэм’ер-міністрам Грэцыі Александрасам Заімісам і пакінуў востраў. На змену італьянскім афіцэрам і жандармерыі прышлі грэчаскія, пачаўся вывад з Крыта замежных войск, у выніку чаго востраў дэ-факта апынуўся пад грэчаскім кантролем. Вывад міжнародных войск ажыццяўляўся паэтапна, са студзеня 1908-а па чэрвень 1909-а года. Аб’яднанне з Грэцыяй -------------------- У 1908 годзе, скарыстаўшыся ўнутраннымі хваляваннямі ў Турцыі, а таксама набліжэннем заканчэння тэрміна кіраўніцтва Заіміса, крыцкія дэпутаты ў аднабаковым парадке абвясцілі аб стварэнні саюза з Грэцыяй, але гэты акт не быў прызнаны Грэцыяй да кастрычніка 1912 года, а на міжнародным узроўні да 1913 года, аж да Балканскіх войн. Згодна з Лонданскі дагаворам султан Мехмед V адмовіўся ад афіцыйных правоў на востраў. Да снежня грэчаскі флаг быў падняты ў Ханье, і Крыт афіцыйна стаў часткай грэчаскага каралеўства. Мусульманская меньшасць першапачаткова засталася на востраве, але пазней перасялілася у Турцыю, у адпаведнасці з агульным абменам насельніцтвам згодна з Лаханскім дагаворам паміж Турцыяй і Грэцыяй. Зноскі ------ 1. 1 2 3 О. В. Соколовская. Россия на Крите. Из истории первой миротворческой опрерации ХХ века Архівавана 24 верасня 2015. 2. ↑ О. В. Соколовская (Институт славяноведния РАН). Россия в миротворческой акции европейских держав на Крите(недаступная спасылка) 3. 1 2 О. Соколовская. Миротворцы прошлого века

**Шамс ад-Дзін Хабашы** (араб. شمس الدين كباشي‎‎; нар. 1 студзеня 1961) — генерал-лейтэнант Узброеных сіл Судана. Біяграфія --------- Вырас у вёсцы Анкарка, размешчанай на поўдзень ад Даланга, у Паўднёвым Кардафане. Яго бацька з 1955 па 1973 служыў ў брыгадзе Хагана Сіл абароны Судана. З-за ваеннай службы бацькі часта мяняў школы. У лютым 1983 года паступіў у Суданскі ваенны каледж. На працягу сваёй кар’еры займаў розныя акадэмічныя і кіруючыя пасады ва ўзброеных сілах, у тым ліку выкладаў у камандна-штабным вучылішчы, служыў у 5-й стралковай дывізіі, працаваў інструктарам. Пасля адстаўкі Ахмеда Авада бін Ауфа з пасады старшыні ваеннага савета стаў прымаць удзел у палітычным жыцці краіны. Быў прызначаны прадстаўніком пераходнага ваеннага савета, а затым 20 жніўня 2019 года стаў членам суверэннага савета Судана. Удзельнічаў у перамовах з дарфурскімі баевікамі ў Джубе, Паўднёвы Судан. Заўвагі ------- 1. ↑ من هو الفريق اول ركن شمس الدين كباشي عضو المجلس السيادي - سيرة ذاتية ؟ - اخبار السودان **(нявызн.)** (26 мая 2020). Архівавана з першакрыніцы 26 мая 2020. Праверана 29 верасня 2023. 2. ↑ من هو الفريق اول ركن شمس الدين كباشي عضو المجلس السيادي - سيرة ذاتية ؟ (ар.). *اخبار السودان* (21 жніўня 2019). Праверана 29 верасня 2023. 3. ↑ 10 ضباط يحكمون السودان.. تعرف على أعضاء المجلس العسكري الانتقالي (ар.). *www.aljazeera.net*. Праверана 29 верасня 2023. 4. ↑ *Hendawi, Hamza*. Who's who in Sudan's new ruling council (англ.). *The National* (23 жніўня 2019). Праверана 29 верасня 2023.

**Баравіцкая плошча** (руск.: Боровицкая площадь), да 1956 — **Плошча Баравіцкіх варотаў** (руск.: Площадь Боровицких ворот) — адна з цэнтральных плошчаў Масквы насупраць Баравіцкіх варотаў Крамля паміж Вялікім Каменным мостам, Манежнай вуліцай, Валхонкай, Махавой і Знаменкай. Размешчана ў Цвярскім раёне і Хамоўніках. Паходжанне назвы ---------------- Назву атрымала ад Баравіцкіх варот у Баравіцкай вежы Крамля, якая прылягае да яе. Да 1956 года называлася плошча Баравіцкіх Варотаў. Гісторыя -------- У пачатку XVIII стагоддзя на месцы сучаснай плошчы стаялі двары Мікіты Зотава і Афанасія Вяземскага. Да канца XVIII стагоддзя тут знаходзіліся некалькі гандлёвых крам і двары царкоўных служак крамлёўскіх храмаў. Плошча як свабодная прастора ўтварылася ў канцы 1930-х гадоў пасля зносу дамоў у пачатку Знаменкі. Плошча з боку «Узгорка Ніксана» У 2010 годзе на плошчы планавалася пачаць узвядзенне дэпазітарыя (сховішча) Дзяржаўнага гісторыка-культурнага музея-запаведніка «Маскоўскі Крэмль» па праекце архітэктара У. Каласніцына, быў абгароджаная плошча для будаўніцтва. З-за таго, што праект падвергся шматлікай крытыцы (у тым ліку таму, што плошча знаходзіцца ў ахоўнай зоне Крамля і любыя працы, акрамя кансервацыйна-рэстаўрацыйных, тут заканадаўча забаронены), яго рэалізацыя была спынена часова выконваючым абавязкі мэра Масквы У. І. Рэсіным — у той жа час генеральны дырэктар музея-запаведніка «Маскоўскі Крэмль» А. Гагарына заявіла, што будаўніцтва будзе працягвацца. 4 лістапада 2016 года на плошчы адбылося адкрыццё помніка Уладзіміру Вялікаму працы скульптара Салавата Шчарбакова — што, разам з іншымі будаўнічымі працамі ў ахоўнай зоне Крамля і на яго тэрыторыі і іншымі парушэннямі, ставіць яго пад пагрозу выключэння са спісу Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Апісанне -------- Баравіцкая плошча размешчана насупраць Баравіцкай вежы Крамля і паўднёвага ўскрайка Аляксандраўскага саду. На поўнач ад яе адыходзіць Махавая вуліца і паралельная Манежная, з захаду выходзіць Знаменка, з поўдня — Валхонка і Лябяжы завулак. Махавая і Знаменка, перасякаючы плошчу ўтвараюць магістраль, якая выходзіць на Вялікі Каменны мост, што злучае левы бераг Масквы-ракі з Замаскварэччам. Акрамя гэтага, на плошчу выходзіць Баравіцкая вуліца Крамля. З моста ёсць з’езд на Крамлёўскую набярэжную. Арганізацыя руху ---------------- Ад Знаменкі арганізаваны 4-палосны рух у бок Замаскварэчча, тут жа знаходзіцца 2-палосныя з’езд на Валхонку і выезд з яе. Процілеглы рух да цэнтра праходзіць па Махавой: 4-палосны рух з Замаскварэчча зліваецца з 3-палосным з’ездам ад Крамлёўскай набярэжнай, утвараючы 7-палосную магістраль. Манежная і Баравіцкая вуліцы для аўтамабільнага руху закрыты. Зноскі ------ 1. 1 2 Москва: все улицы, площади, бульвары, переулки / Вострышев М. И. — М.: Алгоритм, Эксмо, 2010. — С. 62. — ISBN 978-5-699-33874-0. 2. ↑ «Столица», выпуски 1—8, 1991 3. ↑ Эксперты намерены «пересмотреть фасады» скандального проекта депозитария, но оставить его e стен Кремля Архівавана 4 сакавіка 2016. 4. ↑ Полная история Боровицкой площади | Йод Архівавана 27 верасня 2015. 5. ↑ Проект депозитария на Боровицкой площади будет пересмотрен 6. ↑ Ресину отказали в праве отменять строительство ў стен Кремля Спасылкі -------- * Сколько лет Боровицкой площади **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Мослента (10 кастрычніка 2015). Архівавана з першакрыніцы 13 лістапада 2015. Праверана 5 лістапада 2016. * Афіцыйны сайт управы раёна Хамоўнікі * Общемосковский классификатор улиц Москвы ОМК УМ * Имена московских улиц. Топонимический словарь (руск.) / Р. А. Агеева, Г. П. Бондарук, Е. М. Поспелов и др.; авт. предисл. Е. М. Поспелов. — М.: ОГИ, 2007. — 608 с. — (Московская библиотека). — ISBN 5-94282-432-0. * Полная история Боровицкой площади. Неглинка, дом Пашкова, лужайка Никсона, покушение на Брежнева и князь Владимир Архівавана 27 верасня 2015.

**Сло́нім** (трансліт.: *Slonim*) — горад у Гродзенскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Слонімскага раёна, на рацэ Шчары пры ўпадзенні ў яе Ісы. За 148 км на паўднёвы ўсход ад Гродна; чыгуначная станцыя на лініі Баранавічы — Ваўкавыск. Аўтамабільнымі дарогамі звязаны з Баранавічамі, Івацэвічамі, Ружанамі, Зэльвай, Дзятлавам. Насельніцтва 49 441 чалавек (2018). Гісторыя -------- Летапісныя назвы **Услонім**, **Васлонім**, магчыма, паходзілі ад слова «услон» — заслон, у значэнні перадавога ўмацавання на важным кірунку. Паводле археалагічных даследаванняў, на месцы сучаснага горада ёсць два гарадзішчы XI ст. на абодвух берагах Шчары, магчыма, яны і былі тымі ўмацаваннямі ад якіх узнікла назва паселішча. Час узнікнення Слоніма пэўна невядомы. Быццам паводле польскага гісторыка XV ст. Яна Длугаша, у 1040 годзе кіеўскі князь Яраслаў Уладзіміравіч «*сустрэўся на палях слонімскіх з літоўцамі, перамог іх так, што затым, калі ён праехаў Літву да самага Нёмана, прымусіў яе на пэўны час падпарадкавацца*», таму, на думку некаторых аўтараў, калі былі «палі слонімскія», мусіў быць і сам Слонім. Такім чынам, у некаторых гістарычных даведках пра Слонім з’явіўся 1040 год, як час заснавання горада па першай згадцы ў крыніцах. Такую дату дае ў «Апісанні горада Слоніма» (1891) М. Мілакоўскага, «Нарыс гісторыі горада Гродна» (1934) Годэля Гольдберга, таксама і слонімскі гісторык-краязнавец Сяргей Чыгрын. Аднак яшчэ Васіль Супрун не знайшоў у перавыданнях Яна Длугаша згадак пра «слонімскія палі». Шэраг даследчыкаў, у тым ліку Васіль Герасімчык, Сяргей Ёрш, лічаць спасылку на Длугаша гістарыяграфічнай памылкай, узніклай у ХІХ ст. Паводле Сяргея Ярша, паход «*1040 года Яраслава Мудрага ў наш рэгіён быў. Але няма ніякіх вартых даверу пісьмовых сведчанняў, што ў той час ужо існаваў Слонім. 1040 год, як і 1044-ы, і 1036-ы, на жаль, нельга лічыць за першую згадку нашага горада*». З XII ст. відаць, на Замчышчы — цяпер гарадзішча ў цэнтры горада на правым беразе Шчары — было драўлянае ўмацаванне. У XII—XIII ст. паселішча ўжо было горадам з высокай матэрыяльнай культурай, развітымі рамёствамі і гандлем. У звязку з барацьбой галіца-валынскіх і літоўскіх князёў за Панямонне горад быў аб’ектам ваенна-палітычных дзеянняў, неаднаразова пераходзіў ад адных князёў да другіх. У 1240-я гады Панямоннем авалодаў літоўскі князь Міндоўг, які перадаў Слонім свайму сыну Войшалку. Галіца-валынскія войскі Данілы і Васількі Раманавічаў спрабавалі падначаліць гэтыя землі, у 1252 годзе адбыўся іх вялікі паход на Панямонне. Войшалк перадаў княжанне Раману Данілавічу, пры гэтым даў «*Новгород от Миндовга*», а Слонім у ліку іншых гарадоў — «*от себе*». Гэта падзея і лічыцца першай пэўнай згадкай Слоніма ў крыніцах — у Іпацьеўскім летапісе пад 1252 годам. Паводле мірнага дагавора 1254 года землі Панямоння засталіся за Літвой. У 1276 годзе галіца-валынскія князі зноў захапілі Слонім. У 1280-я гады, як паведамляе Іпацьеўскі летапіс, горадам правіў «*князь вослонимский*» Васілька. Умацаваным цэнтрам Слоніма быў Верхні замак на левым беразе Шчары. У 1340 годзе Слонім ва ўладанні Манівіда (старэйшага сына Гедзіміна), у 1345 годзе горад адыйшоў да троцкага князя Кейстута Гедзімінавіча. У 1382 годзе — уласнасць Вітаўта. «*У 1388 г. вялікі князь літоўскі Вітаўт, які хацеў развіць заняпалыя гаспадарча літоўскія гарады і павялічыць іх насельніцтва, даў яўрэям прывілей жыць у літоўскіх гарадах і займацца там гандлем і рамёствамі. Яўрэі пачынаюць тады сяліцца ў літоўскіх гарадах, у тым ліку і ў Слоніме. Напачатку XV стагоддзя ў Слоніме паяўляецца невялікае яўрэйскае паселішча, якое з цягам стагоддзяў павялічваецца і шмат у чым прычыняецца развіццю горада*». Слонімская харугва ўдзельнічала ў Грунвальдскай бітве 1410 года. Пазней вялікі князь Вітаўт пасяліў каля Слоніма татараў, з таго часу у горадзе з’явілася асобнае татарскае паселішча, пазней вядомае як Татарская вуліца (цяпер вуліца Кірава). З 1413 года Слонімскае княства было ператворана ў Слонімскі павет і ўвайшло ў Троцкае ваяводства ВКЛ. У 1483 годзе велікакняжацкім намеснікам быў літоўскі падскарбі Солтан Аляксандравіч, у 1492 годзе намеснікам назначаны літоўскі падскарбі Ян Літавор Храптовіч. У 1490 годзе Казімір Ягелончык будуе ў горадзе першы касцёл (потым на яго месцы збудаваны мураваны касцёл Св. Андрэя (1775). З 1500 года Слонім — цэнтр Слонімскага павета Навагрудскага ваяводства. У 1506 годзе быў горад разбураны крымскімі татарамі на чале з Менглі-Гірэем, стары замак больш не аднаўляўся. З 1508 года — цэнтр Слонімскага староства. Слонімскім намеснікам быў назначаны Васіль Глінскі па мянушцы Сляпы. У 1520 годзе, пры намесніку Яну Мікалаевічу Радзівілу, на левым беразе Шчары пабудаваны новы «*Верхні замак**, які хоць і нагадваў традыцыйнае абарончае ўмацаванне, больш прыстасоўваўся пад адміністрацыйны цэнтр. З пераносам замка на левабярэжжа канчаткова перамясціўся і цэнтр горада. Ранейшы ж цэнтр паступова траціў сваё значэнне, і правабярэжжа горада атрымала назву Замосця (з XVI стагоддзя)»*. У 1529 годзе была пабудавана драўляная Пятніцкая царква. У 1531 годзе вялікі князь Жыгімонт Стары даў Слоніму гарадское самакіраванне па магдэбургскім праве, пацверджанае ў 1591 годзе Жыгімонтам Вазам (скасавана ў 1776 годзе). Горад меў свой герб з 1591 года: у сінім полі барочнага шчыта залаты леў трымае ў лапе сярэбраны герб «Ліс» (родавы герб Сапегаў). З мая 1558 года паводле граматы вялікага князя Жыгімонта ІІ Аўгуста праводзіліся два кірмашы штогод, развіваецца рамяство. У першай палове XVI стагоддзя ў Слоніме было 22 рамесныя спецыяльнасці: бляхары, ігольнікі, гваздзільшчыкі, замочнікі, залатых і сярэбраных спраў майстры і інш. Узніклі цэхавыя рамёствы. З 1556 года пачалі дзейнічаць гарадскі і земскі суды, збіраліся павятовыя сеймікі. Абарончыя збудаванні — слонімскія замкі — размяшчаліся на левым беразе ракі Шчара. Верхні замак быў умацаваным цэнтрам сярэднявяковага горада, знаходзіўся на ўзвышшы. Побач з Верхнім размяшчаўся Ніжні замак, які быў абкружаны земляным валам і вадзяным ровам. Слонім не меў уласна гарадскіх умацаванняў. З паўднёвага захаду горад акружалі высокія ўзвышшы, што панавалі над ваколіцай. На сутыку гандлёвых шляхоў была размешчана сістэма ўмацаванняў з цэркваў і кляштараў, якая запірала ўезды і выезды з горада. На тэрыторыі замка размяшчаліся каралеўская адміністрацыя, сядзібы феадалаў, заезны дом, канюшні, праваслаўныя і каталіцкія храмы. З 1560 года Слонім становіцца ўласнасцю маршалка Рыгора Валовіча, з 1586 года — канцлера літоўскага Льва Сапегі. «*Новы староста спрыяў уздыму культуры і прамысловасці горада, яго палітычнай значнасці. Побач з замкам, на беразе Шчары, Сапега ўзвёў мураваны палац, названы пазней яго імем. Там па хадайніцтву старосты са студзеня 1597 года праходзілі генеральныя сеймікі ВКЛ… Праводзіліся тыя сеймікі ў Слоніме аж да 1685 года. Тут адбываліся і сеймікі павятовыя, дзе выбірался паслы на сеймікі генеральныя.* *У гэты час пры замку існавалі неблагая бібліятэка і архіў. Парупіўся Сапега і аб дабраўпарадкаванні прымакаўшых да замка вуліц, аб прывядзенні ў належны стан мастоў і дарог. Пры яго гаспадаранні былі насыпаны новыя грэблі і дамбы. У 1595 годзе ён аднавіў знішчаны крымскімі татарамі ў 1506 годзе адзіны каталіцкі касцёл на Замосці. Пісьмовыя крыніцы згадваюць аб вялікай колькасці існаваўшых тады ў Слоніме праваслаўных цэркваў. Па волі старосты і частковы за яго кошт былі ўзведзены і шыкоўныя заезныя дамы… Не без захадаў і клопату Сапегі з 1605 года Слонім атрымаў права „склада", што абавязвала купцоў, якія везлі праз горад тавары, спыняцца і гандляваць імі. У тым жа 1605 годзе Леў Сапега заснаваў тут першы ткацкі цэх*». У 1613 годзе ў горадзе адбылося некалькі вялікіх пажараў, якія нанеслі яму значныя страты. У 1630 годзе быў заснаваны кляштар бернардзінцаў. У 1633 годзе старостай стаў падканцлер літоўскі Казімір Леў Сапега (сын Льва Сапегі). У 1639 годзе на левым беразе ракі Шчара каралеўскі сакратар А. Радван заклаў фундамент мураванага касцёла бернардзінцаў Святой Тройцы. У 1635 годзе Я. С. Сапега заснаваў кляштар канонікаў латэранскіх. Кляштарны комплекс знаходзіўся на краі Рыначнай плошчы. У 1640-я гады ў Слоніме існаваў кляштар бернардзінак, заснаваны К. Юдзіцкай-Салятыцкай. У 1642 годзе ў стылі барока была пабудавана сінагога. З 1645 года існаваў драўляны касцёл Беззаганнага Зачацця Дзевы Марыі, які згарэў у 1656 годзе. У 1670—1696 гадах быў пабудаваны мураваны касцёл пад ранейшай назвай. У выніку вайны Расіі з Рэччу Паспалітай (1654—1667) горад быў спустошаны. Паводле тагачаснай габрэйскай хронікі «Tit Hajawen» казацкае войска выразала ў Слоніме некалькі соцень яўрэйскіх сем’яў. Заняпад горадаў дайшоў да такой ступені, што ў 1678 годзе Гарадзенскі сейм вырашыў вызваліць горад ад усіх падаткаў на карысць каралеўскай казны. У 1709—1725 гадах тут дзейнічала місія Навагрудскага езуіцкага калегіума, у 1725—1773 гадах — Езуіцкая рэзідэнцыя (Слонім). Пры рэзідэнцыі быў канвікт (інтэрнат) для дзяцей збяднелай шляхты. У 1745 годзе з цэглы была пабудавана капліца святога Дамініка. У сярэдзіне XVIII стагоддзі ў цэнтры Слоніма была ўзведзена ратуша. Новы ўздым Слоніма звязаны з дзейнасцю Слонімскага старасты Міхала Казіміра Агінскага. У 2-ой палове XVIII стагоддзя ён заснаваў тут рэзідэнцыю, адкрыў друкарню, стварыў капэлу, тэатральную трупу, пры якой працавалі балетная і музычная школы. Слонімская музычная школа існавала ў 1770—1780-я гады пры тэатры Агінскага. У школе навучаліся хлопчыкі і дзяўчынкі, у т.л. прыгонныя, з мэтай падрыхтоўкі спевакоў і музыкантаў для тэатра і капэлы Агінскага. З 1777 года існаваў невялікі балетны ансамбль (8 чалавек), падрыхтаваны балетмайстрам Ноакам. У 1781 годзе пад яго кіраўніцтвам укамплектавана Слонімская балетная школа (у 1785 годзе — 18 вучняў, пасля 1790 яшчэ больш). Спачатку сярод вучняў пераважалі дзеці прыдворных музыкантаў, пазней — прыгонных сялян. Сучаснікі звалі Слонім «Палескімі Афінамі». Былі пабудаваныя прадпрыемствы па вытворчасці шаўковых тканін, дываноў і шэраг іншых, прыстань для рачных судоў. У канцы XVIII стагоддзя кампаноўку гораду вызначала Замкавая плошча (пляц Льва Сапегі) з радыяльна адыходнымі трактамі на Мінск, Вільню (Моўчадскі тракт) і Гродна. З XV стагоддзя Замкавы тракт, потым Дзярэчынскі тракт, злучаў з гарадскім цэнтрам праз масты на Шчары левабярэжную частку гораду і прыгарадную вёску Панасоўку. Пад 1796 годам у горадзе ўжо існавалі і былі занесеныя ў гарадскі план будынкі палацавага комплексу М. Агінскага. З 1795 года Слонім знаходзіцца ў складзе Расійскай імперыі і з’яўляецца цэнтрам губерні. У 1801 годзе як цэнтр павета ўвайшоў у Гродзенскую губерню. У 1799 годзе ўрад Расійскай імперыі аднавіў пабудову Агінскага канала, на якім у 1804 годзе было адкрыта суднаходства. Узрасла прамысловая і гандлёвая роля горада. У 1806 годзе Войцех Пуслоўскі заснаваў папяровую фабрыку «Альбярцін». У чэрвені 1812 года Слонім быў акупіраваны французскімі войскамі. Пры адступленіні французскіх войскаў адбыўся Слонімскі бой, калі рускі атрад на чале з генералам Е. І. Чапліцам разбіў французскі полк гвардзейскіх уланаў Яна Канопкі і заняў горад. У 1843—1855 гадах у Слоніме дзейнічала медзеапрацоўчая фабрыка. У 1886 годзе праз горад прайшла чыгунка Баранавічы — Беласток. Пры будаўніцтве чыгункі былі цалкам зрэзаныя замкавае ўзвышша на правым беразе Шчары і суседні яўрэйскі могільнік — найстарэйшы ў горадзе. У 1896—1946 гадах дзейнічаў Слонімскі лесапільны завод. У 1890—1914 гадах дзейнічала фабрыка хустак (з 1913 — фабрыка коўдраў). Падчас Першай сусветнай вайны акупаваны нямецкімі войскамі (1915), разбураны. У 1919—1920 гадах заняты польскімі войскамі. З 1921 года Слонім у складзе Польскай Рэспублікі, цэнтр павета. З 1939 года ў складзе БССР. У гэтым жа годзе пачала працаваць арцель «Чырвоная зара», на базе якой у 1960 годзе заснавана Слонімская фабрыка мастацкіх вырабаў. З 1940 года Слонім — цэнтр раёна Баранавіцкай вобласці. У гады Вялікай Айчыннай вайны акупанты знішчылі ў горадзе і раёне 42 тыс. чалавек. У лістападзе 1942 — ліпені 1944 гадоў у Слоніме дзейнічала Слонімская раённая антыфашысцкая арганізацыя. У 1954 годзе Слонім як цэнтр раёна ўключаны ў склад Гродзенскай вобласці. Насельніцтва ------------ * **XIX стагоддзе**: 1897 год — 15 893 чал. * **XX стагоддзе**: 1973 год — 32,5 тыс. чал.; 1995 год — 53,1 тыс. чал. * **XXI стагоддзе**: 2001 год — 51,6 тыс. чал.; 2010 год — 48,8 тыс. чал.; 2015 год — 49 334 чал.; 2016 год — 49 528 чал.; 2017 год — 49 513 чал.; 2018 год — 49 411 чал.; 2018 год — 49 113 чал. Эканоміка --------- У горадзе больш за 20 прадпрыемстваў машынабудавання і металаапрацоўкі, мэблевай, цэлюлозна-папяровай, харчовай, лёгкай і іншых галін прамысловасці. Цэнтр турызму. Гасцініца «Шчара». Санаторый-прафілакторый «Сонечны». Горад уключаны ў турыстычна-экскурсійныя маршруты «Каменны летапіс Панёмання», «На радзіму Тадэвуша Касцюшкі», «Архіпелаг Сапегаў», «Сядзібы, палацы, замкі», «Архітэктурныя помнікі Слоніма». У 1813—1905 гадах у горадзе працавала Альбярцінская суконная памешчыцкая фабрыка. Культура -------- Слонімскі раённы краязнаўчы музей імя Іосіфа Іосіфавіча Стаброўскага * Слонімскі драматычны тэатр; * Слонімскі раённы краязнаўчы музей імя І. І. Стаброўскага; * Этнаграфічны музей-майстэрня «Беларускае мястэчка»; * Музей кнігі Слонімскай цэнтральнай раённай бібліятэкі імя Я. Коласа. Горад — старажытны цэнтр мастацкага ткацтва. Адукацыя -------- У горадзе працуюць 10 сярэдніх школ, гімназія, ліцэй. Слонімскі дзяржаўны прафесійна-тэхнічны каледж сельскагаспадарчай вытворчасці, Слонімскі дзяржаўны медыцынскі каледж, Слонімскі дзяржаўны політэхнічны прафесійны ліцэй. СМІ --- * «Газета Слонімская». Недзяржаўнае выданне. Уваходзіць у склад «Асацыяцыі выдаўцоў рэгіянальнай прэсы „Аб’яднаныя Масмедыі"». * «Слонімскі веснік»(недаступная спасылка). Орган мясцовых улад. Славутасці ---------- * Слонімскі касцёл Бязгрэшнага Зачацця Панны Марыі і манастыр бернардзінак * Слонімская ратуша * Слонімская Свята-Траецкая царква (колішні касцёл і манастыр бернардзінцаў) * Слонімскі касцёл святога Андрэя * Слонімская сінагога * Спаса-Праабражэнскі сабор * манастыр бенедыктынак (1801) * капліца Святога Дамініка (1745) * Царква ў імя прападобнага мучаніка Афанасія Брэсцкага (XIX ст.) * Слонімскі сядзібна-паркавы комплекс «Альбярцін» * будынак Слонімскага банка * будынак Слонімскага вакзала * будынак аустэрыі (2-я палова XVIII ст.) * жылыя дамы (XIX — 1-й пал. XX ст.). * Слонімскі Дабравешчанскі манастыр (2003) * Слонімскі ідал * Помнік Льву Сапегу (2019) * Мячэць (1994) * Славутасці Слоніма * Касцёл Святога АндрэяКасцёл Святога Андрэя * Касцёл Бязгрэшнага Зачацця Панны Марыі і манастыр бернардзінакКасцёл Бязгрэшнага Зачацця Панны Марыі і манастыр бернардзінак * Капліца Святога Дамініка (1745)Капліца Святога Дамініка (1745) * Слонімская сінагогаСлонімская сінагога * Слонімская Свята-Траецкая царква (колішні касцёл і манастыр бернардзінцаў)Слонімская Свята-Траецкая царква (колішні касцёл і манастыр бернардзінцаў) * Жылы дом па пл. Леніна, 6Жылы дом па пл. Леніна, 6 * Танк у цэнтрыТанк у цэнтры * Спаса-Праабражэнскі саборСпаса-Праабражэнскі сабор * Будынак вакзалаБудынак вакзала Страчаная спадчына ------------------ * Слонімская мячэць (1882) Вядомыя асобы ------------- Асноўны артыкул: **Вядомыя асобы Слоніма** * Навум Пінхасавіч Альперт (нар. 1913) — савецкі мастак, графік, жывапісец. * Ніна Іванаўна Здановіч — беларускі археолаг, гісторык. * Майкл Маркс — брытанскі прадпрымальнік. * Венцаслаў Венцаслававіч Пелікан — рэктар Віленскага ўніверсітэта. * Віталь Аляксандравіч Прыма — беларускі дыпламат. * Канстанцін Пушкарэвіч — славяназнавец. * Віталь Віталевіч Руцкі (нар. 1963) — беларускі архітэктар. * Фёдар Міхайлавіч Сінічкін (1901—1962) — адзін з арганізатараў і кіраўнікоў партызанскага руху на тэрыторыі Баранавіцкай вобласці ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Герой Савецкага Саюза. * Іосіф Іосіфавіч Стаброўскі (1869—1968) — археолаг і краязнавец. * Сяргей Чыгрын — беларускі паэт, літаратуразнавец, гісторык, краязнавец, перакладчык, журналіст. Гл. таксама ----------- * Слонімская друкарня * Слонімская езуіцкая рэзідэнцыя * Парэцкая царква * Газета Слонімская Зноскі ------ 1. ↑ GeoNames — 2005. Праверана 9 ліпеня 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q830106'></a> 2. ↑ Численность населения на 1 января 2023 г. и среднегодовая численность населения за 2022 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа — Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2023.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q6520738'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q117319279'></a> 3. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гродзенская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2004. — 469 с. ISBN 985-458-098-9 (DJVU). 4. 1 2 Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2017 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2016 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (29 сакавіка 2017). Праверана 3 красавіка 2017. 5. ↑ Милаковский М. Описание города Слонима. Гродно: Типография Губернского правления, 1891. С. 7. 6. 1 2 Goldberg Godel. Zarys dziejów miasta Słonima. Słonim, 1934. S. 9. 7. ↑ Чыгрын Сяргей. Слонім і ваколіца. Мінск: Кнігазбор, 2014. С. 5. 8. 1 2 3 Супрун Васіль. Дзеі над Шчарай (з гісторыі зямлі Слонімскай). Слонім: Слонімская друкарня, 2000. С. 43. 9. ↑ Ёрш Сяргей. Хто ж першы згадаў пра «палі Слонімскія» у 1040 годзе? // Слонімскі край. № 2 (36). С. 1-6. 10. 1 2 Слонім // Гарады і вёскі Беларусі. Гродзенская вобласць. Кніга ІІІ. — С. 345. 11. ↑ ПСРЛ, СПб, 1843. Т.2. С.209. 12. 1 2 3 4 5 БелЭН 2002. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFБелЭН2002 (даведка) 13. 1 2 Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Слонімскага раёна. — Мн.: БЕЛТА, 2004. — с. 90. 14. 1 2 3 Беларусь 1995. 15. 1 2 3 БелЭн 2002. 16. ↑ Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2015 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2014 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (31 сакавіка 2015). Праверана 3 красавіка 2017. 17. ↑ Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2016 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2015 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (30 сакавіка 2016). Праверана 3 красавіка 2017. 18. ↑ *Дучыц Л.* Слонімскі ідал // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т.. — Мн. : БелЭн Літаратура ---------- * *Батвіннік М. Б. Чантурыя Ю. У.* Слонім // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 13—14. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). * Слонім // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 668. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. * *В. Супрун*. Загадкі слонімскіх замкаў // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. — № 2. — Мн.: Полымя, 1986. — ISSN 0131-2669 — С. 18—20. * Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Слонімскага раёна. — Мн.: БЕЛТА, 2004.— 752 с. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Слонім** * Геаграфічныя звесткі па тэме **Слонім** на OpenStreetMap * м. Слонім на Radzima.org * «Гісторыя Слонімшчыны» Архівавана 13 мая 2006. * Васілёвец — блог, прысвечаны гісторыі Слоніма і Слонімшчыны | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кароткая яўрэйская · Britannica (онлайн) · Гранат | | Нарматыўны кантроль | GND: 4333685-1 · LCCN: n83144326 · NKC: ge134492 · VIAF: 138413854 | | ⛭**Слонімскі раён** | | --- | | | | | | | --- | --- | --- | | Гарады | Слонім | | | Сельсаветы | Азгінавіцкі с/с · Азярніцкі с/с · Дзераўноўскі с/с · Дзеравянчыцкі с/с · Жыровіцкі с/с · Міжэвіцкі с/с · Новадзевяткавіцкі с/с · Паўлаўскі с/с · Сянькоўшчынскі с/с | | | | Былыя сельсаветы | | --- | | Васілевіцкі с/с · Велікашылавіцкі с/с · Сялявіцкі с/с | | | ⛭Гродзенская вобласць | | --- | | Раёны | * Астравецкі * Ашмянскі * Бераставіцкі * Ваўкавыскі * Воранаўскі * Гродзенскі * Дзятлаўскі * Зэльвенскі * Іўеўскі * Карэліцкі * Лідскі * Мастоўскі * Навагрудскі * Свіслацкі * Слонімскі * Смаргонскі * Шчучынскі | Герб Гродзенскай вобласціГерб Гродзенскай вобласці | | Гарады | * Астравец * Ашмяны * Бярозаўка * Ваўкавыск * **Гродна**1 * Дзятлава * Іўе * Ліда * Масты * Навагрудак * Свіслач * Скідзель * Слонім * Смаргонь * Шчучын | | Пгт | * Астрына * Воранава * Вялікая Бераставіца * Жалудок * Зэльва * Казлоўшчына * Карэлічы * Краснасельскі * Любча * Мір * Наваельня * Поразава * Радунь * Рось * Сапоцкін * Юрацішкі | | 1горад абласнога падпарадкавання |

Партрэт з «Тытулярніка». XVII ст. **Іван III Васільевіч, Іва́н Вялі́кі** (22 студзеня 1440 — 27 кастрычніка 1505) — вялікі князь маскоўскі (1462—1505). Бацька — Васіль II, вялікі князь маскоўскі. Маці — Марыя Яраслаўна, дачка князя Яраслава Бараўскога, была рускай княгіняй серпухаўскай галіны дома Данііла (род Даніілавічаў) і далёкай сваячкай яго бацькі. Прамое імя, дадзенае пры нараджэнни — Цімафей. Івана III завуць «збіральнікам зямлі Рускай». Ён далучыў да Масквы мноства рускіх земляў, адбіў наступленне Літвы, вызваліў краіну ад мангола-татарскага нашэсця («Стаянне на Угры» 1480). Яго другая жонка Соф'я, пляменніца апошняга візантыйскага імператара, дапамагла Івану атрымаць правы і рэгаліі канстанцінопальскіх манархаў і спрыяла звароту краіны да еўрапейскай культуры. Новае палітычнае і рэлігійнае становішча маскоўскай дзяржавы паклала пачатак ідэі лічыць Маскву «трэцім Рымам» (лічачы першым і другім адпаведна Рым і Канстанцінопаль). Падчас кіравання Івана III да Масквы былі далучаны Яраслаўль (1463), Ноўгарад (1478), Цвер (1485), Вятка, Перм і інш. гарады і землі. Пры Іване III складзены Судзебнік 1497 года, разгарнулася вялікае будаўніцтва ў Маскве, вырас міжнародны аўтарытэт Рускай дзяржавы, адбылося афармленне тытула вялікі князь «усея Русі». Аб’яднанне Русі --------------- Ён правіў у Маскве 43 гады і за гэты час здолеў ператварыць Маскоўскую Русь у адзіную дзяржаву. Як пісаў расійскі гісторык М. М. Карамзін: «Адгэтуль гісторыя наша прымае годнасць сапраўды дзяржаўнай, апісваючы ўжо не бессэнсоўныя бойкі княжацкія, але дзеянне Царства, якое набывае незалежнасць і вялікасць. Разнаўладдзе знікае разам з нашым падданствам; утвараецца дзяржава моцная, як бы новая для Еўропы і Азіі, якія, бачачы яе са здзяўленнем, прапануюць ёй выдатнае месца ў іх сістэме палітычнай. Ужо саюзы і войны нашы маюць важную мэту: кожнае асобнае прадпрыемства з’яўляецца следствам галоўнай думкі, накіраванай на карысць Айчыны». У 1478 годзе да Масквы быў далучаны Ноўгарад, у 1485 — Цвер, Шула, а таксама вялікая частка княства разанскага. На ўсёй тэрыторыі Паўночна-Усходняй Русі незалежнымі засталіся толькі Пскоў і частка Разанскага княства. | **Маскоўскія князі (1276—1598)** | | --- | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Даніл Аляксандравіч | | | --- | | | | Юрый Данілавіч | | Іван Каліта | | | --- | | | | Сямён Горды | | Іван II Красны | | | --- | | | | Дзмітрый Данскі | | | --- | | | | Васіль I | | | --- | | | | Васіль II Цёмны | | | --- | | | | Іван III | | | --- | | | | Васіль III, жонка Алена Васільеўна | | | --- | | | | Іван IV Грозны | | | --- | | | | Фёдар Іванавіч | | | | | | | Юрый Дзмітрыевіч Звенігародскі | | | --- | | | | Васіль Касы | | Дзмітрый Юр’евіч Шамяка | | | | | | | Барацьба са свавольным і звыкнуўшыміся да волі Ноўгарадам была асабліва доўгай. Наўгародцы не маглі вырашыць, чыё заступніцтва прыняць: Масквы або Вялікага Княства Літоўскага. Івану III прыйшлося два разу хадзіць на Ноўгарад з войскамі (у 1471 і ў 1478 гадах). Пасля першага паходу на Ноўгарад (1471) Іван III прымусіў наўгародцаў «*ставіць архіепіскапа на Маскве*». У выніку другога паходу (1478), веча было знішчана, як палітычны інстытут, а вечавы звон вывезены ў Маскву, як знак падначалення Наўгародскай зямлі маскоўскаму князю. Адносіны з татарамі. Стаянне на Угры ------------------------------------ Менавіта Іван III здолеў канчаткова пакончыць з татара-мангольскім нашэсцем. Пводзе легенды, гэта адбылося наступным чынам. У 1480 хан Ахмат даслаў у Маскву чарговае пасольства з патрабаваннем даніны. Іван III Васілевіч паклікаў да сабе паслоў, але замест таго, каб заплаціць даніну, князь, дэманстратыўна разарваўшы і растаптаўшы нагамі партрэт хана, загадаў забіць усіх паслоў, акрамя аднаго. Гэтаму апошняму ён загадаў вяртацца дахаты і перадаць хану, каб пакінуў Маскву ў супакою, у адваротным выпадку князь паабяцаў зрабіць з ханам тое, што ўжо прарабіў з яго пасламі. Хан Ахмат раз'юшыўся і, сабраўшы войскі, адправіўся ваяваць з непакорлівым князем. Акрамя таго, ён заручыўся падтрымкай і дапамогай літоўскага вялікага князя і польскага караля Казіміра. Рускія, татарскія і літоўскія войскі сустрэліся 6 кастрычніка 1480 на берагах ракі Угры. Рускія стаялі на левым беразе, іх ворагі — на правым. Сілы былі прыкладна роўныя. Ні тыя, ні іншыя не вырашаліся напасці першымі. Так яны прастаялі да 11 лістапада 1480, калі ханскія войскі разгарнуліся і сыйшлі дадому. Гэтае супрацьстаянне татарскіх і рускіх войскаў атрымала назву «Стаянне на рацэ Угры». У выніку татарскага нашэсця, якое доўжылася больш двух стагоддзяў, скончылася. А ў 1487 годзе Івану III ўдалося паставіць Казанскае ханства ў васальную залежнасць ад Маскоўскага княства. Масква і Вільня --------------- У выніку вайны 1494 года, першай пасля стаяння на Угры ў 1408 годзе, да Вялікага Княства Літоўскага да Масквы адышла Вязьма. У выніку вайны 1500—1503 гадоў, якая пачалася няўдалай для ВКЛ бітвай на Ведрашы (1500), скончылася адыходам да Масквы гарадоў Ноўгарад-Северскага, Старадуба, Гомеля, Бранска, Таропца, Мцэнска, Дарагабужа і іншых. Культурная палітыка ------------------- У 1479 у Маскве было скончана будаўніцтва новага каменнага Успенскага сабора. У 1485 Іван III пачаткаў вялікае будаўніцтва на тэрыторыі Маскоўскага Крамля. Па яго загаду будавалася Званіца Івана Вялікага, Гранавітая палата і інш. У 1492 на ўзбярэжжы Балтыйскага мора была закладзена крэпасць Івангорад. Унутраная палітыка ------------------ У 1497 годзе Іван III увёў першы с часоў Кіеўскай Русі судзебнік, збор законаў дзяржавы. Ён быў складзены па загаду Івана III дзякам Гусевым на падставе «Рускай Праўды», судных грамат і традыцый маскоўскага судаводства. Іван III Васілевіч быў жанаты з Візантыйскай царэўнай Соф'я. Жадаючы паказаць, што Масква ва ўсіх адносінах з'яўляецца пераемніцай Канстанцінопаля, Іван III упершыню на Русі ўвёў абрад шлюбу на царства. Акрамя таго, ён аб'яднаў Маскоўскі герб з гербам Візантыі: маскоўскага Георгія Пераможца, які забівае цмока, з візантыйскім двухгаловым арлом. Пры Іване III, з канца 15 ст. у звычай пачала ўводзіцца і візантыйская назва Русі — «*Расія*» — як назва Маскоўскай дзяржавы. Замежнікі і падданыя называлі Івана III Васілевіча Вялікім князем Усея Русі і далі яму празванне «Вялікі». Князь Іван III Васілевіч памёр 27 кастрычніка 1505 і пахаваны ў Архангельскам саборы Маскоўскага Крамля. Сям'я ----- Жонкі: 1. Марыя Барысаўна, княжна цвярская; 2. Сафія Фамінічна Палеалог, Візантыйская царэўна, пляменніца Канстанціна XI, апошняга імператара Візантыі. Дзеці: * сыны — Іван, Васілій, Юрый, Дзмітрый, Сямён, Андрэй; * дочкі — Алена, Феадосія, Еўдакія. Зноскі ------ 1. 1 2 *Н. Чечулин* Иоанн III Васильевич // *Русский биографический словарь* — СПб.: 1897. — Т. 8. — С. 193–228.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q4515376'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21175479'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q25859017'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1960551'></a> 2. 1 2 Военная энциклопедия — СПб.: Иван Дмитриевич Сытин, 1913. — Т. 11.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q4114391'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q4448234'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q26160607'></a> 3. ↑ Иван III Васильевич // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 4. 1 2 *(unspecified title)* Праверана 7 жніўня 2020. 5. ↑ Вернадский. «Россия в средние века» 6. ↑ Пасля аддзялення Пскова ад Ноўгарада ў 1348 годзе, Пскоў прызнае маскоўскага князя сваім галавой і згаджаецца абіраць на пскоўскае княжанне асоб, якія задавальняюць вялікага князя. З 1399 года гэтыя князі завуцца маскоўскімі намеснікамі. Васіль II дамагаецца права прызначаць пскоўскіх намеснікаў па сваім меркаванні, прычым яны прыносяць прысягу не толькі Пскову, але і вялікаму князю. Пры Іване III пскавічы адмаўляюцца ад права змяшчаць прызначаных да іх князёў 7. ↑ 8. ↑ Россия, разд. Северо-Восточная Россия XIII—XV веков | | | | | --- | --- | --- | | Папярэднік**Васіль II** | **Вялікі князь маскоўскі**1462 – 1505 | Пераемнік**Васіль III** | | ?Іван III Васільевіч — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Іван II Іванавіч Красны | | | | | | | | | | | | | | Дзмітрый Данскі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Аляксандра Іванаўна[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Васіль I Дзмітрыевіч | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Дзмітрый Канстанцінавіч[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Еўдакія Дзмітрыеўна[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Васіліса Канстанцінаўна[d] | | | | | | | | | | | | | Васіль II | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Кейстут | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Вітаўт | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Бірута | | | | | | | | Соф’я Вітаўтаўна | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Іван III Васільевіч | | | | | Ганна | | Святаслаў Іванавіч | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Уладзімір Андрэевіч Храбры[d] | | Андрэй Іванавіч[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Яраслаў Уладзіміравіч[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Альгерд | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Алена Альгердаўна[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыя Яраслаўна[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ульяна Аляксандраўна | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыя Фёдараўна Кошкіна-Галцяева[d] | | Feodor Goltyay[d] | | Feodor Koshka[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Ваенная Сыціна · Ваенная Сыціна · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Праваслаўная · Рускі біяграфічны · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | WeRelate · Sejm-Wielki.pl · Geni.com · Rodovid | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | CONOR: 256130147 · GND: 118711032 · ISNI: 0000 0001 2136 0687 · LCCN: n86094847 · NKC: jn20000700783 · NLG: 152950 · NLP: a0000001190785 · NTA: 070582807 · NUKAT: n02047200 · LIBRIS: 216183 · SUDOC: 094151067 · VIAF: 62343402 | |

