Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

Follow

recursal 8

**«Аб'еднаньне»** — штоквартальны часопіс, які выдаваўся ў Лондане ў 1948—1966(?) Хрысціянскім аб'яднаннем беларускіх работнікаў у Вялікабрытаніі. Паводле вызначэння рэдакцыі — «антыкамуністычнае перыядычнае англа-беларускае выданне». Змяшчаў матэрыялы на беларускай і англійскай мовах. Заснавальнік і рэдактар А. Варава. Распаўсюджваўся сярод беларускай эміграцыі ў Вялікабрытаніі, ЗША, Аўстраліі, Канадзе. Змяшчаў даследаванні і архіўныя матэрыялы па гісторыі і культуры Беларусі, весткі з жыцця эмігрантаў, вёў палеміку з афіцыйнымі савецкімі выданнямі па пытаннях нацыянальнай палітыкі, ідэалогіі. Падтрымліваў ідэі і дэкларацыі Беларускай цэнтральнай рады (БЦР) і 2-га Усебеларускага кангрэса (1944). Сярод аўтараў Віктар Астроўскі і Радаслаў Астроўскі, А. Варава, Ю. Жывіца, А. Салавей. Выйшла больш за 100 нумароў. Літаратура ---------- * Пранчак, Л. І. «Аб'еднанне» / Л. І. Пранчак // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1: А — Беліца / Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1993. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-074-2. — С. 10.

**Алег Груздзіловіч** (нар. 1958, Маладзечна) — беларускі журналіст. Біяграфічныя звесткі -------------------- Нарадзіўся ў Маладзечне, вучыўся ў Брэсце, скончыў Белдзяржуніверсітэт, жыве ў Мінску. У журналістыцы з 1980 года. У 1988 годзе, працуючы адказным сакратаром газеты «Знамя юности», ініцыяваў сход рэдакцыйнай калегіі, якая вырашыла не выконваць загаду ЦК КПБ пра перадрукоўку антыперабудовачнага артыкулу з расійскай прэсы «Не могу поступиться принципами». У 1995 годзе звольніўся з дзяржаўнай «Народнай газеты» пасля таго, як быў зняты ягоны рэпартаж пра збіццё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савета Беларусі. На Радыё Свабода з 1995 года. Асвятляе тэмы палітвязняў, зніклых дзеячаў апазіцыі, вёў рэпартажы з судовых працэсаў над удзельнікамі акцый пратэсту, палітычнымі дзеячамі, вядомымі гаспадарнікамі, чыноўнікамі і інш. Аўтар кнігі «Хто ўзарваў менскае мэтро» (2013). У маі 2013 года Алегу Груздзіловічу вынесена папярэджанне, падпісанае першым намеснікам пракурора Мінска Раманоўскім. Яно тычыцца артыкула і кнігі «Хто ўзарваў мінскае метро?». У папярэджанні гаварылася, што журналіст «ажыццявіў акцыю па пранікненні на станцыю метро „Фрунзенская" з металічнымі прадметамі ў сумцы, якая нагадвае выкарыстаную арганізатарамі тэракту ў мінскім метрапалітэне». Летам 2020 года актыўна асвятляў грамадска-палітычныя падзеі ў Беларусі, вёў папулярныя тады стрымы Радыё Свабода. У жніўні 2020 года быў пазбаўлены акрэдытацыі МЗС разам з большасцю журналістаў замежных СМІ. У лістападзе быў затрыманы на акцыі пратэсту, якую асвятляў як журналіст, і пакараны арыштам на 15 сутак. Падчас адбыцця сутак у Баранавічах цяжка захварэў на каранавірус. Быў затрыманы 16 ліпеня 2021 года. У рэдакцыі Свабоды тады правялі ператрус, офіс апячаталі. Праз дзесяць дзён яго выпусцілі. За час гэтага першага арышту ніякіх допытаў у яго не было. Тры дні Алег галадаў за кратамі на знак пратэсту супраць затрымання і салідарнасці з Інесай Студзінскай, якая галадала 9 дзён з патрабаваннем дапусціць да яе адваката. 20 ліпеня праваабаронцы прызналі яго палітычным вязнем. Другі раз затрыманы 23 снежня 2021 года. Яму замянілі меру стрымання з абавязання яўкі на ўтрыманне пад вартай, перавялі ў СІЗА № 1 Мінска. Следчыя выставілі абвінавачанне паводле артыкулу 342 Крымінальгага кодэксу — арганізацыя і падрыхтоўка дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак, альбо актыўны ўдзел у іх. Яму ставілі ў віну ўдзел у несанкцыянаванай акцыі без акрэдытацыі МЗС Беларусі як карэспандэнта замежнага СМІ. Віны за сабой не прызнаў, заявіў, што на той момант быў няштатным супрацоўнікам газеты «Народная Воля». Алега Груздзіловіча трымалі ў СІЗА № 1 у Мінску. Затым яго асудзілі на паўтара года зняволення і перавялі ў калонію ў Магілёве. Вызваліўся з калоніі ў верасні 2022 года. Выбраная бібліяграфія --------------------- * Хто ўзарваў менскае мэтро? (Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе) — Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2012. 354 с.: іл ISBN 978-0-929849-60-7 Прэміі і ўзнагароды ------------------- Пераможца конкурсу «Праваабарончага альянсу Беларусі» за 2009 год у намінацыі «Журналіст году». Сям’я ----- Жанаты, мае трох сыноў, трох унучак і ўнука. Жонка Мар’яна была ўвосень 2020 года звольнена з БДУ з палітычных матываў. Алег мае лецішча пад Мінскам, дзе збірае розныя рарытэты і ахвотна вырошчвае кветкі. Яго хобі — мадэлі караблёў. Гэтая праца вымагае шмат цярплівасці. Зноскі ------ 1. ↑ Пракуратура папярэдзіла Алега Груздзіловіча, Радыё Свабода, 8-05-2013 2. ↑ Груздзіловіч, Дашчынскі, Студзінская — ветэраны Радыё Свабода на Акрэсціна, Радыё Свабода, 19 ліпеня 20121 3. ↑ Затрыманыя журналісты "Белсат" і "Радыё Свабода", а таксама Таццяна Кузіна і Валерыя Касцюгова прызнаныя палітвязнямі **(нявызн.)**. *Праваабарончы цэнтр «Вясна»* (20 ліпеня 2021). 4. ↑ Журналісту Свабоды Алегу Груздзіловічу выставілі абвінавачанне, Радыё Свабода, 28-12-2021

**«Бэ́тмен Апо́ла»** (руск.: «Бэтман Аполло») — адзінаццаты раман рускага пісьменніка Віктара Пялевіна, апублікаваны ў 2013 годзе. Дзеянне адбываецца ў выдуманым свеце, які апісаны ў апублікаваным ў 2006 годзе рамане «Empire V»; шэраг персанажаў, уключаючы галоўнага героя, тыя ж. Сюжэт ----- Раман пачынаецца з апісання пахавання Іштар Барысаўны. Цырымонія праходзіць у Хартланде, а перад прысутнымі вампірамі выступаюць вядомыя артысты. Пасля канцэрта яны садзяцца ў аўтобус, які самастойна заводзіцца і, страціўшы кіраванне, падае ў возера на дне Хартланда. Прычыну падзей выклікаецца даведацца Энліль Маратавіч, паведаміўшы пра гатоўнасць да «нырання». Рама ўспрымае гэтыя словы літаральна. Пакуль Энліль нырае за аўтобусам, паміж новай Іштар (Герай) і Рамай адбываецца сустрэча. Аказваецца, што паміж Герай і Рамай захаваліся інтымныя адносіны, дзякуючы чаму Рама атрымлівае высокі тытул Кавалера Ночы. Пасля іх сустрэчы сам-насам з’яўляецца Энліль, які распавядае пра прычыны падзення аўтобуса. З ягоных словаў Рама пазнае, што стары вампір «ныраў» не ў ваду, а ў лімба — асаблівую прастору, дзе можна мець зносіны з мёртвымі. Пра гэта даведаецца і Гера. Пасля невялікіх роздумаў яна адпраўляе Раму на курсы нырцоў, бо лімба — адзінае месца, дзе яна можа быць з Рамай ў сваім чалавечым абліччы. Навучанне адбываецца ў замку Дракулы. Там Рама знаёміцца ​​з амерыканкай Сафі і трыма французамі. Іх навучаннем займаецца нейкі Ул, які на працягу трох курсаў распавядае пра паглыбленне ў лімба. Рама збліжаецца з Сафі. На сустрэчах пасля заняткаў яна распавядае пра рэальную мэту свайго візіту — пошук вучэння Дракулы. Па яе словах, сапраўднае імя гэтага вампіра — Дыянісій, а пасля таго, як яму адкрыліся старажытныя таямніцы, ён сышоў у лімба і пасля адтуль не вяртаўся. Вампірская супольнасць, убачыўшы ў вучэнні Дракулы небяспеку, знішчыла яго, але Сафі мяркуе, што яго можна аднавіць па асаблівых знаках. Рама разам з Сафі пранікае ў забароненыя пакоі ў замку Дракулы. Дзякуючы асабліваму рытуалу яны знаходзяць двух камароў з часцінкамі чырвонай вадкасці гаспадара замка. Гэтая знаходка вельмі каштоўная для Сафі — яна спадзяецца, што з дапамогай гэтай крыві яна наблізіцца да Дракулы. У канцы навучання становіцца зразумела, што ўсе падзеі ў замку адбываліся некалькі гадоў таму, але з-за таго, што Іштар можа прымусіць перажыць гэтыя ўспаміны зноўку, то Раме яны здаліся зусім сапраўднымі. Пазней Энліль патлумачыў дзеянні Геры рэўнасцю — прайграўшы ўспаміны каханага зноўку, яна пераконваецца, што Рама зноў гатовы ёй змяніць з іншай вампіркай. Гэта ёй трэба для таго, каб не сумнявацца ў подлай і бессардэчнай прыродзе чалавецтва, захоўваючы пры гэтым усталяваны парадак рэчаў. Энліль супакойвае Раму, кажучы, што ён таксама перажываў падобныя рэчы, быўшы кавалерам Іштар Барысаўны. Пасля гэтага стары вампір запрашае маладога на чарговую сустрэчу з халдзеямі. На ёй Рама пазнае, што гламур і дыскурс вычарпалі сябе і больш не працуюць на поўную магутнасць. Пасля невялікага абмеркавання прымаецца рашэнне ўвесці трэцюю сілу — пратэст. Ідэя гламурнай рэвалюцыі падабаецца вампірам, і яны даюць дабро на арганізацыю пратэстаў. Пасля сустрэчы Рама пазнае прыроду гэтых рашэнняў. Аказваецца, вампіры ладзяць ўсё такім чынам, каб халдзеі ўспрымалі пададзеныя ім ідэі за свае. А вось пра неабходнасць наступнага кроку вампіры даведваюцца з календара з прадказаннямі. Па словах Энліля, вярхушка вампірскай супольнасці ўмее ныраць у лімба і пазнаваць будучыню. Усё ўбачанае яны запісваюць у асаблівы каляндар, пасля чаго рассылаюць прадказанні ў розныя краіны («вялікакажанствы»). Згодна з гэтым календаром, у 2012 годзе ў Расіі павінен прайсці «касматы бунт», які вампіры і спрабуюць зладзіць. Пасля гэтага дзеянне рамана пераносіцца да чарговага задання Рамы. Ён павінен правесці ў лімба багатага халдзея Салавата Кедаева. Гэтая працэдура называецца «залаты парашут». Халдзеі плацяць вялікія грошы, каб атрымаць гарантыю на бяспечнае камфортнае перараджэнне ў наступнае жыццё. Праважаты патрэбны з адной мэтай — каб усе страхі і грахі чалавека не знішчылі яго анімпграмму (вобраз чалавека ў лімба), пазбавіўшы шанцу на рэінкарнацыю. Рама вядзе Кедаева праз усе яго правіны, сярод якіх вычварэнская оргія ў БДСМ-салоне і турма. У выніку Кедаеў прыходзіць у свой бацькоўскі дом і хаваецца ў шопе, дзе калісьці вучыўся паліць. Рама пакідае кліента там і вяртаецца з лімба. Пасля гэтага Рама наведвае вампірскі клуб «Haute SOS», каб паўдзельнічаць у чырвонай цырымоніі. Раптам у Рамы ўзнікае шанец сустрэцца з Сафі. Падчас спаткання яна распавядае яму пра прагрэс у пошуках вучэння Дракулы. Крытыка ------- Раман быў прахалодна сустрэты крытыкамі. Юрый Сапрыкін назваў «Бэтмен Апола» самым статычным раманам Пялевіна і адзначаў, што «яго персанажы — як і заўсёды, хутчэй за сімвалы, функцыі, медыумы для трансляцыі ідэй — не перажываюць тут асаблівых прыгод» і што «тэрапеўтычны эфект пялевінскага метада <…> не даваў збояў. Аж да „Бэтмена Апола" — у якім упершыню няма ніякага суцяшэння». Згодна рэцэнзіі Мікалая Аляксандрава, сацыяльная актуальнасць у рамане Пялевіна прэзентаваная «з пазіцый абсалютнага нігілізму і адмаўлення»: «…і існуючы парадак, і пратэст супраць яго, і сацыяльная несправядлівасць, і расійскае прававое сярэднявечча, і заходняе камфортнае існаванне, і амерыканская мара — усё гэта, па сутнасці, адно і тое ж. Гэта знакі няправільнага светаўспрымання, навязываемай ілжывай мадэлі свету. Трэба змяніць ўспрыманне, а не парадак рэчаў. Ад парадку рэчаў трэба бегчы. Лепш за ўсё бегчы ў будызм». Андрэй Архангельскі папракаў раман у адсутнасці сюжэту («калі не лічыць бессэнсоўных і ўвогуле-то проста ўжо сумных ператварэнняў, перасоўванняў і увасабленняў аднаго і таго ж у нешта не менш тое ж самае, з самапарадзіруючай частатой») і другаснасці («сумны раман, поўны свядомых самапаўтораў»), а таксама аналізаваў яго ў кантэксце расійскага пратэстнага руху 2011—2013 гадоў: «…чытач Пялевіна за год стаў мудрэй за Пялевіна, ён яго перарос, як становіцца мудрэйшым чалавек дзякуючы ўнікальнаму жыццёваму вопыту. За год яго чытач ператварыўся ў грамадзяніна. Пратэсты былі, акрамя іншага, яшчэ і спробай вырвацца за межы кансюмерызма, адшукаць рэчы, якія не прадаюцца і не купляюцца. Сфармаваць — хай наіўна — новыя каштоўнасці. А Пялевін застаўся на ранейшых пазіцыях, традыцыйных і архаічных: усё роўна ўсяму, нічога не зменіцца, народзец дрэнь, падайце ж чару забыцця». Аўтар адной з нешматлікіх станоўчых рэцэнзій Андрэй Леўкін, цытуючы рэцэнзіі Архангельскага і Аляксандрава, заключаў, што кніга ўдалася, бо «мастацтва павінна бударажыць, а тут яно бударажыць нават крытыкаў». Зноскі ------ 1. ↑ Мне не сбежать с этой грустной планеты 2. ↑ «Бэтман Аполло» Виктора Пелевина: роман о великой любви 3. ↑ Бэтман около ноля 4. ↑ Гадания по Пелевину Спасылкі -------- * Виктор Пелевин. Empire «V». Повесть о настоящем сверхчеловеке Архівавана 20 студзеня 2013. * Ксения Дьякова. Читательские заметки на полях «Empire V»

**Ключ 26** 卩 (піньінь jié) са значэннем «пячатка» са Спісу 214 ключоў Кансі, якія выкарыстоўваюцца пры напісанні іерогліфаў. Адзін з 23 ключоў, якія складаюцца з дзвюх рыс. У слоўніку Кансі налічваецца 12 іерогліфаў з гэтым ключом (з 49 030). Варыянты значэння ----------------- Старажытны знак паходзіць ад выявы чалавекі, які сядзіць з падагнутымі нагамі. Ад гэтай выявы таксама паходзяць іерогліфы 㔾 «бутон, пупышка» і 卩 «калена». У сучаснай мове выкарыстоўваецца ў значэнні «каленца бамбуку», «эканомія», «пячатка пасла». Варыянты формы -------------- * Гадальныя косткі ЦзягувэньГадальныя косткі Цзягувэнь * Бронзавыя надпісы ЦзіньвэньБронзавыя надпісы Цзіньвэнь * Малая пячатка ЧжуаншуМалая пячатка Чжуаншу Прыклады іерогліфаў ------------------- Парадак напісання ключа 卩 У табліцы прыведзены прыкладны спіс іерогліфаў з ключом 卩. | Дад.рысы | Прыклады | | --- | --- | | 0 | 卩 | | 1 | 卪 | | 2 | 卫 卬 | | 3 | 卭 卮 卯 | | 4 | 印 危 | | 5 | 卲 即 却 卵 | | 6 | 卶 卷 卸 卺 巻 | | 7 | 卹 卻 卼 卽 | | 8 | 卿 | | 9 | 卾 | | 11 | 厀 厁 | Літаратура ---------- * *Fazzioli, Edoardo.* Chinese calligraphy : from pictograph to ideogram : the history of 214 essential Chinese/Japanese characters (англ.). — New York: Abbeville Press (англ.)русск. 1987. — ISBN 0-89659-774-1. * *Lunde, Ken.* Appendix J: Japanese Character Sets // CJKV Information Processing: Chinese, Japanese, Korean & Vietnamese Computing (англ.). — 2-е выд. — Sebastopol, Calif.: O’Reilly Media, 2009. — ISBN 978-0-596-51447-1. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ключ 26 * Слоўнік Кансі анлайн (кіт.) * Слоўнік іерогліфаў з індэксам іерагліфічных ключоў (англ.)

**Свентакшыскія пропаведзі** (польск.: *Kazania świętokrzyskie*) — польскія сярэднявечныя пропаведзі, верагодна, напісаныя у перыяд канца XIII — пачатку XIV стагоддзя. Лічацца самай старой прозай, напісанай на польскай мове. Аўтар невядомы. Пропаведзі былі знойдзены Аляксандрам Брукнэрам у 1890 годзе. Назва была дадзена ад верагоднага месца іх паходжання (кніга, у якой яны раней захоўваліся, належала бібліятэцы кляштара бенедыкцінаў у Свентакшыскіх гарах. Помнік складаецца з адной цэлай пропаведзі і фрагментаў пяці іншых пропаведзяў. Упершыню былі апублікаваны ў 1891 годзе.

Хлопчык-з-пальчык і Волат. Ілюстрацыя 1865 года. **Казка** — жанр літаратурнай творчасці. ***Казка фальклорная*** — эпічны жанр вуснай народнай творчасці: празаічны вусны аповед аб выдуманых падзеях у фальклоры розных народаў. Від апавядальнага, у асноўным празаічнага фальклору (казачная проза), які ўключае ў сябе разнажанравыя творы, тэксты якіх абапіраюцца на выдумку. Казачны фальклор супрацьстаіць «пэўнаму» фальклорнаму апавяданню — неказачнай прозе (напрыклад, міф, быліна, гістарычная песня, духоўны верш, легенда, дэманалагічныя апавяданні, паданне, былічка). ***Казка літаратурная*** — эпічны жанр: арыентаваны на выдумку твор, цесна звязаны з народнай казкай, але, у адрозненне ад яе, належыць пэўнаму аўтару, не існаваў да публікацыі ў вуснай форме і не меў варыянтаў. Літаратура ---------- * Людзей слухай, а свой розум май // Беларускія народныя казкі. — Мн.: Выдавецтва «Юнацтва», 1988, 207 с. * А. К. Сержпутоўскі. Казкі і апавяданні беларусаў Слуцкага павета. — Мн.: Выдавецтва «Універсітэцкае», 2000, 270 с. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Treccani · Universalis | | Нарматыўны кантроль | BNE: XX528374 · LCCN: sh85046925 · NDL: 00561736 · NKC: ph124208 |

**Ключ 21** 匸 (піньінь xì) са значэннем «схаваная рэч» са Спісу 214 ключоў Кансі, якія выкарыстоўваюцца пры напісанні іерогліфаў. Адзін з 23 ключоў, якія складаюцца з дзвюх рыс. У слоўніку Кансі налічваецца 17 іерогліфаў з гэтым ключом (з 49 030). Варыянты значэння ----------------- Старажытны знак паходзіць ад выявы нейкай рэчы, якая схавана пад пакрывалам ці вечкам. У сучаснай мове выкарыстоўваецца ў значэнні «хаваць», «змяшчаць», «складацца з чагосьці». Варыянты формы -------------- * Гадальныя косткі ЦзягувэньГадальныя косткі Цзягувэнь * Бронзавыя надпісы ЦзіньвэньБронзавыя надпісы Цзіньвэнь * Вялікая пячатка ЧжуаншуВялікая пячатка Чжуаншу * Малая пячатка ЧжуаншуМалая пячатка Чжуаншу Прыклады іерогліфаў ------------------- Парадак напісання ключа 匸 У табліцы прыведзены прыкладны спіс іерогліфаў з ключом 匸. | Дад.рысы | Прыклады | | --- | --- | | 0 | 匸 | | 2 | 匹 区 | | 6 | 匼 | | 7 | 匽 | | 9 | 匾 匿 區 | Літаратура ---------- * *Fazzioli, Edoardo.* Chinese calligraphy : from pictograph to ideogram : the history of 214 essential Chinese/Japanese characters (англ.). — New York: Abbeville Press (англ.)русск. 1987. — ISBN 0-89659-774-1. * *Lunde, Ken.* Appendix J: Japanese Character Sets // CJKV Information Processing: Chinese, Japanese, Korean & Vietnamese Computing (англ.). — 2-е выд. — Sebastopol, Calif.: O’Reilly Media, 2009. — ISBN 978-0-596-51447-1. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ключ 23 * Слоўнік Кансі анлайн (кіт.) * Слоўнік іерогліфаў з індэксам іерагліфічных ключоў (англ.)

**Ван Юаньцзі** (кіт.: 王元姬, 217—268), вядомая таксама як імператрыца Вэньмін (文明皇后, даслоўна: «культурная і разумеючая імператрыца") - удовая імператрыца з дынастыі Цзінь у Кітаі. Жонка {{нп3|Сыма Чжаа||ru|Сыма Чжао}}, рэгента дзяржавы {{нп3|Вэй (Трохцарства)|Цаа Вэй|ru|Вэй (Троецарствие)}}. Маці {{нп3|У-дзі (Заходняя Цзінь)|Сыма Яня|ru|У-ди (Западная Цзинь)}}, заснавальніка дынастыі Цзінь. Біяграфія --------- Ван Юаньцзі нарадзілася ў сям'і навукоўцаў. Яе дзед Ван Лан (王朗) быў чыноўнікам Цаа Вэй. Бацька, Ван Су (王肅), быў генералам Цаа Вэй і навукоўцам канфуцыянцам. У маладым узросце яна была вядомая сваёй даччынай пачцівасцю. Ва ўзросце 8 гадоў яна магла прачытаць "Паэзію «(詩) і »Тэорыю" (論). Калі ёй было 9 гадоў, яе маці захварэла, і ўся яе праца перайшла да Ван Юаньцзі. Ван Лан вельмі любіў яе. Ён памёр, калі ёй было 12 гадоў. Ван Юаньцзі вельмі сумавала, і цяпер паважна ставілася да Ван Су. Ва ўзросце 15 гадоў яна выйшла замуж за Сыма Чжаа, сына {{нп3|Сыма І||ru|Сыма И}}. Яна нарадзіла яму пяць сыноў і дачку. Згодна з традыцыйнай гістарыяграфіяй, яна распазнала празмернае славалюбства Чжун Хуэя і папярэдзіла мужа, што Чжун падыме мяцеж. Пасля заснавання дынастыі Цзінь (265 год) Сыма Янь даў ёй тытул удовай імператрыцы. Лічыцца, што Ван сціпла сябе паводзіла і амаль не ўдзельнічала ў палітычных справах. У 268 годзе яна памерла і была пахавана побач з Сыма Чжаа з ушанаваннямі, належнымі імператрыцы.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Данелія. **Пётр Аляксе́евіч Дане́лія** (23 студзеня 1920, Махачкала, цяпер Дагестан, Расія — 6 кастрычніка 2012, Брэст) — беларускі мастак. Заслужаны дзеяч мастацтва Беларусі (1995). Узнагароджаны медалём Беларускага саюза мастакоў «За заслугі ў выяўленчым мастацтве». Біяграфія --------- Бацька быў вядомым у Махачкале майстрам-шаўцом, маці была краўцом. Сям’я была даволі заможная, Пётр мог дазволіць сабе захапленне мастацтвам, яшчэ хлопчыкам наведваў мастацкую студыю для дарослых. У 1938—1939 гадах вучыўся Маскоўскім мастацкім вучылішчы памяці 1905 года. Прызваны ў РСЧА, у 1939 годзе стралком-аўтаматчыкам 212-га стралковага полка, удзельнічаў у савецка-фінскай вайне. У ліпені 1940 года 212-ы стралковы полк 49-й дывізіі быў пераведзены на сталую дыслакацыю ў раён г. Высокае, ст. Чаромха Брэсцкай вобласці. З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны пэўныя падраздзяленні 212-га палка траплялі ў акружэнне. У чэрвені 1941 года пад Бабруйскам Пётр Данелія трапіў у палон. Быў у лагеры ваеннапалонных, потым на сельгаспрацах у прыватнай гаспадарцы на тэрыторыі Польшчы. Палон пакінуў адбітак на ўсім яго жыцці. З 1945 года жыў у Брэсце. Член Беларускага саюза мастакоў з 1949 года. Пэўны час быў галоўным мастаком горада ў Брэсце. Выбіраўся дэпутатам Брэсцкага гарсавета. Адзін з заснавальнікаў і кіраўнікоў Брэсцкай абласной арганізацыі Беларускага саюза мастакоў, узначальваў яе ў 1992—1994 гадах. Бацька мастака Леаніда Данелія. Пахаваны на Паўночных могілках Брэста. Творчасць --------- Працаваў у галіне станковага жывапісу (лірычны і эпічны пейзаж, партрэт, карціна, нацюрморт), а таксама манументальна-дэкаратыўнага роспісу, скульптуры, графікі і медальернага мастацтва. Значнае месца ў творчасці мастака займала тэма Вялікай Айчыннай вайны. Творы П. Данеліі зберагаюцца ў музеях і карцінных галерэях, а таксама прыватных калекцыях Беларусі і шэрагу еўрапейскіх краін. У 1946 годзе П. Данелія арганізуе ў Брэсцкім абласным Доме творчасці першую выстаўку. Быў адным з заснавальнікаў і кіраўнікоў абласной арганізацыі Беларускага саюза мастакоў (узначальваў яе ў 1992—1994 гг.). Пётр Данелія меў вялікі педагагічны вопыт. Ён быў першым выкладчыкам студыі выяўленчага мастацтва пры абласным Доме народнай творчасці, створанай ім у 1947 годзе. Актыўна ўдзельнічае ў рэспубліканскіх вернісажах. За гады творчай дзейнасці персанальныя выстаўкі П. Данелія адбыліся ў Мінску і Маскве, у Вялікабрытаніі, Германіі, Балгарыі, Латвіі, Літве, Нідэрландах, Польшчы і Эстоніі. У 2010 годзе ў брэсцкім Мастацкім музеі дзейнічала выстава да 90-годдзя П. Данеліі, на ёй выстаўляліся 16 палотнаў мастака, у т.л. «Опаленная войной», «Портрет матери», «Октябрь» і «Грозовая тревожность». П. Данелія, калі дазваляла здароўе, прысутнічаў на адкрыцці кожнай мастацкай выстаўкі ў Брэсце. Прызнанне --------- * Член Беларускага саюза мастакоў (1949) * Заслужаны дзеяч мастацтва Беларусі (1995). * Медаль Беларускага саюза мастакоў «За заслугі ў выяўленчым мастацтве» Зноскі ------ 1. ↑ Кто есть кто: Данелия Пётр Алексеевич Архівавана 18 верасня 2020. 2. ↑ 3. ↑ Літаратура ---------- * Беларускі жывапіс [Выяўленчы матэрыял]: [камплект рэпрадукцый]. ― Мн. 1961. * Беларускі саюз мастакоў, 1938—1998. — Мн. 1998. * *Босак Д.* На 93-м году жизни умер старейший художник Брестчины Петр Данелия // Брестская газета № 40 (512), 5-12 октября 2012. * Данелія Пётр Аляксандравіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6). — С. 36-37; * *Крэпак Б.* «Мне б яшчэ дзясятак гадоў, каб закончыць свае карціны…» // Культура № 41 (1063), 13 кастр. 2012; * Регионы Беларуси : энциклопедия. В 7 т. Брестская область. В 2 кн. Кн. 1. — Мн. 2009. * *Хокимова А.* Певец неба // Вечерний Брест, 22 января 2010.

**Ключ 11** (кіт. 入 піньінь *rù*) са значэннем «уваходзіць» з традыцыйнага спісу 214 іерагліфічных ключоў, якія выкарыстоўваюцца пры напісанні іерогліфаў. Адзін з 23 ключоў, якія складаюцца з дзвюх рыс. У слоўніку Кансі налічваецца 28 іерогліфаў з гэтым ключом (з 49 030). Варыянты значэння ----------------- Старажытны знак адлюстроўваў уваход. У сучаснай мове выкарыстоўваецца ў значэнні «уваходзіць, трапляць, уступаць, захадзіць» і інш. Прыклады іерогліфаў ------------------- Парадак напісання ключа У табліцы прыведзены прыкладны спіс іерогліфаў з ключом 入. | Дад.рысы | Прыклады | | --- | --- | | 0 | 入 | | 1 | 兦 | | 2 | 內 | | 3 | 㒰 㒱 | | 4 | 㒲 全 | | 5 | 㒳 㒴 | | 6 | 兩 | | 7 | 兪 | Літаратура ---------- * *Fazzioli, Edoardo.* Chinese calligraphy : from pictograph to ideogram : the history of 214 essential Chinese/Japanese characters (англ.). — New York: Abbeville Press (англ.)русск. 1987. — ISBN 0-89659-774-1. * *Lunde, Ken.* Appendix J: Japanese Character Sets // CJKV Information Processing: Chinese, Japanese, Korean & Vietnamese Computing (англ.). — 2-е изд. — Sebastopol, Calif.: O’Reilly Media, 2009. — ISBN 978-0-596-51447-1. Спасылкі -------- Лагатып ВікіслоўнікіЛагатып Вікіслоўнікі У Вікіслоўніку ёсць артыкул **«入»** * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ключ 11 * Слоўнік Кансі анлайн (кіт.) * Слоўнік іерогліфаў з індэксам іерагліфічных ключоў (англ.)

**У Лян’юн**, у некаторых крыніцах згадваецца як **У Лянюн** (кіт. трад. 吳良鏞, спр. 吴良镛, піньінь *Wú Liángyōng*, нар. 7 мая 1922) — кітайскі архітэктар, горадабудаўнік. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў Нанкіне ў правінцыі Цзянсу. У 1944 годзе скончыў Нацыянальны цэнтральны ўніверсітэт у Чунцыне. У 1946 годзе разам з Лян Сычэнам  (руск.) (бел. заснаваў архітэктурны факультэт ва Універсітэце Цынхуа. Выкладаў на гэтым факультэце на працягу некалькіх дзясяткаў гадоў. Па рэкамендацыі Лян Сычэна ў 1948—1950 гадах працягнуў адукацыю ў ЗША ў Cranbrook Academy of Art пад кіраўніцтвам Эліэля Саарынена. Атрымаў ступень магістра. У 1950 годзе вярнуўся ў Кітай. У канцы 1980-х кіраваў рэканструкцыяй старога Пекінскага квартала (хутуна) Цзюйэр. Гэты праект атрымаў некалькі ўзнагарод. Зноскі ------ Спасылкі -------- * У Лянюн. Архитектура как наука в широком понимании Архівавана 5 сакавіка 2016. * Famous Architect — Wu Liangyong | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 63707 · BNF: 145248485 · CiNii: DA1087540X · ISNI: 0000 0000 7366 5696 · LCCN: nr92013031 · NLA: 36697773 · NTA: 071903216 · SUDOC: 05971655X · VIAF: 64241164 | |

**«Wisła»** (бел.: Вісла) — польскі краязнаўча-этнаграфічны ілюстраваны часопіс, орган польскага этналагічнага таварыства. Выдаваўся ў 1887—1905, 1916—1917, 1922 (усяго 21 т.) у Варшаве. Заснавальнік А. Грушэцкі, рэдактары Грушэцкі (1887), Я. Карловіч (1888—1899), Э. Маеўскі (1899—1905) і інш. Асаблівая заслуга ў станаўленні часопіса належыць Карловічу, які ўзняў яго на ўзровень лепшых краязнаўча-этнаграфічных выданняў свету. У часопісе супрацоўнічалі пісьменнікі і вучоныя Я. Бадуэн дэ Куртэнэ, A. Брукнер, Л. Васілеўскі, Р. Завілінскі, Ф. Краус, Л. Кшывіцкі, X. Лапацінскі, B. Налкоўскі, М. Сумцоў, М. Федароўскі, I. Франко, С. Цішэўскі, А. Чэрны. Друкаваў матэрыялы па этнаграфіі, краязнаўстве, фалькларыстыцы, антрапалогіі, народнай медыцыне, мастацтвазнаўстве Польшчы, у т.л. асобных сацыяльна-этнічных і этнаграфічных груп. Змяшчаў агляды і рэцэнзіі на народазнаўчыя даследаванні (у т.л. на працы А. Кіркора, А. Сапунова і інш.), інструкцыі для збіральнікаў і даследчыкаў народна-паэтычнай творчасці, міфалогіі, дэманалогіі і інш. бібліяграфічныя звесткі, карэспандэнцыі, артыкулы пра этнографаў, краязнаўцаў, фалькларыстаў. Публікаваліся справаздачы пра з’езды гісторыкаў, фалькларыстаў, лекараў і прыродазнаўцаў, пра краязнаўчыя, этнаграфічныя, антрапалагічныя, прамысловыя, сельскагаспадарчыя выстаўкі. Рабіліся агляды польскіх, рускіх, чэшскіх, балгарскіх, украінскіх, нямецкіх і інш. часопісаў па этнаграфіі, гісторыі, краязнаўстве. «Wisła» змяшчала малюнкі і фотаздымкі з выявамі беларускіх народных тыпаў, людзей у нацыянальных строях, вясковых пабудоў на Беларусі. Найбольш значныя працы, прысвечаныя беларускай этнаграфіі і краязнаўству «Падарожжа па Нёмане» 3. Глогера (т 2, 1888), «Людзі і кветкі па берагах Нёмана» Э. Ажэшкі (т. 2, 1888; т. 4—5, 1890—91), «Вёска Камаровічы ў Мазырскім павеце» Э. Яленскай (т 5, 1891), «3 жыцця беларускага люду» А. Лантоўскага (т 9, 1895), «Рыбалоўства на Літве» Г. Радзевіча (там жа), «Лахва і яе жыхары» Н. Роўбы (там жа), «Народныя павер’і ў ваколіцах Крывіч у Вілейскім павеце» Я. Кібарта (т. 13, 1899), «Святкаванне вяселля ў Вілейскім павеце ў ваколіцы Маладзечна і Радашковіч» С. Кавалеўскай (т. 14, 1900), «Народныя павер’і і абрады (забабоны, прымхі, варажба і г. д), сабраныя ў Віленскай губерні» В. Шукевіча (т. 17, 1903) і інш. А Ф Літвшовіч

Асноўны артыкул: **Іракская вайна** Амерыканскія вайскоўцы ў Іраку з аўтаматычнамі вінтоўкамі М16. З падобных вёўся агонь па картэжы. 6 красавіка 2003 года калона аўтамабіляў з супрацоўнікамі пасольства Расіі ў Іраку, уключаючы пасла і групы журналістаў, пры выездзе з Багдаду, ахопленага баявымі дзеяннямі, выехала ў бок мяжы з Сірыяй, але па шляху падвергнулася ўзброенаму нападу. У выніку інцыдэнту было паранена пяць чалавек. Нягледзячы на матэрыяльныя доказы ў выглядзе куль ад вінтовак M16 і сведчанні атакаваных, ЗША адмаўляюць сваю віну ў здарэнні, сцвярджаючы аб датычнасці «іракскіх ірэгулярных падраздзяленняў». Тым не менш ніякага расследавання інцыдэнту не праведзена, а сама падзея не паўплывала на амерыкана-расійскія адносіны. Атака ----- У расійскім пасольстве ў іракскай сталіцы была сфарміравана калона. У ёй ехалі 25 чалавек: дыпламаты, члены іх сем’яў і журналісты, у тым ліку пасол Уладзімір Яфімавіч Цітарэнка. Яшчэ адзінаццаць чалавек заставаліся ў прадстаўніцтве, працягваючы сваю работу. У 11:30, прымацаваўшы расійскія сцягі, калона, узгадніўшы і абгаварыўшы свае маршрут з сіламі міжнароднай кааліцыі, выехала з горада ў бок сірыйскага Дамаска. На выездзе з сталіцы на блокпасту дарожнай паліцыі калона спынілася, бо наперадзе дарогу перарэзала калона амерыканскай бранятэхнікі, якая расстрэльвала ўсе аўтамабілі, што выязджалі з Багдаду. Было прынята рашэнне аб’ехаць небяспечную зону па паралельнай дарозе ў 5 км ад галоўнай трасы, аднак у 8 км ад Багдаду аўтакалона падвергнулася прыцэльнаму абстрэлу той самай амерыканскай бронекалоны, якая да гэтага расстрэльвала аўтамабілі на трасе Багдад—Аман, падчас чаго паранена пяць чалавек. Агонь вёўся з аўтаматычнай зброі на працягу каля 45 хвілін. Таксама былі цалкам выведзены з ладу і кінуты 2 пасольскія машыны. Параненыя былі перавязаны на месцы, і, па сведчанні карэспандэнта РТР Аляксандра Мінакова, прыкладна праз гадзіну калона змагла аднавіць рух. У Фалуджы іракскія лекары правялі хірургічную аперацыю цяжка параненага ў жывот кіроўцу пасла Уладзіміра Архіпава. Былі выняты дзве кулі ад амерыканскай вінтоўкі М16. Уладзімір Цітарэнка прыняў рашэнне застацца на ноч у Фалуджы, а журналісты самастойна рушылі да мяжы з Іарданіяй. На наступны дзень картэж з дыпламатамі рушыў у Дамаск. У фалуджскім шпіталі застаўся толькі Архіпаў, за якім пазней вярнуўся Цітарэнка. Па шляху руху ў Дамаск на адзнацы 256 км амерыкана-аўстралійскі атрад спыніў калону і спрабаваў выцягнуць параненых з машын. Толькі званок пасла па спадарожнікавым тэлефоне міністру замежных спраў Іванову і камандуючаму амерыканскімі войскамі ў Катары дазволілі спыніць грубыя паводзіны аўстралійскіх салдат у дачыненні да супрацоўнікаў пасольства, з якімі звярталіся «як з палоннымі». З Сірыі дыпламаты былі эвакуяваны спецыяльным бортам МНС. Версіі ------ ### Члены картэжа Як заявіў сам пасол Расіі ў Іраку Уладзімір Цітарэнка, амерыканцы ажыцявілі наўмысную атаку. Аднак прычын магчымай агрэсіі ён не назваў. Паводле сведчання Аляксандра Мінакова, на момант выезду з Багдаду ўжо вёўся абстрэл бліжэйшых пазіцый іракскіх войск. У момант інцыдэнту расійскі картэж як раз знаходзіўся побач з размяшчэннем іракцаў, якія абаранялі сталіцу, і ўслед за артылерыйскай атакай з боку сіл кааліцыі рушыў услед шквальны агонь з аўтаматычнай зброі, на які абаронцы горада далі агонь у адказ. Аднак у інтэрв’ю, дадзеным па прыбыцці ў Маскву, ён сцвярджаў, што амерыканскія войскі вялі менавіта прыцэльны агонь па ўсіх васьмі аўтамабілях канвою. Па словах аднаго з кіроўцаў, іарданца Мухамеда аз-Зубейдзі, салдаты, не спрабуючы разабрацца, хто едзе ў калоне, наўмысна спынілі яе, прымусілі ўсіх легчы на зямлю і адкрывалі агонь па кожным, хто спрабаваў устаць. ### Амерыканскае камандаванне Амерыканская бок першапачаткова адмаўляў нават саму магчымасць знаходжання ў раёне інцыдэнту кааліцыйных войск. Генерал Вінцэнт Брукс заявіў таксама, што маршрут руху дыпламатычнай калоны быў загадзя ўзгоднены з амерыканскім камандаваннем, і кааліцыйныя сілы былі гатовы забяспечыць бяспеку яе праходжання, аднак абстрэл адбыўся ў зоне, кантраляванай іракцамі. Пазней амерыканскае камандаванне заявіла, што да моманту нападу расійская калона ўжо абмінула пазіцыі кааліцыйных войск. Ваенная крыніца тэлеканала CNN усклала адказнасць за інцыдэнт на «іракскія ірэгулярные падраздзялення», што абстрэльвалі дарогу, аднак іншымі крыніцамі гэтая версія не пацвярджаецца. ### Іншыя Газета.ру вылучыла версію аб тым, што такім чынам амерыканцы, якія не мелі права даглядаць машыны дыпламатаў, хацелі праверыць, хто ў рэчаіснасці едзе ў калоне: супрацоўнікаў пасольства маглі падазраваць у спробе прыкрыцця эвакуацыі каго-небудзь з іракскіх лідараў або членаў іх сем’яў. Таксама была агучана магчымасць вывазу архіваў Садама Хусейна ці нават самога прэзідэнта, якую аднак Уладзімір Цітарэнка абверг, паказаўшы толькі, што на амерыканскіх блокпастах сапраўды неаднаразова прадпрымаліся спробы надгляду. Старшыня камітэта Дзярждумы па міжнародных справах Дзмітрый Рагозін у сваёй заяве радыёстанцыі «Эхо Москвы» таксама не выключыў магчымасць правакацыі з мэтай уцягвання Расіі ва ўзброены канфлікт. Палітык Уладзімір Жырыноўскі казаў, што калона адхілілася ад першапачаткова абранага шляху і магла апынуцца ў той зоне, дзе ні кааліцыйныя сілы, ні іракскія войскі ўжо не маглі гарантаваць яе бяспеку. Ён прама абвінаваціў супрацоўнікаў дыпмісіі ў безадказнасці. Наступствы і рэакцыя -------------------- Расія Расія У дзве гадзіны таго ж дня шэраг расійскіх навінавых выданняў ужо паведамілі пра інцыдэнт. Прэзідэнт краіны Уладзімір Пуцін быў неадкладна праінфармаваны аб абстрэле калоны. Расійскі лідар даў указанні МЗС РФ распачаць усе неабходныя меры для аказання дапамогі пацярпелым і эвакуацыі дыпламатычнай калоны за межы Ірака. У МЗС тэрмінова выклікалі паслоў ЗША і Ірака. Ад іх, як пісала «РИА Новости», у жорсткай форме запатрабавалі *«прыняць меры для забеспячэння бяспекі расійскіх грамадзян, а таксама для расследавання інцыдэнту і пакарання вінаватых»*. Ірак Ірак Багдад адмовіўся даваць якія-небудзь тлумачэнні з нагоды інцыдэнту, спаслаўшыся на заяву Уладзіміра Цітарэнкі, які абвінаваціў амерыканскія войскі ў наўмысным нападзе на картэж. Менавіта гэта заяву, зробленае на іракска-сірыйскай мяжы, пасол Іраку ў Расіі Абас Халаф назваў «афіцыйнай рэакцыяй Ірака» на тое, што адбылося. Злучаныя Штаты Амерыкі ЗША Амерыканскі бок адразу ж зняў з сябе адказнасць за інцыдэнт. З гэтай нагоды ў Катары на спецыяльна скліканым брыфінгу зрабіў заяву генерал Вінцэнт Брукс. Дзяржсакратар ЗША Колін Паўэл выказаў сваё шкадаванне аб здарэнні ў тэлефоннай размове з міністрам замежных спраў Расіі Ігарам Івановым. Нягледзячы на тое, што амерыканскі бок абавязаўся правесці расследаванне інцыдэнту, ніякіх праверак па факце нападу на канвой праведзена не было. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Путин наградил обстрелянных в Ираке дипломатов орденами и медалями 2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Колонну с дипломатами обстреляли американцы, утверждает российский журналист 3. ↑ Под Багдадом обстреляна колонна с российскими дипломатами. Есть раненые // News.ru, 6 апреля 2003 4. 1 2 Сотрудники посольства РФ в Ираке подверглись нападению // РИА Новости, 6 апреля 2003 5. ↑ Новости NEWSru.com :: Самолет с российскими дипломатами и журналистами приземлился на аэродроме в Раменском 6. 1 2 Посол Ирака заверил, что на месте обстрела российских дипломатов иракских солдат не было 7. 1 2 3 Газета. Ру: Американцы прицельно стреляли по россиянам Архівавана 10 мая 2013. 8. ↑ Газета.ру: «Посол был весь в крови» 9. 1 2 Очевидец обстрела российской колонны сказал, что американцы даже не пытались разобраться, по кому они стреляют | ⛭Іракская вайна | | --- | | Храналогія | * Уварванне * Акупацыя * Міжканфесійны канфлікт * Вывад амерыканскіх войск | | Сілы | | | | | --- | --- | | **Міжнародная кааліцыя** | * Узброеныя сілы ЗША * Узброеныя сілы Вялікабрытаніі * Прыватныя ваенныя кампаніі * Балгарскі кантынгент * Брыгада Плюс-Ультра * Венгерскі кантынгент * Сальвадорскі кантынгент * Галандскі кантынгент * Грузінскі кантынгент * Дацкі кантынгент * Італьянскі кантынгент * Польскі кантынгент * Украінскі кантынгент * Японскі кантынгент | | **Іракскія паўстанцы** | * Аль-Аўда * Аль-Каіда ў Іраку * Ансар аль-Іслам * Армія адзінабожжа і джыхаду * Армія пераможнай абшчыны * Армія людзей накшбандзійскага ордэна * Армія Махдзі * Асаіб Ахль аль-Хак * Баас * Найвышэйшае камандаванне джыхаду і вызвалення * Ісламская армія ў Іраку * Ісламская дзяржава Ірак * Катаіб Хезбала * Рэвалюцыйная брыгада 1920 * Іракскі ХАМАС * Джамаат Ансар аль-Суна | | Іншыя | * Узброеныя сілы Ірака * Арганізацыя Бадра * Сыны Ірака * Савет выратавання Анбара | | | Галоўныя асобы | | | | | --- | --- | | Кааліцыя | * Джордж Буш * Барак Абама * Дональд Рамсфелд * Томі Фрэнкс * Джон Абізаід * Рыкарда Санчэс * Джордж Кейсі * Дэвід Петрэус * Рэйманд Адзіерна * Джэймс Мэціс * Томас Мец * Джэймс Конвей * Тоні Блэр * Гордан Браўн * Дэвід Кэмеран * Андэрс Фог Расмусен * Крыс Кайл * Джэсіка Лінч | | Урад Садама | * Садам Хусейн * Удэй Хусейн * Кусей Хусейн * Алі Хасан аль-Маджыд * Ізат ад-Дуры * Таха Ясін Рамадан * Барзан Ібрагім ат-Тыкрыці | | Новы ўрад | * Масуд Барзані * Нуры аль-Малікі * Абдул Сатар Бузай Аль-Рышаві * Ахмед Абу Рыша * Хадзі аль-Амеры * Фазаль Аль-Гаўд | | Паўстанцы | * Муктада ас-Садр * Абу Мусаб аз-Заркаві * Каіс аль-Хазалі * Абу Аюб аль-Масры * Абу Умар аль-Багдадзі * Абу Сулейман * Фараж Ахмад Нажмудзін * Абдула аль-Джанабі * Абу Дуа * Махамед Юніс аль-Ахмед * Снайпер Джуба | | | Інцыдэнты | * Абстрэл калоны расійскіх дыпламатаў * Абстрэл журналістаў у Багдадзе * Забойствы ў Фалуджы * Катаванні зняволеных у турме Абу-Грэйб * Засада ў Эль-Фалуджы * Масавае забойства ў Мукарадзібе * Масавае забойства ў Хадзіце * Забойства ў Махмудзіі * Выкраданне расійскіх дыпламатаў * Багдадскі авіяўдар * Інцыдэнт з «Блэкуотэрам» у Багдадзе | | Іншыя аспекты | * Антываенныя пратэсты * Людскія страты * Тэрарыстычныя акты * Іракскае дасье * Даклад Тагубы * Іракская калода * Трыбунал над Садамам Хусейнам * Пакаранне смерцю Садама Хусейна * Пурпурная рэвалюцыя |

**Вітгенштэйны**, **Сайн-Вітгенштэйны** (*Sain-Wittgenstein*) — старажытны род імперскіх графаў у Германіі. Меў шмат адгалінаванняў. У 1761 годзе ў час Сямігадовай вайны 1756—1763 Хрысціян Казімір Вітгенштэйн з людвігсбург-карлсбургскай галіны роду трапіў у палон да маскоўцаў і перайшоў на службу Расіі. З яго нашчадкаў найбольш вядомы Пётр Хрысціянавіч Вітгенштэйн — военачальнік у час Вайны 1812 года. Яго сын Людвіг Леан Вітгенштэйн (1799—1866), які ў 1828 з асабістага дазволу імператара ажаніўся з яго выхаванкай Стэфаніяй Радзівіл (1809—1832), дачкой Дамініка Радзівіла і адзінай законнай спадкаеміцай згаслай нясвіжскай лініі Радзівілаў. З гэтым шлюбам да Вітгенштэйнаў перайшла значная частка вялізных Радзівілаўскіх маёнткаў. Ён пакінуў сына Пятра Вітгенштэйна, які ў 1887 памёр без нашчадкаў, і дачку Марыю Вітгенштэйн, якая выйшла замуж за германскага князя Хлодвіга Гагенлоэ, будучага імперскага канцлера Германіі. Прадстаўнікі працягвалі служыць Расійскай імперыі да 1917 года. Іх нашчадкі цяпер жывуць у эміграцыі. Літаратура ---------- * Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1994. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-142-0.

**Паўднёва-Дакотскі ўніверсітэт** (англ.: University of South Dakota) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам даследчага ўніверсітэта, якая месціцца ў горадзе Вермільён у штаце Паўднёвая Дакота, ЗША. Агульная характарыстыка ----------------------- Заснаваны заканадаўчым сходам тэрыторыі Дакота ў 1862 годзе, за 27 гадоў да стварэння штата Паўднёвая Дакота, ён з'яўляецца флагманскім універсітэтам штата і старэйшым дзяржаўным універсітэтам штата. Ён займае кампус плошчай 274 акраў, размешчаны на паўднёвым усходзе Паўднёвай Дакоты. Універсітэт з'яўляецца сядзібай для адзіных у Паўднёвай Дакоце медыцынскай і юрыдычнай школ. Тут таксама знаходзіцца Нацыянальны музычны музей з больш чым 15 000 амерыканскіх, еўрапейскіх і не-заходніх музычных інструментаў. Сярод выпускнікоў універсітэта ў агульнай складанасці 17 стыпендыятаў Трумэна, 12 стыпендыятаў Родса і 1 лаўрэат Нобелеўскай прэміі (Эрнест Арланда Лоўрэнс, Нобелеўская прэмія па фізіцы 1939 года). Структура --------- * Каледж мастацтваў і навук * Школа бізнесу * Школа адукацыі * Каледж прыгожых мастацтваў * Школа навук пра здароўе * Школа права * Школа медыцыны Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Паўднёвая Дакота Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

**Ніл** (грэч. Νειλος, араб. النيل) — самая доўгая рака на Зямлі (даўжыня 6671 км.), цячэ ў цэнтральнай і паўночна-ўсходняй частцы Афрыкі, праходзіць усе кліматычныя зоны кантынента. З-за сваёй вялікай даўжыні знаходзіцца ў абодвух паўшар'ях: выток на 2°16′ пд. ш. а вусце на 31° пн. ш. Вадазбор 2870 тыс. км². Сярэднегадавы расход вады ў вусці 2,6 тыс. м³/сек. Паходжанне назвы ---------------- Назва Ніла іерогліфамі на егіпецкай мове На старажытнай егіпецкай мове Ніл называўся *Ḥ'pī* ці *Iteru*, што азначае «рака» (назва, запісаная іерогліфамі, паказана на рысунку злева: літаральна *itrw* і азначальнік «вада»). У копцкай, словы *piaro* (саідскі дыялект) ці *phiaro* (бахайрскі дыялект) са значэннем «гэта рака» (літаральна p(h).iar-o «гэты канал вялікі») паходзяць ад тае ж старажытнай назвы. Беларуская назва *Ніл* і арабскія назвы *en-Nîl* і *an-Nîl* абедзве паходзяць з лацінскага *Nilus* і старажытнагрэчаскага Νεῖλος. Аднак, далейшая этымалогія аспрэчваецца. Адна з магчымых этымалогій выводзіць назву з семіцкага *Nahal* са значэннем «рака». Назвы «Белы Ніл» і «Блакітны Ніл», якімі называюцца вярхоўі ракі, узніклі ад арабскай назвы ракі, якая першапачаткова адносілася толькі да суданскага адрэзка, які пачынаецца ў Хартуме. Сучасныя егіпцяне звычайна называюць раку «Эль-Бахр». Гісторыя -------- Ніл — калыска самай старажытнай цывілізацыі на Зямлі. Жыццё старажытных егіпцян канцэнтравалася вакол дэльты і даліны ніжняга Ніла. Першая спроба вызначыць месцазнаходжанне вытока мела месца ў часы Нерона ў 54 — 68 гг. н.э. Але толькі экспедыцыі еўрапейскіх першапраходцаў у 19 ст. атрымалі інфармацыю аб рацэ і яе наваколлі. Першымі, хто трапіў у раён возера Вікторыя былі Рычард Бартан і Джон Спек. Экспедыцыя нарадзіла гіпотэзу, што Ніл выцякае з возера Вікторыя. Наступным падарожнікам, які адкрыў Луалабе, пачатак Конга, памылкова прыняты за выток Ніла, быў Давід Лівінгстан. Сапраўдны пачатак Ніла адшукаў Генры Мортан Стэнлі, які дзякуючы дакладнаму вывучэнню ваколіц возера Вікторыя, адкрыў сапраўдны выток — раку Кагеру. Плынь ----- ### Горны Ніл Выток ракі Ніл — 420-кіламетровая рака Кагера, якая бярэ пачатак у месцы злучэння рэк Ніаваронгу і Рувуву. Кагера цячэ па вулканічнай глебе і мае некалькі скальных парогаў, утвараючых вадаспады. Праз 400 км яна ўпадае ў возера Вікторыя, у некалькіх км ад горада Букоба, і выцякае з возера на поўнач пад назвай Ніл Вікторыі. Ніл Вікторыі бярэ пачатак у паўночнай частцы праліва Росберы, які аддзяляе востраў Бувума ад угандыйскага берага возера, а потым цячэ на паўночны захад па крышталічным рэчышчы, утвараючы водныя каскады. Два з іх маюць выгляд вялікіх вадаспадаў — Рыпон і Авена. Праз 200 км Ніл Вікторыі ўпадае ў забалочанае возера К'ёга, з якога выцякае вадаспадамі Мурчысана і цячэ ў возера Альберт. Выцякаючы з яго мае назву Ніл Альберта. Далей мінуючы Афрыканскае ўзвышша цячэ на поўнач. ### Сярэдні Ніл Дэльта Ніл Альберта цячэ на поўнач у вузкую даліну Німул. Праз некалькі соцень км паварочвае на паўночны захад. У гэтым месцы ў Ніл упадае правы прыток рака Асва. Ніл пачынае цячы на поўнач пад назвай Горны Ніл (*Bahr al-Jabal*). З гэтага месца рака становіцца суднаходнай. Пасля мясцовасці Джуба Ніл цячэ ў нізіны ўсходняга Судана, а потым паміж 7 і 9° пн. ш. упадае ў сістэму багнаў Ас-Сууд і распадаецца на некалькі рукавоў. Высокая тэмпература паветра ў сухую пару года вядзе да таго, што Горны Ніл амаль цалкам знікае з паверхні зямлі як самастойная рака. На гэтым участку Горны Ніл траціць 2/3 запасаў вады. У паўднёвым Судане Ніл прымае вялікі левы прыток Бахр аль-Газал. Дзякуючы яму становіцца вялікай ракой і з гэтага моманту мае назву Белы Ніл (*Al-Bahr al-Abyad*). Спачатку ён цячэ на ўсход. Але пасля правага прытока Сабат, паварочвае на поўнач. Потым плынь Ніла ляжыць праз сухія раўніны, якія ўваходзяць ва ўсходнюю частку Сахары, і рака цячэ праз сталіцу Судана, Хартум. У Хартуме злучаецца з найвялікшым прытокам — Блакітным Нілам (*Al-Bahr al-Azraq*). Пасля ўпадзення Блакітнага Ніла рака цячэ далей пад назвай Ніл. На ўзвышшы Баюда Ніл мае выгляд літары «S». Сутыкнуўшыся са скаламі, рака ўтварае парогі. У гэтай частцы ракі іх 6, іх абазначаюць рымскімі лічбамі ва ўзрастаючым парадку ў бок пачатку ракі. Парогі суднаходныя толькі пад час высокай вады. Апошнім вялікім прытокам Ніла з'яўляецца Атбара. Потым Ніл праходзіць 2 500 км праз Сахару. Перад упадзеннем у Міжземнае мора раздзяляецца і ўтварае вялікую дэльту. Дэльта ------ Асноўны артыкул: **Дэльта Ніла** Ніл упадае ў Міжземнае мора вялікай дэльтай, прыкладна 22 000 км². Яна пачынаецца ў прыгарадзе Каіра, аддаленага ад мора на 175 км. Уздоўж берага дэльта мае шырыню 220 км. Ніл раздзелены на два рукавы: * усходні — Даміетэ даўжынёй 240 км * заходні — Расетэ даўжынёй 325 км. Дэльта Ніла шчыльна заселеная і эканамічна развітая. Дзякуючы ўрадлівай глебе, тут вырошчваюць цукровы трыснёг, жыта і інш. Зноскі ------ 1. ↑ З Кагерай 2. ↑ Faulkner, Raymond O. (1962). *Concise Dictionary of Middle Egyptian*. Griffith Institute. p. 33. 3. ↑ "Nile". *Oxford English Dictionary* (3 ed.). Oxford, England: Oxford University Press. December 2009. 4. 1 2 3 4 «Nile» in the *Encyclopædia Britannica*, 11th ed. Vol. 19. 1911. Hosted at Wikisource. 5. ↑ An overview is given by: Carles Múrcia (2006). Архівавана 4 сакавіка 2014. Архівавана 4 сакавіка 2014. Архівавана 4 сакавіка 2014. грэч. Νεῖλος : El nom grec del riu Nil pot ser d'origen amazic? Архівавана 4 сакавіка 2014. *Aula Orientalis* **24**: 269—292 6. ↑ Nile **(нявызн.)**. Online Etymology Dictionary. Праверана January 20, 2013. Літаратура ---------- * Нил, река в Африке // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ніл * Ніл — рака часу (руск.) | Пустыня Сахара | | --- | | Краіны | * Алжыр * Егіпет * Заходняя Сахара * Лівія * Маўрытанія * Малі * Марока * Нігер * Судан * Туніс * Чад | Эрг-Шэбі | | Пустыні | * Аравійская пустыня * Белая пустыня * Вялікі Усходні Эрг * Вялікі Заходні Эрг * Заходняя Сахара * Лівійская пустыня * Нубійская пустыня * Танезруфт * Тэнерэ * Хамада-эль-Хамра * Эрг-Ігідзі * Эрг-Шэш | | Рэгіёны | * Каарта * Рыа-дэ-Ора * Сегіет-эль-Хамра * Тафілальт * Хамада Гір * Эдэен-Мурзук * Эль-Джуф * Эрг-Шэбі * Эдэен-Убары | | Рэльеф | | | | | --- | --- | | Вяршыні | * Атласкія горы + хрыбет Амур + горы Антыатлас + Сахарскі Атлас + хрыбет Ксур + хрыбет Улед-Найл | | Горы | * Кедыет Іджыл * Кіньеці * Орэс + вяршыня Джэбель-Шэлія * Тыдыгін * Хомбары Тонда | | Масівы | * Эль-Увенайт * Эль-Харудж-эль-Асвад | | Нагор’і | * Ахагар * Тыбесты | | Плато | * Аір * Адрар * Вадаі * Дарфур * Іфарас * Тасілін-Аджэр * Тадэмаіт * Энеды * Эрды | | Хрыбты | * Саго * Этбай | | Рознае | * Гуэль-Эр-Рышат * Мара * Катара * Тахат * Эмі Кусі * Эр-Рысані | | | Водныя аб’екты | | | | | --- | --- | | Вадзі | * Аш-Шаці * Гельта д’Аршэй * Гельта-Земур * Джэдзі * Дра * Зіз * Іраван * Хамамат * Шэліф | | Азёры | * Гару * Ёа * возера Ніянгай * возера Фагібін * Чад | | Рэкі | * Вялікая рукатворная * Бахр-эль-Газаль * Ніл * Нігер | | Шот | * Мельгір * Фагібін * эль-Гарса * эль-Джэрыд | | | Аазісы | * Бахарыя * Вау-ан-Намус * Гадамес * Дахла * Джалу * Куфра * Сіва * Фаюм * Фарафра * Харга * Эль-Аюн | | Транспартнаяінфраструктура | * Транссахарскі газаправод * Транссахарская шаша | | Гл. таксама: барханы, вадзі, аазіс, спяваючыя пяскі, Сахель, сірока, транссахарскі гандаль, хамсін і харматан | | ⛭Населеныя пункты на Ніле (ад зліцця Белага і Блакітнага Ніла да Дэльты) | | --- | | Судан | * Хартум * Амдурман * Шэндзі * Мероэ * Атбара * Бербер * Старая Дангола * Дангола * Вадзі-Хальфа | | Егіпет | * Асуан * Ідфу * Існа * Луксор * Кена * Наг-Хаммадзі * Гірга * Ахмім * Сохаг * Асьют * Маллаві * Эль-Мінья * Эль-Фашн * Бені-Суэйф * Васта * Хелуан * Маадзі * Гіза * Каір | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Біблейская · Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Новы · Рэальны слоўнік класічных старажытнасцей · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Universalis | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX452158 · BNF: 153014074, 119639934 · GND: 4042339-6 · LCCN: sh85091951 · NDL: 00628842 · NKC: ge171389 · NSK: 000677397 · SUDOC: 027641805 · VIAF: 316429432 | |

**Язэп Ціхінскі** (28 верасня 1842, фальварак Фларэнтынаў, Антушаўская парафія, Рагачоўскі павет, Магілёўская губерня — каля 1922; псеўданімы: *Язэп Бурачок*, *Бурачок*) — беларускі лексікограф, карэспандэнт газеты «Наша ніва». Стваральнік самага вялікага слоўніка новай беларускай мовы XIX — сярэдзіны XX ст. **Юзаф Ціхінскі**, у беларусізаваным варыянце **Язэп Ціхінскі** або **Язэп Фларыянавіч Ціхінскі**, у расійскай канцылярскай традыцыі **Іосіф Фларыянавіч Ціхінскі** (руск.: Иосиф Флорианович Тихинский), з яе часам перакладаецца на беларускую як **Восіп Ціхінскі** або **Восіп Фларыянавіч Ціхінскі**. Біяграфія --------- Язэп Ціхінскі нарадзіўся ў 1842 годзе ў шляхецкай сям’і ў фальварку Фларэнтынаў Рагачоўскага павета Магілёўскай губерні. Бацькі Фларыян Ціхінскі і Антаніна з Ціхінскіх — парафіяне невялікага Антушаўскага касцёла. Маці была ўладальніцай спадчыннага засценка Мазалаў. Род Ціхінскіх вядомы з XVI ст. адгалінаванне роду Зянкевічаў (Зянковічаў) герба «Сякера» (Siekierz). Язэп скончыў нейкую навучальную ўстанову, атрымаў атэстат за № 11 670. У 1862—1864 гадах служыў у Магілёўскай палаце дзяржаўных маёмасцей памочнікам у гаспадарчым аддзеле, меў чын калежскага рэгістратара. Згодна з тагачаснымі правіламі, каб атрымаць чарговы — губернскага сакратара, трэба было выслужыць тры гады, пры бездакорнай службе — паўтары. Ціхінскі яго атрымаў, але хутка трапіў у адстаўку, магчыма звязаную з яго «польскім» паходжаннем. 25 студзеня 1867 года Магілёўская кантрольная палата пасылае прашэнне магілёўскаму губернатару «допустить к занятиям по найму» адстаўнога губернскага сакратара Ціхінскага. Згода магілёўскага губернатара, а потым і міністэрства ўнутраных спраў была атрыманая. Але ніякіх звестак пра яго далейшую чыноўніцкую кар’еру пакуль не выяўлена. У 1868 годзе, 25-гадовы Ціхінскі бярэ шлюб з нашмат маладзейшай за яго Людмілай Яноўскай з маёнтка Прусін, Камаровіцкай воласці Чэрыкаўскага павета. У 1869 годзе ў Ціхінскіх нарадзілася дачка Ядвіга, а ў 1871 — сын Казімір. Абодва атрымалі добрую адукацыю ў расійскіх сталіцах — Ядвіга скончыла Бястужаўскія курсы ў Пецярбургу, Казімір — Пецярбургскі Аляксандраўскі кадэцкі корпус і Імператарскае Маскоўскае тэхнічнае вучылішча. Biełaruska-polska-rasijski sloŭnik ---------------------------------- Асноўны артыкул: **Беларуска-польска-расійскі слоўнік** Працу па збіранні лексікі беларускай мовы для вялікага трохмоўнага «Biełaruska-polska-rasijskaga sloŭnika» дробны памешчык Магілёўскай губерні Я. Ціхінскі распачаў яшчэ ў 1870-я гады. Яна была завершана аўтарам толькі ў 1900-х гадах. Аб гэтым сведчаць надпісы, зробленыя на старонках рукапісу: над літарай Д (daliczania − dalikacicca) складальнік пазначыў алоўкам *«1 styc. 1906»*, над літарай К (kaczacca — kaczan) *«4 listap. 1906»* (933, 3r). Даследчык М. Ф. Гуліцкі ўказвае на своеасаблівасць слоўнікавай працы, паколькі ў ёй выкарыстоўваецца трохмоўе, што абумоўлена грамадска-палітычнымі ўмовамі Беларусі таго часу. *«Развіццё слоўнікавага саставу беларускай літаратурнай мовы ў XIX ст. адбывалася ва ўмовах існавання на Беларусі так званага полілінгвізму, калі рускія і польскія словы мелі шырокі доступ і ўзбагачалі яе моўна-стылістычныя сродкі»*. Ціхінскі імкнуўся адштурхнуцца пэўным сэнсе ад гэтых моў, пераважна абапіраючыся на наяўныя сродкі беларускай мовы. Праца над слоўнікам адбывалася на працягу 40 гадоў, з гэтай прычыны аўтар страціў зрок. (Аб тэмпе яго працы сведчаць некаторыя факты. З 1904 г. пачаў пісаць у наступным тэмпе: том А на кожным з 11 аркушаў па 16 старонак мае даты: 1, 7, 9, 12, 16, 18, 20, 25 верасня, 8, 9, 19 кастрычніка 1905 г. 37 аркушаў тома К напісаны з 1 лістапада 1906 г. па 26 мая 1907 г.; 96 аркушаў тома Т (каля 30 тыс. слоў) напісаны за год і г.д.). Пасля 1917 г. Ціхінскі цяжка хварэў і ў новых эканамічных умовах не меў магчымасці выдаць слоўнік за ўласныя сродкі. У 1921 г. рукапіс трапіў прадстаўніку навукова-літаратурнага аддзела Народнага камісарыята асветы Беларусі. Пасля заснавання Інбелкульта перададзены ў бібліятэку Інстытута. 16-томны рукапіс перакладнога «Biełaruska-polska-rasijskaga sloŭnika» Ціхінскага ў 641 аўтарскі аркуш прадстаўляў на той час галоўную каштоўнасць Інстытута. М. Байкоў добра быў знаёмы з рукапісам слоўніка і адзначаў памер працы прыкладна ў 10 250 старонак на 150 тысяч слоў беларускай мовы. Нашаніўскі этап --------------- У 1906 г. пачынаецца новы этап беларускага нацыянальнага руху — «нашаніўскі». Беларускі навуковец становіцца «пранумаратарам» (падпісчыкам) газеты і карэспандэнтам — адзіным на ўвесь Чэрыкаўскі павет. Усяго ў 1909—1912 гг. «НН» былі надрукаваныя тры яго допісы. Аўтара, «селяніна» Язэпа Бурачка, клапоцяць адвечныя для земляроба праблемы неспрыяльнага надвор’я («У нас весна ў гэтым гаду была доўгая, мокрая і халодная») і неўраджаю (хлеба па вёсках у гаспадароў ужо нема), беспрабуднага п’янства аднавяскоўцаў (ў нас такі звычай, што бацькі ды й дзядзькі зацягваюць дзяцей у шынкі). Відавочна Бурачку ў жыцці давялося сустрэцца з несправядлівасцю, бо шмат ўвагі удзяляецца гэтай тэме (з магазыну даюць крыху і то багацейшым і спрытнейшым, хто ведае каму і як пакланіцца; па якімсь там інтрыгам, памелі ахвоту памсціцца і нагадзіць яму) і г. д. Аднак часам селянін хутчэй саступае месца ліберальнаму абшарніку, які важную ролю ў жыцці краіны адводзіць развіццю асветы, парламенцкай дэмакратыі і земскаму самакіраванню, што прыносяць вялікую карысць для супольнага дабра, рэзка выступае супраць чарнасоценцаў і ўрадавага гвалту. У сваёй рабоце «Гісторыя і сучаснасць» Сцяпан Хусейнавіч Александровіч цытуе частку ліста ў «НН» селяніна з Прусіна Паўлюка Жучка, які пісаў так: *«Прачытаўшы адзін № Вашай газеткі, мне вельмі захацелася, як беларусу, чытаць пісьмо гэтае ў сваёй роднай мове. Пасылаю мазалём дабытыя грошы і прашу высылаць з 1 ліпца 1909 г. гэту Вашу „Нашу Ніву"»*. Архіўныя пошукі дазволілі выявіць гэты ліст, ён заканчваецца так: *«друкаваную літарамі рускімі вэдлуг такога адресу: на станцію Крычаў, Магілёў. губ, у маёнтак Прусін Ціхінскаму для Паўлюка Жучка».* Адправіў жа ліст настаўнік Яўхім Варанцоў, герой нашаніўскай карэспандэнцыі 1910 г. з Прусіна. Цалкам магчыма, што пад гэтым псеўданімам хаваецца якраз Варанцоў, бо настаўнікам было забаронена выпісваць першую беларускую газету. Ліст Ціхінскага ад 31 снежня 1909 года, змяшчае звесткі пра календары «рускімі буквамі і польскімі» літарамі, высланыя рэдакцыяй даследчыку. Арыгінал допісу Ціхінскага у «НН» 1912 г. змяшчае просьбу «выслаць …10 календароў, як будуць надрукаваны…». Такім чынам, згаданыя дакументы сведчаць, што Ціхінскі імкнуўся не толькі сабраць багацці беларускай гаворкі, але і распаўсюдзіць друкаванае народнае слова. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Анічэнка, У. В. Гістарычная лексікалогія ўсходнеславянскіх моў: вучэб.дапаможнік / У. В. Анічэнка. − Гомель: ГДУ, 1978. − 94 с. * Астанковіч С. Будзько І. Язэп Ціхінскі (1843—1922?) і Адраджэнне Беларусі // Гістарычны альманах. Т. 17. — Гародня, 2011, С. 124—141. * Байкоў, М. Я. Слоўнікавая праца ў беларускай мове / М. Я. Байкоў// Лінгвістыка 1920-х: тэрміналёгія, лексыкаграфія, правапіс, фармаваньне літаратурнай мовы / уклад. С. Запрудзкі // ARCHE. − 2010. − № 11 (98). − С. 109 − 126. * Вяржбоўскі, А. Пошукі трэба працягваць… (рэцэнзія на рукапісны слоўнік Я. Ціхінскага) / А. Вяржбоўскі // БДАМЛМ. − Ф. 12. − Воп. 1. — Д. 622. — Л. 23 — 31. * Гуліцкі, М. Ф. З лексікаграфічных набыткаў (перакладны трохмоўны беларуска-польска-рускі слоўнік Я. Ціхінскага) / М. Ф. Гуліцкі // Беларуская мова. — 1983. — Вып. 8. — С. 111−119. * Гуліцкі М. Ф. Ціхінскі Язэп // Беларуская мова: Энцыклапедыя. Мн.: БелЭН, 1994. С. 604. * Суднік М. Р. Ціхінскі Язэп // Беларуская энцыклапедыя. У 18 Т. Т. 17. Мн.: БелЭН, 2003. С. 130. * Smułkowa E. Informacja o białorusko-polsko-rosyjskim thesaurusie z przełomu XIX i XX wieku // Slavia Orientalis. Rocznik XI. Nr. 1. Warszawa, 1962. S. 109—114 Спасылкі -------- * Язэп Ціхінскі, беларускі лексікограф і краязнаўца (да 100-годдзя са дня смерці) віртуальная выстава дакументаў на сайце НГАБ, падрыхтаваная Сяргеем Астанковічам і Уладзімірам Дзянісавым у 2022 годзе. * Публічная лекцыя пра Ціхінскага ў Магілёве

**Корар** (англ.: Koror) — горад на аднайменным востраве, адміністрацыйны цэнтр і аснова аднайменнага штата у Палау. У 1994—2006 гг. быў сталіцай краіны. Насельніцтва — 8 744 чал. (2013 г.). Геаграфія --------- Корар займае аднайменны востраў плошчай 9,3 км², аддзелены ад Бабелдааба вузкім пралівам (737 м). Асноўная частка вострава мае старажытнае вулканічнае паходжанне. Паўднёвая частка складзена каралавымі адкладаннямі. Рэльеф пераважна раўнінны, з невысокімі пагоркамі, парослымі дрэвамі і хмызнякамі. На поўдні вылучаецца ўнутраная лагуна Ніка, якая выкарыстоўваецца як натуральная гавань. У маланаселеных раёнах горада жывуць птушкі, у тым ліку рэдкія віды. Клімат субэкватарыяльны пасатны, вельмі вільготны. У сезон дажджоў здараюцца тайфуны. Гісторыя -------- Корар у 1930-ыя гг. У старажытнасці Корар быў населены мікранезійцамі, продкамі сучасных палаўанцаў. Да канца XVIII ст. мясцовае насельніцтва было аб’яднана пад уладай адзінага вярхоўнага правадыра. У 1783 г. каля Корара адбылося крушэнне брытанскага карабля «Антылопа». Каманда на чале з капітанам Генры Вільсанам знайшла на 3 месяцы прытулак у вярхоўнага правадыра Ібедула. Гэта паклала пачатак сталым кантактам паміж палаўанцамі і еўрапейцамі. Ібедул накіраваў у Вялікабрытанію свайго сына Лібу, але той памёр у Лондане падчас эпідэміі. Гісторыя пра караблекрушэнне каля Корара і вандроўку Лібу стала шырока вядомай ва ўсіх еўрапейскіх краінах. У XIX ст. дзякуючы зручнай гавані востраў ператварыўся ў галоўнае месца спынення еўрапейскіх і амерыканскіх мараплаўцаў на Палау. У 1885 г. Корар быў абвешчаны часткай каланіяльных тэрыторый Іспаніі. Тут была адчынена каталіцкая місія, з’явіўся прадстаўнік іспанскай адміністрацыі. У 1899 г. разам з іншымі тэрыторыямі Мікранезіі Корар быў прададзены Германіі і фактычна ператварыўся ў гандлёвы цэнтр Палау. У 1914 г. захоплены Японіяй. Японцы ператварылі Корар у галоўны адміністрацыйны цэнтр сваіх тэрыторый у Мікранезіі. Быў пабудаваны горад, большая частка жыхароў якога з’яўлялася выхадцамі з Японіі і Карэі. Палаўанцы ператварыліся ў этнічную меншасць. Былі пабудаваны порт, аэрапорт, майстэрні, прадпрыемствы па перапрацоўцы рыбы і сельскагаспадарчай прадукцыі. Насельніцтва Корара ў міжваенны перыяд дасягала некалькіх дзясяткаў тысяч чалавек. У 1944 г. Корар быў захоплены амерыканцамі. Большасць японцаў і карэйцаў былі інтэрнаваны на радзіму. У 1947 г. увайшоў у склад тэрыторый, перададзеных ААН у апеку ЗША. Пасля абвяшчэння незалежнасці Палау да 2006 г. выконваў функцыю сталіцы дзяржавы. У нашы дні застаецца найбуйнейшым горадам Палау. Эканоміка --------- Корар — галоўны транспартны, прамысловы і фінансавы цэнтр Палау. Працуюць міжнародны порт і міжнародны аэрапорт. У горадзе больш за 20 гасцініц для турыстаў. Культура -------- У Корары знаходзяцца Нацыянальны музей Палау, этнаграфічны музей Этпісана, навуковы цэнтр вывучэння каралавых рыфаў, акварыум, Нацыянальны стадыён, Грамадская бібліятэка, двухгадовы Грамадскі каледж і іншыя ўстановы. Літаратура ---------- * БЭ ў 18 тамах. Т. 8. Мн. 1999. С. 417. Спасылкі -------- * Koror State Government * Islands of Palau Архівавана 4 лютага 2012. * History of Palau Архівавана 21 студзеня 2014. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) | | Нарматыўны кантроль | GND: 3041854-9 · VIAF: 147822801 |

«**Colin’s**» (*камерцыйная назва*) — з’яўляецца часткай прамысловай групы «Eroglu group». Офіс кампаніі размешчаны ў Стамбуле, Турцыя. Кампанія папулярная ў першую чаргу на ўсходнееўрапейскім рынку і імкнецца прадастаўляць вопратку даступнай сярэдняй коштавай катэгорыі. У 2010 у кампаніі працавала больш за 30 000 чалавек. Гісторыя -------- Кампанія «Colin’s» была створана ў Турцыі ў 1983 годзе як прадпрыемства па вырабе плашчоў і куртак. У 1992 годзе яна была ператворана ў прамысловую швейную кампанію пад гандлёвай маркай «Colin’s». У 1993 годзе кампанія выйшла на міжнародны рынак, адкрыўшы першы магазін за межамі Турцыі. Дзейнасць --------- На дадзены момант прадукцыя кампаніі «Colin’s» прадстаўлена ў 32 краінах свету, у тым ліку і ў Беларусі. Зноскі ------ Спасылкі -------- * www.colinsjeans.com | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram |

Венскі шніцаль, сервіраваны долькамі лімона, з бульбяным салатам і свежай гароднінай **Венскі шніцаль** (ням.: Wiener Schnitzel) — знакамітая страва венскай кухні. Уяўляе сабой тонкі шніцаль вялікага памеру (часам перавышае памеры талеркі) выключна з цяляціны ў паніроўцы. Тым не менш, аўстрыйскія прадпрыемствы грамадскага харчавання таксама прапануюць венскі шніцаль са свініны, аб чым дадаткова адзначаецца ў меню. Назва «венскі шніцаль» замацавалася ў канцы XIX стагоддзя, першая згадка ў кулінарнай кнізе датуецца 1884 годам. Па адной з версій венскі шніцаль паходзіць ад адбіўной па-міланску, распаўсюджанай у Верхняй Італіі, з’явіўшайся ў Вене ў XIV—XIV стагоддзях. Па іншай легендзе, якая аднак была аспрэчана ў 2007 годзе лінгвістам Дытэрам Полем, рэцэпт венскага шніцаля прывёз у Вену з Італіі ў 1857 годзе фельдмаршал Радзецкі. Парэзаны «матылём» крыху адбіты цялячы шніцаль таўшчынёй у 4 мм соляць, абвальваюць у муцэ, узбітым яйку і няшчыльна ў свежай булачнай крошцы, а затым абсмажваюць на патэльні ў вялікай колькасці топленага тлушчу ці топленага сметанковага масла да залацістага колеру пры тэмпературы 160—170 °C. Венскі шніцаль павінен «плаваць» ў тлушчы, інакш ён не прасмажыцца раўнамерна. Пры жарцы яго некалькі раз «топяць» у гарачым тлушчы або паліваюць верх тлушчам з лыжкі, а затым пераварочваюць для абжарцы іншага боку. Звычайна венскі шніцаль падаюць з зялёным салатам, бульбяным салатам, салатам з агуркоў і адварной бульбай, пасыпаныя пятрушкай, а таксама рысам, бульбай фры і смажанай бульбай, зялёным сельдэрэям. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Венскі шніцаль** * Соломоник Т. Синельников С. Лазерсон И. Европейская шкатулка. Кулинарные шедевры мира. — СПб: Издательский Дом «Нева», 2006. — 368 с. илл. * Рэцэпт венскага шніцаля англ.: | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Слабада. **Слабада́** (трансліт.: *Slabada*, руск.: Слобода) — вёска ў Лагойскім раёне Мінскай вобласці. Уваходзіць у склад Гайненскага сельсавета. Размешчана за 14 км на паўночны захад ад Лагойска, 53 км ад Мінска, 44 км ад чыгуначнай станцыі Смалявічы на лініі Мінск — Орша. Гісторыя -------- У пачатку XIX стагоддзя ў складзе маёнтка Мураваны Двор, у Барысаўскім павеце Мінскай губерні, уласнасць памешчыкаў Няплюевых. Паводле рэвізіі 1811 года, 72 душы мужчынскага полу, належала стацкаму саветніку І. Няплюеву. З 1838 года ўласнасць памешчыка С. Смаляка і яго жонкі Кацярыны. У 1846 годзе 124 сял. душы, у Айнаравіцкай воласці Барысаўскага павета Мінскай губерні. У 1866 годзе ў вёсцы адкрыта школа. У 1870 годзе 79 душ мужчынскага полу, уласнасць памешчыцы К. Смаляк. У 1877 годзе Міністэрствам асветы адкрыта штатная школа, для яе ўзведзены ўласны будынак. У 1886 годзе цэнтр Гайна-Слабодскай воласці, царкоўна-прыходская школа, бровар, вадзяны млын, за 1 вярсту маёнтак Мураваны Двор. Меліся вадзяны млын, карчма, народнае вучылішча. У 1897 годзе працавалі хлебазапасны магазін, піцейны дом, цэнтр воласці. У 1905 годзе 19 гаспадарак, якія валодалі 396 дзес. зямлі, уваходзілі ў Тайна-Слабодскую сельскую грамаду. У 1909 годзе пабудавана драўляная капліца. Была прыпісана да Успенскай царквы ў в. Гайна. На базе дарэвалюцыйнай створана пачатковая школа, якую наведвалі дзеці з 7 вёсак. З лютага да снежня 1918 года вёска акупіравана войскамі кайзераўскай Германіі, са жніўня 1919 года да ліпеня 1920 года — войскамі Польшчы. З 1919 года ў БССР. У 1924 годзе ў школе вучыўся 61 слабодскі вучань. З 20 жніўня 1924 года цэнтр Слабадскога сельсавета Лагойскага раёна Мінскай акругі (да 26 ліпеня 1930 года). З 20 лютага 1938 года ў Мінскай вобласці. У вёсцы створаны калгас «Іскра». У Вялікую Айчынную вайну з пачатку ліпеня 1941 года да пачатку ліпеня 1944 года вёска акупіравана нямецка-фашысцкімі захопнікамі, якія спалілі 1 двор, загубілі 4 жыхароў, 2 вывезлі ў Германію. 18 вяскоўцаў загінулі на фронце, 8 — у партызанскай барацьбе. Насельніцтва ------------ * **XIX стагоддзе**: + 1800 год — 20 двароў, 145 жыхароў. + 1886 год — 21 двор, 170 жыхароў. + 1897 год — 44 двары, 309 жыхароў. * **XX стагоддзе**: + 1909 год — 52 двары, 327 жыхароў. + 1917 год — 75 двароў, 391 жыхар. + 1941 год — 60 двароў, 273 жыхары. + 1969 год — 63 двары, 190 жыхароў. * **XXI стагоддзе**: + 2003 год — 38 гаспадарак, 88 жыхароў. + 2010 год — 29 гаспадарак, 65 жыхароў. Славутасці ---------- * Капліца — помнік народнага драўлянага дойлідства Вядомыя асобы ------------- * Ніл Гілевіч (1931—2016) — народны паэт Беларусі. * Мікола Гіль (1936—2022) — беларускі пісьменнік, журналіст, перакладчык. Брат Ніла Гілевіча. Заўвагі ------- 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (DJVU) Літаратура ---------- * Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 8: Мінская вобласць, кн. 3 / рэдкал.: Т. У. Бялова (дырэктар) і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2012. — 624 с.: іл. — 2 000 экз. — ISBN 978-985-11-0636-9. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх | ⛭**Гайненскі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Лагаза | | Аграгарадкі | Гайна · Корань | | Вёскі | Александрыно · Антаноўка · Беланы · Вялікія Укропавічы · Грамніцы · Дабрэнева · Дамашы · Жырблевічы · Звярынічы · Зялёны Сад · Казыры · Красны Бор · Кузевічы · Лішчыцы · Лозкі · Малінаўка · Малыя Укропавічы · Медухава · Міхалкавічы · Мураванка · Нарбутава · Новае Гарадзішча · Новае Жыццё · Новае Чэрнева · Прудкі · Пуцілава · Равячына · Родзевічы · Селішча · Слабада · Старое Гарадзішча · Старое Чэрнева · Сыраеўшчына · Сялец · Церахі |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Антропаў. **Мікала́й Па́ўлавіч Антро́паў** (нар. 30 лістапада 1950, Мінск, Беларусь) — беларускі вучоны-славіст, этымолаг, этналінгвіст, дыялектолаг, фалькларыст, кандыдат філалагічных навук (1983), дацэнт (2008), аўтар каля 250 апублікаваных навуковых прац. Адукацыя -------- У 1968—1973 гг. вучыўся на філалагічным факультэце Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта па спецыяльнасці «Филолог. Преподаватель русского языка и литературы». Падчас навучання ва ўніверсітэце пачаў займацца навуковымі даследаваннямі ў спецсемінары пад кіраўніцтвам прафесара М. Г. Булахава. У 1971 г. апублікаваў першую навуковую работу, удзельнічаў у студэнцкіх навуковых канферэнцыях. Пасля службы ў войску (1973—1975 гг.) вярнуўся на філалагічны факультэт, дзе працаваў выкладчыкам кафедры рускай мовы (1975—1979 гг. 1983—1984 гг.). Навукова-даследчыцкая дзейнасць ------------------------------- 1979—1982 гг. — навучанне ў аспірантуры пры кафедры агульнага і славянскага мовазнаўства (навуковы кіраўнік — прафесар А. Я. Супрун). 1983 г. — абарона кандыдацкай дысертацыі *«Названия птиц в белорусском языке на общеславянском фоне»* па спецыяльнасці 10.02.03 «Славянскія мовы». 1984 г. — малодшы навуковы супрацоўнік, 1986—1991 гг. — старшы навуковы супрацоўнік Навукова-даследчыцкай лабараторыі беларускага фальклора і дыялекталогіі пры кафедры беларускай літаратуры філалагічнага факультэта БДУ. Распачаў работу па збору палявых матэрыялаў па этналінгвістычных праграмах для «Беларускага фальклорна-этналінгвістычнага атласа» (БФЭЛА), значная колькасць якіх у апрацаваным і картаграфаваным выглядзе апублікаваны ў некалькіх серыях навуковых артыкулаў. Адначасова наладзіў супрацоўніцтва з сектарам этналінгвістыкі і фальклору Інстытута славяназнаўства Расійскай акадэміі навук (РАН) і яго тагачасным загадчыкам — акадэмікам, заснавальнікам Маскоўскай этналінгвістычнай школы М. І. Талстым. Значная частка сабраных у беларускім Палессі матэрыялаў захоўваецца ў Палескім архіве Інстытута славяназнаўства РАН. Да 1993 г. кіраваў спецсемінарам «Актуальныя праблемы беларускай і ўсходнеславянскай этналінгвістыкі» на філалагічным факультэце БДУ. Падчас яго правядзення былі падрыхтаваны і паспяхова абаронены каля 35 дыпломных праектаў па этналінгвістычнай праблематыцы. 1991—1993 гг. — загадчык аддзела дыялекталогіі і лінгвагеаграфіі Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР. Прымаў актыўны ўдзел у распрацоўцы канцэпцыі выдання і падрыхтоўцы першых тамоў *«Лексічнага атласа беларускіх народных гаворак у пяці тамах»* (1993—1998). Распрацаваў 16 карт (частка ў суаўтарстве) для 2 тома *«Сельская гаспадарка»*. 2000—2001 гг. — старшы навуковы супрацоўнік аддзела славістыкі і тэорыі мовы Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі, з 2004 гг. — вядучы навуковы супрацоўнік. 2001—2003 гг. — дацэнт кафедры рускай мовы Эрджыескага ўніверсітэта ў г. Кайсеры (Турцыя). 2005—2017 гг. — загадчык аддзела славістыкі і тэорыі мовы Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі. З 2019 г. — вядучы навуковы супрацоўнік сектара этналінгвістыкі і фальклору аддзела славістыкі і тэорыі мовы Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі. У якасці навуковага кіраўніка падрыхтаваў чатырох кандыдатаў навук; кіраваў працай некалькіх аспірантаў аддзела славістыкі і тэорыі мовы; неаднаразова выступаў у якасці афіцыйнага апанента па абаронах кандыдацкіх дысертацый. На працягу некалькіх гадоў працаваў старшынёй дзяржаўных камісій на філалагічным факультэце БДУ, прымаў экзамены ў магістраў і аспірантаў. Выступаў з лекцыямі ў Масарыкавым, Венскім, Люблінскім, Тартускім універсітэтах, Інстытуце латышскай мовы АН Латвіі. Удзел у айчынных і міжнародных калектыўных навуковых праектах ------------------------------------------------------------- З 2000 г. уваходзіць у склад аўтарскага калектыву «Этымалагічнага слоўніка беларускай мовы», які за гады ўзнаўлення працы над слоўнікам падрыхтаваў 10—14 тт. (2004—2017 гг.); з 11 т. (2006 г.) з’яўляецца адказным рэдактарам слоўніка. Прымаў удзел у IX (Кіеў, Украіна; 1983 г.), XIV (Охрыд, Паўночная Македонія; 2008 г.), XV (Мінск, Беларусь; 2013 г.) і XVI (Белград, Сербія; 2018 г.) з’ездах славістаў; некалькіх Міжнародных кангрэсах беларусістаў; буйных навуковых канферэнцыях шэрагу замежных універсітэтаў і акадэмій навук еўрапейскіх краін; традыцыйных этналінгвістычных канферэнцыях «Талстоўскія чытанні» у Яснай Паляне (Расія) і інш. Актыўна ўдзельнічаў у падрыхтоўцы і правядзенні XV (Мінскага) з’езда славістаў, уваходзіў у склад арганізацыйнага і праграмнага камітэтаў. У рамках падрыхтоўкі выданняў да з’езда як складальнік і адказны рэдактар прыняў удзел у падрыхтоўцы і выданні зборніка «Беларуская мовазнаўчая славістыка на з’ездах славістаў» (2013 г.), для якога напісаў таксама прадмову (разам з Г. А. Цыхуном). З 2008 г. з’яўляецца сябрам Этымалагічнай, Этналінгвістычнай і Фалькларыстычнай камісій пры Міжнародным камітэце славістаў (МКС); з 2010 г. — камісіі «Агульнаславянскага лінгвістычнага атласа» пры МКС. На XVI з’ездзе славістаў у Белградзе абраны старшынёй Этымалагічнай камісіі. З’яўляецца сябрам рэдкалегій часопіса «Беларуская лінгвістыка» і штогадовага альманаха «Беларускі фальклор», штатным рэцэнзентам перыядычнага выдання «Веснік Белдзяржуніверсітэта. Серыя 4: Філалогія. Журналістыка. Педагогіка»; штатным замежным рэцэнзентам польскіх перыядычных выданняў: «Studia z filologii polskiej i słowiańskiej» (Варшава), «Etnolingwistyka» (Люблін) і «Socjolingwistyka» (Кракаў). 2014—2019 гг. — кіраваў сумеснымі беларуска-польскімі навуковымі праектамі *«Выкарыстанне этымалагічных даных у этналінгвістычных даследаваннях»* і *«Даследаванне семантычнай матывацыі ў беларускай і польскай мовах у дыяхранічным дыяпазоне»* разам з прафесарам Інстытута славістыкі Польскай акадэміі навук М. Якубовіч (Кракаў). У выніку іх выканання з’явіўся шэраг публікацый удзельнікаў праекта ў айчынным і замежным навуковым друку. Выбраныя працы -------------- * Из лексики русского говора села Дубовый Лог Добрушского р-на Гомельской обл. // Материалы XXVI научной студенческой конференции. — Тарту, 1971. * Белоруско (полеско)-български етнолингвистични съответствия в областта на плувиалната магия // Българска етнография. София, 1989. Кн. 1. * Этналінгвістычныя магчымасці аналізу фальклорнага тэксту // Беларуская лінгвістыка. Мінск, 1996. Вып. 45. * Белорусские этнолингвистические этюды: 1. колода / колодка // Слово и культура. Памяти Никиты Ильича Толстого. — Т. II. Москва, 1998. * Аб этналінгвістычнай эквівалентнасці ў славянскіх некантактуючых арэалах (беларуска-славацкі аспект) // O spoločných hodnotách v slovensko-bieloruských vzťahoch. Banska Bystrica, 2004. * Кодовая структура белорусских обрядов и ритуалов, связанных с вызыванием дождя // Etnolingwistyka / Problemy języka i kultury. Lublin, 2004. T. 16. * Суицидальное поле в этнолингвистическом пространстве традиционных метеорологических представлений белорусов // Кодови словенских култура : Смрт. Београд, 2004. Бр. 9. * Беларуска-македонскія сыходжанні ва ўсходнеславянска-паўднёваславянскай этналінгвістычнай прасторы // Мовазнаўства. Літаратуразнаўства. Фальклор: Дакл. беларус. дэлег. на XIV з’езд славістаў. Мінск, 2008. * По следам одной «птичьей» этимологии // Балто-славянские исследования. Москва, 2009. Вып. XVIII. * На долгом пути к Я (к 30-летию начала публикации белорусского этимологического словаря) // Этимология 2006—2008. Москва, 2010. * Этнолингвистические аллюзии белорусского этимологического словаря // Palaeoslaviсa / International Journal for the Study of Slavic Medieval Literature, History, Language and Ethnology. — Vol. XVIII. No.1. Cambridge-Massachusetts, 2010. * Аксиологические мотивы этнолингвистической аттракции // Славянский и балканский фольклор. Вып. 11: «Виноградье». Москва, 2011. * Праславянскія дыялектызмы ў «Этымалагічным слоўніку беларускай мовы» // Praslovanska dialektizacija v luči etimoloških raziskav. Ljubljana, 2012. * Ворожю кусты одного древнерусского поучения, или Семантический вес запятой // Slavistica Vilnensis. Vilnius, 2014. Kalbotyra 59 (2). * Субституция сакрального имени в мини-тексте: Макар(-ка): Марк(-а) // Baltai ir slavai: dvasinių kultūrų sankirtos = Балты и славяне: пересечения духовных культур. Vilnius, 2014. * Этналінгвістычны кантынуум заходнепалеска-беларускага абрадавага Куста // Беларускі фальклор: Мат-лы і дасл. Мінск, 2015. Вып. 2. * Старонка з гісторыі беларускай этымалогіі: праспект Рэйнгольда Краўчука // Jezikoslovni zapiski, 23/2. Ljubljana, 2017. * Назвы вясёлкі ў матэрыялах «Агульнаславянскага лінгвістычнага атласа»: погляд з беларускага боку // Prace Filologiczne. Warszawa, 2019. T. 74. * Belarusian Ethnolinguistic Atlas: history, archive, results and perspectives // Variation Turns the World Go Round: Variation in Folklore and Literature. Cambridge Scholars Publishing, 2019. * Дифтонгические сочетания модели \*telt: вновь о восточнославянских отражениях // Gwary Dziś. [Vol.] 12. Poznań, 2020. * «Гуска сологая» в свете полногласных сочетаний модели \*telt // Слова, конструкции и тексты в истории русской письменности: Сб. ст. к 70-летию акад. А. М. Молдована. М. СПб. 2021. * Дневники собирателей русского фольклора в архиве Эстонского литературного музея // Живая старина. Москва, 2021. № 4. Літаратура ---------- * Валодзіна, Т. В. Антропаў Мікалай Паўлавіч // Беларускі фальклор : Энцыклапедыя : У 2 т. Т. 1. Мінск, 2005; * Аліферчык, Т. М. Мікалай Паўлавіч Антропаў (да 70-годдзя з дня нараджэння) // Беларуская лінгвістыка. Мінск, 2021. Вып. 86; * «Кропку ставіць яшчэ рана. Наперадзе ў нас яшчэ многа работы!..» Да юбілея Мікалая Паўлавіча Антропава. *Гутарыла Таццяна Аліферчык* // Беларускі фальклор: Матэрыялы і даследаванні: зб. навук. пр. Мінск, 2021. Вып. 8.; * Володина, Т. В. Слово об Учителе: к юбилею Н. П. Антропова // Живая старина. Москва, 2021. № 1.

