Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

Follow

recursal 8

Знешні выгляд **Сіялк** (перс.: تپه سیلک) — археалагічны помнік у цэнтральным Іране на ўзгор’і Тэпэ-е-**Сіялк** у прадмесці Кашанa. Гісторыя -------- Сярод насельнікаў мясцовасці вакол Тэпэ-е-Сіялку здаўна існавалі легенды пра старажытны горад, схаваны пад зямлёй. Аднак толькі ў 1933—1934 гг. каманда французскіх археолагаў на чале з Раманам Гіршманам пачала раскопкі і амаль адразу выявіла вялізарны культурны слой, які цягнуўся ўглыб на 14 м. Пазней да раскопак далучыліся археолагі Ірана. У выніку доўгатэрміновых пошукаў былі знойдзены рэшткі развітай земляробчай культуры пач. 5 — пач. 6 ст. да н.э. у тым ліку кераміка, астаткі жылля і пахаванняў. Асабліва важная знаходка — 2 зікураты. Сёння найбольш каштоўныя археалагічныя артэфакты знаходзяцца ў некалькіх музеях Францыі і ў Нацыянальным музеі Ірана ў Тэгеране. Аднак на месцы раскопак таксама створаны музей, дзе можна ўбачыць сіялкскую кераміку і рэшткі зікуратаў. Сіялкскія археалагічныя культуры -------------------------------- Усяго выяўлена 6 археалагічных пластоў: **Сіялк I** — найбольш старажытны. Знаходзіцца ў паўночнай частцы ўзгор’я. Уяўляе сабой рэшткі паселішча першай паловы 5 тыс. да н.э. Насельнікі гэтага перыяду былі прымітыўнымі земляробамі, якія карысталіся каменнымі і касцянымі прыладамі працы, жылі ў простых хацінах з трыснягу і гліны. **Сіялк II** (другая палова 5 тыс. да н.э.) з’яўляецца непасрэдным працягам першага археалагічнага перыяду. Адметны жыллёвымі пабудовамі з неапаленай цэглы, прымітыўнай керамікай у форме кошыкаў, распаўсюджаннем металічных вырабаў, трупапакладаннямі з характэрнай афарбоўкай нябожчыкаў у чырвоны колер. **Сіялк III** (4 тыс. да н.э.). Жыхары пакідаюць паўночную частку ўзгор’я і селяцца на паўднёвым схіле. Хаціны з добра вылепленай цэглы. Пахаванні нагадваюць Сіялк II, нябожчыкаў памяшчаюць пад полам жытлаў. Дзякуючы выкарыстанню ганчарнага кола, з’яўляюцца выдатныя ўзоры ганчарнага майстэрства — пасудзіны, значна лепшыя за тыя, што рабіліся ў той жа час у Эламе, фігуркі людзей і жывёлін. Кавалі апрацоўваюць срэбра. Вядзецца гандаль з Эламам і Паўднёвай Месапатаміяй. У канцы перыяда паселішча знішчаецца агнём. Цалкам верагодна, што яго знішчылі ворагі. **Сіялк IV** (3000—2500 гг. да н.э.). Пачатак гэтай культуры прыкладна супадае з раннедынастычным перыядам гісторыі Паўднёвай Месапатаміі і Элама. Жыхары часткова губляюць майстэрства керамікі, аднак назіраецца значны прагрэс у іншых сферах жыцця. Доказам гэтаму з’яўляюцца знаходкі апрацаванай бронзы і цыліндрычных пячатак. На паўднёвым схіле ўзводзіцца трох’ярусны зікурат. Відавочна, у канцы бронзавага веку паселішча было пакінута. **Сіялк V** (1200—900 гг. да н.э.) належыць новым насельнікам, якія, магчыма, нават не здагадваліся, што жывуць на старажытным зікураце, бо ў гэты час частка паверхневай цэглы была ўжо знішчана эрозіяй і засыпана зямлёю. Яны расчысцілі частку паўднёвага схілу для будаўніцтва канструкцыі палацавага тыпу, была ўзведзена абарончая сцяна, нябожчыкаў хавалі на могілках у 200 м ад паселішча. Характэрныя рысы: вырабы з жалеза, кераміка шэраватага колеру. Паселішча было знішчана заваёўнікамі, хутчэй за ўсё, старажытнымі мідзянамі або персамі. **Сіялк VI** (8 ст. да н.э.). Культура не звязаная з папярэднімі. Захопнікі сяліліся на вяршыні ўзгор’я, хавалі памерлых на могілках у 250 м ад асноўнага паселішча. Пласт знакаміты доўгадзюбымі гарлачамі, якія да нашых дзён жыхары ваколіц Тэпэ-е-Сіялк выкарыстоўваюць у сваіх мэтах. У канцы перыяда паселішча зноў было знішчана і больш не адраджалася. Навуковыя дыскусіі ------------------ Найбольш спрэчным пытаннем з’яўляецца вызначэнне заснавальнікаў чатырох першых сіялкскіх археалагічных культур. Імі могуць быць старажытныя індаеўрапейцы. Аднак ужо першыя даследчыкі прапаноўвалі гіпотэзу аб протаэламскім насельніцтве, якое стварыла Сіялк. У пасляваенны час таксама высоўвалася прапанова пра тое, што гэта былі блізкія сваякі проташумераў. Атаясненне з той ці іншай старажытнай цывілізацыяй ускладняецца з-за таго, што культура Сіялка была бяспісьменная. Ужо насельнікі Сіялка III мелі шчыльныя сувязі з Эламам, а насельнікі Сіялка IV маглі карыстацца эламскай пісьмовай мовай. Разам з тым, усе археолагі падкрэсліваюць арыгінальны характар культуры старажытных сіялкцаў. Галерэя ------- * Раскопкі першага зікурата на паўднёвым схіле Тэпэ-е-Сіялк, сучасны выглядРаскопкі першага зікурата на паўднёвым схіле Тэпэ-е-Сіялк, сучасны выгляд * Частка другога зікуратаЧастка другога зікурата * Сіялкская кераміка (4 тыс. да н.э.) у Нацыянальным музеі ІранаСіялкская кераміка (4 тыс. да н.э.) у Нацыянальным музеі Ірана * Археолагі, якія пачалі раскопкі Сіялка (1934 г.)Археолагі, якія пачалі раскопкі Сіялка (1934 г.) Літаратура ---------- * *Les Recherches Archéologiques Françaises en Iran*. Nov 2001, Tehran. Institute Français de Recherche en Iran, Musée de Louvre, ICHO. * *The Ziggurat of Sialk*, Sadegh malek Shahmirzadi, Massoud Azarnoush, Seifollah Aminian *et al.* 2002. ISBN 964-7483-28-7 Спасылкі -------- * Кашан і Сіялк на сайце ЮНЕСКА * Трэці этап раскопак на паўднёвым схіле * Беларускі вандроўнік у Кашане * Новыя знаходкі Архівавана 9 кастрычніка 2006.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Сілезія (значэнні). Сцяг Герб **Чэшская Сілезія** (чэшск.: České Slezsko, сіл.: Ślůnsk Česki) — зямля на паўночным усходзе Чэшскай рэспублікі, чэшская частка Сілезіі. У мінулым вядомая пад назвамі **Мараўская** або **Судэцкая Сілезія** (1938—1945). Да 1918 года большая частка рэгіёну ўваходзіла ў склад Аўстра-Венгрыі (Аўстрыйская Сілезія). Адміністрацыйна ўключана ў Мараўскасілезскі край Чэшскай рэспублікі. Геаграфія --------- Рэгіён на карце Чэхіі Тэрыторыя Чэшскай Сілезіі распасціраецца на ўсход і захад ад горада Острава і ўключае ў сябе вялікую частку сучаснага Мараўскасілезскага края і, на крайнім захадзе, невялікую частку Оламаўцкага края з наваколлем горада Ясенік. Наступнымі па значнасці гарадамі пасля Остравы з’яўляюцца Опава, Карвіна і Тршынец. Вобласць размяшчаецца ў Судэцкіх горах, пераходзячых на ўсходзе ў Карпаты. Галоўныя рэкі: Одэр (Одра), Опава і Олшэ, якая працякае часткай па мяжы з Польшчай. Гісторыя -------- Сучасная Чэшская Сілезія ўяўляе сабой тую частку Сілезіі, якая замацавалася за Аўстрыяй у канцы Першай Сілезскай войны (падчас Вайны за аўстрыйскую спадчыну) у 1742 годзе. Да 1900 года герцагства Верхняй і Ніжняй Сілезіі са сталіцай у Трапау займала плошчу ў 5140 км² з насельніцтвам у 670 тыс. чал. Да сучаснай Чэшскай Сілезіі таксама належыць Глучын, які быў да 1920 годзе ўключаны ў склад Германіі. У 1918 годзе былое герцагства ўвайшло ў склад Судэцкай правінцыі Аўстрыі, аднак па Сен-Жэрменскаму мірнаму дагавору 1919 года перайшло да Чэхаславакіі за выключэннем часткі Цешынскай Сілезіі на ўсход ад ракі Олшэ, якая ўвайшла ў склад Польшчы. Паводле Мюнхенскага пагаднення 1938 года большая частка Чэшскай Сілезіі ўвайшла ў склад рэйхсгау Судэцкая вобласць і заселена немцамі. Пасля Другой сусветнай вайны гэтыя землі былі вернуты Чэхаславакіі, а нямецкае насельніцтва дэпартавана (гл.: Дэпартацыя немцаў пасля Другой сусветнай вайны). Мяжа з Польшчай была ўсталявана часткова па рацэ Олшэ (афіцыйна паводле дагавора 1958 года). | ⛭Гістарычныя вобласці Чэхіі | | --- | | | | | | | --- | --- | --- | | Багемія ў складзе Чэхіі **Багемія** Сцяг Багеміі | Маравія ў складзе Чэхіі **Маравія** Сцяг Маравіі | Частка Сілезіі ў складзе Чэхіі **Чэшская Сілезія** Сцяг Чэшскай Сілезіі | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона · Brockhaus | | Нарматыўны кантроль | LCCN: sh85122479 · NKC: ge138041 · VIAF: 244276872 |

**Малая Іліяда** (стар.-грэч.: Ἰλιὰς μικρά) — старажытнагрэчаская паэма, частка эпічнага цыклу пра падзеі Траянскай вайны. Аўтарства прыпісваецца Лесху з Лесбаса (VII ст. да н. э.) Да нашага часу не захавалася. Крыніцы ------- Захавалася толькі 14 фрагментаў і спасылак на падзеі, апісаныя ў «Малой Іліядзе», зробленыя старажытнагрэчаскімі пісьменнікамі. Аднак найбольш поўны выклад падзей застаўся дзякуючы пераказу Еўтыхія Прокла (II ст.). Змест ----- «Малая Іліяда» апавядае пра падзеі дзесятага года Траянскай вайны, якія храналагічна ідуць паміж падзеямі, апісанымі ў Эфіяпідзе і Аблозе Троі. Цэнтральнай постацю «Малой Іліяды» фактычна з'яўляецца Адысей. Паэма пачынаецца з яго перамогі над Аяксам у спаборніцтве за даспехі Ахіла. Аякс у вар'яцтве робіць напад на натоўп ахейцаў, а потым скончвае жыццё самагубствам. Калхас прадракае, што грэкі здолеюць захапіць Трою, калі вярнуць стрэлы Геракла, што засталіся ў героя Філактэта, які на шляху да Троі быў атручаны змяёй і быў вымушаны спыніцца на Лемнасе. Адысей і Дыямед вяртаюцца за Філактэтам. Махаон загойвае яго рану. Пасля з'яўлення ля муроў Троі Філактэт змагаецца з Парысам і забівае яго. Менелай здзекуецца з цела мёртвага суперніка, аднак траянцы выносяць яго з поля бою. Пасля смерці Парыса яго браты спрачаюцца за права ажаніцца з Аленай. Перамагае Дэіфоб. Гелен у роспачы пакідае Трою і ідзе да гары Іда, дзе трапляе ў палон да Адысея. Ён прадракае, што Троя будзе захоплена, калі грэкі вывязуць рэшткі Пелапа з Пісы Элідскай, выкрадуць статую Палады з траянскага храма і прывязуць Неапталема, сына Ахіла. Ахейскі карабель адплывае ў Эліду. Адысей прывозіць Неапталема і перадае яму даспехі бацькі. Перад юнаком з'яўляецца прывід Ахіла і натхняе яго на бітву. Адысей і Дыямед пераапранаюцца ў жабракоў і трапляюць у Трою. Алена пазнае іх, але не выдае траянцам. У выніку героі паспяхова выкрадаюць статую. Па парадзе Афіны грэкі будуюць Траянскага каня, куды месцяцца выбраныя воіны. Астатнія адступаюць на востраў Тэнедас. Траянцы бураць частку мура і зацягваюць каня ў свой горад. Значэнне -------- Відавочна, у адрозненни ад вялікай «Іліяды», «Малая Іліяда» не мела адзінай рэдакцыі, таму ў канспекце Еўтыхія Прокла некаторыя падзеі, апісаныя Лесхам паўтараюць тое, што было ўключана ў «Аблогу Троі» Стасіна. Тым не меней, Арыстоцель заўважаў, што «Малая Іліяда» дала сюжэт для 8 старажытнагрэчаскіх трагедый. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * The Epic Cycle Little Iliad * Sara Kaczko Rewriting Homer: Dictys, Septimius and the (Re-)shaping of the Trojan War Material * Ingrid Holmberg The Creation of the Ancient Greek Epic Cycle * A Dictionary of Greek and Roman biography | ⛭Эпічны цыкл (Траянская вайна) | | --- | | *Кіпрыі* (11 песень) • Іліяда (24 песні) • *Эфіяпіда* (5 песень) • *Малая Іліяда* (4 песні) • *Разбурэнне Іліёна* (2 песні) • *Вяртанні* (5 песень) • Адысея (24 песні) • *Тэлегонія* (2 песні) |

**Шульга́н-Таш**, **Ка́пава пячора** — карставая пячора ў Бурзянскім раёне, Башкартастан, Расія. Знаходзіцца ў запаведніку «Шульган-Таш», на правым беразе р. Белай, за 200 км на паўднёвы ўсход ад Уфы. Шырока вядомая дзякуючы знойдзенаму ў ёй палеалітычныму жывапісу, узрост якога ацэньваецца ў 16 тысяч гадоў. Пячора ўяўляе сабой слабаразгалінаваную трохпавярховую спелеасістэму працягласцю каля 3 км з вертыкальнай амплітудай 165 м (з улікам сіфонных падводных поласцей) з вялікімі заламі, галерэямі, падземнымі азёрамі і ракой. З трох гіпсаметрычных узроўняў ніжні займае рака Падземны Шульган, якая і ўтварыла гэтую пячору. Малюнкі з пячоры Наскальныя малюнкі былі адкрыты заолагам запаведніка А. В. Руміным у 1959 г. У 1960—1964 гг. жывапіс вывучаўся О. Н. Бадэрам. З пачатку 1980-х гадоў даследаванні працягваюцца В. Е. Шчалінскім з супрацоўнікамі. Агульная працягласць усіх даследаваных хадоў пячоры ў двух ярусах — каля 2 км. Каля 40 малюнкаў мамантаў, насарога, коней, бізона і розных знакаў, зробленых чырвона-бурай охрай. У пячоры вядуцца раскопкі, пры якіх выяўленыя камякі охры і вапняковая камлыга з малюнкам, якая адвалілася ад сцяны. Радыевугляродная дата пласта — 14680±150. Пячора ўваходзіць у спіс аб'ектаў Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА ў Расіі. Зноскі ------ 1. ↑ *Соколов Ю. В*. Перечень подземных полостей Республики Башкортостан длиннее 50м (руск.). Сайт Уфимского спелеоклуба им. В. Нассонова. Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 6 снежня 2019. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Пячора Шульган-Таш на Вікісховішчы | * Калекцыя малюнкаў пячоры Шульган-Таш Архівавана 5 ліпеня 2015. (руск.) * Віртуальны тур па наваколлю пячоры Шульган-Таш Архівавана 28 красавіка 2018. (руск.) * Капава пячора на сайце «Наш Урал» Архівавана 4 красавіка 2016. (руск.) * Пра Капаву пячору на сайце Башкірскага дзяржаўнага ўніверсітэта Архівавана 14 красавіка 2016. (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) | | Нарматыўны кантроль | VIAF: 315139831 |

**Ара́тарская проза** — помнікі красамоўства, а таксама літаратурныя творы, напісаныя ў прамоўніцкім стылі. Найбольшага росквіту дасягнула ў Грэцыі (V—IV стст. да н.э.) і Рыме (I ст. да н.э.), дзе выпрацавана тэорыя аратарскага мастацтва — рыторыка. Узоры класічнага красамоўства — прамовы Цыцэрона, буйнейшага тэарэтыка і практыка аратарскай прозы. У перыяд Сярэднявечча мела пераважна царкоўна-рэлігійны характар. Эпоха Адраджэння садзейнічала развіццю свецкай аратарскай прозы. На Беларусі першыя выдатныя прадстаўнікі царкоўнага красамоўства Іларыён і Кірыла Тураўскі. Жанравую сувязь з аратарскай прозай мае «Слова пра паход Ігараў». У XVI—XVII стст. у перыяд рэлігійнай палемікі бытавалі «слова», прамова, казанне, пропаведзь. Развіццю аратарскай прозы садзейнічалі і арацыі. Выдатным прамоўцам быў грамадска-палітычны дзеяч і дыпламат Л. Сапега (прамова на Варшаўскім сойме 1588). Сярод прадстаўнікоў беларускага царкоўнага красамоўства вылучаліся Л. Карповіч, М. Сматрыцкі і Сімяон Полацкі. У 17—XVIII стст. на Беларусі з’явіліся гумарыстычна-парадыйныя і сатырычныя творы, складзеныя ў прамоўніцкім стылі («Прамова Мялешкі», «Прамова русіна», Жыровіцкія арацыі і інш.). У стылі прамоў напісаны публіцыстычныя маналогі, «словы» да чытачоў К. Каліноўскага ў газета «Мужыцкая праўда». У аратарскай прозе XX ст. пакінуў след сваімі палкімі прамовамі ў польскім сейме Б. Тарашкевіч, які выступаў у абарону нацыянальных і сацыяльных правоў працоўных Заходняй Беларусі. Цесна звязаныя з надзённымі праблемамі грамадскага жыцця творы аратарскай прозы — каштоўная крыніца ведаў пра культурнае і гістарычнае мінулае краіны. Літаратура ---------- * *В. А. Чамярыцкі.* Аратарская проза // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1).

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з імем Гертруда. Яраполк і яго жонка перад апосталам Пятром. Гертруда, якая прыпадае да стопаў апостала (мініяцюра з Кодэкса Гертруды). **Гертруда**, таксама **Алена** (польск.: Gertruda Mieszkówna; 16 сакавіка каля 1025 — каля 1086 або 4 студзеня 1108) — польская прынцэса, жонка вялікага князя кіеўскага Ізяслава Яраславіча. Аўтарка малітваў на лацінскай мове, запісаных у яе кодэксе, — найстарэйшая з польскіх пісьменнікаў, вядомых імем. Біяграфія --------- Дачка польскага караля Мешкі II і Рыксы Латарынгскай. У 1034 годзе пасля смерці бацькі Гертруда была вывезена маці Рыксай з Польшчы ў Саксонію, адкуль вярнулася пасля таго, як трон заняў яе брат Казімір I. Атрымала выдатную адукацыю — спачатку ў Польшчы, затым, магчыма, у адным з кёльнскіх манастыроў. У канцы 1030-х — пачатку 1040-х гадоў. Гертруда выдадзена замуж за Ізяслава Яраславіча, другога сына вялікага князя кіеўскага Яраслава Уладзіміравіча і Інгігерды. Шлюб павінен быў умацаваць польска-кіеўскі саюз — брат Гертруды Казімір I быў у шлюбе з цёткай Ізяслава, сястрой Яраслава — Марыяй-Дабранегай. У 1054 годзе Ізяслаў стаў вялікім князем кіеўскім. У 1068 годзе, пасля паражэння на Альце ад полаўцаў, кіяўляне выгналі яго, і Гертруда разам з мужам бегла ў Польшчу. Менавіта ў той час яна пачала ствараць дзіўна ўпрыгожаны малітоўнік. Верагодна, тады ж, у 1068 годзе, у ім быў створаны раздзел, прысвечаны астралогіі, — самы стары астралагічны тэкст на тэрыторыі Польшчы. Ізяслаў у Польшчы прасіў дапамогі ў пляменніка Гертруды Баляслава Смелага супраць Усяслава Полацкага, які заняў яго месца ў выніку кіеўскага паўстання. Баляслаў дапамог яму ў 1069 годзе зноў заняць кіеўскі прастол. Відавочна, з мужам у Кіеў вярнулася і Гертруда. У 1073 годзе Ізяслаў быў выгнаны зноў — гэтым разам малодшымі братамі, разам з ім і дзецьмі адправілася ў выгнанне і Гертруда. Яны зноў беглі ў Польшчу, але гэтым разам Баляслаў заняў бок яго братоў Святаслава і Усевалада. Ён адабраў у Ізяслава і Гертруды частку каштоўнасцей і выправадзіў з краіны. Пасля гэтага сям’я адправілася ў Германію, дзе Ізяслаў спрабаваў схіліць на свой бок імператара Генрыха IV, перадаўшы яму велізарныя багацці. Імператар каштоўнасці ўзяў, але дапамагаць Ізяславу не стаў, таму што быў занадта заняты сваімі праблемамі. У гэты перыяд, відавочна, паміж Ізяславам і Гертрудай часта адбываюцца спрэчкі. У адной са сваіх малітваў яна просіць Бога адвярнуць сэрца мужа, якога яна называе каралём, ад нянавісці, прыкрасці і гневу і пасяліць у ім пакорнасць, добрасардэчнасць і міралюбнасць, але пры гэтым таксама абараніць ад усіх небяспек і зрабіць шчаслівым шлях на радзіму. У іншай малітве Гертруда просіць Бога пачуць енк яе сэрца, пазбавіць ад пакут, прагнаць усе нягоды і адвесці зло, якое на яе абрынулася з-за грубасці мужа і яго нежадання размаўляць з ёю і выслухваць саветы, зрабіць яго літасцівым і добразычлівым да яе, але і ўціхамірыць яе ўласны шалёны нораў і ператварыць у рахманую, спакойную, звернутую да дабра жанчыну. Пасля ўгаворванняў папы Грыгорыя VII Баляслаў, аднак, быў вымушаны памірыцца з княжацкай сям’ёй, таму што гэта стала адной з умоў для атрымання ім польскай кароны. 25 снежня 1076 года Гертруда з мужам прынялі ўдзел у каранацыі Баляслава ў Гнезне. У 1077 годзе пасля смерці Святаслава Яраславіча Ізяслаў з сям’ёй пры падтрымцы Баляслава вярнуўся на Русь. Аднак ужо ў 1078 годзе Ізяслаў загінуў у бітве з чарговымі прэтэндэнтамі на вялікакняжацкі прастол. Пасля гібелі мужа Гертруда жыла пры двары свайго сына князя валынскага Яраполка Ізяславіча. У 1085 — пачатку 1086 года, у час вайны з Усеваладам Яраславічам і Расціславічамі, калі Яраполк з’ехаў у Польшчу па дапамогу, пакінуўшы Гертруду і жонку Кунігунду ў Луцку, Уладзімір Манамах узяў Луцк, захапіў у палон яго маці і жонку і адвёз у Кіеў. Пра лёс Гертруды пасля палону існуюць розныя версіі. ### Традыцыйная версія Рэканструкцыя жыцця Гертруды выкладзена ў артыкуле В. Л. Яніна і развіта А. Попэ. Паводле гэтай рэканструкцыі пасля смерці Яраполка Гертруда пераехала да свайго сына Святаполка. У 1093 годзе Святаполк стаў вялікім князем кіеўскім. У 1102 годзе, выпраўляючы сваю ўнучку Сбыславу Святаполкаўну ў Польшчу замуж за Баляслава Крывавустага, яна перадала псалтыр, які належаў ёй і вядомы як Кодэкс Гертруды (гл. ніжэй). Пад 1108 годам летапісец запісаў, што 4 студзеня памерла маці Святаполча, руская княгіня. На Русі Гертруду называлі Алісавай. На сценах кіеўскага Сафійскага сабора ёсць графіта «Господи, помози рабе своеи Олисаве, Святоплъчи матери, русьскыи кънягыни…». Яго пакінуў адзін з унукаў Гертруды-Алісавы. ### «*unicus filius meus*» Грунтуючыся на звестках кодэкса Гертруды і з генеалагічных разваг Аляксандр Назарэнка выказаў думку, што Святаполк не мог быць сынам Гертруды — Яраполк быў яе адзіным сынам, прынамсі, так яго называла Гертруда ў сваіх малітвах (*unicus filius meus*). Назаранка лічыць, што Гертруда не перажыла палону, памерла ў 1086 годзе ў манастыры, дзе знаходзілася разам з жонкай Яраполка Кунігундай. Валянцін Янін, вывучаючы кодэкс, каб растлумачыць зварот *unicus filius meus*, выказаў здагадку, што Яраполк у час напісання малітваў перайшоў у каталіцтва, а Святаполк застаўся праваслаўным. Гэтую здагадку раскрытыкаваў Назаранка (гл. Веравызнанне Гертруды). Попэ, які прыняў крытыку Назаранкі гэтага тэзіса, выказаў здагадку, што *unicus* тут азначае ўнікальны, самы лепшы, тлумачачы змест малітваў Гертруды выключна псіхалагічнымі момантамі. ### Алісава Слабым месцам версіі Назаранкі з’яўляецца статус Алісавы — маці Святаполка. Дата смерці 4 студзеня 1108 года тычыцца менавіта яе, таму яна не можа быць першай жонкай Ізяслава, якая памерла да яго жаніцьбы з Гертрудай. У кожным разе, Святаполк нарадзіўся ў 1050 годзе, калі паводле летапісных звестак Ізяслаў быў з Гертрудай ужо жанаты. Гэта значыць, маці Святаполка павінна быць наложніцай Ізяслава. Але летапісец называе яе рускай княгіняй, і такое тытулаванне наложніцы не ў звычаі. Яна названа княгіняй і ў графіта. С. А. Высоцкі пастуліраваў наяўнасць у Ізяслава дзвюх жонак, мабыць мяркуючы, што развод Ізяслава адбыўся каля 1050 года. Версію з разводам раскрытыкаваў Попэ. Ніводная з дзвюх магчымасцей: Гертруда — першая жонка або Алісава — першая жонка, не стасуецца з крыніцамі. Сапраўды, сын Гертруды Яраполк Ізяславіч з яго прэтэнзіямі на вялікакняжацкі сталец павінен быць старэйшым за Святаполка, але Гертруда заставалася жонкай Ізяслава пасля 1050 года. Нават калі Святаполк старэйшы, то вяселле Ізяслава і Гертруды, хутчэй за ўсё, было да яго нараджэння. Кодэкс Гертруды --------------- Малітва, запісаная побач з мініяцюрай Гертрудзе належаў багата ўпрыгожаны мініяцюрамі псалтыр — так званы Кодэкс Гертруды — унікальная кніга, створаная ў канцы X стагоддзя для архібіскупа Эгберта Трырскага, захавалася да нашых дзён і ў наш час захоўваецца ў музеі горада Чывідале (Італія). Напэўна, Гертруда яго атрымала ад сваёй маці Рыксы або ў час знаходжання ў Германіі. ### Малітвы Гертруды У 1070-1080-х гадах у выгнанні і на Русі Гертруда запісвала на палях і свабодных старонках кодэкса свае малітвы, у якіх яна просіць за мужа і сына. Усяго кодэкс змяшчае каля 90 малітваў, верагодна запісаных яе рукой. Апошнія малітвы запісаны, відаць, прыкладна ў 1085—1086 гадах, у час вайны Яраполка з Расціславічамі. Малітвы выдаюць выключную набожнасць, выдатную адукацыю і выхаванне Гертруды. Адна з першых малітваў запісана ў выгнанні і прысвечана Ізяславу. Княгіня просіць Бога пасяліць у пакорнасць, добрасардэчнасць і міралюбнасць, зрабіць Ізяслава моцным і стойкім і дапамагчы адолець усіх ворагаў, абараніць мужа ад усіх няшчасцяў і небяспек і зрабіць шчаслівым зваротны яго шлях на радзіму. У адрозненне ад летапісу, у малітвах Гертруды яе сын Яраполк паўстае зусім не ідэальным чалавекам: Яраполк «апускаўся ў бездань п’янства і абжорства, быў вінаваты ў ганарыстасці, хвальбе, клятвапарушэнні, зласлоўі, сквапнасці, ганарыстасці, нецярплівасці, ілжывасці, крадзяжы, ілжэсведчанні і нават стаў для ўсіх пасмешышчам». У некалькіх малітвах княгіня моліцца за Яраполка і перамогу яго войска. У адной з іх яна просіць Ісуса: | | | | | --- | --- | --- | | "| Уціхамір яго ворагаў, пасялі ў ім цвёрдую надзею, сапраўдныя пачуцці, дасканалую любоў. Вызвалі яго ад непрыяцеляў, каб не патрапіў да ворагаў, каб ворагі не цешыліся яго паражэнню, адвядзі ад яго гнеў і абуранасць, абарані нязломнай сцяной у бітве, міласэрнай дапамогай узрадуй яго сэрца. *Арыгінальны тэкст* (лац.)   *Ut omnium inimicorum eius* visibilium et invisibilium maliciam compescere digneris. Ut illorum invidiam nusquam ei nocere permittas, Domine Iesu Te rogo audi me. Ut inimicos eius qui in aliquo adversari cupiunt dextera potentiae Tuae comprimere digneris Te rogo audi me. Ut ei spem firmam et fidem rectam, et sensum rectum caritatemque perfectam ad Te creatorem meum concedere digneris. Ut miserum famulum Tuum Petrum visitare et consolari digneris. Ut ei victoriam donare digneris. Ut omnes laqueos adversariorum Te adiuvante illesus mereatur evadere, Domine Iesu Te rogo [a]udi m[e]. Ut qui eum in aliquo adversari querunt Tua dextera primantur, Domine Iesu T[e] r[ogo]. Ut eis omnem locum ei nocendi obstituere et aditum quodlibet in eum impediendi concludere digneris Te pre[cor]. Ut eum ab omnibus adversitatibus liberare digneris, Te preco[r] Deus. Ut eum in vindictam inimicorum eius incidere non permittas, Domine Iesu Te precor. Ut inimici eius de eius ruina letari amplius non valeant, Domine Iesu. Ut eum sub umbra alarum tuarum pie digneris protegere, Domine Iesu Te precor, sancte Pater, audi me. Ut salutem et sanitatem animae et corporis eius concedere dig[neris], Domine Iesu Te preco[r] audi me. Ut iram et indignationem Tuam ab eo avertere digneris, Te preco[r] audi me. Ut muro tuo inexpugnabili eum circumcingere et armis tuae potentiae protegere digneris, Domine Iesu Te preco[r] audi me. Ut eum in omnibus et ubique protegere digneris. Ut ei clemens clementer subvenire digneris. Ut ei misericors succurrere et adiuvare misericorditer digneris. Ut corda pro eo tristantia letificare digneris. Ut animo promerentiam consolare digneris. | "| Згаданае паражэнне можна суаднесці з падзеямі 1085/6 года, калі Яраполк быў вымушаны бегчы ў Польшчу. У адной з апошніх малітваў Гертруда моліцца пра памілаванне душ памерлых «братоў і сясцёр нашай абшчыны». Відавочна, у пэўны момант яна апынулася ў манастыры. ### Каляндар У кодэксе знаходзіцца каляндар, якім карысталася Гертруда. Па ім можна ў прыватнасці высвятліць яе дзень нараджэння. У календары адзначана памяць Святой Гертруды Нівельскай, якая прыпадае на 17 сакавіка. Побач, 16 сакавіка, адзначана памяць мучаніка Кірыяка, якога Гертруда некалькі разоў згадвала ў малітвах. Лічыцца, што яго памяць прыпадае на дзень нараджэння Гертруды. ### Рускае імя Паводле зместу малітваў можна ўсталяваць імя, якое Гертруда атрымала на Русі. Яна часта звяртаецца да Святой Алены, называючы сябе яе рабыняй. У календары адзначаны дзень яе памяці прыняты ў хрысціянстве ўсходняга абраду, а не заходняга. У атрыманні новага імя не варта бачыць паўторнае хрышчэнне, якое тады, хутчэй за ўсё, не практыкавалася. А перайменаванне ў той час даволі часта суправаджала змяненне культурнага асяроддзя нават у рамках адной канфесіі. ### Мініяцюры візантыйскага стылю Хрыстос карануе Яраполка і Кунігунду Пасля 1075 года у псалтыр было дададзена пяць мініяцюр візантыйскага стылю. На дзвюх з іх знаходзяцца выявы Гертруды і яе сям’і — сына Яраполка і яго жонкі Кунігунды. Іх з’яўленне звязваюць з падзеямі 1075 года, калі Ізяслаў, быўшы ў выгнанні і страціўшы надзею атрымаць дапамогу ад імператара Генрыха IV, звярнуўся да Папы Рымскага Грыгорыя VII. З дыпламатычнай місіяй адправіўся Яраполк, які на словах запэўніў Грыгорыя ў прыхільнасці бацькі да рымскага прастола. Папа адказаў пасланнем Ізяславу і Гертрудзе («Дзмітрыю, каралю рускаму, і каралеве, жонцы яго»), у якім ён перадаў Яраполку кіраванне рускай зямлёй як ленам Святога Пятра. Мініяцюры сімвалічна адлюстроўваюць гэтыя падзеі. Першая з іх адлюстроўваецца Яраполка і Кунігунду ў час малітвы апосталу Пятру, маці ж Яраполка прыпадае да стопаў апостала. На другой жа Хрыстос пры ўдзеле Святога Пятра і Святой Ірыны карануе Яраполка-Пятра і Кунігунду-Ірыну. ### Варожбы Гертруда не чуралася варажбы. У кодэкс уключаны луннік (невялікі астралагічны даведнік з прадказаннямі па стане месяцавага дыска) і каляднік (варожбы па першым дні новага года). Гэта значыць, з псалтыром суседнічаюць варажбітныя тэксты, якія асуджаліся царквой. Зрэшты, і сам псалтыр мог выкарыстоўвацца для варажбы (пра гэта ёсць згадкі ў «Павучанні» Уладзіміра Манамаха). Веравызнанне ------------ Янін лічыў, што Гертруда некалькі разоў пераходзіла з каталіцтва ў праваслаўе і назад. Першы раз яна змяніла веравызнанне, калі апынулася на Русі ў пачатку 1040-х, атрымаўшы праваслаўнае імя Лізавета. Потым, у 1073—1077, быўшы ў выгнанні, яна разам з сынам Яраполкам (у якога, паводле меркавання Яніна, было праваслаўнае імя Гаўрыіл) перайшла ў каталіцтва (Яраполк атрымаў каталіцкае імя Пётр). Вярнуўшыся на Русь, Гертруда зноў стала праваслаўнай. Такую здагадку раскрытыкаваў Назарэнка. Паводле яго меркавання, у гіпотэзе са шматразовым змяненнем веравызнання на XI стагоддзе праецыююцца рэаліі пазнейшых эпох. У тыя часы, напярэдадні расколу і адразу пасля яго, пры пераходзе з хрысціянскай царквы аднаго абраду ў іншую новае хрышчэнне не патрабавалася — дастаткова было абраду памазання. Рускія ж князі (нават самыя адукаваныя з іх) і іх асяроддзе мелі смутныя ўяўленні пра дагматычныя адрозненні паміж цэрквамі. Княжацкі двор тады жыў у атмасферы канфесійнай індыферэнтнасці. І ў асабістым побыце Гертруда захоўвала каталіцтва. Яе малітоўнік лацінскі не толькі паводле мовы, але і паводле прыналежнасці да каталіцкага абраду. Але ў каталіцкі малітоўнік уплецены элементы абраду праваслаўнага, напрыклад, у малітвах Гертруды ёсць пераклад на латынь праваслаўнага Трысвятога. Стасункі з Кіева-Пячэрскім манастыром ------------------------------------- У Гертруды склаліся добрыя адносіны з манахамі Кіева-Пячэрскага манастыра. Каля 1055 года, па рэкамендацыі Антонія Пячэрскага, у жаночы манастыр Святога Мікалая, заснавальніцай якога была Гертруда, была прынята маці Феадосія Пячэрскага. Калі ж Антоній, не спытаўшыся дазволу князя Ізяслава, прыняў у манастыр баярскага сына Варлаама і княжацкага ключніка Яфрэма, і Ізяслаў гатовы быў разагнаць печаран, «ляхавіца», як яна названая ў патэрыку, Гертруда здолела ўгаварыць князя прымірыцца з манахамі. Паводле меркавання Попэ, манахі Кіева-Пячэрскага манастыра невідавочна падтрымлівалі прэтэнзіі сына Гертруды Яраполка на кіеўскае княжанне, што вынікае з запісанага ў манастыры летапіснага некралога Яраполку і глухіх дакораў Усеваладу ў летапісе пасля гібелі Ізяслава. Шлюб і дзеці ------------ У канцы 1030-х — пачатку 1040-х Гертруда выйшла замуж за Ізяслава Яраславіча. Паводле традыцыйнай версіі Гертруда была маці ўсіх трох сыноў Ізяслава. Сыны: * Мсціслаў (пам. 1069), князь наўгародскі * Яраполк (пам. 1086), князь уладзімірскі і тураўскі * Святаполк (1050—1113), вялікі князь кіеўскі Парадак сыноў па старшынстве з’яўляецца дыскусійным. У большасці летапісаў іх старшынства не паказана, а з’яўляюцца яны на старонках летапісу амаль адначасова. Янін на падставе звестак Ніканаўскага летапіснага збору лічыў, што Яраполк быў старэйшым, Святаполк другім, а Мсціслаў малодшым. Такім чынам, паводле Яніна, Яраполк нарадзіўся да 1050 года, Святаполк у 1050 годзе, а Мсціслаў пазней. Іншыя даследчыкі больш асцярожныя ў выкарыстанні Ніканаўскага летапісу. Мсціслава звычайна лічаць старэйшым — ён раней за ўсіх атрымаў княжацкі сталец. Яраполк лічыцца другім, а Святаполк трэцім сынам Гертруды. Паводле іншай традыцыі, якая ідзе ад М. М. Карамзіна, парадак наступны — Мсціслаў, Святаполк, Яраполк — у такім парадку сыны пералічаны ў некралогу Ізяславу Яраславічу, і ў такой жа паслядоўнасці яны з’яўляюцца на старонках летапісу. У. А. Кучкін, прааналізаваўшы месца з «Слова пра паход Ігараў…», прыйшоў да высновы, што пахаваннямі князя Ізяслава распараджаўся Святаполк (а не Яраполк) і палічыў гэта дадатковым аргументам на карысць таго, што Святаполк быў другім сынам, а Яраполк — трэцім. Назарэнка ідзе за Кучкіным, але Святаполк у яго версіі — сын наложніцы. Продкі ------ | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | | | |   | Мешка I |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | | | |   | Баляслаў I Храбры |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   | Баляслаў I Грозны | |   | |   |   |   |   |   | | |   | Дубраўка |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | | | |   | Мешка II Ламберт |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | | | |   | Дабрамір |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | | | |   | Эмнільда |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | | | | | | | | | | | |   | **Гертруда Польская** |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   | Эрэнфрыд II фон Цюльпіхгау | |   | |   |   |   |   |   | | |   | Герман I Латарынгскі |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   | Рыхвара | |   | |   |   |   |   |   | | |   | Эца Латарынгскі |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | | | |   | Хейлвіга |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | | | |   | Рыкса Латарынгская |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   | Атон I Вялікі | |   | |   |   |   |   |   | | |   | Атон II Руды |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   | Адэльгейда Бургундская | |   | |   |   |   |   |   | | |   | Мацільда Саксонская |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   | Канстанцін Склір ? | |   | |   |   |   |   |   | | |   | Феафана |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   | | |   | Сафія Фока ? | |   | |   |   |   |   |   | | Заўвагі ------- 1. 1 2 Сустракаюцца розныя датаванні: ад 1038/1039 да 1043/1044. Датаванне падзеі ўвязана з датаваннем вяселля Казіміра I і Марыі-Дабранегі. У Наўгародскім IV і Сафійскім I летапісах вяселле Казіміра і Марыі аднесена да 1041/1042, і ў тым жа летапісным артыкуле сказана: «Сей же Казимир вда сестру свою за Изяслава сына Ярославля». Лаврентьевская относит свадьбу Казимира и Марии к 1043/1044 и не упоминает о второй свадьбе. Паведамленні Наўгародскага IV і Сафійскага I звычайна тлумачаць так, што пра другое вяселле летапісец проста згадвае ў сувязі з першым і дакладнай храналагічнай прывязкі няма. Даследчык генеалогіі Пястаў О. Бальцар называў 1038/1039 год для шлюбу Марыі і Казіміра і прыкладна 1043 год для шлюбу Ізяслава і Гертруды. Назаранка ў апошні час (2013) лічыць, што вяселле Марыі і Казіміра можна датаваць 1038/1039 — 1042 гадамі, і прыкладна тым жа часам (каля 1040) вяселле Ізяслава і Гертруды 2. ↑ Пераклад даецца паводле выклада малітваў, зробленаму Шчавелевай (Щавелева 1999, с. 18) 3. ↑ Больш дакладнае датаванне і месца стварэння мініяцюр з'яўляюцца прадметам дыскусіі. Існуюць тры версіі: * 1075/1076, Рэгенсбург ці манастыр Святога Якава на Дунаі * 1078/1086, Кіеў, Дзмітрыеўскі манастыр, заснаваны Ізяславам * 1078/1086, Уладзімір-Валынскі ці Луцк 4. ↑ Астатнія тры мініяцюры маюць тыповыя для сярэдневяковага мастацтва сюжэты: Раство Хрыстова, Багародзіца з немаўлём, Распяцце Хрыста 5. ↑ Гэта значыць, Алісава з графіта Сафійскага сабора з’яўляецца скажоным Лізавета Крыніцы ------- 1. ↑ Grand Duchess, consort of Izi︠a︡slav I︠A︡roslavich, Grand Duke of Kiev Gertruda // Faceted Application of Subject Terminology Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q3294867'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q846596'></a> 2. ↑ Gertruda Mieszkówna // opac.vatlib.it<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q84353965'></a> 3. ↑ *(unspecified title)* Праверана 7 жніўня 2020. 4. ↑ *Pas L. v.* Genealogics — 2003.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847329'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847326'></a> 5. 1 2 Назаренко 2011. 6. ↑ ПСРЛ. Т. 4. Новгородская четвертая летопись. Ч. 1. Вып. 1. — С. 116. 7. ↑ ПСРЛ. Том 6. Софийская первая летопись. Вып. 1. — С. 90. 8. ↑ ПСРЛ. Том 1. Лаврентьевская летопись. Вып. 1. — С. 77—78. 9. ↑ *Balzer O.* Genealogia Piastów. — Kraków, 1895. — С. 87—89. 10. ↑ Назаренко 2013, с. 339—341. 11. ↑ *Л.Е. Морозова*. Великие и неизвестные женщины Древней Руси **(нявызн.)**. 12. ↑ Янин 1963. 13. 1 2 Поппэ 2007. 14. ↑ Назаренко 2001, с. 559—584. 15. ↑ Назаренко 2001, с. 570. 16. ↑ *Высоцкий С. А.* Древнерусские граффити Софии Киевской // *Нумизматика и эпиграфика*. — М.: 1962. — Т. 3. — С. 156. Архівавана з першакрыніцы 11 жніўня 2014. 17. ↑ Янин 1963, с. 143. 18. ↑ Щавелева 1999, с. 10. 19. 1 2 Назаренко 2009, с. 278. 20. ↑ Назаренко 2009, с. 279. 21. ↑ Назаренко 2009, с. 281—282. 22. ↑ Щавелева 1990, с. 149. 23. ↑ Янин 1963, с. 150, 158. 24. ↑ Назаренко 2009, с. 275. 25. ↑ Назаренко 2009, с. 282. 26. ↑ Поппэ 2007, с. 221—224. 27. ↑ Поппэ 2011, с. 82. 28. ↑ Поппэ 2011, с. 78, 82. 29. ↑ ПСРЛ. — СПб, 1862. — С. 96,100. 30. ↑ Янин 1963, с. 144. 31. 1 2 Кучкин 1995, с. 108. Літаратура ---------- * *Назаренко А. В.* Древняя Русь на международных путях: Междисциплинарные очерки, культурных, торговых, политических отношений IX—XII веков. — М.: Языки Русской Культуры, 2001. — (Studia Historica). — ISBN 5-7859-0085-8. Архівавана 31 студзеня 2012. * *Назаренко А. В.* Западноевропейские источники // Древняя Русь в свете зарубежных источников / Под ред. Е. А. Мельниковой. — 3-е изд. — М.: Университет Дмитрия Пожарского, 2013. — С. 249—426. — ISBN 5-91244-071-7. Архівавана 12 жніўня 2014. * *Назаренко А. В.* «Зело неподобно правоверным». Межконфессиональные браки на Руси в XI—XII вв. // Древняя Русь и славяне (историко-филологические исследования). — М. 2009. — С. 269—283. — ISBN 978-5-91244-009-0. * *Кучкин В. А.* «Съ тоя же Каялы Святопълкъ …» // *Russia Mediaevalis*. — München: 1995. — Т. VIII, 1. — С. 87—113. * *Поппэ А.* Гертруда-Олисава, русская княгини: Пересмотр биографических данных // *Именослов: Историческая семантика имени*. — М.: 2007. — В. II. Именослов. Имя. — С. 205—229. * *Поппэ А.* Студиты на Руси. Истоки и начальная история Киево-Печерского монастыря. — К. 2011. — (Ruthenica. Supplementum; 3). * *Щавелева Н. И.* К изучению молитвенника княгини Гертруды // *Восточная Европа в древности и средневековье: проблемы источниковедения*. — М.: 1990. — С. 147—150. * *Щавелева Н. И.* Приватные молитвы жены Изяслава // *Церковь в истории России*. — М.: 1999. — Т. 3. — С. 4—20. * *Янин В. Л.* Русская княгиня Олисава-Гертруда и её сын Ярополк // *Нумизматика и эпиграфика*. — М.: 1963. — Т. 4. — С. 142—164. Архівавана з першакрыніцы 11 жніўня 2014. * *Artur Andrzejuk.* Gertruda Mieszkówna i jej Modlitewnik. — Warszawa, 2006. * Gertruda Mieszkówna i jej rękopis / red. Artur Andrzejuk. — Warszawa, 2013. * Kętrzyński S. *Gertruda (ok. 1025—1108), w. księżna kijowska*, [w:] Polski Słownik Biograficzny, T. 7, 1949—1958. Спасылкі -------- * *Назаренко А. В.* Псалтирь Гертруды: судьба кодекса и династические коллизии XI—XII вв. на Руси, в Польше и Германии, доклад на IV круглом столе «Древняя Русь и германский мир в филологической и исторической перспективе», 14 июня 2011 года * Gertruda Mieszkówna 1025—1108 (польск.) * Карпов А. Ю. Гертруда | ?Гертруда Польская — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Земамысл | | | | | | | | | | | | | | Мешка I | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Горка[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Баляслаў I Храбры | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Баляслаў I Грозны[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Мешка II | | | | | Дубраўка | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Бягота[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Эмнільда Лужыцкая[d] | | Дабрамір[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Erenfried II[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Герман I[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Richwara of Zülpichgau[d] | | | | Гертруда Польская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Эца[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Hupald I Graf von Dillingen[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Гелвіга фон Дылінген[d] | | | Dietwald von Dillingen[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Рыкса Латарынгская[d] | | | | | Dietbirg von Thurgau[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Атон I Вялікі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Атон II Руды | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Адэльгейда Бургундская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Мацільда[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Konstantinos Skleros[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Феафана, імператрыца Свяшчэннай Рымскай імперыі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Sophia Phokaina[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | The Peerage | | Генеалогія і некрапалістыка | WikiTree · WeRelate · Sejm-Wielki.pl · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV12085411 · BNF: 14602635j · GND: 124379656 · ISNI: 0000 0001 0986 7047 · LCCN: n2002044106 · NUKAT: n97061513 · SUDOC: 152107819 · VIAF: 72325397 | |

**Бітва пад Факша́намі 21 ліпеня (1 жніўня) 1789**, бітва паміж руска-аўстрыйскім войскам пад камандаваннем А. В. Суворава (25 тыс. чал.) і турэцкім войскам Асман-пашы (30 тыс. чал.) падчас руска-турэцкай вайны 1787—1792 гадоў. Саюзнік Расіі ў вайне 1787—1792 гадоў, Аўстрыйская манархія, вылучыла для сумесных з рускімі баявых дзеянняў корпус пад камандаваннем фельдмаршала прынца Саксонскага Фрыдрыха Кобурга (18 тысяч чалавек), які стаяў ўздоўж ракі Сірэт. У задачу А. В. Суворава, які ўзначальваў 7-тысячную правафлангавую 3-ю дывізію ўваходзіла ўзаемадзеянне з гэтым корпусам. Яна размяшчалася паміж рэкамі Дубец і Сірет у раёне Бырлада. Турэцкі 30-тысячны корпус Асмана-пашы размяшчаўся ў лагеры ў раёне Факшан і ля пераправы праз раку Путна. Мэтай яго было разбіць сваіх супернікаў, прынца Кобургскага і Суворава паасобку. Турэцкі план стаў вядомы Фрыдрыху Кобургу, які паслаў Сувораву дэпешу аб тым, што ў адзіночку ён не можа супрацьстаяць турэцкаму войску і просіць Суворава прыйсці да яго на дапамогу. Сувораў са сваім атрадам 16 (27) ліпеня неадкладна выступіў на злучэнне з саюзнікам. Яго атрад за 26 гадзін прайшоў 40 вёрст і злучыўся з аўстрыйцамі ўвечар 17 (28) ліпеня. Пасля сутачнага адпачынку ў 3 гадзіны раніцы 19 (30) ліпеня аб’яднаны руска-аўстрыйскі атрад пад камандаваннем А. В. Суворава выступіў у паход, які доўжыўся ўвесь дзень, і на ноч спыніўся ў Марынешці. Высланы Суворавым выведывальны атрад у раёне ракі Путна сутыкнуўся з дазорным атрадам туркаў, якія рухаліся наперадзе асноўных сіл. Турэцкі атрад быў пабіты і панёс вялікія страты. Сустрэча з руска-аўстрыйскім атрадам стала поўнай нечаканасцю для турак, якія лічылі, што ім супрацьстаяць толькі аўстрыйцы. У ноч з 20 (31) ліпеня на 21 ліпеня (1 жніўня) руска-аўстрыйскія войскі пераправіліся праз Путну і пачалі наступ на Факшаны, якія знаходзіліся ў 15 км, адбіваючы дробныя конныя атрады турак. Праз тры гадзіны пасля пачатку наступлення атакі турэцкай кавалерыі ўзмацніліся. Асноўная бітва пачалося ў 10 гадзін раніцы, калі туркі адкрылі артылерыйскі агонь па наступаючым рускім часцям. Рускім пушкарам неўзабаве атрымалася падавіць батарэі Асмана-пашы. Затым, у выніку коннай атакі правае крыло Асмана-пашы было змята і адцеснена на тысячу крокаў. Падчас далейшай атакі пяхотай турэцкія войскі адступілі. Частка з іх атулілася за сценамі манастыроў Святога Самуіла і Святога Іаана. Рускія войскі пасля артабстрэлу здолелі захапіць вялікую частку манастыра Святога Самуіла, пасля чаго туркі падарвалі парахавы склеп, што аднак, пацягнула толькі лёгкія раненні ў рускіх. Аўстрыйскія жа войскі тэм часам узялі манастыр Святога Іаана, паланіўшы 52 чалавека. У 13 гадзін бой быў скончаны поўнай перамогай руска-аўстрыйскі войскаў. Саюзнікі страцілі каля 400 чалавек забітымі (з іх рускіх — 15 чалавек), туркі 1600 чалавек і 12 пушак. Турэцкія войскі адышлі да рэк Без і Рымнік, доўга яшчэ праследуемыя лёгкай конніцай саюзнікаў. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Ваенная Сыціна |

**Чанак’я** (санскр.: चाणक्य *Cāṇakya*), вядомы таксама пад імёнамі Каўтылья, Вішнугупта і Ватсьяяна — знакаміты ў індыйскай гісторыі брахман, які граў галоўную ролю ва ўзвядзенні Чандрагупты на сталец царства Магадха і ў знішчэнні колішняй дынастыі — Нанда. Ён вылучаўся хітрасцю і тонкім палітычным розумам, і параўноўваецца гісторыкамі Індыі з Макіявелі. Яго пяру прыпісваюць трактат пра палітыку і маральнасць, вядомы пад загалоўкам Чанак’я-сутра, а таксама трактат Чанак’я-раджанітышастра. Лічыцца, што з-пад яго пяра выйшаў трактат «Артхашастра», у перакладзе з санскрыта — «Навука аб карысці», які быў створаны на працягу IV стагоддзя да нашай эры і лічыцца першай у свеце кнігай, у якой былі сфармуляваны асноўныя прынцыпы дзейнасці спецслужб. Чанак’я з’яўляецца галоўнай дзеючай асобай у вядомай драме Вішакхадаты — «Мудраракшаса». Гістарычныя дакументы --------------------- Існуе некалькі гістарычных крыніц, на аснове якіх можна пабудавать біяграфію Чанак’і. Ёсць чатыры версіі: * Будыйская — абапіраецца на хронікі пра цароў Шры-Ланкі «Махавамса». Тэксты датуюцца V—VI стагоддзямі да н. э. * Версія Вішакхадаты — у адпаведнасці з гісторыка-палітычнай п’есай драматурга Вішакхадаты «Мудраракшаса» («Пярсцёнак Ракшасы»), датуецца VI—VII стагоддзямі н. э. * Кашмірская — на аснове зборніку казак і легенд «Катхасарытсагара» («Акіян паданняў»), якое было складзена паэтам Самадзевай у XI стагоддзі. * Джайнісцкая — па эпічнай паэме «Парышіштапарван[en]», якую склаў паэт Хемачандра ў XII стагоддзі. У паэме апісваюцца жыцці першых джайнісцкіх настаўнікаў. Ва ўсіх версіях брахмана Чанак’ю абражае цар Нанда, і Чанак’я дае клятву знішчыць яго царства, пасля чаго з дапамогай інтрыг узводзіць забівае былога цара і ўзводзіць на сталец Чандрагупту. ### Будыйская версія Па версіі Махавамсы, уладальнікі царства Нанда былі разбойнікамі, якія захапілі зямлі і ўсталявалі сваю ўладу. Чанак’я быў брахманам у горадзе Таксіла (Такшашыла), вывучаў Веды і палітычныя навукі. У яго былі вострыя іклы, што лічылася прыкметай каралеўскай крыві. Яго маці баялася, што ён забудзе яе, калі зробіцца царом, і, каб супакоіць яе, Чанак’я выбіў сабе іклы. Гаворыцца, што Чанак’я быў непрыгожы, і збітыя зубы зрабілі яго знешнасць яшчэ горшай. Аднойчы цар Дхана Нанда зладзіў цырымонію ўручэння дароў брахманам, і Чанак’я прыйшоў у сталіцу Нанда, Паталіпутру, каб прысутнічаць на ёй. Але цар абурыўся непрыгожасцю брахмана і загадаў выгнаць яго з палаца. Чанак’я ў лютасці сарваў з сябе святы шнур (упавіта) і пракляў цара. Дхана Нанда загадаў схапіць агіднага брахмана, але той збег, бо прыкінуўся блукаючым манахам (аджывіка). Чанак’я сустрэў царскага сына, Пабату, зачараваў яго гутаркай і заахвоціў заняць трон. Пабата даў брахману свой пярсцёнак, і Чанак’я збег з палаца праз таемныя дзверы. Граніцы царства Дханы Нанды Ён збег у лясы Віндх’і. Там ён стварыў 800 мільёнаў залатых манет (карапан), выкарыстоўваючы загавор, які ператвараў адну манету ў восем. Ён схаваў грошы і адправіўся шукаць чалавека, годнага замяніць Дхана Нанду. Аднойчы ён убачыў, як гулялі дзеці: юны Чандрагупта гуляў за цара, а іншыя дзеці — за васалаў, дарадцаў і злачынцаў. Чандрагупта загадаў адсекчы рукі «злачынцам», але пасля адсякання рукі цудоўным чынам адрасталі зноў. Чандрагупта нарадзіўся ў царскай сям’і, але выгадаваў яго просты паляўнічы. Царскі бацька Чандрагупты быў забіты падчас перавароту, а богі-дзеваты пераканалі маці кінуць сына. Чанак’я быў уражаны сілай Чандрагупты і заплаціў 1000 залатых манет прыёмнаму бацьку і паабяцаў навучыць хлопчыка гандлю. Такім чынам, было два верагодных цара: Пабата і Чандрагупта. Чанак’я даў абодвум хлопчыкам амулет, які трэба было насіць на шыі на ваўнянай ніткі. Аднойчы, калі Чандрагупта спаў, брахман папрасіў Пабату зняць з таго амулет і не пабудзіць. Пабата не справіўся з заданнем. Праз некаторы час, Брамін папрасіў Чандрагупту зрабіць тое ж самае, калі спаў Пабата. Чандрагупта зняў ваўняную нітку, адсекшы Пабаце галаву. Наступныя сем гадоў Чанак’я рыхтаваў Чандрагупту да таго, каб зрабіцца ўладаром навакольных зямель. Калі юнак стаў дарослым, Чанак’я дастаў свае залатыя манеты і сабраў войска. Армія Чандрагупты ўварвалася ў царства Дхана Нанда, але пацярпела разгром, і яны страцілі войска. Чандрагупта і Чанак’я пераапрануліся ў простых людзей і падслухалі размову жанчыны і яе дзіцяці. Дзіця з’ела сярэдзіну аладкі і выкінула краі. Жанчына лаялася, што дзіця ёсць як Чандрагупта: рушыла адразу да сталіцы замест таго, каб пачаць заваёўванне з прыгранічных зямель. Брахман і будучы цар зноў сабралі войска і рушылі ў паход, у гэты раз пачалі з прыгранічных зямель. Паступова яны прасунуліся да Паталіпутры, захапілі сталіцу і забілі Дхана Нанду. Чанак’я ўзвёў Чандрагупту на сталец. Праз некаторы час ён пачаў дадаваць яму ў ежу малыя дозы яду, каб не даць магчымым ворагам атруціць яго. Чандрагупта не ведаў гэтага, і аднойчы раздзяліў ежу са сваёй цяжарнай жонкай, якая праз сем дзён павінна была нарадзіць спадчынніка. Яна пачала задыхацца, паклікалі брахмана. Калі Чанак’я прыйшоў да яе, то зразумеў, што выратаваць яе ўжо нельга, але можна выратаваць яе дзіця. Ён адсек царыцы галаву і разрэзаў ёй жывот, каб дастаць немаўля. Наступныя сем дзён ён клаў немаўля ў вантробы свежазабітага казла, і па заканчэнні гэтых дзён сын Чандрагупты «нарадзіўся» і закрычаў. Яму далі імя Біндусара, што значыць «кропля», таму што яго цела было ў кроплях казлінае крыві. У далейшым Чанак’я знішчыў знатных людзей з 16-ці навакольных гарадоў і дапамог Біндусары захапіць тэрыторыі паміж усходнімі і заходнімі морамі (Арабскім морам і Бенгальскім залівам). ### Версія Вішакхадаты *Падрабязней гл. таксама*: ***Мудраракшаса*** Маной Джашы ў ролі Чанак’і, у тэатры Ravindra Bhavan Bhopal, 2015 г. Паводле гэтай версіі, аднойчы цар Нанда выгнаў Чанак’ю з каралеўскага савета. Праз гэтую абразу Чанак’я пакляўся не збіраць валасы ў прычоску брахмана (шікху), пакуль не будзе разбурана каралеўства Нанда, а яго паслядоўнікі не адракуцца ад цара. Чанак’я спрыяў таму, каб Чандрагупта заключыў ваенны саюз з царом Парватай. Яны дамовіліся падзяліць тэрыторыю Нанда пароўну пасля заваёвы. Яны сабралі арміі з суседніх зямель, уварваліся ў сталіцу Паталіпутру і зрынулі Нанду. Але Ракшаса, былы міністр зрынутага цара Нанды, не жадае скарыцца новаму цару Чандрагупце і намагаецца яго загубіць. Па ходзе п’есы Чанак’я намагаецца схіліць Ракшасу на бок Чандрагупты праз інтрыгі і загаворы. ### Джайнісцкая версія Паводле паэмы «Парышіштапарван», Чанак’я нарадзіўся ў сям’і цывільных джайнаў (шравака), якіх звалі Чанін і Чандэшвары. Месцам нараджэння лічыцца вёска Чанака ў рэгіёне Гола. У цяперашні час незразумела, да якога рэгіёну адносіцца «Гола», але Хемачандра таксама згадвае, што Чанак’я належаў да дравідаў, якія жылі ў раёнах Паўднёвай Індыі. Калі Чанак’я нарадзіўся, у яго ўжо прысутнічалі ўсе зубы. Манахі тлумачылі гэта так: немаўлю наканавана зрабіцца царом у будучыні. Чанін не жадаў, каб яго сын споўніўся пагарды, і выбіў немаўляці ўсе зубы. На гэта манахі адказалі, што Чанак’я ўсё роўна будзе кіраваць, але ў якасці шэрага кардынала. Чанак’я вырас, стаў вучоным і ажаніўся з жанчынай з саслоўя брахманаў, але сваякі жонкі кпілі з яе, таму што яна выйшла замуж за бедняка. Таму Чанак’я адправіўся ў Паталіпутру, дзе цар Нанда славіўся шчадротай да брахманаў. У палацы, пакуль не з’явіўся цар, Чанак’я сеў на яго сталец. Слуга ветліва прапанаваў Чанак’і выбраць іншае месца, але той паставіў туды збан для вады, а сам застаўся сядзець на троне. Слуга прапанаваў яшчэ чатыры месцы, але кожны раз Чанак’я толькі пакідаў свае рэчы, а сам адмаўляўся пакінуць сталец. У рэшце рэшт, раззлаваны слуга сапхнуў яго з трона. У лютасці Чанак’я пакляўся зрынуць цара Нанда і ўсіх яго набліжаных. Чанак’я ведаў, што яму наканавана правіць як першаму дарадцу. Таму ён пачаў шукаць таго, хто варты стаць кіраўніком. У адной з вёсак ён аказаў паслугу цяжарнай дачцэ старасты, з умовай, што яна аддасць яму дзіця. У гэтай жанчыны нарадзіўся Чандрагупта. Калі ён падрос, Чанак’я вярнуўся ў вёску і ўбачыў, як хлопчык гуляе ў «цара» разам з іншымі дзецьмі. Каб праверыць яго, Чанак’я папрасіў аб дары. Тады хлопчык сказаў забраць кароў з вясковага поля, і дадаў, што тут няма нікога, хто б не паслухаўся яго загаду. Чанак’і спадабалася такая праява сілы, і ён забраў хлопчыка з сабой. Яны пачалі заваёву Паталіпутры, сталіцы Нанды. Чанак’я выкарыстаў алхімію (дхатувада-вісарадан), якая дазваляла яму памнажаць манеты, і на атрыманае багацце сабраў войска. Аднак першая бітва скончылася разгромам, і Чанак’і і Чандрагупце прыйшлося бегчы з поля бою. Іх пераследваў варожы афіцэр. Калі яны апынуліся побач з возерам, Чанак’я сказаў Чандрагупце схавацца ў вадзе, а сам прыкінуўся медытуючым аскетам. Варожы салдат наблізіўся да аскета і спытаў, ці не бачыў той Чандрагупту. Чанак’я паказаў на возера. Варожы салдат скінуў даспех, каб скокчы ў ваду, а брахман узяў кінуты меч і закалоў салдата. Калі Чандрагупта выйшаў з вады, Чанак’я спытаўся ў яго: «Пра што ты думаў, калі я сказаў ворагу, дзе ты?» Той адказаў, што быў упэўнены, што настаўнік прыме правільнае рашэнне. Так Чанак’я зразумеў, што Чандрагупта будзе верны яму нават пасля таго, як стане царом. Аднойчы настаўнік і вучань пачулі, як жанчына лаяла свайго сына. Дзіця апякло пальцы, калі схапілася за донца міскі з гарачай кашай. Жанчына сказала, што яно дурное як Чандрагупта, схапіўся за сярэдзіну замест таго, каб пачаць з больш халодных краёў. Чанак’я зразумеў свае памылкі і склаў новы план заваёвы Нанды. Ён заключыў саюз з Парватакай, царом горнага каралеўства Хімаваткута, і прапанаваў яму палову тэрыторыі Нанды пасля заваёвы. Пасля гэтага Чанак’я і Чандрагупта пачалі заваёўваць гарады вакол Паталіпутры. Паступова яны заваявалі ўсе землі, уварваліся ў Паталіпутру і захапілі царскі палац. Чандрагупта стаў царом, але не стаў забіваць былога ўладара і дазволіў яму адправіцца ў выгнанне з тым багаццем, якое той зможа змясціць у адну фурманку. Калі Нанда з сям’ёй выязджалі з горада, адна з дачок убачыла новага цара і закахалася ў яго. Зладзілі сваямвару, і на ёй яна выбрала Чандрагупту сабе ў мужы. Калі яна спускалася са сваёй фурманцы, то 9 спіц у коле зламаліся. Чанак’я абвясціў, што гэта знак, што дынастыя Чандрагупты будзе правіць на працягу 9 пакаленняў. Тым часам Парватака, з якім заключылі ваенны саюз, закахаўся ў адну з атрутных дзеўчын (вішаканья) цара Нанда. Чанак’я блаславіў гэты саюз, і Парватака страціў прытомнасць, калі дакрануўся да дзяўчыны на вяселлі. Чанак’я загадаў Чандрагупце не клікаць лекара. Парватака памёр, і Чандрагупце не прыйшлося аддаваць яму палову тэрыторыі Нанды. Чанак’я пачаў умацоўваць уладу Чандрагупты, знішчаючы тых, хто застаўся верны ранейшаму цару. Аднойчы ён пачуў пра ткача, які спальваў кожную частку свайго дома, дзе заводзіліся прусакі. Тады дарадца даручыў гэтаму ткачу знаходзіць і распраўляцца з нязгоднымі, і хутка нязгодных не стала. Аднойчы ён заўважыў, што Чандрагупта пачаў праяўляць ласку да тых манахаў, якія не з’яўляліся джайнамі, і вырашыў адлюстраваць, што яны нявартыя яго заступніцтва. Ён пасыпаў пудрай падлогі на жаночай частцы палаца, і пакінуў там не-джайнісцкіх манахаў. Сляды паказвалі, што яны падглядвалі за жанчынамі. Потым ён праверыў такім жа чынам джайнскіх манахаў, і слядоў каля жаночых вокнаў не было. Пасля гэтага Чандрагупта прызначыў джайнскіх манахаў сваімі духоўнымі настаўнікамі. Чанак’я дадаваў невялікія порцыі яду ў ежу Чандрагупты, каб цара не маглі атруціць. Цар не ведаў пра гэта, і аднойчы падзяліў ежу з царыцай Дурдарай. Чанак’я ўвайшоў у пакоі ў той момант, калі яна памерла. Тады ён разрэзаў яе жывот і дастаў дзіця. На немаўля трапіла кропля (бінду) атруты, таму яму далі імя Біндусара. Калі Чандрагупта адрокся ад прастола, каб стаць джайнісцкім манахам, Чанак’я ўзвёў на трон Біндусару. Чанак’я прапанаваў цару ўзяць дарадцам Субандху. Але Субандху хацеў стаць першым дарадцам і зайздросціў Чанак’і. Таму ён распавёў Біндусары, што Чанак’я вінаваты ў смерці яго маці. Цар спытаў лекараў пра абставіны смерці, і тыя пацвердзілі, што першы дарадца разрэзаў царыцы жывот. Біндусара споўніўся нянавісці да Чанак’і, і Чанак’я, да таго часу вельмі стары, адмовіўся ад тытула і адправіўся змарыць сябе голадам па джайнісцкім звычаі. Аднак неўзабаве Біндусара даведаўся ўсё пра смерць Дурдары і сваім нараджэнні, дараваў Чанак’і і ўгаворваў яго вярнуцца да выканання сваіх абавязкаў. Гэта цару не ўдалося, і ён даручыў Субандху хоць бы пераканаць Чанак’ю адмовіцца ад самагубства. Субандху зрабіў выгляд, быццам хоча ўласкавіць Чанак’ю, і вымусіў брахмана здзейсніць самаспаленне. Пасля гэтага Субандху перабраўся ў дом Чанак’і. Але той прадбачыў падобнае, і загадзя пакінуў пастку: куфар з тысячай замкоў. Субандху зламаў іх у надзеі знайсці вялікія скарбы, але знайшоў толькі салодкія духмянасці і тут жа ўдыхнуў. Толькі потым заўважыў запіску з праклёнам. У ёй гаварылася, што хто ўдыхнуў гэтыя рэчывы, таму застаецца або стаць манахам, або сустрэць смерць. Субандху даў іншаму чалавеку ўдыхнуць пахошчы, а потым даў яму вытанчаныя стравы (чаго манахам нельга). Чалавек памёр, і Субандху давялося адмовіцца ад пасады і стаць манахам. Трактаты -------- Лічыцца, што Чанак’я з’яўляецца аўтарам двух твораў: «Артхашастра» («Кніга аб карысці») і «Чанак’я Ніці». Аднак гэта аўтарства не дакладнае, бо дагэтуль невядома, ці з’яўляюцца ў гістарычных дакументах Чанак’я, Каўтылья і Вушнугупта адным чалавекам, ці гэта псеўданімы. «Артхашастра» апісвае шэсць метадаў знешняй палітыкі: мір, вайну, чакальнае становішча, наступ, пошук сродкаў абароны і падвоеная палітыка. Спецыяльная ўвага надаецца дзейнасці паслоў: разам з выкананнем дагавораў і падтрымкай прэстыжу дзяржавы іх абавязкам з’яўляецца выклікаць спрэчкі саюзнікаў, ажыццяўляць таемныя перамовы і перавозкі войскаў. Падрабязна распрацоўваліся метады барацьбы з суседзямі, якія разглядаліся звычайна як ворагі. Напрыклад, аўтар раіў улічваць фінансавы стан будучага саперніка і яго ўзаемаадносіны з падданымі: «Калі падданыя распачатыя супраць свайго кіраўніка, то яны могуць прывесці яго да гібелі, нават калі ён з’яўляецца магутным. Таму варта выступаць менавіта супраць таго кіраўніка, чыі падданыя ставяцца да яго варожа». «Чанак’я Ніці» з’яўляецца зборнікам афарызмаў з розных вучэнняў (шастра). У культуры ---------- ### Фільмы і серыялы * У 1977 выдадзены фільм *Chanakya Chandragupta* на мове тэлугу; * З 1991 выходзіў серыял *Chanakya,* сюжэт паводле п’есы Мудраракшаса; * У 2011 годзе выходзіў серыял *Chandragupta Maurya* на індыйскім канале NDTV Imagine і апісваў біяграфію цара Чандрагупты і брахмана Чанак’і; * У 2015 на канале Colors TV выходзіў серыял *Chakravartin Ashoka Samrat* паводле падзей жыцця цара Біндусары * У 2017—2018 гадах выходзіў серыял Porus паводле вайны Чандрагупты і Пабаты. ### Кнігі * Кніга, напісаная Ратан Лал Басу і Раджкумарам Сенам, разглядае эканамічныя канцэпцыі, згаданыя ў «Артхашастры», і іх актуальнасць для сучаснага свету * B. K. Chaturvedi *Chanakya* (2001) * У 2009 годзе многія выбітныя эксперты абмяркоўвалі розныя аспекты думкі Каўтылі на міжнароднай канферэнцыі, якая адбылася ў Інстытуце ўсходніх даследаванняў у Масуры (Індыя), каб адзначыць стагоддзе адкрыцця рукапісу "Артхашастры" * *Спеў Чанак’і* Ашвіна Сангі - гэта выдуманая гісторыя жыцця Чанак’і як палітычнага стратэга ў Старажытнай Індыі. У рамане апавядаюцца дзве паралельныя гісторыі, першая пра Чанак'ю і яго намаганні, каб прыцягнуць Чандрагупту Маўры на трон Магадхі, другая - сучаснага персанажа па імені Гангасагар Мішра, які імкнецца паставіць дзіця з трушчоб прэм'ер-міністрам Індыі. * *Загадкі імператара* Сатыярта Наяка паказвае папулярныя эпізоды з жыцця Чанак'і. * Роля Каўтыльі ў фарміраванні імперыі Маур'я пазначана ў рамане "Куртызанка і Садху" Майсура Н. Пракаша. * Унёсак Чанак’і ў культурную спадчыну Бхарата * Pavan Choudary (2 February 2009). *Chanakya's Political Wisdom*. Wisdom Village Publications Division. ISBN 978-81-906555-0-7. a political commentary on Chanakya * Sihag, Balbir Singh (2014). *Kautilya: The True Founder of Economics*. Vitasta Publishing Pvt.Ltd. ISBN 978-81-925354-9-4. * Радхакрышнан Пілай напісаў шэраг кніг, звязаных з Чанак’яй — «Чанак’я ў класе: жыццёвыя ўрокі для студэнтаў» "Чанак’я-ніці: стратэгіі поспеху", "Чанак’я ў вас", "Чанак'я і мастацтва вайны", "Corporate Chanakya on Management" і "Corporate Chanakya on Leadership". Зноскі ------ 1. ↑ Namita Sanjay Sugandhi (2008). *Between the Patterns of History: Rethinking Mauryan Imperial Interaction in the Southern Deccan(недаступная спасылка)*. ProQuest. pp. 88-89. ISBN 978-0-549-74441-2. 2. ↑ Trautmann 1971, p. 11. 3. 1 2 3 4 Trautmann 1971, p. 13. 4. ↑ Singh 2016, p. 331. 5. ↑ Kallidaikurichi Aiyah Nilakanta Sastri (1988). *Age of the Nandas and Mauryas*. Motilal Banarsidass. p. 148. ISBN 978-81-208-0466-1. 6. ↑ Hemachandra (1891). *Sthavir̂aval̂i charita, or, Pariśishtaparvan*. Translated by Hermann Jacobi. Calcutta: Asiatic Society. pp. 67-68. 7. ↑ Ratan Lal Basu & Rajkumar Sen: *Ancient Indian Economic Thought, Relevance for Today*, ISBN 81-316-0125-0, Rawat Publications, New Delhi, 2008 8. ↑ B. K. Chaturvedi (2001). *Chanakya*. Diamond Pocket Books. ISBN 978-81-7182-143-3. Праверана 2012-06-06. 9. ↑ Raj Kumar Sen & Ratan Lal Basu (eds): *Economics in Arthashastra*, ISBN 81-7629-819-0, Deep& Deep Publications Pvt. Ltd. New Delhi, 2006 10. ↑ Srinivasaraju, Sugata. Year of the Guru **(нявызн.)** (27 July 2009). Праверана 8 March 2012. 11. ↑ *The Courtesan and the Sadhu, A Novel about Maya, Dharma, and God*, October 2008, Dharma Vision, ISBN 978-0-9818237-0-6, Library of Congress Control Number: 2008934274 12. ↑ Bharatiya Samskrutige Chanakyana Kodugegalu Part 1 – Shatavadhani Dr.R.Ganesh — Spiritual Bangalore **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *spiritualbangalore.com*. Архівавана з першакрыніцы 2 сакавіка 2014. Праверана 5 мая 2022. 13. ↑ Chanakya in the Classroom: Life Lessons for Students (англ.)  **(нявызн.)**?. *Rupa Publications*. Праверана 6 лютага 2021. 14. ↑ *Sethi, Vinay*. Corporate Citizen **(нявызн.)**. *corporatecitizen.in* (1 снежня 2015). Праверана 6 лютага 2021. 15. ↑ Books - Radhakrishnan Pillai (англ.)(недаступная спасылка). *www.crossword.in*. Архівавана з першакрыніцы 28 чэрвеня 2017. Праверана 6 лютага 2021. Літаратура ---------- * Чанакья // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. * *Вигасин А. А.* «Устав о рабах» в «Артхашастре» Каутильи // Вестник древней истории. 1976. № 4. С. 3-19. * *Лелюхин Д. Н.* Государство, администрация, политика в Артхашастре Каутильи // Вестник древней истории.1993. № 2. С. 4-25. * *Burrow T.* Canakya and Kautalya // Annals Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona. 1968. 48-49. P. 17-31. * *Goyal S. R.* Kautiliya and Megasthenes. Meerut, 1985. * Singh, Upinder (2016). *A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century*. Pearson Education. ISBN 978-93-325-6996-6. * Trautmann, Thomas R. (1971). *Kauṭilya and the Arthaśāstra: a statistical investigation of the authorship and evolution of the text*. Brill. * Mookerji, Radha Kumud (1988) [first published in 1966]. *Chandragupta Maurya and his times* (4th ed.). Motilal Banarsidass. ISBN 81-208-0433-3. * Rice, B. Lewis (1889). *Epigraphia Carnatica*. Bangalore: Mysore Government Central Press. * Varadpande, Manohar Laxman (2005). *History of Indian Theatre*. Abhinav. ISBN 978-81-7017-430-1. * Yelegaonkar, Dr Shrikant. Chanakya's Views on Administration. ISBN 9781329082809. * Ray, Dwijendralal (1969). "Bhumika: Aitihasikata" [Preface: Historic References]. In Bandyopadhyay, Sukumar (ed.). Dwijendralaler Chandragupta [Chandragupta by Dwindralal] (in Bengali) (4th ed.). Kolkata: Modern Book Agency. pp. Preface–10–14. * Ratan Lal Basu & Rajkumar Sen: Ancient Indian Economic Thought, Relevance for Today, ISBN 81-316-0125-0, Rawat Publications, New Delhi, 2008 * B. K. Chaturvedi (2001). Chanakya. Diamond Pocket Books. ISBN 978-81-7182-143-3. * Raj Kumar Sen & Ratan Lal Basu (eds): Economics in Arthashastra, ISBN 81-7629-819-0, Deep& Deep Publications Pvt. Ltd. New Delhi, 2006 * The Courtesan and the Sadhu, A Novel about Maya, Dharma, and God, October 2008, Dharma Vision, ISBN 978-0-9818237-0-6, Library of Congress Control Number: 2008934274 Спасылкі -------- * «Артхашастра» у 15 кнігах, выданне 1956 г. (англ.) * Chanakya Nitishastra англійскі пераклад «Чанак’я Ніці» * Философия Чанакьи * Kauṭilya's Arthashastra (full 1915 Shamasastry text, divided into 15 books) * Kauṭilya: the Arthshastra — Chanakya's revered work * Philosophy and Biography Архівавана 11 красавіка 2009. * Chanakya TV Serial Online Архівавана 18 кастрычніка 2019. * Chanakya Niti — Malayalam translation as pdf Архівавана 26 ліпеня 2011. * Chanakya Quotes in English and Hindi Архівавана 11 жніўня 2011. * Ведичские афоризмы Чанакьи пандита Архівавана 18 красавіка 2009. * Политическая этика Чанакьи Архівавана 12 траўня 2008. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Brockhaus | | Генеалогія і некрапалістыка | Rodovid | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10184244 · BIBSYS: 90707231 · BNE: XX1397588 · BNF: 12028321k · CiNii: DA00533228 · CONOR: 236439139 · EGAXA: vtls003733437 · GND: 118721348 · ISNI: 0000 0000 8855 4120, 0000 0003 8742 9442 · LCCN: n81112109 · NDL: 00445294 · NKC: xx0002375 · NLA: 35262062 · NLG: 137839 · NLP: a0000001831138 · NTA: 072245980, 07321731X · NUKAT: n01033997 · LIBRIS: 193087 · SUDOC: 028450574, 116485051 · VIAF: 280385592 | |

**Факша́ны** (рум.: Focşani, *Факша́нь*) — горад у Румыніі, у рэгіёне Малдавія, адміністрацыйны цэнтр жудзеца Вранча. Насельніцтва — 73868 жыхароў (2011). Гісторыя -------- У шматлікіх летапісах пазначаўся як «горад на рацэ Мілкаў». У 1482 годзе тут была ўсталявана мяжа паміж Валахіяй і Малдавіяй. Назва горада адбываецца ад баярскай сям'і Фокша, вядомай з часоў Штэфана Вялікага. Знаходзячыся на стыку двух княстваў, горад з'яўляўся важным гандлёвым цэнтрам. Помнік Сувораву каля горада Факшаны Бітва пры Факшанах 21 ліпеня 1789 года, якая скончылася перамогай руска-аўстрыйскіх войскаў, стала адным з асноўных падзей Руска-турэцкай вайны 1787—1792. Горад адыграў немалаважную ролю ў аб'яднанні Румыніі. Тут з 1859 па 1862 год засядаў Цэнтральны камітэт, які ажыццяўляў распрацоўку Канстытуцыі Румыніі. У гонар аб'яднання на цэнтральнай плошчы горада быў збудаваны абеліск. Гарады-пабрацімы ---------------- Факшаны з'яўляецца горадам-пабрацімам наступных гарадоў: * Італія Цівалі, Італія * Італія Патэнца, Італія * Грэцыя Патры, Грэцыя * Нідэрланды Хертагенбос, Нідэрланды * Ізраіль Рамат-Ган, Ізраіль Зноскі ------ 1. ↑ Rezultate recensământ Vrancea. Cifre provizorii: doar 73.868 de persoane mai locuiesc, stabil, în Focşani! | Vrancea Media Спасылкі -------- * Бітва пры Факшанах. 1789 г.

**Любоў Іванаўна Віралайнен** (дзявочае прозвішча — *Уражэнка*; нар. 14 студзеня 1941, Барысаў, Мінская вобласць) — савецкая і расійская актрыса тэатра і кіно, заслужаная артыстка РСФСР (1980). Біяграфія --------- Любоў Віралайнен нарадзілася 14 студзеня 1941 года ў Барысаве (цяпер Мінская вобласць, Беларусь). Па нацыянальнасці беларуска. У час Вялікай Айчыннай вайны і акупацыі разам з сям’ёй трапіла ў нямецкі канцэнтрацыйны лагер. Вучылася ў школе ў Смаленску. Пачала здымацца ў кіно яшчэ дзіцем. Скончыла студыю ў Ленінградскім акадэмічным Вялікім драматычным тэатры імя М. Горкага (1965) і стала актрысай гэтага тэатра. З 1969 года — актрыса «Ленканцэрта», з 1972 года — актрыса кінастудыі «Ленфільм». Атрымала вядомасць пасля сыгранай ёю ролі ў фільме знакамітага кінарэжысёра Сяргея Герасімава «Любіць чалавека». Зноскі ------

**Пішчуха звычайная**, **паўзунок звычайны** (*Certhia familiaris*) — дробная птушка з атрада вераб’інападобныя, прадстаўнік роду пішчухі (паўзункі). Апісанне -------- Невялікіх памераў птушка, даўжыня цела 12—13 см, размах крылаў 17,5—21 см. Карычневы, бакі цела больш светлыя, на версе галавы выразныя плямкі іржавага колеру на надхвосці. У маладых верх цела светла-карычневы. Мае выгнутую дзюбу, фігурныя карычневыя надкрылы, белыя падкрыллі. Жорсткія хваставыя пёры дапамагаюць узбірацца ўверх па ствалах дрэў. Спеў даволі доўгі, чысты шчэбет, які заканчваецца трэллю. Значна адрозніваецца спевам ад падобнага віду караткапальцавага паўзунка (*Certhia brachydactyla*). Пашырэнне --------- Арэал ад Пірэнеяў і Брытанскіх астравоў цягнецца праз Цэнтральную Азію да Ціхага акіяна і Японіі, уключае Гімалаі, Алтай, Блізкі Усход. Звычайны паўзунок мае каля дзевяці падвідаў, якія свабодна скрыжоўваюцца на тэрыторыі Еўразіі. Падвіды жывуць у лясах розных тыпаў, у той час як падобны від *Certhia brachydactyla* жыве звычайна ў іглічных лясах і на больш высокіх шыротах. Звычайны паўзунок можа насяляць хвойныя або змяшаныя лясы ўмеранай вільготнасці. На ўсходзе арэала — таксама лісцевыя лясы ў далінах, у Вялікабрытаніі таксама курціны дрэў сярод палёў, жыве ў вялікіх садах, парках, засяляе жывыя агароджы. Аселы, толькі паўночныя папуляцыі мігрыруюць. На Беларусі звычайны на гнездаванні аселы і качуючы ўзімку від. Асаблівасці біялогіі -------------------- Звычайны паўзунок гняздуе ў шчылінах кары дрэў, асабліва, на секвоядэндроне. Самкі звычайна адкладаюць пяць ці шэсць крапчатых ружовых яек. Літаратура ---------- * Птушкі Еўропы: Палявы вызначальнік / пад рэд. М. Нікіфарава. — Варшава: Навуковае выдавецтва ПНВ, 2000. Спасылкі -------- * Пищуховые: Обыкновенная пищуха (*Certhia familiaris*) // Архив природы России {{ref-ru}] | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) | | Таксанамія | eBird · EOL · GBIF · iNaturalist · IRMNG · ITIS TSN · NCBI |

**Анто́н Марты́навіч Плату́н** (1 (13) лістапада 1896, в. Амлынцы, цяпер Нясвіжскі раён, Мінская вобласць, Беларусь— 15 чэрвеня 1938, Новасібірская вобласць, РСФСР, НКУС) — палітычны дзеяч Беларускай ССР, 4-ы Народны камісар асветы Беларускай ССР. Удзельнік рэпрэсій супраць беларускіх нацыянальных дзеячаў навукі і адукацыі. Біяграфія --------- Нарадзіўся 1 (13) лістапада 1896 года ў вёсцы Амлынцы Слуцкага павета Мінскай губерні ў шматдзетнай беларускай сялянскай сям’і, ува ўласнасці якой было 4,5 дзесяцін зямлі. Ёсць супярэчлівыя звесткі пра адукацыю Антона Платуна. У 1922 годзе Платун пазначаў «хатнюю» асвету (4 гады). У 1924 годзе пазначыў што 2 гады вучыўся ў Нясвіжскім 4-класным вучылішчы, якое не скончыў. У аўтабіяграфіі 1923 года пісаў, што: «*У 1909 г. скончыў народнае вучылішча і паступіў ў Нясвіжскае 4-класнае вучылішча, якое не скончыў праз нястачу сродкаў і выйшаў з 3 класа ў 1912 г.*». У 1929 годзе ў асабістай справе народнага камісара была пазначана хатняя асвета. Удзельнік Першай сусветнай і грамадзянскай войнаў. У 1920 годзе ўступіў у РКП(б). З студзеня 1921 па люты 1923 года загадчык аддзела Мазырскага павятовага камітэта КП(б)Б, сакратар павятовага выканкама, камандзір атрада Часці асаблівага прызначэння. З лютага па травень 1923 года загадчык аддзела Барысаўскага павятовага камітэта КП(б)Б. З чэрвеня 1923 па ліпень 1924 года памочнік пракурора. З жніўня 1924 года па люты 1925 года інструктар Барысаўскага акруговага камітэта КП(б)Б, з сакавіка 1925 па верасень 1925 года загадчык арганізацыйнага аддзела акруговага камітэта партыі, з кастрычніка 1925 па травень 1927 года сакратар Слуцкага акруговага камітэта КП(б)Б. Удзельнік IX—XIV з’ездаў КП(б)Б. На IX з’ездзе ў 1925 годзе абраны кандыдатам у члены ЦК партыі. У 1927 годзе на X з’ездзе абраны членам ЦК КП(б)Б. З траўня 1927 года старшыня Цэнтральнага праўлення прафсаюза працаўнікоў асветы БССР і рэдактар часопіса «Прафрух Беларусі». На гэтай пасадзе прымаў удзел у кіраванні сістэмай асветы. На XI (1927), XII (1929) з’ездах КП(б)Б абіраўся членам ЦК. Работа на пасадзе кіраўніка прафсаюза працаўнікоў асветы супала ў часе з пачаткам палітычных рэпрэсій супраць беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі і гэтак званымі «нацыянал-дэмакратамі». Антон Платун ухваляў рэпрэсіі. Пазіцыя, звязаная з падтрымкай рэпрэсій, паспрыяла ягонаму прызначэнню на пасаду народнага камісара асветы Беларускай ССР, пры недахопе асветы самога Платуна. 31 жніўня 1929 года прызначаны наркамам асветы Беларускай ССР, замяніў на гэтай пасадзе рэпрэсаванага Антона Баліцкага. У 1931 годзе, не маючы дачынення да навукі і навуковых дасягненняў, атрымаў званне акадэміка Акадэміі навук БССР. На пасадзе народнага камісара працягваў лінію барацьбы з «нацыянал-дэмакратызмам». За ягоным кіраўніцтвам пачалася «чыстка» апарата Народнага камісарыята асветы, раённых і акруговых органаў упраўлення асветай ад «контррэвалюцыйных элементаў». Склад камісарыята асветы абнавіўся на 90%. На XIII (1930) і XIV (1932) з’ездах КП(б) Антон Платун ізноў абіраўся членам ЦК партыі. У 1927—1933 гадах член ЦВК БССР, у 1931—1933 гадах член Прэзідыума ЦВК БССР. У 1933 годзе трапляе пад крытыку ў газетных пасквілях, дзе выкрываюцца беларускія «нацыяналісты» і «шавіністы» з шэрагаў Наркамата асветы і Акадэміі навук. 4 сакавіка 1933 года старшыня СНК БССР Мікалай Галадзед у газеце «Правда» публікуе артыкул «*Аб памылках партыйных і савецкіх арганізацый Беларусі ў нацыянальным пытанні*», дзе робіць пералік захадаў па выкрыцці вінаватых, Платуну робяць вымову. 10 сакавіка 1933 года зняты з пасады народнага камісара асветы БССР і накіраваны на партыйную работу ў Заходнюю Сібір. У Новасібірскай вобласці РСФСР займае пасаду старшыні палітычнага аддзела Качанёўскага зерневага саўгаса. У перыяд масавых палітычных рэпрэсій 2 верасня 1937 года арыштаваны па абвінавачванні ў «*датычнасці да антысавецкай праватрацкісцай арганізацыі*», прыгавораны Вышэйшай калегіяй Вярхоўнага суда СССР да расстрэлу з канфіскацыяй маёмасці. Расстраляны 15 чэрвеня 1938 года. Пасмяротна рэабілітаваны 5 снежня 1957 года «*праз адсутнасць складу злачынства*». Сям’я ----- Вядома, што ў час масавых палітычных рэпрэсій былі рэпрэсаваныя таксама браты Антона Платуна. Іван Мартынавіч Платун (1903—1937), фрэзероўшчык менскай Фабрыкі імя Тэльмана быў асуджаны да расстрэлу 9 лістапада 1937 года як «агент польскай выведкі», пасмяротна рэабілітаваны ў 1960 годзе. Канстанцін Мартынавіч Платун (1910—?) быў асуджаны да 8 гадоў лагераў 29 чэрвеня 1940 года як «агент польскай выведкі», рэабілітаваны 31 траўня 1989 года. Творы ----- * За культурную рэвалюцыю. — Мн.: Белдзяржвыд, 1931. — 40 с. * Итоги культурного строительства в БССР за 10 лет / А. М. Платун. — Л. — М.: Государственное социально-экономическое издательство, 1931. — 54, [2] с. * Нацыянальна-культурнае будаўніцтва ў БССР: Да Усебеларускага камсамольскага палітбою. — Мн.: Белдзяржвыд, 1930. — 23, [1] с. Зноскі ------ 1. ↑ Ершова О. 2018 & 38. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЕршова\_О.201838 (даведка) 2. ↑ Ершова О. 2018 & 38——39. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЕршова\_О.201838——39 (даведка) 3. ↑ Ершова О. 2018 & 39. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЕршова\_О.201839 (даведка) 4. ↑ Ершова О. 2018 & 40. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЕршова\_О.201840 (даведка) 5. ↑ Ершова О. 2018 & 41. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЕршова\_О.201841 (даведка) 6. 1 2 3 Ершова О. 2018 & 42. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЕршова\_О.201842 (даведка) 7. ↑ Платун Антон Мартынович (1896) (руск.). ru.openlist.wiki. 8. ↑ Платун Иван Мартынович (1903) (руск.). ru.openlist.wiki. 9. ↑ Платун Константин Мартынович (1910) (руск.). ru.openlist.wiki. Літаратура ---------- * *Ершова О.* Народный комиссар просвещения БССР А. М. Платун как представитель советской номенклатуры(руск.) // *редкол.: А. Д. Король (гл. ред.) [и др.]* История и историография: объективная реальность и научная интерпретация : сб. науч. ст. по материалам междунар. науч. конф. посвящ. 140-летию со дня рождения акад. В. И. Пичеты. — Минск: БГУ, 2018. — С. 36—44. — ISBN 978-985-566-674-6. Архівавана з першакрыніцы 2 лютага 2022. * Гесь, А. Платун Антон Мартынавіч / Аляксандр Гесь // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. / БелЭн; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — 590 с.: іл. — С. 512. — ISBN 985-11-0141-9. * Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 2 / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Смаленск, 2003. Спасылкі -------- * Архівавана 31 жніўня 2021. ПЛАТУН Антон Мартынавич // Возвращенные имена: Сотрудники АН Беларуси, пострадавшие в период сталин. репрессий / сост. и авт. предисл. Н. В. Токарев; под ред. А. С. Махнача.. — Мн.: Навука i тэхнiка, 1992. — С. 88-89. — 120 с. — 1 000 экз. — ISBN 5-343-01246-9.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з імем Зеўксіпа. **Зеўксіпа** (жонка Пандыёна, стар.-грэч.: Ζευξίππη «якая запрагае канёў») — персанаж старажытнагрэчаскай міфалогіі, наяда, сястра Праксіфеі (жонкі Эрыхтонія). Жонка Пандыёна I, сына сваёй сястры. Дзеці ад Пандыёна I: Прокна, Філамела, блізняты Эрэхтэй і Бут. Зноскі ------ 1. ↑ Псеўда-Апаладор. Міфалагічная бібліятэка III 14, 8 | ?Зеўксіпа (жонка Пандыёна) — продкі | | --- | | | | | | | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | | | Кронас | | Уран | | | | | | | | | | | | | | | | | | Пасейдон | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Рэя | | | | Гея | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Зеўксіпа | | Бут | | | Тэлеон[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Акіян | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Зеўскіпа[d] | | Эрыдан[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Тэфіда[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

**Шафіа (аш-Шафі) Ахмед аш-Шэйх** (англ.: Alshafi Ahmed Elshikh, араб. الشفيع أحمد الشيخ‎‎; 2 мая 1924, Шэндзі ‒ 26 ліпеня 1971, Хартум) — дзеяч суданскага і міжнароднага рабочага руху. Біяграфія --------- Нарадзіліся ў горадзе Шэндзі ў сям’і племя джа’алін. Скончыў рамеснае вучылішча ў горадзе Атбара, працаваў рабочым-чыгуначнікам і ў чыгуначных майстэрнях. Прымаў актыўны ўдзел у рабочым і камуністычным руху краіны. У 1947 годзе ўдзельнічаў у стварэнні першага ў Судане прафсаюза чыгуначнікаў, стаў яго генеральным сакратаром і заклаў асновы будучай Усеагульнай Федэрацыі рабочых прафсаюзаў Судана (Саюза рабочых Судана), у 1948 годзе быў прызначаны памочнікам генеральнага сакратара праффедэрацыі. З 1950 года сакратар, а затым генеральны сакратар Усеагульнай федэрацыі рабочых прафсаюзаў Судана. З 1946 года быў членам Суданскай Камуністычнай партыі (СКП). У 1951 годзе быў абраны членам Цэнтральнага камітэта партыі, а затым сакратаром ЦК і членам Палітбюро ЦК СКП. За сваю дзейнасць неаднаразова падвяргаўся рэпрэсіям з боку ўладаў, арыштам і турэмнаму зняволенню (так, за супраціў ваеннаму рэжыму Ібрахіма Аббуда быў прысуджаны да пяці гадоў турмы ў 1959 годзе). У 1957 годзе ў 33-гадовым узросце стаў віцэ-старшынёй Сусветнай федэрацыі прафсаюзаў, ператварыўшыся ў аднаго з самых маладых рабочых лідараў у міжнародным прафсаюзным руху. Знаходзячыся ў турме, быў узнагароджаны Міжнародны медаль Міру, якую змог атрымаць пасля вызвалення ў 1964 годзе, калі 55 прафсаюзаў зноў абралі яго памочнікам генеральнага сакратара Федэрацыі рабочых прафсаюзаў Судана. Калі пасля кастрычніцкага паўстання быў сфармаваны пераходны ўрад Сіра аль-Хаціма Аль-Халіфы, Шафія як прадстаўнік працоўнага класа быў прызначаны міністрам Аб’яднанага нацыянальнага фронту на перыяд з кастрычніка 1964 па люты 1965 года; яго жонка Фаціма Ахмед Ібрахім таксама заняла міністэрскую пасаду (па квоце Саюза Суданскіх жанчын). З 1965 года — член Сусветнага Савета Міру. З чэрвеня 1967 года ўзначальваў Суданскі Камітэт абароны правоў арабскіх народаў, сфармаваны ў адказ на Шасцідзённую вайну. У 1970 годзе ўзнагароджаны Міжнароднай Ленінскай прэміяй «За ўмацаванне міру паміж народамі» за 1968 і 1969 гады. У 1971 годзе пасля перавароту групы леванастроеных афіцэраў і контрперавароту суданскія ўлады генерала Джафара Мухамеда Німейры абвінавацілі Шафіа і іншых прадстаўнікоў кіраўніцтва камуністычнай партыі (такіх, як Абд аль-Халік Махджуб і Джозеф Гаранг) у прыналежнасці да спробы дзяржаўнага перавароту і пакаралі смерцю па прыгаворы ваеннага трыбунала. Перад павешаннем сам накінуў на сябе вяроўку і абвясціў: «Няхай жыве Суданскі народ! Няхай жыве рабочы клас!». Зноскі ------ 1. ↑ Казнь Шафиа Ахмеда аш-Шейха

| Бітвы і аперацыі грамадзянскай вайны ў Іспаніі | | --- | | * **Путч**: Мелілья * Тэтуан * Севілья * Барселона (1) * Мантанья * Хіхон * Аўеда (1) * Гранада * Казармы Лаёла * Мяцеж на флоце**1936 год**: Гвадарама * Алькасар * Эстрэмадура * Паветраны мост * Мерыда * Сігуэнса * Бадахос * Балеарскія астравы * Кордава * Гіпускаа * Сьера-Гуадалупе * Монтэ-Пелада * Талавера * Ірун * Іспанская Гвінея * Мыс Спартэль * Сесенья і Эсківіяс * Мадрыд * Вільярэаль * Асейтуна * Лапера * Карунская дарога (1) * Карунская дарога (2)**1937 год**: Карунская дарога (3) * Малага * Харама * Аўеда (2) * Гвадалахара * Пасабланка * Паўночная Іспанія * Біская * Більбаа * Барселона (2) * Сеговія * Уэска * Альбарасін * Герніка * Брунетэ * Сантандэр * Сарагоса * Кінта * Бельчытэ * Астурыя * Сабіньяніга * Эль-Мазука * Фуэнтэс-дэ-Эбра * Мыс Шэршэль * Тэруэль**1938 год:** Вальядалід * Альфамбра * Арагон * Каспэ * Барселона (3) * Лерыда * Гандэса * Сегрэ * Левант * Балагер * Лос-Бласкес * «Мяшок Б’ельсы» * «Мяшок Мерыда» * Мыс Палас * Лінія XYZ * Эбра**1939 год:** Каталонія * Вальсекілья * Менорка * Картахена * Пераварот * Апошняе наступленне | **Бітва пры Бельчытэ (1937)** — адна з бітваў грамадзянскай вайны ў Іспаніі, якая праходзіла з 24 жніўня па 6 верасня 1937 года падчас Сарагоскай наступальнай аперацыі Рэспубліканскай арміі. Скончылася ўзяццем Бельчытэ. Ход баёў -------- У ходзе Сарагоскай наступальнай аперацыі на Бельчытэ наступала 11-я дывізія Энрыке Лістэра. Першыя баі ў раёне гарадка завязаліся 24 і 25 жніўня. 25 жніўня 32-я, 117-я і 131-я змешаныя брыгады захапілі чыгуначны вакзал. Затым яны абышлі населены пункт з двух бакоў і 26-га цалкам атачылі Бельчытэ. Войскі франкістаў былі добра абсталяваны і маглі вытрымаць працяглую аблогу, але Рэспубліканская армія не магла дазволіць сабе губляць час і таму вырашыла штурмаваць Бельчытэ. Штурм горада даручылі 15-й інтэрнацыянальнай брыгадзе. Схаваўшыся за жалезабетоннымі ўмацаваннямі з кулямётнымі «гнёздамі», скарыстаўшыся будынкамі і барыкадамі з мяшкоў з пяском на вуліцах горада, сем тысяч нацыяналістаў аказалі адчайны супраціў. Абложаным перакрылі ваду, а па меры таго, як стала нарастаць інтэнсіўнасць баявых дзеянняў, стаў прыкметным недахоп харчавання і медыкаментаў. Да 28 жніўня наступленне на Сарагосу на іншых участках фронту захлынулася, і генерал Себасцьян Посас, які камандаваў рэспубліканскай Усходняй арміяй, не разабраўшыся ў сітуацыі, перабольшыў магчымасці нацыяналістаў, на пяты дзень бітвы загадаў войскам замацавацца і не наступаць на Сарагосу да авалодання Бельчытэ і Кінта. На абавязковым узяцці Бельчытэ — апірышчы арагонскіх манархістаў — настойвалі таксама актывісты ўсіх партый Рэспублікі. Так пасёлак з двума тысячамі насельніцтва стаў цэнтрам бітвы. У сваю чаргу нацыяналісты спрабавалі прарваць аблогу. 30 жніўня іх войскі перайшлі ў контрнаступленне з боку Медыяны, але былі спынены 45-й дывізіяй Клебера. 31 жніўня байцам 15-й інтэрбрыгады ўдалося дабрацца да маслазавода. На наступны дзень рэспубліканская авіяцыя сістэматычна атакавала гарадскія раёны, а рэспубліканская артылерыя правяла інтэнсіўны абстрэл пазіцый праціўніка ў Кабеса-дэль-Лоба, за чатыры кіламетры ад горада. 3 і 4 верасня рэспубліканцы наносілі ўдары па будынках пасёлка, падчас якіх палі апошнія аплоты нацыяналістаў. Апошнія баі разгарнуліся вакол вуліцы Кале-Маёр, і да 5 верасня ў мястэчку ўсё яшчэ заставаліся два ачагі супраціву: ратуша, размешчаная на новай плошчы, і царква Сан-Марцін, на ўсходняй ускраіне Бельчытэ. 5-га, пасля значных страт, царква Сан-Марцін была ўзята рэспубліканскімі войскамі. У гэты дзень камандуючы Усходняй арміяй генерал Себасцьян Посас наведаў пасёлак і прыняў рашэнне аб вывадзе з бою інтэрнацыянальных брыгад. Засталіся дзве іспанскія змешаныя брыгады, 32-я і 153-я, якія павінны былі завяршыць аперацыю. Раніцай 6 верасня апошнія абаронцы ратушы спрабавалі прарваць аблогу. Прыкладна тром сотням удалося прабіцца праз рэспубліканскія пазіцыі, з іх каля васьмідзесяці дабраліся да Сарагосы. Камендант Тральера загінуў у баі. У той жа дзень Бельчытэ быў канчаткова захоплены рэспубліканскімі войскамі. Пераможцам дасталіся разваліны, бедныя трафеі і некалькі сотняў палонных, астатнія абаронцы загінулі. Горад-помнік ------------ Рэспубліканцы ўтрымлівалі Бельчытэ да таго часу, пакуль нацыяналісты не вярнулі кантроль над горадам у 1938 годзе. Франсіска Франка вырашыў не зносіць амаль цалкам разбураны горад, пакінуўшы яго ў якасці помніка вайне. Новы горад Бельчытэ быў пабудаваны толькі ў 1954 годзе, а да гэтага мясцовыя жыхары на працягу пятнаццаці гадоў не маглі пакінуць стары. Літаратура ---------- * Данилов С. Ю. Гражданская война в Испании (1936—1939). — М.: Вече, 2004. — 352 с. — ISBN 5-9533-0225-8. Спасылкі -------- * La Batalla de Belchite, 24-8-1937

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Чыпева. **Аджыбвэ**, або **чыпева** (саманазва: *Ojibweg*) — алганкінскі народ, карэнныя жыхары Канады і ЗША. Агульная колькасць (2016 г.) - 117 000 чал. Назва ----- Агульныя продкі аджыбвэ, атава і патаватомі называлі сябе *Anishinaabe*, што значыць "сапраўдныя людзі". Паходжанне назвы **аджыбвэ** звычайна звязваюць з алганкінскім коранем *jiibw* ("маршчына"). Згодна паданням, імя было дано таму, што пад час войн з сіў яны палілі сваіх ворагаў, пакуль тыя не зморшчваліся, або з-за зморшчаных макасінаў. Французскія каланісты шырока ўжывалі назву **аджыбвэ** ўжо ў XVII - XVIII стст. У нашы дні яна найбольш распаўсюджана ў Канадзе. У ЗША найбольш пашырана назва **чыпева**. Яна паходзіць ад слова *O'chepe'wag* з мовы саміх аджыбвэ і значыць "плоскаступнёвыя". Назва пашырылася ў XVIII ст. сярод англійскіх каланістаў, што сяліліся каля Верхняга возера. Гісторыя -------- Згодна паданням, анішынаабэ, супольныя продкі аджыбвэ, атава і патаватомі, з'явіліся ў раёне Вялікіх азёр у выніку буйной міграцыі *chi-bi-moo-day-win* з усходу. Раней яны жылі каля акіяна, але, калі яны сталі шматколькаснымі, з'явіліся сем прарокаў, якія абяцалі вынішчэнне, калі анішынаабэ не пакінуць населенае месца. Міграцыя адбывалася ўздоўж ракі Святога Лаўрэнція і Вялікіх азёр. У XVII ст. аджыбвэ займалі тэрыторыі вакол Верхняга возера і ўваходзілі ў склад канфедэрацыі Рада трох агнёў. У французскіх пісьмовых крыніцах яны ўзгадваюцца з 1640 г. хаця кантакты маглі быць усталяваны раней. У пачатку XVIII ст. у саюзе з Францыяй перамаглі лакота і месквакі, што дазволіла перасяліцца на ўсход ад возера Гурон. У Сямігадовай вайне падтрымалі Францыю супраць Вялікабрытаніі, працягвалі яе пасля паражэння Францыі пад началам Пантыяка. Але падчас Амерыканскай рэвалюцыі і вайны 1812 - 1814 гг. змагаліся на баку Вялікабрытаніі супраць ЗША. У першай палове XIX ст. урад ЗША ініцыяваў перадачу часткі зямель аджыбвэ прыватным маёмаснікам і дзяржаве. Усяго аджыбвэ заключылі 51 пагадненне з ЗША. Іх вынікам стала стварэнне сеткі аўтаномных рэзервацый. У нашы дні аўтаномныя рэзервацыі і абшчыны дзейнічаюць на тэрыторыі штатаў Мічыган, Мінесота, Паўночная Дакота і Вісконсін у ЗША, а таксама ў правінцыях Брытанская Калумбія, Манітоба, Антарыа і Саскачэван у Канадзе. Культура -------- Паселішча (мал. 1860 г.) Да прыходу еўрапейцаў і войн з іракезамі аджыбвэ насялялі раён на захадзе Вялікіх азёр. Большасць вяла вандроўны лад жыцця. Перамяшчэнні мелі сезонны характар. Улетку сем'і трымаліся каля рэк і азёр, дзе займаліся рыбалоўствам і збіральніцтвам. Узімку ішлі ўглыб лясоў, дзе было прасцей займацца паляваннем. На поўдні існавала земляробства. Вырошчвалі кукурузу, гарбузы, кабачкі. У другой палове XVII - XVIII стст. асновай гаспадаркі сталі здабыча і гандаль футрам. У выніку, аджыбвэ трапілі ў залежнасць ад еўрапейскіх гандляроў. Звычайна аджыбвэ жылі малымі групамі з некалькіх сем'яў (у сярэднім 20 - 50 чалавек), якія эксплуатавалі вялікія прасторы лясоў і азёр. На адну групу прыходзілася да 130 км² угоддзяў. На гэтай тэрыторыі меліся летнія і зімовыя паселішчы. Звычайным жытлом быў купалападобны вігвам, крыты карою або трыснёгавымі матамі. На поўдні летнімі жытламі былі буданы. Групы, што насялялі пэўныя тэрыторыі, звычайна ўяўлялі сваяцкую арганізацыю. Яна падзялялася на малыя еуклеарныя сем'і, якія ў сваю чаргу складалі буйныя роды з асобнымі назвамі ў гонар пэўнай жывёлы. Роды маглі аб'ядноўвацца ў фратрыі. Спадчына і агульнае імя перадаваліся па мужчынскай лініі, аднак жанчыны ў сям'і захоўвалі пэўную самастойнасць, вельмі важнымі лічыліся адносіны з бабуляй і братам маці. Браты і сёстры трымаліся паасобку. У аджыбвэ не мелася цэнтралізаванага кіравання. Правадыры вылучаліся падчас войн. Важную сацыяльную ролю адыгрывалі шаманы. Яны ў большай ступені займаліся медыцынскай практыкай, да таго ж іх уменне перадавалася па спадчыне, так што нават пасля прыняцця хрысціянства інстытут шаманаў не страціў свайго значэння. Фальклор аджыбвэ адметны красамоўнымі казкамі, міфамі і легендамі пра стварэнне свету, міграцыю ад акіяна да Вялікіх азёр, барацьбу супраць сіў і іракезаў. Вылучаецца цыкл, прысвечаны культурнаму герою *Waynaboozhoo*. Адна з найбольш вядомых у свеце цырымоній — рэлігійнае свята *паў-ваў* (*Pow Wow*), якое арганізуецца на працягу некалькіх дзён па той ці іншай значнай нагодзе і суправаджаецца песнямі і танцамі пад барабан *tewikan*. Рэлігія ------- Танец скальпаў падчас *паў-ваў* (мал. 1860 г.) Традыцыйная рэлігія аджыбвэ была заснавана на веры ў тое, што ўсё навокал жывое і мае сваю душу. Таму кожная істота надзялялася правамі, роўнымі праву чалавека. Стваральнікам свету лічыўся Вялікі дух *Gitchie Manitou*, аднак ён не ўспрымаўся як валадар усяго навокал. Вялікая роля надавалася асабістым памкненням і жаданням чалавека, а таксама індывідуальнаму росту. Жыццё падзялялася на 4 узроста. Пераход ад аднаго да іншага суправаджаўся цырымоніямі і мроямі, якія вызначалі далейшы лес. Асабістыя рэлігійныя памкненні павінны былі ўвасабляцца ў канкрэтных дзеяннях, але звычайна заставаліся таямніцай для іншых. Таксама арганізоўваліся супольныя святочныя цырымоніі. Яны аб'ядноўвалі чальцоў аднаго або некалькіх родаў. Мелі месца іншыя супольныя рэлігійныя цырымоніі накшталт палення тытуню старэйшынамі. Рытуалы праводзіліся старэйшынамі, у некаторых выпадках — ваеннымі правадыамі і шаманамі. Апошнія з'яўляліся носьбітамі патаемных ведаў пра лекаванне, таму карысталіся значнай павагай. З апошняй траціны XVII ст. распаўсюджвалася хрысціянства, так што ў нашы дні большасць вернікаў наведвае хрысціянскія цэрквы. Аднак у паўседзённым жыцці працягваюць захоўвацца многія традыцыйныя ўяўленні. Зноскі ------ 1. ↑ Ojibwa, Central in Canada 2. ↑ Chippewa in United States 3. ↑ Ojibwa, Northwestern in Canada 4. ↑ Ojibwa, Eastern in Canada 5. ↑ Ojibwa, Severn in Canada 6. ↑ The Ojibway Story Архівавана 23 чэрвеня 2011. 7. ↑ Ojibwa 8. ↑ Ojibway—Early Immigrants to the Great Lakes Region Архівавана 28 мая 2016. 9. ↑ OJIBWE HISTORY Архівавана 19 лютага 2015. 10. ↑ Ojibwa Food 11. ↑ Ojibwe Culture Архівавана 22 жніўня 2016. 12. ↑ Native Languages of the Americas: Ojibwe/Chippewa Legends, Myths, and Stories 13. ↑ Ojibwe Oral Tradition Архівавана 21 верасня 2016. 14. ↑ The Ojibwe Native Americans - Traditions 15. ↑ The Ojibwe Native Americans - Religion 16. ↑ Vision Quest Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Аджыбвэ * Countries and Their Cultures: Ojibwa * Kevin L. Callahan, An Introduction to Ojibway Culture and History Архівавана 14 кастрычніка 2016. * Ojibwe Culture | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Канадская · Новы · Britannica (онлайн) · Catholic (1997—…) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | GND: 4043411-4 · LCCN: sh85024423 · NKC: ph412803 |

**Багаславі́шкіс** (літ.: Bagaslaviškis, традыцыйная беларуская назва — **Багуславішкі**) — мястэчка ў Шырвінтаскім раёне Вільнюскага павета Літвы. Уваходзіць у склад Гялванайскай сянюніі. Размешчана за 13 км на паўночны захад ад Шырвінтаса. Насельніцтва на 2011 год — 110 чалавек. Гісторыя -------- ### Вялікае Княства Літоўскае Першы пісьмовы ўспамін пра Багуславішкі датуецца 1680 годам. У 1787 годзе быў пабудаваны касцёл. У 1790 годзе Багуславішкі атрымалі статус мястэчка. ### Пад уладай Расійскай імперыі У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе Багуславішкі апынуліся ў складзе Расійскай імперыі, у Віленскім павеце Віленскай губерні. На 1833 год у Багуславішках было 8 будынкаў, правацавалі 2 карчмы. ### Найноўшы час Пасля польска-літоўскіх баёў і падпісання пагаднення паміж міжваеннай Польскай Рэспублікай і Літвой у 1919 годзе Багуславішкі апынуліся ў складзе Літвы. У часы Другой сусветнай вайны з чэрвеня 1941 да 1944 года мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Рэйха. Насельніцтва ------------ ### Дэмаграфія * **XIX стагоддзе**: ~1900 года — 261 чал. * **XXI стагоддзе**: 2011 год — 110 чал. Турыстычная інфармацыя ---------------------- ### Славутасці * Касцёл Адшукання Святога Крыжа (1851) Зноскі ------ 1. ↑ Напісанне ў адпаведнасці з ТКП 187-2009 (03150) «Спосабы і правілы перадачы геаграфічных назваў і тэрмінаў Літоўскай Рэспублікі на беларускую мову» 2. ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XV, cz. 1: Abablewo — Januszowo (польск.). — Warszawa, 1900. S. 180. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Багаславішкіс * Богуславішкі на сайце Radzima.org

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Бяспалаў. **Мікалай Трафімавіч Бяспалаў** (31 кастрычніка 1928, в. Церабаў, Капаткевіцкі раён, Мазырская акруга — 9 мая 1979) — беларускі дзеяч аматарскага мастацтва, кампазітар, заслужаны дзеяч культуры Беларусі (1963). Біяграфія --------- Нарадзіўся 31 кастрычніка 1928 года ў в. Церабаў (цяпер — Петрыкаўскі раён Гомельскай вобласці). Скончыў у 1961 годзе Гомельскае музычнае вучылішча. З 1948 года — кіраўнік самадзейных харавых калектываў, у тым ліку з 1970 года — Гомельскага народнага хору Палаца культуры вытворчага дрэваапрацоўчага аб’яднання, які пад яго кіраўніцтвам дасягнуў высокага выканальніцкага майстэрства. З 1964 года — старшы метадыст Гомельскай абласнога Дома народнай творчасці, у 1967—1970 гадах — хормайстар Палаца культуры вытворчага аб’яднання «Гомсельмаш». Аўтар шматлікіх песень, сярод якіх найболей вядомы «Сабраліся хлебаробы», «З сябрам», «Вецер веяў», «Край мый родныя» і апрацовак беларускіх народных песень, у тым ліку «Вой, ды прадай, бабуля, бычка», «Галубачка», «А я ў печы не паліла», «Цьмяны вечар», «Адзін месяц узыходзіць, а другі заходзіць», «Бочачка» і інш. Памёр 9 мая 1979 года. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Бяспалаў Мікалай Трафімавіч // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-і т. / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1984. — Т. 1. А капэла — Габелен. — С. 552. — 727 с. — 10 000 экз. * Новікава, К. Жыццё прысвечана песням / К. Новікава // Гомельская праўда. — 1978. — 1 снежня. * Культура Беларусі : энцыклапедыя : [у 6 т.]. — Мінск, 2011. — Т. 2. — С. 179.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Грыва, значэнні. **Гры́ва** — доўгія валасы, якія пакрываюць шыю і спіну некаторых млекакормячых. Часта з'яўляецца адной з адметных прыкмет самцоў пры наяўнасці палавога дымарфізма. Можа мець разнастайную форму, ад пышнай на ўсю галаву да акуратнай палоскі ўздоўж пазваночніка. Розныя формы грыў ----------------- * Грыва ў канёўГрыва ў канёў * Грыва ў паўднёвых марскіх львоўГрыва ў паўднёвых марскіх львоў * Грыва ў львоўГрыва ў львоў * Грыва ў афрыканскіх бародавачнікаўГрыва ў афрыканскіх бародавачнікаў * Грыва ў антылоп гнуГрыва ў антылоп гну * Грыва ў павіянаўГрыва ў павіянаў * Грыва ў жырафаўГрыва ў жырафаў * Грыва ў гіенГрыва ў гіен * Грыва ў бізонаўГрыва ў бізонаў * Грыва ў грывастага ваўкаГрыва ў грывастага ваўка | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | У. Даля · Britannica (онлайн) |

**«Польшча — 1863 год»** (польск.: Polonia — Rok 1863) альбо **«Закутая Польшча»** (польск.: Zakuwana Polska) — адзін з ранніх твораў польскага мастака Яна Матэйкі, створаны ў 1864 годзе. Апісанне -------- Карціну Ян Матэйка напісаў пад уплывам свежых перажыванняў і ўспамінаў мастака часоў паўстання 1863—1864 гадоў, але яна не была завершана. Мацейка не бачыў шанцаў на выстаўленне карціны і яе публічную прэзентацыю. Баючыся за сваю бяспеку і бяспеку сваёй сям’і, а таксама за магчымыя расправы, ён вырашыў схаваць палатно за печчу ў хаце, дзе яно праляжала некалькі гадоў. Пазней карціна трапіла ў рукі сям’і Чартарыйскіх. Зараз экспануецца ў Музеі князёў Чартарыйскіх у Кракаве. *Polonia* — палатно, вытрыманае ў карычнева-чорных колерах, з эскізнымі рысамі. Польшча — маладая жанчына ў кайданах, апранутая ў чорную сукенку, растрапаную на плячах, а жанчына ў белым, адрываная ад яе гвалтам, — гэта Русь. У лужыне крыві ля ног царскіх афіцэраў ляжыць труп напаўаголенай жанчыны — Літвы. Афіцэр, які стаяў над імі, Міхаіл Мураўёў, вядомы як Шыбіннік, душыў паўстанне ў Літве, а генерал Фёдар Берг, які знаходзіцца разам з ім, зрабіў тое ж самае ў Каралеўстве Польскім. На сцяне насупраць — маніфест, які абвяшчае пачатак паўстання ў студзені 1863 года, а над ім — герб Расійскай імперыі, на грудзях якога змешчаны — герб Царства Польскага. Сцэна разгортваецца ў касцёле, апаганеным расійскім войскам, якое апранута ў літургічныя шаты і п’е віно з келіхаў для Імшы. Закуццё ў кайданы Польшчы адбываецца над магільнай плітою ў падлозе, што азначае магілы продкаў. Справа відаць група людзей пад наглядам узброеных салдат, якія, верагодна, чакаюць высылкі ў Сібір. У гэтай групе вылучаецца паранены паўстанец з рукой на перавязі, чый злосна сціснуты кулак лагодным жэстам трымае манах-капуцын. Іншыя дэталі, бачныя на карціне Матэйкі: шабля Мураўёва датыкаецца з трупу жанчыны; салдат б’е прыкладам вінтоўкі некага ў грудзі, а штык ад яе ўтыкаецца ў распятага Хрыста; малады чалавек са скрыжаванымі рукамі ў роспачы адварочваецца ад распяцця. Заўвагі ------- 1. 1 2 Праверана 9 студзеня 2021. 2. ↑ Zakuwana Polska (Polonia, Rok 1863), Cyfrowe Dziedzictwo Kulturowe w regionie Małopolski

**«Thou»** — другі студыйны альбом інструментальнага трыа «Port Mone» з Мінска, які выйшаў у 2014 годзе на лэйбле «Hevhetia» (Славакія). Спіс песень ----------- | № | Назва | Працягласць | | --- | --- | --- | | 1. | «Meeting» | 7:35 | | 2. | «Vena» | 4:53 | | 3. | «Nina» | 4:15 | | 4. | «Port» | 8:40 | | 5. | «The Words» | 8:49 | | 6. | «Liturgy» | 7:19 | | 7. | «Thou» | 4:29 | | 8. | «Am» | 6:16 | | 9. | «Notus» | 3:19 | Удзельнікі запісу ----------------- * Аляксей Варсоба — акардыён * Аляксей Ванчук — бас * Сяргей Краўчанка — перкусія * музыка — «Port Mone» * гукарэжысёр — Андрэй Жукаў * запіс — Алег Даманчуг, Андрэй Жукаў Крытыка ------- Музычны журналіст Аляксандр Чарнуха з партала Experty.by выказаў меркаванне, што альбом *«гэта лепшае, што здаралася ў беларускай музыцы за апошнія два гады»*. Музычны крытык Ягор Цывілька з партала Experty.by адзначыў, што *«параўноўваючы з дэбютнікам „Dip", гэта праца адчуваецца яшчэ больш прадуманай, выверанай і канцэптуальна, і кампазіцыйна»*. Музычны журналіст Сяргей Будкін з сайта Budzma.org мяркуе, што *«нібы дыск гэты сабраны з абсалютна розных аскепкаў, якія аніяк не ўкласьці ў суцэльнасьць»*. Музычны крытык Дзмітрый Безкаравайны з партала Experty.by падсумаваў: *«на „Thou" мы чуем маналітны ансамбль, які павольна і старанна стварае адзінае музычнае палатно, а не проста акампануе саліруючаму інструменту»*. Зноскі ------ 1. ↑ Port Mone "Thou" (+аудио) (руск.). *Experty.by* (21 кастрычніка 2014). Архівавана з першакрыніцы 2 кастрычніка 2023. Праверана 13 кастрычніка 2023. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | ⚙️   Фота, відэа і аўдыё | Apple Music |