**M249 Squad Automatic Weapon (SAW)** — варыянт ручнога кулямёта FN Minimi для арміі ЗША калібра 5,56 × 45 мм вытворчасці Fabrique National (Бельгія), серыйная вытворчасць пачалася ў 1980-х. ### Канструкцыя Розныя тыпы патронаў, якімі можа страляць M249 SAW Аўтаматыка «Minimi» дзейнічае па схеме адводу парахавых газаў з канала ствала з замыканнем паваротам засаўкі. Боезабеспячэнне праз стужку (звычайна скрынка або сумка на 200 або 100 патронаў падвешваецца да кулямёта) або з магазіна на 30 патронаў стандарту STANAG. Кулямёт абсталёўваецца адкрытым прыцэлам, сучасныя версіі нясуць на ствольнай скрынцы і цаўі стандартныя планкі RIS для ўстаноўкі каліматарнымх, аптычных і начных прыцэлаў і іншых аксесуараў. На газавай трубцы мацуецца складваемая ў канал цаўя двухногая сошка. Ствол хутказменны, для змены ствала або пераноскі кулямёта маецц дзяржальня. ### Выкарыстанне Марпех ЗША вядзе стральбу з M249 SAW Кулямёт паступіў на ўзбраенне ва ўзброеных сілах шэрагу краін, сярод іх: Аўстралія, Бельгія, Канада, Францыя, Грэцыя, Іспанія, Італія, Інданезія, Малайзія, Новая Зеландыя, Тайланд, Швецыя, Злучанае Каралеўства і Злучаныя Штаты Амерыкі (M249 SAW). Зброя ў цяперашні час вырабляецца на заводах FN Herstal, а таксама па ліцэнзіі ў Аўстраліі, Грэцыі і ЗША. Minimi вырабляецца ў некалькіх варыянтах : стандартная мадэль як зброя агнявой падтрымкі аддзялення пяхоты або агнявой групы марской пяхоты (Squad Automatic Weapon) са звычайным або складным па тыпу FN FNC прыкладам, палегчаныя версіі са скарочаным ствалом для парашутыстаў і сіл спецыяльнага прызначэння (Minimi Para, Minimi SPW — Special Purpose Weapon, Mk.46 mod.0. Першыя дзве версіі маюць высоўны пры павароце на 90 градусаў прыклад, апошнія дзве — зняты прыёмнік магазіна і боезабеспячэнне толькі са стужкі), версіі для мантажу на шкворневай і турэльных устаноўках бранетэхнікі без прыклада. FN выпускае таксама кулямёт Minimi пад патрон 7,62 × 51 мм у якасці больш мабільнай альтэрнатывы кулямёту FN MAG. У лік версій ўваходзіць Mk.48 mod.1 для сіл спецыяльных аперацый ЗША. **Вайна ў Персідскай затоцы** 929 M249 пілы былі пастаўлены жаўнерам амерыканскай арміі і марской пяхоты ЗША падчас вайны ў Персідскай затоцы. Працы для стралкоў з M249 было няшмат — кулямёт выкарыстоўваўся для прыкрыцця стацыянарных пазіцый. Было шмат скаргаў на зброю з-за забруджванне пяском пасля працяглага выкарыстання ва ўмовах пустыні. **Афганістан** Стандартны атрад стралкоў ў Афганістане мае на ўзбраенні M249 з PIP камплектам, які служыць нароўні з яго цяжэйшым калегам — кулямётам M240. Амаль на конжны атрад з 8 чалавек выдаецца два M249s. Большасць M249s былі абсталяваны складным прыкладам непасрэдна перад пачаткам ўварвання ў Афганістан для памяншэння даўжыні і каю зрабіць зброю больш практычнай для бою у цесныай прасторы. Атрады спецпрызначэння выкарыстоўваюць укарочаны варыянт кулямёту, які важыць значна менш. Даклад пад назвай «Урокі ў Афганістане» быў выпушчаны падпалкоўнікам Чарлі Дынам і Сэмам Ньюлендам з «U.S. Army Natick Soldier Center» ў 2002 годзе. Яны выявілі, што ў 54 % стралкоў былі праблемы з выкарыстаннем кулямёту, і 30 % паведамілі, што кулямёт лёгка іржавее. 80 % апытаных жаўнераў задаволеныя дакладнасцю і эффектыўнасцю зброі, але толькі 64 % сцвярджалі, што яны былі «ўпэўнены ў іх зброі». Забруджванне пяском было асноўнай скаргай. **Ірак** PIP і Para версіі M249 таксама былі выкарыстаны ў вайне ў Іраку з моманту ўварвання. Да 2004 году многім M249s было амаль дваццаць гадоў і яны рабіліся ўсё больш ненадзейнымі. Жаўнеры дасылалі просьбы на замену кулямётаў, ёсць паведамленні аб тым, што байцы трымаюць зброю разам з клейкай стужкай. Лятальнасць 5,56-мм боепрыпасаў трапіла пад сумнеў пасля паведамленняў аб варожых жаўнерах, якія па-ранейшаму працягвалі страляць пасля атрымання некалькіх трапленняў. Як і раней былі праблемы з забруджваннем пяском. У снежні 2006 года, Center for Naval Analyses выпусціў даклад аб стралковай зброі ЗША ў баі. CNA правяла апытанні 2608 вайскоўцаў, якія вяртаюліся з Іраку і Афганістану за апошнія 12 месяцаў. Да ўдзелу дапускаліся толькі войскі, якія ўжылі сваю зброю па варожым цэлям. 341 жаўнераў былі ўзброены M249 SAW. 71 % карыстальнікаў M249 (242 вайскоўцаў) паведамілі, што яны былі задаволеныя зброяй. 40 % карыстальнікаў аддаюць перавагу боезабеспячэнню 100-патронным дыскам з мяккай торбай, у той час як 21 % абралі 200-патронныя мяккія і жорсткія сумкі. 60 % (205 войскаў) былі задаволеныя працай такіх якасцяў, як зручнасць, памер і вага. З 40 адсоткаў незадаволеных ледзь менш за палову скардзіліся на вагу. M249 карыстальнікі мелі нізкі ўзровень задаволенасці рамонтапрыдатнасцю зброі — 70 % (239 вайскоўцаў), найбольш з-за цяжкасці ў ліквідацыі і атрыманні малых кампанентаў і дрэннай каразійнай трываласці. 65 % (222 жаўнеры) не мелі патрэбы ў рамонце іх кулямётаў пад час баявых дзеянняў. 65 % (222 жаўнераў) былі ўпэўненыя ў надзейнасці M249, вызначаецца як узровень даверу салдат, што іх зброя будзе страляць без збояў, і 64 % (218 вайскоўцаў) былі ўпэўненыя ў яго трываласці, вызначаецца як узровень даверу салдат у тым, што іх зброя не зламаецць і не будзе мець патрэбы ў рамонце. 60 % карыстальнікаў M249 прапанавалі свае рэкамендацыі па ўдасканаленні працы. 17 адсоткаў просьбаў былі па вырабу зброі лягчэй, і яшчэ 17 адсоткаў да трываласці дыскадзяржацелю, а таксама да іншых мадыфікацыі, такіх як складны прыклад. ### Будучыня Праз шырокія праграмы прызначаныя для пашырэння службы M249s были праведзены ў капітальным рамонце кулямётащ, асабліва тых адзінак, якія пацярпелі ад зносу з прычыны інтэнсіўнага выкарыстання. У прыватнасці скрыўленне рэек прымальніка — на ранніх мадэлях быў дэфект, які з'явіўся пасля інтэнсіўна выкарыстоўваюцца першага пакалення M249s. Гэты дэфект, аднак, быў цалкам ліквідаваны на пазнейшых мадэлях і больш не прысутнічае ў бягучым выпуску M249, дзе ўмацаваны рэйкі і поўнаметражная зварка замест кропкавай. Зноскі ------ 1. ↑ U.S. Army Armament, Munitions and Chemical Command 1993 Памылка шаблона harvnb: няма якара: CITEREFU.S.\_Army\_Armament,\_Munitions\_and\_Chemical\_Command1993 (даведка) 2. 1 2 Bruning 2006, p. 61 Памылка шаблона harvnb: няма якара: CITEREFBruning2006 (даведка) 3. ↑ Exum 2004, p. 170 Памылка шаблона harvnb: няма якара: CITEREFExum2004 (даведка) 4. ↑ Cordesman 2003, p. 383 Памылка шаблона harvnb: няма якара: CITEREFCordesman2003 (даведка) 5. ↑

П'ер Міньяр, *Кліа*, муза эпасу і гісторыі, XVII стагоддзе **Гісторыя еўрапейскага мастацтва** ахоплівае гісторыю выяўленчага мастацтва ў Еўропе. Еўрапейскае дагістарычнае мастацтва пачалося з мастацтва размалёўвання пячор і рухомых камянёў і было характэрным для перыяду паміж Палеалітам і Жалезным векам. Апісанні гісторыі еўрапейскага мастацтва часта пачынаюцца са Старажытнага Блізкага Усходу і старажытных эгейскіх цывілізацый, з 3 тысячагоддзя да н. э. Паралельна з гэтымі значнымі культурамі, мастацтва ў той ці іншай форме існавала ва ўсёй Еўропе, дзе жылі людзі, пакідаючы такія сляды, як разьба, арнаментаваныя артэфакты і вялікія стаячыя камяні. Аднак пастаянная тэндэнцыя мастацкага развіцця ў Еўропе становіцца бачнай толькі з мастацтвам Старажытнай Грэцыі, прынятага і трансфармаванага Рымам і разнесенага па ўсёй імперыі. якая уключала значную частку Еўропы. Уплыў мастацтва Класічнай эпохі рос і памяншаўся наступныя 2000 гадоў, амаль непрыкметны ў часы сярэднявечча, павялічыўшыся ў эпоху Адраджэння, будучы «занядбаным» (на думку некаторых ранніх гісторыкаў мастацтва) у эпоху барока, каб зноў з'явіцца ў вытанчанай форме ў неакласіцызме і адрадзіцца ў постмадэрнізме. Да 19-га стагоддзя хрысціянская царква аказвала значны ўплыў на еўрапейскае мастацтва, з'яўляючыся асноўным заказчыкам архітэктуры, скульптуры і палотнаў. У той жа перыяд аднавілася цікавасць да герояў і гераінь, апавяданняў пра міфалагічных багоў і багінь, вялікія войны і дзіўныя істоты, не звязаныя з рэлігіяй. Секулярызм меў уплыў на еўрапейскае мастацтва яшчэ з класічнай эпохі, а ў апошнія 200 гадоў пераважная частка мастацтва стваралася без спасылкі на рэлігію і часта наогул без якой-небудзь ідэалогіі. З іншага боку, на еўрапейскае мастацтва часта ўплывалі тыя ці іншыя палітычныя погляды дзяржавы, апекуна або самога мастака. Еўрапейскае мастацтва падзяляецца на шэраг стылістычных перыядаў, якія гістарычна перакрыжоўваюцца адзін з адным, паколькі розныя стылі развіваліся ў розных месцах. Калі шырока вызначыць, то перыяды былі такімі: класічная эпоха, візантыйскае, сярэднявечнае мастацтва, готыка, Адраджэнне, барока, ракако, неакласіцызм, мадэрн і постмадэрнізм. Першабытнае (дагістарычнае) мастацтва ------------------------------------- Асноўны артыкул: **Першабытнае мастацтва** Еўрапейскае дагістарычнае мастацтва з'яўляецца важнай часткай еўрапейскай культурнай спадчыны. Гісторыя першабытнага мастацтва, як правіла, дзеліцца на чатыры асноўных перыяды: Каменны век, Неаліт, Бронзавы век і Жалезны век. Большасць артэфактаў. якія захаваліся з гэтых перыядаў — гэта малыя скульптуры і малюнкі ў пячорах. Венера Вілендорфская. Значная частка дагістарычнага мастацтва, якое захавалася да нашага часу, — гэта маленькія пераносныя скульптуры (статуэткі): невялікая група палеалітычных Венер, напрыклад Венера Вілендорфская (24 000-22 000 да н. э.), якія былі знойдзены ў цэнтральнай Еўропе; 30-см чалавекалеў з Холенштайна (30 000 да н. э.), што амаль не мае падобных на яго артэфактаў. Алені, якія плывуць (11 000 да н. э.) — адзін з лепшых асобнікаў мадленскай разьбы па косці або рогу жывёл у мастацтве Верхняга палеаліту, хоць іх колькасць значна меншая за гравіраваныя прадметы, якія часам таксама адносяць да скульптуры. З пачаткам мезаліту ў Еўропе фігуратыўная скульптура значна зменшылася ў колькасці і засталася больш рэдкім элементам мастацтва, чым рэльефные ўпрыгожванні выкарыстоўваных прадметаў аж да рымскіх часоў, нягледзячы на некаторыя творы як Гундэструпскі кацёл Жалезнага веку і Сонечны вазок Бронзавай эпохі. Найстаражытнае пячорнае мастацтва Еўропы датуецца 40 800 гадоў таму і знаходзіцца ў пячоры Эль-Кастыльё ў Іспаніі. Іншыя выявы можна знайсці ў пячорах Ласко, Альтаміра, Кусак, Пеш Мерль, Ніо, Шавэ, Фон-дэ-Гом, Крэсвел-Крэгс, Калібаая (Румынія - лічацца найстарэйшымі пячорнымі малюнкамі ў цэнтральнай Еўропе) і Магура, Белаградчык  (руск.) (бел. Балгарыя. Малюнкі рабіліся не толькі ў пячорах. а і на сценах скал, аднак такіх з-за эрозіі засталося значна менш. Адным з найбольш вядомых прыкладаў з'яўляюцца наскальныя малюнкі Астувансальмі ў Сайма, Фінляндыя. Калі Марселіна Санз дэ Саўтуола ўпершыню знайшоў мадленскія малюнкі ў пячоры Альтаміра ў 1879 годзе, навукоўцы таго часу лічылі іх падробкамі. Больш познія ацэнкі і шматлікія дадатковыя знаходкі даўно ўжо пацвердзілі іх сапраўднасць, адначасова стымулюючы цікавасць да мастацтва людзей Верхняга палеаліту. Пячорныя малюнкі, выкананыя толькі вельмі прымітыўнымі прыладамі, таксама даюць каштоўную магчымасць даведацца пра культуру і вераванні той эпохі. Наскальныя малюнкі Міжземнаморскага ўзбярэжжа Іспаніі зроблены зусім у іншым стыли, бо ў іх фігура чалавека з'яўляецца галоўнай. Малюнкі часта ўтрымліваюць вялікія групы людзей, бітвы, танцы або паляванне, іншыя заняткі, дэталі, напрыклад адзенне. Фігуры, як правіла, нанесеныя даволі схематычна, тонкімі лініямі, больш увагі надаецца адносінам паміж групамі людзей і жывёл, чым асобным постацям. Падобныя характарыстыкі ёсць і ў іншых, менш шматлікіх групах наскальнага мастацтва, хоць часта не маляванага, а гравіраванага. Лічыцца, што іберыйскія малюнкі ствараліся на працягу значнага прамежку часу — Верхняга палеаліту, Мезаліту і ранняга Неаліту. Дагістарычнае кельцкае мастацтва ў значнай ступені паходзіць ад мастацтва еўрапейскага Жалезнага веку, а ўзоры, якія захаваліся, з'яўляюцца пераважна металічнымі вырабамі, упрыгожанымі складанымі, элегантнымі і пераважна абстрактнымі арнаментамі, часта з выгнутымі і спіральнымі фігурамі. На гэтых прадметах можна часам убачыць чалавечыя галовы і поўныя выявы жывёл, аднак поўныя выявы чалавека настолькі рэдкія, што гаворка можа ісці пра існаванне рэлігійнага табу. Пасля заваёвы рымлянамі кельцкіх тэрыторый, іх мастацтва амаль цалкам знікае, аднак абмежаванае выкарыстанне стылю працягвалася на Брытанскіх астравах, а з прыходам хрысціянства аднавілася ў астраўным мастацтве Ранняга Сярэднявечча. Антычнае мастацтва ------------------ Асноўныя артыкулы: **Мастацтва Старажытнай Грэцыі** і **Мастацтва Старажытнага Рыма** Мінойская чорнафігурная кераміка з тыповымі марскімі матывамі Фрэска «Прынц з лілеямі», што ўпрыгожвала Кноскі палац Геракл і Лернейская гідра. Музей Геці, Каліфорнія. Малая статуэтка Багіня са змеямі, Археалагічны музей Іракліяна Мінойская цывілізацыя лічыцца самай старажытнай цывілізацыяй Еўропы. Яна існавала на Крыце і складалася з чатырох умоўных перыядаў: дапалацавы, протапалацавы, неапалацавы і постпалацавы, у прамежку часу паміж 3650 годам да н. э. да 1100 г. да н. э. З дапалацавых часоў засталося мала прадметаў мастацтва, а большасць артэфактаў, якія захаваліся, — гэта кікладскія статуэткі і фрагменты ганчарных вырабаў. Неапалацавы перыяд быў самым багатым у гісторыі цывілізацыі, і з гэтага часу захавалася больш за ўсё артэфактаў. Аднак і з протапалацавага перыяду значная колькасць прадметаў захоўваецца ў крыцкіх музеях. Ганчарныя вырабы — найбольш папулярныя ў протапалацавым перыядзе (1900—1700 гг. да н. э.) — характарызаваліся тонкімі сценкамі, тонкімі, сіметрычнымі формамі, вытанчанымі носікамі і арнаментамі, дынамічнымі лініямі. Спантаннасць і цякучасць протапалацавага перыяду трансфармаваліся ў больш стылізаваную форму мастацтва з адыходам ад натуралізму ў неапалацавы перыяд. З мінойскай скульптуры засталося не шмат. Найбольш вядомым прыкладам з’яўляецца «Багіня са змеямі», якая адлюстроўвае багіню або вярхоўную жрыцу, што трымае па змяі ў кожнай руцэ, апранутую ў традыцыйную мінойскую вопратку, якая закрывае цела, але пакідае грудзі аголенымі. Старажытная Грэцыя нарадзіла і выхавала таленавітых мастакоў, скульптараў, архітэктараў, палітыкаў, ювеліраў  (укр.) (бел. керамістаў, ткачоў. Парфенон з’яўляецца прыкладам старажытнагрэчаскай архітэктуры, высока шанаваным і сёння. Грэчаскую мармуровую скульптуру часта называюць вышэйшай формай класічнага мастацтва. Жывапіс па ганчарных вырабах і кераміцы захоўвае асабліва інфарматыўны погляд на жыццё грамадства Старажытнай Грэцыі. Чорнафігурны вазапіс і чырвонафігурны вазапіс паказвае, якім быў тагачасны грэчаскі жывапіс. Некаторыя вядомыя старажытнагрэчаскія мастакі па драўляных панэлях, якія згадваюцца ў тэкстах, — гэта Апелес, Зеўксіс, аднак ні аднаго ўзору такіх карцін не захавалася, толькі апісанні іх сучаснікаў і пазней рымлян. Зеўксіс лічыцца першым, хто выкарыстаў тэхніку сфумата. Паводле Плінія Старэйшага, рэалізм яго малюнкаў быў такім, што птушкі спрабавалі дзяўбці напісаны ім вінаград. Апелеса называлі лепшым мастаком антычнасці за яго тэхніку малявання, яркія колеры і мадэляванне. * Вазапісец Брыга. Бог Дыяніс і Сатыр  (руск.) (бел. тонда кілікса, каля 480 да н.э. Парыж, Кабінет медалёўВазапісец Брыга. Бог Дыяніс і Сатыр  (руск.) (бел. тонда кілікса, каля 480 да н.э. Парыж, Кабінет медалёў * Чырвонафігурны кілікс "Эас аплаквае Мемнана  (укр.) (бел.", вазапісец Дурыс, ЛуўрЧырвонафігурны кілікс "Эас аплаквае Мемнана  (укр.) (бел.", вазапісец Дурыс, Луўр * Заходні фасад Парфенона, Афінскі акропальЗаходні фасад Парфенона, Афінскі акропаль * Мармуровая "Венера Мілоская", ЛуўрМармуровая "Венера Мілоская", Луўр * Так званая рыбная талерка  (руск.) (бел. Берлін.Так званая рыбная талерка  (руск.) (бел. Берлін. * Трагічная маска акцёра, бронза. Музей у Пірэі  (англ.) (бел. Афіны.Трагічная маска акцёра, бронза. Музей у Пірэі  (англ.) (бел. Афіны. * Храм Апалона ў Басах  (руск.) (бел. рэшткі фрызу. Паядынак з кентаўрам, 420 г. да н.э. Брытанскі музей, ЛонданХрам Апалона ў Басах  (руск.) (бел. рэшткі фрызу. Паядынак з кентаўрам, 420 г. да н.э. Брытанскі музей, Лондан На старажытнарымскае мастацтва моцна ўплывала старажытнагрэчаскае, яго можна нават назваць нашчадкам старажытнагрэчаскіх жывапісу і скульптуры, аднак адчуваецца і моцны ўплыў больш мясцовага этрускага мастацтва. Старажытнарымская скульптура  (англ.) (бел. была пераважна выявамі вышэйшых класаў грамадства і багоў. Аднак старажытнарымскі жывапіс меў пэўныя ўнікальныя характарыстыкі. Сярод жывапісу, які захаваўся, ёсць фрэскі, многія з віл у Кампаніі (Паўднёвая Італія), асабліва ў пахаваных Везувіем  (руск.) (бел. гарадах Пампеі, Стабіі  (руск.) (бел. і Геркуланум. Гэты жывапіс можа быць падзелены на чатыры галоўныя «стылі» або перыяды і змяшчае верагодна першыя прыклады трамплею  (руск.) (бел. псеўда-перспектывы і чыстага пейзажу. Амаль адзіныя маляваныя партрэты антычнасці, якія дайшлі да нашага часу, — гэта значная колькасць пахавальных партрэтаў  (укр.) (бел. бюставага фармату, знойдзеных пры раскопках познеантычных могілак у Фаюме і навакольных гарадах. Яны сведчаць аб высокім майстэрстве мясцовых майстроў і надзвычайнай якасці антычных партрэтаў. Таксама захавалася маленькая колькасць мініяцюр з ілюмінаваных манускрыптаў Позняй Антычнасці, але існуе даволі вялікая колькасць копій з эпохі Ранняга Сярэднявечча. Раннехрысціянскае мастацтва  (руск.) (бел. зарадзілася са старажытнарымскага народнага, а пазней імперскага, мастацтва і сфармавала ўласную іканаграфію з гэтых крыніц. * Фрэскі Вілы містэрый, ПампеіФрэскі Вілы містэрый, Пампеі * Капіталійская ваўчыца - узор этрускай бронзавай скульптурыКапіталійская ваўчыца - узор этрускай бронзавай скульптуры * Фаюмскі партрэт "Жанчына з каралямі  (укр.) (бел.", Музей гісторыі мастацтваўФаюмскі партрэт "Жанчына з каралямі  (укр.) (бел.", Музей гісторыі мастацтваў * Бюст Актавіяна Аўгуста перыяду праўлення, цяпер Мюнхенская ГліптатэкаБюст Актавіяна Аўгуста перыяду праўлення, цяпер Мюнхенская Гліптатэка Сярэднявечча ------------ Асноўны артыкул: **Сярэднявечнае мастацтва** *Евангеліст Матфей* з Ліндзісфарнскага Евангелля. Большасць сярэднявечнага мастацтва, якое да нас дайшло, мае рэлігійны фокус, паколькі часта аплачвалася царквой, уладнымі царкоўнымі асобамі, напрыклад, епіскапамі, супольнасцямі, напрыклад, манастырамі, або багатымі прыватнымі свецкімі заступнікамі. Шматлікія ўзоры мелі літургічнае прызначэнне напрыклад, працэсійныя крыжы і алтарныя карціны  (руск.) (бел.. Адно з цэнтральных пытанняў у гісторыі сярэднявечнага мастацтва - недахоп рэалізму. Значная частка ведаў аб перспектыве ў мастацтве і разуменне чалавечай фігуры былі страчаны з падзеннем Рымскай імперыі. Верагодна рэалізм не быў галоўным для сярэднявечных мастакоў, яны ў першую чаргу спрабавалі перадаць рэлігійнае пасланне, якое патрабавала дакладных іканічна, а не дакладна выкананых малюнкаў. **Перыяд часу** 6-15 стагоддзе н.э. ### Візантыя Геліяс на калясніцы Асноўны артыкул: **Візантыйскае мастацтва** Візантыйскае мастацтва змешваецца з так званым мастацтвам ранняга хрысціянства да першага перыяду іканаборства (730-843), калі большасць мастацтва з выявай чалавечых фігур было знішчана; засталося так мала, што сёння любыя новыя адкрыцці дадаюць новага разумення. Пасля 843 і да 1453 года існавала выразная традыцыя візантыйскага мастацтва. Па якасці матэрыялу і працы часта лепш мастацтва Сярэднявечча. Цэнтрам стварэння мастацтва быў Канстанцінопаль. Найвышэйшым дасягненнем візантыйскага мастацтва былі манументальныя фрэскі і мазаікі ўнутры купальных цэркваў, большасць з якіх страчаныя з-за прыродных катастроф і пераўтварэння цэркваў у мячэці. ### Ранняе Сярэднявечча Асноўны артыкул: **Дараманскі стыль** Старонка з Келскай кнігі Мастацтва перыяду перасялення - гэта агульны тэрмін для абазначэння мастацтва "варварскіх" народаў, якія перасяліліся на тэрыторыі былой Рымскай імперыі ў Еўропе. Кельцкае мастацтва ў VII-VIII стагоддзях злілося з германскімі традыцыямі з прычыны кантакту з англасаксамі, стварыўшы гіберна-саксонскі стыль або астраўное мастацтва  (укр.) (бел. якое было ўплывовым на працягу Сярэднявечча. Меравінгскае мастацтва  (укр.) (бел. - гэта мастацтва франкаў да каля 800 года, а яго пераемнік мастацтва Каралінгаў злучыла свой погляд на аднаўленне традыцый антычнасці з астраўным мастацтвам і развілося ў Атонскае мастацтва  (укр.) (бел.. Англасаксонскае мастацтва развілося на Брытанскіх астравах на змену астраўному. Амаль увесь жывапіс таго часу захаваўся толькі ў ілюмінаваных манускрыптах, аднак важнымі сродкамі выразы ў тую эпоху былі таксама архітэктура, праца па метале і маленькія па памеры рэзьбы па дрэве або слановай косці. ### Раманскае мастацтва Уінчэстэрская Біблія  (англ.) (бел. Асноўны артыкул: **Раманскае мастацтва** Раманскае мастацтва тычыцца перыяду часу ад каля 1000 года да ўзнікнення готыкі ў XII стагоддзі. Гэта быў перыяд росту ўзроўню жыцця, і першы перыяд распаўсюджання агульнага стылю па значнай частцы Еўропы, ад Скандынавіі да Швейцарыі. Раманскае мастацтва было энергічным і прамым, ярка размаляваным і часта вельмі складаным. Важным мастацкім выразам сталі вітражы і эмаль па метале; з'явіліся вялікія асобныя скульптуры, хоць гарэльеф заставаўся асноўнай тэхнікай. У архітэктуры пераважалі тоўстыя сцены і закругленыя зверху вокны і аркі, з вялікай колькасцю разьбяных арнаментаў. ### Готыка Цудоўны часаслоў герцага Берыйскага Асноўны артыкул: **Готыка** Гатычнае мастацтва - гэта ўмоўны тэрмін, які залежыць ад віду мастацтва, месца і часу. Ужыванне тэрміна прымяняецца да гатычнай архітэктуры з 1140 года, а вось гатычны жывапіс паўстаў каля 1200 (дакладная дата з'яўляецца супярэчлівай), калі ён вылучыўся з раманскага стылю. Гатычная скульптура нарадзілася ў Францыі ў 1144 годзе з перабудовай галоўнай царквы Абацтва Сен-Дэні і распаўсюдзілася па ўсёй Еўропе. У 13-м стагоддзі готыка стала міжнародным стылем, замяніўшы раманскага мастацтва. Інтэрнацыянальная готыка - гэта гатычнае мастацтва ад каля 1360 да 1430 года, пасля чаго готыка зліваецца з мастацтвам Адраджэння, у розны час у розных месцах. На працягу перыяду готыкі зноў важным становіцца жывапіс, на фрэсках або дошках, а ў канцы перыяду ўзнікае новы спосаб выразы - графіка. Адраджэнне ---------- Вітрувіянскі чалавек (*Uomo Vitruviano*) (каля 1490) Леанарда да Вінчы. Гэты малюнак быў натхнёны, а затым і названы імем старажытнарымскага архітэктара і аўтара I ст. да н.э. Вітрувія і яго думкі пра «ідэальныя» прапорцыі чалавечага цела  (руск.) (бел. якую можна знайсці ў яго "De architectura  (руск.) (бел.". Малюнак падкрэслівае захапленне эпохі Адраджэння грэка-рымскай цывілізацыяй і выкарыстанне мастацтва антычнасці, а таксама пошук Леанарда сувязі паміж структурай цела і прыродай. Асноўныя артыкулы: **Адраджэнне** і **Мастацтва эпохі Адраджэння** Адраджэнне характарызуецца фокусам на мастацтве антычнасці (Старажытных Грэцыі і Рыма), што прывяло да шматлікіх зменаў як у тэхнічных аспектах жывапісу і скульптуры, так і ў іх тэматыцы. Яно пачалося ў Італіі  (руск.) (бел. тэрыторыі з багатай старажытнарымскай спадчынай, і таксама на заможных патронаў для мастакоў. У перыяд Адраджэння мастакі пачалі павялічваць рэалізм сваіх работ, выкарыстоўваючы новыя тэхнікі ў перспектыве, такім чынам лепш дэманструючы тры вымярэння. Мастакі таксама пачалі выкарыстоўваць новыя тэхнікі ў кіраванні святлом і цемрай, напрыклад кантраст тонаў ў многіх партрэтах рукі Тыцыяна і развіццё тэхнік сфумата і к'яраскура  (руск.) (бел. Леанарда да Вінчы. Скульптары таксама пачалі знаходзіць шмат старых тэхнік, напрыклад кантрапост. Вынікаючы з духу гуманізму таго часу, па тэматыцы мастацтва стала больш свецкім, дадаўшы да хрысціянскіх тэм адлюстраванне міфалогіі. Гэты жанр мастацтва часта называюць класіцызмам Адраджэння. На поўнач ад Альпаў найбольш важным вынаходствам Адраджэння было шырокае выкарыстанне алейных фарбаў, што дало магчымасць большай разнастайнасці колераў і іх яркасці. ### Ад готыкі да Адраджэння У канцы XIII - у пачатку XIV стагоддзя значная частка італьянскага жывапісу па стылі ўсё яшчэ была візантыйскай, асабліва Дуча з Сіены і Чымабуэ з Фларэнцыі, а вось П’етра Каваліні ў Рыме па стылі быў больш гатычным. У 1290 годзе Джота пачаў маляваць у манеры, менш традыцыйнай і больш заснаванай на назіранне прыроды. Яго вядомы цыкл фрэсак у капэле Скравеньі, Падуя (каля 1305 года) Лічыцца пачаткам стылю Адраджэння. Іншыя мастакі XIV стагоддзя працягвалі тварыць ў гатычным стылі, сярод іх значнымі можна назваць Сімонэ Марціні і Джэнціле да Фабрыяна. У Нідэрландах пачатак выкарыстання ў жывапісе алейных фарбаў замест тэмперы прывяло да большай складанасці работ, якія залежаць не ад залатых лістоў і ціснення, а ад дэталёвага малюнка прыроднага свету. У гэты перыяд развілося мастацтва малявання тэкстур з максімальным рэалізмам. Такія галандскія мастакі як Ян ван Эйк і Хуга ван дэр Гус аказалі значны ўплыў на жывапіс Позняй Готыкі і Ранняга Адраджэння. ### Ранняе Адраджэнне Ідэі Адраджэння ўпершыню прыйшлі ў горад-дзяржаву Фларэнцыя ў Італіі. Скульптар Данатэла вярнуўся да класічных тэхнік, такіх як кантрапост, і класічных прадметаў, такіх як асобная аголеная скульптура, - яго другая скульптура Давыда была першай асобна пастаўленай бронзавай скульптурай аголенага чалавека, створанай у Еўропе з часоў Рымскай імперыі. Скульптар і архітэктар Філіпа Брунелескі для натхнення вывучаў архітэктурныя ідэі старажытнарымскіх будынкаў. Мазачыа палепшыў такія элементы жывапісу як кампазіцыя, індывідуальныя выказванні і чалавечая форма для малявання фрэсак, асабліва фрэсак у капэле Бранкачы  (руск.) (бел. якія маюць на дзіва вялікую элегантнасць, драму і эмоцыю. На дзіва вялікая колькасць значных мастакоў працавала над рознымі часткамі фларэнтыйскага сабора Санта-Марыя-дэль-Ф’ёрэ. Купал Брунелескі быў адным з першых сапраўды рэвалюцыйных вынаходак у архітэктуры з часоў гатычнага аркбутану. Данатэла стварыў шмат скульптур для сабора. Унёсак зрабілі таксама Джота і Ларэнца Гіберці  (руск.) (бел.. *Рукі, які моляцца* (*Betende Hände*) (каля 1508), малюнак традыцыі Паўночнага Адраджэння, у якой Дзюрэр быў выбітнай фігурай. ### Высокае Адраджэнне Да мастакоў Высокага Адраджэння ставяцца такія фігуры, як Леанарда да Вінчы, Мікеланджэла Буанароці і Рафаэль Санці. Мастацкае развіццё ў Італіі XV стагоддзя (напрыклад, цікавасць да сістэм перспектывы, адлюстравання анатоміі, класічных скульптур) вырасла на працягу 16-га стагоддзя, з-за чаго XV стагоддзе называюць «Раннім Адраджэннем», а XVI - «Высокім Адраджэннем». Хоць ніякі асобны стыль не характарызуе Высокае Адраджэнне, перш за ўсё з гэтым перыядам асацыююцца Леанарда да Вінчы, Рафаэль, Мікеланджэла і Тыцыян, чые працы дэманструюць дзіўнае майстэрства, тэхніку і эстэтыку. Мастакі Высокага Адраджэння стварылі работы такога ўплыву, што пакаленні мастакоў у наступныя стагоддзі звярталіся да гэтых работ для навучання. ### Паўночнае мастацтва перад і ў перыяд Адраджэння Ранні нідэрландскі жывапіс  (укр.) (бел. распрацаваў (але не вынайшаў) тэхніку алейнага жывапісу, якая дазваляла большы кантроль у маляванні дробных дэталяў рэалістычнага выгляду — Ян ван Эйк (1366-1441) быў важным у пераходзе ад ілюмінаваных манускрыптаў станковага жывапісу. Іеранім Босх (1450?-1516), галандскі мастак — іншая важная фігура ў Паўночным Адраджэнні. Яго карціны змяшчалі рэлігійныя сюжэты ў спалучэнні з гратэскнымі фантазіямі, яркімі вобразамі і народнымі легендамі. Альбрэхт Дзюрэр прынёс стыль Італьянскага Адраджэння ў Германіі ў канцы 15-га стагоддзя і быў асноўнай фігурай мастацтва Нямецкага Адраджэння. "'Перыяд часу': * Італьянскі Рэнесанс: Канец XIV — пачатак XVI стагоддзя * Паўночны Рэнесанс: XVI стагоддзе Маньерызм, барока і ракако -------------------------- Асноўныя артыкулы: **Маньерызм**, **Барока** і **Ракако** У еўрапейскім мастацтве класіцызм Адраджэння спарадзіў два розных рухі — маньерызм і барока. Маньерызм, рэакцыя супраць ідэальнага перфекцыянізму класіцызму, выкарыстоўваў скрыўленне святла і прасторавых рамак з мэтай падкрэслення эмацыйнага складніку карціны і эмоцый мастака. Працы Эль Грэка з'яўляюцца асабліва яркім прыкладам маньерызму ў маляванні канца XVI — пачатку XVII стагоддзя. Паўночны маньерызм развіваўся даўжэй і быў пераважным стылем у другой палове XVI стагоддзя. Асноўны артыкул: **Жывапіс барока** Барока падняло выяўленчасць Адраджэння на новыя вышыні, падкрэсліваючы ў сваіх пошуках прыгажосці дэталі, руху, асвятлення і драматызм. Найбольш вядомымі мастакамі барока з'яўляюцца Караваджа, Рэмбрант, Пітэр Паўль Рубенс і Дыега Веласкес. З паўночных традыцый рэалізму ў XVII стагоддзі развілося зусім іншае мастацтва — залаты век галандскага жывапісу  (руск.) (бел. дзе было вельмі мала рэлігійнага жывапісу і мала гістарычнага жывапісу, затое яно зрабіла важную ролю на развіццё свецкіх жанраў, такіх як нацюрморт, жанравы жывапіс паўсядзённым жыцці і пейзаж. Таму хоць барочная прырода творчасці Рэмбрандта не выклікае сумненняў, гэта стыль менш выкарыстоўваецца для апісання творчасці Яна Вермера і многіх іншых нідэрландскіх мастакоў. Жывапіс Фландрыі збольшага падзяляў гэты трэнд, аднак працягваў ствараць карціны і ў традыцыйнай тэматыцы. Барока часта разглядаюць як частку Контррэфармацыі — мастацкі элемент адраджэння духоўнага жыцця ў рымска-каталіцкай царкве. Таксама, упор барочнага мастацтва на велічы і пышнасці лічыцца абсалютысцкім па прыродзе. У рамках барочнага кантэксту шырока даследаваліся рэлігійныя і палітычныя тэмы, і ў карцінах і скульптурах прысутнічалі моцныя элементы драмы, эмоцыі і тэатральнасці. Да вядомых барочных мастакоў належаць Караваджа і Рубенс. Барочное мастацтва па прыродзе было асабліва багатае і складанае, яно часта выкарыстоўвала глыбокія, цёплыя колеры з цёмнымі паўтонамі. Помпа і пышнасць былі важнымі не толькі для мастацтва барока, але і для ўсяго стылю ў цэлым, што засведчваецца словамі Людовіка XIV: «Я ёсць увасобленая веліч»; шмат барочных мастакоў служылі каралям, якія спрабавалі рэалізаваць гэтую мэту. У многіх аспектах барочное мастацтва падобна на мастацтва Адраджэння; цікава, што тэрмін «барока» спачатку выкарыстоўваўся ў негатыўным сэнсе для абазначэння пострэнесанскага мастацтва і архітэктуры, пазбаўленых густу і залішне сентыментальных. Мастацтва барока можна лічыць больш складанай і драматычнай рэ-адаптацыяй мастацтва позняга Адраджэння. У пачатку XVIII стагоддзя барочнае мастацтва пачало выходзіць з моды, паколькі многія лічылі яго занадта суровым і меладраматычным, і яно развілося ў ракако, што паўстала ў Францыі. Мастацтва ракако было яшчэ больш складаным за мастацтва барока, але менш сур'ёзным і больш гуллівым. Дзе барока выкарыстоўвала глыбокія, моцныя колеры, ракако выкарыстоўвала пастэльныя, крэмавыя. Мастакі больш не рабілі ўпор на тэме рэлігіі ці палітыкі, замест гэтага засяроджваючыся на больш лёгкіх тэмах, такіх як каханне і апяванне прыроды. Мастацтва ракако таксама кантраставала з барока ў тым, што часта адмаўлялася ад сіметрыі ў карысць больш асіметрычных формаў, а таксама шукала натхнення ў мастацкіх формах і арнаментах Далёкага Усходу. Гэта пацягнула рост папулярнасці парцалянавых фігурак і шынуазры ў цэлым. Некаторы час на працягу XVIII стагоддзя ракако бурна развівалася, аднак даволі хутка выйшла з моды, паколькі многія лічылі яго пазбаўленым густу і легкадумным, што аддае перавагу эстэтыцы над зместам. У многіх аспектах неакласіцызм паўстаў як процівага ракако, галоўным з якіх была агіда да легкадумных якасцяў апошняга. **Перыяд часу**: * Маньерызм: XVI стагоддзе * Барока: пачатак XVII — пачатак/сярэдзіна XVIII стагоддзя * Ракако: сярэдзіна XVIII стагоддзя Неакласіцызм, рамантызм, акадэмізм і рэалізм -------------------------------------------- Асноўныя артыкулы: **Неакласіцызм**, **Рамантызм**, **Акадэмізм** і **Рэалізм** Неакласічнае мастацтва характарызавалася акцэнтам на прастаце, парадку і ідэалізме, і атрымлівала натхненне з розных антычных тэм. Паўстаўшы як процівага ракако, неакласіцызм пагарджаў ракако за, як ён лічыў, павярхоўнасць і фрывольнасць, і жадаў вяртання да прастаты, парадку і 'пурызму' класічнай антычнасці, і асабліва Старажытнай Грэцыі і Рыма. На стыль таксама часткова паўплываў Рэнесанс, які сам знаходзіўся пад моцным уплывам антычнага мастацтва. Неакласіцызм быў мастацкім кампанентам інтэлектуальнага руху, вядомага як Асветніцтва; Асветніцтва было ідэалістычным і рабіла ўпор на аб’ектыўнасці, довадах і эмпірычнай праўдзе. Неакласіцызм шырока распаўсюдзіўся па Еўропе на працягу XVIII стагоддзя, асабліва ў Вялікабрытаніі, дзе ў гэты час быў пабудаваны шэраг выдатных неакласічных архітэктурных аб’ектаў; захоп неакласіцызму антычнасцю бачны па папулярнасці ў гэты перыяд гран-тураў, калі багатыя арыстакраты падарожнічалі да антычных руін у Італіі і Грэцыі. Тым не менш, вызначальны момант неакласіцызму прыйшоў з Вялікай французскай рэвалюцыі ў канцы XVIII стагоддзя; у Францыі ракако было заменена неакласіцызмам, як больш сур’езным стылем. У многіх аспектах, неакласіцызм можна разглядаць не толькі як мастацкі стыль, але і як палітычны і культурны рух. Распаўсюджаныя тэмы твораў неакласіцызму — адвага і вайна, таксама шырока выкарыстоўваліся і ў антычнай Грэцыі і Рыме. Найбольш вядомымі неакласіцыстамі былі Энгр, Канова і Жак-Луі Давід. Як маньерызм адхіліў класіцызм, так і рамантызм адхіліў ідэі Асветы і эстэтыку неакласіцызму, яго высока-аб’ектыўную і спарадкаваную прыроду і прызнаваў больш індывідуальны і эмацыйны падыход да мастацтва. Рамантызм рабіў акцэнт на прыродзе, асабліва на малюнку сілы і прыгажосці прыроднага свету, і на эмоцыях, і шукаў асабліва персанальнага падыходу да мастацтва. Мастацтва рамантызму было пра індывідуальныя пачуцці, а не пра агульныя тэмы, як у неакласіцызме; і мастакі часта выкарыстоўвалі колеры для перадачы пачуццяў і эмоцый. Падобна з неакласіцызмам, за натхненнем рамантызм звяртаўся да антычнага грэчаскага і рымскага мастацтва і міфалогіі, аднак у адрозненне ад яго, гэта натхненне выкарыстоўвалася пераважна для стварэння сімвалізму і разумовых вобразаў. Рамантычнае мастацтва таксама запазычыла многа сваіх эстэтычных якасцяў з сярэднявечнага і гатычнага мастацтва, а таксама з міфалогіі і фальклору. Сярод найбольш значных прадстаўнікоў рамантызму такія мастакі як Эжэн Дэлакруа, Франсіска Гоя, Уільям Цёрнер  (руск.) (бел. Джон Канстэбл  (руск.) (бел. Каспар Давід Фрыдрых, Томас Коўл і Уільям Блэйк. Большасць мастакоў таго часу спрабавалі заняць цэнтральную пазіцыю і сумясціць розныя рысы неакласіцызму і рамантызму. Аднак у Французскай акадэміі падыход быў іншым, што прывяло да ўзнікнення акадэмізму. Адольф-Вільям Бугеро лічыцца галоўным прадстаўніком гэтага напрамку ў мастацтве. У пачатку XIX стагоддзя індустрыялізацыя пачала радыкальна змяняць твар Еўропы. Беднасць, галеча і адчай сталі доляй новага працоўнага класа, створанага ў выніку прамысловай рэвалюцыі. Як рэакцыя на гэтыя змены ў грамадстве, узнік стыль рэалізм. Ён спрабаваў дакладна перадаць ўмовы і нягоды бедных у надзеі змяніць грамадства. У адрозненне ад рамантызму, які быў у цэлым аптымістычныv адносна чалавецтва, рэалізм прапаноўваў цяжкае бачанне беднасці і адчаю; так, дзе рамантызм апяваў прыроду, рэалізм паказваў жыццё ва ўрбаністычнай пустыні. Як і рамантызм, рэалізм быў не толькі мастацкім, але і літаратурным стылем. Асобныя выбітныя мастакі рэалізму: Шардэн, Гюстаў Курбэ, Жан-Франсуа Міле, Жан Каро, Анарэ Дам'е  (руск.) (бел. Эдуард Манэ, Эдгар Дэга (абодва часта лічацца імпрэсіяністамі, хоць першы працаваў у абодвух стылях, а другі наогул адмаўляў, што ён імпрэсіяніст і лічыў сябе рэалістам) і Томас Ікінс. У адрозненне ад іншага мастацтва, у архітэктуры рэакцыяй на індустрыялізацыю быў ухіл у бок гістарызму. Хоць чыгуначныя станцыі, пабудаваныя ў гэты перыяд, часта лічацца сапраўдным адлюстраваннем яго духу — часам называюцца «саборамі таго часу» — на працягу эры Індустрыялізацыі асноўныя рухі ў архітэктуры былі абнаўленнямі стыляў далёкага мінулага, напрыклад неаготыкі. Падобнымі рухамі былі прэрафаэліты, якія спрабавалі вярнуць мастацтва да яго стану «чысціні» Рафаэль, і Рух мастацтваў і рамёстваў  (руск.) (бел. які пратэставаў супраць безасабовай прадукцыі масавай вытворчасці і выступаў за вяртанне да сярэднявечнага рамесніцтва. **Перыяд часу**: * Неакласіцызм: першая палова XVIII стагоддзя — пачатак XIX стагоддзя * Рамантызм: канец XVIII стагоддзя — сярэдзіна XIX стагоддзя * Рэалізм: XIX стагоддзе Мастацтва мадэрну ----------------- Асноўныя артыкулы: **Імпрэсіянізм**, **Постімпрэсіянізм** і **Мадэрнізм** Імпрэсіянізм быў вядомы выкарыстаннем у карцінах святла і руху З натуралістычнай этыкі рэалізму вырас значны мастацкі стыль — імпрэсіянізм. Імпрэсіяністы былі першымі, хто пачаў выкарыстоўваць святло ў жывапісу, спрабуючы перадаць яго так, як бачыць чалавечыя вочы. Эдгар Дэга, Эдуард Манэ, Клод Манэ, Каміль Пісаро і П’ер Агюст Рэнуар былі прыхільнікамі імпрэсіянізму. Прамым вынікам развіцця імпрэсіянізму стаў постімпрэсіянізм. Найбольш вядомыя постімпрэсіяністы — Поль Сезан, Вінцэнт ван Гог, Поль Гаген, Жорж-П’ер Сёра. За імпрэсіяністамі і постімпрэсіяністамі прыйшоў фавізм, што часта лічыцца першым «мадэрновым» жанрам мастацтва. Гэтак жа, які імпрэсіяністы вырабілі рэвалюцыю ў святле, так і фавісты пераасэнсавалі колер, наносячы на свае палотны жывыя, дзікія адценні. Пасля фавістаў пачалося развіццё ўласна мастацтва мадэрна ва ўсіх яго формах ад экспрэсіянізму, з яго задачай правакаваць эмоцыі творамі мастацтва, да кубізму, мастацтва транспанавання трохмернай рэальнасці на плоскую канву, і абстракцыянізму. Гэтыя новыя формы мастацтва ціснулі на традыцыйныя паняцці «мастацтва» і адказвалі падобным хуткім зменам у грамадстве, тэхналогіі і думцы. Сюррэалізм часта таксама лічыцца формай мастацтва мадэрна. Аднак самі сюррэалісты адмаўлялі вывучэнне сюррэалізму як эры ў гісторыі мастацтва, сцвярджаючы, што гэта занадта спрашчае складанасць руху (які па іх думку не з’яўляецца мастацкім рухам), няправільна ўяўляе адносіны сюррэалізму з эстэтыкай і ілжыва характарызуе сюррэалізм як скончаную, гістарычна закансерваваную эру. Іншыя формы мастацтва мадэрна (некаторыя з якіх мяжуюць з сучасным мастацтвам  (руск.) (бел.) уключаюць: * Абстрактны экспрэсіянізм * Ар-дэко * Ар Нуво * Баўхаўс * Жывапіс каляровага поля  (руск.) (бел. * Канцэптуальнае мастацтва  (руск.) (бел. * Канструктывізм (мастацтва) * Кубізм * Дадаізм * Сіні вершнік * De Stijl  (руск.) (бел. * Мост (арт-група) * Боды-арт  (руск.) (бел. * Экспрэсіянізм * Фавізм * Флуксус  (руск.) (бел. * Футурызм * Хэпенінг * Сюррэалізм * Летрызм  (руск.) (бел. * Лірычная абстракцыя  (руск.) (бел. * Лэнд-арт * Мінімал-арт  (руск.) (бел. * Наіўнае мастацтва  (руск.) (бел. * Оп-арт * Перформанс  (руск.) (бел. * Фотарэалізм  (руск.) (бел. * Поп-арт * Супрэматызм * Відэа-арт  (руск.) (бел. * Варціцызм  (руск.) (бел. Сучаснае мастацтва (кантэмпарары) і постмадэрнізм ------------------------------------------------- Асноўныя артыкулы: **Сучаснае мастацтва** і **Постмадэрнавае мастацтва** Архітэктар Сант’яга Калатрава. Тэатр Аўдзіторыа-дэ-Тэнэрыфэ  (укр.) (бел.. Мастацтва мадэрна спарадзіла некалькі характарыстык таго, што пазней было вызначана як мастацтва постмадэрну; таму, некалькі рухаў мадэрну часта класіфікуюцца як мадэрн, і як постмадэрн, напрыклад, поп-арт. У прыватнасці, мастацтва постмадэрну робіць моцны ўпор на іронію, пародыю і гумар у цэлым; мадэрн пачаў развіццё больш іранічнага падыходу да мастацтва. У постмаддэрне назіраецца размытасць межаў паміж высокім выяўленчым мастацтвам і мастацтвам ніжэйшага ўзроўню і камерцыйным мастацтвам, але пачаў эксперыменты з такім размыццём мадэрн. Адносна нядаўнія тэндэнцыі ў мастацтве прывялі да істотнага пашырэння паняцця мастацтва, у частцы матэрыялаў, сродкаў, дзейнасці і канцэпцыі. У прыватнасці, моцны ўплыў аказала канцэптуальнае мастацтва. Яно пачалося літаральна як замена канцэпцыі для створанага аб'екта, адной з мэтаў якой была адмова ад камадыфікацыі мастацтва. Аднак цяпер гэта звычайна вызначаецца як мастацкая праца, дзе аб'ект прысутнічае, але асноўнай часткай працы з'яўляецца працэс мыслення, які стварыў гэты аб'ект. А аспект камерцыялізму да працы вярнуўся. Таксама назіраецца рост пераймання папярэдніх мастацкіх стыляў і атрымання сапраўднасці ад такога пераймання. Постмадэрнізм у мастацтве, які рос з 1960-х, адрозніваецца ад мадэрнізму тым, што стылі мадэрнізму факусаваліся на ўласнай дзейнасці і каштоўнасцях, а постмадэрнізм выкарыстоўвае ўвесь спектр мінулых стыляў як арыенцір. Гэта па вызначэнні стварыла адносны погляд, з даданнем іроніі і нявер'ем у каштоўнасці, паколькі можна было ўбачыць, што кожны стыль змяняецца нейкім іншым. Іншым вынікам быў рост камерцыялізму і «селебрыці». Мастацтва постмадэрну падвергла сумневу агульныя правілы і кіруючыя прынцыпы таго, што такое "высокае", злучыўшы "нізкае мастацтва" з высокімі мастацтвамі да тых пор, што іх ужо цяжка адрозніць. Да пачатку постмадэрнізму, высокімі мастацтвамі лічыліся тыя, што мелі эстэтычную якасць, элегантнасць, майстэрства, прыгажосць і інтэлектуальную стымуляцыю, мэтай якіх было звяртацца да вышэйшага або адукаванага класа грамадства; гэта адрознівала высокае ад нізкага мастацтва, якое лічылі безгустоўным, кічавым, такім, што лёгка вырабіць, і пазбаўленым (амаль) любой інтэлектуальнай стымуляцыі, мастацтвам, прызначаным для таго, каб падабацца масам. Постмадэрн размыў гэтыя адрозненні, прыўнесучы моцны элемент кіча, камерцыялізму і кампу ў сучасныя высокія мастацтвы. Акрамя таго, постмадэрн пакідае шмат месца для індывідуалізму на творчай сцэне; напрыклад, постмадэрн часта атрымлівае натхненне з мінулых стыляў, напрыклад барока або готыкі, супрацьпастаўляе і перапрацоўвае іх у іншым кантэксце. Некаторыя сюррэалісты, у прыватнасці Жуан Міро, які заклікаў да «забойства жывапісу» (у многіх інтэрв'ю з 1930-х гадоў, Міро выказваў пагарду да звычайных метадаў жывапісу і сваё жаданне «забіць» ці «згвалціць» іх на карысць больш сучасных метадаў выразы), адпрэчвалі або спрабавалі «выцесніць» жывапіс. Існавалі і іншыя супраць-жывапісныя тэндэнцыі сярод мастацкіх рухаў, напрыклад дадаізм і канцэптуальнае мастацтва  (руск.) (бел.. Тэндэнцыі руху ад жывапісу ў канцы 20-га стагоддзя супрацьстаялі такія стылі як працяг мінімалізму  (руск.) (бел. лірычнай абстракцыі  (руск.) (бел. поп-арту, оп-арту, неарэалізм  (англ.) (бел.неарэалізм, фотарэалізм  (руск.) (бел. Неа-геа  (руск.) (бел. неаэкспрэсіянізм  (руск.) (бел. і стакізм  (руск.) (бел. а таксама і іншыя напрамкі жывапісу. Зноскі ------ 1. ↑ *Chaniotis, Angelos*. Ancient Crete **(нявызн.)**. *Oxford Bibliographies*. Oxford University Press. Праверана 2 January 2013. 2. ↑ 3. 1 2 4. ↑ Архівавана 6 снежня 2013. 5. 1 2 Baroque Art **(нявызн.)**. Arthistory-famousartists-paintings.com (24 ліпеня 2013). Праверана 25 жніўня 2013. 6. ↑ Ancien Regime Rococo **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Bc.edu. Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2015. Праверана 25 жніўня 2013. 7. ↑ 8. ↑ Мистецтво в неокласицизмі (англ.) **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Artsz.org (26 лютага 2008). Архівавана з першакрыніцы 6 кастрычніка 2014. Праверана 25 жніўня 2013. 9. 1 2 James J. Sheehan, «Art and Its Publics, c. 1800,» United and Diversity in European Culture c. 1800, ed. Tim Blanning and Hagen Schulze (New York: Oxford University Press, 2006), 5-18. 10. 1 2 3 4 5 Загальне введення в постмодернізм (англ.) **(нявызн.)**. Cla.purdue.edu. Праверана 25 жніўня 2013. 11. ↑ *Ideas About Art*, Desmond, Kathleen K. John Wiley & Sons, 2011, p.148 12. ↑ *International postmodernism: theory and literary practice*, Bertens, Hans , Routledge, 1997, p.236 13. ↑ M. Rowell, *Joan Mirό: Selected Writings and Interviews* (London: Thames & Hudson, 1987) pp. 114—116. Літаратура ---------- * Sandars, Nancy K.  (руск.) (бел. *Prehistoric Art in Europe*, Penguin (Pelican, now Yale, History of Art), 1968 (nb 1st edn.; early datings now superseded) Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Еўрапейскае мастацтва на Вікісховішчы | * Web Gallery of Art * Postmodernism * European artists community * Panopticon Virtual Art Gallery | ⛭Краіны Еўропы: Мастацтва | | --- | |  · Аўстрыя · Азербайджан¹ · Албанія · Андора · Беларусь · Бельгія · Балгарыя · Боснія і Герцагавіна · Ватыкан · Вялікабрытанія · Венгрыя · Германія · Грэцыя · Грузія · Данія · Ірландыя · Ісландыя · Іспанія · Італія · Казахстан² · Кіпр¹ · Латвія · Літва · Ліхтэнштэйн · Люксембург · Мальта · Малдова · Манака · Нідэрланды · Нарвегія · Польшча · Партугалія · Паўночная Македонія · Расія² · Румынія · Сан-Марына · Сербія · Славакія · Славенія · Турцыя² · Украіна · Фінляндыя · Францыя · Харватыя · Чарнагорыя · Чэхія · Швейцарыя · Швецыя · Эстонія | | Залежныя тэрыторыі | |  · Азорскія астравы · Аландскія астравы · Гернсі · Гібралтар · Джэрсі · Востраў Мэн · Фарэрскія астравы · Шпіцберген · Ян-Маен | | Непрызнаныя і часткова прызнаныя дзяржавы | |  · Абхазія¹ · Косава · Нагорны Карабах · Прыднястроўе · Паўднёвая Асеція¹ | | ¹ Часткова або цалкам у Азіі, у залежнасці ад праведзенай мяжы ² У асноўным у Азіі | | ⛭Напрамкі ў заходнім мастацтве | | --- | | Сярэднявечча | Раманскі стыль • Готыка (Інтэрнацыянальная готыка) | | Новы час | Акадэмізм • Ампір • Барока • Маньерызм • Класіцызм • Неакласіцызм • Рэалізм • Рэнесанс • Ракако • Рамантызм • Сентыменталізм | | Мадэрнізм | ✰ Прэрафаэліты • Імпрэсіянізм • Постімпрэсіянізм • Мадэрн (ар-нуво) • Ар-дэко • Экспрэсіянізм • Кубізм • Футурызм • Абстракцыянізм • Супрэматызм • Канструктывізм • Баўхаус • Дадаізм • Сюррэалізм • Абстрактны экспрэсіянізм • Лірычная абстракцыя • Жывапіс каляровага поля | | Сучаснае мастацтва | Артэ повера • Ар брут • Канцэптуалізм • Лэнд-арт • Мінімал арт • Маладыя брытанскія мастакі • Постмінімалізм • Неа-геа • Неапластыцызм • Неаэкспрэсіянізм • Оп-арт • Поп-арт • Сац-арт • Трансавангард • Стакізм | | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | LCCN: sh85007650 · LNB: 000052987 · NDL: 00560768 · NKC: ph120079 |

