Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

Follow

recursal 8

**Армянская Каталіцкая Царква** (арм.: Հայ Կաթողիկե Եկեղեցի) — адна з Усходніх Каталіцкіх Цэркваў, якая прытрымліваецца армянскага абраду. Мае статус патрыярхату. Як і іншыя Цэрквы *sui iuris* (свайго права), мае ўласныя традыцыю, абрад, партыкулярнае права і прадстаяцеля. Час, калі з’явілася Армянская Каталіцкая Царква выклікае пытанні і спрэчкі, так, з пункту гледжання старажытнаўсходніх праваслаўных АКЦ з’явілася ў XII стагоддзі, пад уплывам каталіцкіх місіянераў свярод армян-міафізітаў, а з пункту гледжання Каталіцкая Царквы, як і ў яе частцы ў выглядзе армяна-каталікоў маюць меркаванне, што Царква мае паходжанне ад Грыгора Асветніка, што значыць, што АКЦ і ёсць тая самая Царква, якая была першапачатковай, а потым, пасля расколу, праз Унію, навярнулася да Каталіцкай Царквы. Сярод свецкіх рэлігіяведаў таксама няма на гэты конт адзінага меркавання. Яшчэ перад генацыдам армян, больш паловы армян адносіліся да АКЦ, але пасля гэтага, і да гэтага моманту, Царква страціла сваі пазіцыі і колькасць як вернікаў, так і духавенства і юрысдыкцый. Назва ----- Армянская Каталіцкая Царква (арм: Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցի‎, лацінскімі: *Hay Kat’ołikē Ekełec’i*) — «каталіцкая» значыць, што яна знаходзіцца ў поўным адзінстве са Святым Пасадам і з’яўляецца часткай сусветнай Каталіцкай Царквы. «Армянская» мае 2 гістарычных значэнні: першае — тое, што АКЦ карыстаецца армянскім літургічным абрадам, другое — тое, што да яе адносяцца практычна толькі армяне, а таксама тое, што АКЦ называе сабе той Армянскай Царквой, якая з’явілася ў першыя стагоддзі хрысціянства. Гісторыя -------- ### Да Халкідонскага Сабору (451 год) #### Пропаведзь хрысціянства Гісторыю Армянскай Царквы да Халкідонскага Сабора лічаць сваёй як Армянская Апостальская Царква, так і Армянская Каталіцкая Царква. Хрысціянства трапіла ў Арменію практычна адразу пасля свайго ўзнікнення. Паводле царкоўнага падання, хрысціянства ў Арменіі прапаведавалі святыя апосталы Фадзей і Варфаламей, якія сталі такім чынам заснавальнікамі Царквы ў Арменіі. Пісьмовыя крыніцы, якія апавядаюць аб развіцці хрысціянскай абшчыны Арменіі першых стагоддзяў, даволі рэдкія. Аднак вядомы апалагет хрысціянства Тэртуліян (каля 155—220 гг.) называе Арменію адной з краін, дзе мелася значная колькасць хрысціян. Таксама вядома аб пасланні Александрыйскага епіскапа Дыянісія, напісанага ў 254 годзе епіскапу Арменіі Меружану. #### Прыняцце хрысціянства на дзяржаўным узроўні Традыцыйна гістарычнай датай абвяшчэння хрысціянства як «дзяржаўнай і адзінай рэлігіі Арменіі» лічыцца 301 год. Рыгор Асветнік Згодна з энцыклапедыяй Іраніка, у пытанні датыроўкі хрысціянізацыі Арменіі існуюць праблемы. Так, калі гэтая падзея раней датавалася каля 300 года, то пазнейшыя даследчыкі, як правіла, адносяць гэтую падзею да 314—315 гадоў. Гэта здагадка згодна з Іранікам верагодна, але не даказана. На думку аўтараў Кембрыджскай Гісторыі Хрысціянства, прыняцце хрысціянства царом Вялікай Арменіі адбылося ў 314 годзе. Аўтары Энцыклапедыі Ранняга Хрысціянства адзначаюць, што прынятай на сёння датай з’яўляецца 314 год. Як адзначаюць аўтары даследавання «Conflict, Conquest, and Conversion: Two Thousand Years of Christian Missions in the Middle East» Калумбійскага ўніверсітэта, армянская традыцыя датуе зварот Арменіі ў хрысціянства 301 годам, вынікаючы з чаго, у Арменіі адзначылі 1700-годдзе прыняцця хрысціянства ў 2001 годзе, аднак навукоўцы згодныя ў меркаванні, што гэта падзея адбылася ў 314 годзе. Польскі гісторык і арменолаг Кшыштаф Стопка лічыць, што рашэнне аб пераходзе ў новую рэлігію было прынята на дзяржаўным сходзе ў Вагаршапаце ў 313 або 314 годзе. Як адзначае амерыканскі гісторык Ніна Гарсаян, меркаванні пра час гэтай падзеі з другой паловы XX стагоддзя змяніліся з 284 да 314 года, але больш дбайныя даследаванні зараз ясна паказваюць на больш познюю дату. На думку антраполага, які спецыялізуецца на Арменіі, С’юзан Паці, армянскі цар Трдат III быў звернуты ў хрысціянства Рыгорам Асветнікам у 314 годзе і зрабіў хрысціянства дзяржаўнай рэлігіяй. Сірарпі Тэр-Нерсесян таксама сцвярджае, што гэта адбылося не раней за 314 год. Аднак, на яе думку, гэта не адмяняе таго факту, што Арменія першай прыняла хрысціянства на дзяржаўным узроўні. Такога ж меркавання прытрымліваецца брытанскі гісторык А. Рэдгейт, якая лічыць 301 год памылковай датай, адзначаючы, што навуковы кансэнсус аддае перавагу 314 годзе. Амерыканскі гісторык Роберт Х’юсен таксама называе датай прыняцця Арменіяй хрысціянства у 314 годзе. На думку Тэа Мартэн ван Лінта на дзяржаўным узроўні Арменія прыняла хрысціянства ў прамежку паміж 301 і 314 гадамі. Паводле энцыклапедыі Брытаніка Арменія з’яўляецца першай краінай, якая прыняла хрысціянства каля 300 года. Як адзначае гісторык Каміла Трэвер, Арменія прыняла хрысціянства з 298 па 301 год. Расійскі гісторык Ала Тэр-Саркісянц казала, што ў канцы III стагоддзя паслядоўнікі хрысціянства ў Арменіі былі настолькі шматлікія, што ў 301 годзе хрысціянства становіцца дзяржаўнай рэлігіяй краіны. Шэраг заходніх даследчыкаў таксама адносяць час афіцыйнага прыняцця хрысціянства да 301 года. Расійскі гісторык і арменазнаўца Сяргей Аруцюнаў адзначае што ўжо з канца II—пачатку III ст. у Арменіі вядома аб хрысціянскім місіянерстве, а ў канцы III ст. пры цары Трдате III Арменія ўжо прымае хрысціянства і афіцыйна з 301 г. становіцца першай у свеце краінай з хрысціянствам у якасці дзяржаўнай рэлігіі. #### Абарона хрысціянства ў барацьбе з паганскім Рымам На думку канадскага гісторыка Майкла Гранта, у 312—313 гадах, рымскі імператар Максімін II Даза спрабаваў «уціхамірыць армян, якія запрацівіліся яго спробам навязаць ім паганскую рэлігію», Аб гэтых падзеях першапачаткова казаў Еўсевій Кесарыйскі у сваёй кнізе «Царкоўная гісторыя»: «…Да гэтых бедстваў далучылася яшчэ вайна з армянамі; іх, людзей, здаўна сяброў і саюзнікаў Рыма, прытым хрысціян, і хрысціян дбайных, гэты багаборац паспрабаваў прымусіць да ахвярапрынашэнняў ідалаў і дэманаў і гэтым зрабіў іх замест сяброў ворагамі і замест саюзнікаў — непрыяцелямі … Сам ён разам са сваімі войскамі трываў няўдачы ў вайне з армянамі». Доктар багаслоўя Езнік Петрасян у сваёй «Гісторыі Армянскай Царквы» адзначае, што сведчанне Яўсевія Кесарыйскага аб паспяховай абароне армянамі сваёй хрысціянскай веры супраць рымскіх войскаў паказвае на тое, што ўжо задоўга да 312—313 гадоў Арменія была хрысціянскай краінай: «можна сказаць, што ў перыяд каля 10 гадоў хрысціянства пусціла такія глыбокія карані ў Арменіі, што ў імя новай рэлігіі армяне пайшлі на смерць, падняўшы зброю супраць магутнай Рымскай імперыі». Тым не менш, у армян атрымалася абараніць хрысціянства, пасля чаго Армянская Царква пачала хутка развівацца, а ў 325 годзе, калі праходзіў I Нікейскі Сабор (I Сусветны Сабор у каталіцкай традыцыі) туды запрасілі Рыгора Асветніка, але не меў магчымасці туды паехаць сам і адправіў туды свайго сына Арыстакеса, які стаў наступным пасля Рыгора Каталікосам усіх армян, ён жа прывёз у Арменію нікейскія пастанаўленні. #### Стварэнне армянскага алфавіта і пераклад Бібліі Царква мела вялікі ўплыў на дзяржаву, нават узнікалі канфлікты, калі армянскія цары супрацьстаялі Царкве, бо бачылі, што яе аўтарытэт станавіўся вышэй за царскую. У 353 годзе армянскі каталікос святы Нэрсэс сабраў царкоўны сабор у горадзе Ашцішат. Сабор пастанавіў, што Царква павінна заснаваць па ўсёй краіне лепразорыі, бальніцы, установы для сірот, манаскія келіі і школы, дзе выкладанне было ці на грэчаскай, ці на сірыйскай мове, бо армянскай пісьменнасці тады яшчэ не было. «Месроп Маштоц», Ст. Нэрсісян, 1882 год Прыняцце хрысціянства стымулявала з’яўленне нацыянальнай пісьменнасці, неабходнай для перакладу Бібліі і іншай хрысціянскай літаратуры. Да стварэння армянскай пісьменства хрысціянскія багаслужбы ў Арменіі здзяйснялася на двух мовах: грэчаскай і сірыйскай, што ўскладняла разуменне асноў веры простымі людзьмі. Акрамя таго, да канца IV стагоддзя, па прычыне аслаблення Армянскага царства, пераклад Бібліі стаў неабходнасцю для захавання хрысціянствам статусу пануючай рэлігіі ў Арменіі. У гэтых умовах, у Вагаршапаце, пры каталікосе Сааке Парцеве быў скліканы царкоўны сабор, на якім было прынята рашэнне аб неабходнасці стварэння армянскага алфавіта. У выніку працяглай працы, пры падтрымцы каталікоса і цара Врамшапуха, архімандрыт Месроп Маштоц стварае армянскі алфавіт у 405 годзе і разам са сваімі вучнямі ажыццявіў шматлікія пераклады Святога Пісання на армянскую мову. Акрамя таго з сірыйскага і грэчаскага на армянскую мову былі перакладзены ўсе асноўныя працы Ірынея Ліёнскага, Іпаліта Бастрыйскава, Рыгора Цудатворца, Апанаса Вялікага. Епіфанія Кіпрскага, Яўсевія Кесарыйскага, Кірыла Іерусалімскага, Васіля Вялікага, Рыгора Багаслова, Рыгора Ніскага, Яфрэма Сірына, Яна Златавуснага, Кірыла Александрыйскага, Ісіхія Іерусалімскага і інш. а таксама творы грэчаскіх філосафаў Арыстоцеля, Платона, Парфірыя і г. д. Месроп Маштоц і перакладчыкі Святога Пісання прылічаныя Армянскай Каталіцкай Царквой да ліку святых. Штогод адзначаецца Дзень Святых перакладчыкаў. #### Абарона хрысціянства ў вайне з зараастрыйскай Персіяй У часы каталікоса святога Вртанэса на Арменію ўзмацняўся палітычны і рэлігійны ціск з боку Сасанідскай Персіі. Калі ў Арменіі пачалася новая барацьба паміж каталікосам і армянскім царом, ганіцель хрысціян персідскі шахіншах Шапур II уважліва сачыў за падзеямі ў Арменіі і ў зручны момант забіў армянскага цара. Тады Царква і арыстакраты звярнуліся за дапамогай у Канстанцінопаль, тады імператар выканаў прашэнне армян паставіць на царскі прастол маладога Папа, што выклікала вялікае незадавальненне Шапура, пасля чаго ён асадзіў крэпасць Артагерс. Пасля захопа крэпасці, сасаніды пачалі спушташаць краіну, персы пачалі арыштоўваць, ссылаць і забіваць армянскае духавенства; знішчалі літаратуру на грэчаскую літаратуру, забаранялі армянам мець зносіны з грэчаскім светам. Мужчын, якія адмаўляліся пераходзіць у зараастрызм, Шапур наказваў затаптываць п’янымі сланамі, а жанчын і дзяцей сажалі на кол. Але трохі пазней на дапамогу армянам прыйшлі візантыйскія войскі і, разам з армянскім войскам, у 370 годзе перамаглі сасанідаў у бітве пры Багаване. Айцы Армянскай Царквы. У цэнтры святы Маштоц і святы Сак Пры шахіншаху Ездыгердзе II у Арменіі пачалося актыўнае насаджэнне зараастрызму і маздаізму, што выклікала рашучы пратэст у большай частцы насельніцтва. Духавенства і армянскія князі на Арташацкім саборы 449 года адказалі на пасланне Ездыгерда з патрабаваннем прыняцця зараастрызму, што ў пытаннях веры яны маюць давер толькі на Бога: «У гэтых вераваннях нас ніхто не можа пахіснуць: ні анёлы і ні людзі, ні меч і ні агонь, ні вада і ні якія толькі ёсць жорсткія катаванні… бо не з чалавекам у нас зарок Веры, каб, як дзеці, хлусіць табе, а непарыўна з Богам, з якім няма спосабу парваць і сысці, ні цяпер, ні пасля, ні вавек, ні на вякі вякоў (Егише. II, 40-41)» Выгнаўшы з Арменіі зараастрыйскіх жрацоў, армяне, прадбачачы немінучае сутыкненне з Персіяй, сталі рыхтавацца да вайны і звярнуліся па ваенную дапамогу да хрысціянскай Візантыі. Імператар жа Маркіян не толькі адмовіў у дапамозе, але і папярэдзіў персаў аб тым, што армяне шукаюць ваеннай дапамогі на баку. Персідская армія з мэтай выкараніць хрысціянства ўварвалася ў Арменію. Згодна з антычнымі крыніцамі, у Аварайрскай бітве, якая адбылася ў маі 451 года, супраць 200 000 войскаў персідскай арміі выступілі 66 000 армянскіх воінаў на чале са спарапетам Варданам Маміканянам. Нягледзячы на адчайную мужнасць армянскай арміі, яна была пераможана, Вардан Маміканян быў забіты. Многія святары на чале з каталікосам трапілі ў палон. Але і для персаў гэта была Пірава перамога. У выніку, Персія была вымушана прызнаць права армян вызнаваць хрысціянства. Вардан Маміканян і 1036 загінуўшых разам з ім на Аварайрскім полі воінаў з’яўляюцца святымі ў Армянскай Каталіцкай Царкве. #### Халкідонскі Сабор У Арменіі таксама дрэнна ішлі адносіны з Візантыйскай Імперыяй, так, пры каталікосе Завэне Усходне-Рымская Імперыя анексавала заходнюю частку Арменіі, вядомую як Armenia Secunda, аднак дзякуючы яго намаганням, на анексаванай часцы Канстанцінопаль не паставіў грэчаскага епіскапа, а дазволіў армянскаму каталікосу самому рабіць гэта. Чацвёрты Сусветны Сабор (роспіс Успенскага сабора Кіева-Пячэрскай лаўры) У 451 годзе на Халкідонскім Саборы, згодна з Томасам Папы Льва I Вялікага, было прынята новае веравызнанне аб «двух Існасцях» і «двух Субстанцыях» Хрыста. Армянская Царква знаходзілася ў вайне з Персіяй і не магла прымаць актыўнага ўдзелу ў хрысталагічных дыспутах. Калі Арменія выйшла з вайны, то аказалася, што адзінства ў хрысталагічных пытаннях няма. У гэты час хрысціянства было падзелена на тры галіны са сваімі дактрынальнымі ўяўленнямі. У Персіі панавала «нестарыянскае» дыафізіцтва, у Рыме было прынята дыафізіцтва Халкідона, а ў Візантыі дзейнічаў Энацікон імператара Зянона, з яго міафізіцкай хрысталогіяй. Больш за тое, Армянская Царква вызнавала нікейскую тэрміналогію, таму 2 субстанцыі ў томасе Папы Льва разумеліся менавіта як 2 іпастасі, а не прыроды, як гэта разумелі грэкі. Вера візантыйцаў у адзіную Прыроду Хрыста (міафізіцтва) больш адпавядала хрысталогіі армянскага духавенства, а духоўнае адзінства з Візантыяй было пераважней, чым з іншымі. Таму на I Дзвінскім саборы 506 года, у якім удзельнічалі епіскапы Арменіі, Грузіі і Албаніі Каўказскай, энаікон быў афіцыйна прыняты армянскай і суседнімі Цэрквамі. Разрыў з візантыйцамі адбыўся толькі тады, калі на візантыйскі імператарскі пасад узышоў Юстын I (518—527). Ён, дзеля ліквідацыі расколу паміж Рымам і Канстанцінопалем, асудзіў энатыкон Зянона, а Халкідонскі Сабор абвясціў Святым і Сусветным, чым і прадвызначыў адасабленне візантыйцаў ад астатніх хрысціянскіх народаў Усходу. Пасля гэтага расколу гісторыя Армянскай Каталіцкай Царквы прыпыняецца да часоў заключэння уніі. ### Заключэнне Уніі (1298 год) У 1080 годзе Рубэн, сваяк апошняга цара Арменіі Гагіка II, заснаваў армянскае Кілікійскага Царства на паўночна-ўсходнім беразе Міжземнага мора, якое стала незалежным царствам у 1198 годзе і праіснавала да 1375 года. Разам з царскім пасадам у Кілікію перамясціўся і патрыяршы прастол Арменіі. Пасля паходаў крыжакоў на Усходзе з’явіўся шэраг лацінскіх княстваў, зацвердзіліся патрыяршыя кафедры. На Іерусалімскім саборы, на які быў запрошаны і армянскі каталікос Рыгор III, абмяркоўваліся таксама багаслоўскія і абрадавыя адрозненні паміж армянскай і лацінскай традыцыямі. Вярнуўшыся ў Рым, легат Папы епіскап Альбэрых пахвальна адазваўся перад Папам Інакенціем аб армянскім каталікосе і яго браце Нэрсэсе Шнаралі. Папа Рымскі напісаў ліст армянскаму каталікосу, у якім заклікаў для здзейсненага адзінства Царквы і прапанаваў армянам у Святы Келіх дадаваць ваду ў памяць аб выцякшай Крыві і вады з Ісуса Хрыста (сімвал Хрышчэння і Еўхарыстыі) і святкаваць Раство Хрыстова 25 снежня (у той момант яшчэ не было грыгарыянскага каляндара, таму візанта-праваслаўныя, каталікі і ўся Еўропа святкавалі Раство 25 снежня, што па грыгарыянскаму каляндару, якім сёння карыстаюцца і нерэлегійныя людзі — 7 студзеня). Інакенцій II паслаў таксама ў дар армянскаму каталікосу архірэйскае жазло. З гэтага часу як Армянская Апостальская, так і Армянская Каталіцкая Царква карыстаецца лацінскім жазлом, якім сталі карыстацца епіскапы, а ўсходнім грэка-кападакійскім жазлом сталі карыстацца армянскія архімандрыты. Неўзабаве пачаўся трэці крыжовы паход. У 1189 годзе зараз ужо Папа Рымскі Клімент III папрасіў каталікоса Арменіі і кіраўніка Кілікіі Левона II аб дапамозе крыжакам, якая была аказана. Хоць у 1195 годзе імператарам Свяшчэннай Рымскай Імперыі Генрыхам VI цар Левон быў прызнаны каралём Кілікіі, а ў 1196 годзе атрымаў карону ад візантыйскага імператара Аляксея III, аднак каранацыя адкладалася. Левон хацеў быць каранаваны Захадам, каб пасля мець яго заступніцтва, а па законах таго часу ўсе заходнія палітычныя ўтварэнні зацвярджаліся і бласлаўляліся Папай. Нарэшце ў Кілікію для каранацыі Левона прыбыў папскі легат кардынал Конрад. Але Папа не мог каранаваць і бласлаўляць каго-небудзь, калі той не быў адзінага з ім веравызнання. Таму кардынал выказаў ідэю уніі, прапаноўваючы армянам прыняць некаторыя ўмовы адпаведна таму, як гэта бачыла Каталіцкая Царква і такім чынам, з пункту гледжання Армянскай Каталіцкай Царквы, навярнуцца да Сусветнай Царквы. Скліканы Левонам сабор адхіліў прапановы Рыма. Тады паміж прадстаўніком Папы і 12 епіскапамі-прадстаўнікамі дзяржаўных інтарэсаў Кілікіі было заключана пагадненне. 6 студзеня 1198 года кардынал Конрад здзейсніў каранацыю Левона, а армянскі каталікос — асвячэнне па лацінскіх канонах, якія спецыяльна для гэтай мэты былі перакладзены на армянскую мову арцыбіскупам Тарса Нэрсэсам Ламбранацы. У 1244 годзе Папа Інакенцій IV у сваім лісце да каталікоса Канстанціна I прапанаваў, па звычаях лацінскай традыцыі, здзяйсняць Сабоаванне хворых. У 1243 годзе з удзелам духавенства Кілікіі адбыўся II Сіскі сабор, які зацвердзіў 24 канона, у асноўным аб побыце вернікаў. У 1246 годзе гэтыя каноны разам з энцыклікай каталікоса, у якой прапаноўвалася прыняць памазанне хворых алеем, былі адпраўленыя ва усходнюю Арменію для зацвярджэння. Але Папа Інакенцій IV, які не задаволіўся гэтым, у 1248 годзе адправіў у Кілікію біскупа Ціманча для тлумачэння тых палітычных выгод, якія маглі б атрымаць армяне ад уніі. Цар Хетум адправіў пасланне Папы да каталікоса Канстанціна і папрасіў адказаць на яго. Каталікос, хоць і быў перапоўнены павагі да рымскага пасаду, не мог прыняць тых умоў, якія прапаноўваў Папа. Таму ён адправіў каралю Кілікіі Хетуму пасланне, якое складаецца з 15 пунктаў, у якім адпрэчваў веравучэнне Каталіцкай Царквы і прасіў цара не давяраць её. Святы Пасад, атрымаўшы такі адказ, абмежаваў свае прапановы і, ў напісаным у 1250 годзе лісце, прапанаваў прыняць толькі дабаўку аб Філіоквэ. Для адказу на гэтую прапанову каталікос Канстанцін у 1251 годзе склікаў III Сіскі сабор. Не прыйшоўшы да канчатковага рашэння, сабор звярнуўся да меркавання царкоўных дзеячаў усходняй Арменіі. Аднак ніякае рашэнне так і не было прынятае. У 1262 годзе на Усход прыбыў і абгрунтаваўся ў Ахеі легат Папы Урбана IV біскуп Гуліельмас. Для прывітання легата, цар Хетум адправіў свайго брата Ошына, а каталікос — архімандрыта Мхітара Скеўрацы, з якім у легата Папы адбыўся дыялог. Біскуп Гуліельмас сцвярджаў, што кіраўніком Царквы з’яўляецца Папа Рымскі, тады як Мхітар Скевраци, не намагаючысь зразумець сэнс, даказваў, што кіраўніком Царквы з’яўляецца не Папа, а Хрыстос, не гледзячы на тое, што каталікі таксама сцвярджалі, што Царквой кіруе Хрыстос. У 1292 годзе на армянскі пасад быў узведзены епіскап Анаварза Грыгор VII — чалавек, прыхільны да ідэі аб’яднання ўсіх хрысціянскіх Цэркваў і дзеля гэтай мэты гатовы ахвяраваць некаторымі звычаямі Армянскай Царквы. У тыя гады ў Кілікіі панаваў прыхільнік уніі Хетум II. Першая справай каталікоса Грыгора Анаварзэцы было прывядзенне армянскіх чэцці-міней ў адпаведнасць з грэчаскімі і лацінскімі і зацвярджэнне па просьбе цара Хетума свята Усіх Святых 1 лістапада, як і ў візантыйцаў і лацінян. Ён паспрабаваў унесці змены і ў шэраг пытанняў абрадавага характару — тых самых, якія заўсёды перашкаджалі аб’яднанню армян з Каталіцкай Царквы. Гэтыя змены выклікалі сур’ёзныя спрэчкі ва ўсходняй Арменіі, дзе пад старшынствам Сюніцкага мітрапаліта быў скліканы сабор, які пісьмова папярэдзіў каталікоса, каб той не ўводзіў падобныя змены ў абрады Армянскай Царквы. Ігнараваць меркаванне сабора каталікос не стаў, а таму пра унію не магло быць гаворкі, бо ў той час і рыма-каталікі не хацелі ўступаць. Але імкненне здабыць адзінства з імі не згасала, а пагроза з боку мусульман прымушалі кілікійцаў шукаць дапамогі ў хрысціянскіх дзяржаў, і таму погляды армян былі накіраваны і ў бок грэкаў. У 1295/96 годзе над нявестай грэчаскага цара армянкай Марыям і яе сястрой, паводле візантыйскіх канонаў было здзейснена Таінства Мірапамазання. Гэты факт, выклікаў рэакцыю незадавальнення духавенства ўсходняй Арменіі і адвярнуў накіраваннасць Грыгора Анаварзэцы ад Візантыі і ён звярнуўся зноў на Захад у надзеі атрымаць падтрымку для Кілікіі праз унію. Ён збіраўся ўвесці новыя змены ў абрады Армянскай Царквы і з гэтай мэтай напісаў шэраг духоўных гімнаў для свят Божага Нараджэння і Хрышчэння, плануючы святкаваць іх асобна. Аднак, думаючы, што ад рыма-каталікоў цяжка атрымаць дапамогі, ён хацеў адмовіцца ад ідэі аб’яднання. Але цары Хетум і Левон, у надзеі атрымаць дапамогу ад Захаду, працягвалі патрабаваць ад каталікоса падпісанне ўніі. Каталікос адмовіўся зрабіць гэта, за што быў скінуты, сасланы і памёр у спасылцы ў 1306 годзе. Пасля смерці Грыгора цар Левон склікаў у 1307 годзе ў Сісе сабор, вядомы ў гісторыі як VII Сіскі сабор, у якім удзельнічалі 43 епіскапы, а таксамаі князі Кілікіі. Левон прад’явіў сабору ліст, напісанае Грыгорам Анаварзэцы, якое ўтрымлівала наступныя багаслоўскія і абрадавыя змены: 1. У Святы Келіх дадаваць ваду; 2. Прыняць пастановы сямі Сусветных Сабораў; 3. Прызнаць каталіцкую хрысталогію; 4. Гасподнія Святы адзначаць, як грэкі і лаціняне: Раство — 25 снежня. Стрэчанне — 2 лютага. Звеставанне — 25 сакавіка і г. д.; 5. У калядную і вялікодную куццю ўжываць у ежу толькі рыбу і алей; 6. Трысвятую песню спяваць з дадаваннем імя Хрыста: «Хрыстос, што ўкрыжаваўся за нас». Усе ўдзельнікі сабора, за выключэннем 5 епіскапаў, прынялі гэтыя змены. На гэтым жа саборы быў абраны каталікосам прыхільнік адзінства Канстанцін III Кесарацы. Рашэнні Сіскава сабора сустрэлі сур’ёзнае супрацьстаянне як ва ўсходняй Арменіі, так і ў Кілікіі. Аднак пераемнік цара Левона Ашын прыклаў усе намаганні, каб ажыцявіць гэтыя рашэнні. Для спынення смуты цар Ашын ў 1316 годзе склікаў у Адане сабор з удзелам 13 епіскапаў, 7 архімандрытаў і 10 князёў. На гэтым саборы абмяркоўваліся пярэчанні супраць рашэнняў VII Сіскага сабора, якія, аднак, былі адхіленыя як пярэчанні, якія супярэчаць праўдзе, і зноў былі зацверджаны рашэнні Сіскага сабора. Пасля сабора ў Адане цар Ашын у 1318 годзе звярнуўся да Папы Яна XXII і караля Францыі Філіпа V за абяцанай дапамогай, але дарэмна. Заключэнне ўніі выклікала незадавальненне суседніх мусульман, асабліва мамлюкоў Егіпта, частыя набегі якіх паслужылі прычынай заняпаду Кілікійскай армянскай дзяржавы. Абураны невыкананнем абяцанняў каталікос Месроп I Артазэці ў 1361 годзе склікаў VIII Сіскі сабор і загадаў прыбраць з абрадаў Армянскай Царквы ўсе змены. У 1375 годзе пад ўдарамі мамлюкаў канчаткова загінула Кілікійскага армянскае царства. Краіна руйнаваліся, пачалася масавая эміграцыя. Цар Левон VI Лузін'ян, які страціў трона і краіну, адправіўся ў Еўропу шукаць дапамогі хрысціянскіх манархаў у аднаўленні Кілікійскага Царства.. У падобных палітычных умовах ва ўсходняй Арменіі, на базе вядучай багаслоўскай Сюнікскай школы, зарадзілася і знайшла падтрымку ў Царкве ідэя вяртання патрыяршага прастола ва ўсходнюю Арменію. Рашэнне аб пераносе галоўнага пасаду з Сіса ў Эчміядзін было замацавана пры жыцці і з адабрэння апошняга Кілікійскага каталікоса ўсіх армян Грыгора IX, які з-за старасці ўжо не мог перасяліцца ў Арменію. У маі 1441 года на саборы ў Эчміядзіне з удзелам 700 епіскапаў, архімандрытаў, навукоўцаў і прадстаўнікоў арыстакратыі быў абвешчаны перанос пасаду каталікосаў усіх армян і абраны новы каталікос, з захаваннем інстытута Кілікійскага каталікосата. Пры тым, што Унія не змагла рэалізавацца, сярод армян заставаліся актыўныя прыхільнікі ідэі адзінства з Рымам. Місіянерскай дзейнасцю сярод армян займаліся «Браты Уніі» — заснаваная ў 1320 годзе (цяпер не існуючая) армянская манаская абшчына, звязаная з дамініканцамі. #### Фларэнтыйская Унія (1439) У XIV стагоддзі францысканцы дамагліся таго, каб архіепіскап Захарый манастыра Святога Фадзея ў Артазе, далучыўся да Каталіцкай Царквы. Захарый, верагодна, адправіўся ў 1354 годзе ў Галіцыю, куды армяне былі выкліканыя польскім каралём Казімірам Вялікім. У Львове ў армян быў каталіцкі храм і манастыр, таксама быў старажытнаўсходні праваслаўны храм. Каталіцтва распаўсюджваўся ў Артазе да пачатку XV стагоддзя, калі Кілікія не пала.. Запрошаны на фларэнтыйскі Сабор (XVII Сусветны Сабор у каталіцкай традыцыі) каталікос Канстанцін VI накіраваў дэлегацыю з поўнымі паўнамоцтвамі на чале з епіскапам Халеба, які прыняў лацінскія дактрыны і дысцыпліны і заключыў Унію, аб’ядноўваючысь з Каталіцкай Царквой — тое ж самае зрабілі і грэкі — 22 лістапада 1439 года, што было апублікавана Папам Яўгенам IV указам «Exultate Deo». Супрацьстаянне Уніі выбухнула сярод манахаў усходняй Арменіі, і ў 1441 годзе сінод з 17 епіскапаў, якія супрацьстаялі каталікосу Грыгору IX, стварыў каталікосат Эчміядзіна, пасля чаго да іх прыядналася яшчэ 12 епіскапаў. Тады армяне мелі 4 розных і часта супярэчлівых царкоўных юрысдыкцый. 3 каталікосата: Сіс (з 1293 года), востраў Ахтамар (з 1113 года ў складзе армянскага царства Васпуракан) і Эчміядзін (з 1441 года); і патрыярхаце ў Іерусаліме (з 1311 года). Пасля захопу Канстанцінопаля асманамі ў 1453 годзе султан Мехмед II стварыў Армянскі патрыярхат Канстанцінопаля ў 1461 годзе, каб аб’яднаць усю армянскую супольнасць ў Асманскай Імперыі. Каталікосы Сіса падтрымлівалі свае адносіны з Папам, і Унія працавала ў такіх месцах, як Стары Сарай на Волзе і армянская калонія Феадосія ў Крыме, пад кантролем Рэспублікі Генуя да яе захопу Асманскай Імперыяй у 1475 годзе. Адносіны паміж Эчміядзінам і Рыма аднавіліся ў часы каталікоса Стэфана V, які паслаў акт пакоры Папе Паўлу III, а яго пераемнік Міхаіл I паслаў дэлегатаў Папе Пію IV, якія абяцалі правесці царкоўныя рэформы, каб прывесці іх у адпаведнасць таго, што чакалі ад іх каталікі. У 1563 годзе Папа Пій V перадаў армянам Рыма царкву Святой Марыі Эгізіяны, якая належала ім да 1921 года. ### Аднаўленне Уніі (1742 год) З гібеллю Візантыі на яе былых тэрыторыях пачалася шырокая дзейнасць каталіцкіх місіянераў. Рост актыўнасці Каталіцкай Царквы ішоў адначасова з умацаваннем эканамічных сувязяў Асманскай Імперыі з Еўропай у XVII-XVIII стагоддзях. У Канстанцінопалі, дзе перасякаліся палітычныя інтарэсы Усходу і Захаду, еўрапейскія амбасады і каталіцкія місіянеры з ордэна дамініканцаў, францысканцаў і езуітаў разгарнулі актыўную місіянерскую дзейнасць сярод армян. ААЦ у цэлым займала рэзка негатыўную пазіцыю ў адносінах да місіянерскай дзейнасці рыма-каталікоў сярод армян. Тым не менш, гэтая дзейнасць давала свой плён — пачалі з’яўляцца асобныя армянскія каталіцкія абшчыны, а ў пачатку XVIII стагоддзя армянскія епіскапы Халеба і Мардзіна адкрыта выказваліся на карысць пераходу ў каталіцтва. Акрамя епіскапаў былі і выпадкі пераходаў цэлых манастыроў у каталіцтва. Так, напрыклад, у Львове ў Рэчы Паспалітай 24 кастрычніка 1630 года епіскап Мікалай Тарасовіч абвясціў Унію з Рымам і вызнаў каталіцкую веру падчас цырымоніі ў царкве кармелітаў босых. Унія была пацверджана Рымам 8 лістапада таго ж года Папам Урбанам VIII і тады была створана Львоўская архіепархія для армяна-каталікоў. У 1635 годзе Тарасовіч яшчэ раз склаў каталіцкае вызнанне веры перад Папам Урбанам VIII у Рыме і быў абвешчаны архіепіскапам-мітрапалітам Львоўскім юрысдыкцыі над армянамі Рэчы Паспалітай, Малдавіі і Валахіі. У 1701 годзе быў заснаваны ордэн мхітарыстаў, які ў 1717 годзе пераехаў на востраў Святога Лазара ў Венецыі, а ў Ліване ў пачатку XVII стагоддзя было заснавана армянская адгалінаванне Ордэна Святога Антонія. Абшчыны антанітаў на Блізкім Усходзе фармаваліся з прадстаўнікоў Старажытнаўсходніх праваслаўных, якія перайшлі ў каталіцтва, у тым ліку з ААЦ. Ордэн армянскіх антанітаў быў заснаваны ў 1715 годзе, і яго статус зацверджаны Папам Кліментам XIII. Да канца XVIII стагоддзя большасць з епіскапату Армянскай Каталіцкай Царквы належалі да гэтага ордэна. Армяна-каталіцкія абшчыны знаходзіліся ў Стамбуле, Халебе, Мардзіне, Ісфахане (Персія), у Крыме і ў Трансільваніі. Гэтыя абшчыны не мелі адзінага, адказнага за іх ардынарыя і часта залежалі ад Апостальскага вікарыя, падпарадкоўваліся бліжэйшаму лацінскаму біскупу або залежалі ад апостальскіх дэлегатаў. Фактычна, армяна-каталіцтва існавала без асобнай Армянскай Каталіцкай Царквы, часта вызнавая каталіцтва ў межах ААЦ. Большасць армяна-каталікоў знаходзіліся ў межах Асманскай Імперыі, у якой яны не мелі грамадзянскага прызнання з боку турэцкіх уладаў. У 1461 годзе быў створаны Канстанцінопальскі патрыярхат ААЦ, патрыярх якога быў прызнаны асманскім урадам лідарам армянскім мілетам, грамадзянскім правадыром і адказным за ўсіх армян хрысціян, уключаючы каталікоў і пратэстантаў, гэтак жа, як грэка-праваслаўны антыяхійскі патрыярх над грэка-праваслаўнымі і грэка-каталікамі. Гэтая ўлада распаўсюджвалася і на іншых невізантыйскіх хрысціян, такіх як асірыйцы, копты, сірыйцы і мараніты. Рыма-каталікі лічыліся замежнікамі. Такім чынам, армяна-каталікі не толькі не мелі аўтаномнай і фармальна існуючай Царквы, але і з грамадзянскага пункту гледжання залежалі ад старажытнаправаслаўных армян, адносіны з якімі былі вельмі напружаныя і цяжкія і якія заўсёды намагаліся любымі спосабамі знішчыць армяна-каталіцтва. Армянскі патрыярх і асманскі ўрад лічылі армяна-каталікоў дысідэнтамі і «сябрамі франкаў», за што ім забаранялі мець месцы пакланення, заключалі ў турмы святароў, арганізоўвалі ганенні і выгнанні вернікаў. У 1713 годзе Папа Клімент XI прыняў архіепіскапа Рыгора Крыкора з Эдэсы, які збег у Рым. Тады Папа прызначыў яго армянскім дапаможным епіскапам у Рыме. Яшчэ 5 епіскапаў былі прызначаныя ардынарыямі для армян у Рыме з 1881 па 1967 год. З цягам часу раскіданыя, але хутка ўзрастаючыя армянскія каталіцкія абшчыны сталі прасіць для сябе царкоўнай іерархіі і ўласнага патрыярха. У выніку ўплыву каталікоў, сярод армянскага духавенства ў Асманскай Імперыі адбыўся раскол — некалькі епіскапаў ААЦ прынялі каталіцтва і пры пасярэдніцтве французскага ўрада перайшлі ў АКЦ. Першая спроба абраць патрыярха для армян-каталікоў была ў 1714 годзе, калі ў Канстанцінопалі сход прэлатаў і армян-каталікоў арыстакратаў прызначыла епіскапа Мардзіна Мелкона Тазбазяна (каталіцкі епіскап з 1708 года). Гэта было асуджана турэцкімі ўладамі і армянамі-міафізітамі: сход быў распушчаны, і многія былі арыштаваныя, у тым ліку сам епіскап Тазбазян і Аўрам Ардзівян, які з 1710 года быў армяна-каталіцкім епіскапам Халебы. У 1719 годзе архіепіскап Ардзівян змог вярнуцца ў Халебу пад абаронай губернатара горада. Ардзівян разлічваў на спачуванне Кілікійскага каталікоса Авана V Аджнэцы, які заахвоціўся рымска-каталіцкімі місіянерамі і адправіў сваё вызнанне веры ў Рым у 1718 годзе, але памёр у 1721 годзе. Ардзівян быў абвінавачаны ў лацінізацыі абраду і аддзяленні армян ад улады султана. Тады 2 верасня 1720 года патрыярх армян Канстанцінопаля адправіў яго ў выгнанне на востраў Арвад. 15 сакавіка 1721 года шэйхі з сям’і Хазін ахвяравалі грошы для армяна-каталікоў у раёне Кэсэрван ў Ліване, дзе потым быў пабудаваны манастыр Святога Збавіцеля, які сёння адносіцца да Мараніцкай Каталіцкай Царквы. У гэты манастыр былі адпраўлены 4 брата з сям’і Авсэпян з Халебы, адзін з якіх (Акоп Аўсэпян) быў пасвечаны ў сан прэсвітара Ардзівянам ў Халебе ў чэрвені 1720 года. Гэтыя браты суіснавалі з манахамі ордэна антанітаў-маранітаў і прынялі іх правілы. У лютым 1722 года Ардзівян быў вызвалены дзякуючы свайму аўтарытэту сярод маранітаў і схаваўся ў ліванскіх гарах у манастыры Святога Збавіцеля. У 1735 годзе архімандрыт Акоп Аўсэпян вярнуўся ў Халебу ў якасці вікарыя Ардзівяна, паколькі каталікі горада працягвалі прызнаваць яго сваім архіепіскапам. У 1737 годзе памёр каталікос Сіса, Гугас I Кілікійскі, і сінод прызначыў яго брата Міхаіла I Кілікійскага. Армяна-каталікі Халебы лічылі выбары выпадкам кумаўства і патрабавалі вяртання Ардзівяна. Пры падтрымцы паўстання пашы ў Егіпце ў 1738 годзе, Аўсэпян і армяна-каталікі Халебы атрымалі царкву і, пад французскай абаронай, пашпарт для вяртання Ардзівяна на сваю кафедру. Ардзівян вярнуўся ў Халебу ў снежні 1739 года пасля 7 гадоў турмы і 17 гадоў добраахвотнага выгнання ў манастыры. У маі 1740 года Ардзівян пры падтрымцы двух епіскапаў Мельхіцкай Царквы высвеціў Аўсэпяна ў на епіскапа Халебы. Неўзабаве пасля гэтага ён асвяціў Сахака Парсэгяна епіскапам Кіліса і Мелкона Маркара Тахманяна епіскапам Мардзіна. Такім чынам, ён стварыў сінод, і ў той час як Ардзівян вярнуўся ў Ліван, 26 лістапада 1740 года тры новых армяна-каталіцкіх епіскапа, 40 святароў і 14 верных свецкіх выбралі яго сваім уласным каталікосам і папрасілі Папу пацвердзіць гэта. Аўрам Бедрос I Ардзівян Абранню армяна-каталіцкага патрыярха ў гэты раз не мог перашкодзіць ні міафізіцкія патрыярхі, ні асманскі ўрад, скампраметаваны ў тыя гады паўстаннем пашы ў Егіптце, у якім таксама ўдзельнічаў Ліван, дзе Абрагам Ардзівян размясціў сваю патрыяршую рэзідэнцыю ў кэсэрванскім манастыры. 13 жніўня 1742 года абраны патрыярх прыбыў у Рым, дзе Кангрэгацыя па прапагандзе Веры палічыла каталікосат Сыса вакантным, таму што яго займаў «ерэтык» (Міхаіл I). 26 лістапада 1742 года Ардзівян здзейсніў вызнанне каталіцкай веры перад Папам Бенедыктам XIV, кансысторыяй з 18 кардыналаў і некаторых выгнаных армянскіх епіскапаў, атрымаўшы ад Папы прызнанне свайго абрання каталікосам-патрыярхам Кілікіі. 8 снежня 1742 года Папа перадаў яму палій. Ардзівян прыняў імя Аўрама Бедроса I Ардзівяна, а пасля гэтага ўсе армяна-каталіцкія патрыярхі насілі імя Пётр (Бедрос). Потым ён вярнуўся ў Ліван, адкуль падтрымліваў сувязь з армяна-каталікамі Кілікіі праз манахаў-місіянераў і арганізаваў сход антаніянскіх манахаў. Перад смерцю, 1 кастрычніка 1749 года, ў тым жа годзе Ардзівян высвеціў 3 тытулярных епіскапа для Дамаска, Эдэсы або Дикранагера (Овсепа) і Газіянтэпа, абодва з якіх маглі заставацца бежанцамі ў Ліване толькі пад абаронай мараніцкіх шэйхаў. У тыя гады колькасць армяна-каталіцкіх бежанцаў, у асноўным з Халебы, рэзка павялічылася. 14 кастрычніка 1749 года сінод, у якім прынялі ўдзел епіскапы Халебы, Дамаска, Эдэсы, Кілісы і Газіянтэпа, прызначыў Аўсэпяна патрыярхам, які быў пацверджаны 23 верасня 1750 года Папам і прыняў імя Якава Бедроса II Аўсэпяна. Новы патрыярх перанёс у 1750 годзе патрыяршы пасад з манастыра Святога Збаўцы ў манастыр Бзамар (падараны шэйхам Мушрыфам I Кабаланам Аль-Хазінам) недалёка ад Бейрута. Памёр 10 чэрвеня 1753 года. 23 чэрвеня 1753 года патрыярхам быў абраны архіепіскап Халебы Міхаіл Бедрос III Каспаран, зацверджаны Папам 25 ліпеня 1754 года. У 1771 годзе ён пабудаваў царкву Святой Марыі Асунты ў Бзамары, бо да гэтага рэлігійныя цырымоніі праводзіліся ў Крэйме ў манастыры Святога Збаўцы. Памёр 16 лістапада 1780 года. Чацвёрты патрыярх Васіль Бедрос IV Авкадзян быў абраны 1 снежня 1780 года. Раней ён быў архіепіскапам Халебы, але бежанцам у Ліване, як і яго папярэднікі. Ён прыняў шмат бежанцаў ад ганенняў патрыярха ААЦ у 1780-1781 гадах. Памёр 15 лютага 1788 года. Яго змяніў архіепіскап Аданскі Грыгор Бедрос V Купелян, абраны 11 мая 1788 года і пацверджаны Святым Пасадам 15 снежня. У 1812 годзе ён стварыў семінарыю з капліцай у Бзамары на сродкі, ахвяраваныя Мікаэлем Агай, армянскім купцом з Мадраса ў Індыі. Памёр 17 чэрвеня 1812 года. Наступны патрыярх Грыгор Бедрос VI Джэранян быў абраны 23 чэрвеня 1812 года і зацверджаны Папай 8 красавіка 1815 года. Як і яго папярэднікі, ён прыймаў бежанцаў ад ганенняў армянскага патрыярха Канстанцінопальскага ў 1828—1830 гадах. У 1830 годзе султан дазволіў армяна-каталіцкія Багаслужбы, таму епіскапы і прэсвітары змаглі адправіцца ў сваі епархіі, у тым ліку ў Халебу. Ён высвяціў 5 епіскапаў і памёр 22 верасня 1840 года. Тады армяна-катаіцкаму патрыярху падпарадкоўвалася большасць армяна-каталікоў, якія жылі ў паўднёвых правінцыях Атаманскай Імперыі, паколькі 30 красавіка 1759 года Кангрэгацыія па прапагандзе Веры пастанавіла абмежаваць патрыяршаю юрысдыкцыю: «Iurisdictionem patriarchæ Ciliciæ non extendi ultra Ciliciam, Armenian minorem, Cappadociam et Syriam». Тыя, хто жыў у астатняй частцы Анатолі (Понт, Віфінія, і Галатыя) і на еўрапейскіх тэрыторыях Асманскай Імперыі, былі падпарадкаваныя з 1759 года лацінскаму Апостальскаму вікарыю Канстанцінопаля. Хоць Месапатамія знаходзілася па-за межамі Патрыярхату, 20 ліпеня 1760 года было прынята рашэнне аб тым, што патрыярхат будзе мець яго «in administratione ad beniplacitum Sedis Apostolicæ», у той час як у Егіпце яго юрысдыкцыя была распаўсюджаная «per tolerantiam sanctæ sedis». Яшчэ адна пастанова ад 22 красавіка 1769 года прадугледжвала даданне да патрыярхату абласцей Такат і Перкенік у Малой Азіі. Армяна-каталікі Польшчы і Канстанцінопаля знаходзіліся па-за межамі патрыяршай юрысдыкцыі і падпарадкоўваліся напрамую Рыму. #### Стварэнне першай архіепархіі Канстанцінопаля З пачаткам Вайны за незалежнасць Грэцыі ў 1827 годзе армяна-каталікі Канстанцінопаля асуджаліся міафізіцкімі армянскімі патрыярхамі, таксама як і прыхільнікі нацыянальнай грэчаскай справы за тое, што яны «сябравалі з франкамі». Асманскі ўрад жорстка адрэагаваў у студзені 1828 года на армяна-каталікоў арыштамі, дэпартацыямі і высылкамі. Каля 400 чалавек памерлі ад голаду і холаду, будучы выгнанымі са сваіх дамоў. Пасля гэтых падзей, колькасць армяна-каталікоў моцна паменшалася. Папа Леў XII атрымаў праз урад Францыі і Аўстрыі дакумент султана ад 6 студзеня 1830 года, якое паклала канец рэпрэсіўным мерам. Архіепарія Канстанцінопаля была ўзведзена ў якасці 6 ліпеня 1830 года кароткім «Quod iamdiu» Папы Пія VIII, замяніўшы Армянскі абрадавы вікарыят, які існаваў у Апостальскім вікарыяце Канстанцінопаля. Прававое прызнанне Каталіцкай Царквы (у тым ліку армяна-каталікоў і сіра-каталікоў) асманскім урадам адбылося 5 студзеня 1831 года, калі быў створаны каталіцкі мілет (хаця армянскі мілет падзяляўся яшчэ ў 1829 годзе). 3 чэрвеня 1831 года ўказ султана прызнаў архіепіскапа рэлігійным і грамадзянскім правадыром у імперыі, усталяваўшы армянскі каталіцкі мілет. Такім чынам, была ўсталяваная падвойная ўлада: рэлігійная ў Бзамары (дзе каталіцкія патрыярхі размясцілі сваю кафедру ў 1750 годзе), і грамадзянская ў прымаце армяна-каталіцкага архіепіскапа Канстанцінопаля. Армянскі каталікос-патрыярх Кілікіі Андон Бедрос IX Хасун У 1843 годзе тытульны епіскап Кесарыі ў Кападокіі і патрыярхальны вікарый Таката Грыгор Бедрос VIII Дзерасдвазадуран быў абраны патрыярхам на сінодзе ў Бзамары, у якім прысутнічалі толькі епіскапы Аданы, Мараска, тытульны епіскап Амасіі і вікарый з Халеба. Затым епіскапы Халебаі Мардзіна накіравалі сваю пісьмовую згоду. Каб пашырыць сваю юрысдыкцыю, у 1849 годзе патрыярх паслаў патрыяршага вікарыя да армяна-каталікоў Егіпта і прызначыў епіскапа ў епархіі Аміда, а 2 чэрвеня 1850 года патрыярх прызначыў сваім вікарыем Іаана Хагіяна з тытулам тытульнага епіскапа Кесарыі Кападакійскай. 30 красавіка 1850 года праз булу «Universi Dominici gregis» Папа Пій IX стварыў архіепархію для кардынала Андона Бедроса IX Хасуна і да яе дадалося 5 суфраганных епархій у Асманскай Імперыі: Анкіра (створана ў 1735 годзе), Артвін, Эрзурум, Пруса і Трапезунд. Таксама праз булу «Аd supremum apostolatus» таксама стварыў епархію Ісфахана ў Персіі, часова паставіўшы яе ў якасці суфраганнай Канстанцінопаля. Паколькі Папа не кансультаваўся з патрыярхам пры стварэнні канстанцінопальскай кафедры, для зацвярджэння сваіх правоў, патрыярх склікаў сінод у Бзамары. Сінод усталяваў 15 лістапада 1851 года (не зацверджаны Святым Пасадам) розныя дысцыплінарныя меры ў Армянскай Царкве і распарадзіўся аб стварэнні новых епархій, усталёўваючы іх межы і межы існуючых у рамках патрыяршай юрысдыкцыі. На сінодзе прынялі ўдзел патрыярх, архіепіскап Адана (патрыяршы вікарый), епіскап Мардзін, Амасіі і вікарый архіепіскапа Халеба (Архіепіскап Халеба быў занадта стары, каб прысутнічаць), таксама епіскапы Мараска, Александрыі і Кесарыі. Сінод прапанаваў новы падзел Армянскай Царквы на 10 епархій:æ *Reverendissimus dominus patriarcha catholicæ Armeniæ nationis Ciliciæ qui suam sedem in Libano, in conventu Bzomariensi sanctissimæ Dei genitrici ad cælos assumptæ dicatam habet, olim sub propria ditione plusquam triginta episcopos et archiepiscopos habebat. At nos in hac sancta Bzomariensi synodo convocati, ipso reverendissimo patriarcha consentiente, statuimus episcopales sedes ad decem tantummodo esse restringendas, quarum hic seriem apponimus:* > *1. Urbis Aleppensis eiusque districtum*. > > > *2. Mardiniensis, cuius iurisdictio ad Sekerd et Derik et horum districtus extenditur*. > > > *3. Alexandriæ, quae Ægyptum, Damiatam, Harascit et viciniora complectitur*. > > > *4. Amidæ, nunc Diarbekir, cuius iurisdictio usque ad Gisre et Sevoragh et finitimas regiones extenditur*. > > > *5. Sebastensis quæ et Gurin et propinquiora loca comprehendit*. > > > *6. Neocæsareæ, nunc Tokat, omnisque huius districtus*. > > > *7. Adæ, nunc Adana, quæ Tharsumet finitimas regiones complectitur*. > > > *8. Aintabensis, quæ Kilis et propinquas regiones possidet*. > > > *9. Damasci, eiusque districtus*. > > > *10. Tandem Babylonensis, quaeæ Niniven et Pasrau et propinquiora loca obtinet*. > > Прапанова аб падзеле епархій захавала кафедры Халеба, Мардзіна, Аміды і Аданы; скасавала кафедру Мараска; стварыла кафедру Севастыю, Багдаду і Дамаска; узвысіла патрыяршыя вікарыяты Александрыі і Такаты ў епархіі і адрадзіла былую кафедру Кілікіі. У 1858 годзе патрыярх змог стварыць епархію Севастыі, а патрыяршы вікарыят Такаты існаваў пад кіраваннем патрыярха Кілікіі да прызначэння епіскапа ў 1859 годзе. Кафедра Мараска не была скасаваная, а кафедры ў Дамаску, Багдадзе і Антэпе не былі створаныя. Каб быць бліжэй да сваіх вернікаў, у 1856 годзе, патрыярх прапанаваў перанесці сваю кафедру ў вілу Харпут. Святы Пасад адхіліў гэтую прапанову, і 9 мая 1865 года булай «*Assidua romanorum**»* стварыў харпутскую епархію, аддзяліўшы гэтую тэрыторыю ад епархіі Гарына ў якасці суфраганнай Канстанцінопаля. Мельхіцкі архіепіскап Іерусаліма Георг Мігэль Бакар у сваім лісце ад 23 лютага 1863 года згадаў наступныя звесткі аб Патрыярхаце: *а) патрыяршая юрысдыкцыя распаўсюджвалася на Егіпет, Палестыну, Сірыю, Кіпр, Кілікію, Кападокію, Малую Арменію, Курдыстан, Месапатамію з Масулам, Багдад і Басру.* *Б) ад патрыярхата залежалі архіепархіі: Халеб, Мардзін, Дзіярбакыр, Александрыя Егіпецкая, Амасія, Нэакесарыя, Севастыя, Малац’я, Мараск, Кесарыя, Іерусалім, Адана (якая была вакантнай).* #### Перанос Патрыярхату ў Канстанцінопаль 9 студзеня 1866 года памёр патрыярх Грыгор Бедрос VIII Дзерасдвазадуран, і па загадзе Кангрэгацыі па прапагандзе Веры, у 1859 годзе выбары новага патрыярха не маглі быць праведзены без згоды Святога Пасаду. Епіскап Мардзіна Мельхіёр Назаран быў прызначаны вікарыем патрыярхату лацінскім патрыярхам Іерусаліма Джузэпэ Валергам. Валерга пераканаў армянскіх епіскапаў перанесці патрыяршую кафедру ў Канстанцінопаль. Дыхатамія паміж існаваннем патрыярха і канстанцінопальскага архіепіскапа была вырашана 15 верасня 1866 года, калі прадстаяцель канстанцінопальскай архіепархіі Андон Бедрос IX Хасун быў абраны патрыярхам Кілікіі. 12 ліпеня 1867 года Папа Пій IX Апостальскім статутам *«Reversurus»*, які пацвердзіў патрыяршыя выбары, перанёс патрыяршаю кафедру ў Канстанцінопаль і выключыў свецкіх з патрыяршых выбараў. 