Імперыя Маур’яў пры цару Ашоку **Імперыя Мау́р’яў** — дзяржава ў старажытнай Індыі 317—180 да н.э. са сталіцай у Паталіпутры. Дзяржава Маур’яў атрымала гістарычную значнасць неўзабаве пасля паходаў Аляксандра Македонскага як вынік барацьбы Чандрагупты з царамі імперыі Нанда. Чандрагупта, вядомы грэчаскім аўтарам як Сандракот, спрабаваў прыцягнуць Аляксандра Македонскага на свой бок, але без поспеху, і пасля пашыраў сваю дзяржаву без дапамогі грэкаў. Створаная ім імперыя Маур’яў знаходзілася ў пастаянным кантакце з Селеўкідамі і Грэка-бактрыйскім царствам. Імперыя Маур’яў дасягнула найвышэйшага росквіту пры імператары Ашоку, які падпарадкаваў велізарную тэрыторыю з насельніцтвам каля 40 000 000 чал. (20 % ад агульнасусветнага) і распаўсюдзіў будызм. Імперыя пала прыкладна праз 50 гадоў пасля смерці Ашокі ў выніку змовы Шунга, калі была ўсталявана новая дынастыя. Прадстаўнікі дынастыі --------------------- | Гады кіравання | Цар | | --- | --- | | 317—298 да н.э. | Чандрагупта | | 298—272 да н.э. | Біндусара | | 272—232 да н.э. | Ашока (Ашокавардхана Піядасі) | | 232—225 да н.э. | Кунала Джармавівардхана (на Захадзе) | | 232—225 да н.э. | Дашаратха Деванампія (на Усходзе) | | 225—215 да н.э. | Сампраці | | 212—202 да н.э. | Шалішука | | 202—195 да н.э. | Дэваварман | | 195—187 да н.э. | Шатадхану | | 187—180 да н.э. | Брыхадратха | Літаратура ---------- * Империя Маурьев — История Индии (Антонова К. А. Бонгард-Левин Г. М. Котовский Г. Г.) * Лелюхин Д. Н. Структура державы Маурьев по сведениям эдиктов Ашоки // Вестник древней истории. 1998, № 2. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Імперыя Маур’яў * Будызм і дзяржава Маур’яў

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Аб’яднанне. **Аб’яднанне** — вайсковае фарміраванне, якое ўключае некалькі злучэнняў ці аб’яднанняў меншага складу, і (ці) асобных часцей і ўстаноў. У адрозненне ад вайсковых часцей і злучэнняў склад аб’яднанняў, як правіла, нясталы і ў кожным асобным выпадку вызначаецца з улікам уласнага прызначэння, задач і характару тэатра ваенных дзеянняў, тэатра вайны. Існуе залежнасць складу аб’яднання ад складу і задач: у адпаведнасці з імі аб’яднанне можа быць аператыўна-стратэгічным, аператыўным ці аператыўна-тактычным. Акрамя гэтага, існуюць таксама тэрытарыяльныя агульнавайсковыя аб’яднанні, якія ствараюцца для выканання ў адпаведных межах задач і ваенна-адміністрацыйных функцый (напрыклад, ваенная акруга). Аператыўна-стратэгічнае аб’яднанне ---------------------------------- Аператыўна-стратэгічнае аб’яднанне складаецца з некалькіх аператыўных аб’яднанняў, асобных злучэнняў і часцей розных відаў узброеных сіл, родаў войскаў, спецыяльных войскаў і службаў. Ва ўзброеных сілах розных краін такімі аб’яднаннямі з’яўляліся фронт (Расія, СССР, Японія), група армій (ЗША, Германія, Францыя, Вялікабрытанія), флот (Расія, СССР, ЗША, Германія, Японія), паветраны флот (Германія). Аператыўна-стратэгічныя аб’яднанні, як правіла, ствараюцца ў ваенны час для рашэння аператыўна-стратэгічных задач; у шэрагу выпадкаў яны існуюць таксама ў мірны час (напрыклад, флоту ВМС ЗША і ВМФ Расіі). Аператыўна-стратэгічныя аб’яднанні ў відзе франтоў і груп армій аформіліся да пачатку Першай сусветнай вайны і першапачаткова лічыліся стратэгічнымі аб’яднаннямі. Прычынай іх фарміравання стала значнае павелічэнне размаху ваенных дзеянняў і колькасці войскаў, якія ўдзельнічаюць у іх, а таксама неабходнасць прыцягнення да рашэння аператыўна-стратэгічных задач аб’яднанняў і злучэнняў, якія складаюцца з розных родаў войскаў. Кіраўніцтва аператыўна-стратэгічнымі аб’яднаннямі звычайна ажыццяўляе вярхоўнае камандаванне ўзброеных сіл ці камандаванне ўзброеных сіл на тэатры ваенных дзеянняў. Аператыўнае аб’яднанне ---------------------- Аператыўныя злучэнні ствараюцца як у мірны, так і ў ваенны час. У склад аператыўнага аб’яднання ўваходзяць некалькі злучэнняў і часцей розных родаў войскаў (сіл), спецыяльных войскаў і службаў. Прызначэннем аператыўнага аб’яднання з’яўляецца выкананне пераважна аператыўных задач шляхам правядзення самастойных і сумесных аперацый (баявых дзеянняў). Аператыўнымі аб’яднаннямі з’яўляюцца армія, флатылія, эскадра, авіяцыя флоту, тактычнае авіяцыйнае камандаванне. Аператыўныя аб’яднанні могуць быць самастойнымі або ўваходзіць у склад аператыўна-стратэгічных аб’яднанняў. Таксама ў некаторых выпадках аператыўныя аб’яднанні могуць падпарадкоўвацца камандаванню ваеннай акругі. Аператыўна-тактычнае аб’яднанне ------------------------------- Аператыўна-тактычныя ці вышэйшыя тактычныя аб’яднанні ў ваенны час могуць уваходзіць у склад агульнавайсковых армій ці арміі ППА, групы армій ці фронту. У мірны час уваходзяць у склад ваенных акруг. Аператыўна-тактычнае аб’яднанне складаецца са злучэнняў і часцей розных родаў войскаў (сіл), спецыяльных войскаў і службаў аднаго віду ўзброеных сіл; яно прызначана для выканання аператыўна-тактычных і тактычных задач, звычайна ў складзе аператыўнага ці аператыўна-стратэгічнага аб’яднання, а на асобных аперацыйных кірунках невялікай ёмістасці — самастойна. У перыяд Другой сусветнай вайны да аператыўна-тактычных аб’яднанняў адносіліся армейскія, механізаваныя і кавалерыйскія карпусы і інш. Крыніцы ------- 1. 1 2 3 Советская военная энциклопедия. Т. 5 1978, с. 679. 2. 1 2 Советская военная энциклопедия. Т. 5 1978, с. 680. Літаратура ---------- * Объединение // Советская военная энциклопедия. — М.: Военная литература, 1978. — Т. 5. — С. 679—680. — 688 с. | ⛭Сучасная іерархія ваенных фарміраванняў | | --- | | Падраздзяленні | * пост * звяно * аддзяленне/экіпаж/разлік * узвод * рота/батарэя/эскадрылля * батальён/дывізіён | | Часці | * асобная рота/эскадрылля * асобны батальён/дывізіён/дывізіён караблёў * полк | | Злучэнні | * брыгада/брыгада караблёў * дывізія/дывізія караблёў * корпус | | Аб’яднанні | * эскадра * аператыўная эскадра * армія * група армій * аператыўны флот * фронт/акруга (група)/флот * тэатр ваенных дзеянняў * войскі (сілы) * узброеныя сілы |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Матэрыя. **Матэ́рыя** — філасофская катэгорыя, якая абазначае аб'ектыўнае (незалежнае ад чалавечай свядомасці) існаванне свету; сукупнасць разнастайных аб'ектаў і з'яў, а таксама іх уласцівасцей і адносін паміж імі. Паняцце «матэрыя» ўзнікла ў старажытнай філасофіі (грэчаскай, кітайскай і інш.), азначала пэўны першасны пачатак усіх рэчаў і з'яў, але ў той жа час не атаясамлівалася з ніводнай з іх. Побач з роляю субстрату ўсіх матэрыяльных аб'ектаў матэрыя надзялялася і некаторымі фувдаментальнымі ўласцівасцямі: працягласцю, рухам, інертнасцю, існаваннем у часе і інш. Субстанцыяльныя пошукі старажытнагэчаскіх філасофафаў прывялі да паняцця «матэрыі», якое ў гісторыка-філасофскім працэсе неаднаразова мяняла свой змест. Першапачаткова пад матэрыяй разумелі пэўны канкрэтна-прадметны пачатак (зямля, вада, агонь, паветра), з якога ўсё нараджаецца і ў які ўсё ператвараецца. Затым матэрыя ператвараецца ў адзіную субстанцыю, якая ўяўляе сабой бясконцае мноства атамаў (Дэмакрыт). У творчасці Платона матэрыя — гэта пасіўны пачатак, які набывае форму дзякуючы творчай ідэі. Арыстоцель лічыў матэрыю першапачаткам усяго існага, што актуалізуецца пры наяўнасці фармальнай і мэтавай прычыны. У розных філасофскіх інтэрпрэтацыях (матэрыялізм і ідэалізм) паняцці матэрыі і свядомасці выступаюць у якасці антыподаў у залежнасці ад таго, чаму надаецца першаснае значэнне: матэрыі або абсалютызаванай чалавечай свядомасці (духу). Паняцце матэрыі з’яўляецца фундаментальнай катэгорыяй для некаторых філасофскіх мадэляў, напрыклад для такой, як дыялектычны матэрыялізм. Паводле У. І. Леніна матэрыя ёсць філасофская катэгорыя для абазначэння аб’ектыўнай рэальнасці, якая дадзена чалавеку ў адчуваннях яго, якая капіруецца, фатаграфуецца, адлюстроўваецца нашымі адчуваннямі, але існуе незалежна ад іх. У рэчаіснасці матэрыя і свядомасць чалавека ўзавмазвязаны: прызнанне першаснасці матэрыі, напрыклад, не дае падстаў да адмаўлення актыўнасці чалавечага духу. Быццё матэрыі адбываецца ў акрэсленых усеагульных формах, якімі выступаюць прастора і час. Матэрыяльныя аб'екты падпарадкоўваюцца прынцыпу сістэмнай арганізацыі і аб'ядноўваюцца ў шматлікія прыродныя, касмічныя, сацыяльныя сістэмы. Матэрыя можа існаваць таксама ў выглядзе рэчыва і фізічнага поля. Зноскі ------ 1. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. — 544 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10). 2. ↑ *Ленін У. І.* Матэрыялізм і эмпірякрытыцызм // Творы. Т. 14. (Полн. собр. соч. Т. 18) Літаратура ---------- * *Боўш В. І.* Матэ́рыя // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. — С. 214. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10). | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Сучаснай Украіны |

Асноўныя артыкулы: **Першая Івуарыйская вайна** і **Ваенна-паветраныя сілы Кот-д’Івуара** Апазнавальны знак івуарыйскіх ВПС. Падчас грамадзянскай вайны ў Кот-д’Івуары (2002—2007) немалаважную ролю адыгралі ваенна-паветраныя сілы краіны. За першыя два гады канфлікту ўлады абнавілі авіяпарк, закупіўшы вялікую колькасць верталётаў і самалётаў. Пры падтрымцы замежных ваенных спецыялістаў і наймітаў праведзены шматлікія паветраныя рэйды супраць антыўрадавых сіл, якія часта прыводзілі да ахвяр сярод мірнага насельніцтва. Падчас лістападаўскіх падзей 2004 года ВПС Кот-д’Івуара былі амаль цалкам знішчаны французскай арміяй. Напярэдадні ----------- Да моманту пачатку грамадзянскай вайны ў лётным стане, акрамя прэзідэнцкага самалёта Gulfstream III, знаходзіліся: лёгкі самалёт Cessna 421, чатыры з шасці наяўных самалётаў Біч-F.33C, два верталёты AS.365C «Дафін II» і SA.330 «Пума». Акрамя таго, у Буаке на захоўванні былі некалькі штурмавікоў Dassault/Dornier Alpha Jet. У канцы лета 2002 года кіраўніцтва краіны вылучыла неабходныя сродкі на абнаўленне авіяпарку. У жніўні былі падпісаны кантракты на пастаўку чатырох штурмавікоў Су-25 і двух баявых верталётаў Мі-24В з Беларусі, пары франтавых знішчальнікаў МіГ-23МЛД і трох верталётаў Мі-24 з Балгарыі. Пераўзбраенне ------------- У верасні 2002 года мяцежнікі ўзялі пад свой кантроль большую частку паўночы краіны. Таксама была захоплена авіябаза Буаке, на якой грунтаваліся шэсць лёгкіх штурмавікоў Alpha Jet. Лідары баевікоў пагражалі ўжыць самалёты супраць урадавых войск, якія апынуліся пазбаўленыя касцяка сваёй авіяцыі. У сувязі з гэтым прэзідэнт Ларан Гбагбо паспяшаўся завяршыць абнаўленне ВПС. Акрамя вышэй згаданых беларускіх і балгарскіх машын, набыты два самалёты BAC Strikemaster з рэгістрацыйнымі нумарамі TU-VRB і TU-VRA, якімі кіраваў французскі прыватны ваенны падрадчык. Тэхніку ён атрымаў з Батсваны праз Мальту. Румынія паставіла чатыры верталёты IAR-330, а Ізраіль — два БПЛА Aeronautics Aerostar. Для перавозкі ўрадавых ваенных і абсталявання прыцягнуты Ан-12 з украінскім альбо беларускім экіпажам. У канцы кастрычніка ў Балгарыі былі ўзяты ў лізінг два ваенна-транспартныя верталёты Мі-8, зарэгістраваныя як LZ-CAE і LZ-CAF і дастаўленыя ў снежні. Дадаткова закуплены яшчэ адзін Мі-8Т за нумарам TU-VHT. Усе тры верталёты выкарыстоўвалася для перакідання вайсковых падраздзяленняў, а таксама ўзбраення і боепрыпасаў. Па некаторых даных, іх пілатавалі балгарскія лётчыкі. Міжнародны аэрапорт імя Фелікса Уфуэ-Буаньі. Падчас грамадзянскай вайны тут базаваліся два аднамесныя штурмавікі Су-25 (барты «02» і «03»), лёгкі штурмавік Strikemaster, два верталёты Мі-24Д і БПЛА. Першыя тры Мі-24 прыбылі ў лістападзе 2002 года, атрымаўшы рэгістрацыйныя нумары TU-VHL, TU-VHO і TU-VH?. Гэта былі два Мі-24В з Беларусі і адзін Мі-24П з Балгарыі. Спачатку іх пілатавалі найміты з Францыі і ПАР, якія раней удзельнічалі ў баявых дзеяннях у Сьера-Леонэ. Інжынерна-тэхнічны склад прадстаўлялі беларусы і ўкраінцы. У лютым 2003 года прыбыла яшчэ пара верталётаў Мі-24Д, набытая ў Балгарыі. У красавіку ў аэрапорце Абіджана былі адгружаны два МіГ-23МЛД (у ВПС Балгарыі эксплуатаваліся пад бартавымі нумарамі «204» і «219», першы зарэгістраваны як TU-VHC; набыты ў кампаніі «Металіка» і дастаўлены з Сафіі на Іл-76 канторы «Атлант Саюз»). У маі прыбылі верталёты IAR.330L (нумар аднаго з іх — TU-VHE), двухмесныя штурмавікі Су-25УБ і Ан-12. 23 чэрвеня івуарыйскія СМІ паведамілі аб пачатку правядзення трэніровачных палётаў знішчальнікаў-перахопнікаў МіГ-23МЛД. Абодва знішчальнікі па чарзе аблятваў балгарскі пілот. Але, па незразумелых прычынах, у кастрычніку 2004 года, самалёты былі загружаны ў транспартнік Ан-124 і перададзены Тога. У тым жа кастрычніку 2004 года авіяцыя краіны атрымала аднамесныя Су-25, зборку якіх на месцы праводзілі беларускія спецыялісты. На 2004 год урадавая авіяцыя мела два аднамесных Су-25 і два двухмесных Су-25УБ, якія паступілі непасрэдна са складоў ВПС Беларусі. Першыя машыны атрымалі серыйныя нумары «02» і «03», а другія — «20» і «21». Усе чатыры штурмавікі былі ўпрыгожаны маркіроўкай у выглядзе пашчаў акул, якая ўжывалася амаль на ўсіх урадавых баявых самалётах і верталётах з пачатку 2000-х гадоў. «Пашчы» ўпершыню пачалі маляваць на некаторых беларускіх Мі-24 яшчэ ў 1990-х гадах, а затым перавандравалі ў Кот-д’Івуары. Цікава, што борт «21» быў абсталяваны бронелістамі па баках задняй кабіны, падобнымі на МіГ-23БН і МіГ-27. Дадзеныя элементы з’яўляюцца ўнікальнай асаблівасцю двух мадэрнізаваных Беларуссю штурмавікоў (іншая машына пастаўлена ў Перу) і ніколі не сустракаліся ні на адным іншым Су-25 у свеце. На працягу амаль двух гадоў актыўнай эксплуатацыі беларускія штурмавікі ў асноўным ляталі ў раёне Ямусукра, а іх пілатаваннем і тэхнічным абслугоўваннем займаліся як івуарыйцы, так і беларусы. У дапамозе ўрадавай авіяцыі таксама ўдзельнічала Украіна, у навучальных цэнтрах якой прайшлі падрыхтоўку шэсць івуарыйскіх лётчыкаў і наземны тэхнічны персанал. Баявыя вылеты ------------- ### Мі-24 У канцы лістапада 2002 года, калі баі паміж паўстанцамі і ўладамі дасягнулі апагею, авіямашыны ўпершыню прынялі ўдзел у ваенных дзеяннях. 27 лістапада каля 18:00 верталёт Мі-24 нанёс удар па лагеры апазіцыі ў цэнтры Вавуа. У выніку атакі баевікі не панеслі страт, аднак загінулі трое мірных жыхароў. У другой палове дня 28-га чысла Мі-24 аказвалі падтрымку армейскім падраздзяленням, якія абаранялі горад Данане. У наступны раз прымяненне авіяцыі было адзначана 15 снежня. У гэты дзень Мі-24 атакаваў адну з вёсак на поўначы краіны, дзе меркавана знаходзіліся паўстанцы. У выніку гэтага ўдару зноў зафіксаваны ахвяры сярод мірных жыхароў. На працягу снежня верталёты таксама наносілі ўдары па пазіцыях паўстанцаў у вёсках Пелезі і Даніа, якія размешчаны ў заходняй частцы краіны. Усяго, як лічыцца, падчас гэтых удараў загінулі як мінімум 10 мірных жыхароў, многія атрымалі раненні. Пра страты паўстанцаў дакладна невядома. 25 снежня каля 13:00 адна з машын абстраляла рынак і мячэць у вёсцы Махапле падчас чаго загінулі дзевяць мірных жыхароў. 27 снежня два Мі-24 атакавалі і знішчылі каля Вавуа паўстанцкія склады боепрыпасаў і гаручага. З 28 па 30 снежня машыны наносілі ўдары па пазіцыях праціўніка ў раёне гарадоў Буаке, Ман і Вавуа. Нарэшце, 31 снежня Мі-24 двойчы абстралялі вёску Менакра, дзе былі сканцэнтраваны буйныя падраздзяленні баевікоў. Ахвярамі атак зноў сталі цывільныя асобы, якіх паўднёваафрыканскія найміты прынялі за праціўніка. У рэшце рэшт камандаванне французскага ваеннага кантынгенту абвінаваціла івурыйскіх вайскоўцаў у выкарыстанні авіяцыі для забойства мірных жыхароў. Тым не менш, урадавыя верталёты на працягу студзеня 2003 года працягвалі наносіць удары па атрадам апазіцыі ў горадзе Данане, а таксама ў пасёлках Тулепле і Бінхуе паблізу мяжы з Ліберыяй. У пачатку красавіка 2003 года баі ўспыхнулі з новай сілай. Асноўныя сутыкненні вяліся ў раёне пасёлка Зуан-Луніен. 6 красавіка верталёты нанеслі ўдар па селішчы. На наступны дзень пара Мі-24 зноў атакавала гэтую вёску, пасля чаго вайсковыя падраздзяленні ўрада Гбагбо ўвайшлі ў яе. Аднак 13 красавіка паўстанцам удалося выбіць праціўніка. На наступны дзень авіямашыны на працягу 15 хвілін наносілі ўдары па Зуан-Луніен. Асабліва пацярпеў медцэнтр. Па ім было выпушчана каля 50 НУРСаў. Налёт прывёў да гібелі чатырох чалавек. Яшчэ больш за 20 мірных жыхароў паранены. 16 красавіка Мі-24 абстралялі некалькі будынкаў у Данане і Махапле. Пацярпелі 50 грамадзянскіх асоб. Прадстаўнікі замежных дыпламатычных місій асудзілі падобныя дзеянні івуарыйскай арміі і заклікалі ўлады спыніць прымяненне верталётаў у баявых дзеяннях. У перыяд з 6 па 16 красавіка Мі-24 таксама наносілі ўдары па Вавуа і Бінхуе. 9 чэрвеня 2004 года верталёты нанеслі некалькі ўдараў па пазіцыях паўстанцаў у паўночнай і заходняй частках краіны. Ад дзеянняў авіяцыі ў вёске Мамігу загінула 15 баевікоў і пяцёра вайскоўцаў урадавай арміі. ### БПЛА Раніцай 6 лістапада 2004 года над лагерам французскіх часцей пад Буаке з’явіўся ўрадавы дрон Aeronautics Aerostar. Выканаўшы паветраную разведку, ён вярнуўся ў пункт дыслакацыі. ### Су-25 Гл. таксама: Беларускія найміты ў Кот-д’Івуары 4 лістапада 2004 года прэзідэнт Гбагбо аддаў распараджэнне вырабіць серыю удараў па паўстанцам. У той жа дзень штурмавая авіяцыя ажыццявіла першы баявы вылет на гарады Буаке і Караго. На заданне выйшлі два змешаных беларуска-івуарыйскіх экіпажа Су-25УБ: на борце «21» ляцелі адстаўны палкоўнік ВПС РБ Юрый Сушкін і капітан урадавай авіяцыі Анж Гнандует, а на «20» — Барыс Смахін з іншым афрыканцам. Падпалкоўнік Патрыс Уэй быў каардынатарам аперацыі. Удары былі нанесены па складах боепрыпасаў і хованках лідараў паўстанцаў. У выніку паветранага налёту пацярпела і мірнае насельніцтва. На наступны дзень штурмавікі нанеслі серыю ракетна-бомбавых удараў па пазіцыях баевікоў у паўночнай частцы краіны. У Буаке ў выніку бомба-штурмавога ўдару быў знішчаны штаб паўстанцаў. Экіпажы ўжывалі фугасныя авіябомбы ФАБ-250, разавыя бомбавыя касеты РБК-250-275, а таксама НУРСы С-5. Пры з’яўленні ў паветры Су-25 мяцежнікі пачыналі адразу панікаваць і разбягаліся нярэдка кідаючы зброю. 6 лістапада экіпажы здзейснілі яшчэ адзін вылет. На гэты раз, меркавана памылкова, пад налёт трапіла база французскіх міратворцаў у Буаке. Пад бомбамі загінулі дзевяць вайскоўцаў. Сярод ахвяр быў адзін грамадзянін ЗША, які працаваў па гуманітарнай місіі. У адказ на авіяўдар французы, па загаду прэзідэнта Жака Шырака, у Абіджане і Ямусукра знішчылі амаль усе ўрадавыя верталёты і самалёты, у тым ліку 9 на зямлі (Strikemaster, 2 Су-25, 2 Мі-24Д, Мі-24В, Мі-24П, Мі-8Т і IAR.330L) і 2 у паветры. Пасля 2004 года --------------- Пасля спецыяльнага дазволу ААН 24 студзеня 2005 года ВПС зноў падняліся ў паветра. У гэты і на наступны дзень адзін з ацалелых Мі-24 і адзіны Strikemaster здзейснілі некалькі выпрабавальных і патрульных палётаў над Ямусукра. Пасля машыны былі адпраўлены самалётам у Абіджан. ААН таксама дазволіла ўраду аднавіць да лётнага стану абодва Су-25уб, аднак уладам не дазволілі дакупіць новую тэхніку. У лістападзе, нягледзячы на ​​эмбарга Савета Бяспекі на аказанне ваеннай дапамогі і пастаўкі зброі ў Кот-д’Івуар, для аднаўлення ваенна-паветраных сіл краіны таемна прыбыла група з 10 авіятэхнікаў з Беларусі і Украіны. На 2007 год, паводле інфармацыі Aviation Week & Space Technology, у эксплуатацыі знаходзіліся шэсць лятальных апаратаў: адзін Ан-32, адзін Cessna 421, два верталёта Eurocopter SA-365 Dauphin, адзін VIP-самалёт Gulfstream IV і адзін верталёт Мі-24. Аднак не ўсе лятальныя апараты былі ў спраўным стане. Падобны стан урадавай авіяцыі захоўваўся да пачатку другой грамадзянскай вайны (2010—2011). ### Верталётны скандал 27 лютага 2011 года офіс Генеральнага сакратара ААН Пан Гі Муна ад яго імя распаўсюдзіў заяву аб пастаўках Беларуссю трох верталётаў Мі-24 для арміі Гбагбо ў абыход зброевага эмбарга, уведзенага ў 2004 годзе. Паводле яго даных, першая машына з *«адпаведнымі матэрыяламі»* на борце меркавана была дастаўлена ў Ямусукра самалётам у ноч з 26 на 27 чысла. Пры гэтым прыбыццё яшчэ як мінімум двух бартоў запланавана нібыта на 29-га. Ён запатрабаваў ад міратворчага кантынгенту *«пільна сачыць за сітуацыяй і прыняць усе неабходныя меры ў рамках наяўнага мандата, накіраваныя на тое, каб забяспечыць немагчымасць выкарыстання дастаўленага абсталявання»*. Інфармацыю аб пастаўках генеральнаму сакратару падала група экспертаў міжнароднай арганізацыі. Пра гэта ў інтэрв’ю аднаму з беларускіх інфармагенцтваў распавёў прэс-сакратар дэпартамента аперацый па падтрыманні міру — падраздзяленні сакратарыята ААН Нік Бірнбэк. У той жа дзень прэс-сакратар МЗС Беларусі Андрэй Савіных у інтэрв’ю БелаПАН абверг гэтую заяву. Афіцыйны прадстаўнік Дзяржкамваенпрама Уладзімір Лаўранюк адзначыў, што беларускі бок актыўна супрацоўнічае з групай экспертаў па Кот-д’Івуары ў рамках выканання палажэнняў адпаведных рэзалюцый Савета Бяспекі ААН. Паводле яго слоў інфармацыя з абвінавачваннямі ў парушэннях эмбарга не адпавядае рэчаіснасці і выклікае поўнае здзіўленне. Як было заяўлена, у Беларусі створана Нацыянальная сістэма экспартнага кантролю, якая адпавядае ўсім міжнародным патрабаванням. З аспрэчаннем выступіў і афіцыйны прадстаўніка адміністрацыі Гбагбо Дона Мэла, назваўшы гэта *«змовай супраць Кот-д’Івуара»* і *«хлуснёй для апраўдання атакі на ўрад Гбагбо»*. Праўдзівасць абвінавачвання падвергнулі пад сумнеў палітолаг Андрэй Фёдараў і ваенны аглядальнік Аляксандр Алесін. Апошні адзначыў, што верталёты, пастаўленыя ў краіну, досыць старой зборкі, і іх продаж у абыход зброевага эмбарга мог б негатыўна адбіцца на больш буйных кантрактах, якія ў такім выпадку Беларусь страціла. На думку эксперта, гэты скандал можа быць часткай інфармацыйнай вайны, якая праводзілася Захадам супраць урада Аляксандра Лукашэнкі. Першая спроба праверыць падазрэнні члены групы экспертаў ААН, у тым ліку прадстаўніка яе міратворчай місіі, распачалі 28 лютага. Яны накіраваліся ў аэрапорт Ямусукра, аднак верныя Гбагбо салдаты абстралялі іх, і экспертам давялося рэціравацца. 2 сакавіка на брыфінгу ў штаб-кватэры ААН у г. Нью-Ёрк намеснік генеральнага сакратара па аперацыях па падтрыманні міру Ален Леруа прынёс прабачэнні Беларусі за інцыдэнт, паколькі высветлілася яе недатычнасць да паставак. Гл. таксама ----------- * Авіяцыя Лівіі падчас грамадзянскай вайны * Авіяцыя эфіопа-эрытрэйскай вайны * Авіяцыя грамадзянскай вайны ў Нігерыі Заўвагі ------- 1. 1 2 3 4 5 Франчук 2005, p. 64. 2. 1 2 3 4 5 6 Stijn Mitzer and Joost Oliemans & 31 March 2021. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFStijn\_Mitzer\_and\_Joost\_Oliemans31\_March\_2021 (даведка) 3. 1 2 3 4 5 6 7 Tom Cooper and Alexander Mladenov & 5 August 2004. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFTom\_Cooper\_and\_Alexander\_Mladenov5\_August\_2004 (даведка) 4. 1 2 3 4 5 6 Франчук 2005, p. 65. 5. 1 2 3 4 5 6 7 Франчук 2005, p. 66. 6. 1 2 Ann Talbot, «Ivory Coast: protests erupt vs. French military strikes» Архівавана 27 кастрычніка 2012. World Socialist Web Site, 9 November 2004. 7. ↑ Грамадзянская вайна ў Кот-д’Iвуар Архівавана 14 ліпеня 2018. (руск.) 8. ↑ Дмитрий Гусев. Тайны Су-25 и Юрия Сушкина: в Париже вынесли приговор по делу об убийстве французских военных в Кот-д’Ивуар // RFI, 16 апреля 2021 9. ↑ Trafics d'armes **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 27 верасня 2020. Праверана 25 студзеня 2022. 10. ↑ Bombardement à Bouaké : Robert J. Carsky, l’Américain oublié **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 25 студзеня 2022. Праверана 25 студзеня 2022. 11. ↑ Украина и Белоруссия тайно восстанавливают ВВС Кот-д’Ивуара // Лента.ру 14 ноября 2005 12. ↑ Cote d'Ivoire **(нявызн.)**. *www.deagel.com*. Праверана 30 ліпеня 2018. 13. 1 2 ООН извинилась за информацию о самолете РБ в Кот-д'Ивуаре // Delfi : интернет-портал. — 3 марта 2011. 14. 1 2 3 Кот-д'Ивуар опроверг информацию о поставках вертолетов из Белоруссии **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 13 красавіка 2022. Праверана 13 красавіка 2022. 15. 1 2 *Евгений Кононович.* Слова на ветер. ООН официально извинилась перед Беларусью за клевету. // СБ.Беларусь сегодня : газета. — 10 марта 2011. 16. ↑ *Валер Карбалевіч.* Якія наступствы могуць мець скандалы з пастаўкамі зброі? // Радыё Свабода : радыёвяшчальная арганізацыя. — 1 сакавіка 2011. 17. ↑ *Андрей Александрович.* Летало ли белорусское оружие в Ливию и Кот-д'Ивуар? // TUT.BY : интернет-портал. — 2 марта 2011. 18. ↑ «Вертолетный скандал»: причастность Беларуси не доказана Архівавана 29 студзеня 2021. // Naviny.by, 2 марта 2011 Літаратура ---------- * *Tom Cooper and Alexander Mladenov* Western & Northern Africa Database: Cote d'Ivoire, since 2002 // *ACIG* : journal. — 5 August 2004. Архівавана з першакрыніцы 17 ліпеня 2012. * Франчук, Сергей (2005). "По следам наших птиц: Война в стране какао". **№ 3**. История авиации : журнал: 63–68. `{{cite journal}}`: Шаблон цытавання journal патрабуе `|journal=` (даведка) * *Stijn Mitzer and Joost Oliemans.* Ivory Coast’s Su-25s — The Sharks Won’t Bite Again // *Oryxspioenkop* : defence analysis website. — 31 March 2021.

Калюмны — знак уладарнага роду Гедзімінавічаў. Герб «Пагоня» — створаны польскімі герольдамі як асабісты герб караля Ягайлы, стаў гербам усяго яго роду, нашчадкаў Гедзіміна, і потым дзяржаўным сімвалам Вялікага княства Літоўскага. Герб з матывам скрыжаваных стрэл, найстарэйшы тып геральдыкі дагарадзельскага часу, вядомы як «Касцеша». **Вялікалітоўская арыстакратыя** — гістарычны прывілеяваны спадчынны вайскова-службовы стан Вялікага Княства Літоўскага ў XIII—XX ст. у тым ліку пасля страты дзяржавай суб’ектнасці па падзелах Рэчы Паспалітай у перыяд 1795—1918 гадоў. Ад пачаткаў дзяржавы ў 1240-х гадах яе арыстакратыя мела змяшаны этнічны характар. З пашырэннем дзяржаўнай тэрыторыі ў стан улучалася арыстакратыя новых зямель, урэшце ахапіла знаць тэрыторый сучасных Беларусі, Літвы, часткова Расіі і Украіны, пазней Латвіі, а таксама імігрантаў арыстакратаў з Польшчы, Венгрыі, Італіі, балтыйскіх немцаў, татар і іншых. Арыстакратыя была абавязана вайсковай службай, дамагалася пашырэння сваіх прывілеў і з XVI ст. карысталіся так заванай залатой вольнасцю. Далучыцца да арыстакратычнага стану можна была праз набілітацыю за заслугі, у асноўным на полі бою. Княжацкія тытулы ў Вялікім Княстве Літоўскім былі спадчыннымі, іх мелі толькі нашчадкі старых дынастый — у асноўным Гедзімінавічы і Рурыкавічы. Пазней спадчанныя тытулы — княскія і графскія, абавацелям Княства мог надаць імператар Святой Рымскай імперыі. Вялікае Княства Літоўскае, а таксама агулам Рэч Паспалітая, мела адну з самых прапарцыйна вялікіх арыстакратый у Еўропе — 10 % насельніцтва, у некаторых рэгіёнах, як то ў Жамойцкім старостве нават каля 12 %. Найзаможнейшая частка арыстакратыі — магнаты, а ў часы Расійскай імперыі і князі, была вельмі малалікай. Цяпер нашчадкі вялікалітоўскай арыстакратыі ў Рэспубліцы Беларусь і Літоўскай Рэспубліцы не маюць афіцыйнага статусу. У Беларусі нашчадкі арыстакратыі арганізаваліся з Згуртаванне беларускай шляхты. У Літве ў 1928 годзе заснаваны Літоўскі каралеўскі саюз, не дзейнічаў з 1940 года, адноўлены ў 1994 годзе і аб’ядноўвае больш за 4000 членаў з 600 сем’яў. Пачатковы перыяд ---------------- Як уласна называўся літоўскі этнічны арыстакратычны стан пэўна не вядома, а старажытнарускія летапісы называюць яго прадстаўнікоў «людзьмі», «баярамі» і «князямі» па аналогіі з грамадствам у якім жылі летапісцы. Прыкладна такая самая сітуацыя ў нямецкіх крыніцах, яны ўжываюць свае аналогіі або пазычаныя старажытнарускія, таксама паняцці пазычаны ў літоўскую мову «баярын» як *bajoras*, «князь» як *kunigas*. Напэўна, «князямі» летапісы называлі не толькі ўладароў, а агулам значных літоўскіх артыстакратаў, бо часам паведамляюць пра дзясяткі забітых літоўскіх князёў у адной бітве. Міндоўга «вялікім князем» тытулуе менавіта галіцка-валынскі летапіс, пазней ён ахрысціўся ў каталіцтва і атрымаў ад Папы тытул караля, але неўзабаве адмовіўся ад каталіцтва і адпаведна тытула. Паводле галіцка-валынскага летапісу значнейшыя «князі» з розных літоўскіх земляў былі пароднены паміж сабой, а таксама з арыстакратыяй ніжэйшага статусу, на гэтым родстве і сваяцтве ў значнай ступені трымалася іх улада. Міндоўг уладаў толькі часткай літоўскіх земляў, калі паміж 1238 і 1245 гадамі стаў уладаром і Наваградскага княства, што і лічыцца пачаткам Вялікага княства Літоўскага. Гэтыя падзеі зусім не асветлены крыніцамі, але пазней яны не аспрэчваюць правоў Міндоўга. Паводле галіцкага-валынскага летапісу, арыстакратыі пры Міндоўгу складалася з «літвы» — этнічна літоўскай знаці, якая падпарадкоўвалася Міндоўгу, «людзей Міндоўга» — яго асабістых ваенных слуг, і «наваградцаў» — баяр ранейшых наваградскіх князёў. «Людзі Міндоўга» былі рознага паходжання, прынамсі як іх ваяводы названы Айшвно Рушкавіч, пэўна літовец, і Хвал, напэўна чарнігаўскі баярын. Адным з «людзей» быў і збеглы пронскі князь Яўстафій. Сярод «наваградцаў» яшчэ з 1200-х гадоў былі выхадцы з галіцка-валынскіх зямель, таксама згадваецца Андрэй, напэўна кіеўскі баярын, які меў вотчыну ад Наваградкам. Нават калі Міндоўг быў вымушаны аддаць Наваградак у трыманне Раману, той не тытулаваўся навагарадскім князем, а «наваградцы» выступаюць асобна ад яго. Пасля забойства Міндоўга менавіта на «людзей Міндоўга» і «наваградцаў» абапіраецца Войшалк для захавання цэласці сваёй спадчыны. Траняту забіваюць «людзі Міндоўга» — чатыры «конюхі», з якіх на імя вядомы адзін Феафіл. Войшалк збірае «людзей» свайго бацькі, да іх далучаюцца «наваградцы» і разам яны знішчаць тую частку этнічна літоўскай знаці, што выступіла супраць Міндоўга. Частка літоўскай знаці ратавалася ўцёкамі, як Даўмонт або Суксэ, часта была забіта як бацька Даўмонта, але забіты быў і пронскі князь Яўстафій, які служыў Міндоўгу і здрадзіў. Такім чынам, ад пачаткаў дзяржавы яе арыстакратыя мела змяшаны этнічны характар. Да Крэўскай уніі (1270—1385) ---------------------------- Да Люблінскай уніі (1386—1569) ------------------------------ ### Утварэнне шляхецкага саслоўя Паняцце *баярства* спачатку ахоплівала ўсіх ваяроў, на працягу XV ст. баярамі называлі асноўную масу арыстакратаў, якая мусіла ісці вайсковую слубжу па закліку ўладара. Таксама былі сацыяльныя групы, асабіста вольныя і без вайсковых абавязкаў, напрыклад, *путныя баяры*, якія служылі як княжацкія ганцы і даглядалі дарогі. Значную групу складалі баяры, якія не мелі вотчын, а толькі маёнткі ад вялікага князя на час службы. Па меры ўзрастання ролі і багацця магнатаў баяры ішлі на службу да паноў і князёў за такія самыя часовыя маёнткі. Працяглы час мабільнасць паміж гэтымі групамі заставалася адкрытай, але пазней, нягледзячы што баяры паноў і князёў выконвалі такую самую вайсковую службу, што і баяры вялікага князя, іх залежнае становішча пачало ставіць пад сумнеў іх высокароднасць і агулам належнасць да арыстакратычнага стану. З набыццём панамі і князямі ўсё большай ролі і ўлады, уплыў малодшай артыстакратыі — баяраў, змяншаўся. Працэс фармавання шляхецкага саслоўя паскорыўся пасля уніі з Польшчай, калі ў вялікалітоўскай арыстакратыі ўзнікла жаданне мець такія самы правы, як і ў польскай арыстакраты — *шляхты*. У Польшчы арыстыскратычны стаў быў ужо ўпарадкаваны, яго прававое становішча вызначылася ў XIV ст. і па гэтым часе было практычна немагчыма трапіць у шляхецкі стан апроч як нараджэнні. Развіццё ідэі *corona regni* спрычыніла ў польскай шляхты ўяўленне, што яна ёсць галоўнай аб’яднаўчай сілай каралеўства і адказная за яго кіраванне. На такое самае месца прэтэндывала і вялікалітоўская артыстакратыя. Прывілеі 1387 і 1413 года надалі вялікалітоўскай арыстакратыі правы валодання маёнткамі і заканадаўча прызнавалі права землеўладальнікаў на спадчыну і продаж маёнткаў. Хаця такія правы ў Княстве былі і раней як права «отчыны» на землях былых княстваў Рурыкавічаў, але на літоўскіх этнічных землях такой тып уладанняў пашырыўся менавіта пасля гэтых прывілеўя. Сярод арыстакратыі літоўскіх этнічных зямель такая практыка прычынілася заняпаду кланава-родавай сістэмы ўладання на карысць уладанняў асобных малых сем’яў арыстакратыі, асабліва з межамі ваколіц Коўна і Жамойці. Гэта прывяло да хуткай змены структуры зямельнай уласнасці. Калі ў 1386 годзе каля 80 % насельніцтва жыла на землях непасрэдна падуладных вялікаму князю, то да 1528 года ўжо толькі да 30 %. Лічыцца, што 5 % зямлі належала царкве, а 65 % зямлі тады знаходзілася ў руках 13 тысяч шляхецкіх родаў (з іх 6 тысяч літоўскага паходжання), але большай яе часткай валодала невялікая група з некалькіх дзесяткаў магнацкіх родаў, якія складалі палітычную эліту краіны. Разам з правамі падобнымі да польскіх, на вялікалітоўскую артыстакратыю паступова распаўсюдзілася і польская назва — *шляхта* (ад польск.: szlachta; лац.: nobiles), таксама ўсіх арыстакратаў, якія валодалі зямлёй называлі *зямянамі*. У XVI ст. ужо было распаўсюджага разуменне «палітычнага народу», абывацеляў Вялікага княства Літоўскагаа і палітонім для іх абазначэння — «літвін», які ахопліваў усіх незалажана ад этнічнага паходжання. Таму часта можна сустрэць вызначэнні ўзору «*gente Ruthenus, natione Lithuanus*», т.б. «паходжаннем русін, народнасцю літвін». Таксама многія артыстакраты, асабілава якія мелі значны статус, незалежна ад сапраўднага паходжання спрабавалі вывесці свой род з уладарнай дынастыі Гедзімінавічаў, такім чынам прыпісваючы сабе і літоўскае паходжанне. Самыя вядомы прыклады гэтага — уяўняў генеалогіі Сапегаў і Хадкевічаў. У XVI ст. створана паданне пра Палемона, якое выводзіла паходжанне вышэйшай этнічнай літоўскай арыстакратыі ад рымлян. З усё новымі прывілеямі і ростам палітычнага значэння, змяншэннем для яе эканамічнага цяжара, адрозненні паміж баярамі-шляхтай і баярамі-слугамі станавіліся ўсё болей значнымі, статус апошніх хутка набліжаўся да сялянскага. У пачатку XVI ст. многія суполкі баяр не шкадавалі намаганняў, каб давесці сваю належнасць да стану менавіта баяр-шляхты, а не баяр-слуг. Паны-рада пастанавілі, што чыёсці баярства-шляхецтва мусіць быць засведчана двума суседзямі, несумненнага баярска-шляхецкага паходжання, што род прэтэндэнта «баярскі і шляхецкі ад вякоў». Яшчэ адной магчымасцю давесці баярства-шляхецтва былі вайсковыя попісы, першы, матэрыялы якога захаваліся, вядомы з 1528 года, калі быў складзены спісы баяраў-шляхты абавязаных вайсковай службай з пазначэннем іх маёнткаў. Пазней згадка ў падобных спісах лічылася юрыдычным доказам шляхецтва. ### Узнікненне магнацкай эліты На пачатку вышэйшую частку арыстакратыі складалі княжацкія роды. У асноўным гэта былі, прынамсі, паводле традыцыі, нашчадкі уладарных дынастый, якія былі да панавання Гедымінавічаў. Аднак уплыў на справы дзяржавы агулам мелі толькі тыя, хто меў значныя зямельныя ўладанні і адпаведна войскі і іншыя сродкі. Ужо ў XIV ст. такімі буйнымі землеўладальнікамі былі толькі асобныя з Гедымінавічаў. Астатнія князі, у тым ліку як з дынастыі Гедымінавічаў, так і з іншых літоўскіх дынастый, і з Рурыкавічаў, мелі толькі на мясцовае значэнне, у межах сваіх зямель і рэгіёнаў. Таксама былі князі, якія не мелі спадчынных уладанняў («отчын»), а толькі трымалі ўладанні як маёнткі за службу ад вялікага князя або іншага князя, яны называліся «служылымі князямі» або «служэбнымі князямі», сярод такіх князёў былі і самі Гедымінавічы, якія служылі ўладарным родзічым. Уладарныя ж князі незалежана ад паходжання мелі амаль поўную ўладу ў сваіх землях, прызнаючы вяршэнства вялікіх князёў. Вялікі князь Вітаўт у канцы XIV ст. пачаў палітыку абмежавання ўлады князёў і падпарадкаванне іх княстваў сваёй непасрэднай уладзе. Многія князі загінулі ў міжусобных войнах, многія ўдзелы на ўсходзе былі страчаны на карысць Масквы ў ходзе войнаў у XV—XVI ст. Некаторыя роды княжацкія роды вымерлі і іх княсты як вымарачныя перайшлі ў склад вялікакняжацкага ўладання.У 1499 годзе вялікі князь Аляксандр урэгуляваў прававую сістэму апошніх уласна княскіх уладанняў, іх гаспадарам пакідаліся поўныя княжацкія ўладарныя правы, але гэта ўжо не мела вялікага значэння. З этнічна літоўскай артыстакратыі, не лічачы нашчадкаў Гедыміна, вядома сем княжацкіх родаў — Даўгоўдавічы, Гедройцы, Ямантавічы, Гальшанскія, Судзімонтавічы, Свірскія. Не вядома ці іх княжацкі тытул звязаны з ранейшым статусам суверэнаў, ці з сувязямі і сваяцтвам з уладарскім родам у XIV ст. апошняе пацвярджаецца прынамсі для Гедройцаў і Гальшанскіх. Сярод іх толькі Гальшанскія адыгрывалі значную ролю ад часоў Ягайлы і Вітаўта, знаходзячыся ў вышэйшай уладнай эліце. Акрамя іх, гэта былі роды Гедымінавічаў — Алелькавічы, Бельскія, Кобрынскія, Заслаўскія, Сангушкі і іншыя. Таксама былі князі з дынастыі Рурыкавічаў, як то валынскі роды Астрожскіх і Заслаўскіх. Паходжанне некаторых княскіх родаў не было пэўна вядома ўжо ў XVI ст. як напрыклад Чартарыйскіх. З часоў Вітаўта вылучаецца група вышэйшай арытакратыі, якую называлі «баярамі вялікімі», па-лацінску *barones* а *dominus*, неўзабаве да яе пачалі ўжываць польскую назву паны (*pan*, *panowie*). Асобы з гэтай групы толькі часткова паходзіла з княжацкіх родаў, у значнай ступені гэта былі новыя роды, якія ўзвысіліся ў часы княжання Ягайлы і Вітаўта, прадстваўнікі гэтых родаў былі сярод падпісантаў Гарадзельскай уніі 1413 года. Сваім становішчам гэтыя асобы і іх роды былі абавязаны шчодрасці вялікіх князёў, якія ўзнагароджвалі іх пасадамі і землямі. У Гарадзельскай уніі 1413 года 45 польскіх родаў прынялі 47 літоўскіх новаахрышчаных каталіцкіх родаў у гербавае брацтва. Ёсць думка, што сабраныя ў Гародлі прадстаўнікі вялікалітоўскай знаці складалі тагачасную эліту, на якой грунтаваў сваю ўладу вялікі князь Вітаўт. Таксама ёсць думка, што прыняцце польскіх гербаў, важнага знака высокароднасці ў еўрапейскай традыцыяй, узвышала гэтую вузкую групу сярод іншых арыстакратаў. Аднак, значная частка гэтых родаў згасла або страціла сваё становішча ўжо першым пакаленні па Гарадзельскай уніі. Некаторыя з гэтых родаў адмовіліся ад гарадзельскіх гербаў і замянілі іх іншымі, але палітычнае значэнне самой Гарадзельскай уніі ад гэтага жэсту не страціла значэння. Юрыдычна Гарадзельская ўнія ўзвышала новаахрышчаную этнічна літоўскую артыстакратыю, бо паводле ўніі на ўрады ваявод і кашталянаў мусілі прызначацца толькі каталікі, які прынялі польскія гербы, аднак ваяводстваў у часы Вітаўта было толькі два — Віленскае і Троцкае, якія ахоплівалі прыкладна па палове дзяржавы кожнае. На практыцы ж вялікі князь Вітаўт у наданні ўрадаў кіраўваўся толькі ўласным разуменнем і ўпадабаннем, а ў 1430-я гады вызначанае Гарадельскай уніяй нероўнапраўе каталікоў і праваслаўных было юрыдычна скасавана, а шляхецкія прывілеі распаўсюджаны на ўсю арыстакратыю. Кансалідацыю вышэйшай эліты ўзмацніла з’яўленне інстытута рады. Спачатку яна не мела інстытуцыяналізаванай формы, гэта быў сход бліжэйшых паплечнікаў уладара. Аднак з 1430 года інстытут рэгламентаваны, яго членамі рабіліся асобы, якія займалі адпаведныя ўрады. Права ўдзелу ў паседжаннях рады больш шырокага складу таксама даваў княжацкі тытул, потым такія паседжанні сталі звацца *сеймамі* або *соймамі* па аналогіі з польскім sejm. Пазіцыі рады і сеймаў узмацніліся ў перыяд, калі вялікі князь быў адначасова і польскім каралём і працяглы час знаходзіўся па-за межамі Княства. Вырашальнае значэнне для гэтага меў прывілей 1492 года, які даваў радзе велізарны ўплыў на палітыку Княства, практычна поўны кантроль над дзеяннямі уладара. Калі ў тагачаснай Польшчы абмежаванне каралеўскай улады было звязана з павышэннем ролі шляхты агулам, то ў Княстве не было шляхецкіх *соймікаў* і уся паўната ўлады належала радзе — панам (вялікім баярамі, князям, пазней магнатэрыі). Урады ў Княстве такім чынам займалі амаль выключна менавіта члены рады або прадстаўнікі іх родаў. Радзівілы атрымалі тытул князя (ням.: Reichsfürst) ад імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі ў 1518 годзе, аналагічным чынам некаторыя іншыя сем’і атрымалі ад імператара графскія тытулы (Гаштольды ў 1529—1530; Ілінічы ў 1553; Хадкевічы ў 1568; магчыма, Кезгайлы ў 1547). Магнацкая эліта складалася з «князёў і паноў», але бяднейшыя княжацкія сем’і страцілі значэнне. ### Прывілеі Пасля зямельных наданняў арыстакратыі са складу дзяржаўных удажанняў вялікі князь трапіў у залежнасць ад землеўладальнікаў, якія сталі патрабаваць большых вольнасцей і прывілеяў. Шляхта атрымала адміністрацыйную і судовую ўладу ў сваіх уладаннях і пашырэнне правоў у дзяржаўнай палітыцы. Прававое становішча шляхты грунтавалася на некалькіх прывілеях, выдадзеных вялікімі князямі: * **Прывілей 1387 года**, які вялікі князь літоўскі Ягайла, ужо як і польскім кароль адначасова, выдаў баярам Вялікага княства Літоўскага. Яны атрымалі асабістыя правы, у тым ліку права атрымання ў спадчыну і распараджэння зямлёй, як атрыманымі ў спадчыну так і наданых вялікім князем. За гэта баяры абавязваліся як і раней ваеннай службай, будаўніцтвам, утрыманнем і аховай замкаў, мастоў, дарог і іншага. * **Гарадзельскі прывілей 1413 года**, выданы каралём Ягайлам і вялікім князем Вітаўтам як замацаванне Гарадзельскай уніі. Акт надаваў правы як у польскай шляхты вялікалітоўскай артыстакратыя, якая прыняла або прыме каталіцкае хрышчэнне і атрымаюць польскія гербы, пацвярджаліся яе правы на свабоднае распаражэнне сваёй маёмасці і атрымання спадчыны. Адначасова польскія гербы прыняла 47 новаахрышчаных літоўскіх баярскіх родаў. Пры гэтым большая частка іншых баяр фактычна станавілася Пзалежнымі ваеннымі слугамі . * **Прывілей 1432 года** караля Ягайлы па сутнасці паўтараў папярэднія акты. Галоўным спосабам атрымання зямлі заставалася вайсковая служба. * **Прывілей 1434 года** вялікі князь Жыгімонт Кейстутавіч выдаў каталіцкай і праваслаўнай арыстакратыі, які афіцыйна рапаўсюджваў папярэднія прывілеі на ўсіх без выключэння. Таксама гарантавалася свабода распараджэння сваёй зямлёй, забараняўся пераслед без справядлівага суда. * **Прывілей 1447 года** вялікага князя Казіміра Ягелончыка пашырыў правы арыстакратыі датычна падданых, практычна паклаў пачатак прыгону ў Княстве. Таксама забараняў надання ўрадаў і земляў у дзяржаве іншаземцам. * **Прывілей 1492 года** вялікага князя Аляксандра Ягелончыка пацвердзіў прывілей 1447 года і дадаў некалькі палажэнняў, галоўныя з іх абмяжоўвалі правы вялікага князя ў знешняй палітыцы. Вялікі князь трапіў у залежнасць ад паноў рады. Без згоды Рады ні адна вышэйшая асоба не магла быць знята са сваёй пасады. Ніжэйшыя пасады павінны былі прызначацца ў прысутнасці ваявод віленскага, троцкага і іншых. Прывілей таксама забараняў прадаваць арыстакратыі дзяржаўныя і царкоўныя пасады. * У 1506 годзе вялікі князь Жыгімонт Стары пацвердзіў пазіцыю пано-рады ў дзяржаўнай палітыцы і абмежаваў магчымасці траплення ў баярска-шляхецкі стан. * 1 красавіка 1557 года Жыгімонт Аўгуст ініцыяваў **Валочную памеру**, якая завяршыла ўсталяванне прыгоннага права. Увядзенне прыгоннага права пазбаўляла сялян права ўласнасці на зямлю, а таксама асабістых правоў, ставіла прыгонных у поўную залежнасць ад шляхты. * Люблінская унія 1569 года стварыла новую дзяржаву — Рэч Паспалітую. Шляхта атрымала права выбіраць агульнага для Польшчы і Літвы ўладара. * **Статут 1588 года** яшчэ болей пашырыў правы шляхты. Законы мог прымаць толькі агульны сейм. Шляхта атрымала трайны імунітэт: юрыдычны, адміністрацыйны і падатковы. Статут канчаткова замацаваў падзел на шляхту, сялянства і гараджан. Большасць шляхецкіх правоў захавалася і пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе. ### Пасля Люблінскай уніі Шляхта была асабліва шматлікая на этнічна літоўскіх землях і складала, паводле ацэнак, каля 10-11 %, у той час як на русінскіх землях Вялікага Княства толькі каля 3-4 %. Шляхта ў Жамойці была асабліва шматлікай, але гэта была бедная шляхта, якая жыла ў шляхецкіх вёсках. У правабярэжнай частцы Ковенскага павета ў канцы XVIII ст. шляхта жыла ажно ў 25 % двароў У 1777 г. ва ўсім Княстве было зарэгістравана 16 534 шляхецкіх двароў (5,2 % ад агульнай колькасці). У 1790 годзе ў рэестры значылася 100 палацаў, 9 331 сядзіба, 494 шляхецкія дамы ў гарадах, 13 890 шляхецкіх дамоў без падданых. Моўная паланізацыя не заўсёды азначала поўную паланізацыю ў дзяржаўным ці этнічным сэнсе. Вялікалітоўская шляхта адчувала сябе аб’яднанай з польскай шляхтай у адной палітычнай нацыі Рэчы Паспалітай, карыстаючыся такімі самымі прывілеямі, свабодай і роўнасцю. У гэтым сэнсе яны часта называлі сябе «польскай шляхтай» або проста «палякамі». Тым часам сепаратызм і абарона асобнасці Княства ў федэратыўнай дзяржаве былі моцнымі. Вялікалітоўская шляхта была моцна прывязаная да законаў, традыцый і сімвалаў Вялікага Княства. Акрамя таго, гэтау асобнасць абаранялі таксама нават этнічна польская шляхта, якая раней перасялілася ў Княства. Сувязі з Каралеўствам Польскім ------------------------------ Пасля Гарадзельскай уніі (1413 г.) вялікалітоўская арыстакратыя была ўраўнавана ў правах з польскай шляхтай. На працягу наступных стагоддзяў вялікалітоўская арыстакратыя пачала злівацца з польскай у адзін палітычны народ. Гэты працэс паскорыўся пасля Люблінскай уніі (1569 г.), калі ўзнікла Рэч Паспалітая . Вялітоўская шляхта паланізавалася, замяніўшы літоўскую і русінскую мовы польскай, хоць гэты працэс заняў стагоддзі. У XVI стагоддзі сярод этнічнай літоўскай арыстакратыі была папулярна тэорыя, што літоўская шляхта паходзіць ад рымлян, а літоўская мова — проста перайначаная лацінская мова. У гэты час вышэйшая арыстакратыя і княжацкі двор ужо карысталіся польскай мовай як роднай. Апошнім вялікім князем, які магчыма валодаў літоўскай мовай, быў Казімір Ягелончык (1440—1492). У 1595 годзе Мікалай Даўкша звярнуўся да літоўскай шляхты з заклікам да захвання літоўскай мовы ў жыцці. Ужыванне літоўскай мовы скарацілася, адміністрацыйнай мова ўсю гіторыю дзяржавы была старабеларуская, з 1697 года яе замяніла польская мова Тым не менш, гутарковая літоўская і русінская мова былі распаўсюджаны сярод шляхты Княства. Спачатку паланізацыя закранула магнацкія роды, хаця многія, як і Радзівілы, былі нават вялікалітоўскімі сепаратыстамі ў Рэчы Паспалітай, абаранялі суверэнітэт Княства ў адносінах з Каралеўствам Польскім. Паступова паланізацыя ахапіла шырэйшыя колы шляхты і насельніцтва Княства агулам. Сярэдняя шляхта перайшла на польскую мову ў асноўным у XVII ст. але дробная шляхта заставалася двухмоўнай да перыяду, калі паўстала пытанне пра моўна-нацыянальную належнасць. Вялікалітоўская шляхта захоўвала сваю свядомасць як абывацеляў Вялікага Княства. У большасці выпадкаў этнічная як літоўская, так і русінская шляхта памятала свае родавыя карані. Літоўская мова выкарыстоўвалася падчас паўстання Касцюшкі ў пракламацыях, якія заклікалі паўстаць За нашу і вашу свабоду. Этнічна літоўская шляхта тады сапраўды падняліся на барацьбу за незалежнасць. Сувязь з Расійскай імперыяй --------------------------- У Расіі, вышэйшая арыстакратыя — князі, у значнай ступені былі этнічна літоўскага паходжання або з тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага. Нават дынастыя Раманавых выводзіла сябе ад легендарнага выхадца з «Літвы» Андрэя Кабылы. Нават калі Вялікае княства Літоўскае перастала існаваць як незалежная дзяржава ў канцы XVIII стагоддзя, вялікалітоўская эліта працягвала фарміраваць арыстакратычны стан Расійскай імперыі, а таксама ў пэўнай ступені яе вобраз у палітыцы, культуры (Талстой, Дастаеўскі, Стравінскі), эканоміцы (Сталыпін) і іншых сферах. Са скасаваннем спадчыннай эліты пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі такая сувязь у значнай ступені зменшылася, хаця некаторыя прадстаўнікі сем’яў арыстакратыі вялікалітоўскага паходжанне былі заўважныя і ў камуністычны час, як напрыклад Міхалковы, і застаюцца ўплывовымі ў цяперашняй Расіі. Некаторыя рэвалюцыянеры і савецкія функцыянеры, такія як Фелікс Дзяржынскі, Аляксандра Калантай або Андрэй Грамыка, паходзілі з вялікалітоўскай шляхты. Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай ------------------------------ Паланізацыя этнічнай беларускай і літоўскай шляхты і гараджан была практычна канчатковай да пачатку ХІХ ст. адвёўшы літоўскай і беларускай мовам статус сялянскіх. Працэсы паланізацыі і русіфікацыі былі часткова адменены з беларускім і літоўскім нацыянальнымі адраджэннямі. Дробная шляхта, якая ўсё яшчэ часткова захоўвала беларускую і літоўскую мовы, пасля падзелаў Рэчы Паспалітай жыла на большай частцы былога Вялікага Княства пад кантролем Расейскай імпэрыі. Сітуацыя пагоршылася ў гады праўлення расійскага імператара Мікалая I. Пасля лістападаўскага паўстання імперскія чыноўнікі хацелі мінімізаваць сацыяльную базу новага патэнцыйнага паўстання і вырашылі скараціць шляхецкі стан. За 1833—1860 гады шляхецтва пазбаўлена 25 692 чалавек ў Віленскай і 17 032 чалавек ў Ковенскай губернях. Яны не маглі пацвердзіць свой статус вялікакняскімі або каралеўскімі прывілеямі або правамі ўласнасці на зямлю. Яны не страцілі асабістую свабоду, але былі прызнаны як *аднадворцы* у сельскай мясцовасці і як *гараджане* ў гарадах. У сувязі са студзеньскім паўстаннем імперскія чыноўнікі абвясцілі, што «літоўцы — рускія, спакушаныя палякамі і каталіцтвам», забаранілі друк на літоўскай мове і распачалі *Праграму аднаўлення рускіх пачаткаў* . У беларускай і літоўскай шляхты была пачуццё прыналежнасці да агульнай палітычнай польскай нацыі. На працягу XIX стагоддзя саманазва, часта прадстаўленая з дапамогай лацінскай формулы *gente Lithuanus, natione Polonus* (*літовец па паходжанні, паляк па нацыянальнасці*), была распаўсюджанай у Літве, у тым ліку Жамойцкім старостве. Як і *Gente Ruthenus*, *natione Polonus* (*русін* *па паходжанні, паляк па нацыянальнасці*) на беларускіх землях. Польская культура ператварылася ў адну з асноўных сіл супраціўлення Расійскай імперыі, паланізацыя ў некаторых рэгіёнах фактычна ўзмацнілася ў адказ на афіцыйную палітыку русіфікацыі. Яшчэ большы працэнт беларускай і літоўскай шляхты паланізаваўся і прыняў польскую ідэнтычнасць да канца XIX стагоддзя. Аднак, расійскі перапіс насельніцтва 1897 г. паказаў, што толькі 27,7 % шляхты, якая пражывала ў межах на тэрыторыі сучаснай Літвы, прызналі літоўскую мову роднай. Яшчэ большая гэта лічба ў Ковенскай губерні, дзе 36,6 % шляхты вызначылі роднай літоўскую мову. Большасць нашчадкаў вялікалітоўскай арыстакраты не падтрымлівалі нацыянальных рухаў Беларусі і Літвы, а далучыліся да барацьбы за аднаўленне Польшчы ў 1918—1920 гадах. Арыстакраты-землеўладальнікі ў міжваеннай Літоўскай Рэспубліцы лічылі сябе пераважна палякамі літоўскага паходжання. Урад міжваенны Літвы правёў зямельную рэформу, якая абмяжоўвала маёнткі плошчай 150 гектараў зямлі і канфіскавала зямлю арыстакратаў, якія ваявалі на польскім баку ў польска-літоўскай вайне. З Літвы многія арыстакраты ў міжваенны перыяд і пасля Другой сусветнай вайны эмігравалі ў Польшчу, шмат хто быў высланы ў Сібір савецкімі ўладамі ў 1945—1953 гадах, многія сядзібы былі разбураны. Геральдыка ---------- Геральдычныя або асабістыя знакі арыстакратыі былі на землях у складзе Вялікага княства Літоўскага яшчэ да часоў яго ўтварэння. Наайбольш архаічным тыпам такіх знакаў быў матыў скрыжаваных стрэл. Паводле Гарадзельскай уніі 1413 года 47 новаахрышчаных родаў этначна літоўскай арыстакратыі прынялі шляхецкія гербы ад польскіх родаў. Аднак, гарадзельскія гербы былі нязначнай часткай у агульнай колькасці гербаў рознага паходжання. Уплывовыя роды -------------- ### Літоўскага паходжання * Гедзімінавічы + князі Алелькавічы * князі Гальшанскія * князі Гедройцы * Гаштольды * Кезгайлы * Пацы * Осцікі + Радзівілы + Судзімонтавічы * Саковічы * князі Свірскія ### Русінскага паходжання * Рурыкавічы + Агінскія + Астрожскія - Заслаўскія + Друцкія * Валовічы * Ільінічы * Глябовічы * Сапегі * Тышкевічы * Хадкевічы ### Нявызначанага паходжання * князі Чартарыйскія * князі Вішнявецкія + князі Збаражскія ### Польскага паходжання * Кішкі ### Маскоўскага паходжання * Рурыкавічы + князі Бароўскія * Дастаеўскія ### Нямецкага паходжання * Плятэры * Тызенгаўзы * Ромеры * Палены * Барклай дэ Толі * Лівены ### Італьянскага паходжання * Дражба (з Венецыі) * Марыконі (з Лукі) * Карпы (з Ферары і Мадэны) Вялікалітоўская арыстакратыя ў іншых краінах -------------------------------------------- * Гедзімінавічы + Галіцыны + Куракіны + Хаванскія + Трубяцкія + Мсціслаўскія + Бельскія Заўвагі ------- 1. ↑ Timothy Snyder, *The Reconstruction of Nations*, p. 22, 2003 New Haven & London, Yale University Press, ISBN 978-0-300-10586-5 2. 1 2 3 4 Шаланда 2003. 3. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Frost 2015. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFFrost2015 (даведка) 4. ↑ Frost 2015, p. 64. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFFrost2015 (даведка) 5. ↑ Frost 2015, p. 64-66. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFFrost2015 (даведка) 6. ↑ Frost 2015, p. 297. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFFrost2015 (даведка) 7. ↑ Frost 2015, p. 298. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFFrost2015 (даведка) 8. ↑ Frost 2015, p. 300. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFFrost2015 (даведка) 9. ↑ Kiaupa, Kiaupienė & Kuncevičius 2000. 10. ↑ Wolff 1895, p. XXII. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFWolff1895 (даведка) 11. ↑ Łowmiański 1932, p. 298-302. 12. 1 2 Suchocki 1983. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFSuchocki1983 (даведка) 13. ↑ Frost 2015, p. 115-116. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFFrost2015 (даведка) 14. ↑ Kiaupa, Kiaupienė & Kuncevičius 2000, p. 155. 15. ↑ Frost 2015, p. 116. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFFrost2015 (даведка) 16. 1 2 Frost 2015, p. 303. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFFrost2015 (даведка) 17. ↑ Frost 2015, p. 304-306. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFFrost2015 (даведка) 18. 1 2 Kowalski 2013. 19. ↑ Wolff 1895. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFWolff1895 (даведка) 20. 1 2 Rachuba 2010, p. 31. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFRachuba2010 (даведка) 21. 1 2 3 Rachuba 2010, p. 34. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFRachuba2010 (даведка) 22. 1 2 3 Kotljarchuk, Andrej (2006). *In the Shadows of Poland and Russia: The Grand Duchy of Lithuania and Sweden in the European Crisis of the Mid-17th Century*. Stockholm University. pp. 282–283. 23. ↑ Gudmantas, Kęstutis (2004). "Vėlyvųjų Lietuvos metraščių veikėjai ir jų prototipai: "Romėnai" (The personages of the Lithuanian chronicles and their prototypes: The "Romans")". *Ancient Lithuanian Literature* **XVII**: 113–139. 24. ↑ unlikely, especially because the Romans had very little hold, if any, in the lands so far north) (see also sarmatism 25. 1 2 Stone, Daniel (2001). *The Polish-Lithuanian State, 1386-1795*. . 26. 1 2 3 4 Sužiedėlis, Saulius (1981). *Language and Social Class in Southwestern Lithuania before 1864*. Lituanus Foundation. 27. 1 2 Žukas, Saulius. *Lithuania: Past, culture, present*. 28. ↑ Kołodziejczyk, Dariusz. *The Crimean Khanate and Poland-Lithuania: International Diplomacy on the European Periphery (15th-18th Century). A Study of Peace Treaties Followed by Annotated Documents*. 29. ↑ Butterwick, Richard (2012). *The Polish Revolution and the Catholic Church, 1788-1792: A Political History*. Oxford University Press. p. 5. ISBN 978-0-19-925033-2. . 30. ↑ ALEKSANDRAVIČIUS E. KULAKAUSKAS A. Carų valdžioje: XIX amžiaus Lietuva. Vilnius, 1996. 31. ↑ Aleksandravičius, p.207 32. ↑ Russia saved Lithuanian nation from becoming Polonised 33. 1 2 Aleksandravičius, Egidijus. *Carų valdžioje*. Baltos lankos. pp. 232–233. 34. ↑ Vėbra, Rimantas. *Llietuvių visuomenė XIXa. antrojoje pusėje*. Mokslas. pp. 152. 35. ↑ *1939: The Year that Changed Everything in Lithuania's History*. . Літаратура ---------- * Kiaupa, Zigmantas; Kiaupienė, Jūratė; Kuncevičius, Albinas (2000). *The History of Lithuania Before 1795*. Vilnius: Lithuanian Institute of History. ISBN 978-9986-810-13-1. * Frost, Robert. *The Oxford History of Poland-Lithuania*. Oxford. * Kowalski, Mariusz (2013). *Księstwa Rzeczpospolitej. Państwo magnackie jako region polityczny*. * Łowmiański, Henryk (1932). *Studja nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego*. Vilnius. . * Wolff, Józef. *Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku*. Warsaw. * Rimvydas Petrauskas Giminaičiai ir pavaldiniai: Lietuvos bajorų grupės XIV a. pabaigoje-XV a. I pusėje in: *Lietuva ir jos kaimynai: nuo Normanų iki Napoleono: prof. Broniaus Dundulio atminimui*. Vilnius, 2001, p. 107-126. * Rimvydas Petrauskas, Lietuvos diduomenė XIV a.pabaigoje — XV a.:sudėtis-struktūra-valdžia. Aidai, Vilnius; 2003. * N. Asadauskienė, V. Jankauskas, V. Kamuntavičienė, *Lietuvos didikai* (*Lithuanian noblemen*). Šviesa, Vilnius; 2011. ISBN 978-5-430-04453-4 * Historiographical notes on the research of Lithuanian nobility. * *Шаланда А.* Баярства Міндоўга: склад і паходжанне // *Герольд Litherland*. — Горадня: 2003. — № 1-2 (9-10). Год ІІІ.