**Мікіта Іосіфавіч Перавознікаў** (1908—1966) — удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, поўны кавалер ордэна Славы. Біяграфія --------- Нарадзіўся 14 студзеня (27 студзеня па новаму стылю) 1908 года ў вёсцы Чачэвічы Расійскай імперыі, цяпер Быхаўскага раёна Магілёўскай вобласці Беларусі ў сялянскай сям’і. Беларус. Скончыў пяць класаў школы, затым — курсы жывёлаводаў і ветэрынарных фельчараў. Працаваў брыгадзірам, затым загадчыкам фермай. З 1939 па жнівень 1941 года быў камандзірам ветэрынарнага ўзвода пры Магілёўскім абласным упраўленні міліцыі. У шэрагах Чырвонай Арміі з 1930 па 1933 год, са жніўня 1941 па студзень 1942 года і з лютага 1944 года. У лютым-ліпені 1942 года знаходзіўся ў акружэнні.. З ліпеня 1942 па люты 1944 года — камандзір аддзялення 425-га партызанскага атрада 11-й быхаўскай брыгады. Памошнік камандзіра ўзвода 244-га гвардзейскага стралкаовага палка (82-я гвардзейская стралковая дывізія, 8-я гвардзейская армія, 1-ы Беларускі фронт) гвардыі старшы сяржант Перавознікаў 19 жніўня 1944 года падчас бою на паўднёвым захадзе ад горада Магнушаў (Польшча) адным з першых уварваўся ў траншэю праціўніка, з асабістай зброі ліквідаваў 6 гітлераўцаў. быў паранены, але застаўся ў страю.. Загадам па 82-й гвардзейскай стралковай дывізіі ад 16 верасня 1944 года старшы сяржант Перавознікаў Мікіта Іосіфавіч узнагароджаны ордэнам Славы 3-й ступені. Разведчык таго ж палка Перавознікаў у складзе групы захопу 21 снежня 1944 года ў раёне населеннага пункта Зосін (на паўднёвым захадзе ад горада Варка, Польшча) пранікнуў у размяшчэнне ворага, гранатамі знішчыў двух кулямётчыкаў, прыкрыў адыход групы разведчыкаў, захапіў у палон гітлераўца. Загадам па 8-й гвардзейскай арміі ад 13 студзеня 1945 года гвардыі старшы сяржант Перавознікаў Мікіта Іосіфавіч узнагароджаны ордэнам Славы 2-й ступені. 22 студзеня ў баі па ліквідацыі акружанай групіроўкі праціўніка ў горадзе Познань (Польшча) пры штурме крэасці Цытадзель гвардыі старшы сяржант Перавознікаў разам з байцамі скрытна пранікнуў у дом, дзе знішчыў 14 варожых салдатаў і афіцэраў. Адразу ж, павёў групу аўтаматчыкаў на наступны ўмацаваны пункт гітлераўцаў. Вораг спрабаваў вярнуць страчаныя пазіцыі. Адбіваючы контратакі, байцы групы Перавознікава знішчылі яшчэ 9 фашыстаў. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 15 мая 1946 года за мужнасць, адвагу і гераізм гвардыі старшы сяржант Перавознікаў Мікіта Іосіфавіч узнагароджаны ордэнам Славы 1-й ступені. У 1945 годзе Н. І. Перевозников быў дэмабілізаваны. Вярнуўшыся на радзіму, працаваў старшынёй калгаса. З 1948 года жыў у вёсцы Домнава Праўдзінскага раёна Калінінградскай вобласці, дзе працаваў брыгадзірам паляводчай брыгады, затым старшынёй калгаса і загадчыкам клубам. Член КПСС з 1950 года. Памёр 6 кастрычніка 1966 года. Пахаваны ў вёсцы Домнава Праўдзінскага раёна. Узнагароды ---------- * Узнагароджаны ордэнамі Славы 1-й (15 мая 1946, № 1725), 2-й (13 студзеня 1945, № 7032) і 3-й (16 верасня 1944 г. № 239860) ступеняў, а таксама медалямі. Зноскі ------ 1. ↑ Перевозников Никита Иосифович Архівавана 5 сакавіка 2016. 2. ↑ Перевозников Никита Иосифович 3. 1 2 3 4 Мікіта Іосіфавіч Перавознікаў на сайце «Героі краіны» 4. ↑ Некрополь Героев Калининградской области Літаратура ---------- * *Долготович Б. Д.* Кавалеры ордена Славы. — Минск, 2006. * Кавалеры ордена Славы трёх степеней: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии Д. С. Сухоруков. — М.: Воениздат, 2000. — 703 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-203-01883-9. Спасылкі -------- * Мікіта Іосіфавіч Перавознікаў на сайце «Героі краіны» * Перевозников Мікіта Іосіфавіч