15 ліпеня 1867 года Папа выдаў палій на новаму патрыярху ў Рыме. Скарыстаўшыся прысутнасцю армянскіх епіскапаў у Рыме, новы патрыярх склікаў канферэнцыю, якую Кангрэгацыя па прапагандзе Веры ўхваліла і дазволіла яму пачаць, перш чым ён будзе зацверджаны Папай, дзейнасць ў якасці патрыярха. Пасля таго, як патрыярх і большасць епіскапаў Армянскай Царквы разам з Кангрэгацыяй па прапагандзе Веры, рпавялі сумесныя паседжанні, была прынята новая структура Армянскай Кааталіцкай Царквы, якая выглядала наступным чынам: Канстанцінопаль, патрыяршая рэзідэнцыя з юрысдыкцыяй ў Фракіі, Фесаліі, Македоніі і раёне Скудары ў Азіі. * Патрыяршая адміністрацыя Бзамара і Лівана. * Патрыяршы замежны вікарыят Багдаду. * Патрыяршы замежны вікарыят Дамаску. * 17 суфраганных кафедр патрыярхату: * Епархія Бруса (Віфінія з Мізіяй). * Епархія Анкіры (Галатыя з Пафлагоніяй). * Епархія Трапезунда (Лазіка з Понтам). * Епархія Артвіна. * Архіепархія Сіваса. * Архіепархія Кесарыя (Кападокія з Катаоніяй і Лікаоніяй). * Архіепархія Малатыя (Меліцена з Камагенам). * Архіепархія Адана (Заходняя Кілікія з Пісідыяй, Ісаўрыяй, Памфіліяй і Фрыгіяй). * Архіепархія Мараска (Усходняя Кілікія). * Епархія Карпута (Цопк з Антыксенам, Ахдзнік). * Епархія Эрзурума (Мокк). * Архіепархія Дыярбакыра (Заходняя Месапатамія). * Архіепархія Мардзіна (Усходняя Месапатамія). * Архіепархія Халебы (Сірыя). * Епархія Бейрута (Палесціна з Кіпрам). * Архіепархія Каіра (Егіпет). * Епархія Ісфахана (Персія). Святы Пасад 13 жніўня 1867 года зацвердзіў гэта на рымскай канферэнцыі, у тым ліку пашырэнне ўласнай тэрыторыі патрыярхату на Егіпет, Аравію, Персію і Месапатамію. Андон Бедрос IX Хасун меў намер склікаць сабор у Канстанцінопале 5 ліпеня 1869 года. Акрамя патрыярха на сабор прыйшлі 12 епіскапаў: Мараск, Дыярбакыр, Кесарыя Кападакійская, Халеб, Малатыя, Мардзін, Анкіра, Бруса, Артвін, Трапезунд, Карпут, Эрзурум; і 5 тытульных епіскапаў: Амасія, Кіпр, Антыёхія (генеральны настаяцель армянскіх антанітаў), генеральны настаяцель мхітарыстаў Венецыі і рэктар армянскай калегіі ў Рыме. Два іншых тытульных епіскапа былі прадстаўлены дэлегаванымі святарамі. У той час паміж Армянскай Каталіцкай Царквой і Святым Пасадам адбылася напружаная сітуацыя з нагоды выбараў патрыярхаў і епіскапаў, што прывяло да часовага расколу. Святы Пасад вырашыў, што патрыярх, абраны епіскапамі патрыярхату, можа пачаць служэнне толькі з пацвярджэннем абрання Папам. Чатыры епіскапа (Амасія, Кіпр, Антыёхія і Дыярбакыр) не прызналі *«Reversurus»* і, 25 студзеня 1870 года, стварылі раскол у Армянскай Царкве. Раскольнікі, якія налічваюць каля 4000 прыхільнікаў, на сінодзе 14 лютага 1871 года абвясцілі выбары Хасуна незаконнымі, адракліся ад I Ватыканскага Сабора (ХХ Сусветны ў каталіцкай традыцыі), а пасля таго, як 13 мая 1871 года асманы зрынулі Хасуна, а Папа адлучыў іх 2 лістапада 1871 года, у маі 1872 года яны прызначылі патрыярхам епіскапа Аміды Авана Купеляна. Раскольніцкі патрыярх і 4 гэтых епіскапа пазней былі пацверджаны асманскім урадам. У ліпені 1872 года Андон Бедрос ІХ Хасун быў выгнаны з Імперыі, большасць цэркваў і іншых месцаў пакланення Богу былі перададзеныя раскольнікам. У сакавіку 1879 года раскольніцкі патрыярх Купелян прымірыўся з Папай і падаў у адстаўку, а сам раскол скончыўся 9 красавіка 1879 года, калі Хасун быў прызнаны асманскімі ўладамі, а затым адправіўся ў Рым, дзе ён быў прызначаны кардыналам, падаў у адстаўку з пасады патрыярха ў 1881 годзе і памёр у 1884 годзе. Асноўным наступствам раскола была страта армянскай кангрэгацыі манахаў-антанітаў, якая зышла да Армянскай Апостальскай Царквы. Пасля смерці Папы Пія IX анафемы былі знятыя, а армяне і мельхіты прызналі Сабор, так як іх патрабаванні былі выкананы. З тых часоў армянскія каталікосы абіраліся сінодам і павінны былі толькі падцвердзіць адзінства са Святым Пасадам праз падцверджанне еўхарыстычных зносін. Сустрэча армянскіх епіскапаў у Іерусаліме. Па вяртанні ў Канстанцінопаль, прымірыўся з паствай, пабудаваў шматлікія цэрквы і школы, адкрыў семінарыі ў Канстанцінопалі, наладзіў адносіны з грамадзянскай уладай, стварыў Кангрэгацыю сясцёр Беззаганнага Зачацця. У 1880 годзе Папам Львом XIII ўдастоены тытула кардынал-святар. Неўзабаве ён быў прызначаны членам Кангрэгацыі Прапаганды Веры, Кангрэгацыі па справах Усходніх Цэркваў, Свяшчэннай Кангрэгацыі Індэкса, Свяшчэннай Кангрэгацыі Абрадаў. У 1881 годзе пайшоў на пенсію, саступіўшы месца наступнаму патрыярха Кілікіі. З’ехаў у Рым, дзе пабудаваў яшчэ адну армяна-каталіцкую семінарыю. У 1881 годзе патрыярхам выбралі Стэфанаса Бедроса X Азарана, які таксама, як і яго папярэднік кіраваў паствай з Канстанцінопаля. Дамогся дзяржаўнага дазволу на правядзенне місіі сярод армян-міафізітаў. Стаў кіраўніком каталіцкай дэлегацыі пры двары султана. Быў удалым дыпламатам, французскія паслы пісалі пра яго: «У Асманскай Імперыі хапае дасканалых дыпламатаў, але аднаго з самых лепшых — прозвішча Азаран». Стварыў Мушскаую епархію 10 ліпеня 1883 года аддзяленнем Гарынскай епархіі. У 1885 годзе патрыяршы вікарыят Егіпта быў ператвораны ў Александрыйскую епархію Святым Пасадам. У 1890 годзе склікаў сінод Армянскай Царквы, на якім чарговы раз было прынята рашэнне палепшыць адукацыю ў семінарыях. Пасля сінода пабудаваў яшчэ дзве семінарыі ў Канстанцінопалі. #### Армянская Каталіцкая Царква пад час генацыда армян На пачатку XX стагоддзя армяна-каталікоў Асманскай Імперыі спасціг генацыд, ажыцяўлённы асманскім урадам з 1915 па 1923 год. Тады Армянская Каталіцкая Царква моцна пацярпела: мматгадовыя працы 12 папярэдніх каталікосаў-патрыярхаў былі знішчаны, 156 цэркваў, 32 манастыра, 148 школ і 6 семінарый былі разбураныя, 7 епіскапаў, больш за жанатых святароў з іх сем’ямі і 300 рэлігійных дзеячаў, у тым ліку практычна 50 манашак і больш за 100 000 міран былі забітыя, за тое, што адмовіліся прымаць іслам, цалкам знішчана 19 епархій. Армянская Царква была рассеяна сярод суседніх краін, такіх як Сірыя. ### Найноўшая гісторыя Тыя армяна-каталікі, што засталіся ў жывых, былі раскіданыя па свеце, духавенства эмігравала ў Рым. У 1928 годзе каталікос Тэрзян склікаў II армянская сінод ў Рыме, каб рэарганізаваць тое, што засталося ад Армянскай Каталіцкай Царквы. Практычна ўсе епархіі ў Асманскай Імперыі больш не існавалі, а каталікос і епіскапат, якія знаходзіліся ў Рыме не маглі ўсталяваць дыялогу з новым турэцкім урадам. На сінодзе прысутнічаў Папа Пій XI. Вынікам сіноду стаў перанос патрыяршай кафедры ў стары манастыр Бзамар, які знаходзіўся на тэрыторыі новай каталіцкай дзяржавы Ліван, куды беглі пад абарону Мараніцкай Царквы некаторыя групы армяна-каталікоў. Так, пасад каталікосаў Армянскай Царквы вярнуўся ў месца, адкуль і пачаў свае першыя пропаведзі каталікос Аўрам Бедрос I. Сёння кафедра армянскага патрыярха таксама знаходзіцца ў Ліване. У сярэднім, розныя крыніцы называюць ад 300 000 да 1 500 000 забітых армян. Асабліва пад час генацыда пацярпела Армянская Каталіцкая Царква, бо большая частка Армянскай Апостальскай Царквы знаходзілася на тэрыторыях, якія турэцкі ўрад часткова ці поўнасцю не кантраляваў. Да генацыду АКЦ была адной з самых вялікіх Цэркваў у складзе Каталіцкай Царквы і большай за ААЦ, аднак пасля гэтых падзей яна страціла гэтыя пазіцыі. Армянскі патрыярх-каталікос Кілікіі Грыгор Бедрос XV Агаджанян У 1937 годзе быў абраны каталікосам-патрыярхам Кілікіі Крыкор Бедрос XV Агаджанян. Армянская паства налічвала па свеце каля 100 000 вернікаў. Шмат жыхароў дыяспары сталі прыхаджанамі Армянскай Апостальскай Царквы. Пасля сваёй інтранізацыі Крыкор Бедрос XV дправіўся ў Ліван, дзе клапаціўся аб захаванні жыцця армянскіх вёсак. Адкрыў у Ліване некалькі школ і прытулкаў для сірот. Вёў актыўную працу па будаўніцтве армяна-каталіцкіх храмаў у дыяспарах. Падчас яго каталікосата Армянская Царква вырасла да 580 000 вернікаў. У 1946 годзе армянскі патрыярх стаў прэфектам Кангрэгацыі па справах Усходніх Цэркваў і быў узведзены ў кардынала-святара. У 1950 годзе напісаў ліст з заклікам да ўсіх армян свету, большасць якіх з’яўляліся пасля генацыду міафізітамі. Змест ліста абгрунтоўвала адзінства хрысціян ўсіх народаў і культур ва ўлонні Каталіцкай Царквы і заклікала прыняць аўтарытэт Святога Пасаду, як гаранта адзінства. Пры жыцці Агаджанян лічыўся вядучым экспертам Каталіцкай Царквы па камунізму і Савецкаму Саюзу. Як дыпламатычны прадстаўнік Ватыкана ў некалькіх краінах, прасіў не развязваць Трэцюю Сусветную Вайну з СССР, бо быў упэўнены, што савецкі рэжым падзе. Таксама Агаджанян выступіў супраць рэпатрыяцыі армяна-каталікоў з Блізкага Усходу ў 1946 годзе савецкай арміяй. Казаў грамадскасці, што ў СССР пануе нецярпімасць да каталіцкай веры і папярэджваў, што армяна-каталікі захаваюць веру нават у выгнанні. Заявы Агаджаняна адносна рэпатрыяцыі армян былі ўспрынятыя як паклёп і варожасць на тэрыторыі, кантраляванай Савецкім Саюзам. У пачатку 1950-х гадоў «Эчміядзін», савецкае афіцыйнае выданне Армянскай Апостальскай Царквы, апублікавала шэраг артыкулаў жорстка крытыкуюць кардынала Агаджаняна. У артыкулах гаварылася, што ён кардынал не проста так, усё гэта для таго, каб пашкодзіць адзінству армянскага народа, што Агаджанян спрыяе каталіцкаму празелітызму сярод коптаў, асірыйцаў, армян і якавітаў, заклікаючы іх пакінуць «родныя маці-царквы і стаць рабамі Ватыкана», які толькі і чакае, як знішчыць іх нацыянальную ідэнтычнасць. Усходнія каталіцкія іерархі адказвалі на гэта не агрэсіўна, але абвінавачвалі выданне ў ерасі этнафілетызму. Як кардынал, Агаджанян удзельнічаў у папскіх канклавах 1958 і 1963 гадоў, падчас якіх ён лічыўся «папабілле», то бок верагодным кандыдатам на папскі пасад. Часта ён успрымаецца кансерватыўнымі каталікамі, як выдатная кансерватыўная альтэрнатыва Папе Яну XXIII. Пасля Ісідара Фесаланікійскага ён стаў другім па ліку ўсходнім каталіком пасля Вялікай Схізмы якога разглядалі, як будучага Папу Рымскага. Царква Святой Тройцы, Халеб, Сірыя (з 1965 года). На канклаве ў 1958 годзе быў сур’ёзнай альтэрнатывай будучаму Папу Яну XXIII. Кандыдатура Агаджаняна абмяркоўвалася ў прэсе, як магчымага першага ў гісторыі армянскага Папу Рымскага. Таксама Папа Пій XII лічыў яго адным з магчымых сваіх пераемнікаў і ставіўся да гэтага станоўча. У Крыкор Бедрос XV Агаджанян 1962 годзе падаў у адстаўку і перадаў кіраванне новаму каталікосу. Аднак застаўся ганаровым каталікосам Армянскай Царквы. Адбыў у Ватыкан працаваць над паляпшэннем стана ўсёй Каталіцкай Царквы, пры гэтым абрад не змяніў. У 1963 годзе ўдзельнічаў у новым канклаве. На гэты раз яго кандыдатура таксама разглядалася, аднак па невядомых прычынах Агаджанян падчас канклаву загадзя даў зразумець, што ён не хоча быць Папай, што спарадзіла мноства чутак і тэорый змоў, звязаных з тым, што ліберальныя епіскапы, націснулі на кансерватыўных епіскапаў. На II Ватыканскім Саборы (XXI у каталіцкай традыцыі) ён быў прызначаны Папам Рымскім Паўлам VI у якасці аднаго з чатырох мадэратараў, якія кіравалі ходам дэбатаў. Ён адыгрываў асаблівую ролю ў падрыхтоўцы місіянерскага ўказа «Ad gentes і Gaudium et spes». У 1970 годзе стаў кардыналам-епіскапам Альбана. У гэтым жа годзе пайшоў на пакой. Праз год, у 1971 годзе, памёр ад раку на 75 гаду жыцця. Не гледзячы на рознагалоссі, у Ватыкан прыйшоў ліст міафізіцкага каталікоса Вазгена I са спачуваннямі. Шмат каталіцкіх выдавецтв свету лічаць яго самым выбітным армяна-каталіком і самым выбітным усходнім каталіком ХХ стагоддзя. Таксама набыў павагу ў іншых усходніх каталіцкіх іерархаў. Вельмі любіў рымскі абрад, але заўсёды аддаваў перавагу армянскаму. Аднойчы саслужыў армянскую літургію з Папам Пія ХІІ у Сіксцінскай капэле ў 1946 годзе. Аднак працу па ўзмацненню Армянскай Царквы Крыкора Бедроса XV Агаджаняна часткова перакрэсліла Грамадзянская Вайна ў Ліване (1975—1990 гг.). З заканчэннем вайны, стаяла пытанне аб стварэнні епархій у краінах Амерыканскага кантынента, так як шмат армяна-католікоў эмігравалі з краін Блізкага Усходу з-за баявых дзеянняў. У 1991 годзе з распадам СССР да каталікоса звярнуліся катакомбныя армяна-каталікі былой Армянскай ССР, а зараз незалежнай Рэспублікі Арменія. Яго намаганнямі былі таксама арганізаваны прыходы ў Арменіі і ў краінах былога Савецкага Саюза. Яму таксама давялося сутыкнуцца з супрацьстаяннем міафізіцкага духавенства, падтрыманага ўрадам Арменіі, але тым не менш, місія армяна-каталікоў не была спыненая, аднак і буйных поспехаў не дасягнула з-за магутнага этнафелітызму, асабліва ў вялікіх гарадах. 7 кастрычніка 2001 года ва ўспамін 1700 гадоў хрышчэння Арменіі армяна-каталіцкі каталікос Нэрсэс Бедрос XIX наведаў Эчміядзін, сустрэўшыся з міафізіцкім каталікосам. Гэта была першая ў гісторыі сустрэча двух каталікосаў. У гэтым жа годзе дамогся беатыфікацыі архіепіскапа Ігната Малаяна, які прыняў пакутніцкую смерць падчас генацыду армян, адмовіўшыся прымаць іслам. У 2005 годзе, па запрашэнню міафізіцкага духавенства, прыехаў у Карабах. Упершыню ў гісторыі, каталікос Армянскай Каталіцкай Царквы пасля расколу наведаў Нагорны Крабах. У 2008 годзе асвяціў у Рыме статую святога Грыгора Асветніка. У 2015 годзе, незадоўга да сваёй смерці, зрабіў некалькі значных рэчаў: дамогся прызнання святога Грыгора Нарэкацы «Настаўнікам Царквы». Адслужыў памінальную літургію ў саборы апостала Пятра ў Рыме з нагоды 100 гадоў генацыду армянскага народа. Наведаў Арменію, дзе разам з вернікамі АКЦ і ААЦ, прэзідэнтам і двума міафізіцкімі патрыярхамі, ўшанаваў памяць мільёнаў загінуўшых за Хрыста. У тым жа годзе наведаў Маскву, стаўшы першым усходнім каталіцкім патрыярхам, які наведаў Расію. Адслужыў патрыяршую літургію для армянскай абшчыны і каталікоў іншых абрадаў у Кафедральным саборы Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Дзевы Марыі. Іерархія -------- Галавой Армянскай Каталіцкай Царквы, як і ва ўсёй Каталіцкай Царкве — з’яўляецца Ісус Хрыстос, аднак іерархічна, галава духоўнай улады бачных структур Царквы з’яўляецца Папа і патрыярх, праз якога ажыцяўляецца духоўнае кіраванне Армянскай Царквой. Такім чынам, найвышэйшай духоўнай уладай Армянскай Царквы з’яўляецца армянскі каталікос, поўны тытул якога — «Яго Блажэнства Патрыярх-Каталікос Кілікіі», які высвячае епіскапаў, а тыя — святароў. У іерархію Армянскай Царквы ўваходзяць наступныя чыны: Каталікос-Пытрярх (арм. Կաթողիկոս Պատրիարք) — мае абсалютныя паўнамоцтвы здзяйсняць таінствы, у тым ліку і хіратонію ўсіх духоўных ступеняў іерархіі. Каталікоса выбірае сінод епіскапаў патрыяршай Царквы, пасля чаго каталікос-патрыярх напраўляе ў Рым падцверджанне адзінства са Святым Пасадам. Каталікос прадстаўляе духоўную і адміністратыўную ўладу Армянскай Царквы. У яго кампетэнцыю ўваходзіць высвячэнне епіскапаў, асвячэнне міра, стварэнне новых епархій, экзархатаў і г.д. Епіскап (арм. Եպիսկոպոս) — кіруе епархіяй. Ад вардапета (архімандрыта) знешне яго адрозніваюць епіскапаскае жазло, пярсцёнак на мязенцы правай рукі, а таксама нагрудны крыж-панагія, часцей упрыгожаны каштоўнымі камянямі. Такую панагію маюць права насіць толькі епіскапы. Епіскап можа высвячаць прэсвітараў і дыяканаў, таксама можа з дазволу каталікоса высвячаць епіскапаў. Епіскапы абіраюцца толькі з ліку нежанатых святароў, якія маюць навуковую ступень. Падчас пасвячэння епіскап атрымлівае архіерэйскае жазло і пярсцёнак у знак епіскапскай улады. З ліку выбітных епіскапаў выбіраюцца архіепіскапы і патрыярхі. Прэсвітар/святар (քահանա) — абавязкам святара з’яўляецца пастырства, то бок апека аб духоўным адраджэнні людзей, духоўнае выхаванне вернікаў, а таксама здзяйсненне таінстваў, багаслужбаў і трэбаў. Прэсвітар можа здзяйсняць усе таінства, акрамя хіратоніі, а таксама не можа асвячаць міра. Прэсвітары ў Армянскай Царкве дзеляцца на чорных і белых, якія яшчэ дзеляцца на жанатых і цэлібатных. Прэсвітары, якія адносяцца да белага духавенства, могуць дасягнуць звання протаіерэя. Прэсвітары (іераманахі), якія адносяцца да чорнага духавенства, адразу пасля пасвячэння ў той жа дзень атрымлівае цэлібат (раней, пасля гэтага манахі апраналі «вегар» (асаблівы галаўны ўбор — клабук) як сімвал адрачэння ад свету, але ў сучаснай практыы Армянскай Царквы такой практыкі няма; яна засталася толькі ў старажытнаправаслаўных армян). Дыякан (арм.: սարկավագ, саркаваг) — саслужыць у таінствах, багаслужбах і здзяйсняе прыкладна такое ж служэнне, якое маюць дыяканы ў іншых Цэрквах. У Армянскай Царкве існуе таксама сталы дыяканат, таксама дыякан можа аднасіцца як да чорнага духавенста (іерадыякан), так і да белага духвенства, паслвя чаго яны маюць праа стаць і іераманахамі, ці прэсвітарамі. Чытальнік (арм. դպիր, дпір) — ніжні чын, які сёння сумяшчае абавязкі розных служыцеляў, якія былі ў Царкве гістарычна, напрыклад такіх, як псаломшчык, панамар і інш. ##### Навуковыя ступені У Армянскай Царкве служыцелі могуць атрымаць навуковыя ступені, якія павязаны з царкоўным званнем; прысвойваецца толькі чорнаму духавенству. Правам прысвойваць вучоныя ступені валодаюць епіскапы, якія маюць званне вярхоўнага архімандрыта. Навукоўцы ступені падпадзяляюцца на: Вардапет (арм. վարդապէտ, архімандрыт) — адпавядае ступені кандыдата навук. Тцайрагуйн вардапет (арм. ծայրագույն վարդապետ, протаархімандрыт) — адпавядае ступені доктара навук. Адметным атрыбутам духавенства, якое мае навуковую ступень, з’яўляецца архімандрыцкай жазло ў выглядзе двух змей, абвівае адзін аднаго, што сімвалізуе мудрасць, права вучыць і прапаведаваць. Літургія -------- Армянскі абрад развіўся ў старажытнасці ў Арменіі пасля прыняцця краінай хрысціянства. У сваіх асноўных рысах абрад склаўся на працягу IV і V стагоддзяў. Фундаментам абраду былі сірыйская і грэчаская традыцыі, аднак армянскае набажэнства хутка набыло сваю спецыфіку, чаму спрыяў пераход на нацыянальную мову, якая ў V стагоддзі атрымала сваю пісьмовасць, а таксама вызначаны ізаляцыянізм Армянскай Царквы ў першыя стагоддзі свайго існавання. Армянская літургія фарміравалася на падставе служэбнікаў Васіля Вялікага, Рыгора Багаслова, Апостала Якава і Яна Залатавунснага. У V—VII стагоддзях на армянскую літургію адчувальна моцна паўплывала грэчаскае іерусалімскае набажэнства, што тлумачыцца ў тым ліку і наяўнасцю армянскай дыяспары ў Іерусаліме. У перыяд IX—XIII стагоддзяў армянскі абрад выпрабаваў уплыў візантыйскага набажэнства Канстанцінопальскага патрыярхату. У сярэднявечны перыяд, пачынаючы з эпохі крыжовых паходаў, у яго пракраўся шэраг элементаў лацінскага абраду. З X стагоддзя і па гэты дзень літургія ў Армянскай Царкве застаецца практычна нязменнай, а царкоўная літургічная музыка і спевы з характэрнай армянскай натацыяй ўзыходзіць да пачатку XI стагоддзя. Уся царкоўная служба, акрамя казання, праводзіцца на класічнай армянскай мове — грабаре. Казанні, як правіла, кароткія. У сярэднявеччы, армянскі абрад Армянскай Каталіцкай Царквы яшчэ больш падпаў пад лацінізацыю, але ў XIX стагоддзі сярод армяна-каталікоў ўзяла верх процілеглая тэндэнцыя на ачышчэнне армяна-каталіцкага набажэнства ад лацінскіх запазычанняў. На канцы XX стагоддзя ў набажэнстве Армянскай Апостальскай і Армянскай Каталіцкай Цэркваў практычна зніклі разыходжанні. Армянская Літургія мае назву Патараг. Звычайна літургісты выкарыстоўваюць характэрную формулу для апісання розных Анафар: P — Præfacio, S — Sanctus, A — Anamnesis, E — Epiclesis, J — Intercessio. Такім чынам, у Сірыйскай Каталіцкай Царкве гэтая формула будзе выглядаць наступным чынам: **PSAEJ**. ### Структура Літургіі #### Патрастутыюн — Падрыхтоўка (праскамідыя) Мэта гэтай частцы падрыхтаваць і святара і вернікаў да Літургіі. Перад службай святар і дыякан разам чытаюць Псальм 131. Пасля чаго святар апранаецца. Хор пачынае спяваць «Хорхурд Хорын», пад час якога прэсвітар і дыякан падыходзяць да прастола. Тут святар на вачах у народа умывае кончыкі сваіх пальцаў, пры гэтым чытаючы псальм 25. Пасля чаго спавядаецца. Потым трымаючыя свечкі, чытаюць псальм 99. Паднімаючыся да прастола, святар і дыякан чытаюць псальм 42. Зачыняецца занавес, святар спачатку чытае малітву святога Грыгора Нарэкацы, звернутую да Святога Духа. Пасля бярэ хлеб і віно і бласлаўляе іх, хлеб кладзе на Мазму (дыскас), віно налівае ў Скіһ (пацір), чытаючы малітвы. Пасля накрыўшы пацір цацкоцам (покрыўка), тры разы бласлаўляя крыжом, тры разы кажа: «Дух Святы сыйдзе на Цябе, і сіла Усявышняга ахіне Цябе». Дыякан бярэ келіх і кладзе яго ў паўночнам баку ў праёме ў сцяне. Потым святар бярэ кадзіла, спускаецца разам з усімі, кадзя вернікаў і царкву. Хор спявае «Барэхосутыямб». Пасля яны паднімаюцца наверх і пачынаецца другая частка Патарага. #### Эрахаік Патараг (часам Паштон) — Літургія Слова Мэта гэтай часцы — навучанне вернікаў чытаннем прарокаў і апосталаў, Евангелля (кожны дзень і кожнае свята мае свае тэксты з Святога Пісання). Пачынаецца з воклічу дыякана «Орныя Тэр». Пасля чытання Евангелля спяваецца «Хаватамк» — Сімвал Веры. Пасля ж малітваў і воклічаў святар паварочваецца да народу і, бласлаўляя іх крыжам, кажа: «Тэр аствак арнэскэ замэнэсыян», пасля святар здымае Сахаварт (мітра) і тапкі. Пачынаецца трэцяя частка Патарага. #### Хаватэлок Патараг — Літургія Верных Пачынаецца з воклічу дыякана, звернутага да абвешчаных: «Мі вок хэрахаік, мі вок тэрахаватык, эв мі вок». Раней неахрышчанныя выходзілі ў гэты момант у Гавіт (прытвор), які зачыняўся дзвярамі. Пасля гэтага дыякан прыносіць келіх прэсвітару і яны разам ўслых кажуць псальм 23:7-10. Пасля святар напалову прыадкрываее келіх, выдвігае хлеб, каб было вернікі маглі гэта бачыць і бласлаўляе людзей крыжам. Дыякан, цалуючы правую руку прэсвітару, атрымлівае ад яго Ваг’юін (Знак міра), і спускаецца ўніз, каб перадаць знак міра вернікам з воклічам: «Ваг’юін тук міміанк». Хор спявае: «Крыстос і мэй мэр». Пасля святар дзякуе Богу за Яго чалавекалюбства, пасля спяваецца Серафімская песня, святар кажа: «Эв энд сэравіэсн, эв энд кэравэсн», а хор пачынае: «Сурб, Сурб, Сурб». У гэты час святар ціха моліцца, а пад канец спева хора, падымаючы хлеб, святар кажа: «Бярыце, ешце, гэта Цела Маё, што за вас ломіцца для адпушчэння грахоў», а пасля падымае келіх і кажа: "Піце з яе ўсе, гэта Кроў Мая Новага Запавету, што за вас і за многіх праліваецца для адпушчэння грахоў. Неўзабаве, калі Хор спявае: «Вордзі астука» святар робіць Эпіклезу, бласлаўляя Святыя Дары па тры разы крыжам. Пасля дыяканы просяць малітвамі аб заступніцтве ў святых, просяць за ўсіх жывых і памерлых, а прэсвітар ціха таксама моліцца за ўсіх, а потым ўслых і за Папу і каталікоса. Пасля прамаўлення «Ойча Наш» святар падымае Цела Хрыстовае і кажа: «І Србутыюн Србок» (Святая Святых). Пасля чаго хор спявае "Хаір Сурб, Вордзі Сурб, Хогі Сурб, пасля святар бярэ Цела Хрыстовае і макае ў Кроў Хрыстовую. Потым святар паварочваецца тварам да народа з келіхам у руках, бласлаўляе ёю вернікаў, заклікаючы спяваць псалмы і вяртаецца да прастолу, занавес акрываецца, а хор спявае: «Тэр Вагхорміа». Святар раздзяляе Цела Хрыстовае на 4 частцы, тры апускае ў келіх, а 4-ю, трымаючы, моліцца малітвай Яна Залатавуснага, а пасля просіць за ворагаў і ўсіх блізкіх, а пасля спажывае гэтую 4-ю частку і з келіха выпівае Кроў Хрыстовую. Калі ж Хор спявае: «Крыстос Патараг’ял Басхі», дыякан, трымаючы ў руках Мас (прэсны хлеб-лаваш), спускаецца ў ніз да святара, які бласлаўляе мас, які пасля літургіі раздадуць вернікам. Занавес адкрываецца і дыякан кажа вокліч: «Эркугхів эв Хаватон», а святар прычашчае вернікаў. Па заканчэнні занавес закрываецца, а святар спажывае астатнія Святыя Дары, мые келіх вадой, а потым яе не вылівае, а выпівае. Суша келіх, апранае мітру і тапкі, а ў рукі бярэ Евангелле. #### Архнутыюн — Бласлаўленне і водпуст У гэты час адкрываецца занавес і святар з усімі астатнімі царкоўнаслужыцелямі і свяшчэннаслужыцелямі спускаецца ўніз, дзе пасля двух малітв — чытае Евангелле ад Яна 1:1,14, бласлаўляе і адпускае вернікаў. Вернікі падыходзяць і цалуюць Евангелле, кажучы: «Мэгха Астука» (Зграшыў Богу). Пасля Патарага вернікам, якія не прыймалі Прычасце, атрымліваюць мас. ### Каляндар Армянская Каталіцкая Царква ў цэлым жыве па грыгарыянскім календары, з некаторымі асаблівасцямі, звязанымі са спецыфікай армянскіх свят, так што часта грыгарыянскі каляндар Армянскай Царквы называюць армянскім каляндаром, хаця такіе агульнакаталіцкія святы, як Нараджэнне Хрыстовае святкуюцца не традыцыйна 6 студзеня, як у Армянскай Апостальскай Царкве, а 25 снежня, як у іншых Цэркваў, карыстаючыяся грыгарыянскім ці юліанскім каляндаром. ### Мова Армянская Каталіцкая Царква ў якасці літургічнай мовы выкарыстоўвае ў асноўным старажытнаармянскую мову — грабар (арм. Գրաբար, літаральна *«пісьмовы»).* У дыяспарах сустракаюцца выпадкі выкарыстання мясцовых моў, такіх як англійская, партугальская, фрнацузская, іспанская і інш. Таксама большасць армяна-каталікоў карыстаюцца заходнеармянскай мовай, пісьмовая форма якога называецца «ашхарабар», што звязана з тым, што гісторыя Армянскай Каталіцкай Царквы можна звязана з Заходняй Арменіяй, Кілікіяй і дыяспарамі на захадзе. Аднак армяна-каталікамі на тэрыторыі Арменіі і Расіі таксама распаўсюджана ўсходнеармянская мова — «арэвэлахаерэн». ### Прычашчэнне Хлеб у Армянскай Каталіцкай Царкве пры здзяйсненні Еўхарыстыі па традыцыі выкарыстоўваецца прэсны. Віно пры здзяйсненні Еўхарыстыі выкарыстоўваецца суцэльнае, не разведзенае вадой. Кансэкраваны еўхарыстычны хлеб (Цела Хрыстова) апускаецца святаром у келіх з кансэкраваным віном (Кроў Хрыстова) і, падзяляючыся пальцамі на частцы, падаецца вернікам. #### Мата Адной з абрадавых асаблівасцяў Армянскай Царквы з’яўляецца матах (літаральна «паднесці соль»), які ўяўляе сабой форму міласціны ў выглядзе дабрачыннага абеду. Сэнс матаха заключаецца ў прынясенні дару Богу ў выглядзе аказання міласці бедным, а не ў ахвярапрынашэнні, падобным старазапаветнай або паганскай. Традыцыя матаха ўзводзіцца да слоў Госпада: «калі спраўляеш абед або вячэру, не кліч сяброў тваіх, ні братоў тваіх, ні тваіх сваякоў, ні суседзяў багатых, каб і яны цябе калі не паклікалі, і не атрымаў ты адплаты. Але калі спраўляеш гасьціну, кліч убогіх, калекаў, кульгавых, невідушчых, і шчаслівы будзеш, што яны ня могуць аддаць табе, бо аддасца табе ў дзень уваскрэсеньня праведных. Лук.14:12-14» Матах можа здзяйсняцца па розных прычынах, часцей як падзяку Богу за літасць, або просьбай аб дапамозе. Аднак матах можа ўладкоўвацца і ў выглядзе грамадскай трапезы членаў парафіі з нагоды вялікіх царкоўных святаў або ў сувязі з асвячэннем царквы. Удзел у абрадзе святара абмежаваны выключна асвячэннем солі, з якой рыхтуюць мяса жывёлы. Для матаха заколваюць быка, барана або хатнюю птушку. Мяса варыцца ў вадзе з даданнем асвячонай солі. Яго раздаюць бедным або ўладкоўваюць трапезу ў сябе, прычым мяса не павінна заставацца на наступны дзень. Так мяса бычка раздаюць у 40 дамоў, барана — у 7 дамоў, пеўня — у 3 дома. З нядаўніх часоў сярод нецаркоўнага народа паўстала традыцыя «сімвалічнага матаха», калі выкарыстоўваецца голуб — яго выпускаюць на волю. Дадзенае дзейства не мае сэнсу дабрачыннага ахвяраванні і не мае на ўвазе царкоўнага блаславення, а таму матахам ў рэальнасці не з’яўляецца. Дыяспара -------- Акрамя Арменіі, Грузіі і Расіі, Армянская Царква шырока распаўсюджаная ў армянскай дыяспары, асабліва ў Ліване (дзе знаходзіцца патрыяршая кафедра Армянскай Каталіцкай Царквы), Сірыі, Егіпце, Турцыі, Іране, Францыі, ЗША, Канадзе, Аргенціне, Уругваі, Аўстраліі. ### Украіна З XIV стагоддзя у Львове была армянская дыяспара, якая канчаткова сфармавалася ў Рэчы Паспалітай. Усходнееўрапейская армянская дыяспара з духоўным цэнтрам у Львове ў XVII стагоддзі праходзіла крызіс. Каб зраўняцца ў правах з каталіцкім асяроддзем, шмат вернікаў пераходзілі ў каталіцтва. У 1630 годзе Львоўскі епіскап ААЦ Мікалай Таросавіч прыняў унію з Рымам, атрымаўшы тытул архіепіскапа. Унія была падтрымана каталіцкімі ордэнам Тэацінцаў і наступным архіепіскапам Вартанам Унанянам, якія адкрылі духоўную семінарыю ў Львове для армяна-каталікоў. Барацьба паміж прыхільнікамі і праціўнікамі адзінства ў Рэчы Паспалітай ішла да канца XVII стагоддзя, калі працэс прыняцця уніі быў ужо скончаны. Усе армяне Рэчы Паспалітай сталі армяна-каталікамі. У той час Львоўская архіепархія налічвала прыкладна 15 цэркваў, 20 святароў і 3500 вернікаў. У першай палове XX стагоддзя армяна-каталікоў на Галічыне было каля 5,5 тысяч (9 цэркваў і 16 капліц). | | | | | | | Армянскі сабор (сёння не належыць да АКЦ) | | Званіца армянскага сабора | | Барэльеф «Галгофа» | ###### Львоўскія армяна-каталіцкія архіепіскапы або мітрапаліты: * Мікалай Тарасевіч (1630—1681), * Вартан Гунанян (1681—1715), * Ян Тобіаш Аўгусцінавіч (1715—1751), * Якуб Стэфан Аўгусцінавіч (1751—1783), * Якуб Валяр'ян Тумановіч (1783—1798), * Ян Якуб Сімановіч (1801—1816), * Каетан Аўгустын Вартэрэсовіч (1817—1831), * Самуіл Кірыл Стэфановіч (1832—1858), * Грэгар Міхаіл Шымановіч (1858—1875), * Грэгар Ёзэф Рамашкан (1876—1881), * Ісак Мікалай Ісакавіч (1882—1901), * Юзаф Тэафіла Теадарович (1901—1938). Дыянісій Каетановіч (1939—1954) — апошні адміністратар, 8-9 сакавіка 1946 года быў асуджаны ваенным трыбуналам Львоўскай ваеннай акругі, загінуў у папраўча-працоўным лагеры пасёлка Абезь Комі АССР. Пасмяротна рэабілітаваны 10 жніўня 1994 года. Разам з а. Дыянісіем Каетановічам былі асуджаныя армянскія святары: а. Казімір Рамашкан, а. Віктар Квапінскі, епархіяльныя супрацоўнікі — сакратар Львоўскай армянскай нацыянальна-рэлігійнай абшчыны Станіслаў Данігевіч, Гаарыне Бабаева, Сяргей Назаран, Вагаршак Грыгаран і інш. Падчас і пасля Другой Сусветнай Вайны царква моцна пацярпела, бо прыкладна палова яе вернікаў (каля 2500 чалавек) была сасланая ў Сібір, шмат святароў былі забітыя нацыстскімі і савецкімі ўладамі а мужчыны загінулі ў войску. Пры гэтым вялікая частка этнічнага армянскага насельніцтва ў 1945—1947 гадах была гвалтоўна выселеная ў Польшчу. Ліквідацыя армяна-каталіцкага архіепархіі Львова ажыццяўлялася супрацоўнікамі львоўскага НКДБ з Першым сакратаром ЦК КП(б) Украіны Хрушчовым. Армяна-каталіцкая абшчына амаль перастала існаваць. Тыя 8 святароў, што засталіся ў жывых і сёстры-бенедэкцінкі армянскага абраду таксама пераехалі ў Польшчу. Велізарная царкоўная маёмасць Львоўскай армяна-каталіцкай архіепархіі, уключаючы царкоўныя пабудовы ў гарадах Львоў, Івана-Франкоўск, Тысменіца, Лісец, Снятын, Бэрэжаны, Гарадзенка, Чарнаўцы, Куты і інш. былі нацыяналізаваны. Частку маёмасці выратавалі вернікі і святары, выселеныя ў Польшчу, і зараз яна знаходзіцца ў Фондзе культуры і спадчыны польскіх армян. У Польшчы армяна-каталіцкая абшчына існуе да гэтага часу, маючы ўласны Ардынарыят Польшчы, 3 прыхода (у Гданьску, Варшаве і Глівіцах), 3 святара і прыблізна 2000 вернікаў. У 1991 годзе армяна-каталіцкая абшчына была адноўлена ў Львове (усяго 20-30 чалавек). Акрамя іх намаганняў, пры адраджэнні Украінскай епархіі ААЦ, у студзені 2000 года львоўскі Армянскі сабор забралі ў АКЦ і перадалі ААЦ. Але афіцыйна армяна-каталіцкая архіепархія Львова існуе да гэтага часу. ### Арменія і Грузія Кафедральны сабор Святых Мучанікаў у Гюмры, Арменія. Пачынаючы з канца 1920-х гадоў ганенні вымусілі шмат армяна-каталікоў эміграваць. У 1991 годзе, пасля распаду Савецкага Саюза, Епіскап Рыма Папа Ян Павел II аб’яднаў абшчыны Грузіі і Расіі з суполкамі Арменіі, стварыўшы новы Ардынарыят Арменіі і Усходняй Еўропы з рэзідэнцыяй у Гюмры. Горад быў абраны не выпадкова: большасць армяна-каталікоў жывуць у паўночных раёнах Арменіі. Гэта стала свайго роду асновай для закладу стасункаў з армяна-каталікамі па той бок мяжы. Сёння армяна-каталікі Самцхе-Джавахеты жывуць разам у Ахалцыхэ і бліжэйшых вёсках, а таксама ў Ахалкалакскам і Нінадцміндскам раёнах. Абшчыны ў двух апошніх рэгіёнах, якія ў асноўным сельскія, знаходзяцца ў даволі аддаленых раёнах. У 1994 годзе ў Гюмры была створана невялікая семінарыя; там кандыдаты ў святары займаюцца пачатковай адукацыяй, перш чым перайсці ў Папскі калегіум армян (заснаваны ў 1885 годзе) у Рыме, дзе яны вывучаюць філасофію і тэалогію. Акрамя таго, у Расіі налічваюцца дзесяткі тысяч армяна-каталікаў з-за вялікай колькасці міграцыі з Арменіі ў Расію, якая адбылася пасля распаду Савецкага Саюза. ### Расія Буйныя армяна-каталіцкія абшчыны з’явіліся ў Расійскай Імперыі ў выніку захопа Крыма ў ходзе Руска-турэцкай вайны 1768—1774 гадоў, а таксама анэксіі часткі Рэчы Паспалітай па выніках яе трэцяга падзелу (1795 год). Значныя групы армяна-каталікоў на Паўночным Каўказе (у гарадах Маздок і Кізляр) з’явіліся ў выніку перасялення бежанцаў з Турцыі і Персіі ў 1720-я—1760-я гг. У 1807 годзе для армяна-каталікоў Расійскай Імперыі была створана Магілёва-Падольская епархія, якая існавала прыкладна да 1828 года. З 1809 года астатнія армяна-каталікі былі падпарадкаваныя расійскім каталіцкім іерархаў рымскага абраду. У 1909 годзе была створана Апостальская адміністратура для каталікоў армянскага абраду, якая да 1917 годзе налічвала 47 святароў, 45 храмаў, 15 капліц і 66 618 вернікаў. Апошні Апостальскі адміністратар а. Карапет Дзілургян быў арыштаваны ў чэрвені 1936 года, асуджаны (ва ўзросце 75 гадоў) да трох гадоў спасылкі ў Кіраўскім краі, пасля вяртання адтуль ужо не мог працягваць афіцыйнае служэнне. Шмат іншых святароў таксама былі арыштаваныя, частка з іх загінула ў савецкіх лагерах. З 1991 года армяна-каталікі Усходняй Еўропы падпарадкаваны ардынарыю, які мае рэзідэнцыю ў г. Гюмры (з 2011 года — архіепіскап Рафаэль Францыск Мінасян). Арганізаваная армяна-каталіцкая абшчына ёсць у Маскве, дзе існуе з 2000 года. Спачатку армяна-каталікі збіраліся ў царкве Св. Людовіка пад кіраўніцтвам манашкі с. Нунэ Пагасян, з ад’ездам якой сустрэчы спыніліся; з 10 сакавіка 2002 года ў Кафедральным саборы Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Дзевы Марыі дзейнічае армянскі прыход. Групы армяна-каталікоў, якія не маюць сталага акармлення ў сваім абрадзе, пражываюць таксама ў Беларэчанску, Пскове, Растове-на-Доне, Краснадары і Краснадарскім краі, Сочы і іншых гарадах Расіі. Таксама 27 снежня 2018 года ўлады Масквы ўхвалілі будаўніцтва армяна-каталіцкага храму ў Паўднёвым Бутаве. Паведамляецца, што агульная плошча храма можа скласці 1000 кв. метраў, ### ЗША і Канада Сёння ў Паўночнай Амерыцы пражывае каля 1,5 мільёна армян, з якіх 35 000 належаць да Армянскай Каталіцкай Царквы. Армянскі кафедральны сабор Святога Грыгора Асветніка ў Глендэйле, Каліфорнія. У XIX стагоддзі армяна-каталікі з Заходняй Арменіі, галоўным чынам з гарадоў Карын (Эрзурум), Канстанцінопаль, Мардзін і інш. прыехалі ў Злучаныя Штаты ў пошуках працы. У канцы таго ж стагоддзя шмат ацалелых пасля хамідыйскай разні засяродзіліся ў некалькіх гарадах ЗША, галоўным чынам у Нью-Ёрку. Армяна-каталіцкія абшчыны былі таксама заснаваныя ў Нью-Джэрсі, Бостане, Дэтройце, Лос-Анджэлесе і іншых гарадах Каліфорніі. Армяна-каталіцкія адукацыйныя арганізацыі былі таксама заснаваныя ў шматлікіх гарадах. У Філадэльфіі і Бостане былі заснаваны каледжы армянскіх сясцёр, у якіх навучаліся сотні дзяцей. Пазней падобны каледж быў заснаваны ў Лос-Анджэлесе. Мхітарысты былі заклапочаныя праблемай захавання армянскай ідэнтычнасці. Намаганнямі мхітарыстаў Венецыі і Вены ў Лос-Анджэлесе быў заснаваны мхітарыскі каледж. Шматлікія армяне прыехалі ў Злучаныя Штаты і Канаду з Лівана і Сірыі ў 1970-я гады і ў наступныя гады. Акрамя таго, шмат армян эмігравала з Аргенціны з-за эканамічнага крызісу. У той жа час шмат армяна-каталікоў у Злучаных Штатах пераехалі ў Сан-Францыска, Сан-Дыега, Чыкага, Вашынгтон, Атланту, Маямі і Індыянапаліс. У 2005 годзе рашэннем Папы Бенедыкта XVI каталіцкі экзархат ЗША і Канады быў пераведзены ў статус епархіі. Ён абслугоўваў 35 000 армяна-каталікоў у Злучаных Штатах і каля 10 000 у Канадзе. Епікапам епархіі, якая мелі юрысдыкцыю над канадскімі і амерыканскімі каталікамі, якія адносіліся да армянскага абраду, стаў Мануэль Батакян. Паводле прэс-рэлізу Канферэнцыі Каталіцкіх Епіскапаў Злучаных Штатаў, апублікаванаму ў панядзелак, 23 мая 2011 года, Папа Бенедыкт XVI прызначыў галаву манастыра Нотр-Дам у Бзумары, протаіерэя Мікаэля Антуана Мурадзяна новым епіскапам епархіі Найсвяцейшай Дзевы Марыі Нарэг у Глендэйле для армяна-каталікоў. Прызначэнне ліванскага епіскапа Мурадзяна было апублікавана ў Вашынгтоне 21 мая арцыбіскупам Пьетра Самбі, апостальскім нунцыем у Злучаных Штатах. Епархія сёння налічвае 9 прыходаў; 7 у ЗША: * Сабор Святога Рыгора Асветніка (Глендэйл). * Прыход Святога Крыжа (Белмант) * Прыход Святога Вртана (Дэтройт) * Прыход Найсвяцейшага Сэрца (Літл-Фолс) * Прыход Маці Божай Каралевы пакутнікаў (Лос-Анджэлес) * Прыход Святой Ганны (Бруклін) * Прыход Святога Марка (Вінвуд) 2 прыходы ў Канадзе: * Прыход Маці Божай Нарэг (Сен-Ларан) * Прыход Святога Грыгора (Таронта) ### Францыя У Францыі існуе армяна-каталіцкая епархія Святога Крыжа з цэнтрам у Парыжы. Пасля Паўночнай Амерыкі Францыя мае самую вялікую колькасць армяна-каталікоў па-за межамі Блізкага Усходу і Усходняй Еўропы. Епархія Святога Крыжа ў Парыжы была заснавана ў 1960 годзе з епіскапам Гарабедам Амадуні ў якасці экзархата. З 1977 года епархіяй кіраваў епіскап Крыкор Габраян (будучы патрыярх Крыкор Бедрос ХХ). У епархіі налічваецца каля 35 000 армяна-каталікоў. Епархія мае шэсць цэркваў. акрамя сабора Святога Крыжа ў Парыжы: у Арнувілі, Ліёне, Марселі, Сен-Шамоне, Сеўры і Валансе. У Сёўры жыве грамада айцоў-мхітарыстаў, а ў Марселі працуе школа пры манастыры армянскіх сясцёр Беззаганнага Зачацця. ### Аргенціна У іміграцыі армян у Аргенціну вылучаюцца 3 пачатковыя хвалі. Паміж 1894 і 1896 гадамі першыя армяна-каталікі пачалі прыбываць у Аргенціну, ратуючыся ад пераследаў і забойстваў, замоўленых турэцкім султанам Абдул-Хамідам II. У перыяд з 1909 па 1913 год наступіла яшчэ адна хваля, выкліканая пераследамі і забойствамі младатуркамі, такімі як Разня ў Аданам ў 1909 годзе. І ў перыяд з 1921 па 1923 год іміграцыя адбылася з-за эвакуацыі армянскага Дома Кілікіі і наступствамі пасля ўтварэння Турэцкай Рэспубліцы. Інтэр’ер армянскай царквы ў Буэнас-Айрэсе, Аргенціна У 1922 годзе ў Аргенціну прыбыў першы армяна-каталіцкі святар з місіянерскай грамады манастыра Бзумар у Ліване, які паведаміў аб прысутнасці армянскіх эмігрантаў-каталікоў. У 1924 годзе армянскі патрыярх і Святы Пасад адправілі святара Яна Хрысціцеля Казэкяна, які пачаў арганізоўваць Армянскую Царкву ў Аргенціне. Казэкян апублікаваў да сваёй смерці ў 1958 годзе армянскі часопіс. 8 лістапада 1942 года арцыбіскуп Буэнас-Айрэса кардынал Сант'яга Луіс Капэлья перадаў часова капліцу Святога Грыгора Нарэкацы Ла-Пас для правядзення армянскіх набажэнств, дзе ў кастрычніку 1971 года пачалося будаўніцтва царквы. У 1954 годзе армянскую суполку наведаў епіскап Кірыл Захрабян.19 лютага 1959 года быў створаны ардынарыят для вернікаў усходняга абраду Аргенціны, уключаючы армян, пакуль 3 ліпеня 1981 года для вернікаў армянскага абраду Лацінскай Амерыкі не быў створаны армянскі Апостальскі экзархат Лацінскай Амерыкі і Мексікі. У 1967 годзе армянскую суполку наведаў епіскап Грыгор Лаекян. У снежні 1969 года Святы Пасад прызначыў армянскага прыхадскога святара Мантэвідэа Паскуаля Тэкеяна армянскім Апостальскім візітатарам для ўсёй Лацінскай Амерыцы. Армянскі Апостальскі экзархат Лацінскай Амерыкі і Мексікі быў створаны Папам Янам Паўлам II 3 ліпеня 1981 года з кафедрай у Буэнас-Айрэсе і з асабістай юрысдыкцыяй над усімі армяна-каталікамі Лацінскай Амерыкі, хоць ён меў толькі прыходы ў Буэнас-Айрэсе, Сан-Паўлу і Мантэвідэа. 18 лютага 1989 года Папа Святы Ян Павел II выдаў булу *«Cum Christifideles ritus Armeni in Republica Argentina»*, вылучыўшы яе з экзархату Лацінскай Амерыкі і Мексікі. Епіскап Вартан Вальдзір Багасян быў прызначаны на ардынарыям епархіі, захаваўшы пасаду Апостальскага экзарха Лацінскай Амерыкі і Мексікі. 4 ліпеня 2018 года Папа Францішак прыняў адстаўку Багасяна з пасады епіскапа епархіі Святога Грыгора Нарэкацы ў Буэнас-Айрэсе і армянскага Апостальскага экзархата ў Лацінскай Амерыцы і Мексіцы і прызначыў епіскапам абедзвюх царкоўных юрысдыкцый іерэя армяна-каталіцкага сабора Найсвяцейшай Дзевы Марыі ў Буэнас-Айрэсе протаіерэя Пабла Лявона Хакімяна. Сёння ў Аргенціне знаходзіцца епархія Святога Грыгора Нарэкацы ў Буэнас-Айрэсе. Епархія сёння мае толькі адзін прыход у саборы Маці Божай у Буэнас-Айрэсе. Епархія налічвае каля 16 350 вернікаў. ### Мексіка, Бразілія і Уругвай Армянская царква ў Сан-Паўлу, Бразілія У Лацінскай Амерыцы па-за межамі Аргенціны таксама дзейнічае Апостальскі экзархат Лацінскай Амерыкі і Максікі, які мае толькі два прыхода: прыход у саборы Святога Грыгора Асветніка ў Сан-Паўлу — для ўсёй Бразіліі і прыход у саборы Маці Божай Бзумарскай ў Мантэвідэа — для ўсяго Уругвая. Апостальскі экзархат быў створаны 3 ліпеня 1981 года Апостальскай Канстытуцыяй *«Armeniorum fidelium»* Папы Яна Паўла II. У той жа дзень быў прызначаны яго першы Апостальскі экзарх, салезіянец Вартан Вальдзір Багасян. Армянская царква Маці Божай Бзумарскай у Мантэвідэа, Уругвай Сёння Апостальскі экзархат налічвае каля 12 000 вернікаў. ### Румынія У Румыніі знаходзіцца Ардынарыят Румыніі распаўсюджвае сваю юрысдыкцыю на вернікаў Армянскай Каталіцкай Царквы, якія пражываюць на тэрыторыі Румыніі, у асноўным у Трансільваніі. Кафедра ардынарыята знаходзіцца ў Герлы, дзе знаходзіцца прыход у саборы Святой Тройцы. У канцы 2016 года ардынарыят меў чатыры прыхода, не гледзячы на тое, што большасць вернікаў жывуць у іншых гарадах Трансільваніі: * Сабор Святой Тройцы, у Герле (жудзец Клуж) * Прыход Найсвяцейшай Багародзіцы, Геаргені (жудзец Харгіта) * Прыход Святой Лізаветы, у Думбрэвені (жудзец Сібіу) * Прыход Святой Тройцы, у Фрумоасе (жудзец Харгіта) Калі ў 1004 годзе туркі-сельджукі акупавалі горад Ані ў Арменіі, некаторыя з яго жыхароў беглі ў Крым, які, у сваю чаргу, быў акупаваны Асманскай Імперыяй у 1475 годзе, у выніку чаго некаторыя армяне эмігравалі ў Малдавію, дзе раней была створана армянская калонія. У 1669 годзе ў Малдавіі адбылося паўстанне, у якое ўмяшалася армянскае насельніцтва, тады асманскія войскі здзейснілі разню. Каля 800 армянскіх сем’яў (3000 чалавек) перасеклі Карпацкія горы і схаваліся ў гарах Трансільваніі. У 1669 годзе Ян Керэмовчч стаў дапаможным архіепіскапам Львова з тытулам епіскапа Малдавіі. У 1672 годзе армяне папрасілі пратэстанцкага трансільванскага князя Міхая I Апафі даць ім права на пражыванне, і ён пагадзіўся, атаксама запрасіў армянскага епіскапа Мінаса Зіліхтара Сучаўскага, які збег ад турэцка-польскай вайны з Асманскай Малдавіі ў Трансільванію. У 1684 годзе армяна-каталіцкі святар Аксендзій Вірзірэска пачаў арганізоўваць суполку ў Трансільваніі і пераканаў епіскапа Мінаса Зіліхтара перайсці ў каталіцтва да архіепархіі Львова Вартана Хунаніяна. Армяне Трансільваніі перайшлі ў каталіцтва, а горад Герла галоўным горадам армяна-каталікоў. Як і Румынская Грэка-Каталіцкая Царква, армяне сталі каталікамі, захаваўшы свой абрад. Пасля смерці Зіліхтара ў 1686 годзе Кангрэгацыя прапаганды Веры 29 мая 1690 года прызначыла Аксендзія Вірзірэска ардынарыем для армянскай місіі ў Трансільваніі, аддзяліўшы яе ад армянскай Львоўскай архіепархіі. 2 кастрычніка 1690 года Папа Аляксандр VIII прызначыў Вірзірэска тытульным тытулярным архіепіскапам і адправіў яго ў Трансільванію, у 1699 годзе ён трапіў пад кантроль Аўстрыйскай Імперыі. Вірзірэска памёр 15 сакавіка 1715 года, і армяна-каталікі апынуліся пад юрысдыкцыяй лацінскіх біскупаў. У 1775 годзе Аўстрыя акупавала Букавіну, дзе было шмат армяна-каталікоў. Падчас уніі Трансільваніі з Румыніяй ў 1918 годзе шмат армян рэгіёну падвергліся мадзьярызацыі. Згодна з умовамі канкардату 1927 года паміж Румыніяй і Святым Пасадам, армяна-каталікі краіны былі прызнаныя незалежнай суполкай. Армянская царква Раства Хрыстова ў Геаргені, Румынія Ардынарыят быў створаны 5 чэрвеня 1930 года булай *«Solemni Conventione»* Папы Пія XI: > *Volumus denique ut fideles Armeni, qui in Romanica dicione morantur, quoad spirituale рэжым sub iurisdictione sint Ordinarii ab Apostolica Sede eligendi, qui eidem immediate subiectus erit et Administrator Apostolicus pro Armenis denominabitur ac in urbe Gherla habitualem sedem habebit* > > Пасля 1948 года, з пачаткам камуністычнага рэжыму, Ардынарыят меў невыразны статус у грамадзянскім праве, паколькі ён больш не прызнаваўся ўладамі; але, з пункту гледжання Каталіцкай Царквы, ардынарыят працягваў існаваць і ўзначальваўся айцом Золтанам Лэнг’елем, Апостальскім адміністратарам з 1939 года. Яго статус змяніўся ў 1964 годзе, калі папскі ўказ даручыў пастырства вернікаў ардынарыяту епіскапу Алба Юліі. Хоць румынскі Дзяржаўны сакратарыят па канфесіях кажа, што ў 1991 годзе ардынарыем быў дадзены арцыбіскупу Алба-Юліі Лаёшу Балінту, папскі штогоднік Святога Пасаду паказвае, што Апостальскім адміністратарам, прызначаным у гэтым годзе ў ардынарыем быў Дзьёрдз Якубіні, тагачасны дапаможны біскуп Алба-Юліі, і што ён захаваў гэты пасад пасля таго, як ён стаў арцыбіскупам Альба-Юліі ў 1994 годзе, агэтае дзеянне Святога Пасаду ў 1991 годзе, якое адбылося пасля падзення камуністычнага рэжыму, было прынята без запыту аю прызнанні румынскім ўрадам. Сёння Ардынарыят Румыніі налічвае каля 630 вернікаў. ### Польшча На тэрыторыі Польскай Рэспублікі знаходзіцца Ардынарыят Польшчы, які адносіцца да ўсіх усходніх каталікоў, акрамя Украінскай Грэка-Каталіцкай Царквы і Каталіцкай Царквы візантыйска-славянскага абраду ў Польшчы. Ардынарыят мае толькі 3 прыхода і ўсі яны армяна-каталіцкія. Каталіцкая царква Святой Тройцы (армянскага абрада) у Глівіцах, Польшча (пабудавана ў 1836—1838 гг.) Кафедра Ардынарыята знаходзіцца ў Варшаве, таму што яго ардынарыем з’яўляецца мітрапаліт Варшаўскі арцыбіскуп Казімеж Ныч. Згодна з наказам ардынарыя Ныча ад 1 снежня 2009 года ардынарыят падзелены на тры тэрытарыяльных прыходаў: * Паўднёвы прыход Святога Грыгора Асветніка ў Свята-Траецкай царкве ў Глівіцах, якая з 1945 года была армяна-каталіцкім дэканатам паўднёвай Польшчы. Яна ўключае ў сябе вернікаў з пастаянным або часовым месцам жыхарства ў лацінскіх епархіях: дыяцэзія Бельска-Жывеца, архідыяцэзія Чэнстаховы, дыяцэзія Глівіцы, архідыяцэзія Катавіцы, архідыяцэзія Кракава, дыяцэзія Лягніцы, архідыяцэзія Лодзі, дыяцэзія Аполе, архідыяцэзія Пшэмысля, дыяцэзія Жэшава, дыяцэзія Сасновеца, дыяцэзія Свідніцы, дыяцэзія Тарнава і архідыяцэзія Вроцлава. * Цэнтральны прыход Святога Грыгора Нарэкацы ў Варшаве. Уключае ў сябе вернікаў з пастаянным або часовым знаходжаннем у лацінскіх епархіях: архідыяцэзія Беластока, дыяцэзія Драгічына, дыяцэзія Элка, архідыяцэзія Гнезна, дыяцэзія Каліша, дыяцэзія Кельцы, архідыяцэзія Любліна, дыяцэзія Ломжы, дыяцэзія Ловіча, дыяцэзія Плоцка, архідыяцэзія Познані, дыяцэзія Радама, дыяцэзія Сандомежа, дыяцэзія Седльцы, архідыяцэзія Варшаўская, дыяцэзія Варшава-Прагі, дыяцэзія Улацлаўка, дыяцэзія Замасць-Любачэва. * Паўночны прыход Святога Пятра і Паўла ў Гданьску. Ён уключае ў сябе вернікаў са сталым або часовым месцам жыхарства ў лацінскіх епархіях: дыяцэзія Быдгашча, дыяцэзія Эльблёнга, архідыяцэзія Гданьска, дыяцэзія Кашаліна-Калабжэга, дыяцэзія Пэльпліна, архідыяцэзія Шчэцін-Камэня, дыяцэзія Торуня, архідыяцэзія Варміі, дыяцэзія Зялёна-Гура—Гажува. Польска-савецкі памежны дагавор уступіў у сілу ў 1946 годзе, па якім Галічына і частка Валыні былі ўключаныя ў склад УССР, а польскае насельніцтва было перададзена Польшчы. Паланізаваныя армяна-каталікі, якія жылі на гэтых тэрыторыях і былі часткай армянскай архіепархіі Львова, перашлі на тэрыторыю Польшчы разам з 8 святарамі. 18 верасня 1981 года быў створаны Ардынарыят Польшчы для грэка- і армяна-каталікоў Папам Янам Паўлам ІІ. 16 студзеня 1991 года ўкраінскія грэка-каталіцкія вернікі былі аддзеленыя ад ардынарыяту, і для іх было створана дзве епархіі. З 2007 года 147 вернікаў візантыйска-славянскага абраду прыходу ў Кастамлотах былі змешчаныя пад юрысдыкцыю лацінскага біскупа Седльцы, Казімежа Гурды. Сёння Ардынарыят налічвае каля 700 вернікаў. ### Грэцыя На тэрыторыі Грэцыі дзейнічае Ардынарыят Грэцыі, пашырае сваю юрысдыкцыю над вернікамі Армянскай Царквы ў Грэцыі. Галоўны горад Ардынарыяту знаходзіцца ў Афінах. На яго тэрыторыі знаходзіцца толькі 2 прыхода: * Прыход Святога Грыгора Асветніка (Афіны) * Прыход Святой Тэрэзы ў капліцы (Пірэй) Ардынарыят быў створаны 21 снежня 1925 года для армяна-каталікоў, якія імігравалі ў Грэцыю падчас Першай Сусветнай Вайны. Агульная колькасць вернікаў Ардынарыяту Грэцыі — каля 200. На пачатак 2021 года, Ардынарыят афіцыйна быў вакантным. Кіраванне --------- ### Патрыярх (канн. 63-77) Як у частцы Каталіцкай Царквы, галавой Армянскай Царквы, акрамя Хрыста з’яўляецца Папа Рымскі. Сваю ўласную іерархію ўзначальвае патрыярх-каталікос Кілікіі (patriarcha-catholicus ciliciæ armeniorum). Рэзідэнцыя патрыярха знаходзіцца ў Бейруце. Патрыярх заўсёды бярэ імя «Бедрос» у гонар першага патрыярха пасля заключэння апошняй уніі Аўрама Бедроса І Ардзівяна. Згодна з кан. 59 § 2-3 ККУЦ, Кілікійскі каталікосат па першынству ідзе пасля Канстанцінопальскага, Антыяхійскага, Александрыйскага і Іерусалімскага патрыярхатаў на ўзроўне Халдэйскага патрыярхату, дзе першынства вылучаецца па старшынству кафедры. Згодна з кан. 63, патрыярх выбіраецца Сінодам епіскапаў патрыяршай Царквы, пасля чаго, згодна з кан. 76 § 2, патрыярх павінен запрасіць Еўхарыстычнага Адзінства з Папай. ### Патрыяршы Сінод (Synodus Ecclesiæ Armeniæ Catholicæ) (канн. 107—113) Патрыяршы Сінод складаецца з епіскапаў, у тым ліку дапаможных, узначальваецца і склікаецца патрыярхам, які павінен прымаць усе важныя рашэнні ў адпаведнасці з ім. Ён рэгулярна збіраецца адзін раз у год. Ва ўсіх патрыяршых Усходніх Каталіцкіх Цэрквах патрыярх можа ўзводзіць, змяняць і скасоўваць епархіі і прызначаць сваіх епіскапаў у адпаведнасці з Патрыяршым Сінодам і пасля кансультацыі са Святым Пасадам. У межах уласнай кананічнай тэрыторыі Царквы патрыярх можа ствараць экзархаты і прызначаць экзархаў, згодна з Патрыяршым Сінодам, але з 22 ліпеня 2020 года Папа Францыск у «Rescriptum ex audientia» вырашыў, што гэтыя рашэнні павінны мець папярэдняе адабрэнне, якое перагледжваецца праз 5 гадоў. 5 епіскапаў прызначаюцца патрыярхам і Патрыяршым Сінодам з зацверджанага Папам спісу, папярэдне складзенага Патрыяршым Сінодам. За межамі ўласнай тэрыторыі патрыярхату армянскі патрыярх-каталікос і сінод маюць юрысдыкцыю толькі ў літургічных пытаннях, а Папа нясе адказнасць за стварэнне епархій і прызначэнне епіскапаў. ### Патрыяршая Курыя (Curia Ecclesiæ Armeniæ Catholicæ) (канн. 114—125) У патрыяршай рэзідэнцыі ў Бейруце знаходзіцца курыя армяна-каталіцкага каталікосату, у якую ўваходзяць пастаянны Сінод, епіскапы, прызначаныя ў курыю (да 3 чалавек), звычайны трыбунал Патрыяршай Царквы, эканом, патрыяршы канцлер, літургічная камісія і іншыя камісіі. Члены курыі прызначаюцца патрыярхам, за выключэннем пастаяннага Сінода, і складаецца з 4 епіскапаў, сярод якіх адзін абіраецца патрыярхам і 3 прызначаюцца Патрыяршым Сінодам на 5 гадоў. Паседжанні курыі звычайна збіраюцца 12 раз у год. Структура --------- Армянская Каталіцкая Царква складаецца з 5 архіепархій, адна з якіх — патрыяршая, 6 епархій, 2 патрыяршых экзархатаў, 3 ардынарыятаў і 1 апостальскага экзархату. ### Епархіі на кананічнай тэрыторыі Кафедра армянскага каталікоса-патрыярха ў Бзумары, Ліван. * Патрыяршая архіепархія Бейрута (Ліван) * Архіепархія Багдада (Ірак) * Архіепархія Халеба (Сірыя) * Архіепархія Стамбула (Турцыя) * Архіепархія Львова (Украіна) * Епархія Ісфахана (Іран) * Епархія Александрыі (Егіпет) * Епархія Каміхліі (Сірыя) ### Місіянерскія юрысдыкцыі * Патрыяршы экзархат Дамаска (Сірыя) * Патрыяршы экзархат Амана і Іерусаліма (Палесціна, Ізраіль, Іарданія) ### Ардынарыяты * Ардынарыят Грэцыі (Грэцыя) * Ардынарыят Румыніі (Румынія) * Ардынарыят Усходняй Еўропы (Арменія, Грузія, Расія, Украіна) * Ардынарыят Польшчы (Польшча) ### Юрысдыкцыі ў дыяспары * Епархія Святога Грыгора Нарэкацы (Аргенціна) * Епархія Найсвяцейшай Дзевы Марыі Нарэг (ЗША, Канада) * Епархія Святога Крыжа ў Парыжы (Францыя) * Апостальскі экзархат Лацінскай Амерыкі і Мексікі (Мексіка, Уругвай, Бразілія) Статыстыка ---------- Паводле даных Annuario Pontificio за 2017 год, Армянская Каталіцкая Царква налічвае 757 726 вернікаў, 100 зарэгістраваных прыходаў, 17 епіскапаў, 46 прэсвітараў, 39 іераманаха, 56 манахаў, 66 манахіню, 11 вечных дыяканы і каля 15 семінарыстаў. Зноскі ------ Спасылкі -------- * Армянская церковь // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. * Арестакес Симаворян, Армянская католическая община России * Арестакес Симаворян, Армяно-католики Турции * Армянская Католическая Церковь в Польши * Армянская католическая церковь в России Архівавана 14 сакавіка 2018. | ⛭Усходнія каталіцкія цэрквы | | --- | | Александрыйская літургічная традыцыя | * Копцкая Каталіцкая Царква * Эрытрэйская Каталіцкая Царква * Эфіопская Каталіцкая Царква | | Заходне-сірыйскі абрад | * Мараніцкая каталіцкая царква * Сірыйская Каталіцкая Царква * Сіра-маланкарская каталіцкая царква | | Усходне-сірыйскі абрад | * Халдзейская каталіцкая царква * Сіра-малабарская каталіцкая царква | | Візантыйскі абрад | * Албанская Грэка-Каталіцкая царква * Беларуская Грэка-Каталіцкая царква * Балгарская каталіцкая царква * Венгерская каталіцкая царква * Грэчаская каталіцкая царква * Італа-албанская каталіцкая царква * Македонская Грэка-Каталіцкая царква * Мелькіцкая каталіцкая царква * Расійская Грэка-Каталіцкая царква * Румынская Грэка-Каталіцкая Царква * Русінская Грэка-Каталіцкая царква * Славацкая Грэка-Каталіцкая царква * Украінская Грэка-Каталіцкая царква * Харвацкая Грэка-Каталіцкая царква | | Армянскі абрад | Армянская Каталіцкая Царква | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Праваслаўная · Universalis | | Нарматыўны кантроль | GND: 4537720-0 · LCCN: n88278441 · VIAF: 190149842022902842462 |