Шудра з вострава Балі, 1870 г. **Ка́ста** (ад партуг. *casta* «саслоўе», «парода») — замкнёная рэлігійная група насельніцтва. Каставы падзел грамадства найбольш характэрны для індуізму, але сустракаецца ці сустракаўся сярод прыхільнікаў зараастрызму, джайнізму, нават будызму, сярод мусульман і хрысціян Індыі. Паняцце «каста» можа ўжывацца да замкнёных груп ў іншых рэлігіях і грамадствах. Тэрміналогія ------------ Тэрмін *каста* ў дачыненні груп насельніцтва Індыі быў ўведзены партугальцамі і ўвайшоў ў еўрапейскія мовы, хаця не зусім верна адлюстроўваў сутнасць падзелу індыйскага грамадства. У Еўропе існаваў падзел на саслоўі згодна сацыяльна-прававому статусу. У Індыі ён быў першасна рэлігійным і толькі потым (і не заўсёды) сацыяльна-прававым. Тое, што партугальцы назвалі *каста* (літаральна «саслоўе», «парода») самі індыйцы вызначалі як *варна* і *джаці* (або *джат*). Варны ----- Асноўны артыкул: **Варны** Паходжанне варн звязваюць з прыходам на паўвостраў Індастан арыйцаў у 2 тысячагоддзі да н. э. Іх існаванне было адлюстравана ў ведычнай літаратуры. Рэлігійная традыцыя грунтуецца на тым, што розныя варны былі створаны з розных частак першаснага бажаства. Вылучаюць чатыры варны: * Брахманы * Кшатрыі * Вайш’і * Шудры Вышэйшая варна святароў-брахманаў была створана з вуснаў. Варна кшатрыяў, воінаў і арыстакратаў, з рук. Варна іх памагатых вайш’яў — са сцёгнаў. Ніжэйшая, але самая вялікая па колькасці варна шудраў, — з ног. Першыя тры варны лічацца высакароднымі або двойчы народжанымі. Стаць прадстаўніком пэўнай варны можна толькі па нараджэнню. Але, калі весці праведны лад жыцця і мець добрую карму, то ёсць магчымасць дасягнуць ступені двойчы народжанага ў наступным жыцці. Кожная варна мае свае правілы годных паводзін і ўжывання ежы. Найбольш строгія яны ў адносінах да вышэйшых варн, асабліва да брахманаў. Брахманы павінны прымаць толькі ежу расліннага паходжання, ім забараняецца піць бясцёкавую ваду, есці разам з прадстаўнікамі іншых варн або тое, што прыгатавалі прадстаўнікі іншых варн. ### Парыі Парыі або *панчама* не з’яўляюцца чальцамі якой-небудзь варны, звычайна звязаны з гразнай працай (забойства жывёлы, уборка, праца з фекаліямі, сцёкавымі водамі і г. д.). У розных рэгіёнах Індыі адносіны да парыяў вельмі розняцца, але заўжды застаюцца вельмі жорсткімі. Парыям забараняецца датыкацца да асоб з чатырох варн (у іншым выпадку гэтыя асобы павінны ачысціцца), уваходзіць у жытло прадстаўнікоў вышэйшых варн, піць ваду з агульных крыніц, сядзець разам з іншымі. У найбольш артадаксальных сем’ях вышэйшых варн нават дотык да цені парыя лічыўся не чыстым. Паколькі іншаверцы і іншаземцы таксама не ўваходяць у сістэму варн, то разглядаюцца як парыі, хаця адносіны да іх звычайна больш лагодныя. Джаці ----- Кожная варна, а таксама парыі падзяляюцца на вялікае мноства джаці, якія ўзніклі значна пазней за варны (час узнікнення застаецца спрэчным). Чальцом джаці можна стаць толькі па нараджэнню. Рэлігійныя пастулаты забараняюць уступаць у шлюб з прадстаўнікамі іншых джаці, абмяжоўваюць выбар прафесій, паўседзённыя заняткі, рэгулююць прыём ежы, наведванне храмаў, рэлігійныя рытуалы і г. д. Джаці існуюць ў грамадстве згодна пэўнай іерархіі. Таму, напрыклад, асобы пэўных высокіх джаці з ліку парыяў рэзка адасабляюцца ад ніжэйшых джаці, хаця і тыя і іншыя аднолькава разглядаюцца прадстаўнікамі джаці, што ўваходзяць у сістэму варн, як вельмі нізкія. Каставая сістэма і развіццё грамадства -------------------------------------- З XIX ст. каставая сістэма разглядалася еўрапейскімі вучонымі як перашкода на шляху развіцця індыйскага грамадства або як спроба захавання этнічнай і расавай чысціні. Аднак падобныя тэарэтычныя разважанні будаваліся на няведанні рэчаіснай сітуацыі і гістарычнага кантэксту функцыянавання каставай сістэмы. На самой справе, рэлігійныя загады не заўсёды выконваліся. Так, прадстаўнікі варн двойчы народжаных маглі згубіць свой эканамічны або палітычны статус, не знайсці годную для іх працу і заняцца справамі, характэрнымі для ніжэйшых варн — брахманы займацца сельскай гаспадаркай або гандлем, кшатрыі — дапамагаць прадпрымальнікам, працаваць кухарамі, лавіць рыбу і г. д. Часам гэта здаралася з цэлымі джаці. Напрыклад, джаці Каяста на поўначы Індыі сфарміравалася з кшатрыяў, але яе прадстаўнікі звычайна працавалі прыдворнымі пісарамі і рахаўнікамі. З цягам часу яны пачалі разглядацца як роўныя па статусу з вайш’ямі, хаця самі Каяста працягваюць лічыць сябе кшатрыямі. Магло адбывацца наадварот. Чальцы ніжэйшых пластоў грамадства выбіваліся наверх. Ужо ў старажытнасці былі вядомыя выпадкі, калі выхадцы з сем’яў манархаў-кшатрыяў станавіліся брахманамі. Джаці маратхаў сфарміравалася з прадстаўнікоў розных каст, але большасць паходзіла ад шудраў. Практыка палігініі ў Індыі таксама суправаджалася шлюбамі з прадстаўніцамі ніжэйшых каст. На поўдні Індыі жанчыны з сям’і Наякаў, што адносілася да варны Кшатрыяў звычайна выходзілі замуж за брахманаў. Нарэшце, джаці падзяляліся на мноства розных абшчын, асабліва, калі існавалі ў розных кутах краіны або займаліся рознай працай. Паступова такія абшчыны маглі стварыць самастойную джаці. Строгасць каставай сістэмы спрыяла пашырэнню ў Індыі рэлігій, якія яе адвяргалі. Характэрна, што іслам у сярэднявеччы прымалі ў першую чаргу даліты і іншыя прадстаўнікі ніжэйшых каст. У XX ст. на поўдні Індыі і поўначы Шры-Ланкі, дзе чальцы ніжэйшых каст складаюць большасць насельніцтва, гэта прывяло да падтрымкі радыкальных рэфарматараў, узнікненню канфліктаў з прадстаўнікамі іншых джаці і рэлігійных груп. У сучаснай Індыі з пункту гледжання права грамадзяне з розных каст маюць роўныя правы. Таму можна сустрэць выпадкі, калі парыі займаюць высокія дзяржаўныя пасты, вядуць паспяховы бізнэс, а брахманы вымушаны карміцца жабрацтвам. Але ў паўседзённым жыцці каставая няроўнасць усё яшчэ ўплывае на сацыяльную. Перажыткі каставай сістэмы захаваліся ў грамадствах іншых краін — Бангладэш, Пакістане, на востраве Балі і г. д. Спасылкі -------- * Паўвостраў Індастан Архівавана 16 снежня 2012. * Даступна пра каставую сістэму * Каставая сістэма і этапы жыцця ў індуізме * Каставая сістэма, рэінкарнацыя і карма

**Сфагнавыя імхі** (*Sphagnopsida*) — клас лістасцябловых імхоў. Апісанне -------- Жоўта-зялёныя, бурыя ці чырванаватыя, двухдомныя або аднадомныя расліны. Сцёблы без рызоідаў, прамастойныя, з пучкападобна размешчанымі галінкамі, сабранымі на верхавінпы ў галоўку. Лісце мае 2 тыпы клетак — хларафіланосныя і ваданосныя, якія абумоўліваюць у імхоў высокую вільгацяёмістасць. Спарагоніі адзінкавыя, каробачка шарападобная. Мужчынскія і жаночыя гаметангіі на розных парастках. Сцёблы сфагнавых імхоў галінуюцца: ад галоўнага сцябла ў бакі адыходзяць пучкі бакавых галін. Маладыя галіны, якія размяшчаюцца на верхавіне галоўнага сцябла, пакарочаныя і фарміруюць шчыльную галоўку. Бакавыя галінкі суседніх раслін пераплятаюцца паміж сабой. Таму сфагнавыя імхі ўтвараюць пругкі дыван. Верхавінай сцябла сфагнум кожны год нарастае ў даўжыню, а ніжняя частка сцябла паступова адмірае. У дарослай расліны сфагнавага імху адсутнічаюць рызоіды, і ваду яна паглынае ўсёй паверхняй цела. Унутраная будова сцябла сфагнуму даволі простая. Звонку яно пакрыта некалькімі радамі мёртвых буйных клетак, якія маюць поры. Праз поры ўнутр клетак паступае вада. Таму гэтыя клеткі называюцца ваданоснымі. Далей размяшчаецца механічная тканка. У цэнтры сцябла — жывыя парэнхімныя клеткі, у якіх назапашваюцца пажыўныя рэчывы. Спецыяльныя праводзячыя элементы ў сфагнавых імхоў адсутнічаюць. Лісты ў сфагнавых імхоў дробныя. Яны размяшчаюцца па спіралі на галоўным сцябле і на бакавых галінках. Лісты складаюцца з двух тыпаў клетак, размешчаных у адзін слой. Жывыя, вузкія, моцна выцягнутыя ў даўжыню клеткі, у якіх утрымліваюцца хларапласты, размешчаны паміж вельмі буйнымі мёртвымі ваданоснымі клеткамі. У клетачных сценках ваданосных клетак ёсць поры. Праз гэтыя поры паступае вада, якая можа ў іх утрымлівацца. З-за вялікай колькасці ваданосных клетак у лістах і сцябле сфагнавы мох можа хутка ўбіраць вялікую колькасць вады (у 20—40 разоў большую за сваю сухую масу). Пашырэнне --------- Выдзяляецца больш за 300 відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя арктычных пустынь. На Беларусі 35 відаў. Найбольш вядомыя: сфагнум адагнуты (*Sphagnum recurvum*), вузкалісты (*Sphagnum angustifolium*), дуброўны (*Sphagnum nemoreum*), магеланскі (*Sphagnum magellanicum*). Трапляюцца на балотах (пераважна вярховых і пераходных), вільготных лугах і ў лясах. Дзярнінкі буйныя, мяккія, часта ўтвараюць суцэльнае покрыва. Штогод імхі нарастаюць верхавінкай, знізу адміраюць і ператвараюцца ў торф. Сфагнум магеланскі (*Sphagnum magellanicum*) і буры (*Sphagnum fuscum*) — асноўныя торфаўтваральнікі на вярховых балотах умеранага пояса Паўночнага паўшар’я. Асаблівасці біялогіі -------------------- Антэрыдыі і архегоніі ў розных відаў сфагнавых імхоў могуць размяшчацца як на розных раслінах, так і на адной. Антэрыдыі размяшчаюцца ў пазухах лістоў адных галінак, а архегоніі — групамі на верхавінах іншых галінак. У антэрыдыях утвараецца вялікая колькасць сперматазоідаў, у архегоніях — па адной яйцаклетцы. Апладненне адбываецца толькі пры наяўнасці вады. Пасля апладнення з зіготы ўтвараецца бясполае пакаленне — спарафіт. Ён уяўляе сабой шарападобную каробачку з накрыўкай, якая размяшчаецца на гаметафіце. Унутры каробачкі знаходзіцца спарангій, у якім выспяваюць споры. Трапіўшы ў спрыяльныя ўмовы, спора прарастае, і з яе развіваецца зялёная пласцінка пратанемы. На ёй праз некаторы час утвараецца пупышка, якая дае пачатак новай расліне гаметафіта. Выкарыстанне ------------ Маюць бактэрыцыдныя ўласцівасці. Літаратура ---------- * Біялогія: вучэб. дапам. для 7-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. мовай навучання / пад рэд. В. М. Ціхамірава; пер. з рус. мовы Г. І. Кулеш. — Мінск: Нар. асвета, 2010. — 199 с. : іл. ISBN 978-985-03-1340-9

**Лаі́к Рэмі́** (фр.: Loïc Rémy; нар. 2 студзеня 1987, Рыё-ла-Пап, Францыя) — французскі футбаліст, нападнік. Ігрок нацыянальнай зборнай Францыі (2009—2014). Клубная кар’ера --------------- Рэмі пачаў сваю кар’еру ў моладзевай камандзе «АСПТТ Ліён». Там яго знайшлі скаўты клуба «Ліён», якія запрасілі маладога футбаліста да сябе. Пасля некалькіх гадоў у акадэміі клуба 11 кастрычніка 2006 года Рэмі падпісаў свой ​​першы прафесійны кантракт тэрмінам на 3 гады. Праз 3 дні, 14 кастрычніка, дэбютаваў у асноўным складзе каманды ў матчы супраць «Сент-Эцьена», замяніўшы на 73 хвіліне Сільвена Вільтора. У 2008 годзе, не маючы дастатковай гульнявой практыкі, Лаік на правах арэнды перайшоў у склад клуба «Ланс». 5 чэрвеня 2008 года Рэмі перайшоў у склад «Ніцы». Сума трансферу склала 8 млн еўра, стаўшы найбуйнейшай у гісторыі клуба. Ігрок дэбютаваў у складзе новай каманды 9 жніўня ў матчы супраць «Гаўра», у якім яго каманда трывала паражэнне з лікам 0:1. У наступных 6 гульнях Рэмі забіў 6 галоў, у лік якіх увайшоў мяч у браму свайго былога клуба, «Ліёна». Надалей Лаік паказваў выдатную гульню, дзякуючы чаму быў запрошаны ў «Марсель». Сума трансферу не была выкрытая, аднак, паводле некаторых звестак, яна ацэньваецца ў 15 млн еўра. 13 студзеня 2013 года Рэмі афіцыйна далучыўся да складу англійскага клуба «Куінз Парк Рэйнджэрс», які на той час імкнуўся захаваць месца ў Прэм’ер-лізе, аднак паводле вынікаў сезона клуб вылецеў у дывізіён ніжэй. 5 жніўня ігрок на правах арэнды перайшоў у клуб «Ньюкасл Юнайтэд». Пасля цудоўных выступаў за «Ньюкасл» у 2014 годзе ігрок вярнуўся ў «Куінз Парк Рэйнджэрс», які зноў патрапіў у Прэм’ер-лігу, аднак у хуткім часе перайшоў у «Чэлсі». У лонданскім клубе Лаік стаў звычайна выхадзіць на замену Дыегу Коста ў канцы матча. 30 жніўня 2016 года на правах арэнды перайшоў у «Крыстал Пэлас». 1 верасня 2017 года, пакінуўшы «Чэлсі», падпісаў двухгадовы кантракт з іспанскім «Лас-Пальмасам». У студзені 2018 года з-за канфлікту з галоўным трэнерам адправіўся ў арэнду ў «Хетафэ». У ліпені 2018 года стаў іграком «Ліля». У жніўні 2020 года перайшоў у турэцкі «Рызеспор», а ў лютым 2022 года далучыўся да клуба «Адана Дэмірспор», дзе гуляў да канца сезона 2021/22. У лютым 2023 года падпісаў кантракт з «Брэстам». Пакінуў клуб летам 2023 года, а ў кастрычніку 2023 года абвясціў пра завяршэнне прафесійнай кар’еры. Міжнародная кар’ера ------------------- 24 сакавіка 2008 года з-за траўмы Цьеры Анры Рэмі ўпершыню быў выкліканы ў склад зборнай Францыі на таварыскія гульні супраць зборнай Англіі і Малі. Рэмі выйшаў на поле ў матчы супраць зборнай Малі, замяніўшы на 54-й хвіліне сустрэчы Саміра Насры. 9 кастрычніка 2010 года Лаік забіў першы мяч за зборную, паразіўшы браму зборнай Румыніі ў адборачным раўндзе да чэмпіянату Еўропы 2012. Дасягненні ---------- **«Ліён»**: * Чэмпіён Францыі (2): 2007, 2008 * Уладальнік Суперкубка Францыі: 2007 **«Марсель»**: * Уладальнік Кубка французскай лігі: 2011 * Уладальнік Суперкубка Францыі: 2011 **«Чэлсі»**: * Чэмпіён Англіі: 2015 * Уладальнік Кубка Футбольнай лігі: 2015 Крыніцы ------- 1. ↑ Loïc Rémy // Transfermarkt — 2000. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2449070'></a> 2. ↑ LOIC REMY // Argentine Soccer Database<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19368470'></a> 3. ↑ 4. ↑ Nice: Arrivée de Rémy (фр.). Football365. Архівавана з першакрыніцы 29 мая 2009. 5. ↑ Marseille set to seal £12.4m deal for Nice striker Loïc Rémy (англ.). The Guardian. 6. ↑ «Кристал Пэлас» арендовал у «Челси» Реми (руск.). *by.tribuna.com*. 7. ↑ Реми подписал двухлетний контракт с «Лас-Пальмас» (руск.). *by.tribuna.com*. 8. ↑ Реми перешел в «Хетафе» (руск.). *by.tribuna.com*. 9. ↑ Лоик Реми перешел в «Лилль» (руск.). *by.tribuna.com*. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Лаік Рэмі | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | AS.com · BDFA · BDFutbol · ESPNFC.com · eu-football.info (ігрок) · FBref.com · FootballDatabase.eu · Fussballdaten.de · L’Équipe · LFP · National Football Teams.com · Soccerbase (ігрок) · Soccerway · playmarkerstats.com (ігрок) · Transfermarkt (ігрок) · worldfootball.net (ігрок) · ТФФ (ігрок) · УЕФА | | ⛭Зборная Францыі — Чэмпіянат свету 2014 | | --- | | Сцяг Францыі | * 1 Льярыс (б) (к) * 2 Дэбюшы * 3 Эўра * 4 Варан * 5 Сако * 6 Кабай * 7 Кабеля * 8 Вальбуэна * 9 Жыру * 10 Бензема * 11 Грызман * 12 Мавуба * 13 Мангала * 14 Мацюідзі * 15 Санья * 16 Руф'е (б) * 17 Дзінь * 18 Сісако * 19 Пагба * 20 Рэмі * 21 Касельні * 22 Шнедэрлен * 23 Ландро (б) * трэнер: Дзідзье Дэшам |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Ліцкевіч. **Таццяна Ціханаўна Ліцкевіч** (нар. 16 чэрвеня 1931, в. Залессе, цяпер Баранавіцкі раён) — беларускі жывёлавод, Герой Сацыялістычнай Працы (1966). Дэпутат Вярхоўнага Савета БССР. Біяграфія --------- Нарадзілася ў 1931 годзе ў вёсцы Залессе Баранавіцкага павета Навагрудскага ваяводства Польшчы. З 1952 года — цялятніца, у 1963—1985 гадах — даярка Залескай фермы-саўгаса «Вольна-Чэрніхава» (з 1960 года эксперыментальная база «Вольна-Чэрніхава»). Званне Героя Сацыялістычнай Працы прысвоена 22 сакавіка 1966 года за поспехі ў развіцці жывёлагадоўлі, павелічэнні вытворчасці і нарыхтовак сельскагаспадарчай прадукцыі. Узнагароджана залатым медалём «Серп і Молат» і двума ордэнамі Леніна. Была дэлегатам ХХІV з’езда КПСС. Зноскі ------ 1. ↑ Ганна Іванаўна Карповіч

**Легіён «Свабода Расіі»** (руск.: Легион «Свобода России», укр.: Легіон «Свобода Росії») — расійскі легіён Узброеных сіл Украіны, створаны ў сакавіку 2022 года для абароны Украіны ад расійскага ўварвання ва Украіну ў 2022 годзе падчас расійска-ўкраінскай вайны. Сфарміраваны з ліку былых вайскоўцаў Узброеных Сіл Расійскай Федэрацыі, а таксама іншых расіян, а часам і беларусаў, якія раней не ўваходзілі ў такія фарміраванні. Легіён замест дзяржаўнага сіне-бела-чырвонага сцяга Расійскай Федэрацыі выкарыстоўвае на рукаўных нашыўках бела-сіне-белы сцяг. Гісторыя -------- Легіён «Свабода Расіі» сфарміраваны з роты (больш за 100 чалавек) арміі Расійскай Федэрацыі, якія добраахвотна перайшлі на ўкраінскі бок. Па словах камандзіра роты, 27 лютага з дапамогай супрацоўнікаў Службы бяспекі Украіны яны перайшлі на ўкраінскі бок, каб «абараніць украінцаў ад сапраўдных фашыстаў». Ваенных пуцінскай арміі, ён заклікаў уступаць у шэрагі легіёна «Свабода Расіі», каб разам выратаваць таксама ўласны народ і краіну «ад прыніжэння і разрухі». Першыя добраахвотнікі легіёна «Свабода Расіі» пачалі індывідуальную папярэднюю падрыхтоўку ў канцы сакавіка 2022 года. У прыватнасці, асабовы склад легіёна пад кіраўніцтвам інструктараў з Узброеных сіл Украіны вывучыў асаблівасці працы шведска-брытанскай пераноснай супрацьтанкавай кіраванай ракеты малой далёкасці NLAW. Камандзіры падраздзяленняў «Свабода Расіі» азнаёміліся з аператыўнай абстаноўкай на франтах. Гл. таксама ----------- * Рускі добраахвотніцкі корпус * Ірпінская дэкларацыя Зноскі ------ 1. ↑ Охочих вступити до легіону "Свобода Росії" багато – представник легіону (укр.). *Інтерфакс-Україна*. Праверана 6 красавіка 2022. 2. ↑ Російські військові з легіону "Вільна Росія", які воюють за Україну, дали брифінг (відео) (укр.). *www.unian.ua*. Праверана 6 красавіка 2022. 3. ↑ Добровольці легіону «Вільна Росія» воюватимуть за Україну: триває підготовка **(нявызн.)**. *Волинські новини*. Праверана 6 красавіка 2022. | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | VK · Facebook · Telegram · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram · TikTok · YouTube (руск.) |

**Міжнародны аэрапорт Махачкала (Уйташ) Імя двойчы Героя Савецкага Саюза Амет-Хана Султана** — міжнародны аэрапорт федэральнага значэння горада Махачкалы, сталіцы Дагестан; асноўны аэрапорт Рэспублікі. У перакладзе з кум.: *Уйташ* — Каменны дом. Аэрапорт размешчаны на тэрыторыі Карабудахенцкага раёна, за 4,5 км ад горада Каспійска і за 16,2 км ад бліжэйшага мікрараёна Махачкалы. Аэрапорт Уйташ — першага класа, акрамя грамадзянскай авіяцыі, выкарыстоўваецца авіяцыяй ФСБ РФ і МУС РФ. У аэрапорце да снежня 2011 года базавалася авіякампанія «Авіялініі Дагестана». Цяпер у аэрапорце базіруецца авіякампанія РусЛайн, якая выконвае рэйсы па многіх напрамках Расіі і замежжа. Гісторыя -------- Аэрадром утвораны 3 лютага 1927 года як «паветраная станцыя» на трасе Масква — Харкаў — Растоў — Тыфліс. А ў 1932 годзе Урадам Дагестанскай АССР былі пачаты работы па будаўніцтве аэравакзала. Р-2 з’яўляецца першым самалётам які эксплуатаваўся ў аэрапорце. У 1932 годзе Урадам Дагестанскай АССР былі пачаты работы па будаўніцтве аэравакзала і бензасховішча. Першым самалётам, які эксплуатаваўся ў аэрапорце быў Р-2. У першыя часы ў аэравакзале мелася ўсяго 5 самалётаў прызначаных для абслугоўвання насельніцтва Дагестана. На працягу 10 гадоў пасля адкрыцця аэравакзала былі адкрыты палёты ў Кіеў, Растоў, Сталінград, Астрахань і Куйбышаў . У 1954 годзе ў аэрапорце прызямліўся першы пасажырскі самалёт Ан-2, у 1960 годзе — верталёт Мі-4. Гэта было пачаткам шырокага засваення горных трас. Менавіта выкарыстанне самалётаў Ан-2 дазволіла стварыць у Дагестане самую густую ў краіне сетку паветраных ліній. Увесь светлавы дзень, дагестанскія пілоты перавозілі толькі на Ан-2 па 800—1000 пасажыраў. На цяперашнім месцы, у раёне станцыі «Уйташ» аэрапорт быў адкрыты ў 1958 годзе пасля вынасу са старога месца ў межах горада. Ужо ў пачатку 60-х гадоў перавозка пасажыраў павялічылася ў 3 разы, аб’ём грузавых перавозак — у 4 разы. У сучасным выглядзе аэрапорт адкрыты ў канцы 1963 года, пасля рэканструкцыі будынка самага аэрапорта і будаўніцтва гатэля пры ім. З мая 1971 гады, Махачкала атрымала прамыя авіязносіны з Масквой , Валгаградам, Растовам, Мінеральнымі Водамі, Куйбышавым, Саратавам, Кіевам , Шаўчэнка , Ташкентам , Ашхабадам, Сімферопалем, Сочы, Адэсай, Баку, Краснадарам, Минскам, Данецкам, Харкавам, Пензай і іншымі гарадамі СССР, пачалі эксплуатавацца турбавінтавыя самалёты Ан-24. А ўжо праз 2 гады сталі выконвацца пасажырскія рэйсы па маршруце Махачкала — Масква на самалётах Ту-134. У 1985—86 гадах цалкам рэканструявана і падоўжана ўзлётна-пасадачная паласа, што дало магчымасць павялічыць аб’ём пасажырскіх перавозак за кошт прыёму, абслугоўвання і выпуску сучасных магістральных самалётаў. Новы этап у гісторыі развіцця авіяцыі ў рэспубліцы пачаўся ў 1993 годзе, калі ўрад Дагестана прыняў рашэнне закупіць новыя магістральныя самалёты Ту-154. За кароткі перыяд былі асвоены міжнародныя рэйсы ў Стамбул, Джыду, Шарджу, Франкфурт-на-Майне і Гановер. У перыяд правядзення антытэрарыстычнай аперацыі на Паўночным Каўказе ў 1999 годзе аэрапорт штодня прымаў 70 цяжкагрузных ваенных самалётаў Іл-76 і Ан-22. Рэканструкцыя ------------- Аркі пры выездзе з аэрапорта. Пасля змены ўладальніка ў 2014 годзе быў прыняты план рэканструкцыі аэрапорта. Рэканструкцыяй заняліся «Мостаатрад-99» і «Эл Бі СкайГлобал» пад кантролем групы «Нафта». На першым этапе рэканструкцыі ў рэкордныя тэрміны ўзлётна-пасадачная паласа была пашырана да 45 метраў, а яе пакрыццё было мадэрнізавана з выкарыстаннем спецыяльных палімерных дабавак, якія значна павышаюць цягавітасць асфальту. Такую тэхналогію айчынныя кампаніі ўжылі ў Расіі ўпершыню. На рэканструкцыі першага этапу планавалася вылучыць звыш 2 млрд рублёў з федэральнага бюджэту. На другі этап, коштам больш за 3 млрд рублёў, сродкі павінны былі прыйсці з бюджэту Дагестана. Да 2017 года плануецца стварыць аэравакзальны комплекс «Тэрмінал Б-МВЛ». Рэалізацыя праекта разлічана на тры гады. У 2016 годзе пачалося будаўніцтва тэрмінала для міжнародных рэйсаў у аэрапорце Махачкалы. Уласнікі -------- Да 2014 года аэрапорт належаў ААТ «Авіялініі Дагестана». У маі 2012 года кіраўнік Дагестана Магамедсалам Магамедаў паведаміў, што ўлады Рэспублікі маюць намер уключыць ААТ «Авіялініі Дагестана» ў пералік праектаў прыватызацыі. У чэрвені 2014 года аэрапорт быў прададзены на аўкцыёне за 300 мільёнаў рублёў групе «Нафта», падкантрольнай Сулейману Керымаву. У ліпені 2014 года аператарам аэрапорта стала акцыянернае таварыства «Міжнародны аэрапорт „Махачкала"». Тыпы паветраных суднаў ---------------------- Пасля рэканструкцыі ў 2014 годзе, у аэрапорта з’явілася тэхнічная магчымасць прымаць такія буйныя самалёты, як Airbus A318/319/320/321, Boeing 737, Boeing 757, Sukhoi Superjet 100, Ан-148, Ту-134, Ту-15 204/214, Як-40, Як-42. А з 3 мая 2017 года дапускаецца да прыёму і выпуску шырокафюзеляжных самалётаў. Так, паветраная гавань Дагестана прызнана прыдатнай для эксплуатацыі паветраных судоў Boeing-767-200, Boeing-767-200ER, Boeing-767-300 і Boeing-767-300ER, а таксама Airbus A-330-200 і іх мадыфікацый. Прымае верталёты ўсіх тыпаў. Класіфікацыйны лік УПП (PCN) 52/R/B/W/T. Паказчыкі дзейнасці ------------------- | Пасажырапаток: | | --- | | **Год** | **2014** | **2015** | **2016** | **2017** | **2018** | **2019** | **2020** | **2021** | | млн. пасажыраў | 0,421 | 0,707 | 0,869 | 1,068 | 1,295 | 1,501 | 1,137 | 2,030 | | *Крыніцы:* | Перавозчыкі і пункты прызначэння -------------------------------- Геаграфія палётаў аэрапорта 2015 | Авіякампанія | Горад | СтрКраінаана | Аэрапорт | Тып ПС | | --- | --- | --- | --- | --- | | Flydubai | Дубай |  ААЭ | Міжнародны аэрапорт Дубай | Boeing 737 | | SCAT | Актау |  Казахстан | Міжнародны аэрапорт Актау | СР | | Азимут | Краснадар |  Расія | Міжнародны аэрапорт Пашкоўскі | SSJ-100 | | Азимут | Ростоў-на-Доне |  Расія | Платаў | SSJ-100 | | ЮТэйр | Сочы |  Расія | Міждародны аэрапорт Сочы | | | ЮТэйр | Мінеральныя Воды |  Расія | Мінеральныя Воды | | | Победа | Сургут |  Расія | Сургут | Boeing 737-800 | | ЮТэйр | Масква |  Расія | Унукава | Boeing 737-500 | | Россия | Масква |  Расія | Унукава | Boeing 737-800 | | Победа | Масква |  Расія | Унукава | Boeing 737-800 | | Red Wings Airlines | Масква |  Расія | Дамадзедава | Boeing 767, Airbus A320 | | NordStar | Масква |  Расія | Дамадзедава | Boeing 737-800 | | Нордавиа | Масква |  Расія | Дамадзедава | Boeing 737-500 | | Nordwind Airlines | Краснаярск |  Расія | Міжнародны аэрапорт Краснаярск | Boeing 737-500 | | Победа | Санкт-Пецярбург |  Расія | Пулкава | Boeing 737-800 | | ЮВТ АЭРО | Казань |  Расія | Казань | | 7 ліпеня 2015 года, Расавіяцыя апублікавала на афіцыйным сайце пераклад ноты Пасольства Турцыі; у ноце гаворыцца аб прызначэнні Турэцкай авіякампаніі «Pegasus Airlines» рэгулярным перавозчыкам на дагаворнай лініі Стамбул — Махачкала — Стамбул. 3 жніўня 2018 года адкрыты авіямаршрут Махачкала — Казань. 10 кастрычніка адкрыты авіярэйс Махачкала — Краснадар. У кастрычніку 2020 адкрыты прамы рэйс у Екацярынбург (авіякампанія Red Wings). Транспартныя зносіны з Махачкалой --------------------------------- Аэрапорт звязаны з Махачкалой аўтобусным маршрутам: гарадскі маршрут 102 курсіруе ў дзённы час ад забаўляльнага цэнтра «Піраміда», размешчанага ў Рэдуктарным пасёлку. У ліпені 2018 года адкрыты маршрут мікрааўтобуса. Каля аэрапорта размешчана стаянка на некалькі дзясяткаў машын і аўтобусаў. Здарэнні -------- ТУ-154 дагестанскіх авіялініі. * 15 студзеня 2009 года на аэрадроме адбылося авіяцыйнае здарэнне — сутыкненне двух самалётаў Іл-76. * 29 кастрычніка 2023 года натоўп антысемітычна настроеных пагромшчыкаў прарвалася ў аэрапорт, выйшла на ўзлётна-пасадачную паласу і атачыла самалёт, які, як мяркуецца, прыляцеў з Ізраіля. Аэрапорт прайшлося закрыць для ліквідацыі наступстваў пагрому. Зноскі ------ 1. 1 2 История аэропорта **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 21 лютага 2016. 2. 1 2 *Магомедова, Аида*. «Мостоотряд-99» и «Эл Би СкайГлобал» получили право на реконструкцию аэропорта Махачкалы **(нявызн.)**. Кавказский узел (21 чэрвеня 2014). Архівавана з першакрыніцы 14 ліпеня 2014. Праверана 6 ліпеня 2014. 3. ↑ В столице Дагестана спустя два с лишним месяца вновь открылся аэропорт. После реконструкции он способен принимать самолеты практически всех типов, включая крупные Airbus и Boeing **(нявызн.)**. НТВ (20 снежня 2014). Архівавана з першакрыніцы 16 лютага 2016. 4. ↑ {{{загаловак}}}. Архівавана з першакрыніцы 23 лютага 2016. 5. ↑ В аэропорту Махачкалы начали строить международный терминал **(нявызн.)**. ТАСС. Архівавана з першакрыніцы 8 сакавіка 2016. Праверана 4 сакавіка 2016. 6. ↑ *Аида Магомедова*. Группа «Нафта» Сулеймана Керимова приобрела аэропорт Махачкалы **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Кавказский узел (9 чэрвеня 2014). Архівавана з першакрыніцы 14 ліпеня 2014. Праверана 16 чэрвеня 2014. 7. ↑ История Махачкалинского аэропорта **(нявызн.)**. mcx.aero. Архівавана з першакрыніцы 21 лютага 2016. 8. ↑ {{{загаловак}}}. Архівавана з першакрыніцы 29 лістапада 2014. 9. ↑ Объемы перевозок через аэропорты России за январь-декабрь 2014-2015 гг. **(нявызн.)**. Росавиация. Архівавана з першакрыніцы 17 ліпеня 2016. Праверана 16 студзеня 2018. 10. ↑ Объемы перевозок через аэропорты России за январь-декабрь 2015-2016 гг. **(нявызн.)**. Росавиация. Архівавана з першакрыніцы 21 лютага 2017. Праверана 16 студзеня 2018. 11. ↑ Объемы перевозок через аэропорты России за январь-декабрь 2016-2017 гг. **(нявызн.)**. Росавиация. Архівавана з першакрыніцы 1 лістапада 2020. Праверана 27 кастрычніка 2020. 12. ↑ Объемы перевозок через аэропорты России за январь-декабрь 2018 г. **(нявызн.)**. Росавиация. Архівавана з першакрыніцы 7 мая 2019. Праверана 27 кастрычніка 2020. 13. ↑ Объёмы перевозок через аэропорты России за январь-декабрь 2019 года **(нявызн.)**. Росавиация. Архівавана з першакрыніцы 30 кастрычніка 2020. Праверана 27 кастрычніка 2020. 14. ↑ Турецкая авиакомпания «Pegasus Airlines» назначена регулярным перевозчиком на договорной линии Стамбул — Махачкала — Стамбул **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 20 снежня 2016. Праверана 16 снежня 2016. 15. ↑ Между Махачкалой и Казанью открыто открыто прямое авиасообщение **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 14 красавіка 2020. Праверана 20 сакавіка 2019. 16. ↑ Из Краснодара открыли прямые рейсы в Махачкалу **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 5 мая 2020. Праверана 21 сакавіка 2019. 17. ↑ В Махачкале запустили автобусный маршрут до аэропорта **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 29 лютага 2020. Праверана 20 сакавіка 2019. 18. ↑ Ил-76 не разрулил (руск.). *Газета.Ru*. Архівавана з першакрыніцы 23 мая 2022. Праверана 23 мая 2022. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт

**Часлаў Сіповіч** (25 лістапада (8 снежня) 1914, в. Дзедзінка, Браслаўскі павет — 4 кастрычніка 1981, Лондан; Псеўданімы: *Васіль Друя (В. Д-я)*, *А. Дзедзінка (А. Дз-ка)*, *Крывічанін* i інш.) — беларускі каталіцкі святар усходняга абраду, рэлігійны i культурна-грамадскі дзеяч; гісторык, культуролаг, пісьменнік, публіцыст i перакладчык. Паходзіў з мнагадзетнай сялянскай сям'i беларусаў-католікаў Вінцука Сіповіча i Ядвігі Тычкі. У навуцы -------- Пачатковую адукацыю атрымаў дома. Вучыўся ў Друйскай гімназіі пры кляштары айцоў-марыянаў (з 1928). Пасля яе заканчэння вывучаў тэалогію i філасофію ў Віленскім універсітэце імя Стафана Баторыя, але не змог скончыць навучання з-за дзеянняў польскіх уладаў. Працягваў навучанне на тэалагічным факультэце папскага Грыгарыянскага ўніверсітэта ў Рыме. Вучыўся ў папскім Усходнім інстытуце, дзе падрыхтаваў i абараніў (19.12.1942) доктарскую дысертацыю, прысвечаную мітрапаліту Ясону Смагажэўскаму. Браў актыўны ўдзел у арганізацыі i дзейнасці Англа-беларускага таварыства. Выступаў з рэфератамі гісторыка-культуралагічнага характару на курсах беларусазнаўства. Член рэдкалегіі навуковага часопіса «The Journal of Byelorussian Studies». У царкве -------- Энкалпіён (ці панагія - нагрудны медальён) біскупа Чэслава Сіповіча. У ім - абраз Маці Божай Жыровіцкай. Захоўваецца ў Беларускай бібліятэцы і музеі імя Францішка Скарыны, Лондан. Манах-марыянін, тытулярны біскуп марыяметанскі, апостальскі візітатар беларусаў-католікаў у эміграцыі. Доктар багаслоўскіх навук (1942), адзін з беларускіх тэарэтыкаў i прапаведнікаў экуменізму. Каля 1933—1934 уступіў у навіцыят; прыняў часовы манаскі зарок (1934). Пасвечаны ў святары ў Рыме 16 чэрвеня 1940 г. Адначасова з навучаннем ва Усходнім інстытуце, выконваў абавязкі сакратара генеральнага кіраўніцтва ордэна айцоў марыянаў. Рэктар Беларускай каталіцкай місіі ўсходняга абраду ў Вялікабрытаніі (1947). Працаваў у Каардынацыйным камітэце па справах апекі (1949—1960). Удзельнік Другога Ватыканскага сабора (1962—1965), быў там абраны ў камісію па справах Усходніх Цэркваў. Генерал ордэна айцоў марыянаў у Рыме (1963—1969). Ганаровы віцэ-прэзідэнт Таварыства Яна Златавуста ў Лондане. У грамадскім жыцці ------------------ Магіла бацькоў Часлава Сіповіча з зямлёй з ягонай магілы ў в. Дзедзіна Магіла біскупа на могілках св. Панкрата ў Лондане (2008) Член Згуртавання беларусаў Вялікай Брытаніі. У складзе ініцыятыўнай групы беларускіх духоўных i свецкіх дзеячаў (П. Татарыновіч, Л. Гарошка, Л. Рыдлеўскі) хадайнічаў перад папам Піем XII аб адкрыцці Беларускай секцыі Ватыканскага радыё. Адзін з арганізатараў Беларускай школы Св. Кірылы Тураўскага i інтэрната пры Лонданскім доме марыянаў (1961). Iніцыятар i заснавальнік Беларускага дома айцоў марыянаў у Лондане. У жніўні 1965 абраны сябрам Управы беларускага адукацыйнага i дапамогавага фонду ў ЗША. Iніцыятар адкрыцця i заснавальнік Беларускай бібліятэкі і музея імя Францішка Скарыны (май 1971). Удзельнічаў у з’ездах беларускіх каталіцкіх святароў у эміграцыі (1961, 1972). Актыўна супрацоўнічаў з беларускімі эмігранцкімі перыядычнымі выданнямі («Беларус», «Бацькаўшчына», «Божым шляхам»). Публікаваў артыкулы рэлігійнай i культурна-грамадскай праблематыкі ў англамоўных выданнях. У перыядычным друку выступаў пад псеўданімамі. Зноскі ------ 1. ↑ Паводле загаду польскіх уладаў быў, разам з іншымі студэнтамі, выселены з Друйскага кляштара (9.7.1938), і не змог працягваць навучання ва ўніверсітэце, бо вяртацца ў Вільню яму не дазволілі польскія ўлады. 2. ↑ Па прапанове вышэйшых духоўных улад ордэна марыянаў. 3. ↑ Надсан А. Біскуп Чэслаў Сіповіч: сьвятар і беларус. - Мн.: БелФранс, 2004. - 57 с. 4. ↑ Пастановай Кангрэгацыі па справах Усходняй царквы. 5. ↑ Брытанская арганізацыя, створаная ў 1965 г. з мэтай пашырэння ў англамоўным свеце ведаў пра ўсходняе хрысціянства. Літаратура ---------- * *Гарбінскі Ю.* Беларускія рэлігійныя дзеячы XX стагоддзя. — Мінск-Мюнхен, 1999. * Бацькаўшчына (Мюнхен). 1960. № 125. * Надсан А. Біскуп Чэслаў Сіповіч: сьвятар і беларус. Мн. 2004. Архівавана 21 красавіка 2021. * The Journal of Byelorussian Studies (Лондан). 1981. Kн. 5. № 1. Спасылкі -------- * Інфармацыя на сайце «Catholic Hierarchy» * Часлаў Сіповіч (пол.) | | | | | --- | --- | --- | | Папярэднік**Станіслаус Шкутанс** | **Вярхоўны генерал марыянаў**1963 – 1969 | Пераемнік**Джозеф Сельскі** | | Папярэднік**Джордж Рэймэйкерз** | **Тытулярны біскуп Марыаммэ**1960 – 1981 | Пераемнік**Уладзімір Тарасевіч** | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV12408957 · GND: 138477434 · ISNI: 0000 0003 5618 7575 · LCCN: n87154215 · NKC: js2006342210 · NUKAT: n2006081906 · SUDOC: 113259697 · VIAF: 178994477 · БАП: 130493 | |

**Бітва пры Дэмбэ-Вельке** (польск.: Bitwa pod Dębem Wielkim, руск.: Сражение при Дембе-Вельке) — вялікая бітва паміж беларуска-польскімі паўстанцамі і расійскай арміяй падчас паўстання 1830—1831 гадоў. Напярэдадні ----------- На пачатку сакавіка 1831 года фельдмаршал граф Дзібіч рушыўся з галоўнымі сіламі да вусця Вепша, намагаючыся фарсіраваць там Віслу і накіравацца левым берагам да Варшавы. Для прыкрыцця берасцейскага тракта, фланга і тыла арміі быў пакінуты 6-ы корпус барона Розэна, у якім, пасля Бітвы пры Грохаве, заставалася каля 13 тыс. пяхоты і да 5 тыс. вершнікаў, пры 49 грамат. Беларуска-польскія паўстанцы, карыстаючысь тым, што другая частка расійскай арміі знаходзілася далей і не змагла б паспець прыйсці на дапамогу 6-га корпуса, вырашылі распачаць наступленне на корпус барона Розэна. Такім чынам, яны намагаліся адцягнуць Дзібіча ад пераправы праз Віслу. Ход бітвы --------- Тэатр баявых падзей (Карта з артыкула «Дэмбэ-Вельке» «Ваенная энцыклапедыя Сыціна») Сабраўшы да 40 тыс. пяхоты і кавалерыі, пры 116 гарматах, беларуска-польскія войскі ў ноч на 19 сакавіка выйшлі з Прагі і, перад усім, напалі на стаяўшы калі іх авангард расійскіх войскаў, якімі кіраваў генерал Гейсмар. Апошні, нягледзячы на тое, што некаторыя часткі яго войскаў былі аадрэзаныя (улічваючы, што Літоўскі полк, страціўшы свайго палкавога камандзіра, склаў зброю), па магчымасці стрымліваў праціўніка і, заснаўшы страны, быў вымушаны, каля 4 гадзін адыйсці да Дэмбэль-Вельке. Пасля чаго, ён з’яднаўся з галоўнымі сіламі, заняўшы пазіцыі ў гэтай вёсцы. Тады генерал Ян Скшынецкі вырашыў нанесці імглівы і моцны ўдар па праціўніку, што прывяло да таго, што расійская групоўка была практычна цалкам знішчана. Толькі дзякуючы таму, што на дапамогу рускім падыйшлі яшчэ тры палкі, у ніх атрымалася захаваць частку войскаў і адыйсці да Седльцы. Страты расейцаў дахадзілі да 5½ тысяч жаўнераў (з якіх каля 3 тысяч былі палоненыя). Наступствы бітвы ---------------- Пасля бітваў пры Дэмбэ-Вельке і Іган’е граф Дзібіч адмовіўся ад свайго намеру пераправіцца праз Віслу і штурмаваць Варшаву. Зноскі ------ 1. ↑ Mała Encyklopedia Wojskowa, Wydawnictwo MON, Warszawa 1967, Wydanie I Літаратура ---------- * Дембе-Вельке // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. * Мемуары барона Гейсмара изданные Владимиром Гейсмаром. «Русская старина» — 1881 год, книга 5-я. * Комментарий к мемуарам барона Гейсмара. «Русская старина» — 1882 год, книга 1-я. * Edmund Callier: *Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831*. Poznań: Drukarnia Dziennika Poznańskiego, 1887, s. 45. * *Mała Encyklopedia Wojskowa*, Wydawnictwo MON, Warszawa 1967, Wydanie I * Zbigniew Gnat-Wieteska, *Wawer — Dębe Wielkie Архівавана 12 жніўня 2020.*, «Rocznik Mińsko-Mazowiecki», z. 17, 2009, s. 7-29. * Szkic bitwy pod Dębem Wielkim, 31 III 1831 ze zbiorów Mazowieckiej Biblioteki Cyfrowej

**Алеа́ндр** (*Nérium*) — манатыпны род кветкавых раслін сямейства Кутровыя (*Apocynaceae*). Адзіны від — **Алеандр звычайны** (Nerium oleander), кусты, шырока распаўсюджаны ў субтрапічных рэгіёнах планеты. У якасці дэкаратыўнай расліны алеандр шырока выкарыстоўваецца ў ландшафтным дызайне ў рэгіёнах з субтрапічным кліматам. Культывуецца і як пакаёвая расліна, якая прыгожа цвіце. Алеандр — атрутная расліна, таму пры яго культываванні патрабуецца асцярожнасць. У соку алеандра ўтрымліваецца шэраг сардэчных гліказідаў, некаторыя з якіх знаходзяць медыцынскае выкарыстанне. Назва ----- Радавая назва *Nerium* утворана ад стар.-грэч.: νερος (*neros*) — *сыры*, што звязана з месцам, дзе звычайна расце расліны. Відавы эпітэт *oleander* паходзіць, магчыма, ад лац.: olea — *аліва* і стар.-грэч.: ἀνήρ (*aner*) або ανδρος (*andros*) — *мужчына*. Распаўсюджанне -------------- | | | --- | | Бутоны | | Кветка | | Махрыстыя кветкі | | Шматлікае насенне побач з плодам, які нядаўна раскрыўся | Радзіма алеандра — шырокая паласа сухіх і паўсухіх субтропікаў ад Марока і Партугаліі на захадзе да Паўднёвага Кітая на ўсходзе. Дзікі алеандр часта займае рэчышчы перасохлых рэк (крыкі, вадзі). На тэрыторыі былога СССР вырошчваецца на Паўднёвым беразе Крыма, Чарнаморскім узбярэжжы Каўказа, у Закаўказзі, паўднёвых раёнах Сярэдняй Азіі. Батанічнае апісанне ------------------- | | | --- | | | | Дзікая расліна алеандра з аголенымі каранямі. Туніс | Вечназялёныя кусты вышынёй 2—6 м. Лісце вузкае, да 10—15 см даўжынёй і да 3 см шырынёй,, ланцэтападобнае, супраціўнае. Кветкі яркія, простыя або махровыя, буйныя, духмяныя, у шчыткападобных суквеццях. Вяночак чырвоны, ружовы, белы ці жоўты. Плады — шматнасенныя лістоўкі, якія дасягаюць у даўжыню прыкладна 10 см. Размнажаюцца чаранкамі і насеннем. Таксічнасць ----------- Структура гліказіду алеандрыну Усе часткі расліны атрутныя, што звязана з утрыманнем у іх алеандрыну, карнерыну і іншых сардэчных гліказідаў. Сок алеандра, ужыты ўнутр, выклікае моцныя колікі ў людзей і жывёл, ірвоту і дыярэю, а затым прыводзіць да сур’ёзных праблем у дзейнасці сэрца і цэнтральнай нервовай сістэмы. Сардэчныя гліказіды, якія ён утрымлівае, могуць выклікаць спыненне сэрца. У сувязі з атрутнасцю расліны яе не рэкамендуецца размяшчаць у дзіцячых установах. Медыцынскае выкарыстанне ------------------------ У якасці лекавай сыравіны выкарыстоўваюць лісце алеандра (лац.: Folium Oleandri), якое ўтрымлівае кардыятанічныя гліказіды, галоўны з якіх маназід алеандрын, вытворнае алеандрыгеніну. Прэпараты, якія атрымліваюць з лісця, — нерыялін і карнерын, маюць выяўленыя кумулятыўныя ўласцівасці, — раней ужывалі ў растворах і таблетках як кардыятанічны сродак пры розных парушэннях сардэчна-сасудзістай дзейнасці. Культываванне ------------- Сеянец алеандра ва ўзросце двух месяцаў (вышыня расліны — каля 9 см) Расліна засухаўстойлівая, але цеплалюбная, хоць і выносіць зімовыя недоўгачасовыя паніжэнні тэмпературы да мінус 10 °C. Ідэальна расце ва ўмовах міжземнаморскага клімату. Ва ўмовах халаднейшага клімату алеандр вырошчваюць як кадушкавую расліну з зімовым утрыманнем у памяшканні (у цепліцы, аранжарэі), а таксама як пакаёвую расліну. Агратэхніка Для актыўнага і працяглага цвіцення расліне патрабуецца яркае сонечнае асвятленне. Глеба павінна быць добра дрэнажаванай. Размнажэнне — увесну насеннем, улетку чаранкамі. У тым выпадку, калі галіны занадта выцягнуты ў вышыню, куст можна амаладзіць, коратка абрэзаўшы галіны вясной. Сарты Выведзена мноства сартоў алеандра, якія адрозніваюцца габітусам (у тым ліку вышынёй сталых раслін — ад 1,8 да 3,5 м), афарбоўкай лісця, афарбоўкай вяночка; у некаторых сартоў кветкі простыя, у іншых — махрыстыя (з павялічанай колькасцю пялёсткаў). Сістэматыка ----------- Раней род Nerium L. разглядаўся як алігатыпны, звычайна адзначалася існаванне трох відаў, аднак пазней было агульнапрызнана, што няма істотных падстаў для вылучэння відаў Nerium indicum Mill. (Алеандр індыйскі) і Nerium odorum Sol. (Алеандр духмяны). Абедзве гэтыя назвы цяпер уваходзяць у сінаніміку віду Nerium oleander L. (Алеандр звычайны). Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя». 3. ↑ Сергей Бесараб Ядовитые декоративные растения в саду и огороде. Справочник // Хабр — habr.com, 23 ліпеня 2021, 14:58 4. 1 2 3 4 5 6 Вялікая савецкая энцыклапедыя, 1969—1978 5. 1 2 3 *Блинова К. Ф. и др.* Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие / Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — м: Высш. шк. 1990. — С. 217. — ISBN 5-06-000085-0. 6. 1 2 3 4 5 Батаніка 2006. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFБатаніка2006 (даведка) Літаратура ---------- * Алеандр // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1). * *Nerium* // Ботаника. Энциклопедия «Все растения мира»: Пер. с англ. = Botanica / ред. Д. Григорьев и др. — М.: Könemann, 2006. — С. 602. — 1020 с. — ISBN 3-8331-1621-8. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Алеандр * Олеандр // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)(Праверана 9 лютага 2013) * Information on Oleander toxicity Архівавана 5 сакавіка 2005. *International Oleander Society* (англ.) * Nerium oleander L. (англ.). *IPCS Poisons Information Monograph (PIM) 366*. IPCS. Архівавана з першакрыніцы 19 сакавіка 2014. Праверана 19 сакавіка 2014. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая расійская (старая версія) · Новы | | Таксанамія | APNI · EOL · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · The Plant List · Tropicos · WFO · Флора Кітая | | Нарматыўны кантроль | BNF: 15052400g · GND: 4172547-5 · LCCN: sh93009542 |

**Дагмар Энкельман** (ням.: Dagmar Enkelmann; нар. 5 красавіка 1956) — нямецкі палітык з партыі «Die Linke». У 2005 годзе Энкельман стала кіраўніком парламенцкага аддзялення партыі «Die Linke» у нямецкім Бундэстагу, якое пакінула ў 2013 годзе пасля страты свайго дэпутацкага месца. У снежні 2012 года яна стала старшынёй Фонду Розы Люксембург. Біяграфія --------- ### Раннія гады Нарадзілася ў Альтландсбергу, невялікім мястэчку недалёка ад Берліна. Дзявочае прозвішча — *Эберт*. У 1974 годзе скончыла школу ў суседнім Штраўсбергу. Аж да 1979 года з’яўлялася студэнткай гістарычнага факультэта Універсітэта імя Карла Маркса ў Лейпцыгу. Пасля завяршэння вучобы атрымала доктарскую ступень. У перыяд з 1979 па 1985 гг. яна выкладала гісторыю ў «Моладзевай акадэміі Вільгельма Піка FDJ». З 1985 па 1989 працавала аспірантам у Акадэміі грамадскіх навук Цэнтральнага Камітэта кіруючай партыі. Менавіта тут Эберт абараніла сваю доктарскую дысертацыю, азагалоўленую як «Аналіз і крытыка канцэпцый буржуазных ідэолагаў у Заходняй Германіі: крызісы ідэнтычнасці ўсходнегерманскай моладзі» (ням.: «Analyse und Kritik des Konzepts bürgerlicher Ideologen der BRD: Identitätskrise der Jugend der DDR»). ### Партыйная дзейнасць У 1977 годзе Дагмар Энкельман уступіла ў САПГ. Яна была кіруючай партыяй у ГДР. Тут Энкельман займалася прафсаюзнай працай. Пасля ўключэння ГДР у склад ФРГ партыя была перайменавана ў Партыю дэмакратычнага сацыялізму (ПДС). Энкельман увайшла ў яе, як і многія былыя члены САПГ. З 2003 па 2006 гг. займала пасаду намесніка кіраўніка ПДС. На рэгіянальных выбарах у Брандэнбургу ў 2004 годзе яна вылучыла сябе ў якасці альтэрнатывы прэзідэнту рэгіянальнага міністра Маціясу Платцэку з левацэнтрысцкай сацыял-дэмакратычнай партыі. Доля партыі ў галасаванні павялічылася да 28 %, што займала другое месца сярод сацыял-дэмакратаў. Гэта быў лепшы вынік, дасягнуты ПДС у Брандэнбургу пасля 1990 года. У выніку зліцця ў 2007 годзе ПДС і (значна меншым, але ўплывовым) руха WASG, Дагмар Энкельман стала членам партыі «Die Linke». ### Дэпутацтва Пасля ўз’яднання Германіі ў кастрычніку 1990 года, усходнегерманскі Фолькскамер і заходнегерманскі Бундэстаг былі фактычна аб’яднаны. Толькі 143 члена ўсходнегерманскай палаты на 400 месцаў захавалі месца ў аб’яднаным сходзе. Дагмар Энкельман стала адным з іх. Яна была пераабрана ў Бундэстаг у 1994. У 1998 годзе яна пакінула парламент. У перыяд з верасня 1999 года па кастрычнік 2005 года была членам Брандэнбургскага рэгіянальнага парламента («Ландтаг»), да 2004 года з’яўлялася членам выканаўчай улады рэгіянальнай партыі, прадстаўніком па пытаннях навакольнага асяроддзя і энергетычнай палітыкі і членам Камітэта па сельскай гаспадарцы і ахове навакольнага асяроддзя. На працягу 2004—2005 гг. Дагмар Энкельман была лідарам групы ПДС у ландтагу Брандэнбурга. У 2005 годзе Энкельман, пасля перавыбрання ў нямецкі Бундэстаг, стала кіраўніком парламенцкага аддзялення партыі «Die Linke». Зноскі ------ 1. ↑ Stammdaten aller Abgeordneten des Deutschen Bundestages Праверана 13 красавіка 2018.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q51850225'></a> 2. ↑ *Deutsche Nationalbibliothek* Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 11 снежня 2014.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578'></a> 3. ↑ *Helmut Müller-Enbergs]*. Enkelmann, Dagmar \* 5.4.1956 PDS-Politikerin **(нявызн.)**. *Wer war wer in der DDR?*. Ch. Links Verlag, Berlin & Bundesstiftung zur Aufarbeitung der SED-Diktatur, Berlin. Праверана 1 ліпеня 2017. 4. 1 2 3 4 *Christine Gohsmann; Jochen Weichold*. Vorwort ... Personengeschichte, Funktionen und Aktivitäten der Abgeordneten Dr. Dagmar Enkelmann im Deutschen Bundestag **(нявызн.)**. *Findbücher / 03 ... Bestand: Dr. Dagmar Enkelmann, MdB (1990 bis 1998)* VI-X. Rosa-Luxemburg-Stiftung. Gesellschaftsanalyse und Politische Bildung e.V. Berlin (Archiv Demokratischer Sozialismus). Праверана 1 ліпеня 2017. 5. 1 2 3 4 5 6 Dr. Dagmar Enkelmann **(нявызн.)**. *Abgeordnete der Fraktion DIE LINKE*. Fraktion DIE LINKE. im Bundestag. Праверана 1 ліпеня 2017. 6. ↑ "Miss Bundestag" teilt gegen die Linke aus **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Eines der bekanntesten Gesichter der Linkspartei, die als "Miss Bundestag" bekannte Dagmar Enkelmann, hat scharfe Kritik an der Politik ihrer Partei in Brandenburg geäußert. Die Linke habe in Brandenburg auf vielen Feldern an Vertrauen verloren, sagt sie in einem Interview mit der Märkischen Oderzeitung. Das scheine der Landesverband noch nicht verstanden zu haben.*. Verlagsgesellschaft Madsack GmbH & Co. KG, Hannover (Märkische Allgemeine / MAZ) (24 верасня 2013). Архівавана з першакрыніцы 15 красавіка 2020. Праверана 1 ліпеня 2017. 7. ↑ Dagmar Enkelmann übernimmt Vorsitz **(нявызн.)**. *Die Mitgliederversammlung der RLS hat einen neuen Vorstand gewählt. Enkelmann tritt die Nachfolge des langjährigen Vorsitzenden Heinz Vietze an.*. Rosa-Luxemburg-StiftungGesellschaftsanalyse und politische Bildung e. V. Berlin. Праверана 1 ліпеня 2017. 8. ↑ Ingo von Münch (author); Klaus-Michael Kodalle (editor-compiler). Die Promotion: eine gewöhnliche oder ungewöhnliche Prüfung?. — Der geprüfte Mensch: über Sinn und Unsinn des Prüfungswesens. — Königshausen & Neumann, 2006. — S. 67. — ISBN 978-3-8260-3300-1. 9. ↑ *Viola Neu*. Die Landtagswahl in Brandenburg am 19. September 2004 ... Wahlanalyse **(нявызн.)**. Konrad-Adenauer-Stiftung, Berlin (1 верасня 2004). Праверана 1 ліпеня 2017. 10. ↑ *Katrin Rautenberg (compiler)*. 20 Jahre Landtag Brandenburg ... Daten – Namen – Begebenheiten **(нявызн.)**(недаступная спасылка) (31 жніўня 2010). Архівавана з першакрыніцы 25 чэрвеня 2021. Праверана 3 ліпеня 2017. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | OpenSanctions | | Нарматыўны кантроль | GND: 129022659 · ISNI: 0000 0004 1748 3213 · LCCN: nr2002035039 · NLP: a0000003755026 · VIAF: 192101024 |

**Гісторыя Зямлі** апісвае найбольш важныя падзеі і асноўныя этапы развіцця планеты Зямля з моманту яе ўтварэння і да нашых дзён. Амаль усе галіны прыродазнаўства ўнеслі свой уклад у разуменне асноўных падзей мінулага Зямлі. Узрост Зямлі складае прыкладна траціну ўзросту Сусвету. У гэты прамежак часу адбылося велізарная колькасць біялагічных і геалагічных зменаў. Зямля ўтварылася каля 4,54 млрд гадоў таму шляхам акрэцыі з протапланетнага дыска, дыскападобнай масы газу, пылу, якія засталіся ад утварэння Сонца, які і даў пачатак Сонечнай сістэме. Вулканічная дэгазацыя стварыла першасную атмасферу, але ў ёй амаль не было кіслароду і яна была б таксічнай для людзей і сучаснага жыцця ў цэлым. Большая частка Зямлі была расплаўленай з-за актыўнага вулканізму і частых сутыкненняў з іншымі касмічнымі аб'ектамі. Адно з такіх буйных сутыкненняў, як належыць, прывяло да нахілу зямной восі і фарміравання Месяца. З часам такія касмічныя бамбардзіроўкі спыніліся, што дазволіла планеце астыць і ўтварыць цвёрдую кару. Дастаўленая сюды на планету каметамі і астэроідамі вада скандэнсіавалася ў аблокі і акіяны. Зямля стала, нарэшце, прыдатнай для жыцця, а самыя раннія яе формы ўзбагацілі атмасферу кіслародам. Па меншай меры першы мільярд гадоў жыццё на Зямлі існавала ў малых і мікраскапічных формах. Каля 580 мільёнаў гадоў таму ўзніклі складаныя шматклетачныя формы жыцця, а падчас кембрыйскага перыяду яны перажылі працэс хуткай дыверсіфікацыі ў большасць асноўных тыпаў. Каля шасці мільёнаў гадоў таму ад гамінідаў аддзялілася лінія гамініні, што прывяло да з'яўлення шымпанзэ (нашых бліжэйшых сваякоў з), і ў далейшым да сучаснага чалавека. З моманту фарміравання на нашай планеце стала адбываюцца біялагічныя і геалагічныя змены. Арганізмы бесперапынна развіваюцца, прымаюць новыя формы або выміраюць ў адказ на змены навакольнага асяроддзя. Працэс тэктонікі пліт грае важную ролю ў фарміраванні акіянаў і кантынентаў Зямлі, а таксама жыцця, якому яны даюць прытулак. Біясфера, у сваю чаргу, аказала значны ўплыў на атмасферу і іншыя абіятычныя ўмовы на планеце, такія, як утварэнне азонавага слоя, распаўсюджванне кіслароду, а таксама стварэнне глебы. Хоць людзі не здольныя ўспрымаць гэта ў сувязі з іх адносна кароткім перыядам жыцця, гэтыя змены працягваюцца і будуць працягвацца на працягу наступных некалькіх мільярдаў гадоў. Спасылкі -------- * Planetary Science Institute (англ.). — старонка па Тэорыі гіганцкага сутыкнення.. Архівавана з першакрыніцы 8 чэрвеня 2011. Праверана 11 лістапада 2012. * Southwest Research Institute (англ.). Архівавана з першакрыніцы 21 лістапада 2012. Праверана 11 лістапада 2012. * Computer modelling of the moon’s creation (англ.). — старонка аб з'яўленні Месяца.. Архівавана з першакрыніцы 23 кастрычніка 2010. Праверана 11 лістапада 2012. | ⛭✯ Зямля | | --- | | Гісторыя Зямлі | * Будучыня Зямлі * Узрост Зямлі * Геалагічная гісторыя Зямлі (англ.) * Геахраналагічная шкала * Гісторыя жыцця на Зямлі * Абледзяненне Зямлі * Парадокс слабага маладога Сонца * Тэорыя гіганцкага сутыкнення * Храналогія эвалюцыі | | | Геаграфія і геалогія | * Аўстралія * Азія * Антарктыда * Афрыка * Еўропа * Паўночная Амерыка * Паўднёвая Амерыка * Атлантычны акіян * Індыйскі акіян * Паўночны Ледавіты акіян * Ціхі акіян * Паўднёвы акіян * Атмасфера * Гідрасфера * Дрэйф кантынентаў * Зямная кара * Кантынент * Кара * Мантыя * Акіян * Структура Зямлі (англ.) * Суперкантынент * Тэктоніка пліт * Фігура Зямлі * Ядро * Маса | | Навакольнаеасяроддзе | * Біём * Біяразнастайнасць * Біясфера * Дзікая мясцовасць * Жывая прырода * Клімат * Прырода * Прыродная зона * Захаванне біяразнастайнасці (англ.) * Экалагічная ніша * Экалогія * Экасістэма | | Гл. таксама | * Дзень Зямлі * Свет * Стыхійнае бедства * Сутачнае вярчэнне Зямлі * Кольцы Зямлі * Гіпатэтычныя натуральныя спадарожнікі Зямлі | | * Катэгорыя:Зямля (планета) * Партал:Астраномія * Вікісховішча:Зямля |

У арыфметыцы **размах** набору, рада або выбаркі даных вызначаецца як розніца паміж найбольшым і найменшым значэннем, або як найбольшая розніца паміж максімумам і мінімумам выбаркі. Ён выражаецца ў тых жа адзінках вымярэння, што і ў арыгінальных даных. Тым жа часам у апісальнай статыстыцы, канцэпцыя размаху мае больш складанае значэнне. Так, размахам можна назваць найменшы інтэрвал, які ўключае ўсе даныя выбаркі і адзначае статыстычную дысперсію. З-за таго, што размах залежыць толькі ад двух крайніх значэнняў (назіранняў), ён найбольш выкарыстоўваецца для апісання дысперсіі невялікіх набораў даных. Непарыўныя незалежныя ідэнтычна размеркаваныя (НІР) выпадковыя велічыні ----------------------------------------------------------------------- Для {\displaystyle n} непарыўных незалежных і ідэнтычна размеркаваных выпадковых велічынь {\displaystyle X\_{1},X\_{2},...X\_{n}}з функцыяй размеркавання {\displaystyle G(x)} і функцыяй шчыльнасці імавернасці {\displaystyle g(x)}. У гэтым выпадку выпадковая велічыня {\displaystyle T\_{n}} абазначае іх размах, і вызначаецца як рознасць паміж найвялікшым і найменшым значэннем сярод {\displaystyle X\_{1},X\_{2},...X\_{n}}, такім чынам {\displaystyle T\_{n}=max(X\_{1},X\_{2},...X\_{n})-min(X\_{1},X\_{2},...X\_{n})}. ### Размеркаванне Размах {\displaystyle T\_{n}} мае інтэгральную функцыю размеркавання {\displaystyle F\{T\_{n}\leq t\}=n\int \_{-\infty }^{\infty }g(x)[G(x+t)-G(x)]^{n-1}{\text{d}}x}. (пры {\displaystyle t\geq 0}; калі {\displaystyle t<0}, то {\displaystyle F\{T\leq t\}=0}). Гумбель адзначаў, што «*прыгажосць гэтай формулы цалкам псуецца тым фактам, што агулам мы не можам выразіць {\displaystyle G(x+t)} з дапамогай {\displaystyle G(x)} і што лікавае інтэграванне задоўгае і ўтомнае*». Калі размеркаванне кожнай {\displaystyle X\_{i}} абмежаваны справа (або злева), тады асімптатычнае размеркаванне размаху роўна асімптатычнаму размеркаванню найвялікшай (найменшай) велічыні. Для больш агульных размеркаванняў асімптатычнае размеркаванне можа быць выражана як функцыя Беселя. ### Моманты Сярэдні размах задаецца формулай {\displaystyle n\int \_{0}^{1}x(G)[G^{n-1}-(1-G)^{n-1}]\,{\text{d}}G}. дзе {\displaystyle x(G)} — адваротная функцыя. У выпадку, калі кожная {\displaystyle X\_{i}} мае стандартнае нармальнае размеркаванне, сярэдні размах прадстаўляецца як {\displaystyle \int \_{-\infty }^{\infty }(1-(1-\Phi (x))^{n}-\Phi (x)^{n})\,{\text{d}}x}. Непарыўныя незалежныя неідэнтычна размеркаваныя (ННР) выпадковыя велічыні ------------------------------------------------------------------------- Для {\displaystyle n} непарыўных незалежных неідэнтычна размеркаваных выпадковых велічынь {\displaystyle X\_{1},X\_{2},...X\_{n}} з функцыямі размеркавання {\displaystyle G\_{1}(x),G\_{2}(x),...G\_{n}(x)} і функцыямі шчыльнасці імавернасці {\displaystyle g\_{1}(x),g\_{2}(x),...g\_{n}(x)}, размах мае функцыю размеркавання {\displaystyle F(t)=\sum \_{i=1}^{n}\int \_{-\infty }^{\infty }g\_{i}(x)\prod \_{j=1,j\neq i}^{n}[G\_{j}(x+t)-G\_{j}(x)]\,{\text{d}}x}. Дыскрэтныя НІР выпадковыя велічыні ---------------------------------- Для {\displaystyle n} дыскрэтных непарыўных незалежных ідэнтычна размеркаваных выпадковых велічынь {\displaystyle X\_{1},X\_{2},...X\_{n}} з функцыяй размеркавання {\displaystyle G(x)} і функцыяй шчыльнасці імавернасці {\displaystyle g(x)} размах {\displaystyle X\_{i}} — гэта размах выбаркі памерам {\displaystyle n} з папуляцыі з функцыяй размеркавання {\displaystyle G(x)}. Мы можам лічыць без страты агульнасці, што носьбіт кожнай {\displaystyle X\_{i}} — гэта {\displaystyle \{1,2,3,...N\}}, дзе {\displaystyle N} — дадатны цэлы лік або бясконцасць. ### Размеркаванне Размах мае функцыю размеркавання мас {\displaystyle f(t)={\begin{cases}\sum \_{x=1}^{N}[g(x)]^{n}&t=0\\[6pt]\sum \_{x=1}^{N-t}\left({\begin{alignedat}{2}&[G(x+t)-G(x-1)]^{n}\\{}-{}&[G(x+t)-G(x)]^{n}\\{}-{}&[G(x+t-1)-G(x-1)]^{n}\\{}+{}&[G(x+t-1)-G(x)]^{n}\\\end{alignedat}}\right)&t=1,2,3\ldots ,N-1.\end{cases}}} #### Прыклад Калі мы лічым, што {\displaystyle g(x)=1/N} — дыскрэтнае раўнамернае размеркаванне для ўсіх {\displaystyle x}, тады мы знойдзем, што {\displaystyle f(t)={\begin{cases}{\frac {1}{N^{n-1}}}&t=0\\[4pt]\sum \_{x=1}^{N-t}\left(\left[{\frac {t+1}{N}}\right]^{n}-2\left[{\frac {t}{N}}\right]^{n}+\left[{\frac {t-1}{N}}\right]^{n}\right)&t=1,2,3\ldots ,N-1.\end{cases}}} Звязаныя велічыні ----------------- Размах — гэта спецыфічны прыклад парадкавай статыстыкі. У прыватнасці, размах — гэта лінейная функцыя парадкавай статыстыкі, якая ўносіць яго ў поле L-ацэньвання. Гл. таксама ----------- * Матэматычная статыстыка Зноскі ------ 1. ↑ Размах выбаркі // Матэматычная энцыклапедыя / Гал. рэд. В.Бернік. — Мінск: Тэхналогія, 2001. — С. 302. 2. ↑ George Woodbury (2001). *An Introduction to Statistics*. p. 74. ISBN 0534377556. 3. ↑ Ю. H. Макарычев, Н. Г. Миндюк, С. Б. Суворова, И. С. Шлыкова (2007). "3". *Изучение алгебры в 7—9 классах. Пособие для учителей* [руская]. ISBN 978-5-09-024920-1.`{{cite book}}`: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 4. 1 2 3 E. J. Gumbel (1947). "The Distribution of the Range". *The Annals of Mathematical Statistics* [англійская]. **18** (3): 384–412. doi:10.1214/aoms/1177730387. JSTOR 2235736. 5. 1 2 Tsimashenka, I.; Knottenbelt, W.; Harrison, P. (2012). "Controlling Variability in Split-Merge Systems". *Analytical and Stochastic Modeling Techniques and Applications* (PDF). Lecture Notes in Computer Science. Vol. 7314. p. 165. doi:10.1007/978-3-642-30782-9\_12. ISBN 978-3-642-30781-2. 6. ↑ H. O. Hartley; H. A. David (1954). "Universal Bounds for Mean Range and Extreme Observation". *The Annals of Mathematical Statistics*. **25** (1): 85–99. doi:10.1214/aoms/1177728848. JSTOR 2236514. 7. ↑ L. H. C. Tippett (1925). "On the Extreme Individuals and the Range of Samples Taken from a Normal Population". *Biometrika*. **17** (3/4): 364–387. doi:10.1093/biomet/17.3-4.364. JSTOR 2332087. 8. 1 2 Evans, D. L.; Leemis, L. M.; Drew, J. H. (2006). "The Distribution of Order Statistics for Discrete Random Variables with Applications to Bootstrapping". *INFORMS Journal on Computing*. **18**: 19. doi:10.1287/ijoc.1040.0105. 9. ↑ Irving W. Burr (1955). "Calculation of Exact Sampling Distribution of Ranges from a Discrete Population". *The Annals of Mathematical Statistics*. **26** (3): 530–532. doi:10.1214/aoms/1177728500. JSTOR 2236482. 10. 1 2 Abdel-Aty, S. H. (1954). "Ordered variables in discontinuous distributions". *Statistica Neerlandica*. **8** (2): 61–82. doi:10.1111/j.1467-9574.1954.tb00442.x. 11. ↑ Siotani, M. (1956). "Order statistics for discrete case with a numerical application to the binomial distribution". *Annals of the Institute of Statistical Mathematics*. **8**: 95–96. doi:10.1007/BF02863574. 12. ↑ Paul R. Rider (1951). "The Distribution of the Range in Samples from a Discrete Rectangular Population". *Journal of the American Statistical Association*. **46** (255): 375–378. doi:10.1080/01621459.1951.10500796. JSTOR 2280515. Літаратура ---------- * *A Hald.* Statistical Theory with Engineering Applications (англ.). — John Wiley and Sons, Inc.; 1st Edition (January 1, 1952), 1952. — 783 с. — ISBN 978-0471340560. | ⛭Статыстыка | | --- | | | Апісальная статыстыка | | --- | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Непарыўныяданыя | | | | | --- | --- | | Каэфіцыент зруху | * Сярэдняе (Арыфметычнае, Геаметрычнае, Гарманічнае) * Медыяна * Мода | | Варыяцыя | * Размах * Ранг * Сярэдняе квадратовае адхіленне * Каэфіцыент варыяцыі * Квантыль (Дэцыль, Адсотак/Працэнціль/Перцэнціль/Цэнціль) | | Моманты | * Матэматычнае спадзяванне * Дысперсія * Асіметрыя * Эксцэс | | | Дыскрэтныяданыя | * Частата * Табліца кантынгентнасці | | | | | Выкарыстоўванне  (англ.) (бел. | | --- | | | | | | --- | --- | | Біястатыстыка | * Біяінфарматыка * Клінічнае выпрабаванне / даследаванне * Эпідэміялогія * Медыцынская статыстыка | | Інжынерная статыстыка  (англ.) (бел. | * Хемаметрыка  (руск.) (бел. * Тэхналагічная распрацоўка  (англ.) (бел. * Імавернасны дызайн  (англ.) (бел. * Кіраванне працэсамі  (руск.) (бел. / якасцю  (руск.) (бел. * Тэорыя надзейнасці  (англ.) (бел. * Ідынтыфікація сістэм  (руск.) (бел. | | Сацыяльная статыстыка | * Актуарныя разлікі * Перапіс насельніцтва * Статыстыка злачыннасці  (руск.) (бел. * Дэмаграфія * Эканаметрыка * Нацыянальныя рахункі  (англ.) (бел. * Афіцыйная статыстыка  (англ.) (бел. * Генеральная сукупнасць * Псіхаметрыя  (руск.) (бел. | | Прасторавая статыстыка  (англ.) (бел. | * Картаграфія * Статыстыка навакольнага асяроддзя  (англ.) (бел. * Геаінфармацыйныя сістэмы * Геаграфія * Крыгінг  (руск.) (бел. | | |

**Ананій Васільевіч Саба́шнікаў** (руск.: Ананий Васильевич Сабашников; 7 лістапада 1917 — 29 мая 2003) — удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, Герой Савецкага Саюза (1944). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў горадзе Вязнікі (Уладзімірская вобласць Расіі). У 1938 годзе скончыў Вязнікаўскі тэхнікум ільняной прамысловасці і працаваў на ільняной фабрыцы цеплатэхнікам, намеснікам механіка. 1 кастрычніка 1941 года быў прызваны ў Чырвоную Армію. Прайшоў падрыхоўку ў Гарахавецкіх лагерах каля горада Горкі і скончыў школу малодшых камандзіраў у Арзамасе. Прымаў удзел у баях пад Масквой, быў паранены. У лістападзе 1942 года скончыў Маскоўскае ваенна-палітычнае вучылішча, у 1943 годзе — курсы перападрыхтоўкі камандзіраў стралковых рот. Прымаў удзел у баях на Ленінградскім, Паўночна-Заходнім, 1-м Прыбалтыйскім і 2-м Беларускім франтах. Вызначыўся ў баях на тэрыторыі Віцебскай вобласці. 22—24 чэрвеня 1944 года стралковая рота гвардыі старшага лейтэнанта Сабашнікава прарвала абарону праціўніка каля вёскі Арэхі Шумілінскага раёна, каля вёскі Мамойкі Бешанковіцкага раёна першай фарсіравала раку Заходняя Дзвіна і захапіла плацдарм. Быў паранены, але не пакінуў поля бою. Перамогу сустрэў у Германіі. Працягваў службу ў Групе савецкіх войскаў у Германіі. У 1946 годзе звольнены ў запас у званні капітана. Вярнуўся на радзіму. У 1948 годзе скончыў Іванаўскую абласную партыйную школу. Да 1987 года на партыйнай і гаспадарчай рабоце. На працягу дваццаці гадоў узначальваў базу Ростэкстыльгандлю. Памёр А. В. Сабашнікаў 29 мая 2003 года. Быў пахаваны на Алеі Славы ў горадзе Вязнікі, у лістападзе 2015 года перапахаваны на Гарадскіх могілках. Узнагароды ---------- * Медаль «Залатая Зорка» (1944) * Ордэн Леніна (1944) * Ордэн Айчыннай вайны I ступені (1985) * Медаль «За абарону Масквы» * Медаль «За абарону Ленінграда» * Медаль «За перамогу над Германіяй у Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.» * Юбілейны медаль «50 год Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.» * медалі. Памяць ------ Ганаровы грамадзянін горада Вязнікі. Імя А. В. Сабашнікава занесены на Абеліскі Славы ў горадзе Вязнікі і гарадскім пасёлку Шуміліна. Зноскі ------ 1. ↑ БелЭн 2001. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFБелЭн2001 (даведка) 2. ↑ Портал «Память Народа» (руск.) 3. 1 2 3 4 5 6 7 8 Сабашников Ананий Васильевич на сайце «Героі краіны» (руск.) 4. ↑ Сабашников Ананий Васильевич // Партал «Память Народа» (руск.) Літаратура ---------- * Сабашнікаў Ананій Васілевіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 46—47. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). Спасылкі -------- * Сабашников Ананий Васильевич // Портал «Память Народа» (руск.) * Сабашников Ананий Васильевич // Музейный комплекс «Дорога памяти» Архівавана 5 мая 2021. (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Героі краіны |

Сённяшняя Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка — маладая дэмакратыя, унітарная парламенцкая рэспубліка. Складаецца з 9 правінцый. Член Афрыканскага саюза. У ПАР тры сталіцы: Прэторыя (адміністрацыйная), Кейптаўн (заканадаўчая), Блумфантэйн (судовая). У ХХ-ХХІ ст. ПАР застаецца адной з нешматлікіх афрыканскіх краін, што не зведалі ані дзяржаўных пераваротаў, ані грамадзянскіх войнаў. Падзел улад ----------- ### Выканаўчая ўлада ПАР — парламенцкая рэспубліка. Пры гэтым, у адрозненне ад большасці парламенцкіх рэспублік, прэзідэнт ПАР узначальвае яшчэ і ўрад краіны. Прэзідэнт абіраецца са складу партыі, што перамагла ў парламенцкіх выбарах адразу пасля іх правядзення. Такім чынам, пяцігадовы тэрмін паўнамоцтваў лідара дзяржавы супадае з часам дзеяння новага складу парламента. У лютым 2018 прэзідэнт Джэйкаб Зума, абвінавачаны ў маштабнай карупцыі, сышоў з пасады, прэзідэнтам стаў ягоны калега па партыі, віцэ-прэзідэнт Сірыл Рамафоса. ### Заканадаўчая ўлада Заканадаўчая ўлада належыць парламенту, які складаецца з дзвюх палат. Нацыянальная асамблея — ніжняя палата — мае 400 членаў, што абіраюцца кожныя 5 гадоў па прапарцыйнай сістэме з партыйных спісаў. Верхняя палата завецца Нацыянальным саветам правінцый, у ёй засядаюць 90 сенатараў — па 10 ад кожнай з 9 правінцый. Найбуйнейшая палітычная партыя, якой з часу адмены апартэіду нязменна належыць большасць месцаў у абедзвюх палатах, — Афрыканскі нацыянальны кангрэс. Другая ўплывовая партыя — Дэмакратычны альянс. ### Судовая ўлада Судовая сістэма складаецца з наступных інстанцый: Вярхоўны Апеляцыйны Суд, высокія суды і суды магістратаў. Вярхоўны Апеляцыйны Суд з’яўляецца галоўнай судовай інстанцыяй у Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі па крымінальных справах. Ён знаходзіцца ў Блумфантэйне, «судовай сталіцы» краіны. Вярхоўны суд мае права скасаваць неканстытуцыйныя рашэнні парламента. Права ----- У выніку падзення палітыкі апартэіду і наступных доўгіх працэсаў заканатворчасці ў 1990-х гадах прававая сістэма ПАР была цалкам перагледжана, і з яе была выключана ўсялякая дыскрымінацыя па расавай прыкмеце. У 1994 годзе быў заснаваны Канстытуцыйны суд. У краіне дзейнічае Канстытуцыя, прынятая ў 1996 годзе. Яна абараняе і гарантуе ўсе міжнародна прызнаныя правы чалавека. Прававая сістэма ПАР увабрала ў сябе элементы адразу трох прававых сем’яў: рамана-германскай, англа-саксонскай і традыцыйнай. У цэлым, у сучаснай Паўднёвай Афрыцы пераважае рамана-германскае права, г. зн. назіраецца вяршэнства закона над усімі прававымі рашэннямі і выразны падзел права на прыватнае і публічнае. ### Крымінальнае права Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка — адна з нешматлікіх краін, дзе дзейнічае крымінальнае права па англійскім ўзоры. Яно не кадыфікавана. Пры рэжыме апартэіду для чорнага насельніцтва існавалі асобныя мясцовыя суды («суды правадыроў»), суддзямі у якіх былі таксама пераважна чорныя. У той жа час у агульнай судовай сістэме пераважная большасць суддзяў былі белымі. Асабліва жорсткія меры пакарання былі прадугледжаны для праціўнікаў палітычнага рэжыму — аж да смяротнага пакарання. Дазвалялася затрымліваць людзей на 5 сутак без суда і следства. Пасля падзення апартэіду многія нормы былі перагледжаныя. У 1994 годзе адменены Акт аб Унутранай Бяспецы, у 1995 годзе — смяротнае пакаранне, а ў 1997 годзе — юрыдычная лупцоўка. Пры пераглядзе прававой сістэмы ў 90-х гадах у краіне былі ўзаконеныя гомасэксуальныя шлюбы, што робіць яе адзінай у гэтым родзе краінай у Афрыцы. Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ------------------------------------ Правінцыі ПАР ПАР — унітарная рэспубліка, мае ў сваім складзе 9 правінцый: * Заходне-Капская правінцыя * Усходне-Капская правінцыя * Паўночна-Капская правінцыя * Гаўтэнг * Квазулу-Натал * Фры-Стэйт (Свабодная дзяржава) * Мпумаланга * Лімпопа * Паўночна-Заходняя правінцыя Адносіны з Рэспублікай Беларусь ------------------------------- Дыпламатычныя адносіны ўсталяваныя ў 1993. Пасольства Беларусі ў ПАР адкрыта ў 2000. У 2000-я гады ажывіліся кантакты на розных узроўнях. Прэзідэнты Беларусі і ПАР сустракаліся ў верасні 2006 у Гаване, адбыліся візіты ў Беларусь кіраўнікоў парламента ПАР, міністра замежных спраў, міністра мінеральных рэсурсаў і энергетыкі, іншых высокіх асоб ПАР; міністр замежных спраў Беларусі наведаў ПАР у жніўні 2006. Візіты на вышэйшым узроўні планаваліся на 2008. У ліпені 2007 беларускім бокам было прапанавана пашырыць эканамічнае і навукова-тэхнічнае супрацоўніцтва: стварыць сумесную спадарожнікавую групоўку, пабудаваць на тэрыторыі ПАР наземны комплекс прыёму інфармацыі, распрацаваць сумесныя праекты ў галіне фармакалогіі, энергетыкі, вытворчасці будаўнічых матэрыялаў, розныя інвестыцыйныя праекты з удзелам паўднёва-афрыканскіх фірм. Зноскі ------ 1. ↑ Правовая система ЮАР(недаступная спасылка), South African | ⛭ Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка ў тэмах | | --- | | Гісторыя | Капская калонія • Трансвааль • Аранжавая Свабодная дзяржава • Паўднёва-Афрыканскі Саюз | | Сімвалы | Герб • Сцяг (спіс сцягоў) • Гімн (Nkosi Sikelel' iAfrika • Die Stem van Suid-Afrika) | | Палітыка | Канстытуцыя • Парламент • Прэм’ер-міністр • Знешняя палітыка | | Узброеныя сілы | Ваенна-марскія сілы · Ваенна-паветраныя сілы · Сухапутныя войскі | | Эканоміка | Валюта • Іаганесбургская фондавая біржа • Сельская гаспадарка • Турызм (нацыянальныя паркі • сусветная спадчына) | | Транспарт | Авіякампаніі • Аэрапорты • Чыгуначны транспарт | | Геаграфія | Сталіцы: Прэторыя, Кейптаўн, Блумфантэйн • Гарады | | Адміністрацыйны падзел | Акруга (гарадскія акругі • раёны • мясцовыя муніцыпалітэты) | | Грамадства | Насельніцтва • Мовы (Служба нацыянальных моў) • Навука • Адукацыя • Рэлігія (індуізм • праваслаўе) | | Спорт | Алімпійскія гульні • SAFA • Premier Soccer League • SA Tennis Open • Гран-пры Паўднёвай Афрыкі | | Культура | Літаратура • Музыка • Святы • Кухня • Вінаробства | | **Партал «ПАР»**  •  **Праект «ПАР»** | | Краіны Афрыкі: Палітыка | | --- | | Алжыр · Ангола · Батсвана · Бенін · Буркіна-Фасо · Бурундзі · Габон · Гамбія · Гана · Гвінея · Гвінея-Бісау · Джыбуці · Егіпет¹ · Замбія · Зімбабвэ · Каба-Вердэ · Камерун · Каморы · Кенія · Дэмакратычная Рэспубліка Конга · Рэспубліка Конга · Кот-д’Івуар · Лесота · Ліберыя · Лівія · Мадагаскар · Мазамбік · Малаві · Малі · Марока · Маўрыкій · Маўрытанія · Намібія · Нігер · Нігерыя · ПАР · Паўднёвы Судан · Руанда · Самалі · Сан-Тамэ і Прынсіпі · Сейшэльскія Астравы · Сенегал · Судан · Сьера-Леонэ · Танзанія · Тога · Туніс · Уганда · Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка · Чад · Экватарыяльная Гвінея · Эрытрэя · Эсваціні · Эфіопія | | Азорскія астравы · Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне · в. Узнясення · Канарскія а-вы · Мадэйра · Маёта · Мелілья · Рэюньён · в. Святой Алены · Сеўта · а-вы Трыстан-да-Кунья · Французскія Паўднёвыя і Антарктычныя тэрыторыі | | Сахарская Арабская Дэмакратычная Рэспубліка · Самаліленд | | ¹ Часткова ў Азіі | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Ларуса | | Нарматыўны кантроль | LCCN: sh85125486 |