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Бернар. **Сара Берна́р** (фр.: Sarah Bernhardt; 23 кастрычніка 1844, Парыж — 26 сакавіка 1923, Парыж) — французская актрыса, якую ў пачатку XX стагоддзя называлі «самай знакамітай актрысай за ўсю гісторыю». Поспеху яна дабілася на сцэнах Еўропы ў 1870-х гадах, а затым з трыумфам гастралявала і ў Амерыцы. У яе амплуа былі пераважна сур'ёзныя драматычныя ролі, з-за чаго актрыса атрымала мянушку «Боская Сара». Біяграфія і творчасць --------------------- Сара Бернар нарадзілася 22 кастрычніка 1844 года ў Парыжы. Маці Сары — Юдзіф (пасля Юлія) Бернар (1821, Амстэрдам — 1876, Парыж), паходзіла з яўрэйскай сям’і і была дачкой каміваяжора Морыца Барух Бернардта і Сары Гірш (1797—1829). З 1835 года Юдзіф, яе чатыры сястры і брат выхоўваліся мачахай Сарай Кінсберген (1809—1878). Бацька застаўся невядомы. Часам ім лічаць Поля Марэля, афіцэра французскага флоту (пра гэта сведчаць некаторыя афіцыйныя дакументы). Паводле іншай версіі бацькам з’яўляецца Эдуард Бернар, малады адвакат. Да прыезду ў Францыю Юдзіф падзарабляла мадысткай. Але ў Парыжы яна стала куртызанкай. Прыемная знешнасць, уменне з густам апранацца забяспечылі ёй нябеднае існаванне за кошт сродкаў заможных палюбоўнікаў. Дачка замінала Юдзіф весці бесклапотнае жыццё, і таму Сара была адпраўлена ў Англію, дзе жыла з няняй. Яна магла застацца там да паўналецця, калі б не адбыўся няшчасны выпадак: няня пакінула Сару адну з мужам-інвалідам, Сара змагла выбрацца са свайго крэсла і падышла занадта блізка да каміна, і яе сукенка загарэлася. Суседзі выратавалі Сару. Юдзіф у гэты час падарожнічала па Еўропе з чарговым спонсарам. Яе выклікалі да дачкі, яна прыехала ў Англію і забрала Сару ў Парыж. Неўзабаве яна зноў пакінула яе, пакінуўшы на апеку яшчэ адной нянькі. Вымушаная жыць у панылым месцы, у змрочным доме, куды прывезла яе нянька, Сара замкнулася ў сабе. Але лёс усё ж такі злучыў маці і дачку. Выпадковая сустрэча з цёткай, Разінай, якая была такой жа куртызанкай, як і Юдзіф, укідвае Сару ў ашалеласць. У прыпадку яна падае з рук няні і ламае сабе руку і нагу. Маці, нарэшце, забірае яе, і некалькі гадоў выдаткоўваецца на тое, каб адзінокая дзяўчынка ўзгадала, што такое матчына любоў. Сара не была навучана ні чытанню, ні пісьму, ні ліку. Яе аддаюць у школу Мадам Фрэсард, дзе яна праводзіць два гады. У час знаходжання ў школе Сара ўпершыню прымае ўдзел у спектаклях. Падчас аднаго з выступленняў яна раптам бачыць, як у залу ўваходзіць яе маці, якая вырашыла наведаць дачку. З Сарай здараецца нервовы прыступ, яна забывае ўвесь тэкст і «страх сцэны» з тых часоў застаецца з ёй да самых апошніх дзён, працягваючы пераследваць яе нават у перыяд яе сусветнай славы. Восенню 1853 года Сару аддаюць на навучанне ў прывілеяваную прыватную школу Грандшамп. Пратэкцыю ладзіць чарговы прыхільнік Юдзіф, герцаг Морна. Падлеткам Сара была вельмі худой, пастаянна кашляла. Дактары, якія аглядалі яе, прадракалі ёй хуткую смерць ад сухотаў. Сарай апаноўвае тэма смерці. Прыкладна ў гэты час робяцца яе знакамітыя фатаграфіі, дзе яна ляжыць у труне (труну ёй купіла маці пасля доўгіх угавораў). Аднойчы маці задаволіла нараду блізкіх сваякоў і сяброў, дзе яны вырашылі, што Сару варта хутчэй выдаць замуж. У афектацыі дзяўчынка накіроўвае позірк да нябёсаў і заяўляе прысутным, што яна аддадзена Богу і яе доля — манаскія адзенні. Герцаг Морна па вартасці ацэньвае гэту сцэну і рэкамендуе маці аддаць дачку ў кансерваторыю. У гэты ж час Сара ўпершыню трапляе на імпрэзу ў Камеды Франсэз. Пасля гэтага лёс яе вырашаны. | | | | | --- | --- | --- | | "| «Калі заслона павольна паднялася, я адчула, што губляю прытомнасць. Можна сказаць, у гэты момант паднялася заслона ў маім жыцці.З кнігі «Маё падвойнае жыццё»/small> | "| Ва ўзросце 13 гадоў Сара паступіла ў драматычны клас Вышэйшай нацыянальнай кансерваторыі драматычнага мастацтва, які яна скончыла ў 1862 годзе. Нягледзячы на пратэкцыю, для паступлення ў кансерваторыю Сары трэба было вытрымаць экзамен перад камісіяй. Для падрыхтоўкі да яго яна займаецца ўрокамі дыкцыі. Яе галоўным настаўнікам у гэты час становіцца Аляксандр Дзюма, бацька. Геній мастацкіх вобразаў, ён вучыць Сару, як ствараць характары з дапамогай жэстаў і голаса. На экзамене ўсе зачараваныя голасам Сары і яна без праблем паступае на навучанне, якому аддае ўсе сілы. На выпускным экзамене яна заваёўвае другі прыз. 1 верасня 1862 года Сара Бернар дэбютавала ў тэатры «Камеды Франсэз» у спектаклі «Іфігенія» Жана Расіна, выканаўшы галоўную ролю. Ні адзін з крытыкаў не разглядзеў у пачаткоўкі акцёрцы будучую зорку, большасць лічыла, што хутка імя гэтай актрысы непрыкметна знікне з афіш. Неўзабаве з-за канфлікту Сара Бернар спыніла супрацоўніцтва з «Камеды Франсэз». Яе вяртанне адбылося толькі праз дзесяць гадоў. Пасля сыходу з тэатра для Бернар наступаюць няпростыя часы. Аб наступных чатырох гадах яе жыцці мала што вядома, за выключэннем хіба таго, што ў гэты перыяд яна змяніла некалькі палюбоўнікаў. Але стаць куртызанкай, як яе маці, Сара не хацела. 22 снежня 1864 года ў Сары нараджаецца сын, Морыс, чыім бацькам быў Анры, прынц дэ Лін. Вымушаная шукаць сродкаў для існавання і выхавання сына, Сара ўладкоўваецца ў тэатр Адэон, другім па значнасці з парыжскіх тэатраў таго часу. Пасля некалькіх не надта ўдалых роляў крытыкі заўважаюць яе ў Караля Ліра, дзе яна гуляе Кардэлію. Наступны поспех прыходзіць з роляй у п’есе «Kean» Дзюма-бацькі, які застаўся вельмі задаволены гульнёй сваёй пратэжэ. У 1869 года актрыса выконвае ролю менестрэля Занеты ў «Мінакі» Франсуа Капэ, пасля чаго да яе прыйшоў поспех. Трыўмфальнай стала для яе ролю Каралевы ў «Руі Блаз» Віктора Гюго, якую яна адыграла ў 1872 годзе. Працавала ў тэатрах «Камеды Франсэз», «Жымніз», «Порт-Сен-Мартэн», «Адэон». У 1893 годзе набыла тэатр «Рэнесанс», у 1898 — тэатр «Насьён» на плошчы Шатле, які атрымаў назву Тэатра Сары Бернар. Шматлікія выбітныя дзеячы тэатра, напрыклад К. С. Станіслаўскі, лічылі мастацтва Бернар узорам тэхнічнай дасканаласці. Аднак віртуознае майстэрства, выдасканаленыя тэхніка, мастацкі густ спалучаліся ў Бернар з знарочыстай эфектнасцю, некаторай штучнасцю гульні. Шматлікія выбітныя сучаснікі, у прыватнасці, А. П. Чэхаў, І. С. Тургенеў, А. С. Суворын і Т. Л. Шчэпкіна-Купернік, адмаўлялі наяўнасць у актрысы таленту, які падмяняецца гранічна вывастранай і механістычнай тэхнікай гульні. Гэтак буйны поспех імі тлумачыўся фенаменальным паблісіці, што аказваюцца Бернар прэсай, якое больш дакраналася яе асабістага жыцця, чым уласна тэатра, а таксама надзвычай раздзіманым ажыятажам, папярэднім самому прадстаўленні. Магіла Сары Бернар на могілках Пер-Лашэз Сярод лепшых роляў: донна Соль («Эрнані» Гюго), Маргарыта Гацье («Дама з камеліямі» Дзюма-сына), Тэадора (аднайменная п’еса Сарду), прынцэса Гроза, герцаг Рэйхштацкі (у аднайменнай п’есе і «Арляні» Растана), Гамлет (аднайменная трагедыя Шэкспіра), Ларэнзача (аднайменная п’еса Мюсэ). З 1880-х гг. Бернар гастраліравала ў многіх краінах Еўропы і Амерыкі. Выступала ў Расіі (1881, 1892, 1908—1909) у сценах Міхайлаўскага тэатра, у Маскве, а таксама Кіеве, Адэсе і Харкаве. Падчас гастроляў 1905 года ў Рыа-дэ-Жанэйра Сара Бернар пашкодзіла правую нагу, якую ў 1915 годзе прыйшлося ампутаваць. Але, нягледзячы на калецтва, Сара Бернар не пакінула сцэнічную дзейнасць. У гады Першай сусветнай вайны выступала на фронце. У 1914 годзе была ўзнагароджана ордэнам Ганаровага легіёна. У 1922 годзе прыпыніла сцэнічную дзейнасць. Актрыса памерла 26 сакавіка 1923 года ў Парыжы ва ўзросце 78 гадоў ад урэміі пасля адмовы нырак. Яна пахавана на могілках Пер-Лашэз. Асабістае жыццё --------------- Першым вядомым палюбоўнікам Сары Бернар стаў граф дэ Кератры. Аднак сапраўдным каханнем быў бельгіец Яўген, 8-ы прынц дэ Лін. Ад яго Сара ў 1863 годзе, ва ўзросце 20 гадоў, нарадзіла сваё адзінае дзіця — сына Морыса. Прынц прапанаваў Сары шлюб, аднак сям’я была рэзка супраць. Гэта прымусіла Сару не толькі адмовіць, але і скончыць адносіны. Пазней прынц прапаноўваў сыну афіцыйна яго прызнаць, але той катэгарычна адмовіўся. Неўзабаве прынц ажаніўся з польскай прынцэсай Марыя Ябланоўскай. У 1882 годзе Сара пазнаёмілася з дарадцам грэчаскай дыпламатычнай місіі ў Парыжы, 26-гадовым Жакам Дамада (сапраўднае імя — Арыстыдыс Дамала), які славіўся як новы Казанова. Прыгажосць і дзёрзкасць маладога пакарылі Сару. Дамала пакінуў службу, кар’еру, радзіму і паступіў у трупу Бернар. На працягу некалькіх месяцаў ён быў яе законным мужам. Шлюб фактычна распаўся з-за прыхільнасці Дамала да морфію, хоць афіцыйна працягваўся да яго смерці ў 1889 годзе. Больш Сара ніколі не выходзіла замуж. Аднак у апошнія гады свайго «замужжа» мела рамантычныя адносіны з прынцам Валійскім, які пазней стаў каралём Эдуардам VII. Сярод блізкіх таварышаў Сары Бернар былі французскі гравёр Гюстаў Дарэ, акцёр Жан Муне-Сюлі, пісьменнік Віктор Гюго. Чэшскі мастак Альфонс Муха стварыў некалькі лепшых сваіх работ у стылі мадэрн, выкарыстаўшы вобраз Сары Бернар. Доўгія гады блізкай сяброўкай актрысы была мастачка Луіза Абема. У 1910 годзе падчас гастроляў у ЗША 66-гадовая Сара Бернар пазнаёмілася амерыканцам галандскага паходжання Лу Тэлегенам, які быў маладзейшы за яе на 35 гадоў. Іх раман доўжыўся 4 гады. Існуе паданне, што апошняй воляй Сары Бернар было наняць шэсць прыгожых маладых акцёраў, якія панясуць яе труну. На пытанне, калі Бернар спыніць асвятляць сваё жыццё полымем любові, яна адказала: калі перастану дыхаць. Вобраз у мастацтве ------------------ Партрэты Сары Бернар пісаў Баст-Лепаж, Болдзін, Гандара і інш. мастакі, яе шматкроць фатаграфаваў Надар. Альфонс Муха пісаў рэкламныя плакаты да яе выступленняў. Захапленне скульптурай, жывапісам і літаратурнай творчасцю ---------------------------------------------------------- Аўтапартрэт‎ У 1875 годзе Сара Бернар пачала будаўніцтва ўласнага дома на авеню дэ Вілья ў Парыжы. Распрацаваць праект маёнтка яна запрасіла архітэктара Фелікса Эскалье, над унутраным убраннем працавалі дзясяткі мастакоў і скульптараў, у тым ліку ствараўся зімовы сад, распрацоўваўся арыгінальны інтэр'ер для кожнага пакоя. Верагодна, пасля гэтага Сара Бернар захапілася скульптурай. Яе працы былі ўдалымі. Вядома, што свой бюст ёй замовіў барон Адольф дэ Ротшыльд — прадстаўнік французскай галіны банкіраў Ротшыльдаў. У 1877 годзе яна захапілася жывапісам, напісала некалькі партрэтаў сваіх знаёмых. Вядома, што падчас Сусветнай выстаўкі 1878 года, якая адбылася ў Парыжы, яна штодня падымалася на вышыню 2600 метраў на аэрастат Анры Жыфара. Гэтыя паветраныя падарожжы натхнілі яе на напісанне навелы «Сярод аблокаў». З канца 1870-х гадоў Сара Бернар пачала займацца літаратурнай творчасцю. Яна напісала два рамана («Маленькі ідал» і «Прыгожы двайнік»), чатыры п’есы для тэатра («Андыен Лекуўрэ», «Прызнанне», «Сэрца мужчыны», «Тэатр на поле гонару"). Аўтар некалькіх біяграфічных твораў і мемуараў, сярод іх апублікаваныя: * Dans les nuages, Impressions d'une chaise (1878) * L'Aveu, drame en un acte en prose (1888) * Adrienne Lecouvreur, drame en six actes (1907) * Ma Double Vie (1907, выдадзены таксама як My Double Life: Memoirs of Sarah Bernhardt, 1907) * Un Coeur d'Homme, pièce en quatre actes (1911) * Petite Idole (1920, выдадзены таксама як The Idol of Paris, 1921) * L'Art du Théâtre: la voix, le geste, la prononciation, etc. (1923, выдадзены таксама як The Art of the Theatre, 1924) Фільмаграфія ------------ | Год | | Беларуская назва | Арыгінальная назва | Роля | | --- | --- | --- | --- | --- | | 1900 | ф | Дуэль Гамлета | *Le duel d'Hamlet* | Гамлет | | 1912 | ф | Каралева Елізавета | *Les Amours de la reine Élisabeth* | Каралева Елізавета I | | 1912 | ф | Дама з камеліямі | *La Dame aux camélias* | Маргарыта Гацье | | 1913 | ф | Адрыяна Лекуўрор | *Adrienne Lecouvreur* | Адрыяна Лекуўрор | | 1915 | ф | Жана Дарэ | *Jeanne Doré* | Жана Дарэ | | 1917 | ф | Французскія маці | *Mères françaises* | | | 1923 | ф | La voyante | *La voyante* | | Некаторыя ролі ў тэатры ----------------------- Бернар у ролі Гамлета, які трымае ў руках чэрап Ёрыка. Пачатак 1880-х гадоў. Бернар, партрэт, 1890 Жысмонда, Альфонс Муха * 1862: Расін, *Іфігенія* * 1862: Эжэн Скрыб, *Valérie* * 1862: Мальер, *Вучоныя жанчыны* * 1864: Эжэн Лабіш & Дэланд, *Un mari qui lance sa femme* * 1866: T & Г Коньар, *La Biche aux Bois* * 1866: Расін, *Федра* (у ролі Aricie) * 1866: Марыво, *Гульня кахання і выпадку* (у ролі Сільвіі) * 1867: Мальер, *Вучоныя жанчыны* (у ролі Арманды) * 1867: Жорж Санд, *Маркіз де Вільмер* * 1867: Жорж Санд, *Франсуа-знайдыш* (у ролі Mарыеты) * 1868: Дзюма бацька, *Кін, геній і распуста* (у ролі Ганны Дамбі) * 1869: Капэ, *Мінак* (у ролі трубадура Дзанеты); першая вялікая паспяховаая роля * 1870: Жорж Санд, *L'Autre* * 1871: Андрэ Церье, *Жана-Mарыя* * 1871: Капе, *Fais ce que dois* * 1871: Фусье і Эдмон, *Баранеса* * 1872: Буе, *Mademoiselle Aïssé* * 1872: Віктар Гюго, *Руі Блаз* (у ролі доньі Марыі Нойбургскай, каралевы Іспаніі) * 1872: Дзюма бацька, *Mademoiselle de Belle-Isle* (у ролі Gabrielle) * 1872: Расін, *Брытанік* (у ролі Junie) * 1872: Бамаршэ, *Вяселле Фігара* * 1872: Сандо, *Mademoiselle de la Seiglière* * 1873: Фее, *Даліла* (у ролі прынцэсы Фальканьеры) * 1873: Ферые, *У адваката* * 1873: Расін, *Андрамаха* * 1873: Расін, *Федра* (у ролі Aricie) * 1873: Фее, *Сфінкс* * 1874: Вальтер, *Заіра* * 1874: Расін, *Федра* (у ролі Федры) * 1875: Барнье, *La Fille de Roland* + Дзюма сын, *L'Étrangère* (у ролі Mrs. Clarkson) + Парадзі, *Rome Vaincue* * 1877: Віктор Гюго, *Эрнані* (у ролі доньі Соль) * 1879: Расін, *Федра* (у ролі Федры) * 1880: Аж'е, *Авантурыстка* * 1880: Легуве & Эжэн Скрыб, *Адрыяна Лекуўрор* * 1880: Мельяк & Галеві, *Фруфру* * 1880: Дзюма сын, *Дама з камеліямі* (у ролі Mаргарыты) * 1882: Сарду, *Феадора* + Сарду, *Феадора* (у ролі Феадоры) * 1887: Сарду, *Тоска* + Дюма сын, *Прынцэса Жорж* * 1890: Сарду, *Клеапатра*, у ролі Клеапатры * 1893: Леметр, *Каралі* * 1894: Сарду, *Жысмонда* * 1895: Мальер, *Амфітрыён* * 1895: *Mагда* (пер. з ням. Зудэрмана *Heimat*) * 1896: *Дама з камеліямі* * 1896: Мюсе, *Ларэндзачыа* (у ролі Lorenzino de' Medici) * 1897: Сарду, *Спірытызм* * 1897: Растан *Самарыцянка* * 1897: Мірбо, *Les Mauvais bergers* * 1898: Кацюль Мендэс *Mедэя* * 1898: *Дама з камеліямі* (у ролі Mаргарыты) + Агюст Барбье, *Жана д'Арк* (у ролі Жаны д'Арк) + Mоран & Сільвестр, *Izéïl* (у ролі Ізеіля) + Шэкспір, *Кароль Лір* (у ролі Кардэліі) * 1899: Шэкспір, *Гамлет* (у ролі Гамлета) + Шэкспір, *Антоній і Клеапатра* (у ролі Клеапатры) + Шэкспір, *Mакбет* (у ролі Lady Macbeth) + Рышпен, *Pierrot Assassin* (у ролі П'еро) * 1900: Растан, *Арлёнак* (у ролі Арлёнка) * 1903: Сарду, *La Sorcière* * 1904: Метэрлінк, *Пелеас і Мелісанда* (у ролі Пелеаса) * 1906: Ібсен, *Жанчына з мора* * 1906: К. Мендэс, *La Vierge d'Avila* (у ролі св Тэрэзы) * 1911: Mаро, *Les Amours de la reine Élisabeth* (у ролі каралевы Елізаветы) * 1913: Трыстан Бернар, *Jeanne Doré* (у ролі Жаны Дарэ) Запісы ------ Сара Бернар як Феадора, Фатаграфія Надара * Phèdre (Федра) (1902) * Le Lac (Возера) (1902) * La Fiancée du timbalier (Нявеста літаўрыста) (1902) * Lucie (Люсія) (1902) * Le Lac (Возера) (1903) * La Samaritaine (Самарыцянка) (1903) * Les Vieux (Старыя людзі) (1903) * Un Évangile (Адно Евангелле) (1903) * Phèdre (Федра) (1903) * La Mort d'Izéil (Смерць Ізеіля) (1903) * La Rêverie de Théroigne de Méricourt (Сонь Тэруані дэ Мерыкур) (1903) * Un peu de musique (Маленькая музіка) (1903) * L'Aiglon (Арлёнак) (1910) * Phèdre (Федра) (1910) * Les Buffons (Буфоны) (1908) * La Samaritaine (Самарыцянка) (1910) * L'Étoile dans la nuit (Зорка ў начы) (1918) * Prière pour nos ennemis (Малітва за нашых ворагаў) (1918) Ілюстрацыі ---------- * Сара Бернар за кулісамі.Сара Бернар за кулісамі. * Бернар у пачатку сваёй кар'еры ў Theodora.Бернар у пачатку сваёй кар'еры ў *Theodora*. * Нашэнне цікавага галоўнага ўбора.Нашэнне цікавага галоўнага ўбора. * У вобразе чараўніца.У вобразе чараўніца. * У ролі Жанны д'Арк.У ролі Жанны д'Арк. * Бернар у вобразе Клеапатры.Бернар у вобразе Клеапатры. * Роля ў Gismonda.Роля ў Gismonda. * Бернар пазіруе для нефармальнага партрэту.Бернар пазіруе для нефармальнага партрэту. * Бернар у яе апошнія гады.Бернар у яе апошнія гады. * Бернар у замку каля Кандэ, Францыя.Бернар у замку каля Кандэ, Францыя. Творы ----- * Ма double vie. Mémoires de Sarah Bernhardt, P. 1907; * L'art au théâtre, P. 1923 Цікавыя факты ------------- Півоня «Сара Бернар» * Д. Марелл напісаў пра Сары Бернар п’есу «Смех лангусты». * Сара Бернар згуляла 13-гадовую Джульету ў 70 гадоў. * Сара Бернар удастоена зоркі на Галівудскай алеі славы за ўклад і развіццё кінаіндустрыі. Зноскі ------ 1. ↑ *Pas L. v.* Genealogics — 2003.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847329'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847326'></a> 2. ↑ *Gottlieb, Robert.*. The Drama of Sarah Bernhardt **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 25 снежня 2018. Праверана 18 кастрычніка 2007. 3. 1 2 3 4 *Сара Бернар* — артыкул з БСЭ 4. ↑ Snel, Harmen. The ancestry of Sarah Bernhardt; a myth unravelled, Amsterdam, Joods Historisch Museum, 2007, ISBN 978-90-802029-3-1 5. ↑ *Elizabeth Silverthorne.* Sarah Bernhardt. — 1th Printing. — Philadelphia: Chelsea House Publishers, 2004. — 136 p. — ISBN 0-7910-7458-7. 6. 1 2 3 4 Бернар, Сара — статья из энциклопедии «Кругосвет» 7. ↑ *А. П. Чехов.* Полное собрание сочинений и писем в тридцати томах. Сочинения в 18-ти томах. — М.: Наука, 1982. — Т. 16. — С. 14—16. 8. ↑ *А. П. Чехов.* Полное собрание сочинений и писем в тридцати томах. Сочинения в 18-ти томах. — М.: Наука, 1982. — Т. 16. — С. 400. 9. ↑ *А. П. Чехов.* Полное собрание сочинений и писем в тридцати томах. Сочинения в 18-ти томах. — М.: Наука, 1982. — Т. 16. — С. 399. 10. ↑ *Т. Л. Щепкина-Куперник.* Театр в моей жизни. — М.-Л. 1948. — С. 94—95. 11. ↑ Madame Sarah, Cornelia Otis Skinner, Houghton Mifflin. — 1966. 12. ↑ Edward VII biography **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 25 мая 2006. Праверана 18 кастрычніка 2007. 13. ↑ *Муромов И. А.* Сара Бернар // 100 великих любовниц. — Вече, 2002. — 576 с. — ISBN 978-5-9533-4568-2. Літаратура ---------- * Бернар С. Моя двойная жизнь. Мемуары. СПб, 1995 * Бернар, Розина // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. * Гастроли театра КОМЕДИ ФРАНСЭЗ. Москва, Ленинград, 1954. Государственное издательство «Искусство». * Seller G. Sarah Bernhardt, P. [s. a.]; * *Кугель А.Р.* Театральные портреты. — Л.: Искусство, 1967. — 382 с. * Brandon, Ruth. Being Divine: A Biography of Sarah Bernhardt. London: Mandarin, 1992. * Gold, Arthur and Robert Fitzdale. The Divine Sarah: A Life of Sarah Bernhardt. New York: Alfred A. Knopf, 1991. * Léturgie, Jean and Xavier Fauche: Sarah Bernhardt, Lucky Luke (49). Dupuis, 1982. * Lorcey, Jacques. Sarah Bernhardt, l'art et la vie, Paris : Éditions Séguier, 2005. 160 pages. Avec une préface d'Alain Feydeau. ISBN 2-84049-417-5. * Menefee, David W. Sarah Bernhardt in the Theater of Films and Sound Recordings. North Carolina: McFarland, 2003. * Menefee, David W. The First Female Stars: Women of the Silent Era. Connecticut: Praeger, 2004. * Ockmann, Carol and Kenneth E. Silver. Sarah Bernhardt: The Art of High Drama New York: Yale University Press, 2005 * Skinner, Cornelia Otis. Madame Sarah. Paragon House, 1966. * Snel, Harmen. «The ancestry of Sarah Bernhardt; a myth unravelled», Amsterdam, Joods Historisch Museum, 2007, ISBN 978-90-802029-3-1 * Gottlieb, Robert «Sarah: The Life of Sarah Bernhardt» New Haven, Yale University Press, 2010 Спасылкі -------- * Le Paris des gens célèbres: Sarah Bernhardt(недаступная спасылка) * *Сара Бернар* — артыкул з БСЭ * The Sarah Bernhardt Pages * The «La Samaritaine» controversy and other performances in London * Performances in Theatre Archive University of Bristol * Sarah Bernhardt cylinder recordings, from the Cylinder Preservation and Digitization Project at the University of California, Santa Barbara Library. * Sarah Bernhardt Collection Архівавана 18 лютага 2012. at the Harry Ransom Center at the University of Texas at Austin. * Bernhardt’s sculpture * Bibliography * Sarah Bernhardt photo gallery series 1 New York Public Library (NYPL) * Sarah Bernhardt Архівавана 7 кастрычніка 2012. photo gallery series 2 NYPL * Пьеса Архівавана 25 снежня 2012. драматурга Зиновия Сагалова «Любовные игры Сары и Элеоноры» о взаимоотношениях актрис Сары Бернар и Элеоноры Дузе | | | | --- | --- | | ⚙️   Фота, відэа і аўдыё | Spotify | | Тэматычныя сайты | AllMovie · AlloCiné · Česko-Slovenská filmová databáze · Discogs · Internet Broadway Database · Internet Movie Database · International Music Score Library Project · КиноПоиск · MusicBrainz · Project Gutenberg · Internet Speculative Fiction Database · RKDartists · RKDartists | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кароткая яўрэйская · Кругасвет · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Treccani · Universalis · Оксфардскі біяграфічны · Настольны | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · gravsted.dk · WikiTree · Sejm-Wielki.pl · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10189882, ADV10189880, ADV10189881, ADV10189883 · BIBSYS: 90157992 · BNC: a11603276 · BNE: XX972653 · BNF: 11891564d · CiNii: DA05294270 · CONOR: 53590371 · GND: 118509896 · GTAA: 81915 · ICCU: TO0V074507 · ISNI: 0000 0003 6863 4272, 0000 0001 2096 3355 · LCCN: n80057050 · LNB: 000153292 · NDL: 00620359 · NKC: jn20000700162 · NLA: 35017945 · NLG: 247960 · NLP: a0000001192560 · NTA: 070278458 · NUKAT: n97088691 · PTBNP: 26420 · LIBRIS: 40493 · SUDOC: 026722801 · VIAF: 68925417 · ULAN: 500167455 | |

**Віктар Дзмітрыевіч Вятошкін** (нар. 10 мая 1925, в. Новая Мільча, Гомельскі раён — 27 чэрвеня 2015, Мінск) — поўны кавалер ордэна Славы. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў вёсцы Новая Мільча, цяпер Гомельскага раёна Гомельскай вобласці ў сям'і рабочага-чыгуначніка. Скончыў 9 класаў, калі пачалася Вялікая Айчынная вайна. У першыя дні працаваў на будаўніцтве абарончых збудаванняў, капаў супрацьтанкавыя рвы. Застаўся на акупаванай тэрыторыі. У канцы 1943 г. Гомель быў вызвалены. Віктар паступіў вучыцца ў Гомельскі чыгуначны тэхнікум. Калі юнакоў 1925 года нараджэння пачалі прызываць у армію, ён як маючы «бронь» не падлягаў мабілізацыі. У пачатку 1944 г. прыйшоў у ваенкамат і добраахвотнікам пайшоў у Чырвоную Армію. Пасля месячнай падрыхтоўкі ў запасным палку каля горада Старадубам Бранскай вобласці, у сакавіку 1944 года быў накіраваны ў 601-ы стралковы полк 82-й стралковай дывізіі. Малады баец змяніў некалькі спецыяльнасцяў: быў простым стралком, затым уваходзіў у кулямётны рвазлік, потым-другім нумарам у разлік супрацьтанкавага ружжа. Удзельнічаў у баях за вызваленне Беларусі, Польшчы, змагаўся на тэрыторыі Германіі. Наводчык кулямёту 601-га стралковага палка чырвонаармеец Віктар Вятошкін 14 студзеня 1945 года пры прарыве варожай абароны на левым беразе ракі Віслы ў раёне польскага горада Варка падавіў дзве кулямётныя кропкі і знішчыў да дзясяці варожых салдат. За мужнасць і адвагу, праяўленыя ў баях, 14 студзеня 1945 года чырвонаармеец Вятошкін Віктар дзмітрыевіч узнагароджаны ордэнам Славы 3-й ступені. За два з паловай месяцы 601-ы стралковы полк з баямі прайшоў па Польшчы і выйшаў да ракі Одэр. 27 сакавіка 1945 года пры ліквідацыі плацдарма на правым беразе ракі Одэр у раёне населенага пункта Альткюстрынхен, цяпер Стары кастшынек, камандзір мінамётнага разліка 601-га стралковага палка Вятошкін В. Д. знішчыў дзве агнявыя кропкі ворага і адзінаццаць варожых салдат. За мужнасць і адвагу, праяўленыя ў баях, 26 красавіка 1945 года Вятошкін Васіль Дзітрыевіч узнагароджаны ордэнам Славы 2-й ступені. 5—7 мая 1945 года сяржант Віктар Вятошкін у баю каля Врыцэн падавіў пяць варожых агнявых кропак і знішчыў да дзясятка салдат. Знаходзячыся потым у баявых шэрагах пяхоты, карэктаваў агонь мінамёта, з асабістай зброі паразіў некалькі салдатаў ворага. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 15 мая 1946 года за ўзорнае выкананне заданняў камандавання ў баях з нямецка-фашысцкімі захопнікамі сяржант Вятошкін Віктар Дзмітрыевіч узнагароджаны ордэнам Славы 1-й ступені, стаўшы поўным кавалерам ордэна Славы. Але ордэн Славы 1-й ступені знайшоў узнагароджанага толькі ў 1970 годзе, дзякуючы пісьменніку з Масквы Я. А. Вертлібу, які, падчас працы ў ваенных архівах, знайшоў звесткі аб тым, што мінамётчык з Беларусі за баі на тэрыторыі гітлераўскай Германіі быў прадстаўлены да гэтай высокай узнагарроды, але так яе і не атрымаў. У сакавіку 1950 года В. Д. Вятошкін быў дэмабілізаваны. У 1958 годзе ён скончыў школу рабочай моладзі. Член КПСС з 1962. Да 1983 года працаваў фотацынкографам на фабрыке «Палесдрук». У 1977 годзе за паспяховае ўнядрэнне тэхналогіі афсетнага друку быў узнагароджаны ордэнам Леніна, у 1975 годзе за беззаганную здачу гатовай прадукцыі В. Д. Вятошкіну было прысовена званне «Ганаровы работнік прамысловасці Беларускай СССР». Жыў у горадзе Гомеле. Памер 27 чэрвеня 2015 года. Узнагароды ---------- * Ордэн Леніна; * Ордэн Айчыннай вайны 1-й ступені; * Ардэнамі Славы 1-й, 2-й і 3-й ступені; * Ордэн «За службу Радзіме» 3-й ступені; * медалямі; * У маі 2006 года В. Д. Вятошкін «за вялікі ўнёсак ў грамадзянска-патрыятычнае выхаванне моладзі» ўзнагароджаны Ганаровай Граматай Гомельскага Гарвыканкама; * «Ганаровы грамадзянін Гомеля» * «Ганаровы работнік прамысловасці Беларускай СССР» Памяць ------ * Мемарыяльная дошка на будынку фабрыкі «Палесдрук». Зноскі ------ 1. ↑ Ветошкин Виктор Дмитриевич // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 112. — 737 с.. 2. 1 2 3 4 Віктар Дзмітрыевіч Вятошкін на сайце «Героі краіны» 3. ↑ Открыты мемориальные доски Бородину и Ветошкину Літаратура ---------- * *Долготович Б. Д.* Кавалеры ордена Славы. Минск, 2006. * Кавалеры ордена Славы трёх степеней: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии Д. С. Сухоруков. — М.: Воениздат, 2000. — 703 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-203-01883-9. * Навечно в сердце народном. 3-е изд. доп. и испр. Минск, 1984. Спасылкі -------- * Віктар Дзмітрыевіч Вятошкін на сайце «Героі краіны» * Умер полный кавалер ордена Славы, почётный гражданин Гомеля Виктор Ветошкин Архівавана 2 ліпеня 2015.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Гаробчанка. **Яўген Палікарпавіч Гаробчанка** (14 лютага 1917, горад Ветка — 16 сакавіка 1947) — беларускі акцёр. Сцэнічную адукацыю атрымаў пад кіраўніцтвам У.Галубка ў БДТ-3, дзе працаваў у 1932-37 гадах. Напачатку рэжысура скарыстоўвала яго прывабную знешнасць. сцэнічнае абаянне, тэмперамент, шчырасць і натуральнасць выканання, арганічнасць існавання ў ролях маладых хлопцаў. Найбольш поўна як акцёр раскрыўся ў Рагачоўскім калгасна-саўгасным тэатры (працаваў у 1937-39) і Баранавіцкім абласным драматычным тэатры (1939-41). У студзені-сакавіку быў у складзе акцёрскай акцёрскай франтавой брыгады БДТ-2. У кастрычніку 1944 года рэпрэсаваны. Рэабілітаваны ў 1966 годзе. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Яўген Палікарпавіч Гаробчанка // Тэатральная Беларусь : энцыклапедыя : у 2 т. / рэдкал. Г. П. Пашкоў [і інш.]. — Мн. 2002. — Т. 1. — С. 253.

**Дзяржаўны ўніверсітэт Верхняга возера** (англ.: Lake Superior State University) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова, якая месціцца ў горадзе Су-Сент-Мары ў штаце Мічыган, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- З-за сваёй блізкасці да мяжы з Канадай універсітэт мае шмат канадскіх студэнтаў і прапануе сумесныя праграмы з канадскімі вучэльнямі. Вучэльня мае права надаваць ступень бакалаўра, а таксама праводзіць сертыфікаваныя курсы павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі. Універсітэт мае рэгіянальныя цэнтры ў паўночным Мічыгане ў гарадах Гейлорд, Эсканаба, Петоскі і Сэнт-Хелен. Ён таксама мае навучальны цэнтр на паўднёвым усходзе штата Мічыган ў горадзе Дырбарн. Назва ўстановы паходзіць ад Верхняга возера, на беразе якога знаходзіцца галоўны кампус. Структура --------- * Каледж крымінальнай юстыцыі і экстраных службаў * Каледж вольных мастацтваў * Каледж адукацыі і экалогіі Вялікіх азёр * Каледж здароўя і паводзін * Каледж інавацый і рашэнняў * Каледж прыродазнаўчых навук і экалогіі * Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Мічыган Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Гарбуноў. **Алег Аркадзьевіч Гарбуноў** (5 жніўня 1962, Віцебск) — беларускі палітык. Капітан ІІІ рангу, гідраакустык. Дэпутат Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь 13-га склікання (1995—1996), дэпутат Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 1 склікання. Біяграфія --------- Нарадзіўся 5 жніўня 1962 года ў Віцебску. Скончыў Малдаўскі дзяржаўны ўніверсітэт, Акадэмію кіравання пры прэзідэнце Рэспублікі Беларусь, юрыст, менеджэр-эканаміст. Працаваў слесарам Віцебскага тэлевізійнага завода, на прадпрыемствах і арганізацыях Кішынёва, на працягу сямі гадоў праходзіў ваенную службу на Паўночным флоце на атамнай падводнай лодцы. Быў старшыней Таварыства беларуска-ліванскага сяброўства. Дэпутат Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь 13-га склікання (1995—1996), быў там адзіным прадстаўніком Ліберальна-дэмакратычнай партыі Беларусі, пазней выйшаў з ЛДПБ. Абраны дэпутатам Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 1 склікання, быў членам Камісіі па міжнародных справах і сувязях з СНД. У 2018 годзе працаваў дырэктарам НВПУП «Эліён-9», балатаваўся ў дэпутаты Мінскага гарадскога Савета дэпутатаў дваццаць восьмага склікання ад Камуністычнай партыі Беларусі. Цяпер працуе намеснікам дырэктара Нацыянальнага выставачнага цэнтра «БелЭкспа». Зноскі ------ 1. ↑ Сведения о кандидатах в депутаты 2. ↑ Контакты. Национальный выставочный центр «БелЭкспо» Спасылкі -------- * Человек с большой буквы Архівавана 9 верасня 2020.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Каломба. **Каломба** — амерыканскі тэлесерыял, які здымаўся ў перыяды з 1968 па 1978 гады, а таксама ў 1989—2003 гады. Галоўную ролю лейтэнанта Каломба, дэтэктыва аддзелу лос-анджэлескай паліцыі, згуляў Пітэр Фальк. Аўтарам сцэнарыя з'яўляюцца Уільям Лінк і Рычард Левінсан. Сюжэт серыяла часцяком мае перавернуты фармат дэтэктыва, гэта значыць амаль кожны эпізод пачынаецца са здзяйснення злачынства і паказу злачынцаў. Потым сюжэт у асноўным круціцца вакол таго, як злачынец, асоба якая ўжо вядомая гледачам, нарэшце, будзе выкрыты і арыштаваны. Галоўным персанажам з'яўляецца прыязны, шматслоўны, растрапаны, але вельмі пільны паліцэйскі-вышукнік італьянскага паходжання ў старым балоневым плашчы і цыгарай у зубах, які кантактуе з забойцамі, амаль адразу здагадваецца на асобу забойцы, але збірае доказы перш чым іх выкрыць. Першапачаткова забойцы мірна ставяцца да лейтэнанта, прыдумваючы адказы на яго пытанні, але з цягам часу Каломба ўсё больш раздражняе іх сваімі пытаннямі. Нягледзячы на ​​яго несамавітую знешнасць і ўяўную разгубленасць, Каломба пранікліва вырашае ўсе справы і забяспечвае ўсе дадзеныя, неабходныя для прад'яўлення абвінавачвання. яго ўвага на дэталі і нястомны вылучаны падыход, хоць відавочны для гледача, часцяком становіцца ясным для забойцы толькі ў канцы сюжэтнай лініі. Серыі ўсіх фільмаў, як правіла, маюць даўжыню ад 73 да 100 хвілін. Тэлесерыял трансляваўся больш чым на 80 тэлеканалах, якія ахопліваюць 44 краіны. У 1997 годзе эпізод «Забойства па кнізе» заняў 16 месца з 100 найвялікшых эпізодаў усіх часоў паводле версіі часопісу TV Guide. У 1999 годзе гэты жа часопіс змясціў лейтэнанта Каломба на 7 радок свайго спісу 50 найвялікшых тэлевізійных персанажаў усіх часоў. У 2013 годзе Гільдыя пісьменнікаў ЗША ўключыла серыял у свой спіс лепшых серыялаў, паставіўшы яго на 57 радок. Зноскі ------ 1. ↑ Collins, Glenn (November 28, 1990). «New York Times». The New York Times 2. ↑ Hochswender, Woody (December 15, 1991). «New York Times». The New York Times 3. ↑ 100 Greatest Episodes of All Time. TV Guide. 1997. 4. ↑ TV Guide Guide to TV. Barnes and Noble. 2004. p. 651. ISBN 0-7607-5634-1. 5. ↑ 101 Best Written TV Series Архівавана 5 верасня 2014.. WGA.org Спасылкі -------- * «Каломба» на сайце «*Internet Movie Database*» (англ.) * Сайт Пітэра Фалька * Каломба Архівавана 4 жніўня 2011. ў энцыклапедыі тэлевізіі