Закарпацкая нізіна ва Украіне **Закарпацкая нізіна** (*Прыцісянская нізіна*; укр.: Закарпатська низовина, Притисяньска низовина) — нізіна на паўднёвым захадзе Украіны ў Закарпацкай вобласці, частка Сярэднедунайскай раўніны, абмежавана з паўночнага ўсходу Вулканічным хрыбтом. Даўжыня 80-90 км, шырыня 22-35 км. Вышыня 102—120 м. У межах Закарпацкай нізіны выдзяляюцца ўзвышаныя Берагаўскія нізкагор’і. У геаструктурных адносінах тэрыторыя ляжыць у межах Закарпацкага прагіна, які характарызуецца развіццём саляна-дыяпіравых структур. З гэтым звязаны саляны пакрыты і голы карст. Маюцца крыніцы лекавых мінеральных вод. Паверхня плоская, спадзістая, слаба нахіленая ад перадгор’яў Усходніх Карпат на паўднёвы захад. Складаецца галоўным чынам з вулканічных парод і маласаў, перакрытых глінамі, галечнікамі і лёсамі. Пераважаюць ландшафты нізкатэрасных слабадрэнаваных раўнін, шматлікія западзіны. Клімат умераны, вільготны, атмасферных ападкаў 620—700 мм у год. Улетку здараюцца моцныя залевы. Зіма мяккая, устойлівае снегавое покрыва фарміруецца рэдка. Нізіна дрэнуецца ракой Цісай і яе прытокамі — Баржавай, Латарыцай, Ужам. Сярод глебаўтваральных парод найбольш пашыраны алювіяльна-дэлювіяльныя сугліністыя і жвірова-пясчаныя адклады. Глебы пераважна буразёмныя (ападзоленыя і аглееныя) і алювіяльныя, месцамі лугава-балотныя і балотныя. Пераўвільготненыя глебы штучна дрэнаваныя. Створаны вадасховішчы і сажалкі. Для барацьбы з паводкамі ўздоўж рэк узведзены дамбы. Закарпацкая нізіна густа заселена. Значная частка тэрыторыі разарана і занята пасевамі збожжавых (пшаніца, кукуруза) і тэхнічных культур (сланечнік, тытунь), а таксама садамі і вінаграднікамі. Месцамі сустракаюцца невялікія гаі дубова-грабавых лясоў, чорнаалешнікі. Спасылкі -------- * *Закарпацкая нізіна (руск.)* — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) · Сучаснай Украіны |

**Се́верус То́біяс Снэйп** (англ.: Severus Tobias Snape *; 9 студзеня 1960 — 2 мая 1998*) — персанаж серыі кніг Дж. К. Роўлінг пра Гары Потэра. Выкладчык зеллеварэння (1981—1996) і абароны ад Цёмных мастацтваў (1996—1997) у школе чарадзейства і чараўніцтва «Хогвартс», дэкан факультэта Слізерын у 1981—1997, дырэктар Хогвартса ў 1997—1998. Пажыральнік Смерці і член Ордэна Фенікса адначасова, падвойны агент. Знешнасць --------- > > Вочы ў яго [Снэйпа] былі чорныя, як у Хагрыда, толькі ў іх не было таго цяпла, якім свяціліся вочы велікана. Вочы Снэйпа былі халоднымі і пустымі і чамусьці нагадвалі цёмныя тунэлі. > «Гары Потэр і філасофскі камень» > > > > > Гэта быў худы чалавек з нездаровага колеру скурай, кручкаватым носам і сальнымі, да плячэй, валасамі. > «Гары Потэр і Тайны пакой» > > > Таксама неаднаразова падкрэсліваецца падабенства Снэйпа ў доўгай чорнай мантыі з велізарным кажаном. Сям’я ----- Паходжанне Снэйпа галоўным чынам стала вядома з яго ўспамінаў. Бацькі Снэйпа — чыстакроўная чараўніца Эйлін Прынц і магл Тобіяс Снэйп. Гэты факт робіць яго паўкроўкай (адсюль і мянушка «Прынц-паўкроўка»), што з’яўляецца вялікай рэдкасцю для Пажыральнікаў смерці, як адзначаецца ў апошняй кнізе. Снэйп правёў сваё ранняе дзяцінства з бацькамі ў маленькім доміку ў Павуковым тупіку. Калі Снэйп быў дзіцем, яго бацькі часта шумна сварыліся. Снэйпу вельмі хацелася пакінуць свой дом, каб адправіцца ў Хогвартс. Да канца апошняга рамана, Гары Потэр праводзіць паралелі паміж сваім дзяцінствам, дзяцінствам Снэйпа і Валдэморта. Валдэморт не ведаў і не любіў сваіх бацькоў. У прытулку няма каму было навучыць яго любові да іншых людзей. Снэйп паважае і, верагодна, любіць сваю маці, якая клапацілася пра яго ў меру сваіх сіл, але ненавідзіць бацьку-тырана. Развіццё выявы ў серыі раманаў ------------------------------ Па меры развіцця сюжэту раманаў чытачы паступова даведваюцца ўсё новыя падрабязнасці пра Снэйпа, яго вобраз становіцца ўсё больш складаным і неадназначным, а яго роля ў сюжэце становіцца важнейшай. Большая частка біяграфіі Снэйпа (дзяцінства, вучоба ў Хогвартсе, а таксама ўзаемаадносіны з Лілі Потэр і Альбусам Дамблдарам) прыводзіцца ў самым канцы серыі раманаў пра Гары Потэра, у 33 главе сёмай кнігі (глава «Гісторыя Прынца»). ### «Гары Потэр і філасофскі камень» Пры першым жа з’яўленні Снэйпа ў кнізе «Гары Потэр і філасофскі камень» Гары адразу пачынае падазраваць яго ў дачыненні да злых спраў з-за яго змрочнай непрыемнай знешнасці і яшчэ больш непрыемнага характару. Гары даведваецца пра школьную легенду пра тое, што Снэйп ведае ўсё пра Цёмную магію і кожны год спрабуе заняць месца выкладчыка абароны ад Цёмных мастацтваў, але дырэктар не давярае яму гэту пасаду. З самага першага ўроку зеллеварэння Северус Снэйп абыходзіцца з грыфіндорцамі, асабліва з Гары Потэрам, рэзка і несправядліва. Да канца першай кнігі ні чытач, ні Гары Потэр не ведаюць прычын яго нянавісці і пастаянных прыдзірак. У выніку расследавання дзеянняў Снэйпа і акалічнасцей, звязаных з Філасофскім каменем, Гары, Рон і Герміёна прыходзяць да, здавалася б, лагічнай высновы, што Снэйп жадае забіць Гары Потэра і выкрасці філасофскі камень. Толькі ў канцы першай кнігі апыняецца, што гэта спрабаваў зрабіць не Снэйп, а Квірынус Квірэл. У гутарцы з Квірэлам высвятляецца, што Снэйп процідзейнічаў Квірэлу і абараняў Гары Потэра. Альбус Дамблдар таксама паведамляе Гары, што ў школе Джэймс Потэр быў ворагам Снэйпа. ### «Гары Потэр і Тайны пакой» Нягледзячы на тое, што Снэйп спрабаваў выратаваць жыццё Потэра, ніякага прымірэння паміж імі не адбываецца. Ужо напачатку другой кнігі Снэйп рэзка адчытвае Гары і Рона за несанкцыянаванае выкарыстанне магіі па-за школай і раіць Мінерве Мак-Гонагал адлічыць іх абодвух з Хогвартса. На працягу 2-6-й кніг Снэйп такі ж грубы і несправядлівы з грыфіндорцамі, асабліва з Гары Потэрам, як і напачатку серыі. Роля Снэйпа ў другой кнізе невялікая, аднак у эпізодзе з яго ўдзелам — у першым і адзіным занятку Дуэльнага клуба — з’яўляецца інфармацыя, важная для развіцця сюжэту серыі. У гэтым эпізодзе Гары ўпершыню вывучае заклінанне «Экспеліярмус», якое абяззбройвае праціўніка. Гэтае заклінанне затым неаднаразова ратавала жыццё і розум самому Гары і яго сябрам. ### «Гары Потэр і вязень Азкабана» У трэцяй кнізе высвятляецца адна з прычын нянавісці Снэйпа да бацькі Гары: Джэймс Потэр і яго сябры (у першую чаргу Сірыус Блэк) цкавалі Снэйпа падчас вучобы ў Хогвартсе. А ў канцы пятага курсу Снэйп ледзь не загінуў, адправіўшыся па савеце Сірыуса ў патаемны ход, які вёў у Віскочучую хаціну, дзе хаваўся пярэварацень Рымус Люпін падчас сваіх ператварэнняў. У той раз Джэймс Потэр выратаваў Снэйпу жыццё, выцягнуўшы яго з тунэля. У канцы трэцяй кнігі Снэйп адмаўляецца верыць у невінаватасць Сірыуса Блэка, спрыяючы яго затрыманню, а таксама выдае, што Люпін — пярэварацень. ### «Гары Потэр і Кубак агню» У чацвёртай кнізе высвятляецца, што Снэйп быў Пажыральнікам смерці, але перайшоў на бок Дамблдара, стаў яго ўкаранёным агентам і быў апраўданы. Аднак прычына, па якой Снэйп адмовіўся служыць Валдэморту, застаецца незразумелай. У канцы кнігі Снэйп кудысьці адпраўляецца па спецыяльным заданні Дамблдара, пры гэтым выглядае ўсхваляваным. Гары лічыць, што Снэйп ізноў пачне шпіёніць. У фільме «Гары Потэр і Кубак агню» Снэйп нават дае падпатыльнікі студэнтам, якія размаўляюць на яго ўроку. ### «Гары Потэр і Ордэн Фенікса» Напачатку пятай кнігі апыняецца, што Гары адгадаў: Снэйп ізноў вярнуўся да Валдэморта па просьбе Дамблдара. Таксама Снэйп апыняецца членам Ордэна Фенікса, ён з’яўляецца на сходах Ордэна і дакладвае пра планы Валдэморта. Пра тое, што? Снэйп дакладвае Валдэморту і наколькі той яму давярае, чытачам не паведамляецца. Сірыус, вымушаны хавацца ў доме сваіх бацькоў, дзе знаходзіцца і штаб Ордэна, не хавае свайго недаверу і нянавісці да Снэйпа, Снэйп ненавідзіць яго не менш. Пасля пранікнення Валдэморта ў свядомасць Гары Потэра, Потэр вымушаны браць урокі аклюменцыі ў Снэйпа. На адным з такіх урокаў, калі Снэйп выходзіць з кабінета, Гары, які раздзіраецца цікаўнасцю, вырашаецца акунуцца ў Вір памяці, куды Снэйп хаваў свае ўспаміны перад пачаткам кожнага ўроку. Пагрузіўшыся туды, ён бачыць вельмі непрыемную сцэну здзекавання свайго бацькі і яго прыяцеляў над Снэйпам: пасля экзаменаў на пятым курсе Джэймс Потэр заклінаннем падняў Снэйпа ў паветра і прапанаваў зняць з яго порткі. Сірыус і Пітэр падтрымлівалі Джэймса, а Люпіну было сорамна за сяброў, але ён не ўмешваўся. Псіхалагічная траўма, нанесеная Снэйпу Джэймсам і Сірыусам «сыходзіла крывёй» да самай смерці. Вярнуўшыся, Снэйп сілком выцягвае Потэра з Віра памяці і выганяе яго. Пасля гэтага Гары не адважваецца больш прыходзіць да Снэйпа на ўрокі аклюменцыі. Гары шакаваны паводзінамі свайго бацькі і Сірыуса і значна лепш, чым раней, разумее прычыны нянавісці Снэйпа да іх. Тым не менш, Гары зноў не можа зразумець, чаму Дамблдар так упэўнены ў вернасці Снэйпа, калі Снэйп з дзяцінства варагаваў з членамі Ордэна. ### «Гары Потэр і Прынц-паўкроўка» Напачатку шостай кнігі Белатрыса вінаваціць Снэйпа ў нявернасці Цёмнаму Лорду: | | | | | --- | --- | --- | | « | — *А якая ад цябе была карысць? — фыркнула Белатрыса. — Якія такія каштоўныя звесткі мы ад цябе атрымалі?* — Я перадаю свае звесткі непасрэдна Цёмнаму Лорду, — сказаў Снэйп. — Калі ён не лічыць патрэбным дзяляцца з вамі… Гары Потэр і Прынц-паўкроўка | » | Пасля гэтага Нарцыса просіць Снэйпа абараніць яе сына Драка, а таксама дапамагчы яму выканаць загад Цёмнага Лорда. І Снэйп, да здзіўлення Белатрысы, згаджаецца на абедзве просьбы і змацоўвае сваю згоду Непарушным Зарокам. Сёлета Снэйп нарэшце становіцца выкладчыкам абароны ад Цёмных мастацтваў. На ўроках ён гаворыць пра цёмную магію з павагай, што вельмі раздражняе Гары. Падазрэнні Гары супраць Снэйпа ўзмацняюцца, калі ён падслухоўвае гутарку Снэйпа з Драка Малфаем. Падчас гутаркі Снэйп просіць Малфая адкрыць яму, у чым заключаецца загад Валдэморта, і абяцае садзейнічанне. Гары паведамляе пра ўсё Дамблдару, які, аднак, заяўляе, што па-ранейшаму давярае Снэйпу. Акрамя таго, Гары даведваецца, што менавіта Снэйп данёс Цёмнаму Лорду інфармацыю пра прароцтва, якое тычыцца Гары. Нянавісць Гары да Снэйпа ад гэтай інфармацыі ўзмацнілася. Пры гэтым Дамблдар сказаў Гары, што перадача прароцтва Валдэморту была, верагодна, самай вялікай памылкай у жыцці Снэйпа. У канцы кнігі Снэйп забівае Дамблдара на вачах у Гары (пасля таго, як гэтага не змог зрабіць Драка Малфай). Гары пераследуе Снэйпа і пазней распавядае пра забойства іншым і вырашае адпомсціць. Снэйп, уцякаючы з Хогвартса, не зрабіў спробы забіць Гары (хоць лёгка абяззброіў яго) ці даставіць да Цёмнага Лорда, нагадваючы і астатнім пажыральнікам смерці, што Валдэморт зоймецца Гары асабіста. Таксама чытачы даведваюцца, што Снэйп нарадзіўся ў сям’і чыстакроўнай чараўніцы Эйлін Прынц і магла Тобіяса Снэйпа, з-за чаго называў сябе Прынцам-паўкроўкам. І менавіта Снэйпу належаў спісаны пазнакамі падручнік, з якога Гары на шостым годзе навучання запазычыў мноства карысных саветаў па зеллеварэнні і заклінаннях, у тым ліку цёмных. ### «Гары Потэр і Дары Смерці» Сёмая кніга зноў пачынаецца са сцэны з удзелам Северуса Снэйпа. На сходзе Пажыральнікаў Смерці Снэйп гаворыць дату, калі Гары будуць перапраўляць з дому яго дзядзькі і цёткі ў бяспечнае месца. Ён спрачаецца наконт гэтага з іншым Пажыральнікам, Якслі, і апыняецца, што Валдэморт больш верыць версіі Снэйпа. Вынікам дакладнай інфармацыі Снэйпа становіцца адначасовы напад шматлікіх Пажыральнікаў на Гары і яго сяброў. Падчас нападу гінуць Грознае Вока Грум і Букля. Пасля захопу ўлады Валдэмортам Снэйп становіцца дырэктарам Хогвартса. Пра гэты Гары, Рон і Герміёна даведваюцца са Штодзённага Прарока. Пасля Ражства, даведаўшыся ад партрэта Фінеаса Найджэлуса Блэка, былога дырэктара Хогвартса, дзе знаходзіцца Гары, Снэйп дасылае свайго патронуса ў Каралеўскі лес Дын, і той паказвае Гары, дзе знаходзіцца неабходны таму Меч Грыфіндора; пры гэтым Потэр не разумее, хто яго дабрадзей. Гэта стварае яшчэ адну загадку апошняй кнігі. Перад бітвай за Хогвартс Снэйпу даводзіцца адбівацца адразу ад трох выкладчыкаў і бегчы са школы. Падчас фінальнай бітвы Валдэморт, памылкова лічучы, што Северус з’яўляецца ўладальнікам Бузінавай палачкі, загадаў забіць яго сваёй змяі Нагайне, каб цалкам выкарыстоўваць сілу палачкі. Перад смерцю Снэйп, якога Гары Потэр па-ранейшаму лічыць здраднікам, паспявае перадаць Потэру свае ўспаміны. Прагледзеўшы ўспаміны, Гары, а разам з ім і чытачы, даведваюцца пра сапраўдныя матывы дзеянняў Снэйпа. Апыняецца, Снэйп з дзяцінства кахаў маці Гары — Лілі. Калі Северусу было каля дзесяці гадоў, ён сустрэў суседскіх дзяўчынак — Лілі і Петунню Эванс — і зразумеў, што Лілі, як і ён, валодае магічнай сілай. Ён стаў апавядаць ёй пра чарадзейны свет і Хогвартс, дзе яны будуць вучыцца. 1 верасня 1971 года яны прыбылі ў Хогвартс, Лілі была размеркавана ў Грыфіндор, а Северус — у Слізерын. У гэты ж дзень пачалася непрымірымая варожасць паміж Снэйпам і грыфіндорцамі Джэймсам Потэрам, Сірыусам Блэкам, Пітэрам Петыгру і Рымусам Люпінам. У старэйшых класах Снэйп стаў членам групы, якая ўключала Эйверы, Мальсібера, Люцыуса Малфая і іншых слізерынцаў, якія пазней сталі Пажыральнікамі смерці. Доўгі час Лілі Эванс захоўвала сяброўскія адносіны са Снэйпам, але яе моцна палохала стаўленне Северуса да магланароджаных студэнтаў, а таксама сяброўства са слізерынцамі, якія цікавіліся Цёмнымі мастацтвамі. Калі Лілі на пятым курсе ўбачыла, як Джэймс і Сірыус падвешваюць Снэйпа дагару нагамі, яна заступілася за яго, аднак Северус абазваў Лілі «бруднакроўкай». Пасля гэтага яна канчаткова парвала з ім, а праз некаторы час пачала сустракацца з Джэймсам Потэрам. Снэйп прыблізна ў гэты ж час далучыўся да Пажыральнікаў Смерці. У 1980 годзе ён падслухаў частку прароцтва Сівілы Трэлоні пра тое, што народзіцца чалавек, які зможа перамагчы Цёмнага Лорда. Ён распавёў пра гэта Валдэморту, а той вырашыў, што гаворка ідзе пра сына Джэймса і Лілі Потэраў. Снэйп прасіў Цёмнага Лорда не забіваць Лілі, але беспаспяхова. Тады Снэйп прыйшоў да Дамблдара і папрасіў *яго* выратаваць Лілі. Наўзамен ён паабяцаў выканаць усё, што Дамблдар загадае. Дамблдар паабяцаў зрабіць усё магчымае, каб абараніць маладую жанчыну і яе сям’ю. З гэтага моманту Северус Снэйп стаў шпіёнам Дамблдара і Валдэморта адначасова, у рэчаіснасці быўшы на баку Дамблдара. Нягледзячы на ўсе свае старанні, Дамблдар не змог абараніць Потэраў. Пасля іх забойства ён пераканаў Снэйпа, што адзіны спосаб загладзіць віну перад Лілі — гэта абараняць яе сына Гары, каб не атрымалася, быццам Лілі загінула дарма. Снэйп пагадзіўся, але прасіў Дамблдара нікому пра гэта не гаварыць. Такім чынам, вернасць памяці Лілі матывавала Снэйпа выконваць загады Дамблдара, падвяргаючыся смяротнай рызыцы з боку як Пажыральнікаў, так і Ордэна Фенікса. Дамблдар жа сам загадзя папрасіў Снэйпа забіць яго, ведаючы, што ў любым выпадку не пражыве больш года. Таксама апыняецца, што на працягу сёмай часткі Снэйп усёткі дапамагаў Гары і яго сябрам. Ужыўшы заклінанне Канфундус да Наземнікуса Флетчэра (члена Ордэна Фенікса), ён унушыў яму ідэю, як можна пераправіць Гары з дому Дурсляў (ідэя складалася ў тым, што шасцёра сяброў Гары вып’юць Пераваротнае зелле і ператворацца ў яго двайнікоў, каб збіць з толку Пажыральнікаў Смерці). Акрамя таго, ён дапамог Гары і Рону здабыць Меч Грыфіндора, неабходны ім для знішчэння хоркруксаў. Апошні факт становіцца зразумелы, калі Гары з успамінаў Снэйпа даведваецца пра магічную форму Патронуса Снэйпа — лань. А менавіта Патронус у выглядзе лані падчас тулянняў Гары Потэра і яго сяброў прыцягнуў увагу Гары і прывёў яго да возера, на дне якога быў схаваны Меч Грыфіндора. У эпілогу паведамляецца, што Гары назваў аднаго з сыноў Альбусам Северусам, а самога Северуса Гары называе адным з самых смелых людзей, якіх ён калі-небудзь ведаў. Такім чынам, Гары ўсёткі перагледзеў сваё стаўленне да Снэйпа, хай і пасля яго смерці. Магічныя навыкі --------------- Прафесар Снэйп — умелы і вопытны чараўнік, гэта прызнае нават сам найвялікшы цёмны маг Лорд Валдэморт. Снэйп віртуозна валодае аклюменцыяй і легіліменцыяй. Умелы дуэлянт. Валодае выдатнай рэакцыяй, здольны вокамгненна адлюстроўваць заклінанні. Майстар зеллеварэння і невербальных заклінанняў. Выдатна валодае цёмнай магіяй. З’яўляецца наймацнейшым Пажыральнікам Смерці пасля Валдэморта. Адзін з нешматлікіх магаў, здольных да непасрэднай левітацыі. Прататып -------- Хутчэй за ўсё, рэальным прататыпам Снэйпа стаў школьны выкладчык хіміі Джон Нетлшып па мянушцы Джала, ад якога ў Роўлінг і яе аднакласнікаў засталіся не самыя прыемныя ўспаміны. Калі Нетлшып даведаўся, што яго звязваюць з вобразам Снэйпа, ён быў вельмі засмучаны. Але пазней заявіў: > > > Снэйп досыць жудасны, але калі мае эксцэнтрычныя паводзіны ў класе спрыялі з’яўленню нейкай часткі гэтых выдатных кніг, гэта вельмі цешыць мяне. > > > > *Арыгінальны тэкст* (англ.)   > > *Snape is pretty horrible, but if my eccentricities in the classroom helped to inspire a small part of these wonderful books, then I am very happy.* > > > > — Джон Нетлшып > > Нетлшып, які цяпер выйшаў на пенсію, успамінае Джаан Роўлінг як ціхую дзяўчынку, якая падавала надзеі. Ён таксама заўважыў: «Яе стаўленне да маіх урокаў больш нагадвала Гары на ўроках Зелляў, чым Герміёну». Таксама на вобраз Снэйпа магла паўплываць Сільвія Морган — суровая дама, якая выкладала ў Роўлінг у пачатковай школе. У першы ж дзень у школе, Роўлінг набрала ў тэсце толькі палову балаў і была перасаджана на месца «для тупых». Неўзабаве здольнасці далі пра сябе знаць, і яе перасадзілі, але, як успамінае Роўлінг: «Гэта павышэнне абыйшлося мне занадта дорага. Місіс Морган вымусіла мяне памяняцца месцамі з маім лепшым сябрам». Паходжанне імя -------------- Імя прафесара Снэйпа запазычана аўтарам у рымскага імператара Септымія Север (лац.: Lucius Septimius Severus), які аднавіў вал Адрыяна ў раёне англійскай вёскі Снэйп[en] у Паўночным Ёркшыры. Назва гэтай вёскі стала прозвішчам прафесара. Зноскі ------ 1. ↑ Найбуйнейшая энцыклапедыя па сусвеце «Гары Потэра»: HP-Lexicon 2. ↑ Камерсант — Улада. «Гары нашага часу» 3. ↑ Half-Blood Prince — The Ultimate Canon Severus Snape Site (англ.)(недаступная спасылка). Half-blood Prince. Архівавана з першакрыніцы 8 снежня 2010. Праверана 18 снежня 2013. 4. 1 2 Mcginty, Stephen. «The J.K. Rowling Story». The Scotsman, June 16, 17, 18, 2003 (англ.) 5. ↑ *Nikita Agarwal, Chitra Agarwal.* Friends And Foes of Harry Potter:Names Decoded. — Texas World Publishing, 2005. — 160 p. — ISBN 159800221X, 9781598002218.. Спасылкі -------- * Snape Character profile на HP-Lexicon (англ.) * Interviews in which Rowling has given information about Snape from accio-quote.org (англ.) | | | | | --- | --- | --- | | Папярэднік**Гарацый Слізнарт** | **Дэкан факультэта Слізерын**1981 — 1997 | Пераемнік**Гарацый Слізнарт** | | Папярэднік**Гарацый Слізнарт** | **Прафесар зеллеварэння**1981—1996 | Пераемнік**Гарацый Слізнарт** | | Папярэднік**Далорэс Амбрыдж** | **Прафесар абароны ад Цёмных мастацтваў**1996—1997 | Пераемнік**Амікус Кэрау** | | Папярэднік**Альбус Дамблдар** | **Дырэктар Хогвартса**1997—1998 | Пераемнік**Мінерва Мак-Гонагал** | | Дырэктары Хогвартса | | --- | | * Арманда Дыпет (????—1956) * Альбус Дамблдор (1956—1996) * Далорэс Амбрыдж (1996) * Альбус Дамблдор (1996—1997) * Северус Снэйп (1997—1998) * Мінерва Макгонагал (1998—????) | | ⛭Чарадзейны свет «Гары Потэра» | | --- | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | ***Філасофскі камень*** ФільмГульняСаўндтрэк | ***Таемная зала*** ФільмГульняСаўндтрэк | ***Вязень Азкабана*** ФільмГульняСаўндтрэк | ***Кубак агню*** ФільмГульняСаўндтрэк | ***Ордэн Фенікса*** ФільмГульняСаўндтрэк | ***Прынц-паўкроўка*** ФільмГульняСаўндтрэк | ***Дары Смерці*** | | Фільм IГульня IСаўндтрэк I | Фільм IIГульня IIСаўндтрэк II | | | Звязаныя кнігі | * Перадгісторыя * Фантастычныя звяры і дзе іх знайсці (фільм * Злачынствы Грындэльвальда * Таямніцы Дамблдора) * Квідыч са старажытнасці да нашых дзён * Казкі барда Бідля | | Асобныя гульні | * Lego Creator: Harry Potter (дылогія) * Lego Гары Потэр: 1-4 гады * Lego Гары Потэр: 5-7 гады * Чэмпіянат свету па квідычы * Урокі магіі * Гары Потэр для Kinect | | Персанажы | * **Гары Потэр** * **Герміёна Грэйнджэр** * **Рон Уізлі** * Альбус Дамблдор * Мінерва Макгонагал * Северус Снэйп * Валдэморт * Рубеус Хагрыд * Драка Малфой * Квірынус Квірэл *Спіс асноўных персанажаў* | | Арганізацыі | * Арганізацыі свету Гары ПотэраХогвартс (Грыфіндор * Слізэрын * Рэйвенкло * Хафлпаф) * Міністэрства магіі * Ордэн Фенікса * Смерцежэры * Армія Дамблдора | | Іншае | * Чарадзейныя прадметы * Чароўныя істоты * Спіс заклінанняў * Магія * Маглы * Лакацыі * Квідыч * Калекцыйная картачная гульня * Канструктар LEGO * Тэматычны парк * Pottermore * Спіс фільмаў * Пародыі на серыю раманаў | | * Дж. К. Роўлінг * Warner Bros. * Bloomsbury * Electronic Arts |