100-ватны стэрэаўзмацняльнік, які выкарыстоўваўся ў хатніх кампанентных аўдыясістэмах у 1970-х. *Узмацненне* азначае павелічэнне амплітуды (напружання ці току) зменнага ў часе сігналу на зададзены каэфіцыент, як паказана тут. Графік паказвае ўваходнае напружанне {\displaystyle v\_{i}(t)} *(сіні)* і выхадное напружанне {\displaystyle v\_{o}(t)} *(чырвоны)* ідэальнага лінейнага ўзмацняльніка з адвольным сігналам, прыкладзеным да ўваходу. У гэтым прыкладзе ўзмацняльнік мае *каэфіцыент ўзмацнення напружання* 3; значыць ў любы момант {\displaystyle v\_{o}=3v\_{i}\,} **Узмацняльнік**, або **электронны ўзмацняльнік** — гэта электронная прылада, якая можа павялічваць магутнасць сігналу (зменнае ў часе напружанне ці ток). Электронная схема выкарыстоўвае электраэнергію ад крыніцы сілкавання для павелічэння амплітуды сігналу, што паступае на яго ўваход, ствараючы прапарцыйна большую амплітуду сігналу на яго выхадзе. Узмацненне, якое забяспечвае ўзмацняльнік, вымяраецца яго каэфіцыентам: суадносам выхаднога напружання, току або магутнасці да ўваходнага. Узмацняльнік — гэта схема, якая мае каэфіцыент ўзмацнення магутнасці больш за адзінку. Узмацняльнік можа быць альбо асобным абсталяваннем, альбо электрычным ланцугом, які з’яўляецца часткай іншай прылады. Узмацненне з’яўляецца адным з асноўных паняццяў электронікі XX стагоддзя. Узмацняльнікі шырока выкарыстоўваюцца практычна ва ўсім электронным абсталяванні. Узмацняльнікі можна класіфікаваць па-рознаму. Адна з класіфікацый — па частаце ўзмацняемага электроннага сігналу. Напрыклад, узмацняльнікі гуку ўзмацняюць сігналы ў гукавым дыяпазоне менш за 20 кГц, антэнныя ўзмацняльнікі ўзмацняюць частоты ў дыяпазоне радыёчастот паміж 20 кГц і 300 ГГц, серваўзмацняльнікі і вымяральныя ўзмацняльнікі могуць працаваць з вельмі нізкімі частотамі аж да пастаяннага току. Узмацняльнікі таксама можна класіфікаваць па паслядоўнасці размяшчэння ў сігнальным ланцугу; напр. папярэдні ўзмацняльнік можа быць першым этапам апрацоўкі сігналу. Гісторыя элементнай базы ------------------------ ### Радыёлямпы Першай практычнай электрычнай прыладай, якая была ўжыта для ўзмацнення, была радыёлямпа трыёд, вынайдзеная ў 1906 г. Лі Дэ Форэстам. Вынаходства прывяло да з’яўлення першых узмацняльнікаў прыблізна ў 1912 г. Вакуумныя радыёлямпы выкарыстоўваліся практычна ва ўсіх узмацняльніках да 1960-1970-х гадоў, пакуль транзістары іх не выцеснілі. Сёння ў большасці ўзмацняльнікаў выкарыстоўваюцца транзістары, але электронныя лямпы працягваюць выкарыстоўвацца ў некаторых галінах. Прататып гукаўзмацняльніка Дэ Форэста 1914 года. Радыёлямпа Audion (трыёд) мела ўзмацненне напружання каля 5, забяспечваючы агульнае ўзмацненне прыблізна 125 для гэтага трохкаскаднага ўзмацняльніка. Развіццё тэхналогіі тэлефоннай сувязі, запатэнтаванай упершыню ў 1876 г. стварыла неабходнасць павялічваць амплітуду электрычных сігналаў для перадачы сігналаў на ўсё большыя адлегласці. У тэлеграфіі гэтая праблема была вырашана з дапамогай прамежкавых прылад на станцыях, якія папаўнялі рассеяную энергію, ўключаючы рэгістратар сігналу наўпрасткі да перадатчыкаў. Так стваралі паслядоўны ланцуг перадачы, і мясцовая крыніца энергіі на кожнай прамежкавай станцыі сілкавала наступны этап перадачы. Для дуплекснай перадачы, значыць адпраўкі і прыёму ў абодвух напрамках, распрацоўваліся двухнакіраваныя рэтранслятары, пачынаючы з працы К. Ф. Варлі. Дуплексная перадача мела важнае значэнне для тэлефаніі, і праблема не была вырашана задавальняюча да 1904 г. калі Г. Э. Шрыў з кампаніі AT&T палепшыў існуючыя спробы пабудовы тэлефоннага рэтранслятара, спалучыўшы вугальны мікрафон і электрадынамічны прыёмнік. Упершыню рэтранслятар Шрыва быў выпрабаваны на лініі паміж Бостанам і Эймсберы, штат Масачусэтс, і больш дасканалыя прылады заставаліся ў эксплуатацыі некаторы час. На рубяжы XIX—XX стагоддзяў было вызначана, што ртутныя лямпы з адмоўным дыферэнцыяльным супраціўленнем могуць ужывацца для узмацнення, і іх таксама спрабавалі выкарыстоўваць у рэтранслятарах без асаблівага поспеху.Ф Распрацоўка тэрмаэлектронных радыёлямп, пачынаючы з 1902 года, зрабіла магчымым цалкам электронны метад узмацнення сігналаў.. Паколькі адзінай папярэдняй прыладай, якая шырока выкарыстоўвалася для ўзмацнення сігналу, было рэле, якое выкарыстоўвалася ў тэлеграфных сістэмах, узмацняльная радыёлямпа пачаткова называлася *электронным рэле*. Тэрміны *ўзмацняльнік* і *ўзмацненне* былі ўпершыню выкарыстаны для азначэння магчымасці павялічэння энергіі сігналу каля 1915 года, калі трыёды атрымалі шырокае распаўсюджанне. Узмацняльная радыёлямпа зрабіла рэвалюцыю ў электратэхніцы, стварыўшы новую вобласць электронікі — тэхналогію актыўных электрычных прылад. Гэтая прылады зрабілі магчымымі міжгароднія тэлефонныя лініі, мегафоны, радыёвяшчанне, агучаныя кінафільмы, запіс аўдыёпраграм, радар, тэлебачанне і першыя камп’ютары. На працягу 50 гадоў практычна ўсе бытавыя электронныя прылады выкарыстоўвалі радыёлямпы. Першыя лямпавыя ўзмацняльнікі часта мелі станоўчую зваротную сувязь (рэгенерацыю), што магло павялічыць узмацненне, але таксама зрабіць узмацняльнік няўстойлівым і схільным да ўзбуджэння. Большая частка матэматычнай тэорыі ўзмацняльнікаў была распрацавана ў тэлефонных лабараторыях Bell ў 1920-1940-х гг. Узровень скажэнняў у ранніх узмацняльніках быў высокі, звычайна каля 5 %, да 1934 г. калі Гаральд Блэк вынайшаў адмоўную зваротную сувязь; гэта дазволіла значна знізіць узровень скажэння за кошт меншага ўзмацнення. Іншыя поспехі ў тэорыі ўзмацнення былі зроблены Гары Найквістам і Хендрыкам Уэйдам Бодэ. На працягу 40 гадоў радыёлямпа была практычна адзінай узмацняльнай прыладай, акрамя спецыялізаваных сілавых прыбораў, такіх як магнітны ўзмацняльнік і ратацыйны ўзмацняльнік. У схемах кіравання магутнасцю ўжывалі магнітныя ўзмацняльнікі да другой паловы ХХ стагоддзя, калі магутныя паўправадніковыя прыборы сталі больш эканамічнымі і хуткімі. Старыя электраакустычныя рэтранслятары Герберта Шрыва (*Herbert Shreeve*) ужываліся ў рэгулюемых узмацняльніках абаненцкіх тэлефонных апаратаў для людзей са слабым слыхам, пакуль у 1950-я гады паўправаднікі не зрабілі магчымымі меншыя памерам і якаснейшыя ўзмацняльнікі. ### Паўправаднікі Першым працуючым транзістарам быў кропкавы транзістар, вынайдзены Джонам Бардзінам і Уолтэрам Братэйнам у 1947 г. у Bell Labs, дзе Уільям Шоклі пазней вынайшаў біпалярны транзістар у 1948 годзе. У 1959 годзе ўслед за імі рушыла вынаходніцтва Махамеда М. Аталы і Давона Канга з Bell Labs, — палявога транзістара складзенага з метала-аксіду-паўправадніку (МАП). Дзякуючы здольнасці МАП да памяншэння, МАП-узмацняльнікі з тых часоў сталі найбольш распаўсюджаным узмацняльнікам. Замена грувасткіх электронных лямпаў на транзістары стварыла рэвалюцыю ў электроніцы ў 1960-1970-х гг. зрабіўшы магчымым новы клас партатыўных электронных прылад, такіх як транзістарнае радыё, распрацаванае ў 1954 годзе. Сёння выкарыстанне вакуумных лямпаў абмежавана схемамі вялікай магутнасці, такімі як радыёперадатчыкі. Пачынаючы з 1970-х гадоў, усё больш і больш транзістараў размяшчалася на адной падложцы мікрасхемы, ствараючы тым самым больш высокія маштабы інтэграцыі (такія як дробная, сярэдняя і буйная інтэграцыя) у інтэгральных мікрасхемах. Шматлікія ўзмацняльнікі ў сучасных прыладах будуюцца на інтэгральных схемах. Для спецыяльных мэт ужываюцца іншыя актыўныя элементы. Напрыклад, на пачатку развіцця спадарожнікавай сувязі былі папулярны параметрычныя ўзмацняльнікі. Ланцуг параметрычнага узмацняльніка будуецца на варыкапе, ёмістасць якога змяняецца радыёчастотным сігналам. Пры пэўных умовах гэты сігнал змяшчае энергію, якая мадулюецца слабым спадарожнікавым сігналам, атрыманым на зямной станцыі. З дасягненнямі лічбавай электронікі, на прыканцы XX стагоддзя з’явіліся альтэрнатывы традыцыйным лінейным узмацняльнікам — на базе лічбавага пераключэння і кіравання формай і шырынёй імпульсу, напрыклад, такія прылады, як шыротна-імпульсны ўзмацняльнік. Мадэлі ------ Чатыры тыпы залежнай крыніцы — пераменная кіравання злева, пераменная выхаду справа У прынцыпе, узмацняльнік — гэта электрычны двухпортавы ланцуг, ствараючы павялічаную копію ўваходнага сігналу на выхадзе. 1. Уваходны порт можна ідэалізаваць як уваход напружання, які амаль не спажывае ток ад крыніцы сігналу, тады на выхадзе утвараецца напружанне, суадноснае напружанню на порце 2. Уваходны порт можна ідэалізаваць як ўваход току амаль без напружання на ім, тады на выхадзе утвараецца ток, суадносны току праз уваходны порт. 3. Выхадны порт можна ідэалізаваць як залежную крыніцу напружання з нулявым супраціўленнем крыніцы і выхадное напружанне залежыць ад уваходнага 4. Выхадны порт можна ідэалізаваць як залежную крыніцу току, з бясконцым супраціўленнем крыніцы, дзе выхадны ток залежыць ад уваходнага. Камбінацыі гэтых варыянтаў прыводзяць да чатырох тыпаў ідэальных узмацняльнікаў. У ідэалізаваным выглядзе яны прадстаўлены кожным з чатырох тыпаў залежных крыніц, якія выкарыстоўваюцца ў лінейным аналізе, як паказана на малюнку, а менавіта: | Уваход | Выхад | Залежная крыніца | Тып узмацняльніка | Адзінка узмацнення | | --- | --- | --- | --- | --- | | | I | I | Крыніца току з кіраваным токам, CCCS | Узмацняльнік току | Каэфіцыент | | | | I | V | Крыніца напружання з кіраваннем токам, CCVS | Узмацняльнік напружання, кіраваны токам | Ом | | | | V | I | Крыніца току з кіраваннем напругай, VCCS | Узмацняльнік току, кіраваны напругай | Сіменс | | | | V | V | Крыніца напружання з кіраваннем напругай, VCVS | Узмацняльнік напружання | Каэфіцыент | Кожны тып узмацняльніка ў ідэале мае ідэальнае ўваходнае і выходнае супраціўленне, аднолькавае з супраціўленнем адпаведнай залежнай крыніцы: | Тып узмацняльніка | Залежная крыніца | Уваходнае супраціўленне | Выхадное супрацiўленне | | --- | --- | --- | --- | | Ток | CCCS | 0 | ∞ | | Трансрэзістэнцыя | CCVS | 0 | 0 | | Трансдуктыўнасць | VCCS | ∞ | ∞ | | Напружанне | VCVS | ∞ | 0 | У рэальных узмацняльніках немагчыма дасягнуць ідэальных імпедансаў. Гэтыя ідэальныя элементы можна выкарыстоўваць для пабудовы эквівалентных ланцугоў рэальных узмацняльнікаў, дадаючы на ўваход і выхад імпедансы — супраціўленне, ёмістасць і індуктыўнасць. Для канкрэтнай схемы ўжываецца аналіз малога сігналу, каб знайсці фактычнае супраціўленне. Малы сігнал выпрабавальнага пераменнага току *I x* прыкладаецца да ўваходнага або выхаднога вузла, усе знешнія крыніцы маюць нуль пераменнага току, і адпаведнае пераменнае напружанне *V x* на крыніцы выпрабавальнага току вызначае імпеданс на гэтым вузле як *R = V х / I х*. Узмацняльнікі, прызначаныя для падлучэння да лініі перадачы на ўваходзе і на выхадзе, асабліва ўзмацняльнікі ВЧ, не ўпісваюцца ў гэты падыход. Замест таго, каб мець справу з напругай ці токам паасобку, яны ў ідэале спалучаюцца з уваходным і выходным імпедансам, адпаведным імпедансу лініі электраперадачы, гэта значыць адпавядаюць *суадносінам* напружання і току. Шмат сапраўдных узмацняльнікаў ВЧ больш блізкія да гэтай мадэлі. Для дадзеных адпаведных імпедансу крыніцы і нагрузкі радыёчастотны ўзмацняльнік можна ахарактарызаваць як узмацняльнік напружання або току, аднак па сутнасці радыёчастотны ўзмацняльнік ўзмацняе магутнасць. Уласцівасці ----------- Ўласцівасці ўзмацняльніка задаюцца параметрамі, якія ўключаюць: * Каэфіцыент узмацнення, суадносіны паміж велічынёй выходных і ўваходных сігналаў * Шырыня карыснага дыяпазону частот * Эфектыўнасць, суадносіны магутнасці на выхадзе і агульнай спажыванай магутнасці * Лінейнасць, ступень, у якой прапорцыя паміж уваходнай і выходнай амплітудай аднолькавая для ўводнага сігналу з высокай і нізкай амплітудай * Шум, мера непажаданага змянення выходнага сігналу ад чаканага * Выхадны дынамічны дыяпазон, суадносіны найбольшага і найменшага карысных узроўняў выхаду * Хуткасць росту, максімальная хуткасць змены узроўня выхаду * Час нарастання, час усталявання, нераўнамернасць вяршыні імпульсу, якія характарызуюць водгук на прыступкавідны сігнал і апісваюць пераходную характарыстыку * Устойлівасць, здольнасць пазбягаць самаўзбуджэння Узмацняльнікі апісваюцца ў адпаведнасці са ўласцівасцямі іх уваходаў, выхадаў і іх узаемасувяззю. Усе ўзмацняльнікі маюць каэфіцыент узмацнення — множнік, які звязвае велічыню нейкай уласцівасці выходнага сігналу з параметрам ўваходнага сігналу. Каэфіцыент узмацнення можа быць паказаны як стаўленне выхаднога напружання да ўваходнага напружання (узмацненне напружання), выхадной магутнасці да ўваходнай магутнасці (узмацненне магутнасці) альбо камбінацыі току, напружання і магутнасці. У многіх выпадках уласцівасць выхаду залежыць ад той жа самай ўласцівасці ўваходу, такім чынам апісваючы ўзмацненне каэфіцыентам па адной і той жа фізічный адзінцы. Незалежна ад узмацняемых уласцівасцей, ўзмацненне тыпова выяўляецца ў дэцыбэлах (дБ)). Большасць узмацняльнікаў ствараюцца каб узмацняць лінейна. Гэта значыць, яны забяспечваюць пастаяннае памнажэнне выхаднога сігналу для любога намінальнага ўзроўню ўваходу. Калі кафіцыент ўзмацнення нелінейны, выхадны сігнал можа скажацца. Ёсць выпадкі, калі перамена каэфіцыенту ўзмацнення з’яўляецца карыснай. У некаторых ужываннях апрацоўкі сігналаў выкарыстоўваюцца ўзмацняльнікі экспаненцыяльнага ўзмацнення, а таксама ўзмацняльнікі з аўтаматычнай рэгуліроўкай (АРУ) і з абмежаваннем. Узмацняльнікі звычайна ствараюцца для добрай працы ў пэўным ужыванні, напрыклад: радыё- і тэлевізійныя перадатчыкі і прыёмнікі, стэрэаапаратура высокай дакладнасці («hi-fi»), мікракампутары і іншае лічбавае абсталяванне, а таксама ўзмацняльнікі электрагітары і іншых інструментаў. Кожны ўзмацняльнік уключае ў сябе прынамсі адзін актыўны кампанент, напрыклад, радыёлямпу ці транзістар. Адмоўная зваротная сувязь ------------------------- Адмоўная зваротная сувязь — гэта метад, які выкарыстоўваецца ў большасці сучасных узмацняльнікаў для паляпшэння шырыні дыяпазону частот, змяншэння скажэнняў і кантролю лінейнасці ўзмацнення. Ва ўзмацняльніку з адмоўнай зваротнай сувяззю частка выхаду дадаецца на ўваход у процілеглай фазе, змяншаючы ўзровень уваходу. Асноўны эфект — зніжэнне агульнага ўзмацнення сістэмы. Аднак любыя непажаданыя сігналы, якія паступаюць на ўзмацняльнік, такія як скажэнні, таксама заводзяцца назад. Паколькі яны не з’яўляюцца часткай зыходнага ўводу, яны дадаюцца да ўваходу ў процілеглую фазу, адымаючы іх ад уваходнага сігналу. Такім чынам, адмоўная зваротная сувязь таксама памяншае нелінейнасць, скажэнні і іншыя памылкі, унесеныя ўзмацняльнікам. Значная глыбіня адмоўнай зваротнай сувязі можа паменшыць памылкі да такой ступені, што рэакцыя самога ўзмацняльніка амаль губляе значэнне, пакуль ён мае дастаткова вялікі каэфіцыент узмацнення, а выхадная характарыстыка сістэмы («характарыстыка замкнёнай сістэмы») цалкам вызначаецца кампанентамі ў ланцугу зваротнай сувязі. Гэты прыём асабліва выкарыстоўваецца ў аперацыйных ўзмацняльніках. Узмацняльнікі без зваротнай сувязі могуць дасягнуць скажэнняў каля 1 % для сігналаў аўдыячастаты. З адмоўнай зваротнай сувяззю скажэнне звычайна можна паменшыць да 0,001 %. Шум, нават перакрыжаваныя скажэнні, можна практычна ліквідаваць. Адмоўная зваротная сувязь таксама кампенсуе змену тэмператур і дэградацыю альбо нелінейнасць кампанентаў ўзмацняльных каскадаў. Любое змяненне альбо нелінейнасць кампанентаў у ланцугу зваротнай сувязі будзе ўплываць на выхад. Здольнасць контуру зваротнай сувязі вызначаць выхадную характарыстыку ўжываецца для стварэння ланцугоў актыўных фільтраў. Яшчэ адна перавага адмоўнай зваротнай сувязі — пашырэнне дыяпазону частот ўзмацняльніка. Паняцце зваротнай сувязі выкарыстоўваецца ў аперацыйных узмацняльніках для дакладнага вызначэння ўзмацнення, дыяпазону частот і іншых параметраў, цалкам заснаваных на кампанентах у цыкле зваротнай сувязі. Адмоўная зваротная сувязь можа прымяняцца ў кожным каскадзе ўзмацняльніка, каб стабілізаваць рабочую кропку актыўных кампанентаў адносна нязначных змен у напрузе сілкавання або характарыстыках кампанентаў. Некаторая глыбіня зваротнай сувязі, станоўчай ці адмоўнай, непазбежныя і часта непажаданыя. Гэтая сувязь ствараецца, напрыклад, паразітычнымі элементамі, такімі як уласцівая ёмістасць паміж уваходам і выхадам транзістараў, і ёмістная сувязь праводкі падключэння да сеткі, вытоку сігнала (напр. мікрафона) і выхаднога пераўтваральніка (напр. дынаміка). Празмерная станоўчая зваротная сувязь, якая залежыць ад частаты, можа выклікаць паразітныя ваганні і ператварыць узмацняльнік у генератар. Катэгорыі --------- ### Базавыя кампаненты Усе ўзмацняльнікі ўключаюць нейкую актыўную прыладу: гэта прылада, якая ажыццяўляе самое ўзмацненне. Актыўнай прыладай можа быць радыёлямпа, дыскрэтны цвёрдацельны кампанент, напрыклад, адзінкавы транзістар, альбо частка інтэгральнай схемы, як у аперацыйным узмацняльніку. Транзістарныя ўзмацняльнікі (або цвёрдацельныя ўзмацняльнікі) — найбольш распаўсюджаны сёння тып узмацняльнікаў. У якасці актыўнага элемента ўжываецца транзістар. Каэфіцыент узмацнення вызначаецца ўласцівасцямі самога транзістара, а таксама ланцугом, у якім ён знаходзіцца. Звычайна актыўныя прылады ў транзістарных узмацняльніках уключаюць біпалярныя транзістары і палявыя транзістары.Транзістарнае ўзмацненне можа быць рэалізавана з выкарыстаннем розных канфігурацый: напрыклад, біпалярны транзістар можа быць уключаны ў каскад з агульнай базай, агульным калектарым або агульным эмітэрам; палявы транзістар можа быць уключаны па схеме з агульным затворам, агульным вытокам або агульным сцёкам. Кожная канфігурацыя мае розныя характарыстыкі. У электронна-лямпавых узмацняльніках у якасці актыўнай прылады выкарыстоўваецца радыёлямпа. У той час як паўправадніковыя ўзмацняльнікі ў асноўным выцясняюць лямпавыя ўзмацняльнікі для сігналаў з невялікай магутнасцю, лямпавая ўзмацняльнікі могуць быць значна больш эканамічна эфектыўнымі ў такіх магутных усталяваннях, як радар, пастаноўшчык радыёперашкод і абсталяванне сотавай сувязі. Шматлікія мікрахвалевыя ўзмацняльнікі — гэта спецыяльна распрацаваныя лямпавыя ўзмацняльнікі, такія як клістронны, гіратронны, магнетронны, і ўзмацняльнік на лямпах бягучай хвалі. Гэтыя мікрахвалевыя лямпы забяспечваюць значна вялікшы выхад магутнасці з прылады, чым цвёрдацельныя. Электронныя лямпы ўжываюцца ў некаторых высакакласных аўдыяусталяваннях, а таксама ва ўзмацняльніках музычных інструментаў з-за перавагі да «гуку электронных лямп». Магнітныя ўзмацняльнікі — гэта прылады, нагадваючыя трансфарматар. Адна абмотка кіруе насычэннем магнітнага стрыжаню і, такім чынам, змянення дынамічнага супраціўлення другой абмоткі. У значнай ступені магнітныя ўзмацняльнікі выйшлі з ужытку з-за развіцця паўправадніковых узмацняльнікаў. Магнітныя ўзмацняльнікі карысныя ў кіраванні ЛЭП і ў сістэмах кіравання ядзернай рэакцыяй з-за таго, што не падвяргаюцца ўздзеянню радыеактыўнасці. Узмацняльнік можа будавацца на базе элементаў з адмоўным супраціўленнем, такіх як тунэльны дыёд. ### Узмацняльнікі магутнасці Узмацняльнік магутнасці Skyworks Solutions у смартфоне. Узмацняльнік магутнасці — узмацняльнік, прызначаны ў асноўным для павелічэння магутнасці праз нагрузку. На практыцы каэфіцыент ўзмацнення магутнасці залежыць ад імпедансаў крыніцы і нагрузкі, а таксама ўласцівага ўзмацнення напружання і току. Канструкцыя радыёчастотнага (ВЧ) ўзмацняльніка звычайна ўзгадняе дынамічныя імпедансы для перадачы магутнасці, у той час як канструкцыі гукаўзмацняльнікаў і вымяральных ўзмацняльнікаў звычайна ўзгадняюць ўваходны і выхадны імпеданс для мінімальнай нагрузкі і найвышэйшай лінейнасці. Узмацняльнік, які, на прыклад, мае ўзмацненне 20 дБ (суадносіны магутнасці 100), можа здолець узмацненне напружання 20 дБ і выдаць дадатковую магутнасць па току — ў практыцы атрымліваецца значна меншае ўзмацненне магутнасці, калі, напрыклад, уваход ідзе ад мікрафону з унутраным супраціўленнем 600 Ω, і выхад падключаецца да ўзмацняльніка магутнасці з супраціўленнем 47 кΩ. Звычайна узмацняльнік магутнасці з’яўляецца апошнім узмацняльнікам і наяўным каскадам у сігнальным ланцугу і патрабуе ўвагі да эфектыўнасці сілкавання. Узмацняльнікі магутнасці падзяляюцца па класе патрабаванняў па эфектыўнасці бо яны заснаваныя на зрушэнні выхадных транзістараў або лямпаў. Звычайна для ўзмацнення сігналу сігналу для гучнагаварыцеляў выкарыстоўваюцца гукаўзмацняльнікі. Яны часта маюць два выходных канала і забяспечваюць аднолькавую магутнасць для кожнага. Радыёчастотны ўзмацняльнік магутнасці знаходзіцца на канчатковай стадыі радыёперадатчыка. Кантролер серварухавіка узмацняе кіравальнае напружанне для рэгулявання хуткасці рухавіка альбо пазіцыі матарызаванай сістэмы. ### Аперацыйныя ўзмацняльнікі Аперацыйны ўзмацняльнік M741 агульнага прызначэння Аперацыйны ўзмацняльнік — гэта ўзмацняльная схема, якая звычайна мае высокі каэфіцыент узмацнення і дыферэнцыяльныя ўваходы. Аперацыйныя ўзмацняльнікі сталі вельмі шырока выкарыстоўвацца ў якасці стандартызаваных «блокаў узмацнення» ў схемах дзякуючы сваёй універсальнасці; іх узмацненне, прапускная здольнасць і іншыя характарыстыкі могуць кіравацца зваротнай сувяззю праз знешні контур. Хоць гэты тэрмін сёння звычайна ўжываецца ў пабудове ланцугоў на інтэгральных мікрасхемах, у першапачатковай канструкцыі аперацыйнага ўзмацняльніка выкарыстоўваліся радыёлямпы, а пазнейшыя канструкцыі выкарыстоўвалі дыскрэтныя транзістарныя схемы. Цалкам дыферэнцыяльны ўзмацняльнік падобны на аперацыйны ўзмацняльнік, але таксама мае дыферэнцыяльныя выхады. Звычайна такі ўзмацняльнік ужываецца для выдачы супрацьфазаванага сігналу на кручаную пару або уваход аналага-лічбавага пераўтваральніка. ### Размеркаваныя ўзмацняльнікі Яны выкарыстоўваюць сіметрычныя хваляводы для спалучэння асобных аднакаскадных узмацняльнікаў, выхады якіх сумаваны па адной лініі перадачы. Уваход хваляводу знаходзіцца на адным баку збалансаванай лініі электраперадачы, а выхад на супрацьлеглым канцы. Каэфіцыент узмацнення кожнага каскаду лінейна дадае да выхаду, а не памнажаецца адзін на другі, як у шматкаскадным узмацняльніку. Гэта дазваляе дасягнуць больш шырокага дыяпазону частот, чым магчыма было б рэалізаваць на тых жа элементах у шматкаскадным узмацняльніку. ### Шыротна-імпульсныя ўзмацняльнікі Гэтыя нелінейныя ўзмацняльнікі працуюць у рэжыме камутацыі і маюць значна большую эфектыўнасць, чым лінейныя ўзмацняльнікі. Шыротна-імпульсныя ўзмацняльнікі выкарыстоўваюцца там, дзе эканомія энергіі апраўдвае дадатковую складанасць. ### Узмацняльнік адмоўнага супраціўлення Узмацняльнік адмоўнага супраціўлення — тып рэгенератыўнага ўзмацняльніка які можа выкарыстоўваць зваротную сувязь паміж вытокам транзістара і затворам для пераўтварэння ёмістага імпедансу на вытоку транзістара ў адмоўнае супраціўленне на яго затворы. У параўнанні з іншымі тыпамі ўзмацняльнікаў, гэтаму «ўзмацняльніку адмоўнага супраціўлення» спатрэбіцца толькі мізэрная колькасць магутнасці для дасягнення вельмі высокага ўзмацнення, падтрымліваючы пры гэтым добры паказчык шуму. ### Прымяненні #### Відэа ўзмацняльнікі Відэа ўзмацняльнікі распрацаваны для апрацоўкі відэасігналаў і маюць розную шырыню частотнага дыяпазону ў залежнасці ад разрознення выявы і ад метаду пераўтварэння яркасці і колеру ў сігнал. Для прымальнай якасці тэлевізійнай выявы відэа ўзмацняльнік павінен адказваць на патрабаванні да нераўнамернасці вяршыні імпульсу. #### Мікрахвалевыя ўзмацняльнікі Узмацняльнікі на базе лямпы бягучай хвалі ўжываюцца для ўзмацнення магутнасці на радыёхвалевых частотах. Яны звычайна могуць узмацняць ў шырэйшым спектры частот і патрабуюць больш складанай наладкі, чым клістроны. Клістроны - гэта спецыялізаваныя лінейна-прамянёвыя электронныя лямпы, распрацаваныя для забеспячэння высокай магутнасці і шырока дыяпазону ўзмацнення міліметровых і субміліметровых хваль. Клістроны распрацаваны для моцных усталяванняў. Нягледзячы на больш вузкую паласу частот, чым лямпы бягучай хвалі, яны маюць перавагу ўзгодненага ўзмацнення апорнага сігналу, так што выхад можа быць дакладна закантраляваны па амплітудзе, частаце і фазе. Цвёрдацельныя прылады звычайна ужываюцца на радыёчастоты і ўзроўні магутнасці парадку ват, асабліва ў таках прымяненнях, як партатыўная радыёчастотная сувязь, сотавыя тэлефоны і дыстанцыйнае кіраванне, дзе памер і энэргаэфектыўнасць пераважаюць. Новыя матэрыялы, такія як нітрыд галію (GaN) або GaN на крэмніі альбо на карбідзе крэмнію (SiC), з’яўляюцца ў транзістарах з высокай рухомасцю электронаў для мала- і сярэднемоцных прымяненняў да соцень ват, дзе крытычна энергаспажыванне, ад адзінак да дзясяткаў гігагерц (ГГц). У залежнасці ад спецыфікацый узмацняльніка і патрабаванняў да памераў, мікрахвалевыя ўзмацняльнікі могуць быць рэалізаваны як маналітна інтэграваныя, інтэграваныя ў выглядзе модуляў, альбо на аснове дыскрэтных элементаў. МАЗЕР — гэта неэлектронны мікрахвалевы ўзмацняльнік. #### Узмацняльнікі музычных інструментаў Узмацняльнікі музычных інструментаў — гэта шэраг гукаўзмацняльнікаў, якія павышаюць ўзровень гуку музычных інструментаў, напрыклад гітар, падчас выступленняў. Каскады ўзмацняльнікаў ---------------------- ### Агульны вывад Адна з класіфікацый узмацняльнікаў заснавана на тым, які тэрмінал прылады з’яўляецца агульным як для ўваходнага, так і для выхаднога ланцуга. У выпадку біпалярных транзістараў магчымых схем тры — гэта каскад з агульным эмітэрам, з агульнай базай і з агульным калектарам. Для палявых транзістараў адпаведныя схемы ўключаюць агульны выток, агульны затвор і агульны сток; для электронных лямпаў - агульны катод, агульную сетку і агульны анод. Каскад з агульным эмітэрам (альбо агульным вытокам, агульным катодам) часцей за ўсё ўжываецца для ўзмацнення напружання, якое падаецца паміж базай і эмітэрам. Выхадны сігнал здымаецца паміж калектарам і эмітэрам, і атрымліваецца інвертаваным адносна ўваходнага. Схема з агульным калектарам прыкладае ўваходнае напружанне паміж базай і калектарам і стварае выхадное напружанне паміж эмітэрам і калектарам. Такое ўключэнне змяшчае адмоўную зваротную сувязь, і выхадное напружанне, як правіла, адпавядае адно-да-аднаго ўваходнаму напружанню. Гэтая схема таксама выкарыстоўваецца там, дзе патрабуецца высокі ўваходны імпеданс каб не загружаць крыніцу сігналу, хоць узмацненне напружання можа быць менш, чым адзін. Схема агульнага калектара, такім чынам, больш вядомая як эмітэрны паўтаральнік, вытокавы паўтаральнік, або катодны паўтаральнік. ### Аднабаковы альбо двухбаковы Узмацняльнік, выхад якога не мае зваротнай сувязі са сваім уваходным бокам, апісваецца як «аднабаковы». Уваходны імпеданс аднабаковага ўзмацняльніка не залежыць ад нагрузкі, а выхадны імпеданс не залежыць ад імпедансу крыніцы сігналу. Узмацняльнік, які выкарыстоўвае зваротную сувязь для падлучэння часткі выхаду назад да ўваходу, з’яўляецца *двухбаковым* узмацняльнікам. Уваходны імпеданс двухбаковага ўзмацняльніка залежыць ад нагрузкі, а выхадны — ад імпедансу крыніцы сігналу. Усе ўзмацняльнікі ў нейкай ступені двухбаковыя; аднак яны часта могуць мадэлявацца як аднабаковыя ў тых працоўных умовах, калі зваротная сувязь досыць малая, каб спрасціць аналіз. ### Інвертаванне Іншы спосаб класіфікацыі ўзмацняльнікаў — па фазавай залежнасці выхаднога сігналу ад уваходнага. «Інвертуючы» ўзмацняльнік стварае выхад звернуты на 180 градусаў па фазе адносна уваходнага сігнала (гэта значыць, інверсія палярнасці або люстраны адбітак ўваходу, калі глядзець на асцылографе). Неінвертуючы узмацняльнік падтрымлівае фазу уваходнага сігналу нязменнай на выхадзе. Эмітэрны паўтаральнік — гэта тып неінвертуючага ўзмацняльніка, які паказвае, што сігнал на эмітары транзістара супадае па фазе (магчыма са зрушэннем па амплітудзе) з уваходным сігналам. Буферны, або папярэдні ўзмацняльнік таксама з’яўляецца неінвертуючым ўзмацняльнікам пераважна з ўзмацненнем адзін. Гэта класіфікацыя можа прымяняцца да аднаго каскаду ўзмацняльніка або да ўсёй узмацняльнай сістэмы. ### Перадаткавая функцыя Узмацняльнікі могуць быць класіфікаваны па іх перадаткавай функцыі або выхадных характарыстыках. Такія функцыянальныя апісанні звычайна ўжываюцца да поўных узмацняльных сістэм або падсістэм і рэдка да асобных каскадаў. * **Серваўзмацняльнік** змяшчае інтэграваны ланцуг зваротнай сувязі для актыўнага кіравання выхадам на нейкім жаданым узроўні. Серваўзмацняльнік пастаяннага току паказвае на выкарыстанне на частотах да ўзроўню пастаяннага току, дзе не адбываецца хуткіх ваганняў гукавога ці радыёчастотнага сігналу. Серваўзмацняльнікі часта выкарыстоўваюцца ў механічных прывадах або такіх прыладах, як рухавікі пастаяннага току, якія павінны падтрымліваць пастаянную хуткасць або крутоўны момант. Серваўзмацняльнік **пераменнага току** грае тую ж ролю для рухавікоў пераменнага току. * **Лінейны** ўзмацняльнік рэагуе на розныя частотныя складнікі незалежна і не дадае гарманічных скажэнняў і скажэнняў інтэрмадуляцыі. Ні адзін узмацняльнік не можа забяспечыць *дасканалую* лінейнасць (нават самы лінейны ўзмацняльнік мае некаторыя нелінейнасці, паколькі ўзмацняльныя прылады — транзістары або электронныя лямпы - працуюць па нелінейных законах магутнасці, такіх як квадратычныя законы, і для памяншэння гэтых эфектаў ужываюць спецыяльныя схемы). * **Нелінейны** ўзмацняльнік стварае значныя скажэнні і, такім чынам, змяняе суадносіны гармонік; бываюць сітуацыі, калі гэта карысна. Схемы ўзмацняльнікаў, наўмысна маючыя нелінейную функцыю перадачы, ўключаюць: + Крэмніевы выпрамнік або транзістар, уключаны як перамыкач, можа служыць для поўнага *ўключэння* або *выключэння* нагрузкі, напрыклад, лямпы, ў залежнасці ад уваходнага сігналу ў дачыненні да усталяванага парогу. + Нелінейны ўзмацняльнік у аналагавым камп’ютэры альбо сапраўдны (сярэднеквадратычны) *пераўтваральнік магутнасці* мае спецыяльную функцыю перадачы, напрыклад, лагарыфмічную або квадратную. + *РЧ- узмацняльнік-абмежавальнік* можа быць абраны за сваю эфектыўнасць і здольнасць змяншаць шум. Пасля такога ўзмацняльніка звычайна змяшчаюць вагальны контур або фільтр каб паменшыць непажаданыя гармонікі (скажэнні) у перадатчыках, альбо выбраць патрэбную гармоніку, усталяваўшы рэзанансную частату наладжанай схемы на больш высокую, чым асноўную частату ў схемах памнажальніка частоты. + Схемы *аўтаматычнага рэгулявання ўзмацнення* кантралююць узмацненне асераднёнай па часу амплітудай, каб амплітуда на выхадзе мала змянялася пры прыёме слабых ці моцных станцый. Мяркуецца, што нелінейнасці ўладкаваныя так, што форма ВЧ-сігналу амаль не змяняецца ад зыходнага сігналу, але павольна мадулюецца пастаянным напружаннем, каб сярэдняя амплітуда на выхадзе была на заданым узроўні. + *Дэтэктар амплітуды з узмацненнем* працуе на ўчастку нелінейнай адсечкі анода. Прэцызійныя выпрамнікі, і дэтэктары з бясконцым імпедансам, а таксама схемы пікавага дэтэктара абапіраюцца на змену ва ўзмацненні ў адпаведнасці з імгненнай амплітудай для атрымання пастаяннага току з пераменнага ўваходу. + Схемы *кампаратара, аперацыйнага ўзмацняльніка* і *дэтэктара*. * **Шырокапалосы** ўзмацняльнік мае адны і той жа каэфіцыент узмацнення ў шырокім дыяпазоне частот і часта выкарыстоўваецца для ўзмацнення сігналаў у сістэмах сувязі. **Вузкапалосы** ўзмацняльнік узмацняе пэўны вузкі дыяпазон частот, за выключэннем іншых частот. * **Радыёчастотны** ўзмацняльнік узмацняе сігналы ў дыяпазоне радыёчастот электрамагнітнага спектру і часта выкарыстоўваецца для павышэння адчувальнасці прыёмніка або выхадной магутнасці перадатчыка. * **Гукаўзмацняльнік** узмацняе гукавыя частоты. Гэтая катэгорыя падзяляецца на ўзмацненне малога сігналу і ўзмацняльнікі магутнасці, якія аптымізаваны для кіравання дынамікамі, часам з некалькімі ўзмацняльнікамі, згрупаванымі ў асобныя паралельна падлучаныя каналы для задавальнення розных патрабаванняў прайгравання аўдыё. У гукавых ўзмацняльніках часта выкарыстоўваюцца тэрміны: + Папярэдні ўзмацняльнік, які можа ўключаць ўзмацняльнік прайгравання з карэктарам АЧХ, альбо папярэдні ўзмацняльнік да стужачнай галоўкі з фільтрамі тэлевізійнага эквалайзера. Можа таксама змяшчаць фільтры або схемы кіравання тонам. + Узмацняльнік магутнасці звычайна з выхадам на гучнагаварыцель, або да навушнікаў. + Стэрэа- ўзмацняльнікі маюць два выхадныя каналы (левы і правы). Стэрэа азначае «трохмерны» гук. Вядомы таксама ўзмацняльнік з чатырма каналамі для квадрафанічнага стэрэа. Сістэмы 5.1 і 7.1 адносяцца да сістэм хатняга кінатэатра з 5 ці 7 звычайнымі прасторавымі каналамі, а таксама каналам сабвуфера. * Буферныя ўзмацняльнікі, якія могуць уключаць эмітэрныя паўтаральнікі, забяспечваюць уваход з высокім імпедансам для прылады (магчыма, іншага ўзмацняльніка ці, магчыма, энерганасычанай нагрузкі, напрыклад, агнёў), якая ў адваротным выпадку будзе выводзіць занадта шмат току з крыніцы. Лінейныя драйверы — гэта тып буфера, які сілкуе доўгія або схільныя перашкодам межзлучальныя кабелі, магчыма з дыферэнцыяльнымі выхадамі праз вітыя пары кабеляў. ### Метад міжкаскадавай сувязі Узмацняльнікі часам класіфікуюцца па спосабе сувязі сігналу на ўваходзе, выхадзе альбо паміж каскадамі. Да іх можна аднесці розныя тыпы: Рэзістыўна-ёмістны (RC) ўзмацняльнік з выкарыстаннем сеткі рэзістараў і кандэнсатараў Па сваёй канструкцыі гэтыя ўзмацняльнікі не могуць узмацняць сігналы пастаяннага току, паколькі кандэнсатары блакуюць кампанент пастаяннага току ўваходнага сігналу. Узмацняльнікі, звязаныя з RC, вельмі часта выкарыстоўваліся ў схемах з вакуумнымі лямпамі або дыскрэтнымі транзістарамі. Для інтэгральнай схемы дадаць некалькі транзістараў на мікрасхеме значна танней і менш па аб’ёму, чым кандэнсатар, таму пасіўныя элементы замяняюць актыўнымі. LC- ўзмацняльнік з выкарыстаннем сеткі індуктыўнасцяў і кандэнсатараў Гэты ўзмацняльнік часцей за ўсё выкарыстоўваецца ў селектыўных радыёчастотных схемах. Трансфарматарны ўзмацняльнік, выкарыстоўваючы трансфарматар для **дапасавання** імпедансу або для развязкі ланцугоў Даволі часта LC- і трансфарматарныя ўзмацняльнікі нельга адрозніць, бо трансфарматар — гэта від індуктару. Узмацняльнік пастаяннага току не выкарыстоўваючы супраціўленне і **зрушэнні** Гэты клас узмацняльнікаў быў вельмі рэдкім у часы электроннай лямпы, калі напружанне анода (на выхадзе) было больш за некалькі сотняў вольт, а напружанне сеткі (уваход) — мінус некалькі вольт. Такім чынам, яны выкарыстоўваліся толькі ў тым выпадку, калі ўзмацненне вызначалася да пастаяннага току (напрыклад, у асцылографе). У сучаснай электроніцы распрацоўшчыкі па магчымасці выкарыстоўваць узмацняльнікі з непасрэднай сувяззю. У тэхналогіях на палявых транзістарах і КМАП прамая сувязь з’яўляецца дамінуючай, паколькі затворы МДП тэарэтычна не прапускаюць праз сябе ток. Такім чынам, кампанент пастаяннага току ўваходных сігналаў аўтаматычна фільтруецца. ### Дыяпазон частот У залежнасці ад дыяпазону частот і іншых патрабаванняў ўзмацняльнікі распрацоўваюць ў адпаведнасці з рознымі прынцыпамі. Дыяпазоны частот да пастаяннага току выкарыстоўваюцца толькі тады, калі гэта ўласцівасць неабходна. Узмацняльнікі для сігналаў пастаяннага току ўразлівыя да нязначных змен ва ўласцівасцях кампанентаў з часам. Спецыяльныя метады, такія як ўзмацняльнік пастаяннага току з мадуляцыяй і дэмадуляцыі сігналу і стабілізацыяй нуля, выкарыстоўваюцца для прадухілення непажаданага дрэйфу ва ўласцівасцях ўзмацняльніка пастаяннага току. Кандэнсатары, якія блакуюць пастаянны ток, могуць быць дададзены для выдалення пастаянных і падгукавых частот з узмацняльнікаў гуку. Да дыяпазону МГц дастаткова ўлічваць толькі «дыскрэтныя» ўласцівасці; напрыклад, супраціўленне ўваходнага тэрміналу. Як толькі даўжыня злучэнняў ў ланцугу становіцца больш, чым 1 % даўжыні хвалі самай высокай зададзенай частаты, канструктыўныя ўласцівасці кардынальна мяняюцца. Так, пры 100 Мгц даўжыня хвалі 3 м, таму крытычная даўжыня злучэння складае прыблізна 3 см. Напрыклад, кантактная пляцоўка друкаванай платы з зададзенай даўжынёй і шырынёй можа быць выкарыстана ў якасці селектыўнага кампанента альбо дынамічнага супраціўлення. Звыш некалькіх соцень МГц становіцца цяжка працаваць з дыскрэтнымі элементамі, асабліва з індуктыўнасцю. Замест іх выкарыстоўваюцца кантактныя пляцоўкі друкаванай платы дакладна вызначаных формаў па методыцы паласковых лініяў). Дыяпазон частот, які апрацоўваецца ўзмацняльнікам, можа быць зададзены шырынёй паласы прапускання (звычайна мяркуючы водгук на 3 дБ ніжэй, калі частата дасягае зададзенай мяжы), альбо шляхам задання **частотнай характарыстыкі,** якая знаходзіцца ў межах пэўнай колькасці дэцыбел паміж ніжняй і верхняй частатой (напрыклад, "20 Гц да 20 кГц плюс-мінус 1 дБ "). Схемы ўзмацняльнікаў магутнасці ------------------------------- Схемы ўзмацняльніка магутнасці (выхадныя каскады) класіфікуюцца як A, B, AB і C для аналагавых канструкцый, а таксама D і E для імпульсных канструкцый. Класы ўзмацняльнікаў магутнасці заснаваны на прапорцыі ўваходнага цыклу (кута адмыкання), падчас якога ўзмацняльная прылада прапускае ток. Панятак кута адмыкання паходзіць з узмацнення сінусаіднага сігналу. Калі прылада заўсёды ўключана, кут адмыкання роўны 360 °. Калі яна уключаецца толькі на палову кожнага цыкла, кут роўны 180 °. Кут адмыкання цесна звязаны з эфектыўнасцю ўзмацняльніка. Прыклад схемы ўзмацняльніка --------------------------- An electronic circuit diagram including resistors, capacitors, transistors and diodes Прыклад схемы ўзмацняльніка Вышэй паказана схема ўзмацняльніка гуку сярэдняй магутнасці. Яна пабудавана па тыповай (хаця і значна спрошчанай) канструкцыі, якая сустракаецца ў сучасных узмацняльніках, з выхадным каскадам класа AB і выкарыстоўвае адмоўную зваротную сувязь. Паказаны біпалярныя транзістары, але гэтая канструкцыя таксама можа быць рэалізавана з дапамогай транзістараў ці радыёлямп. Уваходны сігнал трапляе праз кандэнсатар C1 на базу транзістара Q1. Кандэнсатар прапускае сігнал пераменнага току, але блакуе напружанне зрушэння пастаяннага току, усталяванае рэзістарамі R1 і R2, так што на папярэднюю схему гэта не ўплывае. Q1 і Q2 утвараюць дыферэнцыяльны ўзмацняльнік (узмацняльнік, які памнажае розніцу паміж двума ўваходамі на нейкую канстанту) па сіметрычнай схеме. Гэтая схема дазваляе зручнага падлучыць адмоўную зваротную сувязь з выхаду на Q2 праз R7 і R8. Адмоўная зваротная сувязь у дыферэнцыяльным узмацняльніку дазваляе ўзмацняльніку параўноўваць уваход з наяўным выхадам. Узмоцнены сігнал з Q1 непасрэдна паступае на другі каскад Q3, які ўключаны па схеме з агульным эмітэрам. Ён далей ўзмацняе сігнал і зрушвае выходны каскад Q4 і Q5 па пастаянным току. R6 забяспечвае нагрузку на Q3 (ва ўдасканаленай канструкцыі тут змесціцца актыўная нагрузка, напрыклад, спажывец пастаяннага току). Узмацняльнік працуе па класе А. Выхадная пара працуе па схеме AB двухтактнага каскаду, які таксама называюць кампліментарнай параю. Q4 і Q5 забяспечваюць большую частку ўзмацнення току (пры гэтым спажываюць малы ток спакою) і непасрэдна рухаюць нагрузку, падлучаную праз кандэнсатар С2, які блакуе пастаянны ток. Дыёды D1 і D2 забяспечваюць невялікае і стабільнае пастаяннае напружанне для выхадной пары, зрушаючы кропку спакою каб зменьшыць перакрыжаванае скажэнне. Такім чынам, дыёды пераводзяць выхадны каскад у рэжым АВ, і ток ад падзення напругі зрушэння паміж базай і эмітэрам выходных транзістараў пераўтвараецца ў рассеянае цяпло. Гэтая простая і добрая базавая канструкцыя для практычнага дызайну, таму што яна аўтаматычна стабілізуе сваю працоўную кропку. Зваротная сувязь тут дзейнічае у дыяпазоне ад пастаяннага току да аўдыё частот і далей. У рэальнай канструкцыі дадатковыя элементы ланцуга уводзяцца, каб спласціць АЧХ шырэй за межамі неабходнага дыяпазону, і прадухіліць узнікненне паразітных ваганняў. Паказаныя тут дыёды стабілізацыі зрушэння павінны быць дапасаваны па электрычных і тэрмічных характарыстыках з выходнымі транзістарамі. Калі выходныя транзістары зашмат адчыняюцца, яны могуць лёгка перагрэцца і згарэць, бо поўны ток ад крыніцы харчавання ў такім каскадзе не абмежаваны. Звычайна праблемы стабілізацыі выхадных прылад вырашаюць уключэннем рэзістараў у ланцуг эмітэра, прыблізна каля аднаго Ома. Велічыні рэзістараў і кандэнсатараў ланцуга разлічваюцца на аснове характарыстык транзістараў і патрабаванняў да выкарыстання ўзмацняльніка. Нататкі аб рэалізацыі --------------------- Любы рэальны ўзмацняльнік — гэта недасканалая рэалізацыя ідэальнага ўзмацняльніка. Важным абмежаваннем рэальнага ўзмацняльніка з’яўляецца тое, што выходная моц абмежавана магутнасцю крыніцы сілкавання. Узмацняльнік насычае і адсякае выхад, калі ўваходны сігнал становіцца занадта вялікім для прайгравання ўзмацняльніка альбо перавышае працоўныя межы для прылады. Блок сілкавання можа ўплываць на выхад, таму яго трэба ўлічваць пры распрацоўцы. Схема ўзмацняльніка гэта «адкрыты ланцуг». Гэта апісваецца рознымі параметрамі (*узмацненне, хуткасць нарастання, выхадны імпеданс, скажэнне, шырыня паласы прапускная, каэфіцыент сігналу да шуму* і г.д.). Сучасныя ўзмацняльнікі выкарыстоўваюць метады адмоўнай зваротнай сувязі, каб утрымаць узмацненне на патрэбным значэнні і паменшыць скажэнне. Адмоўная зваротная сувязь мае задуманы эфект паніжэння выходнага супраціву і, такім чынам, павелічэння электрычнага згашэння інэрцыйнага руху дынаміка на рэзананснай частаце дынаміка і побач з ёй. Пры ацэнцы намінальнай магутнасці ўзмацняльніка трэба ўлічваць прыкладзеную нагрузку, тып сігналу (напрыклад, гаворка ці музыка), неабходную працягласць выхадной магутнасці (г.зн. кароткачасовую або бесперапынную) і неабходны дынамічны дыяпазон (напрыклад, запісаны альбо жывы аўдыясігнал). У магутных гукавых прзначэннях, якія патрабуюць доўгіх кабеляў да нагрузкі (напрыклад, у кінатэатрах і гандлёвых цэнтрах), больш эфектыўным з’яўляецца далучэнне павышаючага трансфарматара на выхадзе лінейнага напружання са ўзмацняльніку, і паніжаючага трансфарматара да нагрузкі, так званая дыферэнцыяльная сігналізацыя. Гэта дазваляе пазбегнуць працяглых прабегаў цяжкіх акустычных кабеляў. Каб прадухіліць нестабільнасць або перагрэў, трэба дбайна разлічыць належную нагрузку цвёрдацельных узмацняльнікаў. Тыпова, узмацняльнік мае намінальнае мінімальнае супраціўленне нагрузкі. Усе ўзмацняльнікі ствараюць цяпло праз электрычныя страты. Узмацняльнік павінен адводзіць гэта цяпло праз канвекцыю альбо прымусовае астуджэнне. Награванне можа пашкодзіць альбо паменшыць тэрмін службы электронных кампанентаў. Дызайнеры і ўсталёўшчыкі таксама павінны ўлічваць уздзеянне награвання на суседняе абсталяванне. Розныя тыпы блокаў сілкавання прыводзяць да мноства розных метадаў зрушэння. Пры зрушэнні актыўныя прылады наладжваюцца на рэжым ў пэўнай вобласці. З дапамогай зрушэння кампанент пастаяннага току выходнага сігналу ўсталёўваецца на сярэдзіну паміж максімальнымі напружаннямі, даступнымі ад крыніцы сілкавання. Нярэдка узмацняльнік выкарыстоўвае некалькі паўправаднікоў у кожным каскадзе; яны звычайна супадаюць у спецыфікацыях, за выключэннем палярнасці. Транзістары супрацьлеглай палярнасці, якія супадаюць па характарыстыках, называюцца кампліментарнымі (ўзаема-дадаючымі) парамі. Узмацняльнікі класа А звычайна выкарыстоўваюць адну прыладу на каскад. Канструкцыя сіметрычнага ўзмацняльніка схемы А сілкуецца ад блоку са станоўчым і адмоўным напружаннем. Узмацняльнікі схемы C сілкуюцца з крынцы адной палярнасці. Узмацняльнікі часта маюць некалькі каскадаў для павелічэння ўзмацнення. Кожны каскад гэтых канструкцый можа будавацца па рознай схеме ў адпаведнасці з патрэбамі. Напрыклад, першы каскад можа быць каскадам па схеме A, які падштурхоўвае наступны каскад па схеме AB, што ў сваю чаргу кіруе выхадным каскадам па схеме G. Такі метад пабудовы выкарыстоўвае перавагі кожнай схемы, змяншаючы іх слабыя бакі. Заўвагі ------- 1. ↑ Crecraft, David; Gorham, David (2003). *Electronics, 2nd Ed*. CRC Press. p. 168. ISBN 978-0748770366. 2. ↑ Agarwal, Anant; Lang, Jeffrey (2005). *Foundations of Analog and Digital Electronic Circuits*. Morgan Kaufmann. p. 331. ISBN 978-0080506814. 3. ↑ Glisson, Tildon H. (2011). *Introduction to Circuit Analysis and Design*. Springer Science and Business Media. ISBN 978-9048194438. 4. 1 2 3 Patronis, Gene (1987). "Amplifiers". In Glen Ballou (ed.). *Handbook for Sound Engineers: The New Audio Cyclopedia*. Howard W. Sams & Co. p. 493. ISBN 978-0-672-21983-2. 5. ↑ De Forest, Lee (January 1906). "The Audion; A New Receiver for Wireless Telegraphy". Праверана January 7, 2013. `{{cite journal}}`: Шаблон цытавання journal патрабуе `|journal=` (даведка) The link is to a reprint of the paper in the *Scientific American Supplement, No. 1665, November 30, 1907, p.348-350, copied on Thomas H. White’s United States Early Radio History website* 6. 1 2 Nebeker, Frederik (2009). *Dawn of the Electronic Age: Electrical Technologies in the Shaping of the Modern World, 1914 to 1945*. John Wiley and Sons. 7. ↑ Gherardi B. Jewett F.B. *Telephone Repeaters*, Transactions of the AIEE 38(11), 1 Oct 1919, p.1298 8. ↑ Sungook, Hong (2001). *Wireless: From Marconi's Black-Box to the Audion*. MIT Press. p. 165. ISBN 978-0262082983. 9. ↑ Godfrey, Donald G. *Audion*. Greenwood Publishing Group. Праверана January 7, 2013. 10. ↑ Amos, S. W. *Triode*. Newnes. Праверана January 7, 2013. 11. ↑ McNicol, Donald (1946). *Radio's Conquest of Space*. Murray Hill Books. 12. ↑ McNicol, Donald (November 1, 1917). "The Audion Tribe". Праверана May 12, 2017. `{{cite journal}}`: Шаблон цытавання journal патрабуе `|journal=` (даведка) 13. ↑ *Encyclopedia Americana, Vol. 26*. The Encyclopedia Americana Co. 1920. 14. ↑ Hong 2001, *Wireless: From Marconi’s Black-Box to the Audion*, p. 177 15. ↑ *Harper, Douglas*. Amplify **(нявызн.)**. *Online Etymology Dictionary*. Etymonline.com (3 кастрычніка 2001). 16. ↑ Bode, H. W. (July 1940). "Relations Between Attenuation and Phase in Feedback Amplifier Design": 421–454. `{{cite journal}}`: Шаблон цытавання journal патрабуе `|journal=` (даведка) 17. ↑ AT&T, Bell System Practices Section C65.114, *Telephone Sets for Subscribers with Impaired Hearing — 334 Type* 18. ↑ 19. ↑ Гэтая табліца ўзята з «Zwicky box». Глядзі Fritz Zwicky. 20. ↑ Аналіз складаных узмацняльнікаў у рэжыме малога сігналу **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *www.eeherald.com*. Архівавана з першакрыніцы 9 кастрычніка 2016. Праверана 20 чэрвеня 2016. 21. ↑ John Everett. *Vsats: Very Small Aperture Terminals*. IET. ISBN 978-0-86341-200-4. 22. ↑ Robert Boylestad and Louis Nashelsky (1996). *Electronic Devices and Circuit Theory, 7th Edition*. Prentice Hall College Division. ISBN 978-0-13-375734-7. 23. ↑ Robert S. Symons. "Tubes: Still vital after all these years": 52–63. `{{cite journal}}`: Шаблон цытавання journal патрабуе `|journal=` (даведка) 24. ↑ Magnetic Amplifier Control for Simple, Low-Cost, Secondary Regulation **(нявызн.)**. Texas Instruments (3 кастрычніка 2001). 25. ↑ Агляд прылад з адмоўным супраціўленнем **(нявызн.)**. *users.tpg.com.au*. Праверана 20 чэрвеня 2016. 26. ↑ Munsterman, G.T. (June 1965). "Мікрахвалевыя ўзмацняльнікі на базе тунэльных дыёдаў" (PDF). *APL Technical Digest*. **4**: 2–10. Архівавана 9 кастрычніка 2016. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 9 кастрычніка 2016. Праверана 25 студзеня 2021. 27. ↑ Qian (2016). "Sensitivity Enhancement of an Inductively Coupled Local Detector Using a HEMT-based Current Amplifier". `{{cite journal}}`: Шаблон цытавання journal патрабуе `|journal=` (даведка) 28. ↑ What is a video amplifier, video booster amplifiers - Future Electronics **(нявызн.)**. *www.futureelectronics.com*. 29. ↑ Узмацняльнікі на лямпах з бягучай хваляй **(нявызн.)**. *www.r-type.org*. Праверана 20 чэрвеня 2016. 30. ↑ Peatman, W.C.B. (2009). "Introduction to the Special Section on the IEEE Compound Semiconductor Integrated Circuit Symposium (CSICS 2008)". `{{cite journal}}`: Шаблон цытавання journal патрабуе `|journal=` (даведка) 31. ↑ Lie, D.Y.C. (2017). "Highly efficient 5G linear power amplifiers (PA) design challenges". `{{cite journal}}`: Шаблон цытавання journal патрабуе `|journal=` (даведка) 32. ↑ *Administrator*. Microwaves101 | Active Directivity of Amplifiers **(нявызн.)**. *www.microwaves101.com*. 33. ↑ Roy, Apratim; Rashid, S. M. S. (5 June 2012). "A power efficient bandwidth regulation technique for a low-noise high-gain RF wideband amplifier": 383–391. `{{cite journal}}`: Шаблон цытавання journal патрабуе `|journal=` (даведка) 34. ↑ Understanding Amplifier Operating "Classes" **(нявызн.)**. Спасылкі -------- * Кіраўніцтва AES па класах узмацняльнікаў * Amplifier Anatomy - Part 1 **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 чэрвеня 2004. Праверана 24 мая 2022. Змяшчае тлумачэнне розных класаў узмацняльнікаў * Reinventing the power amplifier **(нявызн.)**. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | GND: 4063236-2 · LCCN: sh85004652 · NKC: ph136799 |

**Зігмунд Фрэйд** (ням.: Sigmund Freud — *Зігмунд Фройд*, поўнае імя *Сігізмунд Шлома Фройд*, ням.: Sigismund Schlomo Freud; 6 мая 1856, Фрайберг, Аўстра-Венгрыя — 23 верасня 1939, Лондан) — аўстрыйскі псіхааналітык, псіхіятр і неўролаг. Зігмунд Фрэйд найболей вядомы як заснавальнік псіхааналізу, які зрабіў значны ўплыў на псіхалогію, медыцыну, сацыялогію, антрапалогію, літаратуру і мастацтва XX стагоддзя. Погляды Фрэйда на прыроду чалавека былі наватарскімі для яго часу і на працягу ўсяго жыцця даследчыка не пераставалі выклікаць рэзананс і крытыку ў навуковай супольнасці. Цікавасць да тэорый навукоўца не згасае і да сёння. Сярод дасягненняў Фрэйда найболей важнымі з’яўляюцца распрацоўка трохкампанентнай структурнай мадэлі псіхікі (якая складаецца з «Яно  (руск.) (бел.», «Я  (руск.) (бел.» і «Звыш-Я  (руск.) (бел.»), вылучэнне спецыфічных фаз псіхасексуальнага развіцця  (руск.) (бел. асобы, стварэнне тэорыі эдыпава комплексу  (руск.) (бел. выяўленне ахоўных механізмаў  (руск.) (бел. якія функцыянуюць у псіхіцы, псіхалагізацыя паняцця «несвядомае  (руск.) (бел.», адкрыццё пераносу і контр-пераносу  (руск.) (бел. а таксама распрацоўка такіх тэрапеўтычных методык, як метад свабодных асацыяцый  (руск.) (бел. і тлумачэнне сноў  (руск.) (бел.. Нягледзячы на тое, што ўплыў ідэй і асобы Фрэйда на псіхалогію неаспрэчны, многія даследчыкі лічаць яго працы інтэлектуальным шарлатанствам. Практычна кожны фундаментальны для фрэйдаўскай тэорыі пастулат быў раскрытыкаваны з боку значных навукоўцаў і пісьменнікаў, такіх як Карл Ясперс, Эрых Фром, Альберт Эліс  (руск.) (бел. Карл Краус і многіх іншых. Эмпірычны базіс тэорыі Фрэйда называлі «неадэкватным» Фрэдэрык Крус  (англ.) (бел. і Адольф Грунбаўм  (англ.) (бел. «махлярствам» псіхааналіз ахрысціў Пітэр Медавар, псеўданавуковай тэорыю Фрэйда лічыў Карл Попер, што не перашкодзіла, аднак, выдатнаму аўстрыйскаму псіхіятру і псіхатэрапеўту, дырэктару Венскай неўралагічнай клінікі Віктару Франклу ў сваёй фундаментальнай працы «Тэорыя і тэрапія неўрозаў» прызнаць: «І ўсё ж, як мне здаецца, псіхааналіз будзе падмуркам і для псіхатэрапіі будучыні. *[…]* Таму ўклад, зроблены Фрэйдам у стварэнне псіхатэрапіі, не траціць сваёй каштоўнасці, і зробленае ім ні з чым не параўнальна». За сваё жыццё Фрэйд напісаў і апублікаваў велізарную колькасць навуковых прац — поўны збор яго твораў складае 24 тамы. Ён меў званні доктара медыцыны, прафесара, ганаровага доктара права Універсітэта Кларка  (англ.) (бел. і з’яўляўся замежным членам Лонданскага каралеўскага таварыства, уладальнікам прэміі Гётэ  (англ.) (бел. з’яўляўся ганаровым членам Амерыканскай псіхааналітычнай асацыяцыі  (англ.) (бел. Французскага псіхааналітычнага таварыства  (англ.) (бел. і Брытанскага псіхалагічнага таварыства  (руск.) (бел.. Не толькі пра псіхааналіз, але і пра самога навукоўца выпушчана мноства біяграфічных кніг. Кожны год пра Фрэйда выдаецца больш прац, чым пра любога іншага тэарэтыка псіхалогіі. Біяграфія --------- ### Дзяцінства і юнацтва Зігмунд Фрэйд нарадзіўся 6 мая 1856 года ў невялікім (каля 4500 жыхароў) горадзе Фрайберг у Маравіі, якая на той момант належала Аўстрыі. Вуліца, на якой нарадзіўся Фрэйд, — Шлосергасе — цяпер носіць яго імя. Дзеда Фрэйда па бацькавай лініі звалі Шлома Фрэйд, ён памёр у лютым 1856 гады, незадоўга да нараджэння ўнука, — менавіта ў яго гонар апошні атрымаў імя. Бацька Зігмунда, Якаб Фрэйд, быў жанаты двойчы і ад першага шлюбу меў дваіх сыноў — Філіпа і Эмануіла (Эмануэля). У другі раз ён жаніўся ва ўзросце 40 гадоў — з Амаліяй Натансон  (руск.) (бел. якая была ўдвая яго маладзей. Бацькі Зігмунда былі яўрэямі, якія паходзілі з Германіі. Якаб Фрэйд меў уласную сціплую справу па гандлі тканінамі. У Фрайбергу Зігмунд пражыў першыя тры гады жыцця, пакуль у 1859 годзе наступствы індустрыяльнай рэвалюцыі ў Цэнтральнай Еўропе не нанеслі знішчальны ўдар па невялікім бізнесе яго бацькі, практычна яго разарыўшы, — як, зрэшты, і амаль увесь Фрайберг, які значна заняпаў: пасля таго, як завяршылася рэстаўрацыя размешчанай паблізу чыгункі, горад перажываў перыяд росту беспрацоўя. У тым жа годзе ў пары Фрэйдаў нарадзілася дачка Ганна. Сям’я вырашылася на пераезд і пакінула Фрайберг, перабраўшыся ў Лейпцыг — там Фрэйды правялі толькі год і, не дабіўшыся значных поспехаў, пераехалі ў Вену. Зігмунд досыць цяжка перажыў пераезд з роднага мястэчка — асабліва моцна на стане дзіцяці адбілася вымушанае расстанне са зводным братам Філіпам, з якім ён знаходзіўся ў цесных сяброўскіх адносінах: Філіп часткова нават замяняў Зігмунду бацьку. Сям’я Фрэйдаў, знаходзячыся ў цяжкім фінансавым становішчы, асела ў адным з найбольш бедных раёнаў горада — Леапольдштаце  (руск.) (бел. які ў той час уяўляў сабой своеасаблівае венскае гета, населенае беднякамі, уцекачамі, прастытуткамі, цыганамі, рабочымі і яўрэямі. Неўзабаве справы ў Якаба пачалі наладжвацца, і Фрэйды змаглі перабрацца ў больш прымальнае для жылля месца, хоць раскошы сабе дазволіць не маглі. У гэты ж час Зігмунд сур’ёзна захапіўся літаратурай — любоў да чытання, прывітую бацькам, ён захаваў на ўсё астатняе жыццё. З успамінаў пра ранняе дзяцінства «Я быў сынам бацькоў *[…]*, якія спакойна і камфортна жылі ў гэтым маленькім правінцыйным гняздзечку. Калі мне стала каля трох гадоў, бацька згалеў, і нам давялося пакінуць сваю вёску і пераехаць у вялікі горад. Была чарада доўгіх і цяжкіх гадоў, з якіх, як мне здаецца, нішто не заслугоўвае ўспамінаў». Спачатку навучаннем сына займалася маці, але потым яе змяніў Якаб, які вельмі хацеў, каб Зігмунд атрымаў добрую адукацыю і паступіў у прыватную гімназію. Дамашняя падрыхтоўка і выключныя здольнасці да навукі дазволілі Зігмунду Фрэйду ў дзевяцігадовым узросце здаць уступны экзамен і паступіць у гімназію на год раней прызначанага тэрміну. На гэты момант у сям’і Фрэйдаў было ўжо восем дзяцей, і Зігмунд вылучаўся сярод усіх стараннасцю і запалам да вывучэння ўсяго новага; бацькі цалкам падтрымлівалі яго і імкнуліся стварыць такую атмасферу ў доме, якая б спрыяла паспяховай навуцы сына. Так, калі астатнія дзеці займаліся пры свечках, Зігмунду была выдзелена газавая лямпа і нават асобны пакой. Каб нішто не адцягвала яго, астатнім дзецям было забаронена займацца музыкай, якая замінала Зігмунду. Малады чалавек сур’ёзна захапляўся літаратурай і філасофіяй — чытаў Шэкспіра, Канта, Гегеля, Шапенгаўэра, Ніцшэ, ведаў у дасканаласці нямецкую мову, вывучаў грэчаскую і латынь, бегла размаўляў на французскай, англійскай, іспанскай і італьянскай. Навучаючыся ў гімназіі, Зігмунд паказаў выдатныя вынікі і хутка стаў першым вучнем у класе, скончыўшы навучанне з адзнакай (*summa cum laude*) ва ўзросце сямнаццаці гадоў. Па заканчэнні гімназіі Зігмунд працяглы час сумняваўся адносна будучай прафесіі — яго выбар, зрэшты, быў досыць небагаты з прычыны яго сацыяльнага статусу і антысеміцкіх настрояў, якія панавалі тады і абмежаваны камерцыяй, прамысловасцю, юрыспрудэнцыяй і медыцынай. Першыя два варыянты былі адразу ж адхілены маладым чалавекам па прычыне яго высокай адукаванасці, юрыспрудэнцыя таксама адышла на другі план разам з юнацкімі амбіцыямі ў сферы палітыкі і ваеннай справы. Імпульс да прыняцця канчатковага рашэння Фрэйд атрымаў з боку Гётэ — аднойчы пачуўшы, як на адной з лекцый прафесар чытае эсэ мысліцеля пад назвай «Прырода», Зігмунд вырашыў запісацца на медыцынскі факультэт, хоць да медыцыны ён не меў ніякай цікавасці — пасля ён неаднаразова ў гэтым прызнаваўся і пісаў: «Я не адчуваў ніякай схільнасці да заняткаў медыцынай і прафесіі лекара», а ў позныя гады нават казаў, што ў медыцыне ніколі не адчуваў сябе «як у сваёй талерцы», ды і зусім сапраўдным лекарам сябе ніколі не лічыў. ### Прафесійнае станаўленне Дом у Пршыбары, у якім нарадзіўся Фрэйд (Маравія, Чэхія). Фрэйд з маці Амаліяй (1872). Восенню 1873 года сямнаццацігадовы Зігмунд Фрэйд паступіў на медыцынскі факультэт Венскага ўніверсітэта. Першы год навучання не быў непасрэдна звязаны з наступнай спецыяльнасцю і складаўся з мноства курсаў гуманітарнага характару — Зігмунд наведваў шматлікія семінары і лекцыі, усё яшчэ да канца не выбраўшы спецыяльнасць па гусце. На працягу гэтага часу ён меў мноства цяжкасцей, звязаных са сваёй нацыянальнасцю, — з-за панаваўшых у грамадстве антысеміцкіх настрояў, паміж ім і аднакурснікамі адбываліся шматлікія сутычкі. Устойліва пераносячы рэгулярныя кепікі і нападкі аднагодкаў, Зігмунд пачаў развіваць у сабе ўстойлівасць характару, здольнасць даваць годны адпор у спрэчцы і ўменне супрацьстаяць крытыцы: «З ранняга дзяцінства мяне прымусілі прывыкнуць да долі быць у апазіцыі і знаходзіцца пад забаронай па „пагадненні большасці". Такім чынам былі закладзены асновы для пэўнай ступені незалежнасці ў меркаваннях». Зігмунд пачаў вывучаць анатомію і хімію, але найвялікшае задавальненне атрымліваў ад лекцый вядомага фізіёлага і псіхолага Эрнста фон Брукэ  (руск.) (бел. які значна паўплываў на яго. Апроч гэтага, Фрэйд наведваў заняткі, якія вёў знакаміты заолаг Карл Клаўс  (англ.) (бел.; знаёмства з гэтым навукоўцам адкрывала шырокія перспектывы для самастойнай даследчыцкай практыкі і навуковай працы, да якой імкнуўся Зігмунд. Намаганні амбіцыйнага студэнта завяршыліся поспехам, і ў 1876 годзе ён атрымаў магчымасць ажыццявіць першую даследчыцкую працу ў Інстытуце заалагічных даследаванняў Трыеста, адной з кафедр якога кіраваў Клаус. Менавіта там Фрэйд напісаў першы артыкул, апублікаваны Акадэміяй навук; яна была прысвечана выяўленню палавых адрозненняў у рачных вугроў. За час працы пад кіраўніцтвам Клауса «Фрэйд хутка вылучыўся сярод іншых вучняў, што дазволіла яму двойчы, у 1875 і 1876 гадах, стаць стыпендыятам Інстытута заалагічных даследаванняў Трыеста». Фрэйд захоўваў цікавасць да заалогіі, аднак пасля атрымання пасады стыпендыята-даследчыка ў Інстытуце фізіялогіі цалкам трапіў пад уплыў псіхалагічных ідэй Брукэ і перайшоў да яго ў лабараторыю для навуковай працы, пакінуўшы заалагічныя пошукі. «Пад яго [Брукэ] кіраўніцтвам студэнт Фрэйд працаваў у Венскім фізіялагічным інстытуце, праседжваючы памногу гадзін за мікраскопам. […] Ён ніколі не быў такі шчаслівы, як у гады, патрачаныя ў лабараторыі на вывучэнне будовы нервовых клетак спіннога мозгу жывёл». Навуковая праца цалкам захапіла Фрэйда; ён вывучаў, апроч іншага, дэталёвую структуру жывёльных і раслінных тканак і напісаў некалькі артыкулаў па анатоміі і неўралогіі. Тут жа, у Фізіялагічным інстытуце, у канцы 1870-х Фрэйд пазнаёміўся з урачом Ёзафам Брэерам  (руск.) (бел. з якім у яго завязаліся трывалыя сяброўскія адносіны; абодва яны мелі падобныя характары і агульны погляд на жыццё, таму хутка знайшлі паразуменне. Фрэйд захапляўся навуковымі талентамі Брэера і многаму навучыўся ў яго: «Ён стаў мне сябрам і памочнікам у цяжкіх умовах майго існавання. Мы прывыклі падзяляць з ім усе нашы навуковыя інтарэсы. З гэтых адносін, натуральна, асноўную карысць здабываў я». У 1881 году Фрэйд здаў на выдатна выпускныя экзамены і атрымаў навуковую ступень доктара, што, аднак, не змяніла яго лад жыцця, — ён застаўся працаваць у лабараторыі пад кіраўніцтвам Брукэ, спадзеючыся ў канчатковым выніку заняць наступную вакантную пасаду і трывала звязаць сябе з навуковай працай. Навуковы кіраўнік Фрэйда, бачачы яго амбіцыі і ўлічваючы фінансавыя цяжкасці, з якімі ён сутыкаўся з-за беднаты сям’і, вырашыў адгаварыць Зігмунда ад працягу даследчыцкай кар’еры. У адным з пісем Бруке заўважыў: «Малады чалавек, вы выбралі шлях, які вядзе ў нікуды. На кафедры псіхалогіі ў бліжэйшыя 20 гадоў вакансій не прадбачыцца, а ў вас недастаткова сродкаў для існавання. Я не бачу іншага рашэння: сыходзьце з інстытута і пачынайце практыкаваць медыцыну». Фрэйд прыслухаўся да парады свайго настаўніка — у пэўнай ступені гэтаму спрыяла тое, што ў гэтым жа годзе ён пазнаёміўся з Мартай Бернайс  (англ.) (бел. закахаўся ў яе і вырашыў з ёй жаніцца; у сувязі з гэтым Фрэйд меў патрэбу ў грашах. Марта належала да яўрэйскай сям’і з багатымі культурнымі традыцыямі — яе дзед, Ісак Бернайс, быў рабінам у Гамбургу, два яго сыны — Мікал і Якаб — выкладалі ў Мюнхенскім і Бонскім універсітэтах. Бацька Марты, Берман Бернайс, працаваў сакратаром у Лорэнца фон Штайна. Эрнст фон Брукэ. Тэадор Мэйнерт  (англ.) (бел.. Для адкрыцця прыватнай практыкі ў Фрэйда не было дастатковага вопыту — у Венскім універсітэце ён набыў выключна тэарэтычныя веды, тады як клінічную практыку трэба было напрацоўваць самастойна. Фрэйд вырашыў, што для гэтага найлепей падыходзіла Венская гарадская бальніца. Зігмунд пачаў з хірургіі, але ўжо праз два месяцы пакінуў гэту ідэю, знайшоўшы працу занадта стомнай. Вырашыўшы змяніць вобласць дзейнасці, Фрэйд пераключыўся на неўралогію, у якой змог дасягнуць пэўных поспехаў — вывучаючы метады дыягностыкі і лячэння дзяцей з паралічам  (руск.) (бел. а таксама розныя парушэнні маўлення (афазіі  (руск.) (бел.), ён апублікаваў шэраг прац на дадзеныя тэмы, якія сталі вядомыя ў навуковых і медыцынскіх колах. Яму належыць тэрмін «дзіцячы цэрэбральны параліч» (цяпер агульнапрыняты). Фрэйд набыў рэпутацыю высокакваліфікаванага ўрача-неўрапатолага. Пры гэтым яго захапленне медыцынай хутка спадала, і на трэцім годзе працы ў Венскай клініцы Зігмунд канчаткова ў ёй расчараваўся. У 1883 годзе ён прыняў рашэнне перайсці на працу ў псіхіятрычнае аддзяленне, якое ўзначальваў Тэадорам Мэйнертам, прызнаны навуковы аўтарытэт у сваёй вобласці. Перыяд працы пад кіраўніцтвам Мэйнерта быў для Фрэйда вельмі прадукцыйным — даследуючы праблемы параўнальнай анатоміі  (руск.) (бел. і гісталогіі, ён апублікаваў такія навуковыя працы, як «Выпадак кровазліцця ў мозг з комплексам асноўных ускосных сімптомаў, звязаных з цынгой» (1884), «Да пытання аб прамежкавым размяшчэнні алівападобнага цела», «Выпадак атрафіі мускулаў з шырокай стратай адчувальнасці (парушэнне болевай і тэмпературнай адчувальнасці)» (1885), «Складаны востры неўрыт нерваў спіннога і галаўнога мозга», «Паходжанне слыхавога нерва», «Назіранне моцнай аднабаковай страты адчувальнасці ў хворага істэрыяй» (1886). Апроч таго, Фрэйд пісаў артыкулы для «Агульнага медыцынскага слоўніка» і стварыў шэраг іншых прац, прысвечаных цэрэбральнай геміплегіі  (руск.) (бел. ў дзяцей і афазіям. Упершыню ў жыцці праца захліснула Зігмунда з галавой і ператварылася для яго ў праўдзівы запал. У той жа час малады чалавек, які імкнуўся да навуковага прызнання, адчуваў нездаволенасць сваёй працай, бо, па ўласным уяўленні, сапраўды значных поспехаў не дасягнуў; псіхалагічны стан Фрэйда імкліва пагаршаўся, ён рэгулярна знаходзіўся ў стане нуды і дэпрэсіі. Непрацяглы час Фрэйд працаваў у венерычным падраздзяленні аддзялення дэрматалогіі, дзе вывучаў сувязь захворвання сіфілісам з хваробамі нярвовай сістэмы. Свабодны час ён прысвячаў лабараторным даследаванням. Імкнучыся як мага больш пашырыць свае практычныя навыкі для далейшай самастойнай прыватнай практыкі, са студзеня 1884 года Фрэйд перайшоў на аддзяленне нервовых хвароб. Неўзабаве пасля гэтага ў суседняй з Аўстрыяй Чарнагорыі ўспыхнула эпідэмія халеры, і ўрад краіны звярнуўся за дапамогай у забеспячэнні медыцынскага кантролю на граніцы — большасць старэйшых калег Фрэйда вызваліся добраахвотнікамі, а яго непасрэдны кіраўнік на той момант знаходзіўся ў двухмесячным водпуску; з-за ўзніклых абставін на працяглы час Фрэйд заняў пасаду галоўнага лекара аддзялення. ### Даследаванні какаіну У 1884 годзе Фрэйд прачытаў пра доследы нейкага нямецкага ваеннага ўрача з новым прэпаратам — какаінам. У навуковых працах фігуравалі заявы пра тое, што дадзенае рэчыва здольна павялічыць вынослівасць  (англ.) (бел. і значна зменшыць стамляльнасць. Фрэйд вельмі зацікавіўся прачытаным і вырашыў правесці шэраг доследаў на сабе. Першае ўпамінанне дадзенага рэчыва навукоўцам датавана 21 красавіка 1884 года — у адным з пісем Фрэйд адзначаў: «Я дастаў няшмат какаіну і паспрабую праверыць яго ўплыў, прымяніўшы ў выпадках сардэчных захворванняў, а таксама нервовага знясілення, асабліва пры жудасным стане адвыкання ад морфію». Дзеянне какаіну зрабіла на навукоўца моцнае ўражанне, прэпарат быў ахарактарызаваны ім як эфектыўны анальгетык, які дае магчымасць праводзіць найскладанейшыя хірургічныя аперацыі; захоплены артыкул пра рэчыва выйшаў з-пад пяра Фрэйда ў 1884 годзе і атрымаў назву «Пра коку». Доўгі час навуковец выкарыстоўваў какаін як абязбольвальны сродак, ужываючы яго самастойна і выпісваючы сваёй нявесце Марце. Захоплены «чароўнымі» ўласцівасцямі какаіну Фрэйд настаяў на яго выкарыстанні сваім сябрам Эрнстам Флейшлем фон Марксавым, які быў хворы цяжкім інфекцыйным захворваннем, перанёс ампутацыю пальца і пакутаваў пад моцных боляў галавы (і да таго ж пакутаваў ад марфінавай залежнасці). У якасці лекаў ад злоўжывання морфіем Фрэйд і параіў сябру выкарыстаць какаін. Жаданага выніку дасягнуць так і не атрымалася — фон Марксаў пасля хутка ўцягнуўся ў новае рэчыва, і ў яго пачаліся частыя прыступы, падобныя з белай гарачкай, якія суправаджаліся страшэннымі болямі і галюцынацыямі. У гэты ж час з усіх канцоў Еўропы пачалі паступаць паведамленні пра атручванні какаінам і прывыканне да яго, пра сумныя наступствы яго ўжывання. Аднак запал Фрэйда не змяншаўся — ён даследаваў какаін як анестэзіруючы сродак пры розных хірургічных аперацыях. Вынікам працы навукоўца стала аб’ёмная публікацыя ў «Цэнтральным часопісе агульнай тэрапіі» пра какаін, у якой Фрэйд расказаў гісторыю ўжывання лісця кокі паўднёваамерыканскімі індзейцамі, апісаў гісторыю пранікнення расліны ў Еўропу і падрабязна апісаў вынікі ўласных назіранняў за эфектам, які ўзнікае пры ўжыванні какаіну. Вясною 1885 года навуковец прачытаў лекцыю, прысвечаную дадзенаму рэчыву, у якой прызнаў магчымыя негатыўныя наступствы ад яго ўжывання, але пры гэтым адзначыў, што не назіраў ніякіх выпадкаў прывыкання (гэта адбывалася да пагаршэння стану фон Марксава). Фрэйд скончыў лекцыю словамі: «Я, не вагаючыся, раю ўжываць какаін у падскурных ін'екцыях  (руск.) (бел. па 0,3—0,5 грама, не турбуючыся пра яго збіранне ў арганізме». Крытыка не прымусіла сябе чакаць — ужо ў чэрвені з’явіліся першыя значныя працы, якія асуджалі пазіцыю Фрэйда і даказвалі яе безгрунтоўнасць. Навуковая палеміка адносна мэтазгоднасці ўжывання какаіну працягвалася аж да 1887 года. У гэты перыяд Фрэйд апублікаваў яшчэ некалькі прац — «Да пытання пра вывучэнне дзеяння какаіну» (1885), «Пра агульны ўплыў какаіну» (1885), «Какаінаманія і какаінафобія» (1887). К пачатку 1887 года навука канчаткова выкрыла апошнія міфы пра какаін — ён «быў публічна асуджаны як адно з бедстваў чалавецтва, нароўні з опіумам і алкаголем». Фрэйд, на той час ужо какаіназалежны, аж да 1900 года пакутаваў ад боляў галавы, сардэчных прыступаў і частых крывацёкаў з носа. Характэрна, што разбуральны ўплыў небяспечнага рэчыва Фрэйд не толькі выпрабаваў на сабе, але і мімаволі (бо на той момант згубнасць какаінізму яшчэ не была даказана) пашырыў на многіх знаёмых. Гэты факт яго біяграфіі Э. Джонс упарта хаваў і аддаваў перавагу не асвятляць, аднак дадзеная інфармацыя стала верагодна вядомая з апублікаваных лістоў, у якіх Джонс сцвярджаў: «Да таго, як небяспека наркотыкаў была вызначана, Фрэйд ужо ўяўляў сацыяльную пагрозу, бо ён казаў усім, каго ведаў, прымаць какаін». ### Зараджэнне псіхааналізу У 1885 годзе Фрэйд вырашыў узяць удзел у конкурсе сярод малодшых урачоў, пераможца якога атрымліваў права на навуковае стажыраванне ў Парыжы ў знакамітага ўрача-псіхіятра Жана Шарко. Апроч самога Фрэйда, сярод прэтэндэнтаў было нямала падаючых вялікія надзеі лекараў, і Зігмунд зусім не з’яўляўся фаварытам, пра што яму было выдатна вядома; адзіным шанцам для яго была дапамога ўплывовых у акадэмічных колах прафесараў і навукоўцаў, з якімі ён раней меў магчымасць працаваць. Заручыўшыся падтрымкай Бруке, Мейнерта, Лейдэсдорфа  (англ.) (бел. (у яго прыватнай клініцы для псіхічна хворых Фрэйд некаторы час замяшчаў аднаго з дактароў) і яшчэ некалькіх знаёмых навукоўцаў, Фрэйд выйграў конкурс, атрымаўшы трынаццаць галасоў у сваю падтрымку супраць васьмі. Шанц вучыцца пад кіраўніцтвам Шарко быў для Зігмунда вялікім поспехам, ён ускладаў велізарныя надзеі на будучыню ў сувязі са скорым падарожжам. Так, незадоўга да ад’езду ён з натхненнем пісаў сваёй нявесце: «Маленькая Прынцэса, мая маленькая Прынцэса. О, як гэта будзе выдатна! Я прыеду з грашамі… Потым я адпраўлюся ў Парыж, стану вялікім навукоўцам і вярнуся ў Вену з вялікім, проста велізарным арэолам над галавой, мы адразу ж пажэнімся, і я вылечу ўсіх невылечных нервовахворых». Ж. Шарко дэманструе метад гіпнозу пры рабоце з «істэрычнай» пацыенткай. Восенню 1885 года Фрэйд прыбыў у Парыж да Шарко, які ў той час знаходзіўся ў зеніце сваёй славы. Шарко вывучаў прычыны і лячэнне істэрыі. У прыватнасці, асноўнай працай неўролага было даследаванне прымянення гіпнозу — выкарыстанне дадзенага метаду дазваляла яму як выклікаць, так і прыбіраць такія істэрычныя сімптомы, як параліч канечнасцей, слепату і глухату. Пад кіраўніцтвам Шарко Фрэйд працаваў у клініцы Сальпетрыер  (руск.) (бел.. Натхнёны метадамі працы Шарко і ўражаны яго клінічнымі поспехамі, ён прапанаваў свае паслугі ў якасці перакладчыка лекцый свайго настаўніка на нямецкую мову, на што атрымаў яго дазвол. У Парыжы Фрэйд захоплена займаўся неўрапатолагіяй, вывучаючы адрозненні паміж пацыентамі, якія перажылі параліч з прычыны фізічнай траўмы, і тымі, у якіх сімптомы паралічу праявіліся па прычыне істэрыі. Фрэйду ўдалося ўстанавіць, што істэрычныя пацыенты моцна адрозніваюцца па ступені цяжкасці паралічу і месцах пашкоджанняў, а таксама выявіць (не без дапамогі Шарко) наяўнасць пэўных сувязей паміж істэрыяй і праблемамі сексуальнага характару. У канцы лютага 1886 года Фрэйд пакінуў Парыж і вырашыў правесці некаторы час у Берліне, атрымаўшы магчымасць вывучаць дзіцячыя хваробы ў клініцы Адольфа Багінскага  (англ.) (бел. дзе і правёў некалькі тыдняў да вяртання ў Вену. 13 верасня таго ж года Фрэйд жаніўся са сваёй каханай Мартай Берней, якая пасля нарадзіла яму шасцярых дзяцей — Мацільду (1887—1978), Марціна (1889—1969), Олівера (1891—1969), Эрнста  (англ.) (бел. (1892—1966), Сафі (1893—1920) і Ганну (1895—1982). Пасля вяртання ў Аўстрыю Фрэйд пачаў працаваць у інстытуце пад кіраўніцтвам Макса Касавіца  (руск.) (бел.. Ён займаўся перакладамі і аглядамі навуковай літаратуры, вёў прыватную практыку, галоўным чынам працуючы з неўротыкамі, што «неадкладна ставіла на парадак дня пытанне пра тэрапію, якое не было настолькі актуальным для навукоўцаў, якія займаліся навукова-даследчыцкай дзейнасцю». Фрэйд ведаў пра поспехі свайго сябра Брэера і магчымасці паспяховага прымянення яго «катартычнага  (руск.) (бел. метаду» лячэння неўрозаў (дадзены метад быў адкрыты Брэерам пры рабоце з пацыенткай Ганнай О  (ням.) (бел. а пазней і паўторна выкарыстоўваўся супольна з Фрэйдам і быў упершыню апісаны ў «Даследаваннях істэрыі»), але Шарко, які заставаўся для Зігмунда беспярэчным аўтарытэтам, вельмі скептычна ставіўся да дадзенай тэхнікі. Уласны вопыт падказваў Фрэйду, што даследаванні Брэера былі вельмі перспектыўныя; пачынаючы са снежня 1887 года ён усё часцей звяртаўся да выкарыстання гіпнозу пры рабоце з пацыентамі. Аднак першых сціплых поспехаў у гэтай практыцы ён дабіўся толькі праз год, у сувязі з чым звярнуўся да Брэера з прапановай працаваць супольна. > > > «Хворымі, якія да іх звярталіся, былі галоўным чынам жанчыны, якія пакутавалі істэрыяй. Хвароба выяўлялася ў розных сімптомах — страхах (фобіях), страце адчувальнасці, агідзе да ежы, раздвойванні асобы, галюцынацыях, спазмах і інш. Прымяняючы лёгкі гіпноз (выкліканы стан, падобны сну), Брэер і Фрэйд прасілі сваіх пацыентак расказваць пра падзеі, якія некалі суправаджалі з’яўленне сімптомаў хваробы. Высветлілася, што, калі хворым удавалася ўспомніць пра гэта і „выгаварыцца", сімптомы на нейкі час знікалі. <…> Гіпноз аслабляў кантроль свядомасці, а часам і зусім здымаў яго. Гэта палягчала загіпнатызаванаму пацыенту рашэнне задання, якое Брэер і Фрэйд ставілі, — „раскрыць душу" у расказе пра выцесненыя са свядомасці перажыванні». > > > — Ярашэўскі М. Р.  (руск.) (бел. «Зігмунд Фрэйд — выдатны даследчык псіхічнага жыцця чалавека» > > Доктар Ёзаф Брэер, што спрыяў зараджэнню псіхааналізу. У час працы з Брэерам Фрэйд паступова пачаў усведамляць недасканаласць катартычнага метаду і гіпнозу ў цэлым. На практыцы аказалася, што яго эфектыўнасць далёка не такая высокая, як сцвярджаў Брэер, а ў некаторых выпадках лячэнне зусім не прыносіла выніку — у прыватнасці, гіпноз быў не ў стане пераадолець супраціўленне пацыента, што праяўлялася ў падаўленні траўматычных успамінаў. Часта трапляліся пацыенты, зусім не прыдатныя для ўвядзення ў гіпнатычны стан, а стан некаторых хворых пасля сеансаў пагаршаўся. У перыяд паміж 1892 і 1895 гадамі Фрэйд пачаў пошукі іншага метаду лячэння, які быў бы больш эфектыўны, чым гіпноз. Для пачатку Фрэйд паспрабаваў вызваліцца ад патрэбы прымянення гіпнозу, выкарыстоўваючы метадычную хітрасць — націсканне на лоб дзеля ўнушэння пацыенту таго, што ён абавязкова павінен успомніць колішнія падзеі і перажыванні яго жыцця. Асноўная задача, якую вырашаў навуковец, заключалася ў тым, каб атрымаць шуканыя звесткі пра мінулае пацыента ў нармальным (а не гіпнатычным) яго стане. Выкарыстанне накладання далоні дало пэўны эфект, дазволіўшы адысці ад гіпнозу, але ўсё ж заставалася недасканалай методыкай, і Фрэйд працягваў пошук рашэння праблемы. Адказ на пытанне, якое так займала навукоўца, аказаўся зусім выпадкова падказаны кнігай аднаго з любімых пісьменнікаў Фрэйда, Людвіга Бёрнэ. Яго эсэ «Мастацтва ў тры дні стаць арыгінальным пісьменнікам» заканчвалася словамі: «Пішыце ўсё, што вы думаеце пра саміх сабе, аб вашых поспехах, аб турэцкай вайне, аб Гётэ, аб крымінальным працэсе і яго суддзях, аб вашых начальніках, — і праз тры дні вы ўразіцеся, як шмат крыецца ў вас зусім новых, невядомых вам ідэй». Гэта думка падштурхнула Фрэйда да выкарыстання ўсяго масіву інфармацыі, які кліенты паведамлялі пра сябе ў дыялогах з ім, у якасці ключа да разумення іх псіхікі. Пазней метад свабодных асацыяцый  (руск.) (бел. стаў асноўным у рабоце Фрэйда з пацыентамі. Многія хворыя паведамлялі пра тое, што ціск з боку лекара — настойлівы прымус да «прагаворвання» ўсіх прыходзячых на розум думак — замінае ім засяродзіцца. Менавіта таму Фрэйд адмовіўся ад «метадычнай хітрасці» з націсканнем на лоб і дазволіў сваім кліентам гаварыць усё, што захочацца. Сутнасць тэхнікі свабодных асацыяцый заключаецца ў прытрымліванні правіла, згодна якому пацыенту прапануецца свабодна, без утойвання выказваць свае думкі на прапанаваную псіхааналітыкам тэму, не спрабуючы пры гэтым засяродзіцца. Такім чынам, згодна тэарэтычным палажэнням Фрэйда, думка будзе неўсвядомлена рухацца ў бок таго, што значна (таго, што турбуе), пераадольваючы супраціўленне з прычыны адсутнасці засяроджанасці. З пункту гледжання Фрэйда, ніякая думка не з’яўляецца выпадковай — яна заўсёды ёсць вытворнае ад працэсаў, якія адбываліся (і адбываюцца) з пацыентам. Кожная асацыяцыя можа стаць прынцыпова важнай для ўстанаўлення прычын узнікнення захворвання. Прымяненне дадзенага метаду дазволіла цалкам адмовіцца ад выкарыстання гіпнозу на сеансах і, паводле слоў самога Фрэйда, паслужыла штуршком да станаўлення і развіцця псіхааналізу. Вынікам супольнай працы Фрэйда і Брэера стала публікацыя кнігі «Даследаванні істэрыі» (1895). Асноўны клінічны выпадак, што апісваецца ў дадзенай працы — выпадак Ганны О — даў штуршок да ўзнікнення адной з найважнейшых для фрэйдызму ідэй — канцэпцыі трансферу (пераносу) (дадзеная ідэя ўпершыню ўзнікла ў Фрэйда, калі ён разважаў над выпадкам Ганны О, якая была на той момант пацыенткай Брэера і заявіла апошняму, што чакае ад яго дзіця, і імітавала ў стане поўнай адсутнасці памяці роды), а таксама лёг у аснову ўяўленняў пра эдыпаў комплекс і інфантыльную (дзіцячую) сексуальнасць  (руск.) (бел. якія з’явіліся пазней. Абагульняючы атрыманыя ў час супрацы даныя, Фрэйд пісаў: «Нашы істэрычныя хворыя пакутуюць успамінамі. Іх сімптомы з’яўляюцца рэшткамі і знакамі ўспамінаў пра вядомыя (траўматычныя) перажыванні». Публікацыю «Даследаванняў істэрыі» многія даследчыкі называюць «днём нараджэння» псіхааналізу. Варта адзначыць, што на момант выхаду працы ў друк адносіны Фрэйда з Брэерам канчаткова перапыніліся. Прычыны разыходжання навукоўцаў у прафесійных поглядах па сёння застаюцца не да канца яснымі; блізкі друг Фрэйда і яго біёграф Эрнэст Джонс  (руск.) (бел. лічыў, што Брэер катэгарычна не прымаў думку Фрэйда пра важную ролю сексуальнасці ў этыялогіі істэрыі, і гэта з’явілася асноўнай прычынай іх разрыву. ### Ранні этап развіцця псіхааналізу Многія паважаныя венскія ўрачы — настаўнікі і калегі Фрэйда — адвярнуліся ад яго ўслед за Брэерам. Заява пра тое, што менавіта прыгнечаныя ўспаміны (думкі, ідэі) сексуальнага характару ляжаць у аснове істэрыі, справакавала скандал і сфарміравала вельмі негатыўнае стаўленне да Фрэйда з боку інтэлектуальнай эліты. У гэты ж час пачало зараджацца шматгадовае сяброўства навукоўца з Вільгельмам Флісам  (руск.) (бел. берлінскім оталарынголагам, які некаторы час наведваў яго лекцыі. Фліс неўзабаве стаў вельмі блізкі Фрэйду, непрызнанаму акадэмічнай супольнасцю, які згубіў старых сяброў і адчуваў моцную патрэбу ў падтрымцы і разуменні. Сяброўства з Флісам ператварылася для яго ў сапраўднае захапленне, здольнае параўнацца з каханнем да жонкі. 23 кастрычніка 1896 года памёр Якаб Фрэйд, чыю смерць Зігмунд перажываў асабліва востра: на фоне роспачы і адчування адзіноты ў яго пачаў развівацца неўроз. Менавіта па гэтай прычыне Фрэйд вырашыў прымяніць аналіз да самога сябе, даследуючы дзіцячыя ўспаміны з дапамогай метаду свабодных асацыяцый. Гэты вопыт заклаў асновы псіхааналізу. Ніводзін з ранейшых метадаў не быў прыдатны для дасягнення патрэбнага выніку, і тады Фрэйд звярнуўся да вывучэння ўласных сноў. Самааналіз Фрэйда быў вельмі хваравітым і праходзіў вельмі цяжка, аднак аказаўся прадукцыйным і важным для яго далейшых пошукаў: > > «Усе гэтыя адкрыцці [выяўленыя ў сабе каханне да маці і нянавісць да бацькі] у першы момант выклікалі „такі інтэлектуальны параліч, які я і падумаць не мог". Ён не ў стане працаваць; тое супраціўленне, якое ён сустракаў раней у сваіх пацыентаў, зараз Фрэйд выпрабоўвае на сваёй уласнай шкуры. Але „канкістадор-заваёўнік" не завагаўся і працягнуў свой шлях, вынікам чаго сталі два фундаментальныя адкрыцці: роля сноў і эдыпаў комплекс, асновы і краевугольныя камяні тэорыі Фрэйда пра чалавечую псіхіку».— Хасэп Рамон Касафонт. «Зігмунд Фрэйд» > > «Тлумачэнне сноў» (1900), вокладка першага выдання. Лейпцыг і Вена, выдавецтва Франца Дойтыке (Franz Deuticke). У перыяд з 1897 па 1899 год Фрэйд узмоцнена працаваў над творам, які пасля лічыў самай важнай сваёй працай, — «Тлумачэннем сноў» (1900, ням.: Die Traumdeutung). Важную ролю ў падрыхтоўцы кнігі і яе выданні адыграў Вільгельм Фліс, якому Фрэйд высылаў напісаныя часткі для ацэнкі, — менавіта з падачы Фліса з «Тлумачэння» былі прыбраны многія дэталі. Адразу пасля выхаду ў свет кніга не зрабіла колькі-небудзь значнага ўплыву на грамадскасць і атрымала толькі нязначную вядомасць. Псіхіятрычная супольнасць зусім праігнаравала выпуск «Тлумачэння сноў». Важнасць гэтай працы для навукоўца на працягу ўсяго яго жыцця заставалася неаспрэчнай — так, у прадмове да трэцяга англійскага выдання ў 1931 годзе сямідзесяціпяцігадовы Фрэйд пісаў: «Гэта кніга <…> у поўнай адпаведнасці з маімі цяперашнімі ўяўленнямі… утрымлівае самае каштоўнае з адкрыццяў, якія прыхільны лёс дазволіў мне здзейсніць. Азарэнні падобнага роду выпадаюць на долю чалавека, але толькі раз у жыцці». Паводле здагадак Фрэйда, сны маюць яўны і схаваны змест. Яўны змест — гэта непасрэдна тое, пра што чалавек расказвае, успамінаючы свой сон. Схаваны ж змест з’яўляецца галюцынаторным выкананнем некаторага жадання снаведа, які маскіруецца пэўнымі візуальнымі карцінамі пры актыўным удзеле Я, якое імкнецца абысці цэнзурныя абмежаванні Суперэга, якое падаўляе гэта жаданне. Тлумачэнне сноў, па Фрэйду, заключаецца ў тым, што на аснове свабодных асацыяцый, якія адшукваюцца да асобных частак сноў, можна выклікаць пэўныя ўяўленні-замяшчальнікі, што адкрываюць шлях да праўдзівага (схаванага) зместу сну. Такім чынам, дзякуючы тлумачэнню фрагментаў сну ўзнаўляецца яго агульны сэнс. Працэс тлумачэння ўяўляе сабою «пераклад» яўнага зместу сну ў тыя схаваныя думкі, якія яго выклікалі. Фрэйд выказаў думку, паводле якой вобразы, успрыманыя снаведам, з’яўляюцца вынікам работы сну, якая праяўляецца ў *зрушэнні* (неістотныя ўяўленні набываюць высокую каштоўнасць, першапачаткова ўласцівую іншай з’яве), *згушчэнні* (у адным уяўленні супадае мноства значэнняў, якія ўтвараюцца праз асацыятыўныя ланцужкі) і *замяшчэнні* (замена пэўных думак знакамі і вобразамі), якія ператвараюць схаваны змест сну ў яўны. Думкі чалавека трансфармуюцца ў пэўныя вобразы і знакі дзякуючы працэсу нагляднага і сімвалічнага прадстаўлення — у адносінах сну Фрэйд гэта назваў *першасным працэсам*. Далей гэтыя вобразы ператвараюцца ў некаторы асэнсаваны змест (з’яўляецца сюжэт сну) — так функцыянуе другасная перапрацоўка (*другасны працэс*). Зрэшты, другасная перапрацоўка можа і не адбыцца — у такім разе сон ператвараецца ў паток дзіўна пераплеценых вобразаў, робіцца абрывістым і фрагментарным. Першае псіхааналітычнае аб'яднанне «З 1902 года вакол мяне сабралася некалькі маладых урачоў з пэўным намерам вывучаць псіхааналіз, прымяняць яго на практыцы і пашыраць. <…> У мяне збіраліся ў пэўныя вечары, вялі ва ўстаноўленым парадку дыскусіі, імкнуліся разабрацца ў новай вобласці даследавання, якая здавалася дзіўнай, і пабудзіць цікавасць да яе. <…> Маленькі кружок хутка разросся, неаднаразова змяняючы склад на працягу некалькіх гадоў. Увогуле, я магу прызнацца, што па багацці і разнастайнасці талентаў ён наўрад ці саступаў штабу любога клінічнага выкладчыка». *З. Фрэйд. «Нарыс гісторыі псіхааналізу» (1914)* Нягледзячы на досыць халодную рэакцыю навуковай супольнасці на выхад «Тлумачэння сноў», Фрэйд паступова пачаў фарміраваць вакол сябе групу аднадумцаў, зацікаўленых яго тэорыямі і поглядамі. Фрэйда сталі зрэдку прымаць у псіхіятрычных колах, часам выкарыстоўваючы яго тэхнікі ў рабоце; медыцынскія часопісы пачалі публікаваць рэцэнзіі на яго працы. З 1902 года навуковец рэгулярна прымаў у сваім доме зацікаўленых у развіцці і пашырэнні псіхааналітычных ідэй урачоў, а таксама мастакоў і пісьменнікаў. Пачатак штотыднёвых сходаў быў пакладзены адным з пацыентаў Фрэйда — Вільгельмам Штэкелем  (руск.) (бел. які раней паспяхова завяршыў у яго курс лячэння ад неўрозу; менавіта Штекель у адным з пісем прапанаваў Фрэйду сустрэцца ў яго ў доме для абмеркавання яго працы, на што доктар адказаў згодай, запрасіўшы самога Штекеля і некалькіх асабліва зацікаўленых слухачоў — Макса Кахане, Рудольфа Рэйтэра і Альфрэда Адлера. Клуб атрымаў назву «Псіхалагічнае таварыства па серадах»; яго сходы праводзіліся аж да 1908 года. За шэсць гадоў таварыства абзавялося досыць вялікай колькасцю слухачоў, склад якіх рэгулярна змяняўся. Яно няўхільна набірала папулярнасць: «Аказалася, што псіхааналіз паступова абудзіў да сябе цікавасць і знайшоў сяброў, даказаў, што ёсць навуковыя работнікі, гатовыя прызнаць яго». Так, членамі «Псіхалагічнага таварыства», якія атрымалі пасля найбольшую вядомасць, былі Альфрэд Адлер (член таварыства з 1902 года), Паўль Федэрн  (англ.) (бел. (з 1903), Ота Ранк  (руск.) (бел. Ісідар Задгер  (руск.) (бел. (абодва з 1906), Макс Эйтынган  (руск.) (бел. Людвіг Бісвангер  (руск.) (бел. і Карл Абрахам  (руск.) (бел. (усе з 1907), Абрахам Брыл  (руск.) (бел. Эрнэст Джонс і Шандар Ферэнцы  (руск.) (бел. (усе з 1908). 15 красавіка 1908 года таварыства было рэарганізавана і атрымала новую назву — «Венскае псіхааналітычнае аб'яднанне»  (англ.) (бел.. Час развіцця «Псіхалагічнага таварыства» і росту папулярнасці ідэй псіхааналізу супаў з адным з самых прадуктыўных перыядаў у творчасці Фрэйда — у друк выйшлі яго кнігі: «Псіхапаталогія паўсядзённага жыцця  (руск.) (бел.» (1901, дзе разглядаецца адзін з немалаважных аспектаў тэорыі псіхааналізу, а менавіта абмоўкі  (руск.) (бел.), «Дасціпнасць і яе дачыненне да несвядомага  (руск.) (бел.» і «Тры нарысы па тэорыі сексуальнасці» (абедзве 1905). Папулярнасць Фрэйда як навуковага і практыкуючага лекара няўхільна расла: «Прыватная практыка Фрэйда павялічылася так, што займала ўвесь рабочы тыдзень. Вельмі нямногія яго пацыенты, як тады, так і пазней, былі жыхарамі Вены. Большасць пацыентаў прыязджала з Усходняй Еўропы: Расіі, Венгрыі, Польшчы, Румыніі і г.д.» Ідэі Фрэйда пачалі знаходзіць папулярнасць за мяжой — цікавасць да яго прац праявілася асабліва выразна ў швейцарскім горадзе Цюрыху, дзе з 1902 года псіхааналітычныя канцэпцыі актыўна прымяняліся ў псіхіятрыі Эйгенам Блейлерам і яго калегам Карлам Густавам Юнгам, якія займаліся даследаваннямі шызафрэніі. Юнг, які высока цаніў ідэі Фрэйда і захапляўся ім самім, у 1906 годзе апублікаваў працу «Псіхалогія Dementia praecox», якая засноўвалася на яго ўласных распрацоўках канцэпцый Фрэйда. Апошні, атрымаўшы ад Юнга дадзеную працу, досыць высока яе ацаніў, і паміж двума навукоўцамі завязалася перапіска, якая працягвалася амаль сем гадоў. Фрэйд з Юнгам упершыню асабіста сустрэліся ў 1907 годзе — маладому даследчыку моцна імпанаваў Фрэйд, які, у сваю чаргу, лічыў, што Юнгу наканавана стаць яго навуковым спадчыннікам і працягнуць развіццё псіхааналізу. Фота на фоне Універсітэта Кларка  (англ.) (бел. (1909). Злева направа: **Верхні рад**: Абрахам Брыл, Эрнэст Джонс, Шандар Ферэнцы. **Ніжні рад**: Зігмунд Фрэйд, Грэнвіл С. Хол, Карл Густаў Юнг. У 1908 годзе адбыўся афіцыйны псіхааналітычны кангрэс у Зальцбургу — досыць сціпла арганізаваны, ён заняў усяго адзін дзень, але быў у рэчаіснасці першай міжнароднай падзеяй у гісторыі псіхааналізу. Сярод прамоўцаў, апроч самога Фрэйда, было 8 чалавек, што прадставілі свае працы; сустрэча сабрала ўсяго толькі 40 з невялікім слухачоў. Менавіта ў час гэтага выступлення Фрэйд упершыню прадставіў адзін з пяці асноўных клінічных выпадкаў  (руск.) (бел. — гісторыю хваробы «Чалавека-пацука» (таксама сустракаецца пераклад «Чалавека з пацукамі»), ці псіхааналіз неўрозу неадчэпных станаў  (руск.) (бел.. Сапраўдным жа поспехам, што адкрыў псіхааналізу шлях да міжнароднага прызнання, стала запрашэнне Фрэйда ў ЗША — у 1909 годзе Грэнвіл Стэнлі Хол прапанаваў яму прачытаць курс лекцый ва Універсітэце Кларка  (англ.) (бел. (Вустэр, штат Масачусетс). Лекцыі Фрэйда былі ўспрыняты з вялікім захапленнем і цікавасцю, а навуковец быў узнагароджаны ганаровай ступенню доктара. Усё больш пацыентаў з усяго свету звярталіся да яго за кансультацыямі. Па вяртанні ў Вену Фрэйд працягнуў публікавацца, выдаўшы некалькі прац, у тым ліку «Сямейны раман неўротыкаў» і «Аналіз фобіі пяцігадовага хлопчыка». Натхнёныя паспяховым прыёмам у ЗША і папулярнасцю псіхааналізу, Фрэйд і Юнг вырашылі арганізаваць другі псіхааналітычны кангрэс, які адбыўся ў Нюрнбергу 30—31 сакавіка 1910 года. Навуковая частка кангрэса прайшла паспяхова, у адрозненне ад неафіцыйнай. З аднаго боку, была заснавана Міжнародная псіхааналітычная асацыяцыя  (руск.) (бел. але ў той жа час найбліжэйшыя саратнікі Фрэйда пачалі падзел на супраціўныя групы. ### Раскол псіхааналітычнай супольнасці Нягледзячы на нязгоды ўсярэдзіне псіхааналітычнай супольнасці, Фрэйд не спыняў уласнай навуковай дзейнасці — у 1910 годзе ён апублікаваў «Пяць лекцый па псіхааналізе» (якія чытаў ва ўніверсітэце Кларка) і некалькі іншых невялікіх прац. У тым жа годзе з-пад пяра Фрэйда выйшла кніга «Леанарда да Вінчы. Успамін дзяцінства», прысвечаная вялікаму італьянскаму мастаку Леанарда да Вінчы. Аб разыходжанні з Альфрэдам Адлерам «Я лічу, што погляды Адлера з'яўляюцца некарэктнымі, а таму небяспечнымі для будучага развіцця псіхааналізу. Яны з'яўляюцца навуковымі памылкамі, абумоўленымі памылковымі метадамі; аднак гэта каштоўныя памылкі. Хоць і не прымаючы змест поглядаў Адлера, можна прызнаць іх лагічнасць і важнасць». *з крытыкі ідэй Адлера Фрэйдам* Пасля другога псіхааналітычнага кангрэса ў Нюрнбергу наспелыя к таму моманту канфлікты абвастрыліся да мяжы, паклаўшы пачатак расколу ў радах найбліжэйшых паплечнікаў і калег Фрэйда. Першым з блізкага кола Фрэйда выйшаў Альфрэд Адлер, чые нязгоды з бацькам-заснавальнікам псіхааналізу пачаліся яшчэ ў 1907 годзе, калі была апублікавана яго праца «Даследаванне непаўнацэннасці органаў», якая выклікала абурэнне многіх псіхааналітыкаў. Да таго ж Адлера моцна турбавала тая ўвага, якую Фрэйд надаваў свайму пратэжэ Юнгу; у сувязі з гэтым Джонс (які характарызаваў Адлера як «змрочнага і прыдзірлівага чалавека, паводзіны якога вагаюцца паміж сварлівасцю і панурасцю») пісаў: «Любыя нястрымальныя дзіцячыя комплексы маглі праяўляцца ў саперніцтве і рэўнасці за яго [Фрэйда] прыхільнасць. Патрабаванне быць „любым дзіцём" мела таксама важны матэрыяльны матыў, бо эканамічнае становішча маладых аналітыкаў большай часткай залежала ад тых пацыентаў, якіх Фрэйд мог да іх накіраваць». З-за прыхільнасцей Фрэйда, які рабіў асноўную стаўку на Юнга, і славалюбства Адлера адносіны паміж імі імкліва псаваліся. Адлер пры гэтым увесь час сварыўся з іншымі псіхааналітыкамі, баронячы прыярытэтнасць сваіх ідэй. Фрэйд і Адлер разышліся ў поглядах па шэрагу палажэнняў. Першае, Адлер лічыў імкненне да ўлады  (руск.) (бел. галоўным матывам, які вызначае паводзіны чалавека, тады як Фрэйд адводзіў асноўную ролю сексуальнасці. Другое, акцэнт у даследаваннях асобы Адлер ставіў на сацыяльным атачэнні чалавека — Фрэйд жа надаваў найбольшую ўвагу несвядомаму. Трэцяе, Адлер лічыў эдыпаў комплекс фабрыкацыяй, а гэта цалкам супярэчыла ідэям Фрэйда. Зрэшты, адхіляючы асноватворныя для Адлера ідэі, заснавальнік псіхааналізу прызнаваў іх важнасць і частковую абгрунтаванасць. Нягледзячы на гэта, Фрэйд быў вымушаны выгнаць Адлера з псіхааналітычнага грамадства, падпарадкоўваючыся патрабаванням астатніх яго ўдзельнікаў. Прыклад Адлера падтрымаў яго найбліжэйшы паплечнік і сябар Вільгельм Штэкель. Аб разыходжанні з Карлам Густавам Юнгам «Можа аказацца, што мы пераацэньваем Юнга і яго працы ў будучыні. Перад публікай ён выглядае неспрыяльна, адварочваючыся ад мяне, то-бок ад свайго мінулага. Але ў цэлым маё меркаванне па гэтым пытанні вельмі падобна з вашым. Я не чакаю якога-небудзь неадкладнага поспеху, а прачуваю бесперастаннае змаганне. Кожны, хто абяцае чалавецтву вызваленне ад цяжару сексу, будзе вітацца як герой, і яму будзе дазволена несці любое глупства, якое яму ўздумаецца». *з ліста Зігмунда Фрэйда Эрнэсту Джонсу* Праз непрацяглы час кола найбліжэйшых саратнікаў Фрэйда пакінуў і Карл Густаў Юнг — іх адносіны былі канчаткова сапсаваны разыходжаннямі ў навуковых паглядах; Юнг не прымаў палажэння Фрэйда пра тое, што падаўленні  (руск.) (бел. заўсёды тлумачацца сексуальнымі траўмамі, і да таго ж актыўна цікавіўся міфалагічнымі вобразамі, спірытычнымі  (руск.) (бел. феноменамі і акультнымі тэорыямі, што моцна раздражняла Фрэйда. Больш таго, Юнг аспрэчваў адно з асноўных палажэнняў фрэйдаўскай тэорыі: ён лічыў несвядомае не індывідуальным феноменам, а спадчынай продкаў — усіх людзей, якія калі-небудзь жылі ў свеце, то-бок разглядаў яго як «калектыўнае несвядомае  (фр.) (бел.». Юнг не прымаў і поглядаў Фрэйда на лібіда: калі для апошняга дадзенае паняцце азначала псіхічную энергію, асноватворную для праяў сексуальнасці, скіраванай на розныя аб’екты, то для Юнга лібіда было проста пазначэннем агульнага напружання. Канчатковы разрыў паміж двума навукоўцамі адбыўся пасля публікацыі Юнгам «Знакаў трансфармацыі» (1912), у якіх крытыкаваліся і аспрэчваліся асноўныя пастулаты Фрэйда, і аказаўся вельмі балючым для іх абодвух. Апроч таго, што Фрэйд страціў вельмі блізкага сябра, моцным ударам для яго сталі разыходжанні ў поглядах з Юнгам, у якім ён спачатку бачыў пераемніка, прадаўжальніка развіцця псіхааналізу. Сваю ролю адыграла і страта падтрымкі ўсёй цюрыхскай школы — з сыходам Юнга псіхааналітычны рух пазбавіўся шэрага таленавітых навукоўцаў. У 1913 годзе Фрэйд скончыў працяглую і вельмі складаную работу над фундаментальнай працай «Татэм і табу  (руск.) (бел.». «З часу напісання „Тлумачэнняў сноў" я не працаваў над чым-небудзь з такой упэўненасцю і ўздымам», — пісаў ён пра гэту кнігу. Апроч іншага, праца, прысвечаная псіхалогіі першабытных народаў, разглядалася Фрэйдам як адзін з найбуйнейшых навуковых контраргументаў цюрыхскай школе псіхааналізу на чале з Юнгам: «Татэм і табу», на думку аўтара, павінен быў канчаткова аддзяліць яго найбліжэйшае атачэнне ад дысідэнтаў. Аб апошніх Фрэйд пасля пісаў наступнае: > > «Абодва рэгрэсіруючыя, адыходзячыя ад псіхааналізу рухі [«індывідуальная псіхалогія» Адлера і «аналітычная псіхалогія  (фр.) (бел.» Юнга], якія мне зараз даводзіцца параўноўваць, выяўляюць і падабенства ў тым, што з дапамогай узнёслых прынцыпаў, нібы з пункту гледжання спрадвечнага, яны бароняць выгадныя для іх забабоны. Для Адлера гэту ролю іграюць адноснасць усякага пазнання і права асобы індывідуальна з дапамогай мастацкіх сродкаў распараджацца навуковым матэрыялам. Юнг лямантуе пра культурна-гістарычнае права моладзі скінуць з сябе кайданы, якія пажадала накласці на яе тыранічная старасць, здранцвелая ў сваіх перакананнях».— Зігмунд Фрэйд. «Нарыс гісторыі псіхааналізу» > > Нязгоды і сваркі з былымі паплечнікамі надзвычай стамлялі навукоўца. У выніку (па прапанове Эрнэста Джонса) ён прыняў рашэнне стварыць арганізацыю, асноўнымі мэтамі якой былі б захаванне фундаментальных асноў псіхааналізу і абарона асобы самога Фрэйда ад агрэсіўных нападкаў апанентаў. Фрэйд з вялікім захапленнем прыняў прапанову пра з’яднанне даверанага кола аналітыкаў; у лісце Джонсу ён прызнаваўся: «Маім уяўленнем неадкладна завалодала ваша думка пра стварэнне сакрэтнага савета, складзенага з найлепшых людзей, якія карыстаюцца найбольшым даверам сярод нас і стануць клапаціцца пра далейшае развіццё псіхааналізу, калі мяне не стане…». Таварыства з’явілася на свет 25 мая 1913 года — апроч Фрэйда, у яго ўвайшлі Ферэнцы, Абрахам, Джонс, Ранк і Сакс  (англ.) (бел.. Крыху пазней па ініцыятыве самога Фрэйда да групы далучыўся Макс Эйтынган. Існаванне супольнасці, якая атрымала назву «Камітэт», трымалася ў тайне, яе дзеянні не афішыраваліся. ### Вайна і пасляваенныя гады «Камітэт» у поўным складзе (1922). Злева направа: **Стаяць**: Ота Ранк, Карл Абрахам, Макс Эйтынган, Эрнэст Джонс. **Сядзяць**: Зігмунд Фрэйд, Шандар Ферэнцы, Ганс Сакс. Пачалася Першая сусветная вайна, і Вена прыйшла ў заняпад, што заканамерным чынам адбілася на практыцы Фрэйда. Эканамічнае становішча навукоўца імкліва пагаршалася, у выніку чаго ў яго развілася дэпрэсія. Новаўтвораны Камітэт аказаўся апошнім колам аднадумцаў у жыцці Фрэйда: «Мы сталі апошнімі саратнікамі, якіх яму калі-небудзь наканавана было мець», — успамінаў Эрнэст Джонс. Фрэйд, які меў фінансавыя цяжкасці і дастаткова свабоднага часу з прычыны змяншэння колькасці пацыентаў, аднавіў навуковую дзейнасць: «<…> Фрэйд замкнуўся ў сабе і звярнуўся да навуковай працы. <…> Навука ўвасабляла яго працу, яго запал, яго адпачынак і з’яўлялася ратавальным сродкам ад знешніх нягод і ўнутраных перажыванняў». Наступныя гады сталі для яго вельмі прадуктыўнымі — у 1914 годзе з-пад яго пяра выйшлі працы «„Майсей" Мікеланджэла», «Да ўводзін у нарцысізм» і «Нарыс па гісторыі псіхааналізу». Паралельна Фрэйд працаваў над серыяй эсэ, якія Эрнэст Джонс называе самымі глыбокімі і важнымі ў навуковай дзейнасці навукоўца, — гэта «Імкненні і іх лёс», «Выцясненне», «Несвядомае», «Метапсіхалагічны дадатак да навукі пра сны» і «Смутак і меланхолія». У той жа перыяд Фрэйд вярнуўся да выкарыстання раней пакінутага паняцця «метапсіхалогія  (руск.) (бел.» (упершыню гэты тэрмін быў выкарыстаны ў пісьме Флісу ад 1896 года). Яно стала адным з ключавых у яго тэорыі. Пад словам «метапсіхалогія» Фрэйд разумеў тэарэтычны падмурак псіхааналізу, а таксама спецыфічны падыход да вывучэння псіхікі. На думку навукоўца, псіхалагічнае тлумачэнне можа лічыцца закончаным (то-бок «метапсіхалагічным») толькі ў тым выпадку, калі яно ўстанаўлівае наяўнасць канфлікту ці сувязі паміж узроўнямі псіхікі (*тапаграфія*), вызначае колькасць і тып затрачанай энергіі (*эканоміка*) і суадносіны сіл у свядомасці, якія могуць быць скіраваны на супольную працу ці супрацьстаяць адна адной (*дынаміка*). Праз год убачыла свет праца «Метапсіхалогія», якая тлумачыць асноўныя палажэнні яго навукі. З заканчэннем вайны жыццё Фрэйда змянілася толькі ў горшы бок — адкладзеныя на старасць грошы ён быў вымушаны патраціць, пацыентаў стала яшчэ менш, адна з дачок — Сафія — памерла ад грыпу. Тым не менш, навуковая дзейнасць навукоўца не спынялася — ім былі напісаны працы «Па той бок прынцыпу задавальнення  (руск.) (бел.» (1920), «Псіхалогія мас» (1921), «Я і Яно» (1923). У красавіку 1923 года ў Фрэйда выявілі пухліну паднябення; аперацыя па яе выдаленні прайшла няўдала і ледзь не каштавала навукоўцу жыцця. Яму давялося перажыць яшчэ 32 аперацыі. Неўзабаве рак  (руск.) (бел. пачаў шырыцца, і Фрэйду выдалілі частку сківіцы — з гэтага моманту ён карыстаўся вельмі нязручным пратэзам, які пакідаў незагойныя раны і ў дадатак да ўсяго яшчэ і замінаў гаварыць. Наступіў самы змрочны перыяд у жыцці Фрэйда: ён больш не мог выступаць з лекцыямі, бо слухачы яго не разумелі. Да самай смерці пра яго клапацілася дачка Ганна: «Менавіта яна ездзіла на кангрэсы і канферэнцыі, дзе зачытвала падрыхтаваныя бацькам тэксты выступленняў». Чарада горкіх для Фрэйда падзей працягвалася: у веку чатырох гадоў ад сухот памёр яго ўнук Гейнеле (сын памерлай Сафіі), а праз некаторы час сканаў блізкі сябар Карл Абрахам; Фрэйдам пачалі авалодваць смутак і гора, усё часцей сталі з’яўляцца ў яго лістах словы пра ўласную блізкую смерць. ### Апошнія гады жыцця і смерць Ваза, у якой пахаваны прах Зігмунда і Марты Фрэйд. Улетку 1930 года Фрэйд быў ганараваны прэміяй Гётэ за важны ўклад у навуку і літаратуру, што прынесла навукоўцу вялікае задавальненне і спрыяла пашырэнню псіхааналізу ў Германіі. Аднак гэта падзея аказалася азмрочана чарговай стратай: у веку дзевяноста пяці гадоў ад гангрэны памерла маці Фрэйда Амалія. Самыя страшныя выпрабаванні для навукоўца толькі пачыналіся — у 1933 годзе канцлерам Германіі быў абраны Адольф Гітлер, і дзяржаўнай ідэалогіяй стаў нацыянал-сацыялізм. Новай уладай быў прыняты шэраг дыскрымінацыйных законаў, накіраваных супраць яўрэяў, а кнігі, што супярэчылі нацысцкай ідэалогіі, знішчаліся. Разам з працамі Гейнэ, Маркса, Мана, Кафкі і Эйнштэйна пад забарону трапілі і працы Фрэйда. Псіхааналітычная асацыяцыя была распушчана па загадзе ўрада, многія яе члены падпалі пад рэпрэсіі, а фонды былі канфіскаваны. Многія саратнікі Фрэйда настойліва прапаноўвалі яму пакінуць краіну, але ён наадрэз адмаўляўся. У 1938 годзе пасля далучэння Аўстрыі да Германіі і праследаванняў яўрэяў з боку нацыстаў становішча Фрэйда значна ўскладнілася. Пасля арышту дачкі Ганны і допыту ў гестапа Фрэйд прыняў рашэнне пакінуць Трэці рэйх і выехаць у Англію. Ажыццявіць задуманае аказалася няпроста: у абмен на права пакінуць краіну ўлады запатрабавалі вялікую суму грошай, якой Фрэйд не меў. Навукоўцу прыйшлося звярнуцца да дапамогі ўплывовых сяброў, каб атрымаць дазвол на эміграцыю. Так, яго даўні сябар Уільям Буліт  (руск.) (бел. у той час пасол ЗША ў Францыі, заступнічаў за Фрэйда перад прэзідэнтам Франклінам Рузвельтам. Да прашэнняў таксама далучыўся германскі пасол у Францыі граф фон Велцек. Агульнымі намаганнямі Фрэйд атрымаў права на выезд з краіны, але пытанне «доўгу германскаму ўраду» заставалася нявырашаным. Вырашыць яго Фрэйду дапамагла яго даўняя сяброўка (а таксама пацыентка і вучаніца) — прынцэса Мары Банапарт  (руск.) (бел. якая пазычыла патрэбныя сродкі. Летам 1939 года Фрэйд асабліва моцна пакутаваў ад прагрэсіруючай хваробы. Навуковец звярнуўся да доктара Макса Шура, які даглядаў яго, нагадаўшы пра дадзеныя раней абяцанні дапамагчы памерці. Спачатку Ганна, якая не адыходзіла ні на крок ад хворага бацькі, запрацівілася яго жаданню, але неўзабаве пагадзілася. 23 верасня Шур увёў Фрэйду дозу морфію, дастатковую для спынення жыцця аслабленага хваробай старога. У тры гадзіны раніцы Зігмунд Фрэйд памёр. Цела навукоўца было крэміравана ў Голдерс-Грын  (англ.) (бел. а прах змешчаны ў старажытную этрускую вазу, падораную Фрэйду Мары Банапарт. Ваза з прахам навукоўца стаіць у маўзалеі Эрнэста Джорджа (англ.: Ernest George Mausoleum) у Голдерс-Грыне. У ноч на 1 студзеня 2014 года невядомыя пралезлі ў крэматорый, дзе стаяла ваза з прахам Марты і Зігмунда Фрэйдаў, і разбілі яе. Пасля гэтага наглядчыкі крэматорыя перанеслі вазу з прахам у больш надзейнае месца. У навуцы -------- ### Ідэйныя папярэднікі На развіццё псіхааналітычнай канцэпцыі Фрэйда істотны ўплыў зрабілі мноства розных навукоўцаў і даследчыкаў. У першую чаргу даследчыкі адзначаюць уплыў эвалюцыйнай тэорыі Чарлза Дарвіна, біягенетычнага закона  (руск.) (бел. Эрнста Гекеля, «катартычнага метаду» Ёзэфа Брэера і тэорыі Жана Шарко пра ўздзеянне гіпнозу для лячэння істэрыі. Мноства ідэй Фрэйд запазычыў з прац Готфрыда Лейбніца (у прыватнасці, з яго навукі аб манадах  (англ.) (бел. — найдрабнейшых духоўна-псіхічных часціцах), Карла Густава Каруса (а менавіта дапушчэнне пра тое, што несвядомая псіхічная дзейнасць выяўляецца праз перажыванні і сны), Эдуарда Гартмана і яго «Філасофіі несвядомага», Іагана Фрыдрыха Гербарта (які сцвярджаў, што пэўныя чалавечыя імкненні могуць быць выцеснены за парог свядомасці) і Артура Шапенгаўэра (які вылучаў «волю да жыцця», якую Фрэйд пазначыў як Эрас). Значны ўплыў на фарміраванне поглядаў Фрэйда зрабіў нямецкі філосаф і псіхолаг Тэадор Ліпс, які прысвяціў некалькі прац несвядомым псіхічным працэсам. На псіхааналіз таксама паўплывалі ідэі Густава Фехнера  (руск.) (бел. — з яго распрацовак бяруць пачатак канцэпцыі прынцыпу задавальнення, псіхічнай энергіі, а таксама цікавасць да вывучэння агрэсіі. Апроч гэтага, Фрэйд знаходзіўся пад уплывам ідэй Фрыдрыха Ніцшэ, Клеменса Брэнтана і многіх знакамітых навукоўцаў — напрыклад, Эрнста Брукэ. Мноства арыгінальных для свайго часу канцэпцый, цяпер традыцыйна асацыіраваных з імем Фрэйда, на самай справе з’яўляліся часткова запазычанымі — напрыклад, несвядомае як вобласць псіхікі даследавалі Гётэ і Шылер; адзін з элементаў псіхічнай арганізацыі — «Яно» — быў запазычаны Фрэйдам у нямецкага ўрача Георга Гродэка  (англ.) (бел.; тэорыя эдыпава комплексу — навеяна творам Сафокла «Цар Эдып»; метад свабодных асацыяцый нарадзіўся не ў якасці самастойнай методыкі, а пры перапрацоўцы падыходу Ёзэфа Брэера; ідэя аб тлумачэнні сноў таксама не была новая — першыя ўяўленні пра іх сімвалізм выказваў яшчэ Арыстоцель. ### Асноўны ўклад у навуку Асноўны артыкул: **Фрэйдызм** Сярод дасягненняў Фрэйда найболей важнымі з’яўляюцца распрацоўка трохкампанентнай структурнай мадэлі псіхікі (якая складаецца з «Яно», «Я» і «Звыш-Я»), вылучэнне спецыфічных фаз псіхасексуальнага развіцця асобы, стварэнне тэорыі эдыпава комплексу, выяўленне функцыянуючых у псіхіцы ахоўных механізмаў, псіхалагізацыя паняцця «несвядомае», адкрыццё трансферу і контр-трансферу, а таксама распрацоўка такіх тэрапеўтычных методык, як метад свабодных асацыяцый і тлумачэнне сноў. Адным з асноўных навуковых дасягненняў Фрэйда з’яўляецца распрацоўка арыгінальнай для свайго часу **структурнай мадэлі псіхікі чалавека**. У час шматлікіх клінічных назіранняў навуковец дапусціў наяўнасць супрацьстаяння паміж імкненнямі, выявіўшы, што сацыяльна дэтэрмінаваныя забароны часта абмяжоўваюць праяўленне біялагічных імкненняў. На падставе атрыманых даных Фрэйд распрацаваў канцэпцыю псіхічнай арганізацыі, вылучыўшы тры структурныя элементы асобы: «Яно» (ці «Ід», ням.: Das es), «Я» (ці «Эга», ням.: Ego) і «Звыш-Я» (ці «Супер-Эга», ням.: Das Über-Ich). «**Яно**», паводле фрэйдаўскай канцэпцыі, абазначае невядомую сілу, што кіруе ўчынкамі чалавека і служыць асновай для дзвюх іншых праяў асобы, утрымліваючы энергію для іх. «**Я**» — гэта і ёсць асоба чалавека, увасабленне яго розуму, «Я» ажыццяўляе кантроль над усімі працэсамі, што праходзяць у псіхіцы індывіда, і яго асноўная функцыя заключаецца ў падтрыманні ўзаемасувязі паміж інстынктамі і дзеяннямі. «**Звыш-Я**» з’яўляецца псіхічнай інстанцыяй, якая ўключае «бацькоўскі аўтарытэт  (руск.) (бел. саманазіранне, ідэалы, сумленне — у метафарычным значэнні „Звыш-Я" выступае ў якасці ўнутранага голасу, цэнзара, суддзі». Іншым найважнейшым дасягненнем Фрэйда з’яўляецца адкрыццё **псіхасексуальных фаз развіцця** чалавека. У найболей агульным сэнсе пад тэрмінам «псіхасексуальнае развіццё» разумеецца «рух дзіцяці ад інфантыльных спосабаў задавальнення імкненняў да больш сталых, якія дазваляюць у канчатковым выніку ўступіць у сексуальны кантакт з чалавекам процілеглага полу». Псіхасексуальнае развіццё надзвычай важнае для станаўлення асобы — менавіта пры праходжанні ўсіх яго этапаў закладваюцца перадумовы будучых сексуальных, эмацыянальных і камунікатыўных праблем. Фрэйдам было вылучана пяць такіх стадый: аральная, анальная, фалічная, латэнтная і генітальная. Асобай для ўсёй псіхааналітычнай тэорыі Фрэйда паслужыла канцэпцыя **эдыпава комплексу**, сутнасць якой заключаецца ў абазначэнні амбівалентных адносін дзіцяці да сваіх бацькоў; сам тэрмін характарызуе праяўленне чалавекам несвядомых імкненняў, у якіх каханне мяжуе з нянавісцю да бацькоў. У разуменні Фрэйда хлопчык эратычна прывязаны да маці і імкнецца валодаць ёю, а бацьку ўспрымае як саперніка і перашкоду для ажыццяўлення дадзенага жадання (у дзяўчынкі сітуацыя адваротная і носіць назву «Комплекс Электры  (руск.) (бел.»). Эдыпаў комплекс развіваецца ва ўзросце трох — шасці гадоў, і яго паспяховае вырашэнне (ідэнтыфікацыя з бацькам аднаго пола, ці «ідэнтыфікацыя з агрэсарам») прынцыпова важнае для дзіцяці. Вырашэнне («разбурэнне») комплексу вядзе да пераходу ад фалічнай стадыі развіцця да латэнтнай і з’яўляецца падмуркам для ўтварэння «Звыш-Я»; аўтарытэт бацькоў, такім чынам, «перамяшчаецца» ўнутр псіхікі — вырашаны эдыпаў комплекс робіцца асноўнай крыніцай пачуцця віны (якім «Звыш-Я» ўплывае на «Я») і адначасна азначае заканчэнне перыяду інфантыльнай сексуальнасці індывіда. Немалаважным для развіцця фрэйдызму было апісанне навукоўцам **ахоўных механізмаў**, якія функцыянуюць у псіхіцы чалавека. Па Фрэйду, абарона — гэта псіхалагічны механізм супрацьстаяння трывозе, які, у адрозненне ад канструктыўных дзеянняў, скіраваных на рашэнне праблемнай сітуацыі, перакручвае ці адмаўляе рэальнасць, адзначаюць Фрэйджэр і Фейдымен. Ахоўныя механізмы адносяцца да «Я» чалавека, якому даводзіцца супрацьстаяць масе разнастайных пагроз з боку навакольнага свету і жаданням «Яно», якія стрымліваюцца «Звыш-Я»; Фрэйд адводзіў значную ролю іх даследаванням, але не спрабаваў іх класіфікаваць — гэта ўзяла на сябе яго дачка Ганна, якая ў працы «Я і ахоўныя механізмы» (1936) сістэматызавала раней апісаныя навукоўцам псіхічныя феномены. Фрэйд апісаў наступныя ахоўныя механізмы: выцясненне, праекцыю  (руск.) (бел. замяшчэнне, рацыяналізацыю  (руск.) (бел. рэактыўнае ўтварэнне  (руск.) (бел. рэгрэсію  (руск.) (бел. сублімацыю  (руск.) (бел. і адмаўленне  (руск.) (бел.. Краевугольным каменем у тэорыі Фрэйда было адкрыццё **несвядомага** — часткі псіхікі чалавека, па аб’ёме, змесце і прынцыпах функцыянавання адрознай ад свядомасці. У тапаграфічнай тэорыі несвядомае лічыцца адной з сістэм псіхічнага апарата. Пасля з’яўлення трохкампанентнай мадэлі свядомасці («Яно», «Я» і «Звыш-Я») несвядомае абазначаецца выключна пры дапамозе прыметніка, то-бок адлюстроўвае псіхічную якасць, у роўнай ступені ўласцівую кожнай з трох структур псіхікі. Асноўныя рысы несвядомага, паводле Фрэйда, заключаюцца ў наступным: змест несвядомага з’яўляецца рэпрэзентацыяй імкненняў; змест несвядомага рэгулюецца першаснымі працэсамі, у прыватнасці, згушчэннем і зрушэннем; якія падсілкоўваюцца энергіяй імкненняў, зместы несвядомага імкнуцца вярнуцца ў свядомасць, выявіўшыся ў паводзінах (вяртанне выцесненага зместу), аднак фактычна з’явіцца ў перадсвядомасці могуць выключна ў перакручаным цэнзурай «Звыш-Я» выглядзе; у несвядомым вельмі часта фіксуюцца дзіцячыя жаданні. Адным з асноўных метадаў псіхааналітыка ў рабоце з пацыентам з’яўляецца распрацаваны Фрэйдам **метад свабодных асацыяцый**. Свабодныя асацыяцыі — гэта выказванні, заснаваныя на адвольным выкладзе любых думак адносна чаго б там ні было. Аднайменны метад ляжыць у аснове псіхааналізу і з’яўляецца адным з асноўных яго прыёмаў. У псіхааналізе свабодныя асацыяцыі разглядаюцца ў якасці сігналу аб наяўнасці ідэй ці фантазій, якія не могуць быць усвядомлены чалавекам без аналітычнай дапамогі псіхолага, бо знаходзяцца ў перадсвядомасці. Любая асацыяцыя можа стаць прынцыпова важнай для ўстанаўлення прычын узнікнення захворвання. Прымяненне дадзенага метаду дазволіла цалкам адмовіцца ад ужывання гіпнозу на сеансах і, паводле слоў самога Фрэйда, паслужыла штуршком да станаўлення і развіцця псіхааналізу. Іншая найважнейшая прылада псіхааналітыка ў яго рабоце прадстаўлена тэхнікай **тлумачэння сноў**. Тлумачэнне сноў — гэта працэс раскрыцця сэнсу і значэння сноў, скіраваны на расшыфроўку іх несвядомага зместу. Паводле ўяўлення Фрэйда, сны ўяўляюць сабою псіхічныя з’явы, якія з’яўляюцца адлюстраваннем чагосьці наяўнага ў душы чалавека, пра што сам снавед не здагадваецца; такім чынам, індывід ніколі не ўсведамляе праўдзівы сэнс свайго сну. Праца псіхааналітыка, адпаведна, зводзіцца да таго, каб раскрыць перад чалавекам гэты сэнс. Пабудовай свабодных асацыяцый да асобных частак сну чалавек раскрывае яго праўдзівую сутнасць, несвядома арыентуючыся на яго рэальны змест. Працэс тлумачэння заключаецца ў перакладзе *яўнага зместу сну* (то-бок яго сюжэта) у *схаваны змест*. Не менш важным для псіхааналітычнай тэрапіі з’яўляецца адкрытая Фрэйдам з’ява **трансферу і контр-трансферу**. Трансфер — з’ява ў адносінах двух людзей, якая праяўляецца ў перанясенні пачуццяў і прыхільнасцей імі адзін на аднаго. Пры псіхааналізе трансфер характарызуецца як зрушэнне несвядомых уяўленняў, жаданняў, імкненняў, стэрэатыпаў мыслення і паводзін з аднаго індывіда на іншага, пры гэтым вопыт мінулага робіцца мадэллю ўзаемадзеяння ў сучасным. Пад тэрмінам «контр-трансфер», адпаведна, разумеецца адваротны трансферу працэс, а менавіта перанясенне аналітыкам на свайго кліента эмацыянальнага стаўлення да чалавека са свайго мінулага. ### Працы Зігмунда Фрэйда * 1899 *Тлумачэнне сноў* * 1901 *Псіхапаталогія паўсядзённага жыцця* * 1905 *Тры нарысы па тэорыі сексуальнасці* * 1913 *Татэм і табу* * 1920 *Па той бок прынцыпу задавальнення* * 1921 *Псіхалогія мас і аналіз чалавечага «Я»  (англ.) (бел.* * 1927 *Будучыня адной ілюзіі  (руск.) (бел.* * 1930 *Незадаволенасць культурай  (руск.) (бел.* ### Уплыў і значэнне ідэй Фрэйда Даследчыкі адзначаюць, што ўплыў ідэй Фрэйда на заходнюю цывілізацыю XX стагоддзя быў глыбокім і трывалым, — Лары Х’ел (доктар псіхалогіі, дацэнт Дзяржаўнага ўніверсітэта Нью-Ёрка  (англ.) (бел.) і Дэніэл Зіглер (доктар псіхалогіі, дэкан  (руск.) (бел. Вышэйшай школы ўніверсітэта Віланова  (англ.) (бел.) адзначаюць, што «ва ўсёй гісторыі чалавецтва вельмі нешматлікія ідэі зрабілі такі шырокі і магутны ўплыў». На думку названых аўтараў, да асноўных заслуг навукоўца варта аднесці стварэнне першай разгорнутай тэорыі асобы, распрацоўку сістэмы клінічных назіранняў (заснаваных на ўласным аналізе і тэрапеўтычным вопыце), фармаванне арыгінальнага метаду лячэння неўратычных расстройстваў, якія немагчыма даследаваць ніякім іншым чынам. Роберт Фрэйджэр  (англ.) (бел. (доктар філасофіі, заснавальнік і прэзідэнт Інстытута трансперсанальнай псіхалогіі  (англ.) (бел.) і Джэймс Фейдымен (доктар філасофіі, выкладчык ва ўніверсітэце Сан-Францыска  (англ.) (бел. і Стэнфардскім універсітэце) называюць навуковыя погляды Фрэйда радыкальнымі і наватарскімі для свайго часу, сцвярджаючы, што ідэі навукоўца і да сёння працягваюць аказваць значны ўплыў на псіхалогію, медыцыну, сацыялогію, антрапалогію, літаратуру і мастацтва. Фрэйджэр і Фейдымен адзначаюць, што шэраг адкрыццяў Фрэйда — напрыклад, прызнанне важнасці сноў і выяўленне энергіі несвядомых працэсаў — на дадзены момант з’яўляюцца агульнапрызнанымі, хоць многія іншыя аспекты яго тэорыі актыўна крытыкуюцца. Даследчыкі робяць выснову: «Незалежна ад часу, Фрэйд — гэта фігура ў псіхалогіі, з якой варта лічыцца». Вядомы расійскі псіхолаг Міхаіл Ярашэўскі таксама прытрымліваецца думкі, што працы Фрэйда вызначылі кірунак развіцця псіхалогіі ў XX стагоддзі і дагэтуль выклікаюць цікавасць, а сучасная псіхатэрапія засвоіла ўрокі навукоўца, «адбіраючы ў іх усё тое, што бударажыць творчую думку». Карлас Няміроўскі, урач-псіхіятр, член Асацыяцыі псіхааналізу Буэнас-Айрэса і Міжнароднай асацыяцыі псіхааналізу, называе Фрэйда нястомным даследчыкам, энтузіястам, далёкім ад канфармізму, і піша: «Сёння мы можам дапаўняць, аспрэчваць ці змяняць акцэнты ў спадчыне Фрэйда, але ўсё-такі яго метад — яго падыход да даследаванняў — працягвае існаваць толькі з нязначнымі зменамі». Французскі псіхааналітык Андрэ Грын  (англ.) (бел. у сваю чаргу, сцвярджае: «Ніякі артадаксальны паслядоўнік Фрэйда, які хоць і зрабіў значны ўклад у навуку, не ў стане прапанаваць што-небудзь прынцыпова новае». Адзін з найбольш яркіх паслядоўнікаў навукоўца, французскі псіхолаг і філосаф Жак Лакан, характарызаваў навуку Фрэйда як «капернікаўскі пераварот». Паплечнік і вучань Фрэйда Шандар Ферэнцы, апісваючы ўплыў навукоўца на медыцыну, пісаў: «Як ні дзіўна, але да Фрэйда даследчыкі лічылі амаль амаральным разгляд сексуальных праблем і псіхалагічнага боку любоўных адносін»; менавіта гэта прывяло Фрэйда да пераасэнсавання практыкі і тэорыі тэрапіі, што цалкам правалілася ў спробах лячэння неўрозаў. Ференцы адзначаў, што найбольш важнае дасягненне навукоўца — гэта стварэнне спецыфічнай мовы і тэхнікі для даследавання несвядомага, якія дапамагаюць пры тлумачэнні сноў і неўратычных, псіхатычных сімптомаў у штодзённым жыцці. Падобна Лакану, Ферэнцы называе адкрыцці Фрэйда «вялікім пераваротам», параўноўваючы іх з укараненнем у медыцыну метадаў перкусіі  (руск.) (бел. рэнтгеналогіі, бактэрыялогіі і хіміі. Даследчык заканчвае артыкул словамі: «Фрэйд падарваў строгую дэмаркацыйную мяжу паміж навукамі пра прыроду і дух. <…> Уплыў Фрэйда на медыцыну глыбока ўздзейнічаў на развіццё гэтай навукі. Магчыма, што імкненне да яе развіцця існавала і раней, але фактычнае ажыццяўленне запатрабавала з’яўлення асобы такой значнасці, як Фрэйд». Расійскі філосаф Сяргей Марэеў дапусціў, што фрэйдызм  (руск.) (бел. можна разглядаць як адну з трох асноўных, нароўні з марксізмам і хрысціянствам, сістэм светапогляду XX стагоддзя; Марэеў піша, што ўплыў Фрэйда ў асноўным праявіўся ў псіхалогіі і філасофіі. На думку даследчыка, уклад Фрэйда ў філасофію заключаецца ў вылучэнні прынцыпова новага сцвярджэння, якое абвяшчае, што «душэўнае жыццё чалавека зусім не ёсць паток уражанняў і рэакцый, а ўтрымлівае ў сабе нейкую субстанцыю, нейкую канстанту, якая не толькі не паддаецца ўплыву вонкавых уражанняў, а, наадварот, знутры іх вызначае, прыдаючы ім такое значэнне, якое зусім невытлумачальнае ні з сучаснасці, ні з мінулага вопыту». Такім чынам, тлумачыць Марэеў, Фрэйд аспрэчыў дамінантнае ў эмпірычнай навуцы ўяўленне пра душу як нематэрыяльны пачатак — адпаведна, бацька-заснавальнік псіхааналізу вярнуў паняццю «душа» строга навуковы сэнс (хоць і часткова занава сфарміраваны); як вынік, дадзенае паняцце выйшла за рамкі адной толькі філасофіі, да якой было раней аднесена навукоўцамі-эмпірыкамі. Іншы даследчык, псіхолаг Людміла Абухава, піша, што галоўны сакрэт велізарнага ўплыву Фрэйда заключаецца ў распрацаванай ім дынамічнай тэорыі развіцця асобы, якая даказала, што «для развіцця чалавека галоўнае значэнне мае іншы чалавек, а не прадметы, якія яго атачаюць». Спасылаючыся на Джэймса Уотсана, Обухава заўважыла, што Фрэйд значна апераджаў свой час і (нароўні з Чарлзам Дарвінам) «разбурыў вузкія, нягібкія межы цвярозага розуму свайго часу і расчысціў новую тэрыторыю для вывучэння чалавечых паводзін». А. П. Каракіна адзначае значны ўплыў Фрэйда на развіццё культуралагічнай думкі ў XX стагоддзі — асноўны ўклад навукоўца ў дадзенай вобласці заключаецца ў стварэнні арыгінальнай канцэпцыі культуры, паводле якой усе культурныя каштоўнасці ёсць прадукт сублімацыі, ці, іншымі словамі, працэсу падначалення культурай энергіі «Яно» і перанакіравання яе з сексуальных мэт на духоўныя (мастацкія). Каракіна піша: «Культура, у разуменні псіхааналітычнай тэорыі, заснавана на прымусе і забароне імкненняў, яна ёсць механізм прыгнечання першасных жаданняў, што пагражаюць грамадству, яна скіроўвае інстынкты, у тым ліку і агрэсіўнасць, у іншае рэчышча, і менавіта таму культура, з пункту гледжання Фрэйда, з’яўляецца крыніцай псіхічнага нездароўя індывіда». Фрэйд істотна паўплываў на эвалюцыю тэорый асобы — яго погляды на развіццё чалавека, аб’яднаныя ў рамках псіхааналізу, дагэтуль застаюцца добра вядомымі ў псіхалогіі. Нямногія ідэі ў гісторыі чалавечай цывілізацыі мелі такі шырокі і глыбокі ўплыў, як фрэйдаўскія. Папулярнасць канцэпцый Фрэйда працягвае пашырацца ў розныя навуковыя сферы. Як заўважыў Джэром Неу (доктар філасофіі, прафесар Каліфарнійскага ўніверсітэта ў Санта-Крус  (англ.) (бел.), «у Фрэйда яшчэ ёсць чаму павучыцца». ### Крытыка На Захадзе псіхааналіз Фрэйда ўжо пры самым сваім з’яўленні быў раскрытыкаваны, у прыватнасці фенаменалагічна арыентаванымі аўтарамі, такіх як К. Ясперс, А. Кронфельд  (руск.) (бел. К. Шнайдэр  (англ.) (бел. Вайтбрэхт і многія іншыя. Спачатку непрыманне канцэпцыі Фрэйда еўрапейскімі псіхіятрамі было рашучым і паўсюдным — за нешматлікімі выключэннямі, як, напрыклад, О. Блейлер і У. П. Сербскі  (руск.) (бел.. Школу Фрэйда большасць псіхіятраў лічыла маргінальнай сектай, што займаецца псіхатэрапіяй неўрозаў, само паняцце якіх уяўлялася фантомам — недыферэнцыраванай зборнай групай саматанеўралагічных расстройстваў, пагранічных з нормай. Аднак у 1909 пачалася «заваяванне» навукай Фрэйда ЗША, а пасля Другой сусветнай вайны — і нямецкай псіхіятрыі. К. Ясперс ставіўся з безумоўнай павагай да Фрэйда як асобы і навукоўца і прызнаваў значны ўклад яго тэорый у навуку, але лічыў псіхааналітычны кірунак даследаванняў непрадуктыўнай вульгарызацыяй ідэй Шапенгаўэра і Ніцшэ, «спараджэннем міфатворчых фантазій», а сам рух псіхааналізу — сектанцкім. Высока ацэньваючы асобныя гіпотэзы Фрэйда і сабраны ім эмпірычны матэрыял, Ясперс тым не менш паказваў на фантастычнасць многіх яго абагульненняў. Ясперс называў псіхааналіз «папулярнай псіхалогіяй», якая дазваляе абывацелю лёгка вытлумачыць што заўгодна. Фрэйдызм для К. Ясперса, гэтак жа як і марксізм, — сурагат веры. На думку Ясперса, «псіхааналіз нясе значную долю адказнасці за агульнае зніжэнне духоўнага ўзроўню сучаснай псіхапаталогіі». Э. Крэпелін таксама негатыўна ставіўся да фрэйдызму, сцвярджаючы: > > На падставе рознабаковага вопыту я сцвярджаю, што працяглыя і настойлівыя роспыты хворых пра іх інтымныя перажыванні, а таксама звычайнае моцнае падкрэсліванне палавых адносін і звязаныя з гэтым парады могуць пацягнуць за сабой самыя неспрыяльныя наступствы.— *Крэпелін, Э.* Уводзіны ў псіхіятрычную клініку > > Вядомыя антраполагі Маргарэт Мід, Рут Бенедыкт, Кара Дзюбуа і Франц Боас сабралі даныя, якія аспрэчваюць сцвярджэнне пра ўніверсальнасць такіх асноўных фрэйдаўскіх паняццяў, як лібіда, інстынкты разбурэння і смерці, прыроджаныя інфантыльныя сексуальныя стадыі і эдыпаў комплекс. Шэраг гэтых канцэпцый правяраўся эксперыментальна, у выніку чаго выявілі, што яны памылковыя. Роберт Сірс  (руск.) (бел. разглядаючы гэтыя эксперыментальныя даныя ў сваёй працы «Агляд аб’ектыўных даследаванняў псіхааналітычных паняццяў», зрабіў вывад: > > Паводле крытэрыяў фізічных навук, псіхааналіз не з’яўляецца *сапраўднай* навукай… <…> Псіхааналіз засноўваецца на метадах, якія не дазваляюць паўтарыць назіранні, не валодаюць відавочнасцю, ці дэнататыўнай валіднасцю, і нясуць на сабе ў некаторай ступені адбітак суб’ектыўных прадузятасцей назіральніка. Калі такі метад выкарыстоўваецца для адкрыцця псіхалагічных фактараў, якія павінны валодаць аб’ектыўнай валіднасцю, ён аказваецца зусім неабгрунтаваным. Псіхааналіз падвяргаўся праследаванням у Германіі з прыходам нацыстаў да ўлады і вельмі хутка аказаўся ў падобным становішчы на тэрыторыі СССР (хоць непрацяглы час тэорыі Фрэйда былі там досыць папулярныя). Псіхааналіз як навуковы кірунак у псіхалогіі з’явіўся ў Расіі яшчэ да 1917 года, яго паслядоўнікі выпускалі ўласны навуковы часопіс, сярод прыхільнікаў навукі Фрэйда былі відныя члены Расійскай акадэміі навук. У Петраградзе была арганізавана адмысловая аналітычная група для дзяцей з неўратычнымі расстройствамі, к канцу дзесяцігоддзя паспяхова функцыянавалі навучальны інстытут, амбулаторная клініка і эксперыментальная школа, заснаваныя на псіхааналітычных прынцыпах. Працы Фрэйда актыўна перакладаліся на рускую мову. Адна са сталічных вышэйшых навучальных устаноў займалася падрыхтоўкай псіхааналітыкаў. Аднак к сярэдзіне 1920-х гадоў псіхааналіз аказаўся выцеснены з асяроддзя афіцыйнай навукі. Найболей востра супярэчнасці паміж прыхільнікамі і праціўнікамі Фрэйда выявіліся ў дыскусіі аб магчымасці аб’яднання псіхааналізу з марксізмам: > > «Аб’ектам крытыкі ў час гэтых дэбатаў часта рабіўся не сам Фрэйд, а розныя тлумачальнікі і інтэрпрэтатары яго ідэй. <…> Таму, каб скласці абвінавачанне супраць псіхааналізу, была зусім не цяжка знайсці любую колькасць дурнаватых ідэй, якія выдаваліся за фрэйдысцкія, — напрыклад, сцвярджэнне нейкага аналітыка (якое цытавалася ў час адной з савецкіх палемічных кампаній супраць Фрэйда) пра тое, што камуністычны лозунг „Пралетарыі ўсіх краін, злучайцеся!" на самай справе з’яўляецца неўсвядомленай праявай гомасексуальнасці. Такія ж грубыя і спрошчаныя трактоўкі сустракаліся і ў сферы літаратурнай крытыкі, дзе псіхааналіз, здавалася, мала чаго змог дабіцца апроч пошуку фалічных знакаў. Але ж зразумела, што такую складаную і шматбаковую тэорыю, як псіхааналіз, трэба ацэньваць па яе лепшых, а не горшых, праявах».— Фрэнк Брэнер. «Адважная думка: Псіхааналіз у Савецкім Саюзе» > > З 1930-х гадоў з пункту гледжання афіцыйнай савецкай псіхалагічнай навукі Фрэйд стаў «злачынцам № 1». Гэтаму ў значнай ступені спрыяла асабістая непрыязнасць да псіхааналізу Іосіфа Сталіна. У Савецкім Саюзе тэорыі Фрэйда з гэтага часу разумеліся выключна «як брудныя словы, што асацыіруюцца з сексуальнай разбэшчанасцю». Для афіцыйнай ідэалогіі фрэйдызм быў непрымальны яшчэ па адной прычыне: псіхааналіз разглядаў індывіда ізалявана, не ўлічваючы яго сувязі з грамадствам. Вынік канфрантацыі быў вельмі сумны: «Ужо ў 1930 годзе любая актыўнасць савецкага псіхааналітычнага руху была спынена, і з гэтага моманту згадваць фрэйдысцкую тэорыю дазвалялася толькі ў плане асуджэння. Як і вельмі многія іншыя перспектыўныя культурныя тэндэнцыі, выкліканыя самой рэвалюцыяй, псіхааналіз быў вырваны з коранем і знішчаны сталінскім тэрорам». Аднак крытыка псіхааналізу была абумоўлена не толькі палітычнымі прычынамі. Пасля смерці Фрэйда ў 1939 годзе гарачыя спрэчкі вакол псіхааналізу і самога навукоўца не спыніліся — наадварот, яны разгарэліся з новай сілай. Супярэчлівасць у ацэнках укладу Фрэйда ў навуку назіраецца і да сёння. Біёлаг і нобелеўскі лаўрэат Пітэр Медавар ахарактарызаваў псіхааналіз як «самае грандыёзнае інтэлектуальнае ашуканства дваццатага стагоддзя». Філосаф навукі  (англ.) (бел. Карл Попер крытычна адклікаўся пра навуку Фрэйда. Попер сцвярджаў, што тэорыі псіхааналізу не валодаюць прадказальнай сілай, і што немагчыма паставіць такі эксперымент, які б мог іх аспрэчыць (то-бок псіхааналіз нельга фальсіфікаваць  (руск.) (бел.); такім чынам, гэтыя тэорыі псеўданавуковыя. Апроч Карла Попера, ідэі Фрэйда крытыкавалі Фрэдэрык Крус і Адольф Грунбаўм, якія адзначалі недастатковасць эмпірычнага базіса псіхааналізу і неправяральнасць асноўных яго палажэнняў; навукоўцы называлі фрэйдызм пабудаваным на спекуляцыйных разважаннях і «азарэннях». Так, А. Грунбаўм паказваў, што трывалы тэрапеўтычны поспех, на якім засноўваецца сцвярджэнне Фрэйда аб этыялагічнай доказнасці метаду свабодных асацыяцый, ніколі не меў месца ў рэчаіснасці, што вымушаны быў прызнаць Фрэйд і ў пачатку, і ў самым канцы сваёй кар’еры, а часовыя тэрапеўтычныя вынікі цалкам вытлумачальныя не сапраўднай эфектыўнасцю гэтага метаду, а эфектам плацэба. «Ці не вельмі гэта проста, каб быць праўдай — то, што хтосьці можа пакласці псіхічна заклапочанага суб’екта на кушэтку і выявіць этыялогію яе ці яго захворвання з дапамогай свабоднай асацыяцыі? Параўнальна з высвятленнем прычын асноўных саматычных захворванняў  (англ.) (бел. гэта выглядае амаль дзівам, калі толькі *праўдзіва*», — піша А. Грунбаўм. Ён адзначае, што за ўсё мінулае стагоддзе не было паказана большай эфектыўнасці лячэння псіхааналізам у параўнанні з кантрольнай групай такіх жа пацыентаў, чые выцясненні не былі зняты. Грунбаўм бярэ пад сумненне эфектыўнасць метаду свабодных асацыяцый у вызначэнні прычын як неўратычных сімптомаў, так і сноў ці памылак і абмовак (і называе аб’яднанне першых, другіх і трэціх, дзякуючы якому ствараецца ўражанне «ўхвальнай усеахопнасці цэнтральнай тэорыі выцяснення», «псеўда-аб’яднаннем» і «сумнеўнай уніфікацыяй»). Ён згадвае, што, паводле даных старанных даследаванняў, так званыя «свабодныя асацыяцыі» ў рэчаіснасці не свабодныя, але залежаць ад ледзь заўважных падказак псіхааналітыка пацыенту і таму не могуць надзейна ручацца за змест меркаваных выцясненняў, якія імі нібы здымаюцца. Навуковая спадчына Фрэйда была падвергнута крытыцы з боку Эрыха Фрома, які лічыў, што навуковец, знаходзячыся пад уплывам «буржуазнага матэрыялізму», «не мог уявіць сабе псіхічныя сілы, што не мелі фізіялагічнай крыніцы — адсюль зварот Фрэйда да сексуальнасці». Фром таксама скептычна ставіўся да прапанаванай Фрэйдам структуры асобы чалавека («Яно», «Я» і «Звыш-Я»), лічачы яе іерархічнай — то-бок адмаўляючай магчымасць свабоднага існавання чалавека, які не знаходзіцца пад прыгнётам грамадства. Прызнаючы заслугу навукоўца ў вывучэнні несвядомага, Фром знаходзіў погляд Фрэйда на дадзены феномен залішне вузкім — паводле бацькі-заснавальніка псіхааналізу, канфлікт паміж быццём і мысленнем ёсць канфлікт паміж мысленнем і інфантыльнай сексуальнасцю; Фром лічыў падобны вывад хібным, крытыкуючы само разуменне сексуальнасці Фрэйдам, які ігнараваў яе як магчымы прадукт імпульсаў, абумоўленых сацыяльна-эканамічнымі і культурнымі фактарамі. Іншы важны «слуп» псіхааналітычнай тэорыі — канцэпцыя эдыпава комплексу — таксама быў раскрытыкаваны Фромам: > > «Фрэйд дапусціў памылку, вытлумачыўшы прыхільнасць хлопчыка да маці праз сексуальнасць. Тым самым Фрэйд няправільна вытлумачыў сваё адкрыццё, не зразумеў, што прыхільнасць да маці — адна з найбольш глыбокіх эмацыйных сувязей (не абавязкова сексуальных), якія караняцца ў сапраўдным (гуманістычным) існаванні чалавека. Іншы аспект „эдыпава комплексу", які заключаецца ў варожых адносінах сына да бацькі, таксама быў няправільна вытлумачаны Фрэйдам, які разглядаў дадзены канфлікт як сексуальны, тым часам як яго вытокі ляжаць у прыродзе патрыярхальнага грамадства»: «Іншая частка Эдыпава комплексу, то-бок варожае саперніцтва з бацькам, што дасягае кульмінацыі ў жаданні забіць яго, таксама з’яўляецца дакладным назіраннем, якое, аднак не абавязкова павінна быць злучана з прыхільнасцю да маці. Фрэйд прыдае ўсеагульную значнасць рысе, характэрнай толькі для патрыярхальнага грамадства. У патрыярхальным грамадстве сын падначальваецца волі бацькі; ён належыць бацьку, і яго лёс вызначаецца бацькам. Каб быць спадчыннікам бацькі — то-бок у шырэйшым сэнсе дабіцца поспеху — ён павінен не толькі дагаджаць бацьку, ён павінен скарацца яму і замяняць сваю волю воляй бацькі. Як вядома, прыгнёт прыводзіць да нянавісці, да жадання вызваліцца ад прыгнятальніка і ў канчатковым рахунку знішчыць яго. […] Фрэйд убачыў гэты канфлікт, але не зразумеў, што гэта — рыса патрыярхальнага грамадства, а вытлумачыў яго як сексуальнае саперніцтва паміж бацькам і сынам».— Лейбін В. М.  (руск.) (бел. «Адкрыцці і абмежаванасць тэорыі Фрэйда» > > Эрых Фром раскрытыкаваў кожны значны аспект фрэйдысцкай тэорыі, уключаючы канцэпцыі трансферу, нарцысізму, характару і тлумачэння сноў. Фром сцвярджаў, што псіхааналітычная тэорыя была адаптавана да патрэб буржуазнага грамадства, «канцэнтрацыя на праблемах сексу ў рэчаіснасці вяла ад крытыкі грамадства і, такім чынам, насіла часткова рэакцыйны палітычны характар. Калі ў аснове ўсіх псіхічных расстройстваў ляжыць няздольнасць чалавека вырашыць свае сексуальныя праблемы, то адпадае ўсякая патрэба крытычнага аналізу эканамічных, сацыяльных і палітычных фактараў, што стаяць на шляху індывідуальнасці, якая развіваецца. З іншага боку, палітычны радыкалізм сталі разглядаць як адмысловую прыкметы неўрозу, тым больш што Фрэйд і яго паслядоўнікі ўзорам псіхічна здаровага чалавека лічылі ліберальнага буржуа. Левы ці правы радыкалізм сталі тлумачыць наступствамі неўратычных працэсаў накшталт Эдыпава комплексу, і ў першую чаргу неўратычнымі аб’яўляліся палітычныя перакананні, адрозныя ад поглядаў ліберальнага сярэдняга класа». Доктар філасофіі Роберт Кэрал  (англ.) (бел. у кнізе «Слоўнік скептыка» крытыкаваў псіхааналітычную канцэпцыю несвядомага, якое захоўвае памяць пра траўмы дзяцінства, як супярэчную сучасным уяўленням пра работу імпліцытнай памяці  (англ.) (бел.: «Псіхааналітычная тэрапія ў многіх адносінах заснавана на пошуку таго, што, напэўна, не існуе (прыгнечаныя дзіцячыя ўспаміны), здагадцы, якая, напэўна, памылковая (што дзіцячы вопыт з’яўляецца прычынай праблем пацыентаў), і на тэрапеўтычнай тэорыі, якая амаль не мае шанцаў быць вернай (што перавод прыгнечаных успамінаў у свядомасць ёсць істотная частка курса лячэння)». Лэслі Стывенсан, філосаф, ганаровы лектар Сент-Эндрускага ўніверсітэта, які падрабязна разглядаў канцэпцыі Фрэйда ў кнізе «Дзесяць тэорый пра прыроду чалавека» (англ.: Ten Theories of Human Nature, 1974), адзначаў, што прыхільнікі фрэйдызму могуць «лёгка ў зневажальным ключы прааналізаваць матывацыю яго крытыкаў» — то-бок спісаць на несвядомае супраціўленне  (англ.) (бел. любыя спробы ўсумніцца ў праўдзівасці канцэпцыі, якую яны падзяляюць. Па сутнасці, фрэйдызм уяўляе сабою замкнёную сістэму, якая нейтралізуе любыя сведчанні, якія гавораць пра фальсіфікацыі, і можа быць успрыняты як ідэалогія, прыняцце якой абавязковае для кожнага псіхааналітыка. Эмпірычная верыфікацыя псіхааналітычнай канцэпцыі Фрэйда — практычна невыканальнае заданне па шэрагу прычын: першае, наступствы траўматычнага дзяцінства далёка не заўсёды паддаюцца знішчэнню; другое, «слушная» тэорыя можа даць дрэнныя вынікі пры «няправільным» яе прымяненні ў клінічнай практыцы; трэцяе, крытэрыі лячэння ад неўратычных захворванняў выразна не вызначаны. Стывенсан таксама адзначае: > > «Псіхааналіз — гэта хутчэй не набор навуковых гіпотэз, абавязаных праходзіць эмпірычную праверку, а ў першую чаргу спосаб разумення людзей, разгляд сэнсу іх учынкаў, памылак, жартаў, сноў і неўратычных сімптомаў. *[…]* Многія фрэйдаўскія канцэпцыі можна разглядаць як дадатак да звычайных спосабаў разумення людзьмі адзін аднаго ў тэрмінах штодзённых паняццяў — кахання, нянавісці, страху, трывогі, саперніцтва і т.п. І ў вопытным псіхааналітыку можна ўбачыць таго, хто знайшоў глыбокае інтуітыўнае разуменне спружын чалавечай матывацыі і авалодаў мастацтвам інтэрпрэтацыі дзеянняў гэтых разнастайных складаных механізмаў у пэўных сітуацыях, незалежна ад тэарэтычных поглядаў, якіх ён прытрымліваецца».— Стывенсан Л. «Дзесяць тэорый пра прыроду чалавека» > > Сур’ёзнай крытыцы падверглася і сама асоба Фрэйда. У прыватнасці, яго папракалі ў «ненавуковасці», сцвярджалі, што яго клінічныя даследаванні былі нярэдка памылковымі, а ён сам праяўляў сексізм. Апроч гэтага, навукоўца вінавацілі ў падвядзенні псіхалагічнага грунту пад практычна кожнае захворванне — аж да алергіі ці астмы  (руск.) (бел.. Неаднаразова крытыкавалася прымяненне метадаў псіхааналізу да літаратурных твораў: інтэрпрэтацыя мастацкіх тэкстаў з пазіцый фрэйдысцкай тэорыі, на думку шэрага даследчыкаў, стаіць на «беспадстаўным і хібным» дапушчэнні, паводле якога на паперы выяўляюцца несвядомыя думкі і жаданні аўтара, а многія літаратурныя героі ёсць не што іншае, як праекцыі псіхікі іх стваральніка. Некаторыя апаненты Фрэйда называлі яго не навукоўцам, а геніяльным драматургам, «Шэкспірам XX стагоддзя», «у прыдуманых якім драмах змагаюцца злыдзень („Яно"), герой („Звыш-Я") і ўсё круціцца вакол сексу». Паводле даследаванняў Амерыканскай асацыяцыі псіхааналітыкаў, нягледзячы на тое, што ў многіх гуманітарных навуках псіхааналіз шырока пашыраны, факультэты псіхалогіі (прынамсі, на тэрыторыі ЗША) ставяцца да яго толькі як да гістарычнага артэфакта. Шэраг аўтараў адзначае, што з навуковага пункту гледжання вучэнне Фрэйда мёртвае і як тэорыя развіцця, і як тэрапеўтычная тэхніка: эмпірычных доказаў праходжання чалавекам стадый псіхасексуальнага развіцця так і не было атрымана, таксама не было атрымана доказаў таго, што трансферы і катарсісы з’яўляюцца прычынамі эфектыўнасці псіхааналітычнай тэрапіі. Ніякіх доказаў таго, што псіхааналіз з’яўляецца больш прадуктыўным метадам лячэння, чым іншыя формы псіхатэрапіі, таксама на дадзены момант няма. Прафесар медыцынскага аддзялення Гарвардскага ўніверсітэта Дру Вестэрн (англ.: Drew Western), напрыклад, называе фрэйдаўскага тэорыю архаічнай і састарэлай. Даследаваннем навукі Фрэйда займаўся таксама вядомы псіхолаг Г. Ю. Айзенк  (руск.) (бел.. Ён прыйшоў да высноў, што пераканаўчай эксперыментальнай падтрымкі фрэйдаўскіх тэорый не з’явілася. Айзенк адзначаў, што на працягу працяглага часу «перавага псіхааналізу проста меркавалася на грунце псеўданавуковых аргументаў без якіх-небудзь аб’ектыўных довадаў», а выпадкі з практыкі, апісаныя Фрэйдам, не з’яўляюцца такімі довадамі, бо тое, што заяўлялася ім як «лячэнне», у рэчаіснасці лячэннем не было. У прыватнасці, знакаміты «чалавек-воўк  (руск.) (бел.», насуперак сцвярджэнням пра гэта, зусім не быў вылечаны, бо на самай справе сімптомы яго расстройства захоўваліся ў наступныя 60 гадоў жыцця хворага, на працягу якіх ён увесь час лячыўся. Беспаспяховым было лячэнне і «чалавека-пацука». Падобная сітуацыя і з вядомым выпадкам «вылечвання» Брэерам Ганны О.: у рэчаіснасці, як паказалі гісторыкі, дыягназ істэрыі, выстаўлены хворы, быў памылковым — жанчына пакутавала туберкулёзным менінгітам і доўгі час знаходзілася ў шпіталі з сімптомамі гэтага захворвання. На падставе многіх даследаванняў Айзенк прыходзіць да заключэння, што рэмісія  (англ.) (бел. без лячэння («спантанная рэмісія») развіваецца ў неўратычных хворых гэтак жа часта, як і лячэнне пасля псіхааналізу: каля 67 % хворых з сур’ёзнымі сімптомамі папраўляліся на працягу двух гадоў. Зыходзячы з таго, што псіхааналіз не эфектыўней, чым плацэба  (руск.) (бел. Айзенк робіць выснову, што сама тэорыя, што ляжыць у яго аснове, няслушная, а таксама што «зусім неэтычна прызначаць яго хворым, браць з іх за гэта грошы ці навучаць тэрапеўтаў такому неэфектыўнаму метаду». Апроч таго, Айзенк прыводзіць даныя, што псіхааналіз можа аказваць і негатыўнае дзеянне на пацыентаў, пагаршаць іх псіхалагічны і фізічны стан. Адлюстраванне ў культуры ------------------------ ### Літаратура і кінематограф Фрэйд неаднаразова згадваўся ў мастацкіх творах. У якасці персанажа навуковец з’яўляўся ў раманах «Страсці розуму» (1971) Ірвінга Стоўна, «Рэгтайм» (1975) Эдгара Доктараў, «Белы атэль» (1981) Д. М. Томаса, «Калі Ніцшэ плакаў» (1992) Ірвіна Ялама, «Забойства па Фрэйду» (2006) Джэда Рубенфельда  (англ.) (бел. «Маленькая кніга» (2008) Сэлдэна Эдвардса і «Венскі трохвугольнік» (2009) Брэнды Вэбстэр  (англ.) (бел.. Значны ўплыў З. Фрэйд і яго тэорыя зрабілі на вядомага расійскага і амерыканскага пісьменніка Уладзіміра Набокава — нягледзячы на старанна задакументаваную і добра вядомую непрыязь апошняга да Фрэйда і псіхааналітычных інтэрпрэтацый у цэлым, уплыў бацькі-заснавальніка псіхааналізу на пісьменніка прасочваецца ў многіх раманах; так, напрыклад, апісанні Набокавым інцэста ў рамане «Лаліта» ў яўнай ступені падобныя з фрэйдаўскім разуменнем тэорыі спакушэння  (англ.) (бел.. Апроч «Лаліты», адсылкі да прац Фрэйда ўтрымліваюцца і ў многіх іншых творах Набокава, нягледзячы на шматлікія нападкі апошняга на псіхааналіз і закляйменне Фрэйда «Венскім шарлатанам». Напрыклад, аўтар кнігі *The Talking Cure: Literary Representations of Psychoanalysis* Джэфры Берман (англ.: Jeffrey Berman, прафесар англійскай мовы ў Універсітэта ў Олбані  (англ.) (бел.), піша: «Фрэйд з’яўляецца цэнтральнай фігурай у жыцці Набокава, заўсёды ідзе ценем за пісьменнікам». Фрэйд не раз рабіўся героем драматычных твораў — да прыкладу, «Істэрыі» (1993) Тэры Джонсана  (англ.) (бел. «Лячэння гутаркай» (2002) Крыстофера Хэмптана (экранізавана Дэвідам Кроненбергам у 2011 годзе пад назвай «Небяспечны метад»), «Іглака» (2008) Майкла Коне, «Апошняга сеанса Фрэйда» (2009) Марка Гермайна  (англ.) (бел.. Навуковец таксама стаў персанажам шматлікіх кінастужак і тэлесерыялаў — поўны іх спіс па каталозе IMDb складае 71 карціну. ### Музеі і помнікі У гонар Фрэйда ўсталявана некалькі помнікаў — у Лондане, у Веню каля Альма-матар навукоўца — яго статуя (таксама ў горадзе ёсць яго стэла); на доме, у якім нарадзіўся даследчык, у горадзе Пршыбар размешчана мемарыяльная дошка. У Аўстрыі партрэты Фрэйда выкарыстоўваліся ў афармленні шылінгаў — манет і банкнот. Існуе некалькі музеяў, прысвечаных памяці Фрэйда. Адзін з іх, Музей сноў Фрэйда, размешчаны ў Санкт-Пецярбургу; ён быў адкрыты ў 1999 годзе да стагоддзя выдання «Тлумачэнні сноў» і прысвечаны тэорыям навукоўца, снам, мастацтву і розным старажытнасцям. Музей уяўляе сабою ўсталёўку на тэму сноў і размешчаны ў будынку Усходне-Еўрапейскага Інстытута Псіхааналізу. Буйнейшы музей Зігмунда Фрэйда размешчаны ў Вене па адрасе Бергасе, 19 — у доме, дзе вялікую частку жыцця працаваў навуковец. Музей быў створаны ў 1971 годзе пры спрыянні Ганны Фрэйд і на дадзены момант займае памяшканні былой кватэры і рабочых кабінетаў даследчыка; яго калекцыя ўтрымлівае вялікую колькасць арыгінальных прадметаў інтэр’ера, якія належалі навукоўцу прадметы даўніны, арыгіналы многіх рукапісаў і шырокую бібліятэку. Апроч гэтага, у музеі дэманструюцца кіназапісы з архіва сям’і Фрэйдаў, забяспечаныя каментарыямі Ганны Фрэйд, функцыянуюць лекцыйная і выставачныя залы. Музей Зігмунда Фрэйда таксама існуе ў Лондане і размяшчаецца ў будынку, дзе заснавальнік псіхааналізу жыў пасля вымушанай эміграцыі з Вены. Музей валодае вельмі багатай экспазіцыяй, што змяшчае арыгінальныя прадметы побыту навукоўца, перавезеныя з яго дома на Бергасе. Апроч таго, выстаўка ўключае мноства ўзораў антыкварыяту з асабістай калекцыі Фрэйда, у тым ліку творы старажытнагрэчаскага, старажытнарымскага і старажытнаегіпецкага мастацтва. У будынку музея функцыянуе навукова-даследчыцкі цэнтр. Музей і зала памяці Зігмунда Фрэйда размешчаны на радзіме навукоўца, у чэшскім горадзе Пршыбар. Яго адкрылі да 150-годдзя з дня нараджэння Фрэйда — дом была выкуплена гарадскімі ўладамі і атрымала статус культурнай спадчыны; адкрыццё музея прайшло пры спрыянні прэзідэнта Чэшскай Рэспублікі Вацлава Клауса і чатырох унукаў навукоўца. * Музей сноў (Санкт-Пецярбург)Музей сноў (Санкт-Пецярбург) * Лонданскі МузейЛонданскі Музей * Венскі МузейВенскі Музей * Стэла Фрэйда (Вена)Стэла Фрэйда (Вена) * Мемарыяльная дошка (Пршыбар; Чэхія)Мемарыяльная дошка (Пршыбар; Чэхія) * Статуя Фрэйда (Лондан)Статуя Фрэйда (Лондан) * Помнік Фрэйду (Вена)Помнік Фрэйду (Вена) Беларускія пераклады -------------------- * Дыскамфорт ад культуры / Зыгмунд Фройд. — Мн. : Энцыклапедыкс, 2001. — 98, [1] с. — (Серыя «Галерэя чалавечай думкі»). Заўвагі ------- 1. ↑ Sigmund Freud // KulturNav — 2015. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q16323063'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q16323066'></a> 2. 1 2 Sigmund Freud // Нацыянальны музей Швецыі — 1792. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q842858'></a> 3. 1 2 Czech National Authority Database Праверана 23 лістапада 2019.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 4. ↑ The Fine Art Archive — 2003. Праверана 1 красавіка 2021.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q10855166'></a> 5. ↑ Фрейд Зигмунд // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 6. ↑ 7. 1 2 *Lundy D. R.* The Peerage<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> 8. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Kindred Britain<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q75653886'></a> 9. ↑ *(unspecified title)* Праверана 7 жніўня 2020. 10. 1 2 *Deutsche Nationalbibliothek* Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578'></a> 11. 1 2 3 Фрейджер, Фейдимен 2008, с. 51—2. 12. 1 2 3 Фрейд 2002, с. 7. 13. ↑ *Яровицкий, Вячеслав.* Зигмунд Фрейд // 100 великих психологов. — Вече, 2004. — 432 с. — (100 великих). — ISBN 5-94538-397-X. 14. 1 2 Хьелл, Зиглер 2003, с. 106. 15. ↑ *Кордуэлл, Майк.* Зигмунд Фрейд // Психология А-Я: Словарь-справочник / Пер. с англ. К. С. Ткаченко. — 2001. — 448 с. — ISBN 5-8183-0105-2. 16. 1 2 3 4 *Лейбин, Валерий Моисеевич*. Открытия и ограниченность теории Фрейда **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Вопросы Психологии*. voppsy.ru. Архівавана з першакрыніцы 1 верасня 2012. Праверана 13.05.2012. 17. ↑ *Ellis, Albert.* The Albert Ellis reader: a guide to well-being using rational emotive behavior therapy. — N.J.: A Citadel Press Book, 1998. — P. 316—25. 18. ↑ *Szasz, Thomas.*. Karl Kraus And the Soul-Doctors: a Pioneer Critic and His Criticism of Psychiatry and Psychoanalysis (англ.)(недаступная спасылка). *Webster University*. webster.edu (28 кастрычніка 2004). Архівавана з першакрыніцы 9 красавіка 2012. Праверана 12.05.2012. 19. 1 2 *Grayling, A. C.*. Scientist or storyteller? **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *The Guardian*. guardian.co.uk (22 чэрвеня 2002). Архівавана з першакрыніцы 2 студзеня 2012. Праверана 12 мая 2012. 20. 1 2 *Jose, Brunner.* Freud and politics of psychoalanysis. — N.J.: Transaction Publishing, 2001. — P. xxi. — 241 p. — ISBN 0-7658-0672-X. 21. 1 2 *Schick, Theodore.* Readings in the Philosophy of Science. — C.A.: Mayfield Publishing Company, 2000. — P. 9—13. 22. ↑ Полное Собрание сочинений Зигмунда Фрейда в 26 томах. **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Психотерапевтический центр «Московский психоанализ» и информационный портал «Всё о психоанализе»*. psychoanalyse.ru. Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 17.05.2012. 23. ↑ Лейбин 2010, с. 836. 24. ↑ *Карпенко, Л. Петровский А.* Зигмунд Фрейд // История психологии в лицах. Персоналии. — ПЕР СЭ, 2005. — 784 с. — (Психологический лексикон. Энциклопедический словарь в 6 томах). — ISBN 5-9292-0064-5. 25. 1 2 Касафонт 2006, с. 112. 26. ↑ Зараз Фрайберг мае назву Пршыбар і знаходзіцца на тэрыторыі Чэхіі. 27. ↑ Джонс 1996, с. 19. 28. ↑ Касафонт 2006, с. 15—6. 29. ↑ Касафонт 2006, с. 19. 30. ↑ Касафонт 2006, с. 16. 31. ↑ Джонс 1996, с. 25. 32. 1 2 Касафонт 2006, с. 20. 33. ↑ Касафонт 2006, с. 18. 34. ↑ Касафонт 2006, с. 23. 35. ↑ Касафонт 2006, с. 21. 36. 1 2 Джонс 1996, с. 30. 37. ↑ Фрейд 2002, с. 10. 38. 1 2 Хьелл, Зиглер 2003, с. 107. 39. 1 2 Касафонт 2006, с. 30. 40. 1 2 3 Джонс 1996, с. 33. 41. ↑ Дадун 1994, с. 51. 42. ↑ Касафонт 2006, с. 31—3. 43. ↑ Фрейджер, Фейдимен 2008, с. 29. 44. ↑ Джонс 1996, с. 37. 45. ↑ Касафонт 2006, с. 34—5. 46. ↑ Дадун 1994, с. 53. 47. ↑ Джонс 1996, с. 41. 48. 1 2 Фрейд 2002, с. 11. 49. 1 2 3 4 5 6 Фрейджер, Фейдимен 2008, с. 30. 50. ↑ Джонс 1996, с. 129. 51. ↑ Джонс 1996, с. 46. 52. ↑ Касафонт 2006, с. 39. 53. ↑ Дадун 1994, с. 59. 54. ↑ Джонс 1996, с. 49. 55. ↑ Джонс 1996, с. 50. 56. ↑ Дадун 1994, с. 54. 57. ↑ Касафонт 2006, с. 64. 58. ↑ Джонс 1996, с. 51. 59. ↑ Касафонт 2006, с. 64—8. 60. ↑ Джонс 1996, с. 56—65. 61. ↑ Дадун 1994, с. 62—3. 62. ↑ *Фрейд, Зигмунд.* Валерий Зеленский «Фрейд и кокаин» // Статьи о кокаине / пер. с англ. Ю. Донца. — СПб.: Азбука, 2011. — 160 с. — ISBN 978-5-389-02819-7. 63. ↑ Джонс 1996, с. 54. 64. ↑ Касафонт 2006, с. 69. 65. ↑ Касафонт 2006, с. 55. 66. ↑ Дадун 1994, с. 65. 67. ↑ Джонс 1996, с. 122. 68. 1 2 3 Хьелл, Зиглер 2003, с. 108. 69. ↑ Фрейд 2008, с. 10. 70. ↑ Джонс 1996, с. 124. 71. ↑ Касафонт 2006, с. 46—7. 72. 1 2 Джонс 1996, с. 134. 73. ↑ *Hergenhahr, B. R.* An Introduction to the History of Psychology. — Cengage Learning, 2008. — P. 520-2. — 728 p. — ISBN 9780495506218. 74. ↑ Касафонт 2006, с. 74—5. 75. 1 2 3 Касафонт 2006, с. 75. 76. ↑ Фрейд 2002, с. 11—2. 77. 1 2 Джонс 1996, с. 140. 78. 1 2 Лейбин 2010, с. 326—8. 79. ↑ Касафонт 2006, с. 76. 80. 1 2 3 4 5 6 Лейбин 2010, с. 690—2. 81. 1 2 3 Райкрофт 1995, с. 168—9. 82. ↑ *Kuper, Adam; Kuper, Jessica.* The Social Science. Encyclopedia.. — Taylor & Francis, 2003. — P. 544. — 952 p. — ISBN 9780415285605. 83. ↑ Лейбин 2010, с. 529—39. 84. ↑ *Phillips, L.* Mental Illness and the Body: Beyond Diagnosis. — Taylor & Francis, 2006. — P. 69. — 2008 p. — ISBN 9780415383202. 85. ↑ Фрейд 2010, с. 11. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFФрейд2010 (даведка) 86. ↑ Джонс 1996, с. 143. 87. ↑ Касафонт 2006, с. 76—7. 88. ↑ Джонс 1996, с. 145. 89. ↑ Касафонт 2006, с. 80. 90. ↑ Касафонт 2006, с. 81. 91. ↑ Фрейд 2002, с. 21. 92. ↑ Касафонт 2006, с. 82. 93. ↑ Фрейд 2005, с. 12. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFФрейд2005 (даведка) 94. 1 2 Хьелл, Зиглер 2003, с. 109. 95. ↑ Фрейд 2005, с. 21. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFФрейд2005 (даведка) 96. ↑ Райкрофт 1995, с. 181-2. 97. ↑ Лейбин 2010, с. 786—7. 98. 1 2 Лапланш, Понталис 1996, Процесс первичный, процесс вторичный. 99. ↑ Лейбин 2010, с. 247. 100. 1 2 Мур, Файн 2000, с. 198—9. 101. ↑ Райкрофт 1995, с. 143. 102. ↑ Фрейд 2006, с. 22—3. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFФрейд2006 (даведка) 103. ↑ Касафонт 2006, с. 86. 104. ↑ Фрейд 2006, с. 24. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFФрейд2006 (даведка) 105. ↑ Джонс 1996, с. 204. 106. ↑ Касафонт 2006, с. 90. 107. ↑ Джонс 1996, с. 207. 108. ↑ Джонс 1996, с. 212—4. 109. ↑ Джонс 1996, с. 216. 110. ↑ Джонс 1996, с. 227. 111. ↑ Касафонт 2006, с. 92. 112. ↑ Джонс 1996, с. 228. 113. ↑ Джонс 1996, с. 232. 114. 1 2 3 4 Джонс 1996, с. 261. 115. 1 2 3 Касафонт 2006, с. 94. 116. ↑ Джонс 1996, с. 260. 117. ↑ Фрейджер, Фейдимен 2008, с. 126. 118. ↑ Джонс 1996, с. 270. 119. ↑ Фрейджер, Фейдимен 2008, с. 97. 120. ↑ Лейбин 2010, с. 368. 121. ↑ Джонс 1996, с. 266. 122. ↑ Касафонт 2006, с. 95. 123. ↑ Джонс 1996, с. 269. 124. ↑ Джонс 1996, с. 240. 125. ↑ Фрейд 2006, с. 57. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFФрейд2006 (даведка) 126. ↑ Джонс 1996, с. 271. 127. 1 2 Касафонт 2006, с. 96—7. 128. 1 2 Джонс 1996, с. 272. 129. ↑ Касафонт 2006, с. 99—100. 130. ↑ Касафонт 2006, с. 100. 131. 1 2 Касафонт 2006, с. 101. 132. 1 2 Лейбин 2010, с. 397. 133. ↑ Райкрофт 1995, с. 90. 134. ↑ *Ellman, Steven.* When theories touch: a historical and theoretical integration of psychoanalytic thought. — Karnac Books, 2010. — P. 86. — 708 p. — ISBN 9781855758681. 135. ↑ Касафонт 2006, с. 105. 136. ↑ Касафонт 2006, с. 106. 137. ↑ Касафонт 2006, с. 107. 138. ↑ Касафонт 2006, с. 108. 139. ↑ Касафонт 2006, с. 109. 140. ↑ Касафонт 2006, с. 114. 141. ↑ Джонс 1996, с. 422—3. 142. ↑ Касафонт 2006, с. 120—1. 143. ↑ Джонс 1996, с. 434. 144. ↑ *Pearson, Lynn F.* Discovering Famous Graves. — Ospray Publishing, 2008. — P. 59. — 158 p. — ISBN 9780747806196. 145. ↑ Urn containing Sigmund Freud’s ashes smashed in raid on Golders Green Crematorium 146. ↑ Куттер, Мюллер 2011, с. 27. 147. ↑ *Лейбин, Владимир Моисеевич.* Глава 2. Истоки возникновения психоанализа // Психоанализ. — Питер, 2008. — 592 с. — ISBN 978-5-388-00232-7.> 148. ↑ *Шульц, Дайана; Шульц, Сидни Элен.* Место психоанализа в истории психологии // История современной психологии. — Евразия, 1998. — 528 с. — ISBN 5-8071-0007-7;.> 149. ↑ Фрейджер, Фейдимен 2008, с. 32—3. 150. ↑ Лейбин 2010, с. 476—7. 151. 1 2 Лейбин 2010, с. 892. 152. ↑ Фрейд 2005, с. 23. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFФрейд2005 (даведка) 153. ↑ Фрейджер, Фейдимен 2008, с. 36. 154. ↑ Фрейджер, Фейдимен 2008, с. 37. 155. ↑ Лейбин 2010, с. 927—9. 156. ↑ Лейбин 2010, с. 777. 157. 1 2 *Лосева, В. К. Луньков А. И.* Глава 1. Стадии и линии психосексуального развития ребенка // Психосексуальное развитие ребенка. — М.: А.П.О. 1995. — 52 с. 158. ↑ Хьелл, Зиглер 2003, с. 118-9. 159. ↑ Лейбин 2010, с. 893. 160. ↑ *Кордуэлл, Майк.* Эдипов комплекс // Психология А-Я: Словарь-справочник / Пер. с англ. К. С. Ткаченко. — 2001. — 448 с. — ISBN 5-8183-0105-2. 161. ↑ Лейбин 2010, с. 894. 162. ↑ Фрейджер, Фейдимен 2008, с. 46. 163. ↑ Лейбин 2010, с. 250—2. 164. ↑ *Хайгл-Эверс, Аннелизе; Хайгл, Франц; Отт, Юрген; Рюгер, Ульрих.* Бессознательное // Базисное руководство по психотерапии. — Речь, Восточно-Европейский Институт Психоанализа, 2002. — 790 с. — ISBN 5-88787-018-4. 165. ↑ Лапланш, Понталис 1996, Бессознательное.. 166. ↑ Свободные ассоциации // Психотерапевтическая энциклопедия / Под общ. ред. Б. Д. Карвасарского. — СПб.: Питер, 2006. — 944 с. — 3 000 экз. — ISBN 5-318-00694-9. 167. ↑ Лейбин 2010, с. 788. 168. ↑ Лейбин 2010, с. 789. 169. ↑ Лейбин 2010, с. 529. 170. ↑ *Головин, Сергей.* Трансфер // Словарь практического психолога. — Харвест, АСТ, 2001. — ISBN 985-13-0374-7. 171. 1 2 Хьелл, Зиглер 2003, с. 13. 172. 1 2 Фрейджер, Фейдимен 2008, с. 16. 173. ↑ Фрейд 2002, с. 29. 174. ↑ *Немировский, Карлос.* Винникот и Кохут: Новые перспективы в психоанализе, психотерапии и психиатрии: Интерсубъективность и сложные психические расстройства. — М.: Когито-Центр, 2010. — С. 36—45. — 217 с. — ISBN 978-5-89353-321-1. 175. ↑ *Лакан, Жак.* «Я» в теории Фрейда и технике психоанализа (Семинар, книга II (1954/55)) / Под общ. ред. Ж.- А. Миллера. — М.: Гнозис; Логос, 2009. — С. 13. — ISBN 5-8163-0037-7. 176. ↑ *Ференци, Шандор.*. Влияние Фрейда на медицину **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Психологическая помощь*. psychol-ok.ru (28 кастрычніка 1933). Архівавана з першакрыніцы 20 ліпеня 2010. Праверана 21.05.2012. 177. ↑ *Мареев С. Н. Мареева Е. В.* Глава 11. З. Фрейд и философия XX века // История философии (общий курс): Учебное пособие. — М.: Академический Проект, 2004. — 880 с. — (Gaudeamus). — ISBN 5-8291-0402-4. 178. ↑ *Обухова, Л. Ф.* Глава III. Теория Зигмунда Фрейда // Детская психология. — М.: Тривола, 1995. 179. ↑ *Корякина, Е. П.* Развитие культурологической мысли в XIX-XX веке: важнейшие концепции культуры: Учебное пособие. — М.: МГИ им. Е. Р. Дашковой, 2003. — С. 13—4. — 53 с. 180. ↑ *Schultz, Duane P.; Schultz, Sydney Ellen.* Theories of Personality. — Cengage Learning, 2005. — P. 46. — 532 p. — ISBN 9780534624026. 181. ↑ Jerome Neu (англ.)(недаступная спасылка). *University of California Santa Cruz*. psychology.ucsc.edu. Архівавана з першакрыніцы 23 чэрвеня 2012. Праверана 04.06.2012. 182. ↑ *Neu, Jerome.* The Cambridge Companion to Freud. — Cambridge University Press, 1991. — P. 1. — 356 p. — ISBN 9780521377799. 183. ↑ *Грюнбаум А.* Сто лет психоанализа: итоги и перспективы. *Послесловие от редактора* // Независимый психиатрический журнал. — 1997. — № 3. — С. 17—18. 184. ↑ *Савенко Ю.С.* Наследие Крепелина и Фрейда в современной психиатрии: приобретения и издержки // Независимый психиатрический журнал. — 2006. — № 2. — С. 7—10. 185. 1 2 *Савенко Ю.С.* Уроки Ясперса // Независимый психиатрический журнал. — 2003. — № 3. — С. 6—11. 186. ↑ *Руткевич А.М.* Научный статус психоанализа // Вопросы философии. — 2000. — № 10. — С. 11—15. 187. ↑ *Крепелин Э.* Введение в психиатрическую клинику / Э. Крепелин; Послесл. С. А. Овсянников. — М. : Бином. Лаборатория знаний, 2004. — 493 с: ил. с. — ISBN 94774-094-Х. 188. ↑ *Наэм Дж.* Психология и психиатрия в США / Перевод с английского Л. В. Дубровиной и Н. И. Войскунской. — Москва: Прогресс, 1984. — С. 36—37. 189. 1 2 3 *Бреннер, Фрэнк.*. Бесстрашная мысль: Психоанализ в Советском Союзе **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Мировой социалистический веб-сайт*. wsws.org/ru (3 снежня 1999). Архівавана з першакрыніцы 26 красавіка 2012. Праверана 13.05.2012. 190. 1 2 *Радзиховский, Л. А.*. Теория Фрейда: смена установки **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Вопросы Психологии*. voppsy (15 жніўня 1988). Архівавана з першакрыніцы 29 сакавіка 2013. Праверана 13.05.2012. 191. ↑ *Грюнбаум А.* Сто лет психоанализа: итоги и перспективы // Независимый психиатрический журнал. — 1997. — № 3. — С. 7—17. 192. ↑ *Carroll, Robert T.*. Freudian psychoanalysis (англ.)(недаступная спасылка). *The Sceptic's Dictionary*. skepdic.com. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 12.05.2012. 193. 1 2 *Стивенсон, Лесли.* Критическое обсуждение // Десять теорий о природе человека. — СЛОВО/SLOVO, 2004. — 232 с. — ISBN 5-85050-832-5. 194. ↑ Sigmund Freud (англ.)(недаступная спасылка). *The Florida State University. College of Criminology and Criminal Justice*. fsu.edu. Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2012. Праверана 12.05.12. 195. ↑ *Delahoyde, Michael.*. Psychoanalytic Criticism (англ.)(недаступная спасылка). *Washington State University*. wsu.edu. Архівавана з першакрыніцы 16 чэрвеня 2012. Праверана 12.05.2012. 196. ↑ *Cohen, Patricia.*. Freud is Widely Taught at Universities, Except in the Psychology Department (англ.)(недаступная спасылка). *New York Times*. nytimes.com (25 лістапада 2007). Архівавана з першакрыніцы 20 снежня 2014. Праверана 12.05.2012. 197. ↑ *Kilhstrom, John F.*. Is Freud Still Alive? No, Not Really (англ.)(недаступная спасылка). *University of California, Berkley*. berkley.edu (28 кастрычніка 2000). Архівавана з першакрыніцы 25 красавіка 2013. Праверана 12.05.2012. 198. ↑ *Hans Jürgen Eysenck.* Sigmund Freud: Niedergang und Ende der Psychoanalyse. — List, 1985-01-01. — 246 с. — ISBN 9783471774182. 199. ↑ *Hans J. Eysenck, Glenn D. Wilson.* The Experimental Study of Freudian Theories (Psychology Revivals). — Routledge, 2013-11-26. — 426 с. — ISBN 9781135020262. 200. 1 2 3 *Айзенк Г. Дж.* Сорок лет спустя: новый взгляд на проблемы эффективности в психотерапии // Психологический журнал. — 1994. — № 4. — Т. 14. — С. 3—19. 201. 1 2 *Tobin, Robert Deam.* Fixing Freud: The Oedipus Complex in Early Twenty-First Century US American Novels(англ.) // *Psychoanalysis and History*. — Edinburgh University Press, 2011. — Vol. 13. — № 2. — P. 245—246. — ISSN 1460-8235. 202. ↑ *Henry, David; Larmour, James.* Discourse and Ideology in Nabokov's Prose. — Routledge, 2002. — P. 62. — 176 p. — ISBN 9780415286589. 203. ↑ *O'Rourke, James L.* Sex, Lies, And Autobiography: The Ethics of Confession. — 2006. — P. 169. — 215 p. — ISBN 9780813925127. 204. ↑ *Straumann, Barbara.* Figurations of Exile in Hitchcock and Nabokov. — Edinburgh University Press, 2004. — P. 204. — 240 p. — ISBN 9780748636464. 205. ↑ *Rancour-Laferriere, Daniel.* Russian Literature and Psychoanalysis. — John Benjamins Publishing Company, 1989. — P. 373. — 485 p. — ISBN 9789027215369. 206. ↑ Sigmund Freud (Character) (англ.)(недаступная спасылка). *Internet Movie Database*. imdb.com. Архівавана з першакрыніцы 9 лістапада 2012. Праверана 29.05.2012. 207. ↑ Freud's Dream Museum **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Музей сновидений Фрейда*. freud.ru. Архівавана з першакрыніцы 11 чэрвеня 2012. Праверана 22.05.2012. 208. ↑ Музей Зигмунда Фрейда **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Путеводитель по Вене онлайн*. wien.info. Архівавана з першакрыніцы 24 мая 2014. Праверана 22.05.2012. 209. ↑ Музей Зигмунда Фрейда **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Лондон (London) — музей, достопримечательности*. london-info.ru. Архівавана з першакрыніцы 2 ліпеня 2012. Праверана 22.05.2012. 210. ↑ Зигмунд Фрейд **(нявызн.)**. *VIA REGINA*. psydon.ru. Архівавана з першакрыніцы 24 чэрвеня 2012. Праверана 22.05.2012. Літаратура ---------- * *Марозаў В. Дз.* Фрэйд // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 16: Трыпалі — Хвіліна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 16. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0263-6 (т. 16). * *Дадун, Роже.* Фрейд. — М.: Х.Г.С, 1994. — 512 с. — ISBN 5-7588-0040-6. * *Джонс Э.* Жизнь и творения Зигмунда Фрейда / пер. с англ. В. Старовойтова. — М.: Гуманитарий АГИ, 1996. — 448 с. — ISBN 5-89221-006-5. * *Касафонт, Хосеп Рамон.* Зигмунд Фрейд / пер. с исп. А. Берковой. — М.: АСТ, 2006. — 253 с. — (Биография и творчество). — ISBN 5-17-037281-7. * *Куттер, Петер; Мюллер, Томас.* Психоанализ. Введение в психологию бессознательных процессов. — М.: Когито-Центр, 2011. — 384 с. — (Университетское психологическое образование). — ISBN 978-3-608-94437-2. * *Лапланш, Жан; Понталис, Жан-Бернар.* Словарь по психоанализу / Пер. с фр. Н. Автономовой. — М.: Высшая школа, 1996. — 623 с. — ISBN 5-06-002974-3. * *Лейбин В. М.* Словарь-справочник по психоанализу. — М.: АСТ, 2010. — 956 с. — (Psychology). — ISBN 978-5-17-063584-9. * *Райкрофт, Чарльз.* Критический словарь психоанализа. — СПб.: Восточно-Европейский Институт Психоанализа, 1995. — 288 с. — ISBN 5-88787-001-X. * *Феррис П.* Зигмунд Фрейд / пер. с англ. Екатерины Мартинкевич. — Мн.: Поппури, 2001. — 448 с. — ISBN 985-438-526-4. * *Фрейджер, Роберт; Фейдимен, Джеймс.* Большая книга психологии. Личность. Теории, упражнения, эксперименты. — СПб.: Прайм-ЕВРОЗНАК, 2008. — 704 с. — ISBN 978-5-93878-241-9. * *Фромм Э.* Величие и ограниченность теории Фрейда = Greatness and Limitation of Freud’s Thought (1979). — Москва: АСТ, 2000. — 448 с. — (Классики зарубежной психологии). — 5 000 экз. — ISBN 5-237-04524-3. * *Хьелл, Ларри Л.; Зиглер, Дэниэл Дж.* Теории личности. — 3-е междунар. изд. — СПб.: Питер, 2003. — 608 с. — (Мастера психологии). — ISBN 5-88782-412-3. * *Ярошевский М. Г.* Зигмунд Фрейд — выдающийся исследователь психической жизни человека // *Фрейд, Зигмунд.* Психология бессознательного. — СПб. 2002. — 400 с. — (Мастера психологии). — ISBN 5-94723-092-5. * Зигмунд Фрейд // *100 человек, которые изменили ход истории* : журнал. — М.: Де Агостини, 2008. — № 13. — ISSN 1996-8469. * Психоаналитические термины и понятия: Словарь / Под ред. Б. Мура, Б. Файна. — М.: Класс, 2000. — 304 с. — (Библиотека психологии и пси­хотерапии). — ISBN 5-86375-023-5. * В. И. Майский. Фрейдизм и религия. Критический очерк. Издательство \* Безбожник\*. Москва, 1930 год. * Фриц Виттельс. Фрейд. Его личность, учение и школа. ГИЗ, Ленинград, 1925 год. * *Ганс Юрген Айзенк*. Зигмунд Фрейд. Упадок и конец психоанализа (Издательство «Лист-Ферлаг», Мюнхен, 1985. Русский перевод и публикация в сети Интернет 2016) Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | q: | Зігмунд Фрэйд у Вікіцытатніку | | s: | Зігмунд Фрэйд у Вікікрыніцах | | commons: | Зігмунд Фрэйд на Вікісховішчы | * Зігмунд Фрэйд у бібліятэцы Максіма Машкова * Sigmund Freud — birthplace PRIBOR in Czech language * Зигмунд Фрейд **(нявызн.)**(недаступная спасылка). — Биографическая статья в Новой философской энциклопедии. Архівавана з першакрыніцы 12 лістапада 2012. Праверана 27 жніўня 2012. * Зигмунд Фрейд **(нявызн.)**(недаступная спасылка). — Биографическая статья В. И. Овчаренко. Архівавана з першакрыніцы 20 верасня 2016. Праверана 27 жніўня 2012. * Зигмунд Фрейд **(нявызн.)**(недаступная спасылка). — Биографическая статья в Энциклопедии Кругосвет. Архівавана з першакрыніцы 21 кастрычніка 2012. Праверана 27 жніўня 2012. * Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.) * Библиография основных работ Фрейда **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 12 ліпеня 2012. Праверана 27 жніўня 2012. * Полная, верифицированная библиография Фрейда на русском языке * Единственная сохранившаяся запись голоса Фрейда **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 13 сакавіка 2016. Праверана 27 жніўня 2012. * Виртуальная выставка «Зигмунд Фрейд. К 155-летию со дня рождения» * Фотографии Зигмунда Фрейда Архівавана 8 снежня 2015. | ⛭Псіхалогія | | --- | | Раздзелы | Агульная псіхалогія • Тэарэтычная псіхалогія • Практычная псіхалогія • Акмеалогія • Дыферэнцыяльная псіхалогія • Псіхагенетыка • Псіхадыягностыка • Псіхалінгвістыка • Псіхалогія ўспрымання (паху, колеры, гуку, смаку, тактыльнага ўспрымання) • Псіхалогія асобы • Псіхалогія развіцця • Псіхафізіялогія • Сацыяльная псіхалогія • Спецыяльная псіхалогія • Параўнальная псіхалогія • Эвалюцыйная псіхалогія • Эксперыментальная псіхалогія • Гендарная псіхалогія | | Прыкладная | Інжынерная псіхалогія • Клінічная псіхалогія • Нейрапсіхалогія • Патапсіхалогія • Псіхалагічная дапамога • Псіхалогія здароўя • Псіхасаматыка • Псіхатэрапія • Педагагічная псіхалогія • Псіхалогія спорту • Псіхалогія творчасці • Псіхалогія працы • Псіхалогія кіравання • Сямейная псіхалогія • Эканамічная псіхалогія • Юрыдычная псіхалогія • Псіхалогія бацькоўства | | Кірункі (школы) | Асацыянізм • Біхевіярызм • Функцыяналізм • Структуралізм • Псіхааналіз • Інтэрперсанальны псіхааналіз • Лаканаўскі псіхааналіз • Эга-псіхалогія • Аналітычная псіхалогія • Індывідуальная псіхалогія • Гештальтпсіхалогія • Гештальттэрапія • Целава-арыентаваная псіхатэрапія • Сістэмная сямейная псіхатэрапія • Культурна-гістарычная псіхалогія • Тэорыя дзейнасці • Кагнітыўная псіхалогія • Гуманістычная псіхалогія • Экзістэнцыяльная псіхатэрапія • Рацыянальна-эмацыйна-паводзінская тэрапія • Трансперсональная псіхалогія • Трансакцыённы аналіз • Пазітыўная псіхалогія | | Выбітныя псіхолагі | Абрахам Маслоу • Аляксандр Лурыя • Аляксей Левонцьеў • Альфрэд Адлер • Альберт Бандура • Ганна Фрэйд • Берэс Скінер • Віктар Франкл • Вільгельм Вунт • Вільгельм Райх • Вольфганг Кёлер • Ганс Айзенк • Гары Саліван • Гордан Олпарт • Джон Уотсан • Джордж Келі • Джордж Мілер • Дональд Хеб • Жак Лакан • Жан Піяжэ • ✯ ✰ Зігмунд Фрэйд • Іван Паўлаў • Карэн Хорні • Карл Роджэрс • Карл Юнг • Курт Кофка • Курт Левін • Леў Выгоцкі • Леон Фестынгер • Макс Вертгеймер • Рэйманд Кэтэл • Стэнлі Мілгрэм • Уільям Джэ(й)мс • Фрэдэрык Перлз • Эдвард Торндайк • Эрык Берн • Эрык Эрыксан | | | | | --- | --- | | ⚙️   Фота, відэа і аўдыё | Apple Music | | Тэматычныя сайты | Google Scholar · AlloCiné · Discogs · Internet Movie Database · MusicBrainz · Project Gutenberg · Internet Speculative Fiction Database · RKDartists · Giant Bomb · The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кароткая яўрэйская · Кругасвет · Ларуса · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Treccani · Universalis · Оксфардскі біяграфічны · Гранат | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · gravsted.dk · JewAge · WikiTree · Geni.com · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10181674 · BIBSYS: 90051520 · BNC: a10443745 · BNE: XX882790 · BNF: 119035855 · CiNii: DA00365316 · CONOR: 7147875 · EGAXA: vtls000776455 · GND: 118535315 · GTAA: 100204 · ICCU: CFIV003682 · ISNI: 0000 0001 2127 2193 · LCCN: n79043849 · LNB: 000003432 · NDL: 00440156 · NLC: 057482921 · NKC: jk01031841 · NLA: 35103318 · NLG: 82531 · NLP: a0000001009756 · NSK: 000002954 · NTA: 068465246 · NUKAT: n93080935 · PTBNP: 17868 · LIBRIS: 217605 · SUDOC: 027324664 · VIAF: 34456780 · ULAN: 500233677 | |