**Гуджарат** (гудж.: ગુજરાત, хіндзі: गुजरात), штат на захадзе Індыі. Самы высокаіндустрыялізаваны штат Індыі — дае 19,8 % агульнага аб’ёму прамысловай прадукцыі краіны. Гранічыць з Пакістанам на паўночным захадзе, а таксама са штатамі Раджастхан на паўночным усходзе, Мадх’я-Прадэш на ўсходзе, Махараштра і саюзнымі тэрыторыямі Дадра і Нагархавелі і Даман і Дыу на поўдні, абмываецца Аравійскім морам на захадзе. Займае 7-е месца сярод штатаў па плошчы (196 024 км²) і 10-е па насельніцтву (50,6 млн чалавек, 2001). Адміністрацыйны цэнтр — Гандзінагар. Буйнейшы горад і эканамічны цэнтр штата — Ахмедабад. 3-і па велічыні горад — Вадодара. Геаграфія --------- Тэрыторыя Гуджарата ўключае некалькі геаграфічных рэгіёнаў. На поўначы і ўсходзе Дэканскае пласкагор’е паступова пераходзіць у раўніну з характэрнымі для яе ўрадлівымі пашамі, сухімі і вільготнымі лясамі. На паўднёвым усходзе месцяцца Заходнія Гаты і вузкі Конканскі бераг. Заходняя частка штата ўключае прыліўныя землі дэльты ракі Інд і гліністую саланчаковую пустыню Качскі Ран. На ўзбярэжжы Аравійскага мора вылучаецца паўвостраў Катхіявар. Яго цэнтр заняты гарамі, астатнія раёны — сухія нізіны і раўніны. Важны гісторыка-геаграфічны раён Катхіявара — Саўраштра. У ім захаваўся знакаміты Гірскі лес, які насяляюць апошнія азіяцкія львы. Буйныя рэкі: Сабарматы, Тапты, Нармада. Палітыка -------- З 2001 ва ўладзе ў штаце знаходзіцца Бхаратыя джаната парты. Партыйныя кіраўнікі абвінавачваліся ў неўмяшальніцтве падчас антымусульманскіх беспарадкаў у 2002, калі загінула па розных падліках ад адной да трох тысяч мусульман. У выніку пазіцыі партыі ў штаце крыху аслабелі — на выбарах у Лок Сабху ў 2004 яна атрымала 14 месцаў у парламенце ад Гуджарата супраць 12 у Індыйскага нацыянальнага кангрэса, тады як на выбарах у 1999 атрымала ўсе 26. Эканоміка --------- Адзін з самых эканамічна развітых і багатых штатаў Індыі. Асноўныя галіны прамысловасці: машынабудаванне, хімічная, нафтахімічная, фармацэўтычная, лёгкая, харчовая прамысловасць, вытворчасць будаўнічых матэрыялаў. Здабываюцца соль (звыш 60 % нацыянальнага аб’ёму здабычы), марганец, вапняк, флюарыт, баксіты, буры вугаль, нафта (апошняя — з 1960, геолагаразведка праведзена пры дапамозе СССР). Гуджарат — важны баваўнаводчы раён Індыі: тут вырошчваюцца лепшыя ў краіне гатункі бавоўны; на долю Гуджарата прыходзіцца звых 1/5 плошчы (1,7 млн га) і больш 1/4 агульнаіндыйскай вытворчасці бавоўны (каля 300 тыс. т у год). Вырошчваюцца таксама рыс, арахіс, кукуруза, пшаніца, бабовыя, тытунь. Разводзяць буйвалаў і зебу (Гуджарат — буйнейшы вытворца малака ў Індыі), авечак, коз. Насельніцтва ------------ Асноўнае насельніцтва Гуджарата складаюць гуджаратцы, якія размаўляюць на гуджарацкай мове. Нягледзячы на моўнае адзінства, гуджаратцы вельмі адрозніваюцца культурна і рэлігійна. Частка насельніцтва згуртавана ў племянныя аб'яднанні, прызнаныя з боку дзяржавы. Сярод іх ёсць гурджары — супольнасць цэнтральнаазіяцкага паходжання, ад наймення якой паходзіць назва штата. Племя сіддзі паходзіць з Афрыкі, але прыняло многія рысы індыйскай культуры. Племя гармаці захоўвае качавы лад, часцяком параўноўваецца з еўрапейскімі цыганамі. Дарэчы, многія даследчыкі мяркуюць, што Гуджарат сапраўды з'яўляецца прарадзімай цыганоў. Згодна старажытным паданням, Гуджарат — прарадзіма сінгалаў Шры-Ланкі, яшчэ аднаго арыйскага народа. Стракатасць племянных культур асабліва заўважна ў Саўраштры, дзе захоўваюцца народныя строі і многія звычаі традыцыйнага ладу. На захадзе і поўначы штата здаўна жывуць сіндхі і раджастханцы, на паўднёвым усходзе — конкані. Згодна перапісу насельніцтва 2011 г. 88,6% насельнікаў Гуджарата — індуісты, 9,7% — мусульмане, 1% — джайны, 0,5% — хрысціяне. Вельмі невялікая колькасць вернікаў прадстаўлена зараастрыйцамі, але гістарычна прадстаўнікі гэтай рэлігіі адыгрывалі важную ролю. З іх колаў паходзяць носьбіты прозвішча Гандзі. Толькі 0,1% гуджаратцаў не звязвае сябе з рэлігіяй. Падзел па рэлігійнаму прынцыпу ўскладняе ўзаемныя адносіны паміж рознымі групамі. Падчас пераўтварэння Брытанскай Індыі ў Індыю і Пакістан паміж гуджарацкімі індуістамі і мусульманамі адбываліся крывавыя канфлікты. Многія гуджарацкія мусульмане былі вымушаны пакінуць радзіму і ператварыцца ў мухаджыраў. Характэрна, што гуджарацкі індуіст Махатма Гандзі стаў заснавальнікам Індыйскай дзяржавы, а гуджарацкі мусульманін Мухамед Алі Джына — Пакістана. Зноскі ------ 1. ↑ archINFORM — 1994. Праверана 6 жніўня 2018.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q265049'></a> Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Гуджарат * Урад штата * Геаграфія * Геалагічная карта Архівавана 26 мая 2019. | ⛭Штаты і тэрыторыі Індыі | | --- | | Штаты | * Андхра-Прадэш * Аруначал-Прадэш * Адыша * Асам * Біхар * Гоа * Гуджарат * Джаму і Кашмір * Джхаркханд * Заходняя Бенгалія * Карнатака * Керала * Мадх’я-Прадэш * Маніпур * Махараштра * Мегхалая * Мізарам * Нагаленд * Пенджаб * Раджастхан * Сікім * Тамілнад * Трыпура * Утар-Прадэш * Утаракханд * Хар’яна * Хімачал-Прадэш * Чхатысгарх | Сцяг Індыі | | Саюзныя тэрыторыі | * Андаманскія і Нікабарскія астравы * Дадра і Нагархавелі і Даман і Дыу * Ладакх * Лакшадвіп * Нацыянальная сталічная тэрыторыя Дэлі * Пандышэры * Чандыгарх | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Іраніка · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX459689 · BNF: 11866148n · CiNii: DA07529488 · GND: 4118450-6 · ISNI: 0000 0001 0658 0454 · LCCN: n81063244 · LNB: 000300849 · NKC: ge477686 · NLA: 36344033 · SUDOC: 026409003 · VIAF: 126678513 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Сташэўскі. **Васіль Пятровіч Сташэ́ўскі** (11 (23) сакавіка 1895, в. Свінка, цяпер в. Лугавая, Капыльскі раён, Мінская вобласць — 29 кастрычніка 1937, Менск, НКУС) — беларускі драматург, перакладчык, празаік, грамадскі дзеяч. Псеўданім: *Базыль Сташэўскі*. Крыптанімы: *В. С.; В.Ст.* Біяграфія --------- У 1914 годзе скончыў Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю. Удзельнічаў у Першай сусветнай вайне. У 1919—1920 гадах настаўнічаў. У шэрагах Чырвонай Арміі на польска-савецкай вайне. У 1920—1921 гадах працаваў ваенкамам і загадчыкам аддзела асветы Магілянскага валаснога рэўкама, сакратар Нясвіжскага павятовага ваенкамата, загадчык беларускага пададзела Менскага павятовага аддзела народнай асветы. У 1923 годзе працаваў настаўнікам. У 1924 годзе скончыў Менскі настаўніцкі інстытут. Працаваў настаўнікам у Оршы, з 1927 года быў адказным сакратаром літаратурнага аб’яднання «Маладняк», з 1929 года — аб’яднання «Полымя». У 1928—1929 гадах у газеце «Савецкая Беларусь». Сябра Саюза пісьменнікаў Беларусі з 1934 года. Арыштаваны 4 лістапада 1936 года. Асуджаны 28 кастрычніка 1937 года да найвышэйшай меры пакарання з канфіскацыяй маёмасці. Расстраляны. Рэабілітаваны 8 чэрвеня 1957 года. Творчасць --------- Друкаваўся з 1923 года, першую п’есу «На другі дзень» апублікаваў у 1926 годзе. Аўтар больш чым 20 п’ес: «Бацька і сын» (1927), «Музыка Цвілеўскі», «Спявай, вясна!» (абедзве 1928), «Архангелы з крэсаў» (1929), «Віхор» (1930), «На варце» (1932), «На платформу» (1934), «Самсон і Людміла» (1936), «Мікола Гоман» (паст. 1936) і інш. Выдаў кнігі нарысаў «Гаворыць Асінстан…», «Па сонечным шляху», «Чырвоны сцяг» (усе 1930), «Койданаўская МТС» (1931), «Каласіцца зямля» (1932). Найлепшыя творы Васіля Сташэўскага вылучаюцца добрым веданнем жыцця, арыгінальным спалучэннем лірызму, тонкага гумару з публіцыстычнай скіраванасцю. На беларускую мову пераклаў аповесць Івана Мікітэнкі «Вуркаганы», п’есу Міраслава Ірчана «Сям’я шчотачнікаў», паасобныя творы Аляксандра Афінагенава, Аляксандра Карнейчука, Івана Качаргі, Івана Ле, Івана Сенчанкі і інш. Пісаў для дзяцей. Сям’я ----- Жонка — Сташэўская Лідзія Пятроўна (нар. 2 кастрычніка 1908 года ў Мінску). Арыштаваная 5 лістапада 1937 года ў Менску, 28 кастрычніка асуджаная асаблівай нарадай НКУС як «член сям’і расстралянага ворага народа» да 8 гадоў лагераў і этапаваная ў Карагандзінскі лагер НКУС (Казахская ССР.) Вызваленая 6 лістапада 1945 года. Далейшы лёс невядомы. Рэабілітаваная 24 ліпеня 1956 года. Зноскі ------ 1. ↑ БелЭн 2002. 2. 1 2 ЭГБ 2001. 3. 1 2 Сташэўскі Васіль Пятровіч на сайце анлайн-энцыклапедыі «Беларусь у асобах і падзеях» 4. ↑ Маракоў У. Сташэўскі Васіль Пятровіч // Ахвяры і карнікі Літаратура ---------- * *Сташэ́ўскі Васіль Пятровіч.* Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. Чыгрын І. П.. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). * *Іван Чыгрын, Уладзмір Ляхоўскі.* Сташэ́ўскі Васіль Пятровіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2001. — С. 424. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0214-8. * Станішэўскі Васіль Пятровіч Архівавана 14 верасня 2011. // *Маракоў Л. У.* Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі, 1794—1991. Энц. даведнік. У 10 т. Т. 2. — Мн:, 2003. ISBN 985-6374-04-9. * Сташэўскі Васіль // Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік / Склад. А. К. Гардзіцкі. Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — 653 с.: іл. — ISBN 5-340-00709-X. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | s: | Васіль Пятровіч Сташэўскі ў Вікікрыніцах | | commons: | Васіль Пятровіч Сташэўскі на Вікісховішчы | | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | БАП: 130326 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Варатар. Андрэй Мезін, варатар беларускай зборнай, на паштовай марцы Беларусі **Варата́р** у хакеі — ігрок, асноўнай задачай якога на пляцоўцы ёсць абарона варот ад трапляння ў яе шайбы. Звычайна варатар гуляе ў ці побач з зонай, якая называецца варатарскай пляцоўкай. Каб звузіць вугал абстрэлу варот, ён трымаецца на краі пляцоўкі. Дзеля абароны ад удараў шайбы варатар носіць адмысловае адзенне, якое адрозніваецца ад усіх астатніх ігракоў. Варатары — адны з найбольш каштоўных ігракоў на пляцоўцы, паколькі іх майстэрства можа вырашыць вынік гульні. Кожная каманда можа мець на пляцоўцы толькі аднаго варатара. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Варатар (хакей) * Статыстыка варатароў з 1984 года (англ.) | Пазіцыі хакеістаў на пляцоўцы | | --- | | *Нападаючыя:* | | Левы крайні | Цэнтральны | Правы крайні | | *Абаронцы:* | Левы абаронца | Правы абаронца | | *Варатар:* | Варатар | | Форвард | Тафгай | Зачэпа | Капітан | Трэнер | Суддзі | | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | NKC: ph120782 |

**Калона ў гонар Маці Божай** ці **Марыйная калона**— калона, размешчаны на Старамесцкай плошчы ў Праге Гісторыя -------- Марыйная калона была збудавана ў XVII стагоддзі як вотум удзячнасці жыхароў Прагі за абарону горада ад шведскага нападу ў 1648 годзе. У 1918 годзе калону ў гонар Маці Божай разбурыў натоўп антыклерыкальных радыкалаў, якія лічылі гэты рэлігійны сімвал увасабленнем прыгнёту Чэхіі пад панаваннем Аўстра-Венгерскай дынастыі Габсбургаў. Рэканструкцыя ------------- Першыя спробы аднавіць знішчаны помнік сакральнай архітэктуры чэшскага барока рабіліся ўжо ў 1918 годзе, аднак з-за складанага палітычнага і міжнароднага становішча ў тыя часы, напрыканцы Першай сусветнай вайны. Адразу ж пасля «Аксамітнай рэвалюцыі» ў 1989 годзе, якая паклала канец савецкаму дамінаванню ў Чэхіі, простыя людзі стварылі камітэт па аднаўленні Марыйнай калоны. Працы па аднаўленні распачаліся 17 лютага 2020 года. Рэканструкцыю шаснаццаціметровай калоны, якую вянчае фігура Маці Божай вышынёю ў два метры, вёў чэшскі скульптар Пётр Ваня і яго супрацоўнікі. 4 чэрвеня 2020 года на Старамесцкай плошчы, на адноўленую Марыйную калону была ўстаноўлена фігура Маці Божай. Зноскі ------ 1. 1 2 Drobné památky.cz Праверана 17 студзеня 2021.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q94426195'></a> 2. ↑ У гістарычным цэнтры Прагі зноў устанавілі зруйнаваную сто гадоў таму калону ў гонар Маці Божай

**Гансвурст** (ням.: Hanswurst, таксама ням.: Hans Wurst, літаральна — Цімох-каўбаса) — камічны персанаж нямецкага народнага тэатра. З'явіўся ў 16 ст. у фастнахтшпілях. У 17 ст. разам з Пікельгерынгам атрымаў распаўсюджванне як галоўная асоба камічных інтэрмедый, якая аб'ядноўвала разнастайныя часткі паказаў вандроўных труп. Гансвурст — прасцяк і хітрун, вясёлы забіяка, баязлівец і абжора, весяліў гледачоў фарсавымі жартамі і трукамі. Існавалі нямецкая і аўстрыйская (блізкая да італьянскага арлекіна) разнавіднасці Гансвурста. Літаратура ---------- * Hugo Aust, Peter Haida, Jürgen Hein: *Volksstück. Vom Hanswurstspiel zum sozialen Drama der Gegenwart,* München: Beck 1996. ISBN 3-406-33606-X * Beatrix Müller-Kampel: *Hanswurst, Bernadon, Kasperl: Spaßtheater im 18. Jahrhundert*. Paderborn [u.a.] : Schöningh, 2003, ISBN 3-506-75812-8. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | BNF: 121658697 · GND: 4132523-0 · LCCN: sh85058775 · VIAF: 316435575 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Адкрыты ўніверсітэт. **Ізраільскі адкрыты ўніверсітэт** (іўр.: האוניברסיטה הפתוחה, англ.: Open University of Israel) — ізраільская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, сядзіба якой знаходзіцца ў горадзе Раанана. Універсітэт унікальны тым, што не патрабуе школьнага атэстата, экзамену або іншага ўступнага іспыту для паступлення на бакалаўрыят. Патрабаванні да прыёму на магістарскія праграмы падобныя на патрабаванні іншых універсітэтаў. Метады навучання ва ўніверсітэце заснаваны ў асноўным на тэхналогіях дыстанцыйнага навучання з магчымасцю вочнага навучання. Кампусы размешчаны ў Раанане, Тэль-Авіве, Іерусаліме, Хайфе, Беэр-Шэве, Гіват-Хавіве і Назарэце, у дадатак да прыблізна пяцідзесяці навучальных цэнтраў, размешчаных па ўсёй краіне. Большасць студэнтаў вучацца дыстанцыйна са сваіх дамоў. Як і ў іншых вышэйшых навучальных установах, заканчэнне гэтай ВНУ залежыць ад паспяховага выканання патрабаванняў да адукацыйнай ступені. Таксама патрабуецца валоданне англійскай мовай. Універсітэт прапануе ступень бакалаўра, а таксама шэраг магістарскіх праграм і доктарскую праграму ў галіне адукацыі. Структура --------- * Дэпартамент гісторыі, філасофіі і юдаікі * Дэпартамент мовазнаўства, літаратуры і мастацтва * Дэпартамент матэматыкі і інфарматыкі * Дэпартамент прыродазнаўства і навук аб жыцці * Дэпартамент кіравання і эканомікі * Дэпартамент сацыялогіі, паліталогіі і камунікацый * Дэпартамент адукацыі і псіхалогіі Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ізраільскі адкрыты ўніверсітэт * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўніверсітэта | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · LinkedIn · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram · TikTok · YouTube | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Кароткая яўрэйская | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 13184229n · GND: 515806-0 · ISNI: 0000 0004 0604 7424 · LCCN: n78074936 · Microsoft: 164950643 · NKC: kn20141105005 · NLA: 35497492 · SUDOC: 03536064X · VIAF: 153610810 | | | ⛭Універсітэты Ізраіля | | --- | | * Арыэльскі ўніверсітэт * Ізраільскі адкрыты ўніверсітэт * Ізраільскі тэхналагічны інстытут «Тэхніён» * Навуковы інстытут імя Вейцмана * Негеўскі ўніверсітэт імя Бен-Гурыёна * Тэль-Авіўскі ўніверсітэт * Універсітэт імя Бар-Ілана * Універсітэт Райхмана * Хайфаўскі ўніверсітэт * Яўрэйскі ўніверсітэт у Іерусаліме |

**«Папахі на вежах»** (руск.: Папахи на башнях) — сатырычнае апавяданне расійскага пісьменніка Віктара Пялевіна, упершыню апублікаванае ў 1995 годзе ў часопісе «Огонёк». Змест ----- Шаміль Басаеў разам са сваімі баевікамі без асаблівага супраціўлення захоплівае Маскоўскі Крэмль. Ён мяркуе, што дадзены захоп будзе мець вялікае палітычнае і эканамічнае значэнне. Аднак неўзабаве ўсё ператвараецца ў абсурд. СМІ спаборнічаюць за тое, каб асвятляць гэтыя падзеі. У палон добраахвотна здаюцца мноства медыйных персон, якія робяць сабе на гэтым імідж. У Крамлі пачынаюць здымаць рэкламныя кліпы, а таксама тэлешоу «Папахі на вежах», дзе рэкламны час каштуе 250 000 долараў за хвіліну. Многія баевікі адмаўляюцца ад сваіх ідэй: «Разумееш… Раней мы змагаліся за ідэю, так? А ў Маскву прыехалі, дык зразумелі, што ідэй у гэтым свеце вельмі шмат бывае. Любую выбірай, так?». На Басаева неўзабаве перастаюць звяртаць увагу. Усвядоміўшы, што сітуацыя выходзіць з-пад кантролю, Басаеў пакідае Крэмль і Маскву разам з невялікай групай верных яму баевікоў. У канцы ён кажа ў бок Масквы: «Гора табе, Вавілон, горад моцны!». Такім чынам, нягледзячы на ​​тое, што войска і ФСБ аказваюцца нямоглымі перад баевікамі Басаева, яны вымушаныя капітуляваць перад расійскай медыяіндустрыяй. Тут прасочваецца некаторая паралель з «Вайной светаў» Герберта Уэлса. Гэтым апавяданнем Пялевін дэманструе, што пасля распаду Савецкага Саюза ролю «зомбіфікатара» ўзяло на сябе тэлебачанне. Зноскі ------ 1. ↑ *Сергей Некрасов* Виктор Пелевин: опыт библиографии 2. ↑ Папахи на башнях: Рассказ // Огонёк. — 1995. — № 42. — С. 62-66. 3. ↑ *Тадаси Накамура*. Кавказ в современных русских литературных журналах // Русская культура на пороге нового века. — Sapporo, 2001. 4. ↑ Три Пелевина + 1 // «Огонёк», № 17, 17 мая 1999. 5. ↑ «Они думают, у них все плохо, потому что у власти Рван Контекс». Новейшая история страны глазами Пелевина // Афиша. 4 марта 2013. 6. ↑ *Борис Тух*. Первая десятка современной русской литературы. Москва: Оникс 21 век, 2002. 7. ↑ *Липовецкий М. Н.* Паралогии: трансформации (пост)модернистского дискурса в русской культуре 1920—2000-х годов. Новое литературное обозрение, 2008.

**Ілона Берэш** (венг.: Ilona Béres; нар. 4 чэрвеня 1942, Кішпешт, Будапешт) — венгерская актрыса тэатра, кіно і тэлебачання. Заслужаная артыстка Венгрыі (1983). Выбітны артыст Венгерскай Рэспублікі (Kíváló művész, 1996). Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі ім. Кошута (2000). Біяграфія --------- З 1956 па 1960 год Ілона Берэш працавала ў структурах Венгерскага камсамола (KISZ). З 1956 года выступала на аматарскай сцэне, у тым ліку ў камсамольскім ансамблі. У 1964 годзе скончыла Вышэйшую школу тэатра і кіно ў Будапешце (курс Геза Парташа). У 1966—1967 і 1984—2000 гадах выступала на сцэне Нацыянальнага тэатра ў Будапешце. З 1967 па 1969 год была актрысай тэатраў: «Csokonai» у Дэбрэцэне, тэатра ім. Імрэ Мадача, тэатра камедыі "Vígszínház" (1969-1983). З 2000 года - актрыса тэатра "Pesti Magyar Színház tagja". На тэатральнай сцэне іграла ў класічных і сучасных п'есах нацыянальных і замежных драматургаў (Еўрыпід, Шэкспір, Гётэ, Дж. Шоу, М. Горкі, М. Фюшт, М. Мора, М. Ёкаі, Ш. Бродзі, Брэхт і інш.). У 2013 годзе Ілона Берэш была абрана правадзейным членам Венгерскай акадэміі мастацтваў, у 2013 годзе атрымала званне мастака нацыі. Зноскі ------

**Кагезія** (англ.: cohesion ад лац.: cohaesus - "звязаны",» счэплены") — сувязь паміж аднолькавымі малекуламі (атамамі, іёнамі) унутры цела ў межах адной фазы. Кагезія характарызуе трываласць цела і яго здольнасць супрацьстаяць вонкаваму ўздзеянню. Кагезія - гэта дзеянне або ўласцівасць ўзаемнага прыцягнення аднолькавых малекул. Гэта ўнутраная ўласцівасць рэчыва абумоўленая формай ці структурай яго малекул, якая выклікае змяненне ў размеркаванні электронаў малекул пры іх збліжэнні, ствараючы электрычнае прыцягненне, здольнае ўтвараць мікраскапічныя структуры, напрыклад кроплі вады. Апісанне -------- Асновай кагезіі могуць з'яўляцца сілы міжмалекулярнага ўзаемадзеяння, у тым ліку вадародная сувязь, і/або сілы хімічнай сувязі. Яны вызначаюць сукупнасць фізічных і фізіка-хімічных уласцівасцяў рэчывы: агрэгатны стан, лятучасць, растваральнасць, механічныя ўласцівасці і г. д. інтэнсіўнасць межмалекулярных і міжатамнага ўзаемадзеяння, а, такім чынам, і сіл кагезіі рэзка меншае з адлегласцю. Найбольш моцная кагезія ў цвёрдых целах і вадкасцях, гэта значыць у кандэнсаваных асяроддзях, дзе адлегласці паміж малекуламі (атамамі, іёнамі) малыя, парадку некалькіх ангстрэм. У газах сярэднія адлегласці паміж малекуламі вялікія ў параўнанні з іх памерамі, таму кагезія ў іх нязначная. Мерай інтэнсіўнасці межмолекулярных узаемадзеяннях служыць шчыльнасць энергіі кагезіі. Яна эквівалентная працы аддалення малекул, якія ўзаемна прыцягваюцца, на бясконца вялікую адлегласць адна ад адной, што ў першым набліжэнні адпавядае выпарэнню або сублімацыі рэчыва. Літаратура ---------- * Кагезія // Фізічная энцыклапедыя / Гл. рэд. А. М. Прохараў. - М.: вялікая Расійская энцыклапедыя, 1992. С.39. * Кагезія // Хімічная энцыклапедыя. Т.2. - М.: Савецкая Энцыклапедыя, 1990. С. 421. Спасылкі -------- Шаблон:Из СНТ * The Bubble Wall (Агучанае слайдшоў тлумачыць кагезію, павярхоўнае нацяжэнне і вадародныя сувязі (на англ. мове)) * "Adhesion and Cohesion of Water." USGS.gov. US Geological Survey, n.d. Web.

**Порта Нігра** (лац.: Porta Nigra — «чорная брама») — самая вялікая і добра захаваная антычная брама ва ўсім свеце. Назва Porta Nigra вядома з часоў сярэднявечча. Другая сярэднявечная назва — *Porta Martis* — Брама Марса. Жыхары Трыра называюць яе проста «Порта». З 1986 года Порта Нігра ўваходзіць у спіс аб'ектаў Сусветнай спадчыны ЮНЭСКА і з'яўляюцца сімвалам горада Трыра (Германія). Акрамя таго яна з'яўляецца ахоўваемым культурным аб'ектам паводле Гаагскай канвенцыі. Будаўніцтва ----------- Выгляд з боку горада Вячэрняя ілюмінацыя Заходні бок з «калодзежнай плошчай» у 1955 годзе Макет Порта Нігры ў часы Рымскай імперыі, каля 4-га ст. Брама, вышыня якой складае 29,3 м, была пабудавана ў 180 годзе, як паўночны ўваход у горад Аўгуста Трэверарум, цяперашні Трыр, без ужывання цэменту. Светлыя пясчаныя камяні вагой да 6 тон рымляне распілоўвалі з дакладнасцю да міліметра бронзавымі піламі, які рухаліся пад уздзеяннем млынавага каменя. Потым іх падымалі на драўляных лябёдках і злучалі жалезнымі скобамі, а потым вадкім волавам злучалі са сцяной. Назву «Чорная брама» (*Porta Nigra*) брама атрымала з-за змены колеру камення, выкліканай эрозіяй. Абедзве назвы брамы былі згаданы ў гістарычным творы XII ст. *Gesta Treverorum*: «Яны (трэверы) завуць браму *Марсавай* з-за Марса, якога яны лічаць богам вайны; калі яны ідуць на вайну, яны маршыруюць праз браму з горада. Яны называюць яе *Чорнай брамай* з-за жалобы, калі яны вяртаюцца бягучы з поля праз яе». Сярэднявечны аўтар выказвае думку, што брама пабудавана ў 2003 годзе да н.э. трэвірамі, хаця горад быў заснаваны каля 16 года да н.э. рымлянамі. Такім чынам, і тлумачэнне назвы можна палічыць фантазіяй аўтара. У розных месцах будынка можна ўбачыць выразаныя знакі, асобныя з якіх перавернуты. Верагодна, гэта знакі муляроў. У заходняй вежы знаходзяцца таксама некалькі адзнак з дадзенымі. Пазначэння на адзнаках гадоў няма, таму не магчыма дакладна вызначыць, калі Порта Нігра была пабудавана. На падставе знакаў можна адносна дакладна вызначыць час, неабходны для будаўніцтва брамы, бо былі пазначаны шмат якія з камянёў, адзін на другім. Калі спраецыраваць указанні часу на ўвесь будынак і ўлічыць паўзы ў будаўніцтве (напрыклад зімы) можна прыйсці да высновы, што будаўніцтва брамы працягвалася чатыры гады. Канчаткова брама ніколі не была дабудавана. Каля Порта Нігры з паўночнага боку была Порта Альба (Белая брама), з усходняга бока, Порта Медыя (Сярэдняя брама), з паўднёвага боку Порта Інкліта (Славутая брама) каля рымскага мосту. Раней гісторыкі лічылі, што Порта Нігра, як і рымская сцяна была пабудавана для абароны горада ад германскіх атак у 3 ст. у Паўночнай Галіі. Сёння большасць спецыялістаў лічыць, што будынак у найперш служыў не абароне, але прэзентацыйным мэтам. Будаўніцтва пачалося ў часы праўлення імператара Марка Аўрэлія і з-за недахопу грошай у наступныя гады не было скончана. Сярэднявечча ------------ Порта Нігра перабудаваная ў царкву Св. Сімяона У Сярэднявеччы ў камянях былі зроблены адтуліны, каб дастаць металічныя скобы і яшчэ раз выкарыстаць іх. Большасць з гэтых адтулін можна ўбачыць і сёння: па слядах іржы на камянях можна вызначыць месцазнаходжанне скоб. Самую ж браму ў Сярэднявеччы не кранулі, бо з 1028 года ў Порта Нігры жыў Сімяон Трырскі, грэчаскі пустэльнік, манах егіпецкага манастыра Святой Кацярыны. Дзверы ў яго келлю, паводле яго жадання, былі замураваны. Пасля смерці ў 1035 годзе ён быў пахаваны ў скляпенні. Трэвірскі архіепіскап звярнуўся да Папы з пытаннем пра кананізацыю пустэльніка. Каб ушанаваць святога, брама была перабудавана ў царкву, дзе святы быў пахаваны. Пабудавалі дзве малітоўныя залы, адну над другой, дзе сёння бачна апсіда, памяшканне для аргана у верхняй малітоўнай зале. Для царквы трэба была толькі адна вежа, таму другая вежа брамы была разбурана. Праход праз Порта Нігра быў закрыты, а функцыя гарадскіх варот перайшла да Сімяонава брамы, адразу на ўсходнім баку ад рымскай Порта Нігры. Гэтую, маленькую, у параўнанні з Порта Нігра браму, абараняла пабудаваная ў 1389 годзе вельмі высокая абарончая вежа, так званая Вежа Рамсдак. Новы час -------- Порта Нігра і царква Св. Сімяона, падчас разбурэння царквы Порта Нігра пасля разбурэння царквы (каля 1900) Царква праіснавала да захопу Трыра французамі, толькі ў 1804 годзе Напалеон аддаў загад прыбраць усе царкоўныя прыбудовы і тым самым вярнуцца да першапачатковага рымскага варыянта. З 1804 па 1809 былі разбураны ўнутраныя сцены. Прусакі з 1815 года працягнулі працы па разбурэнні, да той стадыі, калі зноў паказаліся рымскія вежы. Як архітэктурны помнік была захавана толькі ніжняя частка сярэднявечнай апсіды. Будынак цяпер служыць як музей. У 1870 гады сцены горада і амаль усе сярэднявечныя вежы, сярод якіх была і Сімяонава брама былі разбураны. У 1986 годзе брама з рымскімі помнікамі у Трыры і наваколлі былі прызнаны ЮНЭСКА аб'ектам культурнай спадчыны. Сляды пажару ў Порта Нігры, які адбыўся ў 2014 годзе * Порта Нігра, унутраны выглядПорта Нігра, унутраны выгляд * Краявід з Порта Нігры ў бок царквы Св. ГангольфаКраявід з Порта Нігры ў бок царквы Св. Гангольфа Паштовыя маркі з выявай Порта Нігры * 19211921 * 19471947 * 20022002 | | | | --- | --- | | | Ваенная эмблема з выявай Порта Нігры | Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ *Römiche Stadttore in Trier*(недаступная спасылка) en KuLaDig (Kultur. Landschaft. Digital.) Літаратура ---------- * Heinz Cüppers *Porta Nigra.* In: H Cüppers (Hrsg.): *Die Römer in Rheinland-Pfalz.* Lizenzausgabe, Nicol, hamburg 2002, ISBN 3-933203-60-0 S. 604—608. * Sabine Faust: *Porta Nigra.* In Rheinisches Landesmuseum Trier (Hrsg.): *Führer zu archäologischen Denkmälern des Trierer Landes.* Trier 2008, ISBN 978-3-923319-73-2, (*Schiriftenreihe des Rheinischen Landesmuseums Trier 35*) S. 56f. * Klaus-Peter Goethert: *Porta Nigra.* In: *Römerbauten in Trier.* Führungsheft 20, Edition Burgen, Schlösser, altertümer Rheinland-Pfalz, Schnell & Steiner, Regensburg 2003 ISBN 3-7954-1445-8 S. 23-57. * Lotar Schwinden: *Die Porta Nigra.* In: Hans-Peter Kuhnen (Hrsg.): Das römishe Trier. Theiss, Stuttgart 2001 ISBN 3-8062-1517-0 S. 143—157 (Führer zu archäologischen Denkmälern in deutschland 40). Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Порта Нігра на Вікісховішчы | * Фота Порта Нігра на historische-orte.de(недаступная спасылка) * Афіцыйны сайт Порта Нігры(недаступная спасылка) | ⛭≛ Спіс аб’ектаў Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА ў Германіі | | --- | | Культурныя аб’екты | Ахенскі сабор · Шпаерскі сабор · Вюрцбургская рэзідэнцыя · Паломніцкая царква ў Вісе · Палац Аўгустусбург і паляўнічы замак Фалькенлуст · Кафедральны сабор Успення Св. Марыі і царква Св. Міхаіла · Трыр: Рымскія помнікі, Кафедральны сабор Св. Пятра і Царква Божай Маці · Ганзейскі горад Любек · Палацы і паркі Патсдама і Берліна · Лоршскі кляштар · Рамельсберг і Гослар · Манастыр Маульброн · Металургічны завод у Фёльклінгене · Кёльнскі сабор · Помнікі архітэктурнай школы Баухаус · Памятныя месцы Лютэра ў Айслебене і Вітэнбергу · Класічны Веймар · Музейны востраў у Берліне · Замак Вартбург · Паркавае каралеўства Дэсау-Вёрліц · Востраў Райхенау · Вугальная шахта Цольферайн · Культурны ландшафт Даліны Сярэдняга Рэйна · Гістарычныя цэнтры Вісмара і Штральзунда · Брэменская ратуша і Брэменскі Роланд · Парк Мускау (сумесна з Польшай) · Верхнегерманска-ретыйский лімес · Калегіацкая царква і Стары горад Кведлінбурга · Бамберг · Стары Рэгенсбург · Берлінскія жылыя комплексы эпохі мадэрнізму | Сцяг Германіі | | Прыродныя аб’екты | Кар’ер Месель · Ватавае мора (Сумесна з Нідэрландамі) | | Выбылі са спісу | Дрэздэнская даліна Эльбы | | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | GND: 4474732-9 · VIAF: 247820924 |

**Датога** (саманазва *Datoga*) — нілоцкі народ на поўначы Танзаніі. Агульная колькасць (2021 г.) — 170 000 чалавек. Гісторыя -------- Датога адносяцца да паўднёвай галіны нілотаў, па мове блізкія да календжын і часткі масаяў. Лінгвісты лічаць, што агульныя продкі датога і календжын вылучыліся як асобная група каля 3000 гадоў таму і да 1500 г. перасяліліся на тэрыторыю Усходняй Афрыкі. Датога займалі частку горных раёнаў з багатымі пашамі, пакуль не былі выціснуты з большасці зямель масаямі. У другой палове XX ст. ціск перасяленцаў, на гэты раз земляробаў-банту, прадоўжыўся. Характэрна тое, што датога імкнуцца адасобіцца ад сучасных інавацый, каб захаваць традыцыйную культуру. Культура -------- Асноўным заняткам датога лічыцца вандроўная і адгонная жывёлагадоўля. Яны трымаюць кароў, авечак, коз і аслоў. Асаблівую ролю ў культуры займаюць каровы, паколькі валоданне імі вызначае статус сярод супляменнікаў, малако і кроў кароў разглядаюцца як найлепшая ежа. Большасць датога вымушана займацца земляробствам, вырошчваюць кукурузу, проса, бабовыя, на продаж — цыбулю. Звычайна земляробства развіваецца найлепей у раёнах з дастатковай колькасцю ападкаў, там, дзе існуе вонкавы попыт на харчовыя прадукты. Акрамя таго, пэўны перыяд года мужчыны займаюцца адыходніцтвам, наймаюцца на часовую працу ў гарады. Наадварот, ізаляваныя групы ў засушлівых раёнах абапіраюцца галоўным чынам на жывёлагадоўлю. Жывёлагадоўля застаецца найважнейшым заняткам *барабайг*, найбольш ізаляванай тэрытарыяльнай групы, што захоўвае багатыя горныя пашы. Распаўсюджанае традыцыйнае рамяство — металургія. Датога апрацоўваюць жалеза. Дадатковыя заняткі — паляванне і збіральніцтва. Тыповыя паселішчы *геда* — сямейныя сядзібы з некалькімі хацінамі. Апошнія ўяўляюць сабою чатырохкутныя каркасныя канструкцыі з плоскімі дахамі, сплеценыя з галля і пакрытыя сумессю гліны, саломы і гною. Прастору вакол *геда* абмяжоўваюць зараснікі калючага хмызняку, што абараняюць людзей і свойскую жывёлу ад дзікіх звяроў. Мужчынская вопратка *хангд* — кавалак чырвонай тканіны накшталт тогі. Жаночая вопратка *ханангвенд* даўжэйшая за *хангд*. Жанчыны носяць шыйныя драцяныя спіралі і мноства караляў. І мужчыны, і жанчыны ўпрыгожваюць цела і твар шрамаваннем. Датога падзяляюцца на 13 тэрытарыяльных груп, якія дысперсна раскіданы на поўначы Танзаніі. Яны звычайна не мяжуюць адна з іншай, аднак падтрымліваюць узаемныя кантакты. Агульнага кіравання ў тэрытарыяльных груп няма. Існуюць таксама родавыя арганізацыі на чале са старэйшынамі, але іх уплыў у розных групах адрозны. Род арганізуе супольныя святы і рытуалы, яго члены аказваюць узаемную падтрымку. Галоўная сацыяльная адзінка — нуклеарная сям’я з бацькоў і іх дзяцей. Яна разглядаецца як карыстальнік пэўных тэрыторый, уладальнік палеткаў і свойскай жывёлы. Сваяцтва перадаецца толькі па лініі бацькі. Шлюбы знутры рода забаронены. Многія сем’і прытрымліваюцца звычаю палігініі. Мужчыны выбіраюць жонак не толькі сярод супляменніц, але і сярод жанчын-банту. У юнацкім узросце хлопчыкі праходзяць шэраг абрадаў ініцыяцыі, у тым ліку абразанне і паляванне на дзікіх звяроў. У апошнім выпадку забойства звера не абавязковае. Малады воін павінен толькі праткнуць небяспечную жывёліну (ільва, буйвала, насарога, леапарда і г. д.) дзідай. Датога лічацца грознымі воінамі і паляўнічымі нават у параўнанні з масаямі. Часам ахвярамі воінаў становяцца не жывёлы, а людзі, паколькі забойства ворага прыраўноўваецца да подзвігу. Ворагамі могуць лічыцца ўсе, хто не адносіцца да датога і не мае з імі сваяцкіх або шчыльных гандлёвых сувязей. У нашы дні наяўнасць агнястрэльнай зброі дазваляе датога супраціўляцца нават паліцэйскім і армейскім часткам. Мова ---- Родная мова датога адносіцца да паўднёвай галіны нілоцкіх моў. Яна фактычна з’яўляецца бяспісьменнай, хаця існуюць запісы асобных слоў і выразаў на лацінцы. Дзеці датога практычна абмінаюць школьную адукацыю, таму ўзровень засваення афіцыйных моў вельмі нізкі. Толькі 1 % датога пісьменны, толькі 5 % датога валодаюць суахілі. У выніку большасць датога размаўляе на роднай мове. Рэлігія ------- Датога вераць у існаванне першаснага бога-творцы сусвету *Асеета*. Аднак ён мала выяўляе сябе ў паўсядзённым жыцці. Таму датога шануюць шматлікіх духаў прыроды і продкаў. Рэлігійныя цырымоніі ўзначальваюць старэйшыны або правадыры. Прадстаўнікі хрысціянскіх канфесій перыядычна арганізуюць сярод датога місіянерскую дзейнасць, аднак пакуль яна не прыносіць асаблівага плёну. Зноскі ------ 1. ↑ Datooga, Barabaig in Tanzania 2. ↑ Maasai and Barabaig Herders Struggle for Land Rights in Kenya and Tanzania 3. ↑ Ngorongoro People 4. ↑ Emília BIHARIOVÁ, AVOIDING CHRISTIANITY — A WEAPON IN EDUCATING ‘SAVAGE’ PASTORALISTS: A CASE STUDY OF NILOTIC BURADIGA IN TANZANIA Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Датога * DATOGA PEOPLE: TANZANIANS INDIGENOUS PEACEFUL AND FIERCE WARRIORS * DATOGA SOCIAL ORGANIZATION AND VILLAGES * The Barabaig by G.J. Kilma

**Міроўскія залы** (польск.: Hale Mirowskie) — першы гандлёвы комплекс, пабудаваны напрыканцы XIX стагоддзя ў Варшаве, Польшча. Міроўскія залы — гэта два будынкі, з якіх адзін, то бок Заходняя зала, месціцца на Міроўскай плошчы, а другі — Усходняя зала — на плошчы Жалезнай брамы. Гэта першы гандлёвы комплекс, пабудаваны ў Варшаве напрыканцы XIX — пачатку XX стагоддзяў. Залы дазвалялі лепш арганізаваць гандаль і павысіць яго гігіенічныя ўмовы, дзякуючы таму, што гандаль быў перанесены з адкрытай у закрытую прастору. Гісторыя -------- Міроўскія залы былі пабудаваныя ў 1899—1902 гадах на месцы часткова разабраных Міроўскіх казарм, назва паходзіць ад прозвішча Уільяма Міера. Уладальнікам залаў былі гарадскія ўлады, якія гандлёвыя шапікі і стэнды здавалі ў арэнду індывідуальным прадпрымальнікам. У залах былі выдзеленыя 515 гандлёвых стэндаў, размешчаных паводле віду прадаваных тавараў. Тут можна было купіць прадукты харчавання і прадметы, звязаныя з хатняй гаспадаркай. Да пачатку Другой сусветнай вайны ў 1939 годзе ў Міроўскіх залах працавалі каля 900 рознічных гандлёвых крамаў. Да іх разбурэння ў 1944 годзе яны былі самым буйным гандлёвым аб’ектам у Варшаве. Побач з заламі знаходзіліся яшчэ два аб’екты рознічнага гандлю: Гасцявая сядзіба і Базар Янаша. У першыя гады вайны залы захаваліся без істотных пашкоджанняў. Яны пацярпелі толькі падчас Варшаўскага паўстання. 1 жніўня 1944 года адбыліся баі за Усходнюю залу, у якой гітлераўцы размясцілі аўтамабільныя майстэрні. 5 і 6 жніўня, падчас наступлення нямецкай арміі, якое суправаджалі авіяўдары, абедзве залы згарэлі. Канчаткова будынкі былі захопленыя немцамі пасля цяжкіх баёў на 6 жніўня. Акупанты прымусілі мясцовых жыхароў разбіраць барыкады, а затым іх расстралялі. Целы забітых спалілі салдаты «Verbrennungskommando Warschau». 7 жніўня паўстанцам удалося вызваліць групу зняволеных, якія ўтрымліваліся ў залах. Паўстанцы яшчэ двойчы спрабавалі пераняць кантроль над будынкамі: 13 і 30 жніўня 1944 года. Першапачаткова пасля заканчэння Другой сусветнай вайны сталічныя ўлады не планавалі адбудовы. Паводле планаў, астатнія будынкі мелі быць знесеныя, а на іх месцы планаваўся гарадскі парк. Аднак гэтыя планы пазней памяняліся і залы былі адбудаваныя. Пасля рэканструкцыі паводле праекта Збігнева Паўляка ў 1962 годзе Заходняя Міроўская зала выконвала гандлёвую функцыю. Усходняя Міроўская зала была рэканструяваная ў 1948 годзе і нейкі час выконвала ролю аўтобуснага парку. У 1953 годзе будынак быў перададзены спартыўнаму клубу «Gwardia». Пазней будынак выконваў гандлёвую ролю. Пасля рэстаўрацыі ў 2017 годзе ў будынку размяшчаецца кірмаш мясцовых і экалагічных прадуктаў харчавання, рэстараны і крамы, а таксама Музей боксу імя Фэлікса Штама. Архітэктура ----------- Архітэктурны праект будынкаў распрацавалі Балеслаў Мількоўскі, Людвіг Панчакевіч, Апалоній Нянеўскі і Уладзіслаў Казлоўскі. Комплекс складалі два будынкі даўжынёй амаль у 95,5 метра і шырынёй амаль 43 метры. Сталёвыя канструкцыі залаў выканала варшаўская кампанія «K. Rudzki». Над уваходам былі змешчаныя цынкавыя скульптуры з выявай варшаўскай Русалкі. Кошт будаўніцтва залаў склаў амаль 1,5 мільёна рублёў. У 1960 гадах XX стагоддзя да фасаду залы быў дабудаваны вялікі мадэрнісцкі гандлёвы павільён з бетону і шкла. Зноскі ------ 1. ↑ Запрашаем у Міроўскія залы (ФОТА) * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Міроўскія залы

**Судабоўка** — мікрараён у складзе горада Жодзіна, Мінскай вобласці. Да 1964 г. вёска ў Жодзінскім сельсавеце Смалявіцкага раёну. Назва ----- Назва вёскі (і пазнейшага мікрараёна) ад назвы рэчкі Судабоўкі, што выцякала з балота вакол возера Судабле і цекла ў бярэзінскую раку Плісу. Вёска Судабоўка знаходзілася ля ўтоку аднайменнай рэчкі ў Плісу. Водная назва Судабоўка балцкага паходжання, ад першапачатковага *\*Судаба*. Корань *Sud-* як у літоўскіх гідронімах *Sudarvė, Sudota, Sūduonia*, якія звязваюцца з літоўскім *sūduva* "твань у балоце". Пашыральнік *-b-* як у назве рэчкі Налібаўкі (< *\*Наліба*, *Nal-ib-*), які выкарыстоўваецца ў літоўскім словаўтварэнні (*kan-ėti* «бедаваць, мучыцца» — *kan-yb-a* «ссохлік, заморак»). Вядомыя асобы ------------- * Іван Семашка (нар.3 сакавіка 1914 г. , пам. у 1998 г.) — ветэран Вялікай Айчынай Вайны. Зноскі ------ 1. ↑ ...планировки ***микрорайона «Судобовка»*** в г. Жодино. 2. ↑ ...Але ўжо ў 1964 годзе Навуковы ўвайшоў у гарадскую мяжу. Тады ж да горада былі далучаны ***вёскі Судабоўка***, Дымкаўка, Прыбор'е. 3. ↑ A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. Vilnius, 1981. С. 318-319. 4. ↑ P. Skardžius. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1996. C. 92. 5. ↑

**Дом Брука** — будынак у гістарычным цэнтры Магілёва, размешчаны па Камуністычным завулку, 7. Гісторыя -------- Пабудаваны на былым Макавецкім завулку ў канцы ХІХ ст. як даходны дом Брука. Першы паверх выкарыстоўваўся пад розныя ўстановы. Тут размяшчаліся гасцініца «Залаты Якар», уладальнікам якой быў Б. Я. Цыўкін, слясарная майстэрня Зігмана, жылі дактары, акушэркі, памочнік прысяжных павераных. У 1920-я гг. дом быў нацыяналізаваны. У 1920 г. тут знаходзіўся Магілёўскі камітэт партыі бальшавікоў. Зараз выкарыстоўваецца як адміністрацыйна-гаспадарчы будынак. Архітэктура ----------- Двухпавярховы цагляны атынкаваны будынак. Паверхі падзелены гзымсавым паяском. Сцены гладкія, рытмічна падзелены аконнымі праёмамі прамавугольнай формы. Над вокнамі — дэкаратыўныя элементы ў выглядзе налічнікаў. Уваход у будынак — з боку вуліцы. Уваходная група выступае на невялікую адлегласць ад галоўнага фасада ўперад, мае выгляд выцягнутага ўверх прамавугольніка, завершанага на ўзроўні даху атыкам. Атык складанага профілю з арачным акном невялікага памеру. На ўзроўні другога паверха — акно іншай формы, якім выдзелены лесвічны праём. Па галоўным фасадзе, паміж двума паверхамі, пад вокнамі маюцца дэкаратыўныя элементы прамавугольнай формы. Вуглы фасада абрамляюць канструктыўна выдзеленыя калоны. Дах дымнікавы. Пад дахам, у верхняй частцы звонку будынка, канструктыўна выдзелены фрыз у выглядзе гарызантальнай паласы, аформлены дэкаратыўнымі элементамі. Зноскі ------ 1. 1 2 3 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дом Брука

Маці Божая Вастрабрамская **Ма́ці Бо́жая Вастрабра́мская** (літ.: Aušros Vartų Dievo Motina, польск.: Matka Boska Ostrobramska, англ.: Our Lady of the Gate of Dawn), таксама званая *Маці Міласэрнасці* — тытул, дадзены Рыма-каталіцкай і Праваслаўнай Цэрквамі Блаславёнай Панне Марыі, Маці Ісуса Хрыста, цудатворная ікона якой знаходзіцца ў капліцы Вострай брамы ў Вільні. Днём асаблівага шанавання Іконы Маці Божай Вастрабрамскай, Маці Міласэрнасці стала 16 лістапада. Маці Божая Вастрабрамская з’яўляецца Апякункай Беларусі і Літвы. Гісторыя -------- Арыгінал Іконы Маці Божай Вастрабрамскай памерам 163×200 см быў намаляваны, імаверна, у XVI стагоддзі. Пасля ікона была закрыта каля 1671 году срэбнай і залатой сукенкамі. 2 ліпеня 1927 Ікона Маці Божай Вастрабрамскай была каранавана пазалочанымі каронамі і названая *Блаславёнай Дзевай Марыяй Маці Міласэрнасці*. Малітвы ------- Існуе мноства разнастайных малітваў і набажэнстваў да Маці Божай Вастрабрамскай, што тлумачыцца яе вялікім шанаваннем хрысьціянамі і дзейснасцю, як яны вераць, дапамогі Маці Міласэрнасці. Самы распаўсюджаны варыянт малітвы: *Будзь вітаная, Каралева, Маці Міласэрнасці, жыццё, суцяшальніца і надзея наша! Мы — выгнаннікі, сыны Евы — просім Цябе, на Цябе спадзяемся, плачучы ў гэтай даліне слёз. О, Заступніца наша, глянь на нас літасціва! А Ісуса — блаславёны плод улоння Твайго — пасля гэтага выгнання дазволь нам бачыць, о Ласкавая, о Літасцівая, о Найсвяцейшая Панна Марыя.* Іншая малітва да Маці Божай Вастрабрамскай: *Беззаганная Маці Божая, Каралева неба, Маці Міласэрнасці, Заступніца і Прытулак грэшнікаў! Вось я, натхнёны ласкамі, якія Ты так шчодра выпрасіла для мяне сваёю Мацярынскаю ласкавасцю са скарбаў любові Божай, пастанаўляю цяпер і назаўсёды аддаць у Твае рукі сваё сэрца, каб Ты прысвяціла яго Ісусу. Амэн.* Культ Маці Божай Вастрабрамскай у свеце --------------------------------------- Сёння святы абраз распаўсюджаны сярод верных у многіх краінах свету, уключаючы Літву, Беларусь, Польшчу, а таксама ў іх дыяспарах. У Літве каля 15 цэркваў прысвечаны Маці Божай Вастрабрамскай, Маці Міласэрнасці, а таксама літоўскія рыма-каталіцкія парафіі Нью-Ёрку, Манрэаля і Буэнас Айрэса. У Беларусі культ Маці Божай Вастрабрамскай распаўсюджаны сярод усіх традыцыйных хрысціянскіх канфесій. Асабліва шмат храмаў і капліц, у якіх змешчаны копіі Іконы Маці Божай Вастрабрамскай, знаходзіцца ў памежных з Літвой раёнах, у тым ліку ў Гродне, Ашмянах, Вілейцы ды іншых населеных пунктах. У Польшчы найбуйнейшым храмам, прысвечаным Маці Божай Вастрабрамскай, з’яўляецца касцёл Святой Марыі ў Гданьску. Іншыя цэрквы са сьвятой іконай знаходзяцца ў Беластоку, Кентжыне, Альштыне, Уроцлаве, Варшаве ды іншых гарадах. Таксама існуе некалькі польскіх парафіяў Маці Божай Вастрабрамскай у Вялікай Брытаніі, ЗША, Аўстраліі. Напрыканцы 90-х гадоў ХХ стагоддзя вялікае развіццё атрымаў звязаны з Маці Божай Вастрабрамскай і Вільнюсам культ Божай Міласэрнасці, які пачаў пашырацца дзякуючы святой Фаўстыне Кавальскай, манахіні Ордэну Сёстраў Маці Божай Міласэрнасці. Гл. таксама ----------- * Вострая брама

Вялікі каньён у нацыянальным парку Бандзі-Амір Прырода Афганістана горная і суровая, раўнінныя толькі крайняя поўнач і паўднёвы захад. Клімат умераны і субтрапічны, пераважна горны, адрозніваецца вялікай разнастайнасцю. Рэкі належаць да бяссцёкавых басейнаў Амудар’і (поўнач) і Гільменда (паўднёвы захад), а таксама да басейна Індыйскага акіяна (захад). Флора і фаўна вельмі разнастайныя, хоць лясоў амаль што не засталося. Геаграфічнае становішча ----------------------- Афганістан — унутрыкантынентальная дзяржава. Геаграфічна яго адносяць як да Паўднёвай, гэтак і да Цэнтральнай Азіі, за важнасць геаграфічнага становішча на скрыжаванні шляхоў паэтычна называючы «сэрцам» гэтай часткі свету. Пра тое выдатна сказаў пакістанскі паэт Мухамад Ікбал: «Азія — цела з вады і зямлі, а сэрца яе ў Афганістане. Разлад у сэрцы — разлад ва ўсёй Азіі, згода на сэрцы — спакой ва ўсёй Азіі.» Плошча "сэрца" каля 652 тыс км² — крыху болей за Украіну. Ваханскі калідор — не самая зручная мяжа на свеце Даўжыня межаў Афганістана складае 5 529 км: * Кітай — 76 км; мяжу з Кітаем Афганістан займеў у 1893 годзе, калі у выніку афгана-брытанскай дамовы да тэрыторыі краіны быў прырошчаны буферны Ваханскі калідор. Дэмаркавана гэтая высакагорная мяжа была ў 1964 годзе * Іран — 936 км * Пакістан — 2 430 км; частка афгана-пакістанскай мяжы прыпадае на рэгіён Гілгіт-Балтыстан, на які прэтэндуе Індыя * Таджыкістан — 1 206 км * Туркменістан — 744 км * Узбекістан — 137 км. Розніца ў часе паміж Мінскам і Кабулам складае 2:30 у зімовы час і 1:30 хвілін у летні час (напрыклад, калі ў Мінску 12.00, у Кабуле 14:30 у зімовы час). Рэльеф ------ Тапаграфія Афганістана Афганістан — зямля гор, якія займаюць каля 4/5 ягонай плошчы. З паўночнага ўсходу — ад высозных Паміру і Каракаруму — на паўднёвы захад цягнуцца хрыбты Гіндукуша, з самым высокім пунктам краіны, гарой Нашак (7 452 м). На ўсходзе велічныя хрыбты падзеленыя ўрадлівымі далінамі, на захад горы робяцца ніцымі і сухімі, паступова пераходзячы ў Іранскае нагор’е і далей у плато Рэгістана і раўніну ўпадзіны Сістан. Поўнач краіны займае Бактрыйская нізіна з самім нізкім пунктам краіны на беразе Амудар'і у правінцыі Джаўзджан (258 м). Крайні паўночны усход — зямля гор-асілкаў — адрозніваецца высокай сейсмічнасцю: землятрусы адбываюцца тут незайздросна часта — у 1998, 2002 і 2010 яны забралі дзясяткі, сотні і тысячы чалавечых жыццяў у правінцыі Бадахшан. Клімат ------ Клімат разнастайны, высока ў гарах тэмпература студзеня складае −15 °C, а ў ліпені рэдка ўзнімаецца вышэй за 0 °C. Узімку Памір і Гіндукуш апранаюць сапраўдны снежны кажух. Лета найцяплейшае ў пустынных абшарах упадзіны Сістан, даліне Амудар'і і Джэлалабадскай катлавіне (паўсюль сярэрняя тэмпература ліпеня вышэй за +30 °C). У гарах на наветраных схілах выпадае больш за 1 500 мм ападкаў, на большай частцы краіны — 400-600 мм, у пустынях — 200 мм. Упадзіна Сістан — адзін з найзасушлівейшых рэгіёнаў Азіі. Гідраграфія ----------- Рака Кабул у Кабуле, 1982 Рэкі поўначы Афганістана належаць да басейна Амудар'і, таму іх гаспадарчае выкарыстанне ў адроджаным Афганістане можа балюча адбіцца на і без таго хворай экалогіі краін Сярэдняй Азіі. Рэкі паўднёвага захаду належасць да басейна ўнутранага сцёку: яны жывяцца ў хрыбтах Гіндукуша расталым увесну снегам і дажджамі і сцякаюць у катлавіну Сістан, дзе ўтвараюць азёры або губляюцца ў балотах і пясках. Найбуйнейшая з гэтых рэчак — Гільменд. Рэкі ўсходу нясуць ваду ў Інд, памерамі і вядомасцю сярод іх вылучаецца Кабул. Свае водныя рэсурсы на сённяшні дзень Афганістан выкарыстоўвае слаба, ірыгацыйныя сістэмы парабуюць рэканструкцыі. Расліннасць ----------- Суседзі: пустынныя горы і зялёная даліна ракі. Заходні Афганістан Горны рэльеф і засушлівы клімат прадвызначылі тое, што большая частка Афганістна занята малапрадукцыйнымі землямі: пяскамі, камяністымі паверхнямі, горнымі і паўпустыннымі пашамі. Урадлівыя і шчыльная населеныя толькі рачныя даліны. Сельскагаспадарчыя землі займаюць каля 12 % плошчы; лясы — толькі каля 3 %. Пераважна хваёвыя лясы з елкі і лістоўніцы растуць у асноўным на паўночным усходзе на вышынях ад 2000 да 3000 метраў, найбольшай лясістасцю адрозніваецца правінцыя Нурыстан. Упадзіна Сістан і Рэгістан занятыя паўпустынямі і пустынямі. Бактрыйская нізіна пакрытая пераважна стэпамі. Фаўна ----- Жывёльны свет Афганістана багаты і адрозніваецца па рэгіёнах. У гарах усходу жывуць мядзведзь, снежны барс, памірскі горны баран; Бактрыйская нізіна славіца мноствам птушак, з млекакормячых тут маюцца вожыкі, грызуны сямейства гоферавых і шакалы; на поўдні і паўднёвым захадзе сустракаюцца газелі, дзікі, мангусты, а вось гепардаў больш няма. Да эндэмічных відаў адносяцца афганская ляцяга і афганскі снежны уюрок. Ахова прыроды ------------- Справа аховы прыроды ў Афганістане яшчэ не выведзена на належны ўзровень. Тым не менш, маюцца тры нацыянальных паркі: Вахан, Нурыстан і Бандзі-Амір. Апошні да савецкага ўварвання быў вельмі папулярны сярод турыстаў. Зноскі ------ 1. ↑ | ⛭Афганістан паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Афганістан»** | | ⛭Краіны Азіі: Геаграфія | | --- | | - ААЭ - Азербайджан - Аман - Арменія - Афганістан - Бангладэш - Бахрэйн - Бруней - Бутан - В’етнам - Грузія - Егіпет¹ - Емен - Ізраіль - Індыя - Інданезія - Іарданія - Ірак - Іран - Казахстан² - Камбоджа - Катар - Кіпр - Кыргызстан - Кітай - КНДР - Кувейт - Лаос - Ліван - Малайзія - Мальдывы - Манголія - М’янма - Непал - Пакістан - Рэспубліка Карэя - Расія² - Саудаўская Аравія - Сінгапур - Сірыя - Таджыкістан - Тайланд - Туркменістан - Турцыя² - Узбекістан - Усходні Тымор - Філіпіны - Шры-Ланка - Японія | | Непрызнаныя дзяржавы | | - Абхазія - Кітайская рэспубліка (Тайвань) - Нагорны Карабах - Палесцінская аўтаномія - Паўднёвая Асеція - Турэцкая Рэспубліка Паўночнага Кіпра | | ¹ У асноўным у Афрыцы ² Часткова ў Еўропе |

**Эдуард Анатолевіч Лобаў** (1 снежня 1988, Вільнюс — 26 студзеня 2023, Вуглэдар) — беларускі палітычны дзеяч, сустаршыня «Маладога Фронту», удзельнік ініцыятыўнай групы па вылучэнні Віталя Рымашэўскага кандыдатам у Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь у 2010 г. палітвязень Беларусі, вязень сумлення. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў г. Вільнюс у 1988 годзе. Неўзабаве сям’я пераехала ў Беларусь. Скончыў 219 школу г. Мінска. У 2007 г. скончыў ПТВ № 38 перапрацоўчай прамысловасці г. Мінска па спецыяльнасці «Тэхнічная эксплуатацыя кантрольна-вымяральных прыбораў». Службу праходзіў у 103-я асобнай гвардзейскай паветрана-дэсантнай брыгадзе (Віцебск). Падчас службы ў войску ў казарме расклеіў улёткі з заклікам да барацьбы з армейскім самаўпраўствам. За гэта атрымаў пакаранне ў выглядзе 10 сутак гаўптвахты. Па вяртанні з войска Эдуард Лобаў актыўна ўключыўся ў працу «Маладога Фронту»: удзельнічаў у арганізацыі акцый у абарону касцёла Святога Язэпа ў Мінску, быў адным з ініцыятараў кампаніі па змене назвы станцыі метро «Плошча Леніна», браў удзел у іншых акцыях, стаў кіраўніком мінскай гарадской арганізацыі «Малады Фронт». Падчас прэзідэнцкай кампаніі 2010 г. — удзельнік ініцыятыўнай групы па вылучэнні Віталя Рымашэўскага кандыдатам у Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь. Быў затрыманы 18 снежня 2010 года, за дзень да правядзення вулічнай акцыі пратэсту супраць фальсіфікацыі вынікаў прэзідэнцкіх выбараў 2010 г. разам са старшынёй «Маладога Фронту» Змітром Дашкевічам. Паводле інфармацыі ГУУС Мінгарвыканкама, у двары жылога дома па вуліцы Янкі Брыля яны збівалі мінакоў — Канстанціна Савіцкага і Алега Малышава. Да суда Эдуард Лобаў утрымліваўся ў Жодзінскім СІЗА, ад пачатку сакавіка 2011 г. — у мінскім СІЗА па вул. Вападарскага. У 2023 годзе BYPOL апублікаваў расследаванне, паводле якога інцыдэнт 2010 года быў правакацыяй міліцыі супраць Дашкевіча і Лобава. 24 сакавіка 2011 года суд Маскоўскага раёна Мінска (суддзя — Алена Шылько; пракурор — Сяргей Мазоўка) прызнаў Эдуарда Лобава вінаватым па частцы 3 артыкула 339 Крымінальнага кодэкса Рэспублікі Беларусь («асабліва злоснае хуліганства») і прысудзіў да 4 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму. Мінскі гарадскі суд (суддзя — Валерый Камісараў) пакінуў прысуд без змен. З 7 красавіка 2011 г. адбываў прысуд у Івацэвіцкай калоніі № 22 («Ваўчыны норы»). У калоніі вучыўся ў Івацэвіцкім дзяржаўным прафесійным ліцэі сельскагаспадарчай вытворчасці па спецыяльнасці «Электразваршчык». У верасні 2012 года Эдуарда Лобава ў калоніі наведаў прадстаўнік Папы Рымскага ў Мінску, апостальскі нунцый Клаўдзіа Гуджэроці. Некалькі разоў у калоніі прапаноўвалі напісаць прашэнне аб памілаванні на імя прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Эдуард Лобаў адмовіўся. На волю выйшаў 18 снежня 2014 года, цалкам адбыўшы тэрмін пакарання. Пасля вызвалення знаходзіўся пад прэвентыўным наглядам міліцыі. Забаронена было ўдзельнічаць у масавых мерапрыемствах і ў пэўны час сутак не пакідаць сваё жыллё. За ўдзел у мітынгах 25 сакавіка 2015 г. на Дзень Волі і 26 красавіка 2015 г. на Чарнобыльскім шляху, а гэтак жа за спазненні дадому атрымаў некалькі штрафаў і адбыў адміністрацыйны арышт тэрмінам 10 сутак у цэнтры ізаляцыі правапарушальнікаў на вуліцы Акрэсціна. За неаднаразовыя парушэнні прэвентыўнага нагляду супраць Лобава была ўзбуджаная крымінальная справа па арт. 421 КК РБ (невыкананне патрабаванняў прэвентыўнага нагляду) і арт. 422 КК РБ (ухіленне ад прэвентыўнага нагляду). З-за гэтага быў вымушаны з’ехаць за мяжу. З лета 2015 года змагаўся як баец Тактычнай групы «Беларусь» ў вайне на ўсходзе Украіны. Загінуў у баі пад Вуглэдарам 26 студзеня 2023 года. 17 лютага пахаваны ў Варшаве на могілках Вайсковыя Павонзкі. Далучэнне да спіса палітвязняў ------------------------------ Amnesty International прызнала Эдуарда Лобава вязнем сумлення. Пазіцыю па далучэнні Лобава да спіса палітычных вязняў Беларусі падтрымалі як праваабарончыя арганізацыі Беларусі (Праваабарончы цэнтр «Вясна», РПГА «Беларускі Хельсінкскі камітэт»), так і грамадскасць. Падставамі да адпаведнага рашэння названыя (па выніках назірання за судовым працэсам экспертамі ПЦ «Вясна»): 1. Судовае паседжанне адбывалася з яўным абвінаваўчым ухілам, не задавальняліся важныя хадайніцтвы адвакатаў. Адсутнасць у залі суда пацярпелых не прадстаўляла магчымасці весці паўнавартасны допыт гэтых асоб; 2. Супярэчлівыя паказанні пацярпелых і сведкаў, а таксама хуткае з’яўленне на месцы здарэння службоўцаў спецназу наводзіць на думку аб спланаванай правакацыі ў дачыненні да маладзёжных дэмакратычных актывістаў; 3. Суд не прыняў усе намаганні для поўнага, усебаковага ды аб’ектыўнага даследвання справы, што выклікае сумневы ў справядлівасці рашэння. Бясспрэчных доказаў віны Дашкевіча і Лобава ў матэрыялах справы не было. 2 лютага 2011 года суддзя Алена Шылько, 23 мая 2011 года Сяргей Мазоўка, 10 кастрычніка 2011 года і памочнік пракурора суда Фрунзенскага раёна Мінска Людміла Ігнатовіч-Мішнева былі ўнесеныя ў Чорны спіс Еўрасаюза. 10 кастрычніка 2011 года суддзя Валерый Камісараў быў унесены ў Чорны спіс Еўрасаюза. Узнагароды ---------- У 2013 годзе быў адным з кандыдатаў на прэмію імя Сахарава. У 2015 годзе ў намінацыі «За асабістую мужнасць» узнагароджаны прэміяй за абарону правоў чалавека імя Івашкевіча. Штогадовая нацыянальная прэмія ў абароне правоў чалавека была заснаваная Хартыяй’97 у 1998 годзе. 25 сакавіка 2023 года пасмяротна ўзнагароджаны медалём ордэна Пагоні. Прэзідэнт Украіны Уладзімір Зяленскі пасмяротна ўзнагародзіў Эдуарда Лобава ордэнам «За мужнасць» ІІІ ступені. Гл. таксама ----------- * Спіс беларусаў, якія загінулі за Украіну Зноскі ------ 1. ↑ Amnesty International: Беларусь — апошні кат рэгіёну 2. ↑ В Беларуси три новых узника совести Архівавана 16 ліпеня 2017. 3. ↑ Акцыя ў абарону касцёла Святога Язэпа 4. ↑ «Новае пакаленне» хоча вярнуць плошчу Незалежнасці 5. ↑ Акцыя з удзелам Э.Лобава 6. ↑ BYPOL раскрыў механізм правакацыі супраць Дашкевіча і Лобава ў 2010 годзе **(нявызн.)**. *Наша Ніва* (16 мая 2023). 7. ↑ З. Дашкевичу — 2 года общего режима, Э. Лобову — 4 года усиленного 8. ↑ Прысуд Дашкевічу і Лобаву пакінуты без зменаў 9. ↑ Обзор-хроника нарушений прав человека в Беларуси. Сентябрь 2012 года 10. ↑ Выйшаў на волю палітвязень Эдуард Лобаў ФОТАРЭПАРТАЖ СЯРГЕЯ ГУДЗІЛІНА 11. ↑ Ситуация с правами человека в Беларуси. Ноябрь 2014 года 12. ↑ Эдуард Лобаў: Калі мы не дапаможам Украіне, наступнай можа стаць Беларусь 13. ↑ Білоруських добровольців АТО взяли до елітної частини української армії Архівавана 5 кастрычніка 2017. (укр.) 14. 1 2 Поўны спіс 208 беларускіх чыноўнікаў, якім забаронены ўезд у ЕС **(нявызн.)**. Наша Ніва (11 кастрычніка 2011). Архівавана з першакрыніцы 22 кастрычніка 2017. 15. ↑ Лобов, Беляцкий и Статкевич выдвинуты на премию Европарламента имени Сахарова 16. ↑ 17. ↑ 18. ↑ Новыя ўзнагароджаньні Мэдалём Ордэну Пагоні 25.3.2023 19. ↑ Зяленскі пасмяротна ўзнагародзіў беларускага добраахвотніка і экс-палітвязня Эдуарда Лобава **(нявызн.)**. Новы Час (15 жніўня 2023). Літаратура ---------- * Palitviazni.info — 2013. — С. 169 * *Тамковіч А.* Супраць плыні. — 2011. — С. 111—122 * *Тамковіч А.* Жыццё пасля кратаў. — 2013. — С. 215—220 — ISBN 978-985-6025-25-2 * Адзін дзень палітвязня 2009—2011. — 2011. — С. 112—115 — ISBN 978-0-929849-42-3 * *Мирзаянова Л. Ф.* Счастье за решёткой. — Москва IRISBOOK 2012 — С. 23-24 — ISBN978-5-452-04781-0 * За права на выбар. Партрэты асуджаных. Плошча-2010. / Рэд. А.Лапцёнак.— Праваабарончы цэнтр «Вясна» / —Вільнюс: Gudas, 2011. — 142 c. — (ст.54-55). Спасылкі -------- * Дасье Камітэта Салідарнасці Архівавана 27 чэрвеня 2013. * Біяграфічныя звесткі * Кароткі аналітычны агляд першага дня судовага працэсу над Э.Лобавым — ПЦ «Вясна» * Заключная частка аналітычнага агляду судовага працэсу над Э.Лобавым- ПЦ «Вясна» * Спіс палітычных вязняў Беларусі паводле ПЦ «Вясна» * Amnesty International: Eduard Lobau is a prisoner of conscience Архівавана 6 мая 2013. (англ.) * Amnesty International: Два года пыток над политзаключенными (руск.) * Беларускі дэсантнік Эдуард Лобаў на YouTube

**Дом Левінсона** — будынак у гістарычным цэнтры Магілёва. Размешчаны па Ленінскай вуліцы, 5/2. Гісторыя -------- Пабудаваны ў другой палове XIX ст. на вул. Вялікай Садовай пабудаваны як жылы будынак. Належаў Э. З. Левінсону. На першым паверсе размяшчалася аптэка Э. З. Левінсона, на другім — жылыя пакоі. У 1922 г. дом прызнаны безгаспадарным, нацыяналізаваны і ўзяты на ўлік Гарадскім жыллёвым камітэтам. У 1923 г. перададзены пад жыллё. На першым паверсе тут размяшчалася 1-я Саваптэка, на другім — жылыя памяшканні (2 кватэры на 7 пакояў). У 1927 г. у доме абвалілася столь і з’явіліся расколіны ў тыльнай сцяне. У 1928—1929 гг. праведзены капітальны рамонт. У час Вялікай Айчыннай вайны 1941—1944 гг. будынак быў пашкоджаны. Адноўлены ў канцы 1940-х гг. і выкарыстоўваўся ў ведамстве Гаржылкамунгаса як камунальнае жытло. Пасля адсялення жыльцоў у сярэдзіне 1980-х гг. будынак быў занядбаны і знаходзіўся ў аварыйным стане. Прыватызаваны ў 1998 г. Згодна з дазволам Міністэрства культуры ад 9 ліпеня 2003 г. № 01-07/2003 у ходзе рэканструкцыі надбудавана мансарда з трохвугольным франтонам. У 2009—2012 гг. пасля рэстаўрацыі і капітальнага рамонту тут размясціліся адміністрацыйна-гаспадарчыя аб’екты ТАА «Велес-К» Архітэктура ----------- Помнік архітэктуры эклектыкі. Дамы № 3, 5/1 і 5/2 ствараюць адзіны комплекс забудовы з будынкам былой гарадской управы (№ 1). Дом № 5/2 уяўляе сабой двухпавярховы, прамавугольны ў плане цагляны будынак. Накрыты двухсхільным дахам, крытым бляхай. Гладкая сцяна фасада члянёна прамавугольнымі аконнымі праёмамі, на другім паверсе дэкарыравана прамавугольнымі нішамі і падаконнымі плітамі. Паверхі падзелены міжпавярховым прафіляваным гзымсавым паяском. Унутранная планіроўка анфіладная. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва 2. 1 2 3 4 Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Магілёўская вобласць. — 408 с. іл. Літаратура ---------- * Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Магілёўская вобласць. — 408 с. іл. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дом Левінсона

**Павел Вінаградаў** (нар. 24 красавіка 1988, Мінск) — актывіст моладзёжнага крыла кампаніі «Гавары праўду!» — «Zmena», вязень сумлення, беларускі палітвязень. Біяграфія --------- Скончыў прафесійна-тэхнічны ліцэй № 4 па спецыяльнасці «цырульнік». Вучыўся на гісторыка-геаграфічным факультэце Мінскага педагагічнага ўніверсітэта. Грамадская дзейнасць -------------------- З’яўляўся сябрам маладзёжнай арганізацыі «Зубр», да 2010 года — актывіст грамадзянскай ініцыятывы «Еўрапейская Беларусь», з 2010 года далучыўся да кампаніі «Гавары праўду». Актывіст моладзёжнага крыла кампаніі «Гавары праўду!» «Zmena». Храналогія пераследу -------------------- За палітычную дзейнасць затрымліваўся міліцыяй. Першае затрыманне адбылося ў 2007 годзе на акцыі супраць адмены сацыяльных ільгот. Асуджаны на 5 сутак арышту. У 2008 годзе з’яўляўся фігурантам «Справы 14-ці» па арт. 342 КК, якая была заведзеная за ўдзел у мітынгу прадпрымальнікаў 10 студзеня 2008 г. Асуджаны на 2 гады абмежавання волі без накіравання ў папраўчыя ўстановы. У маі 2009 года Amnesty International абвясціла вязнямі сумлення ўсіх асуджаных да абмежавання волі фігурантаў «працэсу 14-ці», у тым ліку і Вінаградава, і заклікала да адмены прысуду. На прэзідэнцкіх выбаах 2010 года Вінаградаў быў адным з актыўных сяброў ініцыятыўнай групы і перадвыбарчага штабу кандыдата ў прэзідэнты Уладзіміра Някляева. Арыштаваны ў ноч на 5 студзеня 2011-га года. Спачатку абвінавачванне было прад’яўлена па чч. 1 і 2 арт. 293 Крымінальнага кодэкса (арганізацыя і ўдзел у масавых беспарадках), затым засталося абвінавачванне толькі ва ўдзеле ў масавых беспарадках (ч. 2 арт. 293 КК). Утрымліваўся пад вартай у СІЗА № 1 Мінска (вул. Валадарскага, 2). 5 мая 2011 года суд Кастрычніцкага раёна Мінска (суддзя — Ала Булаш) вынес Вінаградаву прысуд — пазбаўленне волі на чатыры гады ў калоніі ўзмоцненага рэжыму. Разам з ім на розныя тэрміны па крымінальнай справе аб «Масавых беспарадках» у сталіцы 19 снежня былі асуджаныя Алесь Кіркевіч, Зміцер Дрозд, Аляксандр Пратасеня і Уладзімір Хамічэнка. 23 мая 2011 года ў Чорны спіс Еўрасаюза былі дададзены Ала Булаш і Аляксандр Бароўскі, дзяржаўны абвінаваўца на працэсе. Для адбывання гэтага тэрміну быў пераведзены ў калонію г. Івацэвічы, вядомую пад назвай «Воўчыя норы». Вызвалены 14 верасня 2011 года згодна з указам прэзідэнта аб памілаванні. 10 красавіка 2012 года суд Маскоўскага раёна Мінска прыняў рашэнне аб прэвентыўным наглядзе тэрмінам на два гады за Паўлам Вінаградавым у сувязі з неаднаразовымі затрыманнямі і адміністрацыйнымі арыштамі. Прэвентыўны нагляд з Вінаградава быў зняты 2 лістапада 2015 года, пасля чаго актывіст быў пастаўлены на ўлік у Маскоўскім РУУС  (бел. (тар.)) (бел.. 7 чэрвеня 2016 года суд Маскоўскага раёна Мінска прыняў рашэнне аб устанаўленні прэвентыўнага нагляду ў дачыненні да актывіста. У абарону Паўла пад канец чэрвеня 2016 года выступіла Amnesty International, патрабуючы ад беларускіх уладаў скасаваць накладзены на яго прэвентыўны нагляд як незаконны, паколькі ён звязаны з ажыццяўленнем яго права на свабоду мірных сходаў. Летам 2021 года Паўла Вінаградава асудзілі спачатку на 15, потым яшчэ на 30 дзён арышту за допіс у фэйсбуку. За той жа допіс на яго завялі крымінальную справу аб паклёпе на Лукашэнку. Праз 48 дзён Павел выйшаў на волю. Зноў затрымалі яго 21 снежня таго ж года, а ў сакавіку 2022 года прысудзілі да пяці гадоў калоніі. 27 снежня 2021 года праваабарончыя арганізацыі Беларусі прызналі Вінаградава палітычным зняволеным. Заўвагі ------- 1. ↑ 2. ↑ 3. ↑ Што азначае прызнаньне беларускіх удзельнікаў «працэсу 14» вязьнямі сумленьня? 4. ↑ 5. ↑ Аляксандр Тамковіч Жыццё пасля кратаў — Смоленск: Родина, 2013. — 294 с. — ISBN 978-985-6025-25-2 6. ↑ Поўны спіс 208 беларускіх чыноўнікаў, якім забаронены ўезд у ЕС  (бел.). Наша Ніва (11 кастрычніка 2011). Архівавана з першакрыніцы 22 кастрычніка 2017. 7. ↑ 8. ↑ Архівавана 21 верасня 2020. 9. 1 2 10. ↑ 11. ↑ Павел Вінаградаў атрымаў 5 гадоў калоніі **(нявызн.)**. *Новы Час* (16 сакавіка 2022). 12. ↑ Заява праваабарончых арганізацый Беларусі аб прызнанні васьмі новых палітвязняў **(нявызн.)**. *Праваабарончы цэнтр «Вясна»* (27 снежня 2021). Літаратура ---------- * Тамковіч, А. Супраць плыні. — 2011. С.99-110. * Тамковіч, А. Жыццё пасля кратаў — Смоленск: Родина, 2013. — 294 с. — ISBN 978-985-6025-25-2. Спасылкі -------- * Актывіст кампаніі «Гавары праўду» з допыту не вярнуўся. Яго трымаюць у ІЧУ на Акрэсціна * Суд над Паўлам Вінаградавым: 5 сутак арышту * Паўла Вінаградава вызвалілі раней тэрміну сканчэння арышту * Паўлу Вінаградаву працягнулі прэвентыўны нагляд * «Не выправіўся»: за Паўлам Вінаградавым ізноў устанавілі прэвентыўны нагляд

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Рух. **Народны Рух Украіны** (укр.: Народний Рух України) — палітычная партыя Украіны, а таксама назва аднайменнай грамадскай арганізацыі. Лідар партыі — Барыс Тарасюк. Адзін з папярэдніх кіраўнікоў — Вячаслаў Чарнавіл. Удзел у выбарах --------------- На выбарах у Вярхоўную Раду Украіны 1994 года партыя атрымала 27 мандатаў у Вярхоўным Савеце Украіны. На выбарах у Вярхоўную Раду Украіны 1998 года партыя атрымала 32 мандаты (9,4 % галасоў) па партыйных спісах. Таксама прадстаўнікі партыі атрымалі перамогу ў 14 аднамандатных акругах. Партыя сфарміравала другую па колькасці фракцыю (пасля Камуністычнай партыі Украіны) у Вярхоўным Савеце Украіны. На выбарах у Вярхоўную Раду Украіны 2002 года, партыя прымала ўдзел у складзе выбарчага блока Віктара Юшчанкі «Наша Украіна». У 2006 годзе партыя прымала ўдзел у выбарах у складзе блока «Наша Украіна». На выбарах у Вярхоўную Раду Украіны 2006 года блок атрымаў 3 539 140 галасоў выбаршчыкаў, або 13,95 % (трэцяе месца). На датэрміновых выбарах у Вярхоўную Раду Украіны 2007 года партыя прымала ўдзел у складзе блока «Наша Украіна — Народная Самаабарона». Блок атрымаў 3 301 282 галасы выбаршчыкаў, або 14,15 % (трэцяе месца). У Вярхоўным Савеце блок атрымаў 72 мандаты. Гл. таксама ----------- * Вячаслаў Чарнавіл Зноскі ------ 1. ↑ У Києві створили Альянс Балто-Чорноморських націй для боротьби з агресією Росії — Радіо Свобода, 05.12.2014 2. ↑ «Українська Правиця»: крок уперед, 33 кроки назад — УНЦПД, 29.01.2001 3. ↑ Архівавана 28 сакавіка 2006. 4. ↑ Архівавана 5 чэрвеня 2009. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт (укр.)