**Сенегал** (фр.: le Sénégal) — дзяржава ў заходняй Афрыцы на ўзбярэжжы Атлантычнага акіяна, на поўдзень ад ракі Сенегал. Мяжуе з Маўрытаніяй на поўначы, з Малі на ўсходзе, з Гвінеяй і Гвінеяй-Бісау на поўдні. Унутры Сенегала размяшчаецца паўанклаў дзяржава Гамбія, якая прасціраецца ад Атлантычнага акіяна ўглыб Сенегала на 300 км. Сталіца і буйнейшы горад — Дакар. Дзяржаўная мова — французская, але яе ўжывае толькі адукаваная меншасць. Арабская мова мае статус нацыянальнай мовы. Нацыянальнае свята — Дзень незалежнасці — 4 красавіка. Дзяржаўны лад ------------- Сенегал — рэспубліка. Дзейнічае Канстытуцыя 2001 года. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт. Заканадаўчая ўлада належыць Нацыянальнаму сходу (120 дэпутатаў) з тэрмінам паўнамоцтваў 5 гадоў. Палова складу парламента выбіраецца паводле прапарцыянальнай сістэмы, палова — паводле мажарытарнай. Выканаўчую ўладу ажыццяўляе ўрад на чале з прэм’ер-міністрам, якога прызначае прэзідэнт. Гісторыя -------- Асноўны артыкул: **Гісторыя Сенегала** Ваяр народа валоф Паселішчы чалавека на тэрыторыі Сенегала вядомы з часоў ніжняга палеаліту. З IX ст. тут жылі народы тукулёр, валоф, фульбэ; тэрыторыя Сенегала ўваходзіла ў склад дзяржаў Гана, Малі, Сангай. У XV ст. з’явіліся еўрапейцы (з 1446 партугальцы, у XVI ст. іх выцеснілі галандцы), якія гандлявалі рабамі. У XVII ст. Сенегал каланізаваны французамі (у 1659 заснаваны горад Сен-Луі). Да 1854 года абвешчаны французскай калоніяй, але цалкам заваяваны французамі ў 1879—1890 гадах. Эканамічным цэнтрам калоніі быў горад Дакар (заснаваны ў 1857). У 1848—1851 і з 1871 года краіна мела сваіх дэпутатаў у Нацыянальным сходзе Францыі (уласна афрыканцаў з 1914). У французскіх каланіяльных войсках у Афрыцы служылі сенегальскія стралкі. З 1895 года Сенегал — частка Французскай Заходняй Афрыкі. У 2-ю сусветную вайну да 1943 года пад уладай французскага прагерманскага ўрада Вішы, потым адна з апорных баз антыгітлераўскай Змагарнай Францыі. У 1946 годзе Сенегал атрымаў статус заморскай тэрыторыі Францыі, у 1957 — унутраную аўтаномію. Вядучай палітычнай сілай краіны з 1958 года быў Прагрэсіўны саюз Сенегала (ПСС). З 1958 года Сенегал аўтаномная рэспубліка ў складзе французскай Супольнасці. У 1959 годзе аб’яднаўся з Французскім Суданам у Федэрацыю Малі (з 20 чэрвеня 1960 года незалежная, 20 жніўня 1960 года распалася). 5 верасня 1960 года Сенегал стаў незалежнай рэспублікай на чале з прэзідэнтам Л. С. Сенгорам (генеральны сакратар ПСС). Пасля адхілення ад улады апазіцыйна настроенага кіраўніка ўрада М. Дыя (у 1962—1974 зняволены) Сенгор адначасова быў і прэм’ер-міністрам краіны (1962—1970). У дзяржаве будаваўся «дэмакратычны афрыканскі сацыялізм» (спробы сумясціць афрыканскія традыцыі і каштоўнасці індустрыяльнага грамадства). З 1966 года існаваў аднапартыйна рэжым ПСС (з 1976 называецца Сацыялістычная партыя), які ў знешняй палітыцы арыентаваўся на Францыю. У 1974 годзе дазволена дзейнасць іншых партый, у тым ліку Дэмакратычная партыя Сенегала (генеральны сакратар А. Вад). Пры пераемніку Сенгора А. Дыуфу (з 1983 прэзідэнт, у 1983—1991 адначасова і прэм’ер-міністр Сенегала) у краіне паглыбіліся палітычныя і сацыяльна-эканамічныя пераўтварэнні, палепшаны адносіны з Анголай і Эфіопіяй. У 1982—1989 гадах Сенегал разам з Гамбіяй утвараў канфедэрацыю Сенегамбія. У 1988 годзе адбыліся міжэтнічныя хваляванні на памежжы Сенегала і Маўрытаніі, з 1990 года ўнутры краіны ўзнік канфлікт вакол пытання незалежнасці паўднёвай правінцыі Казаманс. У сакавіку 2000 года прэзідэнтам Сенегала выбраны А. Вад. Геаграфія --------- Нацыянальны парк Джудж Дзяржава Сенегал знаходзіцца ў Заходняй Афрыцы. Абмываецца водамі Атлантычнага акіяна. Плошча: агульная — 196 190 кв. км. Даўжыня берагавой лініі — 531 км. Найвышэйшая вяршыня Сенегала — 581 м. Ландшафт у асноўным раўнінны-саванны з невялікім уздымам на поўдні. Клімат субэкватарыяльны. Сярэднія тэмпературы: каля 23 °C у студзені і 28 °C у ліпені. Найбольшыя рэкі Сенегал, Гамбія (вярхоўі), Салум і Казаманс. Тут знаходзіцца самы заходні пункт Афрыкі — паўвостраў Зялёны мыс. Нацыянальны парк Ніякола-Коба, Джудж (уключаны ЮНЕСКА ў спіс Сусветнай спадчыны). З карысных выкапняў найбольшае значэнне маюць фасфарыты. Ёсць жалезная руда, пяскі з ільменітам, рутылам і цырконам. Эканоміка --------- Эканоміка краіны не развітая. Каля 70 % працаздольнага насельніцтва занята ў сельскай гаспадарцы. Асноўнымі сельскагаспадарчымі культурамі зяўляюцца: цукровы трыснёг, бавоўна, рыс. Насельніцтва ------------ Насельніцтва краіны налічвае каля 11 млн чалавек. 20 этнічных груп, з якіх валоф — 43 % насельніцтва, фульбэ — 23 %, сэрэра — 15 %, еўрапейцы (у асноўным французы і ліванцы) — каля 10 %. Валоф засяляюць цэнтральную частку краіны, на поўнач і ўсход ад Дакара і тэрыторыі ўздоўж узбярэжжа. 70 % насельніцтва жыве ў сельскай мясцовасці. Мусульмане — каля 94 % насельніцтва, хрысціяне (пераважна каталікі) — 5, мясцовыя вераванні — 1 %. Гл. таксама ----------- * Горад Луга Літаратура ---------- * Сенегал // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 326—328. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сенегал | ⛭Сенегал паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Сенегал»** | | Сцяг Афрыканскага саюза Афрыканскі Саюз | | --- | | * Алжыр * Ангола * Батсвана * Бенін * Буркіна-Фасо * Бурундзі * Габон * Гамбія * Гана * Гвінея\* * Гвінея-Бісау * Джыбуці * Дэмакратычная Рэспубліка Конга * Егіпет * Замбія * Зімбабвэ * Каба-Вердэ * Камерун * Каморскія Астравы * Кенія * Кот-д’Івуар * Лесота * Ліберыя * Лівія * Мадагаскар * Мазамбік * Малаві * Малі\* * Маўрыкій * Маўрытанія * Намібія * Нігер * Нігерыя * Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка * Паўднёвы Судан * Руанда * Рэспубліка Конга * Самалі * Сан-Тамэ і Прынсіпі * САДР * Сейшэльскія Астравы * Сенегал * Судан * Сьера-Леонэ * Танзанія * Тога * Туніс * Уганда * Цэнтральнаафрыканская Рэспубліка * Чад * Экватарыяльная Гвінея * Эрытрэя * Эсваціні * Эфіопія | | \* Членства прыпынена | | Франкафонія | | --- | | * Албанія * Андора * Арменія * Бельгія + Французская супольнасць Бельгіі * Бенін * Балгарыя * Буркіна-Фасо * Бурундзі * Вануату * В’етнам * Габон * Гаіці * Гана1 * Гвінея * Гвінея-Бісау * Грэцыя * Джыбуці * Дамініка * Егіпет * Каба-Вердэ * Камбоджа * Камерун * Канада + Нью-Брансуік + Квебек * Кіпр1 * Каморы * Дэмакратычная Рэспубліка Конга * Рэспубліка Конга * Кот-д’Івуар * Лаос * Ліван * Люксембург * Маўрыкій * Маўрытанія * Мадагаскар * Малі * Марока * Малдова * Манака * Нігер * Паўночная Македонія * Руанда * Румынія * Сан-Тамэ і Прынсіпі * Сейшэльскія Астравы * Сенегал * Сент-Люсія * Тога * Туніс * Францыя + Французская Гвіяна + Гвадэлупа + Марцініка + Сен-П’ер і Мікелон * Цэнтральнаафрыканская Рэспубліка * Чад * Швейцарыя * Экватарыяльная Гвінея | Сцяг Франкафоніі | | 1Асацыяваны член | | Арганізацыя ісламскага супрацоўніцтва | | --- | | * ААЭ * Азербайджан * Албанія * Алжыр * Аман * Афганістан * Бангладэш * Бахрэйн * Бенін * Бруней * Буркіна-Фасо * Габон * Гамбія * Гаяна * Гвінея * Гвінея-Бісау * Джыбуці * Егіпет * Емен * Іарданія * ✯ Інданезія * Ірак * Іран * Казахстан * Камерун * Каморы * Катар * Кот-д’Івуар * Кувейт * Кыргызстан * Ліван * Лівія * Мазамбік * Малайзія * Малі * Мальдывы * Марока * Маўрытанія * Нігер * Нігерыя * Пакістан * Палесціна * Самалі * Саудаўская Аравія * Сенегал * Сірыя * Судан * Сурынам * Сьера-Леонэ * Таджыкістан * Тога * Туніс * Туркменістан * Турцыя * Уганда * Узбекістан * Чад Дзяржавы-назіральнікі Боснія і Герцагавіна Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка Расія Тайланд Мусульманскія арганізацыі і абшчыны — назіральнікі Нацыянальна-вызваленчы фронт маро Паўночны Кіпр Міжнародныя арганізацыі — назіральнікі Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва Арганізацыя Аб’яднаных Нацый Афрыканскі саюз Ліга арабскіх дзяржаў Рух недалучэння | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Treccani · Universalis · Швейцарскі гістарычны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX451067 · BNF: 152904005, 11933259d, 11865524h · GND: 4054529-5 · ISNI: 0000 0004 0458 2116 · LCCN: n79007506 · NDL: 00570654 · NKC: ge130779 · SUDOC: 026400758 · VIAF: 128920607 | |

**Ту-16** (выраб "Н", па кадыфікацыі НАТА: **Badger** — *«Барсук»*) — савецкі цяжкі двухматорны рэактыўны шматмэтавы самалёт. Выпускаўся ў розных мадыфікацыях, уключаючы бамбардзіроўшчык, ракетаносны варыянт, самалёт-запраўшчык, самалёт РЭБ і іншыя. Серыйна выпускаўся з 1953 па 1963 год трыма авіяцыйнымі заводамі. Складаўся на ўзбраенні СССР, Расіі і дзяржаў СНД на працягу каля 50 гадоў. Таксама эксплутаваўся Егіптам, Іракам, Сірыяй і Інданезіяй. Вырабляўся пад назвай Xian H-6 у КНР. За час вытворчасці было выраблена больш за паўтары тысячы самалётаў Ту-16. Носьбіт ядзернай зброі. 1. ↑ Designations of Soviet and Russian Military Aircraft and Missiles **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 29 ліпеня 2017. Праверана 28 лютага 2011.

У гэтага тапоніма ёсць і іншыя значэнні, гл. Уборкі. **Уборкі** або **Боркі** — былое паселішча на тэрыторыі Бярэзінскага раёна. Шляхецкая ваколіца, адно з уладанняў Гараўскіх герба «Кораб». На пачатку XIX ст. у Ігуменскім павеце, разам з суседнімі ваколіцамі Астроўкі і Наборкі належала як спадчына Францішку Гараўскаму (пам. 1832). Затым уладанне сына Францішка — Гілярыя, бацькі мастакоў Апалінарыя, Іпаліта і Гілярыя Гараўскіх. Станам на 1926 год у складзе Бярэзінскага раёна Барысаўскай акругі БССР. Ліквідавана пасля 1926 года. Цяпер урочышча Уборкі. Вядомыя асобы ------------- * Гілярый Гіляравіч Гараўскі (1847 — пасля 1875) — мастак-акварэліст. Літаратура ---------- * Гербоўнік беларускай шляхты. Т. 4, 2016. — С. 136, 189, 192, 206—210.

Тапаграфічная карта Паўночнай Македоніі Паўночная Македонія размешчана на Балканскім паўвостраве на паўднёвым усходзе Еўропы. Каардынаты: 41°50’ паўночнай шыраты, 22°00’ усходняй даўгаты. Геаграфічная вобласць Македонія падзеленая цяпер паміж трыма краінамі — яе паўднёвая частка, амаль палова ўсёй тэрыторыі, Эгейская Македонія, уваходзіць у склад Грэцыі; усходнія землі — Пірынская Македонія — прыналежаць Балгарыі, а Паўночная Македонія раскінулася на поўначы і захадзе, у даліне ракі Вардар. Паўночная Македонія займае парадку 35,8 % плошчы гістарычнай Македоніі (52,4 % знаходзіцца на тэрыторыі сучаснай Грэцыі). Яе агульная плошча — 25 333 км2. Агульная працягласць мяжы — 748 км, працягласць межаў з Албаніяй — 151 км, Балгарыяй — 148 км, Грэцыяй — 228 км, Сербіяй — 221 км. Рэльеф ------ На большай частцы тэрыторыі размяшчаюцца хрыбты сярэдневысокіх горных сістэм Скопска Чорная Гара, Пінд (вышэйшая кропка — г. Кораб (2753 м) і Пірын, падзеленых шырокімі межгорнымі катлаванамі. Адзін ад іншага горныя хрыбты адлучаюць даліны рэк Вардар і Струміца, якія працякаюць праз усю краіну. На паўднёвым захадзе размешчаныя часткова належныя Македоніі буйныя азёры Ахрыдскае і Прэспа, а на паўднёвым усходзе — буйнае Дойранскае возера. Рэгіён сейсмічна актыўны, землетрасенні даволі моцныя. У выніку апошняга, якое адбылося ў 1963, быў моцна разбураны горад Скоп’е. Гарады ------ Сталіцай рэспублікі і самым буйным яе горадам з'яўляецца Скоп’е (насельніцтва 600 тыс.). Іншыя буйныя гарады — Бітала, Куманава, Прылеп і Цетава (насельніцтва 50 — 100 тыс.). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Геаграфія Паўночнай Македоніі | ⛭Паўночная Македонія паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Паўночная Македонія»** | | ⛭Краіны Еўропы: Геаграфія | | --- | | * Азербайджан¹ * Албанія * Андора * Аўстрыя * Балгарыя * Беларусь * Бельгія * Боснія і Герцагавіна * Ватыкан * Венгрыя * Вялікабрытанія * Германія * Грузія * Грэцыя * Данія * Ірландыя * Ісландыя * Іспанія * Італія * Казахстан² * Кіпр¹ * Латвія * Літва * Ліхтэнштэйн * Люксембург * Малдова * Мальта * Манака * Нарвегія * Нідэрланды * Партугалія * Паўночная Македонія * Польшча * Расія² * Румынія * Сан-Марына * Сербія * Славакія * Славенія * Турцыя² * Украіна * Фінляндыя * Францыя * Харватыя * Чарнагорыя * Чэхія * Швейцарыя * Швецыя * Эстонія | | Залежныя тэрыторыі | | * Азорскія астравы * Аландскія астравы * Гернсі * Гібралтар * Джэрсі * Востраў Мэн * Фарэрскія астравы * Шпіцберген * Ян-Маен | | Непрызнаныя і часткова прызнаныя дзяржавы | | * Абхазія¹ * Косава * Паўднёвая Асеція¹ * Прыднястроўе | | ¹ Часткова або цалкам у Азіі, у залежнасці ад праведзенай мяжы (en) ² У асноўным у Азіі |