**Міхаіл Сяргеевіч Мандрыкаў** (5 лістапада 1888, м. Горы, Чавускі павет, Магілёўская губерня — 2 лютага 1920, Нова-Марыінск, Чукотка) — старшыня Першага Рэўкама Чукоткі, удзельнік Усерасійскага Устаноўчага сходу, удзельнік III Усерасійскага з’езда Саветаў. Біяграфія --------- ### Вучоба ў Горках. Праца і служба ў царскай арміі Нарадзіўся ў мястэчку Горы (цяпер аграгарадок Горацкага раёна) у шматдзетнай (8 дзяцей) сялянскай сям’і беларусаў Сяргея Іванавіча і Вольгі Фёдараўны Мандрыкавых. Пасля заканчэння ў Гарах народнага вучылішча паступае на вучобу ў Горацкае рамеснае вучылішча. Займаючыся ў вучылішчы, у 1904 годзе ўступіў ў Горацкую сацыял-дэмакратычную арганізацыю. За ўдзел у дэманстрацыі пратэсту супраць расстрэлу дэманстрацыі працоўных 9 снежня 1905 года ў Санкт-Пецярбурга, якую арганізавала Горацкая арганізацыя РСДРП, у лютым 1905 года быў выключаны з вучылішча. Аднак праз некалькі месяцаў яго зноў прынялі, і ён скончыў вучылішча ў 1907 годзе. Скончыўшы вучылішча, працаваў слесарам на вагонарамонтным заводзе ў Пецярбургу. У 1909—1910 гг. працуе ў Екацярынаславе на чыгунцы памочнікам вагавага майстра. У 1910 годзе быў прызваны ў армію, служыў на флоце спачатку ў Першым гвардзейскім флоцкім экіпажы, потым на крэйсеры «Громовой» матросам і качагарам. У верасні 1911 года быў пераведзены на крэйсер «Олег» падручным машыніста. Улетку 1913 года М. С. Мандрыкаў быў дэмабілізаваны, працаваў на Балтыйскім суднабудаўнічым заводзе. За ўдзел у вулічных дэманстрацыях арыштаваны, але з-пад варты збег, нелегальна прыехаў у м. Горы да бацькоў і праз два тыдні па рэкамендацыі Магілёўскага камітэта РСДРП выехаў ва Уладзівасток, дзе ў той час жылі і працавалі два яго старэйшыя браты — Цімафей і Фёдар. ### На Далёкім Усходзе Ва Уладзівастоку М. Мандрыкаў уступіў у кааператыў «Экономист», які хутка ўзначаліў. У 1916 годзе працаваў рабочым у вайсковым порце Уладзівастока і падазраваўся паліцыяй у сувязях з сацыял-дэмакратамі. У канцы 1916 года ахоўнае аддзяленне царскай ахранкі вырашыла расправіцца з членамі РСДРП, быў складзены «Спіс асоб, якія падлягаюць ліквідацыі». У спісе было і прозвішча Мандрыкава. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 года быў абраны членам Прыморскага абласнога Савета сялянскіх дэпутатаў і Уладзівастокскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў. У гэты час ён быў сябрам партыі левых эсэраў. У 1917 годзе абраны дэпутатам Усерасійскага Устаноўчага сходу па Прыамурскай выбарчай акрузе (спіс № 2) ад Савета сялянскіх дэпутатаў, які адбыўся ў 1918 годзе. Вярнуўшыся ва Уладзівасток, ён парывае сувязь з левымі эсэрамі і ўступае ў партыю бальшавікоў. У час контррэвалюцыйнага перавароту ва Уладзівастоку, здзейсненага белачэхамі, Мандрыкаў быў арыштаваны і пасаджаны ў канцэнтрацыйны лагер. Аднак яму ўдалося збегчы з лагера і працягнуць працаваць нелегальна. У сяле Аляксандраўскім яго зноў арыштоўваюць і саджаюць у турму, з якой летам 1919 года ён зноў уцякае і хаваецца ва Уладзівастоку. Улічваючы, што калчакаўцы на яго наладзілі паляванне, Уладзівастокскі камітэт бальшавікоў вырашыў адправіць яго на Чукотку. ### На Чукотцы У верасні 1919 года ён адправіўся з Уладзівастока на Чукотку на параходзе «Табольск» пад імем *Сяргей Бязрукаў*. Праз некалькі дзён М. Мандрыкаў уладкаваўся прыказчыкам на прадуктовы склад і пачаў ствараць сярод мясцовых жыхароў падпольную групу з ліку тых, хто спачуваў савецкай уладзе. Устанаўленне новай улады падпольшчыкамі было запланавана на пачатак 1920 года. Аднак калчакаўскаму кіраўніцтву пасёлка стала вядома пра дзейнасць рэвалюцыйнай групы, пра што паведамілі Мандрыкаву, і таму актыўныя дзеянні падпольшчыкаў пачаліся раней. Выступіўшы ў ноч з 15 на 16 снежня 1919 года, падпольшчыкі захапілі ўладу і стварылі Першы рэвалюцыйны камітэт Чукоткі. У склад рэўкама ўвайшлі прадстаўнікі розных нацыянальнасцей. Старшыня М. Мандрыкаў — беларус, сакратар М. Куркуцкі — чуваш, яго намеснік А. Булат — літовец, камісар народнай аховы А. Берзін — латыш, камісар радыёстанцыі В. Цітоў — рускі, члены рэўкама Я. Мальсагаў — асецін, С. Грынчук — украінец, М. Каліноўскі — камчадал, Арсен Вольтар — нарвежац, Бучак Іосіф (Васіль) — славак. У першы дзень пасля захопу ўлады на сходзе мясцовага насельніцтва М. С. Мандрыкаў у сваім выступе казаў: «Прыйдзе час, ён ужо не за гарамі, калі наш далёкі край стане квітнеючым. Будуць тут пабудаваныя заводы, школы і бальніцы, будуць з часам універсітэты. Вашы дзеці, як і дзеці чукч, эскімосаў, камчадалаў, чуванцаў, стануць інжынерамі, пісьменнікамі, лекарамі, слесарамі, машыністамі… Гэта зробім мы сваімі рукамі, а дапаможа нам Савецкая Расія». Рэўкам існаваў усяго 45 дзён, але з першых дзён ён пачаў праводзіць дэкрэты Савецкай улады. Яму ўдалося павялічыць заробак настаўнікам, арганізаваць закупку вугалю ў рабочых-вугальшчыкаў на копях для раздачы яго бясплатна немаёмнаму насельніцтву, усталяваць кантроль над працай харчовых складоў, зацвердзіць расцэнкі і нормы выдачы тавараў. Рэўкам у мэтах паляпшэння забеспячэння насельніцтва таварамі, а таксама для прадухілення голаду жыхароў Чукоткі нацыяналізаваў тавары замежных і рускіх купцоў. Нацыяналізаваны былі таксама рыбалкі Грушэцкага і Соне ў вусці ракі Анадыр, якія па-драпежніцку знішчалі рыбу. Гэта не спадабалася мясцовым багацеям і былым белагвардзейцам, якія хаваліся ад Чырвонай Арміі на Чукотцы. Баяліся яны і таго, што іх таксама могуць расстраляць па загадзе рэўкама, як гэта было зроблена з камерсантамі Смірновым і Малкавым. У канцы студзеня 1920 года паляўнічыя пайшлі ў тундру на паляванне пясца, а рыбакі адправіліся на падлёдную лоўлю. Камісар народнай аховы А. Берзін паехаў у другую вёску. У гэты час контррэвалюцыйныя сілы арганізавалі групу змоўшчыкаў, якія 31 студзеня 1920 года пачалі паўстанне. У час паседжання рэўкама яны акружылі будынак і адкрылі агонь. Адна з куль трапіла ў галаву В. Цітова, і ён загінуў, былі паранены яшчэ два рэўкамаўцы. М. Мандрыкаў, бачачы, што супраціўленне немагчымае, вырашыў здацца, каб выйграць час. Арыштаваных зачынілі ў цёмны хлеў, дзе ў холадзе і без ежы трымалі двое сутак. Раніцай 2 лютага 1920 года ім абвясцілі аб пераводзе ў турму на другі бераг ракі Казачка. Калі арыштаваныя ступілі на лёд, варта хутка разбеглася, а з акон берагавых будынкаў пачалася страляніна. Целы забітых засталіся ляжаць на лёдзе, і толькі праз некалькі дзён мясцовым жыхарам дазволена было іх пахаваць. Змоўшчыкі зрабілі засаду, і 7 лютага 1920 года пры вяртанні з сяла Маркава былі арыштаваны Берзінь і Мальсагаў, якіх на наступны дзень таксама расстралялі. У Анадыры быў створаны так званы «Савет», аднак ён праіснаваў нядоўга. У чэрвені 1920 года савецкая ўлада ў Анадыры была адноўлена. У верасні 1969 года прах Мандрыкава разам з іншымі рэўкамаўцамі быў урачыста перапахаваны з могілак сяла Тавайваам (побач з горадам) на высокі бераг Анадырскага лімана. У ходзе перапахавання было ўстаноўлена, што яны былі забіты выстраламі ў спіну. #### Іншая версія падзей 1919 года на Чукотцы Гісторык В. Пуставіт выявіў у архіве следчыя справы некаторых удзельнікаў падзей 1919—1920 гг. на Чукотцы, у тым ліку справу І. Перапечкі, арыштаванага ў 1933 годзе. І. Перапечка, які з’яўляўся адным з актыўных удзельнікаў перавароту 1920 года і страляў у рэўкамаўцаў, заявіў на допыце, што прычынай перавароту былі расстрэлы камерсантаў Смірнова і Малкава. Ен лічыў што «…гэта быў не рэўкам, а нейкая банда разбойнікаў, якія хацелі абрабаваць казну…». Ён быў прысуджаны тройкай пры НКУС 9 лістапада 1933 г. да 10 гадоў зняволення. 16 верасня 1992 г. ён быў рэабілітаваны па заключэнні пракурора Камчацкай вобласці. Падставай для рэабілітацыі паслужыла тое, што, як сказана у пастанове пракурора, «Мандрыкаў і іншыя па сутнасці з’яўляліся бандытамі». Не аспрэчваючы рашэння аб рэабілітацыі, варта адзначыць, што на думку гісторыкаў, якія на працягу больш чым 60 гадоў вывучаюць гісторыю першага рэўкама Чукоткі, трэба безумоўна асудзіць расстрэлы, праведзенныя рэўкамам у 1919 годзе. Аднак наўрад ці можна пагадзіцца з заключэннем пракурора Камчацкай вобласці, што «Мандрыкаў і іншыя па сутнасці з’яўляліся бандытамі». «Бандыты» не будуць займацца павелічэннем заробку настаўнікам, закупкай вугалю ў працоўных-вугальшчыкаў і бясплатнай раздачай немаёмнаму насельніцтву, паляпшэннем забеспячэння насельніцтва таварамі і іншымі сацыяльнымі справамі. І калі імёны тых, хто арганізаваў контррэвалюцыйны пераварот у 1920 годзе на Чукотцы, не ўспамінаюць, і фактычна яны забыты, то імёны рэўкамаўцаў засталіся ў памяці народаў Чукоткі і Беларусі. Памяць ------ * У Анадыры ў 1980 г. на месцы магілы рэўкамаўцаў быў адкрыты мемарыяльны комплекс (скульптар — В. Н. Каралёў): у цэнтры — фігура М. Мандрыкава, а побач фігуры яго паплечнікаў. Там быў запалены вечны агонь. * У Чукоцкай аўтаномнай акрузе імя Мандрыкава прысвоена рабочаму пасёлку золаташукальнікаў (цяпер пасёлак нежылы), саўгасу, судну ледакольнага тыпу. * М. С. Мандрыкаў з’яўляецца героем рамана Ю. Рытхэў «Конец вечной мерзлоты», трылогіі А. Вахова «Ураган идёт с юга», «Пурга в ночи», «Утренний бриз», аповесці А. Афяроўскага «Свет северного сияния». * Помнік-бюст устаноўлены ў аграгарадку Горы Горацкага раёна. * Імем М. С. Мандрыкава названы вуліцы ў г. Анадыры, на тэрыторыі Беларускай дзяржаўнай сельскагаспадарчай акадэміі (г. Горкі, Магілёўскай вобласці, Рэспубліка Беларусь), у аграгарадку Горы Горацкага раёна. * Экспазіцыі ў яго гонар створаны ў музеях: гісторыі Беларускай дзяржаўнай сельскагаспадарчай акадэміі, Горацкага гісторыка-этнаграфічнага, Горскай сярэдняй школы. Цікавы факт ----------- Ірына Супрановіч, дырэктар Жодзінскага краязнаўчага музея, у матэрыяле «Гаспадар Чукоткі» пісала, што аднойчы ў музей зайшоў і прынёс свае вершы Андрэй Аляксандравіч Наскоў — журналіст, гісторык, аўтар сямі кніг па гісторыі Чукоткі і трох зборнікаў паэзіі. Чытаючы яго вершы, яна здзівілася і спытала: «…Адкуль у аўтара, які нарадзіўся і правёў амаль усё жыццё ў горадзе Анадыр на Чукотцы (маці — кітаянка, бацька — рускі), столькі любові, павагі і цеплыні да беларускай зямлі і яе народа?» На што ён адказаў: «Я з дзяцінства выхаваны на станоўчым прыкладзе Асобы, Чалавека, Беларуса — Міхаіла Сяргеевіча Мандрыкава». Зноскі ------ 1. ↑ Летопись Белорусской государственной сельскохозяйственной академии (1840—2015), 6-е изд. испр. и доп. — Горки: 2010. С. 44 2. ↑ Ліўшыц, Уладзімір. Мандрыкаў Міхаіл Сяргеевіч. // Памяць. Горацкі раён. Гісторыка-дакументальная хроніка — Мн.: 1996. С. 145 3. ↑ Ліўшыц, Уладзімір. Мандрыкаў Міхаіл Сяргеевіч. // Памяць. Горацкі раён. Гісторыка-дакументальная хроніка. — Мн.: 1996. С. 145 4. ↑ Супрановіч, Ірына. Гаспадар Чукоткі Архівавана 20 ліпеня 2020. 5. ↑ Мухачёв, Б. Новые документы о революционной деятельности Михаила Сергеевича Мандрикова // Советская Чукотка. 1958, 14 ноября 6. ↑ Первый Ревком Чукотки (1919—1920 гг.). Сборник документов и материалов. — Магадан: 1957, С. 102 7. ↑ Не гаснет память о первых ревкомовцах(недаступная спасылка) 8. ↑ Первый ревком Чукотки (1919—1923 гг). Сборник документов и материалов. — Магадан: 1957. С. 100—130 9. ↑ Мухачев, Б. Красное знамя реет над Чукоткой: по документальным материалам о первом председателе Анадырского Ревкома М. С. Мандрикове // Советская Чукотка. 1957. 13 июля 10. 1 2 *Валентин Пустовит* Вечная мерзлота любви. Окончание. // Камчатский край. 14.09.2011 **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 чэрвеня 2015. Праверана 4 сакавіка 2013. 11. ↑ Жертвы политического террора в СССР 12. ↑ Мухачев, Б. Красное знамя реет над Чукоткой: по документальным материалам о первом председателе Анадырского Ревкома М. С. Мандрикове // Советская Чукотка. — 1957. 13 июля 13. ↑ Матвеев-Бодрый, Н. Н. Михаил Сергеевич Мандриков. Воспоминания о председателе Первого Ревкома Чукотки. — Магадан: 1958 14. ↑ Жихарев, Н. А. В борьбе за Советы на Чукотке: Очерки истории борьбы за установление Советской власти на Чукотке. — Магадан: 1958. — 120 с. 15. ↑ Бейзераў, К. М. Мандрыкаў Міхаіл Сяргеевіч. // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. Т. VI. Мінск: 1972. С. 612—613 16. ↑ Диков Н. Н. (отв. ред.) Очерки истории Чукотки с древнейших времен до наших дней. — Новосибирск: 1974 17. ↑ Ліўшыц, Уладзімір. Чалавек з легенды // час. «Маладосць», 1977, № 11, С. 183—191 18. ↑ Адамова, Лариса. Чукотские ревкомовцы. Люди из легенды идут в вечность… Часть 2 19. ↑ Супрановіч, Ірына. Гаспадар Чукоткі Архівавана 20 ліпеня 2020. Літаратура ---------- * Аферовский, А. Свет северного сияния. Документально-художественная повесть. — Мн.: 1988. * Бейзераў, К. М. Мандрыкаў Міхаіл Сяргеевіч // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. Т. VI. — Мн.: 1972. С. 612—613. * Ермоленко В. Основатель Анадыря // У кн.: Белорусы и Русский Север. — Мн.: 2009. С. 118—122. * Жихарев, Н. А. В борьбе за Советы на Чукотке: Очерки истории борьбы за установление Советской власти на Чукотке. — Магадан: 1958. * Ліўшыц, Уладзімір. Мандрыкаў Міхаіл Сяргеевіч // Памяць. Горацкі раён. Гісторыка-дакументальная хроніка. — Мн.: 1996. С. 145. * Ліўшыц, Уладзімір. Чалавек з легенды // час. Маладосць, 1977, № 11, С.183—191 * Ліўшыц, У. М. Раскопкі вакол Горацкага «Парнаса». Літаратуразнаўчыя нарысы. У 3-х кнігах. Кніга 3. — Горкі: 2019. С.180—185. * Ліўшыц, У. М. Жизнь, ставшая легендой // газ. «Сельская газета», 1981, 4 августа * Мандрыкаў Міхаіл Сяргеевіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі у 6 тамах. Т. 5. — Мн.: 1999. С 67. * Матвеев-Бодрый, Н. Н. Михаил Сергеевич Мандриков. Воспоминания о председателе Первого Ревкома Чукотки. — Магадан: 1958. 104 с. * Мухачев, Б. Красное знамя реет над Чукоткой: по документальным материалам о первом председателе Анадырского Ревкома М. С. Мандрикове // Советская Чукотка. — 1957. 13 июля. * Мухачёв, Б. Новые документы о революционной деятельности Михаила Сергеевича Мандрикова // Советская Чукотка. 1958, 14 ноября. * Первый ревком Чукотки (1919—1923 гг.). Сборник документов и материалов. — Магадан: 1957.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Беніца (значэнні). **Бе́ніца** (трансліт.: *Bienica*, руск.: Беница) — вёска ў Маладзечанскім раёне Мінскай вобласці, на рацэ Бенічанка. Уваходзіць у склад Лебедзеўскага сельсавета. Насельніцтва 279 чал. (1990). Знаходзіцца за 21 км ад Маладзечна, за 16 км ад чыгуначнай станцыі Пруды; на скрыжаванні дарог на Маладзечна, Крэва, Смаргонь, Заскавічы. Гісторыя -------- Троіцкі касцёл з брамай Касцёл Найсвяцейшай Тройцы Царква Пакрова Прасвятой Багародзіцы і Касцёл Найсвяцейшай Тройцы Першы пісьмовы ўспамін пра Беніцу як сяло Маркаўскай воласці Віленскага ваяводства датуецца 1507 годам. У 1554 годзе мясцовасць знаходзілася ва ўладанні роду Астравухаў, у 1576 годзе перайшла да С. Валовіча. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) сяло і аднайменны маёнтак увайшлі ў склад Ашмянскага павета. З 1634 года Беніца знаходзілася ва ўладанні роду Коцелаў (Катлоў). Пры двары ўласнікаў маёнтка жыў і працаваў філосаф П. Мотвіл, існавалі бібліятэка, архіў, мастацкая галерэя, парк, сад, сажалкі з каналамі. У 1701 годзе Міхал Казімір Коцел, які быў віцебскім кашталянам збудаваў у мястэчку касцёл і кляштар бернардзінцаў. Як сведчыць легенда, у 1700 годзе пан Коцел са сваёй сям'ёй ехаў з Беніцы ў Ашмяны. І так здарылася, што коні панеслі панскую брычку, у якой была толькі маленькая дачка Коцелаў. Калёсы маглі перавярнуцца, і дачка загінула б. Шляхціц паспеў толькі ўкленчыць і папрасіць дапамогі ў Маці Божай. І тут коні, якія беглі, як звар'яцелыя, імгненна спыніліся. Дзякуючы за цуд, пан Коцел даў клятву пабудаваць на гэтым месцы касцёл, і праз год стрымаў сваё слова. Касцёл Святой Троіцы, пабудаваны ў барочным стылі, перадалі манахам-бернардзінцам. Манахі зладзілі побач з касцёлам двухпавярховы манастыр, пры якім працавала школа. Пасля пабудовы касцёла Беніца стала асноўнай рэзідэнцыяй Коцелаў, яны пабудавалі тут сядзібны палац, аранжарэю, заснавалі сад, парк з сістэмай сажалак і каналаў. Архітэктар Спампані, які будаваў палац, быў спецыяльна запрошаны Коцеламі з Італіі. Міхал Казімір Коцел прызнаваў, што «бейніцкія даўгі» не малыя і ён іх пакрывае за кошт далучаных фальваркаў Сівіцы, Рэдзек, Нялідак, Заскавіч і інш. У вёсцы знаходзілаіся таксама помнік архітэктуры — лямус, пабудаваны ў стылі ракако (архітэктар Дж. Сака), з «падценем» на фасадзе, сядзібны дом. У Беніцах пры двары Коцелаў жыў і працаваў філосаф П. Мотвіл, былі бібліятэка, архіў, мастацкая галерэя, парк, сад, сажалкі з каналамі. У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Беніца апынулася ў складзе Расійскай імперыі, дзе зрабілася цэнтрам воласці Ашмянскага павета. У Вайну 1812 года тут спыняўся Напалеон, уцякаючы з Масквы. Залу ў палацы, дзе ён жыў, пераўтварылі ў мемарыяльную. Апроч таго, у розныя часы ў мястэчку спыняліся М. К. Агінскі, Т. Зан, Ян Ходзька, С. Манюшка, В. Дмахоўскі, Н. Орда, А. Концкі, Г. Пузына, Уладзіслаў Сыракомля, У. Дмахоўскі, Ф. Багушэвіч. У 1813 годзе ад бяздзетнага М. Коцела Беніца перайшла да яго пляменніцы, якая была замужам за Казімірам Швыкоўскім. З гэтага ж году пачала дзейнічаць школа. Па задушэнні вызваленчага паўстання (1830—1831) расійскія ўлады зачынілі кляштар бернардзінцаў, а касцёл у 1854 г. гвалтоўна перарабілі ў царкву. У 1864‑м побач з касцёлам была пабудавана Свята‑Пакроўская царква. Царква была пабудавана ў «псеўдарускім» архітэктурным стылі, іх яшчэ называюць «мураўёўкамі» ў гонар Мураўёва‑вешальніка. З 1862 годзе пачало працаваць народнае вучылішча. У 1886 годзе ў мястэчку збудавалі яшчэ адну царкву. У Першую сусветную вайну Беніца знаходзілася ў прыфрантавой зоне. У верасні 1915 года Беніца апынулася пад кайзераўскай уладай. Згодна з Брэсцкім мірам ад 3 сакавіка 1918 года Беніца ўвайшла ў склад Германскай імперыі. Нямецкая ўлада займалася ў асноўным ваеннымі пытаннямі, у той час як прамысловасць, гандаль, асвета, адукацыя, культурнае жыццё і грамадзянская апека былі аддадзены пад кантроль Народнага сакратарыята Беларускай Народнай Рэспублікі, абвешчанай 25 сакавіка 1918 года, дзякуючы гэтаму ў Беніцы з'явілася беларуская школа з беларускай мовай навучання. У снежні 1919 года з адступленнем нямецкіх войск Беніца была занята Чырвонай арміяй, але на землі Беларусі прэтэндавала таксама і адроджаная Польшча, у пачатку ліпеня 1919 года польскія войскі захапілі Беніцу. У ліпені 1920, падчас савецка-польскай вайны, бальшавіцкія войскі перайшлі ў наступленне. Польская дзяржава, знясіленая двума гадамі баявых дзеянняў і экспансіі на Усходзе, вырашыла прасіць дапамогі ў Антанты. Прэм'ер-міністр Уладзіслаў Грабскі выехаў дзеля гэтага ў Спа (Бельгія) на канферэнцыю еўрапейскіх дзяржаў. Краіны Антанты паставілі перад польскім прэм'ерам умову: ваенная і грашовая дапамога Польшчы будзе, калі Варшава адмовіцца ад палітычных прэтэнзій на Вільню і Віленскі край. 10 ліпеня 1920 года дагавор паміж польскай дзяржавай і краінамі Антанты быў падпісаны. Праз два дні, 12 ліпеня, урад Савецкай Расіі, прызнаўшы незалежнасць Літвы, перадаў ёй у абмен на нейтралітэт у савецка-польскім канфлікце Віленскі край з Вільняй, а таксама Гродна, Ліду, Смаргонь, Ашмяны, Нарач, Браслаўскія азёры і Беніцу. 14 ліпеня Чырвоная Армія займае Вільню, а ў верасні перадае яе літоўцам. У ходзе контрнаступленняў у жніўні—верасні 1920 года, пасля бітвы на Вісле, польскія войскі адваявалі 12 беларускіх паветаў у Савецкай Беларусі, а таксама Гродна, Ліду, Свянцяны ў Літвы. Віленскі край з Беніцай заставаўся ў складзе Літвы, хоць этнічныя літоўцы складалі тут па розных падліках ад 5 % да 18 % (у самой Беніцы іх амаль не было). Грубае заваяванне края польскімі войскамі выклікала б востры пратэст з боку Еўропы і Лігі Нацый, таму захоп Вільні і Віленскага края павінен быў выглядаць як звычайны «бунт». Роля «бунтаўшчыкоў» адводзілася Літоўска-беларускай дывізіі пад камандаваннем Люцыяна Жалігоўскага. Дывізія Жалігоўскага складалася на 90 % з салдат-ураджэнцаў Беларусі, а значная частка іх, у сваю чаргу, паходзіла з Віленскага края, у тым ліку і з Беніцы. У пачатку кастрычніка 1920 года войскі Жалігоўскага вызвалілі Беніцу. Згодна з дэкрэтам № 1 ад 12 кастрычніка 1920 г. галоўнакамандуючага войскамі генерала Л. Жалігоўскага Беніца апынулася ў складзе новай беларуска-польскай дзяржавы Сярэдняя Літва. Жалігоўскі ў закліку 9 кастрычніка 1920 г. абвяшчаў, што яго мэта — скліканне ў Вільні прадстаўнікоў края для выказвання праўдзівай волі насельніцтва. Аднак першапачаткова прызначаныя на 9 студзеня 1921 выбары былі адкладзены. 28 кастрычніка 1921 была прызначана новая дата выбараў у Часовы Сойм Сярэдняй Літвы — 8 студзеня 1922. Да ўдзелу дапускаліся сталыя жыхары Сярэдняй Літвы і выхадцы яе тэрыторыі. Сярод 12 выбарчых акруг 3 знаходзіліся на тэрыторыі Польшчы (Ліда, Васілішкі, Браслаў) і 2 на тэрыторыі Літвы (Шырвінты, Высокі Двор). Афіцыйны Каўнас выступіў катэгарычна супраць народнага волевыяўлення, Літву падтрымала Савецкая Расія. Большасць літоўцаў па закліку лідараў літоўскага насельніцтва Сярэдняй Літвы выбары байкатавала. Да байкоту далучылася частка беларусаў і яўрэяў. У выбарах удзельнічала ўсяго 64,4 % выбаршчыкаў (249 325 чалавек). З літоўцаў, якія мелі права голасу, прагаласавала 8,2 %, з яўрэяў — 15,3 %, з беларусаў — 41 %. У віленскім сойме 77 мандатаў атрымалі палітычныя аб'яднанні, якія выступалі за поўную інкарпарацыю Сярэдняй Літвы ў склад Польшчы, 22 — прыхільнікі аўтаноміі ў рамках польскай дзяржавы, 4 — прыхільнікі федэрацыі з Польшчай (Дэмакратычная партыя) і толькі 3 — прыхільнікі саюза з літоўскай дзяржавай (Народны саюз Адраджэння). Пасяджэнні сойма пачаліся 1 лютага 1922 г. На пасяджэнні 20 лютага (24 лютага?) 1922 г. сойм 96 галасамі пры 6, якія ўстрымаліся (у некаторых выданнях лічбы адпаведна 101 і 3), прыняў рэзалюцыю аб безумоўным уключэнні Сярэдняй Літвы ў склад Польшчы. Са студзеня 1921 г. антыпольскія сілы вялі падрыхтоўку да ўзброенага паўстання, якое мела на мэце перашкодзіць далучэнню Віленшчыны да Польшчы, аднак польская дэфензіва раскрыла падполле. 22 сакавіка 1922 г. устаноўчы сойм у Варшаве прыняў Акт далучэння Віленскага края з Польскай Рэспублікай. 24 сакавіка 1922 г. віленскі Сойм быў распушчаны (частка яго дэпутатаў была кааптавана ў Сойм Польскай Рэспублікі). 6 красавіка варшаўскім Соймам быў прыняты закон аб усталяванні дзяржаўнай улады на Віленшчыне. 18 красавіка 1922 г. у Вільні пры ўдзеле кіраўніка дзяржавы Юзафа Пілсудскага, прэм'ер-міністра Антонія Панікоўскага, прымаса Польшчы Эдмунда Дальбора, генерала Люцыяна Жалігоўскага адбылося ўрачыстае падпісанне акта аб усталяванні ўлады ўрада Польшчы. Пасля зацвярджэння ў сакавіку 1923 г. Лігай Нацый усходняй мяжы Польшчы Віленскі край стаў адной з яе частак. У 1922 годзе Беніца ўвайшла ў склад Польшчы, дзе зрабілася цэнтрам гміны Ашмянскага павета Віленскага ваяводства. 1 красавіка 1927 года ўступіла ў сілу распараджэнне Рады Міністраў аб утварэнні Маладзечанскага павета з цэнтрам у Маладзечне. У склад Маладзечанскага павета з Ашмянскага павета была перададзена і Беніцкая гміна. Падчас знаходжання ў складзе Польшчы, у Беніцы была наладжана вытворчасць, існавала свая піваварня і скураны завод. У 1939 Беніца ўвайшла ў БССР, дзе ў 1940 зрабілася цэнтрам Беніцкага сельсавета (існаваў да 1959). У 1948 годзе савецкія ўлады зачынілі касцёл і царкву і ператварылі іх у склады, сямейны склеп Коцелаў і Швыкоўскіх быў разрабаваны, падчас чаго косці былых гаспадароў проста звалілі ў кучу, труны паразбівалі, а надмагільныя пліты павыкідалі на вуліцу, а ў 1987 — знішчылі муры палаца Коцелаў. Па стане на 1990 год у вёсцы было 123 двары. * Даўнія графічныя выявы мястэчка * Кляштар бернардзінцаў, з піктаграфічнай карты XVIII ст.Кляштар бернардзінцаў, з піктаграфічнай карты XVIII ст. * Сядзіба. Н. Орда, XIX ст.Сядзіба. Н. Орда, XIX ст. * ПанарамаПанарама * ПалацПалац Насельніцтва ------------ * **XIX стагоддзе**: 1880 — 172 чал. * **XX стагоддзе**: 1990 — 279 чал. Інфраструктура -------------- У Беніцы працуюць базавая школа, бальніца, бібліятэка, пошта. Славутасці ---------- * Касцёл Найсвяцейшай Тройцы (1701—1704) * Царква Пакрова Прасвятой Багародзіцы (1886) Страчаная спадчына ------------------ * Сядзібна-паркавы комплекс Коцелаў (XVIII ст.) Вядомыя асобы ------------- * Павел Асіповіч — беларускі грамадскі дзеяч у Вялікабрытаніі. * Станіслаў Шыманоўскі — беларускі паэт, жыў і памёр у мястэчку, адзін з яго вершаў мае назву «Беніца». Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (DJVU). Сустракаецца таксама варыянт **Бе́йніца** 2. 1 2 Беніца. Пустка . 3. ↑ Юрый Туронак. Нежаданая рэспубліка 4. ↑ *Алег Гардзіенка*. Кароткая гісторыя яшчэ адной Літвы **(нявызн.)**. «Наша Ніва» (9 мая 2009). 5. ↑ Dziennik Ustaw. zm. Dziennik Ustaw. zm. Dziennik Ustaw. 6. ↑ Bienica // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna (польск.). — Warszawa, 1880. S. 218. 7. ↑ Генадзь Каханоўскі. Беніца // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1994. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-142-0. С. 14. Літаратура ---------- * Jankowski, J. Powiat oszmiański: materjały do dziejów ziemi i ludzi. Cz. 1 / zebr. i wyd. Czesław Jankowski. — Petersburg—Kraków: nakładem wydawcy: księgarnia K. Grendyszyńskiego — G. Gebethner i Spółka, 1896. — VIII, 391 s. [10] k. tabl.: il. — S. 301—330. * Каханоўскі, Г. А. Беніца / Г. А. Каханоўскі // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1994. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-142-0. — С. 14. * Каханоўскі, Г. А. Повязь часоў. — Мінск: Полымя, 1985. — 111 с. * Ліс, А. Станіслаў Шыманоўскі // Дзень паэзіі - 76: Зборнік / Рэдкал.: П. Макаль (гал. рэд.) і інш. — Мінск: Мастацкая літаратура, 1976. — 207 с. 4 л. іл.: іл. * Bienica // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna (польск.). — Warszawa, 1880. S. 218. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Беніца | ⛭**Лебедзеўскі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Лебедзева | | Пасёлкі | Пруды | | Аграгарадкі | Заскавічы | | Вёскі | Асанава · Беніца · Вяжуці · Вялікая Боркаўшчына · Гораўшчына · Готкавічы · Грудкі · Запалякі · Іваноўшчына · Конавічы · Лабачоўка · Малая Боркаўшчына · Маліноўшчына · Мароські · Паляны · Пруды · Рэдзькі · Скаварошчына · Турэц-Баяры · Хатуцічы · Цеменіца · Шыкава · Якавічы |

**Заходняя дывізія** — планаваная вайсковая адзінка ў складзе Добраахвотніцкай арміі. Гісторыя -------- Сцяпан НекрашэвічФарміраванне пачалося па ініцыятыве Аляксандра Бахановіча, які называў сябе старшынёй Часовага краёвага ўраду Беларусі і звярнуўся з такой прапановай да Дзянікіна. Як вынікае з мемарандума віцэ-старшыні Беларускага нацыянальнага цэнтра Сцяпана Некрашэвіча ад 13 студзеня 1919 года да камандуючага саюзнымі войскамі генерала Бертло, планавалася стварыць Заходняю армію Расійскай дзяржавы (як былі створаны Паўночна-заходняя армія і Узброеныя сілы на Поўдні Расіі) і накіраваць яе на вызваленне у Беларусі, акупаванай палякамі і бальшавікамі. Некрашэвіч бачыў гэтую армію беларускай, Дзянікін блага ставіўся да Некрашэвіча, як да прадстаўнікоў усіх нацыянальных рухаў былой Расійскай імперыі, якіх лічыў сепаратыстамі. Як і Аляксандр Бахановіч, Дзянікін бачыў гэтую армію інтэрнацыянальнай. Фарміраванне планавалася ў ваколіцах Адэсы. Камандуючым арміяй і адказным за яе фарміраванне ў пачатку 1919 года Дзянікін прызначыў генерала Гальфтэра[ru] (але ў студзені 1919 года Гальфтэр падаў у адстаўку[*крыніца?*]). Праз брак сродкаў было вырашана фарміраваць не асобную армію, а дывізію з беларусаў, палякаў, рускіх і літоўцаў у складзе Добраахвотніцкай арміі. Дывізія так і не была сфарміравана, рассеялася падчас эвакуацыі саюзнікаў з Адэсы і яе заняцця бальшавікамі ў красавіку 1919 года. Напэўна, такі ход падзей не задавальняў С. Некрашэвіча, бо ў лютым 1919 года ён зноў звярнуўся да Бертло ў справе стварэння беларускіх узброеных фарміраванняў і атрымаў дазвол на фарміраванне беларускай дывізіі. Крыніцы ------- 1. ↑ Латышонак 2014, с. 202. 2. ↑ Латышонак 2014, с. 229. Літаратура ---------- * Жаўнеры БНР / Алег Латышонак. — 3-е выд. перапрацаванае. — Смаленск: Інбелкульт, 2014. — 373 с.

**Валянцін Кірылавіч Сце́шыц** (10 студзеня 1928 — 5 кастрычніка 1997) — беларускі судовы медык. Доктар медыцынскіх навук (1975), прафесар (1978). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў вёсцы Доўгае Старобінскага раёна Бабруйскай акругі БССР (сучасны аграгарадок у Салігорскім раёне Мінскай вобласці Беларусі). У 1951 годзе скончыў Мінскі медыцынскі інстытут і працаваў у ім у 1951—1955 гадах асістэнтам кафедры судовай медыцыны. У 1955 годзе абараніў кандыдацкую дысертацыю на тэму «Аўтатраўма, яе асаблівасці і судова-медыцынская дыягностыка». У 1955—1959 гадах асістэнт кафедры судовай медыцыны Кіргізскага медыцынскага інстытута, адначасова судова-медыцынскі эксперт Рэспубліканскага бюро судова-медыцынскай экспертызы Міністэрства аховы здароўя Кіргізскай ССР і судова-медыцынскі эксперт горада Фрунзэ. У 1959—1961 гадах В. К. Сцешыц працаваў загадчыкам кафедрай судовай медыцыны Цярнопальскага медыцынскага інстытута. У 1961 годзе зацверджаны ў званні дацэнта. У 1961—1976 гадах у Мінскім медыцынскім інстытуце. Займаў пасаду загадчыка кафедрай судовай медыцыны. Адначасова ў 1961—1977 гадах — галоўны судова-медыцынскі эксперт Міністэрства аховы здароўя БССР. У 1976—1993 гадах выкладаў у Вышэйшай школе Міністэрства ўнутраных спраў БССР, Міністэрства ўнутраных спраў Рэспублікі Беларусь, з 1978 года — прафесар. З 1993 года на пасадзе вядучага спецыяліста ў Навукова-даследчым інстытуце крыміналістыкі, крыміналогіі і судова-медыцынскай экспертызы Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь. Адначасова прафесар кафедры юрыдычнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Памёр В. К. Сцешыц 5 кастрычніка 1997 года. Пахаваны на Усходніх могілках у Мінску. Навуковая і грамадская дзейнасць -------------------------------- Кандыдацкая (1955) і доктарская (1968) дысертацыі прысвечаны пытанням судова-медыцынскай экспертызы аўтамабільнай траўмы, па матэрыялах якой была напісана манаграфія «Судова-медыцынская экспертыза пры дарожна-транспартных здарэннях» (Мінск, 1976). Аўтар методыкі вызначэння велічыні траўміруючай сілы пры аўтатранспартных здарэннях. Займаўся пытаннямі прафілактыкі дзіцячага траўматызму і інш. Аўтар больш за 180 навуковых прац, у тым ліку 10 падручнікаў. Сярод апублікаванага: * Особенности повреждений головы автотранспортом иопределение точек приложения действующей механической силы (1954); * Рациональнаяоценка следов торможения при автомобильных авариях (1956); * О частоте и профилактикедетского транспортного травматизма (1969, у сааўтарстве.); * Повреждения тела человека в зависимости от величины травмирующей силы при дорожно-транспортных происшествиях : (Обоснование судебномедицинских критериев): Автореферат дис. на соискание ученой степени доктора медицинских наук. (14.00.24) / Ереван. гос. мед. ин-т. — Ереван: [б. и.], 1973. — 52 с.; * Судебно-медицинская экспертиза при дорожно-транспортных происшествиях — Минск: Беларусь, 1976. — 192 с. Быў членам праўлення Усесаюзнага навуковага таварыства судовых медыкаў, старшынёй праўлення Беларускага навуковага таварыства судовых медыкаў і метадычнага савета пры Галоўнай судова-медыцынскай экспертызе Міністэрства аховы здароўя БССР. Уваходзіў у склад навукова-кансультацыйнага савета Вярхоўнага суда БССР, метадычнага савета Пракуратуры БССР, рэдакцыйнай калегіі часопіса «Судебно-медицинская экспертиза». Прымаў удзел у шэрагу усесаюзных і рэспубліканскіх навуковых з’ездаў і канферэнцый. Зноскі ------ 1. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. 2. ↑ Стешиц Валентин Кириллович // Проект «Помним» (руск.) 3. ↑ Стешиц Валентин Кириллович // Кто есть Кто в судебной медицине (руск.) 4. 1 2 3 Стешиц Валентин Кириллович(недаступная спасылка) (руск.) // Сайт Беларускага дзяржаўнага медыцынскага ўніверсітэта Літаратура ---------- * Сцешыц Валянцін Кірылавіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). — С. 308. Спасылкі -------- * Стешиц Валентин Кириллович(недаступная спасылка) (руск.) // Сайт Беларускага дзяржаўнага медыцынскага ўніверсітэта * Стешиц, Валентин Кириллович (доктор медицинских наук; 1928—1997)(недаступная спасылка) (руск.) // Нацыянальная бібліятэка Беларусі * *Мережко Г. В.* СТЕШИЦ Валентин Кириллович // Белорусская юридическая энциклопедия. В 4 т. Т. 3. П—С. — Минск: ГИУСТ БГУ, 2010. — С. 572—573. Архівавана 1 лістапада 2018. (руск.)

**Карл II Сцюарт** (29 мая 1630, Лондан — пам. 6 лютага 1685, Лондан) — кароль Англіі і Шатландыі (1649—1685), сын Карла І, караля Англіі і Шатландыі і Генрыеты Марыі, дочкі Генрыха IV Бурбона, караля Францыі. Прынц Уэльскі ------------- Карл нарадзіўся ў 1630 годзе і як найстарэйшы сын каралеўскай пары атрымаў тытулы графа Корнуал, герцага Ротсэй і прынца Уэльса. Дзяцінства Карла праходзіла падчас праўлення яго бацькі, якога зненавідзела грамадства, за вялікіх падаткаў, тэндэнцый да абсалютызма і рэпрэсій супраць нязгодных. Карл I прывіваў да свайго сына высокія паняцці аб годнасці каралеўскай манархіі і пераконваў у абсалютызме. У 1641 годзе першы раз засядаў у Палаце Лордаў, падчас сесіі «Доўгага Парламента», распачатага яго бацькам годам раней, у сувязі з нязгодамі, якія выказала Шатландыя, у адказ на рэгілійныя рэформы. Паламент, у якім дамініравала пурытанская апазіцыя, адмовіў усім планам караля. Карл I вырашыў арыштаваць відных дзячоў апазіцыі, але гэтага зрабіць у яго не атрымалася і ён быў вымушаны выехаць з Лондана. Падаўся на поўнач, дзе 22 жніўня 1642 года абвясціў вайну парламенту, такім чынам распачаўшы грамадзянскую вайну. Ужо ў юнацкім узроце Карл браў удзел у хатняй вайне. 23 кастрычніка 1642 года разам з бацькам браў удзел у першай бітве вайны пад Эджхіле. Таксама, на баку бацькі, ўдзельнічаў амаль ва ўсіх ваенных кампаніях той вайны. І ў 1645 г. ва ўзросце 15 гадоў, стаў тытулярным камандзірам заходніх графств. У тым жа годзе войска караля панесла паражэнне пад Нэйсбі, ад рук войска парламента, якое ўзначальваў Олівер Кромвель, і які распачаў аблогу Оксфарда, неафіцыйную сталіцу караля. У 1646 годзе Карл, дзеля бяспекі, быў высланы на востраў Сілі каля Корнуала, пазней на востраў Джэрсі, што ў Нармандскім архіпілазе. Далей падаўся ў Францыю, дзе ўжо даўно, знаходзілася яго маці. Пасля выбуху другой грамадзянскай вайны ў 1648 годзе Карл адправіўся ў Гаагу, да свайго швагра Вільгельма II Аранскага, які не менш за французаў жадаў дапамагчы англійскаму каралю. Тут Карл падрыхтавай ваенны флот, на якім імкнуўся адправіцца ў Англію, аднак паражэнне каралеўскага войска пад Прэстанам (жнівень 1648), зрабіла гэту экспедыцыю бессэнсоўнай. Падчас знаходжання ў Гаазе Карл завязаў свой першы любоўны раман. Яго выбранніцай стала Люцыя Волтэр, якая паходзіла з сярэднезаможнай уэльскай дваранскай сям’і. Некаторыя крыніцы сцвярджаюць, што Карл і Люцыя заручыліся таемным шлюбам. Кароль у выгнанні ----------------- Карл II, 1653 Калі Карл знаходзіўся ў Францыі, у 1647 годзе, яго бацька быў схоплены парламенцкім войскам. У 1649 годзе, калі Кромвель распусціў парламент, Карл I прадстаў перад судом і быў асуджаны на смяртнае пакаранне, якое адбылося 30 студзеня 1649 года. У вачах прыхільнікаў былой каралеўскай манархіі Карл стаў новым каралём — Карлам II. Аднак Карл не атрымаў рэальнай улады. У гэты час Англія была абвешчана Рэспублікай, а рэальная ўлада знаходзілася ў руках Кромвеля. Першай прызнала маладога караля Шатландыя. Адбылося гэта ў Эдынбургу 5 лютага 1649 года. За Карлам II пайшло большасць шатландцаў, нават радыкалы, якія працівіліся Карлу І. Аднак вымусілі Карла II прысягнуць на трактаце, дзе ён кляўся не паўтараць палітыку свайго бацькі, не працягваць уніфікацыю англійскай і шатландскай царквы. 23 чэрвеня 1650 года Карл II абвясціў сканчэнне засілля Англіканскай царквы ў Шатландыі. Гэтая падзея прынесла яму папулярнасці сярод шатландцаў, але і панізіла папулярнасць сярод англічан. Кромвель тым часам, калі Карл II яшчэ святкаваў сваё прыбыццё, рушыў на Шатландыю і атрымаў бліскучую перамогу над шатландскай арміяй у бітве пад Дамбарэ. Аднак шатландцы засталіся верныя Карлу, які 1 студзеня 1651 года быў каранаваны каралём шатландскім. Першым сваім указам Карл II абвясціў ваенны паход на Англію, аднак большасць на чале з Арчыбальдам Кэмпбелам адмовілася ўдзельнічаць у экспедыцыі. Да сіл караля далучылася толькі невялікая група англійскіх прыхільнікаў. Карл рушыў на поўдзень Англіі, дзе 3 верасня 1651 года быў разгромлены сіламі парламента. Пасля паражэння кароль хаваўся ў дубе (які атрымаў назву *Royal Oak*), потым накіраваўся да Францыі. Парламент назначыў кошт за галаву Карла II (1 000 фунтаў), і пакаранне смерцю тым хто яму дапаможа. Уцёкі караля працягваліся 6 нядзель, але закончыліся поспехам. Калі ён прыбыў на кантынент, то даведаўся што Францыя і Галандыя прымірыліся з Кромвелем. Карл мусіў шукаць прытулку ў Іспаніі. Наступныя 9 гадоў Карл жыў жыццём выгнанніка. Амаль увесь час знаходзіўся ў Францыі. Ад караля Людовіка XIV, атрымаў вялікую суму грошай, на якія вёў распусны лад жыцця. Збіраў і ўдзельнічаў у шматлікіх балах, кідаўся ў бясконцыя раманы. І нічога не рабіў, каб вярнуць англійскі сталец. Аднак, нечаканы шанц выпаў у 1658 годзе. Рэстаўрацыя Сцюартаў -------------------- 3 верасня 1658 года, ва Увайтхол, памёр пратэктар Англіі Олівер Кромвель. Урад лорда пратэктара пераняў яго сын Рычард. Малады Кромвель не быў гатовы да палітычнага жыцця. За час яго праўлення Англію паглынуў хаос. Рычард не карыстаўся папулярнасцю сярод парламенту і арміі, і 25 мая 1659 года Кромвель быў вымушаны сысці. Тытул лорда пратэктара скасаваны. На першую ролю ў гэты час выходзіць губернатар Шатландыі генерал Джордж Монк. Пасля падзення пратэктарата ён выступіў са сваёй арміяй на Лондан і вымусіў парламент правесці новыя выбары. Новыя выбары прынеслі прыхільнікам Карла II шмат месцаў у палаце лордаў. 25 красавіка 1660 года адбыўся чарговы сход парламента, на якім Карлу II былі прапанаваны пастулаты, прысяга на якіх давала б Сцюартам здабыць сталец Англіі. Карл у хуткім тэмпе даў прысягу на пастулатах, сярод якіх былі між іншым амністыя ворагам бацькі, праўленне пры дапамозе незалежнага ад караля парламента, адсутнасць імкненя да абсалютызму і талерантнасць. У адказ парламент прызнаў Карла II каралём Англіі ад даты казні яго бацькі 30 студзеня 1649 года. 23 мая 1660 года Карл высадзіўся ў Дуўры. 23 мая кароль прыбыў у Лондан (Дзень Рэстаўрацыі Сцюартаў). Карл распаўсюдзіў амністыю на прыхільнікаў Кромвеля, за выключэннем тых, хто адыграў ключавую ролю ў смерці яго бацькі. Большасць з іх была пакарана яшчэ ў 1660 годзе, праз павешанне, утапленне і чацвертаванне. Некаторым атрымалася ўцячы. Цела Кромвеля было эксгумавана і павешана. На троне -------- ### Пачатак У снежні 1660 года Карл распусціў парламент. Наступны быў скліканы пасля каранацыі Карла на караля Англіі (23 красавіка 1661 года). Гэты парламент быў складзены ў асноўным з яго прыхільнікаў, ужо ў хуткім часе пачаў сваю заканадаўчую працу, абвясціўшы рэгуляванне Англіканскай царквы. Карл адмовіўся ад мноства паўнамоцтваў, якія яго бацька лічыў неадменнай прыналежнасцю манарха. Гэта прынясло яму прызнанне Парламента, які выдзеліў каралю 1 200 000 фунтаў. Аднак для Карла гэтага было мала і кожным годам ён браў з казны ўсё большыя сумы. Каб павялічыць прыбыткі правёў рэформы ўпраўлення скарбам і збора падаткаў. Кацярына Браганская У 1662 годзе Карл узяў шлюб з партугальскай прынцэсай Кацярынай Браганскай, дачкою караля Жуана IV. Разам з жонкай Карл атрымаў у пасаг Бамбей і Танжэр. У тым жа годзе ім быў спроданы порт Дзюнкерк Людовіку XIV за 40 000 фунтаў. Раней, у 1660 годзе з прывілеяў караля пачалася каланізацыя Правінцыі Караліна, якая была названа ў гонар Карла І. У 1663 годзе Карл раздаў гэту тэрыторыю 8-мі лордам, якія падтрымлівалі яго падчас Рэстаўрацыі. У 1665—1667 гадах успыхнула вайна з Нідэрландамі, справацырваная Навігацыйным Актам, выданным яшчэ пры Кромвелі (у акце гаварылася, што гандль з Англіяй і яе калоніямі, могуць весці караблі, толькі, пад англійскім сцягам, што не ўпісвалася ў інтэрэсы Галандыі). Поспех у вайне, спачатку шоу на баку англічан, якія здолелі захапіць галандскую калонію ў Паўночнай Амерыцы — Новыя Нідэрланды з яе сталіцай Новым Амстэрдамам (які потом быў перайменаваны ў Новы Ёрк, у гонар брата караля Якава, лорда Ёркскага). Затым поспех перайшоў на іншы бок. У 1667 годзе, на Тэмзе, галандцы разграмілі англійскі флот, затапіўшы ўсе караблі, за выключэннем флагмана *Royal Charles*, які быў адбуксіраваны трафеем у Амстэрдам. Закончылася вайна трактатам аб міры, які быў падпісаны 31 ліпеня 1667 года ў Брэдзе, паводле якога Новыя Нідэрланды вярталіся ў валоданне галандскай кароне. Тым часам, вечная фінансавая праблема караля, штурхнула яго да таемных перамоў з Людовікам XIV. Кароль Францыі пагаджаўся штогадова плаціць Карлу 200 000 фунтаў, узамен на палітычную падтрымку і прыняцце каталіцызму. У 1670 годзе Карл заснаваў Брытанскую Ост-Індыйскую Кампанію, якая павінна была кіраваць правінцыямі ў Індыі, мелі права на збор падаткаў, абвяшчаць рашэнне аб вайне або міры, будаваць крэпасці і ўтрымліваць войска. Таксама ажыццяўляць юрысдыкцыю над Індыяй. У 1672 годзе Карл разпачаў чарговую вайну з Нідэрландамі, якую спачатку пачала Францыя. Вайна цягнулася 2 гады і як вынік, Галандыя страціла Новыя Нідэрланды, на карысць Англіі. Падчас канфлікту сталі вядомыя таемныя французска-англійскія перамовы, што выклікала канфлікт караля з парламентам. ### Вялікая Чума і Вялікі Пажар 1665—1666 сталі гадамі самых вялікіх параз, якія панесла Англія падчас валадарства Карла II. Гэта гады вялікіх страт, празванных як Вялікая Чума і Вялікі Пажар. Эпідэмія трапіла ў Лондан у 1665 годзе, верагодна на суднах галандскіх гандляроў, які перавозілі бавоўну з Амстэрдаму. Набраўшы тэмпы, чума ўнасіла жыццё 7000 гаражан кожны тыдзень. У ліпені каралеўская сям’я перабралася ў Оксфард. Скончылася эпідэмія таксама нечакана, як і пачалася, аднак гэта былі не апошнія няшчасці, якія перажыў Лондан. 2 верасня 1666 года выпадкова разведзены агонь перарос у Вялікі Пажар. Згарэла 13 200 дамоў і 87 цэркваў. Аднак пажар меў адзін дадатковы эфект: у вогнішчы пагібла шматлікая колькасць асноўных пераношчыкаў энфекцыі — пацукі, што выклікала згасанне эпідэміі. Падчас Рэстаўрацыі каралеўскі двор вярнуўся да дарэвалюцыйных традыцый. Суровыя і пурытанскія традыцыі часу Рэвалюцыі і Рэспублікі адышлі ў занябыт. Карл II быў улюбёны ў забаўляльны лад жыцця, бесперапыння праводзіліся прыёмы і балы. Шлюб з Кацярынай Партугальскай не паўплываў на тэмперамент караля, Карл працягваў заводзіць любоўныя раманы на баку. Карл стаў першым з манархаў, які звярнуў увагу на футбол. Таксама з’яўляўся мецэнатам артыстаў і вучоных. У 1660 годзе заснаваў Каралеўскае таварыства. Канец праўлення --------------- Карл II Сцюарт Згоднае праўленне Карла II і парламента пратрымалася 10 гадоў, пасля чаго пачаліся пагаршэнні. Да парушэння прывяла замежная палітыка караля, якая апіралася на каталіцкую Францыю, а таксама рэгілійная дзейнасць караля. Першае раздражнне прыйшло ў 1672 годзе, калі кароль абвясціў роўныя правы пратэстантам і англіканам. Парламент разлічыў гэта як першы крок да прызнання раўнапраўства каталікоў, і заблакаваў уставу. Ад гэтай пары адносіны паміж каралём і парламентам, рабіліся ўсё больш напружаннымі. У 1673 годзе пад уплывам парламенту, Карл адмовіўся ад нядаўніх пастаноў, прызнаўшы яшчэ раз акт аб недапушчальнасці раўнапраўства каталікоў. Годам пазней парламент адмовіўся фінансаваць англа-нідэрландскую вайну, такім чынам Карл быў вымушаны ісці на перамовы. Да далейшых спрэчак далучылася пытанне аб пераемніку стальца. Каралева Кацярына, цяжарнасць якой кожны раз канчалася выкідам, не магла даць каралю мужчынскага нашчадка. У такой сітуацыі пераемнікам рабіўся брат Карла — Якаў, які не карыстаўся папулярнасцю, з-за сваёй ярай прыхільнасці да каталіцтва. У 1678 годзе, па Англіі «нейкімі» былі распаўсюджаны чуткі пра «папскую рэвалючыю», мэтай якой было забойства Карла II і станаўленне на трон каталіка Якава. Сам Карл у плёткі не паверыў, аднак паручыў Тому Озбарну азнаёміцца са справай. Апошні давёў справу да парламента, што прывяло яго да антыкаталіцкай істэрыі. Па ўсёй краіне пачалося паляванне на патэнцыяльных замоўшчыкаў. У 1678 годзе большасць англічан жадала вайны з Францыяй, але кароль праводзіў таемныя перамовы з французамі, гарантуючы нейтральнасць Англіі. Аднак, нечакана, падчас чарговага пасольства, палата лордаў даведалася аб рэальнай мэце місіі. Баронячы сітуацыю, у 1679 годзе Карл II распусціў парламент. Новы быў скліканы ў сакавіку, большасць з лордаў былі прыхільнікамі караля. Чарговым яблыкам разладу паміж каралём і парламентам стала пытанне аб пераемніке. Парламент 1679 года рабіў усё магчымае, каб не дапусціць на англійскі трон каталіка. У тым жа годзе быў падрыхтаваны дакумент *Exclusion Bill* паводле якога граф Ёркскі не меў права на пераемнасць кароны. У вачах пратэстантаў кандыдатам на трон быў старэйшы пазашлюбны сын Карла II — Джэймс Скот. Аглашэнне *Exclusion Bill* прывяло да падзелу палітычнай сцэны Англіі і ўтварэння палітычных партый, якія існуюць і сёння. Прыхільнікі петыцыі ператварыліся ў партыю вігаў (Ліберальная партыя), праціўнікі ў партыю тораў (Кансерватыўная партыя). Карл асцерагаючыся прыняцця закона, у 1679 годзе распусціў парламент. Два наступныя скліканні (1680 і 1681) таксама былі разпушчаны. Між тым апошні, стаў пачаткам асабістага праўлення Карла. Гэта выклікала абурэнне сярод некаторых пратыстанцкіх партый, якія ў 1683 годзе склалі змову супраць караля. Аднак змова была разсякрэчана, а змошчыкі пакараныя. Смерць ------ Памёр Карл II у 1685 годзе. Перад самай смерцю прыняў каталіцтва. Яго пераемнікам стаў Якаў II у Англіі і як Якаў VII у Шатландыі. Непапулярная палітыка Якава прывяла да паўстання ў 1688 годзе, быў вымушаны бегчы ў Францыю. Каханкі і пазашлюбныя дзеці --------------------------- Карл II не пакінуў законных дзяцей, аднак вядомыя яго пазашлюбныя сыны і дочкі ад розных каханак: * ад Люсі Уолтэр: + Джэймс Скот * ад Элізабет Кілігру: + Шарлота ФіцРой * ад Нэл Гвін: + Чарлз Бюклерк + Джэймс, лорд Бюклерк * і іншыя. Радавод ------- | Генрых Сцюарт |   | Марыя I |   | Фрыдрых II Дацкі |   | Сафія Мекленбургкая |   | Антуан Наварскі |   | Жанна III Наварская |   | Франчэска I дэ Медычы |   | Жанна Аўстрыйская | |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | | |   |   | Якаў I |   |   |   |   |   | Ганна Дацкая |   |   |   |   |   | Генрых IV |   |   |   |   |   | Марыя дэ Медычы |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | | |   |   |   |   |   |   | Карл I |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | Генрыета Марыя |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | **Карл II** |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | Зноскі ------ 1. 1 2 Charles II // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741'></a> 2. 1 2 *Lundy D. R.* Charles II Stuart, King of Great Britain // The Peerage Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> 3. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Kindred Britain<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q75653886'></a> 4. ↑ *(unspecified title)* Праверана 7 жніўня 2020. 5. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 *Lundy D. R.* The Peerage<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> Бібліяграфія ------------ * Antonia Fraser, *King Charles II* Phoenix Press, 2002, ISBN 0-7538-1403-X. * Tim Harris, *Restoration: Charles II and his kingdoms, 1660—1685*, Allen Lane, Londyn 2005, ISBN 0-7139-9191-7. * Ronald Hutton, *Charles II: King of England, Scotland, and Ireland*, Clarendon Press, Oksford 1989, ISBN 0-19-822911-9. * John Miller, *Charles II*, 1991 * John Miller, *Restoration England: the reign of Charles II*, Longman, Londyn 1985, ISBN 0-582-35396-3. | ⛭Англія Каралі Англіі | | --- | | Да нармандскагазаваявання | * Альфрэд Вялікі * Эдуард Старэйшы * Этэльстан * Эдмунд I * Эдрэд * Эдвіг * Эдгар * Эдуард Мучанік * Этэльрэд II * Свен Вілабароды\*† * Эдмунд II * Кнуд Вялікі\*† * Гаральд I * Хардэкнуд\* * Эдуард Спаведнік * Гаральд II Годвінсан * Эдгар Этэлінг | | Нармандская дынастыя | * Вільгельм I Заваёўнік * Вільгельм II * Генрых I * Стэфан | | Плантагенеты | | | | --- | | * Мацільда * Генрых II * Рычард I * Іаан Беззямельны * Генрых III * Эдуард I * Эдуард II * Эдуард III * Рычард II | | Ланкастэры | * Генрых IV * Генрых V * Генрых VI | | Ёркі | * Эдуард IV * Эдуард V * Рычард III | | | Цюдары | * Генрых VII * Генрых VIII‡ * Эдуард VI‡ * Джэйн Грэй‡ * Марыя I‡ * Лізавета I‡ | | Сцюарты | * Якаў I‡§ * Карл I‡§ * *рэвалюцыя* * Карл II‡§ * Якаў II‡§ * Вільгельм III‡§¶ + Марыя II‡§ * Ганна‡§ | | \* манарх Даніі · † манарх Нарвегіі · ‡ манарх Ірландыі · § манарх Шатландыі · ¶ Штатгальтар Нідэрландаў | | ?Карл II Сцюарт — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Matthew Stewart, 4th Earl of Lennox[d] | | | | | | | | | | | | | | Генрых Сцюарт, лорд Дарнлі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Margaret Douglas[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Якаў I Сцюарт | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Якаў V, кароль Шатландыі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыя Сцюарт | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыя дэ Гіз, каралева Шатландыі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Карл I Сцюарт | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Крысціян III[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Фрэдэрык II[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Dorothea of Saxe-Lauenburg[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ганна Дацкая | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ульрых Мекленбургскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Сафія Мекленбург-Гюстраўская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Елізавета Дацкая | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Карл II Сцюарт | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Charles, Duke of Vendôme[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Антуан дэ Бурбон[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Françoise d'Alençon[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Генрых IV | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Генрых II Наварскі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Іаана III[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Маргарыта Наварская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Генрыэта Марыя Французская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Козіма I Медычы[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Франчэска I Медычы | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Элеанора Таледская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыя Медычы | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Фердынанд I Габсбург | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Іаана Аўстрыйская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ганна Ягелонка | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Discogs · MusicBrainz · RKDartists · ECARTICO · The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Праваслаўная · Britannica (онлайн) · Dictionary of National Biography · Notable Names Database · Оксфардскі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · WikiTree · WeRelate · Geni.com · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV12080277 · BIBSYS: 1512647520876 · BNC: a1127377x · BNE: XX1139384 · BNF: 131970876 · GND: 118560042 · ICCU: VEAV045729 · ISNI: 0000 0001 1867 5506 · LCCN: n79074258 · LNB: 000205947 · NKC: xx0008556 · NLA: 35200267 · NLP: a0000001186383 · NTA: 070394695 · NUKAT: n98032257 · LIBRIS: 205607 · SUDOC: 027292770 · VIAF: 88984774 · ULAN: 500247094 | |

**Крыніца Ютурны** (лац.: **Lacus Iuturnae**) — некалі крыніца і алтар прысвечаныя Ютурне на рымскім форуме, лч падножжа Палаціна ў Рыме. Крыніца атрымала назву ад імя лацінскай німфы Ютурны, а вада лічылася гаючай. Па легендзе, Кастар і Полукс напаілі сваіх канёў у гэтай крыніцы, калі прынеслі вестку пра перамогу над этрускамі ў 496 годзе да н.э. у Рым. Крыніца і храм Дыяскураў складалі адно цэлае. 11 студзеня святкавалася старажытнарымскае свята — ютурналіі ў гонар німфы. Літаратура ---------- * Lacus\_Juturnae (англ.). — в Samuel Ball Platner, Thomas Ashby. A topographical dictionary of ancient Rome. * Eva Margareta Steinby, "Lacus Iuturnae". De Luca, 1989. ISBN 8878131938, ISBN 978-8878131934 * Eva Margareta Steinby, "Lacus Iuturnae" in "Lexicon Topographicum Urbis Romae". Edizioni Quasar, 1993. B000TGC41S * Scullard, H. H. *Festivals and Ceremonies of the Roman Republic*. Cornell University Press, 1981. ISBN 0-8014-1402-4 Спасылкі -------- * James Grout: *Lacus Juturnae*, part of the *Encyclopædia Romana*

Сучасны **сцяг Аргенціны** стаў дзяржаўным у 1812 годзе. Эскіз сцяга быў прапанаваны Мануэлем Бельграна. Ён складаўся з трох роўных па шырыні гарызантальных палос — крайнія пафарбаваны ў светла-блакітны, цэнтральная — у белы колер. У 1818 годзе ў цэнтра сцяга было змешчана жоўтае «майскае сонца» (ісп.: Sol de Mayo), якое сімвалізуе інкскага бога сонца і названае так у гонар Майскай рэвалюцыі. Поўная версія сцяга, якая ўключае выяву сонца, называецца «афіцыйным цырыманіяльным сцягам» (ісп.: Bandera Oficial de Ceremonia), сцяг без сонца — «святочным сцягам» (ісп.: Bandera de Ornato). Афіцыйная версія сцяга заўсёды павінна падымацца вышэй святочнай. Ва ўсіх іншых адносінах абодвы варыянты нацыянальнага сцяга лічацца паўнапраўнымі. Інтэрпрэтацыя значэння ---------------------- Згодна з найбольш распаўсюджанай інтэрпрэтацыяй значэння сцяга, ён увасабляе неба, аблокі і сонца. Тым не менш, існуе некалькі народных паданняў, якія тлумачаць значэнне колераў сцяга па-іншаму. Паводле аднаго з іх, блакітны колер сімвалізуе раку Ла-Плата (Río de la Plata — літаральна «Рака срэбра»), а белы — срэбра (назва «Аргенціна» паходзіць ад лацінскай назвы срэбра, лац. Argentum). Ёсць таксама меркаванне, што расфарбоўка сцяга заснавана на традыцыйных колерах Бурбонаў. Паводле яшчэ аднаго варыянту, блакітны і белы — колеры адзення Панны Марыі. Штогод, 20 чэрвеня, у Аргенціне адзначаецца Дзень сцяга. | ⛭Аргенціна паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Аргенціна»** | | Краіны Паўднёвай Амерыкі: Сцягі | | --- | | Аргенціна · Балівія · Бразілія · Венесуэла · Гаяна · Калумбія · Парагвай · Перу · Сурынам · Уругвай · Чылі · Эквадор | | Фалклендскія астравы · Французская Гвіяна · Паўднёвая Георгія і Паўднёвыя Сандвічавы астравы |

Франчэска Альбані. Хрышчэнне Ісуса Хрыста. | Жыццё Ісуса Хрыстазгодна Евангелляў | | --- | | Жыццё Ісуса Хрыста | | Дзяцінства Ісуса * Дабравешчанне + Наведванне Марыі * Нараджэнне + Нараджэнне ад дзевы + Пакланенне пастухоў + Абразанне * Стрэчанне * Пакланенне вешчуноў * Бегства ў Егіпет + Забойства немаўлят * Вяртанне ў Назарэт * Адшуканне ў храме | | Служэнне Ісуса * Хрышчэнне Ісуса * Спакуса * Закліканне дванаццаці апосталаў * Нагорная пропаведзь * Цуды * Прытчы * Адвяржэнне * Праабражэнне | | Пакуты * Вербная нядзеля + Трыумфальны ўезд у Іерусалім * Ачышчэнне Храма * Прароцтва пра другое прышэсце * Памазанне * Тайная вячэра + Абяцанне Суцешніка * Агонія ў Гефсіманіі + Пацалунак Іуды + Арышт * Суд сінедрыёна * Здзекі * Суд Ірада * Суд Пілата + Хвастанне + *Ecce homo* + Цярновы вянок + *Via Dolorosa* * Укрыжаванне + Зняцце з крыжа * Палажэнне ў труну | | Уваскрэсенне * Пустая труна * З'яўленне + *Не дакранайся да мяне* + Шлях у Эмаус + Вялікае даручэнне + Узнясенне | | Іншыя падзеі НЗ * Шлях у Дамаск * Бачанне Янам | | * Г * Р * П | **Хрышчэнне Ісуса** — падзея ў жыцці і дзейнасці Ісуса Хрыста, якая азначае пачатак Яго грамадскага служэння. Гэта падзея запісана ў сінаптычных Евангеллях, у Евангеллі паводле Яна прама не апісваецца хрышчэнне Ісуса. Хрышчэнне з’яўляецца адной з пяці асноўных вех у евангельскім апавяданні пра жыццё Ісуса, разам з Праабражэннем, распяццем, уваскрэсеннем і Узнясеннем. Большасць хрысціянскіх канфесій разглядаюць хрышчэнне Ісуса як важную падзею, якая з’яўляецца падставай для хрысціянскага абраду хрышчэння (гл. таксама Дзеянні 19:1-7). Ва ўсходнім хрысціянстве хрышчэнне Ісуса адзначаецца 19 студзеня, у свята Богаяўлення. У Рымска-каталіцкай царкве, Англіканскай царкве, лютэранскай цэркве і некаторых іншых заходніх канфесіях святкуецца ў свята Хрышчэння Гасподняга. Біблейскае апавяданне --------------------- У Евангеллях паводле Марка, Мацвея і Лукі ў цэлым апісана поўная гісторыя хрышчэння. У Евангеллі паводле Мацвея 3:14, сустрэўшы Ісуса, Ян сказаў: «Мне трэба ў Цябе хрысціцца, а Ты прыходзіш да мяне?» Тым не менш, Ісус пераконвае Яна хрысціць Яго. У Евангеллі паводле Лукі апісваецца, што, калі Ісус маліўся, Нябёсы адкрыліся і Дух Святы сышоў на Яго. Лука ўдакладняе, што дух спусціўся ў «цялесным выглядзе» голуба, а не проста сыходзіў, як голуб. У Евангеллях паводле Лукі і Марка запісана пра голас, які звяртаецца да Ісуса, кажучы: «*Ты Сын Мой Любасны, Якога Я ўпадабаў*», у той час як у Евангеллі паводле Мацвея голас звяртаецца да натоўпу: «Гэты ёсць Сын Мой Любасны, Якога Я ўпадабаў» (Мацвея 3:13-17; Марка 1:9-11; Лукі 3:21-23). У Евангеллі паводле Яна 1:29-33 няма прамога апавядання пра хрышчэнне, але Ян Хрысціцель сведчыць, што ён бачыў Дух, які сыходзіў, як голуб. Далей расказваецца пра сустрэчу Ісуса з двума Яго будучымі вучнямі, якія на той час былі вучнямі Яна Хрысціцеля, адзін з іх названы Андрэй. Пасля хрышчэння ў Сінаптычных Евангеллях апавядаюць пра спакусу Ісуса, калі Ён адышоў у Іўдзейскую пустыню пасціцца на працягу сарака дзён і начэй. Месцазнаходжанне ---------------- У Ян. 3:23 запісана, што Ян хрысціў у Яноне паблізу Саліма, «таму што там было шмат вады». Таксама ў Ян. 1:28 гаворыцца, што Ян Хрысціцель хрысціў у «Віфаніі за Іарданам». Але гэта месца не ёсць вёска Віфанія на ўсход ад Іерусаліма, але, як правіла, лічыцца, што гэта горад Віфавара ў Пярэі. Меркаванае месца хрышчэння на рацэ Іардан У III стагоддзі Арыген, які пераехаў у раён з Александрыі, прапанаваў Віфавару ў якасці месца хрышчэння. У IV стагоддзі Еўсевій Кесарыйскі заявіў, што месца хрышчэння было на заходнім беразе ракі Іардан, што і было адлюстравана на візантыйскай карце Мадаба. Любімае месца для хрысціянскіх паломнікаў да месца хрышчэння Ісуса знаходзіцца на рацэ Іардан каля Іерыхона. Гэтае месца размешчана на беразе Іардана ў Аль-Махтас (што перакладаецца з арабскай мовы як хрышчэнне або апусканне), гэта месца было падтрымана ЮНЕСКА для раскопак. Месца наведаў Папа Рымскі Ян Павел II у сакавіку 2000 года і сказаў: «Мне здаецца, я бачу Ісуса, Які прыходзіць да водаў ракі Іардан недалёка адсюль, каб прыняць хрышчэнне ад Яна Хрысціцеля». Адлюстраванне ў мастацтве ------------------------- У той час як у Евангеллі паводле Лукі пэўна сведчыцца пра Дух Божы, Які сыходзіць у выглядзе голуба, у Евангеллі паводле Мацвея апісанне досыць расплывістае, яно можа быць вытлумачана толькі праз здагадку, што Дух спускаўся ў выглядзе голуба. Нягледзячы на тое, што ў час напісання Евангелляў вялікая колькасць сімвалаў звязвалася з галубамі, вобраз голуба стаў добра вядомым сімвалам Святога Духа ў хрысціянскім мастацтве. Выявы хрышчэння звычайна падаюць адчыненае неба і Духа Святога, зыходзячага ў выглядзе голуба да Ісуса. * Жуан Наварэта, 1567г.Жуан Наварэта, 1567г. * Гвіда Рэні, 1623г.Гвіда Рэні, 1623г. * Кітайскі фарфор, Дынастыя Цын, пачатак 18 ст.Кітайскі фарфор, Дынастыя Цын, пачатак 18 ст. * Праваслаўная іконаПраваслаўная ікона Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Хрышчэнне Ісуса | ⛭Праваслаўныя святы | | --- | | Вялікія | Вялікдзень | | Дванадзясятыя | Раство Прасвятой Багародзіцы • Узвіжанне Крыжа Гасподняга • Увядзенне ў храм Прасвятой Багародзіцы • Раство Хрыстова • Хрышчэнне Гасподняе • Стрэчанне Гасподняе • Дабравешчанне Прасвятой Багародзіцы • Уваход Гасподні ў Іерусалім • Ушэсце Гасподняе • Дзень Святой Тройцы • Праабражэнне Гасподняе • Успенне Прасвятой Багародзіцы | | Недванадзясятыявялікія | Пакровы Прасвятой Багародзіцы • Абразанне Гасподняе • Раство Іаана Прадцечы • Памяць святых першавярхоўных апосталаў Пятра і Паўла • Адсячэнне галавы Іаана Прадцечы | | Сярэднія | Навагоддзе • Сергія Раданежскага • Іаана Багаслова • Сабор Прасвятой Багародзіцы • Сабор Іаана Прадцечы • Іаана Залатавуста • Сабор трох свяціцеляў • Знаходжанне галавы Іаана Прадцечы • Памяць святых Севастыйскіх мучанікаў • Мікалая Цудатворца (зімовы • вясновы) • Кірыла і Мяфодзія • князя Уладзіміра • Казанскай іконы Маці Божа |

**Казімір Францавіч Пушчын** (1908, вёска Пціч, Петрыкаўскі раён — 11 студзеня 1961) — адзін з кіраўнікоў партызанскага руху ў Мінскай вобласці. Біяграфія --------- Член КПСС з 1928 года. З 1928 года на камсамольскай рабоце ў Азарычах і Калінкавічах, з 1937 года на гаспадарчай рабоце. З чэрвеня 1941 года ў Чырвонай Арміі. У партызанах з ліпеня 1942 года: камандзір групы, з лістапада 1942 атрада, у кастрычніку 1943 — ліпені 1944 гадоў камандаваў 121-й партызанскай брыгадай імя А. Ф. Брагіна. З 1944 года намеснік старшыні Мінскага райвыканкама, старшыня Уздзенскага райвыканкама, з 1956 года начальнік упраўлення Мінскага аблвыканкама. Дэпутат ВС БССР з 1947 года. Зноскі ------ 1. ↑ Літаратура ---------- * Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне, 1941—1945: Энцыкл. / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1990. — 680 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-012-2. Спасылкі -------- * Пущин Казимир Францевич у праекце выдавецкага дома «Беларусь сегодня» і Нацыянальнага архіва Беларусі «Партизаны Беларуси» (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | БАП: 142849 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Цюкаў. **Яўген Аляксандравіч Цюкаў** (14 студзеня 1925, г.п. Плешчаніцы, Мінская вобласць — 11 мая 1971) — беларускі архітэктар. Біяграфія --------- Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны. Скончыў Маскоўскі архітэктурны інстытут у 1952 годзе. Працаваў у Белдзіпрасельбудзе, Мінскпраекце, з 1967 па 1971 г. — галоўным архітэктарам праектаў у Белдзіпрагандлі. Член Саюза архітэктараў СССР з 1961 года. Пахаваны на мінскіх Чыжоўскіх могілках. Творчасць --------- Адміністрацыя Фрунзенскага раёна Асноўныя працы: планіроўка цалінных саўгасаў «Талбухінскі», «Чэхаўскі», «Майскі» Какчатаўскай вобласці (1956), серыя жылых дамоў для сельскай мясцовасці Б1-001-11 (1958), сельскі клуб на 400 месцаў (1959), тыпавыя праекты камбінатаў бытавога абслугоўвання (1959), уніфікаваная серыя жылых, грамадскіх і прамысловых будынкаў і жылых дамоў для сельскай мясцовасці (1960, у аўтарскім калектыве), пасёлак навуковых працаўнікоў у с. Лошніца Мінскага раёна (1960), лабараторны корпус Інстытута механізацыі і электрыфікацыі сельскай гаспадаркі (1960), будынак РК КПБ і райвыканкама Фрунзенскага раёна (1970, сааўтары А. Тэн, А. Жалдакоў). Зноскі ------ 1. ↑ Чыжоўскiя могiлкi. Нечаканыя сустрэчы  (бел.). *Наша Ніва*. Праверана 15 верасня 2023.(недаступная спасылка) Літаратура ---------- * Тюков Евгений Александрович // Архитекторы Советской Белоруссии: Биогр. справочник / Союз архитекторов БССР; Сост. В. И. Аникин и др.. — Мн.: Беларусь, 1991. — 262 с. — ISBN 5-338-00611-1. (руск.)