«**Скарб**» (рум.: Comoara) — мастацкі фільм 2015 года рэжысёра Карнэлiу Парумбою[en]. Фільм быў прадстаўлены ў асноўнай конкурснай праграме ігравога кіно 22-га Мінскага міжнароднага кінафестывалю «Лістапад». Сюжэт ----- Касці, малады і шчаслівы бацька сямейства, вядзе мірнае спакойнае жыццё. Па вечарах ён любiць чытаць свайму шасцігадоваму сыну, і больш за ўсё ім падабаюцца прыгоды Робін Гуда. Касці бачыць сябе героем — абаронцам слабых і абяздоленых. Аднойчы сусед па сакрэце расказвае яму, што ў садзе яго бабулі і дзядулі закапаны скарб. І калі Касці пагадзіцца ўзяць напракат металашукальнік і пайсці на пошукі скарбу, то сусед падзеліцца знойдзеным. На месца недаверу і сумневам прыходзіць азарт, і Касці ўрэшце згаджаецца. У іх ёсць толькі выходныя на пошукі скарбу. Узнагароды ---------- Паводле інфармацыі сайта «*Internet Movie Database*» фільм быў адзначаны 5 кінаўзнагародамі і яшчэ 13 намінацыямі. Зноскі ------ 1. ↑ Праверана 8 мая 2016. 2. ↑ Unifrance — 1949. Праверана 4 чэрвеня 2019.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1516429'></a> 3. ↑ Lexicon of international films — Zweitausendeins.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1822317'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q233161'></a> 4. ↑ 5. ↑ Comoara (2015) — IMDb (англ.). Сайт «*Internet Movie Database*». Праверана 18 лютага 2022. 6. 1 2 Скарб  (бел.). Сайт кінафестывалю «*Лістапад*». Праверана 18 лютага 2022. 7. ↑ Comoara — Awards (англ.). Сайт «*Internet Movie Database*». Праверана 18 лютага 2022. Спасылкі -------- * Скарб на сайце «*Internet Movie Database*» (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | AllMovie · AlloCiné · Box Office Mojo · Česko-Slovenská filmová databáze · FilmAffinity · Internet Movie Database · Metacritic · Rotten Tomatoes |

**Пэ́трас** (укр.: Петрос) — гара ва Украінскіх Карпатах, у Рахаўскім раёне Закарпацкай вобласці. Адна з найвышэйшых вяршыняў горнага масіву Чарнагора. Папулярны аб'ект пешаходнага турызму. Апісанне -------- Вышыня — 2020 м. Размешчаная ў паўночна-заходняй частцы масіву паміж гарамі Шэшул (на паўднёвым-захадзе) і Гаверла (на ўсходзе). Заходні і паўднёва-заходні схілы стромкія са шматлікімі каменнымі россыпамі, паўночны і паўночна-ўсходні — абрывістыя, са скальнымі выступамі. Ёсць старажытналедніковыя формы рэльефу. Складаецца з пясчанікаў. Пакрытая пераважна субальпійскаю расліннасцю. Распаўсюджаныя хмызнякі (ядловец сібірскі, рададэндран), чарнічныя зараснікі і яловыя лясы (да вышыні 1530—1600 м). Узімку даволі часта бываюць снежныя лявіны. Ёсць турыстычны прытулак на паўднёвых схілах. Краявіды з Петраса амаль такія ж, як з Гаверлы. Асабліва прыгожа выглядае галоўны хрыбет Чарнагора, які можна назіраць па ўсёй яго даўжыні — ад Гаверлы да Папа Івана. Выразней, чым з Гаверлы, бачная Блізніца і за ёй — шэраг далін хрыбта Свыдзівец. Галерэя ------- * Зімовы Петрас пры захадзе сонцаЗімовы Петрас пры захадзе сонца * Каменны тур на вяршыні Петраса. Від на Гаверлу. Канец красавіка 1978 годаКаменны тур на вяршыні Петраса. Від на Гаверлу. Канец красавіка 1978 года Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Петрас

**Дом па Камсамольскай вуліцы, 8** — будынак у гістарычным цэнтры Магілёва. Гісторыя -------- Пабудаваны ў апошняй трэці XIX ст. на Біскупскім завулку як жылы будынак, быў прыватнаўласніцкім. Да 1917 г. верхні паверх быў жылым, на ніжнім знаходзіліся гандлёвыя крамы. У 1920-я гг. тут размяшчаліся магазін гародніны і майстэрня мастака Лейзера Цыліна. У гады Вялікай Айчыннай вайны будынак быў пашкоджаны. Адноўлены ў 1948 г. і выкарыстоўваўся як жылы. У 1998 г. рэканструяваны. Зараз знаходзіцца ў прыватнай уласнасці. Архітэктура ----------- Двухпавярховы цагляны атынкаваны будынак. Фасад вылучаецца прастатой. Аконныя праёмы прамавугольныя, з дэкаратыўнымі абрамленнямі ў выглядзе меандра. Паміж першым і другім паверхам — простая гарызантальная цяга. Галоўны фасад мае атыкавае завяршэнне. Дах двухсхільны. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дом па Камсамольскай вуліцы, 8 (Магілёў)

**Язэп Барадзюля** (4 верасня 1893, в. Козікі — 23 верасня 1983) — беларускі каталіцкі святар, 25 гадоў правёў у савецкіх лагерах і высылках. Біяграфія --------- Язэп Барадзюля паходзіць з вёскі Козікі, што знаходзіцца цяпер у Шумілінскім раёне Віцебскай вобласці. Нарадзіўся ў 1893 годзе. Вучыўся ў народнай школе, потым — у Віцебскім гарадскім вучылішчы. У 1917 годзе скончыў Магілёўскую рыма-каталіцкую семінарыю, якая тады знаходзілася ў Пецярбургу. Пасля атрымаў накіраванне ў Пецярбургскую духоўную рыма-каталіцкую акадэмію, дзе прабыў да 1919 года, пакуль установу не ліквідавалі. Увайшоў у кола заснавальнікаў «Хрысціянскай дэмакратычнай злучнасці», з якой пасля выйшла «Беларуская хрысціянская дэмакратыя». Згодна з Рыжскай дамовай, духоўная акадэмія была перанесена ў Люблін. Аднак Язэп Барадзюля не паехаў вучыцца ў Польшчу, а прыняў прызначэнне святара ў Полацку. Ён патлумачыў свой выбар так: «*Я беларус, які не меў нікога знаёмага ў Польшчы*». У Полацку Язэп Барадзюля праслужыў толькі 8 месяцаў. Пасля яго паставілі настаяцелем трох касцёлаў Камена-Губінскага (цяпер вёска Губіна, Лепельскі раён), Бешанковіцкага і Ушацкага. Аднак часткова ён служыў яшчэ ў Лепельскім і Ульскім касцёле. У 1925 годзе пайшла масавая хваля рэпрэсій рыма-каталіцкага духавенства. Па Язэпа Барадзюлю прадстаўнікі Менскага АДПУ прыехалі ў канцы 1926 года. 1 студзеня 1927 яго прывезлі ў Менск і пасадзілі ў адзіночную камеру. Святару прапаноўвалі супрацу з чэкістамі, ён ад гэтага адмовіўся. Тады далі яго першыя тры гады зняволення. Пасля трох гадоў асуджэння Язэпа Барадзюлю з высылкі не адпусцілі, саслалі яго яшчэ на тры гады ў Архангельск. Там ён сустрэў іншых святароў і шмат ссыльных вернікаў. Заставаўся пастырам і ў сталінскіх лагерах. Калі пра гэта даведаліся ў ГПУ, то пагналі далей на Поўнач. Летам 1933 года Язэпа Барадзюлю вызвалілі. Ён вярнуўся ў Віцебск і мусіў стаць настаяцелем касцёлаў Святога Антонія і Святой Барбары. Але пражыў ён там толькі два тыдні. АДПУ не дазволіла працаваць пробашчам, імкнулася схіліць яго да супрацы, на якую ксёндз не пагадзіўся. У канцы таго ж года яго зноў выслалі ў Архангельск — у новую высылку тэрмінам на тры гады. Праўда, праз тры гады ён не выйшаў: святара асудзілі зноў і адправілі ў Нарыльск. У 1939 годзе яго зноў асудзілі і далі сем гадоў лагераў. Працаваў фельчарам у бальніцы. У 1946 годзе ён атрымаў паперы аб вызваленні. Касцёлаў у Віцебску ўжо не было, і Язэп Барадзюля паехаў у Рыгу. Спачатку ксёндз служыў у Даўгаўпілсе, а з 1947 года — у Пасіене Лудзенскага дэканату ў Латвіі. Праўда, праслужыў тут нядоўга — да 7 лістапада 1949 года, пакуль яго зноў не арыштавалі. На гэты раз святара асудзілі на пажыццёвую высылку ў Краснаярскі край. Жыў ён у сяле, якое складалася з сялян-беларусаў, што выехалі на пасяленне ў Сібір. Кожны дзень ён мог дазволіць сабе служыць імшу. Пасля смерці І. Сталіна, у кастрычніку 1954 года святар выехаў з Сібіры і атрымаў прызначэнне стаць пробашчам у Піедруі Браслаўскага дэканату. Пасля вызвалення Язэп Барадзюля нядоўга змог паслужыць святаром. У 1958 годзе яму забаранілі адпраўляць імшу ў касцёле. Забарона на служэнне дзейнічала дваццаць гадоў. На працягу 1962—1963 гадоў па загаду Генеральнага Пракурора г. Масквы ўсе яго справы пераглядаліся і былі ануліраваны вышэйшымі судовымі органамі. 13 сакавіка 1978 года ўпаўнаважаны па справах рэлігіі ў Рызе дазволіў ксяндзу служыць у касцёле. Язэпу Барадзюлі тады споўнілася 85 гадоў, ён стаў служыць у касцёле Святога Альберта  (лат.) (бел. ў Рызе. Ксёндз Язэп Барадзюля памёр у 1983 годзе. Спасылкі -------- * Язэп Барадзюля: Дваццаць пяць гадоў турмы, лагераў і ссылкі * Язэп Барадзюля — рэпрэсаваны беларускі святар, які выжыў

Выява турніру. Вальтэр фон Клінген **Рыцар** (ням.: Ritter, першапачаткова — коннік, вершнік) — сярэдневяковы дваранскі ганаровы тытул у Еўропе. Рыцарства як ваеннае і землеўладальніцкае саслоўе ўзнікла ў франкаў у сувязі з пераходам у VIII ст. ад народнага пешага войска да коннага войска васалаў. Пад уздзеяннем царквы і паэзіі, яно выпрацавала маральны і эстэтычны ідэал воіна, а ў эпоху Крыжовых паходаў, пад уплывам узніклых тады духоўна-рыцарскіх ордэнаў, замкнулася ў спадчынную арыстакратыю, лічыўшую сябе міжнародным ваенным ордэнам. Узмацненне дзяржаўнай улады, перавага пяхоты над конніцай, вынаходства агнястрэльнай зброі, стварэнне пастаяннага войска ператварылі феадальнае рыцарства, к канцу сярэдніх вякоў, у палітычнае саслоўе нетытулованага дваранства. Рыцарскія доблесці ------------------ Рыцарскія доблесці — * мужнасць (*pronesse*) * вернасць, адданасць (*loyaute*) * велікадушнасць (*largesse*) * разважлівасць (*le sens*, у сэнсе ўмеранасці) * пачцівасць, куртуазнасць (*courtoisie*) * пачуццё гонару (*honneur*) Рыцарскія запаведзі — быць верным хрысціянінам, ахоўваць царкву і Евангелле, абараняць слабых, любіць радзіму, быць мужным у бітве, падпарадкоўвацца і быць верным сеньёру, казаць праўду і трымаць сваё слова, ахоўваць чысціню нораваў, быць шчодрым, змагацца супраць зла і абараняць дабро і г. д. Замкі ----- | | | | --- | --- | | commons: | Рыцар на Вікісховішчы | Помнікамі сярэдневяковага рыцарства застаюцца замкі XII—XIV стст. З адпадзеннем рыцарства такія замкі ператвараліся часам у разбойніцкія гнёзды, апорныя пункты для сістэматычнага рабавання прыезджых суседзяў. Рудольф Габсбургскі знішчыў у Германіі вялікую колькасць такіх разбойніцкіх гнёздаў. Сучаснасць ---------- Рыцарскія традыцыі сёння адраджаюцца ў выглядзе турніраў і фэстаў. Зноскі ------ 1. ↑ Змаганні рыцараў і народныя спевы. У Вілейцы ўпершыню прайшоў фэст "Гонару Продкаў 2015" (Фота) Архівавана 8 ліпеня 2015.//«Рэгіянальная газета» Літаратура ---------- * *Gautier.* La Chevalerie. — P. 1884. * Schreckenstein R. von. Die Ritterwurde und der Ritterstand. — Freiburg im Br. 1886. * Schulz A. Das hofische Leben zur Zeit der Minnesinger. — 1879—1880. — (2. Aufl. — 1889.). * Kohler Die Entwickelung des Kriegswesens und der Kriegfuhrung in der Ritterzeit. * Henne am Rhyn. Geschichte des Rittertums. — Leipzig. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · У. Даля · Britannica (онлайн) | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 13516297v · GND: 4050152-8 · LCCN: sh85072692 · LNB: 000053100 · NDL: 00565995 · NKC: ph125377 | |

**Брэбенескуль** (укр.: Бребенескул) — адна з самых высокіх вяршыняў хрыбта Чарнагора. Размешчана пасярэдзіне хрыбта, на мяжы Івана-Франкоўскай і Закарпацкай абласцей, паміж вяршынямі Мунчэль (1998 м) на паўднёвым усходзе і Рэбра (2001 м) на паўночным захадзе. Вышыня — 2035 м (па іншых дадзеных 2032 ці 2038). Паверхня купалападобная. На схілах распаўсюджаны старажытна-ледавіковыя формы рэльефу, сляды працэсаў марознага выветрывання. Гара пакрыта альпійскімі і субальпийскімі лугамі, характэрныя каменныя россыпы і асыпкі. На захад вяршыні размешчана самае высакагорнае возера Украіны — Брэбенескуль.

**Дом па вуліцы Лазарэнкі, 15** — будынак у Магілёве, размешчаны ў гістарычным цэнтры горада. Гісторыя -------- Пабудаваны ў 1910 годзе на Віленскай вуліцы пабудаваны як жылы, даходны дом. Па некаторых звестках належаў прадпрымальніку Ш. Бруку. Выкарыстоўваўся як жылы з рознымі ўстановамі на першым паверсе. У 1915—1916 гг. вядомы «номера Брука». Некаторы час у якасці гасцініцы арандуецца Сарай Кац. У 1924 г. нацыяналізаваны. Па некаторых звестках апошнім уладальнікам з’яўляўся Літвін Ізраіль Бэр Файбышаў. У час Вялікай Айчыннай вайны моцна пашкоджаны. Адбудаваны ў 1948 г. У савецкія часы верхні паверх быў жылым, на ніжнім паверсе размяшчаліся ветэрынарная аптэка, віна-гарэлачная крама, празваная гараджанамі «на паўгары». У 1985 годзе з яго выехалі апошнія жыхары, пасля чаго доўгія гады стаяў закінутым. У 2007 годзе, калі на адкрыццё новай транспартнай развязкі з мостам цераз Дубравенку прыязджаў прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка, занядбаныя будынкі па вуліцы Лазарэнкі хавалі за банернай сеткай. У 2013 годзе Магілёўскі гарвыканкам сумесна з Магілёўскім аблвыканкамам падрыхтавалі навуковае абгрунтаванне на вывад будынкаў № 5, 7, 13 і 15 са Спісу гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь. Меркавалася, што гэта дазволіць інвестарам у разы скараціць тэрміны і выдаткі на рэканструкцыю будынкаў. 27 лістапада 2013 года Беларуская рэспубліканская навукова-метадычная рада па пытаннях гісторыка-культурнай спадчыны пры Міністэрстве культуры Рэспублікі Беларусь прыняла рашэнне пазбавіць гэтыя дамы статусу гісторыка-культурных каштоўнасцей. Дамы № 13 і 15 У 2014 годзе «Цэнтр па рэстаўрацыі» распрацаваў канцэпцыю архітэктурнага рашэння комплекснага ўзнаўлення будынкаў № 13 і 15 з мэтай аб’яднання іх у адзіны архітэктурны комплекс. Будынак быў выкуплены кампаніяй «Сектар» за 770 мільёнаў беларускіх рублёў, пачалася рэканструкцыя. Інвестар уклаў у аб’ект больш за 3 мільярды рублёў. Над домам быў дабудаваны яшчэ адзін паверх, зроблена прыбудова з тарца, драўляныя перакрыцці былі заменены на жалезабетонныя. Паводле кіраўніка абласной рады Таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры Уладзіміра Краўчанкі гэта павялічыла нагрузку на сцены, у выніку па іх пайшлі трэшчыны, уласнік таксама не ўмацоўваў падмурак. Надбудаваны дом Пазбаўленне статусу выклікала шырокі грамадскі рэзананс. Ад імя Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў з мэтай не дапусціць разбурэння будынкаў была пададзена скарга ў Генеральную пракуратуру, якая заблакавала папярэдняе рашэнне. У 2015 годзе ў сувязі з прадпісаннем Міністэрства культуры будаўніцтва было спыпынена. Кампанія ж, якая выкупала будынак, у той час ужо знаходзілася ў стадыі банкруцтва. Архітэктура ----------- Помнік архітэктуры эклектыкі. Двухпавярховы прамавугольны ў плане цагляны будынак, які галоўным фасадам выходзіць на чырвоную лінію забудовы вул. Лазарэнкі, з цэглы, атынкаваны, з вылучаным цокальным паверхам у ніжняй частцы пабудовы. Галоўны фасад выдзелены рызалітам на дзве восі, завершаным трохвугольным франтонам з прамавугольнай аркай на першым паверсе. На 4-й, 10-й, 15-й восях — балконы з каванымі агароджамі. Паверхі падзелены шырокім карнізным паяском з вылучанымі падаконнымі нішамі. Аконныя праёмы першага паверха розныя па памерах і форме, другога — прамавугольныя. Сцены завершаны прафіляваным гзымсам. Дах двухсхільны. Зноскі ------ 1. 1 2 3 kropki.by — інтэрактыўная мапа Магілёва 2. 1 2 Одному из домов по улице Лазаренко вернут прежний облик Архівавана 28 верасня 2020. 3. 1 2 3 Магілёўскі квартал старых камяніц, які хавалі ад Лукашэнкі, разбураецца 4. ↑ Здания по улице Лазаренко в Могилеве лишили статуса историко-культурных ценностей Архівавана 27 красавіка 2016. 5. 1 2 Работы по восстановлению исторического здания в центре Могилева приостановили Архівавана 27 ліпеня 2015. 6. ↑ Снести нельзя реконструировать. Исторические здания в Могилеве продали за 1,1 млрд рублей Архівавана 6 лістапада 2019. 7. ↑ В Могилеве удалось отстоять дома, которые являются историко-культурной ценностью Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дом па вуліцы Лазарэнкі, 15

**Канаан Садзінда Банана** (англ.: Canaan Sodindo Banana, 5 сакавіка 1936, Эсігадзіні, Паўднёвая Радэзія — 10 лістапада 2003, Лондан, Вялікабрытанія) — першы Прэзідэнт Зімбабвэ (18 красавіка 1980 — 31 снежня 1987). Дзеяч вызвольнага руху ў Радэзіі і Афрыканскага нацыянальнага саюза Зімбабвэ, пастар. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сельскай камуне Эсэфізіні недалёка ад г. Булавая. Пасля заканчэння сярэдняй школы два гады вывучаў багаслоўе ў семінарыі і ў 1962 годзе атрымаў сан святара метадысцкай царквы. Некалькі гадоў служыў святаром. Пазней атрымаў ступень магістра тэалогіі. У 1974—1975 гадах вучыўся ў семінарыі ў ЗША. З канца 1960-х да 1975 года жыў у эміграцыі ў ЗША. У пачатку 1970-х гадоў уступіў у нацыяналістычную арганізацыю Аб’яднаны Афрыканскі нацыянальны савет (ААНС), якая змагалася супраць кіруючага рэжыму Яна Сміта легальнымі сродкамі. Быў віцэ-прэзідэнтам выканаўчага камітэта ААНС. У 1975 годзе быў арыштаваны. Напрыканцы 1976 года пасля правалу Жэнеўскай канстытуцыйнай канферэнцыі па Радэзіі парваў з ААНС і публічна выступіў супраць палітыкі яе лідэра біскупа А. Музарэвы. У 1977 годзе стаў сакратаром інфармацыйнага аддзела руху народа-унутранага крыла апазіцыйнай кіруючаму рэжыму марксісцкай партыі ЗАНУ, якую узначальваў Р. Мугабэ. Актыўна ўдзельнічаў у барацьбе за звяржэнне расісцкага рэжыму. Пасля забароны Руху народа ў 1977 годзе быў арыштаваны і прабыў 2 гады ў зняволенні. Пасля абвяшчэння незалежнасці Зімбабвэ 11 красавіка 1980 года парламентам краіны быў абраны першым прэзідэнтам незалежнай дзяржавы. У 1982 годзе быў прыняты асобны закон, які забараняў грамадзянам краіны жарты, якія тычацца яго прозвішча. Пасля сыходу з пасады прэзідэнта быў дыпламатам пры Арганізацыі афрыканскага адзінства (у прыватнасці, удзельнічаў у перамовах па спыненні крызісу ў Ліберыі) і ўзначальваў рэлігійны факультэт зімбабвійскага ўніверсітэта. З’яўляецца аўтарам афрыканскай версіі малітвы *Ойча наш*: «Ойча наш, навучы нас патрабаваць сваю долю золата і даруй нам за нашу кемнасьць…». У 1997 годзе быў арыштаваны і ў 1998 годзе асуджаны па абвінавачванні ў сексуальным гвалце і садаміі, вылучаных у ходзе судовага працэсу аб забойстве яго былога целаахоўніка. Быў прызнаны вінаватым у адзінаццаці эпізодах. Вызвалены з-пад арышту пад заклад і збег у ПАР. Адмаўляў усе абвінавачванні, заявіўшы, што вылучаныя супраць яго абвінавачванні і паказанні былі «паталагічнай хлуснёй» з мэтай знішчыць яго палітычную кар’еру. Аднак пасля асабістай сустрэчы з прэзідэнтам ПАР Н. Мандэлай у снежні 1998 года вярнуўся на радзіму, дзе 18 студзеня 1999 года быў прысуджаны да 10 гадоў зняволення (аднак 9 гадоў — умоўна) і пазбаўлення царкоўнага сану. Знаходзіўся ў зняволенні 6 месяцаў (яго жонка ў 2000 годзе атрымала палітычны прытулак у Вялікабрытаніі). Памёр ад раку 10 лістапада 2003 года ў Лондане. Зноскі ------ 1. ↑ Canaan Sodingo Banana // Brockhaus Enzyklopädie / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q464633'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2586178'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227'></a> 2. ↑ Canaan Banana // Munzinger Personen Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q107343683'></a> 3. ↑ Canaan Banana **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 2 лютага 2018. 4. ↑ Русский репортёр. 2010. № 23. С.49. Спасылкі -------- * Африкана.ру — Африканские новости — Умер Канаан Банана Архівавана 25 лютага 2021. * Canaan Banana * The Rev Canaan Banana | ⛭Зімбабвэ Прэзідэнты Зімбабвэ | | --- | | Герб Зімбабвэ | Канаан Банана (1980—1987)  · Роберт Мугабэ**1** (1987—2017)  · Фелекезела Мфока**2** (2017)  · Эмерсан Мнангагва (2017—ц.ч.) | Штандар прэзідэнта Зімбабвэ | | 1Зышоў у адстаўку пасля ваеннага перевароту · 2Выконваючы абавязкі | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Оксфардскі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · WikiTree | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 12072191s · GND: 140804943 · GTAA: 79548 · ISNI: 0000 0000 8150 8551 · LCCN: n83071983 · NTA: 072290013 · NUKAT: n98012642 · SUDOC: 061400491 · VIAF: 71413905 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Болатава. **Жанна Андрэеўна Болатава** (руск.: Жанна Андреевна Болотова; нар. 19 кастрычніка 1941, Возера-Карачы, Новасібірская вобласць, РСФСР) — савецкая і расійская актрыса тэатра і кіно; заслужаная артыстка РСФСР (1974). Народная артыстка РСФСР (1985). Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі СССР (1977). Біяграфія --------- Нарадзілася 19 кастрычніка 1941 года ў курортным пасёлку Возера-Карачы Новасібірскай вобласці РСФСР. Яе бацька — Андрэй Іванавіч Болатаў (1919—1988), удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, Герой Савецкага Саюза (1944), маці — Зінаіда Канстанцінаўна Болатава (1919—1993). Пазней з бацькамі пераехала ў Маскву. Дэбютавала ў кіно ў 1957 годзе (у 16 гадоў) у фільме рэжысёраў Льва Куліджанава і Якава Сегеля «Дом, у якім я жыву». У 1964 годзе скончыла УДІК (майстэрня народных артыстаў СССР Сяргея Герасімава і Тамары Макаравай). Была актрысай Тэатра-студыі кінаакцёра. Узнагароды ---------- * Дзяржаўная прэміі СССР (1977) — *за фільм «Уцёкі містэра Мак-Кінлі»*. Зноскі ------ 1. ↑ Internet Movie Database — 1990. Праверана 10 ліпеня 2016.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q37312'></a> 2. ↑ Shanna Bolotowa // filmportal.de — 2005.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q15706812'></a>

**Слуцкі езуіцкі калегіум** (лац. *Collegium Sluckiensis*) — сярэдняя навучальная ўстанова класічнага тыпу, якая існавала ў 1714—1773 гадах. Ставіла на мэце выхаванне навучэнцаў у духу глыбокай рэлігійнасці, адданасці каталіцызму і Ордэну езуітаў. Гісторыя стварэння калегіума ---------------------------- Езуіцкая місія з’явілася ў Слуцку ў 1693 годзе. У 1703 годзе на базе місіі арганізавалася езуіцкая рэзідэнцыя. Муж Людвікі Караліны Радзівіл нейбургскі князь Карл III Філіп тады ж заклаў у езуітаў за 7 тыс. злотых фальварак Бокшыцы з сёламі Капацэвічы і Лістападавічы. Таксама пазней у закладзе ў езуітаў апынуліся вёскі Вяндліна і Ванькоўшчына. У 1715 годзе пан Ваўрынец Іачынскі пад крэдыт у 18 тыс. талераў перадаў езуітам сядзібу Панары. З 1705 года ў Слуцку працавала сярэдняя езуіцкая школа. Ініцыятарам стварэння Слуцкага калегіума быў выпускнік Віленскай акадэміі, Геранім Клакоцкі (1664—1721). Ён і стаў першым рэктарам калегіума. Геранім Клакоцкі аддаў езуітам сваю сядзібу, дзе Ордэн пабудаваў драўляны касцёл Св. Тройцы па праекце архітэктара Р. Энгеля. Справа ад касцёла на месцы былой сядзібы Клакоцкага ўстаў перароблены двухпавярховы з высокім дахам будынак калегіума. Па перыметры яго сцягвалі адкрытыя галерэі. У першым паверсе знаходзіліся келлі, у другім — класы, рэктарат. Над столбовым ганкам з балюстрадай — зала. За калегіумам — два флігеля; характэрны другі флігель: у яго цэнтры меліся вароты, над імі, другім паверхам, — мезанін з двума заламі, завершаны купалам са звонам. У аднапавярховых крылах па баках брамы былі жылыя пакоі. Далей у двары знаходзіўся будынак-інтэрнат бурсы, дзе жылі вучні. За ім — аптэка з мезанінам; з 1715 года аптэкарам працаваў Ян Вейхер. Адзінай каменнай пабудовай была бібліятэка, пабудаваная ў 1724 годзе па ініцыятыве рэктара калегіума Анастаза Людвіка Керсніцкага. Бібліятэка калегіума па колькасці кніг саступала толькі бібліятэцы Полацкага калегіума, у 1773 годзе там было каля 3 тыс. кніг. Уздоўж агароджы стаялі гаспадарчыя службы: пякарня, кузня, стайня, адрыны. Увесь гэты вялікі двор быў абгароджаны драўляным плотам, пазней замененым каменнай сцяной. * Будынак бібліятэкі былога езуіцкага калегіума, каля 1914 года.Будынак бібліятэкі былога езуіцкага калегіума, каля 1914 года. * Будынак бібліятэкі былога езуіцкага калегіума, каля 1914 года.Будынак бібліятэкі былога езуіцкага калегіума, каля 1914 года. Адукацыйная дзейнасць калегіума ------------------------------- У Слуцкім калегіуме рыхтавалі ў асноўным настаўнікаў рыторыкі (схаластаў). Лекцыі чыталі Томаш Нарэвіч, Юзаф Пажовскі, Юзаф Залескі і інш. Гісторыю выкладалі Ансельм Забароўскі, Ян Пашакоўскі (1684—1757) — тэарэтык каталіцтва і аўтар каталіцкіх календароў, рэктар калегіума ў 1735—1739 гг. Нейкі час узначальваў калегію і выкладаў у ёй публіцыст Анастаз Людвік Керсніцкі (1678—1733), за красамоўства званы Перыклам; выкладаў філасофію Антоні Скарульскі (1715—1780), які стаў у 1772 годзе рэктарам, пазней ён быў пераведзены дэканам тэалагічнага факультэта у Віленскую акадэмію. У 1733 годзе Слуцкую езуіцкую калегію скончыў Міхал Карыцкі (1714—1784) — паэт і грамадскі дзеяч. Вучыўся, і потым у 1763—1764 гг. выкладаў гісторык Юрый Князевіч (1737—1804). Тут таксама вучыўся дзеяч каталіцкай царквы і педагог Тадэвуш Бжазоўскі (1749—1820), які стаў у 1805 годзе генералам Ордэна езуітаў. Пры калегіуме працаваў конквікт (інтэрнат) для юнакоў з дробнай шляхты. За іх выхаваннем сачыў регенс. Гэтую пасаду займалі Канстанцін Черньскі (1694—1747) і Мацей Мілашэўскі (1714 (1715)—1801). Школьны тэатр ставіў п’есы біблейскага зместу. Слуцкі калегіум спыніў сваю дзейнасць у 1773 годзе пры скасаванні Ордэна езуітаў. Будынак і службы калегіума перайшлі у вядзенне Віленскай навучальнай акругі, тут размясцілася каталіцкае вучылішча, якое рыхтавала духоўных асоб і настаўнікаў. Падчас рэарганізацыі расійскай сістэмы адукацыі, наяўнасць двух практычна аднолькавых навучальных устаноў прызналі немэтазгодным, і каталіцкае вучылішча перавялі ў Нясвіж. Будынак былога езуіцкага калегіума ў 1809 годзе адданы Слуцкаму евангеліцкаму вучылішчу. Зноскі ------ 1. 1 2 *Zalęski S.* Jezuici w Polsce. Dzieje 153 kolegiów i domów jezuitów w Polsce. — Krakow, 1908. — Т. 4. — 235 с. 2. ↑ *Якімовіч Ю. А.* Слуцкія касцёлы і калегіум езуітаў // *Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі*. — Мн.: БелЭн, 1987. — Т. 5. — С. 75. 3. ↑ Kosciol Jezuitow w Slucku // *Kwartalnik architektury i urbanistiky*. — W.: 1978. — Т. 23. 4. ↑ Winlakiewicz S. Teatr kollegiów jezuickich w dawniej Polsce. Krakow, 1922, ss. 3-4 5. ↑ *Блінова Т. З.* З гісторыі Слуцкай езуіцкай калегіі // *Беларускі гістарычны часопіс*. — Мн.: 1996. — № 1. — С. 67—70. 6. ↑ Brown G. Biblioteka pisarzów assystencyi Polskiej Towarzystwa jezusowego. — Poznań, 1862, s. 329 7. ↑ Гурэцкі А. Палітыка царызму ў галіне адукацыі ў Беларусі ў канцы XVIII — першай чвэрці XIX стагоддзя. (1772—1825 гг.). Дыс. канд. гіст. навук. — Мн. БДПУ ім. М.Танка, 1998 8. ↑ Archivum Romanum Societatis Jesu (ARSI), sygn. hith. 57. Catalogis brevis … anni 1703/4 Літаратура ---------- * Слуцкі езуіцкі калегіум // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 30. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). * Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Слуцкага р-на і г. Слуцка: у 2 кн. / уклад. В. С. Відлога; рэдкал.: Г. К. Кісялёў (гал. рэд.) і інш.; маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. БЕЛТА, 2001. * *Нарэйка Т. І.* Праблемы гістарыяграфіі культурна-асветніцкай дзейнасці езуітаў на беларускіх землях // Працы гістарычнага факультэта БДУ: навук. зб. Вып. 2 / рэдкал. У. К. Коршук (адк. рэд.) [і інш.] — Мн: БДУ, 2007. * *Ціткоўскі І. А.* Слуцк. Гісторыя горада ў помніках архітэктуры. — Мн. 2015. — С. 318. — ISBN 978-985-6998-71-6 * *Лявшук В. Е.* Иезуитский коллегиум в социокультурном городском контексте белорусских земель ВКЛ в 1569—1773 гг. Дисс. канд. истор. наук. Гродно, 2017. * *Блинова Т. Б.* Иезуиты в Беларуси (Их роль в организации образования и просвещения) — Гродно: ГрГУ, 2002. — 425 с. ISBN 985—417В * Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy. Red. L. Grzebień  (польск.) (бел.. — Kraków, 1996. * Królikowska A. Profesorowie jezuickich seminariów nauczycielskich od XVI do XVIII wieku. Słownik biograficzny. — Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie -Wydawnictwo WAM, 2017. S. 188. | ⛭Славутасці Слуцка | | --- | | Раёны і кварталы | Гарадзішча • Стары горад • Новы горад • Востраў • Трайчаны • Выгода | | Умацаванні | Верхні замак† • Ніжні замак† • Гарадскія ўмацаванні†: Цытадэль (Новы замак)† • Віленская брама† • Капыльская брама† • Востраўская брама† • Навамейская брама† | | Палацы і сядзібы | Палац Радзівілаў† • Стары палац Радзівілаў† | | Грамадскія будынкі і збудаванні | Ратуша† • Дваранскі сходГКК • Паштовая станцыяГКК • Духоўнае вучылішча • Мужчынская гімназія • Дом культуры • Гарадскі стадыён | | Музеі | Слуцкі краязнаўчы музей | | Помнікі і мемарыялы | Помнік Сафіі Слуцкай | | Манастыры, саборы і храмы | Свята-Міхайлаўская царкваГКК • Свята-Аляксандра-Неўская царква • Трайчанскі манастыр† • Ільінскі манастыр† • Свята-Варварынская царква† • Свята-Мікалаеўскі сабор† • Свята-Раства-Багародзіцкая царква† Свята-Казьма-Дзям’янаўская царква • Свята-Іаана-Прадцечанская царква† • Свята-Успенская царква† • Свята-Георгіеўская царква† • Свята-Стэфанаўская царква† • Свята-Васкрасенская царква† • Царква Сімяона-Стоўпніка† • Царква Нараджэння Хрыстовага† • Надбрамная царква Іаана Багаслова† • Касцёл Святога Антонія Падуанскага† і кляштар бернардзінцаў • Касцёл Святога Духа і кляштар езуітаў† • Касцёл і калегіум езуітаў† • Фарны касцёл† • Касцёл Святога Антонія • Свята-Варварынская капліца • Капліца† • Кальвінскі збор† • Харальная сінагога† • Слуцкая халодная сінагога† | | Вуліцы | Віленская вуліца | | † страчаныя аб’екты ГКК маюць статус ГКК РБ |

Гісторыю **Кот-д’Івуара** можна падзяліць на тры перыяды: дакаланіяльны (старажытнасць і сярэднявечча), каланіяльны і посткаланіяльны (пасля 1960 года). Дакаланіяльны перыяд -------------------- У 2200—700 гг. да н. э. на тэрыторыі сучаснага Кот-д’Івуара дамінавала Культура Кінтампа. Носьбіты гэтай культуры жылі рыбалоўствам, паляваннем, зборам садавіны і развядзеннем свойскіх жывёл (авечкі, козы, пазней таксама буйныя рагатыя жывёлы). У XI стагоддзі нашай эры краіну засялілі плямёны сенуфа. У XV—XVI стагоддзях з поўначы прыйшлі плямёны мандэ, адціснуўшы сенуфа. У пачатку XVIII стагоддзя мандэ стварылі дзяржаву Конг, якая стала важным гандлёвым цэнтрам і агменем распаўсюджвання ісламу ў Заходняй Афрыцы. Каланіяльны перыяд ------------------ У 1460-х гадах на берагах Кот-д’Івуара высадзіліся партугальцы, бо заўважылі вялікую колькасць сланоў, што давала магчымасць набываць тут слановую костку. Пазней еўрапейскія караблі розных дзяржаў пачалі наведваць рэгіён з мэтай куплі гэтага матэрыялу. Тэрыторыя набыла назву Бераг Слановай Косткі. Першымі пасяленцамі з Еўропы былі французскія місіянеры, высадзіўшы там у 1637 годзе. Іх першае пасяленне неўзабаве было знішчана першабытнікамі. Праз паўстагоддзя, у 1687 годзе, была створана новая французская місія, на гэты раз пры ўзброенай ахове. У пачатку XVIII стагоддзя французы паспрабавалі заснаваць на ўзбярэжжы яшчэ два паселішчы, але яны праіснавалі толькі некалькі гадоў. Французы зноў заняліся засваеннем Берага Слановай Косткі з 1842 года. Яны аднавілі форт Гран-Басам (на ўзбярэжжы, недалёка ад цяперашняга Абіджана), а да 1846 года ўсталявалі свой пратэктарат практычна над усімі прыбярэжнымі плямёнамі. Углыб краіны французы пачалі прасоўвацца з 1887 года. На працягу двух гадоў французы заключылі дагаворы з большасцю плямёнаў ад узбярэжжа да сучаснай паўночнай мяжы краіны. У 1892 былі ўсталяваны мяжы з Ліберыяй, у 1893 — з брытанскай калоніяй Залаты Бераг (сучасная Гана). У 1893 годзе Бераг Слановай Косці быў выдзелены ў асобную французскую калонію (са складу калоніі Сенегал), а ў 1895 г. быў уключаны ў склад Французскай Заходняй Афрыкі. У кастрычніку 1946 года Берагу Слановай Косці быў нададзены статус заморскай тэрыторыі Францыі, быў створаны генеральны савет тэрыторыі. Посткаланіяльны перыяд ---------------------- ### XX стагоддзе 7 жніўня 1960 года была абвешчана незалежнасць краіны. Прэзідэнтам стаў Уфуэ Буаньі, які кіраваў Кот-д’Івуарам некалькі дзесяцігоддзяў. Яго партыя ДП стала кіруючай і адзінай партыяй. Быў абвешчаны прынцып недатыкальнасці прыватнай уласнасці. Бераг Слановай Косці ў 1979 годзе стаў сусветным лідарам па вытворчасці какава-бабоў, аднак поспехі ў гэтай галіне абапіраліся на ўдалую кан’юнктуру і спалучэнне наяўнасці кваліфікаваных менеджараў, замежных інвестыцый і вялікай колькасці танных працоўных рук, пераважна гастарбайтараў з суседніх краін. У 1980-я гады цэны на каву і какава на сусветных рынках упалі, у 1982—1983 краіну спасцігла жорсткая засуха, пачаўся эканамічны спад; да канца 1980-х гадоў паказчык знешняга доўгу на душу насельніцтва перавысіў аналагічны паказчык ўсіх краін Афрыкі, акрамя Нігерыі. Пад ціскам грамадскасці Уфуэ-Буаньі пайшоў на палітычныя саступкі, легалізаваў альтэрнатыўныя кіруючыя палітычныя партыі, ініцыяваў выбарчы працэс, і ў 1990 годзе быў абраны прэзідэнтам. У 1993 годзе ён памёр, і краіну ўзначаліў яго спадчыннік Анры Конан Бед’е. У 1995 годзе адбыўся форум па пытаннях інвестыцый у эканоміку краіны, у якім удзельнічалі пераважна расійскія кампаніі. У канцы 1990-х узмацнілася палітычная нестабільнасць, у Бед’е з’явіўся сур’ёзны канкурэнт: Аласан Уатара. Ён нарадзіўся на тэрыторыі Кот-д’Івуара, a яго бацькі былі родам з Буркіна-Фасо. Аднак па Канстытуцыі краіны на пасаду прэзідэнта можа прэтэндаваць толькі той кандыдат, у якога абодва бацькі — івуарыйцы па нараджэнні, а не па натуралізацыі. Такім чынам, усе людзі, народжаныя ў змешаных шлюбах, выключаліся з магчымай барацьбы за прэзідэнцкую пасаду. Гэтая акалічнасць пагоршыла раскол грамадства па этнічнай прыкмеце. Да таго часу ад траціны да паловы насельніцтва краіны складалі асобы замежнага паходжання. 25 снежня 1999 года ў краіне адбыўся ваенны пераварот, арганізатар якога Роберт Геі, былы ваенны афіцэр. Ужо ў 2000, пад ціскам розных палітычных сіл, Геі быў вымушаны правесці прэзідэнцкія выбары. Пераможцам выбараў быў прызнаны лідар апазіцыі Ларан Гбагбо з левацэнтрысцкай партыі Івуарыйскі Народны Фронт. ### Грамадзянскія войны У пачатку 2000-х унутраныя супярэчнасць і рознагалоссі перараслі ў грамадзянскую вайну, ёй папярэднічалі тры фактары: * Палітычны: Лібералы хацелі зрушыць левацэнтрыста Гбагбо з пасады прэзідэнта. * Этнічны: У краіне рос міжэтнічны канфлікт паміж івуарыйцамі і буркінцамі. * Рэлігійны: Краіна была практычна пароўну падзелена на мусульман і хрысціян, што таксама вельмі моцна расколвала грамадства. 19 верасня 2002 года пачалася грамадзянская вайна. Урадавым сілам супрацьстаяла групоўка «Новая сіла», якую ўзначаліў Гіём Саро. Неўзабаве ў канфлікт уступла Францыя. У Кот-д’Івуар былі ўведзены французскія войскі і Міратворчыя сілы ААН, якія стварылі буферную зону паміж бакамі канфлікту. Аднак баявыя дзеянні працягнуліся. Толькі ў 2007 годзе паміж урадам і паўстанцамі быў падпісаны мірны дагавор. У 2010 годзе былі праведзены. 2 кандыдаты: дзеючы прэзідэнт Ларан Гбагбо, і саюзнік «Новай сілы», вылучэнец ад партыі Аб’яднанне рэспубліканцаў — Аласан Уатара. Усё адбывалася спакойна, але пазней абодва бакі пачалі вінаваціць адзін аднаго ў парушэнні правілаў правядзення выбараў, спробах сфальсіфікаваць выбары і г.д. На гэтай глебе ўспыхнуў новы канфлікт. У новай грамадзянскай вайне перамогу атрымаў Уатара, бо меў падтрымку з боку замежных сіл. ### Сучаснасць 1 студзеня 2013 года 60 чалавек загінулі ў цісканіне падчас навагодняга святкавання ў горадзе Абіджан на поўдні Кот-д’Івуара. Цісканіна ўтварылася ў натоўпе людзей, якія сабраліся паглядзець на навагоднія феерверкі ў цэнтры Абіджан. Па іншых дадзеных загінулі 61 чалавек і 48 пацярпелі. З 1 па 6 чэрвеня 2015 года ў вобласці Сан-Педра на паўднёвым захадзе краіны праходзіла аперацыя «Акома» падчас якой амаль паўсотні дзяцей былі вызвалены з рабства, 22 чалавекі арыштаваны. 10 верасня 2015 года адбылася вельмі буйное ДТЗ, па меншай меры 19 чалавек загінулі і яшчэ 37 атрымалі раненні пры сутыкненні двух аўтобусаў на шашы ў Кот-д’Івуары. 25 кастрычніка 2015 года ў краіне прайшлі прэзідэнцкія выбары. Перамогу атрымаў дзеючы прэзідэнт Аласан Уатара. 2 снежня 2015 года невядомыя ўзброеныя людзі напалі на вёску ў Кот-д’Івуары, якая знаходзіцца недалёка ад мяжы з Ліберыяй, па меншай меры 11 чалавек, у тым ліку адзін вайсковец, загінулі. 15 снежня 2015 года дзяржава ўвайшла ў склад Ісламскай ваеннай кааліцыі па барацьбе з тэрарызмам. 6 студзеня 2016 года прэм’ер-міністр Кот-д’Івуара Даніэль Каблан Дункан і яго ўрад падалі ў адстаўку. Праз некалькі гадзін пасля адстаўкі Даніэль Каблан Дункан быў зноў прызначаны прэм’ер-міністрам краіны. Спасылкі -------- * Кот-д’Ивуар: История, экономика, политическая система, население (руск.) * Кот-д’Ивуар//Всемирная энциклопедии Архівавана 31 мая 2018. (руск.) * Первая Ивуарийская война(недаступная спасылка) (руск.) | ⛭Кот-д’Івуар паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Кот-д’Івуар»** | | Краіны Афрыкі: Гісторыя | | --- | | Алжыр · Ангола · Батсвана · Бенін · Буркіна-Фасо · Бурундзі · Габон · Гамбія · Гана · Гвінея · Гвінея-Бісау · Джыбуці · Егіпет¹ · Замбія · Зімбабвэ · Каба-Вердэ · Камерун · Каморы · Кенія · Дэмакратычная Рэспубліка Конга · Рэспубліка Конга · Кот-д’Івуар · Лесота · Ліберыя · Лівія · Мадагаскар · Мазамбік · Малаві · Малі · Марока · Маўрыкій · Маўрытанія · Намібія · Нігер · Нігерыя · ПАР · Паўднёвы Судан · Руанда · Самалі · Сан-Тамэ і Прынсіпі · Сейшэльскія Астравы · Сенегал · Судан · Сьера-Леонэ · Танзанія · Тога · Туніс · Уганда · Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка · Чад · Экватарыяльная Гвінея · Эрытрэя · Эсваціні · Эфіопія | | Азорскія астравы · Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне · в. Узнясення · Канарскія а-вы · Мадэйра · Маёта · Мелілья · Рэюньён · в. Святой Алены · Сеўта · а-вы Трыстан-да-Кунья · Французскія Паўднёвыя і Антарктычныя тэрыторыі | | Сахарская Арабская Дэмакратычная Рэспубліка · Самаліленд | | ¹ Часткова ў Азіі |

**Ісла́ндыя** (ісл.: Ísland [ˈislant]) — дзяржава ў Паўночнай Еўропе. Знаходзіцца на аднайменным востраве і прылеглых дробных астравах у паўночнай частцы Атлантычнага акіяна. Пасля Вялікабрытаніі другая па плошчы астраўная дзяржава Еўропы. Асноўны востраў, на якім размешчана Ісландыя — самы вялікі ў свеце востраў вулканічнага паходжання. Прырода краіны — спалучэнне фіёрдаў, ледавікоў, вулканаў, кароткіх і шматводных рэк, вялікіх азёр. Клімат Ісландыі змякчаюць цёплыя акіянічныя цячэнні, што абмываюць яе берагі. Ісландыя была адкрыта ў канцы ІХ стагоддзя вікінгамі, якія засялілі востраў. З таго часу гісторыя Ісландыі непарыўна звязана з гісторыяй Паўночнай Еўропы, у першую чаргу, Даніі. Ісландыя адносіцца да высакаразвітых невялікіх краін Еўропы з вельмі высокімі сацыяльны-эканамічнымі паказчыкамі. Цэны ў Ісландыі — адны з самых высокіх у свеце, таму ВУП па намінале тут нязвыкла меншы за ВУП па ППЗ. Для Ісландыі характэрна палітычная стабільнасць. Таксама краіна не спяшаецца ўваходзіць у міжнародныя арганізацыі. Пасля хадатайніцтва на ўступленне ад 17 ліпеня 2009 года Ісландыя патэнцыйны кандыдат на сяброўства ў Еўрапейскім саюзе. Таксама астраўная краіна з’яўляецца заснавальніцай НАТА. Этымалогія ---------- Сагі сцвярджаюць, што першае імя — Снэланд (снежная зямля) — востраву даў вікінг Надод. Наступны мараплаўца, швед Гарор Сваварсан, ахрысціў Ісландыю *«воставам Гарора»*. Сучаснай назвай востраў абавязаны нарвежцу Флокі Вільгердарсану. Уяўленне пра тое, што пасяленцы абралі гэтае імя, каб не дапусціць перанасялення іх зялёнага вострава — гэта проста міф. Геаграфічнае становішча ----------------------- Асноўны артыкул: **Ісландыя (востраў)** Ісландыя — краіна ў Паўночнай Еўропе. Знаходзіцца на аднайменным востраве і прылеглых дробных астравах у паўночнай частцы Атлантычнага акіяна. Пасля Вялікабрытаніі другая па плошчы астраўная краіна Еўропы. Востраў Ісландыя — 18-ы па памерах востраў свету. Ісландыя падзяляе Паўночную Атлантыку і Паўночны Ледавіты акіян. Найбліжэйшы сусед — Грэнладыя, ад якой Ісландыя аддзеленая Дацкім пралівам. Краіна размешчана паміж шыротамі 63 і 68 ° Пн, і даўгот 25 і 13 ° З. Галоўны востраў ляжыць цалкам на поўдзень ад паўночнага палярнага круга, які праходзіць праз невялікі ісландскі востраў Грымсі ля яго паўночнага ўзбярэжжа. Моцна парэзаная берагавая лінія Ісландыі мае працягласць каля 5 тыс. км. На паўночным захадзе, поўначы і ўсходзе скалістыя берагі раздзеленыя шматлікімі залівамі, фіёрдамі і астравамі. Ва ўнутраныя часткі шматлікіх фіёрдаў заходзяць галечнікавыя косы, якія абараняюць натуральныя гавані ад штормаў, што дзьмуць з боку Атлантычнага акіяна. На такіх косах часта размяшчаюцца прыбярэжныя гарады і пасёлкі. Паўднёва-заходнія і паўднёвыя берагі Ісландыі — пясчаныя, выраўнаваныя; натуральныя гавані там адсутнічаюць. Прырода ------- Асноўны артыкул: **Ісландыя (востраў)** ### Геалагічная будова Вывяржэнне вулкана Эйяф’ядлаёкюдль 27 сакавіка 2010 г. У геалагічным сэнсе Ісландыя — маладая краіна, якая ўтварылася ў выніку вулканічных вывяржэнняў за апошнія 60 млн гадоў (што адпавядае палеагенаваму, неагенаваму і чацвярцічнаму перыядам у гісторыі Зямлі). Самыя старажытныя часткі краіны размешчаныя на захадзе, поўначы і ўсходзе. Гэта пераважна плато, складзеныя старажытнымі базальтавымі лавамі. Платопадобны характар паверхні лепш за ўсё захаваўся на паўночным захадзе, тады як на ўсходзе і на поўначы цэнтральнай часткі вострава рэльеф набывае альпійскае аблічча. Праз усю краіну з поўначы на паўднёвы захад распасціраецца шырокая зона, у асноўным складзеная туфамі і брэкчыямі, якія ўтварыліся ў выніку падводных вулканічных вывяржэнняў. Да гэтай зоны, а таксама да раёна Снайфедльснес на захадзе прымеркавана вялікая колькасць вулканаў, з іх 20 вывяргаліся ўжо пасля засялення краіны. У Ісландыі прадстаўленыя амаль усе тыпы вулканаў, што сустраюцца на Зямлі. Найбольш характэрныя ланцужкі кратараў, якія ўзніклі ў выніку вывяржэнняў уздоўж расколін і разломаў. У 1783 падчас вывяржэння вулкана такога тыпу Лакі ўтварыўся лававы паток, які заліў плошчу 570 км². Вулкан Гекла вывяргаўся ў 1947 і 1970. У выніку падводнага вывяржэння ля паўднёва-заходняга ўзбярэжжа Ісландыі ў 1963 ўтварыўся невялікі востраў Сюртсей. У 1973 падчас вывяржэння вулкана на в. Хеймаэй прыйшлося эвакуіраваць насельніцтва горада Вестманаэйяр. З вулканізмам звязаныя частыя землетрасенні. Гейзер З вулканічнай дзейнасцю цесна звязаныя гарачыя крыніцы па ўсёй краіне (налічаецца больш за 250 груп такіх крыніц). Палі сярністых фумаролаў (сальфатараў) прымеркаваныя да абласцей вулканізму. З фантануючых крыніц найбольш вядомы Вялікі Гейзер, назва якога стала намінальнай для ўсіх падобных утварэнняў. У Ісландыі шырока выкарыстоўваецца энергія тэрмальных крыніц. 85 % насельніцтвы жыве ў дамах, абаграваных іх водамі. Акрамя таго, цёплая вада падаецца ў шматлікія цяпліцы і плавальныя басейны. Ёсць мінеральныя крыніцы. Карысныя выкапні: торф, лігніт, ісландскі шпат, сера. ### Характар паверхні Большая частка вострава — плато вышынёй 400—800 м над узроўнем мора, месцамі ўкрытае лёдам, са шматлікімі вулканамі (каля 200). Найбольш вядомыя вулканы — Гекла, Лакі, Аск’я. На паўднёвым усходзе Ісландыі знаходзіцца вышэйшы пункт краіны Хванадальсхнукюр (2119), які ўяўляе сабой падняты бок кальдэры вулкана Эрайвайёкудль. Найвышэйшыя вулканы — Хванадальсхнукюр, Эйяф’ядлаёкюдль, Снайфедль — маюць конусападобную форму. Іншыя вулканы маюць шчытападобную форму, напр. Ск’яўльбрэйд. Некаторыя належаць да трэшчыннага тыпу, трэшчыны звычайна схаваныя пад ланцужкамі кратараў з попелу і лавы; так ланцуг з 100 кратараў працягласцю 25 км вядомы пад назвай Лакі. Дзеючыя вулканы часта пакрываюць ледавіковыя шапкі. Таму вывяржэнні суправаджаюцца бурнымі паводкамі на рэках і ў навакольных раёнах. Ва ўнутранай частцы Ісландыі пераважаюць плато вышынёй 600—800 м. Месцамі, асабліва на перыферыі, яны разбіты глыбокімі звілістымі далінамі і фіёрдамі. У зоне вулканізму пераважаюць вулканічныя масівы вышынёй 1200—1800 м. Прыкладна 10 % тэрыторыі займаюць лававыя палі, паверхня якіх нагадвае месяцавы ландшафт. Найбольшае лававае поле Аўдаўдахройн, плошча якога дасягае 4 тыс. км², знаходзіцца амаль у цэнтры краіны. На лававым полі можна ўбачыць звстылыя патокі рознага колеру — ад чырвона-бурага да сіне-чорнага. сустракаюцца і тэрыторыі, пакрытыя чорным вулканічным попелам. На захадзе і поўдні — паласа прыбярэжных нізін. Ледавікі і снежнікі (пераважна на поўдні) займаюць больш за 13 % тэрыторыі краіны (плошча 11 900 км²). Самая буйная з ледавіковых шапак, Ватнаёкутль, размешчаная на паўднёвым усходзе Ісландыі (плошча каля 8400 км², магутнасць ільду да 1 км). Іншыя буйныя ледавікі: Лаўнгёкудль (1020 км²), Хофсёкудль (1000 км²), Мірдальсёкудль (700 км²). Улетку ніжнія часткі ледавікоў інтэнсіўна таюць. Ад іх канцоў цякуць шматлікія ручаі і рэчкі, якія, зліваючыся, утвараюць вялікія рэкі. У прыледавіковых абласцях размешчаны вялікія пясчана-шчэбністыя раўніны — зандры. Бурныя рэкі блукаюць па гэтых раўнінах, падзяляюцца на рукавы, рэчышчы змяняюцца бадай што пасля кожнай паводкі. ### Клімат і надвор’е Клімат Ісландыі субарктычны, марскі, больш мяккі ў параўнанні з краінамі, што знаходзяцца на такіх самых шыротах. Змякчальны ўплыў на яго аказваюць цёплыя воды Паўночна-Атлантычнага цячэння (працяг Гальфстрыму), частка якога праходзіць уздоўж паўднёвага і заходняга берагоў вострава. Сярэдняя гадавая тэмпература на паўднёва-заходнім узбярэжжы ў Рэйк’явіку 5 °C, сярэдняя тэмпература студзеня −0,4 °C, ліпеня 11,2 °C. Адпаведныя паказчыкі на паўночным узбярэжжы ў Акюрэйры 3,9 °C, −2 °C і 11 °C. Сярэдняя тэмпература студзеня ў гарах апускаецца да −10 °C, ліпеня да 0 °C. Сярэдняя гадавая колькасць ападкаў складае 800 мм у Рэйк’явіку, 350—500 мм — на паўночным узбярэжжы, да 3000 мм на паўднёва-заходніх і паўднёвых схілах гор, звыш 3800 мм на адкрытых да поўдня схілах Ватнаёкудля і Мірдальсйёкудля. Сярод зімы часта ільюць дажджы, здараюцца навальніцы. Снег устойліва трымаецца толькі ва ўнутраных раёнах. Надвор’е ў Ісландыі хутка мяняецца ў сувязі з праходжаннем цыклонаў. Часцей за ўсё яно сырое і халаднаватае, неба пакрыта хмарамі, далягляд зацягнуты сеткай дажджу, дзьме пранізлівы вецер, сцелецца туман. Затым раптам на некалькі хвілін вецер сціхае, неба праясняецца і набывае чысты, блакітны колер, а паветра становіцца такім празрыстым, што ў далечыні праступаюць контуры гор. Унутраныя ўзвышаныя раёны адрозніваюцца значна больш суровым кліматам, чым прыбярэжныя. На паўночным і ўсходнім берагах таксама значна халадней, чым на паўднёвым і паўднёва-заходнім. Так праяўляецца ахаладжальны ўплыў Усходне-Грэнландскага цячэння, якое нясе з Арктыкі плывучыя ільды і айсбергі. Прыбярэжныя воды вольныя ад лёду на працягу ўсяго года. Выключэнне складаюць сітуацыі, звязаныя з вынасам палярных ільдоў на поўначы і ўсходзе. У сувязі са значным пацяпленнем клімату з пачатку 1920-х гадоў вынас палярных ільдоў да берагоў Ісландыі адбыўся толькі ў 1965. ### Рэкі і азёры Вадаспад Oxararfoss Вільготны халаднаваты клімат спрыяе развіццю ў Ісландыі балот і азёр, густой рачной сеткі і ледавікоў. Рэкі на востраве кароткія, з парогамі і вадаспадамі, маюць значныя запасы гідраэнергіі. Многія рэкі пачынаюцца на ўскраінах ледавікоў і жывяцца іх талымі водамі. У ліпені-жніўні на рэках з ледавіковым жыўленнем адбываюцца бурныя паводкі, затое пад час межані сцёк рэзка скарачаецца. Вада ў іх утрымлівае шмат наносаў — гліны, пяску, камянёў. Рэкі, што выцякаюць з азёр і крыніц, наадварот, маюцт вельмі чыстую, празрыстую ваду. Дзякуючы багаццю ападкаў у Ісландыі шмат даволі буйных рэк (гл. Рэкі Ісландыі), але яны несуднаходныя. На поўдзень ад Ватнаёкудля рэкі разгаліноўваюцца на рукавы, якія часта змяняюць сваё становішча. Гэта сур’ёзная перашкода для транспарту. Падчас падледавіковых вулканічных вывяржэнняў і пры прарыве ледзяных плацін на прыледавіковых азёрах велізарныя масы талых вод выклікаюць бурныя паводкі на рэках. Для гідраэнергабудаўніцтва ў Ісландыі ў асноўным выкарыстоўваюцца рэкі з грунтавым жыўленнем, з невялікімі сезоннымі ваганнямі сцёку. Самыя значныя ГЭС пабудаваны на рэках Сог і Цьёўрсаў. Характэрны шматлікія невялікія азёры. Самыя буйныя азёры Ісландыі — Тынгвадлаватн, Міватн і Таўрысватн. Большасць азёр утварылася ў выніку падпруджвання рэк. ### Глебы, раслінны і жывёльны свет Прырода Ісландыі адносіцца да арктычнага барэальнага (паўночнага) рэгіёну. Глебы Ісландыі пераважна горныя арктычныя, на ўзбярэжных нізінах і невысокіх плато — вулканічныя, тарфяніста-дзярновыя. Глебы часта забалочаныя, узбагачаныя мінеральным матэрыялам, вытворным ад вулканічнага попелу, пылаватыя і пясчаныя. Сустракаюцца працяглыя лававыя палі. Расліннасць небагатая — горная тундра, тарфяныя балоты, увільготненыя злакавыя лугі. У складзе флоры налічваецца ўсяго 440 відаў вышэйшых раслін, большасць з якіх арктаальпійскага паходжання, прычым палову складаюць рэлікты ледавіковай эпохі. Вегетацыйны перыяд вельмі кароткі. Расліны пачынаюць рост у маі, а часам толькі ў чэрвені, а ў верасні іх развіццё спыняецца. Меней за чвэрць тэрыторыі краіны пакрыта расліннасцю (супраць 2/3 падчас засялення краіны 1100 гадоў назад). Шырокія ўнутраныя плато амаль цалкам пазбаўленыя расліннага полага. У складзе расліннасці пераважаюць імхі і травы. Дрэвавыя расліны ў сярэдзіне ХХ ст. займалі ўсяго 1 % плошчы. Гэта ў асноўным паўночныя бярозы, асіна, рабіна, вербы; дрэвы прыземістыя, звычайна маюць скрыўленыя ствалы з-за моцных вятроў. Асобныя гаі захаваліся ў горных далінах, яны падымаюцца да вышыні 300—400 м, у рэдкіх выпадках — да 550—600 м. У апошнія дзесяцігоддзі месцамі створаныя значныя насаджэнні хвойных парод, галоўным чынам дзеля абароны ад ветру. На нізінах Ісландыі пераважаюць балоты і лугі. Ва ўнутраных узвышаных раёнах і на зандрах вялікія тэрыторыі зусім пазбаўлены раслінасці, і толькі на выхадах базальтаў рассцілаюцца рознакаляровыя дываны імхоў і лішайнікаў. Відавы склад фаўны Ісландыі бедны. Падчас засялення краіны з наземных сысуноў там былі толькі пясцы і лемінгі. У канцы XVIII ст. інтрадукаваныя паўночныя алені. Найбольш распаўсюджаныя хатнія жывёлы — авечкі, коні (ісландскія поні), каровы, радзей козы. Акрамя таго, на востраў былі выпадкова завезеныя мышы і пацукі. У 1930 з звераводчых гаспадарак уцякла група амерыканскіх норак, якія цяпер жывуць у многіх раёнах вострава. У прыбярэжных водах сустракаюцца два віды цюленяў і некаторыя віды кітоў. У Ісландыі гняздуецца каля 80 відаў птушак. На горных азёрах і рэках жыве мноства лебедзяў, качак і гусей, а на марскім узбярэжжы звычайныя гарбаткі, крачкі і інш. Адной з найбольш распаўсюджаных птушак з’яўляецца гага, якая ператварылася ў паўсвойскую птушку. З драпежных птушак добра вядомы сокал. З насякомых шмат камароў. У азёрах водзіцца стронга, а ў рэках — ласось. Абмежаванасць жывёльнага свету сушы кампенсуецца багаццем рыбы ў навакольных водах. Гэтаму спрые тое, што ля берагоў Ісландыі цёплыя марскія воды перамешваюцца з халоднымі. Тут знаходзяцца месцы напасу і нерасту рыб (да 66 відаў). Найбольш важнае значэнне маюць траска, марскі акунь, пікша, палтус, а таксама крэветкі. ### Ахова прыроды Створаны нацыянальныя паркі — Тынгведлір, Міватн-ог-Лахсаў, Скафтафедль, Ёкульсаўргльювур; шматлікія рэзерваты, помнікі прыроды. Гісторыя -------- Асноўны артыкул: **Гісторыя Ісландыі** Некаторыя гісторыкі мяркуюць, што Ісландыя была ўпершыню адкрыта экспедыцыяй Піфея ў IV ст. н.э. і апісана пад назвай Туле. Археолагамі былі выяўленыя рымскія манеты III ст. н.э. аднак невядома, былі яны завезеныя антычнымі маракамі ці пазнейшымі сярэднявечнымі пасяленцамі. Згодна з пісьмовымі крыніцамі, у ранняе Сярэднявечча, Ісландыю маглі наведваць кельцкія манахі. У IX ст. востраў быў выпадкова адкрыты вікінгамі з Фарэрскіх астравоў. У скандынаўскім фальклоры ён быў вядомы як «Снежная зямля» ці «Ледзяная зямля». У 874 г. было заснавана першае сталае паселішча нарвежскіх вікінгаў у Рэйк’явіку. Рэканструяванае старадаўняе рыбацкае паселішча Хуткай каланізацыі Ісландыі садзейнічала палітыка першага нарвежскага караля Гаральда Рудавалосага (каля 850—933 гг.), якая прывяла да масавага зыходу нарвежцаў. Сярод пасяленцаў з самага пачатку таксама былі рабы (у асноўным жанчыны і падлеткі) кельцкага паходжання. Ісландцы адкрылі і даследавалі Грэнландыю, Лабрадор і некаторыя паўночныя астравы, прымалі ўдзел у ваенных экспедыцыях скандынаўскіх вікінгаў. Дзякуючы адносна мяккаму клімату той пары, каланісты займаліся пераважна земляробствам. Паміж імі часта ўспыхвалі зямельныя спрэчкі і канфлікты. Для іх прадухілення ў 930 г. быў створаны агульны сход, званы Альтынгам, які ладзіўся штогод. Прымаць у ім удзел маглі ўсе дарослыя свабодныя мужчыны, але галоўную законатворчую функцыю мелі «святыя мужы» (Goðorðsmenn), якія прадстаўлялі буйныя роды ці пасяленцаў пэўнай мясцовасці. У 999 ці 1000 г. ісландцы прынялі хрысціянства. У 1056 г. быў прызначаны першы каталіцкі біскуп Ісландыі. У перш. пал. XIII ст. уладу на востраве фактычна захапіў род Стурлунгаў (1200—1262 гг.). Аднак афіцыйна дамагчыся каралеўскай кароны яго прадстаўнікі не здолелі. У 1220 г. Сноры Стурлунг упершыню прызнаў сябе васалам нарвежскага караля Хокана IV. У 1262 г. была падпісана унія (т. зв. «Стары запавет») паміж нарвежскім каралём і прадстаўнікамі буйных ісландскіх родаў, якая прадугледжвала выплату ісландцамі падаткаў, роўнасць паміж падданымі Нарвегіі і Ісландыі, усталяванне адзінага заканадаўства і вольнага гандлю паміж дзвюма краінамі. З 1380 г. Ісландыя фактычна кіравалася каралямі Даніі, якія мала клапаціліся пра насельніцтва вострава ў сувязі са скарачэннем падаткаў, што ў сваю чаргу было выклікана пахаладаннямі клімату ў XIII—XIV, а потым у XVI—XVII і XIX стст. Пахаладанні прывялі да выпадкаў масавага голаду, згалення і памяншэння колькасці насельніцтва. Земляробства было закінута. Асноўную эканамічную ролю пачалі адыгрываць лоў і экспарт рыбы (галоўным чынам траскі), а таксама жывёлагадоўля. У XVI ст. правядзенне дацкімі манархамі Рэфармацыі выклікала супраціўленне каталікоў на чале з біскупам Ёнам Арасанам, а затым працяглы крывавы канфлікт паміж каталікамі і пратэстантамі-манархістамі (1541—1550 гг.), які скончыўся перамогай апошніх. У 1627 годзе на ўсходняе і паўднёвае ўзбярэжжа вострава ўрываліся берберскія піраты (Tyrkjaránið). Хаця каля 400—800 ісландцаў апынуліся ў палоне, дацкія ўлады не прадпрымалі рашучых захадаў для абароны Ісландыі. У 1783 годзе ў выніку вывяржэння вулкану Лакі загінула каля чвэрці насельніцтва вострава. У 1800 годзе было забаронена скліканне Альтынгу. У 1814 годзе Нарвегія атрымала незалежнасць ад Даніі, але Ісландыя заставалася падначаленай дацкім каралям. Забарона на гандаль ісландцаў з краінамі, не падпарадкаванымі каралю Даніі (дзейнічала ў 1602—1854 гадах), а таксама новае пахаладанне выклікала спачатку эміграцыю актыўнага насельніцтва (у асноўным, у Канаду), а потым масавую падтрымку руху за незалежнасць. У 1843 годзе ісландцы дамагліся ўзнаўлення працы Альтынгу як дарадчага органу. У 1874 г. Ісландыя атрымала права на самакіраванне (пашырана ў 1903 годзе). Згодна акту аб уніі ад 1 снежня 1918 г. Ісландыя прызнавалася незалежнай краінай, хаця фармальным кіраўніком краіны заставаўся кароль Даніі. У 1940 годзе акт аб уніі павінен быў быць узноўлены, аднак Данія апынулася пад нямецкай акупацыяй. Нягледзячы на афіцыйны нейтралітэт, Ісландыя была занята брытанскімі войскамі (у 1941 годзе — амерыканскімі) і выкарыстоўвалася пад час Другой сусветнай вайны для вядзення ваенных дзеянняў супраць Германіі. 17 чэрвеня 1944 Ісландыя была абвешчана рэспублікай. У 1946 годзе яна была прынята ў НАТА. Іагана Сігурдардоцір Гісторыя незалежнай Ісландыі не абцяжарана вялікімі палітычнымі падзеямі, таму цікавасць могуць выклікаць хіба эканамічныя з’явы. У другой палове ХХ краіна паспяхова развівалася пад патранажам заходнееўрапейскіх і паўночнаамерыканскіх саюзнікаў, ператварыўшыя ў адну з самых багатых краін свету. У 1958—1976 Ісландыя вяла «трасковыя войны» з Велікабрытаніяй. Крах банкаўскай сістэмы ў кастрычніку 2008 г. прывёў да моцнага эканамічнага і палітычнага крызісу. На выбарах 2009 г. перамагла кааліцыя Сацыял-Дэмакратычнага аб’яднання і Лева-Зялёнага руху. Прэм’ер-міністрам і кіраўніком дзяржавы стала Ёгана Сігурдардоцір — першая ў свеце з дзейнічаючых глаў дзяржаў, адкрыта абвясціўшая сябе лесбіянкай. Дзяржаўны лад ------------- Асноўны артыкул: **Дзяржаўны лад Ісландыі** Олаф Грымсан, прэзідэнт Ісландыі ў 1996—2016 Ісландыя — парламентска-прэзідэнтская рэспубліка. Члены парламенту, які называецца Альтынг (ісл. *Alþingi*) абіраюцца прамым галасаваннем кожныя 4 гады. Упершыню альтынг сабраўся ў 930 годзе, што робіць яго самым старым дзеючым парламентам у свеце. Паводле вынікаў выбараў 2016 года, 48 % сяброў парламента складаюць жанчыны — гэта найбольш «жаночы» парламент свету (у сярэднім у свеце — 23 %). Найбольш шырокае прадстаўніцтва ў альтынгу згодна з вынікамі выбараў 2016 атрымалі партыі: Прагрэсіўная партыя (Framsóknarflokkurinn, 1916), правацэнтрысцкая, Партыя незалежнасці (Sjálfstæðisflokkurinn, 1929), кансерватыўная, Левая зялёная партыя (Vinstrihreyfingin — grænt framboð, 1999). На чале ўрада стаіць прэм’ер, якога прызначае прэзідэнт. Прэзідэнцкія выбары адбываюцца праз 4 гады. Прэзідэнт Оўлавюр Рагнар Грымсан не змяняўся ў 1996—2016 гг.. У 2000 і 2008 ён заставаўся на пасадзе па прычыне адсутнасці іншых жадаючых выставіць кандыдатуру на выбары. Грымсан стаў першым у гісторыі Ісландыі прэзідэнтам, які ўсклаў вета на закон, прыняты Альтынгам. У 2016 годзе адбыліся даўгачаканыя выбары з цэлымі двума кандыдатамі. Гісторык Гвюдні Ёўханесан перамог бізнэсвумэн Халл Томасдоцір. У снежні 2016 года новы прэзідэнт меў беспрэцэдэнтна высокі рэйтынг (97 %). ### Прававая сістэма Ісландыя ўваходзіць у скандынаўскую сістэму права, якая адносіцца да рамана-германскай сям’і. Грамадзянска-прававая сістэма заснавана на дацкім заканадаўстве, і не падпадае цалкам пад юрысдыкцыю Міжнароднага суда ААН. Судовая ўлада складаецца з Вярхоўнага Суда, альбо *Haestirettur,* (суддзі прызначаюцца пажыццёва міністрам юстыцыі) і васьмі акруговых судоў (суддзі прызначаюцца пажыццёва міністрам юстыцыі). Акрамя гэтага існуюць спецыяльныя суды па марскіх, працоўных і рэлігійных справах. Адміністрацыйны падзел Ісландыі ------------------------------- Асноўны артыкул: **Адміністрацыйны падзел Ісландыі** Традыцыйна Ісландыя падзялялася на landsfjórðungar (адз.лік: landsfjórðungur) альбо чвэрці, якія арыентаваліся на бакі свету. Пазнейшы адміністрацыйны падзел абапіраецца на выбарчыя акругі — сіслы (sýslur) і абшчыны. Сёння Ісландыя падзяляецца на 8 рэгіёнаў (ісл.: landsvæði): Насельніцтва ------------ Асноўны артыкул: **Ісландцы** Асноўны артыкул: **Насельніцтва Ісландыі** Агульнае насельніцтва складае каля 340 тыс. чалавек (2017). Гэта апошняе месца сярод краін Еўропы, калі не ўлічваць «карлікаў», ды нават Люксембург мае ў паўтара разы большае за Ісландыю насельніцтва. Аддаленасць Ісландыі ад мацерыка ускладняла засяленне вострава. Сённяшняя Ісландыя — маланаселеная краіна з этнічна аднародным насельніцтвам. Дзякуючы багатай вуснай і пісьмовай традыцыі шмат сямей можа назваць сваіх продкаў у многіх пакаленнях. Добра захоўваюцца многія старажытныя традыцыі. Закон № 54 ад 27 чэрвеня 1925 года забараняе грамадзянам Ісландыі мець прозвішчы. Да сёй пары ісландцы афіцыйна карыстаюцца толькі асабістымі імёнамі і імёнамі па бацьку. Полава-ўзроставая піраміда Для Ісландыі характэрны хуткі, адзін з найвышэйшых у Еўропе, прырост насельніцтва (1,13 %), які складаецца са станоўчых натуральнага (0,7 %) і міграцыйнага (0,4 %) складнікаў. Пры гэтым улады ажыццяўляюць жорскі кантроль міграцыі, аддаючы перавагу кваліфікаваным мігрантам з Еўропы. Па прыросце насельніцтва Ісландыя можа паспрачацца з многімі краінамі Лацінскай Амерыкі. Працягласць жыцця ісландцаў — 80,9 гадоў для мужчын і 85,4 для жанчын — адна з найвышэйшых у свеце. Рэйк’явік Нацыянальны склад аднародны: 98,99 % складаюць ісландцы. Ёсць іншыя скандынавы і палякі (па дамове аб будаўніцтве заводаў па здабычы серы і вытворчасці алюмінія да 2015 года з Польшчай і Германіяй). Насельніцтва карыстаецца ісландскай мовай, адной са скандынаўскіх моваў. Высокі ўзровень валодання англійскай моваю. Важнейшай канфесіяй у краіне з’яўляецца лютэранства (каля 90 % насельніцтва адносяць сябе да лютэранаў). Каля 60 % жыхароў сканцэнтравана паўднёва-заходняй частцы краіны (Рэйк’явік і яго наваколлі). Амаль 94 % існандаў пражываюць у гарадах, такі высокі працэнт урбанізацыі звязаны з субарктычным кліматам краіны. Буйнейшыя гарады: Рэйк’явік (120 тыс. у агламерацыі — 216 тыс.), Хабнарф’ёрдзюр, Акюрэйры (поўнач). Эканоміка --------- Асноўны артыкул: **Эканоміка Ісландыі** У пасляваенны час эканоміка Ісландыі развівалася ў шчыльнай сувязі з эканомікамі ЗША і краін Заходняй Еўропы. Для абароны сваіх эканамічных інтарэсаў у канцы 1950-ых — сярэдзіне 1970-ых гг. Ісландыя вяла так званыя «трасковыя войны» супраць рыбалоўных кампаній іншых краін на марской тэрыторыі, абвешчанай ісландскай. Нягледзячы на стабільную інфляцыю, назіраўся эканамічны рост. З 1980-ых гг. Ісландыя займала адное з першых месцаў у свеце па ўзроўню жыцця насельніцтва. Гэтаму часткова садзейнічалі рэформы ў сферы прыцягнення замежных інвестыцый і банкаўскай сістэмы. У 1994 г. Ісландыя ўвайшла ў Еўрапейскую эканамічную прастору. Крах банкаўскай сістэмы ў кастрычніку 2008 г. прывёў да моцнага эканамічнага крызісу. Пасля хадатайніцтва на ўступленне ад 17 ліпеня 2009 Ісландыя — патэнцыйны кандыдат на сяброўства ў Еўрапейскім саюзе. Сёння Ісландыя адносіцца да высакаразвітых невялікіх краін Еўропы з вельмі высокімі сацыяльны-эканамічнымі паказчыкамі. Цэны ў Ісландыі — адны з самых высокіх у свеце, таму ВУП па намінале тут нязвыкла меншы за ВУП па ППЗ. Асноўная частка ВУПу ствараецца ў сферы паслуг. ГеаТЭС Хеллісхейдзі Развіта і працягвае развівацца апрацоўчая прамысловасць. Ісландыя займае першае месца ў свеце па вытворчасці электраэнергіі на душу насельніцтва. Асноўны тып электрастанцый — ГЭС, а таксама, ГеаТЭС (геатэрмальныя, што ў працы выкарыстоўваюць энергію зямных нетраў). У Ісландыі знаходзіцца адна з буйнейшых ГеаТЭС свету Хеллісхейдзі (магутнасць 303 МВт). Вытворчасць алюмінію пры ГЭС (3 заводы, 11-е месца ў свеце). Маецца вытворчасць дэталяў для самалётаў і верталётаў. З харчовай галіны — вытворчасць рыбных кансерваў. Халодны клімат не дае магчымасць развіваць іншую сельскую гаспадарку, акрамя авечкагадоўлі і конегадоўлі. Але кемлівыя ісландцы прыстасавалі да сваіх патрэбаў цяпло зямных нетраў і сёння ў цяпліцах вырошчваецца самы шырокі спектр садавіны і гародніны. Развіта рыбалоўства, асноўныя прамысловыя рыбы — селядзец і траска. ### Экспарт і імпарт * Галоўныя экспарцёры — Вялікабрытанія (13,2 %), Германія (11,5 %), Нідэрланды (17 %), ЗША (9,5 %), Іспанія (7 %) (на 2016). Дзве траціны экспарту прыходзяцца на рыбу (замарожаная, рыбныя кансервы і інш.) і алюміній. * Галоўныя імпарцёры Германія (11,8 %), ЗША (7,6 %), Нарвегія (7,5 %), Данія(8,3 %), Вялікабрытанія (12,9 %), Нідэрланды (10,5 %) (на 2016). Аснову імпарту складаюць аўтамабілі і самалёты, прадукты харчавання, нафтапрадукты. Інфраструктура -------------- ### Транспарт У Ісландыі 13 004 км аўтадарог, з іх — 4 311 км асфальтаваных. Да 1968 года ў Ісландыі быў левабаковы рух. Аўтамабільныя нумары пачынаюцца з лічбаў ад «2» да «9». Самы вялікі аэрапорт краіны — Аэрапорт Лейфура Эйрыксана, знаходзіцца ў Кефлавіку за 60 км ад Рэйк’явіка і на ўсходзе запасны ў Эгільсстадзіры. Акрамя гэтага ёсць яшчэ тры аэрапорты ў Акюрэйры, Ісарфіёрдуры і Хёбне. Увогуле ў краіне ёсць 98 пасадачных пляцовак. ### Тэлекамунікацыя У Ісландыі 190.500 стацыянарных тэлефонаў і 290.100 мабільных тэлефонаў (на 2005 год). ### Інтэрнэт У Ісландыі 225.000 карыстальнікаў інтэрнэтам (на 2005 год). ### Пошта Аддзяленні *Пошты Ісландыі* (ісл.:*Íslandspóstur*) ёсць у кожнай вялікай абшчыне краіны. Паштовыя аддзяленні ў Ісландыі працуюць з панядзелка па пятніцу, з 8.30 да 16.30. ### Алкаголь і тытунь Як і ў іншых скандынаўскіх краінах алкагольныя напоі ёсць толькі ў дзяржаўных манапольных крамах, тытунь у крамах мусіць быць не на відавоку ў пакупніка. Продаж алкагольных напояў дазваляецца асобам, якія дасягнулі 20 год, тытунёвых вырабаў — 18 год. Піва ў Ісландыі зноў было дазволена толькі ў канцы 1980-х гг. З 1 чэрвеня 2007 паленне ў ісландскіх рэстаранах, кафэ і публічных будынках забаронена. Культура -------- ### Літаратура * Гунар Гунарсан, ісландскі раманіст * Хальдаўр Кільян Лакснес, ісландскі пісьменнік, лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры * Эйнар Карасан, сучасны ісландскі пісьменнік ### Выяўленчае мастацтва Першым мастаком, які выставіў свает воры ў Ісландыі, быў Торарын Б. Торлаксан. Адным з піянераў абстракцыянізму быў Торвальдур Скуласан. Ілюстратар — Хрынгур Ёхансан. Сёння мастацкая спадчына Ісландыі зберагаецца ў Нацыянальнай галерэі Ісландыі і мастацкім музеі Акюрэйры. Сярод сучасных ісландскіх мастакоў вылучаецца Эро. ### Архітэктура Традыцыйныя ісландскія дамы з дзёрну Старажытныя ісландцы будавалі «доўгія дамы», часта паглыбленыя ў зямлю, на аснове драўлянага каркасу, са сценамі і дахам з дзярновых блокаў і размешчанымі ў рад памяшканнямі. 3 сярэдзіны XVIII ст. будаваліся гарады з каменнымі пабудовамі, пераважна па праектах дацкіх архітэктараў (саборы ў Хоўлары, Рэйк’явіку). У XIX ст. склаўся тып 2—3-павярховага ісландскага дома з прывазнога лесу, туфу, базальту, з абшыўкай гафрыраваным жалезам. У архітэктуры Iсландыі з 1920-х г. выкарыстоўваюцца сучасныя формы і канструкцыі (маналітны жалезабетон, стальны каркас), метады кампазіцыі, планіроўкі (новая забудова Рэйк’явіка і Акюрэйры); будуюцца 4—5-павярховыя секцыйныя дамы, грамадскія, адміністрацыйныя і прамысловыя будынкі (арх. Гудмундсан, Г. Самуэльсан, С. Тордарсан). ### Фота ### Кіно Фільмы Балтасара Кармакура і Фрыдрыка Тоўр Фрыдрыксана ### Музыка #### Традыцыйная і класічная музыка #### Поп, рок, джаз * Б’ёрк * Эйрыкур Хёйксан * Ёхана Гудрун Ёўнсдоцір * Múm * Эміліяна Тарыні ### Музеі Найбуйнейшым з’яўляецца Нацыянальны музей Ісландыі (Þjóðminjasafn Íslands) у Рэйк’явіку, створаны ў 1911 г. на аснове так званай Калекцыі старажытнасцей (1863 г.). Спецыялізацыя фонду: сацыяльна-культурная гісторыя. Акрамя экспазіцыйнай і экспертай дзейнасці, Нацыянальны музей праводзіць навуковыя даследаванні, утрымоўвае бібліятэку, прымае ўдзел у археалагічных раскопках, у тым ліку за межамі Ісландыі, узнаўляе старажытныя рэчы, праводзіць адукацыйныя семінары. У 2004 г. музей пераехаў у новы сучасны будынак. Музей народнай спадчыны ў Скагаф’ёрдзюры (Byggðasafn Skagfirðinga) быў створаны ў 1948 г. на месцы жылага старажытнага паселічша. Прадстаўляе традыцыйную сельскую культуру Ісландыі, у тым ліку доўгія дзярновыя хаціны, будынкі сярэдзіны XX стагоддзя, памяшканні для жывёлы, старое хатняе начынне і г. д. ### Спорт Медыа ----- ### Радыё У Ісландыі дзейнічае 1 публічна-прававая радыёвяшчальная кампанія *Ríkisútvarpið (RÚV)* і 13 прыватных станцый (3 з іх маюць рэлігійную накіраванасць). ### Тэлебачанне У Ісландыі дзейнічае 1 публічна-прававы тэлеканал і 8 прыватных тэлеканалаў (2 з іх маюць рэлігійную накіраванасць) — каналы *Stöð 2* і *Sýn*. ### Газеты Штодзённая колькасць газет на 1000 жыхароў складае 336 экзэмпляраў. Папулярныя газеты ў Ісландыі: *Morgunblaðið*, *Fréttablaðið*, *24 stundir* і *Dagblaðið Vísir*. Дачыненні з Рэспублікай Беларусь -------------------------------- Ісландыя адна з першых краін у Еўропе прызнала незналежнасць Рэспублікі Беларусь, заявіўшы пра гэта 19 студзеня 1992. Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь Аляксандра Лукашэнкі № 170 «Аб усталяванні дыпламатычных адносін паміж Рэспублікай Беларусь і Ісландскай Рэспублікай» быў падпісаны 27 сакавіка 2001. Дыпламатычныя адносіны паміж дзвюма краінамі ўсталяваныя 25 мая 2001 года. З 2009 года ў Мінску адкрылася Ганаровае консульства Ісландыі ў Рэспубліцы Беларусь. Гл. таксама ----------- * Пасольства Ісландыі ў Маскве * Снайфельснес * Вік * Дальвік * Эгіль Скалагрымсан * Горад Альфтанес * Горад Сіглюфіёрдур * Ён Арасан * Арні Магнусан * Ісландскі пашпарт * Хадльгрымюр П’етурсан * Аск’я * Возера Элідаватн Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ Архівавана 12 снежня 2018. 3. 1 2 Архівавана 16 чэрвеня 2019. 4. ↑ 5. ↑ БЭ, т. 7. С. 334. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ісландыя * Афіцыйны сайт Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Ісландыя | ⛭Краіны Еўропы | | --- | | Незалежныя краіны | * Албанія * Андора * Аўстрыя * Балгарыя * Беларусь * Бельгія * Боснія і Герцагавіна * Ватыкан * Венгрыя * Вялікабрытанія * Германія * Грэцыя * Данія * Ірландыя * Ісландыя * Іспанія * Італія * Казахстан¹ * Латвія * Літва * Ліхтэнштэйн * Люксембург * Малдова * Мальта * Манака * Нарвегія * Нідэрланды * Партугалія * Паўночная Македонія * Польшча * Расія¹ * Румынія * Сан-Марына * Сербія * ✰ Славакія * Славенія * Турцыя¹ * Украіна * Фінляндыя * Францыя * Харватыя * Чарнагорыя * Чэхія * Швейцарыя * Швецыя * Эстонія | | | Залежныя тэрыторыі | * Аландскія астравы (Фінляндыя) * Гернсі (Вялікабрытанія) * Гібралтар (Вялікабрытанія) * Джэрсі (Вялікабрытанія) * Востраў Мэн (Вялікабрытанія) * Сардзінія (Італія) * Сіцылія (Італія) * Фарэрскія астравы (Данія) * Шпіцберген (Нарвегія) * Ян-Маен (Нарвегія) | | Непрызнаныяі часткова прызнаныя дзяржавы і ўтварэнні | * Косава * Прыднястроўе * Паўночны Кіпр¹ | | **¹ Часткова ў Азіі** | | НАТА Арганізацыя Паўночнаатлантычнага дагавора (НАТА) | | --- | | * Албанія * Балгарыя * Бельгія * Венгрыя * Вялікабрытанія * Германія * Грэцыя * Данія * ЗША * Ісландыя * Іспанія * Італія * Канада * Латвія * Літва * Люксембург * Нарвегія * Нідэрланды * Партугалія * Паўночная Македонія * Польшча * Румынія * Славакія * Славенія * Турцыя * Фінляндыя * Францыя * Харватыя * Чарнагорыя * Чэхія * Эстонія | | ⛭Паўночны савет | | --- | | Члены | Сцяг Даніі Данія · Сцяг Ісландыі Ісландыя · Сцяг Нарвегіі Нарвегія · Сцяг Фінляндыі Фінляндыя · Сцяг Швецыі Швецыя | | Кандыдаты ў члены | Сцяг Аландскіх выспаў Аландскія астравы · Сцяг Грэнландыі Грэнландыя · Сцяг Фарэрскіх астравоў Фарэрскія астравы | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Giant Bomb · DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Праваслаўная · Britannica (9-th) · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Catholic (1907—13) · Catholic (1997—…) · Treccani · Universalis · Сучаснай Украіны · Швейцарскі гістарычны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 4027754-9 · ISNI: 0000 0001 2189 3811 · LCCN: n80140759 · NDL: 00560122 · NKC: ge129393 · VIAF: 133608068 | |