**Хвоя сібірская кедравая**, **Хвоя кедравая сібірская** (*Pinus sibirica*) — адзін з відаў роду Хвоя; вечназялёнае дрэва, дасягае 35-44 м у вышыню і 2 м у дыяметры ствала. Максімальная працягласць жыцця — 500 (па некаторых дадзеных 800—850) гадоў. Батанічнае апісанне ------------------- | | | --- | | | | Ігліца і шышкі сібірскай хвоі | Хвоя сібірская кедравая адрозніваецца густой, канічнай, часта шматверхавінавай кронай з тоўстымі сукамі. ### Кара і ствол Кара гладкая, шэрая, тонкая, што робіць дрэва адчувальным да механічных пашкоджанняў (асабліва падчас нарыхтоўкі насення), у старых дрэў кара шэра-бурая, патрэсканая лускаватая. Парасткі апошняга года карычневыя, пакрытыя густым рудым пухам. Дыяметр ствала — да 2 метраў. Галінаванне мутоўкавае. ### Корань Каранёвая сістэма магутная, паліморфная, яе будова залежыць ад асаблівасцяў глебы. Складаецца з кароткага стрыжневага кораня, ад якога адыходзяць бакавыя. Апошнія сканчаюцца дробнымі каранёвымі валасінкамі, на канцах якіх развіваецца мікарыза. 30 % усіх каранёў размешчаны на глыбіні 20 см, іншыя сыходзяць на глыбіню 1-1,5 м. На глебах, якія позна растаюць, каранёвая сістэма павярхоўная, але ветравальным  (руск.) (бел. дрэва ад гэтага не становіцца. У такіх умовах карані вельмі доўгія і ствараюць вялікую плошчу супраціву; карані суседніх дрэў зрастаюцца, што значна павышае іх ветраўстойлівасць. У пераўвільготненых глебах, дзе добра развіта мохавае покрыва, нярэдка ўтвараюцца Даданыя карані. На добра дрэнажаваных, асабліва лёгкіх па механічным складзе глебах пры кароткім стрыжневым корані (да 40-50 сантыметраў) у дрэва развіваюцца магутныя якарныя карані, якія пранікаюць на глыбіню да 2-3 метраў. Якарныя карані разам з прыкаранёвымі лапамі забяспечваюць устойлівасць ствала і кроны. Каранёвая сістэма завяршае фарміраванне да 40 гадоў, затым яна толькі павялічваецца і патаўшчаецца. ### Ігліца Ігліца шчыльная, 6-13 см у даўжыню, цёмна-зялёная з шызым налётам, шырокая (1-2 мм), даўжынёй 6-14 см, у разрэзе трохграневая, злёгку вышчэрбленая, мяккая, сабраная ў пучкі па 5. Працягласць жыцця ігліцы — 5-11 гадоў. Сібірская хвоя вельмі падобная на *Pinus cembra* і хвоя звычайная (*Pinus sylvestris*). Адрозніць ад апошняй можна з ігліцай — у сібірскай хвоі хваінкі сабраны ў пучкі па 5 штук, у звычайнай хвоі — па 2. ### Шышкі Хвоя сібірская кедравая — аднадомная, раздзельнаполая расліна, гэта значыць мужчынскія і жаночыя шышкі размяшчаюцца на адным дрэве. Расліна анемафільная: апыленне адбываецца пры дапамозе ветру. Мужчынскія шышкі (мікрастробілы) сабраны ля аснавання парасткаў (прыросту бягучага года), жаночыя (мегастробілы) утвараюцца на канцах роставых парасткаў, калі апошнія сканчаюць свой рост, каля верхавіннай пупышкі. Пупышкі канічныя, паступова звужваюцца, 6-10 мм даўжыні, не смалістыя; пупышкавыя лускі доўга і паступова завостраныя, ланцэтныя. Пылковыя стробілы на сваёй восі нясуць мікраспарафілы, больш буйныя ля аснавання, чым у вяршыні. На восі жаночых гузоў размешчаны крыючыя лускі. У іх пазухах знаходзяцца насенныя лускі з двума семазавязямі. Насенныя лускі ля аснавання шышак таксама больш буйныя, чым ля вяршыні. Спелыя шышкі буйныя, выцягнутыя, яйкападобнай формы, спачатку фіялетавыя, а потым карычневыя, 5-8 сантыметраў шырынёй, у даўжыню да 13 сантыметраў; лускі іх шчыльныя, прыціснутыя, на паверхні пакрытыя кароткімі цвёрдымі валасінкамі. Шчыткі патоўшчаныя, шырока ромбападобныя, буйныя, да 2 см шырынёй з невялікім белым пупком. Шышкі выспяваюць на працягу 14-15 месяцаў. ### Насенне Кожная шышка ўтрымлівае ад 30 да 150 сямянак — кедравых «арэшкаў». Насенне буйное, 10-14 мм даўжыні і 6-10 мм шырыні, косазваротна-яйкападобнае, цёмна-бурае, без крылаў. Маса 1000 семачак — 100—400 грамаў. Спелыя шышкі лёгка лушчацца. З аднаго дрэва можна атрымаць да 12 кілаграмаў «арэхаў» за сезон. Плоданасіць хвоя сібірская кедравая пачынае ў сярэднім праз 60 гадоў, часам і пазней. Шышкі ўтвараюцца толькі ў верхняй частцы кроны — вышынёй 1-1,5 м (рэдка — 2 м). Насенне пачынае з’яўляцца на асобных садовых дрэвах у 15-30 гадоў, калі яны маюць належны догляд і падкорм. У густых лясных насаджэннях — у 40-50 гадоў. Добрыя ўраджаі бываюць кожныя 4-5 гадоў, выдатныя — кожныя 10-15. Ва ўраджайныя гады на дарослым дрэве бывае да 80-100 шышак, рэдка — 140. Узмоцненае размнажэнне доўжыцца з 160 да 260 гадоў, пасля чаго паступова згасае. Экалогія і размнажэнне ---------------------- | | | --- | | | | Сеянцы сібірскай хвоі | Вегетацыйны перыяд вельмі кароткі (40-45 дзён у годзе). Па гэтай прычыне кедр адносяць да маруднарослых парод. Яшчэ адно следства — прамы, роўны ствол. Сібірская хвоя аддае перавагу ўрадлівым, добра дрэнаваным, свежым, глыбокім, лёгкім суглінкам. Дрэва святлалюбнае, але ў маладосці досыць ценевынослівае — нармальна развіваецца пад полагам матчыных раслін. Зімаўстойлівасць вельмі высокая — без пашкоджанняў вытрымлівае маразы да — 50 °C. Сібірская хвоя патрабавальная да вільготнасці глебы і адноснай вільготнасці паветра, асабліва ў зімовы перыяд. Калі вільготнасць будзе недастатковай — насенне не ўтворыцца, таму ў месцах з сухім кліматам расці не можа, што абмяжоўвае яе рассялення ў лесастэпе. Размнажаецца сібірская хвоя насеннем. Усходы магчымыя і пасля 4 гадоў адлёжвання. Шышкі спеюць у канцы жніўня — у пачатку верасня наступнага пасля цвіцення года і падаюць разам з насеннем на зямлю. Для садовых насаджэнняў насенне дрэва лепш сеяць у год збору, у канцы верасня — у пачатку кастрычніка, за месяц да замярзання глебы. Першыя 20 гадоў хвоя расце вельмі павольна — сантыметраў на 10 у год. Далей — ужо на 30-40 см у год. У дарослым узросце дрэва дрэнна пераносіць перасадку. У 4-5 гадоў яго вышыня складае 15 см, у 10 гадоў — да 1,5 м, у 20 — 2,5 м, у 30 — да 9 м, дыяметр кроны — 3 м. У 70 гадоў сібірская хвоя дасягае 23 м вышынёй, дыяметр ствала — 0,5 м. У 100 гадоў вышыня дрэва складае каля 27 м. Працягласць жыцця хвоі можа складаць да 800—850 гадоў. Штучна дрэва разводзяць і вегетатыўна — тронкамі, якія прышчапляюць на іншых відах хвоі — напрыклад, на хвоі звычайнай. Тронак верхавіны дарослага кедра, прышчэплены на падлеткавае дрэва, добра прыжываецца, хутка галінуецца і ўжо праз 3-4 гады дае шышкі. Лепшы час прышчэпкі — першая палова мая, калі ў шчэпа (невялікага дрэўца хвоі або кедру) пачынаюць гнаць смолы. Прышчапляюць невялікі кедравы тронак з пупышкай на галоўны верхавінны леташні парастак. Кедравы промысел ---------------- Нарыхтоўка кедравых арэхаў — даўні традыцыйны промысел сібіракоў. У дарэвалюцыйныя гады ў многіх раёнах Заходняга Сібірs ён меў вельмі важнае значэнне ў гаспадарчай дзейнасці насельніцтва, а месцамі быў асноўнай крыніцай грашовых даходаў. Да гэтага часу сярод насельніцтва тайговых пасёлкаў існуюць выказванні, звязаныя з тэрміналогіяй зборшчыкаў кедру, захаваліся прылады промыслу. Да рэвалюцыі ўраджаі кедравых арэхаў часта збіралі неабдумана: проста секлі здаровыя дрэвы. З 30-х гадоў да гэтага часу зборшчыкі — шышкары — залазяць на дрэвы і адмысловымі шастамі збіваюць з іх шышкі. На пачатку 60-х гадоў мінулага стагоддзя ў СССР кедравыя хвоі ахоплівалі больш 25 мільёнаў гектараў. Распаўсюджанне і экалогія ------------------------- | | | --- | | | | Кедравы гай, Каражма | Сібірская хвоя мае вельмі вялікі арэал — ад вярхоўя ракі Вычагды на паўночным усходзе еўрапейскай часткі Расіі і ў вярхоўі ракі Алдан ва Усходняй Сібіры. Да поўначы гэтая хвоя даходзіць да 68° 30' паўночнай шыраты ўздоўж ракі Енісей, на поўдні — да паўночы Манголіі. Лясы сібірскай хвоі растуць у іглічна-тайговай зоне, паўночнай часткі Еўразіі, у цэнтры Кітая, у Японіі, Паўночнай Карэі, Манголіі, а таксама ў Паўночнай Амерыцы. Кедр вельмі распаўсюджаны ў Заходняй Сібіры ад 48 да 66 ° з. ш. ва Усходняй Сібіры і на Урале  (руск.) (бел.. На захад ад Урала распаўсюджваецца толькі да Ціманскага кража. У Цэнтральным Алтаі верхняя мяжа распаўсюджвання кедра ляжыць на вышыні 1900—2000 метраў над узроўнем мора, а ў паўднёвых раёнах яна падымаецца да вышыні 2400 метраў. Сібірскі кедр расце таксама і на тэрыторыі Манголіі і Паўночнага Кітая. Сустракаецца таксама ў гарах Сіхатэ-Алінь (разам з *Pinus koraiensis*). У мінулым від быў распаўсюджаны яшчэ шырэй і гусцей, але яго вынішчылі лясныя пажары і масавыя высечкі — для збору кедравых арэхаў і атрымання каштоўнай драўніны. Вядома, што продкі гэтага віду — родам з Усходняй Азіі — у трацічны перыяд (каля 66-2,5 млн гадоў таму) ахоплівалі вялікую тэрыторыю ад Азіі да Еўропы. ### Штучныя насаджэнні На тэрыторыі Еўрапейскай Поўначы Расіі існуюць пасадкі сібірскага кедра. Гэта старыя «дарэвалюцыйныя» кедравыя гаі: у Архангельскай вобласці гэта Каражменскі, Чараўкоўскі, Саязерскі, Сійскі і два Салавецкіх; у Валагодскай вобласці — Чагрынскі пад Гразаўцам, Катаеўскі і Пятраеўскі паблізу Вялікага Усцюга. У XVI стагоддзі на землях Толгскага манастыра  (руск.) (бел. пад Яраслаўлем быў закладзены гай сібірскага кедра плошчай у дзесяціну; каля пяцідзесяці дрэў жывыя да гэтага часу і багата плоданасяць. У 1957—1973 гадах зроблены пасадкі кедру ва Усцюжанскім спецнаслясгасе. Сібірскі кедр часта блытаюць з *Pinus koraiensis*, *Pinus pumila* і *Pinus cembra*. Кансарцыйныя сувязі ------------------- | | | --- | | | | Двухтыднёвы праростак сібірскага кедру | Паміж сібірскай хвояй і птушкамі віду кедраўка (арэхаўка) (*Nucifraga caryocatactes*) гістарычна склаліся ўзаемна карысныя міжвідавыя кансарцыйныя сувязі  (руск.) (бел.. Насенне кедра служыць арэхаўкам асноўным кормам і, як вынік, у працэсе эвалюцыі гэта адбілася на будове некаторых яе органаў і ладзе жыцця, а інстынкт запасання арэхаўкамі корму на зіму апынуўся карысным для натуральнага аднаўлення і фарміравання насаджэнняў сібірскай хвоі. Ствараючы запасы насення, арэхаўка хавае іх невялікімі (да 30 арэшкаў) порцыямі ў шматлікіх месцах, больш-менш раўнамерна размешчаных на непакрытых і пакрытых лесам плошчах ў верхніх гарызонтах глебы і ў мохавым покрыве. Дзякуючы гэтаму ў месцах, дзе насенне арэхаўкай было згублена або па якіх-небудзь іншых прычынах не выкарыстана, утвараюцца адзінкавыя або групавыя ўсходы хвоі. Акрамя кедраўкі насеннем кедра сібірскага сілкуюцца бурундук, вавёрка, собаль, мядзведзь, дзяцел, попаўзень і інш. Але аблігатнымі кансортамі сібірскай хвоі іх назваць нельга: у рацыёне гэтых жывёл насенне кедра не з’яўляюцца абавязковым. Толькі собалю (*Martes zibellina*), як паказалі даследаванні Г. Дулькейт для нармальнай жыццядзейнасці і ўзнаўлення патрабуецца некаторая колькасць насення гэтай пароды. Сярод жывёл, якія сілкуюцца іншымі часткамі кедра (ігліцай, драўнінай, лубам і г. д.) аблігатныя кансорты, відаць, адсутнічаюць. Няма аблігатных кансортаў у сібірскай хвоі, верагодна, і сярод грыбоў, у тым ліку якія ўтвараюць мікарызу. Хоць сібірская хвоя — расліна ў моцнай ступені мікатрофная і пры адсутнасці мікарызы расці не можа, звязаныя толькі з кедрам грыбы-мікарызаўтваральнікі да гэтага часу не выяўлены. Вядома пакуль толькі адно: кедр развівае мікарызу з тымі ж відамі грыбоў, што і іншыя лесаўтваральныя пароды  (руск.) (бел.. ### Хваробы і шкоднікі Віды грыбоў губа яловая (*Heterobasidion annosum*) і *Phaeolus schweinitzii* шкодзяць караням дрэва, што спрыяе буралому. Таксама кедр вельмі ўспрыяльны да іржаўнага грыбу віду *Cronartium ribicola*. Фармакалагічныя ўласцівасці --------------------------- Алей кедровага арэха нармалізуе ліпідны спектр крыві, зніжае ўзровень халестэрыну, спрыяе памяншэнню залішняй масы цела. Шэраг фізіялагічных эфектаў кедровага алею звязаны з наяўнасцю ў ім выяўленых тэрпенаў. Значэнне і ўжыванне ------------------- Асноўны артыкул: **Кедравы арэх** Асноўны артыкул: **Кедравы тлусты алей** | | | --- | | | | Кедравыя арэшкі  (руск.) (бел. | ### Драўніна Каштоўная драўніна сібірскай хвоі мяккая, з прыемным пахам, высока цэніцца. Яна ўстойлівая да гніення і парэпання, лёгка апрацоўваецца, мае прыгожую тэкстуру і бактэрыцыдныя ўласцівасці. З яе вырабляюць мэблю. У шафах, зробленых з сібірскай хвоі, не заводзіцца моль. Драўніна валодае рэзананснымі ўласцівасцямі, з яе робяць раялі, арфы, гітары. Таксама яна мае меншую шчыльнасць і лягчэй у апрацоўцы, чым, напрыклад, драўніна хвоі звычайнай, з яе вырабляюць алоўкі і акумулятарны шпон. Вуллі, вырабленыя з драўніны сібірскай хвоі, добра засяляюцца пчоламі. Малако ў такім драўляным посудзе доўга не кісне, мае прыемны смак. У традыцыйных рамёствах, акрамя драўніны, выкарыстоўваюцца тонкія карані кедра. З іх плятуць посуд розных формаў і памераў — карнявацікі  (руск.) (бел.. ### Азеляненне Сібірская хвоя дае шмат пылка і ўжываецца як дэкаратыўнае расліна — у адзінкавых і групавых пасадках. Вылучаючы фітанцыды, дрэва ачышчае паветра. У лесе сібірскай хвоі мікрафлоры ў 2-3 разы менш, чым, напрыклад, у бярозавым. Паветра ў такіх насаджэннях амаль стэрыльнае, а драўніна адпуджвае моль, камароў і мошак. Аднак сібірская хвоя вельмі адчувальная да забруджанасці паветра шкоднымі газамі. Таму яе непажадана саджаць паблізу буйных прамысловых прадпрыемстваў. ### Ужыванне ў ежу Жыхары тайгі называюць сібірскую хвою «хлебным дрэвам». Кедравыя арэшкі  (руск.) (бел. — каштоўны харчовы прадукт, могуць ужывацца ў ежу як у сырым выглядзе, так і пасля тэрмаапрацоўкі. Па колькасці фасфатыднага фосфару кедравыя арэхі пераўзыходзяць усе іншыя віды арэхаў і насенне алейных культур і раўнацэнныя соі — найбольш багатай крыніцы лецыціну сярод расліннай сыравіны. Сутачную патрэбнасць чалавека ў такіх дэфіцытных мікраэлементах, як марганец, медзь, цынк і кобальт, забяспечваюць 100 г ядра арэхаў. Яны ж з’яўляюцца багатай крыніцай ёду. Сярод вугляводаў у насенні кедра змяшчаецца (%): крухмалу — 5,80; глюкозы — 2,83; дэкстрыну — 2,26; клятчаткі — 2,21. Фруктоза і цукроза складаюць толькі 0,25 і 0,44 %. Бялок кедравых арэхаў адрозніваецца высокім утрыманнем лізіну, метыяніну і трыптафану — найбольш дэфіцытных незаменных амінакіслот, якія звычайна лімітуюць біялагічную каштоўнасць бялкоў. Арэхі ідуць на выраб кедравага тлустага алею  (руск.) (бел.. Ён утрымлівае ў два разы больш вітаміну Е у параўнанні з грэцкім арэхам і міндалем, а таксама вітаміну Р (незаменныя тлустыя кіслоты). Па суме тлустых кіслот кедравы алей пераўзыходзіць арахісавы, соевы, сланечнікавы, кукурузны і баваўняны алей. Жмых выкарыстоўваецца ў якасці харчовага прадукта для людзей і жывёл, а з канца XX стагоддзя — і ў вытворчасці біялагічна актыўных дабавак. Жмых, што застаецца пасля вырабу алею, выкарыстоўваецца для вырабу халвы, тартоў, пірожных і печыва. Вельмі тонка расціраючы арэхі з вадой атрымліваюць кедравае малако. Гэтак жа робяць і вяршкі, толькі колькасць вады ў іх мінімальная. Можна вырабляць кандытарскія вырабы, узбагачаныя бялковымі прадуктамі з ядраў арэхаў кедравай сібірскай хвоі, якія могуць быць рэкамендаваныя для функцыянальнага і лячэбна-прафілактычнага харчавання. На аснове кедравага алею распрацаваны рэцэптуры трохкампанентавых сумесяў раслінных алеяў, аптымізаваных па складзе кіслот ω-3 і ω-6 і прызначаных для функцыянальнага харчавання. Распрацаваны камбінаваныя прадукты з кедравым жмыхам: сыры, маянэзы, кандытарскія пасты, крупы хуткага прыгатавання, харчовыя канцэнтраты — паўфабрыкаты мучных кандытарскіх вырабаў, хлебабулачныя вырабы. ### Ужыванне ў медыцыне | | | --- | | | | Паштовая марка СССР | Ігліца дрэва багатая на вітамін C, каратын, а таксама кальцый, фосфар, марганец, жалеза, медзь, кобальт, ёю лечаць цынгу. У народнай медыцыне настой шкарлупіны свежых арэхаў п’юць пры глухаце, нервовых засмучэннях, хваробах печані і нырак, ад гемарою, адварам шкарлупіны мыюць рукі і ногі для выдалення валасатасці. Алей кедравага арэха з’яўляецца паўнавартаснай крыніцай поліненасычаных тлустых кіслот (ПНТК). Для задавальнення сутачнага запатрабавання незаменных тлустых кіслот неабходна штодня ўжываць каля 20 мл алею ў дзень. Аказвае халестэрынапаніжаючае дзеянне, спрыяе нармалізацыі ліпіднага спектру крыві (узровень халестэрыну ЛПВП павысіўся на 29 %, а ўзровень ЛПНП знізіўся на 21 %, індэкс атэрагеннасці панізіўся на 40 %), зніжэння сісталічнага артэрыяльнага ціску і памяншэння залішняй масы цела. Пацверджана прафілактычная эфектыўнасць кедровага алею пры яго ўключэнні ў дыетычнае харчаванне хворых з сардэчна-сасудзістай паталогіяй. Кедравыя арэхі ўтрымліваюць вітамін А (рэтынол), вітаміны групы В, якія паляпшаюць сардэчную дзейнасць і неабходныя для нармальнай дзейнасці нервовай сістэмы. Здробненыя кедравыя арэхі прыгнятаюць страўнікавую сакрэцыю, памяншаецца выпрацоўка страўнікавага соку і зніжаецца яго кіслотнасць. 100 г кедравых арэхаў пакрывае сутачную патрэбнасць чалавека ў вітаміне Е (такафероле, які ў перакладзе з грэчаскай мовы азначае «нясу нашчадства»). Нездарма ў гады добрых ураджаяў насення значна ўзрастае і пладавітасць собаля і вавёрак. Медыкі сцвярджаюць, што кедравыя арэхі здольныя папярэджваць туберкулёз і малакроўе. Смала дрэва — жывіца — мае бальзаміруючыя ўласцівасці. Здаўна жыхары Сібіры і Уралу выкарыстоўвалі яе для лячэння гнойных ран, парэзаў, апёкаў. У часы Вялікай Айчыннай вайны кедравую жывіцу паспяхова выкарыстоўвалі ў шпіталях для лячэння параненых салдат. Яна засцерагае раны ад заражэння, спыняе гангрэнозныя працэсы. Таксама жывіца ўтрымлівае да 19 % шкіпінару. Зноскі ------ 1. ↑ Беларуская ССР: Кароткая энцыклапедыя. Т. 2. — Мн.: БелСЭ. 1979. — С. 680. 2. ↑ *Киселевский А. И.* Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 98. — 160 с. — 2 350 экз. 3. 1 2 3 *Бобров Р.* Кедр — дерево хлебное // *Наука и жизнь* : часопіс. — 1986. — № 7. — С. 33—36. 4. 1 2 3 4 5 6 *Митюков А. Д. Налетько Н. Л. Шамрук С. Г.* Кедр сибирский // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 60-61. — 200 с. — 130 000 экз. 5. 1 2 *Чивилихин Владимир*. Слово о кедре. Архівавана 4 сакавіка 2016. — М. 1968. 6. ↑ *Бех И. А.* Проблемы неистощительного использования припоселковых кедровников. Пособие для студентов и школьных лесничеств. — Томск, 2006. — 20 с.(недаступная спасылка) 7. 1 2 *Гавеман А. В.* Лес. Беседы лесовода. — М.: Государственное издательство детской литературы, 1959. — 250 с. 8. ↑ Архівавана 18 сакавіка 2009. Сосна кедровая сибирская Архівавана 18 сакавіка 2009. *Московский институт леса* 9. ↑ *Ипатов Л. Ф.* Кедр на вологодской земле. — Архангельск, 2007. 10. 1 2 Кирсанов 1976. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFКирсанов1976 (даведка) 11. ↑ Сосна сибирская Архівавана 20 лістапада 2008. на сайте *Родовое поместье* (руск.) 12. ↑ *Федотов Г.* Дерево. Практическое руководство. — М.: Эксмо, 2005. — 272 с. Архівавана 21 красавіка 2009. (руск.) 13. ↑ Росляков и др. 2007 14. 1 2 Егорова, 2012 15. ↑ Сурина и др. 1974 16. ↑ Бахтин и др. 2006 17. ↑ Каретников, 1967 18. 1 2 3 *Игнатенко М.* Сосна кедровая сибирская или сибирский кедр: Энциклопедия декоративных садовых растений (руск.) 19. ↑ *Шиманюк А. П.* Дендрология. — М.: Лесная промышленность, 1974. — 264 с Літаратура ---------- * Атлас лесов СССР. — М. 1973. * Pinus sibirica (Rupr.) Mayr — Сибирский кедр // Флора СССР. В 30-ти томах / Главный редактор акад. В. Л. Комаров; Редактор тома М. М. Ильин. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1934. — Т. I. — С. 163—164. — 302 + XVI с. — 5 000 экз. * *Бобров Е. Г.* Лесообразующие хвойные СССР. — Л.: Наука, 1978. * *Бахтин, Ю. В. В. В. Будаева, А. Л. Верещагин, Е. Ю. Егорова, Е. Е. Жукова, А. С. Саратиков* Эффективность использования кедрового масла в комплексном лечении больных с артериальной гипертонией // Вопросы питания. — 2006. — № 1. — С. 51-53. * *Воробьёв Д. П.* Дикорастущие деревья и кустарники Дальнего Востока. — М.: Наука, 1968. * *Громова А. С. Луцкий В. И. Тюкавкина Н. И.* Аромадендрин, апигенин и кемпферол из древесины Pinus sibirica.//Химия природных соединений, 1971, № 2, с.203-204 Спасылкі -------- * Архівавана 18 сакавіка 2009. Сосна кедровая сибирская * Всё о сибирском кедре, его близких и дальних родственниках | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) | | Таксанамія | EOL · GBIF · iNaturalist · IPNI · ITIS TSN · NCBI · POWO · The Plant List · Tropicos · WFO · Флора Кітая | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2780876848 · NKC: ph495136 |

35°29′06″ пн. ш. 6°28′07″ у. д.HGЯO **Тымгад** ці **Тамугадзі** (араб. ‎‎, лац.: Thamugadi) — старажытнарымскі горад у Паўночнай Афрыцы, знаходзіцца на тэрыторыі сучаснага Алжыра ў 35 км на ўсход ад горада Батна. У 1982 годзе ўключаны ў спіс Сусветнай спадчыны ЮНЭСКА. Калонія Марцыяна Ульпія Траяна Тамугадзі (лац.: Colonia Marciana Ulpia Traiana Thamugadi) была заснавана як рымская ваенная калонія пры імператары Траяне каля 100 года н. э. *ex nihilo* (на пустым месцы) і была названа ў гонар родзічаў Траяна — маці Марцыі, старэйшай сястры Ульпіі Марцыяны і бацькі — консула Марка Ульпія Траяна Старэйшага (лац.: Marcus ulpius Traianus Maior). Калонія, якая знаходзілась у перадгор'ях Арэса — горнага масіва Атласкіх гор, павінна была засцерагчы прыбярэжныя раёны ад набегаў берберскіх качэўнікаў. Рымская арка Траяна ў Тымгадзе (фота канца XIX стагоддзя Быў першапачаткова заселены ветэранамі-удзельнікамі Парфянскай кампаніі Траяна, якія атрымалі зялю ў наваколлях. Першапачаткова спланаваны з разліка на 15 тысяч чалавек, горад з цягам часу разросся і выйшаў за межы рэгулярнай сетачнай забудовы. Руіны Тымгада — адзін з найбольш добра захаваўшыхся прыкладаў рымскага горада, спраектаванага пад перпендыкулярную забудову у адпаведнасці з рымскімі традыцыямі гарадской планіроўкі. Сярод будынкаў, якія захаваліся — тэатр, тэрмы, трыумфальная арка. Зноскі ------ 1. ↑ Старажытны горад Тымгад **(нявызн.)**. UNESCO/NHK. Спасылкі -------- * Апісанне будынкаў у Тымгадзе (англ.) * д/ф «Тымгад — афрыканскі Рым», Францыя, Viasat History, 2005 (руск.) * Тымгад Архівавана 11 лютага 2016. | | | | --- | --- | | commons: | Тымгад на Вікісховішчы | | Сусветная спадчына ЮНЕСКА ў Алжыры | | --- | | | Касба у горадзе Алжыр | Крэпасць у Бені-Хамад | Джэміла | Даліна Мзаб | Плато Тасілін-Аджэр | Тымгад | Тыпаса | |

**«Над магілай Робака»**, або **«Вяртанне герояў»** — сюжэтнае палатно Казіміра Альхімовіча, напісанае ў 1901 годзе. Створана паводле паэмы «Пан Тадэвуш», напісанай Адамам Міцкевічам у 1832—1834 гадах. Апісанне -------- Мастак збірае на карціне ўсіх герояў паэмы. Ксёндз Робак (Яцак Сапліца) — адзін з улюбёных персанажаў А. Міцкевіча, носьбіт яго думак пра свет і грамадства. Гэты вобраз быў цікавы і К. Альхімовічу сваім менавіта «тутэйшым» менталітэтам. Мастак знаходзіць своеасаблівы прыём, каб узвысіць асобу ксяндза: не паказвае яго самога, а толькі тых людзей, што прыйшлі аддаць яму апошнюю даніну. Дэманстрацыя ўзнагароды — крыжа Ордэна Ганаровага легіёна, нададзенага Робаку самім Напалеонам, — найвышэйшы пункт ў развіцці дзеяння карціны. Зноскі ------ 1. 1 2 3 *Марына Загідуліна.* Казімір Альхімовіч як ілюстратар польскіх пісьменнікаў // *Гісторыя, культуралогія, мастацтвазнаўства: Матэрыялы ІІІ Міжнар. кангрэса беларусістаў «Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый» (Мінск, 21-25 мая, 4-7 снеж. 2000 г.)*. — Мн.: Беларускі кнігазбор, 2001. — ISBN 985-6638-35-6. Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016. 2. 1 2 Вяртанне герояў. Альхімовіч Казімір, 1901 Архівавана 6 сакавіка 2016. Арт-Беларусь

| * Г * Р * П Абалонска-Тэрэмкоўская лінія | | --- | | умоўныя абазначэнні | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | ЦЧ-2 «Абалонь» | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Гэроіў Дніпра | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Мінска | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Абалонь | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Пачайна  | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Тараса Шаўчэнкі +М | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Кантрактова Плошча +аўт | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Паштова плошча+ф +рв | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Майдан Нэзалэжнасці +М | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Службовая галіна да Хрэшчатыка | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Службовая галіна да Клоўскай | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Плошча Украінскіх Герояў +М | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Алімпійска | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Палац «Украіна» | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Лыбідска | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Дэмііўска +аўв | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Галасііўска | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Васількіўска | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Выстаўковы Цэнтр | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Іпадром +аўт | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | Тэрэмкы | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | *Аўтавакзал «Тэрэмкы»* | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | *Вулыця Крэйсера «Аўрора»* | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | *Адэска* | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | *ЦЧ «Тэрэмкы»* | | У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Тэрэмкы. **«Тэрэмкы́»** (укр.: «Теремки́», вымаўленне (i)) — 52-я станцыя Кіеўскага метрапалітэна, канцавая на Курэнёўска-Чырвонаармейскай лініі, наступная пасля станцыі «Іпадром». Адкрыта 6 лістапада 2013 года. Пасажырапаток — 24,4 тыс. чал./суткі (2015 год). Названая па аднайменнаму жылому масіву. Гісторыя -------- Будаўніцтва станцыі пачата ў лістападзе 2011 года. У ліпені 2012 пачата збудаванне сцены ў грунце. Па стане на канец кастрычніка 2012 года робiцца раскрыццё катлавана станцыі, паралельна праходзіць заліванне падмуркавай пліты станцыі. З пачатку лістапада ўстаноўлена апалубка і адбываецца залітыя секцый зводу станцыі. Па стане на чэрвень 2013 года збудаваныя станцыйны і касавыя залы, выкладзеныя лесвічныя пліты пераходу касаваЙ залы. Будуюцца абаротныя тупікі і СТЦ. 3 лістапада 2013 года на станцыю быў пушчаны пробны цягнік. 6 лістапада 2013 года станцыя была адкрыта для пасажыраў. Канструкцыя ----------- Па канструкцыі станцыя аднаскляпеністая, дробнага залажэння, з двума выхадамі ў падземныя пераходы пад праспектам Акадэміка Глушкова. За станцыяй знаходзяцца абаротныя тупікі і пункт тэхнічнага абслугоўвання цягнікоў. У перспектыве плануецца падаўжэнне лініі да станцыі «Адэская» і збудаванне дэпо «Тэрэмкы». Абсталяванне ------------ Аздабленне зводу платформы выканана мазаічным абліцоўваннем ў выглядзе геаметрычных узораў, элементы якіх пераходзяць таксама на шляхавыя сцены. Сцены абліцаваныя бэжавым мармурам, які падкрэслівае іх канструктыўныя асаблівасці. Тарцы платформы таксама ўпрыгожаны мазаічным абліцоўваннем. Асвятленне станцыі ажыццяўляецца з дапамогай 13 таршэраў. Вакол таршэраў размешчаны лаўкі для пасажыраў, вырабленыя з нержавеючай сталі. Дадатковая светлавая лінія на шляхавай сцяне падсвятляе ўзор на зборы. На станцыі устаноўлена 4 ліфта для людзей з асаблівымі патрэбамі. 2 ліфта — для перавозкі пасажыраў са двара ў вестыбюль станцыі, яшчэ 2 — з узроўню вестыбюля да ўзроўню пасажырскай платформы. Уздоўж краю платформы ўладкованая Шутц-лінія з пліткі тыпу «грес» з выпуклым рэльефам «Увага», што дазваляе лепш арыентавацца людзям з праблемамі зроку. Расклад адпраўлення цягнікоў ---------------------------- Адпраўка першага цягніка ў напрамку: ст. «Герояў Дняпра» — 05:57 Адпраўка апошняга цягніка ў напрамку: ст. «Герояў Дняпра» — 00:05 Расклад адпраўлення цягнікоў у вячэрні час (пасля 22:00) ў накірунку: ст. «Герояў Дняпра» — 22:25, 22:35, 22:45, 22:55, 23:05, 23:15, 23:25, 23:35, 23:45, 23:55, 0:05 Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт Кіеўскага метрапалітэна Архівавана 13 кастрычніка 2012. (укр.) * У Кіеве адкрылі станцыю метро «Тэрэмкы» Архівавана 5 сакавіка 2016. (руск.) | | | | | --- | --- | --- | | Папярэднік**Іпадром** | **Канчатковая станцыя Курэнёўска-Чырвонаармейскай лініі**с 6 лістапада 2013 года | Пераемнік**няма** | 1. 1 2 3 Праверана 4 сакавіка 2023.

Крывянка перад вэнджаннем **Крывянка**, таксама **крывяная каўбаса** (чорны пудынг) — від каўбасы, галоўным інгрэдыентам якой з'яўляецца бычыная, цялячая і/або свіная кроў, вычышчаная ад фібрына (кавалачкаў згуслай крыві). Для ачышчэння крыві узбіваюць мяцёлкай; вычышчаная кроў можа доўга захоўвацца, а перад ужываннем яе працаджваюць праз дробнае сіта. Фарш для такой каўбасы складаецца з свінога мяса, скурак, або абрэзкаў ад іншых каўбас, прыправы; ў шэрагу выпадкаў таксама дадаецца бычыны, цялячы або свіны язык. На стол крывяная каўбаса можа падавацца як гарачай, так і халоднай. Беларусы дадаюць таксама адвараныя або сырыя крупы (грэцкія, ячныя, рысавыя), таксама скваркі. Крупы часам замяняюць мукой. Згодна з камедыёграфам Менандрам, лепшым поварам у Афінах славіўся нейкі кухар Афтэней, які і вынайшаў крывяную каўбасу. Гл.таксама ---------- * Мустамакара Літаратура ---------- * БЭ ў 18 тамах. Т.8, Мн. 1999, С.500 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Крывяная каўбаса** | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | LNB: 000308653 |

**Харватыя** — дзяржава ў паўднёва-ўсходняй Еўропе, на Балканскім паўвостраве. Плошча — 56 542 км2, плошча воднай акваторыі — 33 200 км2. Насельніцтва — 4 495 904 чалавека (2005 год) Агульныя звесткі ---------------- Тапаграфічная карта Харватыі Сталіца і найбуйны горад — Заграб (779 тысяч жыхароў). Вышэйшая кропка краіны — г. Дынара, цэнтральны пік Дынарскага сугор'я (1 830 метраў). Краіна складаецца з двух частак: кантынентальнай, размешчанай, галоўным чынам, у басейне ракі Савы, і адрыятычнай, выцягнутай вузкай паласой па ўзбярэжжы Адрыятычнага мора. Характэрнай асаблівасцю адрыятычнага ўзбярэжжа з'яўляецца незвычайна вялікі лік астравоў, звычайна выцягнутых раўналежна берагу з паўднёвага захаду на паўночны ўсход. Адрыятычнае ўзбярэжжа Харватыі ўтварылася пры структурна-дэнудацыённым раздзяленні ў выніку апускання заходняй часткі Балканскага паўвострава і частковага затаплення морам берагавых хрыбтоў Дынарскага сугор'я. Шматлікія астравы, звілістыя залівы і пралівы ў спалучэнні з міжземнаморскай расліннасцю надаюць узбярэжжу незвычайна маляўнічы выгляд. 1185 Далмацінскіх астравоў займаюць плошчу каля 2500 км², з іх населеныя каля 60. Самыя вялікія — Црэс, Крк займаюць плошчу больш 405 км2. Іншыя буйныя астравы — Брач, Хвар, Віс і інш. Самая малая група астравоў — Палагружа пасярод Адрыятычнага мора. На астравах размешчаныя тры з васьмі нацыянальных паркаў Харватыі — Брыўны, Карнаты і Млет. Працягласць марскога берага – 5 835 кіламетраў; з іх 1 777 кіламетраў – даўжыня кантынентальнага ўзбярэжжа, 4 058 кіламетраў – даўжыня берагавой лініі астравоў. Межы ---- Выгляд з космасу На поўначы Харватыя мяжуе са Славеніяй (670 км), на паўночным усходзе з Венгрыяй (329 км), на ўсходзе з Сербіяй (241 км), на поўдні з Босніяй і Герцагавінай (932 кіламетры) і Чарнагорыяй (25 км). У паўднёвай частцы адрыятычнага ўзбярэжжа да мора выходзіць вузкі 10-кіламетровы ўчастак Босніі і Герцагавіны, на якім размешчаны горад Неум. З-за гэтага паўднёвая частка Харватыі, цэнтрам якой з'яўляецца горад Дуброўнік, адрэзаная па сушы ад астатняй часткі краіны. Клімат ------ Кліматычныя ўмовы розных рэгіёнаў краіны вельмі разнастайныя. У паўночна-заходняй і ўсходняй Харватыі клімат — умерана-кантынентальны і кантынентальны. Узімку маразы слабыя, але часам ідзе снег, вясна і восень працяглыя і дажджлівыя, лета цёплае, часамі засушлівае. У горных раёнах клімат характэрны для сярэднегор'я — халодныя і снежныя зімы, цёплае лета. На ўзбярэжжы і астравах клімат міжземнаморскі — дажджлівая і бясснежная зіма, доўгае і цёплае лета, мяккія вясна і восень. Турыстычны сезон на ўзбярэжжы доўжыцца з сярэдзіны мая па сярэдзіну кастрычніка. Гл. таксама ----------- * Гарады Харватыі * Спіс астравоў Харватыі * Далмацыя | ⛭Харватыя паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Харватыя»** | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская |

AC-130H УС ЗША. На адным з бартоў добра бачна ўзбраенне **Ганшып** (англ.: gunship [ɡʌnʃɪp], «*гарматны* [*паветраны*] *карабель*») — лятальны апарат артылерыйскай падтрымкі сухапутных войскаў або іншых сухапутных кампанентаў родаў войскаў і відаў узброеных сіл. Наяўнасць вялікага авіяпарку ганшыпаў і ўласных частак спецыяльнага прызначэння дазваляе ВПС ЗША самастойна (без прыцягнення вайсковых частак) вырашаць шырокі спектр баявых задач. Прынцып баявога прымянення ганшыпа вельмі арыгінальны і прапануе абстрэл наземных мэтаў з левага ці правага борта (*lateral firing*) падчас выканання самалётам паўкола або кругавога развароту па шырокай дузе, што дазваляе бесперапынна ўтрымліваць мэты ў поле зроку і ў сектары абстрэлу значна даўжэй, чым пры вядзенні агню ў пярэдняй паўсферы з пікіравання, як гэта канструктыўна закладзена на большасці баявых самалётаў. Для заходу на мэту, у адрозненне ад усіх іншых баявых самалётаў (якія заходзяць франтальна, пікіруючы на мэту на выхадзе з горкі), ганшып кладзецца на крыло і пачынае кружыць над мэтай. Аўтарам гэтай ідэі і адначасова бацькам сучаснага ганшыпа прынята лічыць інжынера кампаніі «Бэл» Ральфа Флексмана, які прапанаваў ужываць у баявой абстаноўцы фігуру пілатажу, якая раней практыкавалася падчас спартыўных авіяцыйных спаборніцтваў, тэхнічна абгрунтаваўшы яе эфектыўнасць для вырашэння агнявых задач з паветра. Разлік ганшыпа падчас баявой працы Агонь з левага борта (выгляд знутры і звонку гарматнай палубы) Часам у больш шырокім плане тэрмін «ганшып» інтэрпрэтуецца як **лятальны апарат агнявой падтрымкі** (маючы на ўвазе наяўнасць на борце не толькі артылерыйскага, але таксама кулямётнага і ракетна-бомбавага ўзбраення), але ў такім варыянце інтэрпрэтацыі гэта паняцце з’яўляецца тэрміналагічна некарэктным, паколькі выходзіць за межы зыходнага тэрміна: слова «ганшып» мае цалкам канкрэтнае значэнне (*gun* — гармата). У дачыненні да самалётаў, абсталяваных стратэгічнымі ракетамі тыпу КРПБ, ужываюць тэрмін «ракетаносец» (*missile carrier*). Да самалётаў, верталётаў і іншых вінтакрылаў, узброеных тактычнымі ракетамі — КРПП, УРВП, блок АРГ і НАР / НКРС, а таксама бомбавай нагрузкай на ўнутраных і знешніх вузлах падвескі, не ўжываюць спецыяльных тэрмінаў, закліканых падкрэсліць наяўнасць названага ўзбраення на борце, адносячы іх да лятальных апаратаў тактычнай авіяцыі (*tactical aircraft*). Тэрмін прыйшоў у авіяцыю з флоту, дзе ён адпавядаў цяжкаўзброеным рачным маніторам. Крытэрыем, які вылучае ганшып сярод іншых лятальных апаратаў, з’яўляецца наяўнасць на борце магутнага стралкова-гарматнага ўзбраення і членаў экіпажа з артылерыйскімі спецыяльнасцямі (нумароў разліку), а таксама брані (падобна да бранявога пояса карабля). Хоць некаторыя савецкія і сучасныя расійскія шматмэтавыя і ўдарныя верталёты па амерыканскай класіфікацыі адносяцца да ганшыпаў, строгіх эквівалентаў «ганшыпа» ў рускамоўным ці савецкім ваенным лексіконе (афіцыйна-дзелавой яго частцы) няма, з прычыны прынцыпова іншага гістарычнага шляху развіцця авіяцыі ў цэлым і авіяцыі падтрымкі сухапутных войскаў у прыватнасці. У немалой ступені гэта абумоўлена традыцыйным для УС ЗША экспедыцыйным спосабам вядзення ваенных дзеянняў — на гэтую тэму з’явіўся выраз «дыпламатыя ганшыпаў» (*Gunship Diplomacy*), перайначаная на сучасны лад «дыпламатыя кананерак» на новым тэхналагічным узроўні. Калі ў ЗША перад кампаніямі авіябудаўнічай прамысловасці спецыяльна ставіліся тэхнічныя задачы распрацоўкі названага тыпу лятальных апаратаў, то перад прадпрыемствамі савецкай авіяпрамысловасці такіх задач не ставілася, а нанясенне бомба-штурмавых удараў па наземных мэтах у інтарэсах сухапутных войскаў або сухапутных кампанентаў іншых родаў войскаў з’яўлялася толькі адным з пунктаў тактыка-тэхнічных заданняў, што рэалізуюцца ў ходзе праектавання і стварэння лятальных апаратаў. Крыніцы ------- 1. 1 2 Ballard 1982. Літаратура ---------- * *Ballard, Jack S.* Development and Employment of Fixed-wing Gunships, 1962—1972. — Washington, D.C.: Office of Air Force History, 1982. — P. 1—27, 262—263. — 326 p.