**Банан** (*Musa*) — род шматгадовых травяністых раслін сямейства бананавых (*Musaceae*), радзімай якіх з’яўляюцца тропікі Паўднёва-Усходняй Азіі і, у прыватнасці, Малайскі архіпелаг. Бананамі таксама называюць плады гэтых раслін, якія выкарыстоўваюць у харч. На сёння розныя сарты стэрыльнага трыпалоіднага культыгена Musa × paradisiaca (штучнага віду, які не сустракаецца ў дзікай прыродзе), створана на аснове некаторых відаў гэтых раслін, шырока культывуюцца ў трапічных краінах і шмат у якіх з іх складаюць важную долю рынка. Банан сярод вырошчваемых культур займае чацвертае месца ў свеце, саступаючы толькі рысу, пшаніцы і кукурузе. Род аб’ядноўвае звыш 40 відаў, якія распаўсюджаны, галоўным чынам, у Паўднёва-Усходняй Азіі і на астравах Ціхага акіяна. Самы паўночны від — *Банан японскі* (*Musa basjoo*), з японскіх астравоў Рукю, вырошчваецца ў якасці дэкаратыўнай расліны на чарнаморскім узбярэжжы Каўказа, у Крыме і Грузіі. Культываванне ------------- ### Гісторыя Адна з першых пісьмовых згадак пра банан змяшчаецца ў старажытным індыйскім рукапісу Махабхарата Бананы з’яўляюцца аднымі з самых старажытных раслін, які пачалі вырошчвацца чалавекам. Іх радзімай лічацца астравы Малайскага архіпелага, дзе, як лічаць навукоўцы, старажытныя жыхары вырошчвалі іх і спажывалі як дадатак да рыбнай дыеты. Падарожнічаючы астравамі Ціхага акіяна, яны запасаліся вядомай ім садавіной і такім чынам спрыялі распаўсюджванню бананаў. Першым з сучасных вучоных, які ўсталяваў геаграфічнае паходжанне бананаў, стаў адзін з заснавальнікаў навуковай селекцыі, акадэмік Мікалай Іванавіч Вавілаў, які ў 1920-х — 1930-х гадах даследаваў розныя рэгіёны свету і апісаў вынікі ў працы «Цэнтры паходжання культурных раслін». Першыя пісьмовыя згадкі аб гэтым плодзе дайшлі да нашага часу ў будыйскім каноне на мове палі, які адносіцца да V—VI стагоддзяў да н.э. — верагодна, да таго часу бананы з дапамогай мараплаўцаў ужо былі інтрадукаваны ў Індыі. Пазней бананы ўжо даволі часта згадваюцца ў старажытных рукапісах на розных мовах. Напрыклад, у індыйскім эпасе Махабхарата і Рамаяна гаворыцца пра тое, што будыйскім манахам дазволена піць напой, прыгатаваны з бананаў. Бананы апісваюцца ў «Натуральнай гісторыі раслін» старажытнагрэчаскага філосафа і аднаго з заснавальнікаў батанікі Тэафраста, які жыў у IV стагоддзі да н.э. Кітайскі тактык і пісьменнік Ян Фу (кіт.: 杨阜), які жыў у часы кітайскай дынастыі Лян, гэта значыць у 502—557 гады, у сваёй «Энцыклапедыі незвычайнага» ўпершыню згадвае аб развядзенні бананаў у гэтай краіне. Рымскі пісьменнік Пліній Старэйшы ў склад «Натуральнай гісторыі» згадвае пра тое, што Аляксандр Македонскі падчас свайго паходу ў Індыю ў 327 годзе да н.э. паспрабаваў гэту садавіну і нават прывёз яго з сабой у Еўропу. Калі да таго часу ў заходнім свеце не адзначана відавочнага абазначэння для банана, то ў Плінія Старэйшага ён упершыню згадваецца як «пала» (лац.: pala). Гэтая назва да гэтага часу захавалася ў адной з індыйскіх моў малаялам. Некаторыя навукоўцы лічаць, што бананы былі таксама вядомыя і ў Паўднёвай Амерыцы да прыходу еўрапейцаў. Сцвярджэнні абгрунтоўваюцца тым, што рэшткі бананавага лісця знаходзілі ў перуанскіх індзейскіх магільніцах. Акрамя таго, некаторыя лічаць, што пад «райскай садавіной», у Старым Запавеце спакушаўся да Адама і Евы ў раі менавіта банан. Апошняе сцвярджэнне вельмі спрэчнае, паколькі ні старажытныя егіпцяне, ні старажытныя яўрэі аб бананах нічога не ведалі. Пасля 650 года бананы былі завезены з Індыі ў Палесціну і на ўсходняе ўзбярэжжа Афрыкі — на гэты раз дзякуючы арабам, якія актыўна гандлявалі рабамі і слановай косткай. Да часу актыўнага даследавання Заходняй Афрыцы еўрапейцамі, якое прыйшлося на XV стагоддзе, бананы там ужо былі добра вядомыя. Пасля 1402 года партугальцы прывезлі бананы з Гвінеі на Канарскія астравы, дзе заняліся іх вырошчваннем, а ў 1516 годзе — праз толькі 24 гады пасля адкрыцця Амерыкі Калумбам — завезлі гэту садавіну на востраў Гаіці. Апошняе падарожжа ўзначальваў іспанскі місіянер манах Томас дэ Берланга (ісп.: Tomas de Berlanga). Пра актыўнае вырошчванне бананаў у Паўднёвай Амерыцы ўжо ў сярэдзіне XVI стагоддзя пісаў у сваёй «Хроніцы Перу» Педра дэ Сьеса дэ Леон у 1553 годзе. Нягледзячы на тое, што ў тропіках бананы хутка заваявалі папулярнасць, у еўрапейскіх і амерыканскіх краінах з умераным кліматам яны яшчэ доўгі час заставаліся вельмі рэдкім экзатычным прадуктам, паколькі адным з асноўных патрабаванняў да іх транспартавання і захоўвання з’яўляецца падтрыманне сталай тэмпературы не вышэй за 14 °C. Толькі ў другой палове XIX стагоддзя, з вынаходствам халадзільных установак і будаўніцтвам чыгунак, з’явілася стабільная магчымасць дастаўкі гэтай садавіны на паўночныя рынкі спачатку ЗША, а потым і Еўропы. ### Вырошчванне Бананавыя плантацыі. У якасці прадуктаў харчавання бананы культывуюць у тропіках на вышыні да 2 тысяч метраў над узроўнем мора. Спрыяльнымі ўмовамі для вырошчвання гэтых раслін лічаць тэмпературы ад 26 да 35 °C днём і ад 22 да 28 °C ноччу. Пры тэмпературы ніжэй за 16 °C рост расліны значна запавольваецца, а пры 10 °C — спыняецца зусім. Толькі асобныя гатункі, як раджапуры, здольныя вытрымліваць нізкія тэмпературы каля 0 °C. Вышыня над узроўнем мора, на якой расліны прыжываюцца, залежыць ад даўгаты — звычайна яна не перавышае 920 метраў, не зважаючы на тое, што на гавайскім востраве Маўі яны растуць на вышыні да тысячы метраў, а ў Папуа-Новай Гвінеі — да двух тысяч метраў над узроўнем мора. Вялікае значэнне для культывавання гэтай садавіны таксама мае пэўны рэжым вільготнасці, гэта значыць, што засушлівы сезон не павінен доўжыцца больш за тры месяцы ў годзе, а сярэдняя норма ападкаў павінна складаць не менш за 100 мм у месяц. У выпадку нядоўгачасовага пахаладання бананавыя плантацыі спрабуюць абаграваць, затапляючы іх вадой або абпальваючы дымам. Многія культуры адчувальныя да моцнага ветру — неглыбокая каранёвая сістэма няздольная ўтрымаць расліну на месцы, і толькі лісце, якое ірвецца ўздоўж прожылкаў, памяншае ціск на расліну. Для вырошчвання ў прамысловых маштабах патрабуецца добра асушаная, пажадана кіслая глеба. У глебе, небагатай на мінеральныя рэчывы, расліны пры добрым доглядзе таксама будуць расці, аднак у гэтым выпадку іхная культывацыя можа стаць эканамічна нявыгаднай. Ураджайнасць пладоў можа дасягаць да 40 тысяч кілаграм на гектар плошчы штогод. Транспартаванне пладоў, Іспанія. Перыяд поўнага паспявання пладоў, пачынаючы з пасадкі, звычайна займае 10—12 месяцаў, а для некаторых гатункаў можа складаць 17—19 месяцаў. Для плантацый выбіраюць як урадлівыя землі ў рачных далінах, так і раўнінныя ўчасткі і схілы пагоркаў. Калі зямля не схільная да эрозіі, перад пасадкай яе добра аруць. Размнажэнне ў асноўным праходзіць вегетатыўна, радзей насеннем. Як правіла, пасадка вырабляецца перад або ў пачатку сезону дажджоў, бо ў гэтым выпадку саджанцы атрымліваюць неабходную ім колькасць вільгаці. Шчыльнасць насаджэнняў вар'іруецца ў шырокіх межах і залежыць ад шматлікіх фактараў, бо пры згушчанай пасадцы паляпшаецца супраціўленне ветру, аднак павялічваецца адчувальнасць да захворванняў. Увогуле, на адным гектары можа расці ад 600 да 4400 раслін. Падчас росту плантацыі старанна праполваюць, дзеля барацьбы з пустазеллем ужываюць розныя метады, такія як прымяненне гербіцыдаў, мульчаванне (абкладанне каранёў) сухім бананавым лісцем і нават выкарыстоўваюць гусей, якія ахвотна ядуць некаторае пустазелле, пры гэтым не чапаючы бананаў. Калі глебы недастаткова ўрадлівыя, то іх актыўна ўгнойваюць. Склад мінеральных рэчываў, якія выкарыстоўваюць для падкорму, залежыць ад кожнага канкрэтнага выпадку, гэта значыць гэта могуць быць азот, калій або фосфар. Гнілыя бананы Калі ў раслін з’яўляюцца плады, іх абавязкова падпіраюць драўлянымі ці бамбукавымі шастамі, каб яны не зламаліся пад цяжарам пладоў, а самі плады для лепшай захаванасці пакрываюць старымі сухімі лістамі, брызентам, мешкавінай альбо пластыкавай плёнкай. Зразаюць плод яшчэ зялёным, калі ён паспеў толькі на 75% — у такім выглядзе ён лягчэй транспартуецца і даўжэй захоўваецца. Бананы дрэнна захоўваюцца, бо ў месцах механічных пашкоджанняў скуркі хутка ўзнікаюць пацямненні, якія загніваюць. Каб бананы не страцілі свой таварны выгляд, іх апрацоўваюць цытрынавым сокам або апускаюць у вуглякіслую мінеральную ваду. ### Індустрыя Сартыроўшчыцы бананаў у Белізе адразаюць бананы ад галін. Росквіт індустрыі бананаў бярэ свой пачатак у другой палове XIX стагоддзя, калі з вынаходствам халадзільных установак з’явілася магчымасць транспартавання гэтага тавару ў рэгіёны з умераным кліматам. Яе заснавальнікамі лічаць двух амерыканцаў — Ларэнца Бейкера і Майнора Кейта, якія незалежна адзін ад аднаго ў 1870 і 1872 гадах заняліся транспартаваннем гэтай садавіны з краін Лацінскай Амерыкі і Вест-Індыі ў ЗША. Першы з іх дастаўляў тавар з Ямайкі ў Бостан, а другі заснаваў плантацыю ў Коста-Рыцы і перавозіў прадукты морам у Новы Арлеан і Нью-Ёрк. Першыя перавозкі былі занадта рызыкоўныя, бо ў выпадку неспрыяльнага ветру караблі затрымліваліся ў шляху, і тавар хутка псаваўся. Аднак ужо да пачатку XX стагоддзя бізнес стаў хутка развівацца, і з лёгкай рукі амерыканскага пісьменніка О. Генры (аповесць «Каралі і капуста») нават з’явіўся тэрмін «бананавая рэспубліка», які адносіцца да эканамічна слабых дзяржаў, цалкам залежных ад экспарту гэтай садавіны. Бурны рост індустрыі працягнуўся і ў XX стагоддзі, толькі з 1961 па 2001 гады вытворчасць тавару вырасла больш чым у 3,5 разы. У цяперашні час бананы вырошчваюць практычна ва ўсіх краінах з вільготным трапічным кліматам. Паводле дадзеных Харчовай і сельскагаспадарчай арганізацыі ААН, якая займаецца пытаннямі развіцця сельскай гаспадаркі, агульны аб'ём выгадаваных бананаў у свеце ў 2001 годзе верагодна склаў каля 99 млн тон гэтай садавіны. Далёка не ўсе краіны займаюцца экспартам гэтай прадукцыі, гэта значыць Індыя, Бразілія, Кітай і Тайланд вырошчваюць яе толькі для ўнутранага спажывання. Аднак паводле аб'ёму прадукцыі Індыя і Бразілія, а таксама Эквадор, займаюць першыя пазіцыі ў свеце, гэта значыць доля Індыі складае 23%, а Бразіліі і Эквадора — па 9%. Каля 80% усяго экспарту прыпадае на краіны Лацінскай Амерыкі — у асноўным гэта Эквадор (28,5%), Коста-Рыка (13,9%), Калумбія (10,0%) і Гватэмала (5,8%). Вялікі аб'ём экспарту таксама прыходзіцца на Філіпіны (11,7%). Шмат якім астраўным краінам бананы прыносяць ільвіную долю даходаў ад экспарту, як Сент-Люсіі, якая складае амаль палову агульнай выручкі ад экспарту (49,6%). Асноўныя імпарцёры прадукцыі з’яўляюцца Еўрасаюз (33,9%), ЗША (28,3%) і Японія (7,1%). Выкарыстанне ------------ ### Ужыванне ў ежу Смажаны плантайн. У многіх краінах бананы з’яўляюцца адной з асноўных крыніц харчавання, гэта значыць толькі ў Эквадоры гадавое спажыванне гэтага прадукту складае 73,8 кг на душу насельніцтва. Істотную долю спажывання бананы таксама складаюць у Бурундзі (89,4 кг), Самоа (85,0 кг), Каморскіх астравах (77,8 кг) і на Філіпінах (40,6 кг). Ядомыя гатункі бананаў умоўна падзяляюцца на дзве асноўныя групы: дэсертныя, якія ўжываюцца, галоўным чынам, у сырым або сушоным выглядзе, і плантайны, якія перад ужываннем патрабуюць тэрмічнай апрацоўкі. Мякаць дэсертных гатункаў вельмі салодкая на смак, змяшчае вялікую колькасць вугляводаў, вітаміну C і некаторыя неабходныя арганізму мінеральныя рэчывы, як фосфар, жалеза, калій, кальцый і магній. Плантайн (ад ісп.: plantar — саджаць), як правіла, з’яўляецца плодам з зялёнай або чырвонай лупінай і крухмалістай, жорсткай і несалодкай мякаццю; перад ужываннем у ежу іх смажаць, вараць або апрацоўваюць парай. Акрамя ўжывання ў ежу, плантайны часцяком выкарыстоўваюць у якасці корму для хатняга жывёлы. Амаль усе ў цяперашні час бананы, як дэсертныя гатункі, так і плантайн, з’яўляюцца варыяцыямі аднаго культыгену (штучнага віду, створанага чалавекам) *Musa × paradisiaca*, які з’яўляецца гібрыдам банана завостранага (*Musa acuminata*), банана Бальбіса (*Musa balbisiana*) і радзей банана Маклая (*Musa maklayi*). #### Стравы Падсмажаныя на вуглях бананы. Традыцыйная форма прыгатавання бананаў на востраве Суматра ў Інданезіі. У краінах з умераным кліматам бананы часцей за ўсё ўспрымаюцца як дэсертны прадукт, які ўжываюць у ежу ў свежым вычышчаным выглядзе альбо выкарыстоўваюць у якасці дабавак у кандытарскія вырабы і марожанае. Аднак у тропіках часцей за ўсё знаходзяць прымяненне плантайны — бананы, якія патрабуюць папярэдняй тэрмічнай апрацоўкі. На астравах Карыбскага мора іх вараць у лупіне, пры гэтым часам дадаючы разнастайныя прыправы, як соль, воцат, чорны перац, аліўкавы алей, лук, часнок. У Коста-Рыцы з іх вырабляюць гэтак званы «мёд» — густы сіроп, які ўтвараецца пасля доўгага варэння вычышчаных пладоў. Падсмажаныя ў аліўкавым алеі бананы лічацца звычайным гарнірам да розных страваў. У многіх краінах Лацінскай Амерыкі, як Гандурас, Дамініканская Рэспубліка, Калумбія, Коста-Рыка, Куба, Нікарагуа, Панама, Перу, Пуэрта-Рыка, Трынідад і Табага, Эквадор і Ямайка, даволі папулярная страва пад назвай *мадурас* (ісп.: maduros) — саспелыя і вычышчаныя плантайны разразаюць на касыя долькі таўшчынёй у 3—4 мм, пасыпаюць соллю і пякуць на алеі да стварэння залаціста-карычневай скарыначкі. Перад ужываннем іх кладуць на талерку, пакрытую папяровым ручніком. У Венесуэле вядомай нацыянальнай стравай з’яўляецца *ё-ё* (ісп.: Yo-Yo) — паміж дзвюма долькамі смажаных бананаў кладзецца кавалачак мяккага белага сыру, і ўсё гэта замацоўваецца драўляным калыпком. У Перу распаўсюджана страва на кожны дзень — *чапа*. З зялёных плантайнаў здымаюць лупіну, вараць каля 20 хвілін, пасля чаго таўкуць. Атрыманае пюрэ і ёсць чапа. Бывае двух відаў: звычайнае і салодкае. Для салодкага варыянту бяруцца спелыя плантайны. Гл. таксама ----------- * Бананавы хлеб * Банан (плод) Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісванай у гэтым артыкуле групы раслін да класа аднадольных гл. раздзел «Сістэмы APG» артыкула «Аднадольныя». 3. 1 2 3 Musa species (banana and plantain) **(нявызн.)**. *Species Profiles for Pacific Island Agroforestry.*. traditionaltree.org. Праверана 10 лістапада 2012. 4. 1 2 Клас Аднадольныя. Банан Moscow State University Botanical Server. 5. 1 2 3 4 Hands with yellow fingers. Bananas and plantains (Musa spp.) Архівавана 14 чэрвеня 2012.. The Mildred E. Mathias Botanical Garden. 6. 1 2 Food Resource What is the history of the banana? Архівавана 17 лістапада 2007. Oregon State University, Corvallis, OR. 7. ↑ Вавилов, Н. И. Ботанико-географические основы селекции. — М. — Л.: Государственное издательство совхозной и колхозной литературы, 1935. 8. ↑ В. Петунин ««Селекция и биотехнология» Архівавана 8 лютага 2013.. Интересные факты из жизни растений 9. 1 2 Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Complete Guide to Bananas*. banana.com. Архівавана з першакрыніцы 10 лістапада 2012. Праверана 10 лістапада 2012. 10. ↑ *Gewertz, Ken.*. Taxonomist Carl Linnaeus on show at HMNH **(нявызн.)**. Harward University. 11. ↑ Linnaeus grows bananas and comes up with a "modern" thermometer **(нявызн.)**. Uppsala Universitet. 12. ↑ Хроника Перу. Часть Первая **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 9 ліпеня 2012. Праверана 17 студзеня 2013.. kuprienko.info 13. ↑ The Texas Riviera. «Musa Banana Архівавана 16 сакавіка 2015.» 14. 1 2 Morton 1987, pp. 29–46. 15. ↑ Циганенко 1990, с. 224. 16. ↑ Food Lover's Companion. Food Lovers Companion information about banana. Barron's Educational Series, Inc. 17. 1 2 Info Comm. Market of Banana Архівавана 2 сакавіка 2012.» 18. ↑ Бесараб С.В. Заметки фитохимика. Зеленый банан, или Не забудь покормить микробиоту // Хабр — habr.com, 30 декабря 2018, 00:35 19. ↑ Rosengarten 2005, p. 142. 20. ↑ Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). banana.com. Архівавана з першакрыніцы 10 лістапада 2012. Праверана 23 студзеня 2013. Літаратура ---------- * *Циганенко В.О. Солових З.Х.* Страви із фруктів та овочів.. — К.: Техніка, 1990. — ISBN 5-335-00561-0. * *Morton, Julia F.* Fruits of Warm Climates. — Florida Flair Books, 1987. — 505 с. — ISBN 978-0961018412. * *Rosengarten, David.* It's All American Food: The Best Recipes for More than 400 New American Classics. — Little, Brown and Company, 2005. — 512 с. — ISBN 978-0316159203. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Банан * Сайт прысвечаны бананам * Назвы банана на розных мовах * Правілы вырошчвання бананаў | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) | | Таксанамія | APNI · EOL · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · Plantarium · Tropicos · WFO · Флора Кітая | | Нарматыўны кантроль | BNF: 11976537g · GND: 4204384-0 · LCCN: sh85011450 · Microsoft: 2909664552 · NKC: ph118752 |

**«Вячэрні Мінск»** — гумарыстычнае ток-шоу для ўсёй сям’і, якое выходзіць на тэлеканале АНТ. Выпускі праграмы адрозніваюцца адзін ад аднаго (у праекце няма адзінага сцэнарыя, шаблона або выразнай структуры) — гэта гумар, зразумелы і блізкі кожнаму, толькі станоўчыя эмоцыі і мноства нечаканых сюрпрызаў, і жартаў ад вядучых. Немалаважная ўвага надаецца імправізацыі і нестандартным знаходкам. Праграма здымаецца ў Кіеве, у студыі ўкраінскага аналагу праграмы «Вячэрні Кіеў». Вядучыя ------- Андрэй Бонд * Люцыя Лушчык * Андрэй Бонд * Уладзімір Зяленскі * Валерый Жыдкоў Рубрыкі ------- * Розыгрыш * Зроблена ў нас * Навіны * Навіны спорту * Прагноз надвор’я * Рэклама * Смайлавічы * Праца на дзень * Караоке з зоркай

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Баравік. **Феадосій Баравік** ( польск.: Teodozy Borowik ; ? — 6 сакавіка 1652, Жыровічы ) — царкоўны дзеяч, святар уніяцкай царквы, базыльянін Літоўскай правінцыі, гісторык, прапаведнік. Біяграфія --------- Жыровіцкая ікона Божай Маці Паходзіў са шляхты Менскага павета. У 15-гадовым узросце пачаў вайсковую службу. Потым уступіў да Ордэна базыльян. Быў прапаведнікам у віленскім кляштары Святой Тройцы, у 1620 годзе — настаяцель. Удзельнічаў у капітулах базыльянскага ордэна ў Лаўрышаве (1621) і Руце (1623). Потым, падчас прапаведніцтва ў Наваградку, выдаў кніжку пра Наваградскае брацтва, а як ігумен Жыровіцкага манастыра напісаў і па даручэнні Лаўрышаўскага капітула выдаў гісторыю Жыровіцкага цудатворнага абраза св. Маці Божая «Historia abo powieść zgodliwa przez pewne podánie ludźi wiáry godnych, o obrazie przeczystey Panny Mariey Zyrowickim kudotwornym». Пазней дапоўніў гэты твор пералікам цудаў, «якія здзяйсняюцца пры абразе да сённяшняга дня». Кніга некалькі разоў выдавалася ў Вільні (1622, 1628, 1629) і, магчыма, у Супраслі (1653 і 1714) , на польскай і лацінскай мовах. Захаваўся тэкст Баравіка, напісаны старабеларускай народнай мовай, які быў выдадзены ў Пецярбургу ў 1912 годзе Платонам Жуковічам. У 1637 годзе быў ігуменам у Збаражы. У 1644 годзе як ігумен прымаў караля Уладзіслава Вазу і каралеву Цэцылію-Рэнату, якія са світай дзяржаўных ураднікаў і вялікай колькасцю шляхты прыбылі ў Жыровічы. Як прапаведнік у Менску (1648), падпісаў дагавор продажы базыльянскага пляца менскім францысканцам. У пачатку 1652 года зноў прызначаны ігуменам Жыровіцкага манастыра, але неўзабаве, 6 сакавіка 1652 года, памёр у Жыровічах. Частка рукапісу гісторыі Жыровіцкай іконы Божай Маці аўтарства Феадосія Баравіка захоўваецца ў Бібліятэцы РАН (Ф. 37, воп. 1, спр. 38), а іншая — у Львоўскай нацыянальнай навуковай бібліятэцы Украіны імя Васіля Стэфаніка (Ф. 3, МВ-393). 1. ↑ Bibliografia Estreichera. Borowik X. Theodozy, Bazylian.. Йосафат Скрутень у: *Ks. Józefat Skruteń, ZSBW*. Borowik Teodozy († 1652)… — S. 344 додає ще одне видання з 1624 року. 2. 1 2 *Ks. Józefat Skruteń, ZSBW*. Borowik Teodozy († 1652)… — S. 344. 3. ↑ Натомість у: *Maria Cubrzyńska-Leonarczyk*. Katalog druków supraskich. — Warszawa: Biblioteka Narodowa, 1996. — 170 s. — ISBN 83-7009-164-4 інформація про публікації цієї книги у Супрасльській друкарні — відсутня. 4. ↑ Последний лист рукописи БРАН (Ф. 37, оп. 1, СПР. 38) и первый лист Львовской части рукописи (МВ-393). Фото Алеся Суши.(руск.), *Наша Ніва*. Праверана 28 студзеня 2017. Крыніцы ------- * *Ks. Józefat Skruteń, ZSBW*. Borowik Teodozy († 1652) // Polski Słownik Biograficzny. — Kraków, 1936. — T. II. — S. 344. (польск.) * *Bp. Edward Ozorowski*. Borowik Teodozy // Słownik polskich teologów katolickich, pod. red. ks. Hieronima Eug. Wyczawskiego OFM. — tom 1. — Warszawa 1981. — S. 198—199. (польск.) Спасылкі -------- * Митрополит Андрей Шептицкий в истории Украины и Беларуси — малоизвестные факты и документы (Наша Ніва за 30.11.2015)

**Ёсеф Розін** (больш вядомы як **Рагачоўскі гаон** — *Rogatchover Gaon*, «Рагачоўскі геній»; 1858, Рагачоў — 5 сакавіка 1936, Вена) — рабін, адзін з найбуйнейшых у свой час знаўцаў Талмуда. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў 1858 годзе ў Рагачове. Бліскучыя здольнасці праявіў яшчэ ў раннім дзяцінстве. Да 10 гадоў перасягнуў ведамі ўсіх настаўнікаў у акрузе і самастойна вывучаў раздзел Талмуда «Нязікін» з каментарамі. Па дасягненні ўзросту бар-міцвы бацька паслаў яго вучыцца ў Слуцк, дзе яго настаўнікам быў рабін Ёзэф Доў Салавейчык з Валожына. Затым Розін навучаўся ў Шклове ў хасідскага настаўніка Іехуды Лейба з Копысі, прадстаўніка сям’і Шнеерсон, і далучыўся да руху Хабад. У 1881 годзе пасля вяселля пасяліўся ў Варшаве, дзе вывучаў Тору і свецкія навукі. У 1889 годзе абраны духоўным равінам хасідскай абшчыны Дзвінска. Праславіўся шырокім і глыбокім веданнем Вавілонскага і Іерусалімскага Талмуда, старажытнай і сярэднявечнай равіністычнай літаратуры. У даследаванні Пяцікніжжа і Талмуда, у тлумачэннях ужываў нярэдка рацыянальны і гістарычны падыход, прыняты ў еўрапейскай навуцы. З меркаваннем Розіна лічыліся цадзікі (набожныя вернікі), з ім супрацоўнічалі і прадстаўнікі свецкай навукі. У 1914 годзе апынуўся ў зоне баёў Першай сусветнай вайны і з’ехаў у Петраград, дзесяць гадоў быў там хасідскім рабінам. У 1924 годзе вярнуўся ў Дзвінск і зноў стаў на чале абшчыны. Разін падрыхтаваў да друку і апублікаваў пяць тамоў сваіх каментароў да «Мішні Тора» Майманіда (1903—1908) і два тамы тлумачэнняў. Чатыры наступныя тамы тлумачэнняўпадрыхтаваны да друку вучнямі Розіна і выйшлі ў 1935-38 гг. Збор твораў Разіна ў пяці тамах, які ўключае прававыя навэлы (хіддушым) да Мішны і каментары да Пяцікніжжа, выйшаў у 1960-65 гг. Памёр 5 сакавіка 1936 года ў Вене, дзе праходзіў лячэнне ў санаторыі. Пахаваны ў Даўгаўпілсе на яўрэйскіх могілках паміж пахаваннямі рабіна Мэір Сімха і рэшткамі 25 скруткаў Торы, якія пацярпелі ад пажару. У 1939 годзе на ягонай магіле быў пастаўлены помнік па праекце мясцовага архітэктара Натана Кірша. У 1970-х гадах старыя яўрэйскія могілкі былі знішчаны, але па просьбе яўрэйскай абшчыны частку пахаванняў, у тым ліку прах Розіна, перанеслі ў так званую яўрэйскую секцыю камунальных могілак Даўгаўпілса. Зноскі ------ 1. ↑ «Из его мозга можно сделать двух Эйнштейнов». О великом раввине из Даугавпилса Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Рагачоўскі гаон | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 119253089 · ISNI: 0000 0000 7372 3841 · LCCN: n85385860 · LNB: 000264962 · NLP: a0000003316123 · NTA: 314899790 · LIBRIS: 137466 · SUDOC: 090303067 · VIAF: 5737077 | |

**Максім Яўгенавіч Кац** (руск.: Макси́м Евге́ньевич Кац; нар. 23 снежня 1984, Масква, РСФСР, СССР) —  расійскі палітычны і грамадскі дзеяч, сузаснавальнік (разам з Ільёй Варламавым) і дырэктар фонду «Гарадскіх праектаў», чэмпіён Расіі па спартыўным покеры, вікіпедыст, былы дэпутат муніцыпальнага сходу Маскоўскага раёна Шчукіна (III скліканне 2012—2016) ад партыі «Яблака». Больш вядомы ў Беларусі, як аўтар аднайменнага канала YouTube, які шырока асвятляў пратэсты ў Беларусі. YouTube канал ------------- YouTube-канал Максіма Каца быў створаны ў 2008 годзе. У пачатку 2020 года пачаў рабіць штодзённыя відэа на тэмы ўрбаністыкі, гісторыі, палітыкі. 21 чэрвеня 2020 было выпушчана першае відэа пра падзеі ў Беларусі, а праз кароткі час відэа пра Аляксандра Лукашэнку якое выклікала шырокую ўвагу сярод глядачоў, як расійскай, так і беларускай аўдыторыі. З 2 сакавіка па 26 кастрычніка 2020 колькасць падпісчыкаў узрасла з 13 800 да 613 000. 10 жніўня 2020 года Кац пачаў выпускаць відэаматэрыялы пра акцыі пратэсту пасля выбараў у Беларусі. У інтэрв’ю часопісу The Village Максім распавёў, што сам прыдумляў канцэпцыю ролікаў з сумарным ахопам ад 300 тысяч да 1 мільёна праглядаў кожны, а для параўнання палітычнага працэсу з іншымі краінамі (Югаславія, Арменія, Паўднёвая Карэя, Эстонія) звяртаўся да іншых экспертаў. З 1 па 6 верасня 2020 года па інфармацыі самага Каца статыстыка яго YouTube-канала склала 35 % гледачоў з Беларусі (у ліпені толькі 12 %) . Зноскі ------ 1. ↑ YouTube Максим Кац 2. ↑ Як Лукашэнка імкліва губляе рэйтынгі / Максим Кац 3. ↑ 9 прычын, чаму Лукашэнка кепскі прэзідэнт / Максим Кац 4. ↑ «Выхадкі Лукашэнкі нервуюць яго асяроддзе»: Інтэрв’ю з Максам Кацам, якога любяць усё беларусы **(нявызн.)**. *The Village Беларусь* (8 верасня 2020). Праверана 20 верасня 2020. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | VK · LiveJournal · Facebook · Telegram · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram · TikTok · YouTube (руск.) | | Тэматычныя сайты | MusicBrainz | | Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0005 0790 1984 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Лютэцыя. **(21) Лютэцыя** (фр.: Lutetia) — буйны астэроід галоўнага пояса, які належыць да багатага металамі спектральнага класа M. Ён быў адкрыты 15 лістапада 1852 года французскім астраномам Германам Гольдшмітам у Парыжы і названы ў гонар старажытнага паселішча Лютэцыя, заснаванага ў чацвёртым тысячагоддзі да нашай эры на месцы цяперашняга Парыжа. Арбіта астэроіда Лютэцыя і яго становішча ў Сонечнай сістэме Гэта першы астэроід, адкрыты астраномам-аматарам. Але па-сапраўднаму знакаміты ён стаў дзякуючы пралёту побач з ім еўрапейскага касмічнага апарата «Разета» у ліпені 2010 года. Пры гэтым былі атрыманы здымкі гэтага астэроіда і важныя даныя, аналіз якіх, дазволіў навукоўцам выказаць здагадку, што Лютэцыя ўяўляе сабой старажытную, прымітыўную «міні-планету». Хоць узрост адных частак паверхні астэроіда складае ўсяго 50–80 мільёнаў гадоў, іншыя ўзніклі 3,6 мільярдаў гадоў назад. Даследаванні ------------ Астэроід Лютэцыя быў выяўлены астраномам-аматарам і мастаком Германам Гольдшмітам з балкона свайго дому над кафэ «Пракоп» у Парыжы. Услед за гэтым у лістапада-снежні 1852 года іншы нямецкі астраном — Георг Румкер — разлічыў папярэднюю арбіту гэтага цела. У 1903 годзе падчас чарговага супрацьстаянні з Зямлёй Лютэцыя была сфатаграфавана амерыканскім астраномам Эдуардам Пікерынгам з Гарвардскай абсерваторыі. Тады яна дасягнула яркасці ў 10,8 зорнай велічыні. Анімацыя руху астэроіда (21) Лютэцыя на світанку Сонечнай сістэмы 10 ліпеня 2010 года еўрапейскі зонд «Разета» праляцеў у непасрэднай блізкасці ад астэроіда (21) Лютэцыя, які стаў першым астэроідам M-класа, вывучаным з борта касмічнага апарата. Апарат прайшоў на мінімальнай адлегласці 3168 ± 7,5 км ад астэроіда на хуткасці 15 км/с, на шляху да кароткаперыядычнай камеце Чурумава-Герасіменка. Падчас гэтага пралёта былі зроблены здымкі паверхні астэроіда дазволам да 60 метраў на піксель, якія пакрываюць каля 50 % паверхні цела (галоўным чынам паўночнае паўшар’е). Увогуле было атрымана 462 здымкі ў 21 спектральным дыяпазоне (гэта і вузкія, і шырокія дыяпазоны, якія перакрываюць інтэрвал даўжынь хваль ад 0,24 да 1 мкм). З дапамогай спектрометра VIRTIS, усталяванага на зондзе, назіранні праводзіліся не толькі ў бачнай, але і ў блізкай інфрачырвонай вобласці спектра. Таксама праводзіліся вымярэнні магнітнага поля і плазмы зблізку астэроіда. Пакрыццё зорак Лютецией назіралася двойчы: спачатку на Мальце ў 1997, а затым у Аўстраліі ў 2003 годзе. Характарыстыкі -------------- ### Форма і нахіл восі Фатаграфіі, атрыманыя з касмічнага зонда, пацвердзілі вынікі аналізу крывых бляску 2003 года, якія апісвалі Лютэцыю як цела грубай няправільнай формы. Вынікі даследавання, праведзенага І. Н. Бельскай і інш. звязваюць няправільную форму астэроіда з наяўнасцю буйнога ўдарнага кратара на адной з яго бакоў, але, паколькі «Разета» сфатаграфавала толькі палову паверхні астэроіда, пацвердзіць ці аспрэчыць гэту здагадку пакуль немагчыма. Аналіз фатаграфій з зонда і фотаметрычных крывых бляску дазволіў зрабіць выснову пра нахіл восі вярчэння астэроіда, які з пазіцыі паўночнага полюсу апынуўся роўны 96°. Такім чынам, вось вярчэння астэроіда ляжыць амаль у плоскасці экліптыкі, а само вярчэнне апынулася рэтраградным, як і ў планеты Уран. ### Маса і шчыльнасць Па адхіленні зонда ад разліковай траекторыі ў момант яго пралёта побач з Лютэцыяй была разлічана маса астэроіда. Яна апынулася роўнай (1,700 ± 0,017)×1018 кг, што значна менш першапачатковых адзнак, зробленых па вымярэннях з Зямлі — 2,57×1018 кг. Тым не менш, нават такая адзнака масы гаворыць пра вельмі высокую шчыльнасць гэтага цела для каменнага астэроіда — парадку 3,4 ± 0,3 г/см³, што ў сярэднім у 1,5-2 разы больш, чым шчыльнасць іншых астэроідаў. Гэта значыць, што яна ўтрымлівае значную колькасць жалеза. Аднак, ці ледзь яно знаходзіцца ў цалкам сфарміраваным ядры. Для гэтага Лютэцыі прыйшлося б часткова расплавіцца з-за цяпла, які выдаткоўваецца рэактыўнымі ізатопамі: больш шчыльнае жалеза патанула б, а скальныя пароды выйшлі б на паверхню. Аднак VIRTIS паказаў, што склад паверхні астэроіда застаецца зусім першабытным. Даследчыкі бачаць гэтаму толькі адно тлумачэнне: Лютэцыя нагрэлася ў пачатку сваёй гісторыі, але не змагла цалкам расплавіцца, таму выразна вызначанае жалезнае ядро не сфарміравалася. ### Склад Дакладны склад Лютэцыі доўгі час выклікаў здзіўленне ў астраномаў. Хоць гэта цела класіфікуецца як астэроід класа M, для яго характэрны вельмі нетыповыя для гэтага класа ўласцівасці, у прыватнасці вельмі малое ўтрыманне металаў у паверхневых пародах. У іх складзе выяўлена высокая канцэнтрацыя вугляродзаўзятых хандрытаў, больш характэрных для астэроідаў класа З, чым для класа M. Да таго ж у Лютэцыі вельмі нізкае альбеда ў радиодиапазоне, у той час як у тыповага прадстаўніка металічнага класа — астэроіда (16) Псіхея, — яно даволі высокае. Гэта можа паказваць на незвычайна тоўсты слой рэгаліту, які пакрывае яго паверхня, што складаецца з сілікатаў і гідратаваных мінералаў. Вымярэнні зонда «Разета» пацвердзілі наяўнасць у астэроіда ўмерана чырвонага спектра ў бачным дыяпазоне і надзвычай плоскі спектр у інфрачырвонай вобласці, а таксама амаль поўная адсутнасць паглынання ў дыяпазоне даўжынь хваль 0,4-3,5 мкм. Гэтыя даныя цалкам аспрэчваюць наяўнасць гідратаваных мінералаў і сілікатных злучэнняў. На паверхні астэроіда таксама не былі выяўлены прыкметы прысутнасці алівінаў. Гэтыя даныя, у спалучэнні з высокай шчыльнасцю астэроіда сведчаць, што пароды астэроіда складаюцца з энстатытных хандрытаў ці ж з вугляродных хандрытаў CB, CH, ці CR-груп. ### Паходжанне астэроіда Астэроід шмат у чым цікавы наяўнасцю велізарнага кратара пад назвай Масалія, дыяметрам у 61 км. Наяўнасць на астэроідзе кратара такога памеру сведчыць, што яго варта разглядаць як планетазімаль, якая так і не ператварылася ў больш буйное нябеснае цела, але змагла дажыць да завяршэння актыўных працэсаў фарміравання планет у ранняй Сонечнай сістэмы. Пра гэта сведчаць памеры кратара, які ўтварыўся ў момант сутыкнення Лютэцыі з іншым астэроідам, дыяметрам восем кіламетраў. Паводле ацэнак астраномаў, такія сутыкненні паміж астэроідамі, адбываюцца вельмі рэдка — адзін раз у 9 мільярдаў гадоў. Такім чынам, Лютэцыя магла сутыкнуцца з гэтым целам толькі падчас фарміравання Сонечнай сістэмы, калі падобныя калізіі былі звычайнай справай. Пра гэта ж гаворыць і малая сітаватасць гэтага цела. Навукоўцы вызначылі яе прааналізаваўшы спектр сонечнага святла, адлюстраванага ад паверхні Лютэцыі. Адрозненні ў спектры прамянёў, адлюстраваных ад розных участкаў нябеснага цела, могуць падказаць навукоўцам, ці распадаўся астэроід пры сутыкненні з іншымі аб’ектамі ці ён складзены з няшчыльна прылеглых абломкаў. Вынікі матэматычнага мадэлявання, што ў астэроідзе адсутнічаюць буйныя поры і расколіны, характэрныя для вуглістых хандрытаў. Паводле разлікаў навукоўцаў, «сітаватасць» Лютэцыі знаходзіцца ў межах ад 1% да 13%. Гэта даказвае, што сутыкненне не магло цалкам разбурыць астэроід, так што Лютэцыя, хутчэй за ўсё, уяўляе сабой цэлае цела, а не груду друзу, як шматлікія іншыя дробныя астэроіды. Марфалогія атачальнага кратар рэльефу і існаванне самага кратара таксама сведчаць пра значную трываласць рэчыва астэроіда. Карта астэроіда --------------- Паверхня астэроіда пакрыта кратарамі і спярэшчана разнастайнымі расколінамі, уступамі і праваламі, якія ў сваю чаргу пакрыты магутным слоем рэгаліту таўшчынёй каля 3 км, які складаецца са слаба агрэгаваных часціц пылу памерам 50-100 мкм, прыкметна што згладжвае іх абрысу. На картаграфаваным паўшар’і выяўлена 350 кратараў з памерамі ад 600 метраў да 61 км. Усяго на гэтым паўшар’і было выяўлена 7 абласцей у залежнасці ад іх геалогіі: Бетыкі (Bt), Ахеі (Ac), Этрурыі (Et), Нарбонікі (Nb), Норыка (Nr), Паноніі (ПА) і Рэцыі (РА). Вобласць Бетыкі размешчана ў раёне паўночнага полюсу і складаецца з некалькі кратараў з дыяметрамі да 21 км. Гэта вобласць утрымлівае найменшую колькасць кратараў і з’яўляецца самай маладой на ўсім вывучаным паўшар’і — яе ўзрост складае ўсяго 50 – 80 млн гадоў. Яна пакрыта слоем рэгаліту таўшчынёй да 600 метраў, які хавае шматлікія старыя кратары. Апроч іх там сустракаюцца розныя грады і ўступы, вышынёй да 300 метраў. Для іх характэрна больш высокае альбеда. Найстарэйшымі рэгіёнамі з’яўляюцца вобласці Норыка і Ахеі, якія ўяўляюць сабой даволі роўную паверхню, пакрытую мноствам кратараў, — некаторыя ўзростам да 3,6 ± 0,1 млрд гадоў. Вобласць Норыка, перасечана разорай даўжынёй да 10 км і глыбінёй да 100 метраў. Яшчэ дзве вобласці Паноніі і Рэцыі таксама характарызуюцца ў першую чаргу вялікай колькасцю кратараў. Затое апошняя вобласць — Нарбоники, сама па сабе ўяўляе сабой адзін вялікі кратар, які атрымаў назва Масалія. Паверхня кратара пакрыта побач адносна дробных дэталяў рэльефу, якія ўтварыліся ў пазнейшыя эпохі. ### Наменклатура Асноўны артыкул: **Спіс дэталей рэльефу астэроіда (21) Лютэцыя** У сакавіку 2011 года рабочая група па планетнай наменклатуры Міжнароднага астранамічнага саюза прыняла схему найменні дэталяў рэльефу на астэроідзе (10) Лютэцыя. Паколькі ён быў названы ў гонар старажытнага рымскага горада, то вырашана было ўсім кратарам на астэроідзе прысвойваць назвы гарадоў якія існавалі што размяшчаліся зблізку Лютэцыі на момант яе існавання (гэта значыць з 52 гады да н.э. па 360 год н. э.). А яе вобласці (лац.: regiones) называюцца ў гонар правінцый Рымскай імперыі часоў Лютэцыі-горада, за выключэнне адной, якая была названа ў гонар першаадкрывальніка астэроіда — вобласцю Гольдшміта. Іншыя дэталі рэльефу Лютэцыі атрымалі назвы рэк і сумежных раёнаў Еўропы тых часоў. А ў верасні таго ж года ў якасці пункта, праз якую праведзены нулявы мерыдыян малой планеты, выбраны кратар Lauriacum дыяметрам 1,5 км, які атрымаў ранейшая назва старажытнарымскага горада Лауриакус (лац.: Lauriacum) (цяпер вядомага як Энс). Гл. таксама ----------- * Спіс астэроідаў (1—100) * Класіфікацыі малых планет * КА Разета Заўвагі ------- 1. 1 2 Coradini A. Capaccioni F. Erard S.; et al. (2011). "The Surface Composition and Temperature of Asteroid 21 Lutetia As Observed by Rosetta/VIRTIS" (PDF). *Science*. **334** (6055): 492–494. doi:10.1126/science.1204062. PMID 22034430. Архівавана з арыгінала (PDF) 4 сакавіка 2016. Праверана 1 снежня 2015. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка); Непасрэднае ўжыванне et al. у: `|author=` (даведка)Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) Архівавана 4 сакавіка 2016. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 1 снежня 2015. 2. 1 2 Magri C. (1999). "Mainbelt Asteroids: Results of Arecibo and Goldstone Radar Observations of 37 Objects during 1980-1995". *Icarus*. **140** (2): 379. Bibcode:1999Icar..140..379M. doi:10.1006/icar.1999.6130. 3. 1 2 3 4 5 6 Sierks, H.; Lamy, P.; Barbieri, C.; Koschny, D.; Rickman, H.; Rodrigo, R.; a'Hearn, M. F.; Angrilli, F.; Barucci, M. A.; Bertaux, J. - L.; Bertini, I.; Besse, S.; Carry, B.; Cremonese, G.; Da Deppo, V.; Davidsson, B.; Debei, S.; De Cecco, M.; De Leon, J.; Ferri, F.; Fornasier, S.; Fulle, M.; Hviid, S. F.; Gaskell, R. W.; Groussin, O.; Gutierrez, P.; Ip, W.; Jorda, L.; Kaasalainen, M.; Keller, H. U. (2011). "Images of Asteroid 21 Lutetia: A Remnant Planetesimal from the Early Solar System" (PDF). *Science*. **334** (6055): 487–490. doi:10.1126/science.1207325. PMID 22034428. Архівавана з арыгінала (PDF) 6 сакавіка 2016. Праверана 1 снежня 2015. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка); Невядомы параметр `|displayauthors=` ігнараваны (прапануецца `|display-authors=`) (даведка) Архівавана 6 сакавіка 2016. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 6 сакавіка 2016. Праверана 1 снежня 2015. 4. 1 2 3 M. Patzold, T. P. Andert, S. W. Asmar, J. D. Anderson, J.-P. Barriot, M. K. Bird1, B. Hausler, M. Hahn, S. Tellmann, H. Sierks, P. Lamy, B. P. Weiss (October 28, 2011). "Asteroid 21 Lutetia: Low Mass, High Density". **334** (6055). Science Magazine: 491–2. Bibcode:2011Sci...334..491P. doi:10.1126/science.1209389. Праверана 2011-10-28. `{{cite journal}}`: Шаблон цытавання journal патрабуе `|journal=` (даведка)Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 5. ↑ AstDys (21) Lutetia Ephemerides **(нявызн.)**. Department of Mathematics, University of Pisa, Italy. Праверана 28 чэрвеня 2010. 6. ↑ *Lutz D. Schmadel, International Astronomical Union.* Dictionary of Minor Planet Names. — 5-th Edition. — Berlin Heidelberg New-York: Springer-Verlag, 2003. — P. 17. — ISBN 3-540-00238-3. 7. ↑ Rosetta website. Asteroid (21) Lutetia. **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 12 лютага 2012. Праверана 11.10.2008. 8. ↑ Lardner, Dionysius (1867). "The Planetoides". *Handbook of astronomy*. James Walton. p. 222. ISBN 1-4370-0602-7. 9. ↑ Goldschmidt H. (June 1852). "Discovery of Lutetia Nov. 15". *Monthly Notices of the Royal Astronomical Society*. **12**: 213. Bibcode:1852MNRAS..12..213G. 10. ↑ Leuschner, A. O. (1935). "Research surveys of the orbits and perturbations of minor planets 1 to 1091 from 1801.0 to 1929.5". *Publications of Lick Observatory*. **19**: 29. Bibcode:1935PLicO..19....1L. 11. ↑ Pickering, Edward C. (January 1903). "Missing Asteroids". *Harvard College Observatory Circular*. **69**: 7–8. Bibcode:1903HarCi..69....7P. 12. ↑ Rosetta Asteroid Targets: 2867 Steins and 21 Lutetia. Science Reviews. 2006 **(нявызн.)**. Праверана 11.10.2008.(недаступная спасылка) 13. ↑ Апарат ESA паказаў здымкі астэроіда Лютэцыя 14. 1 2 3 *Amos, Jonathan*. Asteroid Lutetia has thick blanket of debris **(нявызн.)**. BBC News (4 кастрычніка 2010). 15. ↑ Навукоўцы прадставілі дэталёвыя здымкі астэроіда Лютэцыя 16. ↑ Torppa, Johanna; Kaasalainen, Mikko; Michalowski, Tadeusz; Kwiatkowski, Tomasz; Kryszczynska, Agnieszka; Denchev, Peter; Kowalski, Richard (2003). "Shapes and rotational properties of thirty asteroids from photometric data" (PDF). *Icarus*. **164** (2): 346. Bibcode:2003Icar..164..346T. doi:10.1016/S0019-1035(03)00146-5. 17. ↑ Belskaya, I. N.; Fornasier, S.; Krugly, Y. N.; Shevchenko, V. G.; Gaftonyuk, N. M.; Barucci, M. A.; Fulchignoni, M.; Gil-Hutton, R. (2010). "Puzzling asteroid 21 Lutetia: Our knowledge prior to the Rosetta fly-by". *Astronomy and Astrophysics*. **515**: A29. arXiv:1003.1845. Bibcode:2010A&amp;A...515A..29B. doi:10.1051/0004-6361/201013994. `{{cite journal}}`: Праверце `|bibcode=` length (даведка) 18. ↑ An Observational Error Model, and Application to Asteroid Mass Determination. James Cook University. 2008 **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 12 лютага 2012. Праверана 20.10.2008. 19. ↑ *Jim Baer*. Recent Asteroid Mass Determinations **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Personal Website (2008). Архівавана з першакрыніцы 21 кастрычніка 2013. Праверана 28 лістапада 2008. 20. ↑ Hidden Mass in the Asteroid Belt. 2002 **(нявызн.)**. Праверана 11.10.2008.(недаступная спасылка) 21. ↑ Буйны астэроід Лютэцыя апынуўся «будаўнічай цаглінкай» Сонечнай сістэмы 22. ↑ *Birlan M. Bus S. J. Belskaya I. et al.* Near-IR spectroscopy of asteroids 21 Lutetia, 89 Julia, 140 Siwa, 2181 Fogelin and 5480 (1989YK8), potential targets for the Rosetta mission; remote observations campaign on IRTF // *New Astronomy*. — 2004. — Vol. 9. — № 5. — P. 343–351. — DOI:10.1016/j.newast.2003.12.005 — Bibcode: 2004NewA....9..343B — arΧiv:astro-ph/0312638 23. ↑ Dollfus A. Geake J. E. (1975). "Polarimetric properties of the lunar surface and its interpretation. VII – Other solar system objects". *Proceedings of the 6th Lunar Science Conference, Houston, Texas, March 17–21*. **3**: 2749. Bibcode:1975LPSC....6.2749D. 24. ↑ Feierberg M. Witteborn F. C. Lebofsky L. A. (1983). "Detection of silicate emission features in the 8- to 13 micrometre spectra of main belt asteroids". *Icarus*. **56** (3): 393. Bibcode:1983Icar...56..393F. doi:10.1016/0019-1035(83)90160-4.`{{cite journal}}`: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 25. ↑ Lazzarin M. Marchi S. Magrin S. Barbieri C. (2004). "Visible spectral properties of asteroid 21 Lutetia, target of Rosetta Mission" (PDF). *Astronomy and Astrophysics*. **425** (2): L25. Bibcode:2004A&amp;A...425L..25L. doi:10.1051/0004-6361:200400054. `{{cite journal}}`: Праверце `|bibcode=` length (даведка)Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 26. ↑ Lutetia: A rare survivor from the birth of Earth **(нявызн.)**(недаступная спасылка). ESO, Garching, Germany (14 лістапада 2011). Архівавана з першакрыніцы 20 лістапада 2011. Праверана November 14, 2011. 27. 1 2 Астэроід Лютэцыя апынуўся недаразвітым "зародкам" планеты (руск.). РІА НАВУКА. Праверана 10 жніўня 2014. 28. 1 2 Planetary Names: Crater, craters: Lauriacum on Lutetia (англ.) 29. ↑ Астэроід Лютэцыю прызналі «недопланетой» (руск.) 30. ↑ Themes Approved for Asteroid (21) Lutetia Архівавана 11 студзеня 2014. (англ.) Спасылкі -------- * База даных JPL НАСА па малых целах Сонечнай сістэмы (21) * База даных MPC па малых целах Сонечнай сістэмы 21 * Прэс-рэліз пра прысваенне імёнаў дэталям на паверхні астэроіда (21) Лютэцыя * Афіцыйны прэс-рэліз першых здымкаў збліжэння АМС «Разета» з астэроідам (21) Лютэцыя Архівавана 13 ліпеня 2010. (ESA) * Афіцыйны прэс-рэліз здымкаў пралёта АМС «Разета» з астэроідам (21) Лютэцыя Архівавана 13 ліпеня 2010. (ESA) * Падрабязны артыкул на сайце ESA * Анімацыя: рух астэроіда Лютэцыя * * Astronomy Picture of the Day (англ.) (Lutetia: The Largest Asteroid Yet Visited). Праверана 4 кастрычніка 2023. | Малыя планеты | | --- | | (20) Масалія       ·       **(21) Лютэцыя**       ·       (22) Каліёпа | | ⛭Сонечная сістэма (≛ спіс аб’ектаў) | | --- | | | | **Сонца** | | **планеты і *карлікавыя планеты*:** ✰ Меркурый · ✰ Венера · ✯ Зямля · Марс · *Цэрэра* · ✯✰ Юпітэр · Сатурн · ✰ Уран · ✯ Нептун · *Плутон* · *Хаўмеа* · *Макемаке* · *Эрыс* | | **іх спадарожнікі/кольцы:** Зямлі · Марса · Юпітэра/∅ · Сатурна/∅ · Урана/∅ · Нептуна/∅ · *Плутона* · *Хаўмеа* · *Эрыды* | | **Малыя целы**: метэароіды · астэроіды/іх спадарожнікі (калязямныя · асноўнага пояса · траянцы · кентаўры) · транснептунавыя (ПК · РД) · дамаклоіды · каметы (ВО) | | ⛭Даследаванне астэроідаў касмічнымі апаратамі | | --- | | Пралётныя | Галілеа · NEAR Shoemaker · Deep Space 1 · *Стардаст* · *New Horizons* · *Разета* · *Касіні-Гюйгенс* | | | З арбіты | NEAR Shoemaker · Хаябуса · *Dawn* | | Спушчальныя | NEAR Shoemaker · Хаябуса | | Будучыя | OSIRIS · Don Quijote · SIMONE | | Гл. таксама | Гаспра · Іда · Мацільда · Эрас · Брайль · Анафранк · APL · Штэйнс · Лютэцыя · Мазурскі · Ітакава · Веста · Цэрэра · 1999 RQ36 | | *Курсівам* выдзелены дзеючыя АМС |

**Лако́та** (саманазва: *Lakȟóta*, літаральна «аб’яднанне»), таксама вядомыя як **паўднёвыя сіў** (англ.: Southern Sioux) — індзейскі народ, карэнныя жыхары ЗША. Невялікая група лакота жыве ў Канадзе. Агульная колькасць (2019 г.) — 55 500 чал. Гісторыя -------- ### Міграцыя на Вялікія раўніны Лакота маюць агульнае паходжанне з астатнімі народамі сіў. У 1659 г. калі сіў усталявалі кантакты з французамі, яны жылі на захад ад Вялікіх азёр. Большасць лакота паходзяць ад тэрытарыяльнай групы *Tetonwan* («жыхары раўнін»). Мяркуюць, што ўжо да канца XVII ст. яны насялялі частку Вялікіх раўнін. Канчаткова зыход на Вялікія раўніны з лясной зоны Мінесоты адбыўся ў XVIII ст. паколькі ў 1730—1750 гг. землі сіў падвергліся экспансіі ўзброеных агнястрэльнай зброяй аджыбвэ. Яны асвоілі конегадоўлю, што дазволіла ім весці коннае паляванне на бізонаў і іншых жывёл на тэрыторыі сучасных Ваёмінга, Небраскі і Мантаны. У канцы XVIII ст. яны нанеслі паражэнне шаенам, занялі частку зямель каёва. ### Войны з ЗША На працягу першай паловы XIX ст. расла міграцыя белых перасяленцаў паміж усходнім і заходнім узбярэжжамі ЗША. Мігранты часцяком сутыкаліся з варожымі адносінамі індзейцаў. Таму было вырашана стварыць бяспечны Арэгонскі шлях. З гэтай мэтай прадстаўнікі ўрада ЗША заключалі пагадненні з індзейскімі плямёнамі. У 1851 г. частка правадыроў сіў заключыла пагадненне ў крэпасці Ларамі. Яно прадугледжвала прызнанне індзейскіх тэрыторый і бяспечны пераход мігрантаў. Аднак лакота, якія не прызнавалі дагавора, працягвалі напады на перасяленцаў. У 1854 г. з-за забітай індзейцамі каровы паміж ваеннымі ЗША і адной з груп лакота адбыўся канфлікт, што скончыўся забойствам атрада амерыканскіх перагаворшчыкаў. У 1855 г. амерыканскія ваенныя забілі каля 100 сіў на тэрыторыі Небраскі. Сітуацыя зноў пагоршылася ў 1860-я гг. калі ў мясцовасці Блэк-Хілс, прызнанай свяшчэннай сіў і шаенамі, былі знойдзены радовішчы золата, і белыя золатаздабытчыкі пачалі парушаць межы індзейскіх тэрыторый. У 1866—1868 гг. амерыканскія ваенныя вялі ваенныя дзеянні супраць лакота, арапаха і шаенаў. У 1868 г. па ініцыятыве Кангрэса ў крэпасці Ларамі быў падпісаны новы дагавор з лакота. Ён прадугледжваў ліквідацыю белых пасяленняў у Блэк-Хілс. Аднак гэта не палепшыла сітуацыю, паколькі супольныя атрады маладых воінаў з удзелам лакота працягвалі напады на пасяленцаў і мігрантаў, а золатаздабытчыкі зноў і зноў імкнуліся заняць закрытыя для іх землі. У 1876—1877 гг. адбылася так званая «Вялікая вайна з сіў» за Блэк-Хілс. 25 чэрвеня — 26 чэрвеня 1876 г. у бітве каля Літл-Бігхорн лакота нанеслі паражэнне атраду генерала Джорджа Амстронга Кастара. Нягледзячы на гэта, да канца 1877 г. амерыканскія ваенныя здолелі выціскнуць сіў з Блэк-Хілс і дамагліся афіцыйнай адмовы часткі правадыроў лакота ад свяшчэнных тэрыторый. Ваенныя дзеянні супраць лакота і іх саюзнікаў працягваліся да 1890 г. і скончыліся паражэннем індзейцаў. У выніку лакота былі вымушаны рассяліцца ў адведзеных для іх рэзервацыях. Буйная група лакота перасялілася ў Канаду, дзе далучылася да суродзічаў-дакота. ### Рух за правы У другой палове XX ст. культурныя і палітычныя дзеячы лакота далучыліся да руху за правы індзейцаў у ЗША. У 1980 г. яны дамагліся выплаты 122 мільёнаў долараў кампенсацыі за страчаныя землі. У 2007 г. быў прапанаваны праект аб’яднання рэзервацый ў незалежную Рэспубліку Лакота. Тэрытарыяльныя групы -------------------- Музыканты з групы *Oglála* Лакота фактычна не мелі адзінага кіравання. У XIX ст. падзяляліся на некалькі тэрытарыяльных груп: * *Sičháŋǧu* (літаральна «спаленыя»). Падзяляліся на 3 галіны. У нашы дні фарміруюць асобную прызнаную ЗША нацыю *Brulé Tiyošpaye*. * *Oglála* (з рассеянай маёмасцю"). Падзялялася на 3 галіны, з якіх асабліва вылучаліся «сапраўдныя» *Oglála*. Менавіта паміж імі і амерыканскімі ваеннымі ўзнік першы ўзброены канфлікт 1854 г. * *Itázipčho* («без лукаў») вядомы з французскіх крыніц XVIII ст. як *Sans Arc*. Прымалі актыўны ўдзел у бітве каля Літл-Бігхорн. * *Húŋkpapȟa* (« у галаве кола правадыроў») фарміравалі 3 асноўныя галіны. Першыя сутычкі з амерыканскімі перасяленцамі пачаліся ў першай чвэрці XIX ст. на захад ад Місуры. Лічыцца, што першае пагадненне з прадстаўнікамі ўрада ЗША падпісалі ў 1825 г. * *Mnikȟówožu* («расліны ў вадзе») насялялі Блэк-Хілс. * *Sihásapa* («чарнаногія», не блытаць з алганкінскай канфедэрацыяй чарнаногіх) падзяляліся на 6 самастойных галін. У XVIII ст. аднымі з першых перанялі конегадоўлю ў шаенаў. Вялі актыўныя ваенныя дзеянні супраць арміі ЗША ў XIX ст. * *Oóhenuŋpa* («два катлы») узгадваюцца з 1843 г. Падзяляліся на 2 галіны. У нашы дні падзел на тэрытарыяльныя групы працягвае мець важнасць, паколькі кожная група мае асабісты дагавор з урадам ЗША. Захоўваюцца асобныя дыялекты груп. Вядомыя асобы ------------- * **Сядзячы Бык** Зноскі ------ 1. ↑ Lakota 2. ↑ Understanding the Great Sioux Nation Архівавана 3 красавіка 2017. 3. ↑ Thomas Ivan Dahlheimer, A History Of The Dakota People In Minnesota 4. ↑ Lakota Migration Архівавана 2 снежня 2016. 5. ↑ The 1851 Fort Laramie Treaty Архівавана 25 ліпеня 2016. 6. ↑ The Grattan Massacre 7. ↑ Sioux Treaty of 1868 8. ↑ Battle Of Little Bighorn. Facts, information and articles about the Battle Of Little Bighorn, a famous battle of the Wild West 9. ↑ Republic of Lakotah — Mitakuye Oyasin Літаратура ---------- * *Marshall, J. M. III*. The Lakota Way: Stories and Lessons for Living (Compass). — Penguin Books, 2002. — ISBN 9780142196090 Спасылкі -------- * Lakota Indians * Lakotas: Feared Fighters of the Plains * An Introduction to Lakota Culture and History

Сонечная сістэма (маштаб не захаваны) **Сонечная сістэма** — зорная сістэма, якая складаецца з Сонца і яго планетнай сістэмы і якая ўключае ў сябе ўсе натуральныя касмічныя аб'екты, якія абарочваюцца вакол Сонца: планеты і іх спадарожнікі, а таксама малыя целы — астэроіды, метэароіды, каметы, касмічны пыл. У Сонцы сканцэнтравана пераважная частка ўсёй масы сістэмы (каля 99,866 %), яно ўтрымлівае сваім прыцягненнем планеты і іншыя целы, якія належаць да Сонечнай сістэмы. Чатыры найбуйнейшыя аб'екты — газавыя гіганты — складаюць 99 % астатняй масы (пры гэтым большая частка прыпадае на Юпітэр і Сатурн — каля 90 %). Склад і структура ----------------- ### Сонца Цэнтральным аб'ектам Сонечнай сістэмы з'яўляецца Сонца — зорка галоўнай паслядоўнасці, жоўты карлік спектральнага класа G2V. Сонца ўтрымлівае сваім прыцягненнем планеты і іншыя целы, што належаць да яе. ### Планеты, спадарожнікі планет, карлікавыя планеты Большасць буйных аб'ектаў, якія абарочваюцца вакол Сонца, рухаюцца практычна ў адной плоскасці, названай плоскасцю экліптыкі. Да Сонечнай сітэмы належаць: планеты зямной групы: * Меркурый * Венера * Зямля * Марс планеты-гіганты: * Юпітэр * Сатурн * Уран * Нептун Усе планеты і большасць іншых аб'ектаў абарочваюцца вакол Сонца ў адным кірунку з вярчэннем Сонца (супраць гадзіннікавай стрэлкі, калі глядзець з боку паўночнага полюса Сонца). Ёсць выключэнні, такія як камета Галея. Самай вялікай кутняй хуткасцю валодае Меркурый — ён паспявае здзейсніць поўны абарот вакол Сонца ўсяго за 88 зямных сутак. А для самой аддаленай планеты — Нептуна — перыяд абароту складае 165 зямных гадоў. Большая частка планет круціцца вакол сваёй восі ў той жа бок, што і абарочваецца вакол Сонца. Выключэнні складаюць Венера і Уран, прычым Уран круціцца практычна «лежачы на боку» (нахіл восі каля 90°). Для нагляднай дэманстрацыі кручэння выкарыстоўваецца спецыяльны прыбор — тэлурый. Шматлікія мадэлі Сонечнай сістэмы ўмоўна паказваюць арбіты планет праз роўныя прамежкі, аднак у рэчаіснасці, за малым выключэннем, чым далей планета або пояс ад Сонца, тым большая адлегласць паміж яе арбітай і арбітай папярэдняга аб'екта. Напрыклад, Венера прыблізна на 0,33 а. а. далей ад Сонца, чым Меркурый, у той час як Сатурн на 4,3 а. а. далей Юпітэра, а Нептун на 10,5 а. а. далей Урана. Былі спробы вывесці карэляцыі паміж арбітальнымі адлегласцямі (напрыклад, правіла Тыцыуса — Бодэ), але ні адна з тэорый не стала агульнапрынятай. Арбіты аб'ектаў вакол Сонца апісваюцца законамі Кеплера. Згодна з імі, кожны аб'ект абарочваецца па эліпсу, у адным з фокусаў якога знаходзіцца Сонца. У больш блізкіх да Сонца аб'ектаў (з меншай вялікай паўвоссю) большая вуглавая хуткасць вярчэння, таму карацей перыяд абароту (год). На эліптычнай арбіце адлегласць аб'екта ад Сонца змяняецца на працягу яго года. Бліжэйшы да Сонца пункт арбіты аб'екта называецца перыгелій, найбольш аддалены — афелій. Кожны аб'ект рухаецца хутчэй за ўсё ў сваім перыгеліі і павольней за ўсё ў афеліі. Арбіты планет блізкія да круга. Большасць планет Сонечнай сістэмы валодаюць уласнымі падначаленымі сістэмамі. Многія акружаны спадарожнікамі, некаторыя са спадарожнікаў па памеры пераўзыходзяць Меркурый. Большасць буйных спадарожнікаў знаходзяцца ў сінхронным вярчэнні, з адным бокам, пастаянна павернутым да планеты. Чатыры найбуйнейшыя планеты — газавыя гіганты, валодаюць таксама кольцамі, тонкімі палосамі маленькіх часціц, якія абарочваюцца па вельмі блізкіх арбітах практычна ва ўнісон. Карлікавая планета — аб'ект шарападобнай формы, які рухаецца па геліяцэнтрычнай арбіце, але які не расчысціў прылеглую прастору. ### Малыя целы Сонечнай сістэмы Асноўны артыкул: **Малыя целы Сонечнай сістэмы** Цела Сонечнай сістэмы, якое абарачаецца вакол Сонца і не з’яўляецца планетай, карлікавай планетай ці іх спадарожнікам, называюць малым целам. Да малых цел Сонечнай сістэмы адносяцца: астэроіды (малыя планеты), метэорныя і метэарытныя целы, каметы. Арбіты планет блізкія да круга, але многія каметы, астэроіды і аб'екты пояса Койпера маюць моцна выцягнутыя эліптычныя арбіты. Каметы і аб'екты пояса Койпера часта валодаюць вялікімі вугламі нахілу да гэтай плоскасці. Арбітальны рух і сутачнае вярчэнне планет ----------------------------------------- ### Арбітальны рух планет Усе планеты абарочваюцца вакол Сонца ў адным кірунку, па эліптычных арбітах з невялікім эксцэнтрысітэтам і малым нахілам да плоскасці экліптыкі, г. зн. плоскасці арбіты Зямлі. Самай вялікай вуглавой хуткасцю валодае Меркурый, які робіць поўны абарот за 88 зямных сутак. Для самай далёкай нармальнай планеты — Нептуна — арбітальны перыяд складае 165 гадоў. Плутон, які раней лічыўся планетай, мае анамальна вялікія значэнні эксцэнтрысітэту (0,25) і нахілу арбіты (17,1°). У выніку, каля перыгелія ён апынаецца бліжэй да Сонца, чым Нептун. Арбітальны рух Плутона і Нептуна знаходзіцца ў рэзанансе 2:3 — два абарачэнні Плутона адпавядаюць часу трох абаротаў Нептуна. ### Сутачнае вярчэнне планет Большая частка планет верціцца вакол сваёй восі ў такім самым кірунку, што і іх рух вакол Сонца. Выняткамі з’яўляюцца Венера і Уран, прычым Уран верціцца амаль «на боку», г. зн. перпендыкулярна плоскасці арбіты. ### Параўнальная табліца асноўных параметраў планет Усе параметры ніжэй паказаныя адносна іх значэнняў для Зямлі: \* Абсалютныя значэнні прыведзеныя ў артыкуле Зямля. \*\*Планета верціцца ў кірунку, процілеглым яе арбітальнаму руху. \*\*\*Пасля адкрыцця ў 1930 годзе Міжнародны Астранамічны Саюз класіфікаваў Плутон як планету. Аднак у 2006 г. Плутон быў пазбаўлены гэтага статусу і перакласіфікаваны ў малыя планеты.| Планета | Экватарыяльныдыяметр(зямных дыяметраў) | Маса(зямных мас) | Арбітальнырадыус(а. а.) | Арбітальныперыяд(гадоў) | Суткі(зямных сутак) | Спадарожнікі | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Меркурый | 0,382 | 0,06 | 0,38 | 0,241 | 58,6 | няма | | Венера | 0,949 | 0,82 | 0,72 | 0,615 | 243\*\* | няма | | Зямля\* | 1,00 | 1,00 | 1,00 | 1,00 | 1,00 | 1 | | Марс | 0,53 | 0,11 | 1,52 | 1,88 | 1,03 | 2 | | Юпітэр | 11,2 | 318 | 5,20 | 11,86 | 0,414 | 63 | | Сатурн | 9,41 | 95 | 9,54 | 29,46 | 0,426 | 60 | | Уран | 3,98 | 14,6 | 19,22 | 84,01 | 0,718\*\* | 27 | | Нептун | 3,81 | 17,2 | 30,06 | 164,79 | 0,671 | 13 | | Плутон\*\*\* | 0,24 | 0,0017 | 39,5 | 248,5 | 6.5\*\* | 3 | Прыблізныя суадносіны памераў планет і Сонца Паходжанне Сонечнай сістэмы --------------------------- Асноўны артыкул: **Паходжанне Сонечнай сістэмы** Паводле сучаснай думкі, Сонечная сістэма сфарміравалася каля 5 мільярдаў гадоў таму ў выніку акрэцыі газапылавога воблака. Ідэя аб утварэнні Сонца і планет з рэчыва адзінай газавай туманнасці ўпершыню была сфармулявана І. Кантам у 1755 г. і дапрацавана П. Лапласам у 1796 г. Паводле гэтай гіпотэзы, Сонечная сістэма ўтварылася з вярчальнага гарачага газавага воблака, якое сціскалася пад уздзеяннем гравітацыі і распадалася на фрагменты. Аднак гэта гіпотэза была непераканаўчай з-за мноства супярэчнасцей. Астрафізік Джэймс Джынс у 1919 г. прапанаваў гіпотэзу, паводле якой планетнае рэчыва было «вырванае» з Сонца пад уздзеяннем зоркі, якая блізка прайшла ад яго. Вырванае сонечнае рэчыва распалася на асобныя часткі, з якіх утварыліся планеты. Даныя фізіка-хімічных даследаванняў метэарытаў і зямных парод падказвалі, што гэтыя целы ўтварыліся не з газавых згусткаў, а з цвёрдага рэчыва. У 1944 г. сістэматычнай распрацоўкай тэорыі ўтварэння планет з цвёрдых часцінак калясонечнага дапланетнага воблака заняўся О. Шміт. Гэтая тэорыя развіваецца і ў наш час. «Адкрыццё» і даследаванне Сонечнай сістэмы ------------------------------------------ Тая акалічнасць, што назіраць рухі нябесных свяцілаў чалавек быў вымушаны з паверхні, якая верціцца вакол сваёй восі і рухаецца па арбіце Зямлі, на працягу шматлікіх стагоддзяў перашкаджала ўсведамленню структуры Сонечнай сістэмы. Бачныя рухі Сонца і планет успрымаліся як іх сапраўдныя рухі вакол нерухомай Зямлі. ### Геацэнтрычная і геліяцэнтрычная сістэмы На працягу доўгага часу панавальнай была *геацэнтрычная* мадэль, у адпаведнасці з якой у цэнтры сусвету нерухомая Зямля, а вакол яе па досыць складаных законах рухаюцца ўсе нябесныя целы. Найбольш падрабязна гэтая сістэма была распрацавана Пталамеем (адсюль «пталамеева сістэма»); у гэтым выглядзе яна дазваляла з даволі высокай дакладнасцю апісваць назіраныя рухі свяцілаў. Найважнейшы прарыў у разуменні сапраўднай будовы Сонечнай сістэмы адбыўся ў XVI стагоддзі, калі Мікалай Капернік распрацаваў *геліяцэнтрычную* сістэму свету. У яе аснове ляжалі наступныя цверджанні: * у цэнтры сусвету знаходзіцца Сонца, а не Зямля; * шарападобная Зямля круціцца вакол сваёй восі, і гэта кручэнне тлумачыць уяўны сутачны рух усіх свяцілаў; * Зямля, як і ўсе іншыя планеты, круцiцца вакол Сонца па акружнасці, і гэта кручэнне тлумачыць бачны рух Сонцы сярод зорак; * усё рухі ўяўляюцца ў выглядзе камбінацыі раўнамерных кругавых рухаў; * уяўныя прамыя і папятныя рухі планет належаць не ім, а Зямлі. Галактычная арбіта ------------------ Становішча Сонца ў нашай Галактыцы Сонечная сістэма з’яўляецца часткай Млечнага Шляху — спіральнай галактыкі, якая мае дыяметр каля 30 тысяч парсек (або 100 тысяч светлавых гадоў) і складаецца з прыблізна 200 мільярдаў зорак. Мы жывем недалёка ад плоскасці сіметрыі галактычнага дыску (на 20—25 парсекаў вышэй, «паўночней» за яго) і на адлегласці каля 8 тысяч парсекаў (27 тысяч светлавых гадоў) ад галактычнага цэнтра (т. ч. практычна на паўдарогі ад цэнтра Галактыкі да яе краю), на ўскраіне рукава Арыёна — аднаго з спіральных рукавоў Млечнага Шляху. Сонца круціцца вакол галактычнага цэнтра па амаль кругавой арбіце з хуткасцю каля 220 км/г і робіць поўнае абарачэнне за 226 мільёнаў гадоў. Гэты прамежак часу завецца *галактычным годам*. Акрамя кругавога руху па арбіце, Сонечная сістэма робіць вертыкальныя ваганні адносна галактычнай плоскасці, перасякаючы яе кожныя 30—35 мільёнаў гадоў і апыняючыся то ў паўночным, то ў паўднёвым галактычным паўшар'і. Сонечная сістэма і міжзоркавае рэчыва ------------------------------------- Міжзоркавае асяроддзе ў наваколлях Сонечнай сістэмы неаднароднае. Назіранні паказваюць, што Сонца рухаецца з хуткасцю каля 25 км/с скрозь Мясцовае міжзоркавае воблака і можа пакінуць яго на працягу наступных 10 тысяч гадоў. Вялікую ролю ва ўзаемадзеянні Сонечнай сістэмы з міжзоркавым рэчывам грае сонечны вецер. Наша планетная сістэма існуе ў вельмі разраджанай «атмасферы» сонечнага ветру — струменю зараджаных часціц (у асноўным вадароднай і геліевай плазмы), якія з вялікай хуткасцю выходзяць з сонечнай кароны. Сярэдняя хуткасць струменя, назіраная на Зямлі, складае 450 км/с. Па меры выдалення ад Сонца шчыльнасць сонечнага ветру слабее і надыходзіць момант, калі ён больш не можа стрымліваць ціск міжзоркавага рэчыва. Падчас сутыкненняў утвараецца некалькі пераходных абласцей. ### Мяжа ўдарнай хвалі Спачатку сонечны вецер тармозіцца з звышгукавых хуткасцей, робіцца больш шчыльным, цёплым і турбулентным. Момант гэтага пераходу завецца *мяжой ударнай хвалі* (termination shock) і знаходзіцца на адлегласці каля 95 а. а. ад Сонца. (Па дадзеных, атрыманых з касмічнага апарата «Вояджэр-1», ён перасёк гэту мяжу ў снежні 2004 года.) ### Геліясфера і геліяпаўза Яшчэ прыблізна праз 40 а. а. сонечны вецер сутыкаецца з міжзоркавым рэчывам і канчаткова спыняецца. Гэтая мяжа, якая аддзяляе міжзоркавае асяроддзе ад рэчыва Сонечнай сістэмы, завецца *геліяпаўзай*. Па форме яна падобная да бурбалкi, выцягнутай ў процілеглы руху Сонца бок. Вобласць прасторы, абмежаваная геліяпаўзай, завецца *геліясферай*. Паводле дадзеных апаратаў «Вояджэр» геліяпаўза з паўднёвага боку бліжэйшая, чым з паўночнага (73 і 85 а. а. адпаведна). Дакладныя прычыны гэтага пакуль невядомыя; паводле першых здагадак, асіметрычнасць геліяпаўзы можа быць выкліканая дзеяннем звышслабых магнітных палёў у міжзоркавай прасторы Галактыкі. ### Галаўная ўдарная хваля На іншым боку геліяпаўзы, на адлегласці парадку 230 а. а. ад Сонца, уздоўж *галаўной ударнай хвалі* (bow shock) адбываецца тармажэнне з звышгукавых хуткасцей міжзоркавага рэчыва, што пранікае ў Сонечную сістэму. ### Мяжа Сонечнай сістэмы Пытанне аб тым, дзе менавіта сканчаецца Сонечная сістэма і пачынаецца міжзоркавая прастора, неадназначнае, паколькі звязанае з вобласцямі ўплыву дзвюх розных з'яў — сонечнага ветру і сонечнага прыцягнення. Нават далёка за межамі геліапаўзы Сонца здольнае ўтрымліваць сваім прыцягненнем іншыя аб'екты — аж да воблака Оарта, што цягнецца амаль на светлавы год. Каланізацыя Сонечнай сістэмы ---------------------------- Практычнае значэнне каланізацыі абумоўлена неабходнасцю забяспечыць нармальнае існаванне і развіццё чалавецтва. З цягам часу рост насельніцтва Зямлі, экалагічныя і кліматычныя змены могуць стварыць сітуацыю, калі недахоп прыдатнай для пражывання тэрыторыі паставіць пад пагрозу далейшае існаванне і развіццё зямной цывілізацыі. Таксама да неабходнасці засялення іншых аб'ектаў Сонечнай сістэмы можа прывесці і дзейнасць чалавека: эканамічная або геапалітычная сітуацыя на планеце; глабальная катастрофа, выкліканая прымяненнем зброі масавага паражэння; знясіленне прыродных рэсурсаў планеты і іншыя фактары. У рамках ідэі каланізацыі Сонечнай сістэмы неабходна разгледзець т. зв. «тэрафарміраванне» (лац.: terra — зямля і forma — выгляд) — пераўтварэнне кліматычных умоў планеты, спадарожніка ці ж іншага касмічнага цела для стварэння або змены атмасферы, тэмпературы і экалагічных умоў у стан, прыдатны для пражывання зямных жывёл і раслін. Сёння гэтая задача прадстаўляе ў асноўным тэарэтычную цікавасць, але ў будучыні можа атрымаць развіццё і на практыцы. У якасці аб'ектаў, найбольш прыдатных для засялення іх каланістамі з Зямлі, у першую чаргу разглядаюцца Марс і Месяц. Астатнія аб'екты могуць быць таксама ператвораныя для пражывання на іх людзей, аднак ажыццявіць гэта будзе значна цяжэй як праз умовы, што пануюць на гэтых планетах, так і праз шэраг іншых фактараў (напрыклад, адсутнасць магнітнага поля, празмерная аддаленасць ці ж набліжанасць да Сонца ў выпадку з Меркурыем). Пры каланізацыі і тэрафарміраванні планет неабходна будзе ўлічваць наступнае: велічыня паскарэння вольнага падзення, аб'ём прыманай сонечнай энергіі, наяўнасць вады, узровень радыяцыі (радыяцыйны фон), характар ​​паверхні, ступень пагрозы сутыкнення планеты з астэроідам і іншымі малымі целамі Сонечнай сістэмы. Галактычная арбіта ------------------ Сонечная сістэма з’яўляецца часткай Млечнага Шляху — спіральнай галактыкі, якая мае дыяметр каля 30 тысяч парсек (або 100 тысяч светлавых гадоў) і складаецца з прыблізна 200 млрд зорак. Сонечная сістэма размешчана паблізу плоскасці сіметрыі галактычнага дыска (на 20-25 парсек вышэй, гэта значыць на поўнач ад яго), на адлегласці каля 8 тысяч парсек (27 тысяч светлавых гадоў) ад галактычнага цэнтра (практычна на роўнай адлегласці ад цэнтра Галактыкі і яе края), на ўскраіне рукава Арыёна — аднаго з галактычных рукавоў Млечнага Шляху. Сонца круціцца вакол галактычнага цэнтра па амаль кругавой арбіце з хуткасцю каля 254 км/с (удакладнена ў 2009 г.) і здзяйсняе поўны абарот прыкладна за 230 млн гадоў. Гэты прамежак часу завецца галактычным годам. Сонечны апекс (напрамак шляху Сонца праз міжзоркавую прастору) размешчаны ў сузор'і Геркулеса ў кірунку бягучага становішча яркай зоркі Вега. Акрамя кругавога руху па арбіце, Сонечная сістэма робіць вертыкальныя ваганні адносна галактычнай плоскасці, перасякаючы яе кожныя 30-35 млн гадоў і апыняючыся то ў паўночным, то ў паўднёвым галактычнай паўшар'і. Месцазнаходжанне Сонечнай сістэмы ў галактыцы, верагодна, уплывае на эвалюцыю жыцця на Зямлі. Яе арбіта практычна круглая; і хуткасць прыкладна роўная хуткасці спіральных рукавоў, што азначае, што яна праходзіць скрозь іх надзвычай рэдка. Гэта дае Зямлі працяглыя перыяды міжзоркавай стабільнасці для развіцця жыцця, так як спіральныя рукавы валодаюць значнай канцэнтрацыяй патэнцыяльна небяспечных звышновых. Сонечная сістэма таксама знаходзіцца на значнай адлегласці ад перапоўненых зоркамі наваколляў галактычнага цэнтра. Каля цэнтра гравітацыйныя ўздзеянні суседніх зорак маглі абурыць аб'екты воблака Оарта і накіраваць мноства камет ва ўнутраную Сонечную сістэму, выклікаўшы сутыкненні з катастрафічнымі наступствамі для жыцця на Зямлі. Інтэнсіўнае выпраменьванне галактычнага цэнтра таксама магло паўплываць на развіццё высокаарганізаванага жыцця. Некаторыя навукоўцы высоўваюць гіпотэзу, што, нягледзячы на спрыяльнае размяшчэнне Сонечнай сістэмы, нават на працягу апошніх 35 000 гадоў жыццё на Зямлі падвяргалася ўздзеянню звышновых, якія маглі выкідваць часціцы радыеактыўнага пылу і вялікія каметападобныя аб'екты. ### Наваколлі Бліжэйшыя зоркі Непасрэдная галактычнае наваколле Сонечнай сістэмы вядомае як Мясцовае міжзоркавае воблака. Гэта больш шчыльны ўчастак вобласці разрэджанага газу Мясцовая бурбалка — поласці ў міжзоркавым асяроддзі працягласцю прыкладна 300 св. гадоў, якая мае форму пясочнага гадзінніка. Бурбалка запоўнена высокатэмпературнай плазмай; гэта значыць, што бурбалка ўтварылася ў выніку выбуху некалькіх нядаўніх звышновых. Адносна няшмат зорак у межах дзесяці св. гадоў (95 трлн км) ад Сонца. Бліжэйшай з’яўляецца трайная зорная сістэма Альфа Цэнтаўра, на аддаленні прыкладна 4,3 св. гадоў. Альфа Цэнтаўра A і B — цесная падвойная сістэма блізкіх па характарыстыках Сонца зорак, у той час як маленькі чырвоны карлік Альфа Цэнтаўра C (таксама вядомы як Проксіма Цэнтаўра) абарочваецца вакол гэтай пары на адлегласці 0,2 св. гадоў. Наступнымі бліжэйшымі зоркамі з’яўляюцца чырвоныя карлікі зорка Барнарда (5,9 св. гадоў), Вольф 359 (7,8 св. гадоў) і Лаланд 21185 (8,3 св. гадоў). Найбуйнейшая зорка ў межах дзесяці светлавых гадоў — Сірыус, яркая зорка галоўнай паслядоўнасці з масай прыкладна ў дзве масы Сонца і кампаньёнам, белым карлікам пад назвай Сірыус B. Сірыус знаходзіцца на адлегласці 8,6 св. гадоў. Тыя сістэмы ў межах дзесяці светлавых гадоў, што засталіся, — падвойная сістэма чырвоных карлікаў Лейтэ 726-8 (8,7 св. гадоў) і адзіночны чырвоны карлік Рос 154 (9,7 св. гадоў). Бліжэйшая сістэма карычневых карлікаў — Лумана 16, знаходзіцца на адлегласці 6,59 светлавых гадоў. Бліжэйшая адзінкавая падобная Сонца зорка — Таў Кіта, знаходзіцца на адлегласці 11,9 св. гадоў. Валодае прыкладна 80 працэнтамі масы Сонца, але толькі 60 працэнтамі яе яркасці. Бліжэйшая вядомая экзапланета знаходзіцца ў найбольш блізкай ж да нас зорнай сістэме Альфа Цэнтаўра, якая знаходзіцца на адлегласці 4,3 св. гадоў. Адзіная пацверджаная планета ў сістэме — Альфа Цэнтаўра B b, з масай прыкладна ў 1,1 масы Зямлі і перыядам звароту за ўсё ў 3,2 дня. Дыяграма размяшчэння Зямлі і Сонечнай сістэмы ў назіранай частцы Сусвету. (Націсніце сюды для прагляду альтэрнатыўнай выявы.)Дыяграма размяшчэння Зямлі і Сонечнай сістэмы ў назіранай частцы Сусвету. (*Націсніце сюды для прагляду альтэрнатыўнай выявы.*) Галерэя ------- Асноўны артыкул: **Спіс аб’ектаў Сонечнай сістэмы па памерах** У гэтым раздзеле прыведзены целы Сонечнай сістэмы, адабраныя па памерах і якасці іх выяваў і адсартаваныя у парадку змяншэння аб'ёму. Некаторыя буйныя аб'екты Сонечнай сістэмы не ўнесены у спіс (напрыклад, Эрыс), паколькі для іх няма малюнкаў высокай якасці. Сонечная сістэма| | | | | | | | | Сонца(зорка) | Юпітэр(планета) | Сатурн(планета) | Уран(планета) | Нептун(планета) | Зямля(планета) | Венера(планета) | | | | | | | | | | Марс(планета) | Ганімед(спадарожнік Юпітэра) | Тытан(спадарожнік Сатурна) | Меркурый(планета) | Каліста(спадарожнік Юпітэра) | Іо(спадарожнік Юпітэра) | Месяц(спадарожнік Землі) | | | | | | | | | | Еўропа(спадарожнік Юпітэра) | Трытон(спадарожнік Нептуна) | Плутон(аб'ект пояса Койпера) | Тытанія(спадарожнік Урана) | Рэя(спадарожнік Сатурна) | Аберон(спадарожнік Урана) | Япет(спадарожнік Сатурна) | | | | | | | | | | Харон(спадарожнік Плутона) | Умбрыэль(спадарожнік Урана) | Арыель(спадарожнік Урана) | Дыёна(спадарожнік Сатурна) | Тэфія(спадарожнік Сатурна) | Цэрэра(карликова планета) | Веста(астэроід) | | | | | | | | | | Энцэлад(спадарожнік Сатурна) | Міранда(спадарожнік Урана) | Пратэй(спадарожнік Нептуна) | Мімас(спадарожнік Сатурна) | Гіперыён(спадарожнік Сатурна) | Феба(спадарожнік Сатурна) | Янус(спадарожнік Сатурна) | | | | | | | | | | Эпіметэй(спадарожнік Сатурна) | Лютэцыя(астэроід) | Праметэй(спадарожнік Сатурна) | Пандора(спадарожнік Сатурна) | Матыльда(астэроід) | Алена(спадарожнік Сатурна) | Іда(астэроід) | | | Гэта панэль: * глядзець * размовы * правіць | Гл. таксама ----------- * Пояс астэроідаў * Пояс Койпера * Воблака Оарта * Седна * Кваоар * Варуна * Іксіён * 2004 DW Зноскі ------ 1. 1 2 Ask an astronomer 2. ↑ Dynamics in Disk Galaxies 3. 1 2 Galactic Dynamics 4. ↑ Sibling Rivalry: A Mars/Earth Comparison 5. 1 2 Lunine, Raymond, Quinn High-resolution simulations of the final assembly of Earth-like planets 2: water delivery and planetary habitability 6. ↑ Stars and Habitable Planets 7. ↑ Sheldon, Kasting, Whittet Ultraviolet radiation from F and K stars and implications for planetary habitability. Orig Life Evol Biosph. (August, 27, 1997) 8. ↑ Образование галактик **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Теории. Богачев В. И. (17 апреля 2011). Архівавана з першакрыніцы 31 ліпеня 2013. Праверана 11 кастрычніка 2011. 9. ↑ Deriving the Galactic Mass from the Rotation Curve (англ.). Interstellar Medium and the Milky Way. Архівавана з першакрыніцы 24 студзеня 2012. Праверана 11 кастрычніка 2011. Літаратура ---------- * Астраномія: вучэбны дапаможнік для 11 кл. агул.-адукац. устаноў з беларускай моввай навучання / І. В. Галуза, У. А. Голубеў, А. А. Шымбалеў — 2-е выд. — Мн.: Народная асвета, 2009. — 214 с. ISBN 978-985-03-1084-2 * *Шымбалёў А. А.* Со́нечная сістэ́ма // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 83—84. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). | ⛭Сонечная сістэма (≛ спіс аб’ектаў) | | --- | | | | **Сонца** | | **планеты і *карлікавыя планеты*:** ✰ Меркурый · ✰ Венера · ✯ Зямля · Марс · *Цэрэра* · ✯✰ Юпітэр · Сатурн · ✰ Уран · ✯ Нептун · *Плутон* · *Хаўмеа* · *Макемаке* · *Эрыс* | | **іх спадарожнікі/кольцы:** Зямлі · Марса · Юпітэра/∅ · Сатурна/∅ · Урана/∅ · Нептуна/∅ · *Плутона* · *Хаўмеа* · *Эрыды* | | **Малыя целы**: метэароіды · астэроіды/іх спадарожнікі (калязямныя · асноўнага пояса · траянцы · кентаўры) · транснептунавыя (ПК · РД) · дамаклоіды · каметы (ВО) | | ⛭Сістэмалогія | | --- | | Теорыя сістэм | Сістэма · Тэорыя аўтаматычнага кіравання · Тэорыя дынамічных сістэм · Тэорыя вылічальных сістэм · Тэорыя кіравання · Тэорыя сацыяльных сістэм · Тэорыя сістэм · Тэорыя хаосу · Тэорыя шматчасткавых сістэм (функцыя Грына) | | Сістэмы | Адкрытая сістэма · Аперацыйная сістэма · Аўтаматызаваная сістэма кіравання · Геалагічная сістэма · Горная сістэма · Дынамічная сістэма · Жывая сістэма · Інжынерная сістэма · Інфармацыйная сістэма · Мадэль жыццяздольнай сістэмы · Міжнародная сістэма СІ · Прававая сістэма · Сацыяльная сістэма · Сацыятэхнічная сістэма · Сістэма арганічнага свету · Сістэма кіравання · Сістэма органаў · Сістэмы органаў чалавека · Сістэма права · Сістэма ўраўненняў · Сістэмы падтрымкі рашэнняў · Складаная адаптыўная сістэма · Складаная сістэма · Сонечная сістэма · Тэхнічная сістэма · Фанетычная сістэма · Фізічная сістэма · Шматагентавая сістэма · Эканамічная сістэма · Экасістэма · Экспертная сістэма | | Даследаванні і выкарыстанне | Інжынерная псіхалогія · Сістэматыка · Сістэматэхніка · Сістэмная архітэктура · Сістэмная біялогія · Сістэмная дынаміка · Сістэмная матэматыка  · Сістэмная псіхалогія · Сістэмная экалогія · Сістэмны аналіз · Сістэмны падыход · Тэорыя палявых паводзін | | Даследчыкі | Людвіг фон Берталанфі · Алан Цьюрынг · В. Глушкоў · Б. Ш. Флайшман · Норберт Вінер · Джордж Данцыг · Хайнц фон Ферстер · Эдвард Лорэнц · Джордж Клір · Джэй Форэсцер · Маргарэт Мід · Ніклас Лумана · Міхаіл Месаровіч · Говард Одум · Толкат Парсанс · І. Прыгожын · А. Рапапорт · Францыска Варэла · Кевін Варвік · Энтані Вільдэн | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Treccani | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 119377185 · GND: 1236963989 · LCCN: sh85124544 · Microsoft: 539450922, 2777377174 · NDL: 00572587 · NKC: ph125704 | |

**Asterinidae** — сямейства марскіх зорак атрада *Valvatida*. Апісанне -------- У асноўным невялікія марскія зоркі, плоскія зверху і з вельмі кароткімі прамянямі, якіх звычайна пяць, але бывае і больш. Край цела тонкі і ўтвораны невыразнымі, малюсенькімі краявымі пласцінкамі. Глыбакаводныя віды могуць быць буйнейшыя, напрыклад, прадстаўнікі роду *Anseropoda* могуць перавышаць 45 см у дыяметры. Лад жыцця і размнажэнне ----------------------- Большасць відаў невялікія і адносна ўтойлівыя: хаваюцца пад камянямі і ў расколінах скал. Некалькі відаў могуць размнажацца бясполым шляхам часткамі ўласнага цела, што павялічвае іх рэпрадуктыўны патэнцыял. Таму некаторыя віды родаў *Meridiastra* і *Aquilonastra* могуць раптам з’яўляцца ў акварыумах, калі туды выпадкова патрапіць адзіная лічынка. Некаторыя віды могуць вырабляць на свет маленькіх марскіх зорак, абыходзячы лічынкавую стадыю, напрыклад, *Asterina panceri*. Харчаванне ---------- Большасць відаў сілкуюцца фрагментамі ежы і водарасцей або бактэрыяльнага мата, якія пакрываюць субстрат, выварочваючы на іх страўнік (распаўсюджаны спосаб харчавання ў марскіх зорак). А некаторыя віды, такія як *Stegnaster inflatus*, прыўздымаюцца на кончыках шчупальцаў, чакаюць ахвяру, якая залезе ў гэты «прытулак», і хапаюць яе. Месцы пражывання ---------------- Сустракаюцца амаль ва ўсіх морах свету, ад глыбокіх западзін да прыбярэжнай паласы і ад палюсоў да тропікаў. Класіфікацыя ------------ Гэтае сямейства ўключае каля 21 рода і 116 відаў паводле O’bil Loughlin & Waters (2004), але World Asteroidea Database сцвярджае, што яно ўключае ў сябе 150 відаў у 25 родаў. Прыводзіцца сістэматыка сямейства паводле World Asteroidea Database: * *Ailsastra* O’Loughlin & Rowe, 2005 * *Allopatiria* Verrill, 1913 * *Anseropoda* Nardo, 1834 * *Aquilonastra* O’Loughlin in O’Loughlin & Waters, 2004 * *Asterina* Nardo, 1834 * *Asterinides* Verrill, 1913 * *Asterinopsis* Verrill, 1913 * *Callopatiria* Verrill, 1913 * *Cryptasterina* Dartnall & al. 2003 * *Disasterina* Perrier, 1875 * *Indianastra* O’Loughlin in O’Loughlin & Waters, 2004 * *Kampylaster* Koehler, 1920 * *Manasterina* H.L. Clark, 1938 * *Meridiastra* O’Loughlin, 2002 * *Nepanthia* Gray, 1840 * *Paranepanthia* Fisher, 1917 * *Parvulastra* O’Loughlin in O’Loughlin & Waters, 2004 * *Patiria* Gray, 1840 * *Patiriella* Verrill, 1913 * *Pseudasterina* Aziz & Jangoux, 1985 * *Pseudonepanthia* A.H. Clark, 1916 * *Pseudopatiria* O’Loughlin in O’Loughlin & Waters, 2004 * *Stegnaster* Sladen, 1889 * *Tegulaster* Livingstone, 1933 * *Tremaster* Verrill, 1880 * *Ctenaster* L. Agassiz, 1836 * *Desmopatiria* Verrill, 1913 * Anseropoda placenta*Anseropoda placenta* * Aquilonastra conandae*Aquilonastra conandae* * Asterina gibbosa*Asterina gibbosa* * Callopatiria granifera*Callopatiria granifera* * Cryptasterina sp.*Cryptasterina sp.* * Nepanthia maculata*Nepanthia maculata* * Patiria miniata*Patiria miniata* * Patiriella regularis*Patiriella regularis* * Pseudonepanthia troughtoni*Pseudonepanthia troughtoni* * Stegnaster inflatus*Stegnaster inflatus* * Tremaster mirabilis*Tremaster mirabilis* Зноскі ------ 1. 1 2 3 Сямейства *Asterinidae Gray, 1840* у Сусветным рэестры марскіх відаў (*World Register of Marine Species*) (англ.) 2. 1 2 3 4 Better know The Asterinidae: Familiar & Unfamiliar! **(нявызн.)** (24 чэрвеня 2015). 3. ↑ O'Loughlin, P. M.; Waters, J. M. (2004). "A molecular and morphological revision of genera of Asterinidae (Echinodermata: Asteroidea)" (PDF). *Memoirs of Museum Victoria*. **61** (1): 1–40. Архівавана 23 жніўня 2008. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 23 жніўня 2008. Праверана 12 верасня 2016. | | | | --- | --- | | ⚙️   Таксанамія | Fossilworks · GBIF · iNaturalist · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · WoRMS | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2777914366 |

**ААТ «Лідахарчканцэнтраты»** (**Лідскія харчовыя канцэнтраты**; руск.: Лидапищеконцентраты; Лидские пищевые концентраты) — беларускае прадпрыемства харчовай прамысловасці, якое знаходзіцца ў г. Ліда Гродзенскай вобласці. Гісторыя -------- Лідскі камбінат харчовых канцэнтратаў (пазней быў ператвораны ў завод) быў заснаваны ў 1944 годзе на базе бровара Папірмейстара. Прадукцыя прызначалася для забеспячэння вайсковых частак 3-га Беларускага фронта харчаваннем. У 1947 годзе была праведзена першая рэканструкцыя камбіната. У 1950—1951 гадах пачалася вытворчасць сухіх сняданкаў «Геркулес». У 1961 годзе быў уведзены ў эксплуатацыю цэх лёгкай кукурузы (пасля ператвораны ў цэх насыпных прадуктаў), у 1967 годзе — цэх па вытворчасці кукурузных палачак. У 1972 ці 1977 годзе завод стаў галаўным прадпрыемствам Лідскага вытворчага аб’яднання харчова-канцэнтратнай прамысловасці («Лідахарчканцэнтратпрам»), у якое ўвайшлі таксама Ашмянскі завод харчовых канцэнтратаў і Наваградскі і Радунскі агародніна-сушыльныя заводы. У 1988 годзе быў уведзены ў эксплуатацыю новы цэх насыпных прадуктаў. У 1991 годзе завод увайшоў у склад канцэрна «Белдзяржхарчпрам» Міністэрства сельскай гаспадаркі і харчавання Рэспублікі Беларусь. У 1997 годзе завод быў ператвораны ў адкрытае акцыянернае грамадства «Лідскія харчовыя канцэнтраты» (скарочана — «Лідахарчканцэнтраты»). Сучаснае становішча ------------------- Кісель хуткага прыгатавання. Завод вырабляе больш за 100 найменняў прадукцыі пад брэндамі «*Лидкон*», «*Лидские приправы*», «*Tvitnik*», «*Хрумстик*», а таксама пад брэндамі буйных гандлёвых сетак па іх замове. Завод вырабляе першыя і другія абедзенныя стравы, кісялі, жэле, шматкі (аўсяныя, ячменныя і пшанічныя), заправы, крухмал, пладовыя віны, а таксама праводзіць фасаванне лімоннай кіслаты, крухмалу, какава-парашка, соды і іншых прадуктаў. На прадпрыемствы працуе больш за 400 супрацоўнікаў. Па стане на 2016 год 80,97 % акцый прадпрыемства належаць дзяржаве — канцэрну «Белдзяржхарчпрам». Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 История компании Архівавана 25 мая 2020. (руск.) 2. 1 2 3 ОАО «Лидские пищевые концентраты» (руск.) 3. 1 2 3 Лідскія харчовыя канцэнтраты // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — С. 250. 4. ↑ Открытое акционерное общество «Лидские пищевые концентраты», г. Лида Гродненской области (руск.) 5. ↑ Открытое акционерное общество «Лидские пищевые концентраты» (руск.) 6. ↑ ААТ Лiдахарчканцэнтраты Архівавана 18 верасня 2020. 7. ↑ ОАО Лидапищеконцентраты: Системный подход — основа успеха! (руск.) 8. ↑ Перечень акционерных обществ с долей госкомимущества в уставном фонде по состоянию на 25 июля 2016 г. Архівавана 19 мая 2021. (руск.) Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт | ⛭Канцэрн «Белдзяржхарчпрам» | | --- | | Цукровая прамысловасць | Гарадзейскі цукровы камбінат · Скідзельскі цукровы камбінат · Жабінкаўскі цукровы завод · Слуцкі цукрарафінадны камбінат · Еўратарэкс | | | Кандытарская прадукцыя | «Камунарка» · «Спартак» · «Чырвоны харчавік» · «Чырвоны Мазыранін» · Кандытарская фабрыка «Слодыч» · «Конфа» | | Маслатлушчавая прадукцыя | Мінскі маргарынавы завод · Віцебскі алейнаэкстракцыйны завод · Бабруйскі завод раслінных алеяў · Гомельскі тлушчавы камбінат | | Алкагольныя напоі | Брэсцкі лікёра-гарэлачны завод «Белалка» · Віцебскі лікёра-гарэлачны завод «Прыдзвінне» · Гомельскі лікёра-гарэлачны завод «Радамір» · «Мінск Крышталь» · Гродзенскі лікёра-гарэлачны завод · Клімавіцкі лікёра-гарэлачны завод · Мазырскі спіртагарэлачны завод · Мінскі завод пеністых він · Харчовы камбінат «Весялова» · Пухавіцкі харчкамбінат | | Кансервавая і Харчканцэнтратная | «Гама густу» · Віцебскі плодаагароднінны камбінат · Маларыцкі кансерваваагароднінасушыльны камбінат · Лідскія харчовыя канцэнтраты | | Іншыя | «Белсолад» · «Крыніца» · Гродзенская тытунёвая фабрыка «Нёман» · Мазырсоль · Дражджавы камбінат · «Палімер» · «Машхарчпрад» · «Оргхарчпрам» · «Экзон-Глюкоза» |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Губа. 1. Верхняя губа (лац.: Labium superius) 2. Ніжняя губа (лац.: Labium inferius) 3. Знітоўка вуснаў (лац.: Commissura labiorum) 4. Губны жалабок (лац.: Philtrum) **Губы рота**, таксама **вусны** (лац.: labia oris) — скурна-цягліцавыя зморшчыны вакол рота: верхняя губа (labium superius) і ніжняя губа (labium inferius). Месца пераходу скуры ў слізістую абалонку — чырвоная аблямоўка (мае шмат крывяносных сасудаў). Біялагічнае паходжання ---------------------- У большасці сківічнаротых пазваночных — нерухомыя скураныя зморшчыны, якія атачаюць ротавую адтуліну. Адсутнічаюць у чарапах, птушак і дарослых клаачных сысуноў у сувязі з развіццём на сківіцах рагавой дзюбы. Вылучаюць верхнюю і ніжнюю губу. У рыб вусны звычайна маюць шмат смакавых і тактыльных органаў і дапамагаюць захопліваць здабычу. У большасці земнаводных вусны служаць для замыкання ротавай поласці пры дыханні. У паўзуноў (змей і яшчарак) губы выразна выяўленыя і пакрытыя звонку рагавымі губнымі шчыткамі. У сысуноў вусны рухомыя, што набывае асаблівае значэнне ў сувязі з прыстасаваннем дзіцянят да смактання, а дарослых асобін да актыўнага захопу корму. У вуснах развіваецца папярочна-паласатая мускулатуры. У слана, свінні, тапіра верхняя губа моцна выцягнута і ўтварае ніжні бок хобату або лыча. У кругларотых так званая верхняя губа служыць прысоскай. У шэрагу беспазваночных губой завуць некаторыя часткі ротавага апарату. * * * У антрапалогіі вусны адрозніваюць па таўшчыні, кірунку і контуру верхняй губы, шырыні ротавай адтуліны. Па таўшчыні вусны дзеляцца на: тонкія, сярэднія, тоўстыя, уздутыя. Верхняя губа можа выступаць наперад (прахейлія), мець вертыкальны профіль (артахейлія), радзей — адступаць назад (апістахейлія). Найбольш тоўстыя (уздутыя) вусны і прахейлія характэрныя для экватарыяльнай (негра-аўстралоіднай) расы. Еўрапеоідам уласціва артахейлія. Найбольш тонкія вусны сустракаюцца ў некаторых народаў на Поўначы Еўропы і Азіі. Верхняя губа можа мець розны контур — увагнуты, прамы, выпуклы. Апошні асабліва характэрны для пігмеяў Цэнтральнай Афрыкі і семангаў (паўвостраў Малака). Вышыня і профіль верхняй губы, таўшчыня губы і шырыня рота змяняецца таксама ў залежнасці ад узросту і полу. З узростам памяншаюцца таўшчыня вуснаў (пасля 25 гадоў) і прахейлія, павялічваюцца вышыня верхняй губы і шырыня рота. Гл. таксама ----------- * Усмешка * Пацалунак Зноскі ------ 1. ↑ Абодва варыянты ў адпаведнасці з Тлумачальным слоўнікам беларускай літаратурнай мовы. Мн.: БелЭн, 2002. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Губы | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Treccani | | Нарматыўны кантроль | BNE: XX535514 · BNF: 12181241n · LCCN: sh85077320 · Microsoft: 2778752441, 2778966160, 2910060248, 2910395083 |