**Trichia decipiens** — від слізевікоў парадку *Trichiida*, які звычайна стварае калоніі на паверхні гнілой драўніны. Апісанне -------- Пладовыя целы знаходзяцца на канцы невялікага сцябла, спачатку чырвоныя, потым становяцца карычневымі. Іх памер каля міліметра, але ўсё ж бачны няўзброеным вокам. У адваротным выпадку від цяжка выявіць, за выключэннем фазы размнажэння, у вільготны перыяд, калі ён утварае споры ў калоніі. У іншы час ён перамяшчаецца як амёба паасобку або групамі ў выглядзе слізі, напрыклад, у паражнінах дрэў. Вырваўшыся, споры аб’ядноўваюцца, утвараючы клетку, якая выкарыстоўвае бактэрыі ў якасці ежы. Від з’яўляецца важнай крыніцай харчавання для знікаючых відаў жукоў, у там ліку *Agathidium pulchellum*. Зноскі ------ 1. ↑ Suomen ensimmäinen limasienten määritysopas **(нявызн.)**. *SYKE* (19 чэрвеня 2013). Праверана 13.11.2017. Спасылкі -------- * Laji.fi: Nuijanuoranen (*Trichia decipiens*) * UniProt: Taxonomy — Trichia decipiens (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Таксанамія | EOL · GBIF · iNaturalist · IRMNG · Mycobank · NCBI | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2781394293 |

**NSU Spider** — легкавы аўтамабіль, які выпускаўся кампаніяй NSU Motorenwerke з 1964 па 1967 год. Першы ў свеце аўтамабіль з ротарна-поршневым рухавіком Ванкеля. Усяго выпушчана 2375 машын. Гісторыя -------- Аўтамабіль быў упершыню прадстаўлены на Франкфурцкім аўтасалоне 1964 года. Spider выпускаўся выключна з кузавам кабрыялет, на базе купэ NSU Sport Prinz, якое выпускалася з 1959 года. Акрамя складнога даху, знешне аўтамабіль адрозніваўся наяўнасцю радыятарнай рашоткі спераду. Пры выпуску Spider вялікія аб'ёмы продажаў не меркаваліся, кошт новых аўтамабіляў быў досыць высокім для таго часу і складаў $2979. У 1967 годзе Spider быў зняты з вытворчасці і заменены на NSU Ro80 з ротарным рухавіком другога пакалення. Паміж 1964 і 1967 годам выраблена 2375 аўтамабіляў. Канструкцыя ----------- Як і на ўсіх аўтамабілях NSU, рухавік размяшчаўся ў задняй частцы машыны. Для таго, каб збалансаваць размеркаванне вагі, у пярэдняй частцы размяшчаўся радыятар і бензабак на 35 літраў, таму прасторы для багажу было вельмі мала. Першапачаткова магутнасць Spider складала 50 к.с. (37 кВт) пры 5500 аб/хв. На наступных мадэлях заяўленая магутнасць складала 54 к.с. (40 кВт) пры 6000 аб/хв. Кампактны і лёгкі ротарны рухавік ўсталёўваўся над задняй воссю. Ігнаруючы рэкамендацыі вытворцы, можна было дасягнуць звыш 7000 абаротаў у хвіліну на ніжэйшых перадачах, разагнаўшыся такім чынам да 100 км / г за 14,5 секунд. Іншыя крыніцы, магчыма, грунтуючыся на рэкамендацыях вытворцы, паказвалі час 15,7 секунд. | | | --- | | **Тэхнічныя характарыстыкі NSU Spider** | | **Агульнае** | | Кузаў: | саманясучы, цалкам сталёвы | | Тып кузава: | 2-дзвярны кабрыялет | | Снараджаная маса: | 700 кг | | Поўная маса: | 950 кг | | Максімальная хуткасць: | 155 км/г | | **Рухавік** | | Рухавік: | Ротарны, усталяваны ў задняй частцы | | Аб'ём: | 497,5 см³ | | Карбюратар: | 1 Solex Flachstrom 18/32 HHD | | Ступень сціску: | 9,3 : 1 | | Магутнасць: | 37 кВт (50 к.с.) пры 6000 аб/хв | | Макс. крутоўны момант: | 72 Нм пры 2500 аб/хв | | Астуджэнне: | Вадзяное, з помпай і тэрмастатам | | Змазванне: | з дадатковай помпай дазавання масла і алейным радыятарам | | Скрынка перадач: | 4-ступеністая, цалкам сінхранізаваная, з гідраўлічным прывадам счаплення | | Пярэдняя падвеска: | Папярочны рычаг з спружынамі і стабілізатарам папярочнай устойлівасці | | Задняя падвеска: | Падоўжныя рычагі з спружынамі | | Рулявое кіраванне: | Рэечнае | | **Габарытныя памеры:** | | Даўжыня | 3580 мм | | Шырыня | 1520 мм | | Вышыня | 1260 мм | | Колавая база: | 2020 мм | | Каляіна пярэдняя / задняя: | 1246 / 1227 мм | | Памер шын: | 5.00-12R | Спорт ----- У 1966 годзе Аль Ажэ (*Al Auger*) з Рычманда, штат Каліфорнія, стаў першым афіцыйным пераможцам у гонках на аўтамабіле з рухавіком Ванкеля. З усталяванымі гоначнымі шынамі NSU Spider удзельнічаў у 1966 і 1967 гадах у заездах Sports Car Club of America (SCCA), дзе заняў другое месца ў класе *H Modified*. Паколькі ў SCCA не валодалі інфармацыяй аб тэхнічных дадзеных рухавіка, ён быў аднесены да класа H Modified, супернічаючы з больш буйнымі і магутнымі маторамі аб'ёмам 850 см³. Зноскі ------ 1. ↑ The Wankel Engine History **(нявызн.)**. 2. ↑ «The Rotary Club», Don Sherman,*Automobile Magazine*, February 2008, pp 76-79 3. ↑ налічвалася каля 10 аўтамабіляў з магутнасцю 48 кВт (65 к.с.) Літаратура ---------- * Eberhard Kittler: *DDR Automobil — Klassiker, Band 1.* Motorbuch Verlag, Stuttgart 2002, ISBN 3-613-02256-7 * Horst Ihling: *Autorennsport in der DDR. Wartburg, EMW & Co.* Verlag Delius Klasing, 2006, ISBN 3-7688-5788-3 Спасылкі -------- * (ням.)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Пабеда. **Пабе́да** (трансліт.: *Pabieda*, руск.: Победа), да 1947 года **Сапалава** — вёска ў Мсціслаўскім раёне Магілёўскай вобласці. Уваходзіць у склад Ходасаўскага сельсавета. За 20 км на паўднёвы захад ад Мсціслава, 81 км ад Магілёва, 5 км ад чыгуначнай станцыі Ходасы на лініі Орша-Сураж. Рэльеф рашнінны. На поўначы цячэ р. Альхоўка (прыток р. Белая Натапа), а на паўднёвым усходзе з ёю злучаны меліярацыйны канал. Транспартныя сувязі на мясцовай дарозе і далей па шашы Мсціслаў-Магілёў. Гісторыя -------- У 1667 г. сяло Сапалава ў Мсціслаўскім ваяводстве, шляхецкая ўласнасць, якая была знішчана ў вайну 1654—1667 гадоў. У 1880-я гады апроч земляробства частка жыхароў займалася сталярным промыслам. У 1897 годзе Доўгавіцкай воласці Чэрыкаўскага павета Магілёўскай губерні. У 1909 годзе паблізу вёскі быў аднайменны маёнтак, які належаў Дубягу. Савецкая ўлада ўстаноўлена ў студзені 1918 г. арганізаваны калгас «Чырвоны дзень», абслугоўвала яго Ходасаўская МТС імя Тэльмана. Працавала ваўначоска. У 1940 годзе да вёскі далучана **в. Шапялі**. У Вялікую Айчыннаю вайну ад 14 ліпеня 1941 г. да 28 верасня 1943 г. была акупавана нямецка-фашысцкімі захопнікамі. У 1999 г. у складзе саўгаса імя Тэльмана. Станам на 2016 год у складзе Мсціслаўскага «Райаграпрамтэхзабеспячэння». Насельніцтва ------------ * 1880 год — 30 двароў, 184 жыхары * 1897 год — 14 двароў, 74 жыхары * 1909 год — 14 двароў, 67 жыхароў; у маёнтку — 2 двары, 18 жыхароў * 2007 год-18 двароў, 28 жыхароў * 2016 год- 7 двароў, 9 жыхароў Галерэя ------- * Дарога ў вёску ПабедаДарога ў вёску Пабеда * ВідВід Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Магілёўская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2007. — 406 с. — ISBN 978-985-458-159-0. (DJVU). Сустракаецца таксама варыянт **Сапа́лава, н.** Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Пабеда (Мсціслаўскі раён) | ⛭**Ходасаўскі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Ходасы | | Аграгарадкі | Забалацце | | Вёскі | Бескаўка · Бязводзічы · Бялынец · Васількова · Ваўкаўцы · Кісялёўка · Краснае · Лыкінка · Міхайлава · Пабеда · Прыбярэжжа · Пятрыгі · Пячкавіцкі ільнозавод · Пячкавічы · Ракітанка · Старынка · Сычоўка · Усполле · Чорная Сасна · Шэйкі · Юшкавічы · Ясьманава |

**Анта́нас Жмуйдзіна́вічус** (літ.: Antanas Žmuidzinavičius; 31 (19) кастрычніка 1876, в. Сейрыяй, Лаздзейскі раён, Літва — 9 жніўня 1966, Каўнас) — літоўскі мастак, жывапісец; народны мастак СССР, член-карэспандэнт Акадэміі мастацтваў СССР (1958). Біяграфія --------- Навучаўся ў настаўніцкай семінарыі (1890—1894), скончыўшы якую працаваў настаўнікам у школах Польшчы. Жывапісу навучаўся ў камерцыйных школах у Варшаве (1898—1901) і ў Парыжы (1905—1906). З 1902 года ўдзельнічаў у выставах. З 1906 года жыў у Вільні, у 1907 годзе стаўся, разам з Мікалоюсам Чурлёнісам, Пятрасам Калпокасам, Пятрасам Рымшам і Каетонасам Склерусам, адным з арганізатараў першай выстаўкі літоўскага мастацтва і адным з заснавальнікаў Літоўскай мастацкай суполкі. Быў яе старшынёй. У 1908—1912 гадах і пазней у краінах Заходняй Еўропы і ЗША маляваў карціны, ладзіў свае выстаўкі, чытаў лекцыі пра літоўскае мастацтва. У 1919 абжыўся ў Каўнасе. Выкладаў у Мастацкай школе (1926—1940), пасля вайны — у Інстытуце прыкладнога і дэкаратыўнага мастацтва (1944—1951; прафесар ад 1947), Політэхнічным інстытуце (1953—1957). Адначасова ў 1951—1953 гадах выкладаў у Мастацкім інстытуце Літоўскай ССР (цяпер Віленская мастацкая акадэмія) у Вільні. Узнагароджаны ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга і медалямі. Напісаў кнігу ўспамінаў «Палітра і жыццё» («Paletė ir gyvenimas», 1961). Творчасць --------- «Партрэт жонкі». 1910 Маляваў пераважна пейзажы, прасякнутыя лірызмам з доляй алегарычнасці і ідэалізацыяй прыроды «Нёман перад навальніцай» (1912), «Выхаванцы Нёмана» (1927), «Дзве хвоі» (1930), «Лес — дзяржаве» (1948) (усе ў Каўнаскім мастацкім музеі імя М. Чурлёніса); цыкл карцін «Тут будзе Каўнаскае мора» (1953—1965). Маляваў таксама партрэты (напрыклад, Тадаса Даўгірдаса), фігурныя кампазіцыі, аздабляў кнігі, ствараў плакаты. Уваходзіў разам з Ёнасам Басанавічусам і Тадасам Даўгірдасам у камісію, якая выпрацавала праект літоўскага сцяга, які быў зацверджаны Саветам Літвы 19 красавіка 1918 года. Найбольш істотныя рысы праекта закладзеныя ў аснове цяперашняга Дзяржаўнага сцяга Літвы. Удзельнічаў таксама ў распрацоўцы Дзяржаўнага герба Літвы. Агульная колькасць яго прац сягае 2000. Зноскі ------ 1. ↑ RKDartists Праверана 23 жніўня 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a> 2. ↑ Antanas Žmuidzinavičius // Grove Art Online / J. Turner — [Oxford, England], Houndmills, Basingstoke, England, New York: OUP, 1998. — ISBN 978-1-884446-05-4<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q217595'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q56691875'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q810196'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21431157'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1547776'></a> Літаратура ---------- * Всемирный биографический энциклопедический словарь. — М. 1998. * Большая Российская энциклопедия. Т. 10. — М. 2008. (Форма имени: Жмуйдзинавичюс, Антанас Йоно.) * Рисунки [Изоматериал] : [репродукции] / художник В. А. Серов. ― Ленинград, 1970 (АУР5192) (Форма имени: Жмуйдинявичус-Жемайтис, А. И.) * Беларуская энцыклапедыя. Т. 6. — Мн. 1998. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Антанас Жмуйдзінавічус * Lietuvos dailės muziejus: A. Žmuidzinavičius Архівавана 24 чэрвеня 2007. | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | RKDartists | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 1048703967 · ISNI: 0000 0001 1086 3967 · LCCN: nr94031400 · NUKAT: n2006133959 · SUDOC: 244074151 · VIAF: 120786678 · ULAN: 500121128 | |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Азоў. **Марскі порт Азоў** — порт, размешчаны ў Растоўскай вобласці на беразе рэк Дон і Азоўка (прыток Дона). Адзін з найстарэйшых портаў на Поўдні Расіі. Азоўскі марскі порт размешчаны ў пятнаццаці км ад утокі рэкі Дон, ён размяшчаецца на лініі 9-га інтэрмадальнага калідора, які прызначаны для перасоўвання грузаў з поўначы на поўдзень. Порт Азова з'яўляецца «галоўнымі варотамі», якія злучаюць Міжземнае мора з унутранымі водамі Расіі і Каспіем. На дадзены момант рыхтуецца праект паглыблення падходнага канала да порта да 8,5 метраў і праект канала, што будзе злучаць Каспійскі з Азоўскім басейнамі. Таксама Порт з'яўляецца варотамі ва Унутраную Водную Транспартную Сістэму (УВТС). УВТС праходзіць праз Волга-Данскі канал далей да Каспійскага мора і праз раку Волгу і сістэму паўночных рэк, Волга-Балтыйскі і Беламорканал злучаецца з Балтыйскім і Белым морамі. Гэта вельмі зручны водны шлях да прамысловых цэнтраў, якія размешчаныя ў еўрапейскай частцы Расіі, для суднаў грузападымальнасцю 3000т — 5200т тыпу «рака-мора» (з асадкай да 4-х метраў), які злучае ўнутраныя водныя шляху Расіі праз Азоўскае мора з Чорным і Міжземным морамі. Першыя згадванні пра яго ставяцца да пачатку XVIII стагоддзя, калі крэпасць Азоў была вызвалена ад туркаў Пятром Вялікім. У 1865 было паглыбленае Азоўскі рукаў, а ў 1888 годзе адбудавана каменная набярэжная. У 1904 была прызначана адміністрацыя порта. Грунт грузазвароту порта ў той час складалі збожжа, вяленая рыба і ікра. Пазней праз азоўскі порт сталі праходзіць лес і навальныя грузы такія, як пясок, жвір і іншыя будаўнічыя матэрыялы для патрэб горада і рэгіёна. Да 1992 г. Азоўскі порт уваходзіў у склад Волга-Данскога Параходства. З 1992 г. Порт набыў статус самастойнага прадпрыемства. У 1993 г. Порт ператвораны ў акцыянернае таварыства «Азоўскі марскі порт». У снежні 1994 г. паводле Дырэктывы Урада РФ порт атрымаў статус міжнароднага і адкрыты для заходу суднаў іншых дзяржаў. Апрацоўваныя ў порце суда працуюць у акваторыях Чорнага і Міжземнага мораў, па Дунаю могуць даходзіць да краін Цэнтральнай Еўропы. Праз порт праходзяць грузы з Паўднёвай і Паўднёва-ўсходняй Еўропы, Паўночнай Афрыкі і Блізкага Усходу. У порце ёсць пагранічная, мытная, санітарная, ветэрынарная і карантынная службы. Перагрузачны комплекс Азоўскага порта ўлучае 11 прычалаў. Спецыялізуецца на перавальванні генеральных і насыпных грузаў: вугалю, металу, лесу, збожжа, угнаенняў, будаўнічых матэрыялаў, тарна-адзінкавых грузаў. Ёсць абсталяванне для перавальвання кантэйнераў. У апошні час засвоены новыя грузаплыні, у прыватнасці гліназём, цэмент. Апроч перавальвання грузаў порт прымае пасажырскія марскія і рачныя судны. Агульная плошча тэрыторыі Азоўскага марскога порта складае больш 24 га.; * цэнтральны грузавы раён — 5,9 га * новыя грузавыя прычалы (тэрыторыя «новага» порта) — 17 га * грузавая пляцоўка «Лоцпост» — 1,2 га * Адведзены пляцоўка пад будаўніцтва тэрмінала вадкаванага вуглевадароднага газу (СУГ) — 36 га Прычалы ------- * Тэрмінал для перавальвання сельскагаспадарчай прадукцыі «Луіс Дрэйфус Коммодитиз Усход» * Зерневы тэрмінал ТАА «Промэкспедыцыя» * Зерневы тэрмінал ТАА «Азоўскі партовы элеватар» * Нафтаналіўны тэрмінал ЗАТ «Азоўпрадукт» * Нафтаналіўны тэрмінал ТАА «ДонТэрмінал» * Азоўскі рыбазавод * Азоўскі марскі порт Грузазварот порта ----------------- * 2009: 4,684 млн.т * 2010: 4,273 млн.т * 2011: 4,8 млн.т * 2012: 5,1 млн.т (+6,2 %) * 2014: 6,3 млн.т (+13,4 %) * 2015: 7,1 млн.т (+5,2 %) Зноскі ------ 1. ↑ Порты Азов и Ростов-на-Дону окончательно признаны морскими (руск.). Архівавана з першакрыніцы 19 студзеня 2013. Праверана 17 снежня 2012. 2. ↑ Азовский морской порт - География **(нявызн.)**(недаступная спасылка). www.azovseaport.ru. Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2017. Праверана 14 лютага 2017. 3. ↑ Азовский морской порт - История компании **(нявызн.)**(недаступная спасылка). www.azovseaport.ru. Архівавана з першакрыніцы 23 красавіка 2017. Праверана 14 лютага 2017. 4. ↑ Азовский морской порт (руск.). Архівавана з першакрыніцы 19 студзеня 2013. Праверана 17 снежня 2012. 5. 1 2 3 **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 5 лютага 2017. Праверана 29 сакавіка 2017. Спасылкі -------- * Схема порта Азов

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Сфера (значэнні). сфера (каркасная праекцыя) **Сфера** (грэч. σφαῖρα — мяч) — замкнёная паверхня, геаметрычнае месца кропак у прасторы, роўнааддаленых ад дадзенай кропкі, званай цэнтрам сферы. Сфера таксама з'яўляецца целам кручэння, утвораным пры кручэнні паўакружнасці вакол свайго дыяметра. Плошча сферы ў градуснай меры з улікам зменлівасці значэння памераў дуг складае 41252.96 кв. градусаў. Сфера з'яўляецца прыватным выпадкам эліпсоіда, у якога ўсе тры восі (паўвосі, радыусы) роўныя. Сфера з'яўляецца паверхняй шара. Аб'ёмы цыліндру, упісанай у яго сферы, якая кранаецца яго асновы, і двух конусаў, якія маюць агульную вяршыню ў цэнтры асновы і асновы, роўныя асновам цыліндру, знаходзяцца ў суадносінах 1:2:3 Гл. таксама ----------- * Целы вярчэння * Шар * Сфера Рымана * Псеўдасфера * Нябесная сфера * Дзікая сфера * Гіперсфера * Метрычная прастора * Парадокс Смейла * Целавы вугал * Пакаванне шароў * Сферычная сістэма каардынат * Шаравы пласт * Сегмент * Эліпс * Эліпсоід * Акружнасць * Радыян * Крывізна * Сфера Дайсана * Сферычны пласт Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0251-2 (Т. 15). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сфера

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Камарова. **Камаро́ва** (трансліт.: *Kamarova*, руск.: Комарово) — вёска ў Мядзельскім раёне Мінскай вобласці. Уваходзіць у склад Будслаўскага сельсавета. Гісторыя -------- У 1868 г. вёска маёнтка Княгінін Вілейскага павета Віленскай губерні, 16 двароў, 128 жыхароў. У 1868 г. вёска Будслаўскай воласці Вілейскага павета, 16 двароў, 195 жыхароў. У 1904 г. у вёсцы 245 жыхароў, ў 1908 г. 264 жыхары. У 1921 г. вёска ў складзе Будслаўскай гміны Дунілавіцкага, потым Вілейскага паветаў Віленскага ваяводства, 48 двароў, 245 жыхароў. З 12.10.1940 г. у Будслаўскім сельсавеце Крывіцкага раёна Вілейскай, з 20.09.1944 г. Маладзечанскай абласцей. з 20.01.1960 г. у Мінскай вобласці, з 25.12.1962 г. ў Мядзельскім раёне. У 1949 г. у вёсцы створаны калгас «Чырвоны колас». З 1965 вёска ў складзе саўгаса «Будслаўскі» (цэнтр — вёска Будслаў), з 04.09.1991 г. — калгаса «Будслаўскі». Насельніцтва ------------ * 195 жыхароў (1960) * 29 двароў, 46 жыхароў (1997) Інфраструктура -------------- Бібліятэка, магазін. Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (DJVU) Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх | ⛭**Будслаўскі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Будслаў | | Пасёлкі | Будслаў | | Вёскі | Алешкі · Альжуткі · Альхоўка · Антанова · Баркоўшчына · Забегі · Ілава · Камарова · Курчына · Матыкі · Палессе · Петрачкі · Равячка · Рэпішча · Сіўцы · Слабада · Яцкавічы |

Гісторыя развіцця ----------------- Пачаткі вялікалітоўскай літаратуры (13—14 ст.) грунтаваліся на пісьмова-моўных традыцыях тых зямель Русі, якія ўвайшлі ў склад Вялікага Княства Літоўскага. На гэтым этапе пераважала перапісаная літаратура царкоўна-рэлігійнага характару часцей на царкоўнаславянскай мове. З 14 ст. старабеларуская стала мовай дзяржаўнага справаводства ВКЛ, што ў сваю чаргу спрыяла яе развіццю. У эпоху позняга сярэдневякоўя ў ВКЛ працягвалася станаўленне ўласна беларускай літаратуры, якое адбывалася даволі марудліва. Слаба развіваліся аратарская проза і публіцыстыка, перажывала крызіс агіяграфія. «Жыціе віленскіх мучанікаў», тэматычна звязанае з беларуска-літоўскім рэгіёнам, узнікла за межамі ВКЛ. Тым жа часам новыя якасці набыла паломніцкая проза. У 16 ст. з'явілася плеяда высокаадукаваных і таленавітых пісьменнікаў, зарадзіліся новыя віды і жанры (кніжная паэзія, рэфармацыйная публіцыстыка, гістарычна-мемуарная літаратура, драматургія). Літаратура набыла большую публіцыстычнасць і сацыяльную завостранасць, у ёй з'яўляліся творы, напісаныя з пазіцый рэнесансавага гуманізму, узмацняўся асабовы пачатак, зараджаліся індывідуальныя стылі. Этапнае значэнне ў гісторыі беларускай літаратуры і культуры ВКЛ мела дзейнасць беларускага гуманіста-асветніка, заснавальніка ўсходнеславянскага кнігадрукавання, пісьменніка і перакладчыка Ф. Скарыны. Рацыяналістычна-асветніцкі дух яго каментарыяў, свецкі характар афармлення кніг садзейнічалі секулярызацыі і дэмакратызацыі літаратуры на землях Вялікага Княства Літоўскага. Скарына быў пачынальнікам беларускага вершаскладання і гімнаграфіі, ён давёў да высокай дасканаласці жанр прадмоў — зародкаў беларускага літаратуразнаўства і крытыкі, беларускай філалогіі. У 2-й палавіне 16 ст. ў сувязі з актывізацыяй усяго грамадска-палітычнага і культурнага жыцця ВКЛ больш хутка развівалася і літаратура. У многіх беларускіх, літоўскіх і ўкраінскіх гарадах былі адкрыты друкарні і школы розных кірункаў (пратэстанцкія, праваслаўныя, каталіцкія), выдаваліся буквары, граматыкі, слоўнікі. Творы пісаліся і друкаваліся на беларускай, царкоўна-славянскай, літоўскай, польскай і лацінскай мовах. Найбольшае развіццё атрымала палемічная публіцыстыка. На гэты ж час прыпадае зараджэнне літоўскамоўнага пісьменства на тэрыторыі ВКЛ, яго пачынальнікам быў М.Даўкша. Важную ролю ў развіцці старалітоўскага пісьменства гэтага часу адыгралі К. Сірвідас, укладальнікі і перакладчыкі духоўных твораў М. Пяткявічус, С. Яўгеліс-Целега, С. Славачынскіс, Б. С. Хілінскі. У цэлым літаратура ВКЛ эпохі контррэфармацыі развівалася ў рэчышчы барока. Характэрныя асаблівасці гэтага стылю прыкметны ўжо ў асобных творах панегірычнай паэзіі, драматургіі, палемічнай і аратарскай прозы канца 16 — пачатку 17 ст. Ідэйна-мастацкія прынцыпы барока, светаадчуванне той складанай эпохі найбольш паслядоўна выявіліся ў філасофска-рэлігійнай лірыцы. Дасягненню пэўнага адзінства творчых прынцыпаў літаратуры садзейнічалі тэарэтычныя працы, напрыклад, паэтыка Н. К. Сарбеўскага. У вельмі складаных умовах агульнага сацыяльна-эканамічнага і грамадска-палітычнага крызісу Рэчы Паспалітай, у складзе якой знаходзіліся Беларусь і Літва, разбуральных войнаў, напружанай ідэалагічнай барацьбы і рэлігійнай канфрантацыі, узмацнення сацыяльнага і нацыянальнага ўціску, паланізацыі адбываўся працэс развіцця беларускай і літоўскай літаратур у пераходны перыяд (2-я палавіна 17 — 1-я палавіна 18 ст.). Адмірала старая эстэтычная сістэма, занепадалі традыцыйныя літаратурныя жанры. Далейшая секулярызацыя і дэмакратызацыя, уплыў фальклору і інш. прывялі да ўзнікнення інтымнай лірыкі, парадыйна-сатырычнай і гумарыстычнай прозы, з'яўлення новых традыцый. Разам з тым далейшае развіццё атрымала гістарычна-мемуарная літаратура, у стварэнні якой найбольшую ролю адыгралі прадстаўнікі шляхты. Ідэі Асветніцтва садзейнічалі пераасэнсаванню і пераадоленню ў другой палавіне 18 ст. старых літаратурных традыцый, узмацненню новых эстэтычных тэндэнцый, з'яўленню якасна новых мастацкіх твораў, якія паклалі пачатак фарміраванню нацыянальнай беларускай і літоўскай літаратур на народных мовах. Рэлігійная літаратура --------------------- ### Казанні, агіяграфія, хаджэнні У 13—14 ст. перапісваліся асобныя кнігі Бібліі, зборнікі богаслужэбнага прызначэння, словы, прытчы, павучанні, жыціі святых, духоўныя аповесці і інш. напісаныя на царкоўнаславянскай мове. Захаваліся Полацкае, Друцкае, Аршанскае, Лаўрышаўскае, Мсціжскае евангеллі — выдатныя помнікі кніжнай культуры таго часу. Відным прадстаўніком царкоўнага красамоўства быў Грыгорый Цамблак, абраны ў 1415 у Новагародку кіеўскім мітрапалітам. Яго ўрачыстыя словы-пропаведзі, напісаныя вобразнай мовай, былі значнаю з'яваю ў царкоўнай аратарскай прозе таго часу. Апісанні падарожжаў на Блізкі Усход змястоўна ўзбагаціліся: апрача «святых» мясцін аўтары пачалі цікавіцца іншымі краінамі, падзеямі грамадска-палітычнай і культурнай гісторыі розных народаў. Асобныя творы паломніцкай літаратуры нагадвалі дзённікі падарожжаў. Значным крокам у развіцці гэтага жанру было «Хаджэнне ў Царград» Ігнація Смаляніна (канец 14 ст.), напісанае назіральным і таленавітым аўтарам. У непасрэднай сувязі з царкоўна-рэлігійнай палемікай у літаратуры ВКЛ развіўся жанр пропаведзі (Карповіч, Пацей, Сматрыцкі, Сірвідас, Ё. Брэткунас і інш.). ### Палемічная літаратура Феадальна-каталіцкая рэакцыя, якая пачалася ў ВКЛ у 1570-я гг. надала літаратуры іншы кірунак. Кнігадрукаванне і літаратурная дзейнасць праваслаўных брацтваў, публіцыстыка і палемічная літаратура 16 — 17 ст. з'яўляюцца агульным здабыткам беларускай і ўкраінскай літаратур. Многія выдатныя дзеячы культуры гэтага перыяду (М. Сматрыцкі, Хрыстафор Філалеі, П. Зізаній і С. Зізаній, С. Косаў), нягледзячы на ўваходжанне пасля Люблінскай уніі 1569 зямель Украіны ў склад Польскай Кароны, былі адначасова беларускімі і ўкраінскімі пісьменнікамі. Асноўным зместам іх публіцыстыкі стала палеміка вакол царкоўнай уніі. Важную ролю адыгралі ў той час брацтвы, якія садзейнічалі кансалідацыі патрыятычных сіл беларускага і ўкраінскага народаў у іх барацьбе супраць наступлення каталіцкай царквы і асімілятарскай палітыкі Польшчы. У палеміцы ўдзельнічалі людзі розных класавых інтарэсаў, нацыянальна-культурнай і рэлігійнай арыентацыі, літаратурнага густу і таленту; яна была вострай зброяй ідэалагічнай барацьбы, таму нямала твораў выйшла ананімна або пад псеўданімамі («Апокрысіс», «Перасцярога», «Унія», «Гармонія» і інш.). Непрымірымымі змагарамі за веру продкаў і нацыянальныя традыцыі былі Лявонцій Карповіч — яркі прадстаўнік аратарскай прозы пач. 17 ст. і Афанасій Берасцейскі — аўтар палемічна-публіцыстычнага «Дыярыуша». Складальнікам першай грунтоўнай граматыкі царкоўна-славянскай мовы быў Сматрыцкі, які ў розны час заўзята абараняў і праваслаўе («Фрынас»), і унію («Апалогія»). Лагер каталіцка-ўніяцкіх палемістаў прадстаўлялі П. Скарга (аўтар «Казанняў сеймовых» і трактата «Пра адзінства Царквы Божае»), І. Пацей (аўтар публіцыстычных твораў на беларускай і польскай мовах, прасякнутых духам кампрамісу з каталіцкай царквой). Багаслоўскія і палемічныя творы многіх украінскіх пісьменнікаў эпохі ранняга барока (І.Вішанскага, Іова Барэцкага, Лазара Барановіча, І. Галятоўскага, З. Капысценскага, Пятра Магілы, К. Сакавіча і інш.) былі вядомы і ў Беларусі і ўдзельнічалі ў шмат у чым агульным беларуска-ўкраінскім літаратурным працэсе таго часу. ### Пераклады У 15 ст. з'явіліся і першыя пераклады на беларускую мову твораў рэлігійнага характару (асобныя кнігі Бібліі, аповесці «Пакуты Хрыста», «Жыціе Аляксея, чалавека божага» і інш.), што засведчыла пачатак працэсу дэмакратызацыі на беларускіх землях царкоўна-рэлігійнага пісьменства і паказала вялікія лексіка-стылістычныя багацці і мастацка-выяўленчыя магчымасці беларускай літаратурнай мовы таго часу. На пачатку 16 ст. з'явіліся дасканалыя пераклады Скарынам 23-х кніг Бібліі (Прага, 1517-19), «Малой падарожнай кніжкі» і «Апостала» (Вільня, 1522-25). У канцы 16 ст. М. Даўкша зрабіў дасканалы пераклад на літоўскую мову «Катэхізіса» Я. Лядэсмы (1595) і зборнік казанняў Я. Вуека «Пасціла каталіцкая» (1599). Свецкая літаратура ------------------ ### Дзелавое пісьменства З 14 ст. старабеларуская выконвала ролю мовы дзяржаўнага справаводства, што яе ўдасканаленню і шырокаму распаўсюджанню. З умацаваннем цэнтралізаванай улады, колькасць складзеных грамат, лістоў, прывілеяў, дагавораў і актаў службовага прызначэння, якія выдаваліся вялікімі князямі і мясцовымі ўладамі, у т.л. буйных гарадоў, увесь час павялічвалася. У той жа час пачала складацца шматтомная Метрыка. Помнікі дзелавога пісьменства на старабеларускай мове з'яўляюцца агульнай культурнай спадчынай беларускага і літоўскага народаў. У зносінах з зарубежнымі краінамі, прадстаўнікамі вярхоўных духоўных каталіцкіх уладаў карысталіся лацінскай мовай. Лацінамоўнае пісьменства з канца 14 ст. стала паволі пашырацца на землях этнічнай Літвы ў сувязі з яе хрысціянізацыяй па каталіцкім абрадзе, а пасля і на беларускіх землях. Істотныя сацыяльна-палітычныя і культурныя зрухі ў жыцці грамадства (16 ст.), зараджэнне гуманістычнага светапогляду, пашырэнне ўзаемасувязей з перадавымі краінамі Еўропы, узнікненне кнігадрукавання і іншыя фактары спрыялі больш актыўнаму развіццю літаратуры ВКЛ. Узніклі Статуты ВКЛ 1529, 1566 і 1588, складзеныя адпаведна пад кіраўніцтвам канцлераў А. Гаштольда, М. Радзівіла Чорнага, А. Валовіча і падканцлера Л. Сапегі — выдатныя, еўрапейскага ўзроўню помнікі дзелавога пісьменства, прававой думкі і культуры беларускага і літоўскага народаў. ### Панегірыкі У 15 — пач. 16 ст. ўзнік панегірычны жанр пахвал, што прысвячаліся асобным дзяржаўным дзеячам ВКЛ («Пахвала Вітаўту», «Пахвала гетману Канстанціну Астрожскаму» і інш.). ### Прадмовы і пасляслоўі Шырокае бытаванне атрымаў жанр прадмоў, якому спрыяў росквіт кнігадрукавання ў 2-й пал. 16 — 17 ст. М.Даўкша, які зрабіў пераклад на літоўскую мову «Катэхізіса» Я.Лядэсмы (1595) і зборнік пропаведзей Я.Вуека «Пасціла каталіцкая» (1599). Акрамя лацінскага прысвячэння, дадаў да «Пасцілы» 2 прадмовы: адну на літоўскай, другую на польскай мовах. Асабліва прыкметная другая, у якой аўтар, падаючы прыклады з гісторыі і жыцця прыроды, горача адстойвае думку, што роднае слова з'яўляецца неадменнай умовай існавання нацыі. Прадмова Даўкшы — глыбока патрыятычны помнік гуманістычных ідэй эпохі, узор высокага рытарычнага мастацтва. ### Драматургія З узнікненнем школьнага тэатра зараджаецца драматургія. Першыя яе спробы — інсцэніроўкі біблейскіх сюжэтаў. Паміж актамі школьных драм разыгрываліся камедыйныя сцэнкі — інтэрмедыі, па паходжанню і характару паўфальклорныя творы, прасякнутыя народным гумарам. 3 імі звязана з'яўленне ў беларускай, украінскай і літоўскай літаратурах дэмакратычнага героя — прадстаўніка трэцяга саслоўя (студэнта, рамесніка, селяніна). ### Паэзія Пачынальнікам рэнесансавай паэзіі ў ВКЛ быў М. Гусоўскі — паэт-лацініст, аўтар вершаў і паэм, у т. л. глыбокапатрыятычнай «Песні пра зубра» (Кракаў, 1523). 3 вялікай мастацкай сілаю і любоўю паказана ў паэме прыгажосць прыроды роднага краю, апеты ратныя і мірныя справы, заняткі і звычаі беларусаў і літоўцаў, услаўлена іх гераічнае мінулае. У творы выявіўся рэнесансавы эстэтычны ідэал аўтара з яго верай у чалавека дзейнага, гарманічна развітога, духоўна і фізічна дасканалага. «Песня пра зубра» — першы ў беларускай і літоўскай літаратурах буйны вершаваны твор, першая песня пра «Літву», складзеная для заходне-еўрапейскага чытача. Новай з'явай у літаратуры 16 — 1-й палавіны 17 ст. была кніжная паэзія, пачатак якой паклалі яшчэ Скарына і Мажвідас. Яна вызначалася ідэйна-тэматычнай і жанрава-стылявой разнастайнасцю. Вяліся пошукі ў жанры паэмы, папулярнасцю карыстаўся жанр эпіграм — рытарычных пахвал, пададзеных у форме вершаваных надпісаў да гербаў мецэнатаў. Бытавалі таксама дэкламацыі, элегіі, сатырычныя і духоўныя вершы, грамадзянская лірыка, найлепшы ўзор якой у даўняй беларускай паэзіі — верш Я. К. Пашкевіча «Польска квитнет лациною…». Некаторыя тагачасныя паэты ВКЛ пісалі на польскай (А. Рымша, Г. Пельгрымоўскі, Я. Пратасовіч, Т. Яўлевіч) і лацінскай мовах (Я. Радван, Д. Набароўскі, С. Рысінскі і інш.). Сярод лацінамоўных твораў 2-й палавіны 16 ст. вылучаецца «Радзівіліяда» (Вільня, 1588) Радвана. У гэтай напісанай гекзаметрам (на ўзор «Энеіды» Вергілія) патрыятычнай паэме аўтар узвялічыў заслугі М. Радзівіла як палкаводца і палітыка, уславіў гераічныя подзвігі абаронцаў Айчыны. 3 твораў, напісаных па-польску, вылучаюцца ананімныя «Пратэй» (1564, Берасце, магчымы аўтар — Ц. Базылік) і «Лямант на смерць Рыгора Осціка» (Вільня, 1580). У «Пратэі» ў сатырычным асвятленні закранаюцца надзвычай важныя пытанні грамадска-палітычнага і культурна-рэлігійнага жыцця Польшчы і ВКЛ, паказваецца, да якой бяды можа давесці дзяржаву неабдуманасць дзеянняў з боку шляхецкага стану. «Лямант на смерць Рыгора Осціка» на прыкладзе аднайменнага героя ўздымае не менш актуальныя пытанні шляхецкай здрады Радзіме і пакарання за гэтае злачынства з боку дзяржавы, грамадства і сям'і. «Дзесяцігадовая аповесць пра ваенныя справы… Крыштофа Радзівіла» (Вільня, 1585) паэта-панегірыста Рымшы, аўтара эпіграм на беларускай мове і вершаванай «Храналогіі» (Астрог, 1581), — найбуйнейшы са створаных у той час на тэрыторыі ВКЛ польскамоўных эпічных твораў, прысвечаны апісанню вайсковых выпраў К.Радзівіла на працягу 10 гадоў (1572 — 82). Важныя пытанні грамадска-палітычнага жыцця, міждзяржаўных узаемаадносін ВКЛ і Расіі канца 16 — пач. 17 ст. узнімаў у сваіх багатых зместам паэмах Пельгрымоўскі, сакратар пасольства Л.Сапегі ў Маскву ў 1600 — 01. Значнай з'явай у літаратурным жыцці было з'яўленне першай вершаванай энцыклапедыі «Вынаходнікі рэчаў» Пратасовіча (Вільня, 1608). Найбольш значнае дасягненне беларускай паэзіі таго часу — ананімная лірычная паэма «Лямант на смерць Лявонція Карповіча» (Вільня, 1620), напісаная па-беларуску ў стылі элегіі. Развіццё літоўскай паэзіі адбывалася пераважна ў рэлігійным рэчышчы, хаця пэўнае развіццё зведалі жанры эпітафіі (Б.Пятравічус) і прысвячэння (С.Яўгеліс-Целега). У сярэдзіне 17 ст. пачаў літаратурную дзейнасць паэт, драматург і асветнік Сімяон Полацкі. Ён узбагаціў беларускую паэзію новымі тэмамі і ідэямі, формамі і жанрамі, узняў сілабічнае вершаскладанне ўсходніх славян на больш высокую ступень. Найбольш яркімі і выдатнымі літаратурнымі помнікамі эпохі Асветніцтва на землях ВКЛ былі паэма К.Данелайціса «Поры года» і «Камедыя» К.Марашэўскага. Лацінамоўная творчасць паэта-асветніка М.Карыцкага, хоць і была значнай літаратурнай з'явай свайго часу, аднак ужо не вызначала вядучыя тэндэнцыі ў станаўленні новых беларускай і літоўскай літаратур. ### Дыярушы, лісты і прамовы У 16 — 1-й палавіне 17 ст. актыўна развівалася і беларуская проза свецкага кірунку. Характэрнай яе рысай была белетрызацыя гістарычна-дакументальных дзелавых запісаў, што выявілася ўжо ў Хроніцы Быхаўца. У гэтым рэчышчы з'явіліся лісты Ф.Кміты-Чарнабыльскага (1573-74), напісаныя каларытнай моваю, перасыпанай народнымі прымаўкамі. Працэс белетрызацыі і дэмакратызацыі беларускай публіцыстычнай прозы прадаўжалі парадыйна-сатырычная «Прамова Мялешкі» (1-я палавіна 17 ст.) і «Ліст да Абуховіча» (1655) — творы вялікага грамадска-палітычнага гучання, яркія і самабытныя. Глыбокую трансфармацыю перажывала гістарычна-дакументальная проза. Замест агульнадзяржаўных летапісаў і хронік узніклі новыя літаратурныя жанры: мемуары (дыярыушы), мясцовыя летапісы і хранографы. У пач. 17 ст. новагародскі шляхціц Ф.Еўлашоўскі стварыў адзін з першых беларускіх дыярыушаў, у якім малюнкі жыцця і побыту беларускай шляхты пададзены ў сувязі з біяграфіяй аўтара. Багатыя і цікавыя зместам напісаныя па-польску дыярыушы С. І. Маскевіча і Б. К. Маскевіча, у якіх занатаваны бурныя падзеі вайны з Расіяй у пач. 17 ст. і нацыянальна-вызваленчай вайны беларускага і ўкраінскага народаў сярэдзіны 17 ст. ### Гістарыяграфічныя творы На раннім этапе гісторыі ВКЛ найбольшага росквіту дасягнула летапісанне, якое адчула значны ўплыў старажытнарускага і адыграла выдатную ролю ў станаўленні беларускай і літоўскай гістарычнай прозы. На змену мясцовым летапісам з'явіліся агульнадзяржаўныя беларуска-літоўскія, у якіх адлюстравана багатае мінулае беларускага і літоўскага народаў. 3 агульнадзяржаўных пазіцый асвятляліся падзеі ў «Летапісцы вялікіх князёў літоўскіх» (1-я трэць 15 ст.) і Беларуска-літоўскім летапісе 1446. У іх выявіліся погляды грамадскіх колаў Беларусі і Літвы, што падтрымлівалі велікакняжацкую ўладу ў яе барацьбе з феадальнай раздробленасцю, за палітычнае адзінства і магутнасць сваёй краіны. Істотна змянілася і жанравая прырода беларуска-літоўскіх летапісаў, асаблівасцю якой стала спалучэнне традыцый пагадовай формы выкладу з прагматычным апавяданнем пра мінулае. Быў выпрацаваны своеасаблівы летапісны стыль, лаканічны, выразны, блізкі да стылю дзелавога пісьменства. Важным гістарычным падзеям прысвячаліся невялікія аповесці — асобныя творы са сваімі героямі і самастойным сюжэтам. У эпоху Адраджэння ў ВКЛ ва ўмовах росту грамадска-палітычнай і нацыянальнай самасвядомасці народаў узмацнілася цікавасць да мінулага. У 1-й палавіне 16 ст. ўзнікла «Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага», у якой прыводзілася легендарная гісторыя ўзнікнення гэтай дзяржавы, сцвярджалася высакароднае паходжанне літоўскіх князёў і паноў (ад рымскіх патрыцыяў). Найвышэйшае дасягненне агульнадзяржаўнага беларуска-літоўскага летапісання — Хроніка Быхаўца (2-я чвэрць 16 ст.), напісаная ў форме гістарычнай аповесці і прысвечаная палітычнай гісторыі Беларусі і Літвы ад легендарных часоў да пач. 16 ст. У хроніках удасканальваліся прыёмы і формы белетрызацыі гісторыі, хоць у цэлым яны захавалі сярэдневяковы характар (ананімнасць, кампіляцыйнасць, сінкрэтызм, апісанне падзей па іх знешняй сувязі і інш.). Беларуска-літоўскія летапісы і хронікі прыкметна паўплывалі на польскую хранаграфію 16—17 ст. Пераважна паводле гэтых твораў выклаў гісторыю ВКЛ М. Стрыйкоўскі, які доўгі час жыў, служыў і працаваў у Літве і Беларусі. Яго «Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсяе Русі» (Каралявец, 1582) была першай друкаванай гістарыяграфічнай працай, у якой мінулае літоўскага і беларускага народаў пададзена ў агульнаеўрапейскім кантэксце і ў сувязі з гісторыяй Польшчы і старажытнай Русі. Шырокую вядомасць набыла сухая, аднак надзвычай працяглы час папулярная лац. «Гісторыя Літвы» (1650-69) А.Каяловіча. Мясцовым святаром з Магілёўшчыны складзены Баркулабаўскі летапіс, у якім апісаны важныя гістарычныя падзеі канца 16 — пачатку 17 ст. праўдзіва пададзены запамінальныя малюнкі цяжкага жыцця беларускай вёскі таго часу. Яскравым прыкладам жанру хранографа была «Вялікая хроніка», складзеная ў 17 ст. на аснове перакладзеных на беларускую мову польскіх хронік М.Бельскага, Стрыйкоўскага, сярэдневяковых гістарычных аповесцей і іншых крыніц. У пераходны перыяд, у канцы 17 — 1-й пал. 18 ст. Т.Сурт і Ю.Трубніцкі напісалі Магілёўскую хроніку, выдатны помнік гарадскога летапісання Беларусі, каштоўную крыніцу па гісторыі ВКЛ таго часу. Яркай з'явай стала творчасць драматурга і паэтэсы Ф. У. Радзівіл. ### Публіцыстыка У 1560 — 70-я гг. літаратура развівалася пад моцным уплывам рэфармацыйных ідэй, што было абумоўлена бытаваннем на беларуска-літоўскіх землях рэлігійнага вальнадумства, гуманістычнага рацыяналізму, пранікненнем у ВКЛ розных плыней заходне-еўрапейскага пратэстантызму (лютэранства, кальвінізму, антытрынітарызму). Прапаведніцкая і асветніцкая дзейнасць рэфарматараў па сутнасці мела антыфеадальны, раннебуржуазны характар і адыграла важную ролю ў абуджэнні грамадскай думкі, спрыяла пашырэнню ідэй рацыяналізму і ўмацаванню рэлігійнай верацярпімасці. Рэфармацыйная публіцыстыка ўзбагаціла ідэйны змест беларускай і літоўскай літаратур, іх тэматыку і праблематыку, жанры і стылі. Рэфармацыя ў ВКЛ вылучыла плеяду публіцыстаў, сярод якіх найбольш значныя С.Будны, В.Цяпінскі, А. Волан, Міхалон Літвін і А.Ратундус. Бліскучы палеміст, ідэолаг антытрынітарыяў ВКЛ Будны ўвайшоў у гісторыю славянскай культуры як аўтар «Катэхізіса» (Нясвіж, 1562) з антыклерыкальнай прадмовай, публіцыстычных трактатаў, у т. л. «Пра свецкую ўладу» (1583), як перакладчык (на польскую мову) і адзін з заснавальнікаў філалагічнай крытыкі Бібліі ў Еўропе. Паслядоўнік скарынаўскіх традыцый Цяпінскі ўпершыню пераклаў на беларускую мову «Евангелле» (1570-я гг.), з патрыятычных пазіцый абараняў родную мову і культуру, гнеўна асудзіў своекарыслівасць і рэнегацтва беларускага духавенства і свецкіх феадалаў. Больш за 20 публіцыстычных твораў апублікаваў на лацінскай і польскай мовах Волан, які з'едліва высмейваў у іх абскурантызм рэлігійных фанатыкаў, адстойваў свабоду асобы. Шырока вядомы яго палемічныя выступленні супраць езуітаў; іх перавыдавалі нямецкія пратэстанты і французскія гугеноты, а каталіцкая царква занесла ў індэкс забароненых кніг. Сярод аўтараў, якія пісалі на літоўскія тэмы на латыні, асабліва вылучаецца Міхалон Літвін з яго трактатам «Пра норавы татар, літвінаў і маскавітаў» (1550, часткова надрукаваны ў 1615, Базель). Аўтар супастаўляе быт літвінскай шляхты з бытам падданых Маскоўскай Русі і татар. Ён крытыкуе «вольнасці» літвінскай шляхты як крыніцу магчымай анархіі. Разам з тым Літвін захапляецца Кіевам і прыроднымі багаццямі Падняпроўя, падрабязна апісвае культурнае і сацыяльна-палітычнае становішча Русі. Бурнае грамадска-палітычнае жыццё спрыяла развіццю свецкага красамоўства. Найбольш відным аўтарам аратарскай прозы быў Сапега. ### Пераклады Актывізаця перакладніцкай дзейнасці сведчыць пра павелічэнне попыту, у сваю чаргу яна ўзмацняла культурныя ўзаемасувязі з іншымі народамі свету. Сярод перакладаў на старабеларускую мову пачалі пераважаць творы свецкага характару, белетрыстычная проза: зборнікі дыдактычных навел («Вялікае зярцала», «Зорка прасветлая», «Рымскія дзяянні»), воінскія аповесці («Гісторыя пра Атылу», «Аповесць пра Скандэрбега»), рыцарскія раманы («Аповесць пра Трышчана», «Аповесць пра Баву»), прыгодніцкая літаратура («Гісторыя пра Апалона Цірскага»), але ні адзін з беларускіх перакладаў не быў надрукаваны. Адметнай рысай літаратуры ВКЛ 16 — 17 ст. было павелічэнне польскамоўных перакладаў з заходне-еўрапейскіх літаратур. Пераважна гэта былі гістарыяграфічныя і біяграфічныя крыніцы па антычнай і сярэдневяковай гісторыі, як, напрыклад, «Жыццё Юрыя Кастрыёта» албанца М.Барлеція ў перакладзе берасцейскага друкара Ц.Базыліка (1569) або «Гісторыя іудзейскай вайны» І.Флавія (1617, Любча). Часам падобныя творы адвольна скарачаліся перакладчыкам або белетрызаваліся ў інтарэсах чытача. Так, Б.Будны да «Апафегматаў» (1614, Любча), апрацоўкі 80 анекдотаў з аднайменнага твора Плутарха, дадаў шэраг польскіх, а «Гісторыя пра Тэагеніса і Харыклею» новагародскага шляхціца А.Захарэўскага (1588, б.м.) з'яўляецца пераробкай «Эфіопікі» Геліядора. Гл. таксама ----------- * Старажытнабеларуская літаратура Літаратура ---------- * Энцыклапедыя Вялікае Княства Літоўскае — Том 1, 2007 г. | ⛭⇐ Вялікае Княства Літоўскае ⇒ | | --- | | Гісторыя | Утварэнне · Крэўская унія · Статуты ВКЛ · Войны з Маскоўскай дзяржавай · Люблінская унія · Залаты век | | | Дзяржаўны лад |  · | | Войска |  · | | Рэлігія | Праваслаўе · Каталіцтва · Уніяцтва (Берасцейская унія) · Рэфармацыя | | Права | Статуты (1529 · 1566 · 1588) · Соймы (ваяводскі · павятовы) · Volumina Legum · Судзебнік Казіміра · Прывілей 1434 года · Трыбунал · Войтаўска-лаўніцкі суд · Камісарскі суд · Набілітацыя · Віцебскія прывілеі · Аршанскае права | | Грамадства і культура | | | | | --- | --- | | Архітэктура | Готыка · Замкавае будаўніцтва · Сармацкае барока · Віленскае барока | | Мастацтва | Сармацкі партрэт · Слуцкія паясы | | Літаратура | Катэхізіс Сымона Буднага | | Адукацыя | Віленскі ўніверсітэт · Астрожская акадэмія · Брацкія школы ў Вялікім Княстве Літоўскім · Адукацыйная камісія | | Паўсядзённае жыццё | Кухня | | | Спадчына і іншыя пытанні | Сарматызм | | Глядзіце таксама: **Шаблон:Войны ВКЛ** | | ⛭Беларуская літаратура | | --- | | Літаратурныя прэміі і званні | * Залаты купідон * Літаратурная прэмія ў вобласці крытыкі імя Уладзіміра Андрэевіча Калесніка * Літаратурная прэмія Саюза пісьменнікаў Беларускай ССР імя А. Куляшова * Літаратурная прэмія Саюза пісьменнікаў Беларускай ССР імя І. Мележа * Літаратурная прэмія імя Янкі Маўра * Народны пісьменнік Беларускай ССР | | | Літаратурная перыёдыка | * Вожык * Літаратура і мастацтва * Маладосць * Першацвет * Наша Ніва * Полымя * Дзеяслоў | | Літаратурныя арганізацыі | * Белавежа * БелАПП * Маладняк * Полымя * Пробліск * Саюз пісьменнікаў Беларускай ССР * Саюз беларускіх пісьменнікаў * Саюз пісьменнікаў Беларусі * Узвышша * Шыпшына | | Помнікі пісьменнасці | * Друцкае Евангелле * Лаўрышаўскае Евангелле * Аршанскае Евангелле * Полацкае Евангелле * Слуцкае Евангелле * Тураўскае Евангелле | | Класічныя творы | * Тарас на Парнасе * Энеіда навыварат | | Жанры | * Беларуская казка * ✯ ✰ Дзіцячая літаратура * Гатычная проза * Дэтэктыўная проза * Прыгодніцкая проза * Фантастычная проза‎ * ✰ Фэнтэзі | | * Беларусазнаўства * Культура Беларусі |

Маладыя мексіканцы, Мантэрэй **Мексіка** мае дзясятае ў свеце насельніцтва — каля 130 млн чалавек на 2019 год. Колькасць жыхароў краіны, нягледзячы на эміграцыю ў ЗША, працягвае павялічвацца. У расавых адносінах 2/3 насельніцтва — метысы, большасць астатніх — індзейцы. Паводле веравызнання мексіканцы ў асноўным каталікі. Асноўная мова — іспанская. 70 % насельніцтва жыве на Мексіканскім нагор'і. Вялікі Мехіка-Сіці (22 млн чал) — адна з найбуйнейшых агламерацый Заходняга паўшар'я. Дэмаграфія ---------- Полава-ўзроставая піраміда, 2016 Да 1920-х насельніцтва Мексікі расло павольнымі тэмпамі: за ХІХ стагоддзе яно ўсяго толькі падвоілася, а ў 1910-х мексіканцаў паменела на 2 млн чалавек, што вісіць на рахунку грамадзянскай вайны. Палітычная стабільнасць, поспехі ў медыцыне і па-ранейшаму высокая нараджальнасць абумовілі дэмаграфічны выбух у 1930-1980 гг.: за паўстагоддзя насельніцтва павялічылася з 19 да 66 млн чалавек, за наступныя 40 гадоў — яшчэ ўдвая. Працягласць жыцця ў ХХ стагоддзі вырасла з 36 да 72 гадоў. У пачатку ХХІ ст. Мексіка з’яўлялася 11-й па колькасці насельніцтва краінай свету і пераследвала Японію, што замыкала дзясятку. У 2017 годзе паводле сярэдніх ацэнак Мексіка мае насельніцтва большае за 124 мільёны чалавек. У 2018 Мексіка абышла Краіну ўзыходзячага сонца і ўвайшла ў топ самых населеных краін. Мексіка — другая па колькасці насельніцтва ў Лацінскай Амерыцы, першая сярод іспанамоўных краін свету. У адрозненні ад той жа Японіі, дзе прырост адмоўны, насельніцтва Мексікі павялічваецца на 1,12 % за год (2017), не зважаючы на міграцыйны адток. У ЗША пражывае больш за 11 млн чалавек, якія нарадзіліся ў Мексіцы. Этнічны склад ------------- Этнічны склад даволі стракаты: 62 % мексіканцаў назвалі сябе метысамі, каля 29 % — індзейцамі, у 9 % рэшты ўваходзяць еўрапейцы, негры і інш. Большасць індзейцаў пражывае ў паўднёвых раёнах Мексікі (штаты Герэра, Аахака). Самыя буйныя індзейскія народнасці — ацтэкі, майя, сапатэкі, тараскі. Усё ХХ стагоддзе мексіканскія ўлады спрабавалі кансалідаваць народ краіны ў этнічную супольнасць метысаў ("Mestizo"). У святле гэтай палітыкі перапісы і апытанні нават не змяшчалі графы для пазначэння індзейскіх народнасцяў. Толькі апошнім часам Мексіка стала на шлях мультыкультуралізму, у статыстычны рэестр былі дададзены індзейскія плямёны, а таксама катэгорыі еўрамексіканцаў і афрамексіканцаў. У 2017 у Мексіцы пражывала каля 1,2 млн. замежнікаў, з іх 900 тыс. амерыканцаў — найбуйнейшая ў свеце дыяспара ЗША, далей ішлі гватэмальцы (54 тысячы) і іспанцы (27 тысяч). У 2010-х павялічылі іміграцыю ў Мексіку венесуэльскі крызіс, бандыцкае бязладдзе ў Цэнтральнаамерыканскім трохкутніку, а таксама новая індустрыялізацыя, выкліканая хваляй японскіх і карэйскіх інвестыцый. Мовы ---- Сярод індзейскага насельніцтва распаўсюджаны мясцовыя мовы. Увогуле на рэгіянальным узроўні выкарыстоўваецца 68 прызнаных моваў. На дзяржаўным жа ўзроўні афіцыйнай мовы няма. Болей за 92 % насельніцтва валодае толькі іспанскай мовай, каля 6 % — іспанскай і яшчэ хаця б адной індзейскай, 0,8 % — выключна індзейскімі. Рэлігійны склад --------------- Базіліка Дзевы Марыі Гвадэлупскай Паводле ацэнкі 2010 года каталікі складаюць 82,7 % насельніцтва, пратэстанты — каля 8 %. Мексіка з’яўляецца рэдкай краінай у Лацінскай Амерыцы, дзе не адбываецца масавага пераходу з каталіцтва ў пратэстантызм. Дарэчы, пытанні аб этнічнай прыналежнасці і веравызнанні ў перапіс не ўваходзяць і прыведзеная статыстыка базуецца на выніках апытанняў. Рэлігія мае важную рол ў паўсядзённым жыцці мексіканцаў: 47 % каталікоў штотыднёва наведваюць касцёл. Дзень Святой заступніцы Мексікі — Дзевы Марыі Гвадэлупскай, 12 снежня — з'яўляецца мексіканскім нацыянальным рэлігійным святам, што важнасцю не саступае Раству. Размяшчэнне і рассяленне насельніцтва ------------------------------------- Мехіка-Сіці Большая частка мексіканцаў (каля 70 %) жыве ў цэнтральных штатах, на Мексіканскім нагор’і, на вышыні больш за 1000 м над узроўнем мора. Асабліва высокая шчыльнасць насельніцтва характэрная для даліны Мехіка. Пустынная поўнач і лясістыя раёны поўдня заселеныя слаба. Урбанізацыя складае амаль 80 % (2017). У агламерацыі Вялікага Мехіка-Сіці пражываюць каля 22 млн чал. што робіць яе адной з буйнейшых у свеце. Да наступных агламерацый адносяцца Гвадалахара (4,9 млн), Мантэрэй (4,7), Пуэбла (2,9). Сельскія пасяленні ўтвараюць вялікія згусткі, якія аддзелены адзін ад другога вялікімі бязлюднымі прасторамі. ### Некаторыя гарады * Акапулька * Мацатлан * Сьюдад-Несахуалькоятль Зноскі ------ 1. 1 2 Архівавана 30 мая 2015. | ⛭ Мексіка у тэмах | | --- | | Гісторыя | Новая Іспанія • Першая імперыя • Першая рэспубліка • Другая імперыя • Другая рэспубліка • Дыктатура • Мексіканская рэвалюцыя • Мексіканскі цуд | | | Сімвалы | Герб • Сцяг • Гімн | | Палітыка | Канстытуцыя • Парламент • Знешняя палітыка | | Узброеныя сілы | Паветраныя сілы • Сухапутныя войскі • Ваенна-марскія сілы | | Эканоміка | Валюта • Турызм • Транспарт | | Геаграфія | Сталіца • Адміністрацыйны падзел • Гарады | | Грамадства | Насельніцтва • Мовы • Навука • Адукацыя • Спорт • Рэлігія | | Культура | Літаратура • Музыка • Кінематограф • Святы • Кухня | | **Партал «Мексіка»**  •  **Праект «Мексіка»** | | Краіны Паўночнай Амерыкі: Насельніцтва | | --- | | * Антыгуа і Барбуда * Багамы * Барбадас * Беліз * Гаіці * Гватэмала * Гандурас * Грэнада * Дамініка * Дамініканская Рэспубліка * Канада * Коста-Рыка * Куба * Мексіка * Нікарагуа * Панама * Сальвадор * Сент-Люсія * Сент-Вінсент і Грэнадзіны * Сент-Кітс і Невіс * ЗША * Трынідад і Табага * Ямайка | | * Амерыканскія Віргінскія астравы * Ангілья * Аруба * Бермуды * Банайрэ * Брытанскія Віргінскія астравы * Гвадэлупа * Грэнландыя * Кайманавы астравы * Кліпертан * Кюрасаа * Марцініка * Мантсерат * Наваса * Пуэрта-Рыка * Сен-Бартэльмі * Сен-Мартэн * Сен-П’ер і Мікелон * Сінт-Мартэн * Цёркс і Кайкас |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Камарова. **Эма Пятроўна Камарова** (9 ліпеня 1929, Кемерава) — беларуская вучоная-міколаг. Кандыдат біялагічных навук (1956). Біяграфія --------- Нарадзілася ў Кемераве. Пасля трох курсаў вучобы на біялагічным факультэце Томскага дзяржаўнага ўніверсітэта ў сувязі з пераездам перавялася ў Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, пасля заканчэння якога ў 1952 годзе паступіла ў аспірантуру пры Інстытуце біялогіі Акадэміі навук БССР. У 1956 годзе ёй была абаронена дысертацыя на атрыманне вучонай ступені кандыдата біялагічных навук па тэме «Трутавыя грыбы найгалоўных лясных парод БССР» пад кіраўніцтвам В. Ф. Купрэвіча. З 1955 года працавала ў Аддзеле фізіялогіі і сістэматыкі ніжэйшых раслін АН БССР спачатку на пасадзе малодшага навуковага супрацоўніка, а ў 1960 годзе ёй было прысвоена званне старшага навуковага супрацоўніка. Э. П. Камаровай старанна вывучаны відавы склад дрэваразбуральных грыбоў Беларусі і напісаная манаграфія «Вызначальнік трутавых грыбоў Беларусі». З 1966 года працавала ў лабараторыі фізіялогіі хворай расліны, даследуючы фізіялогію і біяхімію прыроднага і індукаванага імунітэту жыта супраць іржаўнай інфекцыі. За навуковыя ідэі, якія спрыяюць стварэнню мадэляў для вывучэння механізмаў ржаўнаўстойлівасці жыта была ўдастоена 3-й прэміі на конкурсе АН БССР «на найлепшую навуковую ідэю» ў 1985 годзе. Навуковая дзейнасць ------------------- Навуковыя цікавасці: відавы склад дрэваразбуральных грыбоў Беларусі; механізмы ржаўнаўстойлівасці жыта; ліяфільная сушка аб’ектаў біялагічнага паходжання. Зноскі ------ 1. ↑ 2. 1 2 3 4 КОМАРОВА Эмма Петровна Архівавана 21 кастрычніка 2019. (руск.) 3. ↑ Комарова, Эмма Петровна (кандидат биологических наук; род. 1929) (руск.)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Кастрычніцкі раён. **Кастрычніцкі раён г. Гродна** — адзін з двух адміністрацыйных раёнаў горада Гродна. Старшынёй адміністрацыі Кастрычніцкага раёна г. Гродна з’яўляецца Пацэвіч С. Л. Гісторыя -------- Кастрычніцкі раён горада Гродна быў утвораны Пастановай Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР 7 красавіка 1978 года. У 1978 годзе тэрыторыя раёна складала 3,4 тыс. га, пражывала на дадзенай тэрыторыі 86 тыс. жыхароў. У 2008 годзе ў гарадскую рысу былі ўключаны зямельныя вучасткі агульнай плошчай 7913 га, а таксама шэраг накакольных вёсак. Насельніцтва ------------ Па выніках перапісу насельніцтва Рэспублікі Беларусь 2009 года на тэрыторыі раёна пражывала 183,5 тыс. чалавек. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт Адміністрацыі Кастрычніцкага раёна г. Гродна (руск.) 1. ↑

**Пя́чкавічы** (трансліт.: *Piačkavičy*, руск.: Пячковичи) — вёска ў Мсціслаўскім раёне Магілёўскай вобласці. Уваходзіць у склад Ходасаўскага сельсавета. На рацэ Лучкі (прыток р.Чорная Натапа). За 27 км на паўднёвы захад ад Мсціслава, 78 км ад Магілёва, 7 км ад чыгуначнай станцыі Ходасы на лініі Орша-Сураж. Рэльеф раўнінны, на паўднёвым захадзе мяжуе лесам. На паўночнай ускраіне - сажалка. Транспартныя сувязі па мясцовай дарозе праз в. Усполле і далей па шашы Мсціслаў-Магілёў. Гісторыя -------- У 1523 г. сяло, уласнасць праваслаўнай царквы. У 1664 г. аддадзена Мсціслаўскаму кляштару. Згадваецца ў 1758 годзе як вёска Пяцкевічы ў Мсціслаўскім ваяводстве ВКЛ, шляхецкая ўласнасць. У 1834 г. — 84 жыхары, у Доўгавіцкай воласці Чэрыкаўскага павета Магілёўскай губерні. У 1858 г. былі піцейны дом і заезны двор. Памешчыца Канопка ў 1868 г. мела тут 125 дзесяцін зямлі. У 1878 г. адкрыта школа. У 1883 г. — 18 двароў, 50 жыхароў. Акрамя земляробства частка насельніцтва займалася бандарным промыслам. У 1897 г. — 30 двароў, 139 жыхароў. У 1909 г. — 156 двароў, 119 жыхароў, побач аколіца — 26 двароў, 198 жыхароў. Савецкая ўлада ўстаноўлена ў студзені 1918 г. была адкрыта працоўная школа 1-й ступені, у якой у 1925 г. было 66 вучняў. З 20 жніўня 1924 г. па 20 лютага 1938 г. — цэнтр сельсавета. У 1926 г. — 66 двароў, 416 жыхароў. У жніўні 1929 г. арганізаваны калгас «Чырвоны факел», які ў 1932 г. аб'ядноўваў 75 гаспадарак, меў 569 га ворыва, абслугоўваўся Ходасаўскай МТС імя Тэльмана. З 1938 г. пачаў дзейнічаць Дом культуры. У 1940 г. — 75 двароў, 322 жыхары. У Вялікаю айчынную вайну з 14 ліпеня 1941 г. да 29 верасня 1943 г. вёска была акупавана нямецка-фашысцкімі захопнікамі, якія ў верасні 1943 г. спалілі 68 двароў, загубілі 2 жыхароў. Пасля вайны адбудавана. У 1976 г. да Пячкавіч далучана вёска Грозы. У 1990г. у складзе калгаса «XXVI-ы з'езд КПСС». Станам на 2016 год у складзе Мсціслаўскага «Райаграпрамтэхзабеспячэння». Галерэя ------- * ПячкавічыПячкавічы * Закінуты будынак у ПячкавічахЗакінуты будынак у Пячкавічах * На прыродзе ў ПячкавічахНа прыродзе ў Пячкавічах * Луг каля вёскі ПячкавічыЛуг каля вёскі Пячкавічы * Калектыў "Надзея" ў вёсцыКалектыў "Надзея" ў вёсцы * Магіла "Дзядзі Вані", камандзіра партызанскага атрада.Магіла "Дзядзі Вані", камандзіра партызанскага атрада. Насельніцтва ------------ * 2012 год — 59 жыхароў * 2013 год — 50 жыхароў * 2014 год — 48 жыхароў * 2015 год — 46 жыхароў * 2016 год — 40 жыхароў Помнік загінуўлым ў Вялікую Айчынную вайну Вядомыя асобы ------------- * Дзмітрый Міхайлавіч Бонахаў, беларускі дзяржаўны і гаспадарчы дзеяч * Р. Я. Каралёў (нар. 1912) — адзін з кіраўнікоў партызанскага руху на Віцебшчыне * Іван Аляксеевіч Крэтрукаў — камандзір партызанскага атрада «Бясстрашны», загінуў у 1941 годзе, магіла знаходзіцца ў Пячкавічах, у 1958 годзе на магіле пастаўлены помнік. Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Магілёўская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2007. — 406 с. — ISBN 978-985-458-159-0. (DJVU) 2. ↑ НГАБ, ф. 1731, воп. 1, спр. 35, с. 342. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Пячкавічы | ⛭**Ходасаўскі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Ходасы | | Аграгарадкі | Забалацце | | Вёскі | Бескаўка · Бязводзічы · Бялынец · Васількова · Ваўкаўцы · Кісялёўка · Краснае · Лыкінка · Міхайлава · Пабеда · Прыбярэжжа · Пятрыгі · Пячкавіцкі ільнозавод · Пячкавічы · Ракітанка · Старынка · Сычоўка · Усполле · Чорная Сасна · Шэйкі · Юшкавічы · Ясьманава |

**Функцыянальнае праграмаванне** — парадыгма праграмавання, якая разглядае вылічэнні як разлікі матэматычных функцый, і пазбягае станаў і зменных даных. Адносіцца да дэкларатыўнай парадыгмы праграмавання, гэта азначае, што праграмы складаюцца з выразаў. У функцыянальным кодзе выхадное значэнне залежыць толькі ад аргументаў на ўваходзе функцыі, таму пры выкліку функцыі *f* двойчы з тым жа значэннем аргумента *х* будзе атрыманы той жа вынік *f(x)* кожны раз. Ліквідацыя пабочных эфектаў, г.зн. змен стану, якія не залежаць ад параметраў функцыі, можа зрабіць нашмат лягчэйшым разуменне і прадказанне паводзін праграмы, што з'яўляецца адным з ключавых матываў для развіцця функцыянальнага праграмавання. Функцыянальнае праграмаванне мае свае карані ў лямбда-злічэнні, фармальнай сістэме, распрацаванай у 1930-я гады для даследаванняў вылічальнасці, праблемы развязвальнасці, вызначэння функцый, прымянення функцый, і рэкурсіі. У асноўным увагу на функцыянальныя мовы праграмавання, асабліва «чыста функцыянальныя», звяртаюць акадэмічныя даследчыкі, а не распрацоўшчыкі камерцыйнага праграмнага забеспячэння. Тым не менш, функцыянальны стыль праграмавання падтрымліваецца спецыялізаванымі мовамі, сярод якіх Erlang (паралельныя праграмы) , R (статыстыка), Mathematica (сімвальныя вылічэнні), J і K (фінансавы аналіз), і інш. Праграмаванне ў функцыянальным стылі таксама магчымае ў мовах, якія не прызначаны спецыяльна для функцыянальнага праграмавання. Напрыклад, імператыўная мова праграмавання Perl з'яўляецца прадметам кнігі, якая апісвае, як прымяніць канцэпцыі функцыянальнага праграмавання. C# 3.0 і Java 8 дадалі канструкцыі, якія робяць праграмаванне ў функцыянальным стылі больш натуральным. Зноскі ------ 1. ↑ Hudak, Paul (September 1989). "Conception, evolution, and application of functional programming languages" (PDF). *ACM Computing Surveys*. **21** (3): 359–411. doi:10.1145/72551.72554. Архівавана 31 студзеня 2016. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 31 студзеня 2016. Праверана 7 кастрычніка 2015. 2. ↑ Who uses Erlang for product development? **(нявызн.)**. *Frequently asked questions about Erlang*. Праверана 5 жніўня 2007. 3. ↑ Armstrong, Joe (June 2007). *A history of Erlang*. Third ACM SIGPLAN Conference on History of Programming Languages. San Diego, California. Праверана 2009-08-29. 4. ↑ *Department of Applied Math, University of Colorado*. Functional vs. Procedural Programming Language **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 13 лістапада 2007. Праверана 28 жніўня 2006. 5. ↑ Wolfram Language Guide: Functional Programming **(нявызн.)** (2015). Праверана 24 жніўня 2015. 6. ↑ Dominus, Mark J. (2005). *Higher-Order Perl*. Morgan Kaufmann. ISBN 1-55860-701-3. Літаратура ---------- * Савіцкі М. Тлумачальны слоўнік па інфарматыцы: / Мікола Савіцкі. Мн.: Энцыклапедыкс. 2009. ISBN 978-985-6742-83-8 | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX547935 · BNF: 121910539 · GND: 4198740-8 · LCCN: sh87007844 · Microsoft: 42383842 · NKC: ph572639 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Лазарэвіч. У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Шапялевіч. **Леў Юльянавіч Шапялевіч** або **Лазарэвіч-Шапялевіч** (1 (13) кастрычніка 1863, Віцебск — 28 студзеня (10 лютага) 1909) — расійскі гісторык літаратуры, філолаг, літаратуразнавец. Магістр усеагульнай літаратуры (1892), доктар філалогіі (1896), прафесар Харкаўскага ўніверсітэта. Таксама краязнавец і археолаг. Біяграфія --------- Скончыў Віцебскую гімназію (1882). У 1882—1887 гадах вучыўся ў Харкаўскім і Новарасійскім (Адэса) універсітэтах. У 1887 годзе адпраўлены на стажыроўку за мяжу, у Мюнхене, Вене і Італіі займаўся германскімі і рымскімі надпісамі і літаратурамі. У 1892 годзе атрымаў ступень магістра ўсеагульнай літаратуры за дысертацыю «Видение св. Павла», у 1896 годзе — ступень доктара, за дысертацыю «Кудруна». Прафесар Харкаўскага ўніверсітэта. Дзейнасць --------- ### Літаратуразнаўства Аўтар даследаванняў «Наши современники» (СПб. 1899), «Жизнь Сервантеса» (1901), «Дон Кихот» (1903), «Немецкая повесть на славянской почве» (Valtharius manufortis, 1885), «Очерки из истории средневековой литературы и культуры» (1900), «Этюды о Данте» («Видение св. Павла»), «Дантовская трилогия» (1892), «Кудруна по Возрождению», «Первый публицист в Европе Эразм Роттердамский» («Северный Вестник», 1895); прадмоў да «Венецианского купца», «Короля Джона», «Генриха VIII» у выданні Шэкспіра пад рэдакцыяй Венгерава; артыкулаў пра сучасных яму пісьменнікаў у «Северном Вестнике», «Космополисе», «Неделе», «Харьковских Ведомостях», «Новостях», «Образовании» і іншых выданнях (частка іх увайшла ў зборнік «Наши современники»); «Лекции о Фаусте» (2 т.) і інш. Некалькі прац Л. Ю. Шапялевіч апублікаваў ў польскіх часопісах «Ateneum» і «Wisła», іспанскім «Rev. de los archivos etc.». Эцюд Л. Ю. Шапялевіча пра Гаўптмана перакладзены на нямецкую мову (у часопісе «Internationale Literaturberichte», 1897). ### Краязнаўства Пад уплывам М. Ф. Кусцінскага, А. П. Сапунова, Е. Р. Раманава пачаў вывучаць матэрыяльную і духоўную культуру Беларусі. Займаўся праблемай крывічоў. З 1900 года вёў раскопкі курганоў у Гарадоцкім, Невельскім і Себежскім паветах Віцебскай губерні. Праводзіў раскопкі доўгіх, круглых (паўсферычных) курганоў, якія на яго думку, знешне не адрозніваюцца ад сінхронных насыпаў іншых усходнеславянскіх тэрыторый. Ім знойдзены багаты інвентар у жаночых пахаваннях. Каштоўныя знаходкі з крывіцкіх курганоў перадаваў у Пецярбургскі Эрмітаж, Маскоўскі і Харкаўскі гістарычныя музеі, музей Віцебскага статыстычнага камітэта. Зноскі ------ 1. ↑ Календарыюм… 2. 1 2 3 4 5 *Каханоўскі Г. А.* Лазарэвіч-Шапялевіч… 3. 1 2 3 4 Энциклопедический словарь Брокгауза… Т. XXXIXa. — С. 485. Літаратура ---------- * Календарыюм // «Czasopis» № 10/2003 * *Каханоўскі Г. А.* Лазарэвіч-Шапялевіч Леў Юльянавіч / Г. А. Каханоўскі // Археалогія Беларусі: энцыклапедыя: У 2 т. / [складальнік Ю. У. Каласоўскі; рэдкалегія: Т. У. Бялова (гал. рэд.) і інш.]. Т. 2: Л — Я. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2011. — 464 с.: іл. — С. 6. — ISBN 978-985-11-0549-2. * Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) — СПб. 1890—1907. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона · Гранат | | Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0004 5832 7399 · LCCN: n85132385 · VIAF: 82144648456847532313 |

**Каза́нне** — від царкоўна-рэлігійнай прапаведніцкай літаратуры, належыць да аратарскай прозы. Блізкае да слова, але больш вузкае і пэўнае па значэнні. Асноўныя тыпы — урачыстае і дыдактычнае казанні. Яго вытокі ў вусных «словах» — прамовах першых прапаведнікаў. Класічныя ўзоры казанняў пакінулі раннехрысціянскія пісьменнікі Іаан Златавуст, Грыгорый Багаслоў, Васіль Вялікі, Яфрэм Сірын, якія развівалі традыцыі антычнай аратарскай прозы. Найбольш яркія помнікі ўрачыстага казання на Русі — глыбокапатрыятычнае «Слова пра закон і дар божы[ru]» Іларыёна і паэтычныя, напоўненыя багатай эмацыянальнай вобразнасцю «словы» Кірылы Тураўскага. Іх традыцыі прадаўжалі Грыгорый Цамблак, Л. Карповіч, М. Сматрыцкі і інш. (апошнія пакінулі ўзоры яшчэ аднаго віду казанняў — пахавальнага). Лепшыя казанні вылучаюцца стройнасцю кампазіцыі, дасканаласцю і пераканальнасцю выкладу, багаццем вобразна-паэтычнай мовы. Як вусная прамова-пропаведзь казанне бытуе і ў наш час, але сфера яго ўжывання стала больш вузкай. Зноскі ------ 1. 1 2 3 *В. А. Чамярыцкі.* Казанне // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 7. — 604 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0130-3 (т. 7). Літаратура ---------- * *В. А. Чамярыцкі.* Казанне // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 7. — 604 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0130-3 (т. 7).

| Каланіяльная вайна Партугаліі | | --- | | Ангола • Гвінея-Бісау • Мазамбік | **Вайна за незалежнасць Гвінеі-Бісау** — узброены канфлікт на тэрыторыі Партугальскай Гвінеі. Ход падзей ---------- На момант разгортвання вайны ў Партугальскай Гвінеі Лісабон ужо сутыкнуўся з нацыянальна-вызваленчым рухам у Анголе. У студзені 1963 года супраць партугальцаў падняла паўстанне Афрыканская партыя незалежнасці Гвінеі і Каба-Вердэ (ПАІГК). Першай справай мяцежнікі атакавалі штаб партугальскіх войск у Ціце блізу сталіцы краіны Бісау. Паступова ПАІГК разгарнула баявыя дзеянні па ўсёй краіне. Партугальскія войскі сышлі ў глухую абарону, абараняючы гарады і свае базы. Тым самым яны аддалі ініцыятыву праціўніку. У выніку партугальская пяхота несла страты ад бясконцых нападаў, што сур’ёзна адбівалася на баявым духу часцей. Партызаны на фоне поспехаў набывалі ўсё больш прыхільнікаў. Пад кантролем ПАІГК да 1967 г. аказалася 2/3 тэрыторыі калоніі. Ваенны губернатар Антоніа ды Спінола правёў у канцы 1960-х гадоў шэраг рэформаў, некалькі выправіўшы сітуацыю. Найбольш важным было фарміраванне амфібійных падраздзяленнеў. Гэта рэзка павысіла мабільнасць партугальскай арміі, улічваючы, што тэатр ваенных дзеянняў характарызаваўся багаццем рэчак і балот, а таксама неразвітай інфраструктурай. На лязо атакі ў амфібійных аперацыях заўсёды дзейнічалі фузілеры — спецыяльныя штурмавыя атрады марской пяхоты. Сярод іншага быў утвораны афрыканскі камандас, цалкам укамплектаваны афрыканцамі, у тым ліку і афіцэрскі склад. Таксама каланіяльныя ўлады пачалі выкарыстоўваць напалм і дефаліянты. Такім чынам, пачынаючы з 1968 г. партугальцы перайшлі да наступальнай тактыцы, прычым дзейнічалі вельмі неардынарна, спрабуючы знішчыць не толькі ваенныя, але і палітычныя структуры ПАІГК. У ноч з 21 на 22 лістапада 1970 г. партугальская марскі дэсант атакаваў сталіцу суседняй Гвінеі Канакры, прэзідэнт якой Ахмед Сяку Турэ падтрымліваў паўстанцаў. Партугальцы мелі намер зрынуць Турэ і знішчыць лідара ПАІГК Амілкара Кабрала. Аднак яны не змаглі знайсці ні таго, ні іншага. Вайскоўцы знішчылі штаб баевікоў, некалькі іх катэраў і вызвалілі сваіх палонных. Гвінейская армія абаранялася вельмі слаба, у адрозненне ад байцоў ПАІГК. Нападнікі адступілі, амаль не панёсшы страт. 20 студзеня 1973 года агенты партугальскай разведкі забілі Кабрала. Але барацьба працягвалася, атрады баевікоў нарошчвалі сілы, на іх ўзбраенні з’явіліся савецкія ПЗРК «Страла-2», павышалася вывучка байцоў. 24 верасня 1973 г. ПАІГК абвясціла незалежнасць краіны, што было прызнана Генеральнай Асамблеяй ААН. Але толькі праз год, пасля красавіцкай рэвалюцыі, Партугалія прызнала незалежнасць Гвінеі-Бісау. Гл. таксама ----------- * Аперацыя эсмінца «Бывалы» ў Гвінеі Літаратура ---------- * Коновалов, И.П. (2012). *Африканские войны современности*. Пушкино: Центр стратегической конъюнктуры. ISBN 978-5-906233-01-1. 1. ↑ Twentieth Century Atlas - Death Tolls **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 11 кастрычніка 2018. Праверана 6 студзеня 2015.