Рэльеф ------ Скала зума Рэкі Нігер і Бенуэ дзеліць Нігерыю на дзве часткі: у паўднёвай частцы размешчана Прыморская раўніна, у паўночнай пераважаюць невысокія пласкагор'і. Вялікую тэрыторыю краіны займае Прыморская раўніна, утвораная ў асноўным рачнымі наносамі. На захадзе раўніны ўздоўж узбярэжжа размешчаны ланцуг пясчаных кос, якія злучаюцца адна з адной і Гвінейскім залівам. На поўнач ад Прыморскай раўніны тэрыторыя краіны пераходзіць у невысокае пласкагор'е — плато Ёруба на захад ад ракі Нігер і плато Удзі — на ўсход. Далей размяшчаецца Паўночнае пласкагор'е, вышыня якога змяняецца ад 400—600 м да больш за 1000 м. Найбольш высокай з'яўляецца цэнтральная частка пласкагор'я — плато Джос, вышэйшая кропка якога — гара Шэрэ (1735 м). На паўночным захадзе Паўночнае пласкагор'е пераходзіць у раўніну Сакота, на паўночным усходзе — у раўніну Борн. Найвышэйшая кропка краіны гара Чапал Вадзі (2419 м) размешчана ў штаце Тараб'я побач з нігерыйска-камерунскай мяжой Клімат ------ Клімат змяняецца ад вільготнага экватарыяльнага на поўдні да субэкватарыяльнага ў цэнтральнай частцы і на поўначы. Гэта азначае, што на працягу года па ўсёй тэрыторыі Нігерыі назіраюцца высокія тэмпературы (24-28°С). Затое, па меры руху з поўдня на поўнач учацвёра змяншаецца колькасць ападкаў — ад 2000 да 500 мм, паралельна з'яўляцца і расце ў сваёй працягласці сухі сезон. Унутраныя воды -------------- Бенуэ ў верхнім цячэнні Галоўная рака краіны — Нігер, трэцяя па даўжыцні рака Афрыкі. На Нігерыю прыходзіцца ніжняе судаходнае цячэнне гэтай магутнай ракі. Вядомая запасамі нафты дэльта Нігера плошчай 70 000 кв. км. адносіцца да найвялікшых дэльт свету. На Нігерыю прыходзіцца большая частка буйнейшага прытока Нігера — шматводнай ракі Бенуэ, даўжынёй 1400 км, што пачынаецца ў Камеруне і ўпададае ў Нігер ля горада Лакоя. Расход Нігера і Бенуэ ў пункце іх зліцця прыблізна аднолькавы. На паўночным усходзе Нігерыі належыць паўднёва-заходні сектар возера Чад, якое Нігерыя дзеліць з Чадам, Камерунам і Нігерам. Ландшафты --------- Дрыл (Mandrillus leucophaeus) Крайні поўдзень краіны займаюць мангравыя лясы дэльты Нігера. Далей на поўнач яны перапераходзяць у вільготныя лясы прэснаводных забалочаных тэрыторый. За межамі дэльты да самай камерунскай мяжы цягнуцца вільготныя экватарыяльныя лясы, моцна пацярпелыя ад чалавечай дзейнасці. Тым не менш, лясы вылучаюцца біяразнастайнасцю. Толькі тут можна сустрэць дрыла — шэрую малпу, а разнастайнасці матылькоў пазайздросцяць і лясы Амазоніі. Цэнтральную і паўночную частку Нігерыі з субэкватарыяльным кліматам займаюць саванны. На поўдні гэта Гвінейская лесасаванна, дзе ўчасткі лясоў чаргуюцца з травяністымі ўчасткамі. Далей на поўнач ідзе Суданская саванна з высокімі травамі і частымі дрэвамі, самая поўнач з працяглым засушлівым сезонам занята сахельскай апустыненай саваннай, дзе і травы ніжэй і дрэвы радзей. Экалагічныя праблемы -------------------- Галоўная экалагічная праблема — абязлесенне. У пачатку ХХІ стагоддзя Нігерыя была лідарам сусветнага рэйтынгу звядзення лясоў. Другая праблема — непапраўны ўрон, што наносіцца экасістэмам дэльты Нігера нафтаздабычай. | ⛭Нігерыя паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Нігерыя»** | | Краіны Афрыкі: Геаграфія | | --- | | Алжыр · Ангола · Батсвана · Бенін · Буркіна-Фасо · Бурундзі · Габон · Гамбія · Гана · Гвінея · Гвінея-Бісау · Джыбуці · Егіпет¹ · Замбія · Зімбабвэ · Каба-Вердэ · Камерун · Каморы · Кенія · Дэмакратычная Рэспубліка Конга · Рэспубліка Конга · Кот-д’Івуар · Лесота · Ліберыя · Лівія · Мадагаскар · Мазамбік · Малаві · Малі · Марока · Маўрыкій · Маўрытанія · Намібія · Нігер · Нігерыя · ПАР · Паўднёвы Судан · Руанда · Самалі · Сан-Тамэ і Прынсіпі · Сейшэльскія Астравы · Сенегал · Судан · Сьера-Леонэ · Танзанія · Тога · Туніс · Уганда · Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка · Чад · Экватарыяльная Гвінея · Эрытрэя · Эсваціні · Эфіопія | | Азорскія астравы · Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне · в. Узнясення · Канарскія а-вы · Мадэйра · Маёта · Мелілья · Рэюньён · в. Святой Алены · Сеўта · а-вы Трыстан-да-Кунья · Французскія Паўднёвыя і Антарктычныя тэрыторыі | | Сахарская Арабская Дэмакратычная Рэспубліка · Самаліленд | | ¹ Часткова ў Азіі |

**«Аповесць мінулых гадоў»** — серыя гісторыка-пазнавальных мультфільмаў пра ўзнікненні гербаў беларускіх гарадоў, выпушчана студыяй «Беларусьфільм». Аўтар ідэі і мастацкі кіраўнік Ігар Волчак. Мультфільмы зняты ў змяшанай тэхніцы, першая серыя выйшла ў 2006 годзе. Мультфільмы ----------- ### Аповесць мінулых гадоў (2006) У першым фільме распавядаецца гісторыя ўзнікнення гербаў некалькіх абласных цэнтраў — Мінска, Брэста і Гродна. Мультфільм доўжыцца 6 хвілін. Аўтар сцэнара — Дмітрый Якутавіч. Рэжысёры-пастаноўшчыкі: Ігар Волчак, Міхаіл Тумеля, Аляксандр Ленкін і Уладзімір Пяткевіч. ### Аповесць мінулых гадоў 2 (2007) Працяг гісторыі пра ўзнікненне гербаў абласных цэнтраў Беларусі, гэтым разам Гомеля, Віцебска і Магілёва. Працягласць — 7 хв. 22 сек. Аўтар сцэнара — М. Песелева. Рэжысёры-пастаноўшчыкі: Наталля Хаткевіч, Ірына Кадзюкова, Аляксандр Ленкін і Міхаіл Тумеля. ### Аповесць мінулых гадоў 3 (2008) У новую мультыплікацыйную карціну ўвайшлі фільмы пра гербы Полацка, Шклова, Мазыра, Червеня, Пружан і Наваградка — па адным горадзе з кожнай вобласці. Працягласць мультфільма складае 13 хвілін. Аўтары сцэнара: Міхаіл Тумеля і Яўген Надтачэй. Рэжысёры-пастаноўшчыкі — Аляксандр Ленкін, Міхаіл Тумеля, Наталля Касцючэнка, Наталля Хаткевіч, Яўген Надтачэй і Таццяна Кубліцкая. ### Аповесць мінулых гадоў 4 (2010) У чацвёртай частцы распавядаецца пра гербы такіх гарадоў, як Браслаў, Карэлічы, Лагішын, Брагін, Горкі і Заслаўе. Працягласць серыі складае 13 хвілін. Рэжысёры-пастаноўшчыкі: Аляксандр Ленкін, Міхаіл Тумеля, Ірына Кадзюкова, Наталля Хаткевіч, Яўген Надтачей і Наталля Касцючэнка. ### Аповесць мінулых гадоў 5 (2012) Аповед пра гербы Косава, Салігорска, Быхава, Турава, Слоніма і Копысі. Працягласць мультфільма 13 хвілін. Аўтар сцэнара — Дмітрый Якутавіч. Рэжысёры-пастаноўшчыкі: Юлія Цітова, Таццяна Кубліцкая, Аляксандр Ленкін і Наталля Касцючэнка. ### Аповесць мінулых гадоў 6 (2014) У гэтай серыі аповед ідзе пра гербы Лельчыц, Бабруйска, Ліды, Слуцка, Гарадка і Пінска. Працягласць серыі складае 13 хвілін. Упершыню ў серыяле скарыстана пластылінавая анімацыя (сюжэт пра герб Бабруйска). Аўтары сцэнара: Вольга Пцічкіна, Сяргей Булыга, Аляксандр Ленкін, Міхаіл Тумеля, Яўген Надтачэй і Дмітрый Якутавіч. Рэжысёры-пастаноўшчыкі: Міхаіл Тумеля, Ірына Тарасава, Наталля Касцючэнка, Руслан Сінкевіч, Марыя Матусевіч, Ксенія Мар'янкава і Яўген Надтачэй. Прызы ----- * 2009 — Прыз за найлепшае выяўленчае рашэнне мастакам-пастаноўшчыкам (Аповесць мінулых гадоў 3), Адкрыты расійскі фэст анімацыйнага кіно (Суздаль). * 2009 — Гран-пры «Крыштальны аловак» у намінацыі «Найлепшы мультыплікацыйны фільм» (Аповесць мінулых гадоў 3), Анимаевка (Магілёў). * 2010 — Прыз за найлепшы анімацыйны фільм (Аповесць мінулых гадоў 2), VII Рэспубліканскі фэст беларускіх фільмаў (Брэст). * 2010 — Прыз за найлепшы анімацыйны фільм (Аповесць мінулых гадоў 3), VII Рэспубліканскі фэст беларускіх фільмаў (Брэст). Зноскі ------ 1. 1 2 «Аповесць мінулых гадоў-1" (2006) Архівавана 13 чэрвеня 2015. 2. 1 2 Аповесць мінулых гадоў - 2 (2007) Архівавана 14 чэрвеня 2015. 3. 1 2 3 Аповесць мінулых гадоў - 3 (2008) Архівавана 13 чэрвеня 2015. 4. ↑ Аповесць мінулых гадоў - 4 (2010) Архівавана 20 красавіка 2013. 5. ↑ Аповесць мінулых гадоў – 5 (2012) Архівавана 24 красавіка 2014. 6. 1 2 Аповесць мінулых гадоў – 6 Архівавана 26 жніўня 2014. 7. ↑ "Беларусьфільм" зніме пластылінавы мультфільм пра Бабруйск | Культура 8. ↑ 2417-94 | Газета «Мінскі кур'ер» 9. ↑ Прэс-паказ анімацыйных фільмаў кінастудыі "Беларусьфільм" Архівавана 5 сакавіка 2016. Спасылкі -------- * «Шрэка» ў беларускай анімацыі не будзе ніколі — артыкул пра серыял на сайце naviny.by

**Гвада́р** (англ.: Gwadar, урду: گوادر, белудж.: گوادر) — горад і глыбакаводны порт на паўднёвым захадзе пакістанскай правінцыі Белуджыстан. Насельніцтва (2012 г.) — 65 364 чал. Гісторыя -------- Гвадар быў заснаваны прыкладна ў VI ст. да н. э. старажытнымі персамі на ўсходзе іх імперыі. Бактрыйцы называлі яго **Гадар**, а старажытныя грэкі — **Гедрозія**. На працягу розных перыядаў ён уваходзіў у склад дзяржавы Селеўкідаў, Ірана, Асманскай Порты, Амана. У 1958 г. Гвадар быў выкуплены Пакістанам у Амана за 3 млн долараў. У 2002 г. тут пачалося будаўніцтва глыбакаводнага порта, які мяркуецца ператварыць у галоўны марскі порт Пакістана. У 2007 г. пачалося будаўніцтва міжнароднага аэрапорта. У 2013 г. кіраўніцтва партовай гаспадаркай было перададзена кітайскім інвестарам. Інфраструктура -------------- Гвадар з’яўляецца адміністрацыйным цэнтрам акругі, якая падзяляецца на 3 падакругі. Да будаўніцтва глыбакаводнага порта галоўнай галіной эканомікі было рыбалоўства. Плануецца стварэнне свабоднай гандлёвай зоны і індустрыяльнага парка. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт

**Земгалы, зямгалы** (аг.-усх.-слав.: земигола, *зимигола*, лат. *zemgaļi,* літ. *žiemgaliai, žemgaliai*) — усходнябалцкае племя, якое жыло ў парэччы Ліелупе (цяпер сярэдняя частка Латвіі), блізкае мовай да латгалаў. Рака Ліелупе (з латышскай «Вялікая рака») у лацінскіх крыніцах называецца «зямгальскай ракой» (*flumen Semigalliae*). Упершыню згаданы пад 870 годам у дацкай хроніцы «Annales Ryenses». Зямгалаў як «*Seimgaler*» пад ХІ ст. згадвае скандынаўская «Інгварава сага». Рунічны надпіс ХІ стагоддзя на камені ў паўднёвай Швецыі згадвае краіну «*Sœimgala*». Паводле крыніц ХІІІ стагоддзя, краіна зямгалаў падзялялася на сем зямель, па-лацінску яны называліся *Sillene, Sagera, Dobene, Sparnene, Thervetene, Dubelene, Upemolle*, усе яны лакалізаваны на тэрыторыі Латвіі (найперш) і Літвы. Вядомы зямгальскія правадыры Вестард (*Westhardus,* цяперашняя латышская форма *Viesturs*) і Намейша (*Nameise*). 22 верасня 1236 года зямгальска-жамойцкае войска на чале з жамойцкім князем Вікінтам у бітве пры Саўле перамагло войска Ордэна мечаносцаў. Асобная зямгальская мова, як лічаць, знікла ўжо да другой паловы XV стагоддзя. Назва ----- Назва зямгалаў двухасноўная, другая аснова *gal-* такая ж, як і ў назве латгалаў, у літоўскіх тапонімах тыпу *Ariogala*, яна звязаная з балцкім *galas* «край, зямля». Першая частка звязаная з літоўскім *žiemiai*, латышскім *ziemeļi* «поўнач» (ад *žiema, ziema* «зіма»), гэта пацвярджаюць формы «*Seim-galer*» і «*Sœim-gala»*, а таксама «*зимигола*» старарускіх летапісаў. Таго ж паходжання назва мястэчка Жэймяліс (літ. *Žeimеlis, Žeimys*, адна з даўнейшых формаў *Zemele*) на тэрыторыі літоўскай часткі «Зямгаліі». Назва краіны зямгалаў значыла «Паўночны край». Такая інтэрпрэтацыя назвы, згодна з Ул. Тапаровым, можа сведчыць на карысць колішняга перасялення з тэрыторыі цяперашняй Літвы. Зямгалы, рухаючыся на поўнач, першымі мелі дайсці да латвійскага ўчастка Дзвіны і, магчыма, зайшлі і на поўнач ад яе. К. Буга адзначаў перагук некалькіх тапонімаў каля Вільні (*Spera, Kena*) з назвамі ў зямгальскім краі (*Speras, Cena*), іх на поўнач мелі прынесці разам з сабой зямгалы. Адзіная «зямгальская» назва на тэрыторыі цяперашняй Беларусі — назва былога хутара «Змігола» (польск. *Żmigoła,* рус. *Змигола*, ад \**Зимгола*) каля Шаркаўшчыны. Іншы падобны тапонім, Селігоры на Полаччыне, выводзяць ад назвы іншага балцкага племя селаў (ад *Sēli-galā*). «Латгальскіх» назваў на тэрыторыі цяперашняй Беларусі больш чым багата (Латыгаль і пад.) Крыніцы ------- 1. ↑ K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 3. Vilnius, 1961. C. 251—267. 2. ↑ Топоров В. Н. Балтийские языки. Москва, 2006. С. 30. 3. ↑ Aleksandras Vanagas. Lietuvos miestų vardai. Vilnius, 2004. С. 275—278. 4. ↑ Топоров В. Н. Балтийские языки. Москва, 2006. С. 30-31. 5. ↑ K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 3. Vilnius, 1961. C. 267. 6. ↑ K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 3. Vilnius, 1961. C. 539. | Балтыйскія плямёны і народы | | --- | | * Галінды * Голядзь * Дняпроўскія балты * Жамойты * Земгалы * Куршы * Латгальцы * Латгалы * Латышы * Літоўцы * Прусы * Селы * Скалвы * Яцвягі |

Рэканструкцыя замкавай брамы на памятнай манеце «Глеб Менскі» (2007) **Замкавая брама** — умацаваны ўезд у дзядзінец старажытнага Мінска. Брамныя ўмацаванні Мінска паводле сваіх фартыфікацыйных якасцей і тэхнічным рашэнні з'яўляліся выдатным узорам драўлянага ваеннага дойлідства свайго часу. Гісторыя -------- Брама пабудавана з дрэва ў пачатку — 1-й палове XII ст. у паўднёва-ўсходняй частцы замчышча. У канцы XII — 1-й палове XIII ст. брама разбурана. Выяўлена ў працэсе археалагічных раскопак 1984—1985 гг. План рэканструкцыі гістарычнага цэнтра Мінска прадугледжвае аднаўленне уязной брамай з абарончымі валамі на месцы залы «Працоўныя рэзервы». Архітэктура ----------- Агульныя памеры брамы ў плане 17,1×7,4 м, разліковая вышыня 12,5—13,5 м, шырыня праёму-праезду 3,4 м. Складалася з васьмі пустацелых клецей-зрубаў памерам ад 2,8×1,3 м да 4,5×1,7 м (па чатыры у рад абапал праезду), зробленых у тэхніцы «ў чашку з астаткам» з бярвення дыяметрам да 30 см. Непаралельнае размяшчэнне процілеглых клецей асновы брамы сведчыць пра існаванне верхняга сувязнага яруса. Мяркуюць, што брама складалася з двух аб’ёмаў — вялікага асноўнага і малога. Асноўны аб’ём апіраўся на тры пары клецей, над імі па перыметры брамы быў зроблены баявы насціл з брустверам, які стыкаваўся з забароламі абарончых сцен вала. На верхнім ярусе знаходзіліся два памяшканні, які абапіраліся на сцены клецей асновы і маглі выкарыстоўваць для варты і запасаў зброі. Памяшканні, праход каля 1 м паміж імі і забаролы былі накрыты агульным дахам. Для абароны праезду ўнутры асноўнага аб’ёму былі баявыя пляцоўкі (памосты), яны размяшчаліся паралельна сценам і злучаліся з памяшканнямі верхняга яруса ўсходамі. Малы аб’ём апіраўся на першую з боку поля пару клецей (вышыня яго асновы 6 м), таксама меў баявыя памосты з забароламі. Двухаб’ёмная канструкцыя брамы дазваляла надзейна фланкіраваць знешні схіл вала, узмацняла франтальны абстрэл падыходаў да брамы, скарачала мёртвую прастору перад варотамі. Брама магла зачыняцца не менш як на трое весніцаў (дзве ў фасадах асноўнага аб’ёму — з боку горада і поля і ў фасадзе малога аб’ёму з боку поля) і пад’ёмных кратаў. Дах брамы ўзвышаўся над абарончымі сценамі, што рабіла яе своеасаблівай дамінантай горада. У культуры ---------- Скульптура «Дойлід» Замкавая брама адлюстравана ў скульптуры «Дойлід» Уладзіміра Жбанава, устаноўленай у 2007 годзе на плошчы Незалежнасці ў Мінску. Зноскі ------ 1. ↑ ГДЕ ГОРОД ЗАРОДИЛСЯ **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016. Праверана 20 ліпеня 2014. 2. ↑ Мінск. Стары і новы / аўт.-склад. У. Г. Валажынскі; пад. рэд. З. В. Шыбекі — Мінск: Харвест, 2007 С. 8 Літаратура ---------- * Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Дон Кіхот. **«Хітры ідальга Дон Кіхот Ламанчскі»** (*El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha*) — раман іспанскага пісьменніка Мігеля дэ Сервантэса Сааведры (1547—1616) пра прыгоды аднайменнага героя. Імя Дон Кіхота стала назыўным для абазначэння высакародных, але не ўсім зразумелых імкненняў. Гісторыя -------- Быў апублікаваны ў двух тамах. Першы выйшаў у 1605 г. а другі ў 1615 г. Раман перакладзены на ўсе еўрапейскія мовы, дагэтуль з’яўляецца адной з найпапулярнейшых кніг сусветнай літаратуры (раман займае другое месца пасля Бібліі паводле аб’ёму агульнасусветнага тыражу). Змест ----- Задуманы як пародыя на рыцарскія раманы, твор выйшаў за межы літаратурнай сатыры, стаў энцыклапедыяй іспанскага жыцця мяжы 16—17 ст. У ім намаляваны прыгоды Дон Кіхота — збяднелага двараніна, які прагнуў сцвердзіць на зямлі гуманістычныя ідэалы. Не здольны адрозніваць у жыцці сапраўднае ад выдуманага, ён выбіраў дзіўныя шляхі здзяйснення мэраў. У вобразе Санча Паясы, збраяносца Дон Кіхота, увасоблены народны розум, кемлівасць, гумар. Інсцэнізацыі і экранізацыі -------------------------- Паводле рамана напісаны оперы Г. Пёрсела, Дж. А. Рысторы, Дж. Паізіела, Н. Пічыні, А. Сальеры, Ж. Маснэ, балеты Ж. Буамарцье, С. Меркадантэ, Л. Мінкуса. Пастаўлены кінафільмы (Расія, Данія, Францыя). Беларускія пераклады -------------------- Дон-Кіхот Ламанчскі. 1935 * Дон-Кіхот Ламанчскі / твор Мігеля дэ-Сервантэса Сааведра ; [пераклад з рускай Ц. Зарэчнага]. — Менск [Мінск] : ДВБ, Юндзетсектар, 1935. — 506, [6] с. [25] л. іл. : іл. ; 22 см. — 15185 экз. * Хітры гідальга Дон Кіхот Ламанчскі / Перакл. М. Пазнякова. — Мн. 1999 Зноскі ------ 1. ↑ Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дон Кіхот (раман) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Discogs · MusicBrainz · LibraryThing · OCLC | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Ларуса · Britannica (онлайн) · Universalis · Universalis | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX3383563 · BNF: 11937284k · GND: 4113209-9 · LCCN: n81032847 · NDL: 00627059 · NLA: 35026948 · NLG: 261226 · NSK: 000345658 · SUDOC: 027300935 · VIAF: 184295284 | |

**Латгалія** — усходні гісторыка-культурны рэгіён Латвіі. Займае прыкладна ¼ частку тэрыторыі краіны. Уключае 6 раёнаў з цэнтрамі: Балві, Лудза, Рэзэкнэ, Прэйлі, Даўгаўпілс, Краслава. Насельніцтва — латгальцы, беларусы, рускія, латышы, палякі, яўрэі. У Латгаліі здаўна быў вельмі цесны кантакт з суседнімі беларускімі раёнамі. Беларуская мова аказала моцны ўплыў на латгальскую, многія з ранніх латгальскіх выданняў (у тым ліку Буквароў) друкаваліся беларускімі друкарнямі (полацкімі езуітамі, віленскімі базыльянамі). У Індрскай, Піедруйскай (Прыдруйскай) і Робэжніекскай воласцях Краслаўскага раёна беларусы, паводле перапісу 2000 года, складаюць большасць насельніцтва. Гістарычна раён уздоўж Заходняй Дзвіны ў Латвіі ўвайшоў у сферу ўплыву Полацкага княства. Палачане збіралі даніну з мясцовых плямёнаў латгалаў, пра што ўзгадвае ў сваёй «Хроніцы Інфлянтаў» Генрых Латвійскі. Назва ----- Назва Латгалія ад назвы краю *Latgala* (у пісаных крыніцах XI—XIII стагоддзяў *летьгола, Lethigalli, Лотыгола*). Другая аснова ад агульнабалцкага \**galas* «канец, край» (> мясціна, край, зямля). Першая аснова гідранімічнага паходжання, ад напэўна не ідэнтыфікаванай ракі з назвай тыпу *\*Lata* / \**Leta*, якую параўноўваюць з літоўскімі гідронімамі *Latava, Latuva, Lat-upis* (рэкі), *Lat-ežeris* (возера), латышскімі (у задзвінскім Відзэмэ) *Late, Lat-upe*. Далей да індаеўрапейскага *\*lat-* «цячы». Назвы многіх рэгіёнаў, утвораныя ад назваў балцкіх плямёнаў, звязаныя менавіта з гідронімамі, якія найчасцей таксама не захаваліся і не ідэнтыфікуюцца. Назвы Галіндыя, Натангія (прускія землі), Яцвязь, Судовія (зямля роднасных яцвягам судоваў), Селія, Нальшаны, імаверна і Літва, звязваюцца з гідронімамі з асновамі *Gal-ind-, Nat-ang-, Jat-(а)v-, Sūd-(а)v-, Sel-, Nal-š-, Liet-(u)v-*. Мяркуецца, што на адпаведных рэчках маглі знаходзіцца сакральна-рэлігійныя цэнтры пэўнага рэгіёна (племені). Вядомыя асобы ------------- * Вячка Кукенойскі * Мікалай Лоскі * Пятро Сакол * Сяргей Сахараў Гл. таксама ----------- * Рэгіёны Латвіі * Разна * Сівэрс * Беларусы Латвіі Заўвагі ------- 1. ↑ archINFORM — 1994. Праверана 6 жніўня 2018.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q265049'></a> 2. ↑ 3. ↑ K. Karulis. Latviešu etimoloģijas vārdnīca. Rīga, 2001. C. 504—507. 4. ↑ V. Mažiulis. Prūsų kalbos etimologijos žodynas. Vilnius, 2013. C. 207—208, 296—289, 649, 890. 5. ↑ Топоров В. Н. Еще раз о неврах и селах в общебалтийском этноязыковом контексте (народ, земля, язык, имя). Из истории и.-евр. \**neur-*: \**-nour-* и \**sel-* (неумирающая память об одном балтийском племени) // Балто-славянские исследования. XVII. Москва, 2006. С. 479—482. 6. ↑ Vanagas A. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius: Mokslas, 1981. — С. 105, 137, 182, 185, 223, 231—232, 295, 319. Спасылкі -------- * Інфармацыйна-забаўляльны партал Даўгаўпілса, Латгалія * Інфармацыйна-навінавы партал г. Даўгаўпілс, Латгалія | Гістарычныя вобласці Латвіі | | --- | | * Відзэмэ * Зэмгалэ + Сэлія * Курляндыя * Латгалія * Лівонія | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Brockhaus | | Нарматыўны кантроль | GND: 4223781-6 · LCCN: sh2020008959 · LNB: 000046922 · VIAF: 240408661 |

Не блытаць з Камісіяй па будоўлі Масквы. **Камісія па мураванай будоўлі Санкт-Пецярбурга і Масквы** (руск.: Коми́ссия о ка́менном строе́нии Санкт-Петербу́рга и Москвы́) — дзяржаўная ўстанова ў Расійскай імперыі, якая займалася пытаннямі планіроўкі і забудовы сталіц і інш. гарадоў. Утворана 11 снежня 1762 года, знаходзілася ў распараджэнні Сената. Першапачаткова называлася «Камісіяй для ўпарадкавання гарадоў Санкт-Пецярбурга і Масквы» і прызначалася для вызначэння граніц Санкт-Пецярбурга і яго прадмесцяў. З'яўлялася правапераемніцай Камісіі па Санкт-Пецярбургскай будоўлі, створанай 10 ліпеня 1737 года. Гісторыя -------- У адпаведнасці з указам 1763 г. «*Аб стварэнні ўсім гарадам, іх будоўлям і вуліцам спецыяльных планаў па кожнай губерні асобна*» Камісіі было даручана кіраванне складаннем планаў і забудовай гарадоў Расійскай Імперыі. З гэтага моманту, Найвышэйша зацверджаны генеральны план, становіцца асноватворным горадабудаўнічым дакументам, які мае юрыдычны статус. У 1763 годзе Камісія правяла конкурс на лепшы праект планіроўкі сталіцы. Вынікі конкурсу да нас не дашлі. Паводле праектаў камісіі ажыццяўлялася рэгуляванне забудовы набярэжных малых рэк і каналаў, фарміраванне архітэктурных ансамбляў цэнтральных плошчаў. У 1764—1768 гадах у камісіі створаны планы забудовы Адміралцейскіх частак, Васільеўскага вострава, Пецярбургскага боку, прадмесцяў за ракой Фантанкай. Праца Камісіі непасрэдна ўзаемадзейнічала з губернскімі органамі. Менавіта на месцах першапачаткова рабілася геадэзічная здымка месца і разбіўка плана горада ў адпаведнасці з межавай інструкцыяй 1766 года. Акрамя ўласна падасноў гарадскіх зямель, з губерняў паступалі і прапановы, якія тычыліся рэканструктыўных мерапрыемстваў. Пры гэтым губернатары паведамлялі ў Сенат вынікі абмеркаванняў гэтых пытанняў з прадстаўнікамі мясцовага дваранства. У 1774 годзе было заснавана маскоўскае аддзяленне камісіі — *Асобны* дэпартамент, на чале якога быў пастаўлены вопытны будаўнічы чыноўнік П. М. Кожын. У пачатку 1775 года ў дэпартаменце пачаў працаваць архітэктар Н. Легран. Да лета таго ж года аддзяленнем быў распрацаваны Праектны план — праект рэканструкцыі Масквы. Для практычнай рэалізацыі плана была заснавана спецыяльная будаўнічая арганізацыя, якая атрымала запазычаную са старажытных часоў назву *Каменнага прыказа*; узначаліў Каменны прыказ П. М. Кожын. Апроч будаўніцтва Каменнаму прыказу было даручана стварэнне цагельняў і будаўнічы нагляд за будоўлямі. Камісія распрацоўвала таксама планы звыш 300 правінцыйных гарадоў Расіі. Скасавана ў 1796 годзе пры Паўле I. Кіраўніцтва Камісіі ------------------- У розны час Камісію ўзначальвалі сенатары: * Іван Іванавіч Бяцкой; * Мікалай Ерафеевіч Мураўёў; * Захар Рыгоравіч Чарнышоў; * Мікалай Іванавіч Чычэрын; * Аляксандр Іванавіч Шувалаў; * М. І. Няклюеў; * З. Сухараў; * Аляксандр Аляксандравіч Нарышкін і інш. Галоўныя архітэктары Камісіі ---------------------------- Рабочую частку Камісіі, непасрэдна звязаную з пытаннямі планіроўкі і забудовы, у розны час узначальвалі архітэктары: * Юрый Мацвеевіч Фельтэн (з 1762 года); * Аляксей Васільевіч Квасаў (1763-1772 гады); * Іван Ягоравіч Староў (1772-1774 гады); * Іван Міхайлавіч Лем (1774-1796 гады). Зноскі ------ 1. 1 2 Написание названия по: Семенцов С. В. Градостроительное развитие Санкт-Петербурга в 1703—2000-е годы. Дисс…. докт. архитектуры. Санкт-Петербург: СПБГАСУ, 2007. 2. ↑ *Либсон В. Я. Домшлак М. И. Аренкова Ю. И. и др.* Кремль. Китай-город. Центральные площади // Памятники архитектуры Москвы. — М.: Искусство, 1983. — С. 141. — 504 с. — 25 000 экз. Літаратура ---------- * *Н. Молева, Э. Белютин.* Живописных дел мастера. Канцелярия от строений и русская живопись первой половины XVIII века. — М.: Искусство, 1965. — 336 с. — 4 000 экз. экз. — ISBN ID 4362997. Спасылкі -------- * Энцыклапедыя Санкт-Пецярбурга: Рубрыкатар / Архітэктурна-планіровачныя арганізацыі і ўстановы * інтэрнэт-выданне Pandia.ru: Рэгуляванне архітэктурна-будаўнічага працэсу ў Расіі XVIII — пачатку XX стагоддзя

Аўтарадыяграма зрэзу эмбрыянальнага мозгу пацука. Высокая канцэнтрацыя маркера, які злучае ГАМК-вытворны фермент GAD67, назіраецца ў раене субвентрыкулярнай зоны (SVZ). Малюнак з артыкула Popp et al. 2009. **Аўтарадыяграфія** (радыеаўтаграфія) — метад вывучэння размеркавання радыеактыўных рэчываў у доследным аб’екце. Тэхніка даследавання -------------------- Плёнка (фотаматэрыял) з адчувальнай да радыеактыўнага выпраменьвання фотаэмульсіяй накладваецца на паверхню або зрэз аб’екта. Для атрымання размеркавання тых ці іншых рэчываў у аб’екце выкарыстоўваюць маркіраванне патрэбных малекул ізатопным індыкатарам. Радыеактыўныя рэчывы, якія змяшчаюцца ў аб’екце, як бы самі сябе фатаграфуюць (адсюль назва). Пасля праявы месцы зацямнення на плёнцы адпавядаюць лакалізацыі радыеактыўных часціц. Прымяненне ---------- Метад выкарыстоўваецца ў медыцыне, тэхніцы, а таксама ў біялогіі, напрыклад, для вывучэння працэсаў фотасінтэзу, дзе прасочваецца след радыеактыўнага дыяксіду вугляроду, які праходзіць праз розныя хімічныя стадыі. Фатаграфічны малюнак размеркавання радыеактыўных рэчываў, атрыманы метадам аўтарадыяграфіі, называецца аўтарадыяграмай, або радыяаўтографам. Крыніцы ------- 1. ↑ Popp A; Urbach A; Witte OW; Frahm C (2009). "Adult and embryonic GAD transcripts are spatiotemporally regulated during postnatal development in the rat brain". *PLoS ONE*. **4** (2): e4371. doi:10.1371/journal.pone.0004371. PMC 2629816. PMID 19190758.

**Белы легіён** (фр.: Legion Blanche, сербск.: Бела легија) — праўрадавае падраздзяленне перыяду Першай кангалезскай вайны, створанае французскімі спецслужбамі ў Заіры для падтрымкі рэжыму Мабуту Сесе Сека. У атрадзе служылі найміты з Усходняй Еўропы, заходніх дзяржаў, іншых краін Афрыкі і былога СССР. Назва «Белы легіён» фарміраванне атрымала ад французскіх СМІ. Гісторыя -------- З пачаткам вайны ў Заіры ўлады краіны выйшлі на вядомага французскага найміта Боба Дэнара з просьбай аказаць свае паслугі ў канфлікце. Той перанакіраваў іх да бельгійца Крысціяна Тавернье. У 1995 годзе ён здзейсніў інспекцыйную паездку ў Заір і склаў даклад аб вельмі нездавальняючым стане Узброеных Сіл краіны. Да работы над ваеннай падтрымкай для ўрада дзяржавы падключыліся французскія спецслужбы. У лістападзе—снежні 1996 года пачалося фарміраванне атрада замежных наёмных спецыялістаў. Прыкрыццём для вярбоўкі служыла кампанія тэлекамунікацый і паветранай разведкі «Geolink». У стварэнні баявой групы дапамагалі ветэраны афрыканскіх канфліктаў, у прыватнасці, адстаўны палкоўнік Ален Ле Каро (дырэктар ахоўнага агенцтва ва Уагадугу) і былы жандарм Рабер Мантоя (начальнік офіса ПВК «Executive Outcomes» у Ламэ). Апошні ў будучыні прыме ўдзел у вярбоўцы беларускіх пілотаў у Кот-д’Івуар. 3 студзеня 1997 года на базу Кісангані прыбылі першыя 18 наймітаў. Гэты горад стане месцам дыслакацыі падраздзялення. Атрад ----- У «Белым легіёне» налічвалася прыкладна 280 чалавек. Штомесячны аклад — ад 3 да 10 тысяч долараў. У падраздзяленні служылі грамадзяне такіх краін як Францыя, Вялікабрытанія, Бельгія, Італія, Ангола, Мазамбік, ПАР і Марока. Аснову складалі сербы, у тым ліку з Рэспублікі Сербская Краіна і Босніі. Іх у злучэнні было каля ста чалавек. Сустракаліся таксама расіяне і ўкраінцы. Байцоў абсталявалі аўтаматамі АК-47, кулямётамі М53 (мадыфікацыя MG 42), гранатамётамі РПГ-7, снайперскімі вінтоўкамі Драгунова. «Белы легіён» меў уласнае авіяцыйнае падраздзяленне, якое ўключала чатыры савецкіх транспартна-баявых верталётаў Мі-24, некалькі французскіх верталётаў Puma і Sud-Aviation Gazelle, югаслаўскія лёгкія штурмавікі Galeb і Jastreb, два вучэбна-баявых самалёта SIAI-Marchetti S.211, а таксама транспартнік Іл-76. Апошні найміты выкарыстоўвалі як бамбардзіроўшчык. На ўзбраенні злучэння мелася таксама значная колькасць пераносных зенітна-ракетных комплексаў 9М36 «Страла-3». Баявы шлях ---------- У сферу дзейнасці фарміравання ўвайшлі спецыяльныя і контрпартызанскія аперацыі. У баявых місіях падтрымку «Беламу легіену» аказвала французская разведка DGSE. Перш за ўсё замежнікі прыступілі да падрыхтоўкі заірскіх часцей да наступленне, прызначанага на 20 студзеня 1997 года. У гэтай аперацыі «Легіён» прымаў удзел у баях супраць групоўкі «Альянс дэмакратычных сіл за вызваленне Конга». Авіяцыя атрада нанесла ўдар па аўтакалонах з боепрыпасамі для паўстанцаў. Адначасна найміты трымалі абарону горада Валікале, дзе вызначыліся сербскія байцы. У пачатку лютага атрад праводзіў аперацыі ў раёне горада Ватса. 10 сакавіка найміты разам з часцямі 48-га палка арміі Заіра ў 60 км ад Кісангані спынілі прасоўванне паўстанцаў і адкінулі іх на пяць кіламетраў. Аднак праз пяць дзён войскам давялося пакінуць горад, эвакуіраваўшыся на верталётах і знішчыўшы свой штаб. Пасля гэтага «Белы легіён» пачаў паступова рассыпацца. Асобныя яго байцы змагаліся ў арміі Заіра да мая. Вядомыя байцы ------------- * Бельгія Крысціян Тавернье — камандзір. * Сацыялістычная Федэратыўная Рэспубліка Югаславія Міларад Палеміш — кіраўнік харвацкіх сербаў. * Сацыялістычная Федэратыўная Рэспубліка Югаславія Югаслаў Петрушыч — кіраўнік баснійскіх сербаў. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 Коновалов 2015, pp. 174–175. 2. 1 2 Musah, Fayemi 2000, p. 55. 3. ↑ Musah, Fayemi 2000, pp. 140. 4. ↑ *Георгий Зотов.* Дикие гуси : Откровения легендарного "солдата удачи" Боба Денара // Известия : газета. — 3 ноября 2001. 5. ↑ Русские наёмники — от Африки до Сирии **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 16 мая 2022. Праверана 16 красавіка 2022. 6. ↑ Коновалов 2015, pp. 176–178. 7. ↑ Pech 2000, p. 138. Літаратура ---------- * Коновалов, Иван Петрович. Солдаты удачи и воины корпораций : История современного наёмничества. — Пушкино : Центр стратегической конъюнктуры, 2015. — 216 с. — ББК 68:8 К64. — УДК 623(G). — ISBN 978-5-9906069-7-5. * Mercenaries : An African Security Dilemma : [англ.] / Abdel-Fatau Musah, J. ‘Kayode Fayemi. — London : Pluto Press, 2000. — ISBN 0-7453-1476-7. * Khareen Pech. The Hand of War: Mercenaries in the Former Zaire 1996–97 : An African Security Dilemma. — London : Pluto Press, 2000. — С. 117-154. — ISBN 0-7453-1476-7. Спасылкі -------- * Заир. Рождение Белого легиона | ⛭Найміты з былога СССР у Афрыцы | | --- | | асноўны артыкул: Наёмніцтва ў Афрыцы пасля 1960 года | | Групы | | | | | --- | --- | | Па краінах | Ангола Найміты ў Анголе • Сьера-Леонэ Найміты ў Сьера-Леонэ • Сьера-Леонэ Верталётная эскадрылля EO • Дэмакратычная Рэспубліка Конга Белыя найміты ў Конга • Дэмакратычная Рэспубліка Конга Белы легіён • Лівія Замежныя найміты ў Лівіі | | Па нацыянальнасці | Расія Расіяне ў Эфіопіі • Расія Дзейнасць ПВК «Вагнер» (у ЦАР • у Лівіі) • Украіна Украінцы ў Эрытрэі і Эфіопіі • Беларусь Беларусы ў Кот-д’Івуары • Беларусь Беларусы ў Лівіі | | Іншыя | Авіяцыйныя спецыялісты | | | Інцыдэнты | Паланенне экіпажа Сапожнікава (1997) • Паветраныя баі (1999) • Інцыдэнт у Буаке (2004) • Катастрофа ў Рутшуру (2017) | | Постаці | Я. І. Янакаў • Ю. Л. Сушкін • В. М. Качура |

Гравюра В. Вашчанкі з надпісам «Градъ Могилевъ» з «Кнігі жыцій святых», XVIII ст. Каралеўская брама размешчана на пярэднім баку справа **Каралеўская** або **Шклоўская брама** — брама, якая існавала ў Магілёве пер. пал. XVII ст. - пер. пал. XIX ст. Знаходзіліся ў паўночнай частцы ўмацаванняў Старога горада і адчыняла шлях да адной з дзвюх галоўных вуліц Старога горада — Шклоўскай (цяпер вуліца Першамайская). Шклоўская брама на вуліцы Шклоўскай існавала з першай паловы XVII ст. і першапачаткова была драўлянай. Пасля перабудовы ў 1656—1660 гг. звалася **Трыўмфальнай**, пасля 1661 — Каралеўскай. Уяўляла сабой трох'яруснае атынкаванае і пабеленае збудаванне, якое завяршалася купалам з флюгерам. Прастаяла да першай паловы XIX стагоддзя. Спасылкі -------- * Могилевский Кремль.(недаступная спасылка) | ⛭Брамы Магілёва | | --- | | Стары горад | Алейная · Ветраная · Каралеўская (Шклоўская) · Дубровенская | | Новы горад | Курдзянеўская (Гваздоўка) · Ледзвяеўская · Шклоўская дальняя · Віленская · Уструшненская · Трыснёнская · Быхаўская · Папінская | | Вал Долны | Машковая · Выганская · Дзебра · Ільінская | | Зарэчная лінія бастыённай фартыфікацыі | Чавуская · Прапойская · Чарнігаўская · Мсціслаўская · Аршанская |

Чатыры правінцыі Атлантычнай Канады **Атлантычная Канада** (ці **Атлантычныя правінцыі**) — вобласць Канады, якая складаецца з чатырох правінцый на атлантычным узбярэжжы: Прыморскіх правінцый (Нью-Брансуік, Новая Шатландыя, Востраў Прынца Эдуарда) і правінцыі Ньюфаўндленд і Лабрадор. Размешчаная на ўзбярэжжы Атлантычнага акіяна правінцыя Квебек не ўваходзіць у склад Атлантычнай Канады. Па стане на 2009 год агульная колькасць жыхароў *Атлантычных правінцый* складала 2 337 561 чалавек. Гістарычная даведка ------------------- Выкарыстоўваемы ў наш час тэрмін *Атлантычная Канада* ўвёў у 1949 годзе прэм'ер-міністр Ньюфаўндленда Джоі Смолвуд адразу пасля ўваходжання правінцыі Ньюфаўндленд і Лабрадор у склад Канады. Смолвуд лічыў залішне саманадзейным назваць новую правінцыю часткай «Прыморскай тэрыторыі», паколькі ў іх склад уваходзяць тры правінцыі — Нью-Брансуік, Новая Шатландыя і Востраў Прынца Эдуарда, якія маюць сваю ўласную гісторыю і ўнікальныя культурныя асаблівасці. Нью-Брансуік і Новая Шатландыя ўвайшлі ў склад Канфедэрацыі Канада ў 1867 годзе, Востраў Прынца Эдуарда — у 1873 годзе. Гарады ------ Ніжэй прыведзены спіс супольнасцяў (гарадоў і абласцей) *Атлантычнай Канады*, колькасць насельніцтва якіх па даных перапісу 2006 года складала больш 15 тысяч чалавек: | Горад | Правінцыя | Насельніцтва | | --- | --- | --- | | Галіфакс | Новая Шатландыя | 411 007 | | Сент-Джонс | Ньюфаўндленд і Лабрадор | 181 113 | | Монктан | Нью-Брансуік | 126 424 | | Сент-Джон | Нью-Брансуік | 122 389 | | Сідні (муніцыпальная тэрыторыя Кейп-Брэтан) | Новая Шатландыя | 105 928 | | Фрэдэрыктан | Нью-Брансуік | 85 688 | | Шарлоттаўн | Востраў Прынца Эдуарда | 58 625 | | Трура | Новая Шатландыя | 45 077 | | Нью-Глазга | Новая Шатландыя | 36 288 | | Батэрст | Нью-Брансуік | 31 424 | | Корнер-Брук | Ньюфаўндленд і Лабрадор | 26 623 | | Кентвіл | Новая Шатландыя | 25 969 | | Мірамішы | Нью-Брансуік | 24 737 | | Эдмундстан | Нью-Брансуік | 21 442 | | Самерсайд | Востраў Прынца Эдуарда | 16 153 | Зноскі ------ 1. ↑ Statistics Canada 2. ↑ statcan.ca, 2006 Census Архівавана 21 лютага 2008. Спасылкі -------- * Atlas of Canada — Atlantic Region Архівавана 10 ліпеня 2016. * Atlantic Canadian cities and Surrounding areas * Atlantic Canada Portal/Portail du Canada Atlantique * Atlantic Canada — A Profitable Place to do Business Архівавана 9 лютага 2009. * Historical Coins of Atlantic Canada * East Coast Proud * Spacing Atlantic — A Blog about urban planning and transportation issues in Atlantic Canada