**Ляўша**, ляўшун — чалавек, які пераважна карыстаецца левай рукой. Антонім да слова «ляўша» — «праўша». Сярод людзей ляўшы складаюць каля 15 %, гэта значыць, ляўшой з’яўляецца кожны сёмы. Чалавек, які з’яўляецца ляўшой, у асноўным выкарыстоўвае левую руку значна часцей, чым правую; ляўша пераважна будзе карыстацца левай рукой для асабістых патрэб, гатавання ежы і іншых спраў. Рука, якую выкарыстоўваюць для пісьма, не з’яўляецца дакладным індыкатарам лева-(права-)рукасці. Так, мноства ляўшэй пішуць правай рукой, выкарыстоўваючы левую руку для выканання большасці іншых задач. Міжнародны дзень ляўшы — свята, якое адзначаецца штогод 13 жніўня. Статыстыка ---------- Дзень ляўшы, 13 жніўня 2002 года У 1977 годзе прыблізна 8 — 15 % дарослага насельніцтва з’яўляліся ляўшамі. Даследаванні паказваюць, што ляўшамі часцей з’яўляюцца мужчыны, чым жанчыны. Ляўшы найчасцей сустракаюцца сярод моназіготных блізнят, людзей з сексуальнымі адхіленнямі, і асобных груп людзей з неўралагічнымі парушэннямі, такімі як эпілепсія, Сіндром Даўна, аўтызм, затрымка інтэлектуальнага развіцця і дыслексія. Згодна са статыстыкай, моназіготны блізнюк чалавека-ляўшы мае 76 % шанс на тое, што ён таксама будзе ляўшой, прычыны гэтага ідэнтыфікуюцца як часткова генетычныя і частков экалагічныя. Сярод насельніцтва Паўднёвай Азіі, Усходняй Еўропы, Паўднёва-Усходняй Азіі, Аўстраліі сустракаецца значна больш ляўшэй, чым у іншых этнічных групах па ўсім свеце, у той час як сярод насельніцтва Заходняй і Паўночнай Еўропы, Афрыкі ляўшэй сустракаецца значна менш. Паўднёвае паўшар’е больш «леварукае»: гэта можа быць справакавана і сацыяльнымі прычынамі — ляўшы як «ізгоі» выціскаліся на перыферыю Старога Свету. Згодна са статыстыкай, цяпер на Зямлі жыве каля 500 мільёнаў леварукіх людзей. Ляўшамі ў Еўропе нараджаюцца каля дзесяці працэнтаў дзяцей і яны больш крыклівыя, нецярплівыя, але ўжо ў дзіцячым узросце больш таварыскія, кантактныя. Ляўшы часцей выбіраюць прафесіі атрыстаў, мастакоў, пісьменнікаў, ляўшы лічацца каштоўнымі ў фехтаванні. Прычыны развіцця леварукасці ---------------------------- Асноўны артыкул: **Пераважная рука** * Чалавек можа быць «вымушаным» ляўшой з-за пашкоджання левага паўшар’я галаўнога мозгу ў выніку хваробы ці траўмы падчас родаў. * Працяглая (сур’ёзная) траўма правай рукі: даследаванні паказваюць, што чалавек, які атрымаў сур’ёзную траўму правай рукі, найбольш верагодна стане ляўшой, нават пасля таго, як яго правая рука зажыве. Такія сур’ёзныя траўмы цягнуцца 6 і больш месяцаў. * Тэстастэрон: Згодна з вдной з тэорый, уздзеянне на плод высокіх доз тэстастэрона да нараджэння можа прывесці да нараджэння дзіцяці-ляўшы. Гэта тэорыя Гешвінда англ.: Geshwind theory, названая ў гонар Нормана Гешвінда, які распрацаваў яе. Як лічыць Норман Гешвінд, тэстастэрон уплывае на хуткасць прэнатальнага росту паўшар’яў і адказны за магчымыя адрозненні ў будове мозга ў мужчын і жанчын. Высокае ўтрыманне тэстастэрона ў перыяд унутрывантробнага развіцця запавольвае рост левага паўшар’я ў мужчынскага плода ў параўнанні з жаночым і спрыяе адносна большаму развіццю правага паўшар’я ў асоб мужчынскага полу. Калі ў левым паўшар’і мозга, які развіваецца, запавольваецца працэс міграцыі нейронаў да месц іх канчатковай лакалізацыі, а гэта значыць, і ўсталяванне набходных сувязяў, то падобная затрымка можа прыводзіць да леварукасці, якая, з’яўляючыся даволі рэдкай, усё ж значна часцей сустракаецца сярод мужчын. Гешвінд адзначае, што ляўшы — звычайна мужчыны — больш схільны да пэўных захворванняў імуннай сістэмы, напрыклад, да язвавага каліту. Тэстастэрон, як было паказана, аказвае тармозячы ўплыў на развіццё імуннай сістэмы. Паколькі леварукасць, імунныя расстройствы і збоі ў навучанні маюць тэндэнцыю да сямейнага распаўсюджвання, Гешвінд прыходзіць да вываду, што асобныя генныя комплексы, якія адказваюць за імунную рэактыўнасць, рэгулююць і ўзровень тэстастэрону, у выніку чаго ў пэўных асоб назіраецца залішняя сакрэцыя гэтага гармону альбо залішняя адчувальнасць да яго. Тэорыя працягвае развівацца, каб даказаць сувязь больш высокага ўзроўню тэстастэрона і вынікаючай з гэтага перавагі правага паўшар’я з аўтаімунымі расстройствамі, такімі як дыслексія і заіканне. Дыслексія сустракаецца сярод мужчын у чатыры разы часцей, чым сярод жанчын і, верагодна, звязваецца з леварукасцю. * Тэорыя ультрагука, якая тычыцца таго, што даследаванні з выкарыстаннем ультрагука здольныя паўплываць на мозг будучага дзіцяці. Гэтая тэорыя заснаваная на некалькіх даследаваннях, у якіх вывучалася дадзеная праблема. У адным з іх аўтары сцвярджаюць: «…Мы знайшлі сувязь паміж звычайнай ультрасанаграфіяй і наступным „неразвіццём" перавагі правай рукі ў дзяцей у пачатковай школе». Але пазней у тым жа самым артыкуле аўтары сцвярджаюць, што «дадзеная залежнасць… можа з’яўляцца выпадковай», і «вынікі не могуць з’яўляцца істотнымі, бо даследаванні не мелі дастатковай статыстычнай выбаркі для таго, каб зрабіць вывад аб уплыве ультрасанаграфіі на наступнае развіццё пераважнай рукі ў дзіцёнка». Тэорыя мае вельмі абмежаванае прымяненне (толькі ў чалавека і толькі ў развітых краінах у апошнія некалькі дзесяцігоддзяў) і не можа нічога патлумачыць і прадказаць. * Эвалюцыйная тэорыя асіметрыі В. А. Геадакяна: праварукасць і леварукасць не паталогія, а нармальныя, адаптыўныя фенатыпы для стабільнага і зменлівага асяроддзя, якія рэгулююць пластычнасць паводзін грамадства. У эмбрыёна дамінуе больш старажытнае правае паўшар’е, якое кіруе левай рукой. У аптымальных умовах інтэнсіўнае развіццё левага паўшар’я прыводзіць да таго, што рана ці позна яно абганяе правае паўшар’е, і адбываецца поўная транслакацыя дамінантнасці паўшар’яў і рук, гэта значыць, леварукасць пераходзіць у транс-праварукасць (дамінаванне левага паўшар’я і правай рукі). Экстрэмальныя ўмовы (экалагічны і псіхалагічны стрэс маці) ствараюць гіпаксію, якая прыгнятае больш адчувальнае левае паўшар’е эмбрыёна. Тармажэнне развіцця левага паўшар’я прыводзіць да таго, што яно прапускае лабільную фазу развіцця дамінантнасці левай рукі. Пры гэтым мяняецца толькі паўшарнасць, але не рукасць, і эмбрыён становіцца цыс-леварукім (дамінаванне левага паўшар’я і левай рукі). Гіпотэзу эмбрыянальнай гіпаксіі пацвярджае высокі працэнт леварукіх сярод блізнят і неданошаных дзяцей (які нельга патлумачыць механічнымі пашкоджаннямі мозга ў чэраве маці ці падчас родаў). * Археалагічныя дадзеныя гавораць на карысць таго, што пасля першапачатковага аднолькавага выкарыстання абедзвюх рук (сіметрыя) развілася асіметрыя ў бок перавагі выкарыстання правай. * У 2008 годзе брытанскія вучоныя знайшлі «ген ляўшэй». Ген LRRTM1 грае галоўную ролю падчас фарміравання мовы і эмоцый. Перавучванне ------------ Падчас ранніх этапаў станаўлення сучаснага грамадства вялікае значэнне надавалася стандартызацыі і дысцыплінаванню. У межах гэтага падыходу ўсё, што ўспрымалася як адхіленне, павінна было быць альбо выпраўлена сродкамі ўзмоцненай муштры, альбо ізалявана ад грамадства. Дамінаванне левай рукі разглядалася як адхіленне ад нормы і ў шмат якіх краінах ляўшэй гвалтоўна перавучвалі ў дзяцінстве (звычайна, гэта тычылася, абавязковага выкарыстання правай рукі падчас пісьма і карыстання сталовымі прыборамі). Паступова было ўсвядомлена бесперспектыўнасць і шкоднасць гэтага падыходуі ад перавучвання сталі адмаўляцца. У СССР перавучванне леварукіх дзяцей у свой час мела масавы характар. Але, як паказаў савецкі вопыт, перавучванне прыводзіць да істотнага пагаршэння псіхічнага і фізічнага здароўя леварукіх. Гэты стан атрымаў назву *«дэксастрэс»* па А. П. Чупрыкаву. Дэксастрэс — (ад грэч. Δεξτερ — правы) хваравітае псіхафізіялагічнае напружанне, якое адчувае леварукі (левалатаральны) чалавек ва ўмовах ціска праварукага асяроддзя. У найбольш яркай форме дэксастрэс выяўляецца пры гвалтоўным перавучванні леварукіх дзяцей і забароне пісаць левай рукой. следсвам чаго з’яўляецца пагаршэнне здароўя дзіцяці: з’яўленне разнастайных неўратычных і няўрозападобных станаў (дэпрэсія, страхі, начны энурэз, заіканне і інш.), абвастрэнне схаваных наступстваў перынатальнай гіпатаксічнай энцэфалапатыі — аж да эпілепсіі. Хаця публікацыі ў абарону леварукіх дзяцей з’явіліся яшчэ ў пачатку ХХ стагоддзя (у прыватнасці ў Англіі), тым не менш навуковы доказ існавання дэксастрэса і верыфікацыя яго наступстваў належаць прафесару Анатолю Чупрыкаву і яго вучням, якія яшчэ з пачатку 80-ых гадоў сталі вывучаць дэксастрэс і ініцыявалі ў савецкіх сродках масавай інфармацыі кампанію ў абарону леварукіх дзяцей ад перавучвання. У 1985 годзе Міністэрствам аховы здароўя СССР, а ў 1986 годзе Міністэрствам адукацыі СССР былі прыняты афіцыйныя дакументы з ахову леварукага пісьма і аховы здароўя леварукіх дзяцей у СССР Сучасная абарона леварукіх -------------------------- Цяпер ва ўсіх краінах СНД імкнуцца прытрымлівацца асноўных палажэнняў вышэйазначаных дакументаў і колькасць ляўшэй сярод насельніцтва павялічылася (з 3-4 % до 8-12 %). Такім чынам, насельніцтва краін СНД далучылася да агульнасусветнага руха па ахове правоў леварукіх Сацыяльнае кляймо і праследванне леварукасці -------------------------------------------- ### Назвы, выкарыстоўваемыя для азначэння ляўшэй #### З адмоўнымі канатацыямі Існуе шмат размоўных тэрмінаў, якія выкарыстоўваюцца для зварота да чалавека-ляўшы. Частка з іх з’яўляецца слэнгавымі ці жаргоннымі словамі, ў той час як іншыя могуць быць зняважлівымі ў пэўным кантэксце. У англійскай мове ў большасці тэхнічных кантэкстаў замест слова леварукі («left-handed») выкарыстоўваецца слова левабаковы («sinistral»), а замест слова леварукасць («left -handedness») выкарыстоўваецца слова левабаковасць («sinistrality»). Дадзеныя тэхнічныя тэрміны паходзяць ад лацінскага слова «sinister» — левы, леварукі, у пераносным значэнні — злавесны (мрачны). Асобныя ляўшы самі лічаць сябе прыгнечанымі (непаўнацэннымі), нават на мяжы забабонаў. У гісторыі магчыма знайсці вясомыя аргументы на карысць гэтага. У шматлікіх еўрапейскіх мовах слова «права» не толькі з’яўляецца сінонімам правільнасці, але таксама выкарыстоўваецца як «улада» і «правасуддзе»: у нямецкай і нідэрландскай мовах — recht (права, прававы, юрыдычны), у французскай — droit (прама, права, прававы), у іспанскай — derecho (права, прававы); у большасці славянскіх моў корань «праў» выкарыстоўваецца ў словах, якія нясуць значэнні правільнасці і правасуддзя. Гістарычна склалася, што быць праўшой таксама значыць «быць кваліфікаваным, умелым, лоўкім»: лацінскае слова «dexter» («правы») абазначае праўшу як лоўкага; іспанскі тэрмін «diestro» мае два значэнні: «праўша» і «кваліфікаваны». У ірландскай мове «deas» азначае «правільны бок» і «добры», а слова «ciotóg» звязана са словам «ciotach», «нязграбны, няспрытны, нязручны». Англійскае слова «sinister» («злавесны») паходзіць ад лацінскага «sinister, -tra, trum». Яно першапачаткова азначала «левы, левабаковы», а потым, у Класічную лацінскую эпоху, прыняло сэнс «зло, злы», і «няўдачны, несчаслівы». У той жа час слова «sinister» («злавесны») паходзіць ад слова «sinus», якое значыла «карман»: традыцыйная рымская тога мела толькі адзін карман, прызначаны для праўшэй і для зручнасці выкарыстання размешчаны на левым баку. Сучаснае італьянскае слова «sinistra» мае два значэнні: злавесны і левы. Іспанскае «siniestra» таксама мае два значэнні, хаця яго значэнне «левы» выкарыстоўваецца рэдка — для гэтага звычайна выкарыстоўваецца баскскае слова «izkuierda» (па баскску — esker). Нямецкае слова «links» азначае «злева» прыметнік «link» мае значэнне «хітра, цішком, употай, вакольным шляхам», а дзеяслоў «linken» — «падманваць». Ляўша павінен быць не толькі няўдачнікам, а таксама нязграбным, і нязграбным, што паказвае французскае «gaushe» (левы, нязграбны), нямецкае «links» (злева) і «linkisch» (нязграбны). Галандскі выраз «twee linkerhanden hebben» («мець две левых рукі») азначае «быць нязграбным». Паколькі ўсе дадзеныя словы з’яўляюцца вельмі старажытнымі, яны падтвярждаюць тэорыі, якія ўказваюць, што панаванне праварукіх з’яўляецца вельмі старажытнай з’явай. На патругальскай мове самае звычайнае слова, якое абазначае чалавека-ляўшу, «canhoto», калісці выкарыстоўвалася для абазначэння дзябла, а «canhestro» — слова, якое перакладаецца як «нязграбны». Нават слова «ambidextrity» («кемлівасць») адлюстроўвае прадузятасць, мае на ўвазе «кваліфіуацыю з двух бакоў». Але яно ўтрымлівае лацінскі корань «dexter», які значыць «права, правы», што адлюстроўвае сэнс «быць правым з двух бакоў». Гэта ствяржэнне таксама відавочна ў менш вядомым антоніме «ambisinistrous», які значыць «нязграбны з двух бакоў» і паходзіць ад лацінскага кораня «sinister» — злавесны. #### Са станоўчымі канатацыямі Льоке Юпанкі, трэці Сапа Інка, чыё імя значыць «Славуты ляўша». Мал. Феліпе Гуаман Пома дэ Айяла. У той жа час у інкаў ляўшы называліся і цяпер называюцца сярод індзейскіх народаў Анд словам «льоке» (кечуа: lluq'i), якое мае станоўчы сэнс. Сярод народаў Анд лічыцца, што ляўшы маюць асаблівыя духоўныя здольнасці, у тым ліку і магічныя. Трэці Сапа Інка — Льоке Юпанкі — быў ляўшой, яго імя ў перакладзе з кечуа значыць «славуты ляўша». ##### Ляўша «Southpaw» У спорце ляўшэй часта называюць «Southpaw». Прынята лічыць, што дадзены тэрмін з’явіўся ў Злучаных Штатах, у гульне ў бейсбол. Бейсбольныя палі звычайна праектуюцца такім чынам, што адбіваючы стаіць тварам на ўсход, каб паўдзённае ці вячэрняе сонца не свяціла яму ў вочы. Гэта значыць, што пітчары-ляўшы кідаюць сваёй «паўднёвай» рукой. Першае выкарыстанне тэрміна «Southpaw» прыпісваецца Фінлі Пітэру Дану (Finley Peter Dunne). Але, Оксфардскі слоўнік англійскай мовы ўносіць у спіс небейсбольную цытату «паўднёвая лапа», якая значыць удар левай рукой, ужо ў 1848 годзе толькі тры гады пасля першай арганізаванай гульні ў бейсбол. Увогуле ляўшы, звычайна, маюць перавагу падчас гульні ў бейсбол. У боксе спартсмены, якія баксуюць левай рукой (ляўшы), часта згадваюцца як «southpaw». Тэрмін таксама выкатыстоўваецца для апісання стойкі, калі баксёр размяшчае правую нагу спераду левай (правабаковая стойка, калі левая рука і нага знаходзяцца ззаду). Такім тэрмінам можа метіцца і баксёр-праўша, які баксіруе ў правабаковай (англ.: southpaw) стойцы. Большасць баксёраў, ляўшэй ці праўшэй, звычайна трэніруюцца са спарынг-партнёрамі, якія выкарыстоўваюць традыцыйную левабаковую стойку (правая ўдарная рука знаходзіцца ззаду), што ў будучым дае ляўшам перавагу. ### «Непадыходзячыя» прылады працы Кухонныя нажы: (1) сіметрычны, (2) прызначаны для правай рукі, (3) прызначаны для левай рукі Леварукія людзі часта адчуваюць нязручнасці з-за пераважаючых у грамадстве рэчаў, прызначаных для праўшэй (для выкарыстання правай рукой). Шматлікія інструменты і прылады распрацаваны з разлікам на зручнасць выкарыстання менавіта правай рукой. Напрыклад, нажніцы створаны такім чынам, каб лінія разрэзу была бачна чалавеку, які трымае іх у правай руцэ, хаця ў такім выпадку яна аказваецца скрытай для карыстальніка-ляўшы. Акрамя таго, ручкі часта штампуюцца ў бок, зваротны для ляўшы, такім чынам, яму іх нязручна трымаць, і частае выкарыстанне такіх нажніц можа прывесці да сур’ёзнага дыскамфорту. Ляўша трымае мыш, прызначаную для выкарыстання правай рукой. На асобных працоўных месцах, абсталяваных камп’ютарам, мыш можа знаходзіцца толькі з правага боку, што робіць нязручным яе выкарыстанне для ляўшы. У той жа час прызначэнне левай і правай кнопак мышы можа быць зменена дзеля зручнасці ляўшэй. Кухонныя нажы еўрапейскага стылю з’яўляюцца сіметрычнымі, у той час як японскія нажы маюць усечанае асіметрычнае лязо; мадэлі для ляўшэй рэдкія, і звычайна іх неабходна спецыяльна заказваць. Нястача інструментаў і механізмаў, прызначаных для ляўшэй, на мностве працоўных месц не толькі стварае нязручнасці ў выкарыстанні, але і фактычна можа прывесці да небяспечных вынікаў. Два тыпы нажніц: справа — «стандартныя» (для праўшэй), злева — прызначаныя для выкарыстання левай рукой Дзіцяці-ляўшы цяжка навучыцца пісаць, калі настаўнік адмаўляецца навучыць дзіця правільнаму і зручнаму для яго спосабу пісьма. Гэта адбываецца таму, што лічыцца, што пісьмо левай рукой з’яўляецца адлюстраваннем пісьма правай рукой, што робіць яшчэ больш цяжкім і заблытаным працэс навучання пісьму. У выніку большасць ляўшэй падчас пісьма выгібаюць руку вакол ручкі такім чынам, каб нахіл бумагі меў той жа самы вугал, што і ў праўшэй, замест таго, каб проста нахіліць бумагу ў супрацьлеглы бок. Як толькі гэта прывычка сфарміравана, яе вельмі цяжка разбурыць. Такое выгібанне кісці прыводзіць да таго, што руку, якая знаходзіцца ззаду ад напісаных сімвалаў, неабходна падымаць над радком пісьма, што прыводзіць да яшчэ большых нязручнасцяў. Калі левая рука размешчана правільна, то яна знаходзіцца ніжэй за радок пісьма, як і ў праўшэй. Людзі, якія з’яўляюцца ляўшамі, ў арабскім свеце і Ізраілі не маюць такіх цяжкасцяў з пісьмом, паколькі пісьмо на мовах гэтых краін адбываецца справа налева, што перашкаджае ляўшам праводзіць сваёй рукой па чарнілам, як гэта здараецца падчас пісьма злева направа. Гэта таксама актуальна для моў урду і фарсі. Шмат кампаній з «добрымі намерамі» вырабляюць прадукты, якія падыходзяць для ляўшэй, але яны яшчэ не здольны задавальніць іх патрэбнасці. Напрыклад, шмат кампаній вырабляюць «нажніцы для ляўшэй», проста адлюстроўваючы ручкі нажніц, тым самым робячы хват зручным для ляўшы. Але на нажніцах, каб імі сапраўды маглі карыстацца ляўшы, лёзы таксама павінны быць перавёрнутымі, інакш ляўша выконвае «сляпы разрэз», таму што лязо закрывае чалавеку від на дадзены аб’ект. ### Тэхнічныя перавагі * Англамоўнае размяшчэнне знакаў на стандартнай QWERTY-клавіятуры. Дадзенае размяшчэнне знакаў утрымлівае на левым баку клавіятуры значна больш літар, якія выкарыстоўваюцца часцей, гэта значыць, левая рука выконвае больш націсканняў клавіш для друку, даючы ляўшам перавагу. * Бокс — леварукі баксёр мае перавагу пры ўдары ў печань. Але губляе перавагу, ўласцівую праварукаму баксёру, пры ўдары ў сэрца. * Будаўніцтва — ляўша-цясляр мае перавагу ў тых выпадках, калі праца тапаром, нажоўкай ці малатком правым хватам немагчымая (няма месца для апоры, нязручна для размаху зваротна-паступальных рухаў), напрыклад, калі патрабуецца прыбіць крайнюю злева дошку, знаходзячыся на даху ці ў куце памяшкання. Леварукасць і інтэлект ---------------------- Асобныя даследаванні дэманструюць невялікую станоўчую карэляцыю паміж леварукасцю і тэхнічным патэнцыялам / інтэлектам. Крыс МакМанус у сваёй кнізе сцвярджае, што прапорцыя ляўшэй павялічваецца і што людзі-ляўшы як група гістарычна маюць больш высокую долю (вышэй за сярэднюю) вучняў, якія дасягаюць поспеху. Ён гаворыць, што разумовыя здольнасці ляўшэй структураваны па-іншаму і маюць пашыраны дыяпазон здольнасцяў, і што гены, якія вызначаюць леварукасць, таксама кіруюць развіццём моўных цэнтраў мозгу. Даследаванне, якое праводзілася ў 1970-х гадах у Вялікабрытаніі, выявіла, што прыблізна 11 % мужчын і жанчын ва ўзросце 15-24 гадоў з’яўляліся ляўшамі, ў параўнанні з толькі 3 % ва ўзроставай катэгорыі паміж 55 і 64 гадамі. МакМанус разглядае мноства фактараў, якія могуць прывесці да падобнага павелічэння. Да ляўшэй вельмі перадузята адносіліся на працягу XVIII і XIX стагоддзяў, і гэта вельмі часта «збівала» людзей. У дарослым жыцці людзі часцей пазбягаюць грамадства, што прыводзіць да меншай колькасці шлюбаў і нараджэнняў дзяцей. Паколькі дыскрымінацыя памяншалася ў XX стагоддзі, колькасць натуральных ляўшэй, якія засталіся ляўшамі ў жыцці, павялічылася. МакМанус кажа, што дадзенае павелічэнне магло прывесці да адпаведнага інтэлектуальнага прагрэсу і скачка ў колькасці матэматычных, спартыўных і артыстычных геніяў. У 2006 годзе даследчыкі з Лафейецкага каледжа (англ.: Lafeyette College) і ўніверсітэта Джонса Хопкінса (англ.: Johns Hopkins University) прыйшлі да высновы, што сярод тых, хто закончыў каледж, мужчыны-ляўшы на 15 % багацейшыя за мужчын-праўшэй, а сярод тых, хто атрымаў вышэйшую адукацыю, мужчыны-ляўшы на 26 % багацейшыя. Розніца ў заробку яшчэ не вытлумачана і не мае ўсталяванага ўзроўню сярод жанчын Акрамя магчымых пераваг інтэлекту, ляўша можа таксама атрымаць іншыя перавагі, такія як перавага ў рукапашным баі. Ляўша мае фактар «нечаканасці», паколькі нешматлікія байцы маюць дастатковы вопыт трэніровак з сапернікамі-ляўшамі. Фехтавальшчыкі асабліва часта не гатовыя да незвычайных вуглоў атакі, якія выкарыстоўваюць сапернікі-ляўшы. Звычайна ляўшам таксама цяжка весці бой з ляўшамі, паколькі яны ў асноўным трэніраваліся супраць праўшэй. «Знікаючыя» ляўшы ----------------- Статыстычныя дадзеныя дэманструюць, што сярод дарослых людзей менш ляўшэй, чым сярод іх маладзейшых суайчыннікаў, гэта значыць, працэнт людзей, якія з’яўляюцца ляўшамі, рэзка памяншаецца з павелічэннем узросту. У Амерыцы ляўшамі з’яўляюцца 12 % 20-гадовых, толькі 5 % 50-гадовых і менш за 1 % людзей, старэйшых за 80 год. Даследчыкі патлумачылі вялікія адрозненні паміж узроставымі групамі тым, што ў мінулыя часы ў школах звычайна прымушалі ўсіх вучняў пісаць, выкарыстоўваць сталовы прыбор і займацца спортам, выкарыстоўваючы правую руку. Старэйшыя людзі, якія з’яўляюцца натуральнымі ляўшамі, хутчэй за ўсё, адчулі гэта на сабе. Але дадзенае разважанне не тлумачыць усе прычыны, і поўнае тлумачэнне «знікаючых ляўшэй» застаецца нявызначаным. Паводле іншай тэорыі, асобныя ляўшы мяняюць рукі на працягу жыцця з-за неабходнасці адпавядаць грамадству ці «біялагічнай неабходнасці». Левабаковы свет --------------- ### Транспартны рух Асноўны артыкул: **Левабаковы рух** ### Свет людзей Даследаванні дэманструюць, што людзі, якія маюць левую вядучую руку, не абавязкова з’яўляюцца «левабаковымі» ў адносінах да іншых частак цела, частка леварукіх людзей мае тэндэнцыю быць «правабаковымі». Таксама вызначана, што людзі маюць дамінуючыя органы цела, такія як вока, нага і вуха. Існуе паняцце «вядучае вока». Напрыклад, у адным з інтэрнэт-апытанняў «Да якога вуха вы прыкладаеце трубку тэлефона?» былі атрыманы адказы: «Да правага, я праўша» — 17 чал.; «Да левага, я праўша» — 4 чал.; «Да правага, я ляўша» — 1 чал.; «Да левага, я ляўша» — 5 чал. ### Скейтбордынг У скейтбордынгу райдар знаходзіцца ў стойцы бокам, з-за чаго ногі прынята падзяляць на заднюю і пярэднюю. Задняя нага выконвае больш функцый, з яе дапамогай скейтар адштурхоўваецца ад зямлі і «шчоўкае» дошкай (рэзкім ударам па хвасту дошкі застаўляе яе падскочыць), пярэдняй — выроўнівае дошку ў паралельнае зямлі становішча пасля «шчаўчка» пры скачку (Ollie) ці закручвае ёй дошку падчас выконвання фліп-трукаў (Kickflip, Heelflip). Падчас выканання фліп-трукаў, якія ўключаюць Shove-it’ы (кручэнні дошкі паралельна зямлі, дзе колы перастаюць глядзець на зямлю) ці скачкоў, якія патрабуюць развароту цела разам з дошкай (360 Flip, Varial Heelflip, Varial Kickflip, Hardflip) (180 Ollie, 180 Kickflip, Bigspin), задняя нага таксама закручвае дошку. Існуюць дзве стойкі: Рэгуляр (англ.: Regular), пры якой пярэдняя нага — левая, а задняя — правая, і Гуфі (англ.: Goofy), пры якой, адпаведна, пярэдняя — правая, а задняя — левая. Нягледзячы на назвы стоек і на тое, якая рука скейтара з’яўляецца вядучай, колькасць скейтараў, якія выкарыстоўваюць гэтыя стойкі, — 50 на 50. Больш за тое, ў асноўным сярод пачынаючых скейтараў існуе такая з’ява, як «Монга» (англ.: Mongoo), калі скейтар адштурхоўваецца ад зямлі пярэдняй нагой. Скейтары, якія катаюцца ў монга-стойцы, знаходзяцца ў прынцыповай меншасці: іх практычна няма сярод прафесіянальных і спансуемых скейтараў, бо большасць у працэсе трэніровак імкнецца перавучыцца штурхацца задняй нагой. Але нават знакамітыя і прафесійныя скейтары выкарыстоўваюць монга падчас катання ў свіч-стойцы (англ.: Switch), калі трукі выконваюцца ў супрацьлеглай стойцы, выкарыстоўваючы ногі ў становішчы, адваротным «роднаму». Трукі, выкананыя такім чынам, ацэньваюцца падчас спаборніцтваў (ці проста скейтарамі) значна вышэй за звычайныя, паколькі патрабуюць ад райдара вучыцца катацца практычна нанова. ### Тэорыі чалавечага мыслення Існуе шмат тэорый наконт таго, што калі чалавек з’яўляецца ляўшой, то гэта таксама закранае спосаб чалавека думаць. Адна тэорыя падзяляе лева- і праварукіх мысліцеляў на два лагеры: адначасова-візуальны і лінейна-паслядоўны Згодна з гэтай тэорыяй, праварукія людзі ў працэсе мыслення апрацоўваюць інфармацыю, выкарыстоўваючы «лінейны паслядоўны» метад, у якім думка павінна быць поўнасць абдумана перад тым, як можна будзе перайсці да наступнай думкі. Ляўшы апрацоўваюць інфармацыю, выкарыстоўваючы «візуальны адначасовы» метад, у якім некалькі думак могуць быць апрацаваны адначасова. Разглядзім гэта на наступным прыкладзе: маюцца тысяча жоўтых тэнісных мячыкаў і адзін чырвоны. Праварукі чалавек, які выкарыстоўвае лінейна-паслядоўны стыл апрацоўкі, будзе глядзець на кожны з мячыкаў па чарзе, пакуль не знойдзе чырвоны. Чалавек-ляўша высыпаў іх і адначасова глядзеў на ўсе мячыкі, каб знайсці чырвоны. Пабочным эфектам розных паміж сабой стыляў апрацоўкі з’яўляецца тое, што праварукія людзі павінны закончыць адну задачу раней, чым пачаць наступную. Ляўшы, ў сваю чаргу, здольныя хутка пераключацца паміж задачамі. Гэта мае на ўвазе, што людзі, якія з’яўляюцца ляўшамі маюць выдатныя навыкі пры вырашэнні мульцізадач. Праварукія людзі апрацоўваюць інфармацыю, выкарыстоўваючы «аналіз», метад вырашэння праблемы, які патрабуе падзяліць яе на складальнікі і прааналізаваць кожную частку асобна. У адрозненне ад гэтага, ляўшы апрацоўваюць інфармацыю, выкатрыстоўваючы «сінтэз», гледзячы на цэлае і спрабуючы выкарыстаць адпаведнасць узорам, каб вырашыць праблему. Гіпотэза аб тым, што ляўшы маюць схільнасць да візуальнага мышлення, была падтвержана разнастайнымі даследаваннямі. У кнізе, выдадзенай у 2004 годзе, «Мозг, які працуе трохі па-іншаму» (англ.: Brains that work a little bit differently) даследчыкі Ален Д. Брагдан (англ.: Allen D. Bragdon) (і ДЭвід Гамон англ.: David Gamon) сцісла апісалі частку бягучага даследавання адносна пераважнай рукі і яе значэння. Даследчыкі «пераважнай рукі» Корэн і Клэр Порак (англ.: Coren and Clare Porac) паказалі, што студэнты ўніверсітэта, якія з’яўляюцца ляўшамі, найбольш верагодна спецыялізуюцца на «візуальных» дысцыплінах. Іншы прыклад паказвае, што сярод 103 студэнтаў аддзялення мастацтваў 48 студэнтаў былі леварукімі ці амбідэкстрамі. Прычыны перавагі праварукасці ----------------------------- Асноўны артыкул: **Пераважная рука** Сёння няма адзінай тэорыі, якая б тлумачыла прычыны перавагі праварукасці. Так, напрыклад, французскі фізіёлаг Ксаўе Біша звязвае праварукасць з метадамі вядзення боя. Зыходзячы з таго, што сэрца чалавека знаходзіцца ў левай частцы грудзі, воін намагаўся прыкрываць левую (больш уразлівую) частку грудзі шчытом, а правай наносіць удары дзідай ці мячом. Шэраг даследчыкаў схілен тлумачыць прычыны праварукасці ў тым, што правая рука грала пэўную ролю ў старажытных касмаганічных (геліятропных) культах. Біялагічны сэнс --------------- Раней лічылі, што *праварукасць* — звычка карыстацца правай рукой — з’яўляецца вынікам адукацыі дзіцяня, паколькі падчас нашэння яго на левым баку, застаецца сваболнай правая рука, якая пагэтам развіваецца мацней. Цяпер лічыцца, што ў выніку спадчыннасці ў праўшэй мацней развіта левая палова мозга, адпаведна чаму больш развіта правая рука; пры зваротных умовах, гэта значыць пры больш моцным развіцці правага паўшар’я мозга, мацней функцыяніруе левая рука. З гэтага відавочна, што падобны стан (пераважнае выкарыстанне левай рукі, а не првай) трэба лічыць прыроджанай якасцю, а не набытай. Тэрміны «ляўша» і «праўша» прымянімы не толькі ў дачыненні да чалавека, але і да жывёл, якія аддаюць перавагу выкарыстанню левай (пярэдняй) ці правай (пярэдняй) лапы адпаведна. У розных жывых істот працэнт праўшэй і ляўшэй сярод асобін аднаго віда можа моцна адрознівацца. Так, сярод катоў большасць — праўшы, сярод мышэй 44 % праўшэй, 28 % ляўшэй, а астатнія — амбідэкстры, затое ўсе белыя мядведзі — ляўшы. Цікава, што нават сярод «родзічаў» чалавека, шымпанзэ, адносіны ляўшэй і праўшэй адрозніваюцца ад існуючага ў людзей. Напрыклад, у дзікай прыродзе каля двух трацінаў шымпанзэ з’яўляюцца ляўшамі. У няволі большасць прыматаў — праўшы; верагодна, гэта тлумачыцца вымушанымі зносінамі з людзьмі, які ў большасці сваёй праўшы. У 1984 годзе ЮНЭСКА ўвяла свята — Дзень Ляўшэй — 13 жніўня. Гл. таксама ----------- * Міжнародны дзень ляўшы * Праўша * Пераважная рука * Амбідэкстрыя * Хіральнасць, хімія * Хіральнасць, фізіка * Тэорыя Гешвінда — Галабурда * Сіндром Гешвінда * Транспазіцыя органаў * Сіметрыя * Асіметрыя Зноскі ------ 1. 1 2 Крыніца: атрыкул у часопісе Scientific American (руск.) 2. ↑ Hardyck, C. & Perinovich, L. F. (1977). "Left-handedness, "*Psygological Bulletin*, 84, 385—404 3. ↑ Raymond, M.; Pointer, D; Dufour, A.; and Pape, M. (1996). |Frequency-dependend maintenance of left-handedness in humans, "*Proceedings of the Royal Society of London*, B, 263, 1627—1633 4. ↑ Twinnings Facts — National organization of Mothers of Twins Clubs, Inc.(недаступная спасылка). Accesed June 2006. 5. ↑ Cantor, J. M.; Klassen, P. E.; Dickey, R.; Christensen, B. K.; Kuban, M. E.; Black, T.; Willams, N. S.; &blanchard, R. (2005). "Handedness in pedofilia and hebefilia,"PDF (136  KiB) *Archive of Sexual Behavior*, 34, 447—459. 6. ↑ Schachter, S. C.; Boulton, A.; Manoach, D.; O’Connor, M.; Weintraub, S.; Blume, H.; & Schomer D. L. (1995). "Handedness in patients with intractable epilepsy: Correlations with side of temporal lobectomy and gender, "*Journal of epilepsy*, 8, 190—192. 7. ↑ Batheja, M. & McManus, I. C. (1985). "Handedness in the mentally handicapped, "*Developmental Medicine and Child neurology*, 27, 63-68. 8. ↑ Cornish, K. M. McManus, I. C. (1996). "Hand preference and skill in children with autism, "*Journal of Autism and Developmental Disorders*, 26, 597—609. 9. ↑ Grouios, G.; Sakadami, N.; Poderi, A.; & Alevriadou, A. (1999). «Exess of non-right handedness among individuals with intellectual disabilithy» Experimental evidence and possible expansions, "*Journal of Intelectual Disabilithy Research*, 43, 306—313 10. ↑ Ask Yahoo!: Why am I right-handed, but my brother is left-handed?(недаступная спасылка) accesed June 2006. 11. ↑ Table 2 12. 1 2 TUT.BY около 10 % белорусов отметят день Левши Архівавана 23 жніўня 2008. 13. ↑ Watkins M (1995). Creation of the Sinister: Biological Contributions to Left-handedness acessed May 2007. 14. ↑ Мозг, разум и поведение Мышление и сознание(недаступная спасылка) Чэрвень 2007 15. ↑ «*Routine ultrasonografy in utero and subsequent handedness and neurological development*», K.A. Salvesen, L.J. Vatten, S.H. Eik-Nes, K. Hugdahl, L. S. Bakketeig, British Medical Journal. Vol. 307, 1993, 159-64. 16. ↑ «*Routine ultrasound screening in pregnacy and children subsequent handedness.*» H. Kieler, O. Axelsson, B. haglund, S. Nilsson, K. A. Salvsesen, Early Human Development, vol 50, 1998, 233-45. 17. ↑ *Фуко М.* Надзирать и наказывать. рождение тюрьмы. М.: Ad Marginem, 1999. 478, [2] стр. ISBN 5-93321-010-2 18. 1 2 Г. Н. Сердюковская, А. П. Чуприков // Леворукость у детей и подростков. Сборник трудов, М. 1987 19. ↑ Выявление леворукости и психогигиена леворуких детей. // Методические рекомендации МЗ СССР (составители А. П. Чуприков и др.), М. 1985, 9 с. 20. ↑ А. П. Чуприков, В. Д. Мишев. // Латеральность населения СССР в конце 70-ых и начале 80-ых годов. К истории латеральной нейропсихологии и нейропсихиатрии. Хрестоматия. Донецк, 2010, 192 с. 21. 1 2 А. П. Чуприков, Е, А. Волков. // Мир леворуких. Киев. 2008. 22. ↑ yourDiktionary Word of the Day: sinistral Архівавана 7 чэрвеня 2011.. Accesed June 2006. 23. ↑ «My Left Foot», Архівавана 23 мая 2007. *The Kingdon*, 24 July, 2003. Accessed June 2006. 24. ↑ Etimología de izquierda, deChile.com. Accesed June 2006. (Spanish) 25. ↑ Архівавана 26 мая 2007. yuorDictionary.com, November 28, 2003. 26. ↑ (недаступная спасылка). Accesed August 2006 27. ↑ Morris Evan (1995)Word detective researsh(недаступная спасылка). Accesed June 2006. 28. ↑ Учёные доказали преимущества левшей при игре в бейсбол 29. ↑ «How to Succeed at Knife-Shapening Without Losing a Thumb» *New York Times*, September 23, 2006. Accesed September 23, 2006. 30. ↑ 31. ↑ Right-Hand, Left-Hand — official website Архівавана 4 мая 2012. Accessed June 2006. 32. ↑ Steele, James & Mays, Simon (1995). New finding on the frequency of left- and right-handedness in mediaeval Britain(недаступная спасылка) 33. ↑ «Sinister and Rich: The evidence that lefties earn more», by Joel Waldfogel. Appeared in *Slate* on August 16, 2006. 34. ↑ Global Village: Visual & Acoustic Space Архівавана 8 лютага 2007. 35. ↑ Visual Thincing(недаступная спасылка) 36. ↑ Resources for the Right brainrd learned! 37. ↑ What Right Brain Left Brain Is About — Why Right Brain Left Brain is Relevant to Painters(недаступная спасылка) 38. ↑ What Right Brain Left Brain Is About — Why Right Brain Left Brain is Relevant to Painters Архівавана 20 красавіка 2007. 39. ↑ Brains That Work a little Bit Differently (9780916410674): Allen D/ Bradgon, David Gamon Ph/D/: Books 40. ↑ Борис Сергеев. «Ум — хорошо…» Літаратура ---------- * Левша // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. * Г. Н. Сердюковская, А. П. Чуприков // Леворукость у детей и подростков. Сборник трудов. М. 1987. * А. П. Чуприков, В. Д. Мишев. // Латеральность населения СССР в конце 70-х и начале 80-х годов. К истории латеральной нейропсихологии и нейропсихиатрии. Хрестоматия. Донецк, 2010, 192 с. * Выявление леворукости и психогигиена леворуких детей. // Методические рекомендации МЗ СССР (составители А. П. Чуприков и др.), М. 1985, 9 с. * А. П. Чуприков, Е. А. Волков. // Мир леворуких. Киев. 2008. Спасылкі -------- * Левши: мир шиворот-навыворот(недаступная спасылка) * Леворукость детей Архівавана 20 лістапада 2012.

Параўнальныя памеры некаторых спадарожнікаў і Землі. Уверсе — назвы планет, вакол якіх паказаныя спадарожнікі абарачаюцца. **Спадарожнікі планет** (у дужках азначаны год адкрыцця; спісы адсартаваны па даце адкрыцця). Меркурый -------- Спадарожнікаў у Меркурыя, па сучасных даных, няма. Венера ------ Асноўны артыкул: **Спадарожнікі Венеры** У мінулым мелі месца шматлікія заявы пра назіранне спадарожнікаў Венеры, але па сучасных даных, натуральных спадарожнікаў у Венеры няма, а астэроід 2002 VE68 з'яўляецца толькі квазіспадарожнікам. Зямля ----- У Землі усяго адзін «паўнавартасны» спадарожнік — Месяц, але цэлыя 4 квазіспадарожнікі: (3753) Круітні, 2003 YN107 і (164207) 2004 GU9, а таксама 2010 SO16. Марс ---- У Марса вядома ўсяго два спадарожніка: * Дэймас (1877) * Фобас (1877) Юпітэр ------ Асноўны артыкул: **Спадарожнікі Юпітэра** У Юпітэра вядома 63 спадарожніка, у тым ліку, адкрытыя да палёту «Вояджэраў»: * Іо (1610) * Еўропа (1610) * Ганімед (1610) * Каліста (1610) * Амальтэя (1892) * Гімалія (1904) * Элара (1905) * Пасіфэ (1908) * Сінопэ (1914) * Лісітэя (1938) * Кармэ (1938) * Ананке (1951) * Леда (1974) Чатыры найбуйнейшых спадарожніка — Іо, Еўропа, Ганімед і Каліста — завуцца Галілеевымі спадарожнікамі. Таксама ў Юпітэра маецца сістэма кольцаў (1979). Сатурн ------ Асноўны артыкул: **Спадарожнікі Сатурна** У Сатурна вядома 62 спадарожніка, у тым ліку, адкрытыя да палёту «Вояджэраў»: * Тытан (1655) * Япет (1671) * Рэя (1672) * Тэфія (1684) * Дыёна (1684) * Энцэлад (1789) * Мімас (1789) * Гіперыён (1848) * Феба (1898) * Янус (1966) * Эпіметэй (1966) Таксама Сатурн мае магутную сістэму кольцаў, адкрытую Галілеем у 1609 годзе. Уран ---- Ва Урана вядома 27 спадарожнікаў: * Тытанія (1787) * Аберон (1787) * Арыэль (1851) * Умбрыэль (1851) * Міранда (1948) * Пак (1985) * Джульета (1986) * Порцыя (1986) * Крэсіда (1986) * Дэздэмона (1986) * Разалінда (1986) * Белінда (1986) * Кардэлія (1986) * Афелія (1986) * Б'янка (1986) * Калібан (1997) * Сікаракса (1997) * Пердыта (1999) * Сетэбас (1999) * Стэфана (1999) * Праспера (1999) * Трынкула (2001) * Маб (2003) * Купідон (2003) * Фердынанд (2001) * Францыска (2001) * Маргарыта (2003) Таксама ва Урана маецца сістэма кольцаў (1977). Нептун ------ У Нептуна вядома 13 спадарожнікаў: * Трытон (1846) * Нерэіда (1949) * Ларыса (1981) * Пратэй (1989) * Дэспіна (1989) * Галатэя (1989) * Таласа (1989) * Наяда (1989) * Сао (2002) * Галімеда (2002) * Лаамедэя (2002) * Неса (2002) * Псамафа (2003) Таксама ў Нептуна маецца сістэма кольцаў (1989). Карлікавыя планеты ------------------ ### Плутон У Плутона вядома тры спадарожніка: * Харон (1978) * Нікта (2005) * Гідра (2005) Існуе меркаванне, што, паколькі барыцэнтр сістэмы Плутон—Харон знаходзіцца па-за паверхняй Плутона, Харон з'яўляецца не спадарожнікам Плутона, а кампанентам падвойнай планетнай сістэмы. ### Эрыда У Эрыды вядомы ўсяго адзін спадарожнік: * Дысномія (2005) ### Хаумеа У Хаумеа вядомыя два спадарожніка: * Хіяка (2005) * Намака (2005) Малыя планеты ------------- Пра спадарожнікі малых планет (астэроідаў) гл. артыкул Спадарожнік астэроіда. Гл. таксама ----------- * Спіс геалагічных асаблівасцей аб'ектаў Сонечнай сістэмы * Планетная наменклатура Зноскі ------ 1. ↑ M. Connors; et al. (2002). "*Discovery of an asteroid and quasi-satellite in an Earth-like horseshoe orbit*". *Meteoritics & Planetary Science*. **37**: 1435. `{{cite journal}}`: Непасрэднае ўжыванне et al. у: `|author=` (даведка) 2. ↑ ІТАР-ТАСС : У Зямлі выяўлены астэроід-спадарожнік дыяметрам у 400 км Спасылкі -------- * Наменклатура натуральных спадарожнікаў планет на сайце ДАІШ * Фізічныя параметры спадарожнікаў на сайце НАСА (англ.) * Сістэма пошуку здымкаў на сайце НАСА Архівавана 17 жніўня 2010. (англ.) | ⛭Сонечная сістэма (≛ спіс аб’ектаў) | | --- | | | | **Сонца** | | **планеты і *карлікавыя планеты*:** ✰ Меркурый · ✰ Венера · ✯ Зямля · Марс · *Цэрэра* · ✯✰ Юпітэр · Сатурн · ✰ Уран · ✯ Нептун · *Плутон* · *Хаўмеа* · *Макемаке* · *Эрыс* | | **іх спадарожнікі/кольцы:** Зямлі · Марса · Юпітэра/∅ · Сатурна/∅ · Урана/∅ · Нептуна/∅ · *Плутона* · *Хаўмеа* · *Эрыды* | | **Малыя целы**: метэароіды · астэроіды/іх спадарожнікі (калязямныя · асноўнага пояса · траянцы · кентаўры) · транснептунавыя (ПК · РД) · дамаклоіды · каметы (ВО) |

**ААТ «Лідскае піва»** — беларуская броварная кампанія ў горадзе Ліда Гродзенскай вобласці. Гісторыя -------- Этыкетка піваварнага завода М. Пупко ў Лідзе Бровар у Лідзе быў пабудаваны ў 1873 годзе лідскім мешчанінам Носелем Заліковічам Пупко. Завод належаў яму і яго нашчадкам на працягу 3 пакаленняў. У 1939 годзе, пасля ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР, завод быў нацыяналізаваны, ранейшыя гаспадары Пупко засталіся працаваць на заводзе ў якасці служачых. Падчас Вялікай Айчыннай вайны завод працягваў працаваць. У 1943 годзе працоўныя завода-яўрэі былі сагнаныя ў Майданек, некаторым, уключаючы Пупко, удалося збегчы да партызанаў. У 1944 годзе, пасля выгнання нямецка-фашысцкіх войскаў, Пупко ненадоўга вярнуліся ў Ліду, але затым канчаткова пакінулі краіну. У 1992 годзе Лідскі піўзавод стаў арэндным прадпрыемствам, у 1994 годзе пераўтвораны ў закрытае акцыянернае таварыства, у 2000 годзе — у ААТ «Лідскае піва». У 2004 годзе завод прайшоў рэканструкцыю. У 2008 годзе фінская Olvi PLC выкупіла 51 % акцый ААТ «Лідскае піва» за 16 млн долараў. Вытворчасць ----------- У 2008 доля ААТ «Лідскае піва» ў агульным аб’ёме вытворчасці піва ў Беларусі склала 13,2 %. Прадпрыемства выпускае некалькі гатункаў піва: * Лідскае Pilsner * Лідскае Белае * Лідскі Портер * Лідскае Прэміум * Лідскае Класічнае * Лідскае Аксамітнае * Лідскае Стары Замак * Жыгулёўскае Спецыяльнае * Нулёвачка * Тэма * Лідскае Моцнае 8 % Прадпрыемства выпускае напоі Hello Kitty і Angry Birds. Прадпрыемства выпускае таксама квас: * Лідскі хлебны * Лідскі цёмны * Лідскі белы * Лідскі летні * Лідскі лёгкі * * * * Зноскі ------ | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | VK · Facebook | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram | | Нарматыўны кантроль | БАП: 173234 |

**У́льчы** (саманазва *нани* «людзі зямлі, тутэйшыя») — карэнныя насельнікі Далёкага Усходу Расіі, жывуць пераважна ў Ульцкім раёне Хабараўскага краю, на правым беразе р. Амур і каля воз. Удыль. Агульная колькасць — 2765 чал. (2010 г.) Паходжанне і гісторыя --------------------- Продкамі ульчаў з’яўлялася як старажытнае насельніцтва Прыамур’я (магчыма, продкі ніўхаў), якое сфарміравалася яшчэ ў неаліце, так і прадстаўнікі тунгуса-маньчжурскіх народаў, якія мігрыравалі ў Прыамур’е пачынаючы з кан. I тыс. да н. э. Магчыма, што назва паходзіць ад тунгускага племені *уцзы*, якое ўзгадвалася кітайцамі з першай паловы 1 тысячагоддзя н. э. (гл. Махэ). У ульчаў выяўлены роды, агульныя па паходжанню з нанайцамі, орачамі, эвенкамі, удэгейцамі і ніўхамі. Па мове і культуры ульчы вельмі блізкія да нанайцаў. карыстаюцца аднолькавай для абодвух народаў саманазвай. Вонкавае найменне «ульчы» яны атрымалі ад расійскіх даследчыкаў у XIX ст. канчаткова яно замацавалася за імі ў 1926 г. Фармальна да сяр. XIX ст. ульцкія землі залежалі ад Кітая, аднак адносіны з кітайскімі ўладамі абмяжоўваліся нерэгулярнымі выплатамі натуральных падаткаў і гандлёвымі зносінамі. У 1850 г. Прыамур’е было анэксіравана Расійскай імперыяй. Бліз паселішчаў ульчаў былі заснаваны вёскі рускіх сялян-перасяленцаў, адчынены праваслаўныя місіі з інтэрнатамі для дзяцей-тубыльцаў. У 1930-х гг. быў заснаваны Ульцкі раён, які меў некаторы час абмежаваныя культурна-аўтаномныя правы. *Колькасць ульчаў у Расіі:* Традыцыйная культура -------------------- Паселішча ўльчаў Асноўным гаспадарчым заняткам здаўна былі лоў рыбы і паляванне на лясных звяроў. Увосень некаторыя ульчы ішлі да Татарскага праліву для палявання на ластаногіх. З XVII ст. існаваў гандаль футрам і скурамі з Маньчжурыяй і Кітаем. Ульчы трымалі шмат сабак, якіх выкарыстоўвалі для транспартыроўкі грузаў, елі сабачае мяса, са скур шылі зімовую вопратку. У ежу таксама ішло мяса футравых звяроў. Асабліва шанаваліся стравы з рыбы. Прыстасаванні для лову рыбы мала адрозніваліся ад нанайскіх. Лодкі багата арнаментаваліся і пакрываліся малюнкамі звяроў і птушак. Палявалі з дапамогай складанага лука *бури* з абкладкай з кітовага вусу. Ульчскія жанчыны лічыліся неперасягненымі майстрамі апрацоўкі рыбнай скуры і бяросты. Мужчыны былі добрымі разьбярамі па дрэву, косці, рабілі з дзікай крапівы і канопляў надзейныя сеткі і вяроўкі. Да XIX ст. ульчы жылі ў невялікіх паселішчах (2 — 3 хаціны). Старая форма жытла *хагду* была каркаснай. Ацяплялася двума агменямі (*дуэнтэ тава* — «вогнішча ляснога бога» і *тэму тава* — «агонь бога вады»). Вялікія вокны затулялі рыбнай скурай. Летнія формы жытла — *генга* (доўгія канструкцыі з бярвенняў на палях) і *даура* (хаціны з кары, якія ставілі адразу на зямлі). Пад час палявання спыняліся ў часовых канічных хацінах *наму аунзаны* або буданах. Спрадвечнай вопраткай былі халаты з рыбнай скуры, але ўжо ў ХІХ ст. замест скуры выкарыстоўвалі кітайскія тканіны. Штаны мелі аднолькавы крой для мужчын і жанчын. Мужчыны-паляўнічыя апраналі на галаву малы капялюш, пад яго — футравыя навушнікі і кавалак тканіны, якой накрывалі валасы. Узімку насілі шапкі з белага сабачага футра. У святочныя дні жанчыны ўпрыгожваліся шапкамі з рысі  (ням.) (бел.. Усё адзенне багата арнаментавалася. Ульчы мелі больш за 30 патрылінейных родаў. Суродзічаў аб’ядноўвалі памяць пра адзінага продка, агульнае імя, агульнае вогнішча, суд, кроўная помста і г. д. Доўгі час паселішчы засноўваліся па родаваму прынцыпу. Малыя роды стваралі саюзы-*духа*. Але да канца ХІХ ст. асноўнай сацыяльнай адзінкай стала малая нуклеарная сям'я. Жаніцьба суправаджалася выплатай за нявесту ці адпрацоўкай на працягу 1 — 3 гадоў. Заможныя мужчыны мелі некалькіх жонак, аднак становішча жанчыны адрознівалася некаторай самастойнасцю. У ульчаў таксама былі хатнія рабы. Мова ---- Родная мова ўльчаў блізкая да мовы нанайцаў, часам лічыцца яе дыялектам, таму ў школах доўгі час выкладаліся нанайская і нават удэгейская мовы. У 1980-ыя была ўведзена ўльчскае пісьмо на аснове кірыліцы, з 1990-ых гг. ульчская мова выкладаецца у школах. Сваёй літаратуры няма. Распаўсюджана таксама руская мова. Рэлігія ------- У кан. XIX ст. ульчы прынялі праваслаўе, аднак захоўваюць анімістычныя культы і шаманізм. Літаратура ---------- * Народы и религии мира: Энииклопелия / Гл. ред. В. А. Тишков, Редкол.: О. Ю. Артемова, С. А. Арутюнов, А. Н. Кожановский и др. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1999. - 928 с.: ил. ISBN 5-85270-155-6 Спасылкі -------- * Старонка ўльчаў на сайце Расійскай асацыяцыі карэнных малаколькасных народаў Поўначы, Сібіры і Далёкага Ўсходу Архівавана 3 сакавіка 2012. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Новы | | Нарматыўны кантроль | GND: 4457385-6 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Чысцец. Чысцец, малюнак 1419 г. невядомага мастака са Страсбурга **Чысцец, чысцілішча** (лац.: Purgatorium) — паводле каталіцкага веравучэння, — стан, у якім знаходзяцца душы людзей, якія памерлі ў міры з Богам, але патрабуюць ачышчэння ад наступстваў грахоў, учыненых пры іх жыцці. Гісторыя -------- Вера ў чысцец выяўляецца ўжо ў старазапаветных яўрэяў. Таксама гэтае вучэнне заўсёды прымалася Каталіцкім Касцёлам. Сам тэрмін «чысцец» быў уведзены толькі ў 13 стагоддзі, хоць многія раннія айцы царквы кажуць пра «ачышчальны агонь». У сваім трактаце «Аб горадзе Божым» св. Аўгусцін сцвярджае: «*Але з тых, хто адбывае зямное пакаранне пасля смерці, ніхто не асуджаны на вечныя пакуты, якія наступяць пасля Суда; бо некаторым, як мы ўжо казалі, тое, што не было даравана ў гэтым свеце, можа быць даравана ў наступным. Гэта значыць, што яны не пакараныя вечна ў будучым свеце*». Згодна з вучэннем Каталіцкага Касцёла аб чыстцы, ахрышчаны, які здзейсніў злачынства і атрымаў прабачэнне або здзейсніў грэх, які застаецца недараваным, звычайна падлягае часовай кары на зямлі або пасля смерці. Гэта неабходна для ачышчэння душы, бо толькі праз святасць душа можа быць з Богам. Цяжар лёгкіх грахоў не дазваляе бесперашкодна трапіць у Рай, а сам стан чыстца з’яўляецца праявай Божай Міласэрнасці, якая дазваляе чалавеку, які каецца ў грахах падчас смерці, прайсці стадыю ачышчэння і пасля яе трапіць на нябёсы. Стаўленне ў іншых канфесіях --------------------------- Праваслаўе прызнае неабходнасць малітваў за памерлых, але адмаўляе існаванне чыстца. Згодна з вучэннем Праваслаўнай Царквы, стан душы памерлых людзей з’яўляецца прадвызначэннем вечнай асалоды або вечных пакут. У той жа час праваслаўныя вераць, што Ўсяміласцівы Бог яшчэ можа паспрыяць вечнаму ўдзелу грэшнікаў і нават зрабіць іх суспадкаемцамі Царства Нябеснага, калі Царква і тыя, хто яшчэ жыве на Зямлі (іх сваякі або знаёмыя) старанна маліцца за гэтых грэшнікаў. Таму ў праваслаўных храмах моляцца за памерлых, памінаюць іх і прымаюць запіскі з імёнамі памерлых — за супакой іх душ. Пратэстанты (Лютэр і Кальвін) адхілялі гэты канцэпт (хаця напачатку, у 95 тэзісах, Лютэр захоўваў вернасць шэрагу каталіцкіх догматаў, у тым ліку пра чысцец). У культуры ---------- У першыя дзесяцігоддзі XIV стагоддзя (задоўга да таго, як чысцец стаў каталіцкім догматам), Дантэ ў сваёй «Боскай камедыі» падрабязна апісаў структуру чыстца. | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Giant Bomb | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Catholic (1997—…) · Treccani · Universalis | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX526679 · BNF: 119634018 · GND: 4135409-6 · LCCN: sh85109182 · Microsoft: 2780412351 · NDL: 00576036 · NKC: ph123894 · SUDOC: 027634779 | |

**Эрнэ́ст Мі́лер Хемінгуэ́й** (англ.: Ernest Miller Hemingway; 21 ліпеня 1899 — 2 ліпеня 1961) — амерыканскі пісьменнік і журналіст. Аўтар шматлікіх апавяданняў і рэпартажаў. Майстар дыялога і ўнутранага маналога. Яго творы, адметныя драматызмам, экспрэсіўнасцю, сугестыўнасцю аповеду з глыбокім падтэкстам, насычаны біблейскімі матывамі і вобразамі-сімваламі. Яго стрыманы рэалістычны стыль моцна паўплываў на літаратуру XX стагоддзя, а жыццё, поўнае прыгод, і грамадскі імідж аказалі ўплыў на наступныя пакаленні. Найбольшую колькасць сваіх твораў ён напісаў з сярэдзіны 1920-х да сярэдзіны 1950-х гадоў. У 1926 годзе Эрнэст Хемінгуэй апублікаваў свой першы раман — «*І ўзыходзіць сонца*». Вопыт часу Першай сусветнай вайны лёг у аснову рамана «*Бывай, зброя!*». Пасля грамадзянскай вайны ў Іспаніі, дзе ён быў журналістам, напісаў раман «*Па кім звоніць звон*». 3 напісанага пасля Другой сусветнай вайны вылучаюцца раманы «*За ракой у цені дрэў*» і «*Астравы ў акіяне*». Мужнасць і непахіснасць простага чалавека ў змаганні з прыродай паказана ў аповесці-прытчы «*Стары і мора*». Неўзабаве пасля яе публікацыі Хемінгуэй адправіўся на сафары ў Афрыку, дзе ледзь не загінуў. У 1961 годзе пісьменнік скончыў жыццё самагубствам. Лаўрэат Нобелеўскай прэміі ў галіне літаратуры (1954). За сваё жыццё ён апублікаваў сем раманаў, шэсць зборнікаў апавяданняў і два дакументальныя творы. Апроч таго, яшчэ тры раманы, чатыры зборнікі апавяданняў і тры дакументальныя творы былі апублікаваны пасмяротна. Многія з яго твораў лічацца класікай амерыканскай літаратуры. Жыццё ----- ### Дзяцінства і юнацтва photograph of an infantДом у Оўк-Парку, дзе нарадзіўся пісьменнік. Эрнэст Мілер Хемінгуэй нарадзіўся 21 ліпеня 1899 года ў вёсцы Оўк-Парк паблізу Чыкага (штат Ілінойс). Яго бацька, Кларэнс Эдмандс Хемінгуэй, быў лекарам, а маці, Грэйс Хол-Хемінгуэй, была опернай спявачкай. Абодва былі добра адукаванымі і паважанымі людзьмі ў кансерватыўнай абшчыне Оўк-Парка, супольнасці, пра якую вядомы архітэктар Фрэнк Лойд Райт казаў: «Такая вялікая колькасць цэркваў, у якія ходзіць такая вялікая колькасць добрых людзей» (англ.: «So many churches for so many good people to go to»). На працягу кароткага перыяду пасля ўступлення ў шлюб Кларэнс і Грэйс Хемінгуэі жылі з бацькам Грэйс, Эрнэстам Холам, у гонар якога пара назвала свайго першага сына. Пазней Эрнэст Хемінгуэй казаў, што не любіў сваё імя, якое ў яго «асацыявалася з наіўным, нават дурным героем п'есы Оскара Уайлда «*Як важна быць сур’ёзным*» (англ.: «The Importance of Being Earnest»)». У рэшце рэшт сям'я пераехала ў сяміпакоевы дом у рэспектабельным раёне з музычнай студыяй для Грэйс і медыцынскім кабінетам для Кларэнса. photograph of an infantХемінгуэй быў другім дзіцём і першым сынам у сям'і Кларэнса і Грэйс Хемінгуэяў. Маці Хемінгуэя апранала маленькага Эрнэста (які быў адзіным хлопчыкам у сям'і), як дзяўчыну, аднак гэта не было так незвычайна ў той час. Яна ўпершыню абрэзала яго валасы толькі калі яму было 6 гадоў і называла яго «лялечка» (англ.: dolly). Біёграфы мяркуюць, што гэтыя дзіўныя адносіны Грэйс да свайго сына паўплывалі на ўсё яго жыццё. Такім чынам, сюжэт пра позняе абразанне валасоў у хлопчыка неаднаразова ўзнікае ў творах Хемінгуэя, напрыклад у рамане «*Эдэмскі сад*» (англ.: «The Garden of Eden»). Апроч таго, у шэрагу апавяданняў пісьменніка персанажы па той ці іншай прычыне становяцца нямоглымі і адчайна спрабуюць вярнуць сваю мужнасць, як паміраючы пісьменнік у апавяданні «*Снягі Кіліманджара*» (англ.: «The Snows of Kilimanjaro»). Пазней Хемінгуэй прызнаваўся, што ненавідзеў сваю маці, хаця яго пляменнік Джон Сэнфард, сын Марселіны, які пазней стаў акадэмікам, сказаў у інтэрв'ю, што брыдкія словы аўтара пра яго маці з’яўляюцца «прыкрыццём» яго глыбокай любові да яе. Біёграф Майкл С. Рэйналдс адзначыў, што Эрнэст успадкаваў ад маці энергію і энтузіязм. Бацька Хемінгуэя вельмі ганарыўся сваімі каланіяльнымі продкамі і забараніў усім танцаваць, піць, паліць і гуляць у азартныя гульні. Гэты вялікі шыракаплечы мужчына ў адрозненне ад сваёй жонкі трымаў дзяцей у строгай дысцыпліне і, калі лічыў неабходным, мог адлупцаваць Хемінгуэя скураным рамянём. Чэрствы лекар з’яўляецца персанажам аднаго з ранніх апавяданняў Хемінгуэя — «*Лекар і яго жонка*» (англ.: «The Doctor and The Doctor's Wife»). У ім размовы паміж лекарам і яго жонкай заснаваны на рэальных размовах паміж бацькамі пісьменніка. Маці будучага аўтара часта выступала на канцэртах вакол іх пасялення і хацела даць сваім дзецям што-небудзь музычнае. У Эрнэста не было талентаў да гэтага, але яна настойліва патрабавала ад яго гуляць на віяланчэлі, што не раз станавілася «крыніцай канфлікту», але пазней ён прызнаў, што ўрокі музыкі былі карысныя для яго творчасці, што відаць па «кантрапунктнай структуры» рамана «*Па кім звоніць звон*». У сям'і Хемінгуэя таксама быў летні дом, які называлі Уіндэмэр, на возеры Валун, недалёка ад горада Петоскі ў штаце Мічыган, дзе бацька вучыў чатырохгадовага Эрнэста паляваць, лавіць рыбу, будаваць лагеры ў лясах і на азёрах Паўночнага Мічыгана. Яго раннія досведы ў свеце прыроды прывілі яму запал да прыгод і жыцця ў аддаленых або ізаляваных раёнах. Сям'я Хемінгуэя ў 1905 годзе (злева): Марселіна, Сані, Кларэнс, Грэйс, Урсула і Эрнэст З 1913 па 1917 гады Хемінгуэй вучыўся ў сярэдняй школе «*Оўк Парк энд Рывер Форэст Хай Скул*» (англ.: «Oak Park and River Forest High School»), дзе шмат займаўся рознымі відамі спорту, а менавіта боксам, лёгкай атлетыкай, водным полам і футболам. Асаблівых поспехаў ён дамагаўся на ўроках англійскай мовы, а таксама на працягу двух гадоў удзельнічаў у школьным аркестры разам з сястрой Марселінай. У юнацкія гады Хемінгуэй таксама праходзіў курсы па журналістыцы ў Фэні Бігс, якія былі ўладкованыя па прынцыпе «нібыта клас быў газетным офісам». Лепшыя аўтары на гэтых курсах атрымлівалі магчымасць пісаць для школьнай газеты «*Трапецыя*» (англ.: «The Trapeze»). І Эрнэст і яго сястра Марселіна былі сярод іх і пісалі для газеты. Першым укладам Хемінгуэя ў «*Трапецыю*» стаў артыкул аб мясцовым выступе Чыкагскага сімфанічнага аркестра, апублікаваны ў студзені 1916 года. Ён працягваў пісаць і для «*Трапецыі*» і для «*Табулы*» (англ.: «The Tabula») (школьны штогоднік), для якіх ён пераймаў мову спартыўных аглядальнікаў і выкарыстоўваў псеўданім Рынг Ларднер малодшы — па прыкладу Рынга Ларднера з газеты «*Чыкага Трыб’юн*» (англ.: «Chicago Tribune»), які падпісваўся «Лайн О'Тайп». Такім чынам, як і Марк Твен, Стывен Крэйн, Тэадор Драйзер і Сінклер Льюіс, да таго, як стаць аўтарам раманаў, Эрнэст Хемінгуэй быў журналістам; пасля заканчэння школы ён уладкаваўся на працу ў газету «*Канзас Сіці Стар*» рэпарцёрам. Нягледзячы на тое, што ён працаваў там толькі шэсць месяцаў, Хемінгуэй абапіраўся на стыль сваіх публіцыстычных тэкстаў у газеце пры напісанні сваіх наступных мастацкіх твораў: «Выкарыстоўвайце кароткія сказы. Выкарыстоўвайце кароткія першыя абзацы. Выкарыстоўвайце энергічную мову. Будзьце пазітыўным, а не негатыўным». ### Першая сусветная вайна Хемінгуэй у Мілане ў 1918 годзе. Ён працаваў на машыне хуткай дапамогі на працягу двух месяцаў, пакуль не быў паранены. Агнес фон Куроўскі ў Мілане ў 1918 годзе. Пасля ўступлення ЗША ў Першую сусветную вайну Хемінгуэй вырашыў пайсці добраахвотнікам, але яго не ўзялі з-за пашкоджанага левага вока. У пачатку 1918 года Эрнэст Хемінгуэй адгукнуўся на кадравы пошук Чырвонага Крыжа ў Канзас Сіці і падахвоціўся быць вадзіцелем хуткай дапамогі на італьянскім фронце. Ён пакінуў Нью-Ёрк у маі і прыбыў у Парыж, які знаходзіўся пад абстрэлам нямецкай артылерыі. У чэрвені ён дабраўся да Італіі, дзе верагодна ўпершыню сустрэўся з Джонам Досам Пасасам, з якім на працягу многіх дзесяцігоддзяў меў нялёгкія адносіны. У час свайго першага дня ў Мілане ён быў адпраўлены да месца выбуху на ваенным заводзе, дзе ратавальнікі выцягвалі з руінаў рэшткі работніц. Хемінгуэй апісаў гэты інцыдэнт у сваёй навукова-папулярнай кнізе «Смерць пасля поўдня» (англ.: Death in the Afternoon): «Я памятаю, што пасля таго, як мы даволі старанна шукалі рэшткі загінулых, мы збіралі фрагменты». Праз некалькі дзён ён быў у Фасальта-ды-П'яве. 8 ліпеня Хемінгуэй быў цяжка паранены мінамётным агнём, вяртаючыся з сталовай з шакаладам і цыгарэтамі для салдат на перадавой. Нягледзячы на раны, ён дапамагаў ратаваць італьянскіх салдат, за што атрымаў італьянскі срэбны медаль за адвагу. Будучы 18-гадовым юнаком, ён апісваў гэты інцыдэнт: «Калі вы ідзяце на вайну хлопчыкам, вы маеце вялікую ілюзію неўміручасці. Іншых людзей забіваюць, а вас — не… Потым, калі вы ў першы раз атрымліваеце цяжкія раненні, вы страчваеце гэту ілюзію і ведаеце, што гэта можа здарыцца і з вамі.» Ён атрымаў сур'ёзныя асколачныя раненні абедзвюх ног, прайшоў неадкладную аперацыю і правёў пяць дзён у палявым шпіталі да таго, як быў пераведзены на аздараўленне ў бальніцу Чырвонага Крыжа ў Мілане. Ён правёў шэсць месяцаў у бальніцы, дзе сустрэў і моцна пасябраваў з Эрыкам Дорманам-Смітам па мянушцы «Чынк», а таксама дзяліў пакой з будучым амерыканскім дыпламатам, паслом і пісьменнікам Генры Серано Вілардам. У час выздараўлення Хемінгуэй сустрэў сваё першае каханне — Агнес фон Куроўскі, медсястру Чырвонага Крыжа, якая была на сем гадоў старэйшая за яго. У студзені 1919 года, калі ён вяртаўся да Злучаных Штатаў, Агнес і Хемінгуэй вырашылі ажаніцца на працягу некалькіх месяцаў у Амерыцы. Тым не менш, у сакавіку яна напісала, што заручылася з італьянскім афіцэрам. Біёграф Джэфры Маерс сцвярджае, што Хемінгуэй быў спустошаны з-за адмовы Агнес і ў будучыні імкнуўся пакінуць жонку да таго, як яна пакіне яго. ### Таронта і Чыкага Эрнэст Хемінгуэй, якому яшчэ не было 20 гадоў, вярнуўся з вайны ў пачатку 1919 года сталым чалавекам, які перажываў дэпрэсію з-за таго, што быў вымушаны сядзець дома без працы, і з-за неабходнасці аднаўлення сіл і здароўя. Як тлумачыць Рэйналдс, «Хемінгуэй не мог дакладна растлумачыць сваім бацькам, што ён адчуў, калі ўбачыў акрываўленае калена. Ён не мог растлумачыць, як страшна яму было ў іншай краіне з хірургамі, якія не маглі сказаць яму на англійскай мове, змогуць яны вылечыць яго нагу ці не.» Неўзабаве бацькі пачалі ціснуць на яго, каб ён знайшоў працу або працягваў адукацыю, але на 1000 долараў страхавых выплат за раненні ён мог жыць не працуючы амаль год. Хемінгуэй жыў у доме сваіх бацькоў і праводзіў час чытаючы ў бібліятэцы або дома. Ён мала расказваў пра вайну, а знаёмыя часта бачылі, як ён хадзіў па горадзе ў форме Чырвонага крыжа. У верасні ён пайшоў у паход на Верхні паўвостраў Мічыгана з сваімі школьнымі сябрамі. Гэты паход стаў натхненнем для яго апавядання «*Рака двух сэрцаў*» (англ.: Big Two-Hearted River), у якім паўаўтабіяграфічны персанаж Нік Адамс з’язджае з гораду ў пошуках адзіноты пасля вяртання з вайны. Сябар сям'і прапанаваў Хемінгуэю працу ў Таронта, і ад нуды ён пагадзіўся. У канцы года ён пачаў працаваць у якасці фрылансера, штатнага супрацоўніка і замежнага карэспандэнта ў газеце «*Таронта Стар Уіклі*» (англ.: Toronto Star Weekly). Ён вярнуўся ў Мічыган у чэрвені наступнага года, а затым, у верасні 1920 года, пераехаў у Чыкага, каб жыць з сябрамі, да гэтага часу пішучы апавяданні для «*Таронта Стар*». У Чыкага ён працаваў у якасці памочніка рэдактара штомесячнага часопіса «*Кааперэйтыў Комануэлс*» (англ.: Cooperative Commonwealth), дзе пазнаёміўся з пісьменнікам Шэрвудам Андэрсанам. Хэдлі Рычардсан, якая жыла ў Сент-Луісе, прыехала ў Чыкага наведаць сястру суседа Хемінгуэя. Ён захапіўся ёй, пазней апісаўшы гэта: «Я ведаў, што яна была дзяўчынай, з якой я збіраўся ажаніцца». Хэдлі мела рудыя валасы і была на восем гадоў старэйшая за яго. Нягледзячы на гэта, Хэдлі, на якую паўплывала празмерная апека маці, здавалася менш сталай, чым маладыя жанчыны яе ўзросту. Берніс Керт, аўтар кнігі «*Жанчыны Хемінгуэя*» (англ.: «The Hemingway Women»), сцвярджае, што на выбар пісьменніка аказалі ўплыў успаміны пра Агнес, але ў Хэдлі была дзяціннасць, якой бракавала Агнес. Пара перапісвалася некалькі месяцаў, а затым вырашыла ажаніцца і падарожнічаць па Еўропе. Яны хацелі наведаць Рым, але Шэрвуд Андэрсан у сваім пісьме пераканаў маладую пару замест гэтага паехаць у Парыж. Яны ажаніліся 3 верасня 1921 года. Праз два месяцы Хемінгуэй быў наняты ў якасці замежнага карэспандэнта «*Таронта Стар*», і пара з'ехала ў Парыж. Наконт шлюбу Хемінгуэя і Хэдлі Маерс сцвярджае: «З Хэдлі Хемінгуэй дасягнуў усяго, чаго ён чакаў ад сваіх адносін з Агнес: кахання прыгожай жанчыны, зручнага даходу і жыцця ў Еўропе». ### Парыж Пашпартнае фота Хемінгуэя 1923 года. У гэты час ён жыў у Парыжы з сваёй жонкай Хэдлі, і працаваў у якасці замежнага карэспандэнта ў газеце «Таронта Стар Уіклі». Хемінгуэй і Хэдлі ў 1922 годзе. Карлас Бэйкер, першы біёграф Хемінгуэя, лічыць, што ў той час як Андэрсан прапанаваў Парыж, таму што грашовы курс зрабіў гэта месца недарагім для жыцця, галоўным для Хемінгуэя было тое, што Парыж быў месцам, дзе жылі «самыя цікавыя людзі ў свеце». У Парыжы ён сустрэў такіх пісьменнікаў, як Гертруда Стайн, Джэймс Джойс і Эзра Паўнд, якія «маглі дапамагчы маладому пісьменніку на прыступках кар'еры». У пачатку «парыжскіх гадоў» Эрнэст Хемінгуэй быў «высокім, прыгожым, мускулістым, плячыстым, румяным маладым чалавекам з карымі вачыма, квадратнай сківіцай і мяккім голасам». Яны з Хэдлі жылі на маленькай вулачцы ў Лацінскім квартале, а працаваў ён у арандаваным памяшканні ў суседнім будынку. Стайн, якая была апорай мадэрнізму ў Парыжы, стала настаўнікам Хемінгуэя; яна пазнаёміла яго з мастакамі і пісьменнікамі з квартала Манпарнас, якіх яна называла «*страчаным пакаленнем*» — тэрмінам, які Хемінгуэй папулярызаваў у рамане «*І ўзыходзіць сонца*». Рэгулярна наведваючы салон Стайн, ён пазнаёміўся з такімі ўплывовымі мастакамі, як Пабла Пікаса, Жуан Міро і Хуан Грыс. У рэшце рэшт ён адмовіўся ад уплыву Гертруды Стайн, і іх адносіны пагоршыліся і перацяклі ў літаратурныя сваркі, якія адбываліся на працягу дзесяцігоддзяў. Амерыканскі паэт Эзра Паўнд выпадкова сустрэў Хемінгуэя ў кнігарні Сільвіі Біч «*Шэкспір і Кампанія*» ў 1922 годзе. Яны ўдваіх ездзілі ў Італію ў 1923 годзе і жылі на адной вуліцы ў 1924. У іх завязалася моцнае сяброўства, і Паўнд бачыў у Хемінгуэе таленавітага маладога пісьменніка. Паўнд пазнаёміў яго з ірландскім пісьменнікам Джэймсам Джойсам, з якім Хемінгуэй часта ладзіў «алкагольныя гулянкі». Падчас першых 20 месяцаў у Парыжы Хемінгуэй адаслаў у газету «*Таронта Стар*» 88 апавяданняў. Ён пісаў пра грэка-турэцкую вайну, дзе быў сведкам спальвання Смірны, а таксама такія вандроўнічыя апавяданні, як «*Лоўля тунца ў Іспаніі*» (англ.: «Tuna Fishing in Spain») і «*Лоўля стронгі па ўсёй Еўропе: У Іспаніі лепш, чым у Германіі*» (англ.: «Trout Fishing All Across Europe: Spain Has the Best, Then Germany»). Пісьменнік быў спустошаны, даведаўшыся, што Хэдлі згубіла чамадан з яго рукапісамі на вакзале Гар дэ Льён, адкуль яна ехала ў Жэневу, каб сустрэцца з ім у снежні 1922. У наступным верасні пара вярнулася ў Таронта, дзе 10 кастрычніка 1923 года ў іх нарадзіўся сын — Джон Хэдлі Ніканор. Падчас іх адсутнасці ў Парыжы была апублікавана першая кніга Хемінгуэя — «*Тры гісторыі і дзесяць паэмаў*» (англ.: «Three Stories and Ten Poems»). Два апавяданні з гэтага зборніка былі ўсім, што засталося пасля страты чамадана, а трэцяе было напісана мінулай вясной у Італіі. Праз некалькі месяцаў быў апублікаваны другі зборнік апавяданняў — «*у наш час*» (англ.: «in our time») (без загалоўных літар). Гэта невялікае выданне ўключала ў сябе шэсць віньетак і каля дзесяці апавяданняў, якія аўтар напісаў мінулым летам падчас свайго першага візіту ў Іспанію, дзе яму зрабіла моцнае ўражанне карыда. Пакінуўшы Парыж, ён сумаваў у Таронта і лічыў за лепшае вярнуцца да жыцця пісьменніка, чым быць журналістам. Хемінгуэй з сынам Бамбі, 1926 год. Хемінгуэй з Лэдзі Даф Туіздэн, Хэдлі, і сябрамі падчас паездкі ў Іспанію ў ліпені 1925 года, якая натхніла яго на напісанне «І ўзыходзіць сонца». Хемінгуэй, Хэдлі і іх сын (якога называлі Бамбі) вярнуліся ў Парыж у студзені 1924 года і пераехалі ў новую кватэру на вуліцы Нотр-Дам-дэ-Шан. Пісьменнік дапамагаў Форду Мэдаксу Форду ў рэдакцыі часопіса «*Трансэтлэнцік Рэўю*» (англ.: «The Transatlantic Review»), які публікаваў творы Эзры Паўнда, Джона Доса Пасаса, баранэсы Эльзы фон Фрэйтаг-Ларынговен і Гертруды Стайн, а таксама некаторыя з уласных ранніх апавяданняў самога Хемінгуэя, такіх як «*Індзейскі лагер*» (англ.: «Indian Camp»). У 1925 годзе быў выдадзены зборнік «*У наш час*» (англ.: «In Our Time») (з загалоўнымі літарамі), на супервокладцы якога былі каментары Форда. Значную пахвалу атрымала апавяданне «*Індзейскі лагер*»; Форд бачыў у ім важнае пачатковае апавяданне маладога пісьменніка, а крытыкі з Злучаных Штатаў ацанілі актывізацыю жанру апавядання з выразным стылем і выкарыстаннем апавядальных сказаў. За шэсць месяцаў да гэтага Хемінгуэй пазнаёміўся з Фрэнсісам Скотам Фіцджэральдам, і ў іх сфармавалася сяброўства «з захапленнем і варожасцю». У тым жа годзе Фіцджэральд апублікаваў свой вядомы раман «*Вялікі Гэтсбі*» (англ.: «The Great Gatsby»). Хемінгуэю спадабалася гэта работа, і ён вырашыў, што яго наступным творам павінен быць раман. У 1923 годзе Хемінгуэй разам з жонкай Хэдлі ўпершыню наведаў фестываль Сан-Фермін у іспанскім горадзе Памплона, дзе быў зачараваны відовішчам карыды. Хемінгуэі вярнуліся ў Памплону ў 1924 годзе і ў трэці раз у чэрвені 1925. У апошні раз яны прывезлі з сабой групу амерыканскіх і брытанскіх экспатрыянтаў: сябра дзяцінства Хемінгуэя Біла Сміта, Дональда Огдэна Сцюарта, Лэдзі Даф Туіздэн (нядаўна разведзеную), яе палюбоўніка Пэта Гатры і Гаральда Лоўба. Праз некалькі дзён пасля таго, як фіеста скончылася, у дзень свайго нараджэння (21 ліпеня), пісьменнік пачаў працаваць над раманам «*І ўзыходзіць сонца*», скончыўшы яго напісанне праз восем тыдняў. У снежні 1925 года Хемінгуэі вырашылі правесці зіму ў аўстрыйскім горадзе Штрунсе, дзе ён пачаў пераглядаць рукапісы твора. У студзені да іх далучылася Палін Пфайфер і, насуперак саветам Хэдлі, угаварыла Хемінгуэя падпісаць кантракт з выдавецтвам «*Чарлз Скрыбнэрс Санс*» (англ.: «Charles Scribner's Sons»). Ён пакінуў Аўстрыю для хуткай паездкі ў Нью-Ёрк, каб сустрэцца з выдаўцамі, а на зваротным шляху, падчас прыпынку ў Парыжы, у яго пачаўся раман з Палін, пасля чаго ён вярнуўся ў Штрунс і ў сакавіку скончыў працу над сваім творам. У красавіку 1926 года рукапіс быў дастаўлены ў Нью-Ёрк, пасля чаго Хемінгуэй канчаткова адрэдагаваў раман у жніўні, а ў кастрычніку «Скрыбнэрс» апублікавала яго. Эрнэст і Палін Хемінгуэі ў Парыжы, 1927 «*І ўзыходзіць сонца*», галоўнымі персанажамі якой сталі прадстаўнікі пакалення пасляваенных экспатрыянтаў, атрымаў добрыя водгукі крытыкаў і «прызнаны найвялікшым творам Хемінгуэя». Сам Хемінгуэй пазней пісаў рэдактару Максу Перкінсу, што галоўнай тэмай кнігі была не столькі страчанасць пакалення, колькі тое, што «зямля векавечна стаіць» (англ.: «the earth abideth forever»); ён меркаваў, што персанажы рамана, магчыма, былі патрапаныя, але не страчаныя. Адносіны Хемінгуэя і Хэдлі пагоршыліся, калі ён працаваў над раманам «*І ўзыходзіць сонца*». Увесну 1926 года Хэдлі стала вядома пра яго раман з Палін Пфайфер, якая паехала з імі ў Памплону ў ліпені. Калі яны вярнуліся ў Парыж, Хемінгуэй і яго жонка разышліся па яе патрабаванню, а ў лістападзе Хэдлі афіцыйна запрасіла развод. Яны падзялілі маёмасць, а Хэдлі прыняла прапанову Хемінгуэя ў дадатак атрымаць выручку ад «*І ўзыходзіць сонца*». У студзені 1927 года пара развялася, а ў маі Хемінгуэй ажаніўся з Палін Пфайфер. Пфайфер, якая была родам з багатай арканзаскай каталіцкай сям'і, прыехала ў Парыж, каб працаваць для часопіса «*Вог*» (англ.: «Vogue»). Перад іх шлюбам Хемінгуэй прыняў каталіцкую веру. Яны правялі мядовы месяц у Ле-Гро-дзю-Руа, дзе ён хварэў на сібірскую язву, пасля чаго пісьменнік пачаў планаваць свой наступны зборнік апавяданняў, «*Мужчыны без жанчын*» (англ.: «Men Without Women»), які быў выдадзены ў кастрычніку 1927 года. У канцы года Палін, якая была цяжарная, захацела вярнуцца ў Злучаныя Штаты. Джон Дос Пасас парэкамендаваў востраў Кі-Уэст у Фларыдскім праліве, і ў сакавіку 1928 года яны пакінулі Парыж. Той вясной Хемінгуэй атрымаў цяжкую траўму ў сваёй ваннай у Парыжы, моцна стукнуўшыся галавой, пасля чаго ў яго на ўсё астатняе жыццё застаўся выпуклы шрам на лбе. Калі Хемінгуэю задавалі пытанні пра гэты шрам, ён не хацеў гаварыць пра яго. Пасля ад'езду з Парыжа Хемінгуэй больш ніколі не жыў у вялікіх гарадах. ### Кі-Уэст і Карыбскае мора photograph of a houseДом Хемінгуэя на Кі-Уэсце (штат Фларыда), дзе ён пісаў раман «*Мець і не мець*» У канцы вясны Хемінгуэй і Палін адправіліся ў Канзас Сіці, дзе 28 чэрвеня 1928 года ў іх нарадзіўся сын Патрык. У Палін былі цяжкія роды, якія аўтар перанёс у раман «*Бывай, зброя!*». Пасля нараджэння Патрыка Хемінгуэй з жонкай адправіліся ў Ваёмінг (штат Масачусетс) і Нью-Ёрк. Зімой ён быў у Нью-Ёрку з Бамбі, збіраючыся сесці на цягнік да Фларыды, калі атрымаў тэлеграму, дзе прачытаў, што яго бацька скончыў жыццё самагубствам. Хемінгуэй быў спустошаны гэтай навіной, раней пісаўшы бацьку, каб ён не хваляваўся пра фінансавыя цяжкасці; але ліст прыйшоў ужо пасля самагубства. Ён зразумеў, як Хэдлі адчувала сябе пасля самагубства яе ўласнага бацькі ў 1903 годзе, а таксама заўважаў: «Я, напэўна, пайду тым жа шляхам». У снежні Хемінгуэй вярнуўся на Кі-Уэст, дзе працаваў над наступным раманам «*Бывай, зброя!*», пасля чаго ў студзені адправіўся ў Францыю. Твор павінен быў пачаць выдавацца ў часопісе «*Скрыбнэрс Мэгэзін*» (англ.: Scribner's Magazine) у маі, але ў красавіку пісьменнік яшчэ працаваў над фіналам рамана, які ён перапісваў, па меншай меры, семнаццаць разоў, і скончыў напісанне толькі ў жніўні. Завершаны раман быў апублікаваны 27 верасня. Біёграф Джэймс Мэлау лічыць, што «*Бывай, зброя!*» усталяваў аўтарытэт Хемінгуэя як асноўнага амерыканскага пісьменніка і ўключае ў сябе высокі ўзровень складанасці, якога не было ў «*І ўзыходзіць сонца*». Летам 1929 года ў Іспаніі аўтар рыхтаваўся да сваёй наступнай кнігі «*Смерць пасля поўдня*». Ён хацеў напісаць усеабдымны трактат пра карыду, цалкам растлумачыўшы яе сутнасць з гласарыямі і характар асоб, якія становяцца тарэра, бо лічыў карыду «вялікай і трагічнай цікавасцю, гранню паміж жыццём і смерцю». У пачатку 1930-х гадоў Хемінгуэй праводзіў зімы на Кі-Уэсце, а летам наведваў Ваёмінг, дзе ён знайшоў «найпрыгажэйшы край, які ён бачыў на захадзе Амерыкі» і дзе паляваў на аленяў, ласёў і мядзведзяў грызлі. Туды да Хемінгуэя наведваўся і Дос Пасас, і ў лістападзе 1930 года, пасля таго, як Дос Пасас прыбыў на чыгуначны вакзал у Білінгсе (штат Мантана), Хемінгуэй патрапіў у аўтамабільную аварыю і зламаў руку. У выніку пісьменнік быў шпіталізаваны на працягу сямі тыдняў, дзе за ім наглядала Палін, а нервы на яго пішучай руцэ зажывалі каля года, падчас якога ён пакутаваў ад моцнага болю. Эрнэст, Палін, Бамбі, Патрык і Грэгары Хемінгуэі фатаграфуюцца з марлінамі пасля рыбалкі на Біміні ў 1935 годзе Хемінгуэй падчас сафары, 1935 год. 12 лістапада 1931 года ў Канзас Сіці ў пісьменніка нарадзіўся трэці сын — Грэгары Хэнкок Хемінгуэй. Дзядзька Палін падараваў ім дом на Кі-Уэсце з гаражом і другім паверхам, які быў ператвораны на пісьмовую студыю Хемінгуэя. З-за таго, што новы дом знаходзіўся побач з маяком, Хемінгуэю было лёгка знайсці яго пасля доўгіх начэй ужывання алкаголя. У той час Хемінгуэй часта наведваў мясцовы бар «*Слопі Джос*» (англ.: Sloppy Joe's). Ён запрашаў сваіх сяброў, уключаючы Уолду Пірса, Доса Пасаса і Макса Перкінса, на рыбалку і на выключна мужчынскія экспедыцыі на астравы Драй-Тартугас. Між тым, ён працягваў падарожнічаць у Еўропу і на Кубу, і, хоць у 1933 годзе ён пісаў пра Кі-Уэст «У нас тут выдатны дом, дзеці, і ўсё добра», Мэлау лічыць, што Хемінгуэй «быў відавочна неспакойны». У 1933 годзе Хемінгуэй і Палін адправіліся на сафары ва Усходнюю Афрыку. Гэта 10-тыдневая паездка забяспечыла пісьменніку матэрыял для твора «*Зялёныя пагоркі Афрыкі*» (англ.: «Green Hills of Africa»), а таксама апавяданняў «*Снягі Кіліманджара*» і «*Кароткае шчаслівае жыццё Фрэнсіса Макомбера*» (англ.: «The Short Happy Life of Francis Macomber»). Пара пабывала ў кенійскіх гарадах Мамбасе, Найробі і Мачакасе, пасля чаго адправілася на Танганьіку, дзе яны палявалі ў Серэнгеці, каля возера Маньяра, а таксама на захадзе і на паўднёвым усходзе сучаснага нацыянальнага парку Тарангірэ. Іх гідам стаў вядомы па мянушцы «*Белы паляўнічы*» Філіп Хоўп Пэрсіваль, які ў 1909 годзе быў гідам Тэадора Рузвельта. Падчас сафары Хемінгуэй падхапіў амёбную дызентэрыю і быў эвакуіраваны на самалёце ў Найробі. Гэта падзея была адлюстравана ў апавяданні «*Снягі Кіліманджара*». Па вяртанні на Кі-Уэст у пачатку 1934 года пісьменнік пачаў працу над дакументальнай работай «*Зялёныя пагоркі Афрыкі*», якая была апублікавана ў 1935 годзе і атрымала змешаныя водгукі крытыкаў, якія назвалі яе занадта мяккай і нават сумнай. Эдмунд Уілсан пісаў, што «Хемінгуэй напісаў адзіную кнігу, у якой Афрыка і жывёлы здаюцца сумнымі». У 1934 годзе Хемінгуэй купіў лодку, назваўшы яе «*Пілар*» (англ.: «Pilar»), і пачаў плаванне па Карыбскім моры. У 1935 годзе ўпершыню пабываў у Біміні на Багамскіх астравах, дзе правёў шмат часу. У гэты перыяд ён таксама працаваў над раманам «*Мець і не мець*» (англ.: «To Have and Have Not»), які быў апублікаваны ў 1937 годзе, калі Хемінгуэй быў у Іспаніі, стаўшы адзіным раманам аўтара, напісаным у 1930-х гадах. У сярэдзіне 1930-х гадоў чытачы і крытыкі ўсё больш пачыналі думаць, што пік кар'еры аўтара ўжо прайшоў, аднак грамадзянская вайна ў Іспаніі вярнула яго ў цэнтр увагі. ### Грамадзянская вайна ў Іспаніі photograph of three menХемінгуэй (у цэнтры) з галандскім рэжысёрам Іорысам Івенсам і нямецкім пісьменнікам Людвігам Рэнам, які быў афіцэрам Інтэрнацыянальных брыгад, у Іспаніі падчас грамадзянскай вайны, 1937 год. У 1937 годзе Хемінгуэй пагадзіўся асвятляць іспанскую грамадзянскую вайну для Паўночнаамерыканскага газетнага альянсу (англ.: North American Newspaper Alliance (NANA)), прыбыўшы ў Іспанію ў сакавіку разам з галандскім рэжысёрам Іорысам Івенсам. Івенс, які здымаў фільм «*Іспанская зямля*» (англ.: «The Spanish Earth»), хацеў, каб Хемінгуэй замяніў Джона Доса Пасаса ў якасці сцэнарыста, пасля таго, як Дос Пасас пакінуў праект, калі яго блізкі сябар Хасэ Раблес быў арыштаваны і расстраляны. Гэты інцыдэнт змяніў меркаванне Доса Пасаса наконт левых рэспубліканцаў, з-за чаго стварыўся разрыў паміж ім і Хемінгуэем, які пазней распаўсюдзіў чуткі, нібыта Дос Сантас пакінуў Іспанію з баязлівасці. Журналістка і пісьменніца Марта Гэлхарн, з якой Хемінгуэй пазнаёміўся на папярэднія Каляды (1936) на Кі-Уэсце, далучылася да яго ў Іспаніі. Марта нарадзілася ў Сэнт-Луісе, як і Хэдлі, і працавала ў часопісе «*Вог*» у Парыжы, як Палін. Керт сцвярджае, што Марта «ніколі не дагаджала яму ўсім, як гэта рабілі іншыя жанчыны». У канцы 1937 года, калі Хемінгуэй быў у Мадрыдзе з Мартай, ён напісаў сваю адзіную п'есу, «*Пятая калона*» (англ.: «The Fifth Column»), у той час, калі горад знаходзіўся пад абстрэлам. Характар Марты быў часткова перададзены праз персанажа п'есы Дораці Брыджэс. Ён на некалькі месяцаў паехаў на Кі-Уэст, пасля чаго двойчы вяртаўся ў Іспанію ў 1938 годзе, дзе прысутнічаў пры бітве на Эбры, якая была апошняй спробай наступу рэспубліканцаў, і быў сярод амерыканскіх і брытанскіх журналістаў, якія апошнімі пакідалі бітву. Хемінгуэй з сваёй трэцяй жонкай Мартай Гэлхарн фатаграфуецца з генералам Юнем Ханьмоу ў Чунькіне, Кітай, 1941 год. Хемінгуэй з сынамі Патрыкам (злева) і Грэгары, з трыма коткамі на ўчастку *Фінка Віхія*, сяр. 1942 года. ### Куба Увесну 1939 года Хемінгуэй прыплыў на сваёй лодцы на Кубу і пасяліўся ў Гаване ў гатэлі «*Амбас Мундас*» (англ.: Ambos Mundos). Гэта было часткай яго павольнага і цяжкага разрыву з Палін, які пачаўся, калі Хемінгуэй сустрэў Марту. Неўзабаве Марта прыехала да яго на Кубу, і яны амаль адразу знялі 15-акравы (61,000 м²) участак «*Фінка Віхія*» (ісп.: «Finca Vigia») у 24 кіламетрах ад Гаваны. Тым летам Палін з дзецьмі пакінула Хемінгуэя, пасля таго, як яны разам наведалі Ваёмінг. Калі працэс разводу Хемінгуэя і Палін быў канчаткова завершаны, ён ажаніўся з Мартай 20 лістапада 1940 года ў горадзе Шаен (штат Ваёмінг). З'ехаўшы з Кі-Уэста, Хемінгуэй праводзіў лета ў Кетчуме (штат Айдаха) у непасрэднай блізасці ад нядаўна пабудаванага курорта Сан-Вэлі, а зімы — на Кубе. Пісьменнік, якому было брыдка, калі яго парыжскі сябар дазваляў коткам есці са стала, вельмі палюбіў гэтых жывёл на Кубе, дзе на яго ўчастку жылі дзясяткі катоў. Гэлхарн натхніла Хемінгуэя на напісанне яго самага вядомага рамана «*Па кім звоніць звон*», які ён пачаў пісаць у сакавіку 1939 года і скончыў у ліпені 1940, апублікаваўшы яго ў кастрычніку. У адпаведнасці з сваёй звычкай пераязджаць на розныя месцы на працягу года падчас працы над рукапісам, ён пісаў раман на Кубе, у Ваёмінгу і ў Сан-Вэлі (штат Айдаха). «*Па кім звоніць звон*» быў абраны клубам «*Кніга месяца*» (англ.: Book of the Month Club), атрымаў намінацыю на Пулітцэраўскую прэмію і, як заўважыў Маерс, «трыумфальна аднавіў літаратурную рэпутацыю Хемінгуэя». За першы месяц было прададзена паўмільёна асобнікаў кнігі. У жніўні 1939 года Хемінгуэй стаў адным з 400 амерыканскіх інтэлектуалаў, якія падпісалі ліст «*Усім актыўным прыхільнікам дэмакратыі і міра*», які сцвярджаў, што «рэакцыянеры распаўсюджваюць фантастычную хлусню пра тое, што СССР падобна на таталітарныя дзяржавы» і што СССР «паказвае стабільнае пашырэнне дэмакратыі ў кожнай сферы». У студзені 1941 года Марта была адпраўлена ў Кітай па заданні часопіса «*Кольерс*» (англ.: «Collier's»). Хемінгуэй адправіўся з ёй і слаў адтуль артыкулы ў газету «*Пі-Эм*» (англ.: «PM»), але ў Кітаі яму не спадабалася. У 2009 з’явілася меркаванне, што ў гэты перыяд ён быў наняты для працы на выведнікаў СССР пад кодавым імем «*Агент Арго*» (англ.: «Agent Argo»). Пасля іх вяртання на Кубу, Злучаныя Штаты прынялі дэкларацыю аб вайне ў снежні, а пісьменнік пераканаў урад Кубы дапамагчы яму абсталяваць «*Пілар*», якую ён збіраўся выкарыстоўваць для засады на нямецкія падводныя лодкі каля берагоў Кубы. ### Другая сусветная вайна photograph of two menХемінгуэй з палкоўнікам Чарлзам 'Бакам' Ленхэмам у Германіі, 1944 год, падчас бітвы ў Хюртгенскам лесе, пасля якой пісьменнік захварэў на пнеўманію. З мая 1944 года па сакавік 1945 Хемінгуэй быў у Лондане і Еўропе. Калі ён упершыню прыбыў у Лондан, ён сустрэў там Мэры Уэлш, якая працавала карэспандэнтам часопіса «*Тайм*» (англ.: Time), і захапіўся ёй. Марта, якая была вымушана перасекчы Атлантычны акіян на караблі, запоўненым выбухоўкай, таму што Хемінгуэй адмовіўся дапамагчы ёй з атрыманнем прэс-пропуска на самалёт, прыбыла ў Лондан і знайшла яго шпіталізаваным з страсеннем мозга пасля аўтамабільнай аварыі. Не звярнуўшы ўвагі на яго стан, Гэлхарн заявіла, што ён падлец і што «паміж імі ўсё скончана». У апошні раз ён бачыў Марту ў сакавіку 1945 года, калі рыхтаваўся да вяртання на Кубу. Між тым, усяго на трэцім спатканні ён папрасіў Мэры Уэлш выйсці за яго замуж. Хемінгуэй з вялікай павязкай на галаве прысутнічаў пры высадцы саюзных войскаў у Нармандыі, але паводле Маерса лічыўся «каштоўным грузам» і не атрымаў дазволу сысці на бераг. Дэсантны карабель, на якім ён плыў, знаходзіўся каля Амаха-Біч да таго, як апынуўся пад агнём праціўніка, і павярнуў назад. Пазней пісьменнік напіша ў «*Кольерс*», што мог бачыць «першую, другую, трэцюю, чацвёртую і пятую хвалі [дэсантных войскаў], якія ляжалі там, дзе ўпалі, падобныя на мноства цяжкіх вузлоў, на плоскай, усланай галькай паласе паміж морам і першым сховішчам» (англ.: «the first, second, third, fourth and fifth waves of [landing troops] lay where they had fallen, looking like so many heavily laden bundles on the flat pebbly stretch between the sea and first cover.»). Мэлау тлумачыў, што ў першы дзень ні аднаго з карэспандэнтаў не пусцілі на бераг, і Хемінгуэй вярнуўся на карабель «*Дораці Дыкс*» (англ.: «Dorothea Dix»). У канцы ліпеня Хемінгуэй прыяднаўся да «22-га пяхотнага палка пад камандаваннем палкоўніка Чарлза 'Бака' Ленхэма, які ехаў у Парыж». Ён дэ-факта стаў лідарам невялікай групы сельскай міліцыі ў Рамбуе, недалёка ад французскай сталіцы. Наконт подзвігаў Хемінгуэя гісторык Другой сусветнай вайны Пол Фасел заўважаў: «Хемінгуэй атрымаў шмат непрыемнасцяў, гуляючы ў пяхотнага капітана ўзброенай групы людзей, якіх ён сабраў, таму што карэспандэнт не павінен узначальваць войскі, нават калі ён робіць гэта добра.» Гэта было парушэннем Жэнеўскай канвенцыі, у выніку чаго пісьменнік атрымаў афіцыйныя абвінавачванні, але ўхіліўся ад пакарання, сцвярджаючы, што ён толькі даваў парады. 25 жніўня ён прысутнічаў пры вызваленні Парыжа, хоць, у адрозненне ад яго ўласнай легенды, ён не ўваходзіў першым у горад і не вызваляў гатэль «*Рыц*» (англ.: «Ritz»). Разам з Мэры Уэлш, якая далучылася да яго ў Парыжы, ён наведаў Сільвію Біч і Пабла Пікаса, а таксама пад дзеяннем усеагульнага шчасця памірыўся з Гертрудай Стайн. У тым жа годзе ён прысутнічаў на цяжкіх баях у бітве ў Хюртгенскім лесе. 17 снежня 1944 года захварэлы Хемінгуэй прыбыў у Люксембург для асвятлення баявых дзеянняў, якія пазней атрымаюць назву «*Ардэнскае контрнаступленне*» (англ.: «Ardennes Counteroffensive»). Аднак Ленхэм адразу адправіў яго да лекараў, якія шпіталізавалі яго з пнеўманіяй; калі ён вярнуўся праз тыдзень, большасць баёў гэтай бітвы ўжо былі скончаны. У 1947 годзе Хемінгуэй быў узнагароджаны Бронзавай Зоркай за адвагу падчас Другой сусветнай вайны. Ён быў адзначаны за доблесць «пад агнём у раёнах баявых дзеянняў з мэтай атрымаць дакладную карціну вайны» з асобнай удзячнасцю за тое, што «пісьменніцкі талент спадара Хемінгуэя дазволіў чытачам атрымаць яркую карціну цяжкасцяў і трыумфаў салдата-франтавіка і яго арганізацыі ў баі». ### Куба і Нобелеўская прэмія Паводле слоў Хемінгуэя ён «знаходзіўся па-за справай пісьменніка» з 1942 па 1945 гады. У 1946 годзе ён ажаніўся з Мэры, якая праз пяць месяцаў перажыла пазаматачную цяжарнасць. Пасля вайны сям'я Хемінгуэяў перанесла шэраг няшчасных выпадкаў і праблем са здароўем: у 1945 годзе ў выніку аўтакатастрофы пісьменнік «разбіў калена» і атрымаў чарговую «глыбокую рану на лбе»; Мэры зламала правую шчыкалатку, а затым і левую ў выніку паслядоўных лыжных аварый; пасля аварыі 1947 года Патрык атрымаў рану на галаве і цяжка хварэў. Хемінгуэй пагрузіўся ў дэпрэсію з-за шматлікіх смерцяў яго літаратурных сяброў: Уільяма Батлера Ейтса і Форда Мэдакса Форда ў 1939 годзе; Скота Фіцджэральда ў 1940 годзе; Шэрвуда Андэрсана і Джэймса Джойса ў 1941 годзе; Гертруды Стайн у 1946 годзе; і ў наступным 1947 годзе Макса Перкінса, які на працягу доўгага часу з’яўляўся рэдактарам «*Скрыбнэрс*» і сябрам Хемінгуэя. На працягу гэтага перыяду ён пакутаваў ад моцнага галаўнога болю, высокага крывянога ціску, праблем з вагой, і, у канчатковым выніку, дыябету — шмат з чаго было вынікам папярэдніх няшчасных выпадкаў і гадоў п'янства. Тым не менш, у студзені 1946 года Хемінгуэй пачаў працаваць над раманам «Эдэмскі сад», напісаўшы да чэрвеня 800 старонак. Апроч таго ў пасляваенныя гады ён пачаў пісаць трылогію твораў з працоўнымі назвамі «*Зямля*» (англ.: The Land), «*Мора*» (англ.: The Sea) і «*Паветра*» (англ.: The Air), якія ён хацеў аб’яднаць у адзін раман з назвай «Марская кніга» (англ.: The Sea Book). Тым не менш, абодва праекты зайшлі ў тупік, і, паводле сцвярджэння Мэлау, няздольнасць Хемінгуэя заканчваць творы стала «сімптомам яго непрыемнасцяў» на працягу тых гадоў. Хемінгуэй і Мэры ў Афрыцы да двух паслядоўных няшчасных выпадкаў. У 1948 годзе Хемінгуэй і Мэры падарожнічалі па Еўропе, на некалькі месяцаў спыніўшыся ў Венецыі. Там пісьменнік закахаўся ў 19-гадовую Адрыяну Іванчыч. Гэта платанічнае каханне натхніла пісьменніка на раман «*За ракой у цені дрэў*», напісаны на Кубе падчас частых сварак з Мэры і апублікаваны ў 1950 годзе. У наступным годзе, у лютасці з-за крытычнага прыёму «*За ракой у цені дрэў*», які атрымаў адмоўныя водгукі, ён за восем тыдняў напісаў твор «*Стары і мора*», заявіўшы, што гэта «лепшае, што я магу напісаць калі-небудзь у сваім жыцці». «*Стары і мора*» стаў выбарам клуба «*Кніга месяца*» і здабыў міжнароднае прызнанне, атрымаўшы Пулітцэраўскую прэмію ў маі 1952 года, за месяц да таго, як пісьменнік у другі раз паехаў у Афрыку. У 1954 годзе ў Афрыцы Хемінгуэй быў блізкі да смерці пасля дзвюх паслядоўных авіякатастроф. Ён замовіў аглядны палёт над Бельгійскім Конга ў якасці каляднага падарунка Мэры. Яны хацелі сфатаграфаваць вадаспад Мэрчысан, але на шляху самалёт урэзаўся ў стары тэлеграфны слуп і «здзейсніў аварыйную пасадку ў густым хмызняковым стэпе», у выніку чаго Хемінгуэй атрымаў шматлікія траўмы, уключаючы параненую галаву, а Мэры зламала два рэбры. На наступны дзень, спрабуючы дабрацца да медыцынскай дапамогі ў Энтэбе, яны селі на другі самалёт, які выбухнуў пры ўзлёце, з-за чаго пісьменнік атрымаў апёкі і яшчэ адно на гэты раз вельмі сур'ёзнае страсенне мозга, якое прывяло да ўцечкі мазгавой вадкасці. У рэшце рэшт яны прыбылі ў Энтэбе, дзе рэпарцёры ўжо асвятлялі смерць Хемінгуэя. Ён абверг гэтыя чуткі і правёў наступныя некалькі тыдняў лечачыся і чытаючы памылковыя некралогі. Нягледзячы на траўмы, у лютым Хемінгуэй суправаджаў Патрыка і яго жонку на запланаванай рыбалцы, але з-за болю ён быў запальчывым і цяжка ладзіў з сваім сынам. Калі ўспыхнуў лясны пажар, ён зноў быў паранены, атрымаўшы апёкі другой ступені на нагах, пярэдняй частцы тулава, вуснах і абедзвюх руках. Праз некалькі месяцаў Мэры паведаміла сябрам поўны спіс траўмаў Хемінгуэя: дзве расколіны ў міжпазваночных дысках, разрыў печані і почкі, вывіх пляча і пералом чэрапа. Аварыі паскорылі фізічны знос пісьменніка. Пасля авіякатастрофы Хемінгуэй, які «слаба кантраляваў прыём алкаголя на працягу большай часткі свайго жыцця, піў яшчэ больш, чым звычайна, каб справіцца з болем ад ран». photograph of a manХемінгуэй у сваім доме на ўчастку «*Фінка Віхія*» на Кубе У кастрычніку 1954 года Хемінгуэй атрымаў Нобелеўскую прэмію ў галіне літаратуры. Ён сціпла заявіў прэсе, што Карл Сэндберг, Карэн Бліксен і Бернард Барэнсан заслужылі прэмію, але ён з радасцю атрымае прызавыя грошы. Мэлау сцвярджае, што Хемінгуэй «жадаў атрымаць Нобелеўскую прэмію», але, паколькі ён атрымаў яе праз некалькі месяцаў пасля авіякатастрофы і наступных паведамленняў у прэсе, «Хемінгуэй павінен быў падазраваць, што яго некралогі згулялі пэўную ролю ў рашэнні акадэміі». З-за болю пасля няшчасных выпадкаў у Афрыцы пісьменнік вырашыў адмовіцца ад паездкі ў Стакгольм. Замест гэтага ён падрыхтаваў прамову, якую павінны былі зачытаць на цырымоніі, з вызначэннем жыцця пісьменніка: | | | | | --- | --- | --- | | "| Жыццё пісьменніка, калі ён на вышыні, працякае ў адзіноце. Пісьменніцкія арганізацыі могуць палепшыць яго адзіноту, але наўрад ці павышаюць якасць яго працы. Пазбаўляючыся ад адзіноты, ён вырастае як грамадская фігура, і нярэдка гэта ідзе на шкоду яго творчасці. Бо творыць ён адзін, і, калі ён досыць добры пісьменнік, яго справа — з дня ў дзень бачыць наперадзе вечнасць або яе адсутнасць. | "| У канцы 1955 года і пачатку 1956 Хемінгуэй быў прыкаваны да ложка. Ён паабяцаў завязаць з алкаголем, але праз некаторы час занядбаў гэтае абяцанне. У кастрычніку 1956 года ён вярнуўся ў Еўропу і сустрэўся з баскскім пісьменнікам Піам Барохам, які быў сур'ёзна хворым і памёр праз некалькі тыдняў. Падчас паездкі Хемінгуэй зноў захварэў і лячыўся ад «высокага кравянога ціску, хваробы печані і атэрасклерозу». photograph of a manХемінгуэй у сваёй лодцы «*Пілар*», каля берагоў Кубы У лістападзе ў Парыжы Хемінгуэй успомніў пра скрыні, якія ён пакінуў у гатэлі «*Рыц*» у 1928 годзе і якія да таго часу ніхто не знайшоў. Скрыні былі напоўненыя нататнікамі і чарнавікамі з «парыжскіх гадоў». У захапленні ад гэтага адкрыцця, калі пісьменнік вярнуўся на Кубу ў 1957 годзе, ён пачаў фармаваць і аднаўляць запісы, якія пазней сталі мемуарамі «*Рухомае свята*» (англ.: «A Moveable Feast»). Да 1959 года ён інтэнсіўна працаваў над творамі: дапісаў «*Рухомае свята*», які павінен быў выйсці праз год, давёў «*Пробліск ісціны*» (англ.: «True at First Light») да 200 тысяч слоў, дадаў некалькі частак у «*Эдэмскі сад*» і працаваў над раманам «*Астравы ў акіяне*». Апошнія тры былі захаваны ў сейф у Гаване, бо ён хацеў спачатку закончыць працу над «*Рухомым святам*». Майкл С. Рэйналдс сцвярджае, што на працягу гэтага перыяду ў яго пачалася дэпрэсія, з якой ён так і не здолеў выйсці. «*Фінка Віхія*» стала перапаўняцца гасцямі і турыстамі, і Хемінгуэй, незадаволены сваім жыццём, вырашыў пераехаць у Айдаха. У 1959 годзе ён купіў дом з выглядам на раку Біг-Вуд недалёка ад Кетчума, і пакінуў Кубу, хоць і застаўся на ільготных умовах з урадам Фідэля Кастры, распавёўшы «*Нью-Ёрк Таймс*» (англ.: «The New York Times»), што ён быў «у захапленні» ад таго, як паўстанцы пад кіраўніцтвам Кастры зверглі рэжым Фульхенсіі Батысты. Ён быў на Кубе ў лістападзе 1959 года, пасля таго, як вярнуўся з Памплоны, а таксама ў наступным годзе на дзень свайго нараджэння, аднак тады яны з Мэры вырашылі пакінуць краіну, пачуўшы заяву Кастры пра нацыяналізацыю маёмасці, якая належала амерыканцам і іншым замежным грамадзянам. У ліпені 1960 года Хемінгуэй з'ехаў з Кубы, пакінуўшы свае творы і рукапісы ў банкаўскім сховішчы ў Гаване. У 1961 годзе, пасля аперацыі ў заліве Свіней, сядзіба «*Фінка Віхія*» была канфіскаваная кубінскім урадам разам з калекцыяй літаратуры, якая налічвала ад 4 да 6 тысяч кніг. ### Айдаха і самагубства Да канца 1950-х гадоў Хемінгуэй працягваў перапрацоўваць матэрыял для «*Рухомага свята*». Улетку 1959 года ён наведаў Іспанію для напісання серыі артыкулаў пра карыду па замове часопіса «*Лайф*» (англ.: «Life»), вярнуўшыся на Кубу ў студзені 1960 года для працы над рукапісам. «*Лайф*» замаўляў толькі 10 тысяч слоў, але рукапіс празмерна вырас, перасягнуўшы гэту адзнаку. Упершыню ў сваім жыцці быўшы не ў стане самастойна арганізаваць працэс працы, Хемінгуэй папрасіў Арана Хочнэра прыехаць на Кубу, каб дапамагчы яму. Хочнэр дапамог яму абрэзаць твор для «*Лайф*» да 40 тысяч слоў, а «*Скрыбнэрс*» пагадзілася на выданне паўнавартаснай кнігі («*Небяспечнае лета*» (англ.: «The Dangerous Summer»)) памерам у 130 тысяч слоў. У той час Хемінгуэй, паводле слоў Хочнэра, быў «нерашучым, дэзарганізаваным і блытаным», а таксама пакутаваў ад пагаршэння зроку. photograph of two men and womanХемінгуэй падчас палявання на птушак у Сільвер-Крыку, каля Пікабы (штат Айдаха), у студзені 1959 года. Побач з ім Гэры Купер і Бобі Петэрсан. 25 ліпеня 1960 года Хемінгуэй і Мэры пакінулі Кубу ў апошні раз. Пасля гэтага Хемінгуэй адправіўся ў Іспанію ў адзіночку, каб сфатаграфавацца для вокладкі часопіса «*Лайф*». Праз некалькі дзён у навінах з’явіліся паведамленні пра тое, што ён сур'ёзна хворы і знаходзіцца на мяжы смерці, што выклікала паніку ў Мэры, пакуль яна не атрымала ад яго тэлеграму з тэкстам: «Рэпартажы хлуслівыя. Еду ў Мадрыд. Кахаю Тата.» (англ.: «Reports false. Enroute Madrid. Love Papa.»). Тым не менш ён сапраўды цяжка хварэў і адчуваў, што знаходзіцца на мяжы зрыву. Пісьменнік злёг у ложак на некалькі дзён, адыходзячы ў адзіноце і цішыні, нягледзячы на тое, што першыя часткі твора «*Небяспечнае лета*», апублікаваныя ў «*Лайф*» у верасні 1960 года, атрымалі добрыя водгукі. У кастрычніку ён пакінуў Іспанію і паехаў у Нью-Ёрк, дзе адмовіўся пакінуць кватэру Мэры на той падставе, што яму неабходны догляд. Яна хутка павезла яго ў Айдаха, а Джордж Саўерс (лекар Сан-Вэлі) сустрэў іх у цягніку. У гэты час Хемінгуэй стаў турбавацца пра грошы і пра сваю бяспеку. Ён турбаваўся пра свае падаткі і пра тое, што ніколі не вернецца на Кубу за рукапісамі, якія пакінуў у банкаўскім сейфе. Пісьменнік стаў параноікам і лічыў, што ФБР актыўна сочыць за кожным яго рухам у Кетчуме. ФБР адкрыла на яго файл падчас Другой сусветнай вайны, калі ён выкарыстоўваў «*Пілар*» для патрулявання берагоў Кубы, і ў вядомага дырэктара гэтага ведамства Джона Эдгара Гувера быў агент у Гаване, які назіраў за ім у 1950-х гадах. Да канца лістапада Мэры была ў роспачы і Саўерс прапанаваў адвезці Хемінгуэя ў клініку «*Мая*» (англ.: Mayo Clinic) у Мінесоце, дзе, паводле яго меркавання, пісьменнік павінен быў прайсці лекаванне ад артэрыяльнай гіпертэнзіі. У ФБР ведалі, што Хемінгуэй быў у клініцы, бо гэта было задакументавана ў студзені 1961. У мэтах ананімнасці яго паклалі ў клініку пад імем самога Саўерса. Маерс піша, што «аўра таямніцы акружае лячэнне Хемінгуэя ў клініцы», але пацвярджае, што яго лячылі шокавай тэрапіяй не менш за 15 разоў у снежні 1960 года і ў студзені 1961 ён «выйшаў у разбураным стане». Рэйналдс звяртаецца да запісаў Хемінгуэя ў «*Мая*», адзначаючы камбінацыю лекаў, якая магла давесці пісьменніка да дэпрэсіўнага стана. Мемарыял Хемінгуэя ў Сан-Вэлі з надпісам: «Больш за ўсё ён любіў восень, жоўтае лісце таполяў, лісце, якое плавае на ручаях з стронгай, і сіняе зацішнае неба над высокімі пагоркамі». Праз тры месяцы, у красавіку 1961 года, у Кетчуме Мэры зайшла раніцай на кухню і «ўбачыла Хемінгуэя з стрэльбай у руках». Яна патэлефанавала Саўерсу, які даў яму заспакойлівыя лекі і адвёз у бальніцу Сан-Вэлі, адкуль пісьменнік зноў быў адпраўлены ў «*Мая*» для дадатковай шокавай тэрапіі. Ён быў выпушчаны адтуль у канцы чэрвеня і вярнуўся ў Кетчум 30 чэрвеня. Праз два дні, раніцай 2 ліпеня 1961 года, Хемінгуэй «цалкам свядома» застрэліўся з сваёй любімай стрэльбы. Ён адчыніў падвальную кладоўку, дзе трымаў усю сваю зброю, пайшоў наверх да галоўнага ўвахода ў іх дом, «штурхнуў дзве пулі дванаццатага калібра ў драбавік «*Бос*» (англ.: Boss)… уставіў канец ствала ў рот, націснуў на курок і выпусціў сабе мазгі». Мэры патэлефанавала ў бальніцу Сан-Вэлі, і лекар хутка прыехаў да яе. Нягледзячы на яго вердыкт, што Хемінгуэй «памёр ад нанесенага самому сабе ранення ў галаву», прэсе паведамілі, што смерць была «выпадковай». У апошнія гады паводзіны Хемінгуэя былі падобныя на паводзіны яго бацькі да таго, як той таксама заўчасна пайшоў з жыцця; магчыма, яго бацька меў генетычны гемахраматоз — хваробу, пры якой няздольнасць арганізма засвойваць жалеза можа завяршыцца псіхічным і фізічным зносам. Медыцынская дакументацыя, даступная ў 1991 годзе, пацвердзіла, што ў пачатку 1961 года ў пісьменніка быў дыягнаставаны гемахраматоз. Яго сястра Урсула і брат Лестэр таксама скончылі жыццё самагубствам. У дадатак да фізічных хвароб дадатковай цяжкасцю Хемінгуэя былі праблемы з алкаголем на працягу большай часткі яго жыцця. Сям'я і сябры Хемінгуэя вылецелі ў Кетчум для пахавання, якое было ўзначалена мясцовым каталіцкім святарам, які лічыў смерць выпадковай. Брат Хемінгуэя Лестэр пісаў пра пахаванне (падчас якога хлопец-міністрант страціў прытомнасць на крышцы труны): «Мне здаецца, што Эрнэсту спадабалася бы гэта ўсё». Праз пяць гадоў Мэры Уэлш дала інтэрв'ю, падчас якога прызналася, што яе муж скончыў жыццё самагубствам. ### Нашчадкі Праз 35 гадоў пасля смерці пісьменніка, 1 ліпеня 1996 года, яго ўнучка Марго Хемінгуэй памерла ў Санта-Моніцы (штат Каліфорнія). Марго была супермадэллю і актрысай, у 1976 годзе зняўшыся разам з сястрой Марыэль у фільме «*Губная памада*» (англ.: «Lipstick»). Пазней яе смерць была прызнаная самагубствам, і, такім чынам, яна стала «пятым чалавекам за чатыры пакаленні сваёй сям'і, які скончыў жыццё самагубствам». Творчасць --------- ### Літаратурны стыль Эрнэст Хемінгуэй — мастак-псіхолаг, майстар пабудовы дыялогу і маналогу, стварэння адпаведнай атмасферы, настрою, пейзажу. Аддаючы перавагу факту, ён пазбягаў знарочыстых эфектаў і пафаснасці. Пры гэтым яго творы адметныя глыбокім лірызмам і драматычнасцю, насычаны сімволікай, характары герояў пераканаўчыя, а партрэты запамінальныя і непаўторныя. Першы раман Хемінгуэя «*І ўзыходзіць сонца*» напісаны сціплай і кампактнай прозай, якая прынесла вядомасць Хемінгуэю і, паводле слоў прафесара Джэймса Нэйджэла, «змяніла характар амерыканскай літаратуры». Газета «*Нью-Ёрк Таймс*» пісала ў 1926 годзе пра раман: «Гэта сапраўды захапляльная гісторыя, напісаная лаканічнай, жорсткай, строга апавядальнай прозай, якая прыніжае больш літаратурную англійскую мову.» У 1954 годзе было адзначана, што пісьменнік узнагароджваўся Нобелеўскай прэміяй за «яго майстэрства ў мастацтве апавядання, якое ён ярка прадэманстраваў у апошнім творы «*Стары і мора*», і за ўплыў, які ён зрабіў на сучасны стыль». Прафесар Пол Сміт заўважае, што па пачатковых апавяданнях Хемінгуэя, сабраных у зборніку «*У наш час*», можна зрабіць выснову, што ён усё яшчэ эксперыментаваў з літаратурным стылем. Пісьменнік пазбягаў складанага сінтаксісу, каля 70 адсоткаў усіх сказаў у творах Хемінгуэя з’яўляюцца простымі — «дзіцячы» сінтаксіс без падпарадкаванняў. | | | --- | | Калі пісьменнік добра ведае тое, пра што піша, ён можа пакінуць па-за тэкстам шмат з таго, што ведае, і калі ён піша праўдзіва, чытач адчуе ўсё пакінутае па-за тэкстам гэтаксама моцна, як калі б пісьменнік пра гэта распавёў. Велічнасць руху айсберга ў тым, што ён толькі на адну восьмую частку ўзвышаецца над паверхняю вады. Пісьменнік, які многае апускае з-за няведання, проста пакідае пустыя месцы. | | —З кнігі Эрнэста Хемінгуэя «*Смерць пасля поўдня*». | Літаратурны крытык, прафесар Генры Луіс Гейтс лічыць, што стыль Хемінгуэя з’яўляецца прынцыповай формай «адказу на яго вопыт у сусветнай вайне». Пасля Першай сусветнай вайны ён і іншыя мадэрністы «страцілі веру ў цэнтральныя інстытуты Заходняй цывілізацыі» і супраць складанага стылю пісьменнікаў XIX стагоддзя стварылі стыль, «у якім асноўнае ўсталёўваецца праз дыялог, праз дзеянні і маўчанне — літаратуру, у якой няма нічога вырашальнага або, па меншай меры, нічога відавочна не пазначана». Развіваючы тэму сувязі паміж Хемінгуэем і іншымі пісьменнікамі-мадэрністамі, біёграф Ірэн Гамель лічыць, што яго стыль старанна культываваўся і ўдакладняўся, каб стаць авангардам сваёй эпохі. Галодны да «авангардысцкіх эксперыментаў» Хемінгуэй апублікаваў работу Гертруды Стайн і Эльзы фон Фрэйтаг-Ларынговен у «*Трансэтлэнцік Рэўю*», паўстаючы супраць «сталага мадэрнізму» Форда Мэдакса Форда. Як адзначае Гамель, Хемінгуэй быў «уведзены ў эксперыментальны стыль баранэсы ў час, калі ён актыўна абразаў слоўную «таўстату» ў сваім уласным стылі». Бэйкер лічыць, што, пачаўшы сваю дзейнасць у якасці аўтара апавяданняў, Хемінгуэй навучыўся «казаць шмат у кароткіх аповедах, падразаць мову, памнажаць інтэнсіўнасць і не казаць нічога акрамя праўды такім чынам, які дазваляў апавядаць больш, чым проста праўду». Хемінгуэй называў свой стыль тэорыяй айсберга: факты знаходзяцца над вадой, а апорная канструкцыя і сімвалізм — па-за полем зроку. Канцэпцыю тэорыі айсберга часам называюць «тэорыяй бяздзейнасці». Пісьменнік лічыў, што аўтар можа пісаць адно (напрыклад Нік Адамс рыбачыць у апавяданні «*Рака двух сэрцаў*»), а пры гэтым пад паверхняй адбываецца зусім іншае (Нік Адамс канцэнтруецца на рыбалцы, каб не думаць пра нешта іншае). Джэксан Бэнсан лічыць, што Хемінгуэй выкарыстоўваў аўтабіяграфічныя дэталі для апісання жыцця ў цэлым — не толькі свайго жыцця. Напрыклад, Бэнсан сцвярджае, што Хемінгуэй выкарыстоўваў свой досвед і пракручваў сцэнарый «што калі б?»: «што, калі б я атрымаў такія раненні, што не змог бы спаць па начах? Што, калі б раненні зрабілі мяне вар'ятам? Што, калі б мяне зноў адправілі на фронт?» У кнізе «*Мастацтва апавядання*» Хемінгуэй тлумачыў: «Я адкрыў некалькі сапраўдных прыёмаў. Калі вы апускаеце якія-небудзь важныя рэчы ці падзеі, якія вы ведаеце, апавяданне ўзмацняецца. Калі вы прапускаеце падзеі, таму што не ведаеце іх, ваша апавяданне не будзе каштаваць нічога. Якасць любога апавядання залежыць ад таго, наколькі добры той матэрыял, які вы (а не вашы рэдактары) апускаеце.» | | | --- | | Мяне заўсёды прыводзяць у збянтэжанасць словы «святы», «слаўны», «ахвяра» і выраз «здзейснілася». Мы чулі іх… і чыталі іх… але нічога святога я не бачыў, і тое, што лічылася слаўным, не заслугоўвала славы, і ахвяры вельмі нагадвалі чыкагскія бойні, толькі мяса тут проста закопвалі ў зямлю. Было шмат такіх слоў, якія ўжо агідна было слухаць, і ў рэшце рэшт толькі назвы месцаў захавалі годнасць… Абстрактныя словы, такія, як «слава», «подзвіг», «доблесць» ці «святыня», былі непрыстойныя побач з канкрэтнымі назвамі вёсак, нумарамі дарог, назвамі рэк, нумарамі палкоў і датамі. | | —"*Бывай, зброя!*« | Прастата прозы Хемінгуэя — падманлівая. Прафесар Зоі Трод лічыць, што ён пачаў выкарыстоўваць «шкілетныя сказы» ў адказ на заўвагу Генры Джэймса, што Першая сусветная вайна «знясіліла словы». Хемінгуэй прапанаваў «мульты-каардынацыйную» фатаграфічную рэальнасць, будуючы яе на тэорыі айсберга. Сінтаксіс, у якім не хапае падпарадкавальных злучнікаў, стварае статычнасць сказаў, а «фотаздымачны» стыль стварае з твору своеасаблівы калаж малюнкаў. Многія сродкі пунктуацыі (двукроп'і, кропкі з коскай, працяжнікі, дужкі) апушчаны на карысць кароткіх апавядальных сказаў. Сказы абапіраюцца адзін на аднаго, як і самі падзеі, што стварае адчуванне цэлага. Ён таксама выкарыстоўваў іншыя кінематаграфічныя прыёмы: рэзкія пераходы ад адной сцэны да іншай або перарастанне адной сцэны ў другую. Наўмысныя апушчэнні падзей дазваляюць чытачу папоўніць гэты прабел, нібыта прытрымліваючыся інструкцыі аўтара, і ствараюць трохмерную прозу. У літаратуры і ў сваіх асабістых лістах Хемінгуэй звычайна выкарыстоўваў злучнік «і» (англ.: «and») замест косак. Такое выкарыстанне вялікай колькасці злучнікаў магло служыць для перадачы непасрэднасці. Выкарыстанне Хемінгуэем шматзлучнікавасці — ці ў больш позніх творах выкарыстанне даданых сказаў — дазваляе супаставіць паміж сабой надзвычайныя бачанні і малюнкі; Джэксан Брэнсан параўноўвае іх з хайку. Многія з паслядоўнікаў Хемінгуэя спрабавалі прытрымлівацца яго прыклада і пазбягалі любога выразу эмоцый. Пісьменнік Сол Бэлау сатырычна апісваў гэты стыль «У вас ёсць эмоцыі? Задушыце іх.» Тым не менш, Хемінгуэй намераваўся не ўхіляцца ад эмоцый, а адлюстроўваць іх больш навукова. Хемінгуэй лічыў, што апісваць эмоцыі — проста і бессэнсоўна; замест гэтага ён рабіў калажы малюнкаў, каб паказаць «рэальную рэч, паслядоўнасць рухаў і тое, што выклікала эмоцыі», каб такія апісанні «былі сапраўднымі і праз год, і праз дзесяць гадоў, і, калі пашанцуе і калі апісанне дастаткова чыстае і праўдзівае, заўсёды». Выкарыстанне малюнкаў у якасці аб'ектыўных карэлятаў таксама характэрна для твораў Эзры Паўнда, Томаса Стэрнза Эліята, Джэймса Джойса і Марселя Пруста. У лістах Хемінгуэя некалькі разоў сустракаюцца спасылкі на раман Пруста «*У пошуках страчанага часу*», якія сведчаць, што ён чытаў яго, па меншай меры, два разы. ### Тэмы | | | --- | | Аўтар гэтай кнігі прыйшоў да свядомага пераканання, што тыя, хто змагаюцца на вайне, самыя цудоўныя людзі, і чым бліжэй да перадавой, тым больш выдатных людзей там сустрэнеш; затое тыя, хто пачынае, распальвае і вядзе вайну,— свінні, якія дбаюць толькі пра эканамічную канкурэнцыю і пра тое, што на гэтым можна пажывіцца. Я лічу, што ўсе, хто нажываецца на вайне і хто спрыяе яе распальванню, павінны быць расстраляны ў першы ж дзень ваенных дзеянняў даверанымі прадстаўнікамі сумленных грамадзян сваёй краіны, якіх яны пасылаюць ваяваць. Аўтар гэтай кнігі з радасцю ўзяў бы на сябе місію арганізаваць такі расстрэл, калі б тыя, хто пойдзе ваяваць, афіцыйна даручылі яму гэта. | | —прадмова да рамана «*Бывай, зброя!*» выдання 1948 года. | Папулярнасць твораў Хемінгуэя ў значнай ступені засанавана на іх тэмах, якімі, паводле меркавання доктара Мічыганскага ўніверсітэта Фрэдэрыка Свабоды, з’яўляюцца каханне, вайна, спустошанасць і страта; усе яны з’яўляюцца асноўнымі тэмамі ўсёй амерыканскай літаратуры і моцна праяўляюцца ў сутнасці твораў Хемінгуэя. Літаратурны крытык Лэслі Фідлер бачыць у работах пісьменніка тэму, якую ён вызначае як «*Свяшчэнная зямля*» — Амерыканскі Захад — дапоўнены ў творах Хемінгуэя гарамі Іспаніі, Швейцарыі і Афрыкі, а таксама вадаёмамі Мічыгана. Апроч таго, Хемінгуэй аддаў даніну Амерыканскаму Захаду назвай «*Гатэль Мантана*» (англ.: Hotel Montana) у творах «*І ўзыходзіць сонца*» і «*Па кім звоніць звон*». Фідлер, а таксама іншы літаратар Бэн Стольцфус лічаць, што прырода ў творах Хемінгуэя з’яўляецца месцам для адраджэння і тэрапіі, і паляўнічы або рыбак адчуваюць там момант трансцэндэнтнасці, калі здабыча забітая. Гэтая прырода — месца, дзе мужчыны без жанчын: мужчыны рыбачаць; мужчыны палююць; мужчыны знаходзяць адкупленне ў прыродзе. Нягледзячы на тое, што Хемінгуэй пісаў пра спорт, Карлас Бэйкер лічыць, што акцэнт заўсёды больш робіцца на спартсмена, чым на сам спорт, а Сьюзан Бігель лічыць Хемінгуэя амерыканскім натуралістам, што адлюстравана ў вельмі падрабязных апісаннях прыроды, напрыклад у апавяданні «*Рака двух сэрцаў*». Пісьменнік, адной з асноўных тэм якога — асабліва ў пачатку творчага шляху — была вайна, адзначаў значэнне ваеннага досведу: «Вайна адна з самых важных тэм, і прытым такая, калі цяжэй за ўсё пісаць праўдзіва, і пісьменнікі, якія не бачылі вайны, ад зайздрасці імкнуцца пераканаць і сябе, і іншых, што тэма гэтая нязначная, ці ненатуральная, ці хваравітая, у той час, як на самой справе ім проста не давялося перажыць тое, чаго нічым нельга кампенсаваць». У вобразе галоўнага героя рамана «Бывай, зброя!» лейтэнанта Фрэдэрыка Генры, а таксама ў каханні героя да Кэтрын Барклі выявіўся асабісты ваенны досвед аўтара. Фідлер лічыць, што Хемінгуэй перавярнуў у амерыканскай літаратуры сутнасць злой «цёмнай жанчыны» і добрай «светлай жанчыны». Цёмная жанчына — Брэт Эшлі з рамана «*І ўзыходзіць сонца*» — паступае высакародна; светлая жанчына — Маргарэт Макомбер з апавядання «*Кароткае шчаслівае жыццё Фрэнсіса Макомбера*» — становіцца забойцай. Літаратурны крытык Роберт Скоўлз заяўляе, што ў ранніх апавяданнях Хемінгуэя, такіх як «*Вельмі кароткае апавяданне*» (англ.: «A Very Short Story»), «персанажы-мужчыны з'яўляюцца станоўчымі, а персанажы-жанчыны — адмоўнымі». Паводле прафесара Рэны Сандэрсан, крытыкі хвалілі ў ранніх апавяданнях пісьменніка арыентаваны на мужчын свет мужных заняткаў, а таксама падзел усіх жанчын на «каструючых і любоўных рабынь». Прыхільнікі фемінізму крытыкуюць Хемінгуэя як «грамадскага ворага нумар адзін», аднак больш познія ацэнкі яго працы «далі новыя погляды на персанажаў-жанчын у Хемінгуэя (і іх сілу) і выявілі яго асабістае меркаванне па гендэрных пытаннях, тым самым ставячы пад сумнеў старое меркаванне, што яго творы былі выключна мужчынскімі». Крытык Ніна Бэйм лічыць, што Брэт Эшлі і Маргарэт Макомбер з’яўляюцца яркімі прыкладамі «жанчын-сцерваў» (англ.: bitch women) у творах Хемінгуэя. | | | --- | | Калі людзі столькі мужнасці прыносяць у гэты свет, свет павінен забіць іх, каб зламаць, і таму ён іх і забівае. Свет ламае кожнага, і многія потым толькі мацнейшыя на зломе. Але тых, хто не хоча зламацца, ён забівае. Ён забівае самых добрых, і самых пяшчотных, і самых храбрых без разбору. А калі ты ні з тых, ні з другіх, ані з трэціх, можаш быць упэўнены, што і цябе заб'юць, толькі без асаблівай спешкі. | | —"*Бывай, зброя!*". | Тэма жанчын і смерці з’яўляецца ў апавяданнях Хемінгуэя з творам «*Індзейскі лагер*», які пранізвае тэма смерці. Прафесар Філіп Янг лічыць, што акцэнт у «*Індзейскім лагеры*» ставіцца не столькі на жанчыну, якая нараджае дзіцяці, ці на бацьку, які здзейсніў самагубства, а на Ніку Адамсе, які з’яўляецца сведкам гэтых падзей і «атрымлівае душэўныя шрамы і становіцца нервовым хлопцам». У гэтым апавяданні пісьменнік апісаў падзеі, якія сфарміравалі асобу Адамса. Янг лічыць, што ў «*Індзейскім лагеры*» знаходзіцца «ключ» да пытання «што аўтар планаваў рабіць у наступныя 35 гадоў сваёй кар'еры». Стольцфус лічыць работу Хемінгуэя больш складанай з раскрыццём ісціны экзістэнцыялізму: калі чалавек нічога не зрабіў у жыцці, то яго адкупленне адбудзецца на парозе смерці. Фрэнсіс Макомбер, які нікчэмна пражыў сваё жыццё, памірае шчаслівым, таму што апошнія гадзіны яго жыцця былі сапраўднымі; тарэадор у карыдзе ўяўляе сабой вяршыню сапраўднага жыцця. У сваёй рабоце «*Выкарыстанне сапраўднасці: Хемінгуэй і літаратурнае поле*» (англ.: «The Uses of Authenticity: Hemingway and the Literary Field») Ціма Мюлер адзначае, што творы пісьменніка атрымалі поспех таму, што персанажы ў іх жывуць «сапраўдным жыццём», а «салдаты, рыбакі, баксёры і леснікі з'яўляюцца архетыпамі сапраўднасці ў сучаснай літаратуры». У творах Хемінгуэя распаўсюджана тэма маральнай кастрацыі мужчын, асабліва ў рамане «*І ўзыходзіць сонца*». Фідлер лічыць, што маральная кастрацыя ў персанажаў Хемінгуэя з’яўляецца характэрнай рысай пакалення параненых салдат, у якім такія жанчыны, як Брэт, дабіліся эмансіпацыі. Гэта адносіцца і да другараднага персанажа Фрэнсіс Клайн, якая была дзяўчынай Кона ў пачатку рамана. Яна з’яўляецца яскравым прыкладам такога пакалення не толькі таму, што прадстаўляе яго ўжо ў самым пачатку твора, а яшчэ і з-за таго, які ўплыў яна мае на Кона, хоць і мала з’яўляецца ў тэксце. Бэйкер лічыць, што Хемінгуэй супастаўляе ў сваіх творах «натуральнае» і «ненатуральнае». У апавяданні «*Альпійская ідылія*» (англ.: «Alpine Idyll») «ненатуральнасць» катання на лыжах у горнай краіне позняй вясной спалучаецца з «ненатуральнасцю» селяніна, які занадта доўга трымаў труп сваёй жонкі зімой у хляве. Лыжнікі і селянін спускаюцца ў даліну да «натуральнай» вясны для адкуплення. Некаторыя крытыкі характарызуюць творы Хемінгуэя як жанчынаненавісніцкія і гамафобскія. Сьюзан Бігель прааналізавала водгукі на літаратуру пісьменніка за чатыры дзесяцігоддзя, апублікаваўшы вынікі ў сваім эсэ «*Крытычны прыём*» (англ.: «Critical Reception»). Яна адзначыла, што ў 1980-я гады «крытыкі, якія падтрымлівалі мультыкультуралізм» проста ігнаравалі Хемінгуэя; хоць некалькі «апалагетыкаў» былі напісаныя. Тыповым з’яўляецца падобны аналіз рамана «*І ўзыходзіць сонца*»: «Хемінгуэй не дазваляе чытачу забыцца, што Кон — габрэй, не непрывабны персанаж, які аказваецца габрэем, а персанаж, які з'яўляецца непрывабным, таму што ён габрэй». Паводле Бігель у тым жа дзесяцігоддзі крытыкі адзначалі «страх перад гомасексуалізмам» і расізм у літаратуры Хемінгуэя. Ацэнкі беларускіх літаратараў ----------------------------- Беларускі літаратар Канстанцін Касяк паказвае, што Хемінгуэй — гэта чалавек крайнасцей, якія вельмі гарманічна ўжываліся ў ім, і параўноўвае яго з галоўным героем фільма «Бунтар без ідэі» Перакладчык і літаратуразнаўца Вадзім Небышынец адзначыў, што вызначальную ролю ў творчай біяграфіі Хемінгуэя адыграла Першая сусветная вайна, а таксама тэма «страчанага пакалення» і што трагічнае ўспрыманне свету дасягнула свайго апагея ў рамане «*Бывай, зброя!*». Літаратуразнаўца Ева Лявонава пісала, што ад настрояў страчанасці і адзіноты, уласцівых героям Хемінгуэя, аўтар паступова перайшоў да «больш актыўнай жыццёвай пазіцыі». В. Небышынец заўважае, што пісьменнік абапіраўся на рэалістычныя і гуманістычныя традыцыі сваіх папярэднікаў, але выпрацаваў сваю адметную творчую манеру, якая зрабілася адным з вызначальных стыляў XX стагоддзя. Паводле Лявонавай, Хемінгуэй імкнуўся да стварэння «простай, сумленнай прозы пра чалавека» і лічыў, што для сапраўднага мастака «кожная кніга павінна быць пачаткам, новай спробай дасягнуць недасягальнага, яшчэ не здзейсненага іншымі». Літаратуразнаўца лічыць, што «проза бачылася яму „самым цяжкім пісьменніцкім хлебам", бо празаік заўсёды стаіць перад „неабходнасцю зрабіць вымысел больш праўдзівым за рэальнае жыццё"». Е. Лявонава адзначае, што Хемінгуэй, які перапісваў многія старонкі сваіх кніг па некалькі дзясяткаў разоў, у выніку давёў распрацаваны ім самабытны стыль да дасканаласці. Яна называе пісьменніка «бясспрэчным рэалістам», але адзначае, што ён таксама выкарыстоўваў элементы рамантычнай эстэтыкі. Лявонава піша, што Хемінгуэй быў «мастаком-псіхолагам, майстрам пабудовы дыялогу і маналогу, стварэння адпаведнай атмасферы, настрою і пейзажу». Паводле яе меркавання, «яго творы адметныя глыбокім лірызмам і драматычнасцю, насычаны сімволікай, характары герояў пераканаўчыя, а партрэты запамінальныя і непаўторныя». Чалавек «татальнага дзеяння», Эрнэст Хемінгуэй любіў людзей рамантычнага складу; па сутнасці, рамантыкамі з’яўляюцца і многія яго героі, якія прытрымліваюцца раз і назаўсёды абранага для сябе маральнага «кодэкса», паводле якога чалавек мусіць перамагаць уласную слабасць, вышэй за ўсё ставіць гонар і годнасць, быць высакародным і справядлівым нават у адносінах да ворага. Літаратуразнаўца Іван Саверчанка пісаў: | | | | | --- | --- | --- | | "| Яркім мастацкім словам і выверанай думкай Эрнэст Хемінгуэй імкнуўся выканаць высакародную і гуманную місію — удасканаліць свет і грамадства, зменшыць колькасць зла на зямлі, абараніць канкрэтнага чалавека і яго законнае права на годнае жыццё, дапамагчы нацыям у змаганні за гістарычную перспектыву. | "| Пісьменнік Васіль Быкаў лічыў найбольш значным творам Эрнэста Хемінгуэя раман «*Па кім звоніць звон*». У кнізе ўспамінаў «*Доўгая дарога дадому*» ён прызнаў: | | | | | --- | --- | --- | | "| Тое, што мы намагаліся і ніяк не маглі зразумець у вайне, знакаміты Хэм зразумеў і напісаў яшчэ ў 30-я гады. | "| Ева Лявонава паказала, што многія якасці твораў Хемінгуэя ўласцівыя прозе самога Быкава, а менавіта наяўнасць падтэкстаў, прытчавасць, глыбокі псіхалагізм і рэльефнасць апісанняў, таксама адзначаючы, што іх творы падобныя тэмамі, экстрэмальнымі, «памежнымі» сюжэтнымі калізіямі, сітуацыямі выбару і незвычайным трагізмам. Уплыў і спадчына ---------------- Статуя Хемінгуэя, зробленая Хасэ Вілам Саберонам, «*Эль Фрарыдзіта*» бар у Гаване. Статуя Хемінгуэя ў Памплоне. Спадчына Хемінгуэя для амерыканскай літаратуры — гэта яго стыль: пісьменнікі, якія з’яўляліся пасля яго, пераймалі або пазбягалі яго. Пасля таго, як з выданнем кнігі «*І ўзыходзіць сонца*» была створана яго рэпутацыя, ён стаў адным з цэнтральных прадстаўнікоў пасляваеннага пакалення, усталяваўшы асабісты стыль для пераймання. Яго кнігі былі спалены ў Берліне ў 1933 годзе ў якасці «сімвала сучаснага заняпаду» і адпрэчаны яго бацькамі, якія лічылі іх «брудам». Рэйналдс сцвярджае, што яго спадчынай з’яўляецца тое, што «яго апавяданні і раманы так хутка папулярызаваліся, што некаторыя з іх сталі часткай нашай культурнай спадчыны». У 2004 годзе ў бібліятэцы Джона Ф. Кэнэдзі Расэл Бэнкс заявіў у сваім выступе, што ён, як і многія пісьменнікі-мужчыны яго пакалення, знаходзіцца пад уплывам літаратурнай філасофіі, стылю і іміджу Хемінгуэя. Паводле слоў Мюлера, «Хемінгуэй з'яўляецца самым вядомым з усіх пісьменнікаў у свеце». Бэнсан лічыць, што жыццёвы досвед Хемінгуэя стаў «сродкам для эксплуатацыі» ў яго літаратуры. Літаратуразнаўца Андрэс Халенгрэн, які даследаваў творчасць Хемінгуэя, лічыць, што яго «брутальны стыль» і вобраз мача трэба аддзяляць ад літаратурнай дзейнасці. Гэта пацвярджае і Бэнсан, апісваючы яго як інтраверта і параўноўваючы яго з Джэромам Сэлінджэрам, нягледзячы на тое, што Хемінгуэй маскіруе свой характар самахвальствам. На самай справе падчас Другой сусветнай вайны Сэлінджэр сустракаўся і перапісваўся з Хемінгуэем, якога ён прызнаваў сваім аўтарытэтам. У сваім лісце да Хемінгуэя Сэлінджэр сцвярджаў, што іх размовы «далі яму адзіныя хвіліны надзеі за ўсю вайну» і жартоўна называў сябе «старшынёй фан-клубаў Хемінгуэя». Ступень уплыву Хемінгуэя відаць у даніне і адгалосках яго твораў у папулярнай культуры. Малая планета, адкрытая ў 1978 годзе астраномам з СССР Мікалаем Чарных, была названая ў яго гонар («*(3656) Хемінгуэй*»); у апавяданні Рэя Брэдбэры «*Машына да Кіліманджара*» (англ.: «The Kilimanjaro Device») Хемінгуэй едзе на вяршыну гары Кіліманджара; у 1993 годзе выйшаў мастацкі фільм «*Барацьба з Эрнэстам Хемінгуэем*» з Робертам Дзювалам, Рычардам Харысам, Шырлі Мак-Лейн, Сандрай Балак і Пайпер Лоры ў галоўных ролях пра сяброўства двух пенсіянераў, ірландца і кубінца, якія жывуць у прыбярэжным мястэчку штата Фларыда. Уплыў пісьменніка відавочны па мноству рэстаранаў з назвай «*Хемінгуэй*», а таксама па барах з распаўсюджанай назвай «*Хэрыс*» (англ.: «Harry's») (адсылка да бару з рамана «*За ракой у цені дрэў*»). Лінія мэблі Хемінгуэя, распаўсюджанню якой садзейнічаў сын Хемінгуэя Джэк (Бамбі), мае такія прадметы як тумбачка «*Кіліманджара*» і канапа «*Кэтрын*». Кампанія «*Манблан*» (англ.: «Montblanc») прапануе аўтаручкі «*Хемінгуэй*», а таксама была створана лінія адзення для сафары, названая ў яго гонар. У 1977 годзе быў заснаваны міжнародны конкурс імітацыі Хемінгуэя (англ.: International Imitation Hemingway Competition), які публічна прызнаў яго ўплыў і камічна недарэчныя намаганні некаторых аўтараў імітаваць яго. Удзельнікам прапануецца прадставіць адну «сапраўды добрую старонку з сапраўды дрэннага Хемінгуэя», а пераможцы ляцяць у Італію ў бар «*Хэрыс*». У 1965 годзе Мэры Хемінгуэй заснавала «*фонд Хемінгуэя*» (англ.: Hemingway Foundation) і ў 1970-х гадах падаравала дакументы мужа бібліятэцы Джона Ф. Кэнэдзі. У 1980 годзе група даследчыкаў Хемінгуэя ацаніла ахвяраваныя паперы, пазней сфарміраваўшы «*таварыства Хемінгуэя*» (англ.: Hemingway Society), «якое падтрымлівае і стымулюе хемінгуэеўскую стыпендыю (англ.: Hemingway scholarship)». Бібліяграфія ------------ Творы, выдадзеныя пасля 1961 года, былі апублікаваны пасмяротна. | | | | --- | --- | | Раманы * *Веснавыя воды* // The Torrents of Spring (1926) * *І ўзыходзіць сонца* // The Sun Also Rises (1926) * *Бывай, зброя!* // A Farewell to Arms (1929) * *Мець і не мець* // To Have and Have Not (1937) * *Па кім звоніць звон* // For Whom the Bell Tolls (1940) * *За ракой у цені дрэў* // Across the River and into the Trees (1950) * *Стары і мора* // The Old Man and the Sea (1952) * *Астравы ў акіяне* // Islands in the Stream (1970) * *Эдэмскі сад* // The Garden of Eden (1986) Дакументальная літаратура * *Смерць пасля поўдня* // Death in the Afternoon (1932) * *Зялёныя пагоркі Афрыкі* // Green Hills of Africa (1935) * *Хемінгуэй, дзікія гады* // Hemingway, The Wild Years (1962) * *Рухомае свята* // A Moveable Feast (1964) * *Імя аўтара: Эрнэст Хемінгуэй* // By-Line: Ernest Hemingway (1967) * *Эрнэст Хемінгуэй: Кубінскі рэпарцёр* // Ernest Hemingway: Cub Reporter (1970) * *Небяспечнае лета* // The Dangerous Summer (1985) * *Дэйтлайн: Таронта* // Dateline: Toronto (1985) * *Пробліск ісціны* // True at First Light (1999) * *Пад Кіліманджара* // Under Kilimanjaro (2005) Лісты * *Выбраныя лісты Эрнэста Хемінгуэя 1917–1961* // Ernest Hemingway Selected Letters 1917—1961 (1981) * *Кембрыджскае выданне лістоў Эрнэста Хемінгуэя* // The Cambridge Edition of the Letters of Ernest Hemingway (2011-) * *Лісты Эрнэста Хемінгуэя: Частка 1, 1907-1922* // The Letters of Ernest Hemingway: Volume 1, 1907—1922 (2011) | Анталогіі * *Мужчыны на вайне: Лепшыя ваенныя гісторыі ўсіх часоў* // Men at War: The Best War Stories of All Time (1942), была выдадзена з увядзеннем Хемінгуэя, хоць ён не з’яўляўся асноўным аўтарам. Зборнікі * *Тры гісторыі і дзесяць паэмаў* // Three Stories and Ten Poems (1923) * *У наш час* // In Our Time (1925) * *Мужчыны без жанчын* // Men Without Women (1927) * *Пераможца не атрымлівае нічога* // Winner Take Nothing (1933) * *Пятая калона і першыя 49 апавяданняў* // The Fifth Column and the First Forty-Nine Stories (1938) * *Істотны Хемінгуэй* // The Essential Hemingway (1947) * *Снягі Кіліманджара* // The Snows of Kilimanjaro and Other Stories (1961) * *Пятая калона і чатыры апавядання пра грамадзянскую вайну ў Іспаніі* // The Fifth Column and Four Stories of the Spanish Civil War (1969) * *Апавяданні пра Ніка Адамса* // The Nick Adams Stories (1972) * *88 паэмаў* // 88 Poems (1979) * *Поўны зборнік паэмаў* // The Complete Poems (1979) * *Апавяданні Эрнэста Хемінгуэя* // The Short Stories of Ernest Hemingway (1984) * *Поўны зборнік апавяданняў Эрнэста Хемінгуэя* // The Complete Short Stories of Ernest Hemingway (1987) * *Эрнэст Хемінгуэй: Зборнік апавяданняў* // Ernest Hemingway: The Collected Stories (1995) * *Хемінгуэй пра напісанне* // Hemingway on Writing (1999) * *Хемінгуэй пра рыбалоўства* // Hemingway on Fishing (2000) * *Хемінгуэй пра паляванне* // Hemingway on Hunting (2003) * *Хемінгуэй пра вайну* // Hemingway on War (2003) * *Хемінгуэй пра Парыж* // Hemingway on Paris (2008) | Беларускія пераклады -------------------- На беларускую мову творы Xемінгуэя пераклалі Аляксей Арцёмаў, Алесь Асташонак, Анатоль Бутэвіч (Максім Валошка), Віталь Воранаў, Віктар Гардзей, Юрка Гаўрук, Алесь Квіткевіч, Павел Марціновіч, Яўген Міклашэўскі і Вадзім Небышынец. * Бывай, зброя / Пер. з англ. А. Бутэвіча. — Мн. 1996; * Вельмі кароткае апавяданне / Пер. з англ. В. Воранава // «Далягляды», 3 мая 2010; * Забойцы: Апавяданне / Пер. з англ. А. Асташонка // Крыніца № 11-12, 1992. — С. 46-49; * Індзейскі пасёлак: Апавяданне / Пер. з англ. А. Асташонка // Крыніца № 9 (3), 1994. — С. 97-98; * І ўзыходзіць сонца (Фэст): Раман / Пер. з англ. Ю. Гаўрука. — Мн.: Маст. літ. 1976; * Па кім звоніць звон: Раман / Пер. з англ. В. Небышынца. — Мн.: Маст. літ. 1991; * Стары і мора / Пер. з англ. В. Небышынца; * Стары чалавек і мора / Пер. з англ. П. Марціновіча. * Віно Ваямінгу (пераклад Алеся Квіткевіча) * Дзесяць індзейцаў (пераклад Аляксея Арцёмава) Экранізацыі ----------- Постар фільма «*Бывай, зброя!*» 1932 года. Па ўсіх вялікіх творах Хемінгуэя былі знятыя фільмы: «*Бывай, зброя!*» (1932, 1957), «*Па кім звоніць звон*» (1943), «*Мець і не мець*» (1944, 1950, 1958), «*Забойцы*» (англ.: «The Killers») (1946, 1956, 1964), «*Справа Макомбера*» (англ.: «The Macomber Affair») (1947), «*Снягі Кіліманджара*» (1952), «*І ўзыходзіць сонца*» (1957, 1984), «*Стары і мора*» (1958) і «*Астравы ў акіяне*» (1977). Першы фільм па рамане «*Бывай, зброя!*» быў зняты ў 1932 годзе, праз 3 гады пасля выхаду кнігі. У гэтай любоўнай гісторыі, якая адбываецца на фоне Першай сусветнай вайны, Гэры Купер сыграў галоўную ролю, персанажа, правобразам якога стаў сам Хемінгуэй і які ўлюбляецца ў медсястру, у ролі якой знялася Хелен Хейс. Фільм атрымаў намінацыю на Оскар у катэгорыі «Найлепшы фільм» і выйграў дзве ўзнагароды ў катэгорыях «Лепшая аператарская праца» і «Лепшы гук». У 1957 годзе рэжысёр Дэвід Сэлзнікс зняў рымэйк з Рокам Хадсанам і Джэніфер Джонс у галоўных ролях, але ён не быў паспяховым і нават стаў фінансавым правалам, пасля якога Сэлзнікс не зняў больш ні аднаго фільма. У 1943 годзе Гэры Купер таксама сыграў галоўную ролю ў фільме «*Па кім звоніць звон*». Хемінгуэй сам абраў яго і Інгрыд Бергман для выканання галоўных роляў, аднак застаўся незадаволены тым, як у фільм быў перанесены палітычны пасыл. Гэтая стужка, працягласць якой складае амаль тры гадзіны, атрымала дзевяць намінацый на Оскар. Па апавяданні «*Забойцы*» былі зняты тры версіі фільмаў. Найбольш вядомай з іх з’яўляецца стужка, знятая ў 1946 годзе ў жанры нуар з Бертам Ланкастэрам у ролі шведскага баксёра. У фільме 1964 года Дона Сігела галоўную ролю сыграў Лі Марвін, які атрымаў за яе прэмію «*Бафта*» (англ.: BAFTA) у катэгорыі «Лепшы замежны акцёр». Фільм па творы «*Стары і мора*» пра старога кубінскага рыбака і яго барацьбу з вялікай рыбай быў зняты ў 1958 годзе. Спэнсэр Трэйсі, які выканаў галоўную ролю ў гэтай карціне, атрымаў намінацыю на Оскар у катэгорыі «Лепшая мужчынская роля». Грэгары Пек, Сьюзэн Хейвард і Ава Гарднер у 1952 годзе сыгралі галоўныя ролі ў фільме «*Снягі Кіліманджара*», экранізацыі твора Хемінгуэя пра сафары ў Афрыцы. Генры Кінг, які быў рэжысёрам фільма «*Снягі Кіліманджара*» запрасіў Грэгары Пека і ў экранізацыю рамана «*І ўзыходзіць сонца*» ў 1957 годзе. У фільме, дзеянне якога адбываецца ў Францыі і ў Іспаніі, таксама сыгралі Ава Гарднер (у ролі Брэт Эшлі), Мел Ферэр і Эрал Флін. Адной з найлепшых экранізацый твораў Хемінгуэя, на думку многіх крытыкаў, стаў фільм «*Мець і не мець*» 1944 года з Хамфры Богартам і Ларэн Бэкол у галоўных ролях. Наступныя экранізацыі гэтага рамана, якія выходзілі пад назвамі «*Пераломны момант*» (англ.: «The Breaking Point») і «*Збройнікі*» (англ.: «The Gun Runners») не былі паспяховымі. Заўвагі ------- 1. ↑ Хемінгуэй меў пяць братоў і сясцёр: Марселіна (1898); Урсула (1902); Мадлен (1904); Кэрал (1911); і Лестэр (1915). 2. ↑ На ўзнагароджанні медалём італьянцы так апісвалі ўчынак Хемінгуэя: «Цяжка паранены шматлікімі кавалкамі асколкаў варожага снарада, з выдатным духам братэрства, перш чым клапаціцца пра сябе, ён аказаў шчодрую дапамогу больш сур'ёзна параненым тым жа выбухам італьянскім салдатам і не дазволіў сабе быць у іншым месцы, пакуль яны не былі эвакуіраваны.» 3. ↑ Каб застраліцца, Кларэнс Хемінгуэй выкарыстаў пісталет свайго бацькі часоў грамадзянскай вайны. 4. ↑ У сярэдзіне 1990-х Грэгары Хемінгуэю зрабілі аперацыю па змене пола, пасля чаго ён быў вядомы як Глорыя Хемінгуэй. 5. ↑ «*Эдэмскі сад*» быў апублікаваны пасмяротна ў 1986 годзе. 6. ↑ Рукапіс «*Марской кнігі*» быў апублікаваны пасмяротна ў 1970 годзе пад назвай «*Астравы ў акіяне*». 7. ↑ Поўная прамова даступна на сайце The Nobel Foundation Зноскі ------ 1. 1 2 Ernest Hemingway // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741'></a> 2. 1 2 Ernest Hemingway // Internet Broadway Database — 2000. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q31964'></a> 3. ↑ 4. ↑ 5. ↑ 6. ↑ Oliver (1999), 140 7. 1 2 Reynolds (2000), 17-18 8. ↑ Meyers (1985), 4 9. ↑ Oliver (1999), 134 10. ↑ Meyers (1985), 8 11. ↑ The Hemingway Project: *Hemingway's Early Life — A Conversation With Hemingway's Nephew, John Sanford.* 12. 1 2 Reynolds (2000), 19 13. ↑ Tyler, *Student Companion to Ernest Hemingway*, p.15 14. ↑ Meyers (1985), 3 15. 1 2 Beegel (2000), 63-71 16. ↑ Mellow (1992), 21 17. ↑ Griffin (1985), 25 18. ↑ Meyers (1985), 19-23 19. ↑ «Star style and rules for writing». *The Kansas City Star*. KansasCity.com. Retrieved 30 November 2011. 20. ↑ Mellow (1992), 48-49 21. ↑ Meyers (1985), 27-31 22. ↑ Pizer (1986) 23. 1 2 Mellow (1992), 57-60 24. ↑ Mellow (1992), 61 25. 1 2 3 4 5 6 Putnam, Thomas. «Hemingway on War and Its Aftermath». *The National Archives*. 26. ↑ Desnoyers, 3 27. ↑ Meyers (1985), 37-42, 34 28. ↑ Meyers (1985), 37-42 29. 1 2 Meyers (1985), 45-53 30. ↑ Reynolds (1998), 21 31. ↑ Mellow (1992), 101 32. 1 2 Meyers (1985), 56-58 33. 1 2 3 Kert (1983), 83-90 34. ↑ Oliver (1999), 139 35. 1 2 3 Baker (1972), 7 36. ↑ Meyers (1985), 60-62 37. 1 2 Meyers (1985), 70-74 38. ↑ Mellow (1991), 8 39. ↑ Mellow (1992), 308 40. 1 2 Reynolds (2000), 28 41. ↑ Meyers (1985), 77-81 42. ↑ Meyers (1985), 82 43. ↑ Reynolds (2000), 24 44. ↑ Desnoyers, 5 45. ↑ Meyers (1985), 69-70 46. 1 2 Baker (1972), 15-18 47. ↑ Meyers (1985), 126 48. ↑ Baker (1972), 34 49. ↑ Meyers (1985), 127 50. ↑ Mellow (1992), 236 51. ↑ Mellow (1992), 314 52. ↑ Meyers (1985), 159—160 53. ↑ Baker (1972), 30-34 54. ↑ Meyers (1985), 117—119 55. ↑ Nagel (1996), 89 56. 1 2 Meyers (1985), 189 57. ↑ Reynolds (1989), vi-vii 58. ↑ Mellow (1992), 328 59. 1 2 Baker (1972), 44 60. ↑ Mellow (1992), 302 61. ↑ Meyers (1985), 192 62. ↑ Baker (1972), 82 63. ↑ Baker (1972), 43 64. ↑ Mellow (1992), 333 65. ↑ Mellow (1992), 338—340 66. ↑ Meyers (1985), 172 67. ↑ Meyers (1985), 173, 184 68. ↑ Mellow (1992), 348—353 69. ↑ Meyers (1985), 195 70. ↑ Robinson (2005) 71. ↑ Meyers (1985), 204 72. ↑ Meyers (1985), 208 73. ↑ Mellow (1992), 367 74. ↑ qtd. in Meyers (1985), 210 75. ↑ Meyers (1985), 215 76. ↑ Mellow (1992), 378 77. ↑ Baker (1972), 144—145 78. ↑ Meyers (1985), 222 79. ↑ Reynolds (2000), 31 80. 1 2 Oliver (1999), 144 81. ↑ Meyers (1985), 222—227 82. ↑ Mellow (1992), 402 83. ↑ Mellow (1992), 376—377 84. ↑ Mellow (1992), 424 85. 1 2 Desnoyers, 9 86. ↑ Mellow (1992), 337—340 87. ↑ *American Legends: The Life of Ernest Hemingway*. 88. ↑ Meyers (1985), 280 89. ↑ Meyers (1985), 292 90. ↑ Mellow (1992), 488 91. ↑ Koch (2005), 87 92. ↑ Meyers (1985), 311 93. ↑ Koch (2005), 164 94. ↑ Kert (1983), 287—295 95. ↑ Koch (2005), 134 96. ↑ Meyers (1985), 321 97. ↑ Thomas (2001), 833 98. 1 2 Meyers (1985), 326 99. ↑ Lynn (1987), 479 100. ↑ Meyers (1985), 342 101. ↑ Meyers (1985), 353 102. ↑ Meyers (1985), 334 103. ↑ Meyers (1985), 334—338 104. ↑ To All Active Supporters of Democracy and Peace 105. 1 2 Meyers (1985), 356—361 106. ↑ Dugdale, John. (July 9, 2009). «Hemingway revealed as failed KGB spy». *The Guardian*. Retrieved June 18, 2013. 107. 1 2 Kert (1983), 393—398 108. ↑ Meyers (1985), 416 109. ↑ Meyers (1985), 400 110. ↑ Reynolds (1999), 96-98 111. ↑ Mellow (1992), 533 112. ↑ Meyers (1985), 398—405 113. 1 2 Lynn (1987), 518—519 114. 1 2 Meyers (1985) 408—411 115. ↑ Mellow (1992), 535—540 116. ↑ qtd. in Mellow (1992), 552 117. ↑ Meyers (1985), 420—421 118. ↑ Mellow (1992) 548—550 119. 1 2 3 Desnoyers, 12 120. ↑ Meyers (1985), 436 121. ↑ Mellow (1992), 552 122. ↑ Meyers (1985), 440—452 123. ↑ Desnoyers, 13 124. ↑ Meyers (1985), 489 125. ↑ Baker (1972), 331—333 126. ↑ Mellow (1992), 586 127. ↑ Mellow (1992), 587 128. 1 2 Mellow (1992), 588 129. ↑ Meyers (1985), 505—507 130. ↑ Beegel (1996), 273 131. ↑ Lynn (1987), 574 132. ↑ Baker (1972), 38 133. ↑ Mellow (1992), 588—589 134. ↑ Meyers (1985), 509 135. ↑ Ernest Hemingway The Nobel Prize in Literature 1954 Banquet Speech **(нявызн.)**. The Nobel Foundation. Праверана December 10, 2009. 136. 1 2 Meyers (1985), 512 137. ↑ Reynolds (2000), 291—293 138. 1 2 Meyers (1985), 533 139. ↑ Reynolds (1999), 321 140. ↑ Mellow (1992), 494—495 141. ↑ Meyers (1985), 516—519 142. ↑ Reynolds (2000), 332, 344 143. ↑ Mellow (1992), 599 144. ↑ Meyers (1985), 520 145. 1 2 3 Reynolds (1999), 544—547 146. ↑ qtd. in Mellow (1992), 598—600 147. 1 2 Meyers (1985), 542—544 148. ↑ qtd. in Reynolds (1999), 546 149. 1 2 Mellow (1992), 598—601 150. 1 2 Reynolds (1999), 548 151. ↑ Meyers (1985), 543 152. ↑ Mellow (1992), 597—598 153. ↑ Meyers (1985), 543—544 154. ↑ Meyers (1985), 547—550 155. ↑ Reynolds (2000), 350 156. ↑ Meyers (1985), 551 157. ↑ Reynolds (2000), 16 158. ↑ Meyers (1985), 560—561 159. 1 2 Kert (1983), 504 160. ↑ Burwell (1996), 234 161. ↑ Burwell (1996), 14 162. ↑ Burwell (1996), 189 163. ↑ Oliver (1999), 139—149 164. ↑ Hemingway (1996), 14-18 165. ↑ Gilroy, Harry. «Widow Believes Hemingway Committed Suicide; She Tells of His Depression and His 'Breakdown' Assails Hotchner Book». (August 23, 1966). *The New York Times*. Retrieved 30 November 2011. 166. ↑ «Margaux Hemingway Is Dead; Model and Actress Was 41». (July 3, 1996). *The New York Times*. Retrieved May 14, 2010 167. ↑ «Coroner Says Death of Actress Was Suicide». (August 21, 1996). *The New York Times*. Retrieved May 14, 2010. 168. ↑ Беларуская літаратура: дапам. для вучняў 11-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. і рус. мовамі навучання / пад рэд. А. Бельскага, М. Тычыны. — Мн.: Адукацыя і выхаванне, 2009. С. 70. 169. 1 2 Nagel (1996), 87 170. ↑ «The Sun Also Rises». (October 31, 1926). *The New York Times*. Retrieved 30 November 2011. 171. ↑ The Nobel Prize in Literature 1954 **(нявызн.)**. The Nobel Foundation. Праверана March 7, 2010. 172. ↑ Smith (1996), 45 173. ↑ Wells (1975), 130—133 174. ↑ qtd. in Oliver (1999), 322 175. ↑ Gammel (2002), 363-64 176. 1 2 Baker (1972), 117 177. ↑ Oliver (1999), 321—322 178. ↑ Benson (1989), 351 179. ↑ Hemingway (1975), 3 180. ↑ Hemingway, (1929), 191 181. ↑ Trodd (2007), 8 182. ↑ McCormick, 49 183. ↑ Benson (1975), 309 184. ↑ qtd. in Hoberek (2005), 309 185. ↑ Hemingway, Ernest. *Death in the Afternoon*. New York: Simon and Schuster 186. ↑ McCormick, 47 187. ↑ Burwell (1996), 187 188. 1 2 3 4 5 Эрнэст Хемінгуэй. Па кім звоніць звон: Раман: 3 англ. / Пер. прадм. і камент. В. Небышынца.— Мн.: Маст. літ. 1991.— 477 с. л. іл.— (Скарбы сусвет. літ.). ISBN 5-340-00741-3 189. ↑ Svoboda (2000), 155 190. 1 2 3 4 Fiedler (1975), 345—365 191. 1 2 Stoltzfus (2005), 215—218 192. 1 2 Baker (1972), 101—121 193. ↑ Scholes (1990), 42 194. ↑ Sanderson (1996), 171 195. ↑ Baym (1990), 112 196. ↑ Hemingway, Ernest. (1929) *A Farewell to Arms*. New York: Scribner's 197. ↑ Young (1964), 6 198. ↑ Müller (2010), 31 199. ↑ Beegel (1996), 282 200. ↑ zviazda.by 201. ↑ Беларуская літаратура: дапам. для вучняў 11-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. і рус. мовамі навучання / пад рэд. А. Бельскага, М. Тычыны. — Мн.: Адукацыя і выхаванне, 2009. С. 68-69. 202. ↑ Беларуская літаратура: дапам. для вучняў 11-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. і рус. мовамі навучання / пад рэд. А. Бельскага, М. Тычыны. — Мн.: Адукацыя і выхаванне, 2009. С. 69-70. 203. 1 2 Беларуская літаратура: дапам. для вучняў 11-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. і рус. мовамі навучання / пад рэд. А. Бельскага, М. Тычыны. — Мн.: Адукацыя і выхаванне, 2009. С. 70. 204. ↑ Беларуская літаратура: дапам. для вучняў 11-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. і рус. мовамі навучання / пад рэд. А. Бельскага, М. Тычыны. — Мн.: Адукацыя і выхаванне, 2009. С. 69. 205. ↑ Беларуская літаратура: дапам. для вучняў 11-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. і рус. мовамі навучання / пад рэд. А. Бельскага, М. Тычыны. — Мн.: Адукацыя і выхаванне, 2009. С. 71. 206. ↑ Беларуская літаратура: дапам. для вучняў 11-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. і рус. мовамі навучання / пад рэд. А. Бельскага, М. Тычыны. — Мн.: Адукацыя і выхаванне, 2009. С. 71. 207. ↑ Oliver (1999), 140—141 208. 1 2 Hallengren, Anders. «A Case of Identity: Ernest Hemingway». Nobelprize.org. Retrieved 30 November 2011. 209. ↑ Reynolds (2000), 15 210. ↑ Banks (2004), 54 211. ↑ Müller (2010), 30 212. ↑ Benson (1989), 347 213. ↑ Benson (1989), 349 214. ↑ Baker (1969), 420 215. ↑ Schmadel, Lutz D. (2003) *Dictionary of Minor Planet Names*. New York: Springer Verlag. ISBN 3-540-00238-3, 307 216. ↑ Oliver (1999), 360 217. ↑ Oliver (1999), 142 218. ↑ Hoffman, Jan. «A Line of Hemingway Furniture, With a Veneer of Taste». (June 15, 1999).*The New York Times*. Retrieved September 3, 2009. 219. ↑ Smith, Jack. Wanted: One Really Good Page of Really Bad Hemingway.(March 15, 1993). *Los Angeles Times*. Retrieved March 7, 2010. 220. ↑ Miller (2006), 78-80 221. ↑ Hemingway, Ernest; A. E. Hotchner (2005). *Dear Papa, Dear Hotch: The Correspondence of Ernest Hemingway And A. E. Hotchner*. Columbia, Missouri: University of Missouri Press. ISBN 0-8262-1605-6. 222. ↑ Burwell, Rose Marie. *Hemingway: The Postwar Years and the Posthumous Novels*. New York: Cambridge University Press. ISBN 0-521-48199-6. Праверана 2009-12-11. 223. ↑ The Macomber Affair (The Great White Hunter) (1947) (англ.). Flixster, Inc. All. Праверана 22 чэрвеня 2015. 224. ↑ Islands in the stream (1977) (англ.). Flixster, Inc. All. Праверана 21 чэрвеня 2015. 225. ↑ A Farewell to Arms (1932) (англ.). imdb.com. Праверана 22 чэрвеня 2015. 226. ↑ A Farewell to Arms (1957) (англ.). *rottentomatoes.com*. Праверана 22 чэрвеня 2015. 227. ↑ For Whom the Bell Tolls (1943) (англ.). imdb.com. Праверана 22 чэрвеня 2015. 228. ↑ The Killers (1946) (англ.). *rottentomatoes.com*. Праверана 22 чэрвеня 2015. 229. ↑ The Killers (1964) (англ.). imdb.com. Праверана 22 чэрвеня 2015. 230. ↑ The Old Man and the Sea (1958) (англ.). imdb.com. Праверана 22 чэрвеня 2015. 231. ↑ The Snows Of Kilimanjaro (1952) (англ.). *rottentomatoes.com*. Праверана 22 чэрвеня 2015. 232. ↑ The Sun Also Rises (1957) (англ.). *rottentomatoes.com*. Праверана 22 чэрвеня 2015. 233. ↑ To Have And Have Not (1944) (англ.). *rottentomatoes.com*. Праверана 22 чэрвеня 2015. 234. ↑ The Break Point (1950) (англ.). *rottentomatoes.com*. Праверана 22 чэрвеня 2015. 235. ↑ The Gun Runners (1958) (англ.). *rottentomatoes.com*. Праверана 22 чэрвеня 2015. Літаратура ---------- * Лявонава, Ева. *Хемінгуэй* // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17). * Baker, Carlos. (1969). *Ernest Hemingway: A Life Story*. New York: Charles Scribner's Sons. ISBN 978-0-02-001690-8 * Baker, Carlos. (1972). *Hemingway: The Writer as Artist*. Princeton: Princeton UP. ISBN 978-0-691-01305-3 * Baker, Carlos. (1981). «Introduction» in *Ernest Hemingway Selected Letters 1917—1961*. New York: Scribner's. ISBN 978-0-684-16765-7 * Banks, Russell. (2004). «PEN/Hemingway Prize Speech». *The Hemingway Review*. Volume 24, issue 1. 53-60 * Baym, Nina. (1990). «Actually I Felt Sorry for the Lion». in Benson, Jackson J. (ed). *New Critical Approaches to the Short Stories of Ernest Hemingway*. Durham: Duke UP. ISBN 978-0-8223-1067-9 * Beegel, Susan. (1996). «Conclusion: The Critical Reputation». in Donaldson, Scott (ed). *The Cambridge Companion to Ernest Hemingway*. New York: Cambridge UP. ISBN 978-0-521-45574-9 * Beegel, Susan (2000). «Eye and Heart: Hemingway's Education as a Naturalist». in Wagner-Martin, Linda (ed). *A Historical Guide to Ernest Hemingway*. New York: Oxford UP. ISBN 978-0-19-512152-0 * Benson, Jackson. (1989). «Ernest Hemingway: The Life as Fiction and the Fiction as Life». *American Literature*. Volume 61, issue 3. 354—358 * Benson, Jackson. (1975). *The Short Stories of Ernest Hemingway: Critical Essays*. Durham: Duke UP. ISBN 978-0-8223-0320-6 * Burwell, Rose Marie. (1996). *Hemingway: the Postwar Years and the Posthumous Novels*. New York: Cambridge UP. ISBN 978-0-521-48199-1 * Desnoyers, Megan Floyd. «Ernest Hemingway: A Storyteller's Legacy» Архівавана 25 снежня 2018.. John F. Kennedy Presidential Library Online Resources. John F. Kennedy Presidential Library and Museum. Retrieved November 30, 2011. * Fiedler, Leslie. (1975). *Love and Death in the American Novel*. New York: Stein and Day. ISBN 978-0-8128-1799-7 * Gammel, Irene. (2002). *Baroness Elsa: Gender, Dada, and Everyday Modernity*. Cambridge, MA: MIT Press, 2002. Print. ISBN 978-0-262-57215-6 * Griffin, Peter. (1985). *Along with Youth: Hemingway, the Early Years*. New York: Oxford UP. ISBN 978-0-19-503680-0 * Hemingway, Ernest. (1929). *A Farewell to Arms*. New York: Scribner's * Hemingway, Ernest. (1975). «The Art of the Short Story» in Benson, Jackson (ed). *New Critical Approaches to the Short Stories of Ernest Hemingway*. Durham: Duke UP. ISBN 978-0-8223-1067-9 * Hemingway, Leicester. (1996). *My Brother, Ernest Hemingway*. New York: World Publishing Company. ISBN 978-1-56164-098-0 * Hoberek, Andrew. (2005). *Twilight of the Middle Class: Post World War II fiction and White Collar Work*. New York: Cambridge UP. ISBN 978-0-691-12145-1 * Kert, Bernice. (1983). *The Hemingway Women*. New York: Norton. ISBN 978-0-393-31835-7 * Koch, Stephen. (2005). *The Breaking Point: Hemingway, Dos Passos, and the Murder of Jose Robles*. New York: Counterpoint. ISBN 978-1-58243-280-9 * Lynn, Kenneth. (1987). *Hemingway*. Cambridge: Harvard UP. ISBN 978-0-674-38732-4 * McCormick, John (1971). *American Literature 1919—1932*. London: Routledge. ISBN 978-0-7100-7052-4 * Mellow, James. (1992). *Hemingway: A Life Without Consequences*. Boston: Houghton Mifflin. ISBN 978-0-395-37777-2 * Mellow, James. (1991). *Charmed Circle: Gertrude Stein and Company*. Boston: Houghton Mifflin. ISBN 978-0-395-47982-7 * Meyers, Jeffrey. (1985). *Hemingway: A Biography*. New York: Macmillan. ISBN 978-0-333-42126-0 * Miller, Linda Patterson. (2006). «From the African Book to Under Kilimanjaro». *The Hemingway Review*, Volume 25, issue 2. 78-81 * Müller, Timo. (2010). «The Uses of Authenticity: Hemingway and the Literary Field, 1926—1936». *Journal of Modern Literature*. Volume 33, issue 1. 28-42 * Nagel, James. (1996). «Brett and the Other Women in *The Sun Also Rises*». in Donaldson, Scott (ed). *The Cambridge Companion to Ernest Hemingway*. New York: Cambridge UP. ISBN 978-0-521-45574-9 * Oliver, Charles. (1999). *Ernest Hemingway A to Z: The Essential Reference to the Life and Work*. New York: Checkmark Publishing. ISBN 978-0-8160-3467-3 * Pizer, Donald. (1986). «The Hemingway: Dos Passos Relationship». *Journal of Modern Literature*. Volume 13, issue 1. 111—128 * Reynolds, Michael (2000). «Ernest Hemingway, 1899—1961: A Brief Biography». in Wagner-Martin, Linda (ed). *A Historical Guide to Ernest Hemingway*. New York: Oxford UP. ISBN 978-0-19-512152-0 * Reynolds, Michael. (1999). *Hemingway: The Final Years*. New York: Norton. ISBN 978-0-393-32047-3 * Reynolds, Michael. (1989). *Hemingway: The Paris Years*. New York: Norton. ISBN 978-0-393-31879-1 * Reynolds, Michael. (1998). *The Young Hemingway*. New York: Norton. ISBN 978-0-393-31776-3 * Robinson, Daniel. (2005). «My True Occupation is That of a Writer:Hemingway's Passport Correspondence». *The Hemingway Review*. 87-93 * Trogdon, Robert W. «Forms of Combat: Hemingway, the Critics and Green Hills of Africa». *The Hemingway Review*. Volume 15, issue 2. 1-14 * Sanderson, Rena. (1996). «Hemingway and Gender History». in Donaldson, Scott (ed). *The Cambridge Companion to Ernest Hemingway*. New York: Cambridge UP. ISBN 978-0-521-45574-9 * Scholes, Robert. (1990). «New Critical Approaches to the Short Stories of Ernest Hemingway». in Benson, Jackson J. *Decoding Papa: 'A Very Short Story' as Work and Text*. 33-47. Durham, NC: Duke University Press. ISBN 978-0-8223-1067-9 * Smith, Paul (1996). «1924: Hemingway's Luggage and the Miraculous Year». in Donaldson, Scott (ed). *The Cambridge Companion to Ernest Hemingway*. New York: Cambridge UP. ISBN 978-0-521-45574-9 * Stoltzfus, Ben. (2005). "Sartre, "Nada, « and Hemingway's African Stories». *Comparative Literature Studies*. Volume 42, issue 3. 205—228 * Svoboda, Frederic. (2000). «The Great Themes in Hemingway». in Wagner-Martin, Linda (ed). *A Historical Guide to Ernest Hemingway*. New York: Oxford UP. ISBN 978-0-19-512152-0 * Thomas, Hugh. (2001). *The Spanish Civil War*. New York: Modern Library. ISBN 978-0-375-75515-6 * Trodd, Zoe. (2007). «Hemingway's Camera Eye: The Problems of Language and an Interwar Politics of Form». *The Hemingway Review*. Volume 26, issue 2. 7-21 * Wells, Elizabeth J. (1975). «A Statistical Analysis of the Prose Style of Ernest Hemingway: *Big Two-Hearted River*». in Benson, Jackson (ed). *The Short Stories of Ernest Hemingway: Critical Essays*. Durham NC: Duke UP. ISBN 978-0-8223-0320-6 * Young, Philip. (1964). *Ernest Hemingway*. St. Paul, MN: University of Minnesota. ISBN 978-0-8166-0191-2 | ⛭✯✰ Эрнэст Хемінгуэй | | --- | | Бібліяграфія | | Раманы | * Веснавыя воды (1926) * І ўзыходзіць сонца (1926) * Бывай, зброя! (1929) * Мець і не мець (1937) * Па кім звоніць звон (1940) * За ракой у дрэвах (1950) * Стары і мора (1952) | | Дакументальныя | * Смерць пасля поўдня (1932) * Зялёныя пагоркі Афрыкі (1935) | | Пасмяротныя | * Рухомае свята (1964) * Астравы ў акіяне (1970) * Небяспечнае лета (1985) * Эдэмскі сад (1986) * Пробліск ісціны (1999) * Пад Кіліманджара (2005) | | Апавяданні | * «Індзейскі лагер» (1925) * «Лекар і яго жонка» (1925) * «Канец чагосьці» (1925) * «Трохдзённы ўдар» (1925) * «Чэмпіён» (1925) * «Вельмі кароткае апавяданне» (1925) * «Дом салдата» (1925) * «Рэвалюцыянер (апавяданне)» (1925) * «Кот пад дажджом» (1925) * «Не сезон» (1925) * «Крос па снезе» (1925) * «Мой стары» (1925) * «Рака двух сэрцаў» (1925) * «Чыстае, светлае месца» (1926) * «Пяцьдзясят тысяч» (1927) * «Пагоркі як белыя сланы» (1927) * «Забойцы» (1927) * «Непераможаны» (1927) * «Che Ti Dice La Patria?» (1927) * «У іншай краіне» (1927) * «Бацькі і дзеці» (1932) * «Чаканне дня» (1933) * «Ігрок, манахіня і радыё» (1933) * «Якімі вы не будзеце» (1933) * «Снягі Кіліманджара» (1936) * «Сталіца свету» (1936) * «Кароткае шчаслівае жыццё Фрэнсіса Макомбера» (1936) | | Зборнікі апавяданняў | * Тры гісторыі і дзесяць паэмаў (1923) * У наш час (1925) * Мужчыны без жанчын (1927) * Пераможца не атрымлівае нічога (1933) * Пятая калона і першыя 49 апавяданняў (1938) * Снягі Кіліманджара (1961) * Пятая калона і чатыры апавяданні пра грамадзянскую вайну ў Іспаніі (1969) * Апавяданні пра Ніка Адамса (1972) * Поўны зборнік апавяданняў Эрнэста Хемінгуэя (1987) * Эрнэст Хемінгуэй: Зборнік апавяданняў (1995) | | Паэзія | * 88 паэм (1979) * Поўны зборнік паэм | | Лісты іпубліцыстыка | * Выбраныя лісты Эрнэста Хемінгуэя 1917—1961 (1981) * Дэйтлайн: Таронта (1985) * Кембрыджскае выданне лістоў Эрнэста Хемінгуэя (2011) | | Адаптацыі | | | | | --- | --- | | І ўзыходзіць сонца | * Фільм 1957 года * Фільм 1984 года * Опера * Тэатральная пастаноўка * Балет | | «Забойцы» | * Фільм 1946 года * Фільм 1956 года * Фільм 1964 года * Апавяданне Чарльза Букоўскі | | Бывай, зброя! | * Фільм 1932 года * Фільм 1957 года * Мінісерыял | | Мець і не мець | * Фільм 1944 года * Пераломны момант, фільм 1950 года * Збройнікі, фільм 1958 года * Капітан Хоршыд, фільм 1987 года | | Па кім звоніць звон | * Фільм 1943 года * Серыял 1965 года * Песня групы «Металіка» | | Стары і мора | * Фільм 1958 года * Мінісерыял 1990 года * Фільм 1999 года | | Іншыя адаптацыі | * Справа Макомбера (1947) * Снягі Кіліманджара (1952) * Прыгоды маладога чалавека (1962) * Астравы ў акіяне (1977) | | | Гл. таксама | * Нік Адамс * Іспанская зямля (фільм 1937 года) * Бэкол да зброі (мультфільм 1946 года) * Здароў, Хемінгуэй (фільм 1990 года) * У каханні і на вайне (фільм 1996 года) * Хемінгуэй і Гэлхарн (фільм 2012 года) | | ⛭≛ Лаўрэаты Нобелеўскай прэміі па літаратуры | | --- | | 1901—1925 | * Сюлі-Прудом (1901) * Тэадор Момзен (1902) * Б’ёрнсцернэ Б’ёрнсан (1903) * Фрэдэрык Містраль / Хасэ Эчэгерай-і-Эйсагірэ (1904) * Генрык Сянкевіч (1905) * Джазуэ Кардучы (1906) * Джозеф Рэдзьярд Кіплінг (1907) * Рудольф Крыстаф Эйкен (1908) * Сельма Лагерлёф (1909) * Паўль Гайзэ (1910) * Марыс Метэрлінк (1911) * Герхарт Гаўптман (1912) * Рабіндранат Тагор (1913) * Рамэн Ралан (1915) * Карл Густаў Вернер фон Хейдэнстам (1916) * Карл Адольф Г’елеруп / Генрык Пантопідан (1917) * Карл Шпітэлер (1919) * Кнут Гамсун (1920) * Анатоль Франс (1921) * Хасінта Бенавентэ-і-Марцінес (1922) * Уільям Батлер Ейтс (1923) * Уладзіслаў Рэймант (1924) * Джордж Бернард Шоу (1925) | | 1926—1950 | * Грацыя Дэледа (1926) * Анры Бергсон (1927) * Сігрыд Унсет (1928) * Томас Ман (1929) * Сінклер Льюіс (1930) * Эрык Аксель Карлфельт (1931) * Джон Галсуорсі (1932) * Іван Бунін (1933) * Луіджы Пірандэла (1934) * Юджын Гладстан О’Ніл (1936) * Ражэ Мартэн дзю Гар (1937) * Перл Бак (1938) * Франс Эміль Сіланпя (1939) * Іаганес Вільгельм Енсен (1944) * Габрыела Містраль (1945) * Герман Гесэ (1946) * Андрэ Жыд (1947) * Томас Стэрнз Эліят (1948) * Уільям Фолкнер (1949) * Бертран Артур Уільям Расел (1950) | | 1951—1975 | * Пер Лагерквіст (1951) * Франсуа Марыяк (1952) * Уінстан Чэрчыль (1953) * ✯ ✰ Эрнэст Хемінгуэй (1954) * Хальдаўр Кільян Лакснес (1955) * Хуан Рамон Хіменес (1956) * Альбер Камю (1957) * Барыс Пастарнак (1958) * Сальваторэ Квазімада (1959) * Сен-Жон Перс (1960) * Іва Андрыч (1961) * Джон Стэйнбек (1962) * Гіоргас Сеферыс (1963) * *Жан-Поль Сартр (адмовіўся ад узнагароды)* (1964) * Міхаіл Шолахаў (1965) * Шмуэль Іосеф Агнон / Нэлі Закс (1966) * Мігель Анхель Астурыяс (1967) * Кавабата Ясунары (1968) * Сэмюэл Бекет (1969) * Аляксандр Салжаніцын (1970) * Пабла Нэруда (1971) * Генрых Бёль (1972) * Патрык Уайт (1973) * Эйвінд Юнсан / Хары Эдмунд Марцінсан (1974) * Эўджэніа Мантале (1975) | | 1976—2000 | * Сол Белау (1976) * Вісентэ Алейксандрэ (1977) * Ісаак Башэвіс Зінгер (1978) * Адысеяс Элітыс (1979) * Чэслаў Мілаш (1980) * Эліяс Канеці (1981) * Габрыэль Гарсія Маркес (1982) * Уільям Голдынг (1983) * Яраслаў Сейферт (1984) * Клод Сімон (1985) * Воле Шайінка (1986) * Іосіф Бродскі (1987) * Нагіб Махфуз (1988) * Каміла Хасэ Села (1989) * Актавіа Пас (1990) * Надзін Гордымер (1991) * Дэрэк Уолкат (1992) * Тоні Морысан (1993) * Кэндзабура Оэ (1994) * Шэймас Хіні (1995) * Віслава Шымборска (1996) * Дарыа Фо (1997) * Жазэ Сарамагу (1998) * Гюнтэр Грас (1999) * Гаа Сінцянь (2000) | | з 2001 | * Відзьядхар Сураджпрасад Найпал (2001) * Імрэ Кертэс (2002) * Джон Максвел Кутзее (2003) * Эльфрыдэ Елінек (2004) * Гаральд Пінтэр (2005) * Архан Памук (2006) * Дорыс Лесінг (2007) * Жан-Мары Гюстаў ле Клезіё (2008) * Герта Мюлер (2009) * Марыа Варгас Льёса (2010) * Тумас Транстромер (2011) * Мо Янь (2012) * Эліс Манро (2013) * Патрык Мадыяно (2014) * Святлана Алексіевіч (2015) * Боб Дылан (2016) * Кадзуа Ісігура (2017) * Вольга Такарчук (2018) * Петэр Гандке (2019) * Луіза Глюк (2020) * Абдулразак Гурна (2021) * Анні Эрно (2022) * Юн Фосэ (2023) | | ?Эрнэст Хемінгуэй — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Jacob Street Hemingway[d] | | | | | | | | | | | | | | Allen Hemingway[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Lucretia Smith[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Anson T. Hemingway[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Anson Tyler[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Harriet Louisa Tyler[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Clarence Hemingway[d] | | | | | | Harriet Linsley[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | John Wesley Edmonds[d] | | Sarah Edmonds[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Эрнэст Хемінгуэй | | | | | | | | | | | | | | | Adelaide Edmonds[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Jacob Miller[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Margaret Miller[d] | | | | | | | | | Ernest Hall[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Elizabeth Dickhaut[d] | | | | | | Грэйс Хол-Хемінгуэй[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Caroline Hancock[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Фота, відэа і аўдыё | Apple Music | | Тэматычныя сайты | Google Scholar · AllMovie · AlloCiné · Česko-Slovenská filmová databáze · Discogs · Filmportal · Internet Broadway Database · Internet Movie Database · КиноПоиск · MusicBrainz · Project Gutenberg · Internet Speculative Fiction Database | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Кругасвет · American National Biography · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Universalis · Сучаснай Украіны · Гранат | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · gravsted.dk · WikiTree · Geni.com · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10219200 · BIBSYS: 90054358 · BNC: a10099608 · BNE: XX844022 · BNF: 11907208v · CALIS: n2004370071 · CiNii: DA00369747 · CONOR: 7270243 · EGAXA: vtls000823082 · GND: 118549030 · GTAA: 108477, 108478 · ICCU: CFIV007315 · ISNI: 0000 0001 2144 5832 · LCCN: n78078534 · LNB: 000004955 · NDL: 00442997 · NLC: 000145660 · NKC: jn19990003371 · NLA: 35186443 · NLG: 61801 · NLP: a0000001179268 · NSK: 000030962 · NTA: 068506848 · NUKAT: n93125702 · PTBNP: 56672 · РДБ: 000084058 · LIBRIS: 205435 · SUDOC: 026918471 · VIAF: 97006051 · ULAN: 500277629 | |