**Тасілі́н-Аджэ́р** (Tassili'n Ajjer, у перакладзе з тамашэк — «Плато рэк») — плато ў паўднёва-ўсходняй частцы Алжыра, у пустыні Сахара; з'яўляецца адным з буйнейшых помнікаў наскальнага мастацтва Сахары. У 1982 годзе ўключана ў спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. На плато ў розныя гады былі знойдзены петрогліфы, якія датуюцца ад 7 тысячагоддзя да н. э. да VII стагоддзя н. э. Геаграфічныя дадзеныя --------------------- Тасілін-Аджэр, выгляд зверху Даўжыня плато — каля 500 км, ад 26°20′ пн. ш. 5°00′ у. д.HGЯO усходняга паўднёвага ўсходу да 24°00′ пн. ш. 10°00′ у. д.HGЯO. Вышэйшай кропкай з'яўляецца гара Азаа (2158 м, 25°10′ пн. ш. 8°11′ у. д.HGЯO). Бліжэйшы горад — Джанет, каля 10 км на паўднёвы захад. Большая частка плато, якая ўключае кіпарысы і археалагічныя пляцоўкі, з 1972 года ўваходзіць у склад нацыянальнага парка, біясфернага запаведніка і спіса сусветнай спадчыны ЮНЭСКА пад назвай «Нацыянальны парк Тасілін-Аджэр» агульнай плошчай 72 000 км². Геалогія -------- Горная града складаецца з пясчаніка. Дзякуючы эрозіі тут утварылася шмат (больш за 300) натуральных каменных арак, таксама як і мноства іншых уражальных аб'ектаў. Граду праразаюць вадзі — высахлыя ложы рэк, што некалі тут цяклі. Існуе мноства пячор. Экалогія -------- Сахарскі кіпарыс у запаведніке У выніку вышыні і вільгаценакапляльных уласцівасцяў пясчаніка, вегетацыйны перыяд раслін тут значна большы, чым у навакольнай пустыні; таму тут магчыма існаванне зндэмічных відаў сахарскага кіпарыса і сахарскага мірта ў вярхоўях усходняй часткі плато. Літаральны пераклад назвы грады — «Плато рэк» — адносіцца да таго перыяду, калі мясцовы клімат быў значна больш вільготным, чым цяпер. Археалагічныя знаходкі ---------------------- Сцэна ахоты Буйвалы Вярблюды Сусветную вядомасць прынеслі выяўленыя тут у 1909 годзе вялізныя яркія малюнкі, якія адлюстроўваюць людзей, жывёл і сцэны з жыцця. Гэтыя малюнкі гавораць аб тым, што цяпер пазбаўленая жыцця пустыня некалі была ўрадлівай мясцовасцю, па якой хадзілі вялізныя чароды жывёл, а на берагах рэк і азёр жылі людзі, якія займаліся паляваннем, збіральніцтвам і рыбалоўствам. ### Малюнкі Асноўны артыкул: **Наскальнае мастацтва Сахары** Выкананыя ў розных стылях, малюнкі адносяцца да розных перыядаў часу. Самыя раннія — петрогліфы, пакрытыя цёмным слоем паціны — выкананыя ў натуралістычным стылі і датуюцца 6000 — 2000 год да н.э. Гэта пераважна сцэны палявання і выявы так званай «эфіопскай» фауны: сланоў, насарогаў, жырафаў, гіпапатамаў, кракадзілаў, страусаў, антылоп, вымерлага віда буйвала і інш. Жывёлы намаляваныя вельмі рэалістычна. Ёсць асобныя малюнкі, выкананыя пазней, але іх стыль ужо адрозніваецца. Людзі, намаляваныя тут, адносяцца да так званага «бушменскага тыпу». Гэта людзі ў масках, з лукамі і стрэламі. Даледчык малюнкаў Тасілін-Аджэра Анры Лот, які вывучаў іх у 1956—1957 гг. называў іх «круглагаловыя людзі». Больш познія малюнкі, узрост якіх вызначаецца перыядам канца 3000 — 1000 гадоў да н. э. выкананыя фарбамі, і адлюстроўваюць хатніх жывёл. Гэта авечкі, козы, буйная рагатая жывёла. Акрамя таго, тут сустракаюцца выявы каней, сабакаў, муфлонаў, сланоў і зрэдку — жырафаў. Малюнкі выкананыя больш умоўна, чым папярэдняя група. Людзі звычайна ў масках, з лукамі і стрэламі, дроцікамі, сякерамі і крывымі палкамі. Мужчыны апранутыя ў кароткія і шырокія плашчы, жанчыны ў звонападобных спадніцах. Зрэдку жанчыны маюць адзнакі яскрава выяўленай стэатапігіі, а мужчыны адлюстраваныя з ніткападобнымі фігурамі, нагадваючы роспісы Паўднёвай Афрыкі. Гэтыя шматкаляровыя малюнкі выкананыя плямёнамі жывёлагадоўцаў, якія займаліся таксама паляваннем і збіральніцтвам. Таксама былі знойдзеныя выявы каней і павозак з коламі, якія адносяцца да 2 тысячагоддзю да н.э. — пачатку нашай эры. У малюнках, якія адлюстроўваюць быкоў ці баранаў з сонечным дыскам на галаве, бачылі вынік егіпетскага ўплыву і звязвалі з культам Ра, але ёсць меркаванне, што шанаванне сонца было распасюджана па ўсёй Лівіі. Магчыма, ад іх культ сонца пранік у даліну Ніла, бо малюнкі больш старажытныя за культ Амона-Ра ў Егіпце. З'яўленне вярблюда на малюнках адпавядае II—VII вв. н.э. і адзначае чацвёрты перыяд — «перыяд вярблюда» — згодна з прынятай перыядызацыяй. Археалогія Тасілін-Аджэра не абмяжоўваецца аднымі толькі малюнкамі (якіх тут сотні тысяч). Сярод скалаў таксама было знойдзена мноства наканечнікаў стрэл, скрабкоў, зернацёрак, каменных нажоў і іншых прылад працы чалаека. Радыёвугляродны аналіз арганічных астаткаў даў магчымасць больш дакладна вызначыць час знаходжання тут чалавека. ### Гісторыя адкрыцця Слон Упершыню малюнкі на плато Тасілін-Аджэр былі заўважаныя Карцье ў 1909 годзе. Французскі афіцэр Брэнан правёў у гэтым рэгіёне Сахары восем гадоў (з 1932 па 1940) і зрабіў шмат замалёвак, якія потым паказаў А. Брэйлю. Брэйль вырашыў арганізаваць экспедыцыю, але планам перашкодзіла Другая сусветная вайна. Пасля вайны Брэйль выдаў замалёўкі Брэнана, дадаўшы да іх апісанне. Паколькі замалёўкі былі недакладнымі і перадавалі толькі ідэю, то і тлумачэнне яны атрымалі вельмі вольнае. Напрыклад, Брэйль у выявах бачыў цэлыя сцэны з маральна-этычным зместам, як у выпадку з «Жазэфінай, якую прадаюць яе сёстры»: гэта сцэна, дзе адлюстравана група жанчын, адну з якіх — «Жазэфіну» — яе сёстры гвалтоўна цягнуць да групы мужчын, якія стаяць паблізу. У 1933 годзе была выдадзена кніга Л. Жалео, у якой ён намеціў перыядызацыю малюнкаў з чатырох адрэзкаў часу: * «эпоха буйвала», якую складалі рэалістычныя малюнкі насарогаў, сланоў, жырафаў і людзей так званага «бушменскага тыпу»; * «эпоха афрыканскага слана», калі з'яўляюцца выявы хатніх жывёл, у тым ліку звязаныя з культурай сонца: баран з сонечным дыскам на галаве, а потым і «сонечны бык»; * малюнкі, дзе з'яўляецца конь, кола і калясніцы; * «эпоха вярблюда» — апошняя група. У 1935 годзе французскі археолаг Рэйграс на кароткі час наведаў гэты раён. Знаёмы са шматлікімі роспісамі Сахары, Рэйграс стварыў прыблізную перыядызацыю малюнкаў. Найбольш старажытнымі ён палічыў петрогліфы, якія адлюстроўвалі жывёл трапічнай фаўны: гіпапатамаў, насарогаў, буйной рагатай жывёлы, жырафаў, буйвалаў, антылоп і страусаў; да другой групы ён аднёс шматкаляровыя і больш умоўныя роспісы з буйнымі рагатымі жывёламі, а таксама з калясніцамі. Вельмі прыблізнае і асцярожнае датаванне патрабавала праверкі, і ў 1956-57 гг. кіраўніцтва экспедыцыі было даручана Анры Лоту, які ўжо наведваў гэты раён у 1934 годзе, і быў знаёмы з Брэйлем, прымаў удзел у выданні яго працы. Анры Лот падрыхтаваўся грунтоўна і на працягу паўтара гадоў вывучаў малюнкі разам з групай мастакоў і фатографаў. Экспедыцыя Лота пацвердзіла дакладнасць датавання Рэйграса. Пасля вяртання Лот апублікаваў кнігу «У пошуках фрэсак Тасілін-Аджэра» с жывым і цікавым апісаннем сваёй экспедыцыі. У кніге Лот разам з сур'ёзнымі дадзенымі выказаў шэраг неверагодных гіпотэз аб паходжанні народа фульбэ ад неалітычнага насельніцтва Сахары, сыходзячы з падабенства жаночых прычосак на малюнках і ў саміх фульбэ. Праз некалькі гадоў пасля экспедыцыі адзін з яе ўдзельнікаў, фатограф Жан-Дамінік Лажу, зноў накіраваўся ў вядомыя яму пячоры і мясцовасці, правёў там дзесяць месяцаў, перазняў нанава ўсе здымкі і выдаў кнігу, у якой ўсе фатаграфіі суправаджаліся вельмі кароткімі, але цвярозымі каментарыямі. Напрыклад, Лажу казаў аб умоўнасці спроб вызначэння выяў паводле іх стылю. Ён таксама ўказваў, што малюнкі не даюць дастатковых падстаў для вызначэння відаў жывёл ці расавай прыналежнасці людзей. Ён сцвярджаў, што пры вызначэнні ўзросту ці расы рашаючае значэнне маюць даследаванні костных парэшткаў. Такім жа чынам ён крытыкаваў спробы Лота вызначыць узрост выяў паводле паслядоўнасці наслаенняў малюнкаў. Пазнейшыя даследаванні, праведзеныя італьянцам Фабрыцыё Моры, які даследаваў суседні раён на мяжы Алжыра з Лівіяй, сабралі інфармацыю, якая дапамагла вызначыць датаванне выяў Тасілі-Аджэра больш дакладна. Даследаванні палінолагаў паказалі, што магчымы ўзрост малюнкаў больш старажытны, чым лічылася раней. Дадзеныя раскопак у суседніх раёнах паказалі, што неаліт суданскай традыцыі — гэта значыць Тасілін-Аджэра і Энэдзі — больш старажытны за неаліт Паўднёвай Еўропы і Кірэнаікі, а кераміка ва Усходняй і Цэнтралнай Сахары з'явілася адначасова з керамікай у Пярэдняй Азіі. Гл. таксама ----------- * Пячора Альтаміра * Першабытнае мастацтва Паўднёвай Афрыкі * Мастацтва абарыгенаў Аўстраліі * Наскальнае мастацтва Сахары * Першабытнае мастацтва * Петрогліфы Зноскі ------ 1. ↑ L. Joleaud. Gravures rupestres et rites de l'eau en Afrique du Nord//Journal de la Société des Africanistes, t. III, 1933 2. ↑ J. D. Lajoux. Merveilles du Tassili n'Ajjer. Paris, Editions du Chêne, 1962 3. ↑ FR. Willet. A Survey of Recent Results in the Radiocarbon Chronology of Western and Northern africa//Journal of African History, vol. XII, № 3, pp.339-370. Літаратура ---------- * А. Лот. В поисках фресок Тассилин-Ажера. Л.: «Искусство», 1973 Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Тасілін-Аджэр на Вікісховішчы | * Тассилин-Аджер, статья из БСЭ(недаступная спасылка) (руск.) * Тассилин-Аджер(недаступная спасылка) — артыкул з Слоўніка выяўленчага мастацтва (руск.) * World Conservation Monitiring Centre(недаступная спасылка) (англ.) * арки Тасілин-Аджэры (англ.) * справаздача аб экспедыцыі ў Тасілін-Аджэр(недаступная спасылка) (англ.) * «У пошуках фрэсак Тасілін-Аджэра» — анлайн-версія | Сусветная спадчына ЮНЕСКА ў Алжыры | | --- | | | Касба у горадзе Алжыр | Крэпасць у Бені-Хамад | Джэміла | Даліна Мзаб | Плато Тасілін-Аджэр | Тымгад | Тыпаса | | | Нацыянальныя паркі Алжыра | | --- | | Тасілін-Аджэр | Ахагар · Белезма · Шрэа · Джурджура · Эль-Кала · Гурэя · Тасілін-Аджэр · Таза · Тэніет-Эль-Хад · Тлемсен | | | Пустыня Сахара | | --- | | Краіны | * Алжыр * Егіпет * Заходняя Сахара * Лівія * Маўрытанія * Малі * Марока * Нігер * Судан * Туніс * Чад | Эрг-Шэбі | | Пустыні | * Аравійская пустыня * Белая пустыня * Вялікі Усходні Эрг * Вялікі Заходні Эрг * Заходняя Сахара * Лівійская пустыня * Нубійская пустыня * Танезруфт * Тэнерэ * Хамада-эль-Хамра * Эрг-Ігідзі * Эрг-Шэш | | Рэгіёны | * Каарта * Рыа-дэ-Ора * Сегіет-эль-Хамра * Тафілальт * Хамада Гір * Эдэен-Мурзук * Эль-Джуф * Эрг-Шэбі * Эдэен-Убары | | Рэльеф | | | | | --- | --- | | Вяршыні | * Атласкія горы + хрыбет Амур + горы Антыатлас + Сахарскі Атлас + хрыбет Ксур + хрыбет Улед-Найл | | Горы | * Кедыет Іджыл * Кіньеці * Орэс + вяршыня Джэбель-Шэлія * Тыдыгін * Хомбары Тонда | | Масівы | * Эль-Увенайт * Эль-Харудж-эль-Асвад | | Нагор’і | * Ахагар * Тыбесты | | Плато | * Аір * Адрар * Вадаі * Дарфур * Іфарас * Тасілін-Аджэр * Тадэмаіт * Энеды * Эрды | | Хрыбты | * Саго * Этбай | | Рознае | * Гуэль-Эр-Рышат * Мара * Катара * Тахат * Эмі Кусі * Эр-Рысані | | | Водныя аб’екты | | | | | --- | --- | | Вадзі | * Аш-Шаці * Гельта д’Аршэй * Гельта-Земур * Джэдзі * Дра * Зіз * Іраван * Хамамат * Шэліф | | Азёры | * Гару * Ёа * возера Ніянгай * возера Фагібін * Чад | | Рэкі | * Вялікая рукатворная * Бахр-эль-Газаль * Ніл * Нігер | | Шот | * Мельгір * Фагібін * эль-Гарса * эль-Джэрыд | | | Аазісы | * Бахарыя * Вау-ан-Намус * Гадамес * Дахла * Джалу * Куфра * Сіва * Фаюм * Фарафра * Харга * Эль-Аюн | | Транспартнаяінфраструктура | * Транссахарскі газаправод * Транссахарская шаша | | Гл. таксама: барханы, вадзі, аазіс, спяваючыя пяскі, Сахель, сірока, транссахарскі гандаль, хамсін і харматан |

**Нета-прэмія** — частка страхавой прэміі, якая прызначана для фарміравання страхавога фонду, з якога затым будуць ажыццяўляцца страхавыя выплаты. Нета-прэмія з’яўляецца галоўнай складовай часткай брута-прэміі.. Нета-прэмія складаецца з чыстай нета-прэміі па рызыцы і рызыковай (страхавой) надбаўкі . Чыстая нета-прэмія ------------------ Вызначэнне нета-прэміі па рызыцы традыцыйна адносіцца да вобласці актуарных разлікаў і страхавой матэматыкі. Чыстая нета-прэмія разлічваецца на падставе дадзеных аб шкодзе за мінулы перыяд і ўяўляе сабою здабытак частаты наступлення страхавога выпадку на сярэдні памер шкоды па ўсёй сукупнасці страхавых выпадкаў, якія адбыліся ў мінулым. Чыстая прэмія па рызыцы = Частата шкоды х Сярэдні памер шкоды Частата шкоды вызначаецца як дзель ад дзялення ліку выпадкаў шкоды ў назіраным мностве на лік уваходных у гэта мноства адзінак назірання. Сярэдні памер шкоды ўяўляе сабою дзель ад дзялення агульнай сумы шкоды за назіраны перыяд на лік выпадкаў шкоды за гэты ж перыяд. Рызыковая (страхавая) надбаўка ------------------------------ Рызыковая надбаўка прызначана для падвышэння надзейнасці страхавой абароны. Пры выяўленні заканамернасці з’яўлення шкоды ў выніку выпадковых падзей у мінулым і вызначэнні на аснове гэтага мінулага досведу стратнасці ў будучыні непазбежныя памылкі двух відаў: * Памылка дыягназу, якая з’яўляецца з прычыны няпоўнай інфармацыі. Гэта звязана з тым, што статыстычная выбарка абмежавана і не адказвае патрабаванням закона вялікіх лікаў. * Памылка прагнозу, якая складаецца ў тым, што ў будучыні не будзе поўнага супадзення з акалічнасцямі папярэдняга перыяду, на падставе якога вызначалася чыстая прэмія па рызыцы. Гэта можа быць следствам уплыву няўлічаных ці фактараў, або фактараў, якія змяніліся. Даказана, што нават пры вельмі добрай інфармацыі аб шкодзе, будучая шкода перавышае яе велічыню ў палове выпадкаў. Для таго, каб гарантаваць надзейную страхавую абарону, г.зн. павялічыць верагоднасць таго, што сабраных грошай хопіць на выплату шкоды ў будучыні па ўсіх выпадках, да чыстай нета-прэміі дадаюць рызыковую (страхавую) надбаўку. Велічыня рызыковай надбаўкі не можа быць менш за велічыню стандартнага адхілення паказчыка стратнасці страхавой сумы. Выкарыстанне нета-стаўкі страхавога тарыфу для вызначэння нета-прэміі --------------------------------------------------------------------- Чаканую велічыню нета-прэміі можна вызначыць як здабытак страхавой сумы на нета-стаўку. Нета-стаўка ўяўляе сабою адсотак, які адлюстроўвае верагоднасць страты, разлічаную на аснове суадносін шкоды да сукупнай страхавой сумы застрахаваных аб’ектаў. Памер нета-прэміі вызначаецца па формуле: Нета-прэмія = Страхавая сума х Нета-стаўка/100 Зноскі ------ 1. ↑ Структура страховой премии и методика её обоснования // Страхование: учебник / Пад рэд. Т. А. Фёдаравай. — 3-е изд. — М.: Магістр, 2009. — С. 189—195. — 1006 с. — ISBN 978-5-9776-0032-3. 2. ↑ Архіваваная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 4 красавіка 2011.Архіваваная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 4 красавіка 2011. 3. ↑ *Тулинов В.В. Горин В.С.* Премия нетто // Страхование и управление риском: Терминологический словарь. — М.: Наука, 2000. — С. 179. — 565 с. — ISBN 5-02008-388-7. 4. 1 2 3 Методология обоснования нетто-премии по риску // Страхование: учебник / Пад рэд. Т. А. Федаравай. — 3-е изд. — М.: Магістр, 2009. — С. 192—195. — 1006 с. — ISBN 978-5-9776-0032-3.

**Лесахі́мія** — раздзел хіміі, галіна ведаў, якая вывучае прыроду, уласцівасці і хімічныя пераўтварэнні лясной расліннай сыравіны і тэхналогію яе перапрацоўкі. У якасці сыравіны выкарыстоўваюцца асобныя часткі дрэва, якія адрозніваюцца па хімічнаму складу і ўласцівасцям, — драўніна, кара, лісце, жывіца і інш. Прадуктамі прамысловай перапрацоўкі з’яўляюцца цэлюлоза, драўняны вугаль, каніфоль і каніфольныя кляі, шкіпінар, дубільныя рэчывы, палімеры тэрпенаў, эфірныя алеі і інш. Лесахімія ў Беларусі -------------------- Каніфоль Навуковыя даследаванні ў галіне лесахіміі Беларусі пачаліся ў 1929 годзе ў Інстытуце хіміі Акадэміі навук БССР. Вядуцца ў Інстытуце фізіка-арганічнай хіміі НАН Беларусі і Беларускім дзяржаўным тэхналагічным ўніверсітэце. Сярод вучоных у галіне лесахіміі: У. В. Шкатэлаў, К. М. Караткоў, Х. А. Чэркас, М. І. Міцкевіч, І. І. Бардышаў, В. В. Базыльчык. Гл. таксама ----------- * Лесахімічная прамысловасць Беларусі Зноскі ------ 1. 1 2 Беларусь 1995. sfn error: шмат якараў (2×): CITEREFБеларусь1995 (даведка) Літаратура ---------- * Лесахімія // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 423. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. * Лесахімічная прамысловасць // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 423. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. * Химическая энциклопедия. / Под ред. И. Л. Кнунянца. — М.: Советская энциклопедия, 1988. (руск.) * Лесохимия // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Тартускі мірны дагавор. Расійска-эстонская мяжа па дагаворы Даверанасць, выдадзеная У. І. Леніным А. Ёфэ на прадстаўленне інтарэсаў РСФСР па падпісанні дагавора **Тартускі (Юр'еўскі) мірны дагавор паміж РСФСР і Эстоніяй** (эст.: Tartu rahu), — дагавор, заключаны паміж Савецкай Расіяй і Эстоніяй 2 лютага 1920 года ў эстонскім горадзе Тарту (у рускім тэксце дагавора — *Юр'еў*), пасля заканчэння баявых дзеянняў Эстонскай вайны за незалежнасць, у якім узброеныя сілы самаабвешчанай Эстонскай Рэспублікі пры садзейнічанні Паўночна-Заходняй арміі, Брытанскага ваенна-марскога флоту, фінскіх, шведскіх і дацкіх добраахвотнікаў супрацьстаялі на паўночна-заходняй тэрыторыі былой Расійскай імперыі узброеным сілам Савецкай Расіі (з лістапада 1918 па снежань 1919 года). 2 лютага 1920 года на мірнай канферэнцыі ў горадзе Тарту главы дэлегацый Эстоніі — Яан Поска і Расіі — Адольф Ёфэ падпісалі дагавор, паводле якога Савецкая Расія адмовілася ад якіх-небудзь правоў на Эстонію і першай прызнала дэ-юрэ Эстонскую Рэспубліку. Першы міжнародны мірны дагавор, зняволены Савецкай Расіяй падчас Грамадзянскай вайны. Успрымаўся як «прарыў» міжнароднай блакады Савецкай Расіі.:557 Дагавор быў ратыфікаваны УЦВК Савецкай Расіі ўжо 5 лютага 1920 года, Устаноўчым сходам Эстонскай Рэспублікі — 13 лютага 1920 года.:560 Гісторыя дагавора ----------------- 13 красавіка 1919 года ЦК РКП(б) прыняў рашэнне звярнуцца да Эстоніі з мірнымі прапановамі. 15 і 25 красавіка савецкія мірныя прапановы пры пасродніцтве венгерскага ўрада былі перададзены Эстоніі, але яны засталіся без адказу. 20 чэрвеня 1919 года на пасяджэнні эстонскай дэлегацыі ў Парыжы (дзе тым часам праходзіла Парыжская мірная канферэнцыя) пераважала меркаванне, што для дасягнення прызнання сваёй самастойнасці Эстонія павінна пайсці іншым шляхам, а менавіта — заключыць мір з Савецкай Расіяй. 31 жніўня 1919 года Наркамзамспраў Савецкай Расіі зноў звярнуўся да ўрада Эстоніі з прапановай мірных перамоў. 5 верасня Эстонія пагадзілася пачаць мірныя перамовы з РСФСР. Перамовы пачаліся 17 верасня 1919 г. у Пскове і неўзабаве былі перапынены Эстоніяй (з-за наступу арміі Дзянікіна на Маскву). 5 снежня ў горадзе Тарту адкрылася савецка-эстонская мірная канферэнцыя, дзе перамовы былі зноў адноўлены. 31 снежня было падпісана перамір'е паміж Савецкай Рэспублікай і Эстоніяй. Зноскі ------ 1. ↑ Выказванні пасла Расіі ў Эстоніі ў стаўленні 80-годдзя Тартускага мірнага дагавора цалкам адпавядаюць пазіцыі МЗС Расіі Архівавана 4 сакавіка 2016. 2. ↑ Н. М. Межевич, «Российско-Эстонская граница: История формирования и современное значение для развития Северо-Запада России», Псковский регионологический журнал, 2007 г. № 4, стр. 139 3. 1 2 *Корнатовский Н. А.* Борьба за Красный Петроград. — Москва: АСТ, 2004. — 606 с. — (Военно-историческая библиотека). — 5 000 экз. — ISBN 5-17-022759-0. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Тартускі мірны дагавор паміж РСФСР і Эстоніяй * «Дагавор на сайце пасольства Эстоніі ў Расіі» Архівавана 29 чэрвеня 2007. * Тартускі дагавор: Новы выклік для Эстоніі і Расіі(недаступная спасылка) // Novosti ERR, 02.02.2010

**Фісташка сапраўдная** (*Pistácia véra*) — шматствольнае дрэва, нярэдка куст, від роду фісташка (*Pistacia*) сямейства Сумахавыя (*Anacardiaceae*). Сапраўдная фісташка — шырока вядомая і шанаваная яшчэ са старажытнасці расліна, крыніца ядомых пладоў, дубільных прадуктаў, смалы, драўніны. Батанічнае апісанне ------------------- | | | --- | | | | Батанічная ілюстрацыя з кнігі Ф.-А. Мішо «The North American Sylva  (ісп.) (бел.», 1819 | Шматствольнае лістападнае дрэва або куст вышынёй 3-7 (да 10) м, пераважна з густой паўшарападобнай кронай. Ствол выгнуты, звычайна схілены і рабрысты. Кара на старых галінах светла-шэрая, бялёсая; на аднагадовых — шэра- і чырванавата-карычневая. Карані сыходзяць на 10-12 м у глыбіню, распасціраюцца на 20-25 м ушыркі. Лісце чаргавальнае, непарнаперыстаскладанае, звычайна тройчатае, з трыма, радзей з адным, пяццю або сям’ю лісточкамі. Лісточкі амаль сядзячыя, скурыстыя, шчыльныя, гладкія, светла-зялёныя, зверху голыя, бліскучыя, знізу матавыя, тонка апушаныя ці амаль голыя, шырока эліптычныя або круглява-яйкападобныя, радзей шырокаланцэтныя, даўжынёй 5-11 (да 20) см, шырынёй 5-6 (12) см. Хвосцік тонка апушаны ці амаль голы, некрылаты. Расліна двухдомная. Тычынкавыя кветкі ў густых, складаных, даволі шырокіх мяцёлках, даўжынёй 4-6 см; калякветнік з трох — пяці даўгаватых, плёнкавых, няроўных лісточкаў даўжынёй 2-2,5 мм; тычынак 5-6, амаль сядзячыя, з пылавікамі  (руск.) (бел. даўжынёй 2-3 мм. Песцікавыя кветкі ў больш рэдкіх і вузкіх мяцёлках, прыкладна такой жа даўжыні, як і тычынкавыя; калякветнік з трох — пяці (да дзевяці) даўгаватых, няроўных, крыху больш шырокіх, чым у тычынкавых кветак, лісточкаў даўжынёй 2-4 мм. Плады буйныя (звычайна ў некалькі разоў буйней, чым у іншых відаў гэтага роду) касцянкі, ад амаль лінейна-ланцэтных, вузка або шырока-яйкападобных да амаль круглявых, даўжынёй 0,8—1,5 см, шырынёй 0,6—0,8 см, у папярочным перасеку амаль круглыя або няправільна авальныя. Каляплоднік лёгка аддзяляльны (пры паспяванні), крэмавы, жоўта-крэмавы, ружовы, чырвоны, цёмна-чырвоны або цёмна-фіялетавы; унутрыплоднік  (руск.) (бел. (костачка) амаль заўсёды з касым аснаваннем, з аднаго боку звычайна тупа кілеваты. Ядра насення зеленаватыя, ядомыя, масляністыя. Кожнае фісташкавага дрэва ў сярэднім дае каля 50 кг насення кожныя два гады. Абалонка фісташкі натуральна бэжавага колеру, але часам афарбаваная чырвоным або зялёным у камерцыйных фісташак. Першапачаткова фарбавальнік быў ужыты імпарцёрамі, каб схаваць плямы на абалонках, выкліканых ручным зборам насення. Большасць фісташак цяпер абіраюцца машынамі і абалонкі застаюцца неафарбаванымі, робячы фарбаванне непатрэбным за выключэннем задавальнення звычайных чаканняў спажыўцоў. Цвіце ў сакавіку — маі. Плоданасіць у ліпені — верасні. Распаўсюджанне і экалогія ------------------------- | | | --- | | | | Фісташка на ферме каля горада Тарбетэ-Хейдэрые  (руск.) (бел. ў Іране | У натуральных умовах сустракаецца па схілах гор Сярэдняй Азіі (Кыргызстан, Таджыкістан, Туркменістан, Узбекістан), на паўночным усходзе Ірана, у Сірыі і на поўначы Афганістана. У падобных кліматычных умовах разводзіцца і паспяхова культывуецца ў многіх раёнах свету, у тым ліку распаўсюджана ў Крыму, Малдове, Азербайджане і Грузіі. Расце на камяністых і скалістых схілах у перадгор’ях і нізкагор’ях (вышыні ад 700 да 800 да 1500—1700 м над узроўнем мора), пераважна ў поясе эфемероідных лугоў, часам сустракаецца на паўднёвых схілах у поясе драўняна-хмызняковай расліннасці. Можа ўтвараць участкі самастойнай фісташкавай фармацыі. Фісташка пустынная расліна і мае высокую талерантнасць да соляў у глебе. Паведамлялася, што яна добра расце пры абрашэнні вадой, якая мае 3000-4000 ppm  (руск.) (бел. растваральных соляў. Фісташкавыя дрэвы даволі цягавітыя ў правільных умовах і могуць выжыць у дыяпазоне тэмператур ад −10 °C зімой да 48 °C у летні час. Яны маюць патрэбу ў сонечным месцы і добра дрэнаваных глебах. Фісташкавыя дрэвы адчуваюць сябе дрэнна ва ўмовах высокай вільготнасці і схільныя да каранёвай гнілі ўзімку, калі яны атрымліваюць занадта шмат вады, а глеба мае не дастаткова вольнага сліву. Доўгае і гарачае лета неабходна для належнага паспявання пладоў. Расліна любіць святло, цяпло, яна засухаўстойлівая, мае магутную і глыбокую каранёвую сістэму. ### У культуры | | | --- | | | | Плады спеюць | | | | --- | | | | Збор фісташак у Грэцыі | Размнажаецца параснікам, пасевам насення, а культурныя сарты прышчэпкай. Дрэвы высаджваюць у садах і павінна прайсці сем-дзесяць гадоў, каб дасягнуць яны пачалі плоданасіць у значнай колькасці. Ураджай збіраюць раз у два гады. Пік вытворчасці складае каля 20 гадоў. Дрэвы, як правіла, абразаюць, каб было лягчэй збіраць ураджай. Адно мужчынскае дрэва вырабляе дастаткова пылка для 8-12 плоданосячых жаночых дрэў. Збор ўраджаю ў Злучаных Штатах і Грэцыі часта ажыццяўляецца з выкарыстаннем абсталявання, якое абтрасае касцянкі з дрэва. Пасля лушчэння і сушкі, фісташкі сартуюцца ў адпаведнасці з адкрытай ці закрытай абалонкай, а затым пракальваюцца або апрацоўваюцца адмысловымі машынамі для вытворчасці фісташкавых ядраў. ### Хваробы і шкоднікі Фісташкавыя дрэвы ўразлівыя для многіх захворванняў. Сярод іх паражэнне грыбком роду *Botryosphaeria*, што прыводзіць да пашкоджвання  (англ.) (бел. мяцёлак і парасткаў (сімптомы ўключаюць у сябе смерць кветак і маладых парасткаў), і можа прывесці да пашкоджання цэлыя садоў фісташкі. У 2004 годзе хутка развівальная фісташкавая прамысловасць Каліфорніі значна пацярпела ад пашкоджвання мяцёлак і парасткаў, упершыню адкрытага ў 1984 годзе. У 2011 антракноз  (руск.) (бел. выклікаў раптоўную страту паловы аўстралійскага ўраджаю фісташак. Некалькі гадоў цяжкай засухі ў Іране з 2008 па 2015 гадывыклікалі значнае зніжэнне вытворчасці. Вытворчасць ----------- | Топ вытворцаў фісташакin 2014 | | --- | | Рэгіён | Вытворчасць(метрычныя тоны) | | Іран | 415,531 | | Злучаныя Штаты Амерыкі | 233,146 | | Турцыя | 80,000 | | Кітай | 76,943 | | Сусветная вытворчасць | 857,878 | У 2014 годзе Іран і Злучаныя Штаты былі асноўнымі вытворцамі фісташак, на іх у сукупнасці прыпадае 76 % ад агульнай сусветнай вытворчасці (табліца). Хімічны склад ------------- | **Сырыя фісташкавыя арэхіХарчовая каштоўнасць на 100 г прадукта** | | --- | | Энергетычная каштоўнасць 563 ккал 2352 кДж | | | | | | --- | --- | | Вада | 3,91 г | | Бялкі | 20,27 г | | Тлушчы | 45,39 г | | — насычаныя | 5,556 г  | | — поліненасычаныя | 13,744 г  | |   — амега-3 | 1 г  | |   — амега-6 | 2 г  | | Вугляводы | 22 г | | — крухмал | 1,67 г  | | — дыцукрыды | 7,66 г  | | — харчовыя валокны | 10,3 г  | | --- | | Рэтынол (віт. **A**) | 21 мкг | | Тыямін (**B1**) | 0,87 мг | | Ніяцын (**B3**) | 1,30 мг | | Пірыдаксін (**B6**) | 1,70 мг | | Аскарбінавая кіслата (віт. **C**) | 5.6 мг | | Такаферол (віт. **E**) | 2,30 мг | | --- | | Кальцый | 105 мг | | Жалеза | 3,92 мг | | Магній | 121 мг | | Фосфар | 490 мг | | Калій | 1025 мг | | Натрый | 1 мг | | Цынк | 2,20 мг | | --- | | | Крыніца: USDA Nutrient database | Фісташкі з’яўляюцца вельмі пажыўным прадуктам. 100-грамовая порцыя забяспечвае 562 калорый і з’яўляюцца багатай крыніцай (да 23 %, гэта 20 % або больш ад сутачнай нормы (СН)  (руск.) (бел.) бялку, харчовых валокнаў, некалькі макраэлементаў  (руск.) (бел. і вітамінаў групы В, тыяміну і асабліва Вітаміну B6  (руск.) (бел. (да 131 % СН). Фісташкі з’яўляюцца добрай крыніцай (10-19 % СН) кальцыю, рыбафлавіну, вітаміну B 5  (руск.) (бел. фоліевай кіслаты, вітаміну Е  (руск.) (бел. і вітаміну К  (руск.) (бел.. Семядолі (ядро насення) арэха багатыя тлустым алеем (да 60%), які ўтрымлівае насычаныя тлушчы  (руск.) (бел. монаненасычаныя тлустыя кіслоты і поліненасычаныя тлустыя кіслоты  (укр.) (бел.. Насычаныя тлустыя кіслоты ўключаюць пальміцінавую (10 % ад агульнай колькасці) і стэарынавую кіслоты (2 %). Алеінавая кіслата з’яўляецца асноўнай у складзе монаненасычанай тлустай кіслатой (51 % ад агульнай колькасці тлушчу), таксама ўтрымліваецца лінолевая кіслата (да 31 % ад агульнай тлустаці). У параўнанні з іншымі дрэвавымі арэхамі, фісташкі маюць больш нізкую колькасць тлушчу і каларыйнасць, але больш высокія колькасці калію, вітаміну К, γ-такаферолу і некаторых фітахімікалаў  (англ.) (бел. такіх як караціноіды  (руск.) (бел. і фітастэрыны  (руск.) (бел.. Тлусты алей фісташкі адносіцца да катэгорыі невысыхальных высакаякасных алеяў. Лісце ўтрымлівае дубільныя рэчывы (да 20 %), пры ўтварэнні галаў  (руск.) (бел. (нарастаў, выкліканых тлёй) іх колькасць узрастае да 30-45 і нават 50 %. Са ствалоў фісташкі пры падсочцы  (руск.) (бел. выдзяляецца смала, з якой атрымліваюць эфірны алей, які змяшчае пінен  (руск.) (бел.. У лісці каля 0,01 % эфірнага алею. Даследаванні і ўплыў на здароўе ------------------------------- У ліпені 2003 года амерыканскае Упраўленне па санітарным наглядзе за якасцю харчовых прадуктаў і медыкаментаў  (руск.) (бел. зацвердзіла першы кваліфікаваны пералік відаў насення, якія зніжаюць рызыку сардэчна-сасудзістых захворванняў: «Навуковыя дадзеныя сведчаць аб тым, але не даказваюць, што ўжыванне 1 унцыі (42.5 г) большасці арэхаў, такіх, як фісташкі, як частка дыеты з нізкім утрыманнем насычаных тлушчаў і халестэрыну, можа знізіць рызыку сардэчна-сасудзiстых захворванняў». Нягледзячы на тое, фісташкі ўтрымліваюць шмат калорый, эпідэміялагічныя даследаванні далі пераканаўчыя доказы таго, што іх спажыванне не звязана з павелічэннем вагі або атлусценнем. У 2015 годзе сістэматычны агляд  (руск.) (бел. і метааналіз  (руск.) (бел. рандамізаваных кантраляваных выпрабаванняў  (руск.) (бел. прыйшлі да высновы, што спажыванне фісташак людзьмі без цукровага дыябету, як уяўляецца, злёгку зніжае сісталічны і дыясталічны артэрыяльны ціск. Было прапанавана некалькі механізмаў гіпатэнзіўных уласцівасцяў фісташак. Гэтыя механізмы ўключаюць у сябе высокія ўзроўні амінакіслаты аргініну (прэкурсор  (руск.) (бел. аксіду азоту — злучэння, якое вызывае дылатацыю крывяносных сасудаў); высокія ўзроўні фітастэрынаў  (руск.) (бел. і монаненасычаных тлустых кіслот; і палепшаная эндатэліяльная  (руск.) (бел. функцыя клетак праз некалькі механізмаў, у тым ліку скарачэнне цыркулючых узроўняў акісленага ліпапратэіну нізкай шчыльнасці  (руск.) (бел. халестэрыну і супрацьзапаленчых хімічных сігналаў. Таксіны і праблемы бяспекі -------------------------- Як і ў іншых відах насення дрэў, ядры фісташак могуць утрымліваць афлатаксін  (руск.) (бел. пры дрэннай нарыхтоўцы ці апрацоўцы. Афлатаксіны гэта магутныя канцэрагенныя хімічныя рэчывы, якія вырабляюцца такімі цвільнымі грыбамі, як *Aspergillus flavus* і *Aspergillus parasiticus*. Забруджванне цвіллю можа адбыцца ад глебы, дрэннага захоўвання ці заражэння насякомымі-шкоднікамі. Высокія ўзроўні росту цвілі звычайна выглядаюць як ніткападобныя валокны колерам ад шэрага да чорнага. Небяспечна есць фісташкі, якія паражаны цвіллю і ўтрымліваюць афлатаксін. Забруджванне афлатаксінам з’яўляецца частым рыскам, асабліва ў цёплых і вільготных умовах. Ежа, забруджаная афлатаксінамі, як было выяўлена, з’яўляецца прычынай частых выбліскаў вострых захворванняў у некаторых частках свету. У некаторых выпадках, напрыклад, у Кеніі, гэта прывяло да гібелі некалькіх людзей. Шкарлупіна фісташкавых арэхаў звычайна расшчапляецца натуральным чынам да збору ўраджаю, а корпус пакрывае непашкоджанае насенне. Корпус абараняе ядры ад ўварвання цвілі і насякомых, але гэтая абарона можа быць пашкоджана яшчэ на дрэве з-за дрэннага кіравання фруктовым садам, птушкамі або ўжо пасля збору ўраджаю, што робіць фісташкі больш схільнымі да заражэння. Некаторыя фісташкі перажываюць так званы «ранні раскол», калі расколваюцца і абалонка, і корпус. Пашкоджанні або раннія расколы могуць прывесці да забруджвання афлатаксінам. У некаторых выпадках, ураджай можна апрацаваць, каб зрабіць забруджванне ніжэй мер парогаў бяспекі харчовых прадуктаў; у іншых выпадках, цэлая партыя фісташак павінна быць знішчана з-за забруджвання афлатаксінам. Фісташкавае шкарлупінне можа быць карысным у ачыстцы забруджвання, створанага ў выніку выкідаў ртуці. Як і іншыя прадстаўнікі сямейства сумахавыя (*Anacardiaceae*) (якое таксама ўключае *Toxicodendron radicans*, сумах (*Rhus*), *Mangifera indica* і *Anacardium occidentale*), фісташкі ўтрымліваюць урушыёл  (руск.) (бел. раздражняльнік, які можа выклікаць алергічныя рэакцыі. ### Спантаннае самазапальванне Няправільнае захоўванне прадуктаў з фісташак навалам у кантэйнерах, як вядома, можа прывесці да пажару. З-за высокага ўтрымання ў іх тлушчу і нізкага ўтрымання вады, арэхі і асабліва ядры схільныя да самаразагрэва і самазагарання  (руск.) (бел. пры захоўванні разам з валокнамі ці кудзелістымі матэрыяламі, якія напітваюцца алеем. Гаспадарлівае значэнне і выкарыстанне ------------------------------------- | | | --- | | | | Смажаная падсоленая фісташка | | | | --- | | | | Халва на аснове тахіні з фісташкамі | Семядолі пладоў фісташкі маюць прыемны арэхавы смак, духмяныя, выкарыстоўваюцца ў ежу як ласунак у свежым, засоленым і падсмажаным выглядзе, а таксама для кандытарскіх вырабаў: фісташкавага марозіва  (англ.) (бел. кульфі, спумані  (англ.) (бел. неапалітанскага марозіва  (руск.) (бел. фісташкавага масла  (англ.) (бел. фісташкавай пасты  (англ.) (бел. пахлаву, фісташкавы шакалад, халву, лукум, біскоці  (руск.) (бел. і мясныя нарэзкі  (англ.) (бел. у тым ліку мартадэлу. Амерыканцы робяць фісташкавую салату  (англ.) (бел. якая змяшчае свежыя фісташкі або фісташкавы пудынг, узбітыя вяршкі і кансерваваную садавіну. Фісташкавы алей прыемны на смак, але хутка робіцца прагорклым  (руск.) (бел.; выкарыстоўваецца ў каўбаснай вытворчасці, парфумерыі і медыцыне. ### Гісторыя Археолагі выявілі, што насенне фісташкі з’яўлялася звычайнай ежай ужо ў 6750 да н.э. Пліній Старэйшы пісаў у «Натуральнай гісторыі  (руск.) (бел.», што *pistacia*, «добра вядомая сярод нас», была адным з унікальных дрэў у Сірыі, а яе насенне ўвозілася ў Італію рымскім праконсулам у Сірыі Луцыем Вітэліем  (руск.) (бел. (у 35 г. н. э.) і ў Іспанію адначасова Пампеем Флакам. Манускрыпт Анфіма  (англ.) (бел. «De observatione ciborum» («Аб захаванні харчовых прадуктаў») пачатку VI стагоддзя пацвярджае, што *pistacia* была вядома ў Еўропе ў позняй Антычнасці. Археолагі знайшлі пацверджанне падчас раскопак у Джарма на паўночным усходзе Ірака, што там спажываліся атлантычныя фісташкі. Згадвалася, што ў Вісячых садах Семіраміды раслі фісташкавыя дрэвы падчас праўлення цара Мардука-апла-іддзіна I  (руск.) (бел. каля 700 да нашай эры. Сучасныя фісташкі віду *Pistacia vera*, уведзены ў культуру ў бронзавым веку на тэрыторыі Цэнтральнай Азіі, дзе першы прыклад — гэта Джаркутан  (ням.) (бел. у сучасным Узбекістане. Яны згаданы ў Дыяскарыда  (руск.) (бел. як pistakia (πιστάκια), якія атаясняюць з Pistacia vera па параўнанні з кедровымі арэхамі  (руск.) (бел.. Акрамя таго, рэшткі атлантычнай фісташкі, яе насення і шкарлупіны былі выяўленыя археолагамі каля Моста дачок Якава  (руск.) (бел. ў Ізраільскай даліне Хула  (руск.) (бел. яны датуюцца каля 780,000 гадоў таму. Адносна нядаўна фісташкі сталі вырошчваць ў многіх частках англійскамоўнага свету: у Аўстраліі, Нью-Мексіцы і Каліфорніі, дзе яна была ўведзена ў 1854 годзе як садовае дрэва. Дэвід Фэйрчайлд  (руск.) (бел. з міністэрства сельскай гаспадаркі ЗША ўвёў больш вынослівыя сарты, сабраныя ў Кітаі, у Каліфорніі ў 1904 і 1905 гадах, але яны не выкарыстоўваліся ў якасці камерцыйных да 1929 года. Фісташкі Уолтэра Суінгла  (руск.) (бел. з Сірыі добра плоданасілі ў Найлсе  (руск.) (бел. штат Каліфорнія з 1917 года. ### У медыцыне Расліну лічылі моцным сродкам супраць ядаў жывёл. Насенне фісташкі валодае добрым агульнаўмацавальным дзеяннем, яго рэкамендуюць выкарыстоўваць пасля цяжкіх захворванняў, пры значнай фізічнай і разумовай нагрузцы. У народнай медыцыне насенне выкарыстоўвалі як болесуцішальны пры пячоначных і страўнікавых коліках, пры анеміі, як процірвотны  (руск.) (бел. процікашлевы і процітуберкулёзны сродак, як сродак, які паляпшае дзейнасць сэрца і спрыяе выпрацоўцы спермы. Галы прапанаваныя для выкарыстання як звязальны сродак. ### У прамысловасці Ліставыя галы, вядомыя пад назвай «бузгунч», утрымліваюць 30-50 % таніну і прыдатныя для выпрацоўкі тэхнічнага і медыцынскага таніну. Смала, якая атрымліваецца падсочкай дрэў, а таксама тлусты алей,  выкарыстоўваюцца ў лакафарбавай прамысловасці. Дубільныя рэчывы здабываюць з ліставых галаў, арэшкападобных і краявых (выкліканых двума рознымі відамі тлей), прымяняюцца для дублення і афарбоўкі скуры, афарбоўкі шоўку і воўны ў пунцовы колер. Класіфікацыя ------------ ### Таксанамія Від **Фісташка сапраўдная** ўваходзіць у род фісташка (*Pistacia*) сямейства сумахавыя (*Anacardiaceae*) парадку *Sapindales*. | | | | | | --- | --- | --- | --- | |   | яшчэ 8 сямействаў (згодна Сістэме APG II) |   | яшчэ каля 20 відаў | |   |   |   |   | |   | парадак **Сапіндакветныя** |   |   | род **Фісташка** |   |   | |   |   |   |   |   |   |   | |   | аддзел **Кветкавыя, ці Пакрытанасенныя** |   |   | сямейства **Сумахавыя** |   |   | від **Фісташка сапраўдная** | |   |   |   |   |   |   | |   | яшчэ 44 парадкі кветкавых раслін (згодна Сістэме APG II) |   | яшчэ 81 род |   | |   |   |   | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | Злева направа: фісташкавы гай і сабраныя плады, арэхі, ачышчаныя арэхі (ядры), хлеб з фісташкамі | Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя». 3. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 *Митюков А. Д. Налетько Н. Л. Шамрук С. Г.* Фисташка настоящая // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 107-108. — 200 с. — 130 000 экз. 4. ↑ Nugent, Jeff; Julia Boniface (30 March 2005). "Pistachio Nuts". *Permaculture Plants: A Selection*. Permanent Publications. p. 41. ISBN 978-1-85623-029-2. Праверана 17 June 2008. `{{cite book}}`: Невядомы параметр `|chapterurl=` ігнараваны (прапануецца `|chapter-url=`) (даведка) 5. ↑ *Spiegel, Alison*. Remember Red Pistachios? Here’s What Happened To Them **(нявызн.)**. The Huffington Post (2 лютага 2015). Праверана 12 February 2017. 6. 1 2 Esteban Herrera (1997) *Growing pistachios in New Mexico,* New Mexico State University, Cooperative Extension Service, Circular 532 7. ↑ Parfitt, D.E.; Arjmand, N.; Michailides, T.J. (July 2003). "Resistance to Botryosphaeria dothidea in pistachio". *HortScience*. **38** (4): 529. `{{cite journal}}`: `|access-date=` патрабуе `|url=` (даведка) 8. ↑ California Pistachio Industry Threatened By Potentially Devastating Disease **(нявызн.)**. ScienceDaily (12 студзеня 2004). Праверана 9 March 2017. 9. ↑ *Keim, Brandon*. Australia Pistachio Disaster Hints at Agricultural Breakdown **(нявызн.)**. Wired Magazine-Science (26 красавіка 2011). Праверана 9 March 2017. 10. ↑ *Erdbrink, Thomas*. Scarred Riverbeds and Dead Pistachio Trees in a Parched Iran **(нявызн.)**. New York Times (18 снежня 2015). Праверана 9 March 2017. 11. 1 2 Pistachio production in 2014; Crops/Regions/World list/Production quantity (from pick lists) **(нявызн.)**(недаступная спасылка). United Nations Food and Agricultural Organization, Statistics Division (FAOSTAT) (3 кастрычніка 2017). Архівавана з першакрыніцы 22 лістапада 2016. Праверана 9 March 2017. 12. 1 2 3 Bulló, M; Juanola-Falgarona, M; Hernández-Alonso, P; Salas-Salvadó, J (April 2015). "Nutrition attributes and health effects of pistachio nuts". *The British Journal of Nutrition* (Review). **113** (Supplement 2): S79-93. doi:10.1017/S0007114514003250. PMID 26148925. 13. 1 2 3 Pistachio nuts, raw per 100 g **(нявызн.)**. *Release SR-28*. USDA National Nutrient Database  (руск.) (бел. (3 кастрычніка 2016). Праверана 20 May 2016.(недаступная спасылка) 14. 1 2 3 Okay Y (2002). "The comparison of some pistachio cultivars regarding their fat, fatty acids and protein content". *Die Gartenbauwissenschaft*. **67** (3): 107–113. JSTOR 24137567. 15. ↑ Dreher, ML (April 2012). "Pistachio nuts: composition and potential health benefits". *Nutrition Reviews* (Review). **70** (4): 234–40. doi:10.1111/j.1753-4887.2011.00467.x. PMID 22458696. 16. 1 2 *Блинова К. Ф. и др.* Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие / Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — м: Высш. шк. 1990. — С. 251—252. — ISBN 5-06-000085-0. 17. ↑ *Office of Nutritional Products, Labeling and Dietary Supplements*. Qualified Health Claims: Letter of Enforcement Discretion – Nuts and Coronary Heart Disease (Docket No 02P-0505) **(нявызн.)**. Center for Food Safety and Applied Nutrition (23 ліпеня 2003). Архівавана з першакрыніцы 17 June 2008. Праверана 17 June 2008. 18. 1 2 Mohammadifard, N; Salehi-Abargouei, A; Salas-Salvadó, J; Guasch-Ferré, M; Humphries, K; Sarrafzadegan, N (May 2015). "The effect of tree nut, peanut, and soy nut consumption on blood pressure: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled clinical trials". *The American Journal of Clinical Nutrition* (Systematic Review & Meta-Analysis). **101** (5): 966–82. doi:10.3945/ajcn.114.091595. PMID 25809855. 19. ↑ *E. Boutrif*. Prevention of aflatoxin in pistachios **(нявызн.)**. FAO, United Nations (1998).(недаступная спасылка) 20. ↑ Aflatoxins in pistachios **(нявызн.)**. European Union (2008). 21. ↑ Doster and Michailides (1994). "Aspergillus Moulds and Aflatoxins in Pistachio Nuts in California". *Phytopathology*. **84** (6): 583–590. doi:10.1094/phyto-84-583. 22. ↑ Unlikely Mix: Used Tires, Pistachio Shells Can Clean Up Pollution **(нявызн.)**. *Sciencedaily.com* (2000). Праверана 6 February 2012. 23. ↑ Mabberley, D. J. (1993). *The Plant Book*. Cambridge: Cambridge Univ. Press. p. 27. ISBN 0-521-34060-8. 24. ↑ Risk factor: self-heating/spontaneous combustion **(нявызн.)**. *Container Handbook*. Gesamtverband Deutsche Versicherungswirtschaft. Праверана 17 June 2008. 25. ↑ Pistachio Nuts: Self-heating **(нявызн.)**. *Transport Information Service*. Gesamtverband Deutsche Versicherungswirtschaft. Праверана 5 лістапада 2007. 26. ↑ Ardekani, A. S. H.; Shahedi, M.; Kabir, G. (2009). "Optimizing Formulation of Pistachio Butter Production" (PDF). *Journal of Science and Technology of Agriculture and Natural Resources*. **13** (47): 49–59. Архівавана з арыгінала (PDF) 19 Жнівень 2011. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка) Архівавана 19 жніўня 2011. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 19 жніўня 2011. Праверана 9 чэрвеня 2018. 27. ↑ Ardakani; Shahedi, M.; Kabir, G. (2006). *Optimizing of the process of pistachio butter production*. Acta Horticulturae. Vol. 726. pp. 565–568. Архівавана 3 красавіка 2013. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 3 красавіка 2013. Праверана 9 чэрвеня 2018. 28. ↑ Shakerardekani, A.; Karim, R.; Mohd Ghazali, H.; Chin, N. L. (2011). "Effect of roasting conditions on hardness, moisture content and colour of pistachio kernels" (PDF). *International Food Research Journal*. **18**: 704–710. 29. ↑ Ardakani (2006). *The vital role of pistachio processing industries in development of Iran non-oil exports*. Acta Horticulturae. Vol. 726. pp. 579–581. Архівавана 3 красавіка 2013. Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 3 красавіка 2013. Праверана 9 чэрвеня 2018. 30. ↑ Shaker Ardakai, A.; Mir Damadiha, F.; Salehi, F.; Shahedi, M.; Kabir, G. H.; Javan Shah, A.; et al. (2007). "Pistachio Halva Production". *Document Number: 29328*. Iran Pistachio Research Institute. Архівавана 31 снежня 2018. 31. ↑ Pistachio Salad **(нявызн.)**. RecipeSource. Праверана 17 January 2011. 32. ↑ Натуральная гісторыя (Пліній)  (руск.) (бел. xiii.10.5, xv.22. 33. ↑ History and Agriculture of the Pistachio Nut **(нявызн.)**(недаступная спасылка). IRECO. Архівавана з першакрыніцы 4 лютага 2020. Праверана 27 February 2012. 34. ↑ D. T. Potts. *A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East, Volume 1*. p. 199. 35. ↑ Harlan Walker. *Cooks and Other People*. p. 84. 36. ↑ James Strong  (руск.) (бел. ed. *Cyclopaedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature,* *s.v.* «Nut». 37. ↑ Remains of seven types of edible nuts and nutcrackers found at 780,000-year-old archaeological site **(нявызн.)**. Scienceblog.com (1 лютага 2002). Праверана 13 верасня 2010. 38. ↑ Introduction to Fruit Crops (Published Online), Mark Rieger, Rieger asserts that pistachios began to be commercially harvested in the 1970s. 2006 39. ↑ Fairchild, David (1938). *The World Was My Garden*. New York: Charles Scribner's Sons. p. 174. ISBN 0-686-84310-X. `{{cite book}}`: Пададзена больш чым адно значэнне `|ISBN=` і `|isbn=` specified (даведка); Пададзена больш чым адно значэнне `|authorlink=` і `|author-link=` specified (даведка); Commissioner of Horticulture of the State of California,*Biennial report*1905/06, vol. II:392. 40. ↑ Ліберці Хайд Бэйлі, *Cyclopedia of American Agriculture: II.Crops*, 1917, *s.v.*«Importance of plant introduction» p. 41. ↑ Энциклопедический словарь лекарственных, эфирномасличных и ядовитых растений / Сост. Г. С. Оголевец. — М.: Сельхозгиз, 1951. — С. 50. — 584 с. Літаратура ---------- * Флора СССР. В 30-ти томах / Начато при руководстве и под главной редакцией акад. В. Л. Комарова; Редакторы тома Б. К. Шишкин и Е. Г. Бобров. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1949. — Т. XIV. — С. 520—524. — 790 с. — 4 000 экз. * Дудченко Л. Г. Козьяков А. С. Кривенко В. В. Пряно-ароматические и пряно-вкусовые растения Архівавана 14 красавіка 2016.: Справочник / Отв. ред. К. М. Сытник. — К.: Наукова думка  (руск.) (бел. 1989. — 304 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-12-000483-0 Спасылкі -------- * Фісташка сапраўдная: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.) (Праверана 10 снежня 2009) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Britannica (онлайн) · Treccani | | Таксанамія | EOL · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · The Plant List · Tropicos · WFO | | Нарматыўны кантроль | BNF: 13327444x · GND: 4311048-4 · LCCN: sh85102465 · LNB: 000330504 |

**О́мбудсман** (ад шведск.: ombudsman — прадстаўнік чыіх-небудзь інтарэсаў) — спецыяльна выбраная або прызначаная службовая асоба ў шэрагу краін для кантролю за захаваннем правоў чалавека рознымі адміністрацыйнымі органамі. Выбіраецца або прызначаецца як службовая асоба парламентам, кіраўніком дзяржавы або ўрадам. У некаторых краінах гэтыя функцыі выконваюць прыватныя асобы і аб’яднанні. У адрозненне ад пракуратуры омбудсман ажыццяўляе кантроль і вядзе расследаванне з пункту гледжання законнасці, эфектыўнасці, мэтазгоднасці, добрасумленнасці, справядлівасці. Дзейнічае і па скаргах грамадзян і па ўласнай ініцыятыве. Такіх службовых асоб называюць: уласна омбудсман — у скандынаўскіх краінах; народны абаронца ў Іспаніі і Калумбіі; пасрэднік — у Францыі; адвакат народа — у Румыніі; упаўнаважаны па правах чалавека — у Расіі. Вынікі сваёй дзейнасці омбудсман паведамляе парламенту або органу, які яго ўпаўнаважыў для прыняцця адпаведных мер і аднаўлення парушаных правоў. Літаратура ---------- * Омбудсман // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 11: Мугір — Паліклініка / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 11. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0188-5 (т. 11).