**Міядраг Сібінавіч** (сербск.: Миодраг Сибиновић; нар. 6 верасня 1937, Заечар) — сербскі філолаг, лінгвіст, перакладчык, тэарэтык перакладу, літаратар. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў настаўніцкай сям’і у горадзе Заечар (Усходняя Сербія). Па заканчэнні гімназіі (г. Кнежавац і г. Негацін, Усходняя Сербія) у 1955 годзе паступіў у Бялградскі ўніверсітэт. У 1959 годзе скончыў філасофскі факультэт Бялградскага ўніверсітэта (кафедра ўсходніх і заходніх славянскіх моў і літаратур, спецыяльнасць руская мова і літаратура). Супрацоўнікам і выкладчыкам філалагічнага факультэта Бялградскага універсітэта Сібінавіч стаў у 1960 годзе. Доктарскую дысертацыю «Лермантаў ў сербскай літаратуры» абараніў у 1970 годзе. У званні дацэнта і прафесара на сваім факультэце, а таксама на іншых факультэтах, дзе выкладаў Сібінавіч, ён чытае наступныя курсы: Уводзіны ў літаратуразнаўства, Руская народная літаратура, Старажытнаруская літаратура, Беларуская літаратура XVIII стагоддзя, Беларуская літаратура першай паловы XIX стагоддзя, Руская паэзія сярэдзіны XIX стагоддзя, Увядзенне ў тэорыю перакладу, Руская лірычная паэзія XVIII і XIX стагоддзяў (спецкурс), Руская паэма (спецкурс), Паэтыка Сяргея Ясеніна (спецкурс). Будучы маладым дацэнтам, Сібінавіч два гады працаваў выкладчыкам на кафедры славянскай філалогіі філалагічнага факультэта МДУ. Курсы Сібінавіч па рускай народнай літаратуры і тэорыі перакладу являютса першымі курсамі, прачытанымі па гэтых навуковым дысцыплінах у Бялградскім універсітэце. Сібінавіч таксама выкладаў, па сумяшчальніцтве, у Навасадскам універсітэце і універсітэтах Прышціны і Скоп’е. У 1996 годзе па ініцыятыве вучонага савета МДУ Міядраг Сібінавіч удастоены звання ганаровага доктара Маскоўскага дзяржаўнага ўніверсітэта. Праекты ------- Сібінавіч быў навуковым кіраўніком наступных навукова-даследчых праектаў: Гісторыя і паэтыка сербскага літаратурнага перакладу (праект філалагічнага факультэта Бялградскага універсітэта), Літаратурныя і культурныя сувязі славян (кіраўнік праекта, сумесна з Інстытутам літаратуры і мастацтва, Бялград), Сербская літаратура і культура ў еўрапейскім кантэксце (сумесны праект філалагічнага факультэта Бялградскага універсітэта, філасофскага факультэта Навасадскага універсітэта і Навасадскай акадэміі мастацтваў). Сібінавіч быў ініцыятарам і арганізатарам міжнародных навуковых сімпозіумаў «Руская эміграцыя ў сербскай культурe ХХ стагоддзя» (1993), «Руская эміграцыя ў сербскай і іншых славенскіх краін ХХ стагоддзя» (1995) і «Ясенін ў канцы ХХ стагоддзя» (1997), што адбыліся на філалагічным факультэце Бялградскага універсітэта. Дасягненні ---------- Асаблівы ўклад Сібінавіча — ў вывучэнне літаратурна-гістарычных і тэарэтычных аспектаў перакладу. Ён апублікаваў больш за 300 прафесійных і навуковых прац і 20 аўтарскіх кніг у галіне літаратуразнаўства. З’яўляецца аўтарам раздзелаў па рамантызму ў вядомай сербскай гісторыі рускай літаратуры «Руская літаратура I—II», апублікаванай у выдавецтве «Нолит». Яго працы апублікаваныя на рускай, чэшскай, французскай, беларускай і ўкраінскай мовах у Расіі, Чэхаславакіі, Балгарыі, Беларусі, Украіны і Швейцарыі. З 1983 па 1985 гады Сібінавіч быў прарэктарам па вучэбнай рабоце Бялградскага універсітэта, а з 1984 па 1989 г. — старшынёй Савета па адукацыі Сербіі. На працягу сваёй працоўнай дзейнасці Сібінавіч быў членам рэдкалегіі ці рэдактарам наступных навуковых часопісаў: • Књижевна историја (Бялград), адзін з заснавальнікаў і член рэдакцыйнага савета; • Живи језици (Бялград), часопіс Таварыства замежных моў і літаратур Сербіі, галоўны рэдактар; • Преводилац (Бялград), часопіс Асацыяцыі прафесійных і навуковых перакладчыкаў Сербіі, член рэдакцыйнага савета; • Филолошки преглед (Бялград), член рэдкалегіі; • Зборник за славистику Матице српске (Нові Сад), галоўны рэдактар; • Слов’янський свiт (Київ), (Кіеў), член рэдакцыйнага савета Міжнароднай рэдкалегіі; • УКРАС (Київ), член рэдакцыйнага савета міжнароднай рэдкалегіі. Сібінавіч з’яўляецца членам Асацыяцыі літаратурных перакладчыкаў Сербіі і Таварыства пісьменнікаў Сербіі. У розныя перыяды свайго жыцця Сібінавіч прымаў актыўны ўдзел у прафесійнай і арганізацыйнай дзейнасці Саюза таварыстваў славістаў Югаславіі, Таварыства славістаў Сербіі, Таварыства замежных моў і літаратуры Сербіі, Асацыяцыі літаратурных перакладчыкаў Сербіі. Прымаў удзел у падрыхтоўцы да стварэння Сербская-Расійскага таварыства дружбы Сербіі. З’яўляецца адным з заснавальнікаў сербска-ўкраінскага грамадства Рэспублікі Сербіі. Быў старшынёй Камітэта славістаў Югаславіі з 1990 года, а ў 1991 годзе быў абраны членам Міжнароднага камітэта славістаў (у 1998 годзе ён падаў у адстаўку на абедзве пасады). З верасня 1998 года, у знак пратэсту супраць новага Закона аб універсітэтах Сербіі, Сібінавіч адмовіўся ўдзельнічаць у дэградацыі універсітэтаў у Сербіі і рана пайшоў на пенсію. Пасля выхаду на пенсію ён працягвае займацца навуковай і перакладчыцкай дзейнасцю. У гэты перыяд ён працягвае публікаваць манаграфіі і зборнікі эсэ, а таксама шматлікія пераклады. Сібінавіч актыўна займаецца перакладам літаратурных твораў на сербскую мову. Адрэдагаваў многія выданні рускіх і ўкраінскіх, беларускіх і грузінскіх пісьменнікаў на сербскай мове. Пераклаў больш за 80.000 радкоў з рускай, беларускай, украінскай, чэшскай, балгарскай, македонскай, армянскай і грузінскай паэзіі. Будучы членам рэдакцыйнай калегіі навуковага выдання поўнага збору твораў Дзесанкі Максімавіч, Сібінавіч сабраў і адрэдагаваў 8 і 9 том гэтага выдання, у якія ўвайшлі паэтычныя пераклады паэткі. У 1989 годзе першым перавёў (з рускіх падрадкоўнікаў) і апублікаваў з адпаведным прадмовай ў знакамітым сербскім выдавецтве «Српска књижевна задруга» древнегрузинскую паэму «Віцязь у тыгровай шкуры» Шота Руставелі. На працягу доўгіх гадоў Сібінавіч — выступае на літаратурнай трыбуне Каларчавага народнага універсітэта ў Бялградзе, у Рускім доме, Культурным цэнтры Бялграда, Бібліятэцы горада Бялграда і іншых культурных установах Бялграда, а таксама Сербіі і былой Югаславіі, часта сумесна з музыкамі, акцёрамі і мастакамі. Сібінавіч з’яўляецца ініцыятарам або ўдзельнікам многіх праектаў, прысвечаных развіццю культурнага супрацоўніцтва і папулярызацыі рускай, украінскай і беларускай літаратуры ў сербскай культуры (вялікая выстава ў Нацыянальнай бібліятэцы Сербіі Пушкін і сербская культура, 1999 год; аўтар праекта і перакладаў для тэлевізійнага цыклу Паэзія Пушкіна, з трох серый, прадстаўленага на Радыё-тэлебачанні Сербіі ў 2000 годзе, у якім сербскія акцёры чыталі вершы А. С. Пушкіна на сербскай мове; уступныя гаворкі пра рускіх пісьменніках ў рамках тэлевізійнага цыкла перадач «Знакамітыя людзі сусветнай літаратуры» Школьнай праграмы РТС, удзел у тэлецыкла з нагоды 100-годдзя з дня нараджэння С. Ясеніна; серыя лекцый і літаратурных вечароў у гарадах Сербіі з нагоды 200-годдзя з дня нараджэння А. С. Пушкіна і 100-годдзя з дня нараджэння С. Ясеніна і інш.). З яго перакладаў вершаў Ганны Ахматавай «Вершы і нарысы» ў 1999 годзе сeрбская актрыса Вольга Савіч сачыніла і выканала ў Інстытуце культуры Сербіі манадраму «Ганна Ахматава». Узнагароды ---------- За пераклад «Анталогіі беларускай паэзіі» (серб. Антологија белоруске поезије, Бялград, 1993) у 2001 годзе Сібінавіч атрымаў беларускую нацыянальную мемарыяльную грамату «1000 год хрысціянства». За пераклад анталогіі ўкраінскай паэзіі (Српско Сараева, Баня Лука, 2002) у 2004 годзе ён атрымаў Украінскую міжнародную прэмію ім. Івана Франка. Лаўрэат прэміі «Мілаш Джурыч» за пераклад паэзіі (Ганна Ахматава, «Вершы і эсэ», Паидеиа, Бялград, 1999), прэміі за найлепшы пераклад рускай літаратурнай прозы «Доктар Йован Максімавіч» (Т. Талстой, Кис, «Геопоетика», Бялград , 2002). За сваю дзейнасць з нагоды святкавання 200-годдзя Пушкіна ў 1999 годзе Сібінавіч атрымаў медаль Урада Расійскай Федэрацыі. Сібінавіч быў узнагароджаны «Прэміяй за дасягненні ў галіне мастацкага перакладу» Асацыяцыі літаратурных перакладчыкаў Сербіі (2004), «Прэміяй за дасягненні ў літаратуры» Асацыяцыі пісьменнікаў Сербіі (2012) і «Прэміяй за дасягненні ў навуцы» грамадства славістаў Сербіі (2017). Арганізатары фестывалю «Смедзеревская паэтычная восень» прысудзілі Сібінавічу ў 2016 годзе ганаровую грамату ім. Златка Красны за пераклады сучаснай паэзіі. Аўтарскія кнігі --------------- * Љермонтов у српској књижевности. Филолошки факултет, Београд, 1971, 227 стр. * Оригинал и превод. Привредна штампа, Београд, 1979, 189 стр. * О превођењу. Приручник за преводиоце и инокореспонденте. Завод за уџбенике и наставна средства Београд, 1983, 112 стр. * Техника превођења. Општи део. Завод за уџбенике и наставна средства Београд, 1990, 98 стр. * Поетика и поезија. Велики руски лиричари. Звездара, Београд 1990, 203 стр. * Нови оригинал. Увод у превођење. Научна књига, Београд, 1990, 194 стр. * Руски песници од барока до авангарде. Завод за уџбенике и наставна средства Београд, 1995, 238 стр. * Словенски импулси у српској књижевности и култури. Звездара, Београд, 1995, 254 стр. * Пушкинов и српски «Евгеније Оњегин», Idea, Београд, 1999, 190 стр. * Између светова. Нови аспекти књижевног дела Десанке Максимовић, Задужбина Десанка Максимовић, Народна библиотека Србије, Просветни преглед, Београд, 1999, 218 стр. * Руски књижевни источници, Ниш, 2000, 176 стр. * Иза хоризонта. Огледи из руске, украјинске, белоруске и грузијске књижевности. Чигоја штампа, Београд, 2002, 177 стр. * Нови живот оригинала, Удружење научних и стручних преводилаца Србије, Просвета, Алтера, Београд, 2007, 309 стр. * Словенска вертикала, Славистичко друштво Србије, Београд, 2008, 434 стр. * Индивидуална конкретизација књижевног текста, Филолошки факултет, Београд, 2012, 467 стр. * Множење светова. Руски писци у српској преводној књижевности (од Х до ХХI в.). Clio, Београд, 2015, 218 стр. * Славистичке теме, Филолошки факултет, Београд, 2015, 268 стр. * Кроз гриву зене. Рашчитавање песама о коњу из поезије словенских народа, Филолошки факултет, Београд, 2017, 164 стр. З бібліяграфіі перакладаў ------------------------- * Сергеј Јесењин, *Сабрана дела /Собрание сочинений/,* I—IV. Прев. с руског 3.274 строчек стихотворений и поэм. «Народна књига», Београд, 1966, књ. I—IVСергеј Јесењин, *Сабрана дела /Собрание сочинений/* * Hиколај Заболоцки, *Бездани огледала /Бездны зеркал/.* Прев. c руског око 2.100 строчек стихотворених и поэм. «Култура», Београд, 1968.. * Михаил Љермонтов, *Изабрана дела /Выбранные сочинения/.*Как один из переводчиков, перевел около 3.000 строчек стихотворений и драмы «Маскарад». «Просвета», Београд, 1968.. * Михаил Љермонтов, *Гвоздени сан /Железный сон/.* Прев. с руског око 2.500 атрочек лирических стихотворений. «Култура», Београд, 1969.. * Сергеј Јесењин, *Целокупна дела /Полное собрание сочинений/,* I—VI. Как один из переводчиков, перевел около 4.000 строчек стихотворений и поэм  (это издание переиздано в 1971, 1973. и 1975 г. г.) * Борис Пастернак, *Лирика.* Как один из переводчиков, пер. 1.602 строчек лирических стихотворений. «Рад», Београд, 1972.. * Евгениј Јевтушенко, *Изабране песме.* Как один из переводчиков, пер. 656 строчек стихотворений и поэм. «Рад», Београд, 1972. * Александар Блок, *Прстен живота /Кольцо жизни/.* Перевод 4.500 строчек стихотворений и поэм. БИГЗ, Београд, 1975. * *Два века Пушкина. Песме и бајкe /Стихотворения и сказки/*, «Интерпрес» /*Медный всадник. Пир во время чумы. Светская власть.* Београд, 1999. * Александар Пушкин, *Бронзани коњаник. Пир за време куге. Световна власт.* «Ideia», Београд, 1999.                . * Ана Ахматова, *Песме, поеме и есеји /Стихи, поэмы и статьи/,* «Раіdеіа», Београд, 1999. * *Песме о љубави. Баћушков, Давидов, Пушкин, Веневитинов, Љермонтов, Њекрасов, Тјутчев, Фет, Ањенски, Блок, Хлебњиков, Јесењин, Гумиљов, Ахматова, Пастернак, Цветајева, Мандељштам, Заболоцки.* «Раіdеіа», Београд, 1999.. * Сергеј Јесењин, *Сабрана дела.* Књ. 1-5. (Прев. около 4.000 строчек стихотворений и поэм), «VERZALpress», Београд, 2000.. * Михаил Љермонтов, *Тужни демон. (Печальмый демон)* Стихи. НИП «Просветни преглед», Београд, 2001. * Антон Чехов, *Под заклетвом. Приче и изводи из писама*. /*Рассказы, повести и выдержки из писем*/ «Раіdеіа», Београд, 2004. * *Видовито срце*. *Руске народне песме и мисли*. /*Прозорливое сердце.* *Русские народные песни и думы*/«Народна књига», Београд, 2004. * Николај Љесков, *Левак. Предање о тулском разроком леваку и челичној буви*. */Левша/*, «Интерпрес», Београд, 2005. * Татјана Толстој, *Кис /Кысь/*. «Геопоетика», Београд, 2005. * Александар Кушнер, *Лирика*. Смедерево, 2007. * *Антологија руске лирике. Х-ХХI век.* Т. 1-3*.* Превод 9.991 строчек. «Раіdеіа», Београд, 2007. * Михаил Љермонтов, *Изабране песме*. Избор, предговор и превод лирских песама. Орфеус (Библиотека «Источно небо»), Нови Сад, 2010, 357 стр. * Александар Блок, *Изабране песме*. Избор, предговор и превод. Орфеус   (Библиотека  «Источно небо»), Нови Сад, 2010, 341 стр. * Ана Ахматова, *Изабране песме*. Избор, предговор и превод лирских песама. Орфеус (Библиотека «Источно небо»), Нови Сад, 2010, 308 стр. * Николај Заболоцки, *Изабране песме*. Избор, предговор и превод лирских песама. Орфеус (Библиотека «Источно небо»), Нови Сад, 2010, 286 стр. * Николај Гогољ, *Одабрана проза: приче и исписи*, Завод за уџбенике и наставна средства, Београд, 2010, 288 стр. * *Ветар у гриви. Коњ у поезији словенских народа*. Избор и преводи из руске, белоруске, украјинске, бугарске и македонске поезије. Интерпрес, Београд, 2011, 409 стр. * Антологија белоруске поезије. Друго, проширено издање. СКЗ, Београд, 2012, 231 стр. * Два века Љермонтова. Интерпрес, Београд, 2014. * Венац за Мандељштама. Поезија, проза, есеји, преписка. Руски и српски писци о Мандељштаму. Сремски Карловци-Нови сад, 2019. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ Миодраг Ј. Сибиновић **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Ризница српска* (20 ліпеня 2012). Архівавана з першакрыніцы 6 лістапада 2014. Праверана 9 красавіка 2020. 3. ↑ Библиотека Миодрага Сибиновића **(нявызн.)**. *Пројекат Растко* (7 лістапада 2020). 4. ↑ Миодраг Сибиновић — библиографија **(нявызн.)**. *Пројекат Растко* (7 лістапада 2020). 5. ↑ Осврти на дело Миодрага Сибиновића **(нявызн.)**. *Пројекат Растко* (7 лістапада 2020). Літаратура ---------- * Миодраг Сибиновић — библиографија (Пројекат Растко)

**Му Цы** (1181/1210, правінцыя Сычуань, Кітай — 1250/1281, правінцыя Чжэцзян, Кітай) — адзін з вядучых прадстаўнікоў чаньскага жывапісу і найбуйнейшы мастак эпохі Паўднёвая Сун. Біяграфія --------- Му Цы — псеўданім будыйскага манаха Фачаня (у свеце насіў прозвішча Лі). Атрымаўшы традыцыйную адукацыю, ён пераехаў на паўднёвы ўсход і прыняў будызм. Спачатку Му Цы стаў паслушнікам у манастыры Чанцынсы (правінцыя Чжэцзян), а праз некаторы час — настаяцелем ім жа заснаванага манастыра Людунсы ў прыгарадзе сталіцы Ліньань, куды ў свой час прыязджаў жыць жывапісец Лян Кай. Прайшоў навучанне ў вядомага ў той час чаньскага мастака Учжунь Шыфаня і падтрымліваў цесныя кантакты з японскімі манахамі, якія жылі ў сталіцы Паўднёвай Сун, таму пераважная большасць работ Му Цы ў хуткім часе апынулася ў будыйскіх манастырах Японіі. Трыпціх «Гуань-інь юань хэ». У манастыры Людунсы, які ўзначальвае Му Цы, узнік галоўны цэнтр чаньскага жывапісу. Манах ствараў свае творы, не выходзячы за межы асноўных кітайскіх жанраў. Зноскі ------ 1. ↑ Muqi // Union List of Artist Names Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q110250907'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2494649'></a> 2. 1 2 3. ↑ China Biographical Database<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13407958'></a> | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) · Treccani · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | CBDB: 0053328 · GND: 129192201 · ISNI: 0000 0003 8093 864X · LCCN: n84043282 · VIAF: 260697707, 6328848 · ULAN: 500322989 | |

**Лядня́нскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Дубровенскага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Ляды. Утвораны 20 жніўня 1924 года ў складзе Ляднянскага раёна Аршанскай акругі БССР. Цэнтр — мястэчка Ляды. 24 верасня 1926 года скасаваны ў сувязі з утварэннем Ляднянскага местачковага Савета. 10 сакавіка 1954 года скасаваны гарадскі пасёлак Ляды, яго тэрыторыя ўключана ў склад Сазонаўскага сельсавета Дубровенскага раёна Віцебскай вобласці, цэнтр Сазонаўскага сельсавета перанесены з вёскі Сазонаўка ў вёску Ляды, сельсавет перайменаваны ў Ляднянскі. 16 верасня 1960 года да сельсавета далучана частка скасаваных Бельскага (11 населеных пунктаў: Антоненкі, Арловічы, Батуроўшчына, Бель, Буда, Валяўкі, Гарошкава, Зазер’е, Камары, Каробкі і Копанік) і Расткоўскага (7 населеных пунктаў: Гарэлькі, Жалезкава, Іскозы, Калатоўкі, Мамонькі, Мікіціна і Трыбаны) сельсаветаў, цэнтр сельсавета перанесены ў вёску Валяўкі, сельсавет перайменаваны ў Валяўкоўскі. Зноскі ------ 1. ↑ Указ Президиума Верховного Совета БССР от 10 марта 1954 г. Об упразднении городского поселка Ляды, Дубровенского района, рабочих поселков Новка, Суражского района, и Яковлевичи, Оршанского района, Витебской области // Сборник законов Белорусской ССР и указов Президиума Верховного Совета Белорусской ССР: 1938—1955 гг. — Мн.: Изд. Президиума Верхов. Совета БССР, 1956. — 347 с. 2. ↑ Рашэнне выканкома Віцебскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 16 верасня 1960 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1960, № 26. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

**Уладзімір Уладзіміравіч Сыцько** (11 кастрычніка 1951, Гродна) — беларускі фізік. Біяграфія --------- Скончыў фізічны факультэт ГДУ ў 1974 г. к.ф.-м.н. (1987), д.ф.-м.н. (1997), прафесар (2000), акадэмік акадэміі метралогіі «Белая Русь», член-кар. БІА (1998), акадэмік БІА (2002), прафесар кафедры оптыка ГДУ. Аўтар больш за 200 навуковых публікацый, 3 манаграфій, 24 патэнтаў і падручніка. Спецыяліст у галіне метралогіі, малекулярнай оптыкі і спектраскапіі; фатонікі каардынацыйных злучэнняў урану, рэдказямельных элементаў і матэрыялаў на іх аснове. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0251-2 (Т. 15).

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Дубровенскі сельсавет. **Дубро́венскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Дубровенскага раёна Аршанскай акргуі. Цэнтр — горад Дуброўна. Утвораны 20 жніўня 1924 года ў складзе Дубровенскага раёна Аршанскай акругі БССР. Цэнтр — мястэчка Дуброўна. 3 ліпеня 1925 года Дуброўна атрымала статус горада. 24 верасня 1926 года скасаваны ў сувязі з утварэннем Дубровенскага гарсавета. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / А.И. Карпачева и др. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Т. 1: (1917―1941 гг.). — Мн. «Беларусь», 1985. — 390 с.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з імем Ніемі. **Маса Ніемі** (сапраўднае імя **Марці Ніемі**, фінск.: Masa Niemi, Martti Niemi; 20 ліпеня 1914, Выбарг — 3 мая 1960, Тамперэ, Фінляндыя) — фінскі акцёр, музыкант і гумарыст. Нарадзіўся ў шматдзетнай сям'і ў Выбарзе ў 1914 годзе. Упершыню зняўся ў кіно ў 1945 годзе, згуляўшы малую ролю ў фільме «Таямніца летняй ночы». Аднак пазней, у 1950-я, яму прынес вялікую вядомасць ўдзел у цыкле фільмаў «Пека Пуўпя» (разам з Эсай Пакарыненам і Сііры Ангеркоскі), а таксама ў фільмах «Лятаючы калакука» (таксама з Эсай Пакарыненам) і "Мы яшчэ вернемс "(з Тапіа Раўтаваара, Анелі Саўлі, Сііры Ангеркоскі і Аку Корханенам). Дзякуючы ўдзелу ў гэтых і іншых фільмах, ён карыстаўся вельмі вялікай папулярнасцю сярод фінскай моладзі 1950-х гадоў, нягледзячы на непрезентабельную знешнасць і невысокі рост (усяго 152 см). Пачынаючы з канца 1950-х Маса Ніемі пачаў злоўжываць алкаголем, што неўзабаве зрабіла немагчымымі яго далейшыя здымкі ў кіно. У 1960 годзе ён скончыў жыццё самагубствам. Зноскі ------ Спасылкі -------- * Маса Ніемі на сайце «*Internet Movie Database*» (англ.)

**Бясконцая гісторыя** (ням.: Die unendliche Geschichte) - аповесць нямецкага пісьменніка Міхаэля Эндэ. Фармальна дзіцячая, яна адрасавана шырокім колам чытачоў. За дынамічным, прыгодніцкім, сюррэалістычным, казачным сюжэтам схаваны сур'ёзныя філасоўскія разважанні аўтара аб фарміраванні чалавечай індывідуальнасці, аб праблемах выбара, подзвіга, абавязка, аб лёсе сучаснага грамадства. Сюжэт цалкам алегарычны, з-за чаго па мастацкіх сродках і па тэматыцы (шлях чалавечага жыцця, станаўленне асобы) пераклікаецца з "Падарожжам пілігрыма" Дж. Баньяна. Кніга часткова напісана пад уплывам антрапасофіі Рудольфа Штайнера. Іншыя таксама назіраюць сувязь з вучэннем Тэлемы. Сюжэт ----- Хлопчык Бастыян любіў чытаць кнігі, выдумляць гісторыі і марыць, але быў дрэнным вучнем і ізгоем сярод аднагодкаў. Ахоплены нясцерпнай цікавасцю да незвычайнай кнігі ў краме хмурнага Карла Карэандэра, хлопчык скрадае кнігу і замыкаецца на школьных вышках. Кніга завецца "Бясконцая гісторыя". Яна распавядае пра чароўную краіну Фантазію, якая гіне з-за таго, што яе праглынае Нішто. На пошук сродкаў выратавання краіны накіраваны хлопчык Атрэю - малады герой, адважны і моцны - супрацьлегласць неўклюдзе і баязліўцу Бастыяну. Па зместу кнігі Атрэю спазнае шмат захапляючых і сюррэалістычных прыгодаў, сустракаецца з чароўным драконам шчасця Фухурам (у англійскім перакладзе - Фалькорам) і хутка даведваецца, што краіна Фантазія гіне па наступнай прычыне: жыхары чалавечага свету (які існуе паралельна з казачнай Фантазіяй) забываюць свае мары, выкараняюць усе чароўныя вобразы ў сваёй душы, у сваёй галаве. Таму Фантазія знікае, а Нішто - гэта пустэча, якая з'яўляецца на яе месцы. Але жыхары Фантазіі, якія трапілі ў нішто, не паміраюць. Яны пераносяцца ў свет людзей і ператвараюцца там у хлусню, неадчэпныя ідэі, у страхі, у кашмары, з дапамогай якіх вядуцца войны, ствараюцца таталітарныя рэжымы і г.д. Каб выратаваць Фантазію, трэба перанесці ў яе дзіця з чалавечага свету. Працягваючы чытаць, Бастыян пачынае разумець, што гаворка ідзе аб ім, што падзеі, аб якіх ён чытае, адбываюцца на самой справе, у дадзены момант. Дзяўчынка Імператрыца (гераіня кнігі) прама заяўляе, што іх чароўная краіна - гэта кніга, якой няма канца, што гэтую кнігу зараз і чатые хлопчык, які выратуе Фантазію. Пры гэтым яна называе дакладныя рысы, у якіх Бастыян пазнае самога сябе. Апынуўшыя ў Фантазіі (не без цяжкасцей і унутраных хістанняў), Бастыян выратоўвае амаль знікшую на той момант краіну сваім жывым уяўленнем. Добрая і міласэрная Дзяўчынка Імператрыца дазваляе яму змяніць сваю знешнасць, і тоўсты, непрыгожы Бастыян ператвараецца ў дужага, смелага прыгажуна. Ён пачынае падарожнічаць па Фантазіі, і тая расце па меры яго руху наперад, і кожная новая мясціна, якую ён наведвае, адпавядае яго таямнічым жаданням. Хутка Бастыян становіцца вялікім героем і сустракаецца з хлопчыкам Атрэю, пра прыгоды якога раней чытаў. Але моц і слава паступова робяць яго і ганарыстым эгацэнтрыкам. Яшчэ да гэтага высветляецца, што, выканаўшы кожнае чарговае жаданне, Бастыян забывае частку свайго папярэдняга жыцця ў свеце людзей. Яго індывідуальнасць дэградыруе. Ён трапляе пад уплыў злой чараўніцы Ксаіды, якая спакушае яго, абуджае ў ім самыя чорныя і нізкія амбіцыі. Яго сябры хлопчык Атрэю і чароўны дракон Фухур былі выгнаныя ім за тое, што жадалі яму дабра і спрабавалі адгаварыць ад пачварных планаў. А планаваў Бастыян звергнуць самую Дзяўчынку Імператрыцу і абвясціць сябе каралём Фантазіі. Бастыян прыводзіць войска ў сталіцу Фантазіі, у Вежу Слановай Косці, дзе жыла Дзяўчынка Імператрыца. Але кіраўніца Фантазіі, як высветлілася, знікла адтуль яшчэ ў старадаўнія часы, і таму Бастыян без перашкод абвяшчае сябе каралём Фантазіі. Пасля гэтага ён быў нібыта разгублены: ужо не ведаў, да чаго імкнуцца, аб чым марыць. Яго жыццё нібыта страціла сэнс, зайшло ў тупік, зрабілася маркотным. Раптам стала вядома, што хлопчык Атрэю і дракон Фухур сабралі вялікае войска, каб звергнуць свайго былога сябра і - як яны лічылі - выратаваць яго ад наступных жудасных памылак. Каля Вежы Слановай Косці адбываецца страшэнная бітва, крывавая, з вялізэрнымі стратамі. Нечакана сама Вежа Слановай Косці - цэнтр Фантазіі - абвалілася. Атрэю спрабаваў забраць ў Бастыяна амулет Аўрын, які быў дадзены Дзяўчынкай Імператрыцаю і надаваў хлапчуку ўсю яго моц, выкананне ўсіх яго жаданняў - амулет, сілу якога Бастыян абярнуў супраць самой сваёй дабрадзейкі. Але Атрэю быў паранены. Бастыян накіраваўся праследваць былога сябра, але трапіў у Горад Былых Каралёў. Гэты горад насяляюць вар'яты, алігафрэны. Аказалася, што яны - былыя людзі, прышэльцы з чалавечага сусвету. Такія ж, як Бастыян. Яны таксама траплялі ў Фантазію і, стаўшы на памылковы шлях, спрабавалі абвясціць сябе каралямі. Але ў выніку страцілі рэшткі ўспамінаў аб сваім папярэднім жыцці сярод людзей і ператварыліся ў ідыётаў. Тое ж самае чакае і Бастыяна, калі ён не вернецца дадому да таго, як канчаткова забудзе сваё папярэдняе жыццё. На той час ён ужо амаль не памятаў сваіх сваякоў, свайго дома. Бастыян горка пакаяўся за ўсе свае ўчынкі. Насілу выбраўшыся са страшэннага Горада Былых Каралёў, ён пачынае вандраваць па Фантазіі. Тая працягвае выконваць яго таямнічыя жаданні, і з выкананнем кожнага ён гулбяе частку ўспамінаў аб сваім былым жыцці. І разумее, што дзеля вяртання дадому павінны пазнаць сваё самае сапраўднае, самае шчырае жаданне - але як мага хутчэй, пакуль не растраціў апошнія ўспаміны на розныя ілжывыя, падманныя жаданні (якім у свой час быў намер зрабіцца каралём Фантазіі). Хутка Бастыяну пачынае здавацца, што яго сапраўднае жаданне - апынуцца сярод блізкім, родных душ. І нібыта назнарок яму пападаецца чароўная правінцыя Фантазіі, дзе усе жыхары былі аднолькавыя, а сваімі магічнымі караблямі кіравалі з дапамогаю тэлепатыіі, аб'ядноўваючы пры гэтым свае розумы, свае ўсведамленні. Але Бастыян хутка зразумеў, што такое аб'яднанне - падманнае, бо жыхары гэтых мясцін не умеюць сапраўдна любіць адзін аднаго. Тады Бастыян разумее, што яму трэба, каб нехта любіў яго. І быццам знарок яму трапляецца чароўная хатка, дзе жыла Аюола - жанчына-дрэва, на якой раслі кветкі і розная садавіна. Добрая і мудрая, яна прылашчвае хлопчыка і дапамагае яму зразумець, што яго сапраўднае жаданне - гэта навучыцца любіць самому. Але выкананне ўсіх папярэдніх жаданняў прыводзіць да таго, што Бастыян забывае ўсё сваё жыццё, нават сваіх бацьку і маці, і помніць толькі сваё імя. Гэтакім ён і пакідае хату Аюолы, накіраваўшыся дзеля выканання свайго сапраўднага, шчырага жадання, сутнасць якога ён тут зразумеў. На прыканцы свайго падарожжа ён сустракае шахту сляпога Ёра. Той выкопвае на сваіх рудніках пласцінкі, на якіх былі адціснутыя ўсе забытыя сны, якія калісці сніла чалавецтва. Па словах Ёра, ўся Фантазія стаіць на падмурку з забытых сноў. Яны ўлятаюць сюды з чалавечага сусвета і адслойвайваюцца тут, унутры зямлі, бясконцымі пласцінкамі. Бастыян доўга працуе ў Шахце Сноў, пакуль не знаходзіць пласцінку з фантастычнай выявай, якая намякае на яго падсвядомае жаданне палюбіць свайго бацьку, з якім у яго ўсе апошнія гады былі складаныя адносіны. Зразумела, што свайго бацьку хлопчык даўно забыў, і толькі невядомае пачуццё падказвае яму: гэты сон некалі сніўся яму. Бастыян развітваецца з Ёрам і накіроўваецца з гэтаў пласцінкаю да выхаду з Фантазіі. Там яго сустракаюць хлопчык Атрэю і чароўны дракон Фухур. Сябры зноў мірацца і трапляюць унутр самого амулета Орына. Гэты і ёсць брама з Фантазіі. Сябры бачаць вялізэрных змеяў, якія перапляліся адна з адною, - тых самых, якія былі выяўлены на Орыне. Бастыян вяртаецца дадому, і пры гэтам робіцца гэтакім жа тоўстым і непрыгожым, як раней. Але за доўгія часы ў Фантазіі змяніўся яго характар, ён стаў мужным і разумным. Бацька і сын пераадольваюць прорву, якая ўсе апошнія гады была паміж імі, і пачынаюць жыць шчасліва. Экранізацыі ----------- У 1984 г. Петэрсэн Вольфганг і кампанія Warner Brothers знялі фільм "Бясконцая гісторыя", заснаваны на першай палове кнігі. Фільм стаў папулярны, але не спадабаўся самаму аўтару, які нават дамогся таго, как яго імя ўбралі з тытраў(недаступная спасылка). Былі таксама знятыя "Бясконцая гісторыя - 2" (заснаваная на другой палове кнігі) і "Бясконцая гісторыя - 3" (якая мела самастойны сюжэт і только карысталася некаторымі персанажамі кнігі). Абодва фільма атрымалі нізкія адзнакі крытыкаў. Спасылкі -------- * Біяграфія Міхаэля Эндэ на рускай мове(недаступная спасылка)

**Ежы Мар’ян Лявінскі** (2 студзеня 1930, Дзятлава — 3 мая 2022) — каталіцкі царкоўны дзеяч, багаслоў, педагог. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў Дзятлаве ў 1930 годзе. Разам з сям’ёй быў вывезены ў Сібір. Вышэйшую духоўную семінарыю скончыў у Сандаміры (Польшча), у тым жа горадзе 29 мая 1955 г. біскуп Ян Лорак  (польск.) (бел. удзяліў яму прэзбітэрскае пасвячэнне. У савецкія часы ездзіў на душпастырскую працу ў Беларусь, Расію і Казахстан. Праз шэсць гадоў душпастырскага служэння быў накіраваны на вучобу ў Люблінскі каталіцкі ўніверсітэт, пасля заканчэння якога абараніў кандыдацкую дысертацыю па кананічным праве. З 1968 па 1990 працаваў у дыяцэзіяльнай курыі ў Сандаміры. З пачатку існавання Вышэйшай духоўнай семінарыі ў Гродне быў яе выкладчыкам, некаторы час прэфектам. З’яўляўся Ганаровым капеланам Яго Святасці, Грэміяльным канонікам Сандамірскага капітулу, Ганаровым канонікам Гродзенскага капітулу. Памёр у Доме міласэрнасці ў Каменцы (Шчучынскі дэканат) у 2022 годзе. Пахаваны на на старых каталіцкіх могілках у Гродне. Зноскі ------ 1. ↑ grodnensis.by 2. ↑ catholic.by

**Ле́дневіцкі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Сенненскага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Ледневічы. Утвораны 20 жніўня 1924 года ў складзе Багушэўскага раёна Аршанскай акругі БССР. Пасля скасавання акруговай сістэмы 26 ліпеня 1930 года ў Багушэўскім раёне БССР. З 8 ліпеня 1931 года сельсавет у складзе Аршанскага раёна, з 12 лютага 1935 года — у складзе адноўленага Багушэўскага раёна БССР, з 20 лютага 1938 года — Віцебскай вобласці. З 20 студзеня 1960 года сельсавет у складзе Сенненскага раёна. 20 мая 1960 года скасаваны, тэрыторыя далучана да Какоўчынскага сельсавета. Зноскі ------ 1. ↑ Рашэнне выканаўчага камітэта Віцебскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 20 мая 1960 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1960, № 16. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