**«Pradmova»** — дэбютны студыйны альбом арт-рок-гурта «TonqiXod» з Мінска, які выйшаў у 2014 годзе на лэйбле «Ultra-Music». Спіс песень ----------- Аўтарства ўсіх тэкстаў: Уладзімір Лянкевіч, аўтарства ўсёй музыкі: «TonqiXod». | № | Назва | Працягласць | | --- | --- | --- | | 1. | «Уводзіны» | 1:55 | | 2. | «Насыпаць горы» | 5:22 | | 3. | «Галасы» | 4:15 | | 4. | «Песня пра футра» | 4:55 | | 5. | «Urbi» | 7:34 | | 6. | «Песня пра вяселле» | 5:41 | | 7. | «Памяць» | 5:14 | | 8. | «Konrad Wallenrod» | 11:19 | | 9. | «Пасляслоўе» | 2:49 | Удзельнікі запісу ----------------- * Максім Субач – вакал, клавішы, раяль, бас, мандаліна, блок-флейта, акардэон, трохвугольнік, мычанне * Андрэй Аляксеенка – барабаны, голас * Уладзімір Лянкевіч – вакал, электрагітара, акустычная гітара, званочкі, свістулька, шум, гам, крыкі, мычанне ### Запрошаныя музыканты і персанал * Віктар Сямашка – кларнет (5,9), голас (9) * Эрык Арлоў-Шымкус – кантрабас (3,7) * Уладзімір Галавач – труба (8) * запіс – «Studio33», «Mapletree studio», «Vintage mixing», «Осмас» і хатняя студыя «TonqiXod» * звядзенне і майстарынг – Канстанцін Пыжоў, акрамя 2 – Яўген Сухавей Крытыка ------- Музычны журналіст Аляксандр Чарнуха з партала Experty.by адзначыў пра альбом, што *«гэта якраз той выпадак, калі не асабліва хочацца наважваць стылявыя ярлыкі, праводзіць дзесьці, можа быць, відавочныя паралелі і вышукваць цытаты: для нас запісалі цудоўную музычную працу, дапоўненую таленавітай, іранічнай літаратурай»*. Музычны крытык Ягор Цывілька з партала Experty.by заўважыў, што *«альбом аднолькава моцна зроблены і на тэкставым узроўні, што для цяперашніх часоў настолькі вялікая рэдкасць»*. Музычны журналіст Сяргей Будкін з сайта Budzma.org мяркуе, што *«прыгнуць вышэй за „насыпаныя горы" не ўдалося – гэты трэк застаецца галоўным дыямантам кружэлкі»*. Музычны крытык Дзмітрый Безкаравайны з партала Experty.by падсумоўвае: *«Альбом „Прадмава" – нібыта тэатральная пастаноўка, дзе ёсць шырокі спектр эмоцый і інтанацый: смутак і радасць, гумар і сарказм»*. Пісьменніца Таццяна Заміроўская адзначыла альбом 7 баламі з 10: «*Лянкевіч не імкнецца быць Роджэрам Уотэрсам[ru] і гэта шчасце, таму што ў нашай краіне Уотэрсам хоча быць кожны другі музыка. Таму гэты рэтра-гук бліжэй да неа-псіхадэлікі а-ля Tame Impala[ru] або «Porcupine Tree» (асабліва гэта прыкметна ў песні пра футра), якія таксама пераламляюць прог-рокавую спадчыну мінулага*». Зноскі ------ 1. ↑ Tonqixod "Прадмова" (+аўдыё) (руск.). *Experty.by* (4 лютага 2015). Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2023. Праверана 15 кастрычніка 2023. 2. ↑ Т.Замировская: Tonqixod "Прадмова" (руск.). Experty.by (11 лютага 2015). Архівавана з першакрыніцы 22 ліпеня 2018. Праверана 13 кастрычніка 2023. Спасылкі -------- | ⛭TonqiXod | | --- | | Склад | * Максім Субач * Андрэй Аляксеенка * Уладзімір Лянкевіч | | Дыскаграфія | * Pradmova * Колер якога няма |

**Арэнал** — вулкан у Коста Рыцы, з’яўляецца адным з самых актыўных вулканаў планеты. Лава вулкана рэгулярна сцякае па склонах у даліну, і Арэнал час ад часу выкідвае ў неба распаленыя каменныя глыбы дыяметрам да 7,5 метраў на вышыню 300 метраў. 29 ліпеня 1968 года адбылося апошняе вялікае вывяржэнне Арэнала, якое разбурыла гарады Пуэбла Нуэба і Табакон. Рэшты знішчэння, выкліканага вулканам, бачны і да сённяшняга дня. Пры гэтым вывяржэнні загінула 87 чалавек. Да першага пакарэння ў 1937 годзе ніхто нават і не здагадваўся пра вулканічнае паходжанне гары вышынёй у 1633 метра, апроч таго, тады вулкан быў амаль цалкам пакрыты расліннасцю. Лічыцца, што Арэнал праяўляў сваю актыўнасць і раней, але не выказваў актыўнай вулканічнай дзейнасці на працягу апошніх 400 год. Кожны год вышыня вулкана павялічваецца на некалькі метраў у выніку выхаду лавы на паверх кратэра. Назіраць за лавай вулкана найлепш ноччу з назіральных плашчадак і дыстанцыі каля двух кіламетраў. Туры з гідам можна заказаць у Ля Фартуне. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Арэнал * Arenal Volcano, Costa Rica (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | BNF: 12098226g · VIAF: 4156148574270024430006 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Чарнаморскі флот. **Чарнамо́рскі флот Вае́нна-Марско́га Фло́ту СССР** стаў пераемнікам Чарнаморскага флоту Расійскай імперыі і праіснаваў аж да распаду СССР. Пасля быў падзелены на Чарнаморскі флот ВМФ Расіі і Ваенна-марскія сілы Украіны (ВМС Грузіі караблёў са складу ЧФ СССР не перадавалася, аднак частка савецкіх баявых катараў была перададзена пасля Грузіі Украінай). Узнагароджаны ордэнам Чырвонага Сцяга (1965). Гісторыя -------- ### Кастрычніцкая рэвалюцыя і Грамадзянская вайна 16 снежня 1917 года ў Севастопалі быў створаны Ваенна-рэвалюцыйны камітэт, які ўзяў уладу ў свае рукі. Маракі флоту прынялі актыўны ўдзел у рэвалюцыйных падзеях 1917 года і Грамадзянскай вайны — у складзе Азоўскай, Волжскай і Дняпроўскай ваенных флатылій і на сухапутных франтах. З дапамогай маракоў-чарнаморцаў у студзені 1918 г. савецкая ўлада была ўстаноўлена ў Феадосіі, Керчы, Еўпаторыі, Ялце, Адэсе, Растове. Ключавую ролю ў перабазаванні флоту і выкананні загаду аб яго патапленні адыграў камандзір эсмінца «Керч» Уладзімір Кукель. Караблі, што засталіся ў Севастопалі, былі захопленыя германскімі войскамі, частка была ўведзена ў строй і выкарыстоўвалася немцамі, як частка германскіх сіл на Чорным моры (акрамя таго, у Севастопаль прыйшлі нямецкія субмарыны). Пасля сыходу немцаў некаторы час частку баяздольных караблёў кантралявалі мясцовыя белагвардзейскія часткі, аднак, пасля прыходу флоту Антанты, англічане і французы захапілі найбольш магутныя эсмінцы, дрэдноўт, тральшчыкі і нямецкія субмарыны, многія эсмінцы і падлодкі былі ўзарваныя або затопленыя, у браняносцаў і крэйсераў былі ўзарваныя машынныя аддзялення. Белагвардзейцы здолелі займець у сваё распараджэнне толькі стары крэйсер «Кагул», некалькі зношаных эсмінцаў і тральшчыкаў, і субмарыну «Качка». Пазней у іх распараджэнне трапілі некалькі іншых караблёў, уключаючы кананерскія лодкі. У маі 1919 года Савецкая ўлада ў Крыме была адноўлена, але, неўзабаве, Крым быў заняты белагвардзейскімі войскамі генерала А. І. Дзянікіна. На чале з генералам Слашчовым, пры падтрымцы белага крэйсера «Кагул» і баявых караблёў краін Антанты белагвардзейцы атрымалі ў распараджэнне некалькі баявых караблёў былога Чарнаморскага флоту. У 1919 годзе ў Наварасійску ствараецца Белы Чарнаморскі флот пад камандаваннем УСПР. У 1920 годзе Антанта вярнула УСПР многія сучасныя караблі, захопленыя Антантай у немцаў, аднак падрыхтаваных экіпажаў не хапала і караблі выкарыстоўваліся перыядычна невялікімі групамі. Чарнаморскі флот быў перабазаваны ў Севастопаль. Да 1920 годзе ён ужо налічваў звыш 130 караблёў. У канцы 1920 года пры эвакуацыі белагвардзейскіх войскаў П. Н. Урангеля караблі і судны Чарнаморскага флоту і гандлёвыя судны (агульным лікам звыш 150) сышлі ў Канстанцінопаль, адкуль частка флоту, рэарганізаваная 21 лістапада 1920 года ў Рускую эскадру была пераведзена ў порт Бізерта (Туніс). Гандлёвыя і дапаможныя караблі Чарнаморскага флоту і частка тральшчыкаў і кананерак, нягледзячы на супраціў часткі экіпажаў, былі прададзеныя прыватным італьянскім і французскім фірмам. Баявыя караблі, што засталіся да 1924 годзе ў Бізерце, былі ў дрэнным стане, акрамя таго, за іх вяртанне французы патрабавалі прызнання даўгоў Расійскай імперыі ад Савецкай Расіі. У выніку, караблі адправілі на злом. У маі 1920 года ў складзе Рабоча-Сялянскага Чырвонага Флоту былі ўтвораны Марскія сілы Чорнага і Азоўскага мораў, якія ўдзельнічалі ў баявых дзеяннях супраць Белага Чарнаморскага флоту. ### Аднаўленне і рэканструкцыя флоту У 1921 годзе было прынята рашэнне аб аднаўленні Чарнаморскага флоту на аснове ВМС Чорнага і Азоўскага мораў (з 1935 года — зноў Чарнаморскі флот). Так, у 1920—1921 гадах былі дабудаваны закладзеныя падчас Першай сусветнай вайны на мікалаеўскіх верфях у якасці дэсантных транспартаў кананерскія лодкі тыпу «Эльпідыфор»: «Чырвоная Абхазія», «Чырвоны Аджарыстан», «Чырвоная Грузія» і «Чырвоны Крым». А да 7 лістапада 1923 года капітальна адрамантаваны і быў зноў уведзены ў баявы склад флоту браняпалубны крэйсер «Кагул», пераназваны 31 снежня 1922 года ў «Камінтэрн». Да 1928 аднаўленне флоту было ў асноўным скончана, і пачалася яго тэхнічная рэканструкцыя. Флот быў узмоцнены за кошт баявых караблёў, пераведзеных з Балтыкі. У 1929—1937 гадах Чарнаморскі флот атрымаў звыш 500 новых баявых караблёў. Былі створаны ВПС флоту, берагавая абарона, сістэма СПА. ### Вялікая Айчынная вайна Да пачатку Вялікай Айчыннай вайны на Чорным моры быў створаны добра абсталяваны па таго часу флот у складзе 1 лінкара, 5 крэйсераў, 3 лідараў і 14 эсмінцаў, 47 падводных лодак, 2 брыгад тарпедных катараў, некалькіх дывізіёнаў тральшчыкаў, вартавых і супрацьлодачных катараў, ВПС флоту (зв. 600 самалётаў) і моцнай берагавой абароны. У склад Чарнаморскага флоту ўваходзілі Дунайская (да лістапада 1941) і створаная ў ліпені 1941 Азоўская ваенная флатыліі. Высокая баявая гатоўнасць Чарнаморскага флоту сарвала спробы вывесці з ладу яго асноўныя сілы ў першыя ж дні вайны. Авіяцыя Чарнаморскага флоту ў адказ нанесла ўдары па Канстанцы, Суліне, Плаешці. У ходзе вайны флот абараняў базы і ўзбярэжжа, абараняў свае камунікацыі, дзейнічаў на камунікацыях праціўніка, наносіў авіяўдары па яго берагавых аб'ектах. Флот удзельнічаў у абароне Адэсы (1941) і Севастопаля (1941—1942); камандуючы флотам узначальваў Севастопальскі абарончы раён. Важнае значэнне мела найбуйнейшая Керчанска-Феадасійская дэсантная аперацыя 1941—1942. У 1942—1943 гадах Чарнаморскі флот удзельнічаў у бітве за Каўказ. Падводныя лодкі з Батумі і Поці здзяйснялі 600-мільныя пераходы для дзеянняў на камунікацыях праціўніка, надводныя сілы, авіяцыя і марская пяхота змагаліся за Наварасійск і ў раёне Туапсэ. За гады вайны Чарнаморскі флот (не ўлічваючы дзеянні ўваходзячых у яго склад флатылій) высадзіў 13 дэсантаў. Гераічнымі старонкамі ў гісторыі Чарнаморскага флоту сталі дэсанты ў раёне Паўднёвай Азерэйкі і Станічкі (у раёне Мысхака) у лютым 1943 года, абарона «Малой зямлі», Наварасійская дэсантная аперацыя 1943, Керчанска-Эльцігенская дэсантная аперацыя 1943. Азоўская ваенная флатылія, якая знаходзілася ў складзе Чарнаморскага флоту, сваімі дзеяннямі па падтрымцы сухапутных войскаў удзельнічала ў вызваленні партоў Азоўскага мора. Караблі і часткі Чарнаморскага флоту ўдзельнічалі ў вызваленні Крыма, Мікалаева, Адэсы, у Яска-Кішынёўскай аперацыі 1944 года. Дунайская ваенная флатылія, уваходзіла ў склад Чарнаморскага флоту, прайшла з баямі ад нізавінаў Дуная да Вены. ### Пасляваенныя гады У пасляваенныя гады Чарнаморскі флот зведаў карэнную рэарганізацыю, папоўніўся новымі караблямі, іншым узбраеннем і ваеннай тэхнікай, рэактыўнай авіяцыяй. Караблі ЧФ удзельнічалі ў многіх працяглых марскіх і акіянскіх паходах, неслі баявую службу ў Міжземным моры і на Атлантыцы. ### Распад СССР і падзел флоту Праблема статусу Чарнаморскага флоту, паўстаўшы на міждзяржаўным узроўні ў канцы 1991 — пачатку 1992 гадоў, адразу ж прывяла да канфрантацыі і зацяжнога крызісу ў расійска-ўкраінскіх адносінах. 24 жніўня 1991 года, гэта значыць задоўга да афіцыйнага спынення існавання СССР, Украіна, на падставе прынятага Вярхоўным Саветам «Акту абвяшчэння незалежнасці», прыступіла да стварэння суверэннай незалежнай дзяржавы, гарантам бяспекі і тэрытарыяльнай цэласнасці якога павінны былі стаць уласныя ўзброеныя сілы. У адпаведнасці з пастановай Вярхоўнага Савета Украіны «Аб воінскіх фарміраваннях на Украіне», прынятым у той жа дзень, усе воінскія фарміраванні, дыслакаваныя на яе тэрыторыі, былі фармальна перападпарадкаваныя Вярхоўнаму Савету Украіны. У кастрычніку 1991 года Вярхоўны Савет Украіны прыняў рашэнне аб перападпарадкаванне Украіне Чарнаморскага флоту. 30 снежня 1991 года ў Мінску адбылася сустрэча кіраўнікоў дзяржаў СНД, у ходзе якой краіны — удзельніцы СНД падпісалі шэраг дакументаў па ваенных пытаннях, у адпаведнасці з якімі міністэрства абароны былога СССР падлягала ліквідацыі, а замест яго стваралася Галоўнае камандаванне Узброеных сіл СНД. Дзяржавы СНД атрымалі права ствараць уласныя ўзброеныя сілы на базе частак і падраздзяленняў УС СССР, якія дыслакаваліся на тэрыторыі гэтых дзяржаў, за выключэннем тых з іх, якія прызнаваліся «стратэгічнымі сіламі» і павінны былі застацца пад аб'яднаным камандаваннем СНД. Нягледзячы на тое, што Чарнаморскі флот меў статус аператыўна-стратэгічнага аб'яднання, які мог быць рэалізаваны толькі пры захаванні адзінства ў яго структуры, палітычнае кіраўніцтва Украіны трактовало мінскія пагадненні па-іншаму і фактычна першапачаткова ўзяло курс на раздзел флоту. З гэтым не магло пагадзіцца кіраўніцтва Расіі, асабісты склад і камандаванне Чарнаморскага флоту і ў асноўным па-прарасійску настроенае насельніцтва Крыма і Севастопаля. Пачалося супрацьстаянне, якое доўжылася ў агульнай складанасці больш за пяць гадоў. 5 красавіка 1992 года прэзідэнт Украіны Леанід Краўчук падпісаў Указ «Аб пераходзе Чарнаморскага флоту ў адміністрацыйнае падпарадкаванне Міністэрству абароны Украіны». 7 красавіка прэзідэнт Расійскай Федэрацыі Барыс Ельцын выдаў Указ «Аб пераходзе пад юрысдыкцыю Расійскай Федэрацыі Чарнаморскага флоту». «Вайна ўказаў» завяршылася сустрэчай двух прэзідэнтаў у Дагамысе. Абодва прэзідэнта адмянілі свае ўказы, было падпісана пагадненне аб далейшым развіцці міждзяржаўных адносін, у якім паказвалася на неабходнасць працягу перамоўнага працэсу па стварэнні ВМФ Расіі і ВМС Украіны на базе Чарнаморскага флоту. 3 жніўня 1992 года адбыліся расійска-ўкраінскія перамовы на вышэйшым узроўні. Прэзідэнты Расіі і Украіны падпісалі пагадненне аб прынцыпах фарміравання ВМФ Расіі і ВМС Украіны на базе Чарнаморскага флоту былога СССР, згодна з якім Чарнаморскі флот становіцца Аб'яднаным флотам Расіі і Украіны з аб'яднаным камандаваннем, захоўваючым сімволіку і атрыбуты ўжо не існаваўшага СССР. Працэс падзелу флоту праходзіў даволі балюча — многія вайскоўцы і іх сем'і былі вымушаныя пакінуць Севастопаль і змяніць грамадзянства. Большую частку караблёў спісалі і прадалі на металалом, зачынілася шмат прадпрыемстваў, якія абслугоўвалі флот, тысячы севастопальцаў засталіся без працы, горад пагрузіўся ў жорсткі эканамічны крызіс. У той жа час нявызначаны статус флоту працягваў заставацца крыніцай трэнняў паміж дзвюма дзяржавамі. Адносіны вайскоўцаў украінскага і расійскага флатоў, як адзначаюць крыніцы, заставаліся вельмі напружанымі, даходзячы часам да фізічнага супрацьстаяння паміж імі. Сітуацыя, якая склалася ў 1993—1994-х гадах на паўвостраве знаходзілася на мяжы ўзбройнага канфлікту паміж Расіяй і Украінай. Напружанасць удалося паступова знізіць падпісаннем двухбаковых пагадненняў паміж Расіяй і Украінай, на падставе якіх адбыўся раздзел Чарнаморскага флоту СССР з стварэннем Чарнаморскага флоту Расіі і ВМС Украіны з раздзельным базаваннем на тэрыторыі Украіны. 15 красавіка 1994 года ў Маскве прэзідэнты Расіі і Украіны Барыс Ельцын і Леанід Краўчук падпісалі Пагадненне аб паэтапным урэгуляванні праблемы Чарнаморскага флоту, у адпаведнасці з якім ВМС Украіны і Чарнаморскі флот РФ базіруюцца паасобна. 9 чэрвеня 1995 года прэзідэнты Расіі і Украіны Барыс Ельцын і Леанід Кучма падпісалі Пагадненне аб асобным базаванні расійскага Чарнаморскага флоту Расіі і Ваенна-марскіх сіл Украіны. 28 мая 1997 года кіраўнікі ўрадаў Расіі і Украіны падпісалі ў Кіеве тры пагадненні па Чарнаморскім флоце (ЧФ): * Пагадненне паміж Расійскай Федэрацыяй і Украінай аб параметрах падзелу Чарнаморскага флоту; * Пагадненне паміж Расійскай Федэрацыяй і Украінай аб статусе і ўмовах знаходжання Чарнаморскага флота Расійскай Федэрацыі на тэрыторыі Украіны; * Пагадненне паміж Урадам Расійскай Федэрацыі і Урадам Украіны аб узаемаразліках, звязаных з раздзелам Чарнаморскага флоту і знаходжаннем Чарнаморскага флота Расійскай Федэрацыі на тэрыторыі Украіны. 12 чэрвеня 1997 года на караблі расійскага Чарнаморскага флоту быў узняты гістарычны Андрэеўскі сцяг. Працэс падзелу спадчыны былога Чырванасцяжнага Чарнаморскага флоту СССР і канчатковага фарміравання на яго базе Ваенна-марскіх сіл Украіны і Чарнаморскага флоту Расійскай Федэрацыі, у асноўным, завяршыўся да 2000 года. Да гэтага часу была таксама фармальна вырашаная праблема статусу Севастопаля як асноўнай ваенна-марской базы двух флатоў на Чорным моры. Характэрны лёс савецкага авіяноснага крэйсера «Адмірал флота Савецкага Саюза Кузняцоў»: ён быў дабудаваны да 1989 года; у снежні 1991 года з прычыны свайго няпэўнага статусу прыбыў з Чорнага мора і далучыўся да расійскага Паўночнага флоту, у складзе якога застаецца па гэты дзень. Пры гэтым усе самалёты і лётчыкі засталіся на Украіне, паўторнае укамплектаванне адбылося толькі ў 1998 годзе. 4 лютага падводная лодка Б-177 з экіпажам Б-808 выйшла ў мора з афіцыйнай мэтай «вучэнні», але замест гэтага перайшла на Паўночны флот. Будуючыся адначасова з «Адміралам Кузняцовым» авіяносны крэйсер «Вараг» (аднатыпны «Адміралу Кузняцову») да моманту распаду СССР знаходзіўся на 85-працэнтнай гатоўнасці і пазней быў прададзены Украінай Кітаю. Гл. таксама: Чарнаморскі флот ВМФ Расіі і Ваенна-марскія сілы Украіны Камандуючыя флотам ------------------ * 11 студзеня 1935 — 15 жніўня 1937 г. флагман флоту 2 рангу Іван Кузьміч Кожанаў * 15 жніўня — 30 снежня 1937 флагман флоту 2 рангу Пётр Іванавіч Смірноў-Святлоўскі * студзень 1938 — сакавік 1939 флагман 2-га рангу Іван Сцяпанавіч Юмашаў * 25 сакавіка 1939 — 23 красавіка 1943 г. віцэ-адмірал Піліп Сяргеевіч Акцябрскі * 24 красавіка 1943 г. — 10 сакавіка 1944 г. віцэ-адмірал Леў Анатольевіч Уладзімірскі * 10-28 сакавіка 1944 в. а. віцэ-адмірал Мікалай Яфрэмавіч Басісты * 28 сакавіка 1944 г. — 18 лістапада 1948 адмірал Піліп Сяргеевіч Акцябрскі * студзень-красавік 1945 года в. а. віцэ-адмірал Мікалай Яфрэмавіч Басісты * 18 лістапада 1948 г. — 2 жніўня 1951 адмірал Мікалай Яфрэмавіч Басісты * 2 жніўня 1951 — 12 ліпеня 1955 адмірал Сяргей Георгіевіч Гаршкоў * 12 ліпеня — 8 снежня 1955 віцэ-адмірал Віктар Аляксандравіч Пархоменка * 8 — 15 снежня 1955 адмірал в. а. Уладзімір Аляксандравіч Андрэеў * 15 снежня 1955 — 3 лютага 1962 адмірал Уладзімір Апанасавіч Касатонаў * 3 лютага 1962 — 9 снежня 1968 адмірал Серафім Яўгенавіч Чурсін * 9 снежня 1968 г. — 7 сакавіка 1974 адмірал Віктар Сяргеевіч Сысоеў * 7 сакавіка 1974 — 22 красавіка 1983 адмірал Мікалай Іванавіч Хоўрын * 22 красавіка 1983 — 26 ліпеня 1985 адмірал Аляксей Міхайлавіч Калінін * 26 ліпеня 1985 — кастрычнік 1991 адмірал Міхаіл Мікалаевіч Хранопула Камісары, члены Ваеннага савета ------------------------------- * Роменец В. В. (18.11.17 — 1.3.18); * Спіро В. Б. (2.3 — 6.4.18); * Мікалай Паўлавіч Глебаў-Авілаў (14.5 — 18.6.18); * Баранаў А. В. (8.5 — 21.10.20); * Іван Мартыновіч Лудры (27.11.20 — 13.5.21); * Іван Кузьміч Кожанаў * Рудны М. М. (1920—1922); * Шор І. І. (1921—1922); * Багданаў М. С. (1922—1923); * Зосімаў А. Г. (1922—1923); * Анскін А. Я. (1923—1924 Гадах); * Рыгор Пятровіч Кірэеў (1923—1926); * Дзмітрый Сяргеевіч Дупліцкі (1925—1927); * Уладзімір Паўлавіч Аўтухоў (1926); * Рыгор Сяргеевіч Окунеў (1927—1930); * Рыгор Іванавіч Гугін (1932—1937); * Ізраіль Барысавіч Разгон (1936—1937); * Сяргей Іванавіч Зямскоў (1937); * Пётр Максімавіч Фельдман (1937—1938); * Сяргей Дзмітрыевіч Марозаў (1938—1939); * Васіль Андрэевіч Нікіцін (1939); * Аляксей Цімафеевіч Мураўёў (1939—1940); * Мікалай Міхайлавіч Кулакоў (4.5.40 — 28.12.43); * Ілля Ільіч Азараў (26.10.41 — 6.3.43); * Іван Васільевіч Рогаў (28.12.43 — 11.2.44, в. а.); * Ілля Ільіч Азараў (люты 1944 — май 1947); * Пётр Ціханавіч Бандарэнка (1947—1950); * Мікалай Міхайлавіч Кулакоў (1950—1955); * Рыгор Фядотавіч Быстрыкаў (1955—1957); * Мікалай Антонавіч Торык (1957—1966); * Іван Сямёнавіч Руднеў (5.2.66 — 5.5.75); * Павел Мікалаевіч Мядзведзеў (5.5.75 — 2.01.81); * Рудольф Мікалаевіч Ліхвонін (з 2.01.81 — 25.12.85); * Уладзілен Пятровіч Някрасаў (з 25.12.85) Спісачны склад Чарнаморскага флоту (па стану на 1989—1991 гг.) -------------------------------------------------------------- | Тып | Бартавы нумар | Назва | У складзе флоту | Сучасны стан | Заўвагі | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Крэйсеры | | Крэйсер праекту 68-У1 | **101** | **«Жданаў»** | З 1 снежня 1961 года | Выключаны са складу ВМФ — 10 снежня 1989 | У 1991 годзе быў прададзены на злом у Індыю | | Крэйсер праекту 68А | **105** | **«Міхаіл Кутузаў»** | С 31 студзеня 1955 года | Выключаны са складу ВМФ — 3 ліпеня 1992 | 28 ліпеня 2002 года, у Дзень ВМФ, быў адчынены як карабель-музей у Новарасійске | | Крэйсер праекту 1123 | **108** | **«Масква»** | С 25 снежня 1967 года | Выключаны са складу ВМФ — 7 лістапада 1996 | Флагманскі карабель. Да 1996 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. У 1997 годзе быў прададзены на злом у Індыю | | Крэйсер праекту 1123 | **109** | **«Ленінград»** | С 22 красавіка 1969 года | Выключаны са складу ВМФ — 5 снежня 1992 | У 1995 годзе быў прададзены на злом у Індыю | | Крэйсер праекту 58 | **118** | **«Адмірал Галаўко»** | С 22 студзеня 1968 года | Выключаны са складу ВМФ — 11 лістапада 2002 | Да 2002 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Разабраны на метал | | Крэйсер праекту 1164 | **126** | **«Слава»** | З 30 студзеня 1983 года | У страі  Расія | На службе ЧФ  Расія, пераназваны ў «Маскву». Флагманскі карабель | | Вялікія супрацьлодачныя караблі | | Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 1134-БФ | **701** | **«Азоў»** | З 19 лютага 1976 года | Выключаны са складу ВМФ — 2000 | Да 2000 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Разабраны на метал | | Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61М | **702** | **«Стрыманы»** | З 30 снежня 1973 года | Выключаны са складу ВМФ — 29 мая 2001 | Да 2001 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія як СКР. Разабраны на метал | | Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61 | **703** | **«Чырвоны Крым»** | З 15 кастрычніка 1970 года | Выключаны са складу ВМФ — 11 лютага 1994 | Да 1994 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. У 1996 годзе быў прададзены на злом у Індыю | | Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61 | **705** | **«Скоры»** | З 31 кастрычніка 1972 года | Выключаны са складу ВМФ — 22 лістапада 1997 | Да 1997 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Разабраны на метал | | Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 1134-Б | **707** | **«Ачакаў»** | З 28 лістапада 1973 года | Выключаны са складу ВМФ — 20 жніўня 2011 | Да 2011 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Патоплены расійскімі вайскоўцамі ля ўваходу ў возера Донузлаў, для блакады караблёў ВМС Украіны. | | Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61 | **708** | **«Рашучы»** | С 11 студзеня 1968 года | Выключаны са складу ВМФ — 1 лістапада 1989 | Разабраны на метал | | Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61 | **710** | **«Чырвоны Каўказ»** | З 25 верасня 1967 года | Выключаны са складу ВМФ — 1 мая 1998 | Да 1998 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Разабраны на метал | | Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 1134-Б | **713** | **«Керч»** | З 25 снежня 1974 года | У страі  Расія | На службе ЧФ  Расія | | Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61 | **714** | **«Камсамолец Украіны»** | З 23 лістапада 1964 года | Выключаны са складу ВМФ — 31 снежня 1992 | Да 1992 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Разабраны на метал | | Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 1134-Б | **715** | **«Мікалаеў»** | З 8 лютага 1972 года | Выключаны са складу ВМФ — 31 снежня 1992 | Да 1992 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. У 1994 годзе быў прададзены на злом у Індыю | | Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61Э | **724** | **«Жвавы»** | З 22 студзеня 1965 года | Выключаны са складу ВМФ — 31 снежня 1990 | Разабраны на метал | | Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61М | **?** | **«Кемлівы»** | З 21 кастрычніка 1969 года | У страі   Расія | На службе ЧФ  Расія | | Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61 | **?** | **«Здагадлівы»** | З 23 лістапада 1961 года | Выключаны са складу ВМФ — 3 ліпеня 1992 | Да 1992 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. У 1994 годзе быў прададзены на злом у Індыю | | Эскадраныя мінаносцы | | Эскадраны мінаносец праекту 31 | **743** | **«Бясшумны»** | З 31 снежня 1951 года | Выключаны са складу ВМФ — у верасні 1994 | Да 1994 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія як вучэбнае судна. Разабраны на метал | | Эскадраны мінаносец праекту 56-М | **243** | **«Празорлівы»** | З 8 сакавіка 1960 года | Выключаны са складу ВМФ — 24 чэрвеня 1991 | Разабраны на метал | | Эскадраны мінаносец праекту 56-ЭМ | **254** | **«Бядовы»** | З 30 ліпеня  1958 года | Выключаны са складу ВМФ — 25 красавіка 1989 | У 1989 годзе быў прададзены на злом у Турцыю | | Эскадраны мінаносец праекту 56-М | **?** | **«Няўлоўны»** | З 7 красавіка 1969 года | Выключаны са складу ВМФ — 19 красавіка 1990 | У 1991 годзе быў прададзены на злом у Індыю | Памяць ------ * Помнік героям Чарнаморскай эскадры 1941-1944 гг. у Севастопалі з выявай флагмана, лінкара «Севастопаль», у цэнтры зверху і спісам 28 баявых караблёў, якія праславіліся ў баях з нямецка-фашысцкімі захопнікаміПомнік героям Чарнаморскай эскадры 1941-1944 гг. у Севастопалі з выявай флагмана, лінкара «Севастопаль», у цэнтры зверху і спісам 28 баявых караблёў, якія праславіліся ў баях з нямецка-фашысцкімі захопнікамі * На мемарыяльнай пліце ў танка-помніка вызваліцелям Сімферопаля ў скверы Перамогі ў СімферопаліНа мемарыяльнай пліце ў танка-помніка вызваліцелям Сімферопаля ў скверы Перамогі ў Сімферопалі Гл. таксама ----------- * Чарнаморскі флот Расійскай імперыі * Запасны камандны пункт Чарнаморскага флоту * Караблі і суда забеспячэння ВМФ Расіі і СССР * 5-я аператыўная эскадра * Чарнаморскі флот ВМФ Расіі * Ваенна-марскія сілы Украіны Зноскі ------ 1. ↑ Черноморский флот // «Ташкент» — Ячейка стрелковая / [под общ. ред. А. А. Гречко]. — М.: Военное издательство Министерства обороны СССР, 1976. — С. 458—459. — (Советская военная энциклопедия). 2. ↑ *Чуприн К. В.* Вооружённые силы стран СНГ и Балтии: справочник / Под общ. ред. А. Е. Тараса. — Мн.: Современная школа, 2009. — С. 619. — 832 с. 3. ↑ Андрей Федоровых. **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 29 чэрвеня 2015. Праверана 29 красавіка 2017. 4. ↑ Холодна війна за Крим 5. ↑ Евгений МАРЧУК: «Крым можно вернуть» 6. ↑ КРИМ 94. Частина 5 «За крок до війни…» Архівавана 27 сакавіка 2019. 7. ↑ История раздела Черноморского флота. 8. ↑ Сообщение для СМИ «О направлении ноты МИД России по Черноморскому флоту» // Официальный сайт МИД РФ, 03 апреля 2014 года 9. ↑ Минобороны Украины: Российские военные затопили корабль в Крыму 10. ↑ BSNews :: Затопленный российский БПК «Очаков» в Донузлавской бухте / Фоторепортаж 11. ↑ Российские военные затопили корабль у входа в озеро Донузлав Літаратура ---------- * Черноморский флот // «Ташкент» — Ячейка стрелковая / [под общ. ред. А. А. Гречко]. — М.: Военное издательство Министерства обороны СССР, 1976. — (Советская военная энциклопедия). Спасылкі -------- * Быў наш флот — гаспадар вод // zavtra.ru * Чарнаморца — Героі Савецкага Саюза | ⛭Узброеныя Сілы СССР у Вялікай Айчыннай вайне | | --- | | Франты (камандуючыя) | * Арлоўскі * Беларускі * 1-ы Беларускі * 2-і Беларускі * 3-і Беларускі * Бранскі * Варонежскі * Волхаўскі * Далёкаўсходні * 1-ы Далёкаўсходні * 2-і Далёкаўсходні * Данскі * Забайкальскі * Закаўказскі * Заходні * Калінінскі * Карэльскі * Каўказскі * Крымскі * Курскі * Ленінградскі * Мажайскай лініі абароны * Маскоўская зона абароны * Маскоўскі рэзервовы * Паўднёвы * Паўднёва-Заходні * Паўднёва-Усходні * Паўночны * Паўночна-Заходні * Паўночна-Каўказскі * Прыбалтыйскі * 1-ы Прыбалтыйскі * 2-і Прыбалтыйскі * 3-і Прыбалтыйскі * Прыморская група войскаў * Рэзервовы * Рэзервовых армій * Сталінградскі * Стэпавы * 1-ы Украінскі * 2-і Украінскі * 3-і Украінскі * 4-ы Украінскі * Цэнтральны | | Франты СПА | * Закаўказскі * Заходні * Маскоўскі * Паўднёвы * Паўднёва-заходні * Паўночны * Усходні * Цэнтральны | | Флоты | * Балтыйскі * Паўночны * Ціхаакіянскі * Чарнаморскі | | Флатыліі | * Азоўская * Амурская * Анежская * Беламорская * Волжская * Дняпроўская * Дунайская * Ільменская * Каспійская * Ладажская * Паўночная Ціхаакіянская * Пінская * Чудская | | | Арміі (камандуючыя) | | --- | | Агульнавайсковыя | * Прыморская * 1 * 2 * 3 * 4 * 5 (1, 2) * 6 * 7 * 8 * 9 * 10 * 11 * 12 * 13 * 14 * 15 * 16 * 17 * 18 * 19 * 20 * 21 * 22 * 23 * 24 * 25 * 26 * 27 * 28 * 29 * 30 * 31 * 32 * 33 * 34 * 35 * 36 * 37 * 38 * 39 * 40 * 41 * 42 * 43 * 44 * 45 * 46 * 47 * 48 * 49 * 50 * 51 * 52 * 53 * 54 * 55 * 56 * 57 * 58 * 59 * 60 * 61 * 62 * 63 * 64 * 65 * 66 * 67 * 68 * 69 * 70 * **Гвардзейскія:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 * 9 * 10 * 11 * **Ударныя:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 | | Танкавыя | * 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * **Гвардзейскія:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 | | Паветраныя | * 1-я бамбардзіравальная * 1-я знішчальная * 2-я знішчальная * 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 * 9 * 10 * 11 * 12 * 13 * 14 * 15 * 16 * 17 * 18 * **Асобыя прызначэнні:** ААП-1 * ААП-2 * ААП-3 | | Арміі ППА | * 1-я знішчальная * Бакінская * Забайкальская * Ленінградская * Маскоўская * Прыамурская * Прыморская | | Сапёрныя | * 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 * 9 * 10 | | | | Карпусы | | --- | | Стралковыя | * Асобны * 1 * 2 (1, 2) * 3 * 4 (1, 2) * 5 * 6 (1, 2, 3) * 7 * 8 (1, 2) * 9 * 10 * 11 * 12 * 13 * 14 * 15 * 16 * 17 (1, 2) * 18 * 19 * 20 * 21 (1, 2) * 22 * 23 * 24 * 25 * 26 * 27 * 28 * 29 * 30 * 31 * 32 * 33 * 34 * 35 * 36 * 37 (1, 2) * 38 * 39 * 40 * 41 * 42 * 43 * 44 * 45 * 46 * 47 * 48 * 49 * 50 * 51 * 52 * 53 * 54 * 55 * 56 * 57 * 58 * 59 * 60 * 61 * 62 * 63 * 64 * 65 * 66 * 67 * 68 * 69 * 70 * 71 * 72 * 73 * 74 * 75 * 76 * 77 * 78 * 79 * 80 * 81 * 82 * 83 * 84 * 85 * 86 * 87 * 88 * 89 * 90 * 91 * 92 * 93 * 94 * 95 * 96 * 97 * 98 * 99 * 100 * 101 * 102 * 103 * 104 * 105 * 106 * 107 * 108 * 109 * 110 * 111 * 112 * 113 * 114 * 115 * 116 * 117 * 118 * 119 * 120 * 121 * 122 * 123 * 124 * 125 * 126 * 127 * 128 * 129 * 130 * 131 * 132 * 133 * 134 * 135 * **Гвардзейскія:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 * 9 * 10 * 11 * 12 * 13 * 14 * 15 * 16 * 17 * 18 * 19 * 20 * 21 * 22 * 23 * 24 * 25 * 26 * 27 * 28 * 29 * 30 * 31 * 32 * 33 * 34 * 35 * 36 * 37 * 38 * 39 * 40 * 41 * **Лёгка-стралковыя:** 1 * 2 * **Горнастралковы:** 3 * **Лёгкія горнастралковыя:** 126 * 127 | | Танкавыя | * 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 * 9 * 10 * 11 * 12 * 13 * 14 * 15 * 16 * 17 * 18 * 19 * 20 * 21 * 22 * 23 * 24 * 25 * 26 * 27 * 28 * 29 * 30 * 31 * **Гвардзейскія:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 * 9 * 10 * 11 * 12 | | Механізаваныя | * 1 (1, 2) * 2 (1, 2) * 3 (1, 2) * 4 * 5 * 6 (1, 2) * 7 (1, 2) * 8 * 9 (1, 2) * 10 (1, 2) * 11 * 12 * 13 * 14 * 15 * 16 * 17 * 18 * 19 * 20 * 21 * 22 * 23 * 24 * 25 * 26 * 27 * 28 * 29 (1, 2) * 30 * **Гвардзейскія:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 * 9 | | Кавалерыйскія | * Асобны * 1 * 2 (1, 2) * 3 * 4 * 5 (1, 2) * 6 (1, 2) * 7 * 8 * 9 * 10 * 11 * 12 * 13 * 14 * 15 * 16 * 17 * 18 * 19 * **Гвардзейскія:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 | | Артылерыйскія | * 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 * 9 * 10 | | Паветрана-дэсантныя | * 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * **Гвардзейскі:** 8 | | Авіяцыйныя | * **Знішчальныя:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * **Гвардзейскі:** 1 * **Штурмавыя:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * **Гвардзейскі:** 1 * **Бамбардзіравальныя:** 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * **Гвардзейскі:** 6 | | Карпусы ППА | * 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * **Гвардзейскі:** 8 | | | ⛭ Ваенна-марскі флот СССР (1951—1991) | | --- | | | Аб’яднанні | | --- | | * *Флаты:* Балтыйскі флот * Чарнаморскі флот * Паўночны флот * Ціхаакіянскі флот * *Флатыліі:* Каспійская флатылія * Камчацкая флатылія разнастайных сіл * Прыморскае аб'яднанне разнастайных сіл * *Аператыўныя эскадры:* 5-я Міжземнаморская эскадра караблёў ВМФ * 7-я аператыўная эскадра * 8-я аператыўная эскадра * 10-я аператыўная эскадра * 17-я аператыўная эскадра (яна таксама 15-я) | | | | Ваенна-марскія базы | | --- | | * *Паўночны флот:* Беламорская ВМБ * Ёканьгская ВМБ * Карская ВМБ * Новазямельская ВМБ * Пячэнгская ВМБ * *Балтыйскі флот:* ВМБ Балтийск * Ленінградская ВМБ * Ліепайская ВМБ * Рыжская ВМБ * Талінская ВМБ * ВМБ Свінауйсце * *Чарнаморскі флот:* Керчанская ВМБ * Керчанска-Феадасійская ВМБ * Крымская ВМБ * Мікалаеўская ВМБ * Новарасійская ВМБ * Адэская ВМБ * Ачакаўская ВМБ * Паційская ВМБ * Севастопальская ВМБ * Туапсінская ВМБ * *Ціхаакіянскі флот:* Уладзіміра-Олгінская ВМБ * Находкінская ВМБ * Порт-Артурская ВМБ * Саўгаваньская ВМБ * Паўднёва-Сахалінская ВМБ | | | * Гл. таксама: {{Надводныя караблі ВМФ СССР у паваенны перыяд}} |

**Утухегаль** (2112 — 2104 гг. да н. э.) — лугаль (манарх) Урука, вызваліцель Шумера ад улады гутыяў. Утухегаль разам з зяцем Ур-Наму лічыўся адным з заснавальнікаў трэцяй дынастыі Ура. Паходжанне ---------- Утухегаль лічыцца адзіным вядомым прадстаўніком пятай дынастыі Урука. Факты яго паходжання і атрымання тытулу лугаля не вядомы. Пасля заняпаду Акадскай імперыі Шумер апынуўся пад уладай гутыяў. Яна перажывалася вельмі балюча. На пераможнай стэле Утухегаля яны называліся іклатымі змеямі горных хрыбтоў, якія выступалі супраць багоў і зрабілі шмат зла шумерам. Урук таксама мог быць падначаленым гутыям, у такім разе Утухегаль першапачаткова зрынуў намесніка гутыйскага валадара або сам з’яўляўся намеснікам. Аднак у больш позняй шумерскай паэме пра Утухегаля паведамляецца, што ў яго час гутыі кантралявалі абодва берагі Тыгра. Урук знаходзіўся на левым беразе Еўфрата і мог заставацца свабодным. У пазнейшай акадскай літаратуры Утухегаль называўся рыбаком, што не значыла яго паходжання з простай сям’і. У вавілонскім запісе паведамлялася, што ён злавіў рыбу для ахвярапрынашэння Мардуку, але гутыі аднялі яе, за што былі пакараны Мардукам, а Утухегаль узвышаны. Магчыма, у гэтай гісторыі быў намёк на сувязь Утухегаля з рыбаком Думузі, прадстаўніком першай дынастыі Урука і выбранцам Інаны, або на яго смерць у вадзе. Барацьба з гутыямі ------------------ Ісінская копія стэлы Утухегаля. Захоўваецца ў Луўры. Улада валадароў гутыяў не была ўстойлівай. У шумерскім спісе валадароў кожнаму з іх прыпісвалася некалькі гадоў кіравання. Магчыма, гэта сведчыла пра барацьбу розных правадыроў паміж сабою. Апошні валадар Тырыган кіраваў усяго 40 дзён. У пазнейшай акадскай версіі падзей паведамлялася, што яго кіраванне было азмрочана месяцавым зацьменнем. Дзякуючы гэтаму навукоўцамі быў вылучаны год падзей — 2109 да н. э. У паэме пра Утухегаля кажацца, што Тырыган заняў абодва берагі Тыгра і перакрыў у каналах ваду на палеткі. Утухегаль звярнуўся за дапамогай да Інаны. Жыхарам Урука ён абвясціў, што багіня дапаможа яму. Надалей Утухегаль наведаў храмы Ішкура (магчыма, у пакуль не знойдзеным горадзе Каркары) і Уту ў Адабе. Падчас знаходжання каля храма Ішкура да яго прыбылі гутыйскія паслы Ур-Ніназу і Набі-Энліль, якія былі арыштаваны. Каля Адаба Утухегаль падрыхтаваў пастку для войска гутыяў і перамог яго. Тырыган разам са сваёй сям’ёй збёг пешшу ў паселішча Дабрум, дзе, аднак, быў захоплены мясцовымі жыхарамі і перададзены Утухегалю. Лугаль Урука абвясціў Шумер вызваленым і перадаў звязанага Тырыгана храму Уту (магчыма, прынёс яго ў ахвяру Уту). Апошнія гады кіравання ---------------------- Валадарства Утухегаля доўжылася ўсяго 7,5 гадоў. Згодна з надпісам на яго стэле, ён меў тытулы лугаля Урука і «валадара чатырох бакоў свету». Апошні тытул прымалі валадары гутыяў, а да іх — валадары Акада. Вядома, што ён выступаў суддзёю падчас зямельнай спрэчкі паміж жыхарамі Лагаша і «мужам з Ура» (сучасныя даследчыкі падазраюць, што ім з’яўляўся яго зяць Ур-Наму), прычым вырашыў яе на карысць жыхароў Лагаша. Лічыцца, што Утухегаль загінуў падчас будаўніцтва канала. У пазнейшым вавілонскім запісе сцвярджалася, што ён здзейсніў злачынствы супраць гэтага горада, таму рака панесла яго цела. Спасылкі -------- * Poem of Utu-hejal: translation The Victory of Utu-hegal (Poem of Utu-ḫeĝal) * Gutium — Ancient Mesopotamia Архівавана 29 лістапада 2020. * THE BABYLONIAN EMPIRE | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) | | Генеалогія і некрапалістыка | Rodovid |

Ільхам і Мехрыбан Аліевы на цырымоніі адкрыцця Першых Еўрапейскіх гульняў, Баку, 2015 Азербайджан — прэзідэнтская рэспубліка. Кіраўніком дзяржавы з'яўляецца Прэзідэнт, які выбіраецца на тэрмін 7 гадоў усеагульным галасаваннем. Выканаўчая ўлада таксама належыць яму. Кіраўнік урада – прэм'ер-міністр. Вышэйшы заканадаўчы орган — Нацыянальны сход (Мілі Меджліс, азерб.: Milli Məclis) Азербайджанскай Рэспублікі, 125-ці мясцовы аднапалатны парламент, які выбіраецца на 5 гадоў усеагульным галасаваннем. Болльшасць крэслаў у парламенце мае прапрэзідэнцкая партыя «Новы Азербайджан» Судовая ўлада належыць незалежным судам: Канстытуцыйнаму Суду, Вярхоўнаму Суду, Вышэйшаму Эканамічнаму Суду. Знешняя палітыка ---------------- Ільхам Аліеў сустракаецца з прэзіднтам Турцыі Эрдаганам Азербайджан мае дыпламатычныя адносіны з 158 краінамі свету і сяброўства ў 38 міжнародных арганізацыях. Асабліва блізкія адносіны звязваюць Айзербайджан з Турцыяй: краіны звязваюць іслам, цюркізм, складаныя адносіны з Арменіяй і стабільна высокія месцы на конкурсе Еўрабачанне, дзе яны амаль заўсёды дораць адно аднаму 12 балаў. ### Беларуска-азербайджанскія адносіны Асноўны артыкул: **Беларуска-азербайджанскія адносіны** Дыпламатычныя адносіны ўрады ўстанавілі 11 чэрвеня 1993 года. У 2006 годзе падпісаны Дагавор паміж Рэспублікай Беларусь і Азербайджанскай Рэспублікай аб сацыяльна-эканамічным супрацоўніцтве да 2015 года. 2 мая 2007 года ў Баку Аляксандр Лукашэнка і Ільхам Аліеў падпісалі Дагавор аб дружбе і супрацоўніцтве. Усяго ў 2006 – 2018 адбылося 10 сустрэч нязменных прэзідэнтаў Беларусі і Азербайджана. Дыпламатычныя прадстаўніцтвы Рэспублікі Беларусь і Азербайджанскай Рэспублікі на ўзроўні пасольстваў адкрыты адпаведна ў Баку і Мінску ў 2006 годзе. Пасол Рэспублікі Беларусь у Азербайджанскай Рэспубліцы — Генадзь Ахрамовіч (з 2015 года), Пасол Азербайджанскай Рэспублікі ў Рэспубліцы Беларусь — Ляціф Гандзілаў (з 2016 года). Глядзі таксама -------------- * Канстытуцыя Азербайджана * Парламент Азербайджана * Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Азербайджана Зноскі ------ 1. ↑ Аляксандр Лукашэнка павіншаваў Прэзідэнта Азербайджана Ільхама Аліева з 15-годдзем устанаўлення дыпламатычных адносін// Прэс-служба Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. 11 чэрвеня 2008 2. ↑ Беларусь і Азербайджан маюць вельмі добрыя перспектывы для эфектыўнага і ўзаемавыгаднага супрацоўніцтва// Афіцыйны інтэрнет-партал Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. 2 траўня 2007 3. ↑ Архівавана 5 мая 2019. | ⛭Азербайджан паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Азербайджан»** | | ⛭Краіны Азіі: Палітыка | | --- | | - ААЭ - Азербайджан - Аман - Арменія - Афганістан - Бангладэш - Бахрэйн - Бруней - Бутан - В’етнам - Грузія - Егіпет¹ - Емен - Ізраіль - Індыя - Інданезія - Іарданія - Ірак - Іран - Казахстан² - Камбоджа - Катар - Кіпр - Кыргызстан - Кітай - КНДР - Кувейт - Лаос - Ліван - Малайзія - Мальдывы - Манголія - М’янма - Непал - Пакістан - Рэспубліка Карэя - Расія² - Саудаўская Аравія - Сінгапур - Сірыя - Таджыкістан - Тайланд - Туркменістан - Турцыя² - Узбекістан - Усходні Тымор - Філіпіны - Шры-Ланка - Японія | | Непрызнаныя дзяржавы | | - Абхазія - Кітайская рэспубліка (Тайвань) - Нагорны Карабах - Палесцінская аўтаномія - Паўднёвая Асеція - Турэцкая Рэспубліка Паўночнага Кіпра | | ¹ У асноўным у Афрыцы ² Часткова ў Еўропе |

Не блытаць з Вуліца Нафтаперапрацоўшчыкаў (Наваполацк). **Вуліца Нафтавікоў** (трансліт.: *vulica Naftavikoŭ*, руск.: улица Нефтяников) — вуліца ў Наваполацку. Апісанне -------- Размешчана ў паўднёва-ўсходняй частцы горада (10-ы мікрараён) і цягнецца з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад ад вуліцы Маладзёжнай да вуліцы Камсамольскай. Працягласць вуліцы складае каля 900 метраў. Вуліца ўзнікла ў выніку будаўніцтва шматкватэрных дамоў у 2010-х гадах. Забудова вуліцы — тыповая, панэльная і цагляная з пераменнай этажнасцю да 10 паверхаў. Актыўнае будаўніцтва новых шматкватэрных жылых дамоў на гэтай вуліцы працягваецца і сёння. Назва ----- Назва вуліцы паходзіць ад наймення прафесіі «нафтавік», якая ў сваю чаргу з’яўляецца зборнай назвай для цэлай групы прафесій, звязаных са здабычай нафты. Гэта паказвае на пэўную яе дыскусійнасць і недарэчнасць у кантэксце гэтага канкрэтнага горада. Справа ў тым, што Наваполацк з моманту свайго заснавання з’яўляецца буйным цэнтрам перапрацоўкі і транспарціроўкі нафты. Аднак да здабычы нафты горад не мае ніякага дачынення. Бліжэйшае радовішча нафты ад горада размешчана на адлегласці амаль 500 км у Гомельскай вобласці. Больш за тое — у горадзе ўжо ёсць вуліца з падобнай назвай — вуліца Нафтаперапрацоўшчыкаў, назва якой больш лагічная і дарэчная для горада. Аднак гістарычна ў сярэдзіне ХХ стагоддзя ў Наваполацку ўжо існавала вуліца Нафтавікоў, якая ў 1975 годзе была пераіменавана ў гонар першага дырэктара Наваполацкага НПЗ Алега Ктатарава. Амаль праз 40 гадоў пасля гэтага гарадскія ўлады вырашылі аднавіць гэты тапонім, але ў іншым месцы. Сацыяльныя аб’екты ------------------ * гіпермаркет «Еўраопт» * гандлёвы цэнтр «Задыяк» Гл. таксама ----------- * Спіс вуліц Наваполацка Зноскі ------

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Бастрап. **Акруга Бастрап** (англ.: Bastrop county) — акруга штата Тэхас Злучаных Штатаў Амерыкі. На 2000 год у ёй пражывала 57733 чалавек. Па ацэнцы бюро перапісу насельніцтва ЗША ў 2008 годзе насельніцтва акругі складала 73 491 чалавек. Акруговы цэнтр - горад Бастрап. Акруга Бастрап была сфарміравана ў 1836 годзе. Названа ў гонар Філпэ Энрыке Неры, барона Бастрапа, нямецкага бізнэсмена, які дапамагаў Стывену Остыну ў каланізацыі Тэхаса. Зноскі ------ 1. ↑ 2020 United States Census / пад рэд. Бюро перапісу насельніцтва ЗША Праверана 1 студзеня 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q637413'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q23766566'></a>

**Абрука** (эст.: Abruka) — адзін з астравоў Заходняга Эстонскага (Маанзундскага) архіпелага. Агульная плошча — 8,78 км². Насельніцтва (2014 г.) — 30 чал. Геаграфія і прырода ------------------- Востраў Абрука месціцца ў паўночна-заходняй частцы Рыжскага заліва ў 3,9 км ад вострава Саарэмаа. Даўжыня з поўначы на поўдзень — 6,4 км. Найбольшая шырыня — 3,1 км. Цэнтральную частку вострава займае шырокалісцевы лес (92 га) з такімі рэдкімі для Эстоніі пародамі дрэў, як дуб, ліпа, ціс, плюшч, ляшчына. Востраў Абрука насяляюць каля 2000 птушак, ёсць дзікі і алені. Для аховы прыроды на востраве створаны нацыянальны парк. Гісторыя -------- У познім сярэднявеччы востраў Абрука належаў Эзэль-Вікскаму біскупству. Тут трымалі коней, колькасць якіх даходзіла да 150. Першыя сяляне з’явіліся толькі ў шведскі перыяд панавання (другая палова XVII ст. — першая чвэрць XVIII ст.). Яны займаліся пераважна рыбалоўствам. У XIX ст. на востраве быў адчынены першы маяк. У 1883 г. адчынена школа (працавала да 1972 г.). Пасля II сусветнай вайны насельніцтва вострава Абрука пачало стала зніжацца, што было выклікана абмежаваннямі ў жыцці на малым востраве. Інфраструктура -------------- На востраве Абрука стала пражывае каля 10—12 чалавек, аднак улетку насельніцтва павялічваецца да 30. Асноўныя заняткі мясцовых жыхароў — сельская гаспадарка і абслугоўванне турыстаў. На востраве маюцца 2 маякі, мемарыял ахвярам парома «Эстонія» (1994 г.). Спасылкі -------- * abruka.ee * The Island of Abruka

**Агале́га** (англ.: і фр.: Agaléga) — архіпелаг на захадзе Індыйскага акіяна. Уваходзіць у склад дзяржавы Маўрыкій. Плошча — 24 км². Насельніцтва (2011 г.) — 289 чал. Геаграфія і прырода ------------------- Архіпелаг Агалега знаходзіцца ў 1079 км на поўнач ад Порт-Луі, сталіцы Маўрыкія. Складаецца з 2 астравоў каралавага паходжання — Паўночнага (15 км²) і Паўднёвага (9 км²). Даўжыня самага вялікага Паўночнага вострава складае 12,25 км, найбольшая шырыня — 1,74 км. Даўжыня Паўднёвага вострава — 6,64 км, найбольшая шырыня — 3,63 км. Абодва астравы нізкія, з пясчанай паверхняй. Найвышэйшы пункт — 4 м. Вапняковыя глебы добра ўсмоктваюць вільгаць, таму сталых паверхневых вадацёкаў няма. Запасы прэснай вады назапашваюцца ў невялікіх падземных карставых пустэчах. Большая частка сушы пакрыта хмызнякамі і невысокімі дрэвамі. Фаўна прадстаўлена марскімі птушкамі, чарапахамі, крабамі, яшчаркамі. Клімат трапічны пасатны. На працягу года сярэдняя тэмпература трымаецца каля 26,5 °C. Сезонныя змены тэмпературнага рэжыму невялікія — 2,7 °C. Гадавая норма ападкаў — 1653 мм. Найбольш спякотны і адначасова вільготны сезон цягнецца з сярэдзіны лістапада да канца красавіка. Гісторыя -------- Архіпелаг Агалега быў адкрыты ў пачатку XVI стагоддзя партугальскімі мараплаўцамі. У канцы XVIII — XIX ст. наведваўся піратамі. У 1827 г. французскія прадпрымальнікі арганізавалі на ім плантацыі какосавай пальмы. Для працы на архіпелаг увозіліся рабы з Мадагаскара і Мадраса. Згодна з мясцовымі легендамі, сярод іх была малагасійская прынцэса. У 1835 г. рабства было фармальна адменена, аднак былыя рабы знаходзіліся ў залежным становішчы да 1846 г. Брытанскія ўлады таксама высаджвалі на астравах вязняў, вызваленых з рабагандлёвых караблёў, што працягвалі курсаваць паміж Афрыкай, Блізкім Усходам і Індыяй. У 1973 г. на Агалега апынулася некалькі сем’яў *ілуа* з архіпелага Чагас. У 1968 г. архіпелаг Агалега ўвайшоў у склад незалежнай дзяржавы Маўрыкій. Тэрыторыя астравоў была перададзена ўрадам у манапольную эксплуатацыю дзяржаўнай кампаніі IDOC. Інфраструктура -------------- Архіпелаг Агалега населены крэоламі — нашчадкамі еўрапейцаў і чарнаскурых афрыканскіх рабоў. Яны размаўляюць на мясцовым крэольскім дыялекце французскай мовы. Найбуйнейшае паселішча Вансак знаходзіцца на Паўночным востраве. Тут ёсць невялікі аэрапорт, школа, касцёл і шпіталь. На поўначы вострава пабудавана сучасная прыстань, якая можа прымаць гандлёвыя і пасажырскія судны сярэдніх памераў. Адміністрацыйны цэнтр месціцца ў паселішчы Сант-Рыта на Паўднёвым востраве. Насельнікі архіпелага Агалега заняты пераважна рыбалоўствам і земляробствам. Абедзве гэтыя галіны накіраваны на ўнутранае спажыванне. Турызм пакуль не мае істотнага значэння з-за аддаленасці астравоў ад Маўрыкія і манаполіі на пасажырскія перавозкі. На архіпелаге Агалега амаль не распаўсюджаны грашовыя адносіны. Існуе ўсяго 2 крамы, у якіх разлічваюцца ваўчарамі мясцовай адміністрацыі. Адміністрацыйны бюджэт фарміруецца дзяржаўнай кампаніяй IDOC. На Агалега працуе маўрыкійская метэаралагічная станцыя. Урад Маўрыкія вядзе перагаворы з паўднёваафрыканскімі прадпрымальнікамі аб стварэнні на астравах элітнага турыстычнага цэнтра. Таксама абмяркоўваецца магчымасць пераўтварэння архіпелага ў ваенна-марскую базу Індыі. Спасылкі -------- * Agalega Islands Архівавана 22 снежня 2005. * Agalega Islands — Mauritius * Agalega Архівавана 2 красавіка 2015. * AGALEGA: The Cry of My People to the Maritime Republic of Mauritius

**Сейлем,** **Салем** (англ.: Salem) — горад ў акрузе Эсэкс штат Масачусетс, да 1999 года — адзін з адміністрацыйных цэнтраў акругі. Прыгарад Бостана, уваходзіць у агламерацыю Вялікага Бостана. Дэмаграфія ---------- Насельніцтва — &&&&&&&&&&040407.&&&&&040 407 чалавек (2000 год), з якіх 85,37 % — белыя, 3,15 % — афраамерыканцы, каля 2 % жыхароў маюць азіяцкае паходжанне. 24,2 % жыхароў — да 18 гадоў, 11,5 % — старэйшыя за 65. 9,7 % гараджан жывуць за рысай беднасці. Гісторыя -------- Сейлем — адзін з найстарэйшых гарадоў Новай Англіі, паселішча было заснавана рыбакамі ў 1626 годзе на паўднёвым-захадзе ад паўвострава Кейп-Эн. Названы ў гонар Іерусаліма. Праз тры гады ў горадзе была арганізавана першая ў новым свеце царква кангрэгацыяністаў, у якой пастарам служыў Роджэр Уільямс — заснавальнік Род-Айлендзкай калоніі. Карта Сейлема 1820 года. Стары Сейлем быў вядомы строгасцю сваіх пурытанскіх нораваў. Самай яркай праявай пурытанскай нецярпімасці сталі расправы над «ведзьмамі», учыненыя мясцовымі жыхарамі ў 1692—1693 гадах. Так, кіраўніком горада была абвешчаная паляванне на ведзьмаў, яна доўжылася каля паўтары гадоў. Пра норавф сейлемцев таго часу апавядае пісьменнік Натаніэль Готарн, які нарадзіўся ў гэтым горадзе, у сваім рамане «Пунсовая літара» (1850). У XVIII і XIX стагоддзях Сейлем быў найбуйнейшым у Новай Англіі марскім гандлёвым цэнтрам і суднабудавання. Падчас канфлікта з Англіяй станавіўся цэнтрам каперскай дзейнасці. Сур’ёзны ўдар па яго дабрабыту нанеслі разрыў гандлёвых сувязяў з Брытаніяй і надзвычана вузкая гавань. У 1914 годзе ў горадзе адбыўся буйны пажар. Сёння ў горадзе развіты турызм (прывабай для турыстаў служыць містычны арэол вакол гістарычнага працэса над «салемскімі ведзьмамі» — як спадчына, у горадзе цяпер маецца каля 15 тыс. «ведзьм»). У Салеме знаходзіцца каледж Сейлем-Стэйт, найбуйнейшы ў штаце дзяржаўны каледж. Дэмаграфія ---------- | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | Год | Колькасць | | --- | --- | | 2000 | 40 407 | | | 2010 | 41 340 | | | 2020 | 44 480 | | | Славутасці ---------- У Сейлеме захавалася вялікая колькасць старадаўніх будынкаў каланіяльнай і раннефедэральнай эпохі: * Дом ведзьмаў (каля 1670), у якім слухаўся працэс над ведзьмамі. * Дом Пікерынга (1651) — самы стары ў ЗША дом, які займае адно і тое жа сямейства. * Музей Готарна ў доме, дзе ён нарадзіўся (пабудаваны каля 1740 года). * Дом аб сямі франтонах (1668) — праслаўлены Готарнам у аднайменным рамане. * Паладыянскія будынкі, спраектаваныя з 1780-х па 1810-я гады селемскім гарадскім архітэктарам Сэмюэлам Макінтайрам. * Вёска першапраходцаў (*Pioneer Village*) — макет горада ў тым выглядзе, які ён меў у першыя дзесяцігоддзі свайго існавання. Музей Пібодзі, былы Музей Пібодзі ў Сейлеме. Вядомыя людзі ------------- У Сейлеме нарадзіліся мастачка Фідэлія Брыджэс, мастак-імпрэсіяніст Фрэнк Бэнсан і Стывен Генры Філіпс, юрыст, палітык, дзяржаўны дзеяч, генеральны пракурор штата Масачусетс. Гарады-пабрацімы ---------------- * Ota[d], Японія * Аравіл (Каліфорнія), ЗША Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ *United States. Bureau of the Census* 2016 U.S. Gazetteer Files — Washington, D.C.: U.S. Census Bureau, 2016.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q32859555'></a> 3. 1 2 United States Census 2010 Праверана 9 ліпеня 2020.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q523716'></a> 4. 1 2 2020 United States Census / пад рэд. Бюро перапісу насельніцтва ЗША Праверана 1 студзеня 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q637413'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q23766566'></a> 5. ↑ Салем – город ведьм и колдунов (руск.). *Яндекс Дзен | Платформа для авторов, издателей и брендов*. Праверана 23 жніўня 2020. 6. ↑ *Путешественник*. Салем в штате Массачусетс - город колдовства и магии (руск.). *Таинственные и необычные места планеты* (7 жніўня 2018). Архівавана з першакрыніцы 24 верасня 2020. Праверана 23 жніўня 2020. 7. ↑ Город ведьм Салем, его страшная история и интересное настоящее (руск.). *Ваш Дом* (20 красавіка 2018). Праверана 23 жніўня 2020. 8. ↑ United States Census 2010 / пад рэд. Бюро перапісу насельніцтва ЗША Праверана 10 мая 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q523716'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q637413'></a> | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Brockhaus | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 11947808b · GND: 4116315-1 · LCCN: n79081546 · NKC: ge258345 · SUDOC: 027436276 · VIAF: 234136066 | |

**Расмус Палудан** (дацк.: Rasmus Paludan, нар. 2 студзеня 1982) — дацкі адвакат і палітык нацыянал-лібертарыянскіх поглядаў. Заснавальнік і лідар ультраправай партыі «Жорсткі курс  (англ.) (бел.». Вядомы шматлікімі антыісламскімі відэа. Публічна спальваў Каран у раёнах пражывання абшчын этнічных меншасцяў, называючы гэта данінай свабодзе слова. Яго партыя «Жорсткі курс» патрабуе забароны ісламу і дэпартацыі з Даніі ўсіх «незаходніх асоб, якім прадастаўлены прытулак».. Біяграфія --------- Нарадзіўся 2 студзеня 1982 года. У 2008 годзе атрымаў ступень па юрыспрудэнцыі ў Капенгагенскім універсітэце. З верасня 2016 па люты 2017 года быў членам партыі «Новыя правыя», якая выступала за ўзмацненне жорсткасці міграцыйнай палітыкі. У 2017 годзе заснаваў партыю «Жорсткі курс». На парламенцкіх выбарах 5 чэрвеня 2019 года яна набрала 1,8% галасоў, што ніжэй працэнтнага бар’ера у 2% галасоў, і не прайшла ў Фолькетынг (парламент Даніі). Расмус Палудан спальвае Каран ### Ісламафобская дзейнасць У 2018 годзе Палудан арганізаваў 53 антыісламскія маніфестацыі ў розных частках Даніі. 14 красавіка 2019 года ў Капенгагене ён кінуў Каран на дэманстрацыі партыі, з-за чаго пачалася бойка, якая перарасла ў беспарадкі. Падчас сутыкненняў былі затрымана 23 чалавекі. У 2019 годзе атрымаў умоўны тэрмін. У чэрвені 2020 года суд горада Нествед прысудзіў палітыка да месяца турэмнага зняволення і яшчэ двух месяцаў умоўна па 14 розных абвінавачваннях у расізме, дыфамацыі і небяспечным кіраванні аўтамабіля. Палудан быў асуджаны за зневажальныя каментары пра мусульман у роліках, якія размяшчаў у сацыяльных сетках партыі «Жорсткі курс». Суд прызнаў яго вінаватым у абразе жанчыны самалійскага паходжання на дэманстрацыі, якую ён назваў прастытуткай. Палудан быў на тры гады дыскваліфікаваны як адвакат па крымінальных справах і на год пазбаўлены правоў вадзіць аўтамабіль. Прыкметна, што палітык не з’явіўся ў суд на абвяшчэнне прысуду. 21 студзеня 2023 года Расмус Палудан правёў акцыю спальвання Карана перад амбасадай Турцыі ў Стакгольме. Па даных шведскага дзяржтэлеканала SVT, правесці акцыю прапанаваў яму журналіст Чанг Фрык, які гарантаваў Расмусу пакрыццё ўсіх звязаных з гэтым выдаткаў. 27 студзеня Расмус Палудан спаліў Каран пад аховай паліцыі насупраць мячэці ў Даніі. Зноскі ------ 1. 1 2 2. ↑ Праверана 9 кастрычніка 2020. 3. 1 2 3 Rystet far: Eleverne leger 'Rasmus Paludan' i skolegården — Ekstra Bladet, 2018.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1226253'></a> 4. ↑ *Karker A.* Paludan smidt ud af Nye Borgerlige — B.T. 2019. Праверана 21 ліпеня 2023.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q327821'></a> 5. ↑ 6. 1 2 3 4 Danish far-right leader Paludan jailed for racism (англ.). BBC News (25 чэрвеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 27 чэрвеня 2020. Праверана 26 чэрвеня 2020. 7. 1 2 3 В Дании состоятся парламентские выборы **(нявызн.)**. ТАСС (5 чэрвеня 2019). Архівавана з першакрыніцы 29 чэрвеня 2020. Праверана 26 чэрвеня 2020.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Вікторыя. **Акруга Вікторыя** (англ.: Victoria county) — акруга штата Тэхас Злучаных Штатаў Амерыкі. Насельніцтва — 84088 чалавек (2000). Па ацэнцы бюро перапісу насельніцтва ЗША ў 2008 годзе насельніцтва акругі складала 86 755 чалавек. Акруговы цэнтр — горад Вікторыя. Гісторыя -------- Акруга Вікторыя з’яўлялася адным з муніцыпалітэтаў Рэспублікі Тэхас у 1836 годзе, калі яна далучылася да ЗША. Названа ў гонар Гуадалупэ Вікторыі, першага прэзідэнта Мексікі. Зноскі ------ 1. ↑ 2020 United States Census / пад рэд. Бюро перапісу насельніцтва ЗША Праверана 1 студзеня 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q637413'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q23766566'></a>

**Magento** (*Маджэнта*) — платформа электроннай камерцыі (англ.: e-commerce platform) з адкрытым зыходным кодам, распрацаваная на PHP. Magento — адна з папулярных платформ электроннай камерцыі. На платформе створана больш за 150 000 інтэрнэт-крам. Код платформы быў спампаваны больш за 2,5 мільёна разоў, і ў 2019 годзе праз сістэмы на базе Magento было прададзена тавараў на 155 мільярдаў долараў. Cтворана больш за 2 000 пашырэнняў для Magento, супольнасць праекта налічвае каля 375 000 удзельнікаў. Па стане на красавік 2021 года Magento займае 2,32 % долі рынку сусветных платформаў электроннай камерцыі. Magento выкарыстоўвае MySQL або MariaDB, вэб-фрэймворкі Laminas (раней вядомы як Zend Framework) і Symfony. У Magento прымяняюцца канвенцыі аб'ектна-арыентаванага праграмавання і архітэктуры мадэль-від-кантролер (англ.: model-view-controller, MVC). Гісторыя -------- Першы публічны рэліз — сакавік 2008 года. У чэрвені 2011 года кампанія *Magento Inc.* была набыта кампаніяй eBay Inc. і прададзена ў 2015 годзе прыватнай інвестыцыйнай кампаніі Permira. На люты 2013 года, паводле звестак Alexa, Magento — самая папулярная сістэма кіравання Інтэрнэт-крамамі ў свеце. У студзені 2017 года Magento атрымала чарговыя 250 млн долараў інвестыцый для развіцця на растучых азіяцкіх рынках электроннага гандлю. У траўні 2018 кампанія *Magento Inc.* была набыта Adobe Inc за 1,68 мільярда долараў. Кампанія Adobe прыняла рашэнне закрыць кіеўскі офіс, у якім працавала больш за 100 чалавек, і засяродзіць распрацоўку ў ЗША. Канферэнцыі і сертыфікацыя -------------------------- Magento праводзіць сваю ўласную штогадовую канферэнцыю. Першае мерапрыемства было праведзена ў Лос-Анджэлесе ў 2011 годзе. Станам на 2019 год у каталогу Magento зарэгістравана больш за 3800 сертыфікаваных распрацоўшчыкаў, і гэты лік расце. Зноскі ------ 1. ↑ Magento Usage Statistics **(нявызн.)**. *trends.BuiltWith.com*. Праверана 29 ліпеня 2022. 2. ↑ Magento Statistics, Market Share, Adoption, and Growth in 2019 (англ.)  **(нявызн.)**?. *Hosting Tribunal* (18 лютага 2019). Праверана 27 верасня 2019. 3. ↑ Top global e-commerce platforms market share 2021 (англ.). *Statista*. Праверана 26 мая 2022. 4. ↑ eBay Agrees to Acquire Magento **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 10 чэрвеня 2011. Праверана 12 чэрвеня 2011. 5. ↑ Magento Commerce Launches as Independent Company Backed by the Permira Funds | Magento(англ.), *Magento*. Праверана 2 сакавіка 2018. 6. ↑ Размеркаванне рынку паміж сістэмамі кіравання інтэрнэт-крамамі на люты 2013 г. **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2014. Праверана 28 жніўня 2014. 7. ↑ Magento Raises $250M To Fuel Expansion In Asia **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2017. Праверана 19 студзеня 2017. 8. ↑ Adobe to Acquire Magento Commerce (англ.). Adobe Newsroom. Архівавана з першакрыніцы 24 чэрвеня 2018. Праверана 20 ліпеня 2018. 9. ↑ Miller, Ron. Adobe to acquire Magento for $1.68B **(нявызн.)**, *TechCrunch*, *Verizon Media* (21 мая 2018). Праверана 5 сакавіка 2019. 10. ↑ Magento Commerce закрывает киевский офис?(руск.), *ДОУ*. Праверана 22 жніўня 2018. 11. ↑ List of all Certified Magento Developers **(нявызн.)**. www.magecredit.com. Архівавана з першакрыніцы 28 сакавіка 2019. Праверана 28 сакавіка 2019. Спасылкі -------- * magento.com — афіцыйны сайт Magento * Дэма-магазін Magento (англ.) * Зыходны код Magento Open Source на GitHub (англ.)

**Замша́нскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Полацкага раёна Віцебскай вобласці. Цэнтр — вёска Замшаны. Утвораны 20 жніўня 1924 года ў складзе Валынецкага раёна Полацкай акругі БССР, які 9 сакавіка 1929 года быў перайменаваны ў Боркавіцкі раён. Пасля скасавання акруговай сістэмы 26 ліпеня 1930 года ў Боркавіцкім раёне БССР. З 8 ліпеня 1931 года ў складзе Полацкага раёна БССР, з 21 чэрвеня 1935 года — Полацкай акругі, з 20 лютага 1938 года — Віцебскай вобласці, з 20 верасня 1944 года — Полацкай вобласці, з 8 студзеня 1954 года — Віцебскай вобласці. 16 ліпеня 1954 года скасаваны, тэрыторыя ўвайшла ў склад новаўтворанага Адамоўскага сельсавета. Зноскі ------ 1. ↑ Указ Президиума Верховного Совета БССР от 16 июля 1954 г. Об объединении сельских советов Витебской области // Сборник законов Белорусской ССР и указов Президиума Верховного Совета Белорусской ССР: 1938—1955 гг. — Мн.: Изд. Президиума Верхов. Совета БССР, 1956. — 347 с. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

**Арка Трая́на** (гістарычная назва — «Залатыя вароты», лац.: porta aurea) — трыўмфальная арка на поўдні Італіі ў г. Беневент, узведзеная ў гонар імператара Траяна на найважнейшым скрыжаванні Апіевай дарогі, напачатку новай Траянавай дарогі (Via Traiana) з Беневента ў Брундзізій. Збудаванне памерам 15.6 м x 8.6 м было пабудавана ў 114—117 гг. архітэктар (меркавана) Апаладор Дамаскі. На абодвух баках атыка размешчана адзін і той жа пасвячальны надпіс: IMP[ERATORI] CAESARI DIVI NERVAE FILIO NERVAE TRAIANO OPTIMO AVG[USTO] GERMANICO DACICO PONTIF[ICI] MAX[IMO] TRIB[UNICIA] POTEST[ATE] XVIII IMP[ERATORI] VII CO[N]S[ULI] VI P[ATRI] P[ATRIAE] FORTISSIMO PRINCIPI SENATVS P[OPULUS]Q[UE] R[OMANUS] Імператару, Цэзару, сыну боскага Нервы, Нерве Траяну, найлепшаму Аўгусту Германскаму, Дакійскаму, вялікаму пантыфіку, у 18-ы раз трыбуну, у 7-ы раз імператару, у 6-ы раз консулу, айцу айчыны, наймагутнаму прынцэпсу — сенат і народ Рыма. На невялікім фрызе аркі (адзіны цалкам захаваны рымскі «трыўмфальны» фрыз) адлюстраваны трыумф Траяна пасля вайны з дакамі, якая скончылася ў 106 г. поўнай перамогай рымлян. Каб правільна «прачытаць» яго, неабходна пачаць агляд з паўночна-ўсходняга боку аркі і рухацца вакол яе па гадзіннікавай стрэлцы. Зноскі ------ 1. ↑ Маюцца на ўвазе перамогі Траяна над германцамі і дакамі. 2. ↑ Сам трыумф прайшоў у 107 годзе і быў неверагодна пышным: ён доўжыўся 123 дні. Гл. таксама ----------- * Калона Траяна * Форум Траяна * Аркі Траяна (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4458739-9 · LCCN: sh85006489 |

У гэтага тапоніма ёсць і іншыя значэнні, гл. Абідас (значэнні). Македонскі залаты статэр, адчаканены ў Абідасе. 323—317 ці 297 гг. да н.э. Краявід праліваў каля Абідаса. **А́бідас** (стар.-грэч.: Ἄβῡδος, лац.: Abydus) — старажытнагрэчаскі горад, папярэднік Канстанцінопаля ў якасці гандлёвага моста паміж Еўропай і Азіяй. Быў размешчаны ў Мізіі, на азіяцкім беразе Гелеспонта, дзе берагі яго збліжаюцца да 2 кіламетраў, насупраць гарады Сест. Паводле легенды, Леандр жыў у Абідасе і плаваў праз Гелеспонт да Гера. Згадкі пра Абідас сустракаецца ў «Іліядзе». Грэчаскае паселішча на месцы фракійскага было заснавана мілетцамі з ведама лідыйскага цара Гіга прыблізна за 670 гадоў да н.э. У час грэка-персідскіх войнаў Абідас праславіўся будаўніцтвам моста цераз Гелеспонт  (англ.) (бел. які навёў ад Абідаса да Сеста цар Ксеркс для пераправы сваёй незлічоных полчышчаў. Тым часам вядомы тыран Дафніс, які кіраваў як стаўленік персаў. У 411—394 гадах да н.э. абідасцы былі ў саюзе са Спартай супраць Афін, прычым у 411 годзе да н.э. пры Абідасе афіняне разбілі спартанцаў, затым горад перайшоў пад руку Ахеменідаў. Каля 360 года да н.э. вядомы тыран Іфіяд. У 334 годзе да н.э. Аляксандр Македонскі пераправіўся з Сеста ў Абідас, папярэдне кінуўшы ў бок горада сваю дзіду — як знак будучага заваявання Азіі. У 200 годзе да н.э. абідасцы праславілі сябе геройскім супраціўленнем Філіпу V Македонскаму. Апошнія звесткі пра горад сустракаюцца ў візантыйскія часы, калі тут збіралі мыту з суднаў, якія праплывалі па Гелеспонце. 13 красавіка 989 года ў бітве каля Абідаса візантыйскі імператар Васілій II разбіў мяцежныя войскі Варды Фокі Малодшага. У гэтай бітве на баку Васілія II браў удзел шасцітысячны корпус русаў, пасланы на дапамогу імператару кіеўскім князем Уладзімірам Святаславічам. У 1024 годзе каля Абідаса з грэкамі ваяваў рускі княжыч Хрысахір. Менавіта тут з Еўропы ў Азію перапраўляліся крыжакі. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Абидос // Словарь античности = Lexikon der Antike (руск.) / сост. Й. Ирмшер, Р. Йоне ; пер. с нем. В. И. Горбушин, Л. И. Грацианская, И. И. Ковалёва, О. Л. Левинская ; редкол.: [В. И. Кузищин (отв. ред.), С. С. Аверинцев, Т. В. Васильева, М. Л. Гаспаров и др. — М.: Прогресс, 1989. — С. 7. — 704 с. — ISBN 5-01-001588-9. 2. ↑ *Авідзій*. Гераіды. XIX, 1 3. ↑ *Гамер*. Іліяда. II, 836 4. ↑ *Страбон*. Геаграфія. XIII. I.12 5. ↑ *Герадот*. Гісторыя. VII, 33 Літаратура ---------- * Абидос, город в Мизии // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Рэальны слоўнік класічных старажытнасцей · Энцыклапедычны лексікон · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Catholic (1997—…) · Pauly-Wissowa · Гранат | | Нарматыўны кантроль | GND: 4084666-0 · VIAF: 244996533 |

| Бітвы і аперацыі грамадзянскай вайны ў Іспаніі | | --- | | * **Путч**: Мелілья * Тэтуан * Севілья * Барселона (1) * Мантанья * Хіхон * Аўеда (1) * Гранада * Казармы Лаёла * Мяцеж на флоце**1936 год**: Гвадарама * Алькасар * Эстрэмадура * Паветраны мост * Мерыда * Сігуэнса * Бадахос * Балеарскія астравы * Кордава * Гіпускаа * Сьера-Гуадалупе * Монтэ-Пелада * Талавера * Ірун * Іспанская Гвінея * Мыс Спартэль * Сесенья і Эсківіяс * Мадрыд * Вільярэаль * Асейтуна * Лапера * Карунская дарога (1) * Карунская дарога (2)**1937 год**: Карунская дарога (3) * Малага * Харама * Аўеда (2) * Гвадалахара * Пасабланка * Паўночная Іспанія * Біская * Більбаа * Барселона (2) * Сеговія * Уэска * Альбарасін * Герніка * Брунетэ * Сантандэр * Сарагоса * Кінта * Бельчытэ * Астурыя * Сабіньяніга * Эль-Мазука * Фуэнтэс-дэ-Эбра * Мыс Шэршэль * Тэруэль**1938 год:** Вальядалід * Альфамбра * Арагон * Каспэ * Барселона (3) * Лерыда * Гандэса * Сегрэ * Левант * Балагер * Лос-Бласкес * «Мяшок Б’ельсы» * «Мяшок Мерыда» * Мыс Палас * Лінія XYZ * Эбра**1939 год:** Каталонія * Вальсекілья * Менорка * Картахена * Пераварот * Апошняе наступленне | **Бітва пры Вальсекілья** — апошняе наступленне Народнай арміі Іспанскай рэспублікі падчас грамадзянскай вайны 1936—1939 гадоў, распачатае на Эстрэмадурскім фронце ў студзені 1939 года з мэтай адцягнення нацыяналістаў з Каталоніі. Планы і сілы бакоў ------------------ Пасля паражэння рэспубліканцаў у бітве на Эбра лічылася, што Франсіска Франка пачне новае наступленне (на гэты раз канчатковае) супраць ізаляванага ад Рэспублікі рэгіёну Каталоніі. Па гэтай прычыне было неабходна тэрмінова пачаць буйное наступленне, якое адцягне сілы мяцежнікаў і прымусіць іх адмовіцца ад такіх планаў. План гэтай амбіцыйнай аперацыі быў познім увасабленнем так званага «Плана П» генерала Вісентэ Роха: выклікаць наступленнем крах франкісцкага фронту на поўдні і прасунуцца да Мерыды, падзяліўшы так званую «нацыяналістычную зону» напалову, і такім чынам, ускосна дапамагчы рэспубліканскім войскам, якія супраціўляліся нацыяналістам у Каталоніі і Валенсіі. Рэспубліканскія сілы, разгорнутыя для аперацыі, складаліся з XXII армейскага корпуса падпалкоўніка Хуана Ібаролы, групы «Тараль» маёра міліцыі Ніламона Тараля, калоны падтрымкі «Ф» маёра міліцыі Фернандэса Санчэса. У якасці падтрымкі была нададзена групоўка танкаў і некалькі эскадрылляў самалётаў. У цэлым злучэнні Эстрэмадурскай арміі генерала Антоніа Эскабара (начальнік штаба Мануэль Матальяна) былі вельмі шматлікімі, але ім не хапала ўзбраення і харчоў. Да канца вайны маральны дух салдат рэспубліканскіх войскаў быў нізкім. З-за другараднага стратэгічнага значэння гэтага тэатра вайны нацыяналістычныя войскі Паўднёвай арміі (камандзір Гансала Кейпа дэ Льяна) саступалі па колькасці рэспубліканцам. Яны былі зведзены ў дзве групы: група «А» Франсіска Гарсія-Эскамеса займала паўночны ўчастак сектара, група «Б» Артура Муньаса Кастэльянаса размяшчалася на поўдзень ад пазіцый рэспубліканцаў, засяродзіўшы свае намаганні на абароне Пеньяроі. Ход бітвы --------- 5 студзеня 1939 года XXII рэспубліканскі армейскі корпус пачаў раптоўную атаку са сваіх пазіцый і прарваў фронт нацыяналістаў у сектары Інахоса-дэль-Дуке, утварыўшы пралом у восем кіламетраў. На наступны дзень рэспубліканскім войскам удаецца прарваць другую лінію абароны паўстанцаў і заняць г. Фуэнтэ-Абехуна, але 6 студзеня франкісты спыняюць іх прасоўванне на поўдзень ля Пеньяроі. Аднак 7 студзеня рэспубліканцы змаглі працягнуць наступленне на цэнтральным напрамку і заняць Лос-Бласкес і Пераледа-дэль-Саусеха. Усяго за тры дні войскі здолелі заняць каля 500 квадратных кіламетраў, што стала самым буйным заваяваннем Рэспублікай тэрыторыі за ўсю вайну. Кейпа дэ Льяна папярэджвае Галоўнае камандаванне нацыяналістаў, што яму не хапае рэзерваў у Андалузіі. Ён пастаянна просіць у Франка падмацавання, але апошні загадвае, каб на дапамогу прыбылі толькі бліжэйшыя войскі, адмаўляючыся спыняць або затрымліваць сваю аперацыю ў Каталоніі. Дрэннае надвор’е ўскладняе наступленне, і з 8 студзеня прасоўванне рэспубліканскіх войскаў паралізавана праліўным зімовым дажджом, які ператварае мясцовасць у суцэльнае балота. Нягледзячы на непагадзь і ўзмацнелы супраціў франкістаў, наступленне працягнуўся ў наступныя дні. Пасля пераадолення ракі Зухар рэспубліканцы падышлі да Асуага на поўдні і Мантэрубіа-дэ-ла-Серэна на поўначы. Лінія фронту набыла форму мяшка, гарлавіна якога не перавышала 15 км і кантралявалася франкістамі з узвышша Сьера-Трапера з поўначы і пагоркаў Мана-дэ-Ера з поўдня, што стварала пагрозу для далейшага прасоўвання. 14 студзеня франкісты адбілі спробу рэспубліканцаў працягнуць наступленне, і самі, у сваю чаргу, з 17 студзеня пры падтрымцы авіяцыі пачалі ўласнае контрнаступленне, спалучаючы атакі пяхоты з нечаканымі нападамі кавалерыі. Рэспубліканскія войскі спрабуюць перайсці да абароны, але недахоп боепрыпасаў і масавае дэзерцірства прымушае іх адступаць з захопленых на працягу папярэдніх дзён пазіцый. 22 студзеня нацыяналісты займаюць Пераледа-дэль-Саусеха, 25-га — Фуэнтэ-Абехуна, 27-га аднаўляюць першапачатковую лінію фронту. Аднак баі працягваліся, так як рэспубліканцы не адмаўляліся ад спробаў аднавіць наступленне, і спыніліся толькі 4 лютага. Вынікі ------ Страты рэспубліканцаў дасягнулі 6000 забітых, франкістаў — каля 2000 забітых. Хоць першапачаткова занята вялікая колькасць гарадоў і значная тэрыторыя, на апошнім этапе вайны гэта было бескарысна. Наступленне франкістаў у Каталоніі ніколькі не пацярпела, а аперацыя рэспубліканцаў у Эстрэмадуры спынілася без усялякай перспектывы. Новае паражэнне пераканала многіх рэспубліканскіх вайскоўцаў, уключаючы генерала Антоніа Эскабара, у тым, што вайна прайграна беззваротна, і што рэспубліканская армія не зможа змяніць сітуацыю. У наступным камандзір падтрымае ўзброены пераварот, арганізаваны палкоўнікам Касада Сехісмунда супраць урада Хуана Негрына. Спасылкі -------- * Batalla de Peñarroya, la más terrible y olvidada de la Guerra Civil * Карта-схема сражения при Вальсекильо

20 членаў Літоўскай Тарыбы Літоўская дзяржаўная Тарыба. Коўна, 1918 г. **Літоўская Тарыба** (літ.: Lietuvos Taryba — Літоўскі Савет), з 11 ліпеня 1918 года **Літоўская Дзяржаўная Тарыба** — прадстаўнічы орган літоўскага народа і краёвай улады ў Літве ў 1917—1920 гадах. Выбрана на літоўскай канферэнцыі (18—23 верасня 1917 года, Вільня) у складзе 20 чалавек (старшыня Антанас Смятона). Ставіла за мэту адраджэнне ў этнаграфічных межах самастойнай незалежнай Літоўскай дзяржавы, скліканне ў Вільні Устаноўчага сейма. Прадстаўнікі выслалі тэлеграму галоўнакамандуючаму нямецкіх войск на ўсходзе, інфармуючы аб стварэнні Тарыбы, і ў адказ нямецкі бок выказаў спадзяванне, што ў склад Тарыбы ўвойдуць прадстаўнікі нямецкай, польскай, беларускай і яўрэйскай нацыянальнасцей. Было вырашана вылучыць у складзе Тарыбы да чвэрці месцаў для прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцей. Ад іх патрабавалася ўхваляць незалежнасць Літоўскай дзяржавы і разумець літоўскую мову. Адной з першапачатковых мэт Тарыбы быў пошук падтрымкі, як сярод мясцовага насельніцтва, так і за мяжой сярод літоўскай дыяспары. 11 лютага 1917 года абвясціла Дэкларацыю аб аднаўленні незалежнай Літоўскай дзяржавы са сталіцай Вільня ў саюзе з Германіяй. 16 лютага 1918 года абвясціла Дэкларацыю незалежнасці Літвы. 23 сакавіка 1918 года на аснове Дэкларацыі Літоўскай Тарыбы ад 11 снежня 1917 года Германія прызнала незалежнасць Літвы. У кастрычніку 1918 года германскія акупацыйныя ўлады перадалі Літоўскай Тарыбе цывільную ўладу ў краі. 2 лістапада 1918 года прынята часовая канстытуцыя Літвы, 11 лістапада 1918 года сфарміраваны першы кабінет міністраў. Як паведамляе «Гоман», 1 лістапада ў Літоўскай Тарыбе была дэлегацыя Рады БНР, якая перадала Тарыбе мемарандум пра незалежнасць Беларусі. Літоўскія крыніцы маўчаць пра гэту дэлегацыю і хутчэй за ўсё яе праігнаравалі. У выніку дамоўленасці паміж Літоўскай Тарыбай і Віленскай беларускай радай (ВБР), у аснове якой ляжала ідэя стварэння федэратыўнай Беларуска-Літоўскай дзяржавы, 27 лістапада 1918 года ў склад Літоўскай Тарыбы былі кааптаваны 6 прадстаўнікоў ВБР (В. Ластоўскі, І. Луцкевіч, Я. Станкевіч, Д. Сямашка, У. Талочка, К. Фалькевіч) і ўтворана міністэрства беларускіх спраў, а таксама Беларускі Сакратарыят. 9 снежня 1918 года Я. Варонка быў прызначаны міністрам без партфеля па беларускіх справах і працаваў на гэтай пасадзе да 19 чэрвеня 1920 года. З 19 чэрвеня 1920 года да 23 лютага 1923 года міністрам быў Д. Сямашка. Беларускі Сакратарыят павінен быў разам з міністрам беларускіх спраў прапаноўваць кандыдатуры дзяржаўных служачых у паветы, дзе пражывала беларускае насельніцтва. Таксама беларусы маглі ўдзельнічаць у працы Тарыбы, але часта паўставала моўная праблема. У сувязі з наступам Чырвонай Арміі Тарыба і ўрад эвакуяваліся з Вільні ў Коўна ў канцы снежня 1918 года і аддзяліліся ад рэшты беларускіх устаноў. Пры літоўскіх уладах застаўся толькі Беларускі Сакратарыят, які не праводзіў амаль ніякай прыкметнай дзейнасці. На Другой дзяржаўнай канферэнцыі было прынята рашэнне папоўніць склад Тарыбы трыма новымі ўдзельнікамі беларускай нацыянальнасці. 4 красавіка 1919 года Літоўская Тарыба кааптавала прадстаўнікоў Беларускай рады Гродзеншчыны (выбрана на Беларускім нацыянальным кангрэсе Гродзенскага краю 1—3 снежня 1918 года, выступала за далучэнне Гродзеншчыны да Літвы) І. Карчынскага і К. Бялецкага. Трэцяй асобай стаў міністр беларускіх спраў Я. Варонка. Пасля ўвядзення пасады прэзідэнта Літвы ў красавіку 1919 года Літоўская Тарыба страціла свае заканадаўчыя функцыі. Фармальна праіснавала да склікання Устаноўчага сейма 15 мая 1920 года. Зноскі ------ 1. 1 2 *Томаш Блашчак*. Беларусы ў Літоўскай Рэспубліцы (1918—1940) пераклад з польскай мовы Андрэя Вашкевіча. — Смаленск, Інбелкульт, 2022. — С. 59-60, 118, 126—127. — ISBN 978-5-00076-059-8 2. ↑ Дэлегацыя рады Беларускай Народнай Рэспублікі да Літоўскай Тарыбы // Гоман — 1918. — № 88. — С. 2. Літаратура ---------- * Варонка Я. Беларускі рух ад 1917 да 1920 г.: Кароткі агляд. 2 выд. — Коўна, 1920 Архівавана 31 сакавіка 2022. // на pawet.net

**Арт Сядзіба** — культурная пляцоўка і грамадская арганізацыя, якая нарадзілася ў канцы 2011 года ў Мінску. Анхела Эспіноса Руіс і Дзяніс Мандзік у «Арт Сядзібе» на праекце «Беларускамоўныя» падчас юбілейнай 10-й сустрэчы (2018 год). Гісторыя -------- ### «Арт Сядзіба» на «Гарызонце» і ціск уладаў Першая «Арт Сядзіба» адчынілася 24 снежня 2011 года ў ГД «Гарызонт». 24 чэрвеня Павел Белавус атрымаў загад да 23 ліпеня вызваліць памяшканне, якое займала творчая ўстанова. Наступнае памяшканне арганізацыя арандавала па праспекце Пушкіна, 28а. Аднак 28 верасня канцэрт Лявона Вольскага не адбыўся — МНС апячатала памяшканне. Новая доўгатэрменовая дамова на трэцяе памяшканне была падпісана 20 лістапада. Арэнда была праплочана на 2 месяцы наперад. Аднак 6 снежня Павел Белавус атрымаў прапанову скасаваць дамову з ААТ «РефОйлПродукт» у сувязі з «экстрэмальнай сітуацыяй». Афіцыйнай падставай быў той факт, што памяшканне спатрэбілася ўласніку, ААТ «Сукно», «для ўласных патрэбаў». Раней «Арт Cядзіба» 8 месяцаў працавала ў памяшканні заводу «Гарызонт». Там паспелі адбыцца дзясяткі сустрэчаў з вядомымі музыкамі, мовазнаўцамі, гісторыкамі. У ліпені 2012 году беларускамоўная прастора пазбавілася магчымасці арэндаваць памяшканне, як мяркуюць яе стваральнікі, у сувязі з тым, што права на выступ у «Арт Сядзібе» мог атрымаць кожны. У верасні 2012 сітуацыя паўтарылася: «Арт Сядзібу» зноўку пазбавілі памяшкання . ### «Арт Сядзіба» ў падпольным фармаце Каля году «Арт Сядзіба» была вымушана існаваць паўпадпольна: пляцоўка месцілася ў звычайнай двухпакаёвай кватэры ў цэнтры Мінску, непадалёк ад парку Горкага. За гэты час у падпольным памяшканні правялі каля сотні мерапрыемстваў: ад кватэрнікаў да семінараў, моўных лекцый і прэс-канферэнцый. ### Вяртанне ў фармат адкрытай культурнай пляцоўкі З кастрычніка 2013 года «Арт Сядзіба» ўзнавіла сваю дзейнасць як культурная пляцоўка ў Мінску на завулку Інструментальным, 6 Архівавана 22 сакавіка 2014.. Заснавальнікі ------------- * Стас Бабайцаў * Франак Вячорка * Зміцер Афанасенка (Amaroka) Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт Архівавана 2 сакавіка 2012. * «Арт Сядзіба» ва «УКантакце» * «Арт Сядзіба» ў Facebook * «Арт Сядзіба» ў Твітэры * «Арт Сядзіба» на YouTube Зноскі ------ 1. ↑ *Броўка, Мікіта*. Пра «Арт Сядзібу» знялі дакументальны фільм  (бел.). Новы Час (13 мая 2012). Архівавана з першакрыніцы 9 лютага 2020. Праверана 9 лютага 2020. 2. ↑ *Грушэцки А.*. «Беларускамоўны» юбілей. Іспанская кроў і беларускае сэрца **(нявызн.)**. Новы Час (22 лістапада 2018). Праверана 5 кастрычніка 2023. 3. ↑ «Арт-сядзібу» зачынілі трэці раз (+фота) 4. ↑ "Арт-сядзіба" прытуліла беларускамоўных рэпераў

**Крушэнне верталёта ў Браварах** — авіяцыйная катастрофа, якая адбылася 18 студзеня 2023 года ў горадзе Бравары Кіеўскай вобласці Украіны, калі верталёт ДСНС упаў паблізу мясцовага дзіцячага садка. Верталёт -------- Пацярпелы катастрофу верталёт быў мадэлі Airbus Н225 Super Puma (набыты ў 2020 годзе). Авіямашыны Украіна закупляла ў Францыі з 2018 года ў рамках праграмы па мадэрнізацыі свайго паветранага парку. Кантракт на суму 551 млн еўра падпісаў тагачасны міністр унутраных спраў Украіны Арсен Авакаў, па якім дзяржава атрымала 55 верталётаў. Машыны былі перададзены паліцыі, пагранічнай службе, ДСНС і Нацгвардыі. Пры гэтым лятальныя апараты пастаўляліся не новымі. Яны былі выпушчаны ў 2009—2012 гадах і мелі да 50% зносу асноўных вузлоў і агрэгатаў. Для патрэб Украіны верталёты праходзілі капітальны рамонт і мадэрнізацыю. Пры гэтым яшчэ ў 2018 годзе ўкраінскія журналісты адзначалі, што некаторыя еўрапейскія дзяржавы, у тым ліку Нарвегія і Польшча, адмовіліся ад эксплуатацыі гэтай мадэлі. Рашэнне было звязана ў першую чаргу з катастрофай у 2016 годзе нарвежскага Airbus Н225 Super Puma  (нарв.) (бел.. Аднак Авакаў усё ж такі вырашыў закупіць машыны. Абставіны --------- Верталёт AS 332 Super Puma  (фр.) (бел. ЕС-225 (бартавы нумар 54) Дзяржаўнай службы Украіны па надзвычайных сітуацыях, які перавозіў вышэйшае кіраўніцтва МУС Украіны, разбіўся каля 8:20 раніцы 18 студзеня 2023 года ў горадзе Бравары (Кіеўская вобласць). Падчас туману верталёт упаў паміж дзіцячым садам і жылым домам, пасля чаго пачаўся пажар. Кіраўнік горада Ігар Сапожка  (укр.) (бел. заявіў: *«Ад магутнага выбуху разбурэння атрымалі памяшканні садка і адзін з бліжэйшых дамоў»*. У 9:28 пажар у дзіцячым садку быў ліквідаваны. Паводле папярэдніх звестак, ляцячы на нізкай вышыні падчас туману пілот своечасова не ўбачыў вышыннага будынка, пасля чаго паспрабаваў рэзка падняць вышыню, што прывяло да страты кіравання верталётам. Служба бяспекі Украіны ўзяла ў распрацоўку тры версіі катастрофы: парушэнне правілаў палёту, тэхнічная няспраўнасць і наўмысныя дзеянні па знішчэнні транспартнага сродку. Крушэнне адбылося на фоне расійскага ўварвання ва Украіну. Намеснік кіраўніка офіса прэзідэнта Украіны Кірыл Цімашэнка  (укр.) (бел. заявіў, што *«кіраўніцтва МУС ляцела на верталёце ў камандзіроўку ў адну з "гарачых кропак"»*. Па даных выдання «Українська правда», міністр са сваёй камандай накіроўваўся ў Бахмут. На верталёце яны павінны былі дабрацца да Харкаўскай вобласці, а ўжо адтуль дабірацца да пункта прызначэння планавалі на аўтамабілях. Ахвяры ------ Загінулі ўсе 10 чалавек, якія знаходзіліся на борце: 3 члены экіпажа і 7 пасажыраў. У выніку катастрофы загінула кіраўніцтва МУС Украіны: міністр унутраных спраў Дзяніс Манастырскі, яго першы намеснік Яўген Енін  (укр.) (бел. і Дзяржаўны сакратар Міністэрства  (укр.) (бел. Юрый Лубковіч. Агулам загінулі 14 чалавек, з іх 1 дзіця, 25 атрымалі раненні (14 дарослых і 11 дзяцей). Наступствы ---------- Праз некалькі гадзін пасля катастрофы Урад Украіны прызначыў кіраўніка нацпаліцыі  (укр.) (бел. Ігара Кліменка выконваючым абавязкі міністра ўнутраных спраў. Улады абвясцілі трохдзённую жалобу. Расследаванне ------------- У жніўні 2023 года Генеральная пракуратура паведаміла пяці службовым асобам Дзяржаўнай службы Украіны па надзвычайных сітуацях пра падазрэнне ў сувязі з гібеллю кіраўніцтва Міністэрства ўнутраных спраў. Зноскі ------ 1. 1 2 Монастирський загинув в авіакатастрофі у Броварах (укр.). ВВС Україна (18 студзеня 2023). Праверана 18 студзеня 2023. 2. 1 2 Трагедія в Броварах. Що відомо про катастрофу гелікоптера з керівництвом МВС (укр.). Украинская правда (18 студзеня 2023). Праверана 19 студзеня 2023. 3. 1 2 Гвинтокрил Super Puma, який розбився в Броварах. Що про нього відомо (укр.). ВВС Україна (18 студзеня 2023). Праверана 18 студзеня 2023. 4. 1 2 3 4 Офіційна інформація ДСНС щодо надзвичайної ситуації, пов’язаної із авіаційною катастрофою на Київщині (укр.). *Державна служба України з надзвичайних ситуацій. Офіційний вебсайт*. Государственная служба Украины по чрезвычайным ситуациям (18 студзеня 2023). Праверана 18 студзеня 2023. 5. 1 2 В Броварах под Киевом разбился вертолет. Погибли 18 человек. В их числе глава МВД Украины Денис Монастырский **(нявызн.)**. Meduza (18 студзеня 2023). Праверана 18 студзеня 2023. 6. 1 2 В Киевской области упал вертолёт, погибло руководство МВД Украины **(нявызн.)**. Радио «Свобода» (18 студзеня 2023). Праверана 18 студзеня 2023. 7. 1 2 Под Киевом разбился вертолет с руководством МВД Украины **(нявызн.)**. Deutsche Welle (18 студзеня 2023). Праверана 18 студзеня 2023. 8. ↑ Світ - "в жалюгідному стані", заявив генсек ООН в Давосі (укр.). Голос Америки (18 студзеня 2023). Праверана 18 студзеня 2023. 9. ↑ МВД Украины опубликовало список людей, находившихся на борту вертолета, который разбился в Броварах **(нявызн.)**. Meduza (18 студзеня 2023). Праверана 18 студзеня 2023. 10. ↑ Колектив МВС висловлює співчуття рідним та близьким загиблих **(нявызн.)**. *Портал МВС*. МВД Украины (18 студзеня 2023). Праверана 18 студзеня 2023. 11. ↑ ДСНС України **(нявызн.)**. *Telegram*. — « Поисково-спасательные работы на месте крушения вертолета в Броварах завершены, сообщили в ГСЧС Украины. В результате катастрофы погибли 14 человек (ранее сообщалось о 17 погибших), еще 25 получили ранения.»  Праверана 18 студзеня 2023. 12. ↑ Президент висловлює співчуття у зв'язку із загибеллю керівництва МВС та цивільних громадян унаслідок падіння гвинтокрила в Броварах **(нявызн.)**. *Офіційне інтернет-представництво Президента України*. Офис Президента Украины (18 студзеня 2023). Праверана 18 студзеня 2023. 13. ↑ Загибель Монастирського: які будуть наслідки і хто очолить МВС? (укр.). ВВС Україна (18 студзеня 2023). Праверана 18 студзеня 2023. 14. ↑ *Станислав Погорилов*. В Броварах объявили трехдневный траур по погибшим в авиакатастрофе (руск.). Украинская правда (18 студзеня 2023). Праверана 20 студзеня 2023. 15. ↑ t.me/pgo\_gov\_ua

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Дзенісевіч. **Аркадзь Мікалаевіч Дзенісевіч** (1940, в. Вашчынічы, цяпер Пружанскі раён, Брэсцкая вобласць) — беларускі мастак, мастацтвазнаўца, педагог, паэт. Біяграфія --------- У 50-гадовым узросце паступіў на факультэт мастацтвазнаўства, атрымаў вышэйшую адукацыю. Выкладаў гісторыю сусветнай культуры ў Брэсцкім дзяржаўным універсітэце імя Пушкіна. З 1991 — педагог Брэсцкай дзіцячай мастацкай школы. Жыве ў Брэсце. Творчасць --------- Пісаць вершы пачаў яшчэ ў школе. Выдаў зборнік «Скарбніца жыцця». У 1959 намаляваў першую карціну «Паляванне на львоў» (копія твору невядомага мастака). Першыя аўтарскія працы з'явіліся ў сярэдзіне 1960-х. У творчасці пераважае тэма старажытнай архітэктуры: храмы, замкі, архітэктурныя відарысы. Радзіме прысвечаныя творы «Пружанская вясна», «Ясельда», «Палескі край». Адбыліся чатыры персанальныя выстаўкі. Займаўся аздабленнем інтэр'ераў будынку Брэсцкага аблвыканкама, абласной бібліятэкі, Іванаўскай дзіцячай бібліятэкі, школьнага музея ў вёсцы Махро Іванаўскага раёна, Драгічынскага ваенна-гістарычнага музея імя Удавікова, музея «Бездзежскі фартушок». Даследуе творчасць Напалеона Орды і Юзафа Крашэўскага. Выдаў кнігу «Тэндэнцыі класіцызму і рамантызму ў творах Напалеона Орды», манаграфію «Ю. І. Крашэўскі. Этнаграфія. Графіка. Жывапіс». Бібліяграфія ------------ * Тенденции классицизма и романтизма в архитектурном пейзаже Наполеона Орды / А.Н. Денисевич. — Брест, 2008. — 114 с. — ISBN 978-985-6814-66-5. * *Денисевич, А.Н.* Ю.И. Крашевский. Этнография. Графика. Живопись / А.Н. Денисевич, А.А. Денисевич. — Брест: ОАО «Брестская типография», 2012. — 180 с. Зноскі ------ 1. 1 2 *Ніна Шабуня.*. Сустрэча на радзіме **(нявызн.)**. Раённыя будні. Праверана 13 мая 2014.(недаступная спасылка) 2. ↑ Мастацтвазнаўца. Мастак. Паэт **(нявызн.)**. Пружанская цэнтральная раённая бібліятэка імя Міколы Засіма. Праверана 13 мая 2014.(недаступная спасылка) 3. 1 2 3 Zialewič, 2010 & Зялевіч. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFZialewič2010Зялевіч (даведка) 4. ↑ *Яўген Бяласін.*. І мастак, і пісьменнік **(нявызн.)**. Брестский курьер. Праверана 13 мая 2014.(недаступная спасылка) Літаратура ---------- * *Алена Зялевіч.* Дызайнер «…Фартушка» і… // *Культура*. — 2010. — № 37. — С. 12.