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Тытан. **Тыта́н** (стар.-грэч.: Τιτάν) — найбуйнейшы спадарожнік Сатурна, другі па велічыні спадарожнік у Сонечнай сістэме (пасля спадарожніка Юпітэра Ганімеда), з'яўляецца адзіным, акрамя Зямлі, целам у Сонечнай сістэме, для якога даказана існаванне вадкасці на паверхні, і адзіным планетным спадарожнікам, у якога ёсць шчыльная атмасфера. Тытан стаў першым вядомым спадарожнікам Сатурна — у 1655 годзе яго выявіў галандскі астраном Хрысціян Гюйгенс. Дыяметр Тытана — 5152 км, гэта на 50% больш, чым у Месяца, пры гэтым Тытан на 80% большы за спадарожнік Зямлі па масе. Тытан таксама большы памерамі за планету Меркурый, хоць і саступае ёй па масе. Сіла цяжару на ім складае прыблізна адну сёмую зямной. Маса Тытана складае 95% масы ўсіх спадарожнікаў Сатурна. Паверхня Тытана ў асноўным складаецца з вадзянога лёду і асадкавых арганічных рэчываў, геалагічна маладая, у асноўным роўная, за выключэннем невялікай колькасці горных утварэнняў і кратараў, а таксама некалькіх крыявулканаў. Шчыльная атмасфера навакол Тытана доўгі час не дазваляла ўбачыць паверхню спадарожніка аж да прыбыцця апарата «Касіні-Гюйгенс» у 2005 годзе. Атмасфера пераважна складаецца з азоту, таксама прысутнічае невялікая колькасць метану і этану, якія ўтвараюць воблакі, якія з'яўляюцца крыніцай вадкіх і, магчыма, цвёрдых ападкаў. На паверхні ёсць метан-этанавыя азёры і рэкі. Ціск ля паверхні прыкладна ў 1,5 разы перавышае ціск зямной атмасферы. Тэмпература каля паверхні — мінус 170—180 °C. Нягледзячы на нізкую тэмпературу, Тытан супастаўляецца з Зямлёй на ранніх стадыях развіцця, і нельга выключаць, што на спадарожніку магчыма існаванне простых форм жыцця, у прыватнасці, у падземных вадаёмах, дзе ўмовы могуць быць больш камфортнымі, чым на паверхні. Гісторыя адкрыцця і назвы ------------------------- Хрысціян Гюйгенс знайшоў Тытан у 1655 годзе Тытан быў адкрыты 25 сакавіка 1655 г. галандскім фізікам, матэматыкам і астраномам Хрысціянам Гюйгенсам. Натхнёны прыкладам Галілея, Гюйгенс разам са сваім братам Канстанцінам стварыў тэлескоп, які меў апертуру 57 мм і кратнасць павелічэння, большую за 50 разоў. З дапамогай гэтага тэлескопа Гюйгенс назіраў за планетамі Сонечнай сістэмы — Марсам, Венерай, Юпітэрам і Сатурнам. Каля апошняга вучоны заўважыў яркае цела, якое здзяйсняла поўны абарот вакол планеты за 16 дзён. Пасля чатырох абаротаў, у чэрвені 1655, калі кольцы Сатурна мелі нізкі нахіл адносна Зямлі і не перашкаджалі назіранням, Гюйгенс канчаткова пераканаўся, што выявіў спадарожнік Сатурна. З моманту вынаходства тэлескопа гэта быў другі выпадак адкрыцця спадарожніка, праз 45 гадоў пасля выяўлення Галілеем чатырох найбуйнейшых спадарожнікаў Юпітэра. На працягу больш чым двух стагоддзяў спадарожнік заставаўся фактычна безназоўным, Гюйгенс называў новае нябеснае цела проста *Saturni Luna* («Спадарожнік Сатурна» па-лацінску). Некаторыя астраномы называлі яго «Гюйгенсавым спадарожнікам» або проста «Huyghenian». Пасля адкрыцця Джавані Касіні яшчэ чатырох спадарожнікаў Сатурна астраномы сталі называць Тытан як Сатурн IV, бо ён знаходзіўся ў чацвёртай пазіцыі ад планеты. Пасля 1789 падобная методыка прысваення назваў была скасавана ў сувязі з адкрыццём новых спадарожнікаў, некаторыя з якіх размяшчаліся на больш блізкіх арбітах да планеты, чым ужо вядомыя. Назва «Тытан» стала выкарыстоўвацца пасля публікацыі ў 1847 артыкула Джона Гершэля (сына Уільяма Гершэля, які адкрыў Мімас і Энцэлад) «Вынікі астранамічных назіранняў, зробленых на мысе Добрай Надзеі». У гэтым артыкуле астраном прапанаваў назваць вядомыя тады сем спадарожнікаў Сатурна імёнамі сясцёр і братоў Кронаса (грэчаскага аналага рымскага бога Сатурна). Арбіта і вярчэнне ----------------- Арбіта Тытана (выдзелена чырвоным) сярод іншых вялікіх спадарожнікаў Сатурна. За межамі арбіты Тытана — Япет і Гіперыён, унутры — Дыёна, Тэфія, Энцэлад і Мімас Параўнанне памераў Зямлі, Тытана (злева ўнізе) і Месяца Радыус арбіты Тытана складае 1 221 870 км (20,3 радыуса Сатурна), і, такім чынам, ён знаходзіцца па-за кольцамі Сатурна, крайняе з якіх (Е) знаходзіцца прыкладна ў 750 000 км. Арбіты двух бліжэйшых спадарожнікаў праходзяць у 242 000 км далей ад планеты (Гіперыён) і ў 695 000 км бліжэй да Сатурна (Рэя). Арбіты Тытана і Гіперыёна ўтвараюць арбітальны рэзананс 3:4: Тытан робіць чатыры абароту вакол Сатурна, у той час як Гіперыён толькі тры. Поўны абарот вакол планеты Тытан вырабляе за 15 дзён, 22 гадзіны і 41 хвіліну з сярэдняй хуткасцю 5,57 км/с. Арбіта спадарожніка адрозніваецца ад кругавой і мае эксцэнтрысітэт, роўны 0,0288. Плоскасць арбіты адхілена ад экватара Сатурна і плоскасці кольцаў на 0,348°. Як Месяц і многія іншыя спадарожнікі планет у Сонечнай сістэме, Тытан мае сінхроннае кручэнне адносна планеты, якое стала вынікам дзеяння прыліўных сіл. Гэта азначае, што перыяды кручэння вакол сваёй восі і абароту вакол Сатурна супадаюць, і спадарожнік павернуты да планеты заўсёды адным і тым жа бокам. У выніку, на Тытане ёсць месца на паверхні, над якім Сатурн знаходзіцца ў зеніце; ад мерыдыяна, які праходзіць праз гэты пункт, вядзецца адлік каардынат. Выява Тытана, складзеная з 4 інфрачырвоных фатаграфій, зробленых «Касіні» Нахіл восі вярчэння Сатурна складае 26,73°, што забяспечвае змену пор года на планеце і яе спадарожніках у паўднёвых і паўночных паўшар'ях. Кожны сезон доўжыцца прыкладна 7,5 зямных гадоў, бо Сатурн робіць поўны абарот вакол Сонца прыкладна за 30 гадоў. Вось вярчэння Тытана, перпендыкулярная плоскасці яго арбіты, амаль сунакіраваная восі вярчэння Сатурна. Апошняе лета ў паўднёвым паўшар'і Тытана скончылася ў жніўні 2009 года. Цэнтр мас Сатурна і Тытана знаходзіцца на аддаленні ўсяго 290 км ад цэнтра Сатурна з прычыны яго перавагі па масе ў 4227 раз, таму ўплыў спадарожніка на рух планеты мізэрны. Памеры і маса ------------- Тытан мае дыяметр 5152 км і з'яўляецца другім па памеры спадарожнікам у Сонечнай сістэме, пасля спадарожніка Юпітэра Ганімеда. Доўгі час астраномы лічылі, што дыяметр Тытана складае 5550 км, і, такім чынам, Тытан большы за Ганімеда, але даследаванне, праведзенае апаратам «Вояджэр-1», паказала наяўнасць шчыльнай і непразрыстай атмасферы, якая перашкаджала дакладна вызначыць памер аб’екта. Дыяметр Тытана, а таксама яго шчыльнасць і маса блізкія да адпаведных характарыстык спадарожнікаў Юпітэра — Ганімеда і Каліста. Тытан прыкладна на 50% большы за Месяц (па радыусу) і на 80% перавышае спадарожнік Зямлі па масе. Таксама Тытан перавышае памерамі планету Меркурый, хоць і саступае ёй па масе. Паскарэнне свабоднага падзення складае 1,352 м/с², гэта азначае, што сіла цяжару складае прыкладна сёмую частку зямной (9,81 м/с²). Сярэдняя шчыльнасць Тытана складае 1,88 г/см³, што з'яўляецца самай высокай шчыльнасцю сярод спадарожнікаў Сатурна. На долю Тытана прыходзіцца больш за 95% масы ўсіх спадарожнікаў Сатурна. Да гэтага часу канчаткова не вырашана пытанне аб тым, як утварыўся Тытан: з аднаго пылавога воблака з Сатурнам ці асобна і пасля быў захоплены гравітацыяй планеты. Апошняя тэорыя дазваляе растлумачыць такое нераўнамернае размеркаванне масы сярод спадарожнікаў. Тытан з'яўляецца дастаткова буйным нябесным целам для падтрымання высокай тэмпературы ўнутранага ядра, што робіць яго геалагічна актыўным. Будова ------ Слаістая структура атмасферы, «Касіні», 2004 год, выява, расфарбаваная ў натуральныя колеры Тытан складаецца прыкладна напалову з вадзянога лёду і напалову — са скальных парод. Такі састаў падобны з некаторымі іншымі буйнымі спадарожнікамі газавых планет: Ганімедам, Еўропай, Каліста, Трытонам. Але Тытан моцна адрозніваецца ад іх саставам і структурай сваёй атмасферы. ### Атмасфера Асноўны артыкул: **Атмасфера Тытана** Тытан мае працяглую атмасферу, яе таўшчыня перавышае 400 км. Паскарэнне свабоднага падзення на спадарожніку складае прыкладна адну сёмую частку ад зямнога, таму для стварэння існуючага ціску каля паверхні ў 1,5 атм, маса атмасферы Тытана павінна быць на парадак большая за масу зямной. Наяўнасць метану ў атмасферы прыводзіць да працэсаў фатолізу ў верхніх слаях і ўтварэння некалькіх слаёў вуглевадароднага «смогу», з-за чаго Тытан з'яўляецца адзіным спадарожнікам у Сонечнай сістэме, паверхню якога немагчыма назіраць у аптычным дыяпазоне. #### Паходжанне атмасферы Верхнія слаі атмасферы Тытана і паўднёвы полюс Сатурна. «Касіні», 2005 год Па сучасных ацэнках атмасфера Тытана на 95% складаецца з азоту і аказвае на 50% большы ціск на паверхню, чым зямная атмасфера. На дадзены момант не існуе адзінага меркавання аб яе паходжанні: ёсць некалькі розных версій, але для ўсіх іх ёсць сур'ёзныя контраргументы. Так, па адной тэорыі, атмасфера Тытана першапачаткова складалася з аміяку (NH3), затым пачалася дэгазацыя спадарожніка пад дзеяннем ультрафіялетавага сонечнага выпраменьвання з даўжынёй хвалі, у асноўным меншаю за 260 нм; гэта прывяло да таго, што аміяк стаў раскладацца на атамарныя азот і вадарод, якія злучаліся ў малекулы азоту (N2) і вадароду (H2). Цяжэйшы азот апускаўся ўніз да паверхні, а лягчэйшы вадарод рассейваўся ў касмічную прастору, бо нізкая гравітацыя Тытана не можа ўтрымаць вадарод, і як вынік, гэты газ не назапашваецца ў атмасферы. Аднак, крытыкі падобнай тэорыі заўважаюць, што для такога працэсу неабходна, каб Тытан утвараўся пры адносна высокай тэмпературы, пры якой магло б адбыцца раздзяленне рэчыва спадарожніка на камяністы асяродак і змёрзлы ледзяны верхні слой. Аднак назіранні зонда «Касіні» паказваюць, што рэчыва Тытана не так выразна падзяляецца на слаі. Паводле іншай тэорыі, азот мог захавацца з часоў фарміравання Тытана, аднак у гэтым выпадку ў атмасферы павінна таксама прысутнічаць і вялікая колькасць ізатопа аргону-36, які таксама ўваходзіў у састаў газаў у протапланетным дыску, з якога ўтварыліся планеты і спадарожнікі Сонечнай сістэмы. Аднак праведзеныя назіранні паказалі, што ў атмасферы Тытана вельмі мала гэтага ізатопа. У часопісе Nature Geoscience 8 мая 2011 года была апублікавана яшчэ адна тэорыя, у якой мяркуецца, што атмасфера Тытана ўтварылася дзякуючы інтэнсіўнай каметнай бамбардзіроўцы каля чатырох мільярдаў гадоў таму. На думку аўтараў ідэі, азот утвараўся пры сутыкненні камет з паверхняй Тытана; такая «аварыя» адбываецца на вялізнай хуткасці, і ў месцы ўдару рэзка павышаецца тэмпература, а таксама ствараецца вельмі вялікі ціск. Пры такіх умовах цалкам магчыма праходжанне хімічнай рэакцыі. Для праверкі сваёй тэорыі аўтары пры дапамозе лазерных гармат абстрэльвалі мішэнь з замарожанага аміяку снарадамі з золата, плаціны і медзі. Гэты вопыт паказаў, што пры ўдары сапраўды адбываецца раскладанне аміяку на вадарод і азот. Вучонымі было падлічана, што ў ходзе інтэнсіўнай каметнай бамбардзіроўкі Тытана павінна было ўтварыцца каля 300 квадрыльёнаў метрычных тон азоту, што, па іх словах, цалкам дастаткова, для таго каб сфарміраваць атмасферу Тытана. Сучасныя ацэнкі страт атмасферы Тытана ў параўнанні з яе першапачатковымі характарыстыкамі даюцца на падставе аналізу суадносін ізатопаў азоту 14N да 15N. Па дадзеных назіранняў устаноўлена, што аб'ём ізатопа 15N у 4—4,5 разы перавышае аб'ём таго ж ізатопа на Зямлі. Такім чынам, першапачатковая маса атмасферы Тытана была прыкладна ў 30 разоў большая, чым зараз, бо з-за слабейшай гравітацыі лёгкі ізатоп азоту 14N павінен пакідаць Тытан хутчэй пад уздзеяннем нагрэву і іанізацыі выпраменьваннем, а 15N — назапашвацца. #### Структура Параўнанне атмасфер Тытана і Зямлі Мяжа атмасферы на Тытане знаходзіцца прыкладна ў 10 разоў вышэй, чым на Зямлі. Мяжа трапасферы размяшчаецца на вышыні 35 км. Да вышыні 50 км распасціраецца шырокая трапапаўза, дзе тэмпература застаецца практычна пастаяннай, а затым тэмпература пачынае расці. Мінімальная тэмпература каля паверхні складае −180 °C, пры павелічэнні вышыні тэмпература паступова павышаецца і на адлегласці 500 км ад паверхні дасягае −121 °C. Іанасфера Тытана мае больш складаную структуру, чым зямная, яе асноўная частка размяшчаецца на вышыні 1200 км. Нечаканасцю стала існаванне на Тытане другога, ніжняга слоя іанасферы, які ляжыць паміж 40 і 140 км (максімум электраправоднасці на вышыні 60 км). #### Атмасферны склад Утварэнне талінаў — складаных арганічных малекул з вялікай малекулярнай масай у верхняй атмасферы Тытана, на вышыні ~1000 км Адзінымі целамі ў Сонечнай сістэме, атмасфера якіх у асноўным складаецца з азоту, з'яўляюцца Зямля і Тытан. Атмасфера апошняга складаецца з азоту на 98,4% і прыкладна з 1,6% аргону і метану, якія пераважаюць у асноўным у верхніх слаях атмасферы, дзе іх канцэнтрацыя дасягае 43%. Ёсць таксама сляды этану, дыацэтылену, метылацэтылену, цыянаацэтылену, ацэтылену, прапану, вуглякіслага газу, чаднага газу, цыяну, гелія. Практычна адсутнічае свабодны кісларод. Тытан не мае істотнага магнітнага поля, таму яго атмасфера, асабліва верхнія слаі, падпадае пад моцнае ўздзеянне сонечнага ветру. Акрамя таго, яна трапляе пад уплыў касмічнага выпраменьвання і сонечнага апрамянення, пад уздзеяннем якіх, у прыватнасці, ультрафіялету, малекулы азоту і метану раскладаюцца на іоны або вуглевадародныя радыкалы. Гэтыя фрагменты, у сваю чаргу, утвараюць складаныя арганічныя злучэнні азоту або вугляроду, у тым ліку араматычныя злучэнні (напрыклад, бензол). Таксама ў верхніх пластах атмасферы ўтвараецца паліін — палімер з спалучанай патройнай сувяззю. Арганічныя злучэнні, якія ўключаюць у сябе атамы азоту, надаюць паверхні Тытана і атмасферы аранжавы колер (у прыватнасці, такі колер неба, калі глядзець з паверхні). Пад уздзеяннем Сонца ўвесь метан быў бы ператвораны за 50 млн гадоў (вельмі невялікі тэрмін у параўнанні з узростам Сонечнай сістэмы), аднак гэтага не адбываецца. Гэта азначае, што запасы метану ў атмасферы пастаянна папаўняюцца. Адной з магчымых крыніц метану можа быць вулканічная актыўнасць. #### Клімат Будова атмасферы Тытана Тэмпература каля паверхні Тытана складае ў сярэднім −180 °C. З-за шчыльнай і непразрыстай атмасферы розніца тэмпературы паміж полюсамі і экватарам складае ўсяго 3 градусы. Такія нізкія тэмпературы і высокі ціск процідзейнічаюць раставанню вадзянога лёду, таму ў атмасферы практычна не змяшчаецца вады. У высокіх слаях атмасферы ўтрымліваецца вялікая колькасць метану, ён павінен быў бы прыводзіць да ўзнікнення парніковага эфекту і, як вынік, павышэння тэмпературы на спадарожніку. Аднак аранжавы туман, які складаецца з арганічных малекул, распаўсюджаны паўсюдна ў ніжніх слаях атмасферы, добра паглынае сонечнае выпраменьванне і прапускае інфрачырвонае ад паверхні, што прыводзіць да антыпарніковага эфекту і астуджвае паверхню прыкладна на 10 градусаў. #### Цыркуляцыя атмасферных мас Вецер каля паверхні Тытана звычайна даволі слабы і складае прыкладна 0,3 м/с, на невялікіх вышынях кірунак ветру мяняецца. На вышынях, большых за 10 км, у атмасферы Тытана пастаянна дзьмуць даволі моцныя вятры. Іх кірунак супадае з кірункам кручэння спадарожніка, а хуткасць расце з вышынёй з некалькіх метраў у секунду на вышыні 10—30 км да 30 м/с на вышыні 50—60 км, што прыводзіць да ўтварэння дыферэнцыяльнага кручэння. На вышынях, большых за 120 км, мае месца моцная турбулентнасць — яе прыкметы былі заўважаны яшчэ ў 1980—1981 гадах, калі праз сістэму Сатурна праляталі касмічныя апараты «Вояджэр». Аднак нечаканасцю стала тое, што на вышыні каля 80 км у атмасферы Тытана зарэгістраваны штыль — сюды не пранікаюць ні вятры, што дзьмуць ніжэй за 60 км, ні турбулентныя рухі, што назіраюцца на ўдвая большай вышыні. Прычыны такога дзіўнага замірання рухаў пакуль не ўдаецца растлумачыць. На аснове сабраных пры спуску апарата «Гюйгенс» дадзеных аб хуткасці вятроў на розных вышынях была створана мадэль аб руху атмасферных мас на Тытане. Па атрыманых выніках атмасфера Тытана прадстаўляе сабой адну гіганцкую ячэйку Хадлі. Цёплыя масы паветра падымаюцца ў паўднёвым паўшар'і ў летні перыяд і пераносяцца да паўночнага полюса, дзе астываюць і ўжо на больш нізкіх вышынях вяртаюцца ў паўднёвае паўшар'е. Прыкладна кожныя 14,5 гадоў адбываецца змена кірунку цыркуляцыі. Мадэль канвекцыйных працэсаў: два асноўныя працэсы ў атмасферы спадарожніка — дзеянне так званых хваль Кельвіна (узнікаюць як вынік няўстойлівасці Кельвіна — Гельмгольца паміж слаямі асяроддзя) і глабальных касых плыней з паўночнага паўшар'я ў паўднёвае. #### Воблачнасць і ападкі Атмасферная віхура над паўночным полюсам. «Касіні», 2006 год Метан кандэнсуецца ў аблокі на вышыні некалькіх дзесяткаў кіламетраў. Паводле дадзеных, атрыманых «Гюйгенсам», адносная вільготнасць метану павышаецца з 45% каля паверхні да 100% на вышыні 8 км (пры гэтым агульная колькасць метану, наадварот, памяншаецца). На вышыні 8—16 км распасціраецца вельмі разрэджаны слой аблокаў, якія складаюцца з сумесі вадкага метану з азотам. Такімі аблокамі пакрыта палова паверхні спадарожніка. Слабая імжа пастаянна выпадае з гэтых аблокаў на паверхню, кампенсуемае выпарэннем. У верасні 2006 года «Касіні» зафіксаваў велізарнае воблака на вышыні 40 км над паўночным полюсам Тытана. Хоць вядома, што метан утварае аблокі, але ў дадзеным выпадку гэта ўтварэнне складалася хутчэй за ўсё з этану, бо памер зафіксаваных часціц складаў усяго 1—3 мкм, і іменна этан здольны кандэнсавацца на гэтай вышыні. У снежні «Касіні» зноў выявіў воблачны покрыў над полюсам, у яго складзе вызначыўся метан, этан і яшчэ адно арганічнае злучэнне. Воблака дасягала ў дыяметры 2400 км і назіралася таксама ў наступны пралёт апарата праз месяц. Навукоўцы мяркуюць, што ў гэты час на полюсе спадарожніка ішоў метана-этанавы дождж або снег (калі тэмпература досыць нізкая); сыходныя патокі ў паўночных шыротах досыць моцныя, каб выклікаць выпадзенне ападкаў. Таксама аблокі былі зафіксаваны ў паўднёвым паўшар'і. Звычайна яны займаюць не больш за 1% паверхні, хоць гэта значэнне часам дасягае 8%. Такія адрозненні ў плошчы воблачнага покрыва паўшар'яў тлумачацца тым, што ў паўднёвым паўшар'і ў момант назірання было лета, і там адбываўся інтэнсіўны нагрэў атмасферных мас, ўзнікалі ўзыходныя патокі і, як вынік, канвекцыя. У такіх умовах этан не здольны ўтварыць пастаянны воблачны покрыў, хоць этанавая вільготнасць дасягае 100%. З верасня па кастрычнік 2010 г. навукоўцы аналізавалі фатаграфіі «Касіні» і прыйшлі да высновы, што на экватары спадарожніка таксама ідуць дажджы; сведчаннем гэтаму з'яўляецца характэрная зрэзанасць (спаласаванасць), якая праяўляецца дзякуючы рачным патокам. Назіранні паказваюць, што вышыня і пастаянства воблачнасці залежаць ад шыраты. Так, у высокіх шыротах (ад 60° і вышэй) паўшар'я ў зімовы перыяд распаўсюджаны пастаянныя аблокі, якія сфармаваліся вышэй за ўзровень трапасферы. У больш нізкіх шыротах аблокі знаходзяцца на вышыні 15—18 км, з'яўляюцца невялікімі па памерах і носяць непастаянны характар. У паўшар'і з летнім перыядам аблокі ўтвараюцца ў асноўным у раёне 40° шыраты і звычайна недаўгавечныя. Наземныя назіранні таксама паказваюць сезонныя змены ў воблачным покрыве. Так, за адзін 30-гадовы абарот вакол Сонца разам з Сатурнам на Тытане ў кожным паўшар'і на працягу 25 гадоў утвараюцца аблокі, а затым на працягу 4—5 гадоў знікаюць перад тым як узнікнуць зноў. Мультыспектральны здымак Тытана. Светлая вобласць у цэнтры — «мацярык» Ксанаду #### Паверхня Горная града на Тытане з вышыні 10 км (радыёспектральны здымак з зонда «Гюйгенс») Ландшафт Тытана ў месцы пасадкі зонда «Гюйгенс» (кантраст узмоцнены). Бачныя камні акруглай формы, якія маглі ўтварыцца пры ўздзеянні вадкасці. Метан надае паветру аранжавы колер Паверхня Тытана, сфатаграфаваная «Касіні» у розных спектральных дыяпазонах, у нізкіх шыротах падзелена на некалькі светлых і цёмных абласцей з выразнымі межамі. У раёне экватара на вядучым паўшар'і размешчаны светлы рэгіён памерам з Аўстралію (бачны таксама на інфрачырвоных здымках тэлескопа «Хабл»), які прадстаўляе сабой узвышша, імаверна, горны масіў. Ён атрымаў назву Ксанаду (Xanadu). Карта паверхні полюсаў Тытана. По дадзеным «Касіні», студзень 2009 На радарных здымках, зробленых у красавіку 2006 года, бачныя горныя хрыбты вышынёй больш за 1 км, даліны, рэчышчы рэк, а таксама цёмныя плямы (запоўненыя або высахлыя азёры). Прыкметная моцная эрозія горных вяршынь, патокі вадкага метану падчас сезонных ліўняў маглі ўтварыць пячоры ў горных схілах. На паўднёвы ўсход ад Ксанаду размешчана загадкавае ўтварэнне Hotei Arcus, якое прадстаўляе сабой яркую (асабліва на некаторых даўжынях хваль) дугу. Ці з'яўляецца гэтая структура «гарачым» вулканічным раёнам, ці адкладаннем нейкага рэчыва (напрыклад, вуглякіслотнага лёду), пакуль незразумела. У экватарыяльным светлым рэгіёне Адзіры выяўлены працяглыя ланцугі гор (або пагоркаў) вышынёй да некалькіх сотняў метраў. Як мяркуецца, у паўднёвым паўшар'і можа існаваць масіўны горны хрыбет працягласцю каля 150 км і вышынёй да 1,6 км. На вяршынях гор светлыя адкладанні — магчыма, залежы метану і іншых арганічных матэрыялаў. Усё гэта сведчыць аб тэктанічных працэсах, якія фарміруюць паверхню Тытана. У цэлым рэльеф Тытана адносна роўны — варыяцыя па вышыні не большыя за 2 км, аднак лакальныя перапады вышынь, як паказваюць дадзеныя радара і стэрэаздымкі, атрыманыя «Гюйгенсам», могуць быць вельмі значнымі; стромкія схілы на Тытане не рэдкасць. Гэта з'яўляецца вынікам інтэнсіўнай эрозіі пры ўдзеле ветру і вадкасці. Ёсць некалькі аб’ектаў, падобных на ўдарныя кратары, запоўненыя, як мяркуюць, вуглевадародамі. Многія кратары могуць быць схаваны пад пластом асадкаў або былі хутка згладжаны інтэнсіўнай ветравой эрозіяй. Паверхня Тытана ва ўмераных шыротах менш кантрастная. Шматлікія асаблівасці паверхні Тытана можна растлумачыць як дзеяннем вадкасці, так і вынікамі крыявулканізму. Вулканічны купал Ганеша, выяўлены на радарных выявах у кастрычніку 2004, нагадвае шчытавыя вулканы Венеры. #### Дзюны Па экватары спадарожнік апяразваюць цёмныя вобласці па памерах пракладна з Ксанаду. Спачатку меркавалі, што гэта метанавыя моры. Радарныя даследаванні, аднак, паказалі, што цёмныя экватарыяльныя рэгіёны амаль паўсюдна пакрыты доўгімі паралельнымі радамі дзюн, выцягнутых у напрамку пераважных вятроў (з захаду на ўсход) на сотні кіламетраў — т. зв. «Каціныя драпіны». Цёмны колер нізін тлумачыцца скопішчам часціц вуглевадароднага «пылу», што выпадае з верхніх слаёў атмасферы і змываецца метанавымі дажджамі з узвышшаў і прыносіцца ў экватарыяльныя раёны вятрамі. Пыл можа быць перамяшаны з ледзяным пяском. #### Метанавыя рэкі і азёры Асноўны артыкул: **Гідрасфера Тытана** Моры і азёры ў паўночнай палярнай вобласці Тытана (па радарных здымках «Касіні») Вывад аб магчымасці існавання на паверхні Тытана рэк і азёр, напоўненых вадкім метанам, быў зроблены на аснове дадзеных, сабраных апаратамі «Вояджэр-1» і «Вояджэр-2», якія паказалі існаванне шчыльнай атмасферы адпаведнага складу і патрэбных тэмператур для падтрымання метану ў вадкім стане. У 1995 годзе дадзеныя тэлескопа «Хабл» і іншыя назіранні дазволілі непасрэдна абгрунтаваць існаванне вадкага метану на паверхні ў выглядзе асобных азёр ці нават акіянаў, падобных да зямных. Адлюстраванне інфрачырвонай часткі сонечнага выпраменьвання ад паверхні метанавага возера ў паўночнай палярнай вобласці Тытана Місія «Касіні» ў 2004 годзе таксама пацвердзіла гэту гіпотэзу, хоць і не адразу. Калі апарат прыбыў у сістэму Сатурна, даследчыкі спадзяваліся выявіць вадкасць з дапамогай адлюстравання сонечнага святла, але спачатку ніякіх блікаў выявіць не ўдалося. У ліпені 2009 года было зафіксавана адлюстраванне сонечнага святла (блік) ад гладкай паверхні вадкага басейна ў інфрачырвоным дыяпазоне, што стала прамым доказам існавання азёр. Раней паблізу палюсоў радар «Касіні» паказаў наяўнасць вельмі роўнай і/або добра паглынаючай паверхні, якая прадстаўляе сабой вадкія метанавыя (альбо метан-этанавыя) вадаёмы, наяўнасць якіх доўга была пад сумненнем. У прыватнасці, у чэрвені 2005 года здымкі «Касіні» выявілі ў паўднёвай палярнай вобласці цёмнае ўтварэнне з вельмі выразнымі межамі, якое было ідэнтыфікавана як вадкае возера. Яго назвалі возера Антарыа. Выразныя радарныя здымкі азёр у паўночнай палярнай вобласці Тытана атрыманы ў ліпені 2006 года. Радарнае пакрыццё вобласці Мезараміа ў высокіх шыротах паўднёвага паўшар'я паказала наяўнасць развітой рачной сістэмы, берагавой лініі з характэрнымі слядамі эрозіі і паверхні, пакрытай вадкасцю ў цяперашні час альбо ў нядаўнім мінулым. У сакавіку 2007 года «Касіні» выявіў у раёне Паўночнага полюса некалькі гіганцкіх азёр, найбуйнейшае з якіх дасягае ў даўжыню 1000 км і па плошчы параўнальнае з Каспійскім морам, яшчэ адно пры плошчы 100 000 км² пераўзыходзіць любое з зямных прэснаводных азёр. У чэрвені 2012 года астраномы, вывучаючы здымкі, зробленыя «Касіні» з 2004 па 2008 гады, выявілі метанавае возера глыбінёй у 1 метр у пустыннай экватарыяльнай вобласці Тытана. Возера ўдалося разгледзець дзякуючы здымкам у інфрачырвоным дыяпазоне. Яго даўжыня складае каля 60, а шырыня — каля 40 кіламетраў. Акрамя возера былі выяўлены яшчэ чатыры вадаёмы, якія больш нагадваюць зямныя балоты. Паводле дадзеных «Касіні» і камп'ютарных разлікаў, састаў вадкасці ў азёрах наступны: этан (76—79%), прапан (7—8%), метан (5—10%). Акрамя таго, азёры ўтрымліваюць 2—3% цыяніду вадароду, і каля 1% бутэну, бутану і ацэтылену. Паводле іншых дадзеных, асноўнымі кампанентамі з'яўляюцца этан і метан. Запасы вуглевадародаў у азёрах у некалькі разоў перавышаюць агульныя запасы нафты і газу на Зямлі. Навукоўцы НАСА выказалі здагадку, што пры пэўных умовах на паверхні азёр Тытана могуць утварацца плывучыя крыгі. Такі лёд павінен быць насычаны газам (больш за 5%) каб заставацца на паверхні возера, а не апускацца на дно. Большая частка азёр знойдзена ў паўночнай палярнай вобласці, тады як у паўднёвай іх амаль няма. Гэта можа тлумачыцца сезоннымі зменамі — кожны з чатырох сезонаў на Тытане доўжыцца каля 7 зямных гадоў, і за гэты час метан можа высыхаць у вадаёмах аднаго паўшар'я і вятрамі пераносіцца ў другое. Пры зніжэнні зонда «Гюйгенс» у атмасферы Тытана былі атрыманы фатаграфіі на якіх бачныя светлыя пагоркі і рэчышчы, якія перасякаюць іх і ўпадаюць у цёмную вобласць. «Гюйгенс», відаць, сеў іменна ў цёмную вобласць, і яна аказалася з цвёрдай паверхняй. Састаў грунту на месцы пасадкі нагадвае мокры пясок (які, магчыма, складаецца з ледзяных пясчынак, перамяшаных з вуглевадародамі). Увільгатненне грунту можа адбывацца дзякуючы бесперапыннаму выпадзенню імжы. На здымках непасрэдна з паверхні бачныя камяні (імаверна, ледзяныя) круглявай формы. Такая форма магла ўтварыцца ў выніку працяглага ўздзеяння на іх вадкасці. Мабыць, у прыэкватарыяльнай вобласці, дзе прызямліўся «Гюйгенс», магчымыя толькі часовыя перасыхаючыя метанавыя азёры, якія ўтвараюцца пасля вельмі рэдкіх дажджоў. #### Крыявулканізм Інфрачырвоная выява аб’екта, які, магчыма, з'яўляецца крыявулканам На Тытане ёсць выразныя прыкметы вулканічнай актыўнасці. Аднак пры падабенстве формы і ўласцівасцей вулканаў, на спадарожніку дзейнічаюць не сілікатныя вулканы, як на Зямлі або Марсе і Венеры, а так званыя крыявулканы, якія, хутчэй за ўсё, вывяргаюцца водна-аміячнай сумессю з прымешкай вуглевадародаў. Першапачаткова існаванне вулканізму пачалі дапускаць пасля выяўлення ў атмасферы аргону-40, які ўтвараецца пры распадзе радыёактыўных рэчываў. Пазней «Касіні» зарэгістраваў магутную крыніцу метану, якая, як мяркуецца, з'яўляецца крыявулканам. Але на паверхні спадарожніка да гэтага часу не было знойдзена ні адной крыніцы метану, здольнай падтрымліваць пастаянную колькасць рэчыва ў атмасферы, і таму цяпер лічыцца, што асноўная частка ўсяго метану паходзіць з крыявулканаў. Акрамя таго, у снежні 2008 года астраномы зарэгістравалі ў атмасферы два светлыя ўтварэнні часовага характару, аднак яны аказаліся занадта даўгавечнымі для пагодных з'яў. Мяркуюць, што гэта было вынікам актыўнага вывяржэння аднаго з крыявулканаў. Вулканічныя працэсы на Тытане, як і на Зямлі, абумоўлены распадам радыеактыўных элементаў у мантыі спадарожніка. Магма на Зямлі складаецца з расплаўленых парод, якія маюць меншую шчыльнасць, чым пароды кары, праз якія яны вывяргаюцца. На Тытане ж водна-аміячная сумесь значна большая па шчыльнасці, чым вадзяны лёд, праз які яна вывяргаецца на паверхню, і, такім чынам, патрабуецца большая колькасць энергіі для падтрымання вулканізму. Адной з крыніц такой энергіі з'яўляюцца магутнае прыліўнае ўздзеянне Сатурна на свой спадарожнік. #### Унутраная будова Згодна з разлікамі, Тытан мае цвёрдае ядро, якое складаецца са скальных парод, дыяметрам каля 3400 км, і акружана некалькімі слаямі вадзянога лёду. Знешні слой мантыі складаецца з вадзянога лёду і гідрату метану, унутраны са спрэсаванага, вельмі шчыльнага лёду. Паміж гэтымі слаямі можа існаваць праслойка з вадкай вады. Як і на іншыя спадарожнікі Юпітэра і Сатурна, такія, напрыклад, як Іо і Энцэлад, на Тытан дзейнічаюць значныя прыліўныя сілы, якія істотна ўплываюць на тэктанічныя працэсы спадарожніка, разаграваюць яго ядро і падтрымліваюць вулканічную актыўнасць. #### Гіпатэтычны падпаверхневы акіян Шэрагам вучоных была выказана гіпотэза аб існаванні глабальнага падпаверхневага акіяна. Магутнае прыліўнае дзеянне Сатурна можа прывесці да разагрэву ядра і падтрымання досыць высокай тэмпературы для існавання вадкай вады. Параўнанне здымкаў «Касіні» за 2005 і 2007 гады паказала, што дэталі ландшафту зрушыліся прыкладна на 30 км. Паколькі Тытан заўсёды павернуты да Сатурна адным бокам, такі зрух можа тлумачыцца тым, што ледзяная кара аддзелена ад асноўнай масы спадарожніка глабальнай вадкай праслойкай. Мяркуюць, што ў вадзе змяшчаецца значная колькасць аміяку (каля 10%), які дзейнічае на ваду як антыфрыз, гэта значыць паніжае тэмпературу яе замярзання. У спалучэнні з высокім ціскам, які аказваецца карой спадарожніка, гэта можа з'яўляцца дадатковай умовай існавання падпаверхневага акіяна. Паводле дадзеных, апублікаваных у канцы чэрвеня 2012 і сабраных раней КА «Касіні», пад паверхняй Тытана (на глыбіні каля 100 км) сапраўды павінен знаходзіцца акіян, які складаецца з вады з магчымай невялікай колькасцю солей. Поры года --------- Як і на Зямлі, на Тытане ёсць змена пор года. Па меры руху Сатурна і яго спадарожнікаў вакол Сонца на Тытане паступова змяняецца сезон. ### Штармы На Тытане як і на Зямлі час ад часу ўзнікаюць штармы. Нагрэў паверхні сонечнымі прамянямі спараджае ўзыходныя патокі паветра, выклікаючы магутную канвекцыю, перамяшчэнне вільгаці і кандэнсацыю аблокаў. У адрозненне ад Зямлі на Тытане магутныя аблокі нашмат мацней ссоўваюцца па шыраце, па меры змены сезонаў, тады як на Зямлі яны рухаюцца на поўнач або поўдзень нязначна. Назіранні і даследаванні ------------------------ Назіранне і вывучэнне Тытана, да таго як у 1979 годзе касмічны апарат «Піянер-11» дасягнуў арбіты Сатурна і правёў розныя вымярэнні планеты і яе спадарожнікаў, праходзіла вельмі павольна. У 1907 годзе іспанскі астраном Хасэ Комас Сола сцвярджаў, што назіраў пацямненні на краі дыска Тытана і дзве круглыя светлыя плямы па цэнтры. Адкрыццё атмасферы Джэрардам Койперам у 1944 годзе стала яшчэ адным сур'ёзным адкрыццём. Тытан не бачны няўзброеным вокам, але яго можна ўбачыць у любіцельскі (непрафесійны) тэлескоп або моцны бінокль, назіранню перашкаджае блізкасць Тытана да Сатурна. Спадарожнік мае бачную зорную велічыню 7,9. ### «Піянер-11» і «Вояджэр» Атмасфера Тытана з адлегласці 435 000 км. «Вояджэр-1», 1980 год Першым касмічным апаратам, які праляцеў паблізу Тытана, стаў «Піянер-11», прызначаны для вывучэння Юпітэра і Сатурна. 1 верасня 1979 г. станцыя перадала пяць здымкаў Тытана. Па дадзеных, перададзеных зондам, было ўстаноўлена, што тэмпература каля паверхні вельмі нізкая для існавання жыцця. «Піянер-11» прайшоў на адлегласці 353 950 км ад спадарожніка. Атрыманыя фатаграфіі былі вельмі размытымі, каб адрозніць якія-небудзь дэталі. Значныя даследаванні былі зроблены апаратам «Вояджэр-1». 12 лістапада 1980 года станцыя прайшла ў 5600 км ад Тытана, аднак атрыманыя здымкі не дазволілі адрозніць якія-небудзь дэталі паверхні з-за туману ў атмасферы. «Вояджэр-1» змог вывучыць толькі састаў атмасферы і вызначыць асноўныя дадзеныя, такія як памер і маса, таксама быў удакладнены арбітальны перыяд. «Вояджэр-2» праляцеў праз сістэму Сатурна 25 жніўня 1981. Апарат быў накіраваны да Уран і каля Сатурна здзейсніў гравітацыйны манеўр, таму Тытан практычна не вывучаўся. ### Касмічны тэлескоп «Хабл» Першыя фатаграфіі, што пралілі святло на структуру паверхні Тытана, былі атрыманы тэлескопам «Хабл» у 1990-я гады. На зробленых у інфрачырвоным дыяпазоне здымках былі бачныя метанавыя воблакі і арганічны смог. Выразны кантраст паміж цёмнымі і светлымі абласцямі паверхні з'яўляецца супрацьлегласцю рэльеф назіраным на іншых, падобных па памеры спадарожніках у Сонечнай сістэме. Такія канцэнтрычныя структуры як кратар, звычайныя на іншых спадарожніках, «Хаблам» на Тытане знойдзены не былі. Меркавалася, што светлыя ўчасткі паверхні прадстаўляюць сабой узвышшы ў адносінах да цямнейшых абласцей; таксама ўчасткі адрозніваюцца па свайму саставу: светлыя ўчасткі могуць утрымліваць вадзяны лёд (такое часта сустракаецца на спадарожніках Юпітэра), а цёмныя пакрыты скальнымі пародамі або арганічным матэрыялам. ### «Касіні — Гюйгенс» Момант аддзялення зонда «Гюйгенс» ад «Касіні». Мастацкая выява 5 кастрычніка 1997 г. з мыса Канаверал стартаваў апарат «Касіні — Гюйгенс», сумесны праект НАСА, ЕКА і АСІ. Ён быў створаны для вывучэння сістэмы Сатурна і, у прыватнасці, яго спадарожніка Тытана. «Касіні» з'яўляецца першым штучным спадарожнікам Сатурна. Першапачатковы тэрмін дзеяння апарата быў разлічаны на 4 гады. «Касіні» знаходзіцца на арбіце Сатурна з 1 ліпеня 2004 года. Як і было запланавана, першы пралёт каля Тытана быў здзейснены 26 кастрычніка 2004 года на адлегласці ўсяго 1200 км ад паверхні. Тытан з'яўляецца самым аддаленым ад Зямлі нябесным целам, на якое ажыццявіў пасадку касмічны зонд. На радыёлакацыйных здымках, зробленых у той час, паказана складаная структура паверхні Тытана. З 22 ліпеня 2006 года па 28 мая 2008 года «Касіні» здзейсніў 21 пралёт каля Тытана (мінімальная адлегласць — усяго 950 км), за гэты час былі атрыманы малюнкі, якія даказваюць існаванне на Тытане метанавых азёр. Місія была прадоўжана спачатку да 2010 г. (дадаткова 21 пралёт Тытана), а затым — да 2017 (яшчэ 56 пралётаў). ### Даследаванне зондам «Гюйгенс» Асноўны артыкул: **Гюйгенс, зонд** Зонд «Гюйгенс» аддзяліўся ад «Касіні» 25 снежня 2004 года, а апусціўся на паверхню 14 студзеня 2005 г. «Гюйгенс» — першы апарат, створаны чалавекам, які знаходзіцца на паверхні спадарожніка планеты (за выключэннем апаратаў на Месяцы). Спуск на парашутах скрозь атмасферу спадарожніка заняў у «Гюйгенса» 2 гадзіны 27 хвілін 50 секунд. Сутыкненне апарата з паверхняй Тытана адбывалася на хуткасці 16 км/г (або 4,4 м/с), пры гэтым прыборы перанеслі кароткачасовыя перагрузкі, якія ў 15 разоў перавышаюць паскарэнне свабоднага падзення на Зямлі. Падчас спуску «Гюйгенс» адбіраў пробы атмасферы. Хуткасць ветру пры гэтым (на вышыні ад 9 да 16 км) склала прыблізна 26 км/г. Бартавыя прыборы выявілі шчыльную метанавую смугу (ярусы аблокаў) на вышыні 18—19 км, дзе атмасферны ціск складаў прыблізна 50 кПа (5,1×103 кгс/м²) або 380 мм ртутнага слупа. Знешняя тэмпература ў пачатку спуску складала −202 °C, у той час як на паверхні Тытана аказалася трохі вышэйшая: −179 °C. Здымкі, зробленыя ў час спуску, паказалі складаны рэльеф са слядамі дзеяння вадкасці (рэчышчамі рэк і рэзкім кантрастам паміж светлымі і цёмнымі ўчасткамі — «берагавой лініяй»). Аднак цёмны ўчастак, на які спусціўся «Гюйгенс», аказаўся цвёрдым. На здымках, атрыманых з паверхні, бачныя камяні круглявай формы памерам да 15 см са слядамі ўздзеяння вадкасці (галька). З дапамогай вонкавага мікрафона ўдалося зрабіць запіс гуку ветру на Тытане. Месца пасадкі апарата 14 сакавіка 2007 г. было вырашана назваць у гонар Юбера Кюрьена (Hubert Curien) — аднаго з заснавальнікаў Еўрапейскага касмічнага агенцтва. ### Запланаваныя місіі Новая місія ў 2020-х гадах У рамках сумеснай праграмы НАСА і ЕКА па вывучэнні Сатурна, Тытана і Энцэлада плануецца адправіць апарат Titan Saturn System Mission, які будзе ўключаць у сябе: арбітальную станцыю і два зонды, прызначаныя непасрэдна для вывучэння Тытана. Адзін зонд прадстаўляе сабой аэрастат, які будзе плаваць у атмасферы сярод аблокаў. Па задуме распрацоўшчыкаў, гэты зонд павінен будзе па меншай меры адзін раз абляцець вакол усяго спадарожніка прыкладна па 20° з. ш. на вышыні 10 км. Другі зонд павінен будзе прывадніцца ў палярным моры вуглевадародаў прыкладна на 79° паўночнай шыраты. Гэтак жа як і «Гюйгенс», апарат будзе спушчаны на парашуце. Зонд стане першым плывучым апаратам за межамі Зямлі. Час яго працы, як мяркуюць, складзе ад 3 да 6 месяцаў, пачынаючы з 6 гадзін спуску праз атмасферу. Першапачаткова запуск місіі планаваўся на 2020 год. Аднак у лютым 2009 года было абвешчана, што НАСА і ЕКА аддалі місіі па даследаванню сістэмы Юпітэра большы прыярытэт, і дата запуску была перанесена на больш позні час, прыкладна на 2020-я гады. Магчымасць існавання жыцця -------------------------- Асноўны артыкул: **Жыццё на Тытане** Сатурн і яго спадарожнікі знаходзяцца за межамі зоны заселенасці, таму ўзнікненне высокаарганізаванага жыцця (падобнага да зямнога) гіпатэтычна немагчыма, аднак магчымасць узнікнення простых арганізмаў не выключаецца вучонымі. Нягледзячы на нізкія тэмпературы, на Тытане існуюць дастатковыя ўмовы для пачатку хімічнай эвалюцыі. Шчыльная атмасфера з азоту і арганічных злучэнняў з'яўляецца цікавым аб’ектам для даследавання экзабіёлагамі, бо падобныя ўмовы маглі існаваць на маладой Зямлі. Аднак вельмі нізкія тэмпературы прадухіляюць прабіятычны кірунак развіцця, у адрозненне ад Зямлі. Стывен Бенер з Фларыдскага ўніверсітэта мяркуе, што жыццё магла б узнікнуць у азёрах вадкіх вуглевадародаў. Этан або метан могуць выкарыстоўвацца як растваральнік у біялагічных працэсах жывога арганізма. Пры гэтым хімічная агрэсіўнасць гэтых рэчываў значна ніжэйшая, чым у вады. Такім чынам, макрамалекулы, такія, напрыклад, як бялкі і нуклеінавыя кіслоты, могуць быць больш устойлівымі. Так, 5 чэрвеня 2010 года група вучоных з НАСА зрабіла заяву аб тым, што яны выявілі на Тытане прыкметы магчымага існавання найпрасцейшых форм жыцця. Такія высновы былі зроблены на аснове аналізу дадзеных, атрыманых з зонда «Касіні» — вывучаючы незвычайныя паводзіны вадароду на паверхні спадарожніка, астрабіёлагі Крыс Макей і прафесар Джон Зарнескі выказалі гіпотэзу аб «дыханні» прымітыўных біялагічных арганізмаў, якія прадстаўляюць форму жыцця, якая адрозніваецца ад зямной і замест вады і кіслароду выкарыстоўвае метан і вадарод. Згодна з гэтай гіпотэзай, арганізмы маглі б паглынаць газападобны вадарод і харчавацца малекуламі ацэтылену, пры гэтым у працэсе іх жыццядзейнасці ўтвараўся б метан. У выніку на Тытане назіраўся б недахоп ацэтылену і зніжэнне ўтрымання вадароду каля паверхні. Вымярэнні ў інфрачырвоным дыяпазоне, выкананыя спектрометрам «Касіні», не выявілі ніякіх слядоў прысутнасці ацэтылену, хоць ён і павінен быў бы ўтварацца ў вельмі магутнай атмасферы Тытана пад уздзеяннем сонечнага ўльтрафіялетавага выпраменьвання. Ускосныя вынікі дазваляюць выказаць здагадку, што вадарод каля паверхні Тытана таксама знікае. Сам Макей, каменціруючы атрыманыя вынікі часопісу «New scientist», адзначыў, што яны «вельмі незвычайныя і пакуль хімічна невытлумачальныя». «Вядома, гэта не доказ наяўнасці жыцця, але вельмі цікава», — дадаў вучоны. Тым не менш, навукоўцы не выключаюць, што новым дадзеным з «Касіні» можа быць зусім іншае тлумачэнне. У вельмі далёкай будучыні ўмовы на Тытане могуць значна змяніцца. Праз 6 млрд гадоў Сонца значна павялічыцца ў памерах і стане чырвоным гігантам, тэмпература на паверхні спадарожніка павялічыцца да −70 °C, дастаткова высокай для існавання вадкага акіяна з сумесі вады і аміяку. Падобныя ўмовы праіснуюць некалькі сотняў мільёнаў гадоў, гэтага цалкам дастаткова для развіцця адносна складаных форм жыцця. Заўвагі ------- 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 *R. A. Jacobson.*. Planetary Satellite Mean Orbital Parameters **(нявызн.)**. NASA/JPL (15 жніўня 2009). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. 2. 1 2 3 4 5 R. A. Jacobson; et al. (2006). "The gravity field of the saturnian system from satellite observations and spacecraft tracking data". *The Astronomical Journal*. **132** (6): 2520–2526. doi:10.1086/508812. `{{cite journal}}`: Непасрэднае ўжыванне et al. у: `|author=` (даведка) 3. ↑ *D. R. Williams.*. Saturnian Satellite Fact Sheet **(нявызн.)**. NASA (21 жніўня 2008). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. 4. ↑ G. Mitri; et al. (2007). "Hydrocarbon Lakes on Titan" (PDF). *Icarus*. **186** (2): 385–394. doi:10.1016/j.icarus.2006.09.004. `{{cite journal}}`: Непасрэднае ўжыванне et al. у: `|author=` (даведка) 5. 1 2 3 Niemann, H. B.; et al. (2005). "The abundances of constituents of Titan's atmosphere from the GCMS instrument on the Huygens probe". *Nature*. **438** (7069): 779–784. doi:10.1038/nature04122. PMID 16319830. `{{cite journal}}`: Непасрэднае ўжыванне et al. у: `|author=` (даведка) 6. ↑ Coustenis, Athéna and Taylor, F. W. (2008). *Titan: Exploring an Earthlike World*. World Scientific. pp. 154–155. ISBN 9789812705013. Праверана 2010-03-25.`{{cite book}}`: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 7. ↑ News Features: The Story of Saturn **(нявызн.)**(недаступная спасылка). NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 8 студзеня 2007. 8. 1 2 Stofan, E. R. (January 4, 2007). "The lakes of Titan". *Nature*. **445** (1): 61–64. doi:10.1038/nature05438. `{{cite journal}}`: `|access-date=` патрабуе `|url=` (даведка); Невядомы параметр `|coauthors=` ігнараваны (прапануецца `|author=`) (даведка) 9. ↑ *R. Nemiroff, J. Bonnell.*. Huygens Discovers Luna Saturni **(нявызн.)**. *Astronomy Picture of the Day*. NASA (25 сакавіка 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 18 жніўня 2007. 10. ↑ O. Grasset, C. Sotin, F. Deschamps (2000). "On the internal structure and dynamic of Titan". *Planetary and Space Science*. **48** (7–8): 617–636. doi:10.1016/S0032-0633(00)00039-8.`{{cite journal}}`: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 11. ↑ A. D. Fortes (2000). "Exobiological implications of a possible ammonia-water ocean inside Titan". *Icarus*. **146** (2): 444–452. doi:10.1006/icar.2000.6400. 12. ↑ Christiaan Huygens: Discoverer of Titan **(нявызн.)**. ESA (24 верасня 2003). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 17 ліпеня 2010. 13. ↑ Telescope by Huygens, Christiaan Huygens, The Hague, 1683 Архівавана 9 ліпеня 2007. 14. ↑ G. D. Cassini (1673). "A Discovery of two New Planets about Saturn, made in the Royal Parisian Observatory by Signor Cassini, Fellow of both the Royal Societys, of England and France; English't out of French". *Philosophical Transactions*. **8** (1673): 5178–5185. doi:10.1098/rstl.1673.0003. 15. ↑ Mr. Lassell (November 12, 1847). "Observations of Mimas, the closest and most interior satellite of Saturn". *Monthly Notices of the Royal Astronomical Society*. **8** (1): 42. Праверана 2005-03-29. 16. ↑ Bevilacqua, R. (1980). "Resonances and close approaches. I. The Titan-Hyperion case". *Earth, Moon, and Planets*. **22** (2): 141–152. doi:10.1007/BF00898423. Праверана 2007-08-27. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|coauthors=` ігнараваны (прапануецца `|author=`) (даведка); Невядомы параметр `|month=` ігнараваны (даведка) 17. ↑ JPL HORIZONS solar system data and ephemeris computation service **(нявызн.)**. NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 20 жніўня 2011. Праверана 19 жніўня 2007. 18. ↑ EVS-Islands: Titan’s Unnamed Methane Sea **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 22 October 2009. 19. 1 2 James Richardson, Ralph Lorenz, & Alfred McEwen (2004). "Titan's Surface and Rotation: New Results from Voyager 1 Images". *Icarus*. **170** (1): 113–124. doi:10.1016/j.icarus.2004.03.010. Архівавана з арыгінала 23 жніўня 2009. Праверана 25 кастрычніка 2013. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка); Невядомы параметр `|month=` ігнараваны (даведка)Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) verified 2005-03-28. 20. ↑ *Lunine, J.*. Comparing the Triad of Great Moons **(нявызн.)**. Astrobiology Magazine (21 сакавіка 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 20 ліпеня 2006. 21. ↑ Titan at the time of the Cassini spacecraft first flyby: a prediction for its origin, bulk chemical composition and internal physical structure **(нявызн.)**. *Astrophysics*. Праверана 25 кастрычніка 2009. 22. 1 2 G. Tobie, O. Grasset, J. I. Lunine, A. Mocquet, C. Sotin (2005). "Titan's internal structure inferred from a coupled thermal-orbital model". *Icarus*. **175** (2): 496–502. doi:10.1016/j.icarus.2004.12.007.`{{cite journal}}`: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 23. 1 2 3 M. Fulchignoni, F. Ferri, F. Angrilli; et al. (8 December 2005). "In situ measurements of the physical characteristics of Titan's environment". *Nature*. **438**. doi:10.1038/nature04314. `{{cite journal}}`: Непасрэднае ўжыванне et al. у: `|author=` (даведка)Папярэджанні CS1: date і year (link) Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 24. 1 2 *Elizabeth P. Turtle.*. Exploring the Surface of Titan with Cassini-Huygens **(нявызн.)**. Smithsonian (2007). Праверана 18 красавіка 2009. 25. ↑ Кусков О. Л. Дорофеева В. А. Кронрод В. А. Макалкин А. Б. «Системы Юпитера и Сатурна: Формирование, состав и внутреннее строение крупных спутников», изд-во УРСС, 2009. 26. ↑ Athéna Coustenis, F. W. Taylor (1999). *Titan: The Earth-like Moon*. World Scientific. pp. 10–12. Праверана 2009-11-13. 27. 1 2 3 4 Титан породил атмосферу в ходе кометной бомбардировки (руск.). *Lenta.ru* (9 мая 2011). 28. ↑ J. H. Waite (Jr); et al. (2005). "Ion neutral mass spectrometer results from the first flyby of Titan". *Science*. **308** (5724): 982–986. doi:10.1126/science.1110652. PMID 15890873. `{{cite journal}}`: Непасрэднае ўжыванне et al. у: `|author=` (даведка) 29. 1 2 T. Penz, H. Lammer, Yu. N. Kulikov, H. K. Biernat (2005). "The influence of the solar particle and radiation environment on Titan's atmosphere evolution". *Advances in Space Research*. **36**: 241–250. doi:10.1016/j.asr.2005.03.043.`{{cite journal}}`: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 30. ↑ Saturn’s Moon Titan May Have Been Planetary Punching Bag (англ.) 31. ↑ A. Coustenis (2005). "Formation and Evolution of Titan's Atmosphere". *Space Science Reviews*. **116**: 171–184. doi:10.1007/s11214-005-1954-2. 32. ↑ *J. H. Waite Jr. D. T. Young, T. E. Cravens et al.* The Process of Tholin Formation in Titan's Upper Atmosphere(англ.) // *Science* : рец. науч. журнал. — 2007. — Т. 316. — № 5826. — С. 870—875. — ISSN 0036-8075. — DOI:10.1126/science.1139727 (PDF Архівавана 29 красавіка 2014.). 33. ↑ *David Darling.*. tholin (англ.). The Encyclopedia of Science (by Дэвід Дарлінг  (англ.) (бел.). — Таліны ў энцыклапедыі Дэвіда Дарлінга The Encyclopedia of Science. Архівавана з першакрыніцы 28 лютага 2012. Праверана 27 лютага 2012. 34. ↑ A. J. Coates, F. J. Crary, G. R. Lewis, D. T. Young, J. H. Waite, and E. C. Sittler (2007). "Discovery of heavy negative ions in Titan's ionosphere". *Geophys. Res. Lett*. **34**: L22103. doi:10.1029/2007GL030978.`{{cite journal}}`: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 35. ↑ *О. Л. Кусков, В. А. Дорофеева, В. А. Кронрод, А. Б. Макалкин.* Системы Юпитера и Сатурна: Формирование, состав и внутреннее строение. — М.: ЛКИ, 2009. — С. 478. — ISBN 9785382009865. 36. ↑ *Baez, John*. This Week’s Finds in Mathematical Physics **(нявызн.)**(недаступная спасылка). University of California, Riverside (25 студзеня 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 22 жніўня 2007. 37. ↑ J. H. Waite, Jr. D. T. Young, T. E. Cravens, A. J. Coates, F. J. Crary, B. Magee, and J. Westlake (2007). "The Process of Tholin Formation in Titan's Upper Atmosphere". *Science*. **316**: 870. doi:10.1126/science.1139727. `{{cite journal}}`: `|access-date=` патрабуе `|url=` (даведка)Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 38. ↑ Sushil K. Atreyaa, Elena Y. Adamsa, Hasso B. Niemann; et al. (2006). "Titan's methane cycle". *Planetary and Space Science*. **54** (12): 1177. doi:10.1016/j.pss.2006.05.028. `{{cite journal}}`: `|access-date=` патрабуе `|url=` (даведка); Непасрэднае ўжыванне et al. у: `|author=` (даведка)Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 39. ↑ E. R. Stofan, C. Elachi, J. I. Lunine; et al. (4 January 2007). "Letters". *Nature*. **445**: 61. doi:10.1038/nature05438. `{{cite journal}}`: `|access-date=` патрабуе `|url=` (даведка); Непасрэднае ўжыванне et al. у: `|author=` (даведка)Папярэджанні CS1: date і year (link) Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 40. ↑ *Carolyn Porco.*. Titan **(нявызн.)**(недаступная спасылка). NASA (29 лістапада 2007). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 25 кастрычніка 2013. 41. ↑ Schröder, S. E. (2005). "The reflectance spectrum of Titan's surface as determined by Huygens". *American Astronomical Society, DPS meeting #37, #46.15; Bulletin of the American Astronomical Society*. **37** (726). Праверана 2007-08-20. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|coauthors=` ігнараваны (прапануецца `|author=`) (даведка); Невядомы параметр `|month=` ігнараваны (даведка) 42. ↑ *C. A. Hasenkopf.*. OPTICAL PROPERTIES OF TITAN HAZE LABORATORY ANALOGS USING CAVITY RING DOWN SPECTROSCOPY **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Workshop on Planetary Atmospheres (2007)*. Архівавана з першакрыніцы 30 жніўня 2021. Праверана 16 кастрычніка 2007. 43. 1 2 The Way the Wind Blows on Titan **(нявызн.)**(недаступная спасылка). NASA/JPL (1 чэрвеня 2007). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 2 чэрвеня 2007. 44. ↑ *Carolina Martinez.*. NASA Observations Help Determine Titan Wind Speeds **(нявызн.)**. NASA (16 кастрычніка 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 25 кастрычніка 2013. 45. ↑ Rain, winds and haze during the descent to Titan **(нявызн.)**. ESA (30 лістапада 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 24 мая 2014. 46. ↑ Wind or Rain or Cold of Titan’s Night? **(нявызн.)**. Astrobiology Magazine (11 сакавіка 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 24 жніўня 2007. 47. ↑ Rannou, R.; et al. (2006). "The Latitudinal Distribution of Clouds on Titan". *Science*. **311** (5758): 201–205. doi:10.1126/science.1118424. PMID 16410519. Праверана 2007-09-01. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|month=` ігнараваны (даведка); Непасрэднае ўжыванне et al. у: `|first=` (даведка) 48. ↑ Причиной «влажного» климата Титана оказались метановые ливни (руск.). *Lenta.ru* (15 жніўня 2011). 49. ↑ First 'in situ' composition measurements made in Titan’s atmosphere **(нявызн.)**. ESA (30 лістапада 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 24 мая 2014. 50. 1 2 Cassini Images Mammoth Cloud Engulfing Titan’s North Pole **(нявызн.)**. NASA (2007). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 14 красавіка 2007. 51. ↑ *Media Relations Office: Cassini Imaging Central Laboratory For Operations.*. Cassini Finds Hydrocarbon Rains May Fill The Lakes **(нявызн.)**. Space Science Institute, Boulder, Colorado (2009). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 29 студзеня 2009. 52. ↑ Emily L. Schaller (2006). "A large cloud outburst at Titan's south pole" (PDF). *Icarus* (182): 224–229. Праверана 2007-08-23. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|coauthors=` ігнараваны (прапануецца `|author=`) (даведка); Невядомы параметр `|month=` ігнараваны (даведка) 53. ↑ На экваторе Титана впервые за семь лет пошел дождь (руск.). *Lenta.ru* (18 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 18 сакавіка 2011. 54. ↑ NASA Cassini Image: Radar Images Titan’s South Pole **(нявызн.)** (2008). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 11 студзеня 2008. 55. ↑ *Battersby, Stephen*. Titan’s complex and strange world revealed **(нявызн.)**. New Scientist (29 кастрычніка 2004). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 31 жніўня 2007. 56. ↑ Spacecraft: Cassini Orbiter Instruments, RADAR **(нявызн.)**(недаступная спасылка). NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 31 жніўня 2007. 57. ↑ Cassini Reveals Titan’s Xanadu Region To Be An Earth-Like Land **(нявызн.)**. Science Daily (23 ліпеня 2006). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 27 жніўня 2007. 58. ↑ Lorenz, R. D. (2007). "Titan's Shape, Radius and Landscape from Cassini Radar Altimetry" (PDF). *Lunar and Planetary Science Conference*. **38**. Праверана 2007-08-27. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|coauthors=` ігнараваны (прапануецца `|author=`) (даведка); Невядомы параметр `|month=` ігнараваны (даведка) 59. ↑ Cassini Data Show Ice and Rock Mixture Inside Titan **(нявызн.)**(недаступная спасылка). NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 25 кастрычніка 2013. 60. ↑ Barnes, Jason W. (2006). "Global-scale surface spectral variations on Titan seen from Cassini/VIMS" (PDF). *Icarus*. **186** (1). Архівавана з арыгінала (PDF) 25 ліпеня 2011. Праверана 2007-08-27. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|coauthors=` ігнараваны (прапануецца `|author=`) (даведка); Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка); Невядомы параметр `|month=` ігнараваны (даведка) Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 25 ліпеня 2011. Праверана 25 кастрычніка 2013.Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 25 ліпеня 2011. Праверана 25 кастрычніка 2013. 61. ↑ PIA07365: Circus Maximus **(нявызн.)**. NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 4 мая 2006. 62. ↑ Titan Gets a Dune «Makeover» 63. ↑ R. Lorenz (2003). "The Glitter of Distant Seas". *Science*. **302**: 403–404. doi:10.1126/science.1090464. PMID 16675686. 64. 1 2 *Goudarzi, Sara*. Saharan Sand Dunes Found on Saturn’s Moon Titan **(нявызн.)**. SPACE.com (4 мая 2006). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 6 жніўня 2007. 65. ↑ Lorenz, RD (2006). "The sand seas of Titan: Cassini RADAR observations of longitudinal dunes". *Science*. **312**: 724–727. doi:10.1126/science.1123257. `{{cite journal}}`: Невядомы параметр `|coauthors=` ігнараваны (прапануецца `|author=`) (даведка) 66. ↑ S. F. Dermott, C. Sagan, (1995). "Tidal effects of disconnected hydrocarbon seas on Titan". *Nature*. **374**: 238–240. doi:10.1038/374238a0.`{{cite journal}}`: Папярэджанні CS1: залішняя пунктуацыя (link) Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 67. ↑ *Bortman, Henry*. Titan: Where's the Wet Stuff? **(нявызн.)**. Astrobiology Magazine (28 кастрычніка 2004). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 5 лютага 2011. 68. ↑ Учёные впервые увидели жидкую материю, находящуюся вне Земли **(нявызн.)**. РИА Новости (21 снежня 2009). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 24 мая 2014. 69. ↑ *Emily Lakdawalla.*. Dark Spot Near the South Pole: A Candidate Lake on Titan? **(нявызн.)**(недаступная спасылка). The Planetary Society (28 чэрвеня 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 14 кастрычніка 2006. 70. ↑ NASA Confirms Liquid Lake On Saturn Moon **(нявызн.)**. NASA (2008). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 20 снежня 2009. 71. ↑ Cassini Finds Lakes on Titan’s Arctic Region (англ.). NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 22.01.2010. 72. ↑ На Титане нашли долгожданное море 73. ↑ Cassini Spacecraft Images Seas on Saturn’s Moon Titan (англ.). NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 22.01.2010. 74. 1 2 *Caitlin A. Griffith, Juan M. Lora, Jake Turner, Paulo F. Penteado, Robert H. Brown, Martin G. Tomasko, Lyn Doose & Charles See.* Possible tropical lakes on Titan from observations of dark terrain // *Nature*. — 14 June 2012. — В. 486. — С. 237—239. — DOI:10.1038/nature11165 75. ↑ *Maggie McKee.* Tropical lakes on Saturn moon could expand options for life. — Nature, 2012-06-13. — DOI:doi:10.1038/nature.2012.10824 76. ↑ D. Cordier; O. Mousis; J.-I. Lunine; P. Lavvas; V. Vuitton (2009). "An estimate of the chemical composition of Titan's lakes". arXiv:0911.1860 [astro-ph]. `{{cite arxiv}}`: Невядомы параметр `|version=` ігнараваны (даведка) 77. ↑ Астрономы установили химический состав озёр на Титане (руск.). *Lenta.ru* (12 лістапада 2009). 78. ↑ Titan’s Surface Organics Surpass Oil Reserves on Earth (англ.). NASA. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. 79. ↑ Ученые рассказали о метановых «льдинах» на Титане (руск.). *Lenta.ru* (10 студзеня 2013). 80. ↑ *Cook, J.-R. C.*. Glint of Sunlight Confirms Liquid in Northern Lake District of Titan **(нявызн.)**. NASA (17 снежня 2009). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 18 снежня 2009. 81. ↑ *Lakdawalla, E.*. Cassini VIMS sees the long-awaited glint off a Titan lake **(нявызн.)**. *Planetary Society Blog*. Planetary Society (17 снежня 2009). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 17 снежня 2009. 82. ↑ Raw images from the Huygens probe descent on 14 January 2005 (англ.). ESA. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 22.01.2010. 83. 1 2 PIA08630: Lakes on Titan **(нявызн.)**. NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 14 кастрычніка 2006. 84. ↑ *Carolina Martinez.*. Scientists Discover Possible Titan Volcano **(нявызн.)**. NASA (8 чэрвеня 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 25 кастрычніка 2013. 85. ↑ Tobias Owen (2005). "Planetary science: Huygens rediscovers Titan". *Nature*. **438**: 756–757. doi:10.1038/438756a. 86. 1 2 Seeing, touching and smelling the extraordinarily Earth-like world of Titan **(нявызн.)**. ESA (21 студзеня 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 28 сакавіка 2005. 87. ↑ *David L. Chandler.*. Hydrocarbon volcano discovered on Titan **(нявызн.)**. New Scientist (8 чэрвеня 2005). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 7 жніўня 2007. 88. 1 2 3 4 Alan Longstaff (February 2009). "Is Titan (cryo)volcanically active?". *Astronomy Now*: 19. `{{cite journal}}`: Пададзена больш чым адно значэнне `|work=` і `|journal=` specified (даведка) 89. ↑ На Титане нашли океан **(нявызн.)**. Вокруг Света (21 сакавіка 2008). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 24 мая 2014. 90. 1 2 David Shiga, Titan’s changing spin hints at hidden ocean Архівавана 12 мая 2008. New Scientist, 20 March 2008 91. ↑ Титан обрёл внутрипланетный океан Архівавана 3 лістапада 2011. // «Троицкий вариант — Наука», № 12, 2008. 92. ↑ На Титане открыты тайный водяной океан и свободная кора на freescince.narod.ru. 93. ↑ На Титане нашли подземный океан **(нявызн.)**, *Взгляд* (29 июня 2012). Праверана 29 чэрвеня 2012. 94. ↑ *Леонид Попов*. На Титане открыты весенние ливни **(нявызн.)**. Мембрана.ru (18 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2013. Праверана 1 мая 2013. 95. ↑ P. Moore, G. Hunt, I. Nicolson, P. Cattermole (1990). *The Atlas of the Solar System*. ISBN 0-517-00192-6. `{{cite book}}`: Невядомы параметр `|publishers=` ігнараваны (прапануецца `|publisher=`) (даведка)Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 96. ↑ *О. Л. Кусков, В. А. Дорофеева, В. А. Кронрод, А. Б. Макалкин.* Системы Юпитера и Сатурна: Формирование, состав и внутреннее строение. — М.: ЛКИ, 2009. — С. 476. — ISBN 9785382009865. 97. ↑ G. P. Kuiper (1944). "Titan: a Satellite with an Atmosphere". *Astrophysical Journal*. **100**: 378. doi:10.1086/144679. 98. ↑ Benton Julius L. Jr. (2005). "Saturn and How to Observe It". *Springer London*: 141–146. doi:10.1007/1-84628-045-1\_9. 99. ↑ The Pioneer Missions **(нявызн.)**. NASA (26 сакавіка 2007). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 19 жніўня 2007. 100. ↑ Pioneer XI **(нявызн.)**. *Photo Index*. NASA. Праверана 19 жніўня 2007.(недаступная спасылка) 101. ↑ Huygens Exposes Titan’s Surface **(нявызн.)**. Space Today. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 19 жніўня 2007. 102. ↑ CASSINI AT SATURN — Saturn Tour Dates **(нявызн.)**(недаступная спасылка). NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 31 кастрычніка 2007. 103. ↑ Cassini’s proposed extended-extended mission tour 104. ↑ Lingard, Steve (2005). "How To Land on Titan" (23). Ingenia. Архівавана з арыгінала 21 ліпеня 2011. Праверана 2009-01-11. `{{cite journal}}`: Шаблон цытавання journal патрабуе `|journal=` (даведка); Невядомы параметр `|coauthors=` ігнараваны (прапануецца `|author=`) (даведка); Невядомы параметр `|deadurl=` ігнараваны (прапануецца `|url-status=`) (даведка); Невядомы параметр `|month=` ігнараваны (даведка) Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 ліпеня 2011. Праверана 25 кастрычніка 2013.Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 ліпеня 2011. Праверана 25 кастрычніка 2013. 105. ↑ Cassini at Saturn: Introduction **(нявызн.)**(недаступная спасылка). NASA/JPL. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 6 верасня 2007. 106. ↑ Huygens landing site to be named after Hubert Curien **(нявызн.)**. ESA (5 сакавіка 2007). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 6 жніўня 2007. 107. ↑ Mission Summary: TANDEM/TSSM Titan and Enceladus Mission **(нявызн.)**. ESA (2009). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 30 студзеня 2009. 108. ↑ Rincon, Paul (18 February 2009). *Jupiter in space agencies’ sights*. *BBC News*. 109. ↑ McKay, C. P.; Smith, H. D. (2005). "Possibilities for methanogenic life in liquid methane on the surface of Titan". *Icarus*. **178** (1): 274–276. doi:10.1016/j.icarus.2005.05.018.`{{cite journal}}`: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) 110. ↑ *Richard A. Lovett.*. Saturn Moon Titan May Have Underground Ocean (англ.). *National Geographic News* (20 сакавіка 2008). 111. ↑ What is Consuming Hydrogen and Acetylene on Titan? **(нявызн.)**. NASA. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 26 кастрычніка 2013. 112. ↑ ИТАР-ТАСС, 07.06.10, «Два возможных признака существования примитивной жизни на спутнике Сатурна Титане обнаружил зонд НАСА „Кассини"» (из платн. ленты) 113. ↑ Кто съел водород на Титане (руск.). *Gazeta.ru* (7 чэрвеня 2010). 114. ↑ NASA, возможно, обнаружило признаки жизни на спутнике Сатурна **(нявызн.)**. РИА Новости (5 чэрвеня 2010). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 24 мая 2014. 115. ↑ *Ralph D. Lorenz, Jonathan I. Lunine, Christopher P. McKay.*. Titan under a red giant sun: A new kind of «habitable» moon **(нявызн.)** (PDF). NASA Ames Research Center, Lunar and Planetary Laboratory, Department of Planetary Sciences, University of Arizona (1997). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 21 сакавіка 2008. Гл. таксама ----------- * Касіні-Гюйгенс * Атмасфера Тытана * Гідрасфера Тытана * Мора Кракена Літаратура ---------- * Спадарожнікі планет // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 93. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). * Robert H. Brown, Jean-Pierre Lebreton, J. Hunter Waite (Hrsg.): *Titan from Cassini-Huygens.* Springer, Dordrecht 2009, ISBN 978-1-4020-9214-5. * Ralph Lorenz, Jacqueline Mitton: *Titan Unveiled: Saturn’s Mysterious Moon Explored.* Princeton Univ Pr (1. April 2008), ISBN 978-0-691-12587-9. * C. P. McKay, H. H. Smith; **2005**: *Possibilities for methanogenic life in liquid methane on the surface of Titan*, Icarus **178**, 274—276. * Strobel, D. F.; **2010**: *Molecular hydrogen in Titan’s atmosphere: Implications of the measured tropospheric and thermospheric mole fractions*, Icarus, in press. * Lorenz, Ralph (May 2002). *Lifting Titan's Veil: Exploring the Giant Moon of Saturn*. Cambridge University Press. ISBN 0-521-79348-3. `{{cite book}}`: Невядомы параметр `|coauthors=` ігнараваны (прапануецца `|author=`) (даведка) * Ward, Peter (2005). *Life as We Do Not Know It: The NASA Search for (and Synthesis of) Alien Life*. Viking Penguin. ISBN 0-670-03458-4. * Lorenz, Ralph (2008). *Titan Unveiled*. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-12587-9. `{{cite book}}`: Невядомы параметр `|coauthors=` ігнараваны (прапануецца `|author=`) (даведка) * *Artemieva N.; Lunine, J.* Cratering on Titan: impact melt, ejecta, and the fate of surface organics(англ.) // *Icarus*. — 2003. — DOI:10.1016/S0019-1035(03)00148-9 * *Barnes, Jason W.; Brown, Robert H.; Soderblom, Laurence; Buratti, Bonnie J.; Sotin, Christophe; Rodriguez, Sebastien; Le Mouèlic, Stephane; Baines, Kevin H.; Clark, Roger.* Global-scale surface spectral variations on Titan seen from Cassini/VIMS(англ.) // *Icarus*. — 2006. — № 1. — DOI:10.1016/j.icarus.2006.08.021 Архівавана з першакрыніцы 25 ліпеня 2011. * *Benton, Julius L. Jr.* Saturn and How to Observe It (англ.). — Springer London, 2005. — ISBN 978-1-84628-045-0. * *Bevilacqua, R.; Menchi, O.; Milani, A.; Nobili, A. M.; Farinella, P.* Resonances and close approaches. I. The Titan-Hyperion case(англ.) // *Earth, Moon, and Planets*. — 1980. — № 2. — DOI:10.1007/BF00898423 * *Cassini, G. D.* A Discovery of two New Planets about Saturn, made in the Royal Parisian Observatory by Signor Cassini, Fellow of both the Royal Societys, of England and France; English't out of French(англ.) // *Philosophical Transactions*. — 1673. — № 1673. — DOI:10.1098/rstl.1673.0003 * *Dermott, S. F.; Sagan, C.* Tidal effects of disconnected hydrocarbon seas on Titan(англ.) // *Nature*. — 1995. — № 6519. — DOI:10.1038/374238a0 — PMID 7885443. * *Emily L. Schaller; Brouwn, Michael E.; Roe, Henry G.; Bouchez, Antonin H.* A large cloud outburst at Titan's south pole(англ.) // *Icarus*. — 2006. — № 182. — DOI:10.1016/j.icarus.2005.12.021 * *Fortes, A. D.* Exobiological implications of a possible ammonia-water ocean inside Titan(англ.) // *Icarus*. — 2000. — № 2. — DOI:10.1006/icar.2000.6400 * *Fortes, A. D.; Grindroda, P. M.; Tricketta, S. K.; Vočadloa, L.* Ammonium sulfate on Titan: Possible origin and role in cryovolcanism(англ.) // *Icarus*. — 2007. — № 1. — DOI:10.1016/j.icarus.2006.11.002 * *Gladman, Brett; Dones, Luke; Levinson, Harold F.; Burns, Joseph A.* Impact Seeding and Reseeding in the Inner Solar System(англ.) // *Astrobiology*. — 2005. — № 4. — DOI:10.1089/ast.2005.5.483 — PMID 16078867. * *Grasset, O.; Sotin, C.; Deschamps, F.* On the internal structure and dynamic of Titan(англ.) // *Planetary and Space Science*. — 2000. — № 7—8. — DOI:10.1016/S0032-0633(00)00039-8 * *Ivanov, B. A.; Basilevsky, A. T.; Neukum, G.* Atmospheric entry of large meteoroids: implication to Titan(англ.) // *Planetary and Space Science*. — 1997. — № 8. — DOI:10.1016/S0032-0633(97)00044-5 * *Jacobson, R. A.; Antreasian, P. G.; Bordi, J. J.; Criddle, K. E.; Ionasescu, R.; Jones, J. B.; MacKenzie, R. A.; Meek, M. C.; Parcher, D.* The Gravity Field of the Saturnian System from Satellite Observations and Spacecraft Tracking Data(англ.) // *The Astronomical Journal*. — December 2006. — № 6. — DOI:10.1086/508812 * *Lancaster, N.* Linear Dunes on Titan(англ.) // *Science*. — 2006. — № 5774. — DOI:10.1126/science.1126292 — PMID 16675686. * *Lassell, W.* Observations of Mimas, the closest and most interior satellite of Saturn(англ.) // *Monthly Notices of the Royal Astronomical Society*. — 12 November 1847. — № 1. * *LeCorre, L.; LeMouélic, S.; Sotin, C.* Cassini/VIMS observations of cryo-volcanic features on Titan(англ.) // *Lunar and Planetary Science*. — 2008. * *Lingard, Steve; Norris, Pat.* How To Land on Titan(англ.). — 2005. — № 23. Архівавана з першакрыніцы 21 ліпеня 2011. * *Longstaff, Alan.* Is Titan (cryo)volcanically active?(англ.) // *Astronomy Now*. — February 2009. * *Lorenz, R.* The Glitter of Distant Seas(англ.) // *Science*. — 2003. — № 5644. — DOI:10.1126/science.1090464 — PMID 14526089. * *Lorenz, R. D.; Wall, S.; Radebaugh, J.; Boubin, G.; Reffet, E.; Janssen, M.; Stofan, E.; Lopes, R.; Kirk, R.* The sand seas of Titan: Cassini RADAR observations of longitudinal dunes(англ.) // *Science*. — 2006. — № 5774. — DOI:10.1126/science.1123257 — PMID 16675695. * *Lorenz, R. D.; Callahan; Gim, Y.; Alberti, G.; Flamini, E.; Seu, R.; Picardi, G.; Orosei, R.; Zebker, H.* Titan's Shape, Radius and Landscape from Cassini Radar Altimetry(англ.) // *Lunar and Planetary Science Conference*. — 2007. * *Lorenz, R. D.* Winds of Change on Titan(англ.) // *Science*. — July 30, 2010. — № 5991. — DOI:10.1126/science.1192840 — PMID 20671175. * *Lunine, Jonathan.* Saturn’s Titan: A Strict Test for Life’s Cosmic Ubiquity(англ.) // *Proceedings of the American Philosophical Society*. — 2008. — № 4. — arΧiv:0908.0762 Архівавана з першакрыніцы 12 мая 2013. * *Mahaffy, Paul R.* Intensive Titan Exploration Begins(англ.) // *Science*. — 13. mai 2005. — № 5724. — DOI:10.1126/science.1113205 — PMID 15890870. * *McKay, C. P.; Pollack, J. B.; Courtin, R.* The greenhouse and antigreenhouse effects on Titan(англ.) // *Science*. — 1991. — № 5024. — DOI:10.1126/science.11538492 — PMID 11538492. * *McKay, C. P.; Smith, H. D.* Possibilities for methanogenic life in liquid methane on the surface of Titan(англ.) // *Icarus*. — 2005. — № 1. — DOI:10.1016/j.icarus.2005.05.018 * *Mitri, G.; Showman, Adam P.; Lunine, Jonathan I.; Lorenz, Ralph D.* Hydrocarbon Lakes on Titan(англ.) // *Icarus*. — 2007. — № 2. — DOI:10.1016/j.icarus.2006.09.004 * *Moore, J. M.; Pappalardo, R. T.* Titan: Callisto With Weather?(англ.) // *American Geophysical Union*. — 2008. * *Niemann, H. B; Bauer, S. J; Carignan, G. R.; Demick, J. E.; Frost, R. L.; Gautier, D.; Haberman, J. A.; Harpold, D. N.* The abundances of constituents of Titan's atmosphere from the GCMS instrument on the Huygens probe(англ.) // *Nature*. — 2005. — № 7069. — DOI:10.1038/nature04122 — PMID 16319830. * *Owen, Tobias.* Planetary science: Huygens rediscovers Titan(англ.) // *Nature*. — 2005. — № 7069. — DOI:10.1038/438756a — PMID 16363022. * *Raulin F.; Owen T.* Organic chemistry and exobiology on Titan(англ.) // *Space Science Review*. — 2002. — № 1—2. — DOI:10.1023/A:1023636623006 * *Raulin, F.* Exo-astrobiological aspects of Europa and Titan: From observations to speculations(англ.) // *Space Science Review*. — 2005. — № 1—2. — DOI:10.1007/s11214-005-1967-x * *Richardson, J.; Lorenz, Ralph D.; McEwen, Alfred.* Titan's Surface and Rotation: New Results from Voyager 1 Images(англ.) // *Icarus*. — 2004. — № 1. — DOI:10.1016/j.icarus.2004.03.010 * *Roe, H. G.* A new 1.6-micron map of Titan's surface(англ.) // *Geophys. Res. Lett.*. — 2004. — № 17. — DOI:10.1029/2004GL019871 * *Schröder, S. E.; Tomasko, M. G.; Keller, H. U.* The reflectance spectrum of Titan's surface as determined by Huygens(англ.) // *American Astronomical Society, DPS meeting No. 37, #46.15; Bulletin of the American Astronomical Society*. — August 2005. — № 726. * *Shiga, David.* Huge ethane cloud discovered on Titan(англ.) // *New Scientist*. — 14 September 2006. * *Shiga, David.* Titan's changing spin hints at hidden ocean(англ.) // *New Scientist*. — 20 March 2008. — DOI:10.1126/science.1151639 * *Shiga, David.* Giant 'ice flows' bolster case for Titan's volcanoes(англ.) // *New Scientist*. — 28 March 2009. — № 2701. * *Sotin, C.; Jaumann, R.; Buratti, B.; Brown, R.; Clark, R.; Soderblom, L.; Baines, K.; Bellucci, G.; Bibring, J.* Release of volatiles from a possible cryovolcano from near-infrared imaging of Titan(англ.) // *Nature*. — 2005. — № 7043. — DOI:10.1038/nature03596 — PMID 15944697. * *Stofan, E. R.; Elachi, C.; Lunine, J. I.; Lorenz, R. D.; Stiles, B.; Mitchell, K. L.; Ostro, S.; Soderblom, L.; Wood, C.* The lakes of Titan(англ.) // *Nature*. — 2007. — № 1. — DOI:10.1038/nature05438 — PMID 17203056. * *Strobel, Darrell F.* Molecular hydrogen in Titan's atmosphere: Implications of the measured tropospheric and thermospheric mole fractions(англ.) // *Icarus*. — 2010. — № 2. — DOI:10.1016/j.icarus.2010.03.003 Архівавана з першакрыніцы 24 жніўня 2012. * *Tobie, G.; Grasset, Oliver; Lunine, Jonathan I.; Mocquet, Antoine; Sotin, Christophe.* Titan's internal structure inferred from a coupled thermal-orbital model(англ.) // *Icarus*. — 2005. — № 2. — DOI:10.1016/j.icarus.2004.12.007 * *Waite, J. H.; Cravens, T. E.; Coates, A. J.; Crary, F. J.; Magee, B.; Westlake, J.* The Process of Tholin Formation in Titan's Upper Atmosphere(англ.) // *Science*. — 2007. — № 5826. — DOI:10.1126/science.1139727 — PMID 17495166. * *Wood, C. A.; Lorenz, R.; Kirk, R.; Lopes, R.; Mitchell, K.; Stofan, E.; The Cassini RADAR Team.* Impact craters on Titan(англ.) // *Icarus*. — 2009-09-06. — № 1. — DOI:10.1016/j.icarus.2009.08.021 * *Wye, L. C.; Zebker, H. A.; Lorenz, R. D.* Smoothness of Titan's Ontario Lacus: Constraints from Cassini RADAR specular reflection data(англ.) // *Geophysical Research Letters*. — 2009. — № 16. — DOI:10.1029/2009GL039588 * *Committee on the Limits of Organic Life in Planetary Systems; Committee on the Origins and Evolution of Life; National Research Council.* The Limits of Organic Life in Planetary Systems (англ.). — The National Academies Press, 2007. — ISBN 0-309-10484-X. * *Coustenis, Athéna; Taylor, F. W.* Titan: Exploring an Earthlike World (англ.). — World Scientific, 2008. — ISBN 978-981-270-501-3. * *Zubrin, Robert.* Section: Titan // Entering Space: Creating a Spacefaring Civilization (англ.). — Tarcher/Putnam, 1999. — ISBN 1-58542-036-0. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Тытан (спадарожнік) * Артыкул «Экспедиция „Гюйгенс" к Титану, спутнику Сатурна» з часопіса «Наука и Жизнь» (руск.) * Раздзел пра Тытан з кнігі «Системы Юпитера и Сатурна. Формирование, состав и внутреннее строение крупных спутников» (руск.) * *Г. Бурба.*. Извержения миров **(нявызн.)**. Вокруг Света (май 2006). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 25 кастрычніка 2013. * *Г. Бурба.*. Черные моря Титана **(нявызн.)**. Вокруг Света (ноябрь 2008). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 25 кастрычніка 2013. * Облака вблизи экватора Титана могут объяснить наличие русел рек на его поверхности Архівавана 22 мая 2010. * Cassini Imaging Central Laboratory for Operations (2005). CICLOPS: Cassini Imaging * European Space Agency Архівавана 27 ліпеня 2018. (2005). ESA — Cassini-Huygens * Gangale, Thomas (2002). The Darian Calendar for Titan Архівавана 1 сакавіка 2007. * Hamilton, Calvin J. (2001). Titan — Saturn IV * Hammerschlag, Michael (2005). CLOUD WORLD: MISSION to TITAN * NASA (2005). NASA — Cassini-Huygens: Close Encounter With Saturn Архівавана 24 студзеня 2005. * Perry, Jason (2005). Titan Today * The Planetary Society (2005). TPS: Saturn’s moon Titan * University of Arizona Lunar and Planetary Lab (2005). Lunar and Planetary Lab The Descent Imager-Spectral Radiometer of the Cassini-Huygens Mission to Titan * На Титане есть нефть. Сюжэт тэлестудыі Раскосмаса | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Giant Bomb | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | BNF: 119763802 · GND: 4581722-4 · LCCN: sh93000916 · NKC: ph519295 · VIAF: 315160648 | | ⛭✯ Тытан | | --- | | Геаграфія | | | | --- | | Атмасфера  · Геалогія  · Іанасфера  · Картаграфія  · Клімат | | Паверхня | Крыявулканізм  · Гідрасфера Тытана  · Дзюны | | Дэталі рэльефу | Ксанаду | | Выява ТытанаВыява Тытана | | Даследаванне | Гюйгенс  · Titan Saturn System Mission | | Іншыя тэмы | Тэрафарміраванне Тытана  · Каланізацыя Тытана  · Жыццё на Тытане | | **Катэгорыя:Тытан · Партал:Астраномія · Вікісховішча:Тытан** | | ⛭Гідрасфера Тытана | | --- | | Моры | | | | --- | | Кракена · Лігеі · Пунгі · | | Выява Тытана (спадарожнік)Выява Тытана (спадарожнік) | | Азёры | Абая · Альбана · Атытлан · Больсена · Венерн · Кардыэль · Каюга · Ківу · Кайтэрэ · Ланаа · Локтак · Макай · Міватн · Ней · Анейда · Антарыа · Ахрыд · Севан · Сатанера · Спароу · Тавада · Уўс · Уэйкэр · Фея · Фрымен · Хунін · Цзінбо | | Лакуны | Атакама · Джэрыд · Мельгір · Нгамі · Рэйстрэк · Уюні · Эйр | | Флюмены (рэкі) | Элівагарскія флюмены | | **Катэгорыя:Тытан · Партал:Астраномія · Вікісховішча:Тытан** | | ⛭Спадарожнікі Сатурна | | --- | | Спадарожнікі-пастухі | *S/2009 S 1* · Пан · Дафніс · Атлас · Праметэй · Пандора **Суарбітальныя:** Эпіметэй · Янус **Кольца G:** Эгеон | | Унутраныя буйныя(і іх траянскія спадарожнікі) | Мімас · Энцэлад · Тэфія (Тэлеста · Каліпса) · Дыёна (Алена · Полідэўк) | | Алкіяніды | Мефона · Анфа · Палена | | Знешнія буйныя | Рэя · ✯ Тытан · Гіперыён · Япет | | Нерэгулярныя | **Эскімоская (інуіцкая) група:** Ківіёк · Іджырак · Паліяк · Сіярнак · Таркек **Нарвежская група:** Феба · Скады · *S/2007 S 2* · Скол · *S/2004 S 13* · Грэйп · Гіракін · Мундыльфары · Ярнсакса · *S/2006 S 1* · *S/2004 S 17* · Нарві · Бергельмір · Эгір · Сутунг · *S/2004 S 12* · Бестла · Фарбаўці · Хаці · *S/2004 S 7* · Трум · *S/2007 S 3* · *S/2006 S 3* · Сурт · Кары · Фенрыр · Імір · Логі · Форн’ёт **Гальская група:** Альбіёрыкс · Бефінд · Эрыпа · Тарвас | | Гл. таксама: Кольца Сатурна ∅ | | ⛭Даследаванне Тытана касмічнымі апаратамі | | --- | | Пралётныя | Піянер-11 · **Вояджэр-1** · **Вояджэр-2** · **Касіні** | | Спушчальныя апараты | Гюйгенс, зонд | | Плануемыя місіі | Titan Saturn System Mission · Titan Mare Explorer · Kronos | | Адмененыя місіі | Сатурн · Titan and Enceladus Mission · Titan Explorer | | Гл. таксама | Даследаванні Сатурна · Каланізацыя Тытана | | **Тлусты шрыфт** абазначае дзеючыя АМС | | ⛭Сонечная сістэма (≛ спіс аб’ектаў) | | --- | | | | **Сонца** | | **планеты і *карлікавыя планеты*:** ✰ Меркурый · ✰ Венера · ✯ Зямля · Марс · *Цэрэра* · ✯✰ Юпітэр · Сатурн · ✰ Уран · ✯ Нептун · *Плутон* · *Хаўмеа* · *Макемаке* · *Эрыс* | | **іх спадарожнікі/кольцы:** Зямлі · Марса · Юпітэра/∅ · Сатурна/∅ · Урана/∅ · Нептуна/∅ · *Плутона* · *Хаўмеа* · *Эрыды* | | **Малыя целы**: метэароіды · астэроіды/іх спадарожнікі (калязямныя · асноўнага пояса · траянцы · кентаўры) · транснептунавыя (ПК · РД) · дамаклоіды · каметы (ВО) |

**Амблітэл узброены** (*Amblyteles armatorius*) — від наезнікаў сямейства {{bt-bellat||Ichneumonidae}}, упершыню апісаны Іаганам Рэйнхалдам Форстэрам у 1771 годзе. Апісанне -------- Насякомае можа дасягаць даўжыні 12-16 мм, без уліку вусікаў, якія дасягаюць каля 9 мм. Галава і грудзі гэтага віду чорныя, за выключэннем жоўтага шчытка. Брушка жоўтае, у самак больш авальнае, з шырокімі чорнымі палосамі. Ногі жоўтыя, за выключэннем задніх, якія чорна-жоўтыя. У гэтага віду адсутнічае джала, таму характэрныя меткі прадстаўляюць сабой ахоўную мімікрыю. Самка мае вельмі кароткі яйцаклад, які не выступае з брушка. Дарослых асобін звычайна можна знайсці летам на кветках, асабліва на відах сямейства {{bt-bellat|парасонавыя|Apiaceae}}. Яны харчуюцца нектарам і пылком. Дарослыя асобіны зімуюць. Самкі гэтага віду адкладаюць яйцы ў вусеняў молі. Пасля вылуплення лічынкі харчуюцца сваімі гаспадарамі, у асноўным прадстаўнікамі сямействаў {{bt-bellat|Соўкі|Noctuidae}} і {{bt-bellat|Чубаткі|Notodontidae}}, але таксама некаторымі відамі сямействаў {{bt-bellat|Пядзенікі|Geometridae}}, {{bt-bellat||Erebidae}}, {{bt-bellat|Паўлінавочкі|Saturniidae}} і {{bt-bellat|Коканапрады|Lasiocampidae}} (у тым ліку {{bt-bellat||*Calliteara pudibunda}}*, {{bt-bellat||*Odontopera bidentata}}*, {{bt-bellat||*Macrothylacia rubi}}* і {{bt-bellat|паўлінава вока малое|*Saturnia pavonia}}*). Распаўсюджанне і асяроддзе пражывання ------------------------------------- З'яўляецца палеарктычным відам, які прысутнічае на большай частцы Еўропы, на Блізкім Усходзе і ва Усходнім царстве. Звычайна гэтыя наезнікі сустракаюцца ў жывых агароджах, на лугах і ўзлесках яловых лясоў. 1. ↑ *Nature Spot* 2. ↑ *Insectoid.info* **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 12 сакавіка 2017. Праверана 10 ліпеня 2014. 3. 1 2 *Commanster* **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 20 красавіка 2013. Праверана 10 ліпеня 2014. 4. ↑ *Fauna Europaea*

**Наньчжаа** (кіт.: 南诏) — старажытная дзяржава ва Усходняй Азіі (738—902 гг.), палітычны цэнтр якой месціўся на захадзе сучаснай кітайскай правінцыі Юньнань. Заснаванне ---------- У канцы VII — першай палове VIII ст. вакол возера Эрхай на захадзе Юньнані склалася некалькі дзяржаўных утварэнняў *чжаа*. Да 738 г. Пілоўгэ, правадыр *чжаа* з паўднёвага берага Эрхай, аб’яднаў іх у адзіную дзяржаву і атрымаў ад дынастыі Тан тытул князя (*гонг*), а яго дзяржава пачала звацца **Наньчжаа** (літаральна «паўднёвае *чжаа*»). Яе сталіцай стаў горад Тайхэ на паўднёва-заходнім беразе. У нашы дні юньнаньскія народы бай і йі імкнуцца сцвердзіць, што заснавальнікамі дзяржавы Наньчжаа былі іх продкі. Гэта традыцыя першапачаткова сфарміравалася дзякуючы брытанскаму гісторыку Ч. П. Фіцджэральду і толькі потым трапіла ў кітайскую гістарыяграфію. Ён узяў за аснову паведамленне кітайскіх гісторыкаў пра дзяржаўнае ўтварэнне народа *куан* ў Юньнані, разгромленае ў 602 г. дынастыяй Суй. Пасля паразы *куан* падзяліліся на «белую» і «чорную» часткі. Ч. П. Фіцджэральд атаясняў першых з бай, другіх — з йі. Аднак, паводле запісаў эпохі Тан, першая валадарская дынастыя Наньчжаа паходзіла ад народа *айлаа*, а не *куан*. Нашчадкам *айлаа* лічыцца народ тай. Знешняя палітыка ---------------- Наньчжаа знаходзілася ў зоне гандлёвых і палітычных інтарэсаў 2 тагачасных буйных імперый — Тан і Вялікага Тыбета, таму яе валадарам даводзілася лавіраваць для захавання самастойнасці. Вядома, што Пілоўгэ накіроўваў свае пасольствы ў Лхасу і Чан’ань. Яго сын Гафэн адкрыта пагражаў Тан перайсці на бок Тыбета, калі кітайскі імператар не даруе яму напад на свайго намесніка. У 754 г. ён сапраўды заключыў саюз з Тыбетам, які цягнуўся да 794 г. і быў разарваны яго пераемнікам, што вярнуўся да саюза з Тан. У гэтых саюзах валадары Наньчжаа былі вымушаны прызнаваць сябе падданымі, што падкрэслівалі іх тытулы, заўсёды ніжэйшыя за манархаў Тан і Тыбета. Яны выплачвалі даніну і ўдзельнічалі ў ваенных кампаніях на баку вышэйшага саюзніка. Аднак дзякуючы саюзам з мацнейшымі дзяржавамі межы іх асабістай дзяржавы паступова пашыраліся. Заўважна, што валадары Наньчжаа імкнуліся ў першую чаргу падпарадкаваць тэрыторыі на гандлёвых шляхах паміж Тыбетам, Кітаем і Паўднёва-Усходняй Азіяй. У 763 г. Гафэн пачаў заваяванне рэчышча Іравадзі, дзе развівалася цывілізацыя П’ю. Найбольшых поспехаў армія Наньчжаа дасягнула ў першай палове IX ст. калі былі далучаны некалькі суседніх горных дзяржаў і землі ўздоўж Іравадзі. У 846 г. Наньчжаа адкрыта выступіла супраць імперыі Тан у вайне за выхад да Паўднёва-Кітайскага мора. Канфлікт цягнуўся да 877 г. але ў выніку не прынёс плёну. Моц манархаў была вельмі саслаблена. Тым не меней, валадар Луншунь адважыўся ў 880 г. пасватацца да дачкі кітайскага імператара. Хоць ён атрымаў згоду, шлюб не адбыўся. Яго брат і пераемнік Шуньхуачжэнь прыняў будызм у якасці афіцыйнай рэлігіі і абвясціў сябе махараджам. Гэты тытул прыраўноўваў яго да імператара. Але пасля яго смерці прыдворны Чжэн Майсі забіў усіх яго сваякоў і захапіў уладу. Дзяржава Наньчжаа распалася. Унутраны лад ------------ Большасць звестак пра гісторыю Наньчжаа прыйшлі з кітайскіх крыніц. Многія з іх занатоўваліся ў эпоху Тан, але дайшлі да нашага часу ў пазнейшых спісах. Таму звесткі пра ўнутраны лад старажытнай дзяржавы значна трансфармаваны, паколькі адлюстроўваюць разуменне кітайскіх пісьменнікаў. Наньчжаа была манархічнай дзяржавай. Яе кіраўнікі адносілі сябе да дынастыі Мэнь з народа *айлаа*. У 816 г. адбыўся пераварот, калі ўладу захапіў прыдворны Вань Куадзянь. Ён кантраляваў прызначэнне манархаў да сярэдзіны IX ст. пакуль не быў забіты чарговым валадаром. Пераварот 902 г. здзейснены прыдворным Чжэн Майсі, скончыўся поўнай ліквідацыяй дынастыі Мэнь і распадам адзінай дзяржавы. Тытул манархаў, якім карысталіся знутры Наньчжаа, невядомы. Захаваліся тытулы, якія яны атрымоўвалі ад дынастыі Тан або валадароў Вялікага Тыбета. Пілоўгэ, заснавальнік Наньчжаа, карыстаўся танскім тытулам *гонг*, які адлюстроўваў яго мясцовае правадырскае паходжанне, але ў далейшым валадары Наньчжаа называліся болей высокім тытулам *ван*. У еўрапейскай гістарыяграфіі ён звычайна атаясамліваецца з тытулам, роўным каралю. Тыбецкі тытул VIII ст. прыраўноўваў валадароў Наньчжаа да намеснікаў правінцыі. У канцы IX ст. апошні валадар Шуньхуачжэнь прыняў будызм і індыйскі тытул махараджы, роўны імператарскаму. На тэрыторыі Наньчжаа жылі розныя народы. Хаця дынастыя Мэнь мела тайскае паходжанне, большасць з іх належала да тыбета-бірманцаў. Кітайскія аўтары падзялялі іх на «белых» і «чорных» варвараў. Прынцып гэтага падзелу з’яўляецца спрэчным. Таксама выклікаюць спрэчкі мова дзяржаўнага апарата і этнічная прыналежнасць высакародных колаў. Кансэнсусам у гістарыяграфіі стала думка, што афіцыйнай мовай была бай, набліжаная да кітайскай. Сацыяльна ўсё насельніцтва падзялялася на 6 класаў: ваенныя, хатнія гаспадары, іншаземцы, правазнаўцы, вучоныя, высакародныя сем’і, набліжаныя да сям’і манархаў. Кожны з іх меў свае правы і абавязкі. Тэрыторыя Наньчжаа падзялялася на асобныя правінцыі. У канцы IX ст. іх колькасць магла дасягаць 23. Правінцыя Тайхэ кіравалася непасрэдна валадарскім дваром. У астатніх выпадках у правінцыі прызначаліся па 2 намеснікі і 6 прадстаўнікоў манарха. Унутраныя справы правінцый вырашалі памочнікі намеснікаў, што належалі да розных класаў. Відавочна, некаторыя намеснікі жылі не ў правінцыях, а ў Тайхэ. Яны мелі магчымасць сталага ўплыву на манархаў. Войска Наньчжаа ўяўляла сабою грозную сілу дзякуючы конніцы і моцным лёгкім даспехам з кавалкаў скуры слана або плеценых з пальмавых галін. У склад войска ўваходзілі сталая армія *ло дзюцы*, якая ўтрымоўвала лепшых воінаў, што ваявалі басанож, і падзялялася на 4 фарміраванні, прызыўныя ваенныя сілы і наёмныя або саюзныя атрады «варвараў». Асноўным эканамічным заняткам жыхароў Наньчжаа была сельская гаспадарка. Найбольш развітым земляробчым раёнам з’яўлялася даліна і схілы гор вакол возера Эрхай. Тут двойчы на год атрымоўвалі ўраджаі збожжавых і бабовых. Відавочна, ужо ў той перыяд вырошчвалі чай і шаўкоўніцу. У кітайскіх крыніцах асабліва падкрэслівалі важнасць гадоўлі коней і буйной рагатай жывёлы. Поруч з сельскай гаспадаркай існавала рамяство. Вылучаліся заняткі прафесійных будаўнікоў, металургаў, разьбяроў. Землі Наньчжаа знаходзіліся на скрыжаванні гандлёвых шляхоў паміж Кітаем, Тыбетам і краінамі Паўднёва-Усходняй Азіі. Але гэты гандаль быў не збалансаваны. Большасць тавараў дастаўляліся з Кітая і Паўднёва-Усходняй Азіі, прычым з поўдню прывозілі значна болей, чым прадавалі туды. У сувязі з гэтым на працягу VIII — першай паловы IX стст. валадары Наньчжаа надавалі пільную ўвагу ваенным заваяванням уздоўж рэчышча Іравадзі. Доўгі час грамадства абапіралася на племянныя рэлігіі, культ продкаў і манархаў. У IX ст. імкліва пашырыўся будызм. У Наньчжаа дзейнічалі будысцкія місіянеры з Індыі. На раннім этапе асаблівы ўплыў меў кірунак ваджраяна. Захаваліся рэшткі некалькіх тагачасных будысцкіх кляштароў. Іх вывучэнне дэманструе, што начынне будысцкіх свяцілішчаў мела высокі ўзровень мастацкага выканання. У канцы IX ст. будызм стаў афіцыйнай рэлігіяй. Паэзія эпохі Наньчжаа на кітайскай мове з некаторымі словамі на мове бай высока ацэньвалася сярэднявечнымі кітайскімі літаратарамі. Вядома, што прадстаўнікі высакародных колаў з Наньчжаа вучыліся ў Чэнду. Спасылкі -------- * YUQING YANG, The Role of Nanzhao History in the Formation of Bai Identity * Yongjia Liang, Inalienable Narration: The Nanzhao History between Thailand and China * Megan Bryson, Tsenpo Chung, Yunnan wang, Mahārāja: Royal Titles in Narratives of Nanzhao Kingship between Tibet and Tang China | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Вялікая кітайская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Universalis |

***Ophrys tenthredinifera*** — від кветкавых раслін сямейства архідныя (*Orchidaceae*). Батанічнае апісанне ------------------- Гэта травяністая расліна вышынёй ад 5 да 25 см, прыкаранёвае лісце яйцападобна-ланцэтнае, у разетцы. Прыкветкі вялікія ружовыя. Суквецце складаецца з ад 2 да 10 кветак. Пялёсткі ў форме сэрца, апушаныя. Губа жоўта-карычневая, святлейшая па краі. Распаўсюджанне -------------- Від расце ў Міжземнаморскім рэгіёне ад Партугаліі і Марока да Турцыі. Расце на лугах, гарыгах, кустарнікавых раёнах і лясах на карбанатных пясчаніках і вапняках да вышынь 850-1100 метраў. Спасылкі -------- * Encyclopedia of Life Архівавана 27 вересня 2015. * Orchids of Italy Архівавана 28 вересня 2015. Галерэя ------- * * * *

Тыпі шаенаў, Каларада **Ты́пі** (ад сіў: *thípi*, літаральна "яны жывуць") — аднакамернае жытло паўночнаамерыканскіх індзейцаў конусападобнай формы. Было шырока распаўсюджана ў раёнах прэрый. Гісторыя -------- Лічыцца, што жытло, падобнае на тыпі, індзейцы ладзяць з 2 тысячагоддзя да н. э. магчыма нават раней. Хаця ў нашы дні канічныя шатры асацыююцца з культурамі захаду, на ўсходніх лясных раўнінах яны пачалі выкарыстоўвацца значна раней. Конусападобныя вігвамы сустракаліся ў плямён алганкінаў і іракезаў. Конусападобныя буданы, крытыя карою і зямлёй, былі шырока прадстаўлены ў старажытных сіўанскіх народаў усходняга ўзбярэжжа, раёнаў Вялікіх азёр і даліны ракі Агая. На Вялікіх раўнінах і далей на захад тыпі з'явіліся пераважна ў XVIII ст. калі туды мігрыравалі плямёны, што займаліся качавой конегадоўляй і конным паляваннем. Аселыя народы таксама выкарыстоўвалі тыпі як часовае жытло ў сезоны палявання. Тыпі былі прыдатнымі для качэўнікаў і паляўнічых дзякуючы сваёй мабільнасці, прастаце зборкі і разборкі. У нашы дні тыпі служаць індзейцамі пераважна ў рытуальных мэтах. Аднак іх форма і вопыт канструявання шырока выкарыстоўваюцца сучаснымі архітэктарамі. Распаўсюджаны намёты ў форме тыпі. Канструкцыя ----------- Тыпі — разборнае жытло. У яго аснове драўляны каркас з прамых жэрдак. Індзейцы Вялікіх раўнін звычайна выкарыстоўвалі ад 15 да 25 загадзя апрацаваных прамых хваёвых жэрдак. 2 жэрдкі служылі слупамі для дымавой адтуліны. Жэрдкі для каркасу складалі ў форме конуса і шчаплялі разам прыкладна ў 0,4 - 1 м ад верхавіны. Жэрдкі з боку ўвахода застаўлялі больш доўгімі, таму конус ніколі не быў ідэальным. Унізе жэрдкі абапіраліся на камяні або дзёран, якія фарміравалі сабою кола. Каркас накрывалі дзвюмя так званымі вечкамі ў нахваст. Да сярэдзіны XIX ст. вечкі шылі са скуры бізонаў. У нашы дні найчасцей выкарыстоўваюць брызент або нават палімернае палатно. Знешні бок вечкі часцяком аздабляўся арнаментам і малюнкамі. * Агульны выгляд сучаснага тыпіАгульны выгляд сучаснага тыпі * Вузел для шчаплення тыпі асінібойнВузел для шчаплення тыпі асінібойн * Аздабленне вечкі для тыпі каёваАздабленне вечкі для тыпі каёва * Кола з камянёў пасля разбору тыпіКола з камянёў пасля разбору тыпі Цікавыя факты ------------- * У большасці качавых народаў Паўночнай Амерыкі абавязак усталявання і разбору тыпі лічыўся жаночым. * Самае вялікае тыпі было ўзведзена падчас XIX зімовых Аліпійскіх гульняў у Солт-Лэйк-Сіці ў 2002 г. Яно дасягала 160,63 м у вышыню і займала плошчу 201,23 м². Галерэя ------- * Тыпі індзейцаў лясной зоны каля возера Гурон, сярэдзіна XIX ст.Тыпі індзейцаў лясной зоны каля возера Гурон, сярэдзіна XIX ст. * Пеганы каля тыпі, 1893 г.Пеганы каля тыпі, 1893 г. * Тыпі апачы, 1898 г.Тыпі апачы, 1898 г. * Тыпі цуутына, першая трэць XX ст.Тыпі цуутына, першая трэць XX ст. * Узвядзенне тыпі ў Цюрыху, ШвейцарыяУзвядзенне тыпі ў Цюрыху, Швейцарыя * Сучасны будынак у форме тыпі, КанадаСучасны будынак у форме тыпі, Канада Гл. таксама ----------- * Вігвам * Хоган * Пуэбліта * Іглу * Будан * Юрта * Чум * Намёт, жыллё * Шацёр Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Тыпі на Вікісховішчы | * Энцыклапедыя Вялікіх раўнін * Канструкцыя і ўпрыгожванне Архівавана 3 сакавіка 2016. * Як зрабіць тыпі * Тыпі ў сучасным дызайне | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Канадская · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4236345-7 · LCCN: sh85065036 · NKC: ph702411 |