**Лу́цый Дамі́цый Аўрэлія́н** (лац.: Lucius Domitius Aurelianus), больш вядомы як **Аўрэлія́н** — рымскі імператар у 270—275 гадах. Аўрэліян быў другім з некалькіх «салдацкіх імператараў» (першым быў Клаўдзій II), якія вельмі паспяхова кіравалі і здолелі ўмацаваць Рымскую імперыю. У гады кіравання Аўрэліяна імперыя была ўз’яднана: мяцежныя Гальская імперыя і Пальмірскае царства былі зноў далучаны да Рыма, а прыгранічныя варварскія плямёны былі пераможаны. Яго поспехі шмат у чым спрыялі завяршэнню крызісу III стагоддзя і стабілізацыі дзяржавы. Аўрэліян насіў наступныя пераможныя тытулы: «Германскі Найвялікшы» — з 270 або 271 года, «Гоцкі Найвялікшы» — з 271 года, «Парфянскі Найвялікшы», «Карпійскі Найвялікшы» і «Дакійскі Найвялікшы» — з 271 або 272 года, «Брытанскі Найвялікшы» і «Сармацкі Найвялікшы» (час дакладна не вядомы), «Пальмірскі Найвялікшы» — з 274 года, «Бацька Айчыны» і «Рэстаўратар імперыі і Усходу» — з 274 года. Уладу трыбуна атрымліваў шэсць разоў (у 270 годзе — двойчы, затым штогод 10 снежня), з 270 года — вялікі пантыфік. Консул 271, 274, 275 гадоў. Ранняе жыццё і кар’ера ---------------------- Аўрэліян нарадзіўся 9 верасня 214 года ў сям’і земляроба, які арандаваў землі ў сенатара Аўрэлія. Меркаванні антычных аўтараў адносна месца нараджэння Аўрэліяна разыходзяцца: Еўтропій сцвярджае, што ён нарадзіўся ў Дакіі Прыбярэжнай, якая ў той час называлася Верхняя Мезія; аўтар біяграфіі Аўрэліяна ў «Гісторыі Аўгустаў» — у Сірміі. «Гісторыя Аўгустаў» таксама распавядае, што былі знакі, якія прадказвалі, што Аўрэліян стане імператарам. Стаўшы рымскім грамадзянінам, Аўрэліян змяніў лад жыцця земляроба на лад жыцця легіянера. Ён паспяхова служыў у рымскай арміі. Адважны і рашучы, Аўрэліян рана звярнуў на сябе ўвагу камандзіраў, якія прадказвалі яму ўдалую ваенную кар’еру. Ён быў трыбунам шостага Гальскага легіёна  (італ.) (бел. і ўдзельнічаў у кампаніі супраць франкаў на Рэйне, затым паслом у Персіі. На думку Леона Хома, да службы ў Галіі, Аўрэліян быў цэнтурыёнам кагорты падчас кіравання Гардзіяна III. Пры Валерыяне Аўрэліян, імаверна, прызначаўся консулам-суфектам (хоць яго консульства нідзе не зарэгістравана, акрамя «Гісторыі Аўгустаў»). Падчас кіравання імператара Галіена Аўрэліян стаў начальнікам атрада кавалерыі. Даведаўшыся пра ўварванне готаў у Грэцыю, Галіен рушыў супраць іх з арміяй, у лік камандзіраў якой, хутчэй за ўсё, уваходзіў Аўрэліян. Аднак падчас гэтага паходу адзін з палкаводцаў імператара, Аўрэол, паўстаў і заняў крэпасць Медыялан. Таму Галіен быў вымушаны аблажыць крэпасць; у тым жа годзе падчас аблогі Медыялана ён быў забіты змоўшчыкамі. Паводле адной з крыніц, Аўрэліян браў удзел у змове супраць Галіена. Ён падтрымаў новага імператара Клаўдзія II, які таксама, хутчэй за ўсё, удзельнічаў у змове. Пры Клаўдзіі II Аўрэліян узышоў на вяршыню ваеннай кар’еры. Калі пачалася вайна з готамі, пад яго камандаваннем аказалася ўся рымская кавалерыя. Аўрэліян стаў правай рукой імператара Клаўдзія. Яго кавалерыя сыграла вырашальную ролю ў бітве пры Нішы. Готы пацярпелі паражэнне ў гэтай вайне, а Аўрэліян заслужыў славу выдатнага палкаводца. Ён не раз праводзіў самастойныя ваенныя аперацыі супраць варвараў на Балканах, якія заканчваліся перамогай рымлян. ### Узыходжанне на прастол У 270 годзе Клаўдзій сканаў ад чумы, і яго брат Квінціл захапіў уладу пры падтрымцы рымскага сената. Што характэрна для таго часу, армія адмовілася прызнаць новага імператара, лічачы за лепшае, каб імператарам стаў адзін з военачальнікаў. Аўрэліян быў абвешчаны імператарам у маі ці верасні 270 года панонскімі легіёнамі і адправіўся ў паход супраць Квінціла. Квінціл, даведаўшыся аб абвяшчэнні імператарам Аўрэліяна, спачатку хацеў быў змагацца з ім за ўладу, але ўбачыўшы, што салдаты не маюць намеру яго падтрымліваць, разрэзаў сабе вены. Пазней сталі сцвярджаць, што Клаўдзій перад смерцю прызначыў сваім спадчыннікам Аўрэліяна, але, хутчэй за ўсё, гэта ўсё было прыдумана для таго, каб паказаць законнасць узыходжання Аўрэліяна на прастол. Перад новым імператарам паўстала няпростая задача — аб’яднаць Рымскую імперыю і вярнуць ёй былую веліч. Знешнасць і асабістыя якасці ---------------------------- Найбольш поўнае апісанне Аўрэліяна пакінуў аўтар «Гісторыі Аўгустаў»: > *«…Аўрэліян меў прывабную знешнасць, адрозніваўся мужнай прыгажосцю; ён быў даволі высокага росту, меў вельмі вялікай цялеснай сілы, адчуваў пэўную цягу да віна і ежы, але рэдка паддаваўся любоўнай цязе. Ён быў бязмерна строгі, падтрымліваў асабліва строгую дысцыпліну, любіў агаляць меч…»* > > Еўтропій гаворыць, што Аўрэліян *«муж у ваеннай справе вельмі ўмелы, але няўстрыманы і схільны да жорсткасці»*. Аўрэлій Віктар называе Аўрэліяна строгім і непадкупным. На скульптурных выявах Аўрэліян паказаны як тыповы военачальнік таго часу з коратка пастрыжанымі валасамі, груба выгаленымі шчокамі і невялікай барадой. Кіраванне --------- У 248 годзе імператар Філіп Араб адсвяткаваў тысячагоддзе Рыма з вялікім размахам, даказваючы, што імперыя ўсё яшчэ вельмі магутная. Аднак на самай справе становішча было не з лепшых. У наступныя гады імперыі прыйшлося сутыкнуцца з велізарным ціскам з боку знешніх ворагаў, і ў той жа час ёй пагражала небяспека грамадзянскіх войн. Ад гэтага пацярпела рымская эканоміка, прыйшлі ў заняпад сельская гаспадарка і гандаль. Акрамя гэтага, эпідэмія чумы забрала шматлікія жыцці, тым самым аслабіўшы Рым; паменшылася колькасць працоўнай сілы. У выніку імперыя не змагла вытрымаць удар уздужалай Персіі, і ў 260 годзе імператар Валерыян быў узяты ў палон. Усходнія правінцыі знайшлі сваіх заступнікаў у асобе кіраўнікоў горада Пальміры ў Сірыі, чыя аўтаномія перарасла ва ўтварэнне Пальмірскага царства. Заходнія правінцыі ўтварылі аўтаномную дзяржаву ў межах Рымскай імперыі, якая зараз вядома як Гальская імперыя. У Рыме імператар быў заняты ўнутранымі пагрозамі і абаронай Італіі і Балкан. З усімі гэтымі праблемамі і прыйшлося сутыкнуцца Аўрэліяну. ### Аднаўленне імперыі Выява Аўрэліяна на антанініяне #### Канфлікт з вандаламі Першыя дзеянні новага імператара былі накіраваны на ўмацаванне сваіх пазіцый на пакінутых рымскіх тэрыторыях. Амаль адразу напачатку яго кіравання вялікі атрад вандалаў перасек Дунай і ўварваўся ў Панонію каля Аквінкума. Даведаўшыся пра гэта, Аўрэліян рушыў са сваёй арміяй да Аквілеі, дзе прыступіў да падрыхтоўкі войска да паходу. Пасля гэтага рымляне перайшлі з Італіі ў Панонію, куды яны прыбылі ў канцы 270 года. Сваёй базай Аўрэліян абраў Сісцый. Тады ён уступіў у сваё першае консульства. У той час вандалы рабавалі рымскія паселішчы з-за недахопу правіянту, таму Аўрэліян загадаў *«схаваць харчаванне, скаціну і ўсё каштоўнае ад ворагаў у гарадах»*. У Паноніі адбылася бітва паміж рымскай арміяй і войскамі вандалаў, у якой рымляне атрымалі перамогу. На наступны дзень варвары даслалі паслоў прасіць міру. Аўрэліян загадаў даць ім харчаванне пры ўмове, што яны вылучаць для рымскай конніцы дзве тысячы вершнікаў, і адпусціў іх за Дунай. #### Паражэнне алеманаў, маркаманаў, ютунгаў Пасля гэтага ютунгі  (англ.) (бел. разрабаваўшы Норык, перасеклі Альпы і рушылі ў Італію. Магчыма, да іх далучыліся маркаманы і алеманы. Выйшаўшы на раўніну ракі По, яны занялі Плацэнтыю і рушылі ў Павію. Аўрэліян, які знаходзіўся ў Паноніі і кантраляваў вандалаў, хутка вярнуўся ў Італію, але яго армія, якая стамілася ад працяглага пераходу, патрапіла ў засаду каля Плацэнтыі і была разбіта. Калі вестка пра разгром дасягнула Рыма, яна выклікала вялікі страх перад прыходам варвараў, бо часцей за ўсё баі са знешнімі ворагамі вяліся ўдалечыні ад сталіцы. Аднак Аўрэліян, хутка сабраўшы армію, напаў на лагер алеманаў ля ракі Метаўр, непадалёк ад Капальні Фартуны, і разграміў іх; многа варвараў патанула ў рацэ. Алеманы, маркаманы і ютунгі пачалі прасіць міру. Аўрэліян прыняў іх прапанову, і варвары павярнулі назад, адыходзячы па той жа дарозе, якой прыйшлі. Ля Тыцына Аўрэліян уладзіў ім засаду, і падчас бітвы ўсе варвары былі знішчаны. Імператар вярнуўся ў Рым, дзе атрымаў тытул «Германскі Найвялікшы». Тым не менш, пагроза з боку германскіх плямён заставалася высокай, і Аўрэліян вырашыў абнесці Рым магутнай сцяной, якая вядомая як сцяна Аўрэліяна. Прыкладна ў той жа час былі адноўлены тэрмы Каракалы і пабудаваны новыя казармы для прэтарыянцаў. На Свяшчэннай дарозе была ўзведзена статуя Меркурыя, а ў Осціі — пабудаваны новы форум. #### Паўстанні 271 года Сцяна Аўрэліяна Уварванні варвараў прывялі да некалькіх паўстанняў. У Далмацыі паўстаў Септымій, але неўзабаве ён быў забіты ўласнымі салдатамі. У той жа час нейкі Урбан абвясціў сябе імператарам; ёсць, аднак, меркаванне, што гэты ўзурпатар быў выдуманы. Каля 271 года ў Галіі паўставаў нейкі Даміцыян II. Ён вядомы па некалькіх манетах. Магчыма, ён быў колішнім военачальнікам Галіена. Самым значным было паўстанне Феліцысіма, начальніка фіска, у абавязкі якога ўваходзіла таксама кіраванне дзяржаўнай казной. Ён падбухторваў рабочых манетных двароў псаваць манету, аднак неўзабаве яго зман быў раскрыты. Феліцысім падняў паўстанне і замкнуўся на Цэлійскім узгорку. Мяцеж быў задушаны з вялікай цяжкасцю; па словах Аўрэлія Віктара, сем тысяч салдат былі забіты падчас гэтага паўстання. Сам Феліцысім загінуў. У выніку былі пакараны некалькі сенатараў і вершнікаў. Няма ніякіх звестак, што Феліцысім спрабаваў абвясціць сябе імператарам. Паводле Аўрэлія Віктара, Феліцысім паўстаў у 274 годзе пасля падзення Гальскай імперыі, але калі верыць астатнім крыніцам, гэта адбылося ў 271 годзе. У «Вытрымках пра жыццё і норавы рымскіх імператараў» сцвярджаецца, што паўстанне Феліцысіма адбылося пасля мецяжу Септымія 271 года. Таму апошняя дата лічыцца больш прымальнай . #### Вайна з готамі Готы па-ранейшаму ўяўлялі сур’ёзную пагрозу для рымлян. Пакуль Аўрэліян быў заняты вайной у Італіі, яны нападалі на Фракію, Дакію і Мезію. Спыніўшы ваенныя дзеянні ў Італіі, Аўрэліян адразу ж адправіўся на вайну з готамі. Яму ўдалося перамагчы іх і выгнаць на поўнач ад Дуная. Імператарская армія пераследвала готаў і нанесла ім цяжкія страты. У гэтай вайне загінуў гоцкі правадыр Канабад. За гэту перамогу Аўрэліян атрымаў два тытула — «Дакскі Найвялікшы» і «Гоцкі Найвялікшы». Затым Аўрэліян загадаў перавесці ўсе пакінутыя войскі і насельніцтва з Дакіі за Дунай. У яго было два варыянты: вярнуць правінцыю цалкам і аднавіць сістэму абароны часоў Траяна, або пакінуць вобласць і ўстанавіць мяжу па Дунаю. Але ён вырашыў адмовіцца ад правінцыі Дакія, бо яна занадта часта падвяргалася наездам варвараў з-за невялікай колькасці рымскіх гарнізонаў (частка якіх была выведзена пры Галіене) і дорага абыходзілася казне. Таму Аўрэліян разважліва адсунуў мяжу імперыі да ракі і перасяліў жыхароў (нашчадкаў рымскіх перасяленцаў і раманізаваных жыхароў) на правы бераг Дуная, дзе ва ўсходняй частцы тэрыторыі Верхняй і Ніжняй Мезіі, Фракіі і старажытнай Дарданіі заснаваў дзве новыя правінцыі, названыя (у гонар Дакіі) Дакіяй Прыбярэжнай і Дакіяй Унутранай  (англ.) (бел. а таксама заснаваў новы манетны двор у Сердзіцы. Аднак не ўсе жыхары пагадзіліся з’ехаць з наседжаных месцаў. Такім чынам, Дакія была пакінута рымлянамі праз 170 гадоў пасля заваявання Траянам. #### Першая вайна з Пальмірскім царствам Рымская імперыя ў 271 годзе. Жоўтым колерам паказана Пальмірская імперыя, чырвоным — Рымская імперыя, зялёным — Гальская імперыя У 271 годзе Аўрэліян звярнуў сваю ўвагу на страчаныя ўсходнія правінцыі, якія аб’ядналіся ў так званае Пальмірскае царства, якім кіравала царыца Зенобія. Спачатку яна прызнавала Аўрэліяна імператарам, але потым вырашыла канчаткова вызваліцца ад рымскай улады і абвясціла свайго сына Вабалата царом і імператарам Рыма (лац.: rex et imperator). Спачатку Аўрэліян даручыў будучаму імператару Пробу адваяванне Егіпта. Да восені 271 года Проб паспяхова справіўся са сваёй задачай. Пасля гэтага імператар сабраў 200-тысячную армію, якая складалася з далмаційцаў, маўрытанскай кавалерыі і легіянераў. Спецыяльна для гэтай кампаніі былі створаны два легіёны: Legio I Illyricorum і Legio IV Martia. Паход на Пальмірскае царства меў дзве мэты: па-першае, рымлянам трэба было вярнуць Малую Азію, Сірыю і Антыёхію; па-другое, пагрозу з боку Пальмірскага царства трэба было цалкам ліквідаваць. Вясною 272 года Аўрэліян з войскам перасек Басфор і прыбыў у Халкедон. Віфінія і Галатыя перайшлі да рымлян без усякага супраціўлення. Але калі Аўрэліян падышоў да Тыяны  (англ.) (бел. жыхары зачынілі перад ім вароты. Імператар загадаў пачаць аблогу, сказаўшы: *«Сабакі жывой не пакіну ў гэтым горадзе!»* (маючы на ўвазе, што ён пераб’е ўсіх яго жыхароў). Неўзабаве горад быў узяты, аднак Аўрэліян адмовіўся ад задумы знішчыць яго насельніцтва. Па легендзе, яму прысніўся філосаф Апалоній Тыянскі, які сказаў: > *«Аўрэліян, калі ты хочаш перамагчы, то табе не варта думаць аб забойстве маіх суграмадзян. Аўрэліян, калі ты хочаш быць імператарам, устрымайся ад праліцця крыві бязвінных. Аўрэліян, будзь міласцівы, калі ты хочаш жыць»*. > > У выніку, як апавядае «Гісторыі Аўгустаў», калі горад быў узяты і салдаты, помнячы словы імператара, што ён не пакіне ў горадзе жывога сабакі, сталі патрабаваць аддаць ім Тыяну на рабаванне, Аўрэліян адказаў: «*Так, я абвясціў, што ў гэтым горадзе не пакіну ніводнага сабакі: усіх сабак забівайце!*». Пасля захопу горада армія спынілася там на адпачынак. Затым Аўрэліян перайшоў у Кілікію праз Таўрскія горы, дзе ўсе гарады здаліся яму без бою. Каля Антыёхіі пры Імах  (англ.) (бел. адбылася першая бітва паміж рымлянамі і пальмірцамі. Нягледзячы на перавагу пальмірскай конніцы, армія Аўрэліяна атрымала перамогу над Зенобіяй, якая бегла з рэшткамі свайго войска да Эмесы. Пакінуты невялікі гарнізон у Антыёхіі рымляне хутка разграмілі. Усіх жыхароў горада Аўрэліян памілаваў. Пасля ўзяцця Антыёхіі ў паходзе наступіў нядоўгі перапынак. Дачакаўшыся падмацавання з Малой Азіі, Аўрэліян ізноў рушыў у дарогу. Ля Эмесы адбылася новая бітва, якая скончылася перамогай рымлян. Зенобія бегла з усёй сваёй арміяй у Пальміру, а жыхары Эмесы адкрылі рымлянам вароты. Пасля заваявання Сірыі Аўрэліян накіраваўся да Пальміры, папярэдне заключыўшы саюз з некаторымі памежнымі плямёнамі, якія абяцалі даць рымскай арміі правізію і ваду. Калі армія дасягнула варот Пальміры, рымляне адразу пачалі аблогу горада. Аўрэліян прапанаваў Зенобіі заключыць з ім мір, але яна лічыла, што рымляне не здолеюць узяць Пальміру, бо ў яе абаронцаў было досыць харчавання, каб утрымаць горад. На працягу аблогі баявы дух пальмірцаў паступова падаў. Сур’ёзны ўдар ім быў нанесены, калі Арменія перайшла на бок рымлян. Адзінай дзяржавай, у якой можна было прасіць дапамогі, заставаўся Сасанідскі Іран. Паводле «Гісторыі Аўгустаў», калі *«пераможаная Зенобія спрабавала бегчы на вярблюдах, якіх завуць бегавымі, і накіравалася да персаў, яна была захоплена пасланай наўздагон конніцай і перададзена ў рукі Аўрэліяна»*. Гэта вестка падштурхнула абаронцаў Пальміры здацца, і яны склалі зброю перад легіёнамі Рыма. Зенобія і яе военачальнікі былі ўзяты ў палон, аднак філосаф Касій Лонгін  (англ.) (бел. быў пакараны смерцю па загаду Аўрэліяна. Зенобіі ж пакінулі жыццё з-за жадання Аўрэліяна правесці яе ў ланцугах на сваім трыўмфе. Імператар таксама загадаў разабраць частку гарадской сцяны і канфіскаваў у жыхароў усю зброю. На Усходзе ён пакінуў военачальніка Марцэліна з арміяй. У выніку гэтай вайны Аўрэліян атрымаў тытулы «Рэстаўратар Усходу» і «Пальмірскі Найвялікшы». #### Паражэнне карпаў і другая вайна з Пальмірскім царствам Неўзабаве Аўрэліян атрымаў звесткі, што пад ціскам готаў племя карпаў уварвалася ў межы Рымскай імперыі, у Фракію, рабуючы паселішчы, што знаходзіліся там. Нягледзячы на тое, што год падыходзіў к канцу, імператар вырашыў уціхамірыць карпаў. Пра паход нічога не вядома, акрамя таго, што ён быў паспяховы. Пасля перамогі Аўрэліян пасяліў частку карпаў на рымскай тэрыторыі, а іменна — у Ніжняй Мезіі, Фракіі і Радопах. Пасля заканчэння гэтай кампаніі ён атрымаў вестку аб тым, што жыхары Пальміры паўсталі і перабілі рымскі гарнізон, абвясціўшы імператарам нейкага Антыёха, сваяка Зенобіі. Аўрэліян неадкладна сабраў войска і хутка рушыў назад ў Пальміру, куды ён прыбыў вясною 273 года. Пальмірцы, якія не чакалі нападу, пацярпелі паражэнне, у выніку чаго горад быў разбураны дашчэнту. Дзіўна, але ўзурпатар Антыёх выратаваўся, бо Аўрэліян, мабыць, палічыў яго занадта маладым і загадаў адправіць яго ў выгнанне. Затым імператар задушыў паўстанне нейкага Фірма і ў некалькіх бітвах разбіў конніцу персаў, якая ішла на дапамогу Зенобіі. Пры аблозе Александрыі ў 272—273 гадах былі спалены Александрыйская бібліятэка і Мусеён. #### Заваяванне Гальскай імперыі У 274 годзе Аўрэліян вярнуўся ў Рым, дзе атрымаў другое консульства на бягучы год. Потым ён звярнуў увагу на мяцежныя заходнія правінцыі, дзе кіраваў гальскі імператар Тэтрык I з аквітанскімі легіёнамі, які ўзяў у суправіцелі свайго сына, Тэтрыка II. Войска Аўрэліяна моцна скарацілася з-за дзвюх усходніх кампаній, таму магчыма, што гальскія легіёны колькасна пераўзыходзілі яго войска. Насельніцтва Галіі стала пераходзіць на бок рымскага імператара, бачачы, што іх урад не мог спыніць уварванні германскіх плямён і разабрацца з унутранымі беспарадкамі. Імператарская армія перайшла Альпы напачатку лета 274 года і падступіла да Нарбонскай Галіі, якая вярнулася ў склад Рымскай імперыі пры Клаўдзіі II, дзе працягнула, не сустракаючы нідзе супраціўлення, свой марш уздоўж Роны на поўнач. Пасля захопу Лугдуна Аўрэліян сустрэўся з гальскай арміяй у рашучай і кровапралітнай бітве пры Шалоне-на-Марне. У выніку ён атрымаў перамогу над Тэтрыкам. Паводле Аўрэлію Віктара, Тэтрык напісаў ліст Аўрэліяну, у якім прасіў абароны. Ён асцерагаўся за сваё жыццё, бо яго падначаленыя з армейскага асяроддзя неаднаразова здзяйснялі на яго замахі. Падчас бітвы Тэтрык здаўся Аўрэліяну. Затым імператар разграміў узурпатара Фаўсціна, лёс якога невядомы. Пасля перамогі Аўрэліян застаўся ў Галіі для інспектавання германскіх меж і да восені, палічыўшы сітуацыю ўстойлівай, вярнуўся ў Рым, каб адсвяткаваць доўгачаканы трыўмф. Ён атрымаў тытул «Аднавіцель міру». Прыблізна ў той жа час у Лугдунскай Галіі былі адрамантаваны дарогі. Тэтрык, яго сын і былая царыца Зенобія былі праведзены па Рыме падчас урачыстага трыўмфальнага шэсця, аднак пасля гэтага ўсіх траіх вызвалілі — састарэлага Тэтрыка прызначылі карэктарам Луканіі, а Зенобію пасялілі ў Тыбуры, выдаўшы яе замуж за рымскага сенатара. ### Рэформы Джавані Батыста Т'епола. Трыўмф Аўрэліяна #### Рэлігійныя рэформы Аўрэліян першым з імператараў стаў насіць дыядэму і афіцыйна тытулавацца «гаспадар і бог» (лац.: Dominus et Deus), стаўшы папярэднікам рымскага дамінату. Аўрэліян увёў у Рыме культ блізкаўсходняга бога Непераможнага Сонца (лац.: Sol Invictus), абвясціўшы гэтага бога вярхоўным. Дзень нараджэння Непераможнага Сонца святкаваўся 25 снежня (гэта свята ў выглядзе Ражства атрымала ў спадчыну ад сонечнага культу хрысціянства). Гэты культ быў блізкі да культу Ваала, уведзенага пры Геліягабале. Цэнтрам культу быў новы храм, пабудаваны ў 271 годзе ў Рыме і адкрыты ў 274 годзе. У гонар Непераможнага Сонца сталі праводзіцца гульні кожныя чатыры гады — задачай Аўрэліяна было даць жыхарам імперыі агульную рэлігію. Першыя гульні адбыліся ў 274 годзе. Была створана калегія пантыфікаў Сонца, якія набіраліся з сенатараў. Па словах Лактанцыя, Аўрэліян планаваў ганенні на хрысціян. Вядома, што ў 272 годзе Аўрэліян па просьбе сірыйскіх хрысціян выгнаў з Антыёхіі епіскапа Паўла Самасацкага. #### Манетная рэформа Сярод задач, пастаўленых перад сабою Аўрэліянам, далёка не апошняе месца займала рэфармаванне грашовай сістэмы, бо якасць манеты, якая ўсё больш пагаршалася пасля смерці Гардзіяна III, вяла да нястрымнага росту цэн. Не апошняе месца займала і махлярства сярод службовых асоб. Давер да гандлю можна было б аднавіць чаканкай паўнавартаснай сярэбранай манеты антанініяна, на якой былі змешчаны знакі вартасцю *XX.I* і *KA* (іх значэнне не ўстаноўлена), і павелічэннем у разумных межах выпуску паўнаважкіх залатых манет. Але гэтыя меры ўяўляліся неажыццявімымі з-за недахопу каштоўных металаў. Тым не менш, новыя манеты з нізкапробнага серабра, прынамсі, мелі больш прывабны выгляд у параўнанні з ранейшымі мізэрнымі меднымі манетамі. Больш таго, на іх быў пазначаны намінал, і яны мелі цвёрда ўстаноўленую вартасць у залатом эквіваленце. Працэнт серабра ў манетах павялічыўся з 3,49 да 4,1 %. З дапамогай надпісаў на манетах Аўрэліян актыўна прапагандаваў сваю ўладу: *GENIUS ILLYRICI* (бел.: Геній Ілірыка), *FIDES MILITUM* (бел.: Пэўнасць арміі), *CONCORDIA EXERCITUM* (бел.: Згода Арміі). #### Рэформа арміі Пры Аўрэліяне ва ўзброеных сілах імперыі ўзрасло значэнне цяжкаўзброенай конніцы (катафрактарыяў і клібанарыяў). Гэта тлумачыцца тым, што імператару давялося весці вайну з персамі і пальмірцамі, у арміях якіх гэты род войск меў перавагу; рымляне запазычылі ў сваіх праціўнікаў шматлікія элементы тактыкі і ўзбраення цяжкай конніцы. Па меркаванню А. Альфельда, Аўрэліян упершыню ў гісторыі рымскай арміі стварыў у складзе рэгулярных войскаў дапаможныя падраздзяленні з палонных вандалаў, ютунгаў, алеманаў. Гэта былі чыста варварскія фарміраванні з прынятымі ў германцаў значкамі, эмблемамі на шчытах, абмундзіраваннем. X. Паркер мяркуе, што Аўрэліян, працягваючы справу Галіена, павялічыў лік коннікаў у складзе легіёна, затым цалкам аддзяліў легіённую конніцу ад пяхоты і стварыў з яе самастойныя тактычныя падраздзяленні пад назвай *promoti*. Пры Аўрэліяне былі створаны два новыя легіёны: Legio I Illyricorum і Legio IV Martia. На Усходзе ён стварыў новую армію, пакінуўшы там некалькі падраздзяленняў конніцы і набраныя з ілірыйцаў два новыя легіёны. #### Іншыя рэформы Аўрэліян таксама аднавіў бясплатную раздачу хлеба, мяса, віна ўсім, хто мае патрэбу, і дазволіў вінаградарам прадаваць сваю прадукцыю бязмытна, каб палегчыць іх эканамічнае становішча. Акрамя таго, імператар спрабаваў выкараніць карупцыю сярод сенатараў. Вядома, што імператар меркаваў раздаць палонным зямлі для апрацоўкі ў Этрурыі. Аўрэліян таксама ажыцяўляў раздачу раздачу грошай жыхарам Рыма — па 500 дынарыяў на чалавека. ### Адносіны з Сенатам і арміяй #### Сенат З самага пачатку кіравання Аўрэліяна адносіны паміж ім і сенатам былі напружанымі. Пасля паўстання Феліцысіма рымскі сенат нават стаў баяцца Аўрэліяна. Калі нават Аўрэліян, як лічыць X. Паркер, і раіўся з сенатам наконт будаўніцтва сцяны вакол Рыма і правядзення грашовай рэформы, варта прызнаць, што роля сената ў кіраванні дзяржавай пры ім значна паменшылася. Як адзначаў Р. Шэрцль, пры Аўрэліяне сенат ужо не меў ніякага дачынення да манетнай справы: імператар пазбавіў сенат права выпускаць нават медную манету. Цяпер выпуск манет з усіх металаў стаў манаполіяй імператара. І. В. Нетушыл мяркуе, што Аўрэліян знішчыў апошнія рэшткі былой дыярхіі, якая складалася ў літарах *S.С.* — *Senatus consulto* (бел.: Указ Сената) — на меднай манеце. Гэтым жа ў сената было аднята права на непасрэднае распараджэнне сенацкім аддзяленнем дзяржаўнай казны — эрарыя: выдаткі з яго маглі цяпер ажыцяўляцца толькі па дазволу імператарскіх прэфектаў эрарыя. #### Армія Сярод легіянераў Аўрэліян меў вялікі аўтарытэт, але ён быў строгі да іх і патрабаваў ад іх высокай дысцыпліны (у сувязі з гэтым Еўтропій піша, што Аўрэліян *«дысцыпліну ў арміі падтрымліваў строга і сваволле з многіх павыбіваў»*). Імператар імкнуўся быць незалежным ад арміі. Пасля перамогі над пальмірцамі Аўрэліян, па сутнасці, ізноў стварыў рымскую армію ва ўсходняй частцы імперыі. У сувязі з гэтым на манетах, выпушчаных у 274—275 гадах у Кізіку, ён названы «аднавіцелем войска» (лац.: RESTITUTOR EXERCITI). Сям’я ----- «Гісторыя Аўгустаў» паведамляе, што бацькі Аўрэліяна былі *«сціплага звання»*. Больш пра іх нічога не вядома. Ніжэй пералічаны імёны сваякоў Аўрэліяна, якія дашлі да нашага часу: **Ульпій Крыніт** — прыёмны бацька Аўрэліяна, які нібыта вядзе свой род ад імператара Траяна. Хоць біяграфія Крыніта відавочна выдумана адным з аўтараў «Гісторыі Аўгустаў», такі чалавек усё ж мог існаваць. Бацька Ульпіі Северыны, жонкі Аўрэліяна. **Ульпія Северына** — жонка Аўрэліяна, дачка Ульпія Крыніта. Яна нарадзіла імператару дачку. Імаверна, што пасля гібелі мужа на працягу аднаго — двух месяцаў Северына, апіраючыся на велізарны аўтарытэт Аўрэліяна, кіравала дзяржавай і, магчыма, паўплывала на выбар імператарам Тацыта. **Аўрэліян** — унук імператара, сын яго дачкі. Быў праконсулам Кілікіі, на момант напісання біяграфіі свайго дзеда жыў на Сіцыліі. Вядомы толькі з «Гісторыі Аўгустаў». Смерць ------ У 275 годзе Аўрэліян вырашыў пачаць вайну з персамі і вярнуць Месапатамію пад уладу Рыма. У Персіі тым часам адбывалася частая змена кіраўнікоў, і таму можна было спадзявацца, што вайна з персамі не будзе цяжкай. Сабраўшы ў Ілірыцы *«хутчэй вялікае, чым велізарнае войска»*, Аўрэліян рушыў на Усход. Але ў дарозе, недалёка ад Кенафрурырыума (суч. Чорлу), які знаходзіўся паміж Геракліяй і Візантыем, ён быў забіты ў выніку змовы ў канцы лета — пачатку восені. E. M. Штаерман злучала гібель Аўрэліяна з паглыбленнем сацыяльных супярэчнасцей у рымскай арміі. Па яе меркаванню, імператар, плацячы каманднаму саставу арміі вялікімі грашыма, натурай і шырокімі землямі, спрыяў збліжэнню армейскіх афіцэраў з правінцыйнымі зямельнымі магнатамі. Звычайныя ж салдаты былі супраць саступак сенатарскаму саслоўю, і Аўрэліян паў ахвярай іх апазіцыі. Аднак сведчанні пісьмовых крыніц даказваюць, што забойства імператара — прамы вынік яго празмернай строгасці. Арганізатарам забойства стаў пісьмавод Аўрэліяна па сакрэтных паперах, імператарскі вольнаадпушчанік Мнестэй. Ён правініўся па службе і баяўся строгага імператарскага пакарання. Тады, умела падрабіўшы почырк Аўрэліяна, ён > *«…склаў спіс імён, у якім былі перамяшаны з імёнамі тых, на каго Аўрэліян сапраўды гневаўся, таксама імёны тых, пра каго ён не думаў нічога кепскага, і дадаў да іх сваё імя для таго, каб праяўляная ім турбота выклікала больш даверу. Спіс ён прачытаў асобным людзям, імёны якіх у ім значыліся, дадаючы, што Аўрэліян вырашыў усіх іх забіць, і што яны, калі яны сапраўдныя мужчыны, павінны паклапаціцца пра ўласнае жыццё. Страх авалодаў тымі, хто заслужыў кару, а скруха — тымі, хто не меў віны, бо Аўрэліян, здавалася, не адчуваў удзячнасці за ўсе аказаныя яму дабрадзействы і паслугі, і яны ў дарозе, у вышэйназваным месцы, раптам напалі на гаспадара і забілі яго…»* > > Спачатку ён быў адданы пракляццю памяці (відаць, сенатам), але затым абагаўлёны. Пасля смерці Аўрэліяна пачаўся перыяд «міжцарства», калі, імаверна, краінай правіла Ульпія Северына, якая паўплывала на выбар пераемніка свайго мужа. Вынікі кіравання ---------------- Кіраванне Аўрэліяна доўжылася пяць гадоў, што для таго часу было досыць працяглым тэрмінам. Яго галоўным дасягненнем стала аднаўленне адзінства Рымскай імперыі. Аўтар біяграфіі Аўрэліяна ў «Гісторыі Аўгустаў» піша, што *час Аўрэліяна быў вельмі шчаслівым. Рымскі народ любіў яго, а сенат, звыш таго, і баяўся*. Аўрэліян быў прыхільнікам строгай дысцыпліны ў арміі і праціўнікам карупцыі сярод чыноўнікаў. Праведзеныя ім рэформы спрыялі стабілізацыі становішча ў дзяржаве. Аўрэліян быў выдатным военачальнікам. У «Вытрымках пра норавы і жыццё рымскіх імператараў» яго дасягнення параўноўваюцца з дасягненнямі Аляксандра Македонскага і Цэзара. Тацыт, пераемнік Аўрэліяна, лічыў таго выратавальнікам Рыма, і загадаў кожнаму грамадзяніну мець жывапісны партрэт Аўрэліяна. Зноскі ------ 1. ↑ Lucius Aurelian // Brockhaus Enzyklopädie / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q464633'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2586178'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227'></a> 2. ↑ Aureliano // Diccionario biográfico español — Real Academia de la Historia, 2011.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q41705771'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2720582'></a> 3. ↑ Aurelian // Праверана 9 кастрычніка 2017. 4. ↑ PLRE. «L. Domitius Aurelianus 6». 5. 1 2 3 4 5 М. Грант. Римские императоры. Аврелиан. М. 1998. 6. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Körner, Christian Aurelian (270—275). An Online Encyclopedia of Roman Emperors. 2001. 7. ↑ Аўрэлій Віктар. Выманні пра норавы і жыцці рымскіх імператараў. 35. 1. 8. ↑ Еўтропій. Брэвіярый ад заснавання горада. IX. 13. 1. 9. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. III. 1. 10. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. IV. 3-7. 11. 1 2 Homo L. Essai sur le règne de l’empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 34. 12. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. V. 7. 1. 13. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. V. 5. 14. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. V. 8. 15. ↑ Alaric Watson. Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 39. 16. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 40. 17. ↑ Аўрэлій Віктар. Пра цэзараў. XXXIII. 21. 18. ↑ Weigel, Richard D. «Claudius II Gothicus (268 −270)», *De Imperatoribus Romanis*, 2001 19. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 42. 20. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 41. 21. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 43-44. 22. 1 2 Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 45. 23. ↑ A. Stein. Prosopographia Imperii Romani. III. 2. — p. 41. 24. 1 2 D. Kienast. Die Munzreform Aurelians. — р. 234. 25. ↑ Аўрэліян на сайце imperiumromanum 26. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. VI. 1. 27. 1 2 Еўтропій. Брэвіярый ад заснавання Горада. XIII. 1. 28. ↑ Аўрэлій Віктар. Пра цэзараў. XXXV. 11. 29. 1 2 Аўрэліян на сайце imperiumromanum 30. ↑ D. Kienast. Die Münzreform Aurelians. — р. 236. 31. ↑ Pat Southern The Roman Empire from Severus to Constantine. — Routledge, 2001. — р. 79. 32. 1 2 3 4 5 6 Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 49. 33. 1 2 3 4 5 6 7 8 Jona Lendering: Aurelian Livius.org Архівавана 21 верасня 2012. 34. 1 2 Зосім. Новая гісторыя. I. 48. 35. 1 2 3 4 Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 50. 36. 1 2 «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXI. 1. 37. ↑ Вытрымкі пра норавы і жыццё рымскіх імператараў (XXXV. 2.) паведамляюць, што бітва была выйграна рымлянамі. Але, хутчэй за ўсё, абодва бакі проста панеслі вялікія страты. 38. 1 2 Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 51. 39. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 52. 40. 1 2 3 4 Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 54. 41. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 152. 42. ↑ Homo L. Essai sur le règne de l’empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 152. 43. ↑ Homo L. Essai sur le règne de l’empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 153. 44. ↑ Псеўда-Аўрэлій Віктар. Вытрымкі пра жыццё і норавы рымскіх імператараў. XXXII. 3. 45. 1 2 Зосім. Новая гісторыя. I. 49. 46. ↑ G. Barbieri. L’albo senatorio da Settimio Severo a Carino (193—285). р. 410. 47. ↑ PLRE. «Domitianus 1». 48. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Галіен. II. 6. 49. 1 2 3 Аўрэлій Віктар. Пра цэзараў. XXXVI. 6. 50. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 81-82. 51. ↑ Псеўда-Аўрэлій Віктар. Вытрымкі пра жыццё і норавы рымскіх імператараў. XXXV. 4. 52. 1 2 Homo L. Essai sur le règne de l’empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 317. 53. 1 2 3 Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 55. 54. ↑ Pat Southern. The Roman Empire from Severus to Constantine. р. 120. 55. ↑ Homo L. Essai sur le règne de l’empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 316. 56. ↑ E. Groag. s.v. Domitius no. 36. RE. V. 1. 1903. col. 1363—1366. 57. ↑ Сергеев И. Римская Империя в III веке нашей эры. — Харьков, 1999. — стр. 135. 58. ↑ Parker H. M. D. A History of the Roman world. р. 199. 59. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 70. 60. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 71. 61. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXII. 3. 62. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXII. 5. 63. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXII. 6. 64. 1 2 Richard Stoneman: Palmyra and Its Empire: Zenobia’s Revolt against Rome. р. 170. 65. 1 2 Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 72. 66. ↑ Гісторыя Аўгустаў. Аўрэліян. XXIII. 2. 67. ↑ Richard Stoneman: Palmyra and Its Empire: Zenobia’s Revolt against Rome. р. 167. 68. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 73. 69. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 74. 70. 1 2 Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 75. 71. 1 2 3 Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 76. 72. 1 2 Richard Stoneman: Palmyra and Its Empire: Zenobia’s Revolt against Rome. р. 176. 73. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXVIII. 3. 74. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXVIII. 4. 75. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXX. 3. 76. ↑ WAlaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 78. 77. ↑ Richard Stoneman: Palmyra and Its Empire: Zenobia’s Revolt against Rome. р. 177. 78. ↑ WAlaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 80. 79. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXX. 4. 80. ↑ Аўрэлій Віктар. Пра цэзараў. XXXIX. 43. 81. ↑ Homo L. Essai sur le règne de l’empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 109. 82. ↑ Зосім. Новая гісторыя. I. 56. 2. (Гісторыя Аўгустаў (XXIX. 2.) называе яго Ахілам) 83. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 83. 84. 1 2 Homo L. Essai sur le règne de l’empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 120. 85. ↑ Pat Southern The Roman Empire from Severus to Constantine. — Routledge, 2001. — р. 118. 86. 1 2 3 Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 84. 87. ↑ Аўрэлій Віктар. Пра цэзараў. XXXV. 4. 88. ↑ Homo L. Essai sur le règne de l’empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 312. 89. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXIX. 1. 90. ↑ Homo L. Essai sur le règne de l’empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 186. 91. ↑ Homo L. Essai sur le règne de l’empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 184. 92. ↑ Лактанцый. Пра смерці ганіцеляў. VI. 1. 93. ↑ Еўсевій Кесарыйскі. Царкоўная гісторыя. VII. XXX. 18. 94. ↑ D. Kienast. Die Munzreform Aurelians. — р. 547—565. 95. ↑ Homo L. Essai sur le règne de l’empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 158. 96. ↑ D. Kienast. Die Munzreform Aurelians. р. 564. 97. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 130. 98. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 128—146. 99. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 135. 100. 1 2 3 Сергеев И. Римская Империя в III веке нашей эры. — Харьков, 1999. — стр. 63. 101. 1 2 Alfоldi A. The Crisis of the Empire. — р. 410. 102. ↑ Parker H.M.D. A History of Roman world. — р. 181. 103. ↑ Grosse R. Romische Militargeschichte Von Gallienus Bis Zum Beginn Der Byzantinischen Themenverfassung. — р. 20-21. 104. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 138. 105. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 139. 106. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 140. 107. ↑ Homo L. Essai sur le règne de l’empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 180. 108. ↑ Homo L. Essai sur le règne de l’empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 194. 109. ↑ Сергеев И. Римская Империя в III веке нашей эры. — Харьков, 1999. — стр. 81. 110. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. L. 1. 111. ↑ Parker H.M.D. A History of Roman world. — р. 207. 112. 1 2 Шерцль Р. Римское монетное дело. — стр. 111. 113. ↑ Нетушил И. В. Обзор Римской истории. — стр. 286. 114. 1 2 3 Сергеев И. Римская Империя в III веке нашей эры. — Харьков, 1999. — стр. 82. 115. ↑ Еўтропій. Брэвіярый ад заснавання Горада. IX. 14. 116. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. IV. 1. 117. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. X. 2. 118. ↑ Циркин Ю. Б. 2009: Император Тацит // Studia historica. IX. М. 127. 119. ↑ *Уільям Сміт.*. Ульпій Крыніт (англ.)(недаступная спасылка). *Smith’s Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology*. 1849. Архівавана з першакрыніцы 2 лютага 2007. 120. ↑ PLRE. «Severina 2». 121. ↑ Циркин Ю. Б. 2009: Император Тацит // Studia historica. IX. М. 127—129. 122. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XL. 2. 123. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXV. 5. 124. ↑ Забойства Аўрэліяна датуецца ў літаратуры па-рознаму, ад сакавіка да снежня 275 года. Меркаваная дата смерці, заснаваная на датаванні манет, адносіцца да канца лета — пачатку восені 275 года (Levi M.A. L’impero Romano dalla battaglia di Azio alia morte di Theodosio I. — Torino, 1967. — р. 513) 125. 1 2 3 Штаерман Е. М. Кризис III в Римской империи. — стр. 153. 126. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXVI. 2. 127. ↑ Зосім (Новая гісторыя. I. 62. 1.) заве яго Эротам. 128. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXVI. 4. 129. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXVI. 5-6. 130. ↑ Pat Southern The Roman Empire from Severus to Constantine. — Routledge, 2001. — р. 125. 131. ↑ Циркин Ю. Б. 2009: Император Тацит. стр. 127—129. 132. ↑ Аўрэліян на сайце imperiumromanum 133. ↑ «Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. L. 5. 134. ↑ Levi M.A. L’impero Romano dalla battaglia di Azio alia morte di Theodosio I. — Torino, 1967. — р. 513. 135. ↑ Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 141. 136. ↑ Псеўда-Аўрэлій Віктар. Вытрымкі пра норавы і жыцці рымскіх імператараў. XXXV. 2. Крыніцы і літаратура -------------------- ### Крыніцы 1. *Аўрэлій Віктар.* Клаўдзій II // Пра цэзараў. 2. *Еўтропій.* Брэвіярый ад заснавання Горада. 3. *Флавій Вопіск Сіракузянін.* Гісторыя Аўгустаў // Боскі Аўрэліян. — М.: Навука, 1992. 4. *Зосім.* Новая Гісторыя // Кніга I. 5. *Лактанцый.* Пра смерці ганіцеляў // Частка VI. Архівавана 31 мая 2008. ### Літаратура 1. *Homo L.* Essai sur le règne de l'empereur Aurélien. — Paris, 1904. 2. *Barbieri G.* L’albo senatorio da Settimio Severo a Carino (193-285). — Roma, 1952. 3. *Levi M. A.* L'impero Romano dalla battaglia di Azio alia morte di Theodosio I. — Torino, 1967. 4. *Jones, A. H. M.* L. Domitius Aurelianus 6 // Prosopography of the Later Roman Empire / A. H. M. Jones, J. R. Martindale, J. Morris. — Cambridge University Press, 1971. — Vol. I : A.D. 260–395. — P. 129. — ISBN 0-521-07233-6 [2001 reprint]. 5. *Kienast D.* Romische Kaisertabelle. Grundzuge einer romischen Kaiserchronologie. — Darmstadt, 1996. 6. *Грант М.*. Аврелиан (руск.)(недаступная спасылка). *Римские императоры*. 1998. Архівавана з першакрыніцы 19 красавіка 2012. 7. *Watson A.* Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. 8. *Сергеев И.* Римская Империя в III веке нашей эры. — Харьков, 1999. 9. *Southern P.* The Roman Empire from Severus to Constantine. — Routledge, 2001. 10. *Körner C.*. Aurelian (270—275) (англ.)(недаступная спасылка). *An Online Encyclopedia of Roman Emperors*. 2001. Архівавана з першакрыніцы 7 мая 2021. 11. *White J. F.* Restorer of the World: The Roman Emperor Aurelian. — Tempus Publishing, 2005. 12. Lucius Domitius Aurelianus (ням.)(недаступная спасылка). *Personen Kaiser*. Архівавана з першакрыніцы 25 жніўня 2011. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Аўрэліян * Манеты Аўрэліяна | Рымскія імператары | | --- | | Прынцыпат27 да н.э. — 235 | * Актавіян Аўгуст * Тыберый * Калігула * Клаўдзій * ✰ Нерон * Гальба * Атон * Вітэлій * Веспасіян * Ціт * Даміцыян * Нерва * Траян * Адрыян * Антанін Пій * Марк Аўрэлій і Луцый Вер * Комад * Пертынакс * Дзідзій Юліян * Песцэній Нігер * Клодзій Альбін * Септымій Север * Каракала * Гета * Макрын і Дыядумен * Геліягабал * Аляксандр Север | | | Крызіс235—284 | * Максімін Фракіец * Гардыян I і Гардыян II * Пупіен і Бальбін * Гардыян III * ✰ Філіп Араб * Дэцый і Герэній Этруск * Гастыліян * Трэбаніян Гал і Валузіян * Эміліян * Валерыян I * Галіен і Салонін * Клаўдзій II * Квінціл * ✯ Аўрэліян * Тацыт * Фларыян * Проб * ✰ Кар * Карын і Нумерыян | | Дамінат284—395 | * Дыяклетыян * Максіміян * ✰ Канстанцый I Хлор * Галерый * Флавій Север * Максенцый * Максімін * Ліцыній з Валентам і Марцініянам * Канстанцін I * Канстанцін II * Канстант * Канстанцый II і Ветраніён * Флавій Клаўдзій Юліян * Іавіян * Валентыніян I * Валент II * Грацыян * Валентыніян II * Феадосій | | Заходняя імперыя395—480 | * Ганорый * Канстанцый III * Канстанцін III * Іаан * Валентыніян III * Петроній Максім і Паладый * Авіт * Маярыян * Лібій Север * Антэмій * Алібрый * ✰ Гліцэрый * Юлій Непат * ✰ Ромул Аўгуст | | Усходняя імперыя395—476 (да падзення Рыма) | * Аркадзій * Феадосій II * Маркіян * Леў I Макела * Леў II * Зянон * Васіліск * Зянон | | Консулы 235—268 **→ Консулы Рымскай імперыі 269—305 →** Консулы 306—336 гадоў | | --- | | 269: Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Валерый Клаўдзій Аўгуст і Патэрн; у Галіі: Імп. Цэзар Марк Касіяній Лаціній Постум Аўгуст (V) — 270: Флавій Антыёхіян (II) і Вірый Арфіт — 271: ✯ Імп. Цэзар Луцый Даміцый Аўрэліян Аўгуст і Пампоній Бас (II) — 272: Ціт Флавій Пастумій Квіет і Юній Велдумніян; у Галіі: Імп. Цэзар Гай Пій Эзувій Тэтрык Аўгуст — 273: Імп. Марк Клаўдзій Тацыт (магчыма, Аўл Цэцына Тацыт) і Юлій Плацыдзіян; у Галіі: Імп. Цэзар Гай Пій Эзувій Тэтрык Аўгуст (II) — 274: ✯ Імп. Цэзар Луцый Даміцый Аўрэліян Аўгуст (II) і Капіталін; у Галіі: Імп. Цэзар Гай Пій Эзувій Тэтрык Аўгуст (III) і Гай Пій Эзувій Тэтрык Цэзар — 275: ✯ Імп. Цэзар Луцый Даміцый Аўрэліян Аўгуст (III) і Марцэлін — 276: Імп. Марк Клаўдзій Тацыт (II) і Эміліян — 277: Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Проб Аўгуст і Паўлін — 278: Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Проб Аўгуст (II) і Вірый Луп (II) — 279: Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Проб Аўгуст (III) і Ноній Патэрн (II) — 280: Месала і Грат — 281: Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Проб Аўгуст (IV) і Гай Юній Тыберыян — 282: Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Проб Аўгуст (V) і Віктарын — 283: ✰ Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Кар Аўгуст і Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Карын Аўгуст — 284: Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Карын Аўгуст (II) і Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Нумерыян Аўгуст; таксама Імп. Цэзар Гай Аўрэлій Валерый Дыяклетыян Аўгуст і Луцый Цэзоній Авіній Манлій Руфініян Бас — 285: Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Карын Аўгуст (III) і Ціт Клаўдзій Марк Аўрэлій Арыстабул; *суфект* — Імп. Цэзар Гай Аўрэлій Валерый Дыяклетыян Аўгуст (II) — 286: Марк Юній Максім (II) і Вецій Аквілін — 287: Імп. Цэзар Гай Аўрэлій Валерый Дыяклетыян Аўгуст (III) і Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Валерый Максіміян Аўгуст; у Брытаніі: Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Маўс. Караўзій Аўгуст — 288: Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Валерый Максіміян Аўгуст (II) і Пампоній Январыян; у Брытаніі: Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Маўс. Караўзій Аўгуст (II) — 289: Луцый Рагоній Квінтыян і Марк Магрый Бас; *суфекты* — Марк Умбрый Заўв і Ціт Флавій Каэліян; Цэёній Прокул і Гельвій Клемент; Флавій Дэцым і Аніній Максім — 290: Імп. Цэзар Гай Аўрэлій Валерый Дыяклетыян Аўгуст (IV) і Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Валерый Максіміян Аўгуст (III) — 291: Гай Юній Тыберыян (II) і Касій Дыян — 292: Афраній Ганібаліян і Юлій Асклепіядот — 293: Імп. Цэзар Гай Аўрэлій Валерый Дыяклетыян Аўгуст (V) і Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Валерый Максіміян Аўгуст (IV) — 294: ✰ Імп. Флавій Валерый Канстанцый Цэзар і Гай Галерый Валерый Максіміян Цэзар — 295: Нумій Туск і Гай Аній Анулін — 296: Імп. Цэзар Гай Аўрэлій Валерый Дыяклетыян Аўгуст (VI) і ✰ Імп. Флавій Валерый Канстанцый Цэзар (II) — 297: Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Валерый Максіміян Аўгуст (V) і Гай Галерый Валерый Максіміян Цэзар (II) — 298: Аніцый Фаўст (II) і Вірый Гал — 299: Імп. Цэзар Гай Аўрэлій Валерый Дыяклетыян Аўгуст (VII) і Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Валерый Максіміян Аўгуст (VI) — 300: ✰ Імп. Флавій Валерый Канстанцый Цэзар (III) і Гай Галерый Валерый Максіміян Цэзар (III) — 301: Ціт Флавій Пастумій Тыціян (II) і Вірый Непацыян — 302: ✰ Імп. Флавій Валерый Канстанцый Цэзар (IV) і Гай Галерый Валерый Максіміян Цэзар (IV) — 303: Імп. Цэзар Гай Аўрэлій Валерый Дыяклетыян Аўгуст (VIII) і Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Валерый Максіміян Аўгуст (VII) — 304: Імп. Цэзар Гай Аўрэлій Валерый Дыяклетыян Аўгуст (IX) і Імп. Цэзар Марк Аўрэлій Валерый Максіміян Аўгуст (VIII) — 305: ✰ Імп. Флавій Валерый Канстанцый Цэзар (V) і Гай Галерый Валерый Максіміян Цэзар (V) | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Ваенная Сыціна · Іспанскі біяграфічны · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Праваслаўная · Праваслаўная багаслоўская · Рэальны слоўнік класічных старажытнасцей · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Catholic (1997—…) · Notable Names Database · Pauly-Wissowa · Treccani · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10074919 · BNE: XX1491919 · BNF: 12318705r · GND: 11865117X · ICCU: BVEV030981 · ISNI: 0000 0001 2140 570X · LCCN: nr93015014 · NKC: jn20021107001 · NLA: 47753272 · NLG: 145307 · NLP: a0000001186511 · NTA: 14830298X · LIBRIS: 208488 · SUDOC: 032089708 · VIAF: 77109448 | |

Lockheed Hudson на авіябазе Юндум. Персанал адной з авіяэскадрылляў на авіябазе Батэрст. Патруль гамбійскага палка ў Бірме. Падчас Другой сусветнай вайны (1939–1945) Гамбія ўваходзіла ў склад Брытанскай імперыі як калонія і пратэктарат. У баявых дзеяннях ад краіны ўдзельнічаў адзін полк Каралеўскіх заходнеафрыканскіх пагранічных войск. Гісторыя -------- З пачаткам вайны ў калоніі сфарміраваны атрады мясцовай самаабароны. Пасля падзення Францыі ў 1940 годзе сусед Гамбіі Сенегал далучыўся да пранямецкага рэжыму Вішы. У верасні саюзнікі паспрабавалі захапіць яго, але былі разбіты ў бітве пры Дакары. Правал аперацыі стварыў рызыку ўварвання краін Восі ў Гамбію. Аднак так як краіна не з’яўлялася адным з найважнейшых брытанскіх уладанняў, і яе захоп ворагам не нанёс бы істотнай шкоды, то ў Лондане не хваляваліся з-за магчымай страты. Аднак брытанцы ўсё ж распрацавалі планы на выпадак нападу, уключаючы схему эвакуацыі. Пры ўсім гэтым Гамбія мела некаторую каштоўнасць як пункт запраўкі для ваенных караблёў малой далёкасці, якія не маглі дасягнуць Фрытаўна. У гэты ж час пачалося нарошчванне каланіяльных воінскіх часцей, у рамках чаго гамбійская рота павялічана да палка. Было сфарміравана 2 батальёны. 2-і батальён увесь перыяд вайны знаходзіўся ў тыле, а 1-ы з 1943 года ваяваў у Бірме. З красавіка 1941 па май 1942 года ў калоніі размяшчаўся 55-ы шпіталь агульнага профілю. Далей, па май 1943-га, тут дзейнічаў 40-ы шпіталь, а са студзеня 1945 года па студзень 1946 — 55-ы. У Гамбіі знаходзілася місія Камітэта Чырвонага Крыжа, якая аказвала дапамогу брытанскім салдатам, захопленым у палон ва Французскай Заходняй Афрыцы. У 1943 годзе прэзідэнт ЗША Франклін Рузвельт неведаў калонію. Ён быў узрушаны беднасцю, з якой сутыкнуўся ў Батэрсце, сталіцы Гамбіі, і гэты вопыт спрыяў росту антыпатыі амерыканскага лідара да Брытанскай імперыі. Авіябазы -------- У сакавіку 1941 года ў Батэрсце пабудавана авіябаза. Тут грунтавалася 95-я эскадрылля (сакавік 1941—сакавік 1943), якая лётала на патрульных бамбардзіроўшчыках Short Sunderland. У ліпені 1941 года ў складзе часці сфарміравана знішчальнае крыло на Hawker Hurricane. У кастрычніку 1941 год воінскае фарміраванне пераўтворана ў 128-ю эскадрыллю. На іншым аэрадроме, Юндум, грунтавалася 200-я эскадрылля. Тут таксама размяшчаліся 82-я, 128-я і 541-я эскадрыллі, а таксама штаб 295-га крыла. Дадзены аб’ект цяпер з’яўляецца міжнародным аэрапортам Банжула. 11 лістапада 1943 года самалёт Catalina IB з добраахвотніцкага рэзерву Каралеўскіх ВПС з бартавым нумарам FP122 зваліўся ў раку пры заходзе на пасадку ў Батэрсце. Усе пяць членаў экіпажа загінулі. Спадчына -------- У Гамбіі зараз знаходзяцца Фахарскія вайсковыя могілкі, якія падтрымліваюцца Камісіяй па ваенных пахаваннях Садружнасці. Тут знаходзяцца 203 пахаванні вайскоўцаў з розных куткоў Брытанскай імперыі, якія загінулі ў гады вайны. Чатыры пахаванні неапазнаны. Заўвагі ------- 1. ↑ COLONIAL WAR EFFORT. **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Hansard* (20 мая 1942). Архівавана з першакрыніцы 10 лістапада 2017. Праверана 24 May 2017. 2. ↑ Hughes and Perfect, p. 223 3. ↑ Margesson, David. "General Staff Appreciation on Africa" (9 June 1941) [Textual record]. Private Office Papers of Sir Anthony Eden, Secretary of State for Foreign Affairs, ID: FO 954/1A/59. Kew, Richmond, Surrey, United Kingdom: The National Archives. 4. ↑ "1. "LUSTRE" OPERATION. 2. DEFENCE GAMBIA. Letter from CNS to VCIGS - Annex I. 3...." (16 March 1941) [Textual record]. War Cabinet and Cabinet: Chiefs of Staff Committee: Minutes, ID: CAB 79/9/52. Kew, Richmond, Surrey, United Kingdom: The National Archives. 5. ↑ Hughes and Perfect, p. 80 6. ↑ Hospitals WW2 **(нявызн.)**. *Scarlet Finders*. Праверана 22 May 2017. 7. ↑ BRITISH PRISONERS OF WAR. **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Hansard* (15 ліпеня 1941). Архівавана з першакрыніцы 31 снежня 2012. Праверана 24 May 2017. 8. ↑ Wright. "That Hell-hole Of Yours" **(нявызн.)**, *www.americanheritage.com*, *American Heritage* (October 1995). Праверана 16 December 2020. 9. ↑ No. 95 Squadron (RAF): Second World War **(нявызн.)**. *History of War*. Праверана 3 April 2018. 10. ↑ RAF Stations - B **(нявызн.)**. *RAF Web*. Праверана 3 April 2018. 11. ↑ RAF Stations - Y & Z **(нявызн.)**. *RAF Web*. Праверана 22 May 2017. 12. ↑ 431111 - Unaccounted Airwoman & Airmen - 11-11-1943 **(нявызн.)**. *RAF Commands*. Праверана 21 May 2017. 13. ↑ Fajara War Cemetery **(нявызн.)**. *Commonwealth War Graves Commission*. Праверана 21 May 2017. Літаратура ---------- * Hughes, Arnold; Perfect, David (2008). *Historical Dictionary of The Gambia*. Lanham, Maryland: Scarecrow Press. Архівавана з арыгінала 5 September 2017. Архівавана 3 сакавіка 2016. | Удзельнікі Другой сусветнай вайны | | --- | | Антыгітлераўская кааліцыя(няпоўны спіс) | * Аўстралія * Албанія * Бельгія * Бразілія * Вялікабрытанія * Грэцыя * Данія * Егіпет * Індыя * Ірак * Іран * Канада * Кітай * Люксембург * Мексіка * Манголія * Нідэрланды * Новая Зеландыя * Нарвегія * Польшча * СССР * ЗША * Тува * Францыя * Чэхаславакія * Эфіопія * Югаславія * Паўднёва-Афрыканскі Саюз | | Краіны нацысцкага блока (краіны «восі») | * Балгарыя * Венгрыя * Германія * Італія * Маньчжоу-го * Румынія * Славакія * Тайланд * Фінляндыя * Харватыя * Японія |

**Дасле́даванне** ў шырокім сэнсе — пошук новых ведаў ці сістэматычнае расследаванне з мэтай устанаўлення фактаў. Больш дакладна **даследаванне** — навуковы метад (працэс) вывучэння чагосьці. **Навуковае даследаванне**, якое заснавана на ўжыванні навуковага метаду, падае навуковую інфармацыю і тэорыі для тлумачэння прыроды і ўласцівасцяў навакольнага свету. Такое даследаванне можа мець практычнае ўжыванне. Навуковыя даследаванні могуць фінансавацца дзяржавай, некамерцыйнымі арганізацыямі, камерцыйнымі кампаніямі і прыватнымі асобамі. Навуковыя даследаванні могуць быць класіфікаваны згодна з іх акадэмічным і прыкладным характарам. Асноўная мэта прыкладных даследаванняў (у адрозненне ад фундаментальных даследаванняў) — выяўленне, інтэрпрэтацыя і развіццё метадаў і сістэм па паляпшэнню чалавечых ведаў у розных галінах чалавечых ведаў. Гл. таксама ----------- * Метадалогія * Апісальны метад * Філасофія навукі

**Атаба́скі Аля́скі** (саманазва: *Dena*, літаральна «народ») — групы паўночных атабаскаў, карэнных жыхароў унутраных раёнаў Аляскі. Агульная колькасць (2016 г.) — 16 000 чал. Атабаскі Аляскі з’яўляюцца прадстаўнікамі 11 моўных груп, якія здаўна займаліся вандроўным паляваннем і рыбалоўствам уздоўж рачных далін унутранай Аляскі. Кожная група складаецца з 30 — 100 нуклеарных сем’яў. У мінулым моўныя групы не з’яўляліся асобнымі палітычнымі адзінкамі і складалі розныя, не заўсёды ўстойлівыя аб’яднанні. Знутры буйных груп назіраюцца дыялектныя адрозненні. Здабывалі карыбу, зайцоў, ласосяў з дапамогай лука і стрэл, дзіды, булаў і пастак. Вопратку і прадметы ўжытку выраблялі са скур, косці, драўніны, камення, кары. У нашы дні многія атабаскі жывуць у гарадах на поўдні Аляскі, аднак улетку наведваюць свае паляўнічыя тэрыторыі. Традыцыйная сацыяльная арганізацыя абапіралася на паляўнічыя кангламераты да 40 чалавек. Часцяком ядром паляўнічага кангламерату з’яўлялася жанчына і яе брат. Мелі матрылінейную сістэму сваяцтва. Браты клапаціліся пра дзяцей сваёй сястры. У групах *халікачук* і *дэг хіт'ан* сваяцтва вызначалася па бацьку. Значную грамадскую ролю адыгрывалі старэйшыны. Яны прымалі рашэнні, што тычыліся гандлю, шлюбаў, кіравалі паўсядзённым жыццём. Правадырамі станавіліся вопытныя паляўнічыя. Пераважалі анімістычныя вераванні. Важным звычаем быў патлач. Зноскі ------ 1. ↑ Alaskan Athabascan in United States 2. ↑ Athabascans of Interior Alaska 3. ↑ ATHABASCAN CULTURES OF ALASKA Архівавана 25 жніўня 2016. 4. ↑ Alaska Athabascan Tribe

**Міжнародны музычны фестываль імя І. І. Салярцінскага** праводзіцца кожны год, пачынаючы з 1989 года ў Віцебску. Фестываль некалькі разоў мяняў сваю назву: «Фестываль камернай музыкі памяці І. І. Салярцінскага» (1989), «Віцебскі фестываль мастацтваў „Наша спадчына"» (1990), «Віцебскі музычны фестываль памяці І. І. Салярцінскага» (1991). З 1992 года ён набыў статус міжнароднага, з 2004 года — сучасная назва. Ля вытокаў стварэння фестывалю стаяў Уладзімір Байдаў — адзін з заснавальнікаў і кіраўнік ансамбля салістаў «Класік-авангард» (Мінск). Заснавальнікам фестывалю з’яўляецца грамадскае аб’яднанне «Віцебскае музычнае таварыства». Арганізатарамі выступілі ўпраўленне культуры Віцебскага аблвыканкама, упраўленне культуры Віцебскага гарвыканкама, саюз музычных дзеячаў Рэспублікі Беларусь, Санкт-Пецярбургская дзяржаўная філармонія імя Д. Д. Шастаковіча. З 1997 года фестываль увайшоў у план Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь, а з 2005 года і да цяперашняга часу ў лік заснавальнікаў і арганізатараў увайшла Віцебская абласная філармонія. Галоўныя задачы фестывалю — прапаганда класічнай музычнай спадчыны і сучаснага музычнага мастацтва, працяг асветніцкай дзейнасці выдатнага земляка, таленавітага музыказнаўцы і крытыка, заўзятага прапагандыста культуры І. І. Салярцінскага. У рамках фестывалю праводзяцца музычныя канцэрты, выстаўкі, тэатральныя пастаноўкі, кінапаказы. У 1992—2001 гг. праводзіліся навуковыя чытанні «Віцебскі рэнесанс пачатку ХХ стагоддзя», з 2009 года — чытанні адноўлены і прысвечаны праблемам развіцця сучаснай культуры і мастацтва. Літаратура ---------- * Міжнародны музычны фестываль імя І. І. Салярцінскага // Культура Беларусі : энцыклапедыя : [у 6 т.] / рэдкал.: В. В. Калістратава [і інш.]. — Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 2014. — Т. 5 : Л-М. — С. 481—482. * Мацаберидзе, Н. В. Международный музыкальный фестиваль имени И. И. Соллертинского / Н. В. Мацаберидзе // Регионы Беларуси : энциклопедия : в 7 т. / редкол.: Т. В. Белова [и др.]. — Минск : БелЭн імя П. Броўкі, 2011. — Т. 2 : Витебская область : в 2 кн. — Кн. 2. — С. 116—117. | ⛭Віцебск у тэмах | | --- | | Гісторыя | * Віцебскае княства * Бітва пад Віцебскам * Віцебскае ваяводства * Аблога Віцебска (1654) * Віцебскі павет * Віцебская губерня * Віцебскае генерал-губернатарства * Віцебскі летапіс * Віцебскі павет * Віцебская акруга * Віцебскае гета * Віцебская бітва * Віцебска-Аршанская аперацыя * Віцебская наступальная аперацыя | | | Сімвалы | * Герб * Гімн * Сцяг | | Улада і кіраванне | * Мэр * Віцебскі гарвыканкам | | Культура | * Славутасці * «Славянскі Базар у Віцебску» * IFMC * Міжнародны музычны фестываль імя І. І. Салярцінскага * Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя Якуба Коласа * Музей сучаснага мастацтва * УНОВИС | | Адміністрацыйны падзел | * Кастрычніцкі раён * Першамайскі раён * Чыгуначны раён | | Насельніцтва | * Вядомыя асобы Віцебска * Ганаровыя грамадзяне | | Адукацыя і навука | * ВДТУ * ВДМУ * ВДУ * ВДАВМ * Віцебская духоўная семінарыя | | Транспартная сістэма | * Аўтобус * Тралейбус * Трамвай * Аэрапорт * Чыгуначны вакзал | | Архітэктура | * Вуліцы |

**Pomacanthidae** — сямейства марскіх прамянёвапёрых рыб з атраду акунепадобных (*Perciformes*). Валодаюць яркай, стракатай афарбоўкай. Раней лічыліся падсямействам Chaetodontidae, аднак на працягу часу было выяўлена столькі марфалагічных адрозненняў, што іх вылучылі ў асобнае сямейства. Налічваюць звыш 85 відаў. Знешні выгляд ------------- Акрамя яркай афарбоўкі, адрозніваюцца плоскім целаскладам і высокай спіной. Характэрным для гэтага сямейства з'яўляецца магутны, накіраваны назад шып, які знаходзіцца на ніжнім баку жабраў і адрозніваецца па афарбоўцы ад астатняга цела. Гэты шып з'яўляецца самай надзейнай адметнай прыкметай ад Chaetodontidae, знешнасць якіх вельмі падобная, але ў якіх ён цалкам адсутнічае. Даўжыня складае ад 6 да 60 см. Маладыя рыбіны часта афарбаваныя кардынальна іншым чынам, чым дарослыя асобіны. Яны могуць жыць у арэале дарослых рыб, якія іх не гоняць. У цэлым, аднак, прадстаўнікі сямейства праяўляюць агрэсіўныя паводзіны ў адносінах да суродзічаў. Адрозненне ў афарбоўцы настолькі вялікае, што маладых асобін раней лічылі асобнымі відамі. Распаўсюджанне -------------- Жывуць у трапічных шыротах усіх сусветных мораў. Дзевяць відаў сустракаюцца ў Атлантычным акіяне, астатнія ў Індыйскім і Ціхім акіяне. Гэтыя рыбы аддаюць перавагу жыццю паблізу каралавых рыфаў. Харчаванне ---------- Вельмі разнастайныя стратэгіі па харчаванні. Некаторыя з іх ўсяедныя і іх ежа ўяўляе сабой шырокую палітру ад водарасцяў да дробных жывёл. Іншыя харчуюцца толькі губкамі і водарасцямі. Прадстаўнікі роду Apolemichthys харчуюцца выключна губкамі, Genicanthus — зоапланктонам, Centropyge — водарасцямі. Маладыя асобіны, а таксама і дарослыя ў некаторых рэгіёнах, да прыкладу каля Галапагоскіх астравоў, чысцяць больш буйных рыб, ядучы паразітаў з іх лускі. Паводзіны --------- Жывуць, як правіла, парамі або ў невялікіх гарэмных групах, якія складаюцца з аднаго самца і некалькіх самак. На рыфах у іх выразныя арэалы, якія яны абараняюць ад супернікаў. У буйных прадстаўнікоў сямейства памер арэалаў можа складаць звыш 1000 м², у карлікавых яны могуць складаць толькі адну каралавую калонію. У дачыненні да суродзічаў-супернікаў дзейнічаюць энергічна і агрэсіўна. Прадстаўнікі роду Pomacanthus выдаюць пры гэтым гучныя гукі-шчолканні. Класіфікацыя ------------ У сямействе 8 родаў з 90 відамі: * Род Apolemichthys + Apolemichthys arcuatus + Apolemichthys griffisi + Apolemichthys guezei + Apolemichthys kingi + Apolemichthys trimaculatus + Apolemichthys xanthopunctatus + Apolemichthys xanthotis + Apolemichthys xanthurus * Род Centropyge + Centropyge abei + Centropyge acanthops + Centropyge argi + Centropyge aurantia + Centropyge aurantonotus + Centropyge bicolor + Centropyge bispinosa + Centropyge boylei + Centropyge colini + Centropyge debelius + Centropyge eibli + Centropyge ferrugata + Centropyge fisheri + Centropyge flavicauda + Centropyge flavipectoralis + Centropyge flavissima + Centropyge heraldi + Centropyge hotumatua + Centropyge interruptus + Centropyge joculator + Centropyge loricula + Centropyge multicolor + Centropyge multispinis + Centropyge nahackyi + Centropyge narcosis + Centropyge nigriocella + Centropyge nox + Centropyge potteri + Centropyge resplendens + Centropyge shepardi + Centropyge tibicen + Centropyge venustus + Centropyge vrolikii * Род Chaetodontoplus + Chaetodontoplus ballinae + Chaetodontoplus caeruleopunctatus + Chaetodontoplus chrysocephalus + Chaetodontoplus conspicillatus + Chaetodontoplus dimidiatus + Chaetodontoplus duboulayi + Chaetodontoplus melanosoma + Chaetodontoplus meredithi + Chaetodontoplus mesoleucus + Chaetodontoplus niger + Chaetodontoplus personifer + Chaetodontoplus poliourus + Chaetodontoplus septentrionalis * Род Genicanthus + Genicanthus bellus + Genicanthus caudovittatus + Genicanthus lamarcki + Genicanthus melanospilos + Genicanthus personatus + Genicanthus semicinctus + Genicanthus semifasciatus + Genicanthus spinus + Genicanthus takeuchii + Genicanthus watanabei * Род Holacanthus + Holacanthus africanus + Holacanthus bermudensis + Holacanthus ciliaris + Holacanthus clarionensis + Holacanthus isabelita + Holacanthus limbaughi + Holacanthus passer + Holacanthus tricolor * Род Paracentropyge + Paracentropyge multifasciata * Род Pomacanthus + Pomacanthus annularis + Pomacanthus arcuatus + Pomacanthus asfur + Pomacanthus chrysurus + Pomacanthus imperator + Pomacanthus maculosus + Pomacanthus navarchus + Pomacanthus paru + Pomacanthus rhomboides + Pomacanthus semicirculatus + Pomacanthus sexstriatus + Pomacanthus xanthometopon + Pomacanthus zonipectus * Род Pygoplites + Pygoplites diacanthus Зноскі ------ 1. ↑ FishBase: SpeciesList of *Pomacanthidae*