Выгляд Месяца з Зямлі **Бачны бок Месяца** — частка месяцавай паверхні, бачная з Зямлі. Апісанне -------- З-за таго, што перыяд вярчэння вакол Зямлі і перыяд вярчэння вакол сваёй восі ў Месяца супадаюць, з Зямлі можна назіраць толькі адно паўшар’е Месяца. Прычынай гэтай сінхранізацыі лічаць прылівы, якія Зямля выклікае ў месяцавай кары. Таксама ўплыў можа аказваць і нераўнамернае размеркаванне масы ў кары Месяца. Лібрацыі -------- Месяцавыя лібрацыі Вярчэнне Месяца вакол восі і вакол Зямлі супадаюць не зусім дакладна: вакол Зямлі Месяц абарочваецца са зменнай кутняй хуткасцю з-за эксцэнтрысітэту месяцавай арбіты (другі закон Кеплера) — паблізу перыгея рухаецца хутчэй, паблізу апагея павольней. Аднак вярчэнне Месяца вакол уласнай восі раўнамернае. Гэта дазваляе ўбачыць з Зямлі заходні і ўсходні краі зваротнага боку Месяца. Гэта з’ява называецца аптычнай лібрацыяй па даўгаце. Ёсць і аптычная лібрацыя па шыраце: вось вярчэння Месяца не дакладна перпендыкулярная плоскасці яго арбіты, таму раз у месяц з Зямлі відаць паўночны і (праз паўмесяца) паўднёвы край зваротнага боку. Сукупнасць гэтых з’яў дазваляе назіраць каля 59 % месячнай паверхні. Таксама існуе фізічная лібрацыя, абумоўленая ваганнем спадарожніка вакол становішча раўнавагі ў сувязі са зрушэннем цэнтра цяжару ядра, а таксама ў сувязі з дзеяннем прыліўных сіл з боку Зямлі. Гэтая фізічная лібрацыя мае велічыню 0,02° па даўгаце з перыядам 1 год і 0,04° па шыраце з перыядам 6 гадоў. Рэльеф і паверхня ----------------- Асноўны артыкул: **Селенаграфія** Да 1959 года, калі ўпершыню быў сфатаграфаваны зваротны бок, бачны бок з’яўляўся адзіным прадметам вывучэння селенаграфіі. А з-за таго, што многія дэталі паверхні можна разглядзець простым вокам, складанне карт Месяца пачалося яшчэ ў старажытнасці. У XVII стагоддзі італьянскі астраном Джавані Рычолі прысвоіў узвышшам і ўпадзінам на Месяцы назвы, якія захаваліся да гэтага часу. З Зямлі на Месяцы можна ўбачыць розныя селеналагічныя ўтварэнні — моры, кратары, горы і горныя ланцугі, разломы, расколіны. «Морамі» на Месяцы называюцца цёмныя вобласці, якія з’яўляюцца адносна роўнымі ўчасткамі паверхні спадарожніка, пакрытымі застылай лавай, у супрацьлегласць светлым абласцям — «мацерыкам», якія пакрыты рэгалітам, пылам, камянямі. Моры падраздзяляюцца на ўласна моры, акіяны, азёры, залівы і балоты. На бачным боку знаходзіцца значна больш мораў, чым на зваротным (21 мора, адзін акіян і 16 азёр супраць 2 мораў і 3 азёр), і самі моры большага памеру. Магчыма, з-за такой розніцы Месяц і звернуты да Зямлі адным бокам. Месяцавыя кратары — сляды ад удараў метэарытаў аб паверхню спадарожніка Зямлі. Большасць кратараў на звернутым да нас боку названа ў гонар славутых людзей у гісторыі навукі, такіх як Ціха Брагэ, Капернік і Пталемей. У адрозненне ад адваротнага боку, на бачнай частцы кратары значна меншага памеру: кратар Баі, найбуйнейшы кратар бачнага паўшар’я (дыяметрам 287 км), значна меншы за кратары на нябачным з Зямлі боку, яны могуць перавышаць па памерах некаторыя месяцавыя моры, а ўдарны кратар Басейн Паўднёвы полюс — Эйткен большы за кратар Баі ў 25 разоў (ён размешчаны на паўднёвым месячным полюсе, і вялікая частка яго адносіцца да адваротнага боку). Колькасць кратараў на бачным боку Месяца менш, чым на зваротным, але ўсё роўна вельмі вялікая — 300 000 дыяметрам больш за кіламетр. Мацерыкі Месяца перасякаюць горныя хрыбты. Яны размешчаны пераважна ўздоўж «узбярэжжаў» мораў. Месяцавыя горныя хрыбты называюцца па назвах зямных горных ланцугоў: Апеніны, Каўказ, Альпы, Алтай. Паводле дадзеных, атрыманых са спадарожнікаў, абодва бакі Месяца маюць гравітацыйныя анамаліі, але калі на адваротным боку хаатычна раскіданыя як станоўчыя, так і адмоўныя анамаліі, то на бачнай частцы маюцца пераважна станоўчыя анамаліі гравітацыйнага поля, яны ствараюцца выхадамі шчыльных парод і выразна лакалізаваны ў прасторы. Паводле некаторых даследаванняў, паверхня бачнага боку Месяца значна старэйшая за кару на зваротным боку, розніца ва ўзросце можа даходзіць да паўмільярда гадоў. Становішча на зямным небе ------------------------- З-за таго, што традыцыйныя тэлескопы паказвалі перавернуты малюнак, месяцавыя карты таксама стваралі перавернутымі. Пры гэтым усходнім называлі край месяцавага дыска, блізкі да кропкі ўзыходу Месяца на небе Зямлі (левы ў Паўночным паўшар’і, але на перавернутай карце — правы), а заходнім — край, блізкі да кропкі заходу Месяца (правы ў Паўночным паўшар’і, але на перавернутай карце — левы). У 1961 годзе Міжнародным Астранамічным Саюзам было прынятае пагадненне аб змене бакоў усход—захад з вышэйпаказанай сістэмы на аналагічную геаграфічнай (гл. Селенаграфічныя каардынаты  (руск.) (бел.). Такім чынам, у паўночных шыротах Зямлі ўсход бачнага боку (Мора Дастатку) бачны справа, яго захад (Акіян Бур) — злева, поўнач — уверсе, поўдзень — унізе. Дакладная арыентацыя Месяца на небе залежыць ад геаграфічнай шыраты зямнога назіральніка і ад узыходжання Месяца: * У Арктыцы Месяц бачны на небе паўночным полюсам дагары, г. зн. як на сучаснай карце. * У паўночных умераных шыротах (Еўропа, частка Азіі, Паўночная Амерыка…) Месяц паўстае паўночна-ўсходнім краем (Мора Крызісаў) дагары, бачны як на карце ў момант кульмінацыі, і садзіцца паўночна-заходнім краем (Мора Дажджоў) дагары. * У экватарыяльных шыротах Месяц паўстае ўсходнім краем (Мора Багацця) дагары, а садзіцца заходнім краем (Акіян Бур) дагары. * У паўднёвых умераных шыротах Месяц паўстае паўднёва-ўсходнім краем (Мора Нектару) дагары, бачны паўднёвым полюсам дагары ў момант кульмінацыі і садзіцца паўночна-заходнім краем (Мора Вільготнасці) дагары. * У Антарктыцы Месяц бачны на небе яго паўднёвым полюсам дагары, г. зн. перавернуты адносна віду на сучаснай карце. Фазы Месяца ----------- Месяцавая паверхня рассейвае сонечнае святло, якое падае на яго. Змены абрысаў асветленай часткі паверхні Месяца на небе атрымалі назву месяцавых фаз. Пры арбітальным руху змяняецца ўзаемнае размяшчэнне Зямлі, Месяца і Сонца, і назіраны з Зямлі тэрмінатар перамяшчаецца па бачным боку Месяца, што і выклікае змену яго выгляду. Кароткачасовыя месяцавыя з’явы ------------------------------ На бачным боку Месяца са старажытных часоў назіраюць розныя непрацяглыя лакальныя анамаліі, не ўсе з якіх растлумачаны навукай на дадзены момант. Зноскі ------ 1. ↑ Э. В. Кононович, В. И. Мороз. Общий курс астрономии. М.: УРСС, 2001. С. 119. 2. ↑ Статья «Луна» в энциклопедии «Кругосвет» (руск.) 3. ↑ Темная сторона Луны / Science-блог / Архив / Блоги / Newslab (руск.) 4. ↑ Новости: Невидимая сторона Луны моложе видимой (руск.) Спасылкі --------

**Горадабудаўніцтва** — галіна дзейнасці, мэта якой арганізацыя прасторы для жыцця чалавека, развіцця вытворчасці, захавання і ўзбагачэння прыроднага асяроддзя. Яе аб’ектам з’яўляюцца гарадскія і сельскія паселішчы, прылеглыя да іх тэрыторыі, асобныя зоны і сеткавыя састаўляючыя гэтых паселішчаў (жылыя, грамадскія, вытворчыя, рэкрэацыйныя, сетка абслугоўвання, транспарту, інжынерна-тэхнічнага забеспячэння), а таксама размешчаным па-за межамі паселішчаў навуковыя, вытворчыя, лячэбна-аздараўленчым і іншыя комплексы. Горадабудаўніцтва абумоўлена і навукова-тэхнічным прагрэсам, узроўнем эканамічнага развіцця грамадства, што ў сукупнасці вызначае функцыянальныя, тэхнічныя і эстэтычныя патрабаванні і ўмовы прасторавай арганізацыі яе аб’ектаў. Праблемы рацыянальнай прасторавай арганізацыі вялікіх тэрыторый разглядаюцца ў самастойнай галіне дзейнасці горадабудаўніцтва — тэрытарыяльнай (рэгіянальнай або раённай) планіроўцы. 3 улікам прыродна-кліматычных умоў у сучасных гарадах фарміруецца водна-зялёная сістэма. Яе фарміраванне — галіна дзейнасці ландшафтнай архітэктуры. Горадабудаўніцтва як прафесійная дзейнасць рэалізуецца: * у праектаванні (распрацоўка праектна-планіровачнай дакументацыі на аб’ект, што падлягае будаўніцтву ці рэканструкцыі); * у навуковых даследаваннях, якія выяўляюць агульныя заканамернасці фарміравання, функцыянавання і развіцця аб’ектаў горадабудаўніцтва, абгрунтоўваюць праектньм вырашэнні з пазіцый сацыяльнай, эканамічнай і экалагічнай эфектыўнасці; * у кіраванні працэсамі фарміравання, пераўтварэння і развіцця аб’ектаў горадабудаўніцтва (распрацоўка доўгатэрміновых прагнозаў, нарматыўна-прававых дакументаў, аператыўная кіраўніцкая дзейнасць органаў архітэктуры і горадабудаўніцтва і інш.). У горадабудаўніцтве прымаюць удзел спецьмлісты рознага профілю — архітэктары, эканамісты, спецыялісты па транспарце, інжынернага аснашчэнні тэрыторыі, эколагі, дэмографы і інш. Горадабудаўніцтва разглядаецца і як від мастацтва. Гарады ўвасабляюць не толькі дасягнуты на розных этапах развіцця грамадства ўзровень тэхналогіі, але і духоўныя, мастацкія густы свайго часу. Горад з’яўляецца архітэктурна-прасторавай цэласнасцю і вынікам творчай дзейнасці многіх пакаленняў. Архітэктурна-мастацкі аспект горадабудаўніцтва выяўляецца ў фарміраванні мастацкага аблічча населенага пункта, асобных гардскіх архітэктурных ансамбляў. Гісторыя -------- Горадабудаўніцтва — адна са старажытных галін дзейнасці чалавецтва. Першыя гарады ўзніклі ў 4—3-м тысячагоддзях да н.э. (Вавілон у Месапатаміі, Фівы ў Старажытным Егіпце). У 5—4 ст. да н.э. ў Старажытнай Грэцыі склалася рэгулярная сістэма планіроўкі гарадоў, т.зв. «гіпадамава сістэма» (ад імя яе стваральніка архітэктара Гіпадама), заснаваныя на прамавугольнай сетцы вуліц. У Старажытным Рыме рэгулярная сістэма стала вызначальнай. Шэраг рымскіх гарадоў, напрыклад, Пампеі, Остыя, меў геаметрычныя правільныя абрысы (квадрат ці прамавугольнік) і 2 галоўныя вуліцы (кампазіцыйныя восі плана). Каля скрыжавання галоўных вуліц знаходзіўся гарадскі цэнтр з ансамблямі форумаў. Для многіх гарадоў сярэднявечча характэрна радыяльна-кальцавая планіроўка з вузкімі крывымі вуліцамі, што вялі да гандлёвай плошчы, кафедральнага сабора, ратушы. У эпоху Адраджэння ў Заходняй Еўропе архітэктары распрацоўвалі асновы і прыёмы стварэння архітэктурных ансамбляў, напрыклад, ансамблі плошчы св. Пятра, Капітолія і П’яцца дэль Попала ў Рыме; плошчы Вагезаў і Вандомскай плошчы ў Парыжы. У Старажытнай Русі адміністрацыйна-палітычнымі і рэлігійнымі цэнтрамі гарадоў былі крамлі і дзядзінцы, якія абумовілі асаблівасці забудовы Ноўгарада, Масквы, Кіева, Уладзіміра, Смаленска, Растова і інш. Рускае горадабудаўніцтва 18—19 стст. вызначалася разнастайнасцю прыёмаў рэгулярнай планіроўкі гарадоў, арганічным адзінствам геаметрычна правільнай сеткі вуліц і буйных архітэктурных ансамбляў; выдатны ўзор рускага горадабудаўніцтва — забудова Пецярбурга. У пачатку 20 ст. сфарміраваліся тэарэтычныя кірункі горадабудаўніцтва (дэзурбанізм, урбанізм), ствараліся планы рэканструкцыі і развіцця гарадоў, узніклі новыя гарады, гарады-сады, гарады-спадарожнікі. ### Беларусь На Беларусі зараджэнне горадабудаўніцтва звязана з узнікненнем умацаваных паселішчаў — гарадзішчаў. Для горадабудаўніцтва 9—12 стст. характэрны рысы абарончага дойлідства: магутньм драўляна-земляныя абарончыя збудаванні, зрубныя сцены з драўлянымі вежамі (Полацк, Віцебск, Мінск). Планіровачная структура гарадоў 15—16 ст. фарміравалася вакол іх грамадскіх цэнтраў — гандлёвых плошчаў, замкаў. Асноўныя вуліцы былі працягам дарог, якія звязвалі горад з наваколлем. У пачатку такіх вуліц у гарадской сцяне ставіліся брамы (Нясвіж, Стары Быхаў). Пазней радыяльныя вуліцы гарадоў, злучаныя папярочнымі паўкальцавымі вуліцамі, утваралі радыяльна-кальцавую сістэму (Пінск, Магілёў). Праект рэгулярнай перапланіроўкі Чавусаў 1839 года У 18 ст. ў кампазіцыі гарадоў пераважалі гандлёвыя і ратушныя плошчы, дзе ставілі адміністрацыйныя, гандлёвыя і культавыя будынкі: іх вышыня, разнастайнасць, манументальнасць у спалучэнні са значнымі памерамі плошчаў садзейнічалі стварэнню сьіуэтнай і кампазіцыйнай структуры горада. Прынцып рэгулярнай планіроўкі, заснаванай на класічных традыцьмх, найбольш выявіўся ў канцы 18 — пач. 19 ст. ў Полацку, Барысаве, Мінску, Гомелі, Оршы, Віцебску, Бабруйску, Брэсце, Чавусах, Бабінавічах, Чэрыкаве, Давыд-Гарадку. Прагрэсіўнымі рысамі тагачаснага горадабудаўніцтва была ансамблевая забудова, стылявое адзінства буйных збудаванняў, вуліц і плошчаў на аснове класіцызму. У 1920—1930-я гг. пачалася распрацоўка генпланаў гарадоў з удзелам праектных арганізацый Масквы, Ленінграда, Харкава; складаліся праекты планіроўкі і забудовы жылых і прамысловых раёнаў, вуліц, плошчаў. У Вялікую Айчынную вайну многія гарады Беларусі разбураны. У пасляваенныя гады генпланы распрацоўваліся на прынцыпах комплекснай забудовы, будаваліся новыя гарады (Салігорск, Светлагорск, Наваполацк, Жодзіна). Створаны буйныя жылыя раёны і мікрараёны ў Мінску (Чыжоўка, Серабранка, Усход, Зялёны Луг, Паўднёвы Захад), Брэсце, Гомелі, Гродне, Магілёве, жылыя масівы ў Баранавічах, Бабруйску, Мазыры, Маладзечне, Оршы і інш. Але канцэнтрацыя галоўнай увагі на утылітарна-тэхнічных і эканамічных пытаннях стала прычынай аднастайнасці жылой забудовы і страты своеасаблівасці некаторых гарадоў. Ствараліся новыя прамысловыя раёны і вузлы-комплексы прамысловых прадпрыемстваў, аб’яднаных агульнавузлавымі збудаваннямі. На аснове Схемы развіцця і размяшчэння прадукцыйных сіл (1959—1980-я гг.), Схемы тэрытарыяльнай арганізацыі рэспублікі (да 2000—2010 г.) рэгулярна карэкціруюцца і складаюцца новыя генпланы гарадоў. Вядзецца рэканструкцыя і развіццё грамадскіх цэнтраў гарадоў, якія разглядаюцца як адзіная сістэма, што ўключае цэнтральнае ядро, архітэктурныя комплексы цэнтраў гарадскіх раёнаў і звязаныя з імі магістральныя вуліцы і плошчы. Новыя сацыяльна-эканамічныя і палітычныя ўмовы сучаснага этапу змянілі механізм горадабудаўнічай дзейнасці. Прамое цэнтралізаванае кіраванне забудовай паступова замяняецца працэсам фарміравання прасторы жыццядзейнасці як сферы палітыкі, прававых адносін і эканомікі. Праектныя распрацоўкі і даследаванні ў галіне горадабудаўніцтва выконваюцца ў Беларускім навукова-даследчым і праектным інстытуце горадабудаўніцтва (БелНДІПгорадабудаўніцтва), гарадскіх і абласных праектных арганізацыях, на кафедры горадабудаўніцтва архітэктурнага факультэта БНТУ. Кіраванне горадабудаўнічай дзейнасцю на нацыянальным узроўні ажыццяўляе Міністэрства будаўніцтва і архітэктуры, на мясцовых узроўнях — абласныя, раённыя і гарадскія органы кіравання архітэктурай і горадабудаўніцтва. Літаратура ---------- * І. А. Іода, В. І. Анікін, Ю. І. Шпіт // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 5. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 5). | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Treccani · Universalis · Швейцарскі гістарычны | | Нарматыўны кантроль | BNF: 13162693z · GND: 4056754-0 · LCCN: sh85026282 · Microsoft: 49545453 · NDL: 00573354 |

**Грамадзянская навука** (англ.: Citizen science) і **грамадзянін-навуковец** — канцэпцыя правядзення навуковых даследаванняў з прыцягненнем шырокага круга добраахвотнікаў, шматлікія з якіх могуць быць аматарамі, гэта значыць не мець папярэдняй навуковай адукацыі і падрыхтоўкі па спецыяльнасці. Выкарыстанне грамадзян-навукоўцаў часта дазваляе навукоўцам больш паспяхова дамагацца іх мэтаў, чым было б магчыма без іх удзелу. Акрамя таго, гэтыя праекты накіраваны на заахвочванне грамадскага ўдзелу ў даследаваннях, а таксама ў навуцы ў цэлым. Некаторыя праграмы распрацаваны спецыяльна для школьнікаў, спалучаючы навуковыя і адукацыйныя мэты. Таксама грамадзянская навука з’яўляецца адным з падыходаў да нефармальнай навуковай адукацыі. Грамадзянская навука часта выкарыстоўваецца як форма адукацыі і прапаганды (то бок папулярызацыя навукі), каб садзейнічаць разуменню грамадскасцю навукі. У апошнія гады, аднак, гэтыя праекты становяцца ўсё больш сканцэнтраваны на выгадах для навуковых даследаванняў. Сучасная грамадзянская навука адрозніваецца ад яе гістарычных форм у першую чаргу даступнасцю і маштабам удзелу грамадскасці; развіццё тэхналогіі называецца ў якасці адной з асноўных рухаючых сіл нядаўняга выбухнога росту грамадзянскай навукі. Гл. таксама ----------- * Навуковая камунікацыя * Папулярызацыя навукі Зноскі ------ 1. ↑ Бесараб С. В. Почему любительская наука важна для «Беларуси в эпоху перемен» // Патрэон — patreon.com, 27 сентября 2020, 14:24 | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | GND: 1033909203 · Microsoft: 197352329 |

**Паўднёва-Дакотскі дзяржаўны ўніверсітэт** (англ.: South Dakota State University) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам даследчага ўніверсітэта, якая месціцца ў горадзе Брукінгс у штаце Паўднёвая Дакота, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Гэта буйнейшы ўніверсітэт штата і самы стары пастаянна дзеючы ўніверсітэт у Паўднёвай Дакоце. Універсітэт быў заснаваны на тэрыторыі Дакота 21 лютага 1881 года як Дакотскі сельскагаспадарчы каледж. Першы будынак кампуса пры фінансаванні заканадаўчага сходу тэрыторыі быў пабудаваны ў 1883 годзе, за шэсць гадоў да ўтварэння штата Паўднёвая Дакота. У канцы ХІХ і пачатку ХХ стагоддзяў былі прафінансаваны шматлікія пашырэнні кампуса. Назва была зменена ў 1904 годзе на Паўднёва-Дакотскі дзяржаўны каледж сельскай гаспадаркі і механічных мастацтваў. У 1964 годзе назва была зменена на Паўднёва-Дакотскі дзяржаўны ўніверсітэт. Змене назвы ў значнай ступені спрыяла асацыяцыя выпускнікоў вучэльні. Структура --------- * Каледж сельскай гаспадаркі, харчавання і экалогіі * Каледж прыродазнаўчых навук * Каледж медсястрынства * Каледж мастацтваў, гуманітарных і сацыяльных навук * Каледж фармацыі і сумежных прафесій аховы здароўя * Каледж інжынерыі * Каледж адукацыі і гуманітарных навук * Ганаровы каледж Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Паўднёвая Дакота Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

**Уладзіслаў Ігнатавіч Стржэ́льчык** (руск.: Владислав Игнатьевич Стржельчик; 31 студзеня 1921 — 11 верасня 1995) — расійскі савецкі акцёр тэатра і кіно, тэатральны педагог. Герой Сацыялістычнай Працы (1988), Заслужаны артыст РСФСР (1954), Народны артыст РСФСР (1965), Народны артыст СССР (1974). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў Пецярбургу. Скончыў школу. У 1938 годзе паступіў у драматычную студыю Вялікага драматычнага тэатра імя М. Горкага (сучасны Вялікі драматычны тэатр імя Г. А. Таўстаногава) на курс Б. А. Бабачкіна і быў залічаны ў дапаможны склад акцёрскай трупы тэатра. У 1940 годзе быў прызваны ў Чырвоную Армію. Удзельнік Савецка-фінляндскай вайны. З пачатку Вялікай Айчыннай вайны Уладзіслаў Сржэльчык на фронце, у дзеючай арміі, а пасля пераведзены ў ансамбль Ленінградскай ваеннай акругі. Пасля вайны ў 1946 годзе вярнуўся ў Ленінград і працягваў навучанне ў студыі Вялікага драматычнага тэатра. Навучанне скончыў у 1947 годзе і быў залічаны ў асноўны склад акцёрскай трупы тэатра. У 1959—1966 гадах У. І. Стржэльчык выкладаў у Ленінградскім інстытуце тэатра, музыкі і кінематаграфіі, у 1966—1969 гадах — у Леніградскім інстытуце культуры імя Н. К. Крупскай. Быў старшынёй Ленінградскага аддзялення Саюза тэатральных дзеячаў. Магіла У. І. Стржэльчыка на Воўкаўскіх могілках Памёр У. І. Стржэльчык 11 верасня 1995 года. Пахаваны ў Санкт-Пецярбургу на Літаратарскіх мастках Воўкаўскіх могілак. Творчасць --------- У. І. Стржэльнік — майстар выразнага партрэта, высокай выканаўчай культуры. Выдатныя знешнія дадзеныя героя-палюбоўніка, гучны голас, пластычнасць, шырокі жэст прынеслі яму велізарную папулярнасць у камедыях і драмах. Дэбютаваў Вялікім драматычным тэатры імя М. Горкага ў 1946 годзе ў ролі Клаўдзіа ў спектаклі «Шмат шуму з нічога» У. Шэкспіра. Выканаў шэраг роляў у тэатры (больш чым у 40 спектаклях<ref name="Культура">), зняўся ў мастацкіх фільмах і тэлевізійных спектаклях. Агучваў ролю імператара Мікалая ў фільме «Ферэнц Ліст — Мары кахання» (СССР, ВНР, 1970). Прымаў удзел у здымках дакументальных фільмаў «Перш за ўсё — тэатр» (1972), «Жыць, думаць, адчуваць, кахаць…» (1988). ### Ролі ў тэатры Цыганаў («Варвары» М. Горкага), Грэкаў («Ворагі» М. Горкага), Саламон («Цана» А. Мілера), Князь («Ханум» А. Цагарэлі), Гарадулін («На ўсякага мудраца хапае прастаты» А. Астроўскага), Фёдар («Пралог» А. Штэйна), Ганя Івалгін («Ідыёт» па раману Ф. М. Дастаеўскага), Райскі («Абрыў» паводле рамана Ф. М. Дастаеўскага), Кулагін («Тры сястры» А. П. Чэхава) Паскуале («Здані» Эдуарда дэ Філіпа), Акцёр («На дне» М. Горкага), Фларында Арэтузі («Слуга двух спадароў» Карла Гальдоні) і інш. ### Ролі ў кіно Начальнік цэха Міхаіл Аляксеевіч Зыбін («Побач з намі», 1950), мастак Кісцянскі («Гэта здарылася на Някрасаўскай», 1957), Грамека («Балтыйскае неба», 1961), Мікалай Мікалаевіч Мірза-Булат-Тугноўскі («Гранатавы бранзалет», 1964), Напалеон («Вайна і мір», 1967), генерал Кавалеўскі («Ад’ютант Яго правасхадзіцельства», 1969), атаман Дутаў («Канец атамана», 1970), Валянцін Крамаў («Адкрытая кніга», 1973), Фёдар Васільевіч Валіцкі («Блакада», 1974—1977), генерал Антонаў («Вызваленне Прагі», ЧССР, 1976), Карэтнікаў («Злачынства», 1976), генерал Антонаў («Фронт за лініяй фронту», 1976; «Фронт у тыле ворага», 1981), доктар Хайдэн («Еўрапейская гісторыя», 1984), генерал-губернатар («Справа Сухаво-Кабыліна», 1991), Уладзімір Святаславіч («Уладзімір Святы», 1993) і інш. ### Ролі ў тэлевізійных спектаклях Аляксей Грэкаў («Ворагі», 1953), князь («Зачараваны вандроўнік»,1963), палкоўнік Берг («Маёр Віхр», 1967), Мікалай I («Апошнія дні», 1968), Чаадаеў («Смерць Вазір-Мухтара» паводле Ю. Тынянава, 1969), Майкл Кембл («Фіеста» паводле рамана Э. Хэмінгуэя, 1971), былы супрацоўнік («31-ы аддзел», 1972), Ілля Артамонаў («Справа Артамонавых», 1981), Барні Кэшмэн («Апошні гарачы закаханы», 1989) і інш. Узнагароды і званні ------------------- * Герой Сацыялістычнай Працы (1988) * Заслужаны артыст РСФСР (1954) * Народны артыст РСФСР (1965) * Народны артыст СССР (1974) * Дзяржаўная прэмія РСФСР імя братоў Васільевых (1971, за за ролю генерала Кавалеўскага ў серыяле « Ад’ютант Яго правасхадзіцельства») * Ордэн Леніна (1988) * Ордэн Кастрычніцкай Рэвалюцыі (1981) * Ордэн Айчыннай вайны II ступені (1985) * Медаль «За абарону Ленінграда» (1943) * Медаль «За баявыя заслугі» (1944) * Медаль «За перамогу над Германіяй у Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.» (1946) * Юбілейны медаль «Трыццаць гадоў Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.» * Юбілейны медаль «Сорак гадоў Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.» * Медаль «У памяць 250-годдзя Ленінграда» * Прэмія Міжнароднага драматургічнага таварыства «За ўклад у развіццё драматычнага мастацтва, які пераадольвае міжнародныя бар’еры» (1989) * Ганаровая грамата Прэзідыума Вярхоўнага Савета РСФСР (1991) * Прэмія Мэрыі Санкт-Пецярбурга за ролю Паскуале ў спектаклі «Здані» (1995) * Вышэйшая тэатральная прэмія Санкт-Пецярбурга «Залаты сафіт» (1995, пасмяротна) Памяць ------ У 1997 годзе ў Санкт-Пецярбургу на доме, дзе жыў акцёр (вуліца Басейная, 47), была ўсталяваная мемарыяльная дошка. У 1998 годзе ў Санкт-Пецярбургу заснавана незалежная акцёрская прэмія імя У. І. Стржэльчыка, цырымонія ўручэння якой праходзіць кожны год 31 студзеня. Зноскі ------ 1. ↑ Стржельчик Владислав Игнатьевич // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 2. ↑ Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 3. 1 2 3 4 БелЭн 2002. 4. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Стржельчик Владислав Игнатьевич (руск.)(Праверана 28 мая 2023) // Сайт ВДТ імя Г. А. Таўстаногава 5. 1 2 Владислав Стржельчик (руск.)(Праверана 28 мая 2023) // Культура. РФ 6. ↑ БРЭ. Літаратура ---------- * Стржэ́льнік Уладзіслаў Ігнатавіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 204-205. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). * Кино: Энциклопедический словарь. / Гл. ред. С. И. Юткевич; Редкол.: Ю. С. Афанасьев, В. Е. Баскаков, И. В. Вайсфельд и др. — М.: Советская энциклопедия, 1987. (руск.) * СТРЖЕ́ЛЬЧИК Вла­ди­слав Иг­нать­е­вич // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2004—2017. * Стржельчик Владислав Игнатьевич // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.) Спасылкі -------- * Владислав Стржельчик (руск.)(Праверана 28 мая 2023) // Культура. РФ * Владислав Стржельчик // КИНО-ТЕАТР.Ру (руск.)(Праверана 28 мая 2023) * Стржельчик Владислав Игнатьевич (руск.)(Праверана 28 мая 2023) // Сайт Вялікага драматычнага тэатра імя Г. А. Таўстаногава * Стржельник Владислав Игнатьевич // Актёры советского и российского кино (RUSactors.ru) (руск.)(Праверана 28 мая 2023) * *Кружнов Ю. Н.* Стржельник Владислав Игнатьевич (руск.)(Праверана 28 мая 2023) // Интернэт-партал «Энциклопедия Санкт-Петербурга» * *Виктор Кутуркин* Золотая эпоха БДТ. Вспоминая Стржельчика // Проза. Ру (руск.)(Праверана 28 мая 2023) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Героі краіны · Internet Movie Database · КиноПоиск | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave | | Нарматыўны кантроль | GND: 1051753422 · ISNI: 0000 0000 2483 6647 · LCCN: n80066602 · VIAF: 38214885 · РДАЛМ: 10893861 |

Пастух афар **Кушы́ты**, або **кушы́цкія народы** — група афрыканскіх народаў, якія размаўляюць на кушыцкіх мовах. Агульная колькасць — каля 24 млн чалавек. Паходжанне ---------- Назва «**кушыты**» паходзіць ад наймення біблейскай краіны Куш, якое ў сваю чаргу значыла намесніцтва і дзяржаву на поўдзень ад Егіпту. На старажытным Блізкім Усходзе кушытамі называлі чарнаскурых людзей. Старажытныя грэкі ўжывалі ў дачыненні да іх іншую назву «эфіопы». Лічыцца, што протакушыты — агульныя продкі сучасных кушыцкіх народаў — сфарміраваліся ў сярэдняй даліне Ніла або на землях паміж Нілам і Чырвоным морам не пазней за неаліт. Мяркуюць, што протакушыты маглі быць першымі неалітчнымі перасяленцамі з навыкамі земляробства і жывёлагадоўлі на землях Усходняй Афрыкі. Лінгвісты адзначаюць імаверныя кантакты паміж кушыцкімі і кайсанскімі мовамі, што было магчыма толькі да пашырэння арэалу пасялення банту. На захадзе раннія міграцыі носьбітаў кушыцкіх моў дасягалі возера Чад. Сучасныя кушыцкія народы, што насяляюць землі на поўдзень ад памежжа сучасных Егіпта і Судана, неабавязкова з'яўляюцца прамымі шашчадкамі неалітычных мігрантаў. Перасяленне іх продкаў адбывалася і ў пазнейшы час, што часткова зафіксавана фальклорам і археалогіяй. Спіс кушыцкіх народаў --------------------- Распаўсюджанне кушыцкіх моў * Агаў * Арома * Афар * Беджа * Іраку * Самалійцы * Сідама * Фалаша Літаратура ---------- * *Iliffe, J.* Africans: The history of the continent. — 2. — Cambridge, New York: Cambridge University Press, 2007. — ISBN 978-0-521-86438-1. Архівавана 24 студзеня 2023. Спасылкі -------- * A Summary of the Cushite Peoples of Eastern Africa * Kevin Burrell The Cushites: Race and Representation in the Hebrew Bible * Roger Blench The westward wanderings of Cushitic pastoralists. Explorations in the Prehistory of Central Africa * Roger Blench Was there an interchange between Cushitic pastoralists and Khoisan speakers in the prehistory of Southern Africa and how can this be detected? * Saioa López et al. The genetic landscape of Ethiopia: diversity, intermixing and the association with culture

**Камдзіў** — персанальнае воінскае званне асоб вышэйшага каманднага складу РСЧА УС Саюза ССР, з 22.09.1935 (уведзена пастановай ЦВК і СНК Саюза ССР) па 7.05.1940, вышэй камбрыга, ніжэй камкора. Гісторыя -------- Перадумовай да стварэння персанальнага воінскага звання «***камдзіў***» з’яўлялася правядзенне ваеннай рэформы 1924 года, у выніку якой згодна з загадам РВС, № 807 ад 20.06.1924, увесь камандзірскі склад быў падзелены на 14 службовых катэгорый і 11-й катэгорыі (К-11) з групы вышэйшага каманднага складу адпавядала тыпавая камандна-страявая пасада «Камандзір дывізіі», які ў якасці знакаў адрознення службовага становішча меў у пятліцы два ромбы. Поспехі абароннай прамысловасці Саюза прывялі да масавай механізацыі і матарызацыі УС Саюза, змена конніцы на матарызаваных стралкоў і ўзмацненне ролі авіяцыі (у тым ліку ПДВ) прывялі да змены дактрыны вядзення вайны — гэта ўсё адбілася на структуры пабудовы узброеных сіл дзяржавы рабочых і сялян. Вялікія комплексныя адзінкі войскаў і сіл запатрабавалі ўвядзення асобных, персанальных званняў, таму для камандавання брыгадай было ўведзена воінскае званне камбрыг, дывізіяй (з трох палкоў і часцей ўзмацнення) камандаваў *камдзіў*, а корпусам — камандаваў адпаведна камкор. Такім чынам, званне «***камдзіў***» (роўна як і «***камбрыг***», «***камкор***», і «***камандарм***» — воінскае званне, атрыманае ад скарачэння «камандуючы арміяй») існавала, але ўжывалася чыста ў службовым аспекце. 22.09.1935 пастановай ЦВК і СНК СССР «АБ увядзенні персанальных воінскіх званняў начальніцкага саставу Рабоча-Сялянскай Чырвонай Арміі і аб заснаванні палажэння аб праходжанні службы камандным і начальніцкім складам РСЧА», уведзена персанальнае званне «***камдзіў***». | Род войскаў | Адпаведнае званне/пасада | | --- | --- | | У камандным складзе | | Народны камісарыят унутраных спраў СССР | Старшы маёр дзяржаўнай бяспекі(паводле прынятага 7 кастрычніка пастановамі ЦВК і СНК СССР)Старшы маёр міліцыі | | Ваенна-Марскі Флот СССР | Флагман 2-га рангу | | У начальніцкім складзе | | у сухапутных і ваенна-паветраных сілах | дывінжынер | | у ваенна-марскіх сілах | інжынер-флагман 2 рангу | | у ваенна-палітычным складзе ўсіх родаў войскаў | дывізіённы камісар | | у ваенна-гаспадарчым складзе ўсіх родаў войскаў | дывінтэндант | | у ваенна-юрыдычным складзе ўсіх родаў войскаў | дывваенюрыст | | у ваенна-медыцынскім складзе ўсіх родаў войскаў | дывурач | | у ваенна-ветэрынарным складзе ўсіх родаў войскаў | дывветурач | Канчатковае замацаванне адбылося з прыняццем у 1937 годзе новага Статута ўнутранай службы РСЧА, у якім выразна адлюстравана новае дзяленне ваенаслужачых на групы ў адпаведнасці з іх службовым становішчам. У прыватнасці, чатырнаццаты пункт Статута пералічваў персанальныя ваенныя званні, устаноўленыя пастановамі ад 22.09.1935 з дапаўненнямі ад 5.08.1937.) Знакі адрознення ---------------- З студзеня 1922 года ў РСЧА была ўведзена адзіная строга рэгламентаваная форма адзення. Знакі адрознення ваеннаслужачых сталі размяшчаць на спецыяльных клапанах з сукна, абрамленым пунсовым кантам, які нашываўся на сярэдзіне рукава шыняля і гімнасцеркі; колер поля клапана адпавядаў роду войскаў сіл. У верхняй часткі клапана размяшчалася пяціканцовая зорка з сукна пунсовага колеру, ніжэй якой вертыкальна нашываліся знакі службовага становішча — два ромба вышынёй 1,7 і шырынёй 0,8 см (малая дыяганаль — два см, вялікая — тры) з медзі, пакрытай цёмна-чырвонай эмаллю ў каманднага складу і сіняй у адміністрацыйна-гаспадарчага. Акрамя таго, на пятліцах шынялёў і гімнасцёрак, абабітых залацістым галуном і маючых колер, адпаведны роду войскаў або сіл, упраўленняў і ўстаноў ваеннага ведамства, уводзілася эмблема. На абодва рукавы вышэй абшлагу нашываліся два шырокіх залацістых шэўрона. Знакі адрознення камдзіва СВ і ВПС (1935—1940) * У пятліцах шынэлі.У пятліцах шынэлі. * У пятліцах на гімнасцёрцы і кіцелю.У пятліцах на гімнасцёрцы і кіцелю. * Пятлічны знак камдзіва авіяцыі РСЧА.Пятлічны знак камдзіва авіяцыі РСЧА. * На рукаве.На рукаве. Камдзіў у папулярнай культуры ----------------------------- * Званне камдзіва носіць Сяргей Котаў, галоўны герой фільма «Стомленыя сонцам». * Званне камдзіва носіць Іван Варава, у поўнай літаратурнай версіі сцэнара фільма «Афіцэры». Зноскі ------ 1. ↑ *Ганичев Павел Павлович.* Таблица 8. «Воинские звания военнослужащих Красной Армии и Военно-Воздушного Флота к сентябрю 1939 года» // Воинские звания. — ДОСААФ СССР. — М.: ДОСААФ СССР, 1989. — С. 56. — 144 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-7030-0073-4. 2. ↑ «Красная звезда», 6.8.1937 3. ↑ — негасцінна Масква сустракае, Ваня, — заўважыў пажылы, абчэплены ордэнамі камкор, перадаючы камдзіву Вараве бутэльку каньяку. — Глянь, якія хмары ўнізе. Спасылкі -------- * *Веремеев Ю. Г.* Таблицы воинских званий Русской Армии. Рабоче-Крестьянская Красная Армия 1935—1940 гг. * Список репрессированных комдивов

**Га́льцаўскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Коханаўскага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Аблавацкае. Утвораны 20 жніўня 1924 года як **Гальцаўскі (Велікагальцаўскі) сельсавет** у складзе Коханаўскага раёна Аршанскай акругі БССР. Цэнтр — вёска Вялікае Гальцава. Пасля скасавання акруговай сістэмы 26 ліпеня 1930 года ў Коханаўскім раёне БССР. З 8 ліпеня 1931 года ў складзе Аршанскага раёна БССР, з 20 лютага 1938 года — Віцебскай вобласці. У 1939 годзе цэнтр сельсавета перанесены ў вёску Аблавацкае. З 9 верасня 1946 года сельсавет у складзе адноўленага Коханаўскага раёна. 16 ліпеня 1954 года скасаваны, тэрыторыя ўвайшла ў склад новаўтворанага Сальніцкага сельсавета. Зноскі ------ 1. ↑ Указ Президиума Верховного Совета БССР от 16 июля 1954 г. Об объединении сельских советов Витебской области // Сборник законов Белорусской ССР и указов Президиума Верховного Совета Белорусской ССР: 1938—1955 гг. — Мн.: Изд. Президиума Верхов. Совета БССР, 1956. — 347 с. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.