Старонка II Статуту. Віцебскі спіс **Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566**, **Другі статут ВКЛ** — звод законаў феадальнага права, які дзейнічаў на землях ВКЛ у 1566—1588, а на Правабярэжнай Украіне і ў 17—18 стст. Асноўныя крыніцы Статута: агульназемскія і абласныя прывілеі, Судзебнік 1468, Статут Вялікага Княства Літоўскага 1529 і некаторыя нормы звычаёвага права; выкарыстаны таксама нормы царкоўнага (рымска-каталіцкага і грэка-праваслаўнага) права. У ім былі спалучаны тэарэтычныя распрацоўкі мясцовага права з практычнай дзейнасцю і тэарэтычнымі асновамі рымскага і заходне-еўрапейскага права. Для падрыхтоўкі Статута ў 1551 меркавалася стварыць камісію з 10 чалавек (5 католікаў, 5 праваслаўных), але былі вызначаны імёны толькі 5 католікаў. Невядома, ці была створана такая камісія, бо з тэксту Бельскага прывілея 1564 вынікае, што праект Статута рыхтавала іншая камісія: «особы певные, рады наши, маршалкове, врадники земскме, хоружие и иные особы ряду и народу шляхецкого, доктори прав чужоземских, которые заседши не одно поправили тот статут старый, але теж новым кшталтом некоторые розделы звлаша судовый, за засаженьем новым обычаем суду и порадку судового то становили и написали». Працай гэтай камісіі кіраваў канцлер М. Радзівіл Чорны, у ёй удзельнічаў маршалак дворны А. Б. Валовіч, верагодна, П. Раізій, А. Ратундус і інш. Праект Статута 1566 аддадзены сойму на папярэдні разгляд у 1561, зацверджаны толькі 1ліпеня 1564, меркавапася ўвесці яго ў дзеянне з 11 лістапада 1564. Аднак з-за спрэчак па асобных артыкулах набыў законную сілу з 1 сакавіка 1566, некаторыя змены ўнесены ў яго прывілеем 1 ліпеня 1566. У Статут былі ўпісаны Віленскі прывілей 1563, Бельскі прывілей 1564, Віленскі прывілей 1565. У Статуце 1566 захавана з невялікімі зменамі структура Статута 1529. У ім 14 раздзелаў і 367 артыкулаў. Першыя 3 раздзелы ахопліваюць нормы дзяржаўнага, ваеннага, адміністарцыйнага права, 4-ы — судовы лад і судовы працэс, 5—6-ы — сямейнае і апякунскае права, 7—9-ы — цывільнае права, 10-ы — лясное і паляўнічае права, 11—14-ы — крымінальнае права. Найбольш істотныя змены ўнесены ў нормы дзяржаўнага, судова-працэсуальнага і цывільнага права. Статут 1566 замацаваў асноўныя прынцыпы права: адзінства права для грамадзян, хоць яно не было роўным для ўсіх, дзяржаўны суверэнітэт (насуперак царкоўнаму касмапалітызму), абмежаванне ўлады гаспадара (вялікага князя), прыярытэт пісанага права. Упершыню намячалася аддзяленне суда ад органаў улады і кіравання. Для гэтага ствараліся земскія суды і падкаморскія суды. Больш поўна рэгламентавалася кампетэнцыі органаў дзяржаўнай улады і кіравання, якія былі заснаваны на агульных прынцыпах феадальнага права: стварэння ільгот і перавага для класа феадалаў і саслоўя шляхты, недапушчэнне простых людзей у органы кіравання, замацаванне прававой няроўнасці розных сацыяльных груп насельніцтва. Складальнікі Статута надалі яго нормам аднастайную і сучасную, на той час, форму і прававую тэрміналогію (беларускую), зразумелую для большасці насельніцтва, што спрыяла ўмацаванню сярод шляхты і мяшчан павагі да закона і дзяржавы. Кіраўніком дзяржавы і галоўнай асобай ва ўсёй сістэме дзяржаўных органаў прызнаваўся вялікі князь, які ў Статуце называецца «господарем». Яго прававое становішча тыповае для абмежаванага феадальнага манарха, але былі і некаторыя асаблівасці. Паўнамоцтвы вялікага князя грунтаваліся на выбарным пачатку, яны рэгламентаваліся прававымі нормамі Статута 1566. Ён не меў права без рашэння сойма пачынаць вайну, устанаўліваць падаткі на ваенныя патрэбы (раздз. 2, арт. 2), выдаваць законы (раздз. 3, арт. 12). Вялікі князь абавязваўся «всих князей и панов-рад, як духовных, так и свецких, и всех врядников земских и дворных, панов хоруговных, шляхту, рыцарство, мещане и всих людей посполитых у Великом Князстве Литовском… заховати при свободах и вольностях» (раздз. 3, арт. 2). Важнае значэнне меў артыкул, які забараняў даваць маёнткі, пасады, чыны і званні чужаземцам, у т.л. ўраджэнцам Польшчы (раздз. 3, арт. 9). Статут 1566 заканадаўча замацаваў прывілеі і галоўную ролю буйных феадалаў у дзяржаве. Паводле арт. 5-га раздз. 3-га, на вальны (агульны) сойм запрашаліся князі, паны, маршалкі і іншыя службовыя асобы. Інтарэсы буйных феадалаў забяспечваў арт. 10-ы гэтага ж раздзела, паводле якога ў адпаведнасці з даўнімі звычаямі захоўваліся і ўсе прывілеі, пасады, чыны і званні феадалаў. У Статуце 1566 акрэслены пераход ад феадальнага права ўласнасці да буржуазнага. Артыкул 1-ы раздз. 7-га даваў усім феадалам права вольна распараджацца сваімі маёнткамі. Паўней выкладзены і нормы спадчыннага права (8-ы раздзел). Істотныя змены ўнесены ў крымінальнае права. Суб’ектам злачынства прызнаваўся толькі чалавек. Непаўналетнія маглі быць пакараны толькі пасля 14 гадоў (раздз. 14, арт. 8). Абвяшчалася прэзумпцыя невінаватасці (раздз. 14, арт. 2). Крымінальнае пакаранне павінна было ажыццяўляцца толькі па суду, а асоба, якая абвінаваціла каго-небудзь у злачынстве і не даказала яго віны, павінна была быць пакарана так, як мог быць пакараны абвінавачаны ёю (раздз. 1, арт. 2). Статут напісаны на беларускай мове, быў перакладзены на лацінскую і польскую мовы. Выяўлена 58 спісаў Статута 1566, з іх 13 на беларускай, 40 на польскай і 5 на лацінскай мовах. Упершыню надрукаваны ў 1855 у Маскве. Зноскі ------ 1. ↑ Ад католікаў у камісію ўвайшлі жамойцкі біскуп Ян Даманоўскі, віленскі канонік Станіслаў Габрыловіч, віленскі войт і сакратар гаспадара Аўгусцін Ратундус, віленскі суддзя Павел Астравіцкі і Марцін Валадковіч. Літаратура ---------- * *Юхо І. А.* Стату́т Вялі́кага Кня́ства Літо́ўскага 1566 // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 171. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). * *Юхо І.* Крыніцы беларуска-літоўскага права. — Мінск, 1991. Гл. таксама ----------- * Статуты ВКЛ

Скульптура ў Варшаве **Нот** (стар.-грэч.: Νότος) — у старажытнагрэчаскай міфалогіі бог паўднёвага (гарачага) вятра, званы «хуткім», прыносіў туманы і дажджы. Сын бога зорнага неба Астрэя і багіні світанку Эас, брат Зефіра, Эўра, і Барэя. Гесіёд зваў яго «жудасным», за яго высокую тэмпературу. Быў згаданы ў «Іліядзе» і «Адысеі». Ноту прысвечаны адзін з арфічных гімнаў. Нота прысылаў тытан Геліяс. Нот звычайна малюецца ў выглядзе крылатага бажаства, як правіла, пад праліўным дажджом. Гл. таксама ----------- * Вятры ў старажытнагрэчаскай міфалогіі Літаратура ---------- * *Лисовый И. А. Ревяко К. А.* Античный мир в терминах, именах и названиях: Словарь-справочник по истории и культуре Древней Греции и Рима / Науч. ред. А. И. Немировский. — 3-е изд. — Мн.: Беларусь, 2001. * Нот // Мифологический словарь / Под ред. Г. В. Щеглова и В. Арчера. — М.: ACT: Астрель: Транзиткнига, 2006. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Нот (міфалогія) * Greek mythology: Notus Архівавана 19 ліпеня 2009. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Кругасвет · Рэальны слоўнік класічных старажытнасцей |

**Юкі** (саманазва: *Ukomno'm*) — індзейскі народ у Каліфорніі (ЗША). Агульная колькасць (2010 г.) — 569 чал. Некаторыя лінгвісты лічаць, што юкі маюць агульнае паходжанне з індзейцамі-вапа, аднак існуюць гіпотэзы пра іх сувязь з алганкінамі. У першай палове XIX ст. яны насялялі частку ўзбярэжжа і землі вакол рэк на поўначы Каліфорніі. Асноўнымі заняткамі былі рыбалоўства і збіральніцтва. Падзяляліся на 9 розных груп на чале з правадырамі; гэтыя групы не былі шматлікімі, але вялі актыўныя войны з суседзямі. У 1854 г. амерыканцы перасялілі юкі ў рэзервацыю Раўнд-Тэбл Вэлі. У 1936 г. яна атрымала аўтаномію. Традыцыйная культура адметна васьмярковай сістэмай ліку, абавязковай ініцыяцыяй падлеткаў, рэлігійным культам нябеснага бога *Taikó-mol*. Спасылкі -------- * Yuki — California Indians * Native Languages of the Americas: Yuki Indian Legends, Myths, and Stories * Benjamin Madley, California's Yuki Indians: Defining Genocide in Native American History * THE YUKI

ЗАЗ-1102 «Таўрыя»ЗАЗ-1102 «Таўрыя»ЗАЗ-1102 «Таўрыя» на ВікісховішчыЗАЗ-1102 «Таўрыя» на ВікісховішчыАгульныя даныя | | | | --- | --- | | Вытворца: | ЗАЗ | | | | | --- | --- | | Выпуск: | 1987—2007 | | | | | --- | --- | | Зборка: | УССР Украіна Украіна | | | | | --- | --- | | Клас: | Малы | Дызайн | | | | --- | --- | | Тып(ы) кузавы: | 3‑дзв. хэтчбэк (5‑месн.) | РухавікіМеМЗ-245, МеМЗ-2457, МеМЗ-307, FIAT-903, ВАЗ-2108Трансмісія 5-хуткасная механічнаяХарактарыстыкіМасава-габарытныя | | | | --- | --- | | Даўжыня: | 3708 мм | | | | | --- | --- | | Шырыня: | 1554 мм | | | | | --- | --- | | Вышыня: | 1410 мм | | | | | --- | --- | | Колавая база: | 2320 мм | | | | | --- | --- | | Маса: | 710 кг | На рынку | | | | --- | --- | | Папярэднік**Папярэднік**ЗАЗ-968М | Пераемнік**Пераемнік**ZAZ Forza, ZAZ Chance. | | | | | --- | --- | | Сегмент: | B-сегмент | Іншае | | | | --- | --- | | Аб'ём бака: | 39 л | | | | | --- | --- | | Дызайнер: | Ігар Гальчынскі | **ЗАЗ-1102 «Таўрыя»** — пярэднепрывадны мікралітражны аўтамабіль з кузавам трохдзверны «хэтчбек», які вырабляўся Запорожскім аўтамабільным заводам з 1987 па 2007 год. Аўтамабіль стаў асновай для цэлага шэрагу аўтамабіляў, якія з'яўляліся як мадыфікацыяй базавай мадэлі (больш за 40 разнастайных варыянтаў), так і самастойнымі мадэлямі на яе платформе: ЗАЗ-1103 «Славута», ЗАЗ-1105 «Дана» і камерцыйны пікап ЗАЗ-11055 «Pick-Up». У 2007 годзе вытворчасць ЗАЗ-1102 была спынена, а вытворчасць ЗАЗ-1103 «Славута» і ЗАЗ-11055 «Pick-Up» працягвалася да студзеня 2011 года. Гісторыя -------- ### Распрацоўка Яшчэ пад канец 60-х гадоў у КБ завода «Камунар» у ініцыятыўным парадку пачало распрацоўку пярэднепрываднага аўтамабіля малога класу пад назвай «Перспектыва» для замены «Запарожца» ЗАЗ-968, выкарыстоўваючы распрацоўкі НАМІ (НАМІ-0132), а пазней ВАЗа (ВАЗ-ЗЭ1101). У сямідзясятыя гады было створана некалькі эксперыментальных мадэляў з кузавамі «хэтчбек» і «двухдзверны седан». Аднак афіцыйнае тэхнічнае заданне на распрацоўку ад Мінаўтапрама СССР было атрымана толькі ў 1978 годзе. Пасля зборкі першай доследнай партыі і пачатку працэсу даводкі, Мінаўтапрам кардынальна змяніў тэхнічнае заданне, прымусіўшы завадское КБ перапраектаваць аўтамабіль з аглядкай на Ford Fiesta ўзору 1976 года. Пры гэтым адначасова канструктарам ставілася мэта пераўзысці «Фіесту» па характарыстыках. Прыкладна тое ж самае адбылося ў тыя гады на АЗЛК, які пад ціскам Мінаўтапрама быў прымушаны праектаваць прынцыпова новую пярэднепрывадную платформу — будучы «Масквіч-2141» — нягледзячы на наяўнасць прататыпа С-3, які ўжо знаходзіўся на перадсерыйнай стадыі. Заданне на распрацоўку і надалей працягвала змяняцца — Мінаўтапрам выстаўляў усё новыя патрабаванні па пераўзыходу шэрагу разнастайных замежных «малалітражак» тых гадоў: «Фіат-Уна», «Осцін-Метро» і іншых. Гэта, сумесна з недахопам фінансавання, якое да сярэдзіны васьмідзясятых ішло пераважна на асваенне новых пярэднепрывадных мадэляў Волжскага завода, прывяло да празмернага зацягвання ўкаранення аўтамабіля ў вытворчасць. Новай машыне вырашылі даць і новую назву. Для гэтага ў канцы 1985 года ў мясцовых газетах «Индустриальное Запорожье» і «Комунаровець» быў абвешчаны конкурс. Сярод прапанаваных чытачамі былі «Хорціца», «Днепр», «Славуціч», «Січ» і інш. Журы аддало перавагу назве **«Таўрыя»**. ### 1987—1998 {{{box_caption}}} {{{box_caption}}} ЗАЗ-1102 Першыя серыйныя «Таўрыі» сышлі з канвеера 18 лістапада 1987 года, кошт аўтамабіля склаў 5100 рублёў. Адначасова са стандартным варыянтам, была распачата вытворчасць ЗАЗ-1102 у камплектацыі «люкс», якая адрознівалася павялічанай да 155 км/г максімальнай хуткасцю (замест 145 км/г у стандартным варыянце), устаноўкай магнітолы, двухкамернага карбюратара тыпу «солекс» (замест аднакамернага) і афарбоўкай кузава металізаванай эмаллю; пры гэтым кошт ЗАЗ-1102 у камплектацыі «люкс» складаў 5300 рублёў. Аўтамабілі ў палепшанай камплектацыі з індэксам ЗАЗ-110206 пачалі выпускацца ў першым квартале 1990 года. Гэтая версія адрознівалася ад базавай ЗАЗ-1102 палепшанай абіўкай салона, новым абліцоўваннем радыятара і фарамі з нахільным рассейвальнікам, устаноўленым у адной плоскасці з рашоткай радыятара, а таксама молдынгамі на бакавінах і паўторнікамі паваротнікаў у вуглах пярэдніх крылаў. Задняе шкло атрымала электрычнае абаграванне, ачышчальнік і абмывальнік. Цана машыны складала 5429 рублёў. У 1991 годзе адбыўся першы рэстайлінг аўтамабіля: змянілася форма пярэдніх крылаў і элементаў салону, была спроба перайсці з дарагой чэхаславацкай оптыкі на даступную айчынную. Наступным годам вырабніцтва працягвалася з пераменным поспехам: адбілася крызісная сітуацыя ва Украіне і нізкая якасць камплектуючых. | **Вытворчасць аўтамабіляў Таўрыя ў 1987–1997 гг. (адз.)** 1987 1988 1989 1990 1991 | | --- | ### «Таўрыя Нова» Таўрыя Нова на ўкраінскай паштовай марцы (1999) У 1998 годзе, з прыходам карэйскіх інвестараў, пачынаецца выраб аўтамабіля **Таўрыя Нова** — удасканаленай мадыфікацыі Таўрыі. Кузаў быў узмоцнены за кошт павелічэння таўшчыні верхняй вонкавай і ніжняй унутранай панэлі перадка, ланжэронаў пырскавікоў, папярочкаў і ланжэронаў пярэдняй часткі падлогі, увядзення дадаковых кропак зваркі, узмацняльнікаў пярэдніх стоек і праёмаў дзвярэй. Аўтамабіль таксама быў зменены знешне і ў салоне. Спераду ўсталёўвалася іншае абліцоўванне радыятара з новым гандлёвым знакам. У салоне сядзенні займелі новую тканую абіўку і ўдасканаленую панэль прыладаў. Кіраўніцтва завода некалькі разоў (у 2006 і 2007 гады) заяўляла аб хуткім зняцці мадэлі з вытворчасці. Масавы выпуск мадэлі ЗАЗ-1102 «Таўрыя» з кузавам хэтчбэк быў спынены ў 2007 годзе, хоць асобныя экзэмпляры вырабляліся да восені 2009 года. | **Вытворчасць аўтамабіляў Таўрыя ў 1998–2007 гг. (адз.)** 1999 2000 2002 2003 2005 2006 2007 | | --- | Пад канец студзеня 2011 года з канвеера сышоў апошні аўтамабіль мадэлі ЗАЗ-1103 «Славута», які быў прададзены з інтэрнэт-аўкцыёна 11 лютага 2011 года за 47 020 грн. Прамым нашчадкам «Славуты» на канвееры стаў ZAZ Forza. Мадэльны шэраг -------------- ### Камплектацыі ЗАЗ-1102 з правым рулём Адпаведнасць камерцыйных назваў завадскім індэксам мадэляў| Назва ў гандлёвай сетцы | Заводскі (канструктарскі) індэкс мадэлі | | --- | --- | | «База» | 110206 0000010 32 | | «Стандарт» (для Украіны) | 110206 0000010 33 | | «Стандарт» | 110206 0000010 35 | | «Стандарт» рух. 1,1 л (СРВТ) | 110206 0000010 40 | | «Стандарт» рух. 1,1 л (СРВТ) без патрабаванняў таксічнасці | 110206 0000010 43 | | «Стандарт» рух. 1,2 л | 110207 0000010 | | «Стандарт» рух. 1,2 л (для Расіі) | 110207 0000010 01 | | «Стандарт» 1,2 л з ГБА | 110207 0000010 70 | | «Люкс» | 110216 0000010 35 | | «Люкс» сістэма «Siemens» патрабаванні Еўра | 110216 0000010 40 | | «Люкс» рух. 1,1 л (СРВТ) без патрабаванняў таксічнасці | 110216 0000010 41 | | «Люкс» рух. 1,2 л | 110217 0000010 | | «Люкс» рух. 1,2 л правабаковы руль | 110217 0000010 36 | | «Люкс» рух. 1,2 л з ГБА | 110217 0000010 75 | | «Люкс» рух. 1,3 л | 110218 0000010 | | «Люкс» рух. 1,3 л (СРВТ) | 110218 0000010 40 | | «Люкс» рух. 1,3 л (СРВТ) без патрабаванняў таксічнасці | 110218 0000010 41 | | «Цюнінг Люкс» рух. 1,3 л (СРВТ) без патрабаванняў таксічнасці | 110218 0000010 48 | | Фургон грузапасажырскі | 11024 00000010 | | Фургон грузапасаж. рух. 1,2 л | 110247 0000010 | | Фургон грузапасаж. рух. 1,2 л правабаковы руль | 110247 0000010 36 | | Фургон грузавы | 110260 0000010 | | Фургон грузавы (для Сірыі) | 110260 0000010 30 | | Фургон грузавы, рух. 1,2 л. | 1102670 000010 | | Фургон грузавы, рух. 1,2 л. правабаковы руль | 110267 0000010 36 | | Для інвалідаў | 110270 0000010 | | Для інвалідаў | 110280 0000010 | | Для інвалідаў | 110280 0000010 01 | | Для інвалідаў | 110290 0000010 | ### ЗАЗ-110240, ЗАЗ-110260 ЗАЗ-110240 **ЗАЗ-11024** — мадыфікацыя з павялічаным аб'ёмам багажніка. Для павелічэння аб'ёма замест звычайных задніх дзвярэй былі ўжытыя новыя, якія надавалі хэтчбеку форму ўніверсала. Фургон на базе гэтай мадыфікацыі меў пазначэнне **ЗАЗ-11026**. Яе кузаў быў пазбаўлены вокнаў у задняй частцы кузава, унутры адсутнічала задняя канапа замест якой утворана грузавая пляцоўка. ### Самастойныя мадэлі #### ЗАЗ-1103 «Славута» ЗАЗ-1103 Славута Асноўны артыкул: **ЗАЗ-1103 Славута****ЗАЗ-1103 «Славута»** — легкавы пярэднепрывадны аўтамабіль  В-класа з кузавам тыпу ліфтбэк. Кузаў ЗАЗ-1103 закрыты, цэльнаметалічны, апорнага тыпу, так званы ліфтбэк: аўтамабіль мае 5 дзвярэй, заднія дзверы багажнага адсеку адчыняюцца разам з заднім шклом. Пярэдні і задні бамперы пластыкавыя і афарбованы ў колер кузава. Вырабляўся на Запарожскім аўтамабілебудаўнічым заводзе з 1999 па 2011 год. #### ЗАЗ-1105 «Дана» ЗАЗ-1105 Дана Асноўны артыкул: **ЗАЗ-1105 Дана****ЗАЗ-1105 «Дана»** мае пяцідзверны кузаў універсал, які адрозневаецца ад кузава ЗАЗ-110206 ці ЗАЗ-110216 змененай знешняй формай бакавіны, панэлі капоту, пярэдняга і задняга бампераў, падоўжаным "дахам", новай крышкай задку і заднімі ліхтарамі. У параўнанні з «Таўрыяй» у «Даны» была палепшана аэрадынаміка кузава (Cx = 0,37 супраць 0,39 в «Таўрыі»). Стандартный салон камплектацыі — «Таўрыя-люкс». Грузападымальнасць — 200 кг (з пяццю пасажырамі). Вырабляўся з 1994 па 1997 год. #### ЗАЗ-11055 «Pick-Up» ЗАЗ-110550 ЗАЗ-11055840 «Pick-Up» Асноўны артыкул: **ЗАЗ-11055** **ЗАЗ-110550 «Pick-Up»** уяўляе сабой камерцыйную развазную мадыфікацыю. Кабіна кіроўцы размежавана з грузавой платформай перагародкай са шклом. Задні борт зроблены адкідным. Пад заказ грузавая платформа магла быць абсталявана мяккім альбо жорсткім пластыкавым верхам, фактычна пераўтвараўшым аўтамабіль у фургон з карысным аб'ёмам грузавога адсеку да 2,5 м³. Вырабляўся ў 1992—2014 гадах. Канструкцыя ----------- Дзверы маюць замкі з вілачным ротарам і загваздкавым фіксатарам на кузаве. Багажныя дзверы маюць вонкавы замок, адкідваюцца ўверх на ўнутраных завесах і ўтрымліваюцца ў адчыненым палажэнні двума газанапоўненымі тэлескапічнымі ўпорамі. Сістэма змазкі камбінаваная — пад ціскам змазваюцца падшыпнікі каленчатага і размеркавальнага валаў, восі каромыслаў; распыленнем масла — цыліндры і механізм газаразмеркавання. Шасцяроністая масляная помпа з шасцернямі ўнутранага зачаплення, маслапрыймальнікам і рэдукцыйным клапанам размешчаны на пярэднім торцы блока цыліндраў, прыводзіцца ў рух ад каленчатага вала. Сістэма сілкавання Карбюратар эмульсійнага тыпу, двухкамерны з падальным патокам і збалансаванай паплаўковай камерай, аўтаномнай сістэмай халастога ходу, сеткаватым фільтрам на ўваходзе паліва. Паветраачышчальнік са зменным фільтравальным элементам. Паліўная помпа дыяфрагменыя, з сеткаватым фільтрам і рычагом ручной падпампоўкі паліва. Сістэма вентыляцыі картэра замкнёная праз паветраачышчальнік і карбюратар. Сістэма астуджэння вадкасная, закрытага тыпу, з напаўпразрыстым пашыральным бачком, запоўненая спецыяльнай незамярзальнай вадкасцю ТАСОЛ-А40М або ТАСОЛ-А65М. Тэрмастат з цвёрдым напаўняльнікам ТС103-06. Пачатак адкрыцця клапана пры 87 ± 2 °C; поўнае адкрыццё пры 102 °C . Помпа цэнтрабежная, прыводзіцца плосказубістым рамянём ад каленчатага валу. Электравентылятар радыятара сістэмы астуджэння рухавіка замацаваны ў кажуху радыятара, уключаецца аўтаматычна термавыключальнікам, які знаходзіцца ў правым бачку радыятара. Сістэма запальвання батарэйная, намінальная напруга 12 вольт, бескантактная; мае датчык-размеркавальнік тыпу 5308.3706 або 5301.3706 з датчыкам Хола, цэнтрабежным і вакуумным рэгулятарам апярэджання запальвання з прывадам ад размеркавальнага валу, камутатар тыпу 3620.3734 і катушка запальвання тыпу 27.3705 Свечы запальвання А17ДВ-10 або А17ДВР з разьбой М14 × 1,25-6Е даўжынёй разьбы 18 мм. Пачатковая ўстаноўка вугла апярэджання запальвання (5° да ВМК ходу сціску) усталёўваецца па пазнаках на шківе каленчатага валу і ахоўнай накрыўкі прывада механізму газаразмеркавання. Сістэма выпуску газаў настроеная, з рэзанатарам і глушыльнікам. Выхлапны патрубак размешчаны ззаду, злева. Счапленне аднадыскавае, сухое, з дыяфрагменай націскной спружынай. Прывад уключэння счаплення механічны, тросавы. Каробка перадач механічная, двухвальная, троххадавая з пяццю перадачамі наперад і адной назад, усе шасцярні (акрамя шасцярэнек задняга ходу) касазубыя з сінхранізатарамі. Пераключэнне перадач - дыстанцыйнае, рычагом і механізмам, усталяваным у тунэлі падлогі кузава. Перадатачныя лікі: | | | | --- | --- | | Перадача | Значэнне | | Першая | 3,454 | | Другая | 2,056 | | Трэцяя | 1,333 | | Чацвёртая | 0,969 | | Пятая | 0,828 | | Задні ход | 3,358 | | Галоўная перадача цыліндрычная, касазубая. Перадатачны лік — 3,875. Дыферэнцыял канічны, з двума сатэлітамі. Прывад колаў валы з шарнірамі роўных вуглавых хуткасцяў. Левы вал карацей, чым правы. Пярэдняя падвеска незалежная, тыпу «хісткаючаяся свечка» з цыліндрычнымі спружынамі і тэлескапічнымі амартызацыйнымі стойкамі двухбаковага дзеяння. Задняя падвеска паўнезалежная з папярочнай бэлькай, цыліндрычнымі спружынамі з гідраўлічнымі тэлескапічнымі амартызатарамі двухбаковага дзеяння. Рулявое кіраванне рэечнае, з супрацьугоннай прыладай. Рулявы механізм злучаецца з паваротнымі стойкамі бакавымі цягамі. Рулявы вал разрэзны, часткі вала злучаюцца муфтай з гумовымі ўтулкамі. Колы Колавы дыск «Таўрыі» не мае цэнтральнай ступіцы, ролю якой выконвае ступічны фланец. Такое незвычайнае рашэнне ЗАЗ-1102 атрымаў у спадчыну ад заднематорных Запарожцаў, але шпілек мацавання пры гэтым было тры, а не чатыры. Памер вобада — 4J × 13. Наяўнасць адтуліны па цэнтры дыска дазволіла канструктарам размясціць запасное кола ў маторным адсеку на стакане пярэдняй падвескі. Шыны — радыяльныя, звышнізкапрофільныя, бяскамерныя памерам 155/70 R13 мадэлі БЛ-85. Тармазная сістэма гідраўлічная двухконтурная, якая складаецца з дзвюх незалежных сістэм для тармажэння пярэдніх і задніх колаў па дыяганалі (левае пярэдняе — правае задняе, правае пярэдняе — левае задняе). Пярэднія тармазы — дыскавыя, маюць плаваючыя клямары і аўтаматычную сістэму кампенсацыі зносу накладак тармазных калодак. Заднія тармазы — барабанныя, калодкі плаваюць з аўтаматычнай кампенсацыяй зносу накладак тармазных калодак. Стаяначны тормаз — ручной, з тросовым прывадам на калодкі задніх колаў ад рычага, размешчанага на тунэлі падлогі паміж пярэднімі сядзеннямі. Акумулятарная батарэя тыпу 6СТ-44А, Неабслугоўваная. Вонкавае асвятленне і светлавая сігналізацыя * Фары з галагенавымі лямпамі, убудаванымі габарытнымі агнямі, рэгулятарамі нахілу ў залежнасці ад загрузкі аўтамабіля, пярэднія паказальнікі паваротаў з аранжавымі рассейвальнікамі * Заднія ліхтары, якія ўключаюць у сябе габарытныя агні і супрацьімглістыя ліхтары з чырвонымі рассейвальнікамі, паказальнікі павароту з аранжавымі рассейвальнікамі, ліхтары задняга ходу і асвятлення нумарнога знака з белымі рассейвальнікамі, бакавыя паказальнікі паваротаў з жоўтымі рассейвальнікамі. * Салон асвятляецца плафонам, устаноўленым над праёмам дзверы кіроўцы. Абсталяванне кузава * Панэль прыбораў: спідометр з лічыльнікам пройдзенага шляху, вымяральныя прыборы і кантрольныя лямпы, * Попельніца на панэлі прыбораў і на абіўцы бакавін, * Скрыня для дробных рэчаў, * Супрацьсонечныя брылі, * Ацяпляльнік, * Ачышчальнікі і амывальнікі ветравой і задняй шыбы, * Вонкавыя і ўнутранае люстэркі, * Поручні з гаплікамі, * Рамяні бяспекі двух тыпаў - пярэднія з інэрцыйнымі катушкамі — пярэдніх і задніх сядзенняў, * Палічка для дробных рэчаў за спінкай запаснога сядзення, якая адначасова зачыняе багажнае аддзяленне, * Пярэдні і задні пластмасавы бамперы, * Пярэднія і заднія правушыны для буксіроўкі аўтамабіля, * Фартухі задніх колаў, * Брудаабаронныя пырскавікі рухавіка. Аўтамабіль можа быць выкарыстаны для работы з прычэпам, які мае цягава-счэпную прыладу шаравога тыпу па ОСТ 37.001.096-77, для ўстаноўкі якога ў канструкцыі задніх ланжэронаў аўтамабіля прадугледжаны па дзве адтуліны дыяметрам 11 мм з кожнага боку. Поўная маса прычэпа, які мае буксавацца: * Ня абсталяванага тармазамі - 250 кг, * Абсталяванага тармазамі - 500 кг. Цягава-счэпная прылада і пераходныя прылады для падлучэння электраабсталявання прычэпа ў камплект аўтамабіля не ўваходзяць. ### Тэхнічныя характарыстыкі **Асноўныя тэхнічныя і габарытныя характарыстыкі**| Параметр | 1102 «Таўрыя» | 1103 «Славута» | 1105 «Дана» | | --- | --- | --- | --- | | Тып кузава | хэтчбек 3 дзв. | ліфтбэк 5 дзв. | універсал 5 дзв. | | Колькасць месцаў, чал | 5 | 5 | 5 | | Маса снараджанага аўтамабіля, кг | 745 | 790 | 790 | | Паўная маса аўтамабіля, кг | 1145 | 1190 | 1190 | | Габарытныя памеры, мм | даўжыня | 3708 | 3980 | 3825 | | шырыня | 1554 | 1578 | 1554 | | вышыня | 1410 | 1425 | 1453 | | Мінімальны дарожны прасвет, мм | 162 | 160 | 160 | **Дынамічныя і паліўныя характарыстыкі**| Параметр | 1102 «Таўрыя» | 1103 «Славута» | | --- | --- | --- | | Аб'ём рухавіка, л. | 1.1 | 1.2 | 1.3 | 1.1 | 1.2 | 1.3 | | Магутнасць рухавіка, к.с. | 53 | 58 | 63 | 53 | 58 | 63 | | Максімальная хуткасць, км/г | 145 | 158 | 165 | 145 | 147 | 157 | | Разгон да 100 км/г, сек | 16.2 | 15.9 | 15.5 | 17.5 | 17.4 | 16 | | Выдатак паліва па трасе пры хуткасці 90 км/г, л/100 км | 4.6 | 5.3 | 5.4 | 4.6 | 5.6 | 5.6 | | Выдатак паліва ў гарадскім цыкле, л/100 км | 6.9 | 7.3 | 7.5 | 7.9 | 8.6 | 8.0 | Экспарт ------- У той час «Таўрыя» пазіцыянавалася як выключна эканамічны аўтамабіль. У 1989 годзе Мінаўтапрамам СССР было выпушчана рэкламнае відэа для заходняга рынку, у якім кіроўца запраўляе «Таўрыю» з сваёй запальніцы. Гэтае відэа атрымала ў Канах «Бронзавага ільва» у намінацыі «гандлёвая рэклама». У пачатку 90-х аўтамабіль прадаваўся ў Чылі пад маркай Lada. З кастрычніка 1990 года па лістапад 1991 года імпарцёрам *"Lada Chile"* было прададзена 1595 машын. У Францыі акрамя звычайнай Таўрыі, з 1991 па 1993 год прадавалася **Poch Tavria XL**, удасканаленая французскай кампаніяй *Poch*. Машыну вывелі на рынак, паколькі звычайны ЗАЗ-1102 лічыўся ў Еўропе ўжо састарэлай мадэллю. Дапрацоўкі ўключалі іншую рашотку радыятара, новыя бамперы пафарбаваныя ў колер кузава і арыгінальныя каўпакі на колах. У салоне з'явіліся больш якасныя матэрыялы. З 1992 года на сумесным прадпрыемстве *Ukraine – Greece S.А.* у Грэцыі ў горадзе Салонікі выраблялі тры мадыфікацыі на базе ЗАЗ-1102: пікап, фургон і машына з кузавам тыпа «ландо». У Беларусі ---------- У 1995 годзе на базе 124-га аўтарамонтнага завода і рэгіянальнага спецаўтацэнтра «Беларусь-Таўрыя» было створана ЗАТ «Таўрыя-Мінск» для выпуску аўтамабіляў ЗАЗ-1102 «Таўрыя» з ручным кіраваннем для інвалідаў. У 1996 годзе сабралі 300 машын, у 1997 — 350. На 1998 і 1999 гады збіраліся павялічыць план да 550 аўтамабіляў у год, але такія паказчыкі не забяспечвалі рэнтабельнасці, і вытворчасць была спынена. Зноскі ------ 1. ↑ Как легендарный ЗАЗ-1102 получил название Таврия // autocentre.ua (руск.) 2. ↑ Новы «Запарожац» на канвееры // «Известия», № 323 (22130) ад 19 лістапада 1987. ст.1 3. ↑ Е. Шэсцінскі. Новы «Запарожац» // «Известия», № 176 (21983) ад 25 чэрвеня 1987. ст.6 4. ↑ Семь врагов Таврии: почему украинский хэтчбек так и не стал бестселлером // kolesa.ru (руск.) 5. ↑ ЗАЗ 1102 Таўрыя: Рыскі да знаёмага партрэту(недаступная спасылка) 6. ↑ В этом году — обязательно! // *За рулём* : часопіс. — 1988. — № 06. — С. 2-3. (руск.) 7. ↑ Немного статистики: производство легковых автомобилей в СССР за 1988 год // *За рулём* : часопіс. — 1989. — № 08. — С. 22. (руск.) 8. ↑ Немного статистики: производство легковых автомобилей в СССР за 1989 год // *За рулём* : часопіс. — 1990. — № 07. — С. 7. (руск.) 9. ↑ Немного статистики: производство легковых автомобилей в СССР за 1990 год // *За рулём* : часопіс. — 1991. — № 05. — С. 6. (руск.) 10. ↑ Немного статистики: производство легковых автомобилей в СССР // *За рулём* : часопіс. — 1992. — № 10. — С. 16. (руск.) 11. 1 2 Производство легковых автомобилей (штук) в России и на Украине (данные АСМ-Холдинга) // *За рулём* : часопіс. — 2001. — № 03. — С. 77. (руск.) 12. 1 2 Наш автопром: итоги 2003 года // *Авторевю* : часопіс. — 2004. — № 03. Архівавана з першакрыніцы 3 студзеня 2009. (руск.) 13. ↑ В 2005 году «ЗАЗ» выпустил 148163 автомобилей (руск.). autocentre.ua (11 студзеня 2006). Праверана 28 верасня 2019. 14. 1 2 Выпуск автомобилей в СНГ в 2007 году (руск.). gruzovikpress.ru. Праверана 28 верасня 2019. 15. ↑ Фучаджы К. С. Струк Н. Н. Аўтамабіль ЗАЗ-1102 Таўрыя.-Масква.:Транспорт.1991 16. ↑ Как Таврию продавали под маркой Lada и что из этого вышло // autocentre.ua (руск.) 17. ↑ Французский апгрейд ЗАЗ-1102 Таврия (фото) // autocentre.ua (руск.) 18. ↑ Автомобиль Таvria Pick Up выставлен на продажу в Аргентине // autocentre.ua (руск.) 19. ↑ "ТАВРИИ" В БЕЛАРУСИ ПРОИЗВОДИТЬ НЕ БУДУТ // *Автобизнес-Weekly* : газета. — 1999. — № 19 (166), 20 мая. Архівавана з першакрыніцы 23 мая 2013. (руск.) Літаратура ---------- * *Автолегенды СССР. ЗАЗ-1102*. «DeAgostini». **№63**. 2011. ISSN 2071-095X. `{{cite journal}}`: Адсутнічае або пусты `|title=` (даведка) (руск.) * *Автолегенды СССР и соцстран. ЗАЗ-11055*. «DeAgostini». **№199**. 2016. ISSN 2071-095X. `{{cite journal}}`: Адсутнічае або пусты `|title=` (даведка) (руск.) Гл. таксама ----------- * * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме ЗАЗ-1102 «Таўрыя» * ЗАЗ-968 * ЗАЗ-1103 * ЗАЗ-1105

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Белавусаў. **Андрэй Мінавіч Белавусаў** (2 кастрычніка 1906, в. Ходасавічы, Рагачоўскі раён — 19 лістапада 1976) — поўны кавалер ордэна Славы. Біяграфія --------- Нарадзіўся 19 верасня (2 кастрычніка) 1906 года ў вёсцы Ходасавічы Рагачоўскага раёна, Гомельскай вобласці у сям'і селяніна. Беларус. Скончыў пачатковую школу. Працаваў у калгасе. Падчас акупацыі гітлераўцамі Гомельскай вобласці знаходзіўся ў партызанскім атрадзе. Пасля вызвалення вобласці ад акупацыі у чэрвені 1944 года ўступіў у рады Чырвонай Арміі. Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны з чэрвеня 1944 года на пасадзе сапёра 657-га асобнага сапёонага батальёна 370-й стралковай дывізіі (1-ы Беларускі фронт). 14 студзеня 1945 года радавы А. М. Белавусаў абясшкодзіў 42 супрацьтанкавыя міны праціўніка. 29 студзеня 1945 года удзельнічаў у аднаўленні моста праз раку Обра ў раёне горада Мезерытц (цяпер Мендзычэж, Польшча). З 11 па 19 лютага 1945 года пераправіў на лодцы каля 40 яшчыкаў боепрыпасаў і 1,5 т. харчавання. 20 лютага 1945 падчас мініравання пярэдняга краю абсталяваў 100 гнёздаў для супрацьтанкавых мін. 25 студзеня 1945 года ўзнагароджаны ордэнам Славы 3-й ступені. 10 сакавіка 1945 года кіраваў групай разгароджвання, якой было абясшкоджана 325 супрацьтанкавых і супрацьпяхотных мін праціўніка, асабіста зрабіў 2 праходы ў загародах. 9 красавіка 1945 года ўзнагароджаны ордэнам Славы 2-й ступені. Яфрэйтар А. М. Белавусаў у ноч на 19 красавіка 1945 года ўдзельнічаў у прарабленні праходаў у мінных палях у раёне нямецкіх гарадоў Лебус і Франкфурт, абясшкодзіў 42 міны. 25 красавіка 1945 года асабіста кіраваў групай сапёраў па навядзенню моста праз Істофковер-канал, чым забяспечыў своечасовую перакідку савецкай ваеннай тэхнікі. 13 чэрвеня 1945 года быў прадстаўлены да узнагароджвання ордэнам Славы 1-й ступені. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 15 мая 1946 года яфррэйтар Белавусаў Андрэй Мінавіч узнагароджаны Ордэнам Славы 1-й ступені. Быў дэмабілізаваны ў 1946 годзе. Жыў у роднай вёсцы Ходасавічы. працаваў жывёлаводам у калгасе «Новы шлях». Памер 18 лістапада 1976 года. Узнагароджаны ордэнамі Славы 1-й, 2-й, 3-й ступені, медалямі. У горадзе Рагачоў Гомельскай вобласці на алеі Герояў у Піянерскім парке ўсталяваны памятны знак А. М. Белавусаву. Зноскі ------ 1. ↑ Белоусов Андрей Минович // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 51. — 737 с. 2. 1 2 3 4 5 6 Андрэй Мінавіч Белавусаў на сайце «Героі краіны» Літаратура ---------- * Беляев И. Н. Сысоев А. Н. Хроника солдатской славы. мнск, 1970 * Долготович Б. Д. Кавалеры ордена славы. Минск, 2006 * Кавалеры ордена Славы трёх степеней: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии Д. С. Сухоруков. — М.: Воениздат, 2000. — 703 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-203-01883-9. * Лобода В. Ф. Солдатская слава. книга2. М. 1967. * Навечно в сердце народном. 3-е изд. доп. и испр. Минск, 1984. Спасылкі -------- * Андрэй Мінавіч Белавусаў на сайце «Героі краіны»

**Даніэл Набароўскі** (польск.: Daniel Naborowski; 1573—1640, Кракаў) — паэт, перакладчык, лекар, дыпламат, дзеяч кальвінізму ў Вялікім Княстве Літоўскім. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям'і кракаўскага аптэкара. З юнацтва імкнуўся да навук, у 1590 годзе паступіў у Вітэнбэрскі, праз два гады ў Базельскі ўніверсітэт. 12-гадовае знаходжанне за мяжой вызначыла навуковы кругагляд Набароўскага, асаблівую ўвагу ён надаваў медыцыне. Вынікам яго навуковых інтарэсаў сталі медыцынскія трактаты «Аб тэмпераменту» (De temperamentis, 1593), «Тэарэмы пра яды (лекі)» (De venenis, 1594) і філасофская праца, якая стала дысертацыяй ― «Этычны дыспут пра прыгажосць». У 1601 годзе слухаў лекцыі Галілея ў Падуе. Жывучы ў Страсбургу, навучаў французскай і нямецкай мовамі сына ваяводы віленскага Крыштафа Радзівіла ― Януша Радзівіла, затым маладога Рафала Ляшчынскага ― прадзеда караля Станіслава Ляшчынскага. У 1602 годзе Януш Радзівіл запрасіў Набароўскага ў якасці асабістага лекара, настаўніка і сакратара ў Нясвіж. Там, а таксама ў Вільні, Дзяляцічах, Капылі Набароўскі і пражыў доўгі час. Разам з Я. Радзівілам браў удзел у палітычным жыцці Вялікага Княства Літоўскага, суправаджаў Радзівіла ў паездках па Еўропе. У 1602—1633 гг. прадстаўляў у судах інтарэсы Януша і Кшыштафа (Пяруна) Радзівілаў. Па вяртанні князя ў Нясвіж, пасылаўся ім з таемнымі даручэннямі да еўрапейскіх правіцеляў. У 1633 годзе выбраны віленскім суддзёй гродскім. Быў кальвіністам, але стараўся захоўваць добрыя адносіны з каталікамі. У 1639 годзе, пасля таго як пасерб Набароўскага выпадкова стрэліў з лука ў абраз віленскага касцёла св. Міхаіла, віленскія жыхары разбурылі кальвінскі храм і пакаралі смерцю некалькі пратэстантаў. З-за перажыванняў, Даніэль Набароўскі цяжка захварэў і праз год памёр. Творчасць --------- Даніэля Набароўскага літаратуразнаўства з поўным правам лічыць пачынальнікам новага віду ў паэзіі барока. Такое змешванне стыляў незвычайна ў адным паэце сярэдзіны XVII стагоддзя: гэта і панегірыкі, і эпіграмы, і фрашкі. Тэмы досыць шырокія: любоўная лірыка, бытавыя карціны, філасофскія развагі. З Набароўскім ў польскую літаратуру прыйшлі як барочныя плыні консэптізм і культэранізм ― вытанчаная гульня слоў, іх сэнсавыя адценні, эфектна-мудрагелістая складанасць вобразаў, больш ўскладненая форма верша. Набароўскі звычайна не апісвае рэальнасць. Напрыклад, у лірычным вершы «На вочы каралевы агліцкай» ён выходзіць на абагульненыя асацыяцыі: «Твае ж, каралеўна, вочы сутнасць у выніку / свяцілы, зоркі, сонцы, нябёсы і багі». У іранічна-філасофскім вершы «Omnia si pebdas famam etc», ён устаўляе лацінскія словы: > Fama za nic nie stoi, gdy nie masz pieniędzy, > > Żaden nie da szeląga, byś był sto lat w nędzy. > > Perdas to marne słówko; servare potrzeba, > > By nie przyszło na starość żebrać sztuki chleba, > > Bo omnia straciwszy żaden nie ratuje, > > Ba, i szelągiem jednym więcej nie daruje. > > O memento, memento, na cię by pamiętać, > > Mógłby się człowiek nigdy lichoty nie lękać. > > O nieszczęście, nieszczęście, gdybyś chłopem było, > > Tak bym clę kijem walił, ażbyś się kurzyło! > > Не чужы Набароўскаму і гумар, яму належыць некалькі фрашак ― дасціпных вершаваных мініяцюр. Вось адна з іх ― «Łazarz do bogacza»: > Jak błogosławiony z błota, > > Jak złodziej rzeczon od złota, > > Jak szwiec od świece nazwany, > > Jak człowiek, człek malowany, > > Tak Jezuita z Jezusa, > > Strzeż się go, własna pokusa. > > Перакладаў з латыні вершы Мацея Сарбеўскага, санеты Петраркі з італьянскай мовы, рэлігійныя вершы Дзю Бартаса з французскай. Набароўскі як паэт быў амаль невядомы чытачу да XX стагоддзя. Зноскі ------ 1. 1 2 *Swartz A.* Daniel Naborowski — 2007.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q461'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1201876'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q302817'></a> 2. ↑ Daniel Naborowski // Faceted Application of Subject Terminology Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q3294867'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q846596'></a> 3. ↑ Daniel Naborowski 4. ↑ Katarzyna Banul. Daniel Naborowski – biografia **(нявызн.)**. 5. ↑ *Парэцкі Я.* Набароўскі Даніла // *Энцыклапедыя Вялікага Княства Літоўскага*. — Мн.: БелЭн, 2007. — С. 336. 6. ↑ *Грыцкевіч В.* Чатыры факелы ў цемры // *Маладосць*. — Мн.: 1972. — № 10. 7. ↑ *Waldemar Smaszcz.* wstęp Waldemar Smaszcz // *Smaczny kąsek. Daniel Naborowski. Poezje wybrane*. — Białystok: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1989. 8. ↑ *Липатов А. В.* Польская литература. XVII век // *История польской литературы*. — М.: Наука, 1968. 9. ↑ *Krzysztof Karasek.* Przedmowa // *Daniel Naborowski. Poezje wybrane*. — Warszawa: Ludowa Spółdzelnia Wydawnicza, 1980. 10. ↑ *Dürr-Durski J.* Daniel Naborowski. Monografia z dziejów manieryzmu i baroku w Polsce. — Lódz, 1966. Літаратура ---------- * *Czesław Hernas*. Barok. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 267. ISBN 83-01-13846-7. * *Czesław Hernas*. Literatura baroku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999, s. 302. ISBN 83-01-12895-X. * *Maciej Włodarski*. Nowo odkryte wiersze łacińskie Daniela Naborowskiego. W: Łacińska poezja w dawnej Polsce. Warszawa: Instytut Badań Literackich, 1995, s. 196. ISBN 83-85605-36-3. * Charakterystyka twórczości Daniela Naborowskiego (pol.). [dostęp 27 maja 2009]. * *Michael J. Mikoś*. Polish Baroque and Enlightenment Literature: An Anthology. Ed. Michael J. Mikoś. Columbus, Ohio/Bloomington, Indiana: Slavica Publishers. 1996. 104—108. ISBN 0-89357-266-7 Спасылкі -------- * Вершы Даніэля Набароўскага * Porównanie wiersza Daniela Naborowskiego pt.: «Róża» oraz wiersza Jarosława Marka Rymkiewicza pt.: «Róża oddana» Danielowi Naborowskiemu BRYK Stref wiedzy

**Марта Дацкая** (шведск.: Märta av Danmark; 1277, Данія — 2 сакавіка 1341 ці 3 кастрычніка 1341, Зеландыя) — каралева-кансорт Швецыі як жонка Біргера Магнусана. Ад нараджэння яе звалі **Маргарыта (Маргрэтэ) Эрыксдотэр**, але ў Швецыі яна была вядомая як Марта; у гісторыі яна засталася пад імем Марта Дацкая. Яна мела значны ўплыў на палітыку і была важнай дзеючай асобай у канфлікце Біргера са сваімі братамі. Біяграфія --------- Марта была дачкой караля Даніі Эрыка V і Агнесы Брандэнбургскай. Яе бацька быў забіты ў 1286 годзе, а маці, якая стала рэгентам, уступіла ў паўторны шлюб у 1293 годзе. Марта выйшла замуж за спадчынніка трона Швецыі Біргера у 1298 годзе. За два гады да гэтага яе брат, кароль Эрык VI, ажаніўся з сястрой яе мужа, прынцэсай Інгеборгай Шведскай. Шлюб быў арганізаваны калі яна была яшчэ дзіцем; неабходны дазвол ад таты быў атрыманы ў 1284 годзе. Яна ў асноўным выхоўвалася пры каралеўскім двары Швецыі сваёй будучай свякрухай, каралевай-удавой Хельвіг Гальштэйнскай. Як мінімум з 1295 года яна пражывала ў Швецыі пастаянна. ### Каралева 25 лістапада 1298 года яна пажаніліся на пышнай цырымоніі. Марта і Біргер выраслі разам, і іх шлюб апісваецца як шчаслівы. Яна мела вялікі ўплыў на мужа і дзяржаўныя справы. У 1299 годзе яна нарадзіла сына, які быў абвешчаны спадчыннікам пасаду ў 1304 годзе. Марта была каранаваная ў 1302 годзе, аднак ужо ў 1306 годзе браты караля адабралі сапраўдную ўладу ў мужа і жонкі. Марта адправіла свайго сына і спадчынніка да брата і нявестцы, сястры яе мужа, каралю і каралеве Даніі. У шведскай «Хроніцы Эрыка» Марта апісваецца як крыважэрная каралева. Падчас другога канфлікту мужа з яго братамі-герцагамі, каралеўская пара запрасіла іх на вялікія святы ў Нючэпінге, падчас якіх герцагі былі схоплены, заключаны і замараны голадам. Марта, заяўляла, што любіць іх як родных, аднак на свяце выглядала як ніколі шчаслівай, пры гэтым ведаючы, што ім прыгатавана. Яе весялосць была ўспрынятая як радасць ад маючай адбыцца помсты герцагам. Мяркуецца, што каралева Марта прыдумала гэты план разам з міністрам Іаганам Брунковым. ### Выгнаньне У 1318 годзе яе муж быў скінуты, а Нючэпінгскі замак захоплены. Марта бегла да свайго брата ў Данію, дзе правяла большую частку астатняга жыцця. Неўзабаве да яе далучыўся яе муж. Яна аўдавела ў 1321 годзе, перажыла смерць брата ў 1319 годзе і забойства сына ў 1320 годзе. У 1326—1329 гадах у Германіі яна вяла перамовы аб шлюбе сваіх дачок. Апошнія гады жыцця Марта правяла манашкай у манастыры Святога Пятра ў Нестведзе. Яна была пахавана ў царкве Святога Бента ў Рынгстэдзе. Дзеці ----- * Магнус Біргерсан (1300—1320), пакараны ў Швецыі * Эрык Біргерсан (пам. 1319), архідыякан ва Упсале, памёр у выгнанні * Агнеса Біргерсдотэр (пам. пасля 1344), манашка ў манастыры Слангерупа ў Даніі * Катарына Біргерсдотэр (пам. пасля 1320) Продкі ------ | ?Марта Дацкая — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Вальдэмар I Вялікі | | | | | | | | | | | | | | Вальдэмар II Пераможца | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Сафія Валадараўна | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Крыстафер I, кароль Даніі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Саншу I | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Берэнгарыя Партугальская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Дульса Арагонская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Эрык V Кліпінг | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Мсцівой I[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Самбар II[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Свініслава Польская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Маргарыта Памеранская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Генрых Борвін II[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Мацільда Мекленбургская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Крысціна, фурсціна Мекленбургская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марта Дацкая | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Атон I[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Альбрэхт II Брандэнбургскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Adelheid[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Іаган I Брандэнбургскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Conrad II, Margrave of Lusatia[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Мацільда фон Гройч[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Elisabeth of Greater Poland, Duchess of Bohemia[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Агнеса Брандэнбургская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Бернхард III[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Альбрэхт I[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Брыгіта Дацкая[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Юта Саксонская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Hermann I[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Агнеса Цюрынгская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Sophia of Wittelsbach[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Зноскі ------ 1. 1 2 Märta — 1917.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q379406'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1724971'></a> 2. 1 2 3 *Lundy D. R.* The Peerage<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> 3. ↑ *(unspecified title)* Праверана 7 жніўня 2020. 4. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Märta, Svenskt biografiskt lexikon (art av Hans Gillingstam), hämtad 2016-09-06. 5. ↑ Christer Öhman (Swedish): Helgon, bönder och krigare. Berättelser ur den svenska historien (Saints, farmers and warriors. Stories from the history of Sweden) 6. 1 2 3 4 Christer Öhman: *Helgon, bönder och krigare. Berättelser ur den svenska historien* [Saints, peasants and warriors. Stories from the Swedish history], 1994 Літаратура ---------- * Svensk Uppslagsbok, 1947 års utgåva. [Swedish dictionary, 1947 edition] 1947 (Swedish) * Wilhelmina stålberg (Swedish): *Anteqningar om svenska qvinnor* [Notes on Swedish women] * Dick Harrison (Swedish): *Jarlens sekel* [The century of the jarl] * Christer Öhman: *Helgon, bönder och krigare. Berättelser ur den svenska historien* [Saints, peasants and warriors. Stories from the Swedish history], 1994 | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Нацыянальная біяграфія Фінляндыя · Шведскі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | WikiTree · WeRelate · Sejm-Wielki.pl · Geni.com · genealogics.org |

«**Сэрца свету**» (руск.: Сердце мира) — мастацкі фільм 2018 года рэжысёркі Наталлі Мешчанінавай[ru]. Фільм быў прадстаўлены ў асноўнай конкурснай праграме ігравога кіно 25-га Мінскага міжнароднага кінафестывалю «Лістапад». Сюжэт ----- Ягор працуе ветэрынарам на адной з трэніровачных станцый для паляўнічых сабак дзесьці ў глушы. Лісы, алені, барсукі, сабакі — гэта яго жыццё. Жыве ён у прыбудове побач з домам гаспадара. Лечыць звяроў, чысціць клеткі, наглядае за рабочымі, сустракае кліентаў і іх сабак. З жывёламі яму прасцей, чым з людзьмі. Ён бярэцца за любую працу, абы стаць сваім для гаспадара станцыі Мікалая Іванавіча і яго блізкіх. Ягору хочацца амаль немагчымага — зрабiцца часткай гэтай сям’і. Акцёрскі склад -------------- * Сцяпан Дзявонін * Дзмітрый Паднозаў * Яна Секстэ * Віця Авадкоў * Яўген Сыты Узнагароды ---------- Паводле інфармацыі сайта «*Internet Movie Database*» фільм быў адзначаны 4 кінаўзнагародамі і яшчэ 14 намінацыямі. Зноскі ------ 1. ↑ Česko-Slovenská filmová databáze — 2001.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q3561957'></a> 2. ↑ Serdtse mira (2018) — IMDb (англ.). Сайт «*Internet Movie Database*». Праверана 22 кастрычніка 2021. 3. 1 2 Сэрца свету  (бел.). Сайт кінафестывалю «*Лістапад*». Праверана 22 кастрычніка 2021. 4. ↑ Serdtse mira — Awards (англ.). Сайт «*Internet Movie Database*». Праверана 22 кастрычніка 2021. Спасылкі -------- * Сэрца свету на сайце «*Internet Movie Database*» (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | AllMovie · AlloCiné · Česko-Slovenská filmová databáze · FilmAffinity · Internet Movie Database · Rotten Tomatoes | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) |

**Матэматычная індукцыя** — у матэматыцы — адзін з метадаў доказу. Звычайна выкарыстоўваецца, дзеля доказу нейкага сцвярджэння для ўсіх натуральных лікаў. Для гэтага, даказваецца «першае сцвярджэнне» — база індукцыі, і затым, даказваючы, што калі любое сцвярджэнне ў бясконцай паслядоўнасці сцвярджэнняў дакладна, то дакладна і наступнае — крок індукцыі. Дакладнае апісанне ------------------ Выкажам здагадку, што патрабуецца ўсталяваць справядлівасць бясконцай паслядоўнасці сцвярджэнняў, занумараваных натуральнымі лікамі: {\displaystyle P\_{1},P\_{2},\ldots ,P\_{n},P\_{n+1},\ldots } Прымем, што 1. Усталявана, што {\displaystyle P\_{1}} дакладна. (Гэтае сцвярджэнне завецца *базай індукцыі*.) 2. Для любога *n* даказана, што калі дакладна {\displaystyle P\_{n}}, то дакладна {\displaystyle P\_{n+1}}. (Гэтае сцвярджэнне завецца *індукцыйным пераходам*.) Тады ўсё сцвярджэнні нашай паслядоўнасці дакладныя. Пэўнасць гэтага метаду доказу выцякае з так званай **аксіёмы індукцыі**, пятай з аксіём Пеана, якія вызначаюць натуральныя лікі. Пэўнасць гэтага метаду доказу эквівалентная таму, што ў любым падмностве натуральных лікаў існуе мінімальны элемент. Існуе таксама варыяцыя, так званы прынцып поўнай матэматычнай індукцыі. Вось яго строгая фармулёўка: Хай маецца паслядоўнасць сцвярджэнняў {\displaystyle P\_{1},P\_{2},P\_{3}\ldots }. Прымем, што 1. Усталявана, што {\displaystyle P\_{1}} дакладна. 2. Для любога натуральнага {\displaystyle n} даказана, што калі дакладныя ўсё {\displaystyle P\_{1},P\_{2},P\_{3}\ldots P\_{n}}, то дакладна і {\displaystyle P\_{n+1}}. (Гэтае сцвярджэнне завецца *індукцыйным пераходам*.) Тады ўсё сцвярджэнні ў гэтай паслядоўнасці дакладныя. Прынцып поўнай матэматычнай індукцыі таксама выцякае з аксіёмы індукцыі і яму эквівалентны, гэта значыць яго можна ўзяць замест аксіёмы індукцыі ў аксіёмах Пеана. Прыклады -------- **Задача.** Даказаць, што, якое б ні было натуральнае *n* і сапраўднае *q*, адрозненае ад адзінкі, выконваецца роўнасць {\displaystyle 1+q+\cdots +q^{n}={\frac {1-q^{n+1}}{1-q}}.} **Доказ.** Індукцыя па *n*. *База*, *n* = 1: {\displaystyle 1+q={\frac {(1-q)(1+q)}{1-q}}={\frac {1-q^{1+1}}{1-q}}.} *Пераход*: выкажам здагадку, што {\displaystyle 1+q+\cdots +q^{n}={\frac {1-q^{n+1}}{1-q}},} тады {\displaystyle 1+q+\cdots +q^{n}+q^{n+1}={\frac {1-q^{n+1}}{1-q}}+q^{n+1}=} {\displaystyle ={\frac {1-q^{n+1}+(1-q)q^{n+1}}{1-q}}={\frac {1-q^{n+1}+q^{n+1}-q^{(n+1)+1}}{1-q}}={\frac {1-q^{(n+1)+1}}{1-q}}}, што і патрабавалася даказаць. **Каментар:** пэўнасць сцвярджэння {\displaystyle P\_{n}} у гэтым доказе — тое ж, што пэўнасць роўнасці {\displaystyle 1+q+\cdots +q^{n}={\frac {1-q^{n+1}}{1-q}}.} * Гл. таксама доказ аднаколернасці ўсіх канёў. Варыяцыі і абагульненні ----------------------- * Трансфінітная індукцыя * Структурная індукцыя. Літаратура ---------- * *Н. Я. Виленкин* Индукция. Комбинаторика. Пособие для учителей. М. Просвещение, 1976. — 48 с. * *Л. И. Головина, И. М. Яглом* Индукция в геометрии, «Популярные лекции по математике», Выпуск 21, Физматгиз 1961. — 100 с. * *Р. Курант, Г. Роббинс* «Что такое математика?» Глава I, § 2. * *И. С. Соминский* Метод математической индукции. «Популярные лекции по математике», Выпуск 3, Издательство «Наука» 1965.—58 с.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Драздовіч. **Язэ́п Нарцы́завіч Драздо́віч** (13 кастрычніка 1888, засценак Пунькі, цяпер Глыбоцкі раён — 15 верасня 1954, Падсвілле, Глыбоцкі раён; Псеўданімы: *Я. Нарцызаў*) — беларускі мастак, скульптар, этнограф, археолаг, педагог, пісьменнік. Адзін з заснавальнікаў беларускага нацыянальнага гістарычнага жывапісу, майстар дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Біяграфія --------- ### Дзяцінства і маладосць Язэп Драздовіч з маці і старэйшымі братамі. Дзісна, 1907 год Нарадзіўся 13 (1 ст. ст.) кастрычніка 1888 года ў засценку Пунькі Дзісенскага павета Віленскай губерні ў сям’і збяднелага шляхціца-арандатара. У два гады застаўся без бацькі, яго і пяцёра братоў выхоўвала маці Юзэфа, неўзабаве сям’я засталася без зямлі і дома. Сям’я мусіла часта пераязджаць, арандуючы чужую зямлю. Язэп Драздовіч пачаў вучобу ў прыватнай настаўніцы, пасля адвучыўся ў Дзісенскай гімназіі, а ў 1906 годзе пераехаў у Вільню, дзе паступіў у мастацкую школу вядомага расійскага жывапісца Івана Трутнева, якую скончыў у 1908 годзе. Праз нястачу Драздовіч падрабляў у мастацкіх майстэрнях, планаваў выехаць па заработкі за граніцу. Творчае станаўленне Язэпа Драздовіча адбывалася пад вялікім уплывам набіраўшага хаду беларускага нацыянальнага адраджэння. У гэты час Драздовіч робіць першыя крокі ў мастацтве: стварае серыю графічных работ з краявідамі Дзісеншчыны, аздабляе вокладку «Першага беларускага календара на 1910 год», выдадзенага Нашай Нівай. У 1910 годзе прызваны на службу ў расійскае войска. Пасля двух гадоў службы ў Саратаве ён скончыў курсы фельчараў і пачаў працаваць у амбулаторыі. Першую сусветную вайну Драздовіч сустракае ў дзеючай арміі, пры запасным батальёне на Заходнім фронце. Праз цяжкія ўмовы працы Язэп Драздовіч захварэў на брушны тыфус і на два месяцы трапіў у шпіталь. Пасля сямімесячнага адпачынку з адведваннем радзімы Драздовіч вяртаецца ў войска. ### Пасля рэвалюцыі Язэп Драздовіч (справа) ля вытоку Нямігі, чэрвень 1920 года. Фота Льва Дашкевіча. Язэп Драздовіч на беларускіх настаўніцкіх курсах у Менску, 1920 год У 1917 годзе, пасля сямі гадоў службы, Язэп Драздовіч вяртаецца дамоў. Жыў у родных, сваякоў на Дзісеншчыне ў фальварку Лявонаўка каля вёскі Германавічы, пасылаў у «Нашу Ніву» допісы пра клопаты хлебаробаў-землякоў. З аптымізмам вітаў Першы Усебеларускі з’езд. У лісце да Антона Грыневіча Драздовіч выказваў задуму аб арганізацыі акадэміі мастацтваў. На сваёй малой радзіме мастак стварыў народную бібліятэку, тэатр. У 1919 годзе, пасля стварэння БССР, Драздовіч пераехаў у Менск. У Менску працаваў у Беларускім літаратурна-выдавецкім аддзеле пры Камісарыяце асветы БССР, мастак-дэкаратар у «Беларускай хатцы», у 1919 годзе арганізаваў культурна-асветніцкае таварыства «Заранка», якое адкрывала школы, аматарскі тэатр, бібліятэку; выкладаў малюнак у беларускай гімназіі і жаночай прагімназіі, супрацоўнічаў з літаратурнымі выдавецтвамі як ілюстратар. За польскай акупацыяй Менска (9 жніўня 1919 — 11 ліпеня 1920) супрацоўнічаў з Часовым беларускім нацыянальным камітэтам і Беларускай вайсковай камісіяй, афармляў часопісы «Беларускае жыццё» і «Рунь». У Менску Драздовіч стварыў серыю ўнікальных малюнкаў гістарычных раёнаў места — Замчышча, Верхняга Рынка, Татарскага прадмесця. Даследаваў рэчышча Нямігі, праводзіў раскопкі ў Заслаўі, Свіры. ### 1920-я гады Верагодна, адступіў з Менска разам з польскімі войскамі ў ліпені 1920 года. Вярнуўся на родную Дзісеншчыну. Нягледзячы на перашкоды польскіх уладаў, ён разгортвае тут культурна-асветніцкую дзейнасць. У 1921—1924 гадах — кааператар. У 1921 годзе Драздовіч арганізаваў у вёсцы Сталіца беларускую школу, якая, аднак, праіснаваўшы толькі тры месяцы, была закрытая польскай адміністрацыяй. У гэты ж час Язэп Драздовіч спрабуе займацца літаратурнай дзейнасцю. Бярэцца за напісанне гістарычнага рамана пра часы Полацкага княства «Гарадольская Пушча», які аздабляе ўласнымі ілюстрацыямі. У 1923 годзе была выдадзена і прыхільна сустрэтая беларускай грамадскасцю аповесць Драздовіча «Вялікая шышка». Язэп Драздовіч супрацоўнічаў з Віленскім беларускім музеем імя Івана Луцкевіча. Дзеля папаўнення экспазіцыі ён займаўся раскопкамі гарадзішчаў, збіраў фальклор, ствараў шматлікія замалёўкі прадметаў матэрыяльнай культуры, архітэктуры, тыпажоў сялян. З гэтай мэтай у 1926 годзе Драздовіч выправіўся ў навукова-творчую экспедыцыю на Піншчыну, а ў наступныя два гады наведаў Трокі, Вільню, Меднікі, Крэва, Гальшаны, Ліду, Наваградак, Любчу, Мір. У выніку гэтых вандровак, якія ахапілі амаль усю Заходнюю Беларусь, з’явіліся ёмістыя альбомы графікі. Язэп Драздовіч з вучнямі Радашковіцкай беларускай гімназіі, каля 1927 г. Драздовіч у мастацкай студыі пры Віленскай беларускай гімназіі, у цэнтры Рыгор Шырма. 1926—1927 гг. У 1924—1926 гадах выкладаў маляванне ў Глыбоцкай польскай школе, актыўна супрацоўнічаў з Таварыствам беларускай школы. Працаваў у Радашковіцкай беларускай гімназіі імя Францішка Скарыны. У 1926—1927 гадах супрацоўнічаў з сатырычным часопісам «Маланка». У 1927 годзе заснаваў мастацкую студыю пры Віленскай беларускай гімназіі. Пры студыі Язэп Драздовіч гуртаваў маладых беларускіх мастакоў, сярод якіх былі Васіль Сідаровіч і Мікола Васілеўскі. У 1927—1929 гадах выкладаў маляванне ў Наваградскай беларускай гімназіі. Драздовіч усталяваў шчыльныя сувязі з Інстытутам беларускай культуры ў Менску (з 1929 года — Акадэмія Навук), дасылаў замалёўкі і абмеры драўлянай архітэктуры і прадметаў сялянскага побыту. За мастацкія і навуковыя работы неаднаразова ўзнагароджваўся прэміямі Акадэміі Навук. На пачатку 1930-х гадоў непрацяглы час працуе на Беласточчыне на запросіны ТБШ: афармляе спектаклі на аматарскай сцэне таварыства, удзельнічае ў працы кааператыўнага выдавецтва «Сяўба». Адметнай рысай Язэпа Драздовіча было захапленне космасам. У 1931 годзе Драздовіч выдаў у Вільні на беларускай мове кнігу па астраноміі «Нябесныя бегі», у якой выклаў шэраг сваіх тэорый, у прыватнасці, пра паходжанне планет Сонечнай сістэмы і вярчэнні Зямлі. Выданне ўпрыгожылі ўласныя рысункі аўтара. У 1931—1933 гадах Драздовіч працягнуў тэму космасу трыма серыямі графічных малюнкаў і жывапісных палотнаў «Жыццё на Марсе», «Жыццё на Сатурне» і «Жыццё на Месяцы». ### Дзісенскі перыяд Аўтапартрэт, 1943 год Магіла Язэпа Драздовіча на могілках паміж вёскамі Ліпляні і Малыя Давыдкі. Стэла з барэльефам «вечнага вандроўніка» ў выкананні Алеся Шатэрніка У 1933 годзе Драздовіч вяртаецца на Дзісеншчыну да брата Канстанціна. Тут мастак стварыў вялікую колькасць графічных і жывапісных твораў. Язэп Драздовіч працягнуў супрацоўніцтва з Беларускім музеем імя Івана Луцкевіча, дасылаючы туды замалёўкі замчышчаў, гарадзішчаў, сялянскай архітэктуры і побыту. Разам з Міхасём Машарам і Янкам Пачопкам Драздовіч стварыў культурны асяродак у Летніках і Германавічах. Штогод улетку мастак выпраўляўся ў вандроўкі па краі, у часе якіх вырабляў для вяскоўцаў маляваныя дываны і партрэты. Пасля далучэння Заходняй Беларусі да БССР вучыўся на кароткачасовых настаўніцкіх курсах і ў 1940—1941 гадах працаваў настаўнікам малявання і батанікі ў Глыбокім і Лужках. Праз нястачу настаўнікаў ён быў вымушаны выкладаць усе прадметы, у тым ліку астраномію, маляванне і гісторыю. Педагагічная дзейнасць Драздовіча перапынілася ў 1941 годзе ў сувязі з нападам нацысцкай Германіі на СССР у Другой сусветнай вайне. У часе нямецкай акупацыі Драздовіч працягнуў сваю творчую дзейнасць і стварыў шэраг мастацкіх палотнаў. Па заканчэнні вайны праз праблемы са здароўем Язэп Драздовіч мала працаваў. Асноўнай крыніцай заработку былі маляваныя дываны для сялян. Зрэдчас пісаў краявіды, партрэты. Савецкія чыноўнікі ад ідэалогіі і культуры ставіліся да творчасці Язэпа Драздовіча як да нявартай увагі. Прыкладам таму служыць унікальны роспіс сталоўкі ў Лужках, які быў зафарбаваны на загад полацкага чыноўніка. Драздовіч не быў прыняты ў Саюз мастакоў Беларусі. Мастак трагічна памёр. Беспрытомнага «дзядзьку Язэпа» знайшлі на дарозе сяляне. Яго адвезлі ў Падсвільскую бальніцу, дзе праз некаторы час ён памёр. Пахаваны Драздовіч на могілках паміж вёскамі Ліпляні і Малыя Давыдкі. У 1982 годзе на магіле ўстаноўлена стэла з барэльефам «вечнага вандроўніка» (скульптар Алесь Шатэрнік). Творчасць --------- Вокладка Першага беларускага календара Нашай Нівы на 1910 год, аздобленая малюнкам Драздовіча У Язэпа Драздовіча было шырокае кола інтарэсаў: гісторыя, археалогія, этнаграфія, літаратура, астраномія. Ён запісваў фальклор і апрацоўваў для слоўнікаў народную лексіку Дзісеншчыны і Піншчыны, склаў зборнік «Песні Дзісеншчыны». Пісаў вершы, прозу, вёў дзённікі. У 1923 годзе ў Вільні была надрукаваная першая частка яго аповесці «Вар’ят без вар’яцтва». Бальшыня ягоных твораў, у тым ліку паэма «Трызна мінуўшчыны», прысвечаная старажытнай Полаччыне, і гістарычная аповесць «Гарадольская пушча», апавяданне «Сон Гараноса» з ягонымі ілюстрацыямі засталіся ў рукапісах. У паэме «Трызна мінуўшчыны» (працоўныя назвы «Песні аб мінуўшчыне, або Беларусь спрадвеку», 1936 год) Драздовіч апісвае падзеі, якія адбываліся на нашых землях ад VI да XX ст. У паэме аўтар сам выступае ў якасці Бая-песняра, постаць, якая паўтараецца ў дальнейшых этапах творчасці Язэпа Драздовіча. Падзеі ў аповесці «Гарадольская пушча» адбываюцца на роднай яму Дзісеншчыне ў XIII ст. У Вільні пад псеўданімам *Я. Нарцызаў* выдаў кніжку «Пабрацімцы і вялікая шышка» (1923). Навукова-папулярнае выданне «Нябесныя бегі» (1931)У Свіры праводзіў археалагічныя даследаванні. У ненадрукаванай працы «Дзісенская дагістарычная старына» апісаў 30 археалагічных помнікаў. Адкрыў некалькі стаянак каменнага і бронзавага вякоў, шмат каменных крыжоў, сабраў калекцыю каменных сякер. У выніку археалагічных пошукаў напісаў працу «Дзе знаходзяцца Дудуткі і Гародня». Дзённікі Язэпа Драздовіча, якія ён вёў у 1930—1950-я гады, былі надрукаваныя ў 1991 годзе («Маладосць» № 5—12). Аўтар навукова-папулярнай брашуры па астраноміі «Нябесныя бегі» (1931). Найбольш вядомы як мастак. Першыя малюнкі Язэпа Драздовіча — «Трызна мінуўшчыны», «Брама будучыні» зробленыя ў 1907 годзе пад уплывам Мікалоюса Чурлёніса. Сімвалічны сэнс мелі і зробленыя мастаком вокладкі «Першага беларускага календара на 1910 год», кнігі Канстанцыі Буйло «Курганная кветка» (1914), «Школьнага спеўніка» Антона Грыневіча (1920), і інш. 3 самага пачатку сваёй творчай дзейнасці выкарыстоўваў гістарычныя рэаліі і матывы. Намаляваў у рэалістычным характары серыю графічных краявідаў «Дзісеншчына» з сялянскімі сядзібамі і палеткамі, у карцінах гэтай серыі мастак даў паэтычны вобраз роднага краю («Стадолішча», «Вёска Лаўрынаўка», «Гараватка», «Пунькі», «Александрыя», «Стары вадапуск», «Над Дзісёнкай» і інш.). У канцы 1910 — пач. 1920-х стварыў графічныя серыі «Старажытны Менск», «Заслаўе», «Старажытная будоўля на Беларусі», «Вежа Празор», «Менск, Высокае месца», «Месца ўпадзення Нямігі ў Свіслач». Графічныя малюнкі Язэпа Драздовіча ўпрыгожылі падручнік геаграфіі Аркадзя Смоліча. На мяжы 1910—1920-х зрабіў графічныя партрэты полацкіх і смаленскіх князёў, у тым ліку Усяслава Чарадзея, жывапісныя карціны «Спаленыя сядзібы», «Усяслаў Чарадзей у парубе пад палатамі кіеўскага князя», «Пагоня Ярылы», альбом графікі «Глыбокае». У гэты час Язэп Драздовіч склаўся як мастак гістарычнай тэмы. У 2-й пал. 1920-х гадоў стварыў вялікія графічныя серыі (па 14—16 лістоў) «Глыбокае», «Піншчына», «Мір», «Любча», «Шчорсы», «Наваградак і Наваградчына», «Ліда», «Крэва», «Гальшаны», «Баруны», «Трокі», «Меднікі», «Кушляны», «Жупраны», прысвечаныя гарадзішчам, замкам і культавым збудаванням, жывапісныя партрэты Францішка Скарыны і Францішка Багушэвіча. Шэраг твораў гэтай серыі вызначаюцца мастацкай завершанасцю, пранікнёнасцю. У гэты час мастак шмат вандраваў па Дзісеншчыне, Піншчыне, дзе рабіў графічныя замалёўкі, збіраў этнаграфічныя матэрыялы для «Беларускага этнаграфічнага слоўніка». У 1927 годзе і 1-й пал. 1940-х гадоў напісаў некалькі карцін і акварэлей, прысвечаных Францыску Скарыну. Паводле матываў «Слова пра паход Ігараў» напісаў карціну «Песня Баяна». У 1940—1946 гадах вяртаецца да матываў мінулага — карціны «Палачане выганяюць накінутага ім князя», «Усяслаў Чарадзей пад Гародняй», «Пярсцёнак Усяслава Чарадзея». Язэп Драздовіч — пачынальнік (у пач. 1930-х) касмічнай тэмы ў выяўленчым мастацтве: серыі «Жыццё на Марсе», «Артаполіс», «Жыццё на Венеры» (1931), «Жыццё на Сатурне» і «Жыццё на Месяцы» (1932), «Космас» (1940). Маляваў насценныя дываны, адметныя арыгінальнай пабудовай кампазіцыі (сюжэтны малюнак у цэнтры з расліннай абмалёўкай). Працаваў у галіне скульптуры: бюст Францішка Скарыны (1916), «Плач Гарыславы» (выява полацкай княжны Рагнеды, 1916), партрэты-барэльефы Міхася Машары, Антона Грыневіча, Янкі Пачопкі, сваёй маці. Значнасць асобы Драздовіча -------------------------- «Вечны вандроўнік», помнік Язэпу Драздовічу ў Траецкім прадмесці Мінска Сучаснае беларускае мастацтва творча наследуе спадчыну Драздовіча. Мастацтвазнаўца Надзея Усава згадвае: *Значнасць Драздовіча як першага нацыянальнага мастака, народнага філосафа-ўтапіста, самабытнага і арыгінальнага мастака-візіянера выключная для культуры Беларусі*. Сучасныя мастакі звяртаюцца да творчасці Драздовіча ў сваіх працах. Творча пераасэнсоўвае спадчыну Язэпа Драздовіча яго зямляк Эдуард Мацюшонак. У незалежнай Беларусі творчасць Язэпа Драздовіча праз яе нацыянальную скіраванасць падвяргаецца цэнзуры. Так, карціна Пагоня (1927), якая з’яўляецца адной з найважнейшых прац мастака, не ўвайшла ў альбом, выдадзены ў 2012 годзе Нацыянальным мастацкім музеем Беларусі. Карціна не была выстаўленая і на выстаўцы «Сусвет Язэпа Драздовіча», якая праходзіла ў 2018 годзе ў Нацыянальным мастацкім музеі да 130-годдзя з дня нараджэння мастака, хоць карціна захоўваецца ў фондах гэтага музея. Ушанаванне памяці ----------------- Язэп Драздовіч. Марка Белпошты, 1994 За савецкім часам творчая спадчына Язэпа Драздовіча ігнаравалася афіцыйнымі ўладамі, бо не стасоўвалася з камуністычнымі ўяўленнямі аб мастацтве. Імя мастака зноў атрымала шырокую вядомасць дзякуючы пісьменніку Арсеню Лісу, які ў 1984 годзе выдаў кнігу «Вечны вандроўнік», прысвечаную жыццю і творчасці Драздовіча. У наш час у гонар Язэпа Драздовіча названа вуліца ў мінскім мікрараёне Лошыца, вуліцы ў Оршы, Маладзечне, Глыбокім, Шаркаўшчыне, Радашковічах, Навагрудку. У Траецкім прадмесці Мінска ўсталяваны помнік Язэпа Драздовіча аўтарства скульптара Ігара Голубева. У 2012 годзе да Дня беларускага пісьменства ў Глыбокім быў усталяваны бюст Язэпа Драздовіча на Алеі знакамітых землякоў. У 2018 годзе магіла Язэпа Драздовіча была ўнесеная ў спіс гісторыка-культурных каштоўнасцяў Беларусі, у гэтым жа годзе на месцы хутара Пунькі быў усталяваны памятны знак у гонар мастака. У Глыбокім працуе Глыбоцкая дзіцячая мастацкая школа імя Язэпа Драздовіча. Імем Драздовіча названы Германавіцкі музей мастацтва і этнаграфіі (Шаркаўшчынскі раён Віцебскай вобласці). На радзіме мастака ў вёсцы Пунькі Глыбоцкага раёна штогод праводзяцца міжнародныя пленэры яго імя. У музеі-пакоі народнай творчасці, што створаны ў мясцовай сярэдняй школе — яго карціны, дываны, графічныя работы, матэрыялы пра жыццё і творчасць майстра. Творы Язэпа Драздовіча захоўваюцца ў Нацыянальным музеі Літвы, Нацыянальным музеі гісторыі і культуры Беларусі, Нацыянальным мастацкім музеі, Музеі старажытнабеларускай культуры, у Цэнтральнай навуковай бібліятэцы імя Якуба Коласа, Музеі Якуба Коласа, у некаторых рэгіянальных музеях Беларусі і ў прыватных калекцыях. У красавіку 2013 года ў Маладзечне была праведзеная навукова-краязнаўчая канферэнцыя «Шляхамі Язэпа Драздовіча». У 2018 годзе ў Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі праведзеная выстаўка «Сусвет Язэпа Драздовіча, прысвечаная 130-годдзю з дня нараджэння мастака. Галерэя ------- ### Гістарычныя сюжэты * Усяслаў Полацкі ў парубе пад палатамі кіеўскага князя, 1923 г. Нацыянальны мастацкі музей Беларусі, Мінск.Усяслаў Полацкі ў парубе пад палатамі кіеўскага князя, 1923 г. *Нацыянальны мастацкі музей Беларусі, Мінск*. * Пагоня, 1927 г. Нацыянальны мастацкі музей Беларусі, Мінск.Пагоня, 1927 г. *Нацыянальны мастацкі музей Беларусі, Мінск*. * Друкарня Францішка Скарыны ў Вільні, 1940—1943 гг. Музей старажытнай беларускай культуры Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору НАН Беларусі, Мінск.Друкарня Францішка Скарыны ў Вільні, 1940—1943 гг. *Музей старажытнай беларускай культуры Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору НАН Беларусі, Мінск*. * Усяслаў Чарадзей пад Гародняй, 1944 г. Музей старажытнай беларускай культуры Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору НАН Беларусі, Мінск.Усяслаў Чарадзей пад Гародняй, 1944 г. *Музей старажытнай беларускай культуры Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору НАН Беларусі, Мінск*. ### Помнікі архітэктуры * Германавічы. Касцёл, 1917Германавічы. Касцёл, 1917 * Менск. Выгляд са Шпітальна-Траецкага завулка, 1919 г.Менск. Выгляд са Шпітальна-Траецкага завулка, 1919 г. * Менск. Абрыў Замкавай гары і прыбярэжная грэбля на правым беразе ракі Свіслач, 1920 г. Нацыянальны мастацкі музей Беларусі, Мінск.Менск. Абрыў Замкавай гары і прыбярэжная грэбля на правым беразе ракі Свіслач, 1920 г. *Нацыянальны мастацкі музей Беларусі, Мінск*. * Глыбокае. Кармеліцкі касцёл і кляштар, 1925 г.Глыбокае. Кармеліцкі касцёл і кляштар, 1925 г. ### Касмавізіі * Над безданню, 1931 г. Нацыянальны мастацкі музей Беларусі, Мінск.Над безданню, 1931 г. *Нацыянальны мастацкі музей Беларусі, Мінск*. * Абсерваторыя на кальцы Сатурна, 1931 г. Нацыянальны мастацкі музей Беларусі, Мінск.Абсерваторыя на кальцы Сатурна, 1931 г. *Нацыянальны мастацкі музей Беларусі, Мінск*. * Сустрэча вясны на Сатурне, 1931 г. Музей старажытнай беларускай культуры Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору НАН Беларусі, Мінск.Сустрэча вясны на Сатурне, 1931 г. *Музей старажытнай беларускай культуры Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору НАН Беларусі, Мінск*. * Космас, 1940—1943 гг. Музей старажытнай беларускай культуры Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры, Мінск.Космас, 1940—1943 гг. *Музей старажытнай беларускай культуры Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры, Мінск*. ### Краявіды * Далёкая краіна, 1933 г. Глыбоцкі гісторыка-этнаграфічны музей, Глыбокае.Далёкая краіна, 1933 г. *Глыбоцкі гісторыка-этнаграфічны музей, Глыбокае*. * Краявід з цягніком, 1936 г. Мастацкі фонд Беларускага саюза мастакоў (Полацкая мастацкая галерэя), Полацк.Краявід з цягніком, 1936 г. *Мастацкі фонд Беларускага саюза мастакоў (Полацкая мастацкая галерэя), Полацк*. * Ляскова, 1936 г. Нацыянальны гістарычны музей Беларусі, Мінск.Ляскова, 1936 г. *Нацыянальны гістарычны музей Беларусі, Мінск*. * Гара Гарватка, 1952 г. Літаратурна-мемарыяльны музей Якуба Коласа, Мінск.Гара Гарватка, 1952 г. *Літаратурна-мемарыяльны музей Якуба Коласа, Мінск*. ### Маляваныя дываны * Дзве дзяўчыны на мастку, 1930-я гг. Гісторыка-культурны музей-запаведнік «Заслаўе».Дзве дзяўчыны на мастку, 1930-я гг. *Гісторыка-культурны музей-запаведнік «Заслаўе»*. * Месяцовая ноч, 1937 г. Гісторыка-культурны музей-запаведнік «Заслаўе».Месяцовая ноч, 1937 г. *Гісторыка-культурны музей-запаведнік «Заслаўе»*. * Красналюдка — казачнік-бай, 1948 г. Гісторыка-культурны музей-запаведнік «Заслаўе».Красналюдка — казачнік-бай, 1948 г. *Гісторыка-культурны музей-запаведнік «Заслаўе»*. * Як мужык з панам цягаецца, 1930-я гг. Полацкая мастацкая галерэя, Полацк.Як мужык з панам цягаецца, 1930-я гг. *Полацкая мастацкая галерэя, Полацк*. Гл. таксама ----------- * Маляваныя дываны Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ліс А. Майсяёнак А. 1996, с. 276. 2. ↑ *Н.М.Усава.* Уступ // Язэп Драздовіч. — 2-е выданне, дапоўненае. — Мн.: Беларусь, 2012. — С. 12. — 96 с. — 1 500 экз. — ISBN 978-985-01-1011-4. 3. ↑ Мастак пра мастака: Эдуард Мацюшонак пра асобу і творчасць Язэпа Драздовіча Архівавана 5 сакавіка 2016. // «Рэгіянальная газета» 4. ↑ Драздовіч Язэп. Альбом **(нявызн.)**(недаступная спасылка). prastora.by. Архівавана з першакрыніцы 18 верасня 2018. Праверана 18 верасня 2018. 5. ↑ *Віктар Марціновіч*. Драздовіч без «Пагоні» **(нявызн.)**(недаступная спасылка). budzma.by (26 чэрвеня 2018). Архівавана з першакрыніцы 18 верасня 2018. Праверана 18 верасня 2018. 6. ↑ *Уладзімір Арлоў*. Язэп Драздовіч. Імёны Свабоды (бел. (тар.))  **(нявызн.)**?. svaboda.org (12 кастрычніка 2006). Архівавана з першакрыніцы 14 верасня 2018. Праверана 14 верасня 2018. 7. ↑ Алею знакамітых землякоў урачыста адкрылі на Дзень пісьменства ў Глыбокім **(нявызн.)**. kraj.by (3 верасня 2012). Праверана 14 верасня 2018. 8. ↑ Могила Язепа Дроздовича стала историко-культурной ценностью (руск.). belta.by (14 верасня 2018). Архівавана з першакрыніцы 16 верасня 2018. Праверана 16 верасня 2018. 9. ↑ У Глыбоцкім раёне ўсталявалі памятны знак Язэпу Драздовічу **(нявызн.)**. euroradio.fm (12 кастрычніка 2018). Архівавана з першакрыніцы 15 кастрычніка 2018. Праверана 15 кастрычніка 2018. 10. ↑ Facebook **(нявызн.)**. *www.facebook.com*. Праверана 18 верасня 2023. 11. ↑ Канферэнцыя, прысвечаная Язэпу Драздовічу, прайшла ў Маладзечне Архівавана 24 верасня 2015. // «Рэгіянальная газета» 12. ↑ Творчасць Драздовіча — прыклад нацыянальнага мастацтва Архівавана 19 красавіка 2014. // «Рэгіянальная газета» 13. ↑ Выстава «Сусвет Язэпа Драздовіча» **(нявызн.)**(недаступная спасылка). artmuseum.by. Архівавана з першакрыніцы 20 верасня 2018. Праверана 24 верасня 2018. Літаратура ---------- | | | --- | | * Багданава Г. Касмічныя хронікі Язэпа Драздовіча / Г. Багданава // Бярозка. — 2002. — № 2. — С. 24-25. * Беларуская энцыклапедыя: у 18 т. — Мн. 1988. — Т. 6. — С. 194—195. * Габрусь Т. Зорны шлях вечнага вандроўніка : да 120-годдзя Язэпа Драздовіча / Т. Габрусь // Роднае слова. — 2008. — № 10. — С. 98-101. * Ліс А. Вечны вандроўнік: нарыс / А. С. Ліс; [маст. М. Купава]. — Мн. 1984. — 253 с. * Ліс А. Вечны вандроўнік // Памяць: гіст.-дакум. хроніка Глыбоцкага раёна. — Мн.: БелЭн, 1995. — 454 с.: іл. * Коўрык А. Праламленне мастацкіх традыцый у маляванках Язэпа Драздовіча / А. Коўрык // Мастацтва. — 2003. — № 3. — С. 19-20. * Кулажанка Л. Мальдзіс А. Сачанка С. Літаратурныя мясціны Беларусі: Краязн. даведнік: У 3 кн. Кн. 1.: Брэсц. Віцеб. і Гомел. вобл. — Мн.: БелЭн, 2000. — 288 с. * Ляхоўскі У. Мінскі перыяд жыцця Язэпа Драздовіча (1919—1921 гг.): у адлюстрванні новых архіўных дакументаў // Знакамітыя мінчане ХІХ-ХХ стст. Матэрыялы беларуска-польскай навук. канферэнцыі, Мінск, 12 лістапада 2008 г. — Мінск: Польскі інстытут у Мінску, 2010. — С. 92—101. * Малаш Ю. Язэп Драздовіч — вандроўнік, мастак, гісторык / Ю. Малаш // Беларускі гістарычны часопіс. — 1999. — № 2. — С. 78-82. * Мяснікоў А. Сто асоб беларускай гісторыі : гістарычныя партрэты / А. Мяснікоў. — Мн. 2008. — С. 205—207. * Русецкі А. Мастацкая культура Віцебскага Паазер’я / А. У. Русецкі, Ю. А. Русецкі. — Мн. 2005. — С. 294—297. * Усава Н. Матывы і вобразы графікі Язэпа Драздовіча / Н. Усава // Роднае слова. — 1998. — № 10. — С. 160—165. * *Ліс А. Майсяёнак А.* Драздовіч Язэп // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 3 Гімназіі — Кадэнцыя / Беларус. Энцыкл. / Рэдкал. Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.). — Мінск: БелЭн, 1996. — С. 275—277. — 527 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2. * Язэп Драздовіч. Альбом. Мн. 1993. * Язэп Драздовіч. Альбом-манаграфія / уклад. М. Купава; рэд. рада У. Басалыга і інш. — Мн. 2002. — 179 с. * Язэп Драздовіч — асоба, творчасць. Мастацтва — інсітус / уклад. В. Лабачэўскай. — Мн. 1997. — 86 с. * *Ірына Галуза.* Язэп Драздовіч. Моўная і этнаграфічная спадчына: архіўныя матэрыялы. — Мн .: Беларуская навука, 2022. — 676 с. — 300 экз. — ISBN 978-985-08-2860-6. | Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Язэп Нарцызавіч Драздовіч * drazdovich.by Сайт, прысвечаны творчасці Язэпа Драздовіча * Беларускія замкі на малюнках Язэпа Драздовіча **(нявызн.)**. pawet.net. Архівавана з першакрыніцы 14 верасня 2018. Праверана 14 верасня 2018. * *Ірына Волах, студыя «Летапіс»*. Язэп Драздовіч. Неба і Зямля **(нявызн.)**. * *С. Агеенка, ТА «Тэлефільм» (1997)*. Язэп Драздовіч. Летуценні **(нявызн.)**. * *Алена Сівіцкая ТА «Эксперымент»*. Язэп Драздовіч. Мастак, летуценнік, творца, навуковец і гістарычная асоба **(нявызн.)**. * *Васіль Дэ Эм (Васіль Дранько-Майсюк)*. Мастак, які марыў зьбегчы на іншыя плянэты (бел. (тар.))  **(нявызн.)**?. svaboda.org (13 кастрычніка 2018). Архівавана з першакрыніцы 15 кастрычніка 2018. Праверана 15 кастрычніка 2018. * *Любовь Касперович*. Как Менделеев. Что за художник видел в снах свои картины (руск.). tut.by (12 кастрычніка 2018). Архівавана з першакрыніцы 15 кастрычніка 2018. Праверана 15 кастрычніка 2018. * Першы празаічны твор Язэпа Драздовіча, які чакаў публікацыі больш за стагоддзе | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Rodovid | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 1041912986 · ISNI: 0000 0001 1416 6376 · LCCN: nr95032215 · NKC: js2016933501 · NLP: a0000002153854 · NUKAT: n2006081408 · SUDOC: 18182308X · VIAF: 167033333 | |

**Эніра Браніцкая** (нар. 31 жніўня 1981, Мінск) — былая палітвязень Беларусі, вязень сумлення. Праваабаронца. Біяграфія --------- Эніра Браніцкая нарадзілася 31 жніўня 1981 года ў Мінску. * У 1998 годзе скончыла гімназію і паступіла на аддзяленне паліталогіі юрыдычнага факультэта БДУ. * У 2003 годзе скончыла ўніверсітэт з дыпломам з адзнакай і паступіла ў аспірантуру на кафедру паліталогіі. Была адтуль выключаная падчас зняволення. * У 2004—2005 гг. чытала ў БДУ курс «Ідэалогія беларускай дзяржавы». * Брала ўдзел у працы гуманітарных грамадскіх арганізацый: працавала валанцёрам у дзіцячым лагеры ў Ірландыі (2002), у доме інвалідаў у Францыі (2003), была арганізатарам праекту аказання дапамогі недзяржаўнай дабрачыннай арганізацыі «Беларускі дзіцячы хоспіс» у Мінску (2004). * Працавала ў грамадскай ініцыятыве «Партнёрства», куды прыйшла падчас парламентскіх выбараў 2004 года. * Была супрацоўніцай камітэта абароны рэпрасаваных «Салідарнасць» (з 2007 г.) * З 2010 года дырэктар офіса па правах людзей з інваліднасцю. * Сузаснавальніца Ініцыятывы «Праваабаронцы супраць катаванняў». * Удзельнічала ў місіях па назіранні за выбарамі ва Украіне, Сербіі, Македоніі, Францыі, Кыргызстане, Румыніі і ў Манака. * Эксперт місіі Бюро па дэмакратыі і правах чалавека АБСЕ. **Сям'я:** муж Валянцін — перакладчык, сын Мацвей, дачка — Ульяна. Пераслед за грамадскую дзейнасць -------------------------------- У кастрычніку 2005 года сябры грамадскай ініцыятывы «Партнёрства» спрабавалі правесці ўстаноўчы сход з мэтай рэгістрацыі арганізацыі, аднак з’езд быў спынены міліцыяй. Удзельнікаў з’езда абвінавацілі ў правядзенні несанкцыянаванага сходу. Каля 70 актывістаў трапілі ў аддзяленне міліцыі. Эніра Браніцкая, на той час намеснік старшыні арганізацыі, была асуджана на 15 сутак арышту. Суд Маскоўскага раёна г. Мінска прызнаў яе вінаватай у парушэнні ч. 2 арт. 167 КаАП РБ — удзел у несанкцыянаваным мерапрыемстве. Таксама па 15 сутак арышту атрымалі кіраўнік арганізацыі Мікалай Астрэйка і ягоны намеснік Аляксандр Бондараў. Святлане Конанавай вынеслі штраф у памеры 30 базавых велічыняў. 8 лістапада 2005 Эніра Браніцкая выйшла са спецпрыёмніка-размеркавальніка пасля 10 сутак арышта. У 2006 годзе грамадская ініцыятыва «Партнёрства» збіралася назіраць за ходам прэзідэнцкіх выбараў. Напярэдадні выбараў, 22 лютага 2006 г. Э. Браніцкую арыштавалі і змясцілі ў СІЗА КДБ разам з іншымі прадстаўнікамі «Партнерства» Цімафеем Дранчуком, Аляксандрам Шалайкам і Мікалаем Астрэйкам. За некалькі тыдняў да выбараў тагачасны старшыня КДБ Сцяпан Сухарэнка заявіў, што арышты адбыліся ў сувязі з датычнасцю да падрыхтоўкі сілавога звяржэння ўлады. Паводле С. Сухарэнкі, сцэнар апазіцыі прадугледжваў правядзенне ў Мінску шматтысячнага мітынгу, падчас якога «у натоўпе планавалася ўзарваць выбуховыя прыстасаванні», гаворка тады ішла і пра дохлых пацукоў, якімі апазіцыя мелася атруціць ваду ў Мінску. Акрамя таго, гаварылася, што «Партнёрства» нібыта падрыхтавала фальшывыя пратаколы «экзіт-полаў», паводле якіх перамогу на выбарах мусіў атрымаць апазіцыйны кандыдат Аляксандр Мілінкевіч. 2 сакавіка 2006 г. Э. Браніцкай і Ц. Дранчуку, М. Астрэйку, А. Шалайку было прад’яўлена абвінавачванне па ч. 2 арт. 193 КК РБ (арганізацыя ці кіраванне дзейнасцю грамадскага аб’яднання, рэлігійнай арганізацыі, якая пасягае на асобу, правы і абавязкі грамадзян). Э. Браніцкая знаходзілася пад вартай спачатку ў следчым ізалятары КДБ, потым — у СІЗА МУС на вуліцы Валадарскага. 4 жніўня 2006 г. падчас судовага разбіральніцтва ў судзе Цэнтральнага раёна г. Мінска абвінавачванні па ч. 2 арт. 193 КК РБ былі знятыя, а прысуд суддзя Леанід Ясіновіч вынес па арт. 193.1 КК РБ (незаконная арганізацыя дзейнасці грамадскага аб’яднання, рэлігійнай арганізацыі ці фонду ці ўдзел у іх дзейнасці). Э. Браніцкая была асуджана да шасці месяцаў арышту. Праваабарончая арганізацыя Amnesty International прызнала Эніру Браніцкую вязнем сумлення. 21 жніўня 2006 г. Э. Браніцкая была вызваленая пасля заканчэння тэрміну яе арышту. Зноскі ------ 1. ↑ AMNESTY INTERNATIONAL ПРЕСС-РЕЛИЗ 2. 1 2 3 Эніра Браніцкая З кнігі «Будзіцелі» 3. 1 2 3 Эніра Браніцкая 4. ↑ Камітэт абароны рэпрэсаваных «Салідарнасць» падвёў вынікі трохгадовай дзейнасці 5. ↑ [Еднасць праваабаронцаў волі. Хроніка «Салідарнасці». / Рэд. С.Цітова. — Мінск, 2016. — 176 с. С.103.] 6. ↑ Энира Броницкая: В глобальном смысле в Беларуси возможно все! 7. ↑ Вместе изменим условия содержания административно арестованных! 8. 1 2 3 Знакомьтесь: Энира Броницкая!(недаступная спасылка) 9. ↑ Агляд-хроніка парушэнняў правоў чалавека ў Беларусі ў 2005 годзе. С. 232 10. ↑ На 15 суток арестована заместитель руководителя гражданской инициативы «Партнерство» Энира Броницкая 11. ↑ Агляд-хроніка парушэнняў правоў чалавека ў Беларусі ў 2005 годзе. С. 233 12. ↑ Ад «Маладняка» да «Легіёну» — Браніцкая, Лойка, Процька пра гучныя справы КДБ 13. ↑ Народная Воля 2011-01-14(недаступная спасылка) 14. ↑ Парушэньні правоў чалавека ў Беларусі ў 2006 годзе. Аналітычны агляд. Менск, 2007. С. 34. 15. 1 2 3 Парушэньні правоў чалавека ў Беларусі ў 2006 годзе. Аналітычны агляд. Менск, 2007. С. 35. 16. ↑ Адзін дзень палітвязьня. — Радыё Свабодная Еўропа / Радыё Свабода : Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе, 2009. — 364 с. С. 271. ISBN 978-0-929849-27-0 Літаратура ---------- * Парушэньні правоў чалавека ў Беларусі ў 2006 годзе. Аналітычны агляд. — Менск 2007, — 152 c. ISBN 978-5-002093-26-8. * Адзін дзень палітвязьня. — Радыё Свабодная Еўропа / Радыё Свабода : Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе, 2009, — 364 с. С. 271. ISBN 978-0-929849-27-0. * Еднасць праваабаронцаў волі. Хроніка «Салідарнасці». / Рэд. С.Цітова. — Мінск, 2016. — 176 с.