Сельская гаспадарка складае 2,8 % ВУП Джыбуці. Аднак яе паўнавартаснаму развіццю перашкаджаюць частыя засухі. Так, з-за засухі 1982 г. да 1985 г. 85% джыбуційскіх качэўнікаў страцілі ад 50 да 60% галоў жывёлы. У Джыбуці, станам на 1991 г. доля занятых у сельскай гаспадарцы складала каля 75 працэнтаў ад усёй працаўладкаванай часткі насельніцтва краіны. Жывёлагадоўля ------------- Наяўнасць пашы (11% тэрыторый) спрыяе развіццю жывёлагадоўлі. Па даных на 2014 г. пагалоўе коз складае 507 000, авечак — 470 000, вярблюдаў — 60 000, прыручаных птушак — каля 1 000. Земляробства ------------ Земляробства практычна адсутнічае. Плошча апрацоўваных зямель — прыкладна 1%. Вялікую шкоду яму наносяць частыя засухі. Тым не менш у 2013 г. былі сабраны пяць тон апельсінаў, а ў 2014 — дваццаць тон цукровай кукурузы. Таксама вырошчваюць пшаніцу, алівы, сланечнік, ячмень, бананы, яблыкі, какава-бабы, бульбу і гарбату. Нязначна развіта сфера вінаробства. Землекарыстанне і ірыгацыя -------------------------- У краіне з 10 км², якія адводзяцца пад абрашанае земляробства, да 2% ворных зямель і каля 60% прыдатныя для выпасу жывёлы. Большая частка ворных зямель знаходзіцца ў рэгіёне Таджура і ў гарах Мабла каля Абока. Самыя высокія часткі гор Года атрымліваюць 300-500 мм ападкаў у год, а прылеглая тэрыторыя, паўночней гор Мабла, атрымлівае 200-300 мм. Сярэдняя і Паўднёвая горы Бура і Арта ў сярэднім атрымліваюць ад 150 да 250 мм. Рыбалоўства ----------- Джыбуці мае берагавую лінію ў 372 км і марскі раён у 6280 км² на скрыжаванні Чырвонага мора і Адэнскага заліва. Улоў рыбы ў Джыбуці ў 1981 г. склаў 503 тоны. Большасць рыбацкіх угоддзяў сканцэнтраваны на ўсходнім узбярэжжы недалёка ад сталіцы горада Джыбуці. Заўвагі ------- 1. 1 2 Республика Джибути на сайте Министерства Иностранных Дел России **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 14 мая 2007. Праверана 28 ліпеня 2019. 2. 1 2 Джибути — Статистика Сельское хозяйство 3. ↑ Faster growing crops could improve food production **(нявызн.)** (7 ліпеня 2004). Архівавана з першакрыніцы 11 студзеня 2018. Праверана 28 ліпеня 2019. 4. ↑ FAO Fishery Country Profile - DJIBOUTI **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 28 ліпеня 2019. Праверана 28 ліпеня 2019. Спасылкі -------- * Family Farming Knowledge Platform * Djibouti: Farming the barren wasteland

***Arcyria cinerea*** - від слізевікоў сямейства {{bt-bellat||*Trichiaceae*}}. Апісанне -------- Пладовыя целы маюць сцяблінкі і растуць асобна або шчыльна. Часам некалькі зрастаюцца ў аснове сцябла. Споравыя каробачкі ад канічнай да цыліндрычнай або яйцападобнай, радзей амаль сферычнай формы. У закрытым выглядзе яны маюць дыяметр ад 0,1 да 0,9 міліметраў і вышыню ад аднаго да чатырох міліметраў. Капіліцый, які змяшчаецца ў ім, пашыраецца толькі нязначна. Ён бялёсага, шэрага або бэжавага колеру. У радзейшы' выпадках - шаравата-ружовага, карычняватага або зеленаватага колеру. Да паспявання часам лілова-ружовы. Перапончатая аснова (гіпаталалус) з'яўляецца агульнай для груп пладоў і мае форму дыска ў асобных пладовых целах. Ён напаўпразрысты, ад бескаляровага да светла-карычневага. Сцябло даўжынёй ад 0,2 да 1,5 міліметра мае маршчыністую паверхню. Яно афарбавана як споравая капсула або трохі цямнейшае да чорнага. У праходным святле ён выглядае светла-чырванавата-карычневым і запоўнены спорападобнымі цыстамі няправільнай формы ад круглявых да шырокаэліптычных. Яны маюць дыяметр у аснове 30 мікраметраў; на кончыку сцябла яны меншыя, нават менш за 10 мікраметраў у дыяметры. Абалонка (перыдый) знікае, за выключэннем невялікай, плоскай або лейкападобнай чашачкі. Часам яна мае дробныя радыяльныя зморшчыны. У святле, якое праходзіць праз яе, яна выглядае жаўтлявай, амаль гладкай або мае тонкія кароткія лініі, некаторыя з якіх размешчаны ў выглядзе сеткі. Часам на капіліцыі маюцца невялікія рэшткі абалонкі. Капіліцый не вельмі эластычны, мае дробную сетку і афарбаваны ад бясколернага да карычняватага. Ён амаль не мае свабодных канцоў і моцна прымацаваны да чашачкі. У месцах росту ён гладкі і дыяметрам ад чатырох да сямі мікраметраў. Да вяршыні становіцца танчэй (1,5-4 мкм) і звычайна пакрыты выключна тонкімі шыпікамі або бародаўкамі. У масе споры афарбаваны ў бэжавы і светла-шэры колер. У праходным святле яны выглядаюць амаль бясколернымі. Яны вельмі дробна бародаўкавыя і маюць групы больш буйных бародавак. Споры маюць дыяметр ад шасці да васьмі мікраметраў. Плазмодый белага, шэрага або жаўтлявага колеру. Экалогія і распаўсюджанне ------------------------- Асабліва часта на кары ў вільготных камерах з'яўляецца разам з *{{bt-bellat||Arcyria pomiformis}}*. Таксама назіралася плоданашэнне разам са шматлікімі іншымі відамі. Шырока распаўсюджаны ва ўсім свеце. Гэта адзін з самых распаўсюджаных слізевікоў у Цэнтральнай Еўропе. Літаратура ---------- * Hermann Neubert, Wolfgang Nowotny, Karlheinz Baumann: Die Myxomyceten Deutschlands und des angrenzenden Alpenraumes unter besonderer Berücksichtigung Österreichs. Band 1. Karlheinz Baumann Verlag, Gomaringen 1993, ISBN 3-929822-00-8.

**Гаранта́ла** (саманазва *Hulandalo*) — аўстранезійскі народ, карэнныя насельнікі поўначы вострава Сулавесі ў Інданезіі. Агульная колькасць (2014 г.) — 1 081 000 чал. Гісторыя -------- Паводле лінгвістычных даных, гарантала маюць супольнае паходжанне з аўстранезійскімі народамі Філіпінскіх астравоў і Паўночнага Сулавесі. Паводле легенд, першае дзяржаўнае ўтварэнне гарантала ўзнікла ў пачатку 2 тысячагоддзя н. э. Да 1525 г. калі на поўнач Сулавесі прыбылі партугальцы, сярод іх шырока распаўсюджваўся іслам, землі гарантала былі падзелены паміж мусульманскімі дзяржавамі Гарантала, Лімбота, Сувава, Баалема, Атынгола. Яны складалі ваенна-палітычны саюз, які да канца XIX ст. трапіў у поўную каланіяльную залежнасць ад Нідэрландаў. У 1950 г. землі гарантала былі далучаны да Інданезіі. У 2001 г. была сфарміравана асобная правінцыя Гарантала. Асаблівасці культуры -------------------- Асноўным традыцыйным заняткам гарантала здаўна з’яўлялася земляробства. Важную ролю адыгрывалі лясная гаспадарка і рыбалоўства. Рамяство і жывёлагадоўля мелі другасны характар. Асноўны тып паселішча — вёска. Традыцыйныя хаціны-*дулахупа* мелі каркасную канструкцыю, будаваліся на па́лях. Хаціна падзялялася на некалькі памяшканняў. Да ўвахода вялі дзве лесвіцы. Традыцыйная вопратка рознакаляровая, прычым кожны колер мае свой сімвалічны аспект. У мінулым былі распаўсюджаны вялікія пашыраныя сем’і, якія маглі весці супольную земляробчую гаспадарку ў горных раёнах з цяжкай для апрацоўкі глебай. Старэйшыя бацька і маці лічыліся галоўнымі гаспадарамі, што адлюстравана ў мове гарантала. У ёй не прыняты розныя інтымныя формы зваротаў да бацькоў і старэйшых блізкіх сваякоў. Гарантала славяцца развітай музычнай культурай. Заканчэнне рамадана суправаджаецца *тамбілатохе* — святам агменяў, якія запальваюць вакол мячэцяў і ў паселішчах. Мова ---- Родная мова гарантала мае аўстранезійскае паходжанне. У нашы дні ў пісьмовасці выкарыстоўваецца лацінка. Аднак выкарыстанне мовы звычайна адбываецца ў паўсядзённым жыцці. У школьнай адукацыі, сродках масавай інфармацыі, афіцыйных дакументах звычайна ўжываецца інданезійская мова. Рэлігія ------- Абсалютная большасць вернікаў — мусульмане-суніты. Зноскі ------ 1. ↑ Gorontalo in Indonesia 2. ↑ ethnologue.com 3. ↑ indonesia.travel 4. ↑ Moh. Karmin Baruadi, Appellation in Gorontalese: An Antropolinguistics Approach towards Language and Culture in Gorontalo, Indonesia 5. ↑ The culture of Gorontalo 6. ↑ Tombbilotohe culture (pairs of lights) in Gorontalo | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) |

Геаграфічнае становішча ----------------------- Саудаўская Аравія займае 12 месца ў свеце па плошчы, апярэджваючы Мексіку, саступаючы ДР Конга, буйнейшая краіна Паўднёва-Заходняй Азіі. Займае большую частку буйнейшага ў свеце Аравійскага паўвострава, за выключэннем яго паўднёвых і ўсходніх абласцей. Паколькі межы краіны ў пустынных раёнах дакладна не вызначаны, звесткі аб яе плошчы ў розных крыніцах могуць адрознівацца. Мяжуе з Іарданіяй на поўначы, Іракам, Катарам, Кувейтам і Аб’яднанымі Арабскімі Эміратамі на ўсходзе, Аманам і Еменам на поўдні. Абмываецца Персідскім залівам на паўночным усходзе і Чырвоным морам на захадзе. Астравы Саудаўскай Аравіі — Фарасан, Санафір, Тарут і інш. Прырода ------- Неджд у ваколіцах Эр-Рыяда Рэльеф Саудаўскай Аравіі ### Рэльеф Саудаўская Аравія займае большую частку Аравійскага паўвострава. Паверхня краіны ўяўляе сабой пласкагор’е, якое ўздымаецца над Чырвоным морам лініяй глыбавых гор Хіджаз. На поўдні Хіджаза паблізу еменскай мяжы ў гарах Асір знаходзіцца найвышэйшы пункт краіны — пік Джабаль Сауда, 3133 м у вышыню. Паміж гарамі і берагам Чырвонага мора цягнецца вузкая нізіна Ціхама каля 70 км у шырыню. На ўсходзе горы паступова паніжаюцца ў бок Персідскага заліва. Ва ўнутраных раёнах гэта плато Неджд, дзе лававыя палі, масівы граніту, пясчаніку і вапняку ствараюць шматлікія плато і сталовыя ўзвышшы. На персідскім узбярэжжы пласкагор’е пераходзіць у нізіну Эль-Хаса да 150 км у шырыню. ### Клімат Клімат трапічны, на поўначы — субтрапічны, пустынны або паўпустынны. Надзвычайна высокая тэмпература і адсутнасць ападкаў характэрны для большай часткі краіны. Лета паўсюль надзвычай спякотнае: летнія тэмпературы вышэй за 50 °C — звычайная справа. Сярэдняя летняя тэмпература ліпеня ад 27 °C да 43 °C. Узімку сярэдняя тэмпература ў сярэднім складае +10 °C, але фіксаваліся паніжэнні да −11 °C, калі выпадаў снег. На поўначы заўважны рэзкія кантрасты сезонных тэмператур. На поўдні ўзімку сярэдняя тэмпература трымаецца каля +20 °C. Начная тэмпература ў пустынях можа быць нізкай нават летам, з-за таго што пясок хутка аддае цяпло пасля заходу сонца. Сярэднегадавая колькасць ападкаў — каля 80—110 мм, прычым большая частка выпадае ў горных раёнах. Пры тым што ападкаў няшмат, існуе мажлівасць нечаканых паводак. У Эр-Рыядзе ўсе 100 мм ападкаў выпадаюць паміж студзенем і маем, у Джадаху (54 мм) — паміж лістападам і студзенем. Адзіны няблага ўвільготнены раён — горы Асір на паўднёвым захадзе краіны (300—500 мм ападкаў). ### Унутраныя воды Аравійскі орыкс Сталых паверхневых вадацёкаў няма. Ручаі і рэкі звычайна напаўняюцца пасля рэдкага дажджу. З гор яны імкліва сцякаюць у мора і хутка высыхаюць. Сухія вадацёкі — вадзі — напаўняюцца вадою толькі пасля залеваў. На тэрыторыі Эль-Хасы багата крыніц, што жывяцца артэзіянскімі водамі і абвадняюць аазісы. ### Расліннасць і жывёльны свет Амаль усю краіну займаюць пустыні Руб-эль-Халі, Дэхна, Вялікі Нефуд, Эль-Хаса, Джафура. Большая частка тэрыторыі пустынь пазбаўленая расліннага покрыва. Расліны сустракаюцца эпізадычна. Характэрныя розныя віды палыну, акацыі, вярблюджая калючка, багаткі, ююба, саксаул, тамарыску. У гарах Асіра — участкі саван, дзе растуць акацыі, дзікія масліны, міндаль. Фаўна прадстаўлена антылопамі бейза, газэлямі, дзікім аслом, гіенамі, шакаламі, каракаламі, пустыннымі лісамі, аравійскім ваўком, аравійскай кобрай. Вядомы нацыянальны парк Асір, дзе захоўваюцца такія амаль зніклыя віды дзікіх жывёл, як орыкс (сернабык) і нубійскі горны казёл. | ⛭Саудаўская Аравія паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка Футбол **Партал «Саудаўская Аравія»** | | ⛭Краіны Азіі: Геаграфія | | --- | | - ААЭ - Азербайджан - Аман - Арменія - Афганістан - Бангладэш - Бахрэйн - Бруней - Бутан - В’етнам - Грузія - Егіпет¹ - Емен - Ізраіль - Індыя - Інданезія - Іарданія - Ірак - Іран - Казахстан² - Камбоджа - Катар - Кіпр - Кыргызстан - Кітай - КНДР - Кувейт - Лаос - Ліван - Малайзія - Мальдывы - Манголія - М’янма - Непал - Пакістан - Рэспубліка Карэя - Расія² - Саудаўская Аравія - Сінгапур - Сірыя - Таджыкістан - Тайланд - Туркменістан - Турцыя² - Узбекістан - Усходні Тымор - Філіпіны - Шры-Ланка - Японія | | Непрызнаныя дзяржавы | | - Абхазія - Кітайская рэспубліка (Тайвань) - Нагорны Карабах - Палесцінская аўтаномія - Паўднёвая Асеція - Турэцкая Рэспубліка Паўночнага Кіпра | | ¹ У асноўным у Афрыцы ² Часткова ў Еўропе |

**ПАТ «Святлана»** (да 1992 года — Ленінградскае аб’яднанне электроннага прыладабудавання «Святлана») — савецкі і расійскі холдынг, які займаецца распрацоўкай і выпускам магутных электравакуумных прылад і вырабаў мікраэлектронікі. У ПАТ «Святлана» ўваходзіць пяць даччыных прадпрыемстваў, распрацоўка і вытворчасць прадукцыі ў якiх ажыццяўляецца па поўным цыкле «даследаванне — распрацоўка — вытворчасць — рэалізацыя». Прадукцыя прадпрыемства выкарыстоўваецца ў апаратуры радыёсувязі, радыёлакацыі, тэлебачання, надглядальнай тэхнікі, медыцыне, бытавой тэхніцы. Больш за 20 % прадукцыі ПАТ «Святлана» пастаўляецца на экспарт. Раней асноўная пляцоўка прадпрыемствы займала шырокую тэрыторыю, абмежаваную праспектам Энгельса, Святланаўскай плошчай, Святланаўскім праспектам, праспектам Тарэза і Манчэстэрскай вуліцай. Юрыдычны адрас — Расія, 194156, Санкт-Пецярбург, пр. Энгельса, д. 27. У гонар прадпрыемствы атрымалі назвы Святланаўская плошча, Святланаўскі праспект, а ў 1990-я гады і муніцыпальнае ўтварэнне «Святланаўскае». Гісторыя -------- Фірма заснавана ў 1889 годзе і пачынала сваю дзейнасць з майстэрні па вырабе папяросных гільзаў. Аддзяленне асвятляльных электралямпаў «Святлана» (руск.: «Светлана», па легендзе названа ад імя дачкі ўладальніка прадпрыемства, насамрэч гэта абрэвіятура **Свет**лавыя **ля**мпы **на**пальвання — руск.: **СВЕТ**овые **ЛА**мпы **НА**каливания) было створана ў машынабудаўнічым акцыянерным таварыстве «Я. М. Айваз», якое выпускала гільзанабівальныя машыны для папяросных фабрык, у 1913 годзе. У 1914 годзе ў акцыянерным таварыстве былі: завод зброевых прыцэлаў (600 рабочых), завод тытунёвых машын (400 рабочых) і аддзяленне «Святлана» (250 рабочых). У верасні 1918 года прадпрыемства было нацыяналізавана; у 1920 годзе створаны самастойны завод «Святлана» па выпуску лямпаў напальвання; 22 мая 1928 года да яго быў далучаны электравакуумны завод, які выпускаў узмацняльныя і генератарныя лямпы і рэнтгенаўскія трубкі. У час Вялікай Айчыннай вайны завод эвакуіравалі ў Новасібірск. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ Літаратура ---------- * Санкт-Петербург. Петроград. Ленинград: Энциклопедический справочник / Ред. коллегия: Белова Л. Н. Булдаков Г. Н. Дегтярев А. Я. и др. — М.: научное издательство «Большая Российская Энциклопедия». 1992. — 687 с.; ил. ISBN 5-85270-037-1

Паліцэйскі ўчастак у Серэкундзе. **Паліцыя Гамбіі** — асноўны орган бяспекі і правапарадку ў Гамбіі. Узначальвае генеральны інспектар. Агульная колькасць — 5000 супрацоўнікаў. Гісторыя -------- У 1855 годзе ў Гамбіі, якая тады была брытанскай калоніяй, створана рачная паліцыя (англ.: River Police). Да гэтага бяспека ў невялікіх каланіяльных анклавах забяспечвалася брытанскімі войскамі і мясцовай міліцыяй, якая складаецца з гандляроў, вызваленых рабоў і іншых пасяленцаў. Агульная колькасць — 10 чалавек. Роля рачной паліцыі заключалася ў кантролі над кантрабандай, забеспячэнні выплаты падаткаў і прадухіленні паўстанняў. У 1866 годзе атрад быў узмоцнены за кошт стварэння ваенізаванай паліцыі. Першапачаткова ў фарміраванні служылі 40 канстэбляў, а да 1870 годзе іх колькасць павялічылася да 100. У гэты перыяд усе імперскія войскі былі выведзены з калоніі, і ахова правапарадку была цалкам перададзена паліцыі і мясцовай міліцыі. У 1895 годзе сфарміравана пагранічная паліцыя (Frontier Police). У 1909 годзе брытанцы выдалі пастанову, якая дазваляла правадырам прызначаць адказных за правапарадак на сваёй тэрыторыі. Гэтыя асобы мелі тыя ж паўнамоцтвы, што і каланіяльная паліцыя. Пасля атрымання незалежнасці ў 1965 годзе ваенізаваная і памежная паліцыі аб’ядналіся ў адзіную структуру. Пасля расфармавання гамбійскай роты ў 1958 годзе яна ўзяла на сябе таксама абавязкі па ваеннай абароне. У складзе органаў бяспекі сфарміравана ваенізаванае фарміраванне — палявыя сілы (Field Force). Колькасць — 200 чалавек. Міжнароднае супрацоўніцтва -------------------------- Пад кіраўніцтвам гамбійскай паліцыі знаходзіцца Міратворчы цэнтр паліцэйскіх сіл Гамбіі (GPFPC), які супрацоўнічае з навучальным інстытутам міратворчых аперацый (POTI) у навучанні міратворцаў. Паліцыя Гамбіі ўваходзіць у склад Інтэрпола з 6 кастрычніка 1986 года. Нацыянальнае Цэнтральнае бюро Інтэрпола ў Гамбіі размешчана ў Банжуле. Яго ўзначальвае камісар, якому дапамагае памочнік супэрінтэнданта паліцыі. Заўвагі ------- 1. 1 2 3 Andrade, John. World Police and Paramilitary Forces. — Basingstoke : Macmillan, 1985. — P. 75. 2. 1 2 Davidheiser, Mark. Policing in Africa / Mark Davidheiser, Niklas Hultin. — New York : Palgrave Macmillan, 2012. — P. 125–127. 3. ↑ Gambia Police Force Peacekeeping Center **(нявызн.)**. *Peace Operations Training Institute*. Праверана 15 November 2017. 4. ↑ The Gambia Police Force (GPF) **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Interpol*. Архівавана з першакрыніцы 7 верасня 2017. Праверана 15 November 2017. Спасылкі -------- * Знакі адрознення паліцыі Гамбіі Архівавана 14 студзеня 2023.

**Arcyria obvelata** від слізевікоў з сямейства *Trichiidae*. Апісанне -------- Пладовыя целы (споракарпіі) ад кароткіх да амаль сядзячых і густа растуць невялікімі групамі. Споравыя капсулы (спаракарпіі) ад яйцападобных да цыліндрычных і 1,5-3 у закрытым стане 1,5-3 мм вышынёй і 0,3-0,5 мм у шырыню. Сфарміраваны ў іх капіліцый пашыраецца да даўжыні 13 мм, шырынёй 1 мм. Атрыманыя слупкі валакна раскладваюцца пучкамі або ляжаць на зямлі. Афарбоўка вагаецца ад светла-жоўтай да жоўтай, часам таксама аранжавага колеру. Пазней яны становяцца светла-ржава-карычневымі. Плазмодый белы. Відавае размежаванне -------------------- *Arcyria obvelata* характарызуецца жаўтлявым колерам і асабліва эластычным капіліцыем. *Arcyria virescens*, вядомая з Францыі, вонкава падобная, асабліва калі зеленаватая афарбоўка слабая. Від мае больш доўгія сцёблы, якія часта зрастаюцца паміж сабой і пашыраюцца толькі да 6 мм, мала эластычны капіліцый. Мікраскапічна сцёблы ўтрымліваюць невялікую колькасць спорападобных цыст або іх зусім няма. Арэал і экалогія ---------------- Від распаўсюджаны ў Цэнтральнай Еўропе, а таксама ва ўсім свеце. Arcyria obvelata асабліва любіць расці на амаль цалкам сухой мёртвай драўніне іглічных парод. Былі ўстаноўлены супольнасці з *Cribraria cancellata*, *Enerthenema papillatum*, *Licea variabilis*, лікагалай драўніннай (*Lycogala epidendrum*), *Metatrichia vesparium*, *Physarum viride*, *Stemonitis fusca*, *Trichia varia* і *Tubifera ferruginosa*. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Hermann Neubert, Wolfgang Nowotny, Karlheinz Baumann: Die Myxomyceten Deutschlands und des angrenzenden Alpenraumes unter besonderer Berücksichtigung Österreichs. Band 1. Karlheinz Baumann Verlag, Gomaringen 1993, ISBN 3-929822-00-8. | | | | --- | --- | | ⚙️   Таксанамія | EOL · GBIF · iNaturalist · IRMNG · Mycobank · NCBI |

Агульнае насельніцтва Ісландыі складае каля 340 тыс. чалавек (2017). Гэта апошняе месца сярод краін Еўропы, калі не ўлічваць "карлікаў", ды нават Люксембург мае ў паўтара разы большае за Ісландыю насельніцтва. Аддаленасць Ісландыі ад мацерыка ускладняла засяленне вострава. Сённяшняя Ісландыя — маланаселеная краіна з этнічна аднародным насельніцтвам. Дзякуючы багатай вуснай і пісьмовай традыцыі шмат сямей можа назваць сваіх продкаў у многіх пакаленнях. Добра захоўваюцца многія старажытныя традыцыі. Закон № 54 ад 27 чэрвеня 1925 г. забараняе грамадзянам Ісландыі мець прозвішчы. Да сёй пары ісландцы афіцыйна карыстаюцца толькі асабістымі імёнамі і імёнамі па бацьку. Дэмаграфія ---------- Полава-ўзроставая піраміда Для Ісландыі характэрны хуткі, адзін з найвышэйшых у Еўропе, прырост насельніцтва (1,13 %), які складаецца са станоўчых натуральнага (0,7 %) і міграцыйнага (0,4 %) складнікаў. Пры гэтым улады ажыццяўляюць жорскі кантроль міграцыі, аддаючы перавагу квалівікаваным мігрантам з Еўропы. Па прыросце насельніцтва Ісландыя можа паспрачацца з многімі краінамі Лацінскай Амерыкі. Працягласць жыцця ісландцаў — 80,9 гадоў для мужчын і 85,4 для жанчын — адна з найвышэйшых у свеце. Нацыянальны і рэлігійны склад ----------------------------- Рэйк'явік Нацыянальны склад аднародны: 98,99% складаюць ісландцы. Ёсць іншыя скандынавы і палякі (па дамове аб будаўніцтве заводаў па здабычы серы і вытворчасці алюмінія да 2015 года з Польшчай і Германіяй). Насельніцтва карыстаецца ісландскай мовай, адной са скандынаўскіх моваў. Высокі ўзровень валодання англійскай моваю. Важнейшай канфесіяй у краіне з'яўляецца лютэранства (каля 90 % насельніцтва адносяць сябе да лютэранаў). Размяшчэнне і рассяленне ------------------------ Каля 60 % жыхароў сканцэнтравана паўднёва-заходняй частцы краіны (Рэйк'явік і яго наваколлі). Амаль 94 % існандаў пражываюць у гарадах, такі высокі працэнт урбанізацыі звязаны з субарктычным кліматам краіны. Буйнейшыя гарады: Рэйк'явік (120 тыс, у агламерацыі — 216 тыс), Хабнарф'ёрдзюр, Акюрэйры (поўнач). Зноскі ------ 1. ↑ Архівавана 16 чэрвеня 2019. 2. ↑ Архівавана 16 чэрвеня 2019. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская | | ⛭Ісландыя паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Ісландыя»** | | ⛭Краіны Еўропы: Насельніцтва | | --- | | * Азербайджан¹ * Албанія * Андора * Аўстрыя * Балгарыя * Беларусь * Бельгія * Боснія і Герцагавіна * Ватыкан * Венгрыя * Вялікабрытанія * Германія * Грузія * Грэцыя * Данія * Ірландыя * Ісландыя * Іспанія * Італія * Казахстан² * Кіпр¹ * Латвія * Літва * Ліхтэнштэйн * Люксембург * Малдова * Мальта * Манака * Нарвегія * Нідэрланды * Партугалія * Паўночная Македонія * Польшча * Расія² * Румынія * Сан-Марына * Сербія * Славакія * Славенія * Турцыя² * Украіна * Фінляндыя * Францыя * Харватыя * Чарнагорыя * Чэхія * Швейцарыя * Швецыя * Эстонія | | Залежныя тэрыторыі | | * Азорскія астравы * Аландскія астравы * Гернсі * Гібралтар * Джэрсі * Востраў Мэн * Фарэрскія астравы * Шпіцберген * Ян-Маен | | Непрызнаныя і часткова прызнаныя дзяржавы | | * Абхазія¹ * Косава * Паўднёвая Асеція¹ * Прыднястроўе | | ¹ Часткова або цалкам у Азіі, у залежнасці ад праведзенай мяжы (en) ² У асноўным у Азіі |

Ін’ектыўная функцыя. **Ін’екцыя** у матэматыцы — адлюстраванне {\displaystyle f} мноства {\displaystyle X} у мноства {\displaystyle Y} ({\displaystyle f\colon X\to Y}), пры якім розныя элементы мноства {\displaystyle X} адлюстроўваюцца ў розныя элементы мноства {\displaystyle Y}, гэта значыць, што калі два вобразы пры адлюстраванні супадаюць, то супадаюць і правобразы: {\displaystyle f(x)=f(y)\Rightarrow x=y}. Ін’екцыю таксама называюць **укладаннем** або **адна-адназначным адлюстраваннем** (у адрозненне ад біекцыі, якая ўзаемна-адназначная). У адрозненне ад сюр’екцыі, пра якую гавораць, што яна адлюстроўвае адно мноства *на* іншае, аб ін’екцыі {\displaystyle f\colon X\to Y} аналагічная фраза фармулюецца як **адлюстраванне {\displaystyle X} у {\displaystyle Y}**. Ін’екцыю можна таксама азначыць як адлюстраванне, для якога існуе левае адваротнае, гэта значыць, {\displaystyle f\colon X\to Y} ін’ектыўнае, калі існуе {\displaystyle g\colon Y\to X}, пры якім {\displaystyle g\circ f=\operatorname {id} \_{X}}. Паняцце ін’екцыі (разам з сюр’екцыяй і біекцыяй) з’явілася у працах Бурбакі і атрымала шырокае распаўсюджванне амаль ва ўсіх раздзелах матэматыкі. Абагульненнем паняцця ін’екцыі у тэорыі катэгорый з’яўляецца паняцце манамарфізма, у многіх катэгорыях гэтыя паняцці эквівалентныя, аднак гэта выканана не заўжды. Прыклады: * {\displaystyle f\colon \mathbb {R} \_{>0}\to \mathbb {R} ,\;f(x)=\ln x} — ін’ектыўная. * {\displaystyle f\colon \mathbb {R} \_{+}\to \mathbb {R} ,\;f(x)=x^{2}} — ін’ектыўная. * {\displaystyle f\colon \mathbb {R} \to \mathbb {R} ,\;f(x)=x^{2}}— не з’яўляецца ін’ектыўнай ({\displaystyle f(-2)=f(2)=4}). Літаратура ---------- * *Н. К. Верещагин, А. Шень.* Начала теории множеств // Лекции по математической логике и теории алгоритмов.

**«Прынё́манне. Гро́дзенская во́бласць»** — беларуская кніга, выдадзеная тыражом 3 000 экзэмпляраў. Змест ----- Гродзенская вобласць — найпрыгажэйшы край Беларусі на яе паўночным захадзе, мяжуе з Польшчай і Літвой. Геаграфічна — тут цэнтр Еўропы, перакрыжаванне розных культур і народаў. Гэта зямля авеяна сівой і багатай гісторыяй. Яе помнікі, яе дыяменты, раскіданы паўсюль і сёння з’яўляюцца унікальнай нацыянальнай спадчынай і гонарам краіны. Гродзенцы шануюць сваё мінулае, самаадданай працай ствараюць будучыню і з адкрытымі сэрцамі гасцінна сустракаюць сяброў. 350 фатаграфiй, на якiх прадстаўлены ўсе 17 раёнаў Гродзеншчыны, помнiкi архiтэктуры i пейзажы, склалi фотаанталогiю «Прынёманне». Некаторыя панарамныя здымкi зроблены з самалёта. Іншыя дадзеныя -------------- Выпуск выдання ажыццёўлены па заказу і пры фінансавай падтрымцы Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Выйшла ў свет два выдання фотаальбому. Зноскі ------ 1. ↑ Прынёманне. Гродзенская вобласць **(нявызн.)**. Интернет магазин «Белкніга». Праверана 29 верасня 2016.(недаступная спасылка) (руск.) Спасылкі -------- * Прынёманне(недаступная спасылка) у газеце Звязда

Ройс-хол у Каліфарнійскім універсітэце **Неараманскі стыль** — плынь у архітэктуры канца XIX — пачатку XX стст. заснаваная на ідэі адраджэння раманскай архітэктуры XI—XII стст. Чырвоны касцёл у Мінску Будынкам у гэтым стылі ўласцівы круглыя аркі, паўцыркулярныя аркі на вокнах і гарызантальныя мураваныя шэрагі. У адрозненні ад гістарычнага раманскага стылю, неараманскія архітэктурныя помнікі схіляюцца да спрашчэння дэкаратыўны элементаў, у прыватнасці, арак і акон. У канцы XIX — пачатку XX стст. у Злучаных Штатах у гэтым стылі будаваліся шматлікія ўніверсітэцкія інтэрнаты. Найбольш вядомыя прыклады можна знайсці ў Каліфарнійскім універсітэце ў Лос-Анджэлесе і ва ўніверсітэце Паўднёвай Каліфорніі. Неараманскі стыль шырока выкарыстоўваўся пры будаўніцтве цэркваў, і, зрэдку, сінагог. Рысы неараманізму на будынку Нью-Ёркскага Капітолія Найвыдатнейшым амерыканскім архітэктарам, які працаваў у неараманскім стылі быў Генры Гобсан Рычардсан. Яго дзейнасць дала пачатак асаблівай неараманскай плыні ў Амерыцы, якую ў яго гонар назвалі *«неараманскім стылем Рычардсана»* (*«Richardsonian Romanesque»*). Ранняй разнавіднасцю неараманскага стылю 1830-х гг. з'яўляўся шырока распаўсюджаны ў Германіі *«стыль круглых арак»* («Rundbogenstil»). На працягу XIX ст. архітэктурныя формы, у якіх будаваліся англіканскія цэрквы, залежалі ад веравызнання пэўных рэлігійных абшчын. Тады, калі высокія англіканскія цэрквы, пад уплывам Оксфардскага руху, будаваліся ў неагатычным стылі, то тагачасныя нізкія і шырокія цэрквы звычайна будаваліся ў неараманскім стылі. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Неараманскі стыль | ⛭Напрамкі ў заходнім мастацтве | | --- | | Сярэднявечча | Раманскі стыль • Готыка (Інтэрнацыянальная готыка) | | Новы час | Акадэмізм • Ампір • Барока • Маньерызм • Класіцызм • Неакласіцызм • Рэалізм • Рэнесанс • Ракако • Рамантызм • Сентыменталізм | | Мадэрнізм | ✰ Прэрафаэліты • Імпрэсіянізм • Постімпрэсіянізм • Мадэрн (ар-нуво) • Ар-дэко • Экспрэсіянізм • Кубізм • Футурызм • Абстракцыянізм • Супрэматызм • Канструктывізм • Баўхаус • Дадаізм • Сюррэалізм • Абстрактны экспрэсіянізм • Лірычная абстракцыя • Жывапіс каляровага поля | | Сучаснае мастацтва | Артэ повера • Ар брут • Канцэптуалізм • Лэнд-арт • Мінімал арт • Маладыя брытанскія мастакі • Постмінімалізм • Неа-геа • Неапластыцызм • Неаэкспрэсіянізм • Оп-арт • Поп-арт • Сац-арт • Трансавангард • Стакізм | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4249232-4 · LCCN: sh85114975 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Боская камедыя (значэнні). *Comencia la Comedia*, 1472 **Боская камедыя** (італ.: Commedia, пазней *Divina Commedia*) — паэма, напісаная Дантэ Аліг’еры ў перыяд з 1307 па 1321 гг. Манументальны твор позняга сярэдневякоўя, які ўяўляе сабой энцыклапедыю філасофіі, касмагоніі, гісторыі, рэлігіі, маралі, палітычных поглядаў еўрапейскага чалавека напярэдадні Адраджэння. Сюжэтнай канвой паэмы з’яўляюцца апавяданні пра падарожжы паэта (яго суправаджаюць спачатку Вергілій, потым каханая Беатрычэ Партынары, якая вельмі рана памерла) па тым свеце. Твор падзелены на 3 часткі (кантыкі): «Пекла», «Чысцец» і «Рай». Яны ў сваю чаргу складаюцца з карцін, што адпавядаюць сярэдневяковым уяўленням аб замагільным жыцці, у якое трапляе кожны чалавек пасля смерці, атрымліваючы там тое, што заслужыў раней: хто цярпіць за свае грахі ў Пекле, хто — ачышчаецца ад смяротных грахоў у Чысцы, хто за сваю маральную цноту і дасканаласць перажывае светлыя пачуцці ў Раі. У алегарычнай форме Дантэ Аліг’еры гаворыць аб сучаснасці, яскрава звязваючы яе з Антычнасцю. Стройная лагічная схема твора базіруецца на сімволіцы лічбаў (пачынаючы ад лічбы 3 — сімвала Тройцы: 3 кантыкі, тэрцына — асноўны вершаваны памер, кожная кантыка складаецца з 33 песень і г.д.). У адрозненне ад многіх іншых твораў эпохі Адраджэння, паэма была напісана не на лацінскай, а на жывой італьянскай мове. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Боская камедыя на Вікісховішчы |

**Ключ 35** 夊 (піньінь suī) са значэннем «павольна ісці» са Спісу 214 ключоў Кансі, якія выкарыстоўваюцца пры напісанні іерогліфаў. Адзін з 31 ключа, якія складаюцца з трох рыс. У слоўніку Кансі налічваецца 23 іерогліфа з гэтым ключом (з 49,030). Варыянты значэння ----------------- Старажытнага знака адлюстроўваў чалавека, а дадатковая рыса, якая перакрэслівала ногі і рукі, азначала «ісці без спеху, валачыць ногі». Самастойна іерогліф не ўжываецца. Варыянты формы -------------- * Гадальныя косткі ЦзягувэньГадальныя косткі Цзягувэнь * Малая пячатка ЧжуаншуМалая пячатка Чжуаншу Прыклады іерогліфаў ------------------- Парадак напісання ключа 夊 У табліцы прыведзены прыкладны спіс іерогліфаў з ключом 夊. | Дад.рысы | Прыклады | | --- | --- | | 0 | 夊 | | 4 | 夋 麦 | | 5 | 夌 | | 6 | 复 㚆 㚇 変 | | 7 | 夎 夏 | | 11 | 夐 𡕵 | | 12 | 𡕷 | | 15 | 夑 夓 | | 16 | 夒 | | 19 | 夔 | | 20 | 𡖂 | Літаратура ---------- * *Fazzioli, Edoardo.* Chinese calligraphy : from pictograph to ideogram : the history of 214 essential Chinese/Japanese characters (англ.). — New York: Abbeville Press (англ.), 1987. — ISBN 0-89659-774-1. * *Lunde, Ken.* Appendix J: Japanese Character Sets // CJKV Information Processing: Chinese, Japanese, Korean & Vietnamese Computing (англ.). — 2-е выд. — Sebastopol, Calif.: O’Reilly Media, 2009. — ISBN 978-0-596-51447-1. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ключ 35 * Слоўнік Кансі анлайн (кіт.) * Слоўнік іерогліфаў з індэксам іерагліфічных ключоў (англ.)

АК-74, стандартны варыянт. **АК-74** — варыяцыя аўтамата Калашнікава пад патрон 5,45 мм. Зброя прынята на ўзбраенне ў 1974 годзе. Распрацоўка ----------- Даследаванні па змяншэнню калібра аўтаматных патронаў у параўнанні з прынятым на той момант калібрам 7,62 мм былі пачаты ў 1960 годзе, пасля атрымання з ЗША інфармацыі аб работах над зброяй калібра 5,56 мм, у першую чаргу AR-15 (у наступным M16). Першапачаткова адпрацоўваліся тры базавыя калібры — 4,5 мм, 5,6 мм і 6,5 мм, аднак да 1963 года было прынята рашэнне спыніцца на калібры 5,6 мм (да 1973 года калібр «5,45 мм» вызначаўся як «5,6 мм») як аптымальным з пункту гледжання баявой эфектыўнасці. У другой палове шасцідзесятых гадоў ужо быў у цэлым распрацаваны новы патрон калібра 5,6 мм, які меў падоўжаную кулю з камбінаваным сталёвым і свінцовым стрыжнем і паражніной у носіку. Маса кулі складала 3,5 грама. Пачатковая хуткасць кулі каля 900 м/з, агульная маса патрона 10,2 грама, што на 6 грамаў менш, чым маса патрона 7,62х39мм (16,2 г). Пры боекамплекце ў 8 магазінаў (240 патронаў) новы патрон забяспечвае эканомію масы ў 1,4 кг. Ён таксама меў істотна больш насцільную траекторыю кулі, што забяспечвала вялікую далёкасць прамога стрэлу (амаль на 100 метраў). Меншая аддача таксама падвышала эфектыўнасць стральбы як адзінкавымі стрэламі, так і чэргамі. Патрабаванні на новы аўтамат пад патрон калібра 5,45 мм былі выпушчаны ГРУ ГШ Савецкай Арміі ў 1966 годзе, а ў 1968 годзе былі пачаты конкурсныя выпрабаванні цэлага шэрагу вопытных узораў. Апісанне -------- АК-74 з’яўляецца індывідуальнай зброяй і прызначаны для ўзбраення асабістага складу падраздзяленняў арміі і сіл аховы правапарадку. Прыклад пластмасавы і можа складвацца. Аўтамат мае стандартны вузел мацавання для ўстаноўкі аптычных і начных прыцэлаў, а таксама месца для пастаноўкі падствольнага гранатамёта 6ГД5. Па жаданні заказчыка ён можа камплектавацца начнымі прыцэламі. У камплекце пастаўкі ўваходзяць магазін, штык-нож, рэмень, прыналежнасць, маслёнка, сумка для магазінаў. Выканання аўтамата ў залежнасці ад камплектавання: * АК 74МН2 — начным прыцэлам НСПУМ; * АК 74МН3 — начным прыцэлам НСПУ-3; * AK-74M. Заўвагі ------- 1. ↑ Руководство по 5,45-мм автомату Калашникова (АК-74, АК-74С, АК-74Н, АКС-74Н) и 5,45-мм ручному пулемёту Калашникова (РПК-74, РПКС-74, РПК-74Н, РПКС-74Н) — М.: Военное издательство Министерства обороны СССР, 1982 2. 1 2 3 Автомат Калашникова AK-74 АКС-74 АК-74М (СССР -Россия) 3. 1 2 Описание АК-74М Архівавана 30 сакавіка 2009 года. на сайте производителя | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Giant Bomb | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) |

**Ключ 31** 囗 (〇) (піньінь wéi) са значэннем «прадказанне» са Спісу 214 ключоў Кансі, якія выкарыстоўваюцца пры напісанні іерогліфаў. Адзін з 31 ключа, якія складаюцца з трох рыс. У слоўніку Кансі налічваецца 118 іерогліфаў з гэтым ключом (з 49,030). Варыянты значэння ----------------- Старажытны знак паходзіць ад выявы агароджы ці сцен горада. У сучаснай мове выкарыстоўваецца ў значэнні «мяжа», «агароджа», «рамка», «абрыс». Самастойна іерогліф «агароджа» выкарыстоўваецца для замены прапушчанага ў тэксце іерогліфа або замест іерогліфаў з вялікай колькасцю чорт унутры. Іерогліф «агароджа» адрозніваецца ад ключа 口 «рот» тым, што «рот» заўсёды пішацца побач са словам, а «агароджа» заўсёды акружае слова. Варыянты формы -------------- * Гадальныя косткі ЦзягувэньГадальныя косткі Цзягувэнь * Бронзавыя надпісы ЦзіньвэньБронзавыя надпісы Цзіньвэнь * Вялікая пячатка ЧжуаншуВялікая пячатка Чжуаншу * Малая пячатка ЧжуаншуМалая пячатка Чжуаншу Прыклады іерогліфаў ------------------- Парадак напісання ключа 囗 У табліцы прыведзены прыкладны спіс іерогліфаў з ключом 囗. | Дад.рысы | Прыклады | | --- | --- | | 0 | 囗 〇 | | 2 | 龱囘囙囚四囜㘝 | | 3 | 囝回囟因囡团団㘟 | | 4 | 囤囥囦囧囨囩囪囫囬园囮囯困囱囲図 | | 5 | 囶囷囸囹固囻囼国图㘠㘡囹 | | 6 | 囿𡇙㘢圀 | | 7 | 㘣圁圂圃圄圅 | | 8 | 𡇸𡇻圊國圏圇圈圉 | | 9 | 圌圍圎圐𡈁𡈈 | | 10 | 圑園圓圔圕 | | 11 | 圖圗圙㘤團𡈡 | | 12 | 圚𡈩 | | 13 | 圛圜 | | 17 | 㘥 | | 18 | 𡈺 | | 19 | 圝 | | 23 | 圞 | | 39 | 𧆘 | | Літаратура ---------- * *Fazzioli, Edoardo.* Chinese calligraphy : from pictograph to ideogram : the history of 214 essential Chinese/Japanese characters (англ.). — New York: Abbeville Press (англ.), 1987. — ISBN 0-89659-774-1. * *Lunde, Ken.* Appendix J: Japanese Character Sets // CJKV Information Processing: Chinese, Japanese, Korean & Vietnamese Computing (англ.). — 2-е выд. — Sebastopol, Calif.: O’Reilly Media, 2009. — ISBN 978-0-596-51447-1. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ключ 31 * Слоўнік Кансі анлайн (кіт.) * Слоўнік іерогліфаў з індэксам іерагліфічных ключоў (англ.)

ГП-25. **ГП-25** або **«Касцёр»** (індэкс — **6Г15**) — адназарадны 40-мм падствольны гранатамёт, прызначаны для знішчэння адкрытай жывой сілы, а таксама жывой сілы, якая знаходзіцца ў адкрытых акопах, траншэях і на зваротных скатах мясцовасці. Ужываецца ў комплексе з 7,62-мм і 5,45-мм аўтаматамі Калашнікава (АКМ, АК-74, АК-12). Ставіцца да падствольных дульнай-зарадных наразных сістэм. У ходзе Афганскай вайны паказаў сябе выдатнай зброяй, добра працуючы ў любых умовах. Апісанне -------- Гранатамёт ГП-25 канструктыўна складаецца з трох частак: сталёвага ствала з кранштэйнам і прыцэлам, казённіка і ўдарна-спускавога механізму, сабранага ў асобным корпусе. Для пераноскі ў паходным становішчы зброя разбіраецца на дзве часткі: адну складае ствол, іншую — сабраныя разам казённік і корпус ударна-спускавога механізму. Ствол мае даўжыню 205 мм (каля 5 калібраў гранатамёта), у яго канале зроблена 12 нарэзаў правага кручэння. Пры неабходнасці стрэл можна атрымаць з ствала з дапамогай экстрактара — адмысловага стрыжня з клавішай пад палец. Кранштэйн з агароджай служыць для мацавання гранатамёта на зброі — ён усталёўваецца на цаўё, а яго зашчапка фіксуе становішча гранатамёта пад ствалом. Наперадзе кранштэйн мае спружынны амартызатар. Ударна-спускавы механізм куркова тыпу. Пры націску на спуск той сваім зачэпам адцягвае назад курок, сціскаючы баявую спружыну. Пры далейшым адводзе спуску назад курок зрываецца з зачэпу. Паварочваючыся, ён пасылае наперад шарнірна звязаны з ім ударнік. З левага боку корпуса размешчаны сцяжок засцерагальніка на два становішча, спецыяльная сістэма рычагоў блакуе курок пры няправільным далучэнні ГП-25 да аўтамата. Прыцэльныя прыстасаванні ўстаноўлены на левай сценцы кранштэйна, тут жа нанесена дыстанцыйная шкала ў выглядзе дугі з дзяленнямі. Параўнанне ---------- У 1978 годзе былі праведзены параўнальныя выпрабаванні гранатамёта ГП -25 з стрэлам ВОГ-25 і 40-мм падствольнага гранатамёта M203 з стрэлам М-406, усталяванага на вінтоўцы М16А1. Выпрабаванні паказалі значную перавагу савецкага гранатамёта і стрэлу да яго перад аналагічнай сістэмай вытворчасці ЗША. Стрэлы ВОГ-25 і М-406 параўноўваліся стральбой па мясцовасці, дзе размяшчалася мішэнная абстаноўка, якая імітавала адкрыта размешчаную жывую сілу. Пры гэтых выпрабаваннях было выяўлена, што частата паразы мішэняў на тактычным полі ад разрыву гранаты стрэлу ВОГ-25 у 3-4 разы вышэй, чым ад разрыву аскепкавай гранаты стрэлу М-406. Варыянты -------- * **GP-25D**, вытворца — навукова-тэхнічны цэнтр «Дэльта» (Грузія). Прэзентаваны 26 мая 2012 года. * **BGP-40 mm**, вытворца — кампанія «Zastava Arms» (Сербія). * **UBGL**, вытворца — завод «Арсенал (Балгарыя). * **ГП-25У** — украінская мадэрнізацыя. У 2017 годзе ўзор прыняты на ўзбраенне ўкраінскай арміі. * **ГП-30** — удасканалены гранатамёт, які мае меншую масу і больш простую канструкцыю, быў прыняты на ўзбраенне УС СССР у 1989 годзе. * **ГП-34** — удасканалены варыянт ГП-30. Акрамя таго, вытворчасць канструктыўнага аналага ГП-25 была асвоена ў Прыднястроўе — на Рыбніцкім помпавым заводзе (хоць некаторыя дэталі ГП-25 вырабляюць на заводзе «Прыбор» у горадзе Бендэры). Заўвагі ------- 1. ↑ И.К. Кассанелли. Современное огнестрельное оружие. — «Клуб Семейного Досуга», 2013. — С. 243. — 301 с. — ISBN 978-996-14-7261-6. 2. ↑ Выстрел гранатомётный ВОГ-25 (worldweapon.RU) **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 1 ліпеня 2007. Праверана 13 студзеня 2018. 3. ↑ 40mm caliber under barrel grenade launcher GP-25D Архівавана 2 снежня 2020. // официальный сайт НТЦ "Дельта" 4. ↑ Underbarrel grenade launcher PBG-40 mm **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 27 кастрычніка 2014. Праверана 24 чэрвеня 2018. 5. ↑ 40mm UBGL Архівавана 24 чэрвеня 2018. // официальный сайт "Арсенал АД" 6. ↑ Біла книга 2017: Збройні сили України. Київ, «Міністерство оборони України», 2018. стор.50 7. ↑ В. М. Захаров. Военное строительство в государствах постсоветского пространства. М. РИСИ, 2011. стр.174 Літаратура ---------- * Руководство по 40-мм подствольному гранатомету ГП-25. - М.: Военное издательство МО СССР, 1983. Спасылкі -------- * *М. Р. Попенкер*. Подствольный гранатомет ГП-25 и ГП-30 (СССР/Россия) / сайт "Современное стрелковое оружие" * GP-series grenade launcher / Internet Movie Firearms Database (использование в кинофильмах) * 40-мм подствольный гранатомёт ГП - 25 Руководство службы

**Тарханкуцкі паўвостраў** — заходняя частка Крымскага паўвострава. Аддзяляе ад Чорнага мора Каркініцкі заліў. Крайні заходні пункт — мыс Прыбойны. Берагі ў асноўным абразійныя, абразійна-абвальныя абрывістыя (на крайнім захадзе да 50 м і больш). Маецца некалькі невялікіх заліваў і бухт з нізкімі раўніннымі берагамі (Джарылгацкі заліў, Караджынская бухта). Частка заток адшнуравана перасыпамі, ператварылася ў салёныя прыбярэжныя азёры (Джарылгач, Ліман, Панскае). У геалагічнай будове бяруць удзел вапнякі з гарызонтамі мергеляў і глін, з суцэльным покрывам лёсападобных суглінкаў, якія ў лагчынах падсцілаюцца чырвона-бурымі глінамі. Паверхня пераважна градава-ўзгорыстая на паўночным усходзе і паўднёвым усходзе — хвалістая. Пашыраны стэпавыя ландшафты. Карысныя выкапні: прыродны газ, вапнякі, цагляна-чарапічныя гліны. Зноскі ------ 1. ↑ Гэты аб’ект размешчаны на тэрыторыі паўвострава Крым і кантралюецца Расіяй. Міжнародная супольнасць не прызнае ўключэнне Крыма ў склад Расіі і лічыць яго анексіяй часткі тэрыторыі Украіны (гл. Рэзалюцыю 68/262 Генеральнай Асамблеі ААН). Літаратура ---------- * *Кузнецов О. Г.* Тарханкутський півострів // Географічна енциклопедія України: [в 3 т.] / редкол.: О. М. Маринич (відповід. ред.) та ін. Т. 3. — К.: Українська енциклопедія ім. М. П. Бажана, 1993. (укр.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | VIAF: 200156133223958430002 |

***Гран-пры Малайзіі 2014 года*** (англ.: 2014 Formula 1 Petronas Malaysia Grand Prix) - гоначны этап Чэмпіяната Свету ў класе Формула-1, які адбыўся 30 сакавіка 2014 на аўтадроме Сепанг у Малайзіі. Гэта быў другі этап Чэмпіяната Свету сезона 2014 года. У гоначны ўік-энд цалкам дамініравалі пілоты каманды Mercedes. Льюіс Хэмілтан выйграў кваліфікацыю, гонку, таксама паказаў найлепшы круг у гонцы, нікому не саступіўшы лідарства за 56 кругоў. Ніка Розберг стаў другім. Для каманды Mercedes дубль на подыуме стаў першым з Гран-Пры Італіі 1955 года, калі першыя две пазіцыі атрымалі Хуан-Манэль Фанхіа і П'ера Таруффі. Справаздача ----------- ### Кваліфікацыя Кваліфікацыя пачалася з затрымкай амаль што ў гадзіну з-за моцнай залевы, што накрыла Сепанг. Старт сэсіі пераносіўся 4 разы, пакуль дождж не супакоіўся і траса не стала прыгоднай для заездаў. Пагроза ўзмацнення дажджу вынудзіла пілотаў стартаваць усім разам, што ўскладніла кваліфікацыю. Першым найлепшы час у даждажавых умовах паказаў лідар чэмпіянату Ніка Розберг - да самага канчатка першай сэсіі гэты вынік ніхто так не пераўзышоў. Другі час паказаў на сваім Mercedes Льюіс Хэмілтан, трэцім стаў Себасцьян Фетэль. Дадзеныя вынікі абумовілі кола барацьбітаў за поўл-пазіцыю ў Малайзіі. Першая кваліфікацыйная сэсія не здолела прадоўжыцца 18 хвілін. Шведскі пілот Caterham Маркус Эрыксан не здолеў правільна патрапіць у паварот і разбіў свой балід аб рэльс бяспечнасці, таксама патрапіў у рэкламны шчыт. Недабіткі, якія засталіся на трасе пасля аварыі Эрыксана, прымуслі сцюардаў спыніць сэсію за 35 секунд да яе заканчэння і не працягваць яе далей. Зноў няўдала выступіў Пастор Мальданада, які не здолеў трапіць у другую сэсію. У другой кваліфікацыйнай сэсіі інтэнсіўнасць дажджу знізілася, але траса па-ранейшаму заставлася мокрай. Некаторыя пілоты спрабавалі паказаць час на прамежкавай гуме, але безвынікова. Пачатак сэсіі адзначыўся сутыкненнем Фернанда Алонса і Данііла Квята, у выніку чаго сэсія была спынена на 6 хвілін, каб прыбраць з трасы недабіткі пярэдняга антыкрыла Toro Rosso Квята. Падвеска пярэдняга левага кола Алонса была пашкоджана, але тэхнікі Ferrari здолелі выпусціць іспанца на трасу. Другую сэсію выйграў Льюіс Хэмілтан у барацьбе з Себасцьянам Фетэлем. У трэцяй сэсіі асноўная барацьба за поўл-пазіцыю ішла паміж пілотамі Mercedes і Себасцьянам Фетэлем. Пілоты McLaren эксперыментавалі з гумай, у выніку чаго Джэнсан Батан не здолеў уключыцца ў барацьбу за першыя пяць месцаў на старце. Хэмілтан зноў выйграў кваліфікацыю, як і ў Аўстраліі. Фетэль на гэты раз быў другім, Ніка Розберг і Фернанда Алонса занялі адпаведна трэцяе і чацвёртае месцы. Пасля кваліфікацыі пілот Williams Вальтэры Ботас быў пакараны трыма пазіцыямі на старце за перашкоду Даніэлю Рык'ярда падчас другога сэгмента. ### Гонка Яшчэ перад гонкай высветлілася, што Серхіа Перэс не прыме ўдзел у гонцы: яго Force India сутыкнулася з тэхнічнымі праблемамі на шляху да стартавай рашоткі. Таму ў гонцы ўдзельнічалі не 22, а 21 пілот. Хэмілтан захапіў лідарства адразу пасля старта, у той час як Фетэль стартаваў няўдала - яго апярэдзілі Ніка Розберг і Даніэль Рык'ярда. На першым крузе адбылося сутыкненне Пастора Мальданада і Жуля Б'яншы. Камісары прызналі вінаватым у сутыкненні Б'яншы і пакаралі пяцісекундным штрафам stop & go. Негледзячы на тое, што абодва пілота здолелі працягнуць гонку, далей за восьмы круг ні Б'яншы, ні Мальданада не праехалі і сышлі па тэхнічных прычынах. Кімі Райканен страціў некалькі пазіцый на старце, а на другім крузе сутыкнуўся з Кевінам Магнусэнам, у выніку чаго фінскі пілот атрымаў пракол задняга правага кола. Вымушаны піт-стоп адкінуў Райканена на апошняе месца. Магнусэна пакаралі пяцісекундным штрафам stop & go, а Райканен так і не здолеў вярнуцца ў ачковую зону да самога фініша гонкі. Толькі на апошніх кругах Райканен здолеў навязаць барацьбу Раману Гражану за адзінаццатае месца. Себасцьян Фетэль вёў барацьбу спачатку з Даніэлем Рык'ярда за трэцяе месца, а потым з Ніка Розбергам за другое. Але, не гледзячы на ўсе спробы дагнаць Розберга, Фетэль не здолеў наблізіцца да пілота Mercedes менш чым на секунду. Рык'ярда, які саступіў у барацьбе за трэцяе месца Фетэлю, адбіваў атакі Фернанда Алонса. У выніку, Рык'ярда стаў ахвярай дзеянняў сваёй каманды: на чарговым планавым піт-стопе яму дрэнна зафіксавалі пярэдняе левае кола і выпусцілі на піт-лэйн. Негледзячы на тое, што механікі праблему своечасова заўважылі і ліквідавалі, камісары пакаралі Рык'ярда дзесяцісекундным штрафам stop & go. Але Рык'ярда не паспеў адбыць пакаранне, бо пашкодзіў пярэдняе антыкрыло на наступным крузе, а потым спыніў удзел у гонцы з-за тэхнічных праблем. Яго штраф быў перанесены на наступны Гран-Пры ў Бахрэйне, дзе ён будзе пакараны дзесяццю пазіцыямі на старце. Апошнія кургі гонкі адзначаліся актывізацыяй Фернанда Алонса, які нагнаў Ніка Хюлькенберга і даехаў да чацвёртага месца. У другой палове дзясяткі пілоты Williams актывізавалі свой ціск на Джэнсана Батана. Вальтэры Ботас быў відавочна хутчэйшы за Феліпе Масу, і кіраўніцтва Williams загадала Масе прпусціць Ботаса, каб апошні змог прадоўжыці ціск на Батана. Але Маса не падпарадкаваўся загадам з боксаў і даехаў да фініша ўслед за Батанам і наперадзе Ботаса. Хэмілтан выйграў гонку, не саступіўшы нікому лідарства. Ён таксама паказаў найхутчэйшы круг і такім чынам атрымаў так званы Вялікі Шлем. Сваю перамогу Хэмілтан прысвяціў пасажырам зніклага рэйса MH370 Малайскіх авіяліній. Розберг фінішаваў другім і змацаваў сваё лідарства ў Чэмпіянаце. Фетэль стаў трэцім і набраў першыя ачкі ў чэмпіянаце, як для сябе, так і для каманды Red Bull. Алонса, як і ў Аўстраліі, стаў чацвёртым. Хюлькенберг заняў высокае пятае месца. Топ 10 дапоўнілі Батан, Маса, Ботас, Магнусэн і Квят. Класіфікацыя ------------ ### Кваліфікацыя | Пазіцыя | Пілот | Канструктар | Q1 | Q2 | Q3 | На старце | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | 01 | Сцяг Вялікабрытаніі Льюіс Хэмілтан | Mercedes | 1:57,202 | **1:59,041** | **1:59,431** | 01 | | 02 | Сцяг Германіі Себасцьян Фетэль | Red Bull Racing-Renault | 1:57,654 | 1:59,399 | 1:59,486 | 02 | | 03 | Сцяг Германіі Ніка Розберг | Mercedes | **1:57,183** | 1:59,445 | 2:00,050 | 03 | | 04 | Сцяг Іспаніі Фернанда Алонса | Ferrari | 1:58,889 | 2:01,356 | 2:00,175 | 04 | | 05 | Сцяг Аўстраліі Даніэль Рык'ярда | Red Bull-Renault | 1:58,913 | 2:00,147 | 2:00,541 | 05 | | 06 | Сцяг Фінляндыі Кімі Райканен | Ferrari | 1:59,257 | 2:01,532 | 2:01,218 | 06 | | 07 | Сцяг Германіі Ніка Хюлькенберг | Force India-Mercedes | 1:58,883 | 2:00,839 | 2:01,712 | 07 | | 08 | Сцяг Даніі Кевін Магнусэн | McLaren-Mercedes | 2:00,358 | 2:02,094 | 2:02,213 | 08 | | 09 | Сцяг Францыі Жан-Эрык Вернь | Toro Rosso-Renault | 2:01,689 | 2:02,096 | 2:03,078 | 09 | | 10 | Сцяг Вялікабрытаніі Джэнсан Батан | McLaren-Mercedes | 2:00,889 | 2:01,810 | 2:04,053 | 10 | | 11 | Сцяг Расіі Данііл Квят | Toro Rosso-Renault | 2:01,175 | 2:02,351 | — | 11 | | 12 | Сцяг Мексікі Эстэбан Гуцьерэс | Sauber-Ferrari | 2:01,134 | 2:02,369 | — | 14 | | 13 | Сцяг Бразіліі Феліпэ Маса | Williams-Mercedes | 2:00,047 | 2:02,460 | — | 12 | | 14 | Сцяг Мексікі Серхіа Перэс | Force India-Mercedes | 2:00,076 | 2:02,511 | — | 13 | | 15 | Сцяг Фінляндыі Вальтэры Ботас | Williams-Mercedes | 1:59,709 | 2:02,756 | — | 17 | | 16 | Сцяг Францыі Раман Гражан | Lotus F1-Renault | 2:00,202 | 2:02,885 | — | 15 | | 17 | Сцяг Венесуэлы Пастор Мальданада | Lotus F1-Renault | 2:02,074 | — | — | 16 | | 18 | Сцяг Германіі Адрыян Зуціл | Sauber-Ferrari | 2:02,131 | — | — | 18 | | 19 | Сцяг Францыі Жуль Б'яншы | Marussia F1-Ferrari | 2:02,702 | — | — | 19 | | 20 | Сцяг Японіі Камуі Кабаясі | Caterham F1-Renault | 2:03,595 | — | — | 20 | | 21 | Сцяг Вялікабрытаніі Макс Чылтан | Marussia F1-Ferrari | 2:04,388 | — | — | 21 | | 22 | Сцяг Швецыі Маркус Эрыксан | Caterham F1-Renault | 2:04,407 | — | — | 22 | | Час 107%: 2:05,385 хв. (ад найлепшага выніка К1 1:57,183 хв.) | | Крыніца: F1.com | | Заўвагі 1. ↑ Вальтэры Ботас быў пакараны трыма пазіцыямі на старце за перашкоду Даніэлю Рык'ярда падчас другога сэгмента. ### Гонка | Паз. | Пілот | Канструктар | Кругі | Піт-стопы | Час | Старт | Найхутчэйшы круг | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | 01 | Сцяг Вялікабрытаніі Льюіс Хэмілтан | Сцяг Германіі Mercedes | 56 | | 1:40:25,974 | 01 | **1:43,066 (53)** | | 02 | Сцяг Германіі Ніка Розберг | Сцяг Германіі Mercedes | 56 | | + 17,313 | 03 | 1:43,960 (55) | | 03 | Сцяг Германіі Себасцьян Фетэль | Сцяг Аўстрыі Red Bull Racing-Renault | 56 | | + 24,534 | 02 | 1:44,289 (51) | | 04 | Сцяг Іспаніі Фернанда Алонса | Сцяг Італіі Ferrari | 56 | | + 35,992 | 04 | 1:44,165 (47) | | 05 | Сцяг Германіі Ніка Хюлькенберг | Сцяг Індыі Force India-Mercedes | 56 | | + 47,199 | 07 | 1:45,982 (38) | | 06 | Сцяг Вялікабрытаніі Джэнсан Батан | Сцяг Вялікабрытаніі McLaren-Mercedes | 56 | | + 1:23,691 | 10 | 1:46,039 (47) | | 07 | Сцяг Бразіліі Феліпэ Маса | Сцяг Вялікабрытаніі Williams-Mercedes | 56 | | + 1:25,076 | 13 | 1:44,897 (44) | | 08 | Сцяг Фінляндыі Вальтэры Ботас | Сцяг Вялікабрытаніі Williams-Mercedes | 56 | | + 1:25,537 | 18 | 1:45,475 (31) | | 09 | Сцяг Даніі Кевін Магнусэн | Сцяг Вялікабрытаніі McLaren-Mercedes | 55 | | + 1 Круг | 08 | 1:45,373 (44) | | 10 | Сцяг Расіі Данііл Квят | Сцяг Італіі Toro Rosso-Renault | 55 | | + 1 Круг | 11 | 1:46,695 (36) | | 11 | Сцяг Францыі Раман Гражан | Сцяг Вялікабрытаніі Lotus F1-Renault | 55 | | + 1 Круг | 15 | 1:46,224 (42) | | 12 | Сцяг Фінляндыі Кімі Райканен | Сцяг Італіі Ferrari | 55 | | + 1 Круг | 06 | 1:45,129 (36) | | 13 | Сцяг Японіі Камуі Кабаясі | Сцяг Малайзіі Caterham F1-Renault | 55 | | + 1 Круг | 20 | 1:47,753 (53) | | 14 | Сцяг Швецыі Маркус Эрыксан | Сцяг Малайзіі Caterham F1-Renault | 54 | | + 2 Круга | 22 | 1:47,500 (40) | | 15 | Сцяг Вялікабрытаніі Макс Чылтан | Сцяг Расіі Marussia F1-Ferrari | 54 | | + 2 Круга | 21 | 1:48,249 (49) | | – | Сцяг Аўстраліі Даніэль Рык'ярда | Сцяг Аўстрыі Red Bull-Renault | 49 | | DNF | 05 | 1:44,675 (48) | | – | Сцяг Мексікі Эстэбан Гуцьерэс | Сцяг Швейцарыі Sauber-Ferrari | 35 | | DNF | 12 | 1:47,782 (27) | | – | Сцяг Германіі Адрыян Зуціл | Сцяг Швейцарыі Sauber-Ferrari | 32 | | DNF | 17 | 1:48,040 (27) | | – | Сцяг Францыі Жан-Эрык Вернь | Сцяг Італіі Toro Rosso-Renault | 18 | | DNF | 09 | 1:48,527 (04) | | – | Сцяг Францыі Жуль Б'яншы | Сцяг Расіі Marussia F1-Ferrari | 08 | | DNF | 19 | 1:51,473 (04) | | – | Сцяг Венесуэлы Пастор Мальданада | Сцяг Вялікабрытаніі Lotus F1-Renault | 07 | | DNF | 16 | 1:50,929 (06) | | – | Сцяг Мексікі Серхіа Перэс1 | Сцяг Індыі Force India-Mercedes | – | – | DNS | 14 | | | | Крыніца: F1.com | | **Заўвагі:** 1. **↑** Серхіа Перэс не здолеў стартаваць з-за тэхнічных праблем перад стартам гонкі ### Пазіцыі пасля гонкі Пазіцыі пілотаў у чэмпіянаце | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | Паз. | Пілот | Ачкі | | | 1 | Сцяг Германіі Ніка Розберг | 43 | | 17 | 2 | Сцяг Вялікабрытаніі Льюіс Хэмілтан | 25 | | 1 | 3 | Сцяг Іспаніі Фернанда Алонса | 24 | | 1 | 4 | Сцяг Вялікабрытаніі Дженсан Батан | 23 | | 3 | 5 | Сцяг Даніі Кевін Магнусэн | 20 | | Пазіцыі канструктараў у чэмпіянаце | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | Паз. | Канструктар | Ачкі | | 1 | 1 | Сцяг Германіі Mercedes | 68 | | 1 | 2 | Сцяг Вялікабрытаніі McLaren-Mercedes | 43 | | | 3 | Сцяг Італіі Ferrari | 30 | | | 4 | Сцяг Вялікабрытаніі Williams-Mercedes | 20 | | | 5 | Сцяг Індыі Force India-MMercedes | 19 | | Зноскі ------ 1. ↑ Афіцыйныя вынікі кваліфікацыі **(нявызн.)**. Праверана 30 Сакавіка 2014. (англ.) 2. ↑ Афіцыйныя вынікі гонкі **(нявызн.)**. Праверана 5 красавіка 2014. (англ.) Спасылкі -------- * sepangcircuit.com — афіцыйны сайт Гран-Пры Малайзіі

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Пелікан. **Венцасла́ў Венцасла́вавіч Пеліка́н**, або **Вацлаў Вацлававіч Пелікан** (11 верасня 1790, Слонім — 9 чэрвеня 1873, маёнтак Пеліканы каля Опсы) — рэктар Віленскага ўніверсітэта, дзеяч расійскай медыцынскай навукі XIX ст. Правадзейны тайны саветнік (1870). Ганаровы член-карэспандэнт Пецярбургскай медыка-хірургічнай акадэміі, член Віленскага і Варшаўскага медыцынскіх таварыстваў, таварыства кіеўскіх дактароў і Харкаўскага ўніверсітэта. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і Вацлава Пелікана, музыканта слонімскага аркестра князя Міхала Казіміра Агінскага, з незаможнага шляхецкага роду. Пачатковую адукацыю атрымаў у школах Слоніма і Маладзечна, у 1809 годзе праслухаў курс філасофскіх навук у інстытуце пры Віленскім універсітэце, у тым жа 1809 годзе паступіў у Пецярбургскую медыка-хірургічную акадэмію, якую скончыў у 1813 годзе з залатым медалём. Быў уладкаваны на працу на кафедру хірургічнай паталогіі і клінікі, якую ўзначальваў тады знакаміты хірург І. Буш, дзе да 1814 года зрабіў 58 хірургічных аперацый. 24 ліпеня 1816 года В. Пелікан за працу «*Пра анеўрызмы*» атрымаў вучоную ступень доктара медыцыны і хірургіі, у тым жа годзе быў абраны прафесарам кафедры хірургічнай паталогіі і хірургічнай клінікі Віленскага ўніверсітэта, выкладае студэнтам хірургію, анатомію і судзебную медыцыну. Праз два гады ён атрымлівае пасаду ад’юнкта-прафесара за цыкл лекцый «*Пра перашкоды, якія сустракаюцца пры выманні каменя з мачавога пухіра, і спосабы пераадолення іх*». У першыя ж гады працы здабыў славу выдатнага майстра хірургічнай справы. Выкладаў ва ўніверсітэце, займаўся хірургічнай практыкай, загадваў хірургічнай клінікай. За свой кошт В. Пелікан стварыў хірургічны кабінет з наборам інструментаў і бібліятэку. Апублікаваў некалькі навуковых артыкулаў, вынайшаў і ўдасканаліў некаторыя медыцынскія інструменты і прыстасаванні. У 1821 годзе В. Пелікан стаў старшынёй Віленскага таварыства лекараў. Замалёўка Станіслава Мараўскага з выявамі пракурора Гераніма Батвінкі, Ігната Анацэвіча, Мікалая Навасільцава і Вацлава Пелікана Калі ў 1823 годзе ўлады пачалі палітычнае следства над студэнтамі, прыхільнікамі незалежнасці Рэчы Паспалітай, В. Пелікан прыняў удзел у следстве, што выклікала абурэнне патрыятычнай віленскай грамадскасці. Але супрацоўніцтва з уладамі ўплыла на кар’еру В. Пелікана, у 1824 годзе ён прызначаны дэканам лекарскага факультэта, пазней выконваў абавязкі рэктара. У 1826 годзе прызначаны рэктарам Віленскага ўніверсітэта. На гэтай пасадзе В. Пелікан паказаў сябе як здольны адміністратар і арганізатар, шмат зрабіў для ўмацавання базы ўніверсітэта, павышэння якасці адукацыі. Быў старшынём камітэта па складанні праекта Віленскай навучальнай акругі і новага статута Віленскага ўніверсітэта. У канцы 1820-х гадах у Віленскім універсітэце склаліся тры прафесарскія групоўкі. Лідарам адной з іх быў сам рэктар — В. Пелікан. Другая група — «Старэйшыя» стварылася вакол загадчыка кафедры фізіялогіі медыцынскага факультэта М. Міяноўскага. «Група маладых» складалася ў асноўным з маладых выкладчыкаў. Пасля падаўлення паўстання 1830—1831 гадоў Віленскі ўніверсітэт закрыты, выкладчыкі і студэнты (г.зв. «віленская інтэлігенцыя») пераведзены ва ўніверсітэты Масквы, Пецярбурга і Кіева, некаторыя больш не выкладалі і не вучыліся. Улады запатрабавалі ад В. В. Пелікана характарыстыкі выкладчыкам, былы рэктар падзяліў іх на тры групы: *надзейных*, *сумнеўных* і *ненадзейных*. Асабліва адмоўна ён характарызаваў прафесараў Л. Бароўскага, І. Фонберга, А. Вырвіча, А. Снядэцка і Ю. Ярашэвіча.. Пасля закрыцця ўніверсітэта В. Пелікан прымаў актыўны ўдзел у падрыхтоўцы да адкрыцця Віленскай медыка-хірургічнай акадэміі, а потым працуе ў розных медыцынскіх установах. 3 1838 года ўзначальваў ваенны шпіталь, які ператварыў у клініку медыцынскага факультэта Маскоўскага ўніверсітэта. У 1846 годзе В. Пелікан прызначаны дырэктарам медыцынскага дэпартамента ваеннага міністэрства. У Санкт-Пецярбургу В. Пелікан зблізіўся з гурткамі Нестара Кукальніка і Яна Баршчэўскага. Магчыма, менавіта В. В. Пелікан распавёў гісторыю Паўлюка Багрыма, у расследаванні справы якога прымаў удзел, Я. Баршчэўскаму, за распаўсюджанне чыйго верша «Бунт хлопаў» (варыянт «Рабункаў мужыкоў») Багрым і пацярпеў. У 1851 годзе прызначаны прэзідэнтам імператарскай Санкт-Пецярбургскай медыка-хірургічнай акадэміі, дзе ўпершыню пачынае праводзіць акадэмічныя канферэнцыі, на якіх вядомыя дактары і навукоўцы чыталі свае даклады. В. Пелікан шмат зрабіў у рэфармаванні ваеннай медыцыны. Слушнасць і своечасовасць рэформ пацвердзіла неўзабаве Крымская вайна. Сярод найважнейшых спраў В. Пелікана ў апошнія гады жыцця — увядзенне з 1866 годзе рускамоўнай фармакапеі, якая замяніла лацінскі аналаг і значна палепшыла аптэкарскую справу ў Расіі, рэформа ветэрынарнай справы. Дзейнасць В. Пелікана адзначана ў 1870 годзе наданнем вышэйшага тытула расійскага чыноўніка — правадзейнага тайнага саветніка. Апроч чытання лекцый, В. Пелікан выдаваў навучальныя дапаможнікі, сабраў шмат матэрыялаў па анатамічнай медыцыне, стварыў новыя хірургічныя інструменты, у тым ліку пілу, якая пры пілаванні косці не траўміруе мяккіх тканак, адмысловая фрэза для трэпанацыі чэрапа. Шмат зрабіў В. Пелікан у галіне хірургіі сасудаў, вядомыя яго аперацыі на шыі і галаве. Асобныя віды аперацый і тэхнічныя дэталі мелі тады амаль рэвалюцыйны характар. У 1866 годзе В. Пелікан набыў маёнтак Пеліканы памерам ў 3 тысяч га ў Новааляксандраўскім павеце Ковенскай губерні, гэтыя мясціны В. Пелікан звязваў з узнікненнем свайго роду, але пакуль не высветлена ці на праўдзе яно так. Паселішча Пеліканы згадваецца ў дакументах з XVII ст. а таксама пазначана на карце ВКЛ (1613). У гэтым маёнтку В. Пелікан памёр і пахаваны (1873). Нашчадкі В. Пелікана ў міжваенны час жылі ў Відзах, былі ўладальнікамі маёнтка Разалінова паблізу Пеліканаў. Маёнтак Пеліканы не захаваўся, згарэў падчас Другой сусветнай вайны. Захаваліся рэшткі капліцы, якая знаходзілася побач сядзібы. Паводле сведчанняў старажылаў у ёй яшчэ ў канцы 1940-х гадоў знаходзілася надмагільная пліта В. Пелікана. Меў сыноў Аляксандра, Віктара і Яўгена, таксама вядомыя яго ўнукі — Венцаслаў, Аляксандр, Надзея, праўнукі — Аляксандр, Дзмітрый, Барыс. За бездакорную шматгадовую службу Венцаслаў Пелікан быў узнагароджаны шматлікімі ордэнамі і медалямі, у т.л. два ордэны Святога Аляксандра Неўскага, Святой Ганны I і II ступеняў, Святога Станіслава I ступені і інш. Зноскі ------ 1. ↑ **Вацлаў Пелікан** — музыкант слонімскага аркестра Агінскага, які часам памылкова лічыцца капельмайстрам. Два гады (верас. 1776 — верас. 1778) атрымліваў штомесячную плату ў 10 дукатаў, потым да сакавіка 1785 — 7 дукатаў. На 1.1.1782 каса К. М. Агінскага завінавацілася Вацлаву Пелікану 44 дукаты, даволі вялікія грошы, што ў сваю чаргу сведчыць аб некаторай заможнасці В. Пелікана і ягонай сям’і. Пасля звальнення з аркестра да канца жыцця В. Пелікан заставаўся ў Слоніме, дзе ў 1797—1798 служыў наглядчыкам Слонімскага палаца (замка) Агінскага. Бацька Венцаслава Пелікана. Гл.: *Andrzej Ciechanowiecki. Michał Kazimierz Ogiński und sein Musenhof zu Słonim. Böhlau, Verlag, Köln, Graz, 1961.* (бел.перакл: *Цеханавецкі А. Міхал Казімір Агінскі і яго «сядзіба музаў» у Слоніме /Пер. з ням. мовы Уладзіміра Сакалоўскага; навук. рэд. пер. і тэкст прадм. Адама Мальдзіса.— Мн.: Беларусь, 1993.*; **Кр. адтуль**: *А. Мілер. С. 46; А. Андрыеўскі. Т. 2. С. 176; Б-ка. Рук. 139, 230.*) 2. 1 2 Шылабрыт Т. Штрыхі да партрэта гісторыка Юзафа Ярашэвіча (1793—1860) // Гістарычны Альманах. Т.2. 1999. 3. ↑ Ільін А. Чому не з’явівся білоруський «Кобзар» у середині ХІХ століття? // Сіверянський літопіс. — 2000. — № 2. — с.161-162. 4. ↑ **Аляксандр Венцаслававіч Пелікан** — правадзейны стацкі саветнік, пам. 28.2.1879, пахаваны ў Васкрасенскім[-Новадзявочым] манастыры ў Санкт-Пецярбургу побач з іншымі членамі сям’і Пеліканаў. **Гл.**: *СПб. некрополь, т. 3, с. 378.* 5. ↑ **Яўген Венцаслававіч Пелікан** (1824—1884). Пачатковую адукацыю атрымаў дома, дасканала валодаў французскай, нямецкай, англійскай і італьянскай мовамі. Скончыу медыцынскі факультэт Маскоўскага ўніверсітэта і абараніў доктарскую дысертацыю. Пасля абароны працаваў у Расійскай імператарскай медыкахірургічнай акадэміі, дзе чытаў лекцыі па дзіцячых хваробах. З 1848 загадваў рэдакцыяй «Военно-медицинского журнала», а пасля быў выдаўцом газеты «Друг здравия». Па хадайніцтве канферэнцыі акадэміі ў 1853 быў прызначаны прафесарам кафедры судзебнай медыцыны, медыцынскай паліцыі і гігіены, выкладаў у акадэміі судзебную медыцыну і таксікалогію, удзельнічаў у распрацоўцы навуковых пытанняў па гэтых дысцыплінах, увёў у акадэміі навукова-доследны спосаб выкладання таксікалогіі. У 1860 паводле праекта Яўгена Пелікана ў Пецярбургу быў адкрыты Камітэт грамадскага здароўя. У 1861 — прызначаны дырэктарам Медыцынскага дэпартамента Міністэрства ўнутраных спраў Расіі. Навуковыя публікацыі Я. Пелікана прысвечаныя развіццю таксікалогіі, судзебнай медыцыне, эпідэміялогіі, далі пэўны матэрыял па фізіялогіі і хіміі. Таксама Яўген Пелікан быў перакладчыкам і вялікім бібліяфілам. Ад дзеда і бацькі яму засталося шмат рэдкіх і каштоўных кніг, ён сам сабраў вялікую бібліятэку па медыцыне і гісторыі. Пасля смерці Я. Пелікана бібліятэка Пеліканаў была перададзена Расійскай ваеннамедыцынскай акадэміі. Літаратура ---------- * *Грицкевич В. П.* С факелом Гиппократа: Из истории белорусской медицины. — Минск: Наука и техника, 1987. — С. 20—138. * *Крючок Г. Р.* Очерки истории медицины Белоруссии. — Минск: Беларусь. 1976. — С. 26—106. * *Майсяёнак, А. Шарэйка, П.* В. Пелікан: Ад Слоніма да Брасчаўшчыны // Браслаўскія чытанні: Матэрыялы 11-й навукова-краязнаўчай канферэнцыі, прысвечанай 925-годдзю Браслава. — Браслаў, 1991. — С. 45—53. * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 12: Палікрат — Праметэй / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 12. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0198-2 (т. 12). — С. 262. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона · Рускі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl · Geni.com | | Нарматыўны кантроль | GND: 11607454X · ISNI: 0000 0000 1030 5087 · NUKAT: n2019203423 · VIAF: 57356997 |

**«П'яны майстар 2»** (Кітайская: 醉拳二; Кантоская раманізацыя: *Jui Kuen II*) — ганконгскі фільм 1994 года пра баявыя майстэрствы з удзелам Джэкі Чана у ролі кітайскага нацыянальна героя Вонга Фэй Хунга. Гэта апошні фільм Чана зняты ў традыцыйным стылі фільмаў пра баявыя майстэрствы. У 2000 годзе фільм выпусцілі ў амерыканскі пракат пад назвай «Легенда пра п’янага майстра» (Англійская: ***The Legend of Drunken Master***). У ганконгскай фільмаграфіі стужка мае своеасаблівую сувязь з фільмам «П’яны майстар» 1978 года, але не з’яўляецца яго сіквэлам. У 2005 годзе амерыканскі часопіс «Time» уключыў «П’янага майстра 2» у спіс 100 найлепшых кінастужак за ўвесь час. Сюжэт ----- Падзеі фільма адбываюцца ў першай чвэрці ХХ-га стагоддзя ў матэрыковым Кітаі. Вонг Фей Хунг (Джэкі Чан) са сваім бацькай Вонг Кей Йнгам (Ці Лунг) і служкай вяртаюцца з кірмаша на цягніку дадому. Фей Хунг, які не жадае плаціць пошліну за жэньшэнь, ідзе супраць бацькавых загадаў і вырашае падкінуць тавар у багаж супрацоўніка англійскай дымпламатычнай місіі, якую пошліна не датычыцца. На наступным прыпынку Фей Хунг разам са служкай пранікаюць ў вагон першага класа, каб вярнуць жэньшэнь. У багажным вагоне Фей Хунг сустракаецца з маньчжурскім афіцэрам Фу Венчы (Лю Калюнг) у момант, калі апошні крадзе з багажа рэч, якая ўпакавана так жа, як і жэньшэнь, у жоўтую хустку. Фей Хунг пускаецца ў дагонку за незнаёмцам каб вярнуць скрадзены жэньшэнь, але атрымлівае сур'ёзны адпор, бо незнаёмец добра валодае кунг-фу. Незнаёмец перакананы, што Фей Хунг здраднік і намагаецца забіць яго. Падчас бойкі Фей Хунг дэманстрыруе стыль "п'яны кулак", але няўдала. У выніку Фей Хунг вяртаецца да цягніка, а Фу Венчы застаецца са скруткам, у якім ён знаходзіць жэньшэнь. У цягніку тым часам супрацоўнікі англійскай дыпламатычнай місіі шукаюць скрадзеную рэч. Падчас вобыску пасажыраў яны просяць сям'ю Вонгаў паказаць усе свае рэчы. Так Фей Хунг выяўляе, што ў яго руках апынулася вельмі каштоўная нефрытавая пячатка аднаго з былых кітайскіх імператараў. Ад выкрыцця Фэй Хунга ратуе сын Паўночнакітайскага генерала (Эндзі Лаў). Далей у сцэне прыватнай размовы з хаўруснікамі выяўляецца, што англійскі амбасадар аказваецца галоўным арганізатарам трафіка каштоўных гістарычных артэфактаў з Кітая ў Англію. Ён прыказвае знайсці і даставіць пячатку да яго. Каб уратавацца ад бацькава гнева за страчаны жэньшэнь, Фэй Хунг прадае карэнне ад бансая аднаму з кліентаў. Але такое карэнне можа быць небяспечным для чалавека, калі яго зварыць. Мачыха Фэй Хунга Лінг (Аніта Муй) вырашае дапамагчы яму і аддае свае карàлі ў пазыку, каб купіць сапраўдны жэньшэнь. Гэта прымушае сяброў сям'і Вонг думаць, што тыя маюць патрэбу ў грошах. На гэтым неўдачы сям'і Вонг не скончваюцца, бо хаўруснікі англійскага амбасадара Джон (Кен Ло) і Генры (Хо Сунг Пак) намагаюцца абрабаваць жанчыну, бо думаюць, што пячатка знаходзіцца ў яе. Фэй Хунг увязваецца ў бойку з бандытамі. Падчас бойкі Лінг просіць Фэй Хунга ўжыць "п'яны кулак" і, каб заахвоціць яго дае яму напіцца віна. Калі Фэй Хунг частуе алкаголь, то яго байцовы стыль "п'яны кулак" робіцца эфектыўным і ён паспяхова перамагае ў бойцы. Калі бацька бачыць свайго п'янага сына, які ўчыніў бойку пасярод вуліцы, а потым даведваецца аб махлярствах з жэньшэнем, ён збівае Фэй Хунга, пазбаўляе яго спадчыны і праганяе з дома. Засмучаны Фэй Хунг ідзе ў рэстаран, дзе зноў напіваецца. У рэстаран прыходзяць Джон і Генры са сваімі людзьмі, моцна збіваюць Фэй Хунга і падвешваюць таго на стаўбе з надпісам "Кароль п'янай бойкі". Майстар Вонг прабачае Фэй Хунга і расказвае яму, што каб ужываць "п'яны кулак" эфектыўна трэба быць уважлівым са спажываннем алкаголя. Наступнай ноччу да сям'і Вонг прыязджае незнаёмец з цягніка, у якім бацька прызнае знакамітага майстра Фу Венчы. Фу Венчы расказвае, што за артэфакт апынуўся у руках Фэй Хунга, і чаму патрэбна не дапусціць, каб пячатка апынулася ў англійскага амбасадара. У гэты момант вялікая колькасць бандытаў з сякерамі, якіх наняло англійскае консульства, атакуе Фэй Хунга і Фу Венчы. Пасля працяглай бойкі ўдваіх супраць вялікай банды майстар Фу і Фэй Хунг збягаюць, але іх падкараўльваюць ахоўнікі амбасадара. Яны застрэльваюць майстра Фу і забіраюць пячатку. Наступнай ноччу Фэй Хунг з сябрам пранікаюць у будынак амбасады, каб забраць пячатку, але натыкаюцца на засаду. Іх жорстка збіваюць і пагражаюць забіць, калі майстар Вонг не прадасі частку сваёй зямлі побач з амбасадай. Вонг пагаджаецца з ўмовамі і губляе сваю зямлю, у той час як Фэй Хунг губляе надзею на вяртанне пячаткі. У той жа час на фабрыцы, якая належыць англічанам пачынаецца страйк супраць закрыцця прадпрыемства, падчас якога працаўнікі даведваюцца, што пад выглядам прадукцыі фабрыкі ў Англію вывозяць гістарычныя каштоўнасці Кітая. Працаўнікі выбіваюць банду з фабрыкі, а Фэй Хунг распраўляецца з Джонам і Генры з дапамогай прамысловага спірта і "п'янага кулака". Сям'я Вонг атрымлівае ўзнагароду за сваю дапамогу ў раскрыцці махлярстваў з боку Брытанскага консульства. Акцёры і здымачная група ------------------------ *П'яны майстар* зняты кінакампаніяй Леанарда Хо Golden Harvest. Лю Дзялянь срэжэсіраваў большую частку фільма, акрамя фінальнай сяміхвіліннай бойкі паміж Фэй Хунгам і Джонам. Апошнюю сцэну рэжысіраваў асабіста Джэкі Чан. | Акцёр | Роля | | --- | --- | | Джэкі Чан | Вонг Фэй Хунг Вонг Фэй Хунг | | Аніта Муй | Лінг Лінг | | Ці Лунг | Вонг Кей Йінг | | Фелікс Вонг | гандляр рыбай гандляр рыбай Цанг | | Лю Дзялянь | майстар Фу Венчы майстар Фу Венчы | | Эндзі Лаў | сын генерала Жанг Сюлянь | | Хох Вінг Фонг | Фун Фун | | Кен Ло | Джон Джон | | Хо Сунг Пак | Генры Генры | | Луіс Рот | Брытанскі амбасадар Брытанскі амбасадар | Здымачны працэс --------------- Рэжысёр Лю Дзялянь і Джэкі Чан часта спрачаліся і сварыліся з нагоды здымачнага працэсу. Сярод асноўных спрэчных момантаў быў стыль, якім карыстаўся Лю Дзялянь падчас працы: хуткія ўдары, запаволеныя рухі і выкарыстанне шырокавугольных аб'ектываў дзеля гульні з перспектывай. Таксама Чану не падабалася, што Дзялянь аддаваў перавагу адмысловаму сытлю кунг-фу, а не так званаму "п'янаму" стылю. Урэшце Лю Дзялянь пакінуў здымачную пляцоўку і фінальныя сцэны бойкі здымаліся пад кіраўніцтвам Джэкі Чана. Фінальная бойка павінна была здымацца з удзелам Хо Сунг Пака (роля Генры), але той атрымаў расцягненне шчыкалаткі. Таму Чан прымусіў свайго целаахоўніка Кен Ло (роля Джона) трэніравацца на працягу трох месяцаў, каб той здолеў зняцца ў фінальным эпізодзе. Сама бойка ў фільме доўжыцца каля сямі хвілін, але здымалася яна на працягу чатырох месяцаў. Джэкі Чан адзначаў, што адзін дзень здымак бойкі ў выніку прыносіў тры сэкунды, якія йшлі ў фільм. Амерыканская версія ------------------- Для амерыканскага рэліза стужкі ў 2000 годзе кампазітар Майкл Вандмахер змяніў музычнае суправаджэнне. Саму стужку выпусцілі ў амерыканскі пракат пад назвай "Легенда пра п'янага майстра". Змены закранулі гукавыя эфекты фінальнай бойкі з мэтай зрабіць бойку менш гвалтоўнай. Таксама з амерыканскай версіі быў выдалены фінальны эпізод, у якім Фэй-Хунг аслеп і зрабіўся разумова адсталым з-за ўжывання прамысловага спірта. Касавыя зборы ------------- *П'яны майстар 2* меў вялізны поспех у Ганконзе: падчас паказа ў кінатэатрах фільм сабраў HKD 40 971 484, не гледзячы нават на тое, што Джэкі Чан пасварыўся падчас здымак з Лю Дзялянем. Праз шэсць гадоў фільм выпусцілі на амерыканскі кінарынак, дзе стужка атрымала прыбытак у памеры $ 11 555 430. Спасылкі -------- * «Легенда пра п'янага майстра» на сайце «*Internet Movie Database*» (англ.) 7.7 з 10 зорак * «Легенда пра п'янага майстра» на сайце «*Rotten Tomatoes*» (англ.)

**Ключ 20** 勹 са значэннем «абгортваць» са Спісу 214 ключоў Кансі, якія выкарыстоўваюцца пры напісанні іерогліфаў. Адзін з 23 ключоў, якія складаюцца з дзвюх рыс. У слоўніку Кансі налічваецца 64 іерогліфа з гэтым ключом (з 49 030). Варыянты значэння ----------------- Старажытны знак паходзіць ад выявы чалавека, які схіліўся і збіраецца ўзяць нешта ў ахапак. У сучаснай мове выкарыстоўваецца ў значэнні «загортваць», «абмотваць», «звязваць». Варыянты чытання ---------------- * кіт.: 勹, bāo, бао. * яп.: 包構, tsutsumigamae, цуцумі гамае; * яп.: ほう, hō, хо; * яп.: つつむ, tsutsumu, цуцуму; * кар.: 쌀, ssal, сал; * кар.: 포, po, по; Прыклады іерогліфаў ------------------- Парадак напісання ключа 勹 У табліцы прыведзены прыкладны спіс іерогліфаў з ключом 勹. | Дад.рысы | Прыклады | | --- | --- | | 0 | 勹 | | 1 | 勺 | | 2 | 勻 勼 勽 勾 勿 匀 匁 匂 | | 3 | 匃 匄 包 匆 匇 | | 4 | 匈 | | 5 | 匉 | | 6 | 匊 匋 匌 | | 7 | 匍 | | 8 | 匎 | | 9 | 匏 匐 | | 10 | 匑 匒 | | 11 | 匓 | | 14 | 匔 | Літаратура ---------- * *Fazzioli, Edoardo.* Chinese calligraphy : from pictograph to ideogram : the history of 214 essential Chinese/Japanese characters (англ.). — New York: Abbeville Press (англ.), 1987. — ISBN 0-89659-774-1. * *Lunde, Ken.* Appendix J: Japanese Character Sets // CJKV Information Processing: Chinese, Japanese, Korean & Vietnamese Computing (англ.). — 2-е изд. — Sebastopol, Calif.: O’Reilly Media, 2009. — ISBN 978-0-596-51447-1. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ключ 20 * Слоўнік Кансі анлайн (кіт.) * Слоўнік іерогліфаў з індэксам іерагліфічных ключоў (англ.)