**Бабруйская ЦЭЦ-2** — прадпрыемства энергетыкі ў горадзе Бабруйск. Знаходзіцца на вуліцы Энергетыкаў, 9. Гісторыя -------- Будаўніцтва Бабруйскай ЦЭЦ-2 пачалося ў 1966 годзе па праекце, распрацаваным Мінскім аддзяленнем «Прамэнергапраект» у кастрычніку 1964 года (галоўны інжынер праекта — С. П. Казак) і зацверджаным намеснікам старшыні Дзяржаўнага вытворчага камітэта па энергетыцы і электрыфікацыі СССР Я. Н. Фінагенавым (рашэнне № ОЭ-33 ад 15.04.1965). Праектнае заданне Бабруйскай ЦЭЦ-2 магутнасцю 180 мВт прадугледжвала ўстаноўку дзвюх турбін ПТ-60130/22, адной ПТ-60-130/13 і шасці катлоў БКЗ-210-140 ф. Асноўнае паліва — фрэзерны торф. Электрастанцыя праектавалася на падставе Пастановы Совета Міністраў СССР № 299 ад 15.03.1963 г. і № 1210 ад 17.12.1963 г. «Аб будаўніцтве Беларускага шыннага камбіната ў г. Бабруйску», тэхніка-эканамічнага абаснавання крыніцы цеплазабеспячэння Беларускага шыннага завода, распрацаванага Мінскім аддзяленнем інстытута «Прамэнергапраект» (галоўны інжынер праекта — А. П. Пахомаў), зацверджанага Белгалоўэнерга 11 ліпеня 1964 года, і задання на праектаванне электрастанцыі для Беларускага шыннага камбіната ў г. Бабруйску, зацверджанага намеснікам старшыні Дзяржаўнага вытворчага камітэта па энергетыцы і электрыфікацыі СССР Н. Чупаковым 18 ліпеня 1964 г. Загадам Белгалоўэнерга № 19 ад 25.01.1966 г. была створана дырэкцыя Бабруйскай ЦЭЦ-2. Дырэктарам электрастанцыі быў прызначаны Я. Н. Дастанка, а першымі працаўнікамі, якія былі прыняты на Бабруйскую ЦЭЦ-2, былі: кіраўнік ОКСа А. А. Доўнар (з студзеня 1971 года — Залівака), старшы інжынер ОКСа Л. Х. Гімбург, інжынер ОКСа Е. Б. Кажакар, інжынеры аддзела абсталявання Л. У. Карніловіч і Н. С. Сыван, начальнік лабараторыі металаў М. С. Бондар, дэфектаскапіст Е. Н. Міхалоп, сакратар-машыністка Ў. З. Цярэнцьева. У сувязі з ростам патрэбнасці ў торфе для сельскай гаспадаркі і неабходнасцю захавання прыродных рэсурсаў Мінэнерга СССР у 1969 годзе зацвердзіла рашэнне аб будаўніцтве і ўводзе ў эксплуатацыю мазутнай гаспадаркі № 1 Бабруйскай ЦЭЦ-2 з двума рэзервуарамі па 3000 м³ кожны; пазней — мазутнай гаспадаркі № 2 з рэзервуарамі № 1, 2, 3, 4, 5 па 10000 м³ кожны. У сакавіку 1970 года распачалася ўзбуйненая зборка катла ст. № 1 на мантажнай пляцоўцы і яго мантаж; 21 верасня 1970 года кацёл быў зманціраваны і падрыхтаваны да гідраўлічных іспытаў. Кацёл ст. № 2 быў зманціраваны і падрыхтаваны да гідраўлічных іспытаў 4 снежня 1970 года. Загадам Белгалоўэнерга № 68 ад 07.05.1970 г. Бабруйская ЦЭЦ-1 і ЦЭЦ-2 (якая тады яшчэ будавалася) былі аб’яднаны ў адно прадпрыемства — Бабруйскую ЦЭЦ-2. Былая ЦЭЦ-1 стала менавацца чаргой сярэдняга ціску (ЧСЦ) ЦЭЦ-2. Дырэктары --------- * Я. Н. Дастанка (1966 — ?) * Вадзім Мікалаевіч Булыга Літаратура ---------- * Рябова, И. Горячее «сердце» города: (О Бобруйской ТЭЦ-2, беседа с директором В. Н. Булыга) / И. Рябова // Вечерний Бобруйск. — 2001. — 20 дек. — С. 2. * Марчук, В. Высокое напряжение: (История развития энергетики в Бобруйске) / В. Марчук // Бабруйскае жыццё. — 2003. — 19 снежн. — С. 2. * Міхалап, У. 3 дысцыпліны: (Аб рабоце калектыву Бабруйскай ЦЭЦ-2) / У. Міхалап // Магілёўская праўда. — 1987. — 24 ліп. — С. 2. * Міхалап, У. Кожны грам металу: (Эканомія на Бабруйскай ЦЭЦ-2) / У. Міхалап // Магілёўская праўда. — 1986. — 25 сак. — С. 3. * Пантелеев, С. Е. Монтаж газоплотного котла типа БКЗ-420-140 НГМ-1 на Бобруйской ТЭЦ-2 / С. Е. Пантелеев // Энергетическое строительство. — 1976. — № 5. — С. 19-21. * Процкий, А. Будет ли город согрет?: (О работе ТЭЦ-2) / А. Процкий // Коммерческий курьер. — 2000. — 15 ноября. — С. 1. | ⛭Цеплавая энергетыка Беларусі | | --- | | Цеплаэлектрацэнтралі | * Аршанская * Бабруйская 1 * Бабруйская 2 * Баранавіцкая * Брэсцкая * Віцебская * Гомельская 1 * Гомельская 2 * Гродзенская * Жлобінская * Жодзінская * Лідская * Магілёўская 1 * Магілёўская 2 * Мазырская * Мінская 2 * Мінская 3 * Мінская 4 * Мінская 5 * Наваполацкая * Пінская * Полацкая * Светлагорская | | Дзяржаўныя раённыя электрастанцыі | * Беларуская * Бярозаўская * Лукомская | | Мясцовыя цеплаэлектрацэнтралі | * Асіповіцкая * Вілейская * Заходняя (Пінск) * Маладзечанская * Паўночная (Гродна) * Салігорская * Шчучынская | | Энергетыка Беларусі |

Пункт доступу Wi-Fi, выглядае як звычайны маршрутызатар. **WiFi** (вымаўляецца *вайфай*) — гандлёвая марка Wi-Fi Alliance, якая выкарыстоўваецца на сертыфікаваных прыладах бесправадных лакальных сетак (WLAN) на аснове шэрага стандартаў IEEE 802.11. З-за свайго падабенства пад тэрмінам звычайна маецца на ўвазе тэхналогія IEEE 802.11. Wi-Fi Alliance — міжнародная некамерцыйная асацыяцыя кампаній, якія прасоўваюць на рынак WLAN-тэхналогіі, і сертыфікуе прадукты вытворчасці, калі яны падыходзяць пад стандарты. Але не кожны прадукт праходзіць сертыфікацыю: звычайна з-за вельмі вялікіх коштаў на яе правядзенне. Таксама, не кожная прылада без лагатыпа Wi-Fi не з'яўляецца 802.11-сумяшчальнай. Сёння IEEE 802.11-сумяшчальныя прылады ўбудоўваюць ў вялікую колькасць персанальных камп’ютараў, гульнявых кансоляў, смартфонаў, прынтараў і іншай перыферыі, а таксама фактычна ва ўсе лэптопы і надалоннікі. Выкарыстанне ------------ ### Інтэрнэт-доступ Праз Wi-Fi кожная прылада з адпаведнай падтрымкай бесправадных сетак можа падключыцца да Інтэрнэту, калі гэта магчыма. Для гэтага прылада павінна знаходзіцца ў зоне пакрыцця сігналу бесправаднай сеткі. Адзін пункт доступу (г. зв. «Хот-спот») можа пакрыць дом ці паверх офіснага будынка, а сетка аб'яднаных паміж сабой пунктаў з перакрыццём сігналаў — шматпавярховы будынак ці нават частку горада, напрыклад, Лондан. ### Непасрэдная сувязь паміж камп'ютарамі Wi-Fi дазваляе абменьвацца звесткамі паміж двума кліентамі і без пунктаў доступу. Гэта завецца рэжымам *ad hoc*. У падобныя сеткі аб'ядноўваюцца гульнявыя міні-кансолі падчас мультыплэерных гульняў (напрыклад, Nintendo DS), а таксама лічбавыя камеры і іншая бытавая электроніка. Таксама была створаная спецыфікацыя Wi-Fi Direct, якая прасоўвае Wi-Fi Alliance для абмену файламі і большай бяспекі. Каналы ------ У стандарце IEEE 802.11 акрэслены раздзел даступных частотаў на каналы для адначасовага дзеяння некалькіх розных бесправадных сетак (Wi-Fi Wireless LAN). Працоўная група стандарту распрацоўвае дакументацыю па дакладным размяшчэнні каналаў у дыяпазонах 2,4 ГГц, 3,6 ГГц і 4,9/5,0 ГГц. Кожны дыяпазон раздзелены на некалькі каналаў. У кожнай краіне існуюць свае законы наконт выкарыстання пэўных частотаў і магутнасці радыяцыі. У ЗША, напрыклад, ліцэнзаваныя аператары аматарскага радыё могуць выкарыстоўваць нават большую магутнасць, напрыклад, для працы Wi-Fi на вялікія адлегласці. Графічнае адлюстраванне раздзялення каналаў Wi-Fi у дыяпазоне 2.4 ГГц. Wi-Fi у Беларусі ---------------- У Беларусі з цягам часам з'явілася вялікая колькасць хот-спотаў Wi-Fi. Буйную сетку пакрыцця з платным доступам мае Белтэлекам. Пункты доступу ёсць ва ўніверсітэтах, гатэлях, вакзалах і іншых аб'ектах амаль кожнага горада Беларусі. Іх колькасць за 2009 год павялічылася ў 3 разы, склаўшы 640 хот-спотаў (ва ўладанні Белтэлекама). Хатняе выкарыстанне Wi-Fi абмяжоўваецца законамі Беларусі, дазваляецца выкарыстанне толькі ў межах памяшканняў. Але створаныя пэўныя паслабленні ў выдзяленні частотаў дыяпазону Wi-Fi. Гл. таксама ----------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Wi-Fi * WiMAX Зноскі ------ 1. ↑ Wi-Fi, *Webopedia* (англ.) 2. ↑ Basic Facts About Wi-Fi and its Advancement, *TechPluto* (англ.) 3. ↑ Switch on for Square Mile wi-fi, BBC News (англ.) 4. ↑ Wi-Fi Direct allows device-to-device links Архівавана 23 кастрычніка 2009. Network World (англ.) 5. ↑ IEEE 802.11 Specifications Архівавана 8 кастрычніка 2010. IEEE (англ.) 6. ↑ Wi-Fi, Провайдеры Беларуси (руск.) 7. ↑ Частоты Wi-Fi подешевели в 4 раза, Провайдеры в Беларуси (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) · Treccani | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 508800617 |

**Алорцы** (індан.: Suku Alor, Suku Pantar, нідэрл.: Aloreezen) — група малых папуаскамоўных народаў, карэнныя жыхары архіпелага Алор у Інданезіі. Агульная колькасць (2020 г.) — каля 200 000 чалавек. Алорцамі таксама называюць аўстранезійцаў, што на працягу некалькіх стагоддзяў асядалі на паўночным узбярэжжы вострава Алор і размаўляюць на асаблівым алорскім дыялекце малайскай мовы. Іх культура даволі блізкая да культуры папуасамоўных алорцаў. Паходжанне ---------- Архіпелаг Алор быў населены да пачатку неаліта. Першыя насельнікі займаліся рыбалоўствам, пра што кажуць знаходкі рыбалоўных кручкоў у іх пахаваннях. Радыёвугляродны аналіз знаходкі 2014 г. сведчыць пра тое, што пахаванне адбылося каля 12 тысяч гадоў таму. Сучасныя алорцы могуць быць прамымі нашчадкамі як першабытных рыбаловаў, так і прадстаўнікоў пазнейшай міграцыі з Новай Гвінеі. Алорцаў пачалі вывучаць толькі з канца XIX ст. прычым доўгі час даследаванні тычыліся пераважна іх моў і антрапалогіі. У выніку лінгвісты здолелі вылучыць алор-пантарскую групу моў, блізкую або нават сукупную з трансновагвінейскай галіной папуаскіх моў, а таксама паказаць іх адзінае паходжанне і часткова рэканструяваць старажытную протаалорскую мову. Антрапалагічна алорцы з’яўляюцца мангалоідамі, але маюць ясна адрозныя паўднёва-ціхаакіянскія рысы: адносна кароткае цела, даволі цёмную скуру, шырокія плечы, кудлатыя валасы. Наяўнасць супольнай для ўсіх алорцаў старажытнай мовы можа сведчыць пра адзіную міграцыю яе носьбітаў, а фізічныя рысы — пра паступовае змешванне мангалоіднага і аўстралоіднага насельніцтва. Гэта пацвярджаюць і генетычныя даследаванні. Так, аўтары даследавання, апублікаванага ў 2012 г. прыйшлі да высновы, што алорцы займаюць прамежкавае становішча паміж іншымі жыхарамі Паўднёва-Усходняй Азіі і меланезійцамі. Культура -------- Барабан *мока*, выраблены да 1919 г. Горная перасечаная мясцовасць астравоў Алор дазваляла тубыльцам захоўваць традыцыйны лад жыцця, палітычную і моўную разнастайнасць да сярэдзіны XX ст. Жыхары ўзбярэжжа болей залежалі ад знешніх зносін, чым насельнікі ўнутраных раёнаў. Тым не меней, актыўнае перасяленне ў прыбярэжныя раёны выхадцаў з іншых астравоў Галандскай Ост-Індыі, што пачалося ў другой палове XIX ст. амаль не паўплывала на карэнных астравіцян. Галоўным заняткам алорцаў здаўна было падсечнае земляробства. У мінулым яны вырошчвалі проса, клубневыя культуры, садавіну. У нашы дні асноўнай культурай стала кукуруза. Акрамя таго, вырошчваюць рыс, фасолю, для камерцыйных патрэб — гваздзік, каву. У мінулым важную ролю адыгрывала збіральніцтва, якое забяспечвала такімі прадуктамі, як сага, тамарынд, малюскі, яйкі дзікіх птушак і казурак. Праца на палетках і збіральніцтва традыцыйна лічылася справай жанчын і падлеткаў. Жанчыны таксама займаліся некаторымі відамі рамяства — выраб тканіны *ікат* з раслінных валокнаў, пляценнем кашоў, ганчарствам. Мужчынскія заняткі мелі, хутчэй, дадатковы характар. Так, жыхары ўзбярэжжа займаліся рыбалоўствам. Аднак нават у нашы дні са з’яўленнем прамысловых суднаў гэты занятак цалкам забяспечвае толькі невялікую колькасць насельніцтва. З-за адсутнасці буйных наземных жывёл паляванне было болей прэстыжным, чым сапраўды давала здабычу. Болей важнай з’яўлялася жывёлагадоўля — трыманне курэй і свінняў. За свойскую жывёлу адказвалі менавіта мужчыны, паколькі да развіцця грашовых адносін свойская жывёла выступала ў якасці адзінкі абмену паміж сем’ямі і абшчынамі. Мужчыны таксама расчышчалі новыя палеткі, займаліся будаўніцтвам і вырабам зброі. Асноўны від паселішча — вёска з сярэдняй колькасцю жыхароў каля 150 чалавек. Звычайна вёскі ўзводзяцца на вяршыні пагоркаў. У цэнтры месціцца пляцоўка для арганізацыі супольных рытуалаў і танцаў. У вялікіх вёсках можа мецца некалькі пляцовак. Планіроўка раскіданая. Паміж пабудовамі часцяком робяць палеткі. Вылучаюць 3 віды пабудоў: * Вялікія родавыя хаціны *каданг* для арганізацыі піроў * Звычайныя сямейныя хаціны *фала* * Часовыя палявыя сховішчы Традыцыйныя пабудовы каркасныя, ладзяцца з драўніны і бамбука. Дахі крыюць саломай. Галоўнай сацыяльнай адзінкай з’яўляецца род, які падзяляецца на пашыраныя і нуклеарныя сем’і. Амерыканская антраполаг Кора Дзюбуа, якая вяла даследаванні на Алоры ў 1930-я гг. паведамляла, што шлюбы пераважна заключаюцца паміж закаханымі. Звычайна маладыя паходзяць з розных родаў. Але насуперак забаронам вядомы шлюбы са стрыечнымі братамі і сёстрамі. У часы Дзюбуа пераважала манагамія, хаця палігамія не была забаронена. На чале сям’і заўсёды стаяў мужчына. Жанчыны амаль увесь дзень працавалі на палетках, таму дзяцей даглядалі падлеткі. Адлік сваяцтва вёўся па мужчынскай і жаночай лініям пры выразным першынстве мужчынскай. Сем’і з’яўляліся ўласнікамі зямельных надзелаў, якія апрацоўвалі. Родавыя арганізацыі кіраваліся дарослымі мужчынамі. Яны рэгулявалі адносіны паміж чальцамі, выступалі пасрэднікамі ў спрэчках з прадстаўнікамі іншых родаў, арганізоўвалі супольныя піры і рытуалы. Буйныя роды маглі займаць цэлую вёску, але звычайна ў адной вёсцы жылі чальцы 2 розных родаў, паміж якімі падтрымліваўся саюз. Частыя ваенныя дзеянні патрабавалі супольнасці, і роды шукалі саюзнікаў не толькі ў сваёй, а яшчэ і ў суседніх вёсках. Грамадства не мела акрэсленага сацыяльнага падзелу. Усе жанатыя мужчыны сярэдняга ўзросту разглядаліся як роўныя. Тым не меней, стары ўзрост або багацце падвышалі статус і ўплыў абшчынніка. Багацце падлічвалася дзякуючы колькасці свойскай жывёлы і наяўнасці барабанаў *мока*. У мінулым кожная вёска ва ўнутраных раёнах была асобнай палітычнай арганізацыяй, кантралявала пэўныя тэрыторыі. На поўначы вострава Алор у сярэднявеччы ўзнікла дзяржаўнае фарміраванне на чале з манархам-султанам. Але ўлада султана абмяжоўвалася некалькімі вёскамі. Іх жыхары, у адрозненне ад астатніх алорцаў, размаўлялі на аўстранезійскіх мовах. Да сярэдзіны XIX ст. «султанат» фактычна распаўся на 5 супольнасцей на чале з правадырамі-раджамі, якія абвясцілі, што паходзяць з Маджапахіту. Палітычны лад папуасамоўных вёсак да сярэдзіны XIX ст. не вядомы. У 1851 г. Алор быў далучаны да Галандскай Ост-Індыі. Галандскія чыноўнікі правялі рэформу кіравання. Пасля яе ўзніклі пасады вясковых правадыроў *кепала* і правадыроў саюзных вёсак *тумукун*. Яны падпарадкоўваліся і выплочвалі падаткі каланіяльнай адміністрацыі. Пасля ўваходжання Алора ў склад Інданезіі адбыўся падзел на акругі на чале з чыноўнікамі *камат*. У вёсках існуе пасада старасты *лурах*. Алорцы славіліся як цягавітыя воіны. Ваенныя дзеянні часцяком успыхвалі паміж вёскамі з-за спрэчак паміж іх абшчыннікамі. Арганізоўваліся супольныя рэйды супраць жыхароў суседніх раёнаў. У некаторых выпадках войны прадухіляліся дзякуючы перамовам паміж родамі, калі адзін з бакоў выплочваў кампенсацыю. Але ваенныя дзеянні лічыліся меней затратнымі, затое пачэснымі. Алорцы аддавалі перавагу засадам і імклівым нападам. Галоўную ролю адыгрывалі стральцы з лукаў. Навершы стрэл выраблялі з курыных костак. Яны наносілі ірваныя раны, што доўга не загойваліся. Ахвярамі ваенных дзеянняў былі не толькі мужчыны, але таксама жанчыны і дзеці. Алорцы маюць багаты вусны фальклор: генеалагічныя паданні, міфы, казкі і легенды. Адметная рыса — перыядычныя родавыя святы, што суправаджаюцца танцамі і пірамі. Распаўсюджаныя музычныя інструменты: гонгі і бронзавыя барабаны *мока*. Яны з’яўляюцца сімваламі багацця і ўплыву ўладальнікаў. * Алорскія воіны канца XIX ст.Алорскія воіны канца XIX ст. * Алорскія жанчыныАлорскія жанчыны * Плеценая торба для тытунюПлеценая торба для тытуню * Традыцыйны танецТрадыцыйны танец Мовы ---- Распаўсюджанне моўных груп на Алоры Родныя мовы алорцаў адносяцца да алор-пантарскай групы моў трансновагвінейскай сям’і папуаскіх моў. Лічыцца, што ўсе яны паходзяць ад адзінай мовы-продка. Аднак дзякуючы адноснай ізаляванасці сучасныя алор-пантарскія мовы істотна адрозніваюцца адна ад іншай, так што ўзаемна не зразумелыя для іх носьбітаў. У сярэднявеччы на поўначы Алора склалася група насельніцтва, якая размаўляла на аўстранезійскіх мовах. У XIX ст. на іх аказалі ўплыў гаворкі перасяленцаў з іншых астравоў. Такім чынам узнікла супольная аўстранезійская алорская мова, якая з’яўляецца дыялектам малайскай мовы, але разглядаецца ў Інданезіі, а таксама часткай замежных даследчыкаў у якасці асобнай мовы. У каланіяльны перыяд алорская аўстранезійская мова выкарыстоўвалася прадстаўнікамі галандскай адміністрацыі. З другой паловы XX ст. сярод астравіцян імкліва пашыраецца інданезійская мова. Яна з’яўляецца афіцыйнай. На ёй адбываецца школьная адукацыя. Інданезійская мова хутка выціскае родныя мовы алорцаў, якім пагражае паступовае знікненне. Рэлігія ------- Выява духа-ахоўвальніка Традыцыйныя рэлігійныя вераванні алорцаў засноўваліся на анімістычных уяўленнях. Алорцы верылі ў існаванне 2 чалавечых душ. Пасля смерці першая душа трапляла ў падземны замагільны свет, другая — на нябёсы. Пахаванне суправаджалася пірамі, падчас якіх трацілася значная частка спадчыны. Лічылася, што парушэнне пахавальных рытуалаў магло прывесці да незадаволенасці і нават помсты з боку духа памерлага. Вылучалі духаў прыроды і духаў-ахоўнікаў вёсак і родаў. Ім прыносілі ахвярапрынашэнні, выразалі іх выявы з дрэва. Таксама верылі ў злых духаў мужчынскага і жаночага полу, што авалодвалі чалавекам, спакушалі яго. Ролю жрацоў у традыцыйных культах выконвалі «валадары вады». Яны арганізоўвалі рытуалы атрымання добрага ўраджаю. У вёсках таксама сустракаліся «празорцы» *тыманг*, што лекавалі з дапамогай духаў. З перыяду сярэднявечча на ўзбярэжжы Алора распаўсюджваўся іслам, але ва ўнутраных раёнах яго ўплыў быў вельмі слабым. У першай палове XX ст. пачалося распаўсюджванне хрысціянства. У нашы дні большасць вернікаў спавядае пратэстантызм. Захоўваюцца некаторыя анімістычныя культы. Зноскі ------ 1. ↑ Sue O'Connor, Mahirta, Sofía C. Samper Carro, Stuart Hawkins, Shimona Kealy, Julien Louys and Rachel Wood Fishing in life and death: Pleistocene fish-hooks from a burial context on Alor Island, Indonesia 2. ↑ Gary Holton, Marian Klamer, František Kratochvíl, Laura C. Robinson, and Antoinette Schappe, The Historical Relations of the Papuan Languages of Alor and Pantar 3. ↑ Evolutionary History of Continental Southeast Asians: "Early Train" Hypothesis Based on Genetic Analysis of Mitochondrial and Autosomal DNA Data Спасылкі -------- * Alorese — Encyclopedia.com * PEOPLE OF NUSA TENGARRA (ISLANDS EAST OF BALI) * Alorese: Countries and Their Cultures * Du Bois Cora, The People Of Alor * The people of Alor and their alliances in Eastern Indonesia

**Уладзі́мір Прако́павіч Някля́еў** (нар. 9 ліпеня 1946, Смаргонь, Гродзенская вобласць) — беларускі паэт, празаік і грамадска-палітычны дзеяч. Лідар грамадскай кампаніі «Гавары праўду!», кандыдат на прэзідэнцкіх выбарах 2010 года; палітычны зняволены. Лаўрэат шэрагу прафесійных і дзяржаўных узнагарод за літаратурную дзейнасць. Намінант на Нобелеўскую прэмію (2011). Біяграфічныя звесткі -------------------- Нарадзіўся 9 ліпеня 1946 года ў горадзе Смаргонь Гродзенскай вобласці. Бацька — Някляеў Пракоп Міхайлавіч, рускі, па прафесіі механік. Маці — Магер Анастасія Іванаўна, беларуска. Пракоп Някляеў, ураджэнец сяла Прамая Балка (цяпер у Дубоўскам раёне Валгаградзкай вобласці), па сканчэнні вайны быў накіраваны ў Заходнюю Беларусь. У мястэчку Крэва (Смаргонскі раён) пазнаёміўся з маці Уладзіміра і пабраўся з ёю шлюбам. Працаваў у Крэве старшынём сельсавета. Дзіцячыя гады пражыў у Крэве. У 1962—1966 гадах вучыўся ў Мінскам электратэхнікуме сувязі. Працаваў сувязістам на Поўначы, у Сібіры, на Далёкім Усходзе, радыёмеханікам у мінскім тэлевізійным атэлье. Займаўся на аддзяленні паэзіі Літаратурнага інстытута ў Маскве (1971). Завочна скончыў філалагічны факультэт Мінскага педагагічнага інстытута (1973). У 1972—1975 гадах — літсупрацоўнік рэдакцыі газеты «Знамя юности», у 1975—1978 гадах — рэдактар бюлетэня «Тэатральны Мінск». З 1978 года — старшы рэдактар галоўнай рэдакцыі літаратурна-драматычных праграм Беларускага тэлебачання, з 1987 года — галоўны рэдактар часопіса «Крыніца» («Родник»), штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва». Член Саюза пісьменнікаў СССР (з 1978). З’яўляўся сябрам Савета творчай і навуковай моладзі пры ЦК ЛКСМБ, сябрам Беларускага тэатральнага аб’яднання, Саюза журналістаў Беларусі. Сябар Беларускага ПЭН-цэнтра (з 1989). З 1998 па 2001 гады — старшыня Саюза беларускіх пісьменнікаў. У 1999 годзе выехаў у Польшчу. Жыў таксама ў Фінляндыі. Затым вярнуўся ў Беларусь. Грамадска-палітычная дзейнасць ------------------------------ ### На чале Саюза пісьменнікаў Пасля абрання старшынёй Саюза пісьменнікаў у Някляева ўскладніліся адносіны з прэзідэнтам Беларусі Аляксандрам Лукашэнкам, які ўспрымаў кіраўніка творчага саюза як «начальніка над пісьменнікамі». У той час Лукашэнкам было падпісана пагадненне аб стварэнні Саюзнай дзяржавы, да якога многія беларускія літаратары паставіліся адмоўна і публічна выказваліся супраць гэтага рашэння. Някляеў падпісаў Заяву Рады СБП, дзе пагадненне аб Саюзнай дзяржаве разглядалася як не адпаведнае Канстытуцыі, што стала пачаткам канфлікту паміж Лукашэнкам і Някляевым, у выніку якога Уладзімір Някляеў быў вымушаны на некалькі гадоў з’ехаць з краіны. На 13-м пазачарговым з’ездзе Саюза беларускіх пісьменнікаў напярэдадні выбараў прэзідэнта Беларусі ў 2001 годзе Някляеў прапанаваў рэзалюцыю ў падтрымку кандыдата ад апазіцыі (прапанаваўшы вылучыць Зянона Пазьняка), у якой сцвярджалася, што Аляксандр Лукашэнка незаконна ўтрымлівае ўладу і не мае права вылучаццца кандыдатам у прэзідэнты, што яшчэ больш ускладніла ягоныя адносіны з кіраўніком краіны. У 2005 годзе быў абраны на пасаду старшыні Беларускага ПЭН-цэнтра. 10 красавіка 2009 года заявіў, што пакідае гэтую пасаду. Пераемнікам Някляева стаў Андрэй Хадановіч. ### Кампанія «Гавары праўду» 25 лютага 2010 года Някляеў становіцца ініцыятарам і кіраўніком грамадскай кампаніі «Гавары праўду». Ён мяркуе, што ў беларускім грамадстве наспеў попыт на праўдзівую інфармацыю пра сітуацыю ў краіне, што ўлады хаваюць праўду альбо наўпрост хлусяць. Занавальнікамі кампаніі «Гавары праўду» сталі разам з Някляевым Рыгор Барадулін, Генадзь Бураўкін, Генадзь Грушавы ды іншыя. 18 мая 2010 года Някляеў быў затрыманы праваахоўнымі органамі Беларусі разам з дзвюма дзясяткамі актывістаў кампаніі «Гавары праўду!», вызвалены 21 мая. З пратэстам супраць пераследу Някляева і яго паплечнікаў выступіў шэраг беларускіх і міжнародных арганізацый, палітыкаў і дзеячаў культуры. 27 жніўня быў падведзены прамежкавы вынік дзейнасці кампаніі. На прэс-канферэнцыі арганізатары паведамілі журналістам, што за перыяд ад пачатку кампаніі было праведзена каля 80 акцый у 33 гарадах і вёсках краіны. У выніку сабрана 55 тысяч подпісаў пад патрабаваннямі вырашыць шэраг мясцовых праблем. Уладзімір Някляеў заявіў, што актывісты здолелі дайсці са сваімі ініцыятывамі да грамадзян Беларусі, і сацыяльная накіраванасць кампаніі дапамагла людзям больш востра адчуць, што вырашаць праблемы неабходна на глабальным узроўні, у маштабах краіны. Ён сцвярджаў, што шэраг мясцовых чыноўнікаў спагадліва ставяцца да кампаніі «Гавары праўду». ### Удзел у прэзідэнцкіх выбарах Пасля старту кампаніі «Гавары праўду» шэраг аглядальнікаў выказалі меркаванні пра тое, што яна можа стаць трамплінам для кандыдата на пасаду прэзідэнта Беларусі. Някляеў адмаўляў меркаванні аб вылучэнні яго кандыдатуры да верасня 2010 года. 19 ліпеня на сустрэчы з беларускімі прадпрымальнікамі У. Някляеў абвясціў, што плануе стаць дэлегатам 4-га Усебеларускага народнага сходу, які меркавана адбудзецца ўвосень 2010 года. Гэты крок меў азначаць пераход кампаніі да дзейнасці ў палітычным полі. Паводле яго ўласнага сцвярджэння, сабраў 25 тысяч подпісаў за сваё вылучэнне, але на сход ён дапушчаны не быў. 2 верасня 2010 года Уладзімір Някляеў абвясціў пра свой намер вылучыць сваю кандыдатуру на пасаду прэзідэнта Беларусі на выбарах, што маюць адбыцца ў снежні 2010 года. 27 верасня 2010 года Цэнтральная выбарчая камісія Рэспублікі Беларусь па выбарах і правядзенні рэспубліканскіх рэферэндумаў зарэгістравала ініцыятыўную групу па вылучэнні Уладзіміра Някляева кандыдатам у прэзідэнты. Колькасць ініцыятыўнай групы склала 3 275 чалавек, было сабрана 193 829 подпісаў. Увечары 19 снежня 2010 года ў раёне Нямігі па дарозе на Кастрычніцкую плошчу адбыўся ўзброены напад сілавікоў у масках на групу кандыдата ў прэзідэнты У. Някляева. Былі выкарыстаны света-шумавыя гранаты, канфіскавана гукаўзмацняльная апаратура. Сам кандыдат быў моцна збіты, пасля чаго дастаўлены ў шпіталь хуткай дапамогі з дыягназам чэрапна-мазгавая траўма сярэдняй ступені цяжкасці. Ноччу з 19 на 20 снежня са шпітальнага ложка быў гвалтоўна забраны і вывезены супрацоўнікамі праваахоўных органаў. Апынуўся ў СІЗА КДБ, быў абвінавачаны па артыкуле «Масавыя беспарадкі». З моманту збіцця 19 снежня 2010 года да свайго пераводу пад хатні арышт 29 студзеня 2011 года перанёс чатыры гіпертанічныя крызы, не меў магчымасці сустрэцца з адвакатам. 11 студзеня 2011 года Amnesty International прызнала Някляева вязнем сумлення. 30 сакавіка 2011 года абвінавачванне было перафармуляванае на ч. 1 арт. 342 КК РБ (арганізацыя дзеянняў, што груба парушаюць гарамадскі парадак, ці ўдзел у іх). 20 мая 2011 года ў судзе Фрунзенскага раёна Мінска асуджаны на 2 гады пазбаўлення волі з адтэрміноўкай на 2 гады. 23 ліпеня 2013 года рашэннем суда Ленінскага раёна Мінска вызвалены ад далейшага адбыцця пакарання. Суд адбыўся без удзелу ў ім і Някляева, і ягонага адваката, якіх запрасілі на дадзены працэс на 2 дні пазней, 25 ліпеня. 8 красавіка 2015 года Уладзімір Някляеў заявіў пра свой выхад з усіх апазіцыйных структур. Ён патлумачыў гэта «няздольнасцю апазіцыі». Пасля вызвалення ---------------- У маі 2015 года заснаваў рух «За дзяржаўнасць і незалежнасць Беларусі». Уладзімір Някляеў быў у складзе дэлегацыі беларускай апазіцыі і грамадзянскай супольнасці ў Варшаве, сустракаўся з польскімі палітыкамі, 23 сакавіка 2017 года была праведзеная дыскусія ў Сейме Польшчы. Тым часам ён уваходзіў у склад Беларускага нацыянальнага кангрэсу, які ўзяў на сябе адказнасць за правядзенне Дня Волі 25 сакавіка ў Мінску. У ноч з 24 на 25 сакавіка 2017 года па дарозе з Варшавы ў Мінск Уладзімір Някляеў быў затрыманы супрацоўнікамі АМАП на чыгуначным вакзале ў Брэсце і змешчаны ў ізалятар часовага ўтрымання Ленінскага РАУС. Там у яго здарыўся гіпертанічны крыз, і хуткая дапамога даставіла хворага ў бальніцу. У 2019 годзе знаходзіўся ў Швецыі, дзе атрымаў стыпендыю, а таксама бясплатнае пражыванне ў горадзе Лунд у рамках праграмы, накіраванай на пісьменнікаў, якія падвяргаюцца цэнзуры ці пераследу ў сваёй краіне. Творчасць --------- Падчас прэзентацыі зборніка паэзіі «Знічы кахання» (2019 г.) Дэбютаваў вершамі ў 1970 годзе. Аўтар кніг паэзіі «Адкрыццё» (Мн. 1976), «Вынаходцы вятроў» (Мн. 1979), «Знак аховы» (Мн. 1983), «Местное время» (М. 1983), «Наскрозь» (вершы і паэмы, 1985), «Дерево боли» (М. 1986), «Галубіная пошта» (Мн. 1987), «Вежа» (Мн. 1989), «Прошча» (Мн. 1996), «Выбранае» (Мн. 1998), «Так» (Мн. 2004), «Окно» (М. 2010), «Лісты да Волі» (Вільня, 2011), «Толькі вершы» (Мн. 2016), «Знічы кахання» (Варшава, 2019). Апошнім часам выступае пераважна як празаік (апавяданні «Хайбах», «Чмель і вандроўнік», «Залатая Арда», аповесці «Прага», «Няхай жыве 1 Мая» і інш.). Паводле аповесці «Вежа», часопіс «Полымя», 1988, А. Дударавым была напісана фантасмагарычная камедыя «Вавілон», пастаўленая Мікалаем Мацкевічам (1990). Аўтар рамана «Лабух» (Мн. 2003), кнігі прозы «Цэнтр Еўропы» (Мн. 2008), рамана «Аўтамат з газіроўкай з сіропам і без» (Мн. 2012), кнігі літаратурных эсэ «Знакі прыпынку» (Мн. 2013). Аўтар драмы «Армагедон» (часопіс «Полымя», 2010). Выступае як эсэіст. У 2011 годзе Уладзімір Някляеў выдаў новую кнігу «Лісты да Волі», у яе ўвайшлі творы, напісаныя падчас зняволення ў СІЗА КДБ — вершы і паэма «Турма». Кніга таксама ўтрымлівае прадмову аўтара і апошняе слова палітыка на судовым працэсе. Раман «Аўтамат з газіроўкай з сіропам і без» напісаны ў 2012 годзе. Яго непаўналетні герой прыязджае з правінцыі ў сталічны Мінск часоў хрушчоўскай адлігі. Ён вучыцца ў радыётэхнічным тэхнікуме, збліжаецца з дысідэнтамі — дакладней, звычайнымі стылягамі, якіх саветы трактавалі як ворагаў сістэмы, — закохваецца, сутыкаецца са злом, якое ўвасоблена ў КДБ. За свой раман Уладзімір Някляеў стаў лаўрэатам першай прэміі імя Ежы Гедройца. Яго творчасць адметная публіцыстычнасцю, дынамічнасцю паэтычнай думкі, канкрэтна-пачуццёвай вобразнасцю. У перакладзе на замежныя мовы выйшлі кнігі «Галубіная пошта» (Польшча), «Паланэз» (Літва), «Чырвоны захад» (Фінляндыя), «Лісты да свабоды» (Швецыя) ды інш. Водгукі ------- Філосаф і культуролаг Валянцін Акудовіч лічыць, што Някляеў разбурыў стэрэатып, што найлепшыя вершы паэт піша ў маладосці, паколькі эмоцыі ў чалавека больш моцныя ў маладыя гады. Акудовіч мяркуе, што напісаная Някляевым у сталым узросце паэма «Ложак для пчалы» — «найлепшае, што ён калі-небудзь напісаў, і адна з самых лепшых ува ўсёй беларускай літаратуры. Калі не найлепшая». > Адкрыццё творчасці Уладзіміра Някляева — гэта і праца, якая патрабуе натхнення, і палёт у захмар’е думкі і пачуцця. Бо аўтар акрылена працавіты, плён яго відзён. > > Узнагароды ---------- * Ордэн «Знак Пашаны». * Лаўрэат усесаюзнай прэміі Ленінскага камсамола (1979) за кнігу «Вынаходцы вятроў» і паэму «Дарога дарог». * Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь імя Янкі Купалы ў галіне літаратуры, мастацтва і архітэктуры (1998) — *за кнігу вершаў і паэм «Прошча», апублікаваную ў 1996 годзе*. * Лаўрэат прэміі «Залаты апостраф» (2008). * Лаўрэат Першай прэміі Міжнароднага фестывалю славянскай паэзіі «Спяваючыя пісьмёны» (2009, Расія). * Лаўрэат міжнароднай прэміі імя Курта Тухольскага (2011, Швецыя). * Лаўрэат міжнароднай прэміі імя Браніслава Герэмека (2011, Польшча). * Лаўрэат прэміі імя Ежы Гедройца (2013) за раман «Аўтамат з газіроўкай з сіропам і без». * Лаўрэат міжнароднай прэміі імя Міхая Эменеску (2015, Румынія). * Лаўрэат прэміі імя Наталлі Арсенневай (2017) за кнігу «Толькі вершы». * Медаль 100 гадоў БНР Рады Беларускай Народнай Рэспублікі (2019). Зноскі ------ 1. ↑ Некляев празднует 65-летие // *Naviny.by* — 2011. — ISSN 2616-8715<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67200746'></a> 2. ↑ У. Някляеў. Кон. Вершы двух стагоддзяў. Мінск, 2010. 3. 1 2 Архівавана 13 мая 2019. 4. ↑ Белорусский ПЕН-центр выдвинет Некляева на соискание Нобелевской премии (руск.)(недаступная спасылка). *TUT.BY* (17 лютага 2011). Архівавана з першакрыніцы 20 ліпеня 2019. Праверана 15 жніўня 2020. 5. ↑ Шапран, Сяргей (2018). *Някляеў. Незавершаная аўтабіяграфія*. Смаленск: Інбелкульт. p. 425. ISBN 978-5-00076-045-1. 6. ↑ Уладзімір Някляеў. Вячэра  (бел.). *Наша Ніва*. Праверана 15 жніўня 2020. 7. ↑ Менск 2011 Праваабарончы цэнтр «Вясна» Агляд-хроніка парушэньняў правоў чалавека ў Беларусі ў 2010 годзе 8. ↑ Владимира Некляева из больницы забрали в милицию, заявила его жена 9. 1 2 Уладзімер Някляеў 10. ↑ ПРЕСС-РЕЛИЗ Архівавана 18 красавіка 2017. 11. ↑ Владимир Некляев заявил о выходе из оппозиционных структур Архівавана 9 красавіка 2015. // TUT.by (руск.) 12. ↑ Някляеў Уладзімір Пракопавіч 13. ↑ Някляеў: Усе дактары глядзелі на смартфонах навіны з Мінска 14. ↑ Спецслужбы знялі Уладзіміра Някляева ноччу з цягніка 15. ↑ Някляеў удзячны брэсцкiм медыкам Архівавана 30 сакавіка 2017. 16. ↑ nashaniva.by 17. ↑ *Грушэцкі, А.*. Знічы кахання на Каляды **(нявызн.)**. Новы Час (30 снежня 2019). Праверана 11 студзеня 2020. 18. ↑ Напярэдадні Дня Волі ў Мінску адбылася прэзентацыя кнігі Уладзімера Някляева «Лісты да Волі» 19. ↑ Някляеў Уладзімір. Лісты да Волі 20. ↑ nn.by 21. ↑ Прэміяй імя Ежы Гедройца ўганараваныя Уладзімір Някляеў, Альгерд Бахарэвіч і Адам Глобус **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Саюз беларускіх пісьменнікаў. Архівавана з першакрыніцы 24 студзеня 2017. Праверана 2 сакавіка 2013. 22. ↑ БЭ ў 18 т. Т. 11. С. 407 23. ↑ Алексіевіч, Пазьняк, Вольскі, Эрыксан, Белавус. Хто яшчэ ўзнагароджаны мэдалём у гонар БНР-100 Літаратура ---------- * Някляеў Уладзімір // Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік / Склад. А. К. Гардзіцкі. Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — 653 с.: іл. — ISBN 5-340-00709-X. * Някляеў Уладзімір // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1992—1995. * *Д.П. Шапран С.* НЯКЛЯЕЎ УЛАДЗІМІР (Некляев Владимир, Nekliaev Vladimir) // Энцыклапедыя беларускай папулярнай музыкі (бел.) / уклад. Дз. Падбярэзскі і інш. — Мінск: Зміцер Колас, 2008. — С. 210–211. — 368 с. — 2 000 экз. — ISBN 978-985-6783-42-8. * Біяграфія // Афіцыйны сайт У. Някляева — Эл.рэсурс nekliaev.by Спасылкі -------- У Вікіцытатніку ёсць старонка па тэме **Уладзімер Някляеў** * Архівавана 1 жніўня 2015. — афіцыйны сайт У. Някляева * Уладзімір Някляеў чытае верш «Сцяг» * Старонка на праекце BelarusProfile. | ⛭Лаўрэаты прэміі Гліняны Вялес | | --- | | Ігар Бабкоў (1993)  · Людміла Сільнова (1994)  · Алесь Разанаў (1995)  · Славамір Адамовіч (1996)  · Лявон Вашко (1997)  · Уладзімір Арлоў (1998)  · Мікола Папека (1999)  · Сяргей Астравец (2000)  · Віктар Слінко (2001)  · Альгерд Бахарэвіч (2002)  · Пятро Васючэнка (2003)  · Алена Брава (2004)  · Сяргей Дубавец (2005)  · Валянцін Акудовіч (2006)  · Алег Мінкін (2007)  · Барыс Пятровіч (2008)  · Віктар Казько (2009)  · Уладзімір Някляеў (2010)  · Аляксандр Лукашук (2011)  · Сяргей Рублеўскі (2012)  · Эдуард Акулін (2013)  · Андрэй Федарэнка (2014)  · Франц Сіўко (2015)  · Міхась Скобла (2016)  · Ганна Севярынец (2017)  · Ілля Сін (2018)  · Міхал Андрасюк (2019)  · Артур Клінаў (2020)  · Віктар Сазонаў (2021)  · Наста Кудасава (2022) | | ⛭Лаўрэаты Літаратурнай прэміі імя Ежы Гедройца | | --- | | Павел Касцюкевіч (2012)  · Уладзімір Някляеў (2013)  · Ігар Бабкоў (2014)  · Віктар Казько (2015)  · Макс Шчур (2016)  · Зміцер Бартосік (2017)  · Уладзімір Арлоў (2018)  · Ілля Сін (2019)  · Сяргей Дубавец (2020)  · Ева Вежнавец (2021)  · Сяргей Абламейка (2022) | | ⛭Кандыдаты ў прэзідэнты Беларусі на выбарах 2010 года | | --- | | * Дзмітрый Вус * Рыгор Кастусёў * Аляксандр Лукашэнка * Аляксей Міхалевіч * Уладзімір Някляеў * Яраслаў Раманчук * Віталь Рымашэўскі * Андрэй Саннікаў * Мікалай Статкевіч * Віктар Цярэшчанка | | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | LiveJournal · Facebook | | Фота, відэа і аўдыё | Flickr | | Тэматычныя сайты | MusicBrainz | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Лентапедыя | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 99011178 · GND: 151971889 · ISNI: 0000 0000 4326 1930 · LCCN: no89004492 · NKC: js2017948949 · NTA: 239688708 · NUKAT: n2005080670 · LIBRIS: 374409 · SUDOC: 177073918 · VIAF: 26619785 | |

**Меліса лекавая**, **Мята лімонная**, **Меліса аптэчная** (*Melissa officinalis*) — шматгадовая эфірамаслічная травяністая расліна, від роду Меліса (*Melissa*) сямейства Ясноткавыя (*Lamiaceae*). Назва ----- Народная назва маліса, мядоўка, матачнік, раёўнін пчальнік. Апісанне -------- Шматгадовая травяністая расліна, добры меданос. Мае ў сабе вялікую колькасць вітаміну С, а таксама карацін, кафейную, алеанолавую і урсолавую кіслоты, эфірны алей. Выкарыстанне ------------ Меліса лекавая больш за 2000 гадоў паспяхова выкарыстоўваецца ў народнай і навуковай медыцыне шматлікіх краін свету. Упершыню меліса была апісаная ў лац. «Historia plantarum» (стар.-грэч. Περὶ φυτῶν ἱστορίας) Тэафраста. Ужываюць свежую і сушаную мелісу. Высокімі смакавымі якасцямі вызначаюцца лісце і маладыя парасткі, яны ўжываюцца як прыправа да салатаў, супоў, рыбных і грыбных страў, як дамешзк да кампотаў, напіткаў, чаю, араматызацыі віна, воцату. Эфірны алей выкарыстоўваюць у парфумерыі і медыцыне. У навуковай і народнай медыцыне меліса вядома як сродак, які заспакойвае нервовую сістэму і стымулюе страваванне, асабліва пры ўздуцці страўніка. Для прыпарак і кампрэсаў ужываюць настой з мелісы пры фурункулёзе і як паласканне пры запаленні дзяснаў. Чай з мелісы ўжываюць пры галаўных болях, бяссонніцы, міфэнях, скурных высыпках, парушэнні сардэчнай дзейнасці. Яна ўваходзіць у зборы, што ўжываюць пры гіпертаніі, эпілепсіі, атэрасклерозе, захворваннях печані і інш. У пчалярстве мелісавай вадой націраюць новыя вуллі, каб залучаць пчол. Агратэхніка ----------- Вырошчваюць мелісу на ўрадлівых суглінках, добра асветленых сонцам, някіслых і дастаткова ўвільготненых. На адным месцы можа расці да 10 гадоў. Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя». 3. ↑ Напісанне **Меліса лекавая**, **Мята лімонная** ў адпаведнасці з БЭ ў 18 тамах. Т.10. Мн. 2000, С.272 4. ↑ *Киселевский А. И.* Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 83. — 160 с. — 2 350 экз. 5. ↑ *З. Верас.* Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік. — Вільня, Субач 2: Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра, 1924. Літаратура ---------- * Меліса // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. — 544 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10). — С. 272. * Энцыклапедыя сельскага гаспадара. — Мн.: БелЭн, 1993. Спасылкі -------- * Мелисса лекарственная: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.) * *Melissa officinalis* L. (англ.) // The Plant List | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая савецкая (1 выд.) · Britannica (онлайн) · Universalis | | Таксанамія | APNI · EOL · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · The Plant List · Tropicos · WFO · Флора Кітая | | Нарматыўны кантроль | GND: 4231934-1 · LCCN: sh00004645 |

**Лушчэнне** — апрацоўка глебы адмысловымі прыладамі — лушчыльнікамі — на нязначную глыбіню (8-12 см). Пры лушчэнні адбываецца павярхоўнае рыхленне глебы, частковае абарочванне глебы і падразанне пустазелля. Лушчэнне вырабляюць перад зяблевым узворваннем поля восенню пасля ўборкі ўраджаю, каб стымуляваць прарастанне пустазелля перад асноўным узворваннем, а таксама знішчыць насякомых-шкоднікаў на розных стадыях іх развіцця ў глебе. Магчыма прымяненне лушчэння наўзамен восеньскага ўзворвання на чыстых ад пустазелля землях пры пажніўных пасевах або пасевах азімых пасля пара. Зноскі ------ 1. ↑ *Лушчэнне (руск.)* — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі (3-е выданне) Літаратура ---------- * Лущение // Сельскохозяственный энциклопедический словарь (руск.) / Редкол.: В. К. Месяц (гл. ред.) и др. — М.: Советская энциклопедия, 1989. — С. 174, 284, 343, 524. — 565 с. — 100 000 экз. * Земледелие. 2 издание / под редакцией С. А. Воробьева — Москва, 1972.

**Метад Монтэ-Карла** — агульная назва шырокага класа вылічальных алгарытмаў, якія выкарыстоўваюць выпадковыя працэсы для рашэння задач, неабавязкова звязаных з імавернасцямі. Агульная ідэя метаду ў тым, каб пабудаваць выпадковы працэс, пэўная лічбавая характарыстыка якога (напрыклад, матэматычнае чаканне) супадае з рашэннем задачы. Тады задачу можна прыблізна вырашыць, атрымаўшы вялікую выбарку з гэтага працэсу і вылічыўшы з яе дапамогаю прыблізнае значэнне абранай лічбавай характэрыстыкі. Назва метаду паходзіць ад казіно ў Манака, праз агульную асацыяцыю выпадковых працэсаў з азартнымі гульнямі. Прыклад ------- Прыбліжэнне ліку π метадам Монтэ-Карла. Напрыклад, мы хочам вылічыць прыблізнае значэнне {\displaystyle {\pi }}. Гэта можна зрабіць наступным чынам: * Упішам чвэрць круга радыусам 1 у квадрат са стараною 1, як паказана на малюнку. Плошча квадрата ў такім разе роўная 1, а плошча чвэрці круга роўная {\displaystyle {\frac {\pi }{4}}}. * Пачнем генерыраваць пары выпадковых лікаў, раўнамерна размеркаваных на адрэзку {\displaystyle [0;1]}. Гэтыя пары лікаў будуць каардынатамі пунктаў унутры квадрата. * Доля пунктаў, якія трапілі ўнутр чвэрці круга, будзе, відавочна, прыблізна роўная долі, якую плошча чвэрці круга складае ад усёй плошчы квадрата, г.зн. {\displaystyle {\frac {\pi }{4}}}. * Памножыўшы гэты вынік на 4, атрымаем прыблізнае значэнне ліку {\displaystyle {\pi }}.

**Спіс дваран Магілёўскай губерні** (поўная назва — «Алфавітны спіс дваранскіх родаў, занесеных у радаводныя дваранскія кнігі Магілёўскай губерні», руск.: Список дворянских родов Могилёвской губернии, «Алфавитный список дворянских родов, внесённых в родословные дворянские книги Могилёвской губернии») — афіцыйнае друкаванае выданне Магілёўскага дваранскага дэпутацкага сходу, якое прыводзіць спіс дваранскіх прозвішчаў і асоб з указаннем іх тытулаў, толькі нумар архіўнай справы з дваранскага фонду і нумар па парадку кожнага прозвішча, і часці Дваранскай радаводнай кнігі (ДРК), у якую яны занесены. Дадзеныя гэтага спісу публікаваліся на падставе Дваранскай радаводнай кнігі, якая вялася губернскімі правадырамі дваранства па гадах і алфавіце. Пасля 1772—1782 гадоў і да 1917—1918 гадоў гэта была адзіная афіцыйная публікацыя ў сваім родзе па Магілёўскай губерні. Пасля 1917—1918 гадоў не было рэпрынтнага выдання гэтага спісу. Спіс прысутнічае па адным асобніку арыгінала гэтай публікацыі ў гістарычных навуковых бібліятэках Беларусі, Расіі і Украіны. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі афіцыйна паведаміў пра страту архіўных рукапісных крыніц па Магілёўскай губерні, якія служылі крыніцай дадзенага спісу. Аналагічнае выданне адсутнічае па Віцебскай губерні этнічнай Беларусі. Таму дадзены артыкул выдання гэтага спісу з’яўляецца ўнікальнай, пакуль першай і адзінай у свеце. Тытульная старонка Алфавітнага спісу дваранскіх родаў Магілёўскай губерні за 1909 г." Апісанне выдання ---------------- Гэты спіс выдадзены Магілёўскім дваранскім дэпутацкім сходам у Магілёве ў друкарні Я. Н. Падземскага ў 1909 годзе з дазволу Магілёўскага губернатара. Змест спісу пачынаецца са спасылкі на Збор законаў Расійскай імперыі артыкул № 968 том IX выдання 1899 года, з тлумачэннем часткі спісу (кожнай з шасці частак). Тэкст спісу надрукаваны старажытнарускай мовай, прыкметна старанне аўтараў перадаць у рускай мове гучанне польскіх прозвішчаў з польскай мовы. Некаторыя польскія прозвішчы насілі этнічныя беларусы з-за апалячвання Беларусі. Аўтары спісу паказалі варыянты чытання (яшчэ ў дужках). Друкаваны тэкст спісу не мае рускай літары «ё». Сустракаюцца нямецкія прозвішчы з характэрнай прыстаўкай «фон», італа-французскія — з прыстаўкай «дэ». У спісе па алфавіце, калі сустракаюцца падвойныя (ці патройныя прозвішчы) з рознымі загалоўнымі літарамі надрукаваныя праз працяжнік, пры вызначэнні, куды ўносіць па парадку такое прозвішча, аўтары спісу рабілі выбар па распаўсюджаным правіле — якога прозвішча аддаваў перавагу носьбіт гэтага прозвішча (яго асноўнае). Іх агульны лік па парадку — 1355 (сустракаюцца цёзкі, запісаныя аўтарамі побач з асобнымі нумарамі па парадку з указаннем розных нумароў архіўнай справы, усярэдзіне кожнай часткі з шасці наяўных). Спіс змесцаваны на 23 друкаваных старонках. Гістарычныя ўмовы стварэння спісу --------------------------------- З «Рэестру ўваходных папер за 1792—1836 гады пра выдачу грамат і радаводаў» фонду «Магілёўскі губернскі дваранскі сход» (1800—1811 гг.) пра занясенне ў 6-ю частку ДРК расійскіх дваран, якіх ў 1909 г. у спісе: Крупскія — няма, Казлоўскі — ёсць, Інкевіч — няма, Гаўрылавіч — ёсць, Рамоз — няма, Ціханскі — няма, Мацкевіч — ёсць, Янкоўскі — ёсць. Прыклад — Пасведчанне генерал-губернатара ў Дваранскі дэпутацкі сход пра расійскіх дваран Крупскіх за 1866 год Тытульны аркуш «Рэестру ўваходных папер за 1792—1836 гады пра выдачу грамат і радаводаў» фонду «Магілёўскі губернскі дваранскі сход». * У гэта выданне ўвайшла толькі частка найстаражытнай сожской і друцкай шляхты (старадаўняй беларускай шляхты ў генеалогіі якіх сустракаўся гістарычны перыяд племя радзімічаў). На жаль, ніколі не існавала поўнага спісу дваран Расійскай імперыі. Нават шмат прызнаных шляхцічаў у расійскім дваранстве па асобных губернях этнічнай Беларусі, ужо прысутных у губернскіх афіцыйных выданнях не публікаваліся ва ўсерасійскіх. Так у Памятных кніжках Магілёўскай губерні публікаваўся ў 1870—1871 гг. (у змесце) Імператарскі Указ са спісам беларускіх прозвішчаў шляхты Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ) правінцыі Рэчы паспалітыя, дзе згадвалася пра разбор шляхты і адмове прызнаць у расійскім дваранстве, пра перавод у падатнае саслоўе мяшчан і сялян старой беларускай шляхты, скасаванні ВКЛ і ліквідацыі яго юрыдычнага прававога поля, стварэння Царства Польскага без яго былога ўплыву на этнічныя тэрыторыі Беларусі, фармаванні новага адміністрацыйнага падзела і т. п. чыннікаў. Хоць была частка Польшчы (пасля 1772 г.), але справаводства вялося на польскай мове (за 1836 г. у «Рэестры ўваходных папер за 1792—1836 гады пра выдачу грамат і радаводаў» фонду «Магілёўскага губернскага дваранскага сходу» прысутнічае запіс справаводства яшчэ на польскай мове для выдачы расійскага дваранскага дыплома і копіі радаводаў прызнаных у расійскім дваранстве па Магілёўскай губерні шляхцічаў). Гэтым, як і іншымі спісамі іншых губерняў пасля 1917 г. актыўна карысталіся ў рэпрэсіях — на тытульным лісце гэтага фонду засталася пячатка МУС СССР (ф. 183 інв. 159 с. 1а). * Сярод прычын адмовы прызнання ў расійскім дваранстве для старой беларускай шляхты ва ўмовах Расійскай імперыі былі: праява нелаяльнасці да новага палітычнага рэжыму — перш за ўсё ўдзел у нацыянальных паўстаннях (Паўстанне Касцюшка 1794 г. удзел у вайне 1812 г. супраць Расіі, Польскае паўстанне (1830), Польскае паўстанне (1863) і т. п.); адсутнасць абавязковай выслугі на дзяржаўнай (ваеннай) расійскай службе і т.п. чыннікаў. Сярод шляхты без запалу ўспрымалася абавязковая ваенная служба пасля знішчэння ўсяго корпуса менскага падраздзялення (сфармаванага з мясцовых шляхцічаў), калі яно адмыслова было кінутая расійскім кіраўніцтвам у горан бою, пры захаванні вайскоўцаў выхадцаў з Расіі. Гэтым тлумачыцца чаму існаваў часавы перапынак у датах афіцыйных прызнанняў і сцвярджэнняў у расійскім дваранстве шляхцічаў расійскім Васпан Імператарам. Хоць прадстаўленні дакументаў афіцыйна ў Санкт-Пецярбург па законе павінны былі падаваць штогод з кожнай беларускай губерні, але ў сучасных архівах РДГА (Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў) і РДАСА (Расійскі архіў старажытных актаў) няма выразнага штогадовага архіва пра гэта за перыяд 1785—1917 гадоў. * Тым больш, што стратыфікацыя (умовы фармавання) эліты беларускай нацыі ў ВКЛ адрознівалася ад расійскіх рэалій — фармаванне расійскай эліты зацыклілася на матэрыяльную заможнасць, тэндэнцыйна падкрэсліваючы сацыяльны статус, што нібы адметная асаблівасць высакароднасці для прызнання ў дваранстве гэта матэрыяльны дастатак. У сувязі з гэтым цікавая гісторыя стварэння катэгорыі «дваран аднадворцаў», вядзенне асобна «рэвізскіх казак» па гэтай катэгорыі. Адмысловую ўвагу прыцягвае адміністрацыйная нестабільнасць і знарочыстая блытаніна якая ўскладняла пошукі дакументальнага доказу шляхецкага паходжання для прызнання ў дваранстве, бо архівы фармаваліся менавіта па адміністрацыйнай назве, але аналітычнай працы не праводзілася (куды маглі патрапіць дакументы), пісьмова не фіксавалася гэта асаблівасць, даведкавага апарата і інфармацыйных тэхналогій (падобных сучасным) не было. Да прыкладу, заснаваная Магілёўская губерня (1772), пераназваная ў Беларускую губерню (1796—1801), потым ізноў названа «Магілёўская губерня» ў 1802 г. а перад тым яна насіла назву «Магілёўскае намесніцтва» (1778—1796), і як ні дзіўна з цэнтрам у г. Віцебск (не ў г. Магілёве). Тая ж сітуацыя па паветах, да прыкладу па юрысдыкцыі некаторых населеных пунктаў: Рагачоўская правінцыя, потым — Рагачоўскі павет (з 1900 г. — Гомельскі павет), а справы Рагачоўскага павета вяліся да 1850-х гг. і зусім у Беліцкім павеце (пераназваны ў 1852 г. у Гомельскі павет). Новы рэжым не толькі вынаходзіў ускладненні працэдуры прызнання беларускай шляхты, але і метады ліквідацыі былога адміністрацыйнага дзялення. Да прыкладу, у Магілёўскай губерні Рагачоўскі павет з цэнтрам у г. Рагачоў да 1772 г. быў Рагачоўскім стараствам з цэнтрам у г. Рагачоў у Рэчыцкім павеце Вялікага княства Літоўскага, а ў Расійскай імперыі цэнтр Рэчыцкага павета перанеслі з г. Рэчыцы ў г. Бабруйск (1772—1793 гг.) з назвай «Рэчыцкі павет» (з наступным фармаваннем павета Рэчыцкага ў 1793 г.) і да т.п. * Цікава, што акрамя дакументаў і радаводу шляхціч абавязаны быў даваць яшчэ Сведчанне ад генерал-губернатара пра адсутнасць палітычных і крымінальных злачынстваў. Шматлікія архівы гарэлі ў пажарах і войнах, папера не вытрымлівала ўмоў захоўвання ў архівах і т. п. што ўскладняла прызнанне. З-за бюракратыі пры прызнанні былі выпадкі падачы дакументаў і генеалогіі шляхцічамі ў іншыя губерні, дзе яны атрымлівалі прызнанне без затрымкі. Цікавыя былі выпадкі, калі для завалодання багатым маёнткам беларускага шляхціча службовец новага парадку ў беларускіх губернях пасля 1772 года даносіў, маніпуляваў і ўплываў на яго лёс (беларускі шляхціч з багатага маёнтка трапляў у саслоўе сялян, а ў яго маёнтку бясплатна пачынаў жыць ужо расійскі дваранін). * Бывалі выпадкі, калі прадстаўнікоў старажытнай шляхты не прызнавалі ў дваранстве і не ўносілі іх у 6-ю частка спісу ДРК, з-за чаго тыя змушаны былі ў новай палітычнай сітуацыі праз дзяржаўную службу (праз расійскія ўзнагароды) атрымліваць сцвярджэнне ў расійскім дваранстве. Гэтым тлумачыцца, чаму розныя галінкі аднаго роду (аднаго прозвішча) сустракаюцца ў розных частках спісу ДРК, хоць гэта як правіла прадстаўнікі аднаго роду. Немалаважна ўлічыць у гісторыі прызнання ў расійскім дваранстве шляхты дадзенай губерні Беларусі факт канфлікту менталітэтаў і светапоглядаў на сацыяльную прыладу грамадства, бо беларуская шляхта мела менталітэт з традыцыямі Веча Русі (абранне князёў княжыць), знаходзілася ў Вялікім княстве Літоўскам і пад уплывам Рэчы Паспалітай. Дзе Статут Літоўскі быў узорам для еўрапейскіх краін, а Польшча была зыбкай сучаснай еўрапейскай дэмакратыі — караля абірала шляхта (да прыкладу, электоры Крупскія ў ліку іншых былі выбарнікамі каралёў у 1595—1648 гг. і ў 1669—1673 гг. 1697 г.). * Да таго ж вялікая колькасць беларускай шляхты была канкурэнтам для расійскіх службоўцаў ва ўсталяванні новага рэжыму ў грамадстве, што немалаважна было ў пытанні колькасці прызнаванай шляхты ў расійскім дваранстве, і прызнанні беларускай шляхты мець рацыю раўнацэнную расійскаму дваранству. У дакументах ВКЛ можна сустрэць тое, што ўсё што за г. Смаленскам на ўсход ад ВКЛ гэта не Русь, а Ўскраіна Руская. Немалаважную ролю мелі рэпрэсіі і дыскрымінацыі новай палітыкі ў скасаванні Грэка-Каталіцкай Царквы, кантролю Рыма-Каталіцкай Царквы, што прыкметна пры складанні родословного дрэва, калі неабходна здабываць дакументы з каталіцкіх метрык да 1830-х гг. і пасля з праваслаўных па адной і той жа царквы дадзенай губерні ў Беларусі. Воля шляхоцкая ў дадзенай губерні ўжо мела традыцыі тады, калі ў Расіі дваранства яе атрымала толькі ў 1785 г. — Грамата на правы, вольнасці і перавагі высакароднага расійскага дваранства. Шляхта дадзенай губерні апынулася ў сітуацыі, калі без яе ўдзелу і ўліку яе меркавання яе лёс вырашала ў 1772 г. Расійская імперыя, Прускае каралеўства і Аўстрыйская імперыя пры Першым падзеле Рэчы паспалітай. І гістарычная памяць беларускай шляхты захоўвала формы генацыду расійскіх войскаў у Беларусі (этнічнай чысткі), украінскіх казакоў пад кіраўніцтвам маскоўскага цара (згубы паловы беларускага народа). Да прыкладу, у г. Мсціславе ў 1654 г. ад рук расійскіх войскаў 15 000 чалавек загінула, а ў жывых засталося каля 700 жыхароў. Згаданае мае прынцыповае значэнне для разумення гістарычных умоў стварэння дадзенага спісу. * Незадоўга да Кастрычніцкага перавароту 1917 г. і была заснавана Дэпартаментам Герольдыі Ўрадаўнічага сената так званы Ўсерасійская дваранская радаводная кніга — для тых, хто выслужылі дваранства, але па якіх-небудзь чынніках не прылічаным да дваранства вызначанай губерні. Справа ў тым, што напачатку ХХ у. дваранскія сходы атрымалі права адмаўляць у прылічэнні да мясцовага дваранства. Часам пры гэтым яны кіраваліся веравызнаннем дадзеных асоб: без запалу разглядаліся, да прыкладу, падобныя хадайніцтвы асоб юдзейскага веравызнання. Зрэшты, і хрысціяніну магло быць адмоўлена ў прылічэнні да дваранства дадзенай губерні. Так, напрыклад, Маскоўскі дваранскі дэпутацкі сход адмовіў у занясенні ў мясцовую радаводную кнігу князям Гантімуровым, зацверджаным Сенатам у добрай якасці князёў тунгускіх, паколькі сям’я не мела ў губерні нерухомай уласнасці. * Прыналежнасць да дваранства даказвалася ў губернскім дваранскім сходы; з 1785 г. гэта значыць з часу выдання Імператрыцай Кацярынай II «Дараванай граматы дваранству», асобы, прызнаныя ў дваранскай добрай якасці па паходжанні ці па асабістых заслугах, уносіліся ў губернскую радаводную кнігу; з губерні справы пра дваранства паступалі на сцвярджэнне ў Герольдыю Сената; туды ж з губернскіх сходаў штогод высылаліся спісы асоб, прылічаных да ўжо зацверджаных у дваранстве родам. Паходжанне з дваран вызначанай губерні фіксавалася і ў паслужных спісах службоўцаў і вайскоўцаў, хоць часта паказвалася не губерня, па якой лічыўся іх род, а губерня, у якой нарадзіліся яны самі. Змест Спісу дваран Магілёўскай губерні -------------------------------------- **Радаводная кніга падзяляецца на шэсць частак. У 1-ю частку ўносіліся «роды дваранства дараванага ці сапраўднага»; ва 2-ю частку — роды дваранства вайскоўца; у 3-ю — роды дваранства, набытага на службе грамадзянскай ці атрымалыя права нашчадкавага дваранства за ордэн які прысвойвае гэта добрая якасць; у 4-ю — усе замежныя роды; у 5-ю — адрозныя тытуламі роды; у 6-ю частку — «старажытныя высакародныя дваранскія роды».** **Алфавітны спіс дваран, занесеных у радавод кнігу Магілёўскай губерні :** ### стар. 1 1-я частка Александровіч, Бранюшчэц-Арасімовіч, Арцышэўскі, Банькоўскі, Башылаў, Блажэвіч, Бабровіч, Герман-Болондзь, Гарбуз-Бардзілоўскі, Барысовіч, Хрулінскі-Бурбо, Буткевіч, Быкоўскі, Бяляўскі, Белабржэскі, Белазор, Скарбек-Важынскі, Касцюшка-Валюжыніч, Васілеўскі, Вацура, Велічкевіч, Веракса, Вайніловіч, Ясенецкі-Война (Война-Ясенецкі), Вайцяхоўскі, Карачэўскі-Воўк Валчкевіч, Вансевіч, Варанковіч, Гаўрыловіч, Галкоўскі, Адоневіч-Львовіч-Галкоўскі, Калюмны-Гатоўскі, Гердзей, Гердзіеўскі, Гзоўскі, Гінейка, Дзевялтоўскі-Гінтаўт, Сырынскі-Гіро, Глінко, Гаваркоўскі, Гоздзіцкі, Гоніпроўскі, Гансероўскі, Іпатовіч-Гаранскі, Гарбатоўскі, Грыёркевіч, Грыневіч, Гродзскі (Гродскі), Грудзінскі, Грушэцкі, Гурскі, ### стар. 2 Далецкі, Даніловіч, Дэбой, Дзяшчынскі, Дзевонскі, Дзяржынскі, Добржынецкі, Дабравольскі, Дабрасельскі, Даўнаровіч, Дамарацкі, Пузынко-Драбышэўскі, Рэпойта-Дубяга, Духавецкі, Левальт-Язерскі (Язерскі), Есьман, Жарын, Фурс-Жыркевіч, Жукоўскі, Завітневіч, Загурскі, Закалінскі, Заленскі, Залескі, Зарэмба, Заржэцкі, Зелянеўскі, Радус-Зяньковіч, Іпацевіч, Свенчыц-Карчэўскі, Катэрла, Згерскі-Кашо, Квецінскі, Кенстовіч, Кірыяцкі, Загаранскі-Кісель, Клечкоўскі, Тэрэнецкі-Клімовіч, Ратамскі-Кміта, Кажухоўскі, Казапалянскі, Калачкоўскі, Каморніцкі, Канапельскі, Канасевіч, Канюшэўскі, Буткевіч-Каперскі, Карафа-Корбут, Каржанеўскі, Корзун, Баброўскі-Каралько, Караткевіч, Корсак, Касаковіч, Касачэўскі, Косаўскі, Глеб-Кошанскі, ### стар. 3 Кошка, Кржыжэўскі, Окала-Кулак, Гамрат-Курэк, Кульчыцкі, Старжанецкі-Лапо, Леванскі, Ляўковіч, Лянчэўскі, Ліаранцэвіч, Ліпскі, Ламінскі, Лукомскі, Людагоскі, Маеўскі, Малюшыцкі, Зуяртоўскі-Маркіяновіч, Маркоўскі, Матусевіч, Матушэвіч, Мянжынскі, Мізгайла, Мізгер, Мілеўскі, Місевіч, Мажэйка, Монтвід, Мараўскі, Мароз, Грынкевіч-Мачульскі, Мышакоўскі, Наркевіч, Недзвецкі, Непакойчыцкі, Нестаровіч (Несцяровіч), фон-Нолькен, Насалеўскі, Акінчыц, Акуліч, Аленскі, Аляхновіч, Клішко-Аляк, Аніхімоўскі, Орда, Асецімскі, Бонч-Асмалоўскі, Асташэкевіч, Аржэшка-Астрэйка, Астроўскі, Падкоўскі, Войдата-Пацэвіч, Пяткевіч, Пячкоўскі, Піянткоўскі, Дэмбіньскі-Піора, Піаровіч, Плавінскі, Падабед, ### стар. 4 Палтарацкі, Палькоўскі, Мішкевіч-Папейка, Парчынскі, Пржыбылоўскі, Пратасевіч, Пузырэўскі, Пухоўскі, Пуціла, Русіноўскі-Пуцято, Пяскоўскі, Раднеўскі, Радушкевіч, Ратамскі, Рамановіч, Роханскі, Руссіян, Руткоўскі, Рывоцкі, Рыдзеўскі, Вардомскі-Рыдзеўскі, Рыжэвіч, Савіцкі, Саковіч, Сапліцо, Свадкоўскі, Свенцкі, Седміагродскі (Седміаігродзкі), Славінскі, Собанскі, Спіонтек-Сабалеўскі, Сабалеўскі, Сакалоўскі, Чарнілоўскі-Сокал, Столыпко, Стопінскі, Жукевіч-Стош, Стратановіч, Стржыжэўскі, Грынкевіч-Суднік, Сульжынскі, Сушынскі, Схнейдер, Сырыцо, Цярэшчанка, Тамковіч, Трэмбінскі, Тур, Ужыновіч, Федаровіч, Фліверк, Халецкі, Харкевіч, Хлусовіч, Хлюдзінскі, Хмызоўскі, Трухановіч-Хадановіч, ### стар. 5 Хацятоўскі, Чарнаруцкі, Чарнушэвіч, Калаўрат-Чарвінскі, Чахоўскі, Чыж, Чугаевіч, Мусвіц-Шадурскі, Шарэвіч, Шафранскі, Шалепін, Шальвінскі, Шандзікоўскі, Шыдлоўскі, Шыманоўскі, Шымборскі, Шымкевіч, Шымковіч, Шышкоўскі, Бітны-Шляхто, Радзівілавіч-Шостак, Шушкевіч, Равіч-Шчэрба, Якутовіч, Ялоза, Янкоўскі, Яцкоўскі. 2-я частка Агапееў, Аляксандровіч, Андрыянаў, Анціпаў, Архіпаў, Афанасьеў, Барташэвіч, Беклемішаў, Бенедзіктовіч, Бехлі, фон-Бітэрліх, Барзоў, Будагоўскі, Бурскі, Бельскі, Вялічка, Уласаў, Ясенецкі-Война (Война-Ясенецкі), ### стар. 6 Валукевіч, Гадзяцкі, Гайдкевіч, Гарц, Гатоўскі, Гебель, Гербурт-Гейбовіч, Геліяшэвіч, Герасімаў, Гіжыцкі, Дзевялтоўскі-Гінтаўт, Гліндpыч, Главацкі, фон-Гойер (фон-Гоіер), Голышаў, Ганіпроўскі, Гарбатоўскі, Гардзялкоўскі, Горскі, Грачоў, Грошнер, Грыбоўскі, Грыгор’еў, Гурскі, Гюбенет, Дзенісенка, Дзянісаў, Дзеражінскі, Адынец-Дабравольскі, Дамброўскі, Дамарацкі, Дубавецкі, Духавецкі, Дышлеўскі, Дзякаў, Яўсееў, Янакіеў, Жыркевіч, Жураўскі, Згаржэльскі, Зорын, Іваноў, Карніловіч, Карчэўскі, Дракаловіч-Скандер-бек-Кастрыёт, Кенстовіч, Кепінг, Кірык, Кісялеўскі, Кіслоўскі, Клюеў, Казлоўскі, Колен (Калена), Канігоўскі, Конча, ### стар. 7 Каржанеўскі, Каралько, Карытко, Кашанскі, Кошка, Крэткоўскі, Кржыжаноўскі, Крывых, Кузняцоў, Кухарскі, Лабутаеў, Лапо, Лейтнер, Ляпкоўскі, Лінк, Лісоўскі, Лабаноўскі, Лукаўскі, Лускін, Малафееў, Мацюнін, Маўра, Мердэр, Мертэнс, Мінеман, Міцкевіч, Мажэйка, Морыц, Маскалёў, Мусман, Мясаедаў, Някрасаў, Непакойчыцкі, Ножын, Насовіч, дэ-Апагін, Аскерка, Ашмянец, Пацукевіч, Перакростаў, Перашкоў, Петрыкаўскі, Подалінскі, Кржеўковіч-Пазняк, Палянскі, Палтарацкі, Папоў, Правік, Пржевалінскі, Радчанка, Фен-Раеўскі, Редзко, Радзівонаў, Савасціцкі, Сердакоўскі, Семіроўскі, Рудніцкі-Сіпайло, Сіхро, Скоблікаў, ### стар. 8 Скарабагаты, Славінскі, Смольскі, Спытко, Стахоўскі, Сцяпанаў, Стэткевіч, Стэфані, Тэрмін, Цітоў, Тумскі, Федаровіч, Філіп’еў, Хілінскі, Барэйка-Хадкевіч, Хаецкі, Хахлоў, Хацяноўскі, Храптовіч, Ціхінскі, Цытовіч, Чорба, Шаблевіч, Швартз, Шабека, Шыпінскі, Шклярэвіч, Горскі-Шпырко, Шульгін, Ярашэўскі. 3-я частка Алабушаў, Аляксандраў, Ананіч, Андрэшевіч, Анташкевіч, Арыстархаў, Бабіч, Барановіч, Барталамей, Барташэвіч, Безсонаў, Бекарэвіч, ### стар. 9 Бекман, Бенеўскі, Бернадскі, Бетулінскі, Біруковіч, Бобрык, Багдановіч, Багушэўскі, Больцевіч, Борхман, Бржезінскі, Булахаў, Бутэнка, Белофостов, Ватацы, Вейнрейх, Веремьенко, Вішнеўскі, Валкавіцкі, Валковіч, Карачэўскі-Воўк, Вусовіч, Гаеўскі, Гейслер, Гельтзль, Герард, Юноша-Гзоўскі, Гірыловіч, Сырінскі-Гіро, Гладкі, Глінскі, Глушаноўскі, Глыбоўскі, Галавацкі, Галынскі, Дашковічы-Гарбацкі, Горноўскі, Гарачкін, Грэбнеў, Грыневіч, Гудкоў, Гусакоўскі, Урангель-фон-Гюбента, Давідоўскі, Далецкі, Карыбут-Дашкевіч, Дзям’янавіч, Демянцевіч, Дзічканец, Дзмітрыеў, Добржанскі, Доліво-Дабравольскі, Дабравольскі, Дамброўскі, Дулевіч, Епіфанаў, Жылкін, Загароўскі, Зайцоў, ### стар. 10 Званароў, Зіноўеў, Зубоўскі, Зуеў, Іваноў, Ігнацьеў, Ілініч, Каліопін, Камінскі, Карножіцкі, Карпінскі Кімбор, Кірыловіч, Кірьяцкі, Кісліков, Кітаеўскі, Кавалік, Казакоў, Казлоўскі, Кажэўнікаў, Колянкоўскі, Копытковскі, Пезе-дэ-Корваль, Куляко-Карэцкі, Коржец, Коркозовіч, Корніловіч, Коссачеўскі, Костеніч, Краўчанко, Кранц, Красевіч, Крассоўскі, Крогер, фон-Круз, Крутілов, Крыгер, Сементоўскі-Куріло, Куторга, Кушын, Ладомірскі, Лазарэвіч, Лакощенко, Лапо, Лебедзеў, Пора-Леановіч, Лепяшынскі, Ляснеўская, Лечіцкі, Лешко, Логанов, Лапатенков, Лаппато, Лорченко, Лужынскі, Десятіно-Лук’янаў, Лысов, Людогоўскі, Лютоўскі, Малевіч-Малеўскі, ### стар. 11 Маліноўскі, Манькоўскі, Марцінкевіч, Мацкевіч, Мэер, Меркушаў, Мельнікаў, Манерот-дю-Мен, Мерлін, Мігай, Мікоша, Мірапольскі, Міхалоўскі, Мадэстаў, Порцянка-Монька, Маскавенка, Грабя-Мурашко, Нейшвентер, Нікотін, Нічыпарэнка, Навіцкі, Насовіч, Азмідаў, Аляхоўскі, Альшэўскі, Астроўскі, Астроумаў, Охочінскі, Паздзееў, Панчанка, Папроцкі, Пашынскі, Пелрашкевіч, Пенкін, Петерс, Пяткевіч, Петраш, Пячкоўскі, Піоульскі, Плохоцкі, Подашеўскі, Пакроўскі, Поломскі, Полторацкі, Паслаўскі, Пржерадоўскі, Прігороўскі, Пухоўскі, Радкевіч, Радчанко, Рахманінаў, Рего, Рентельн, Бранюшэц-Рэцкі, Рэцкі, Радкевіч, Роланд, Раманкевіч, Рамушкевіч, Самерсэт-Росэтэр, ### стар. 12 Рашкоўскі, Рубаноўскі, Савастьянаў, Савініч, Савіцкі, Савіч, Сак, Сапрыка, Сарбіеўскі, Сверчкоў, Семкоўскі, Сердзюкоў, Серафімовіч, Сівіцкі, Сідорскі, Сініцын, Скалышевіч, Скарабагаты, Смяроўскі, Сазановіч, Сакалоў, Салагуб, Станкевіч, Стасевіч, Сташэўскі, Сцяпанаў, Стосуй, Стратановіч, Судзілоўскі, Сухадольскі, Тараткевіч, Тархоў, Цеплінін, Ціхоўскі, Тржэцяк, Трупчынскі, Турчанінаў, Тыдеман, Фащ, Фёдаравіч, Френдт, Функ, Хамянтоўскі, Хацяноўскі, Цэкерт, Доршпрунг-Цэліцо, Цеханоўскі, Цытовіч, Чамаў, Чачкоў, Чарвякоўскі, Чарняеў, Шведаў, Шабунін, Шклярэвіч, Шмялёў, ### стар. 13 Гульпоўскі-Шульц, фон-Шульц, Шухт, Шчарбаковіч, Янкоўскі. 4-я частка Гробуа, Пісчэвіч (Пішчевіч), Францэсон. 5-я частка Барон Брэмзе, Граф Грабоўскі, Князь Крапоткін, Князь Дондукоў-Корсакаў, Князь Любамірскі, Князь Мяшчэрскі, Барон фон-Нолькен, Князь Абаленскі, Князь Эрыванскі-Паскевіч, Граф Сумарокаў, Князь Друцкай-Сакалінскі, Граф Талстой, Граф Цуката. ### стар. 14 6-я частка Абакановіч, Аўтушкевіч, Адамовіч, Лялевіч-Адамовіч, Александровіч, Антушэвіч, Арцімовіч, Арцышеўскі, Багенскі, Байкоў, Банькоўскі, Бараноўскі, Барташэвіч, Берлінскі, фон-Бенкендорф, Бібікаў, Білевіч, Бялыніцкі-Біруля, Бішэўскі, Баброўскі, Дворжецкі-Багдановіч, Бонч-Багданоўскі, Богомолец, Багушэўскі, Богуш, Мордухай-Балтоўскі, Барэйко, Борейшо (Борейша), Барысавіч, Борк, Бочкоўскі, Бородзіч, Бржезя-Бржезінскі, Бржазоўскі, Бржастоўскі, Броховіч, Бонч-Бруевіч (Бруевіч), Будогоскі, Буйван, Буйвід, Булгак, Бурачек, Бурскі, Буры, Бутовіч, Буцевіч, Бучынскі, Белеўскі, Беліковіч, Бодзенто-Беляцкі, Беляцкі, Бібірштейн-Бялкоўскі, Быкоўскі, Вакар, Валахоўскі, Касцюшка-Валюжыніч, Васілеўскі, Васкоўскі (Васькоўскі), Ваньковіч, ### стар. 15 Варпахоўскі, Вартман, Вевель, Вейсенгоф, Вялічка, Велямовіч, Венцлавовіч, Вяржбіцкі, Вярэнко, Вяржэнскі, Веразумскі, Касцюшкевіч-Вігуро, Віленчыц, Вільчынскі, Вілямоўскі, Віскоўскі, Віткоўскі, Голд-Вішнеўскі, Ваяводскі, Ваейкоў, Патуліцкі-Войзбун, Нянкоўскі-Вайніловіч, Ясенецкі-Жэрэтынскі-Война, Вайцяхоўскі, Карачэўскі-Воўк, Ланеўскі-Воўк, Валадзько, Валадковіч, Валовіч, Валынскі, Фурс-Вансяцкі, Варанец, Варапай, Урублеўскі, Выкоўскі, Васілевіч-Вырвіч, Высоцкі, Вязьміцінаў, Гаўрыловіч, Гайдамовіч, Галіноўскі, Аданевіч-Львовіч-Галкоўскі, Ганкевіч, Гасперскі, Гаўгер, Гаціскі, Гедройц, Радзецкі-Геліашэвіч, Гердзееўскі, Гіжыцкі, Гласко, Гогалінскі, Галубіцкі, Галынскі, Ганіпроўскі, Гарбацкі, Гардзялкоўскі, Гарноўскі, Буры-Гарошка, Гартынскі, Гоўвальт, Грамздорф, ### стар. 16 Грабніцкі, Грыгаровіч, Гржыбоўскі, Грум-Гржымайло (Грумм-Гржымайло), Грыневіч, Грынеўскі, Грынцэвіч, Грамыка, Грахоўскі, Радобыльскі-Губарэвіч (Ратабыльскі-Губарэвіч), Гумінскі, Рамейка-Гурко, Міткевіч-Далецкі, Готскі-Даніловіч, Дваржэцкі, Дзержанскі-Дзегцяроў, Дэмбіньскі, Ястржембец-Дзямьяновіч (Дем’яновіч), Доріа-Дерналовіч, Дзяшчынскі, Дзерожінскі, Літвінскі-Дзягілевіч, Дмахоўскі, Завіша Даўгяла (у тэксце адсутнічае працяжнік або коска), Даманскі, Дамарацкі, Дамброўскі, Гржіво-Дамброўскі, Донброво, Драбышэўскі, Драздоўскі, Мелех-Драздоўскі, Мрочкі-Драздоўскі, Репойто-Дубяга, Баркоўскі-Дунін, Сляпец-Дунін, Сульгустоўскі-Дунін, Яўневіч, Магучы-Евціхевіч, Левальт-Язерскі (Язерскі), Жембо-Жабыко, Жарын, Фурс-Жыркевіч, Міткевіч-Жолтак, Пархамовіч-Жудро, Жукоўскі, Корцын-Жукоўскі, Прус-Жукоўскі, Жураўскі, Журомскі, Дунін-Жухоўскі, Заблоцкі, Завадзскі (Завадскі), ### стар. 17 Зайончкоўскі, Закржэўскі, Залескі, Замбржыцкі, Залускі, Умыруко-Запольскі, Захарэвіч, Захаржеўскі, Зборомірскі, Здраеўскі, Зялінскі, Зянковіч, Радус-Зянковіч, Зяньковіч, Змечороўскі, Зомбек, Зубовіч, Эйдзятовіч-Зубовіч, Рабцэвіч-Зубкоўскі, Венкневіч-Зуб, Іваноўскі, Рогаль-Іваноўскі, Івашкевіч, Івіцкі, Ігнацьеў, Ілініч, Інглінк, Іолшын, Кавецкі, Казановіч, Каліноўскі, Калусоўскі, Каменскі, Каміонко, Карніловіч, Карніцкі, Згерскі-Кашо, Квяткоўскі, Кігн, Кіркор, Загоранскі-Кісель, Клачков, Теренецкі-Клімовіч, Клюкоўскі, Ратамскі-Кмітто, Зелезніцкі-Кобат, Кавалеўскі, Шевердыковіч-Кавалеўскі, Ковзан, Кожынаў, Смолько-Козакевіч (Смолько-Казакевіч), Казлінскі, Казлоўскі, Селецкі-Колбо, Колонтай, Камароўскі, ### стар. 18 Забожынскі-Комар, Комоўскі, Камароўскі, Каморскі, Кандратовіч, Контовт, Кончыц, Баброўскі-Каралько, Каралько, Караткевіч, Корсак, Корытко, Косаржецкі, Касабуцкі, Львовіч-Костріцо, Кастравіцкі, Касця (Касціо), Каткоўскі, Коцеіоўскі, Масальскі-Кошуро (Масальскі-Кашуро), Краеўскі, Корвін-Красінскі, Крассоўскі, Крокоўскі, Корвін-Круковіч, Крукоўскі, Крушэўскі, Кубліцкі, Кузміцкі, Кржывец-Кузміцкі, Около-Кулак, Курако, Гамрат-Курэк, Курч, Рожыц-Кучеўскі, Кучук, Сестрженцевіч-Кучук, Кушлейко, Куяўскі, Лабаноўскі (Лобаноўскі), Лагоцкі, Ланько, Шерепо-Лапіцкі, Лапо, Старженецкі-Лапо, Лашкевіч, Воўк-Левоновіч, Пора-Леановіч, Ляснеўскі, Швогер-Леттецкі, Ліпіньскі, Ліпскі, дэ-Ліппэ-Ліпскі, Лісоўскі, Літінскі, Ловенецкі, Лукашэвіч, Іеліто-Лукоўскі, Лупандін, Лыскаўскі, Лычкоўскі, Ляскоўскі, Ляссотовіч, Маеўскі, Васенцовіч-Макарэвіч, Макавецкі, ### стар. 19 Малама, Малахоўскі, Маліноўскі, Манцэвіч, Марціноўскі, Марчанка, Матушевіч, Мацкевіч, Мацеіеўскі (Маціоўскі, Мацееўскі), Левіз-оф-Мэнар, Мерло, Міклашэўскі, Мілош, Міткевіч, Міхневіч, Міцевіч, Рінвід-Міцкевіч, Млечко, Мажэйка, Мольскі, Монкевіч, Монвіж-Монтвід, Морачэўскі (Марачеўскі), Маразевіч, Іпатевіч Москевіч (у тэксце адсутнічае працяжнік або коска), Лада-Мочарскі, Мочунскі, Машчынскі, Мышкоўскі, Нарышкін, Насекін, Лях-Нявінскі, Невяровіч, Недзвецкі, Нітаслаўскіх, Кржывец-Акаловіч, Окуліч, Акушка, Окшеўскі, Оленкевіч, Онгірскі, Аношка, Орел (Оржел), Ордынец, Оржел-Оржешкевіч, Оржешко, Арлоўскі, Аскерка, Коршун Асмалоўскі, (у тэксце адсутнічае працяжнік або коска), Бонч-Асмалоўскі, Осовецкі (Оссовецкі), Асоўскі, Останковіч (Астаньковіч), Оржешко-Астрэйка, Осыпоўскі (Осіпоўскі), Паўловіч, Вайткевіч-Паўлавіч, ### стар. 20 Паўлоўскі, Падэрэўскі, Паеўскі, Панфіловіч, Парчэўскі, Парфіановіч, Паткоўскі, Пашкевіч, Перот, Дамашэўскі-Песляк, Пестржецкі, Петкун, Петражыцкі, Петрожыцкі, Пячкоўскі, Карначевіч-Пячора, Піятроўскі, Кубліцкі-Піоттух, Пірогоўскі, Пласкавіцкі, Плохоцкі, Погоскі, Падбярэзскі, Падгурскі, Падабед, Пожаріскі, Пазняк, Некрашэвіч-Поклад, Полагейко, Палонскі, Палубінскі, Панятоўскі, Попель, Порембскі, Жабко-Патаповіч, Адляніцкі-Пачобут, Пржевалінскі, Пржесмыцкі, Пузанаў, Пуцкоўскі, Фен-Раеўскі-Пуцято, Ждан-Пушкін, Рагоза, Фен-Раеўскі, Райкевіч, Ратабыльскі, дэ-Реас (дэ-Реасс, дэ-Раес, дэ-Раесс), Реутт, Ржендзінскі, Рагінскі, Рагоўскі, Родзевіч, Бойно-Родзевіч, Рокіцкі (Ракіцкі), Сейбут-Рамановіч, Роня, Росткоўскі, Россохацкі, Рошкоўскі, Лось-Рошкоўскі, Равіч-Русецкі, Руткоўскі, Руцінскі, Рылло, Рымкевіч (Рімкевіч), Рыхтер, Долгово-Сабураў, ### стар. 21 Савіцкі, Садкоўскі, Саковіч, Салімо-Самуйло, Самуцевіч, Санковіч, Зацепяко-Сапріноўскі, Сарнацкі, Сахноўскі, Свадкоўскі, Свентаржэцкі, Свенціцкі, Свідзерскі, Свіньін, Свірскі, Свірщеўскі, Свістун, Ільіч-Світіч, Свяцкі, Селляво, Селянко, Сямёнаў, Сервірог, Сердакоўскі, Сілініч, Сініцкі, Рудніцкі-Сіпайла, Скалкоўскі, Скокоўскі, Славінскі, Слежаноўскі, Слешінскі, Случаноўскі, Глебка-Толстіковіч-Созоновіч (Глебка-Толстіковіч-Сазановіч), Сакалоўскі, Чернілоўскі-Сокал, Сакольскі, Девойно-Соллогуб, Соломірецкі, Перасвет-Солтан, Сасноўскі, Грот-Спасоўскі, дэ-Спіллер, Станішэўскі, Станкевіч, Бялевіч-Станкевіч, Кісляк-Станкевіч, Стахоўскі, Стерпінскі, Стравінскі, Стражевіч, Судзілоўскі, Сумоўскі, Туркан-Сурыновіч, Сурына, Францкевіч-Сурож, Малкавіч-Сутоцкі, Сушкоў, Ракусо-Сушчэўскі (Ракуса-Сушчэўскі), Праскуро-Сушчынскі, Сцібло, Крушыно-Сымановіч, Войніч-Сяноженцкі, Тарбеев, Твербус-Тверды, ### стар. 22 Терлецкі, Толпыго, Тамашэвіч, Тамковіч, Тыкоцкі, Тычінскі, Галаўко-Улазоўскі, Усакоўскі, Усціновіч, Ханеўскі, Харкевіч, Хелхоўскі, Хмара, Хмолоўскі, Барэйка-Хадкевіч, Хадаровіч, Чаркас-Хадасоўскі, Хойніцкі (Хайніцкі), Хамянтоўскі, Хамінскі, Хорощо, Цеханоўскі, Лясоцкі-Цыбульскі, Цытовіч, Цеханавецкі, Цеханскі, Цехановіч, Елаго-Цэхан, Цюндзевіцкі, Чайкоўскі, Чапліц (Чапліцо), Чаркоўскі, Черейскі, Чарамісін, Чернеўскі, Черніхоўскі, Чыгір, Анцыпаў-Чікунскі, Чыж, Чудоўскі, Чурыла (Чурілло), Шавельскі, Еустратоновіч-Шамоўскі, Шаняўскі, Шасткевіч, Шацілло, Белы-Шаціло (Белы-Шацілло), Шафранскі, Юршо-Швабовіч, Шабека, Вяроўкін-Шелюто, Шеміот, Лазарэвіч-Шапялевіч, Шереметев, Шыманскі, Шымковіч, Шокальскі, Радзівілавіч-Шостак, ### стар. 23 Шпілеўскі, Отмар-Штэйн, Палескі-Щіпілло, Брант-Щіроўскі, Щодро, Щуко, Эйсмант, Эліашевіч (Эліяшевіч), Энгельгардт, Эрдман, Юркевіч, Юр’евіч, Яблонскі, Явшіц, Яганов, Яніцкі, Янкоўскі, Яноўскі, Янушкевіч, Янчэўскі, Бубель-Яроцкі, Шабуневіч-Ярашэвіч, Ясенскі, Ясінскі, Скіргайла-Яцэвіч, Оношковіч-Яцыно, Ячеўскі. ### Колькасць цёзак * Васілеўскі — 2 (у 1-й частцы); • Карачэўскі-Воўк — 2 (у 1-й частцы); • Гарбатоўскі — 2 (у 1-й частцы); • Грушэцкі — 2 (у 1-й частцы); • Дабравольскі — 4 (у 1-й частцы); • Репойто-Дубяга — 2 (у 1-й частцы); • Каржанеўскі — 2 (у 1-й частцы); • Около-Кулак — 2 (у 1-й частцы); • Ліпскі — 2 (у 1-й частцы); • Маеўскі — 3 (у 1-й частцы); • Астроўскі — 3 (у 1-й частцы); • Полькоўскі — 2 (у 1-й частцы); • Порчінскі — 3 (у 1-й частцы); • Русіноўскі-Пуцято — 2 (у 1-й частцы); • Сакалоўскі — 2 (у 1-й частцы). --- * Гурскі — 2 (у 2-й частцы); • Іваноў — 2 (у 2-й частцы); • Карніловіч — 2 (у 2-й частцы); • Казлоўскі — 2 (у 2-й частцы); • Лапо — 2 (у 2-й частцы); • Ярашэўскі — 3 (у 2-й частцы). --- * Бекарэвіч — 3 (у 3-й частцы); • Жылкін — 2 (у 3-й частцы); • Зубоўскі 2 (у 3-й частцы); • Зуеў — 2 (у 3-й частцы); • Коржец — 2 (у 3-й частцы); • Лепяшынскі — 2 (у 3-й частцы); • Мігай — 2 (у 3-й частцы); • Навіцкі — 2 (у 3-й частцы); • Насовічы — 2 (у 3-й частцы) ; • Альшэўскі — 2 (у 3-й частцы); • Подашеўскі — 2 (у 3-й частцы); • Радкевіч — 2 (у 3-й частцы); • Савініч — 2 (у 3-й частцы); • Стратановіч — 3 (у 3-й частцы); • Судзілоўскі — 2 (у 3-й частцы). --- * Князь Любамірскі — 2 (у 5-й частцы). --- * Арцышеўскі — 2 (у 6-й частцы); • Банькоўскі — 2 (у 6-й частцы); • Бараноўскі — 3 (у 6 -й частцы); • Бібікаў — 2 (у 6-й частцы); • Дворжецкі-Багдановіч — 2 (у 6-й частцы); • Багушэўскі — 2 (у 6-й частцы); • Бородзіч — 2 (у 6-й частцы); • Васілеўскі — 3 (у 6-й частцы); • Ваньковіч — 3 (у 6 -й частцы); • Вяржбіцкі — 4 (у 6 -й частцы); • Віткоўскі — 2 (у 6-й частцы); • Высоцкі — 2 (у 6-й частцы); • Горноўскі — 3 (у 6 -й частцы); • Дзерожінскі — 2 (у 6-й частцы); • Дамброўскі — 2 (у 6-й частцы); • Гржыво-Дамброўскі — 2 (у 6-й частцы); • Драбышэўскі — 3 (у 6 -й частцы); • Могучый-Евціхевіч — 2 (у 6-й частцы); • Жарын — 2 (у 6-й частцы); • Жукоўскі — 2 (у 6-й частцы); • Заіончкоўскі — 2 (у 6-й частцы); • Закржэўскі — 3 (у 6 -й частцы); • Замбржыцкі — 2 (у 6-й частцы); • Умыруко-Запольскі — 2 (у 6-й частцы); • Эйдзятовіч-Зубовіч — 2 (у 6-й частцы); • Рабцэвіч-Зубкоўскі — 3 (у 6 -й частцы); • Ілініч — 2 (у 6-й частцы); • Каменскі — 2 (у 6-й частцы); • Казлоўскі — 5 (у 6 -й частцы); • Краеўскі — 2 (у 6-й частцы); • Крассоўскі — 3 (у 6 -й частцы); • Маеўскі — 2 (у 6-й частцы); • Маліноўскі — 2 (у 6-й частцы); • Мацкевіч — 2 (у 6-й частцы); • Монкевіч — 4 (у 6 -й частцы); • Недзвецкі — 2 (у 6-й частцы); • Аношка — 2 (у 6-й частцы); • Паўлоўскі — 2 (у 6-й частцы); • Пашкевіч — 2 (у 6-й частцы); • Ждан-Пушкін — 2 (у 6-й частцы); • Рымкевіч (Рімкевіч) — 2 (у 6 -й частцы); • Савіцкі — 3 (у 6 -й частцы); • Саковіч — 2 (у 6-й частцы); • Свенторжэцкі — 2 (у 6-й частцы); • Рудніцкі-Сіпайло — 2 (у 6-й частцы); • Перасвет-Солтан — 2 (у 6-й частцы); • Тамашэвіч — 2 (у 6-й частцы); • Чернеўскі — 2 (у 6-й частцы); • Чыж — 2 (у 6-й частцы); • Шаняўскі — 2 (у 6-й частцы); • Шасткевіч — 2 (у 6-й частцы); • Шімковіч — 2 (у 6-й частцы); • Янкоўскі — 2 (у 6-й частцы). Гл. таксама ----------- * Дваранская радаводная кніга * Гербоўнік * Аксамітная кніга * Магілёўская губерня * Згуртаванне Беларускай Шляхты Зноскі ------ 1. ↑ Дворянская генеалогия (руск.) 2. ↑ «Вестник Юго-Западной и Западной России (историко-литературный журнал)», изд. К. Говорским, тип. А. К. Киркора, кн. 10, том 4, — Вильна, 1866 — статья «Могилевская шляхта», Отд. IV, стр. 81-101. (руск.) 3. ↑ Общий Гербовник дворянских родов Всероссийской Империи (руск.) 4. ↑ «Беларусь в войне 1812 г.» Архівавана 18 жніўня 2012. (руск.) 5. ↑ К истории создания и публикации, «Общий Гербовник дворянских родов Всероссийской Империи», 04.10.2003 г. // Е. А. Агафонова (руск.) 6. ↑ Основные ревизские сказки по Речицкому уезду Минской губернии (руск.) 7. ↑ ф. 146 воп. 1 спр. 3193 с. 8 — Дзяржаўны архіў Жытомірскай вобласці. (руск.) 8. ↑ str.108, "Elektorowie krolow Wladyslawa IV. Michala Korybuta, Stanislawa Leszczynskiego i spis stronnikow Augusta III. / zestawili w porzadek abecadlowy Jerzy Dunin-Borkowski i Miecz. Dunin-Wasowicz. Lwow, czcionkami I. Zwiazkowej Drukarni, nakl. Elzbiety z hr. Losiow Duninowej-Borkowskiej, 1910; «Rocznik Towarzystwa heraldycznego we Lwowie», Tom 1 — rok 1908/9. (польск.) 9. ↑ str.176, Elektorow poczet, ktorzy niegdys glosowali na elektorow Jana Kazimierza roku 1648, Jana III. roku 1674, Augusta II. roku 1697, i Stanislawa Augusta roku 1764, najjasniejszych Krolow Polskich, Wielkich Ksiazat Litewskich, i.t.d. / ulozyl i wydal Oswald Zaprzaniec z Siemuszowej Pietruski. Bochnia ; Lwow. drukiem Wawrzynca Pisza; nakladem Kajetana Jablonskiego. 1845. (польск.) 10. ↑ с. 231—232, 191—196 («Русь» — с. 194—196, документ 1551 года), «Мэтрыка Вялыкага Княства Літоўскага (1522—1552)», Кн. 28, выд. ATHENAEUM (В. Менжинский, В. Свежинский), г. Менск, 2000 г. ISBN 985-6374-10-3 11. ↑ Літоўская метрыка 12. ↑ «Акты издаваемые Виленскою Археографическою Комиссиею для разбора Древних Актов», г. Вильна, 1865—1915, том I—XXXIX; (руск.) 13. ↑ Метрические книги православных и униатских (греко-католических) церквей (руск.) 14. ↑ Таблицы статистики «Дэмаграфічныя табліцы» 15. ↑ Лобин А. Н. Неизвестная война 1654—1667 гг. (руск.) 16. ↑ Генадзь Сагановіч, «Невядомая вайна: 1654—1667», г. Менск, 1995 г. «Беларуская Палічка» (#13 — Дэмаграфічныя табліцы) Архівавана 17 кастрычніка 2015. 17. ↑ «Неизвестная война 1654—1667 гг.» (История Беларуси и Большой Литвы), Артем ДЕНИКИН, Аналитическая газета «Секретные исследования» Архівавана 13 ліпеня 2012. (руск.) 18. ↑ Думин С. В. Списки дворянских родов Российской империи по губерниям. Библиографический указатель. Опубликовано: Летопись Историко-родословного общества в Москве, вып. 3. Москва, 1995 г. (руск.) Літаратура ---------- 1. «Алфавитный список дворянских родов, внесённых в родословные дворянские книги Могилёвской губернии (составлен в 1909 году)», Издание Могилёвского Дворянского Депутатского Собрания, типо-лит. Я. Н. Подземского, 1909 г. г. Могилёв, 1909 г.; (руск.) 2. статья «Могилевская шляхта», Отд. IV, стр. 77-101, «Вестник Юго-Западной и Западной России (историко-литературный журнал)», изд. К. Говорским, тип. А. К. Киркора, кн. 10, том 4, г. Вильна, 1866 г.; (руск.) 3. «Русские фамилии», Унбенгаун Б. О. г. Москва, изд. «Прогресс», 1989 г.; (руск.) 4. Думин С. В. «Списки дворянских родов Российской империи по губерниям», Библиографический указатель, Летопись Историко-родословного общества в Москве, вып. 3, г. Москва, 1995 г.; (руск.) 5. «Реестр входящих бумаг за 1792—1836 годы о выдаче грамот и родословных», фонд «Могилёвское губернское дворянское собрание», НГАБ ф. 2066 оп. 1 д. 4 л. 82 об.; (польск.) (руск.) 6. Список дворянам Царства Польского, с приобщением кратких сведений о доказательствах дворянства. Spis szlachty Krolestwa Polskiego z dodaniem krotkiej informacji o dowodach szlachectwa. Warszawa, 1851 г. [Именные посемейные списки, с указанием герба; сведения о происхождении отсутствуют. На с. 303—326 помещено Дополнение (Dodatek) I.] (польск.) 7. Дополнение II к списку дворян Царства Польского. Dodatek II do Spisu szlachty Krolestwa Polskiego. Warszawa, 1854. 56 s. (польск.) 8. То ж, reprint: Lipsk, 1991. (польск.) 9. Гербовник Царства Польского. Herbarz Krolestwa Polskiego. Warszawa, 1853 г. [Издание двуязычное, на русском и польском языках; содержит рисунки 246 гербов, их описание; при каждом гербе перечень родов, его употребляющих, краткие сведения о родоначальниках семей, но без родословных; издание не закончено.] (польск.) 10. Лукомский В. К. Тройницкий С. Н. Гербы третьей части Гербовника дворянских родов Царства Польского. По материалам бывшей Герольдии Царства Польского составили… СПб. 1910 г. [Рисунки: 121 герб, перечень фамилий, их употребляющих, но без каких-либо генеалогических сведений; описание гербов; издание только на русском языке; крайне редкое, тираж — всего 10 экз.] (руск.) 11. Лукомский В. К. Список родам Царства Польского, признанным в дворянском достоинстве с гербами, не внесенными в Высочайше утвержденный Гербовник. СПб. 1912 г. [Корректурное издание Департамента Герольдии.] (руск.) 12. Список лицам, Высочайше пожалованным дипломами с гербами на дворянское достоинство Царства Польского. // Лукомский В. К. Тройницкий С. Н. Списки лицам, Высочайше пожалованным дипломами с гербами на дворянское достоинство Всероссийской империи и Царства Польского. СПб. 1911 г. (руск.) 13. Дворянские роды, внесенные в Гербовник Царства Польского, Высочайше утвержденный первая часть в 10 (22) день октября 1850 г. а вторая в 16 (28) день января 1851 г. // Дворянский адрес-календарь на 1898 год. СПб. 1898 г. [Перечень гербов и фамилий.] (руск.) 14. Польские дворянские фамилии, получившие графский титул (conte) от римских пап // Там же, с. 227 [17 родов.] (руск.) 15. Літоўская метрыка 16. Памятная книжка Могилёвской губернии, 1870—1871 гг. (руск.) 17. «Белоруссiя и Литва (Историческiя судьбы С?веро-Западнаго края), изд. П. Н. Батюшков, тип. тов. „Общественная польза", г. СПБ, 1890 г.». (руск.) 18. «Свод законов Российской империи», статья № 968 том IX изд. 1899 г. (руск.) 19. Оршанский гербовник // Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской, хранящиеся в Центральном Витебском архиве. Витебск, 1900. T. XXVIII. (Ч.2). 167 c. (руск.) 20. «Гербовник всероссийского дворянства», Дурасов В. г. СПб. 1906 г. (руск.) Спасылкі -------- 1. Boniecki Adam Herbarz polski, t. 1-16, Gebethner & Wolff, Warszawa 1905; (польск.) 2. Tadeusz Gajl Herby szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodow, Wydawnictwo L&L, Gdansk 2003.; (польск.) 3. Официальный сайт «Российского Дворянского Собрания» Архівавана 3 студзеня 2018. (руск.) 4. «Каждый десятый белорус — шляхтич?» Мария ШПИТАЛЕВА Архівавана 6 снежня 2013. // Обозреватель. 51 (381) от 18.12.2009 г.; (руск.) 5. Артем ДЕНИКИН, «Неизвестная война 1654—1667 гг.» (История Беларуси и Большой Литвы), Аналитическая газета «Секретные исследования» Архівавана 13 ліпеня 2012.; (руск.) 6. Бібліятэка гістарычных артыкулаў, «Невядомая вайна: 1654—1667», Г. Сагановіч; 7. Алексей Лобин «Неизвестная война 1654—1667 гг.», Научно-просветительский журнал «Скепсис»; (руск.) 8. Русско-польская война (1654—1667)(недаступная спасылка); (руск.) 9. Вадим РОСТОВ «ГИБЕЛЬ ЛИТВЫ», Аналитическая газета «Секретные исследования» Архівавана 16 сакавіка 2014.; (руск.) 10. Василь Скобля, «Беларусь: история, личности, менталитет»; (руск.) 11. «ПРЕДКИ МНОГИХ БЕЛОРУСОВ БЫЛИ ЛИТВИНАМИ (40 фактов из первоисточников)» © Литвин 2010 Архівавана 4 студзеня 2014.; (руск.) 12. Административно-территориальное деление Беларуси Архівавана 17 кастрычніка 2015. (руск.) 13. доктор исторических наук, профессор исторического факультета Санкт-Петербургского государственного университета Андрей Юрьевич Дворниченко («Великое княжество Литовское», Александр Гордон, ТВ, 14.12.2009) (руск.)

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Клішэвіч. **Уладзімір Сідаравіч Клішэвіч** (12 сакавіка 1914, Краснадворцы, цяпер Салігорскі раён, Мінская вобласць — 14 лістапада 1978, Лос-Анджэлес, ЗША) — беларускі паэт. Біяграфія --------- Сканчыў педагагічныя курсы ў Слуцку, працаваў настаўнікам. У 1933 годзе паступіў на літаратурны факультэт Мінскага педагагічнага інстытута, аднак, скончыць яго не ўдалося. У 1936 годзе рэпрэсіраваны і сасланы на Калыму. У жніўні 1940 года прывезены ў Мінск на даследаванне і перагляд справы і заспеты вайной. Падчас акупацыі жыў у Слуцку, рэдагаваў «Газэту Случчыны». У 1944 годзе выехаў у Германію. З 1948 года жыў у ЗША, рэдагаваў ратапрынтны часопіс «Беларус у Амерыцы», працаваў выкладчыкам у каледжы ў штаце Індыяна. Некалькі разоў прыязджаў у БССР. Выказваў захапленне савецкім ладам жыцця, што абурыла беларускую эміграцыю і спрычынілася з’яўленню ў замежнай беларускамоўнай прэсе фельетонаў, эпіграм, карыкатур на У. Клішэвіча. Творчасць --------- Друкаваць вершы пачаў у 1931 годзе, выступаў у акруговай і раённай перыёдыцы. У час вайны друкаваўся ў акупацыйных газетах. Удзельнічаў у калектыўных зборніках «Песняры Случчыны» (Слуцк, 1943) і «Ля чужых берагоў» (Мюнхен — Нью-Ёрк, 1955). У 1964 годзе выдаў зборнік паэзіі «Далячынь» (Саўт-Рывер, ЗША), у 1965 — паэму «Васіль Каліна» (Лондан), у 1973 — зборнік «Сняцца сны мне залатыя» (Бібліятэка газеты «Голас Радзімы», Мінск). У 1970—1975 гады шмат вершаў апублікаваў у газеце «Голас Радзімы». Перакладаў на беларускую мову творы Анакрэона, Лукіяна, Катула, Платона, Амара Хаяма, Ф. Шылера, П. Шэлі, У. Уітмена, а таксама С. Ясеніна, М. Рыльскага і інш. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Клішэвіч Уладзімір Сідаравіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8). * Клішэвіч Уладзімір Сідаравіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 4: Кадэты — Ляшчэня / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1997. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2. * Уладзімір Клішэвіч. Вершы // Туга па Радзіме. Паэзія беларускай эміграцыі / уклад. Б. Сачанка. — Мн .: Мастацкая літаратура, 1992. — С. 262-293. — 639 с. — 5 000 экз. — ISBN 5-340-01086-6. * *Юрэвіч, Л.* Шматгалосы эпісталярыум : гісторыя людзей і ідэй на эміграцыі ў ліставанні / Прадм. і рэд. Н. Гардзіенка. — Мінск: Кнігазбор, 2012. — 660 с. — (Бібліятэка Бацькаўшчыны ; кн. 20). — ISBN 978-985-7007-43-1. Спасылкі -------- * Паэт, якога праклялі сучасьнікі. 20 фактаў пра Ўладзімера Клішэвіча. // Радыё Свабода, 12 сакавіка 2019

| Тэорыя імавернасцей | | --- | | | | * Імавернасць + Аксіёмы * Выпадковасць[en] | | * Імавернасная прастора + Геаметрычная імавернасць * Прастора элементарных падзей * Выпрабаванне * Выпадковая падзея + Поўная група падзей | | * Выпадковая велічыня + Матэматычнае спадзяванне + Дысперсія * Размеркаванне імавернасцей + Бэрнулі + Біномнае + Нармальнае * Імавернасная мера[en] | | * Умоўная імавернасць * Незалежнасць * Тэарэма множання імавернасцей * Формула поўнай імавернасці * Тэарэма Баеса | | * Закон вялікіх лікаў * Цэнтральная лімітавая тэарэма | | * Г * Р * П | **Выпадковая велічыня** — матэматычная фармалізацыя лікавай велічыні, якая залежыць ад выпадковай падзеі. Тэрмін «выпадковая велічыня» можа ўводзіць у зман, бо строга кажучы гэта не велічыня, а функцыя ад магчымых падзей з прасторы элементарных падзей на некаторую вымерную прастору[en], часта рэчаісных лікаў. Азначэнне --------- Вызначым спачатку {\displaystyle {\mathcal {A}}}-вымерную[en] функцыю. Функцыя {\displaystyle f:\Omega \to \mathbb {R} } называецца {\displaystyle {\mathcal {A}}}-вымернай для некаторай σ-алгебры {\displaystyle {\mathcal {A}}}, калі для кожнага {\displaystyle x\in \mathbb {R} } выконваецца f − 1 ( ( − ∞ , x ) ) := { ω ∈ Ω | f ( ω ) < x } ∈ A {\displaystyle f^{-1}((-\infty ,x)):=\{\omega \in \Omega |f(\omega )<x\}\in {\mathcal {A}}} {\displaystyle f^{-1}((-\infty ,x)):=\{\omega \in \Omega |f(\omega )<x\}\in {\mathcal {A}}} Выпадковай велічынёй называецца {\displaystyle {\mathcal {A}}}-вымерная функцыя {\displaystyle \xi \colon \Omega \to \mathbb {R} }, абсяг вызначэння якой супадае з прасторай элементарных падзей {\displaystyle \Omega } імавернаснай прасторы {\displaystyle (\Omega ,{\mathcal {A}},P)}:69. З гэтага азначэння вынікае таксама, што для кожнага барэлеўскага падмноства[en] {\displaystyle B\subset \mathbb {R} } праўдзіцца {\displaystyle \xi ^{-1}(B)\in {\mathcal {A}}}. Аналагічным чынам замест {\displaystyle (\xi <x)} у азначэнні можна браць {\displaystyle (\xi \leq x)}, {\displaystyle (\xi >x)}, {\displaystyle (\xi \geq x)}, {\displaystyle (x\_{1}\leq \xi \leq x\_{2})} і г.д.:70 Розніца ў азначэнні выпадковай велічыні і вымернай функцыі палягае ў тым, што ў азначэнні выпадковай велічыні фігуруе імавернасная мера. Пры вывучэнні выпадковых велічынь у тэорыі імавернасцей найчасцей разглядаецца пытанне таго, з якімі канкрэтна імавернасцямі выпадковыя велічыні прымаюць тыя ці іншыя значэнні, у той час як для вымерных функцый у тэорыі меры такога пытання як правіла не ставіцца:69. Для абазначэння выпадковай велічыні выкарыстоўваюць малыя грэчаскія літары ({\displaystyle \xi }, {\displaystyle \eta } і г.д.) або вялікія лацінскія ({\displaystyle X}, {\displaystyle Y} і г.д.) Размеркаванне выпадковай велічыні --------------------------------- Асноўны артыкул: **Размеркаванне імавернасцей** Размеркаваннем выпадковай велічыні {\displaystyle \xi \colon \Omega \to \mathbb {R} } называецца імавернасная мера {\displaystyle P\_{\xi }:{\mathcal {B}}(\mathbb {R} )\to \mathbb {R} }, зададзеная на σ-алгебры ўсіх барэлеўскіх мностваў {\displaystyle B\subset \mathbb {R} } з дапамогай роўнасці {\displaystyle P\_{\xi }(B):=P(\xi \in B)=P(\xi ^{-1}(B)).} Функцыяй размеркавання выпадковай велічыні завецца функцыя {\displaystyle F\_{\xi }:\mathbb {R} \to \mathbb {R} }, якая вызначаецца праз роўнасць {\displaystyle F\_{\xi }(x):=P(\xi <x),\forall x\in \mathbb {R} .} З гэтага азначэння вынікае, што імавернасць пападання значэння выпадковай велічыні ў прамежак {\displaystyle [a,b)} роўная {\displaystyle F(b)-F(a).} Кожная функцыя размеркавання адпавядае толькі аднаму размеркаванню і наадварот, кожнае размеркаванне адназначна задае функцыю размеркавання:70-71. Класіфікацыя ------------ Асноўны артыкул: **Размеркаванне імавернасцей § Класіфікацыя размеркаванняў** Выпадковыя велічыні класіфікуюцца паводле іх размеркаванняў і падзяляюцца, як і размеркаванні, на дыскрэтныя, абсалютна непарыўныя, сінгулярныя і змешаныя:77-78. Дыскрэтныя выпадковыя велічыні прымаюць канечную або злічоную колькасць значэнняў і іх размеркаванне можна апісаць з дапамогай функцыі імавернасці {\displaystyle p\_{\xi }(x)=P(\xi =x)}. Размеркаванне абсалютна непарыўных велічынь можна апісаць з дапамогай функцыі шчыльнасці, якая амаль усюды[en] роўная вытворнай ад функцыі размеркавання {\displaystyle f\_{\xi }(x)=F'\_{\xi }(x)}. З дапамогай функцыі размеркавання можна апісаць размеркаванні ўсіх тыпаў незалежных велічынь. Прыклады -------- * Няхай выпадковая велічыня мае дыскрэтнае раўнамернае размеркаванне, то бок {\displaystyle \mathbb {P} (X=x\_{i})={\frac {1}{n}},\;i=1,\ldots ,n.} Тады яе матэматычнае спадзяванне {\displaystyle M[X]={\frac {1}{n}}\sum \limits \_{i=1}^{n}x\_{i}} роўнае сярэдняму арыфметычнаму ўсіх прымаемых значэнняў. * Няхай выпадковая велічыня мае непарыўнае раўнамернае размеркаванне на прамежку {\displaystyle [a,b]}, дзе {\displaystyle a<b}. Тады яе шчыльнасць мае выгляд {\displaystyle f\_{X}(x)={\frac {1}{b-a}}\mathbf {1} \_{[a,b]}(x),} а матэматычнае спадзяванне роўнае {\displaystyle M[X]=\int \limits \_{a}^{b}\!{\frac {x}{b-a}}\,dx={\frac {a+b}{2}}.} Заўвага: матэматычнае спадзяванне вызначана не для ўсякай выпадковай велічыні. Функцыі ад выпадковых велічынь ------------------------------ Калі {\displaystyle \xi :\Omega \to \mathbb {R} } — выпадковая велічыня, а функцыя {\displaystyle \varphi :\xi (\Omega )\to \mathbb {R} } барэлеўская[en] (то бок правобраз[en] кожнага барэлеўскага мноства барэлеўскі), то кампазіцыя {\displaystyle \eta =\varphi \circ \xi :\Omega \to \mathbb {R} } ёсць выпадковай велічынёй на той жа імавернаснай прасторы з размеркаваннем {\displaystyle P\_{\eta }(B)=P\_{\xi }(\varphi ^{-1}(B)),} дзе {\displaystyle B} — барэлеўскае мноства:90. На практыцы гэтая ўласцівасць часта выконваецца, бо, напрыклад, усе непарыўныя функцыі — барэлеўскія. Фукнцыю размеркавання {\displaystyle \eta } можна запісаць як:90 {\displaystyle F\_{\eta }(x)=\int \limits \_{\varphi ^{-1}((-\infty ,x))}dF\_{\xi },} дзе {\displaystyle F\_{\xi }} — функцыя размеркавання {\displaystyle \xi .} Калі {\displaystyle \xi } — абсалютна непарыўная выпадковая велічыня са шчыльнасцю {\displaystyle f\_{\xi },} а {\displaystyle \varphi } — строга манатонная і дыферэнцавальная функцыя[en], то {\displaystyle \eta =\varphi (\xi )} будзе мець шчыльнасць:91 {\displaystyle f\_{\eta }(x)=f\_{\xi }(\varphi ^{-1}(x))\left|\left[\varphi ^{-1}\right]'(x)\right|={\frac {f\_{\xi }(\varphi ^{-1}(x))}{\left|\varphi '(\varphi ^{-1}(x))\right|}}.} ### Прыклад Залежнасць шчыльнасці ад значэння, на якое дамнажаюць выпадковую велічыню. Плошча пад графікам шчыльнасці застаецца нязменнай і роўнай 1. Няхай выпадковая велічыня {\displaystyle \xi } мае паказнікавае размеркаванне ({\displaystyle \xi \sim Exp(\lambda )}) са шчыльнасцю {\displaystyle f\_{\xi }(x)=\lambda e^{-\lambda x}} для {\displaystyle x\geq 0,} а функцыя {\displaystyle \varphi (x)=2x.} Тады {\displaystyle \varphi ^{-1}(x)=x/2,} а {\displaystyle \eta =\varphi (\xi )=2\xi } — выпадковая велічыня са шчыльнасцю {\displaystyle f\_{\eta }(x)=f\_{\xi }\left({\frac {x}{2}}\right)\cdot \left|\left({\frac {x}{2}}\right)'\right|=\lambda e^{-\lambda {\frac {x}{2}}}\cdot {\frac {1}{2}}={\frac {\lambda }{2}}e^{-{\frac {\lambda }{2}}x},} то бок {\displaystyle \eta \sim Exp(\lambda /2).} Інтуітыўна формулу можна растлумачыць так, што памнажаючы велічыню на два, мы рассоўваем пункты на восі абсцыс адзін ад аднаго такім чынам, што дыстанцыя паміж пунктамі становіцца ў два разы большай, што робіць шчыльнасць у два разы меншай, бо плошча пад графікам шчыльнасці мусіць заставацца роўнай 1. У выпадку нелінейнай манатоннай функцыі {\displaystyle \varphi }, напрыклад {\displaystyle \varphi =x^{3},} інтуіцыя захоўваецца, але дыстанцыі паміж пунктамі будуць змяняцца па-рознаму ў розных пунктах восі абсцыс, адпаведна і значэнне вытворнай у формуле будзе залежаць ад {\displaystyle x}. Найпрасцейшыя абагульненні -------------------------- Выпадковая велічыня, увогуле кажучы, можа прымаць значэнні ў любой вымернай прасторы. Тады яе часцей называюць выпадковым вектарам ці выпадковым элементам. Напрыклад, * Вымерная функцыя {\displaystyle X:\Omega \to \mathbb {R} ^{n}} называецца *n*-мерным выпадковым вектарам (адносна барэлеўскай {\displaystyle \sigma }-алгебры на {\displaystyle \mathbb {R} ^{n}}) або многавымернай выпадковай велічынёй. * Вымерная функцыя {\displaystyle X:\Omega \to \mathbb {C} ^{n}} называецца *n*-мерным камплексным выпадковым вектарам (таксама адносна адпаведнай барэлеўскай {\displaystyle \sigma }-алгебры). * Вымерная функцыя, якая адлюстроўвае імавернасную прастору ў прастору падмностваў некаторага (канечнага) мноства, называецца (канечным) выпадковым мноствам. Гл. таксама ----------- * Выпадковы працэс * Функцыя размеркавання * Матэматычнае спадзяванне Зноскі ------ 1. ↑ Deisenroth, Marc Peter (2020). *Mathematics for machine learning*. A. Aldo Faisal, Cheng Soon Ong. Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press. ISBN 978-1-108-47004-9. OCLC 1104219401. 2. 1 2 3 4 5 6 7 8 *Звяровіч Э. І.*, *Радына А. Я.* Элементы тэорыі імавернасцей. — Мінск: Беларусь, 2013. — ISBN 978-985-01-1043-5. 3. ↑ Chapter 5-Borel sets and functions **(нявызн.)**. Праверана 7 кастрычніка 2023. Літаратура ---------- * *Звяровіч Э. І.*, *Радына А. Я.* Элементы тэорыі імавернасцей. — Мінск: Беларусь, 2013. 206 с. Спасылкі -------- * Многомерные случайные величины (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | BNF: 121355344 · GND: 4129514-6 · LCCN: sh85111355 · Microsoft: 122123141 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Габрусь. **Тамара Віктараўна Га́брусь** (нар. 2 кастрычніка 1945, Мінск) — беларускі гісторык архітэктуры і мастацтвазнавец. Кандыдат архітэктуры (1979), доктар мастацтвазнаўства (2002). Член-карэспандэнт Беларускай акадэміі архітэктуры. Член Саюза архітэктараў СССР з 1974 года, Саюза мастакоў Беларусі з 1999 года, Саюза пісьменнікаў Беларусі з 2004 года. Біяграфія --------- У 1968 годзе скончыла з адзнакай архітэктурнае аддзяленне будаўнічага факультэта Беларускага політэхнічнага інстытута (выкладчыкі У. М. Вараксін, В. М. Волчак, Н. М. Макляцова, І. І. Боўт). У 1968—1970 гадах архітэктар, старшы архітэктар інстытута «Белпрампраект». У 1969—1973 гадах у аспірантуры ІМЭФ АН БССР. У 1973—1974 гадах старшы архітэктар-рэстаўратар Спецыяльных навукова-рэстаўрацыйных вытворчых майстэрняў Міністэрства культуры БССР. У 1974—1980 гадах — навуковы рэдактар па архітэктуры выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя». У 1979—1980 гадах в. а. загадчыцы рэдакцыі культуры і мастацтва; з 1980 года старшы навуковы супрацоўнік, з 2003 года вядучы навуковы супрацоўнік Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя Кандрата Крапівы НАНБ. Член рэдкалегій часопісаў «Спадчына» і «Роднае слова». У 2003—2008 гадах член Рэспубліканскай мастацка-экспертнай рады па манументальным мастацтве пры Міністэрстве культуры Рэспублікі Беларусь. Творчасць --------- Асноўныя працы: праекты інжынерных карпусоў шэрагу прамысловых прадпрыемстваў у Мінску, будынак ЛЭРМ Мінскага аэрапорта (1972), Навагрудку, Брэсце (1968—1970, у аўтарскім калектыве); праекты кансервацыі палаца ў Ружанах і рэстаўрацыі музея-запаведніка «Радзіма Якуба Коласа» ў Стаўбцоўскім раёне Мінскай вобласці (1973—1974, у аўтарскім калектыве). Навуковая дзейнасць ------------------- Даследуе мастацтвазнаўчыя праблемы беларускага дойлідства эпохі феадалізму, мураваную архітэктуру і манументальнае мастацтва беларускага барока. Разам з Г. Галенчанкам увяла ў навуковы ўжытак і атрыбутавала першыя на тэрыторыі Цэнтральнай і Усходняй Еўропы архітэктурна-праектныя чарцяжы XVI ст. з Нясвіжа. Аўтар навуковых прац, сцэнарыяў да відэафільмаў, зборнікаў вершаў. Аўтар 3-х манаграфій і больш за 300 артыкулаў і раздзелаў па гісторыі беларускага дойлідства ў айчынных і замежных навуковых зборніках і часопісах. Аўтарскія манаграфіі: «Страчаная спадчына», «Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока», «Ураджай», «Саборы помняць усё: готыка і рэнесанс у беларускім сакральным дойлідстве». Сааўтар калектыўных навуковых выданняў: «Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі» (1984—1987); «Гісторыя беларускага мастацтва» (1987—1988); «Скарына і яго эпоха» (1990); «Барока ў беларускай культуры і мастацтве» (1998); «Архітэктура Беларусі: Нарысы эвалюцыі ва ўсходнеславянскім і еўрапейскім кантэксце» (2005—2006). Аўтар цыкла публікацый па гісторыі беларускай архітэктуры ў БелСЭ, зборніках «Помнікі старажытнарускай культуры. Новыя адкрыцці» (Мінск, 1984) і «Помнікі культуры. Новыя адкрыцці» (Мінск, 1985). Аўтар і навуковы кансультант па архітэктуры энцыклапедычных выданняў. Публікавалася ў Польшчы, Італіі, Германіі, Расіі, Украіне. Узнагароды ---------- Узнагароджана Ганаровымі граматамі Міністэрства культуры Беларусі (2005), Міністэрства інфармацыі Беларусі (2005), Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (2015), Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры (1989, 1995, 2005). Узнагароджана медалём Францыска Скарыны (2020) за распрацоўку навуковай канцэпцыі гісторыі развіцця і сучаснага стану манументальнай архітэктуры Беларусі. Бібліяграфія ------------ * Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Т. 1—7, 1979—1987 (у сааўтарстве) * Гісторыя беларускага мастацтва. Т. 1—7, 1987—1994 (у сааўтарстве) * Архітэктура Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. 1993 (у сааўтарстве) * Скарына і яго эпоха. 1990 * Барока ў беларускай культуры і мастацтве. 1998, 2000 (у сааўтарстве) * Мастацтва бачыць свет. Падручнік для сярэдняй школы. 2000 * Страчаная спадчына. 1997, 2003 (у сааўтарстве, аўтар-укладальнік) * Саборы помняць усё: Готыка і рэнесанс у сакральным дойлідстве Беларусі. — Мн.: Беларусь, 2007. — 167 с.: іл. ISBN 978-985-01-0714-5 Заўвагі ------- 1. 1 2 3 Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Архитекторы Беларуси 2014. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFАрхитекторы\_Беларуси2014 (даведка) 3. 1 2 3 Архітэктары Савецкай Беларусі 1991. 4. ↑ ЭнцВКЛ 2005. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 4. — С. 413. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 4). * Габрусь Тамара Віктараўна // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2. * Габрусь Тамара Викторовна // Кто есть Кто в Республике Беларусь. Архитекторы Беларуси. / Редакционный совет: И. В. Чекалов (пред.) и др. — Минск: Энциклопедикс, 2014. — 140 с. — ISBN 978-985-7090-29-7. (руск.) * Габрусь Тамара Викторовна // Архитекторы Советской Белоруссии: Биогр. справочник / Союз архитекторов БССР; Сост. В. И. Аникин и др.. — Мн.: Беларусь, 1991. — 262 с. — ISBN 5-338-00611-1. (руск.) * ГАБРУСЬ Тамара Віктараўна // Сучасныя беларускія даследчыкі гісторыі Вялікага Княства Літоўскага : біябібліяграфічны даведнік / С. П. Марозаў. — Гродна-Каўнас: ЮрСаПрынт, 2022. — 290 с. — ISBN 978-985-7257-57-7, 978-609-96340-1-2. | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 1031700846 · ISNI: 0000 0004 0201 9151 · LCCN: n83000547 · LNB: 000213306 · NKC: js20191031434 · NUKAT: n98008105 · SUDOC: 180656406 · VIAF: 311120569 | |

Элемент пажарнай сігналізацыі — апавяшчальнік **Пажарная сігналізацыя** — сукупнасць тэхнічных сродкаў для выяўлення пажару, паведамлення аб месцы яго ўзнікнення, а таксама кіравання тэхнічнымі сродкамі проціпажарнай аховы ці іншым абсталяваннем. Мае сетку пажарных апавяшчальнікаў для выяўлення небяспечных фактараў пажару (нарыклад, дыму, выпраменьвання, полымя, прадуктаў няпоўнага згарання) і пераўтварэння іх у электрычны сігнал з мэтай далейшай перадачы, прыёмна-кантрольнае абсталяванне для апрацоўкі інфармацыі, крыніцы электрасілкавання, кампаненты кіравання іншымі сістэмамі. Зноскі ------ 1. ↑ Мантаж пажарнай сігналізацыі-спецыфіка працы на аб'ектах Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 11: Мугір — Паліклініка / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 11. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0188-5 (т. 11). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Пажарная сігналізацыя

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Луйк. **Тэр’е Луйк** (нар. 13 красавіка 1941 г. Талін) — эстонская актрыса, вядомая дзякуючы галоўнай ролі фільма «Гарэзныя павароты». Біяграфія --------- Нарадзілася 13 красавіка 1941 года ў Таліне. У 1959 годзе скончыла школу, у школьныя гады займалася балетам і музыкай. У тым жа годзе на кінастудыі «Талінфільм» знялася ў галоўнай ролі ў фільме «Гарэзныя павароты», які атрымаў такі поспех, што праз два гады было вырашана зняць каляровую панарамную версію пад назвай «Небяспечныя павароты»; актрыса атрымала прэмію за лепшую жаночую ролю на II-ым Кінафестывалі рэспублік Прыбалтыкі, Малдавіі і Беларусі (Рыга, 1960), крытыкай адзначаўся «талент маладой артысткі, якая здолела пры вонкавым падабенстве сваіх гераінь (яна грае ў фільме ролі абедзвюх сясцёр) адрозненне іх характараў» («Мастацтва кіно», 1960). У 1960—1961 гадах знялася ў эпізадычных ролях у пары фільмаў кінастудыі «Талінфільм». У 1961 годзе была зацверджана на галоўную ролю фільма «Каралева бензакалонкі» на яе кандыдатуры настойваў малады рэжысёр Мікалай Літус, які пачынаў здымаць фільм, з ёй ужо быў зняты матэрыял, але на працоўным праглядзе дырэкцыя Кінастудыі імя А. Даўжэнкі прыняла рашэнне зняць Луйк з ролі, бо тая «занадта інтэлігентная, халодная» і камедыі з ёй не атрымліваецца. Кар’еру кінаактрысы не працягнула.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Давідовіч. **Сяргей Фёдаравіч Давідовіч** (20 ліпеня 1942, Карпілаўка) — беларускі паэт і мастак-жывапісец. Біяграфія --------- З юнацкіх гадоў пераехаў у Мінск. Працаваў у праваахоўных органах: прайшоў шлях ад сэржанта да палкоўніка. Скончыў Мінскую Вышэйшую школу МУС (1982). Быў дэпутатам Вярхоўнага Савета РБ 12-га склікання, старшынёй камісіі Вярхоўнага Савета па пытаннях галоснасці, сродкаў масавай інфармацыі і правоў чалавека, членам Прэзідыума Вярхоўнага Савета РБ. Член Саюза беларускіх пісьменнікаў (з 1994) і Беларускага Саюза мастакоў (з 1995). Творчасць --------- У 1990-х выдаў зборнікі вершаў «Спасцігнуў я тайну», «Люстэрка лёсу», паэтычна-празаічныя кнігі «Нясу свой крыж», «Горкая кропля», напісаў больш за 30 паэм, сярод якіх «Зона», «Адкрыты ліст», «Маналог», «Лёс лесу». Паводле М. Шавыркінай, паэзія Сяргей Давідовіча ўяўляе сабой «філасофскі роздум над нашым учора і сёння, над лёсам народа, гэта балючыя пытанні пра будучыню Бацькаўшчыны…». Асобныя вершы паэта пакладзеныя на музыку Яўгенам Глебавым, Ігарам Лучанком, Валерыем Івановым, Леанідам Захлеўным. Як мастак-жывапісец працуе ў жанры тэматычнай карціны-пейзажа («Вясна», «Курапаты», «Лагойшчына», «Карпілаўка»), карціны грамадзянскай тэматыкі («Трэба выжыць, Беларусь», «Мама-выратавальніца», «Чарнобыльская пастка», «Першамай-86», «Чарнобыльскі гулівэр» і інш.) Напісаў сцэнарый для беларускамоўнай камедыі «Свежына з салютам». Прызнанне --------- * Лаўрэат Нацыянальнай літаратурнай прэміі ў намінацыі «Лепшы твор дзіцячай літаратуры» (2016) Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 2. 1 2 3. ↑ *Шавыркіна, М.* Летапіс Сяргея Давідовіча // *Роднае слова*. — Мн.: 2002. — № 11. — С. 75. 4. ↑ Объявлены лауреаты 2-й Национальной литературной премии (руск.)(недаступная спасылка). Naviny.by (6 верасня 2015). Архівавана з першакрыніцы 5 верасня 2016. Праверана 4 верасня 2016. Літаратура ---------- * *Шавыркіна, М.* Летапіс Сяргея Давідовіча // *Роднае слова*. — Мн.: 2002. — № 11. — С. 75. * Сяргей Фёдаравіч Давідовіч на сайце Віртуальнага музея горада Лагойска Спасылкі -------- * «Родныя вобразы». Сяргей Фёдаравіч Давідовіч-Зосін(недаступная спасылка)

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Скот (значэнні). Сэр **Вальтэр Скот** (англ.: Walter Scott; 15 верасня 1771, Эдынбург, Шатландыя — 21 верасня 1832) — шатландскі празаік і паэт. Сусветна вядомы сваімі гістарычнымі раманамі — «Айвенга», «Квентын Дорвард» і іншымі. Першы англамоўны пісьменнік, які набыў папулярнасць за мяжой і шырока чытаўся і перакладаўся ўжо пры жыцці, класік англійскага і шатландскага рамантызму. Валодаў фенаменальнай памяццю. Біяграфічныя звесткі -------------------- Нарадзіўся Вальтэр Скот 15 жніўня 1771 г. у Эдынбургу ў сям’і заможнага шатландскага юрыста, нашчадка старадаўняга дваранскага роду Вальтэра Скота і Ганны Рэзерфорд, дачкі прафесара медыцыны Эдынбургскага ўніверсітэта. З адзінаццаці яго братоў і сёстраў засталося ў жывых толькі пяцёра, не лічачы будучага пісьменніка. Перахварэў на дзіцячы паралюш, што стала прычынай пажыццёвага кульгання на правую нагу. Ужо ў раннім узросце будучы пісьменнік вылучаўся жывым розумам і фенаменальнай памяццю. У гэты час Вальтэр жыў у Сэндзінаў, на ферме дзеда, дзе пранікся духам шатландскай гісторыі, паэзіяй народных балад і легенд. У 1778 годзе вяртаецца ў Эдынбург. З 1779 года вучыцца ў эдынбургскай школе, у 1785 годзе паступае ў Эдынбургскі каледж. У каледжы захапіўся альпінізмам, адужэў фізічна, і набыў папулярнасць сярод аднагодкаў як выдатны апавядальнік. Шмат чытаў, у тым ліку антычных аўтараў, захапляўся раманамі і паэзіяй, асоба вылучаў традыцыйныя балады і паданні Шатландыі. Разам са сваімі сябрамі заснаваў у каледжы «Паэтычную суполку», вывучаў нямецкую мову і чытаў нямецкіх рамантыкаў. Здаўшы ў 1792 г. у іспыты на званне адваката, В. Скот становіцца юрыстам. Аднак юрыдычная кар’ера яго мала цікавіла. Малады чалавек у гэты час захапляецца літаратурай і шатландскім фальклорам. У канцы 1790-х гг. ён публікуе зробленыя ім пераклады паэмы Бюргера «Ленора», гістарычнай драмы Гётэ «Гец фон Берліхінген». Першы арыгінальны твор Скота «Іванава ноч» апублікаваны ў 1797 г. Шатландскія песні і балады, сабраныя пісьменнікам, выдадзены ў зборніку «Песні Шатландскай мяжы» (1802—1803). У перыяд 1805—1813 гг. выходзяць рамантычныя паэмы Скота «Песня апошняга менестрэля» (1805), «Марміён» (1808), «Дзева возера» (1810), «Рокбі» (1813), «Уладар астравоў» (1815) і іншыя. Гэтыя творы прынеслі яму славу знакамітага паэта. У 1814 г. В. Скот выпадкова натрапіў на ўрыўкі рукапісу, пачатага ім яшчэ ў 1805 г. Гэта была першая спроба празаічнага твора. Пісьменнік вярнуўся да рукапісу і на працягу трох тыдняў скончыў свой першы гістарычны раман — «Уэверлі». Кнігу ён выдаў ананімна, часткова — баючыся сапсаваць сваю трывалую рэпутацыю вядомага паэта, часткова — імкнучыся выклікаць да рамана павышаную цікавасць. «Уэверлі» паклаў пачатак доўгай чарадзе гістарычных раманаў, якія выходзілі не менш як адзін на год. Усяго з 1814 па 1832 г. Вальтэрам Скотам напісана звыш дваццаці пяці гістарычных раманаў з мінулага Англіі, Шатландыі, Францыі і іншых краін: «Гай Мэнерынг, або Астролаг» (1815), «Антыквар» (1816), «Пурытане» (1816), «Роб Рой» (1817), «Эдынбургская турма» (1818), «Манастыр» (1820), «Кенілварт» (1821), «Пірат» (1821), «Певерыл Пік» (1823), «Квенцін Дорвард» (1823), «Вудстак» (1826), «Ганна Геерштэйн» (1829) і інш. Слава Скота расла з кожным годам, ён станавіўся прызнаным нацыянальным пісьменнікам. Памяркоўныя палітычныя погляды, а таксама сувязі з блізкімі да каралеўскага двара кругамі спрыялі добразычлівай увазе да яго каралеўскай сям’і. Жадаючы падкрэсліць яго выдатныя літаратурныя заслугі, прынц-рэгент дамогся для яго тытула баранета. У 1827 г. выйшла 9 тамоў напісанай Вальтэрам Скотам біяграфіі Напалеона Банапарта. У сувязі з працай над гэтым творам пісьменнік здзейсніў паездку ў Англію і Францыю, дзе яго прымалі з вялікімі ўшанаваннямі. Вярнуўшыся на радзіму, ён выдае кнігу «Дзядулевы казкі», займаецца выданнем збору сваіх сачыненняў (да 1929 г. выйшла 8 тамоў). У пачатку 1830 г. здароўе пісьменніка рэзка пагоршылася. Пакінуўшы службу ў судзе і перайшоўшы на пенсію, ён атрымаў магчымасць увесь год праводзіць у сваім маёнтку ў Эбатсфардзе. У 1831 г. прыслухаўшыся да парады лекараў, В. Скот ажыццявіў вялікае марское вандраванне. На зваротным шляху, у Лондане, яго хапіў моцны ўдар. У безнадзейным стане яго пераправілі ў Эбатсфард, дзе ён памёр 21 верасня 1832 г. Пахаваны пісьменнік у руінах Драйбургскага абацтва. Творчасць --------- Сярод яго раманаў многія творы прысвечаны нядаўняму шатландскаму мінуламу, перыяду грамадзянскай вайны — ад пурытанскай рэвалюцыі XVI ст. да разгрому горных кланаў у сярэдзіне XVIII ст. і крыху больш позняму часу: «Уэверлі» (*Waverley, or Sixty years since*, 1814), «Гай Манерынг» (*Gay Mannering*, 1815), «Сэрца Мідлотыяна» (*The Heart of Midlothian*, 1818), «Шатландскія пурытане» (*Old mortality*, 1816), «Ламермурская нявеста» (*The bride of Lammermoor*, 1819), «Роб Рой» (*Rob Roy*, 1817), «Кляштар» (*The Monastery*, 1820), «Абат» (*The Abbot*, 1820), «Сэнт-Ронанская крыніца» (*St. Ronan’s Well*, 1823), «Антыквар» (*The Antiquary*, 1816). У гэтых раманах Вальтэр Скот апісвае шатландскае жыццё, многія яго героі гавораць на народнай мове. Хаця пісьменнік па-свойму робіць крок да стварэння больш жывых вобразаў, чым тыя, якімі поўніліся тагачасныя сентыментальныя раманы: многія героі Скота — умоўна ідэалізаваныя персанажы, пазбаўленыя жыццёвасці. Другая група твораў прысвечана гісторыі Англіі і кантынетальных краінаў (пераважна Сярэднявеччу і XVI ст.). Сюды ўваходзяць такія творы, як «Айвенга» (*Ivanhoe*, 1819), «Квентын Дорвард» (*Quentin Durward*, 1823), «Кенілворт» (*Kenilworth*, 1821), «Анна Геерштэйнская» (*Anne of Geierstein*, 1829) і г.д. Гэтыя творы здзіўлялі сучаснікаў вонкавым гістарызмам, веданнем дэталяў і духу эпохі. Аднак раманы пісьменніка пабудаваныя не толькі на гэтым вонкавым гістарызме, але і на пэўнай гістарычнай канцэпцыі; многія ідэі Вальтэра Скота пасля паўплывалі на наступных гісторыкаў (напрыклад, на Агюста Т’еры) — фактычна, ён быў папярэднікам значных навуковых адкрыццяў, а таму намаляваная ім карціна мінулых часоў не магла не ўразіць яго чытачоў. В. Скот — аўтар шэрагу паэтычных твораў, у тым ліку гатычных і рамантычных балад. Многія з іх, напрыклад, балада «Шэры манах», была заснаваная на шатландскім паданні (засталася няскончанай). Ушанаванне памяці ----------------- Партрэт Вальтэра Скота змяшчаўся на многіх шатландскіх банкнотах, у тым ліку тых, што былі выпушчаныя ў 2007 годзе Шатландскім банкам. Беларускія пераклады -------------------- Айвенго. Беларускае выданне 1934 года * Айвенго : Гіст.раман / Пер.з рус. І.Гарбуза. — Мн. : ДВБ. Юндзетсектар, 1934. — 327с. — 6000 экз. — 2р.85к. * Айвенга: раман: [для сярэд. і ст. шк. узросту] / пер. Л. В. Забалоцкая. — Мінск: Полымя, 1997—511 с. — (Школьная бібліятэка). ISBN 985-07-0172-2 * Шэры манах / пер. Андрэй Стэфановіч, 2009. — prajdzisvet.org Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Czech National Authority Database Праверана 30 жніўня 2020.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 2. 1 2 Walter Scott<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a> 3. 1 2 Sir Walter Scott // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741'></a> 4. ↑ Скотт Вальтер // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 5. 1 2 Archivio Storico Ricordi — 1808. Праверана 3 снежня 2020.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q3621644'></a> 6. ↑ 7. 1 2 *Lundy D. R.* The Peerage<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> 8. 1 2 Kindred Britain<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q75653886'></a> 9. ↑ RKDartists Праверана 5 кастрычніка 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a> 10. 1 2 3 4 5 15 жніўня — 240 гадоў з дня нараджэння англійскага пісьменніка. Вальтэра Скота (1771—1832) Архівавана 14 студзеня 2016. Літаратура ---------- * *Рагачэўская М. С.* Скот Вальтэр // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 468. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Вальтэр Скот * prajdzisvet.org | ?Вальтэр Скот — продкі | | --- | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | | | | Walter Scott, of Harden & Raeburn[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | Robert Scott[d] | | | | Robert Campbell, Laird of Elie & Silvercraig[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Jean Campbell[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Walter Scott[d] | | | | | | Marion Stewart[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Thomas Haliburton[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Barbara Haliburton[d] | | | | Robert Campbell[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Janet Campbell[d] | | | | | | | | | | | | | | | | Вальтэр Скот | | | | | | | | | | | | | | | | | Jean Dunlop[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | John Rutherford[d] | | | | | | | | | John Swinton[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | John Swinton[d] | | | | | | | | Anne Rutherford[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Frances Hancock[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Jean Swinton[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Sir Robert Sinclair of Longformacus, 1st Bt.[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Anne Sinclair[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Margaret Alexander[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | AllMusic · Česko-Slovenská filmová databáze · Danish Film Database · Discogs · Filmportal · Internet Broadway Database · Internet Movie Database · International Music Score Library Project · MusicBrainz · Project Gutenberg · Internet Speculative Fiction Database · RKDartists · The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кароткая літаратурная · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Dictionary of National Biography · Infernal (6e éd.) · Notable Names Database · Treccani · Universalis · Оксфардскі біяграфічны · Настольны | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · gravsted.dk · WikiTree · Geni.com · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10304294 · BIBSYS: 90058655 · BNC: a10480389 · BNE: XX913959 · BNF: 11924221r · CONOR: 22497635 · EGAXA: vtls001083900 · GND: 118612409 · ICCU: CFIV006674 · ISNI: 0000 0001 2144 1874 · LCCN: n78095541 · LNB: 000027298 · NDL: 00455918 · NKC: jn19990007395 · NLA: 35486165 · NLG: 179912 · NLP: a0000001209574 · NSK: 000042990 · NTA: 068473982, 227859383 · NUKAT: n94003112 · PTBNP: 54942 · РДБ: 000081966, 000080800 · LIBRIS: 211278 · SUDOC: 027129489 · VIAF: 95207079 · ULAN: 500069589 | |

**Асацыя́цыя белару́скіх ба́нкаў** — недзяржаўная некамерцыйная арганізацыя, якая аб’ядноўвае камерцыйныя банкі і іншыя арганізацыі, дзейнасць якіх звязана з функцыянаваннем грашова-крэдытнай сістэмы. Прадметам дзейнасці Асацыяцыі з’яўляецца кансалідацыя намаганняў камерцыйных банкаў для абароны агульных інтарэсаў і аказанне ўсебаковай дапамогі для рашэння якія стаяць перад імі задач. Гісторыя -------- Створана ў 1990 годзе і ў цяперашні час аб’ядноўвае 25 банкаў з разгалінаванай сеткай філіялаў па ўсёй рэспубліцы і 11 арганізацый, дзейнасць якіх звязана з функцыянаваннем банкаўскай сістэмы. Мэты ---- * прадстаўленне і абарона правоў і законных інтарэсаў сваіх сябраў; * каардынацыя дзейнасці банкаў і павышэнне эфектыўнасці іх работы; * садзейнічанне выпрацоўцы і ажыццяўленню грашова-крэдытнай палітыкі і развіццю банкаўскай справы ў рэспубліцы. Зноскі ------ 1. ↑ Старшынёй Асацыяцыі беларускіх банкаў абраны Аляксандр Кучынскі **(нявызн.)**, *Радыё Рацыя*. Праверана 29 студзеня 2019. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * abbanks.by/ — афіцыйны сайт Асацыяцыі беларускіх банкаў

Категорія:Селища України за алфавітом Категорія:Селища з невідомою датою заснування **Пойма** (укр.: Пойма; да 2016 года — *Цюрупінск*, укр.: Цюрупинськ) — пасёлак ва Украіне, ў Алешкаўскай гарадской абшчыне Херсонскага раёна Херсонскай вобласці. Насельніцтва складае 117 чалавек. Насельніцтва ------------ Згодна з перапісам УССР 1989 года існуючае насельніцтва пасёлка складала 145 чалавек, з якіх 66 мужчын і 79 жанчын. Згодна з перапісам насельніцтва Украіны 2001 года у пасёлку пражывала 117 чалавек. ### Мова Размеркаванне насельніцтва па роднай мове па перапісу 2001 года: | Мова | Адсотак | | --- | --- | | украінская | 93,16 % | | руская | 6,84 % | Зноскі ------ 1. ↑ Пастанова Вярхоўнай Рады Украіны ад 19 травня 2016 року года № 1377-VIII «Про перейменування окремих населених пунктів та районів» Спасылкі -------- * Надвор’е у пасёлку Пойма * Сайт Алешкаўскай гарадской абшчыны

Пячатка Грамады беларускай моладзі ў Горадні. **«Грамада беларускай моладзі ў Горадні»** — беларуская маладзёжная арганізацыя ў Гродне. Існавала з мая 1919 да 1921 года. Ініцыятары стварэння — Тамаш Грыб, Паўліна Мядзёлка, Лукаш Дзекуць-Малей і інш. У кастрычніку 1919 года налічвала 100 сяброў, большасць з іх складалі былыя ўцекачы Першай сусветнай вайны, настаўнікі беларускіх школ. 14 кастрычніка 1919 года на 2-м агульным сходзе ў кіраўніцтва Грамады абраны Паўліна Мядзёлка (старшыня), Курбскі і Амяльянчык (нам. старшыні), К. Салошык (сакратар). Паводле статута мела на мэце гуртаванне моладзі, прапаганду роднай мовы, гісторыі, геаграфіі, фальклору, развіццё спорту і фізічнай культуры. Працавалі секцыі: самаадукацыйная, літаратурная, драматычная, харавая, спартыўная і інш.; драматычны гурток (кіраўніца П. Мядзёлка), хор (кіраўнік У. Шах). Арганізоўваліся лекцыі па беларусазнаўстве, вечарыны, тэатральныя спектаклі, частка грашовых збораў ішла на падтрымку беларускага дзіцячага прытулку і беларускіх школ. Філіялы грамады дзейнічалі ў вёсцы Крынкі (кіраўнік А. Парук) і вёсцы Верцялішкі (В. Сянцевіч). Пры спартыўнай секцыі ў 1920 года існавалі скаўцкая дружына і дзве футбольныя каманды. Грамада супрацоўнічала з Гродзенскай цэнтральнай вучыцельскай радай, мела кантакты з Беларускай цэнтральнай школьнай радай, Часовым беларускім нацыянальным камітэтам і інш. Цярпела ганенні ад польскіх улад. Літаратура ---------- * Карповіч М. Пра беларускі тэатр у Горадні // Наш край. 1929. № 3. * Мядзёлка П. Сцежкамі жыцця: Успаміны. Мн. 1974. * Ляхоўскі У. «Грамада беларускай моладзі ў Горадні» // ЭГБ ў 6 т. Т. 3. Мн. 1996.