**Ала Андрэеўна Кожынава** (17 снежня 1963, Мінск) — беларускі мовазнаўца. Доктар філалагічных навук (1999). Біяграфія --------- Нарадзілася ў 1963 годзе ў Мінску. Скончыла ў 1985 годзе філалагічны факультэт БДУ па спецыяльнасці «Руская мова і літаратура», у 1988 годзе аспірантуру. З 1988 года працавала на кафедры тэарэтычнага і славянскага мовазнаўства філалагічнага факультэта БДУ, з 2002 года прафесар. У 1997 годзе стажыравалася ў Рурскім універсітэце (Бохум, Германія), у 2000 г. — у Оксфардскім універсітэце (Вялікабрытанія), у 2001 чытала курс лекцый у Міжнароднай гуманітарнай школе Варшаўскага ўніверсітэта. Удзельнічала ў працы XI і XII міжнародных з’ездаў славістаў. Навуковая дзейнасць ------------------- У 1989 годзе абараніла кандыдацкую дысертацыю па тэме «Лексічная структура тэксту», навуковы кіраўнік — прафесар А. Я. Супрун. У 1999 годзе абараніла доктарскую дысертацыю па тэме «Тэксты Кірыла Тураўскага. Семантыка і структура», навуковы кансультант — прафесар А. Я. Супрун. Навуковыя працы па семантыцы старажытных славянскіх тэкстаў, этналінгвістыцы, аксіялогіі, пытаннях выкладання польскай мовы як замежнай. Сааўтар навучальных дапаможнікаў для ВНУ «Польская мова» (2000), «Польская мова: Практычны курс» (2001). Была арганізатаркай міжнародных навуковых канферэнцый па актуальных праблемах польскай мовы. Зноскі ------ 1. ↑ Кафедра теоретического и славянского языкознания. Алла Андреевна Кожинова 2. ↑ Алла Андреевна Кожинова, профессор, доктор филологических наук Архівавана 16 снежня 2021. Літаратура ---------- * Кожынава Ала Андрэеўна // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 18. Кн. 1: Дадатак: Шчытнікі — Яя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2004. — Т. 18. Кн. 1. — 472 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0295-4 (т. 18. Кн. 1). | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Google Scholar | | Нарматыўны кантроль | NUKAT: n2007005247 · VIAF: 244199884 · ЗЭКББ: SEK-369404 |

**Харымката́н** (руск.: Харимкотан) — востраў у Вялікай градзе Курыльскіх астравоў. Адміністрацыйна ўваходзіць у склад Сахалінскай вобласці Расіі. Плошча — 41,6 км². Прырода ------- Востраў мае вулканічнае паходжанне. У цэнтры ўзвышаецца актыўны вулкан Севергіна (1213 м) з разбуранай вяршыняй. Вывяржэнні зафіксаваны ў 1713 і 1933 гадах. Горны масіў фарміруе стромкія ўцёсы. На захадзе бераг спадзісты, утвораны пясчанымі выдмамі, згладжаны струменем застылай лавы. Уздоўж яго цягнецца камяністы пляж. На востраве маюцца дзве ракі з пітной вадой, некалькі малых бяссцёкавых азёр. Расліннасць пераважна разнатраўная, лугавая, у тым ліку зараснікі *ару*, высокай травы з ядомым карэннем, і баршчэўніка. Сустракаюцца кедр, рабіна, ягаднікі. Вакол вострава да глыбіні 14—27 м — зараснікі марской капусты. Распаўсюджаныя жывёлы — лісы, грызуны, ластаногія, птушкі. Гісторыя -------- У старажытнасці Харымкатан быў населены айнамі. Разбураныя рэшткі іх вёскі да сёй пары знаходзяцца на паўночным захадзе вострава. На мове айнаў назва *Арамакутан* значыла «сёмы». У XVIII  — XIX стагоддзях з’явіліся першыя апісанні Харымкатана ў Расіі і Японіі. У 1875—1945 гадах належаў Японіі. Мясцовыя айны былі выселены на востраў Хакайда, дзе нашчадкі карэнных харымкатанцаў жывуць да нашага часу. У 1920—1930-я гады створана малое японскае паселішча, у якім жыла сям'я Такакі, якая апісала вывяржэнне вулкана Севергіна. У 1930-х гадах уладкаванне вялі палонныя кітайцы. Сустракаліся таксама развітальныя надпісы палонных з СССР (1939—1941 гг.). Пасля Другой сусветнай вайны востраў далучаны да Расійскай Федэрацыі. Некаторы час, на ім знаходзілася жылое паселішча Севергіно. Зараз ненаселены. Зноскі ------ 1. ↑ Востраў Харымкатан Спасылкі -------- * Востраў Харымкатан * Археалагічныя даследаванні Архівавана 6 сакавіка 2016. * Вандроўка на Харымкатан * Успамін пра наведванне Харымкатана і Севергіно | ⛭Курыльскія астравы | | --- | | *Вялікая Курыльская града* | | | | | --- | --- | | *Паўночная група* | Атласава · Шумшу · Парамушыр · Анцыферава · Маканрушы · Анекатан · Харымкатан · Чырынкатан · Экарма · Шыяшкотан | | *Сярэдняя група* | Райкоке · Матуа · Расшуа · *а-вы Ушышыр* (Рыпанкіча · Янкіча) · Кетой · Сімушыр · Броўтана · *а-вы Чорныя Браты* (Чырпой · Брат-Чырпоеў) | | *Паўднёвая група* | Уруп · Ітуруп · Кунашыр | | | *Малая Курыльская града* | Шыкатан · Палонскага\* · *а-вы Асколкі*\* · Зялёны\* · Танфільева\* · Юрый\* · *а-вы Дзёміна*\* · Анучына\* | | **\***астравы, таксама вядомыя пад агульнай назвай Хабамаі | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская |

**Анджэлаўскі дзяржаўны універсітэт** (англ.: Angelo State University) — амерыканская дзяржаўная вышэйшая навучальная ўстанова са статусам універсітэта, якая месціцца ў горадзе Сан-Анджэла ў штаце Тэхас. Агульная характарыстыка ----------------------- Вучэльня была заснавана ў 1928 годзе як Сан-Анджэлаўскі каледж. Установа атрымала статус універсітэта і прысудзіла сваю першую акадэмічную ступень бакалаўра ў 1967 годзе, адкрыла аспірантуру ў 1969 годзе, у тым жа годзе, калі атрымала сваю цяперашнюю назву. Універсітэт прапануе 50 праграм бакалаўрыяту і 31 праграму магістратуры. Гэта другая па велічыні ўстанова ў сістэме Тэхаскага тэхналагічнага ўніверсітэта. Структура --------- * Каледж бізнесу * Каледж адукацыі * Каледж мастацтваў і гуманітарных навук * Каледж здароўя і сацыяльных паслуг * Каледж навук і інжынерыі * Каледж аспірантуры і даследаванняў Гл. таксама ----------- * Спіс універсітэтаў штата Тэхас Заўвагі ------- Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Афіцыйная інтэрнэт-старонка ўстановы

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Гадуцішкі (значэнні). **Адуцішкіс** (літ.: Adutiškis, польск.: Hoduciszki), традыцыйная беларуская назва **Гадуцішкі** — мястэчка ў Літве, на рацэ Камайка. Цэнтр сянюніі Швянчоніскага раёна Вільнюскага павета. Насельніцтва 778 чал. (2001). Знаходзяцца за 29 км на паўночны ўсход ад Швянчоніса, каля граніцы з Беларуссю. Гісторыя -------- Першы пісьмовы ўспамін пра Гадуцішкі змяшчаецца ў Літоўскай Метрыцы і датуецца 1501 годам. З 1526 года мясцінай валодаў Ян Радзівіл, пазней — Кішкі, Віленская капітула. У 1608 годзе тут збудавалі касцёл. У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795) Гадуцішкі апынуліся ў складзе Расійскай імперыі, у Свянцянскім павеце Віленскай губерні. У першай палове XIX стагоддзя тут рэгулярна праводзіліся 3 кірмашы. У 1895 годзе ў мястэчку пачала дзейнічаць чыгуначная станцыя. У 1920 годзе Гадуцішкі ўвайшлі ў склад Сярэдняй Літвы, у 1922 годзе — у склад міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе сталі цэнтрам гміны Свянцянскага павета Віленскага ваяводства. У 1939 годзе Гадуцішкі ўвайшлі ў склад БССР, дзе сталі цэнтрам раёна Вілейскай вобласці. У лістападзе 1940 года Масква перадала мястэчка ЛітССР. ### Тэрытарыяльная спрэчка У пачатку 1990-х гадоў паміж Беларуссю і Літвой разгарэлася тэрытарыяльная спрэчка за прыналежнасць чыгуначнай станцыі Гадуцішкі. Станцыя хоць і знаходзілася ў савецкія часы на тэрыторыі ЛітССР, аднак адміністрацыйна падпарадкоўвалася Беларускай чыгунцы. Толькі ўвосень 1994 года беларускі бок, які раней патрабаваў грашовую кампенсацыю за выкарыстанне станцыі, перадаў яе Літве бязвыплатна. 26 кастрычніка 1996 года Беларусь ратыфікавала дагавор аб беларуска-літоўскай граніцы. Дагавор юрыдычна вызначыў і замацаваў дзяржаўную граніцу на аснове «савецкай» лініі 1940 года. Насельніцтва ------------ * **XIX стагоддзе**: 1862 год — 764 чал.; 1869 год — 577 чал.; 1879 год — 1800 чал. (896 муж. і 904 жан.); 1869 год — 2247 чал. * **XX стагоддзе**: 1931 год — 1539 чал.; 1959 год — 1780 чал.; 1970 год — 839 чал.; 1979 год — 1058 чал.; 1984 год — 1036 чал.; 1989 год — 1023 чал. * **XXI стагоддзе**: 2001 год — 840 чал. Славутасці ---------- * Касцёл Маці Божай Шкаплернай (1913) Крыніцы ------- 1. ↑ Соркіна 2010, с. 114. 2. 1 2 Алег Трусаў. Як мяняліся нашы межы ў ХХ ст. // «Наша Слова» № 32 (820), 22 жніўня 2007. 3. ↑ Годуцишки // Географическо-статистический словарь Российской империи. T. 1 (Аа — Гямъ-маликъ). — СПб, 1862. С. 647. 4. ↑ Соркіна 2010, с. 381. 5. ↑ SgKP 1882, s. 89. Літаратура ---------- * *Соркіна I.* Мястэчкі Беларусі ў канцы XVIII — першай палове XIX ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7. * Hoduciszki // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom III: Haag — Kępy (польск.). — Warszawa, 1882. — S. 89. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Адуцішкіс

**Ключ 13** (кіт. 冂 піньінь *jiōng*) са значэннем «скрыня ўверх дном» з традыцыйнага спісу 214 іерагліфічных ключоў, якія выкарыстоўваюцца пры напісанні іерогліфаў. Адзін з 23 ключоў, якія складаюцца з дзвюх рыс. У слоўніку Кансі налічваецца 50 іерогліфаў з гэтым ключом (з 49 030). Варыянты значэння ----------------- Дзве вертыкальныя рысы ў старажытным іерогліфу выяўлялі аддаленыя адзін ад аднаго зямлі, гарызантальная — на мяжу паміж імі. У сучаснай мове выкарыстоўваецца ў значэнні «скрыня ўверх дном», «шырокі», а таксама «далёкія пустынныя землі». Прыклады іерогліфаў ------------------- Парадак напісання ключа У табліцы прыведзены прыкладны спіс іерогліфаў з ключом 入. | Дад.рысы | Прыклады | | --- | --- | | 0 | 冂⺆ | | 2 | 𠔿冃冄内円冇冈 | | 3 | 冊冋册冉𠕄𠕇 | | 4 | 再冎同 | | 5 | 冏 | | 6 | 㒺冐 | | 7 | 冑冒 | | 8 | 冓冔 | | 9 | 冕㒻㒼 | | 10 | 㒽最 | | 11 | 㒾 | | 20 | 㒿 | Літаратура ---------- * *Fazzioli, Edoardo.* Chinese calligraphy : from pictograph to ideogram : the history of 214 essential Chinese/Japanese characters (англ.). — New York: Abbeville Press (англ.), 1987. — ISBN 0-89659-774-1. * *Lunde, Ken.* Appendix J: Japanese Character Sets // CJKV Information Processing: Chinese, Japanese, Korean & Vietnamese Computing (англ.). — 2-е изд. — Sebastopol, Calif.: O’Reilly Media, 2009. — ISBN 978-0-596-51447-1. Спасылкі -------- Лагатып ВікіслоўнікіЛагатып Вікіслоўнікі У Вікіслоўніку ёсць артыкул **«冂»** * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ключ 13 * Слоўнік Кансі анлайн (кіт.) * Слоўнік іерогліфаў з індэксам іерагліфічных ключоў (англ.)

**Ноk-kеу** — беларускі музычны гурт, які грае цяжкі, меладычны, з элементамі фольку метал, пазначыў сваю прысутнасць выпускам пяцi поўнафарматных альбомаў, а таксама мноствам сінглаў і EP. Гісторыя -------- Ноk-kеу — гэта разнапланавы ў творчым пошуку гурт, які прайшоў шлях ад арыгінальнага сцёб-металу і стварэння тэкстаў адразу падчас выступу да цяперашняй сваёй формы — філасоўскіх тэкстаў і музычна-гукавых эксперыментаў, якія не выходзяць за рамкі цяжкага, меладычнага, з элементамі фольку металу (у асноўным на беларускай мове). На працягу сваёй дзейнасці гурт ратыруецца на радыёстанцыях, актыўна прымае ўдзел у рознага кшталту фестывалях і канцэртах як у сябе на радзіме, так і за яе межамі (Польшча, Францыя, Iталiя, Icпанiя, Партугалiя, Чэхія, Славакiя, Вугоршчына, Румынiя, Аўстрыя), у тым ліку такіх як «Celtic Transilvania», «Наш Грунвальд», «Купальскае Кола», METAL CROWD Open Air, Рок-Фэст «Сафоний», Міжнародны байк-фестываль «МОТО УДАР», Фестываль Freedom`s … А ў канцы верасня — пачатку кастрычніка 2015 года гурт здзейсніў музычны тур па краінах Еўропы — «Thunder and Lightning European Tour». У 2017 годзе гурт выдаў пяты поўнафарматны альбом «Kalasy Pad Siarpom» i прэзентаваў яго ў Еўропе падчас «Reaping Europe Tour 2017—2018», якi ахапiў усю Еўропу, ад Польшчы да Партугалii. Удзельнікі ---------- Яр Сапуноў • гітара • клавішы • музыка Iрына Сапунова • скрыпка • тэксты Містэр X • вакал Aлег Кaнцоў «Леший» • бубны Аляксандр Волчэк • бас-гiтара • тэксты Дыскаграфія ----------- 2007 — LP — «Всё Hok-key» … 2009 — single — «Адлюстраванне» 2009 — LP — «Ad Libitum» 2011 — ЕР — «Спадчына» 2012 — single — «Колыбельная» 2012 — LP — «R.I.P.» 2013 — ЕР — "Illuminati " 2014 — LP — «Знак Бяды» 2015 — EP — «Just Time» 2017 — LP — «Kalasy Pad Siarpom» 2018 — single — «Hej, sokoły» 2020 — single — « Faster, Harder, Louder!» 2022 — LP — «In Existence» Кліпы ----- Узнагароды ---------- Гурт атрымаў Гран-пры ў Міжрэгіянальным музычным праекце «ROCKоделие — 2021», а таксама дыпломы «Лепшыя песенныя тэксты» і Светлагорск. Першае месца ў наменацыі лепшы гурт у Міжрэгіянальным музычным праекте «Шацілінскі Шлягер — 2022» а таксама дыплом у намінацыі «Лепшае выкананне песні 80х гадоў». Светлагорск. Лаўраэт фестывалю «Фіа-Фэст 2022». Маладзечна. Спасылкі -------- * Афіцыйная старонка гурту * Soundcloud

Кампаставаная глеба **Кампо́ст** (ад лац.: composita «злучэнне») — арганічнае ўгнаенне, атрыманае ў працэсе біядэградацыі рэчываў расліннага або жывёльнага паходжання. Кампост выкарыстоўваюць для паляпшэння структуры глебы і мульчавання. У нашы дні вытворчасць кампоста набывае асаблівую важнасць у сувязі з папулярызацыяй арганічнай сельскай гаспадаркі і праблемамі ўтылізацыі адыходаў чалавечай дзейнасці. Гісторыя -------- Ужо прадстаўнікі ранніх земляробчых культур ведалі, што землі, багатыя на дэградаваныя арганічныя рэчывы, маюць высокую ўрадлівасць. Так, неалітычныя земляробы Шатландыі стваралі палеткі на месцах старых сметнікаў, куды з часоў мезаліту выкідвалі пабытовыя адыходы. Індзейцы Амазоніі штучна стваралі так званую «тэра прэта», дзе рэгулявалі баланс паміж кампанентамі, што ўтрымоўвалі азот і вуглярод. Ранейшы вядомы запіс аб вытворчасці кампоста быў пакінуты ў перыяд Акада каля 2300 г. да н. э. У эпоху Асветніцтва эксперыментамі з кампаставаннем займаўся Джордж Вашынгтон. Навуковае вывучэнне кампаставання пачалося толькі ў XX ст. Адным з першых вучоных, які пачаў даследаванні ў гэтай сферы, быў брытанскі батанік, прыхільнік арганічнай сельскай гаспадаркі Альберт Ховард. Ён лічыў, што хваробы раслін і жывёл паходзяць ад нездаровых глеб. Падчас працы ў Індыі ў 1924—1931 гг. А. Ховард распрацаваў індаўрскі метад кампаставання ў капцах. Адначасова ў Італіі і Нідэрландах пачаліся распрацоўкі механізаваных метадаў вытворчасці кампоста. У другой палове 1920-х гг. навуковыя публікацыі пра кампаставанне таксама з’явіліся ў БССР і Заходняй Беларусі. У пазнейшы час выкарыстанне кампоста стала важным элементам развіцця буйной і дробнай сельскай гаспадаркі. Вытворчасць кампоста -------------------- Кампостная скрыня Вытворчасць кампоста заснавана на працэсах, падобных тым, што адбываюцца ў глебе, калі мае месца біялагічная дэградацыя рэчываў расліннага або жывёльнага паходжання пад уздзеяннем мікраарганізмаў, грыбоў і некаторых жывёл накшталт земляных чарвякоў. Аднак пры штучным кампаставанні працэсы дэградацыі і ператварэння ў перагной ідуць больш імкліва, чым у прыродзе. Гэта эфектыўна забяспечваецца пры вільготнасці кампанентаў 60 — 80 %, пры аптымальных суадносінах вугляроду і азоту 20-30:1. Багатыя азотам кампаненты (гной, трава, зялёнае лісце і г. д.) хутка раскладаюцца і вылучаюць цяпло. Багатыя вугляродам кампаненты (пілавінне, салома, папера, сухія галінкі і лісце, торф) раскладаюцца павольней, забяспечваюць рыхласць і ўтрымліваюць вільгаць. Акрамя таго, у кампост кладуць нейтральныя карысныя кампанентыі і біялагічныя актыватары, як натуральнага паходжання (гной, глеба, дрожджы і г. д.), так і спецыяльныя прэпараты. Для вытворчасці кампоста выкарыстоўваюць яміны, капцы, скрыні, кантэйнеры, непразрыстыя пластыкавыя пакеты і інш. Існуюць розныя спосабы кладкі кампанентаў: зборныя, папластовыя, раздробненыя. Яны павінны забяспечыць вытворчасць найбольш адпаведнай колькасцю вільгаці, кісларода, цяпла, аптымальнымі суадносінамі шчолачаў і кіслот. Для атрымання кампоста шырока практыкуюцца такія метады, як: * Бесперапыннае падсілкоўванне (сталае ўнясенне новых кампанентаў) * Перыядычнае падсілкоўванне (усе кампаненты кампастуюцца разам) * Вермікампаставанне з дапамогай чарвякоў, якія паскараюць раскладанне кампанентаў і насычаюць арганічныя матэрыялы кіслародам дзякуючы сваёй сістэме стрававання. Кампаставанне ўключае 3 асноўныя стадыі без выразнага моманту пераходу адной стадыі ў іншую: * Стадыя падвышэння тэмпературы * Стадыя астывання * Стадыя паспявання На першай стадыі тэмпература раскладаемых кампанентаў дасягае 60 °C — 70 °C. Пры гэтым адбываецца дэградацыя большасці пакладзеных у кампост кампанентаў дзякуючы аэробным бактэрыям. Яны патрабуюць вялікай колькасці кіслароду. Яго недахоп адмоўна ўплывае на хуткасць дэградацыі і назапашванне карысных рэчываў. З падвышэннем тэмпературы падвышаецца ўзровень pH. На другой стадыі тэмпература трымаецца каля 25 °C — 45 °C. З паніжэннем тэмпературы паніжаецца ўзровень pH, актывізуюцца грыбы. На стадыі паспявання адбываецца мінералізацыя пажыўных рэчываў, назапашванне перагнойных кіслот і антыбіётыкаў, кампост засяляюць чарвякі, аб’ём кампоста складае толькі палову ад першапачатковага. Выкарыстанне кампоста --------------------- ### Сельская гаспадарка Кампост на градах з гарбузамі Кампост — надзвычай эфектыўнае арганічнае ўгнаенне, паколькі ў працэсе вытворчасці дазваляе ўкладаць кампаненты для стварэння элементаў, якіх не хапае для ўрадлівасці мясцовым глебам. У адрозненні ад большасці іншых угнаенняў кампост не раствараецца і не распадаецца пасля ўнясення, паступова ўзбагачае глебу, робіць яе друзлай, пранікальнай для паветра, утрымлівае вільгаць. Кампост можа ўносіцца пад усе віды раслін у любой колькасці, ён не выклікае эфекта «перакормлівання». Кампост у якасці мульчы дае ўсе перавагі, характэрныя для мульчавання, разам з гэтым у працэсе паліву стала ўзбагачае глебу азотам і вугляродам. У 1962 г. у Германіі быў вынайдзены метад вырошчвання раслін на «гарачых градах» (ням.: Hügelkultur), калі кампост, што ўтрымоўвае вялікую колькасць драўніны і іншых вугляродзістых кампанентаў, на стадыі падвышэння тэмпературы памяшчаецца пад слой глебы. Кампост выкарыстоўваецца для сілкавання лічынак мухі Hermetia illucens, якую вырошчваюць на корм рыбам, паўзунам, птушкам, свінням і іншым жывёлам. ### Кампостны туалет Тэхналогіі кампаставання ўжываюцца ў санітарна-гігіенічных мэтах. Кампостным завецца сухі туалет з аддзяленнем асобна для ўрыны і фекаліяў. Малая вільгаць фекалій забяспечвае адсутнасць непрыемных пахаў і развіцця небяспечных мікраарганізмаў. Замест вады для смыву фекаліі перасыпаюцца пілавіннем, драўняным попелам ці грунтам для далейшага пераўтварэння ў кампост. Асобна сабраная ўрына вытрымліваецца на працягу паўгода, а потым выкарыстоўваецца як каштоўнае ўгнаенне. ### Ачышчэнне навакольнага асяроддзя Арганічныя рэчывы, пераважна рэшткі харчу і фекаліі, складаюць вялікую долю адыходаў чалавечай жыццядзейнасці. Згодна даследчыкам з Мічыганскага ўніверсітэта, у ЗША толькі харчовыя адыходы складаюць 15,1 % цвёрдых побытавых адыходаў. У масавых сметніках ствараюцца ўмовы для развіцця анаэробных арганізмаў, якія падаўжаюць хуткасць раскладання і вылучаюць метан. Для вырашэння праблемы забруджвання навакольнага асяроддзя смеццем прапануюцца скарачэнне адыходаў, іх паўторнае выкарыстанне і перапрацоўка. Кампаставанне арганічнага смецця можа вырашыць усе гэтыя задачы і забяспечыць каштоўным угнаеннем. Пры складаным кампаставанні магчыма перапрацоўка смецця разам з фекальным глеем і асадкамі сцёкавых вод. У розных краінах праблема вырашаецца або на індывідуальным узроўні, калі прапануецца хатняе кампаставанне арганічнага смецця, або ў прамысловых маштабах. Так, у Італіі ў 2018 г. кампаставалася каля 20 % адыходаў. У краінах ЕС атрыманы такім чынам кампост сертыфікуецца, зыходная сыравіна вызначае магчымасць яго далейшага ўжывання. Зноскі ------ 1. ↑ Midden cultivation in prehistoric Britain: arable crops in gardens 2. ↑ Historical Development of Composting Technology 3. ↑ David R. Hershey, Sir Albert Howard and the Indore Process 4. ↑ Экологическая биотехнология : учеб. пособие для студентов специальности «Биоэкология» Архівавана 18 ліпеня 2021. — С. 129 5. ↑ В. Суханов, Компост 6. ↑ Compost Bins: What They Are Used for, How They Work 7. ↑ COMPOSTING IN A BAG Архівавана 30 лістапада 2020. 8. ↑ What Is Trench Composting: Learn About Creating Compost In A Pit 9. ↑ Учебное пособие по органическому сельскому хозяйству. — С. 59 10. ↑ Учебное пособие по органическому сельскому хозяйству. — С. 57 — 58 11. ↑ Компост: превращение отходов в доходы 12. ↑ Can Compost Be Used As Mulch: Information On Using Compost As Garden Mulch 13. ↑ Hugelkultur: What is it, and should it be used in home gardens? Архівавана 9 ліпеня 2018. 14. ↑ Black soldier fly (BSF) larvae make good animal feed and compost Архівавана 12 ліпеня 2019. 15. ↑ Компостный туалет и выгребная яма. Разбираемся, какой сельский туалет экологичнее 16. ↑ Cities should offer compost services to reduce the impact of America’s waste problem 17. ↑ Composting as a Waste Management Technique 18. ↑ Гл.: Compendium of Sanitation Systems and Technologies 2nd Edition 19. ↑ «За вывоз мусора мы платим 300—400 евро каждые 6 месяцев» Архівавана 11 лістапада 2018. 20. ↑ Как делается компост и кому он нужен? Літаратура ---------- * Аб прыгатаўленьні кампосту. // Саха. Беларускі месячнік сельскай гаспадаркі і коопэрацыі. № 4. 1931. — С. 90 — 91 * *Апанасенка І. П.* Ваш прысядзібны ўчастак — Мн.: Полымя, 1993. ISBN 5-345-00651-2 * *Босак, В. Н.* Органические удобрения / В. Н. Босак. — Пинск : ПолесГУ, 2009 * *Лайкоў, М.* Як выкарыстаць водкіды гаспадаркі на ўгнаенне глебы / М. Лайкоў. — Мн.: Беларус. дзярж. выд-ва, 1929 * *Ручай, Н.* Экологическая биотехнология : учеб. пособие для студентов специальности «Биоэкология» Архівавана 18 ліпеня 2021. / Н. С. Ручай, Р. М. Маркевич. — Мн.: БГТУ, 2006 ISBN 985-434-657-9 * Учебное пособие по органическому сельскому хозяйству. / Ред. Надья Сиалабба. — Будапешт: Продовольственная и сельскохозяйственная организация объединенных наций, 2017 ISBN 978-92-5-409968-8 Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Кампост на Вікісховішчы | * Гісторыя экалагічнай сельскай гаспадаркі * «Усё, што мы нясем у дом, становіцца смеццем» Архівавана 12 кастрычніка 2018. * «Ніколі не купляйце пакеты»: Я жыву без смецця * У цэнтры Мінску заснаваны агародзік, які хочуць ператварыць у месца культурнага развіцця беларусаў | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | BNE: XX541633, XX551310 · Microsoft: 2780739461 · NDL: 00572516 · NKC: ph114955 |

**Віцебскі езуіцкі калегіум** — навучальная ўстанова Таварыства Ісуса, якая дзейнічала ў Віцебску. Спыніла сваё існаванне ў сувязі з выгнаннем езуітаў з Расійскай імперыі. Рэзідэнцыя езуітаў у Віцебску ----------------------------- Фундатарам рэзідэнцыі езуітаў у Віцебску выступіў Аляксандр Гасеўскі. 26 жніўня 1637 г. ён перадаў на яе карысць частку зямель на Смаленшчыне, якія былі атрыманы ад караля Уладзіслава IV за ўзяцце маскоўскай крэпасці Белай. У 1648 г. пры рэзідэнцыі была адкрыта школа. Першымі яе педагогамі былі Аляксанд Бялінскі і Матвей Змудскі: адзін выкладаў у класе інфімы, а другі — граматыкі. Негатыўны ўплыў на развіццё ордэнскай пляцоўкі зрабіла вайна паміж Рэччу Паспалітай і Расійскай дзяржавай (1654—1667). Спачатку рэзідэнцыя страціла амаль усе смаленскія ўладанні, а потым наогул спыніла дзейнасць пад час варожай акупацыі Віцебска. Неўзабаве школа была адноўлена. Па дадзеных Л.Гжэбня, у 1675 г. у ёй зноў пачалі выкладаць паэтыку, а ў 1676 г. з’явіўся клас рыторыкі. Т. Б. Блінова, аднак, сцвярджае, што сярэдняя школа пачала дзейнічаць толькі ў 1678/1679 навучальным годзе. Дзейнасць калегіума ------------------- ### Школа У 1682 г. рэзідэнцыя была пераўтворана на калегіум. Далейшае развіццё школьнай справы было перарванае Паўночнай вайной, якая моцна закранула Віцебск. Нармальнае яе функцыянаванне аднавілася толькі ў 1713/1714 навучальным годзе. А ўжо ў 1731/1732 навучальным годзе у Віцебскім калегіуме з’явілася вышэйшая школа — пачалося выкладання філасофіі (Л. Гжэбень адносіць час яе з’яўлення да 1738 г.). З 1751/1752 пачалі выкладаць гісторыю, у 60-я гг. — геаграфію, а з 1790 г. — архітэктуру (выкладаў яе Гаэтана Анджаліні). У 1783 г. Віцебскі калегіум разам Полацкім заставаўся адзінай езуіцкай установай установай, дзе моладзь магла атрымаць вышэйшую адукацыю. Акрамя таго віцебскія езуіты-педагогі працавалі ў ніжэйшых школах граматыкі ў Чачэрску і Лазовіцы. Таксама як і ў Полацку Таварыства Ісуса здолела практычна манапалізаваць адукацыю ў горадзе. Так, у 1796 г. у шасці класах вучыўся 131 чалавек (у І — 46, у ІІ і ІІІ — 39, у IV — 35, у V — 7, у VI — 4). У 1802 г. колькасць вучняў зменшылася да 70, што, магчыма было звязана з пачаткам узвядзення новага школьнага будынка. Ён быў скончаны у 1808 г. Першы яго паверх быў адведзены пад ніжэйшыя класы і меў залу для прыёму экзаменаў, на другім паверсе размяшчаліся вышэйшыя класы, тэатр і кабінеты. Калі ў другой палове першага дзесяцігоддзя ХІХ ст. езуіты рашуча адмовіліся падпарадкаваць свае навучальныя ўстановы свецкаму Віленскаму ўніверсітэту, міністр асветы П. В. Завадоўскі загадаў адкрыць у Віцебску дзяржаўную гімназію, каб езуіцкія школы засталіся без вучняў. Тым не менш, час паказаў, што падобнымі захадамі парушыць гегемонію езуітаў у адукацыйнай сферы было цяжка. На момант пачатку вайны 1812 г. ў Віцебску было 16 езуітаў. Рэктар Ігнацій Бжазоўскі распусціў амаль усіх пра ваколічных фальварках. Тыя некалькі чалавек, што засталіся, пільнавалі езуіцкае дабро і даглядалі за параненымі ў шпіталі, на які былі ператвораны памяшканні калегіума. Як і ўвесь горад, віцебскія езуіты панеслі ад вайны значныя матэрыяльныя страты. Тым не менш, школа і калегіум уцэлым аднавіліся даволі хутка. У 1817 г. у ёй было 158 вучняў, у 1818 г. — 144. У 1819/1820 навучальным годзе у Віцебску быў 21 езуіт, а ў школах займаліся 130 вучняў. ### Семінарыя Каб даць магчымасць хлопчыкам са збяднелай шляхты бясплатна атрымліваць адукацыю, езуіты стваралі для іх семінарыі. У Віцебску падобную ўстанову стварылі браты Стэфан і Ігнацій Лускіны. Віцебская семінарыя езуітаў пачала работу ў 1753 годзе. Першым яе рэгентам стаў адзін з братоў Лускінаў — Ігнацій. Семінарысты наведвалі заняткі ў публічнай школе віцебскіх езуітаў. ### Канвікт На змену семінарыі прыйшоў шляхецкі канвікт (пансіён), які пачаў дзейнічаць не пазней за 1780 г. У канвікт, які займаў частку калегіума, прымаліся дзеці ад 7 да 14 гадоў. Усе заняткі яны наведвалі бясплатна, але за знаходжанне ў пансіёне трэба было плаціць. Так, у 1803 г. віцебскія езуіты бралі ў бацькоў за гэтую паслугу адносна памяркоўную суму — 100 рублёў срэбрам, што нічым не адрознівалася ад расцэнак іншых беларускіх канвіктаў. Колькасць канвіктараў рознілася ў залежнасці ад года. Калі ў 1784 г. там было 12 хлопчыкаў і ў 1796 г. — 11, то ў 1803 г. — толькі 7, а ў 1807 г. — ужо 17. ### Музычная бурса і школьны тэатр Музычная бурса пры віцебскай рэзідэнцыі езуітаў з’явілася ў сярэдзіне 70-х гг. XVII ст.. Музычныя інструменты, як і паўсюль у такіх установах, дарыліся дабрадзеямі альбо набываліся самімі езуітамі Так, напрыклад, віцебскі падкаморый Адам Францішак Кісель падараваў у канцы XVII ст. мясцовым езуітам арган за 400 польскіх злотых. У 1737—1738 гг. у капэле бурсы меліся габоі, валторны, трубы, клавікорд, арган, скрыпкі, альты, басэтлі, басоны і квартвіёлы. Навучэнцы бурсы ўдзельнічалі не толькі ў багаслужэнні, але таксама працавалі на многіх іншых важных царкоўных і свецкіх мерапрыемствах горада. Паводле «Прыхода-расходнай кнігі Віцебскай бурсы», дзейнасць музычнай установы езуітаў прыносіла нядрэнны прыбытак. У 1753 г. даход віцебскай бурсы склаў 1138 злотых, у 1754 г. — 1780, у 1755 г. — 1634, 1756 г. — 1552, а ў 1757 г. — 1646. Бурсісты забяспечвалі музычнае суправаджэнне выездаў ваяводаў ды іх атачэння, вяселляў і г.д.. У 1796 г. у бурсе было 14 хлопчыкаў, а ў 1808 — 12. Яшчэ з 1668 г. ў Віцебску пачаў дзейнічаць школьны тэатр, які ладзіў выступы ў гонар мясцовых ваяводаў ды іншых важных урадоўцаў. ### Трэцяя прабацыя Адной са спецыяльных адукацыйных устаноў, якія дзейнічалі пры Віцебскім калегіуме ў 1810—1811 і 1817—1820 гг. была так званая «Трэцяя прабацыя» (tertio probatio). Яна прызначалася для ўсіх членаў Таварыства Ісуса, якія ўжо былі высвечаныя на ксяндзоў і скончылі курс тэалогіі. Пад кіраўніцтвам дасведчанага айца-езуіта, інструктара, удзельнікі Трэцяй прабацыі на працягу года штудыявалі ордэнскае права і, вывучаючы лісты Ігнація Лаёлы, заснавальніка Таварыства Ісуса, і ладзячы штомесячныя сходы, якія праходзілі ў поўным маўчанні, паглыблялі знаёмства з ордэнскай духоўнасцю. Яе інструктарамі былі Юзаф Мікулоўскі (1810—1811) і Алаіз Ландэс (1817—1820). ### Бібліятэка Пры калегіуме мелася невялікая бібліятэка. У 1773 г. у ёй было каля 3 000 кніг. У далейшым яе зборы значна ўзбагаціліся за кошт перадачы ёй часткі бібліятэкі Залускіх (каля 500 тамоў), а таксама дзякуючы дарункам езуіта Крыштафа Якеля, які ў 1779 г. прывёз на Беларусь з Багеміі сваю багатую бібліятэку, і рэктара калегіума Яна Заранака (233 кніжкі). Пры гэтым пасля ад’езду езуітаў з краіны ў віцебскай бібліятэцы засталося толькі 3 513 кніг. Значныя постаці калегіума ------------------------- ### Суперыёры * Самуэль Касцюкевіч (1682—1685; у 1680—1682 — суперыёр рэзідэнцыі) * Стэфан Высоцкі (1685—1689) * Валенцій Германоўскі (1689—1692) * Цыпрыян Куноўскі (1692—1695) * Бенедыкт Быкоўскі (1695—1698) * Аляксандр Хлюдзінскі (1698—1701) * Андрэй Сяклюцкі (1701—1704) * Войцех Дзенішэўскі (1704—1709) * Войцех Багушэвіч (1709—1713) * Мацей Каўнацкі (1713—1716) * Станіслаў Дыбкоўскі (1716—1727) * Міхал Качаноўскі (1727—1731) * Ян Ілініч (1731—1735, 1750—1753) * Ян Парэцкі (1735—1738) * Антоній Міштольд (1738—1740) * Юры Баршч (1741—1743) * Фелікс Вярбіцкі (1743—1746) * Францішак Агінскі (1746—1749) * Антоній Хандзінскі (1749—1750) * Станіслаў Жаба (1753—1759) * Мацей Зубоўскі (1759—1763) * Мікалай Трабіцкі (1763—1766) * Стэфан Найшэўскі (1766—1772) * Казімір Прастрэльскі (1772—1784) ### Рэктары * Казімір Прастрэльскі (1784—1795) * Францішак Юрэвіч (1795—1798) * Людвік Ржавускі (1798—1802) * Ян Ластоўскі (1802—1805) * Ян Заранак (1805—1809, 1813—1817) * Ігнацій Бжазоўскі (1809—1813) * Ян Марцінкевіч (1817—1820) ### Выкладчыкі * Гаэтана Анджаліні, педагог, архітэктар; адзін з кіраўнікоў будаўніцтва касцёла Святога Іосіфа ў Віцебску * Ігнацій Бжазоўскі, педагог, прафесар і сакратар Полацкай езуіцкай акадэміі * Тадэвуш Бжазоўскі, педагог, генерал Таварыства Ісуса * Казімір Гласко, прафесар Полацкай езуіцкай акадэміі і Клонгоўз Вуд каледжа (Ірландыя) * Норберт Корсак, прафесар каледжа Стоўніхёрст (Вялікабрытанія) * Алаіз Ландэс, рэктар Полацкай езуіцкай акадэміі і Цярнопальскага езуіцкага калегіума * Антоній Люстыг, асістэнт Генеральнага вікарыя Таварыства Ісуса, правінцыял Беларускай правінцыі Таварыства Ісуса, першы рэктар Полацкай езуіцкай акадэміі * Рафал Маркіяновіч, прафесар Поалцкай езуіцкай акадэміі, рэктар Цярнвоальскага езуіцкага калегіума, правінцыял Галіцкай правінцыі Таваныства Ісуса * Нікодам Мусніцкі, паэт і драматург, прафесар Полацкага езцікага калегіума * Якаб Пірлінг, прафесар Полацкай езуіцкай акадэміі, буйны дзеяч Таварыства Ісуса * Станіслаў Свентахоўскі, правінцыял Беларускай правінцыі Таварыства Ісуса, правінцыял Галіцкай правінцыі Таварыства Ісуса * Юзаф Цытовіч, галоўны рэдактар «Полацкага штомесячніка», рэктар Цярнопальскага езуіцкага калегіума ### Выпускнікі * Францішак Багамолец, драматург, публіцыст, выдавец. Зноскі ------ 1. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 59. 2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Grzebień, L. (Ed.), *Encyklopedia Wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy*, 1996. 3. 1 2 Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — C. 68. 4. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 98—99. 5. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 132. 6. 1 2 Catalogs SJ 1774—1829. Russiae. Архівавана 13 ліпеня 2020. 7. 1 2 Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 131. 8. ↑ Giżycki, J.M.  (руск.) (бел. Materyały do dziejów Akademii Połockiej i szkół odniej zależnych / J.M. Giżycki. — Kraków : Druk. W. Anczyca i spółki, 1905. — С. 176 −177 9. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 146. 10. ↑ Załęski, S. Jezuici w Polsce. T. 5, Jezuici w Polsce porozbiorowej 1773—1905. Cz. 1 : 1773—1820. — Kraków: W.L. Anczyc i sp, 1907. — s. 361. 11. ↑ Giżycki, J.M.  (руск.) (бел. Materyały do dziejów Akademii Połockiej i szkół odniej zależnych / J.M. Giżycki. — Kraków : Druk. W. Anczyca i spółki, 1905. — С. 177. 12. ↑ Giżycki, J.M.  (руск.) (бел. Materyały do dziejów Akademii Połockiej i szkół odniej zależnych / J.M. Giżycki. — Kraków : Druk. W. Anczyca i spółki, 1905. — С. 175. 13. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 202. 14. ↑ Załęski, S. Jezuici w Polsce. T. 5, Jezuici w Polsce porozbiorowej 1773—1905. Cz. 1 : 1773—1820. — Kraków: W.L. Anczyc i sp, 1907. — s. 359. 15. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 212. 16. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 211. 17. ↑ Левшук, В.Е. Музыкальное образование в бурсах ордена иезуитов в городском социокультурном контексте белорусских земель Великого княжества Литовского в 1575-1773 гг. / В.Е. Левшук // Актуальные проблемы мировой художественной культуры : материалы Междунар. науч. конф. посвящ. памяти проф. У.Д. Розенфельда (Гродно, 5–6 апр. 2012 г.). В 2 ч. Ч. 1 / ГрГУ им. Я. Купалы ; редкол.: Т. Г. Барановская (гл. ред.) [и др.]. – Гродно : ГрГУ, 2012. — С. 127. 18. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 204. 19. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 204—205. 20. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 206. 21. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 229. 22. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 113. Літаратура ---------- * Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — 427 с. * Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564—1995 / oprac. L. Grzebień  (польск.) (бел.. — Kraków : Wyd-wo WAM, 1996. — 882 s. * Giżycki, J.M.  (руск.) (бел. Materyały do dziejów Akademii Połockiej i szkół odniej zależnych / J.M. Giżycki. — Kraków : Druk. W. Anczyca i spółki, 1905. — 288 s. * Załęski, S. Jezuici w Polsce. T. 5, Jezuici w Polsce porozbiorowej 1773—1905. Cz. 1 : 1773—1820. — Kraków: W.L. Anczyc i sp, 1907. — 517 s.

Трохфазны маслены выключальнік МКП-110 на напружанне 110 кВ Вакуумны выключальнік на 6-10 кВ **Высакавольтны выключальнік** — камутацыйны апарат, прызначаны для аператыўных уключэнняў і адключэнняў асобных ланцугоў або электраабсталявання ў энергасістэме ў нармальных або аварыйных рэжымах пры ручным, дыстанцыйным або аўтаматычным кіраванні. Высакавольтны выключальнік складаецца з: кантактнай сістэмы з дугагасільнымі прыстасаваннямі, токаводных частак, корпуса, ізаляцыйнай канструкцыі і прываднага механізму (напрыклад, электрамагнітны прывад, ручны прывад). Класіфікацыя высакавольтных выключальнікаў ------------------------------------------ Уласцівасці ----------- Выключальнікі сярэдняга і высокага напружання (намінальнае напружанне 6 — 220 кілавольт) і вялікім токам адключэння (да 50 кілаампер) выкарыстоўваюцца на электрычных станцыях і падстанцыях. Гэтыя выключальнікі ўяўляюць сабой даволі складаную канструкцыю, кіраваную электрамагнітнымі, спружыннымі, пнеўматычнымі або гідраўлічнымі прывадамі. У залежнасці ад асяроддзя, у якім адбываецца гашэнне дугі, адрозніваюць паветраныя выключальнікі (у якіх дуга гасіцца сціснутым паветрам), масленыя выключальнікі (у якіх кантакты змяшчаюцца ў ёмістасць з спецыяльным маслам), электрамагнітныя выключальнікі (як правіла да 10 кВ, з так званым магнітным выдзіманнем і дугагасільнымі камерамі з вузкімі шчылінамі або рашоткамі), элегазавыя выключальнікі (у якіх выкарыстоўваецца электратрывалы газ SF6), і вакуумныя выключальнікі (у якіх дугагашэнне адбываецца ў вакууме — у так званай вакуумнай дугагасільнай камеры). Ахоўнае асяроддзе адначасова з дугагашэннем забяспечвае і дыэлектрычную трываласць прамежку паміж кантактамі ў адключаным становішчы, ад чаго залежыць і велічыня ходу кантактаў. Класіфікацыя высакавольтных выключальнікаў ------------------------------------------ Па спосабе гашэння дугі * Элегазавыя выключальнікі (бакавыя і калонкавыя); * Вакуумныя выключальнікі; * Масленые выключальнікі (бакавыя і маламасляныя); * Паветраныя выключальнікі; * Аўтагазавыя выключальнікі; * Электрамагнітныя выключальнікі; * Аўтапнеўматычныя выключальнікі.

**Ната́ніэль Го́тарн** (анг.: *Nathaniel Hawthorne*, нар. 4 ліпеня 1804, Сейлем — 19 мая 1864, Плімут) — адзін з самых выбітных амерыканскіх літаратараў ХІХ стагоддзя. Скіраваная на рэлігію творчасць Готарна апісвае праблематыку першароднага граха, жыцця людзей які перамагаюць канфлікты віны і прабачэння. Некаторыя даследчыкі гавораць пра існаванне «комплексу граху». Сам Готарн тлумачыць сваю творчасць, а асабліва зацікаўленасць маральнымі дылемамі, патрэбай кампенсацыі сумнай вядомасці Салему і прыняцце адказнасці за злачынствы здзейсненыя пурытанскім насельніцтвам горада, якое ў канцы XVI стагоддзя правяло некалькі «судоў над ведзьмамі». Натаніэль Гортан, разам з Эдгарам Аланам По, да нашых дзён лічацца самымі лепшымі знаўцамі цёмных бакоў чалавечай псіхікі ў амерыканскай літаратуры. Біяграфія --------- Натаніэль Готарн нарадзіўся 4 ліпеня 1804 года ў Салеме, штат Масачусетс, дзе ў наш час знаходзіцца прысвечаны яму музей. Яго прадзядуля, *Джон Готарн*, браў удзел у вядомым працэсе над ведзьмамі ў XVII стагоддзі, што стала ганьбай роду Готарнаў. Гэты факт аказаў значны ўплыў на будучыню пісьменніка, а таксама жыццё ў пурытанскім асяроддзі Новай Англіі, у якой ён выхоўваўся і якую вінаваціў у сваёй літаратурнай дзейнасці. Готарн тлумачыў сваю творчасць, а асабліва канцэнтрацыю ў ёй маральнымі дылемамі, адказнасьцю за зло, якое здзейсніў яго продак. У дзяцінстве (1808 год), Натаніэль страціў свайго бацьку, капітана карабля, які памёр ад жоўтай ліхаманкі. Хлопчык вельмі рана даведаўся што такое адзінота, усе дні ён праводзіў у падарожжах па навакольных лясах у далечыні ад людзей. Літаратурныя даследчыкі лічаць, што менавіта ў гэты час абудзілася схільнасць Готарна да самааналізу. У 1821—1824 г.г. Натаніэль вучыўся ў *Коледжы Боўдойн*, дзе пазнаёміўся з вядомым у будучыні паэтам *Генры Уадсуортам Лонгфэла* і будучым прэзідэнтам ЗША Франклінам Пірсам. Пасля сканчэння вучобы, Готарн вырашыў заняцца літаратурнай дзейнасцю. Гэты перыяд яго жыцця не вельмі вядомы, але вядома, што ён пасяліўся ў доме свайго дзядзькі ў Салеме, які называў «сваім гняздом», выбіраючы поўнасцю ізаляванае жыццё. У 1828 годзе быў напісаны першы раман «Fanshaw», які аказаўся няўдалым, а ў 1937 годзе былі апублікаваны яго першыя творы пад назвай «Twice told Stories». У 1838 годзе Натаніэль пазнаёміўся з мастачкай *Сафі Пібадзі*, з якой, праз некаторы час, ажаніўся. Шукаючы для сябе і Сафі месца для жыцця, пісьменнік, разам з жонкай пераехаў у 1841 годзе ў утапічную камуну трансідэнталістаў у *Брук Фарм*. У гэты перыяд, у 1852 годзе, была апублікавана яго аповесць «The Blithdale Romance». У гэтым жа годзе Готарн, разам з Сафі, пераехаў у нованабыты дом. Хутка у Готарна нарадзілася трое дзяцей: *Юні*, *Джуліяна* і *Розі*. У 1841 годзе быў апублікаваны зборнік дзіцячых апавяданняў «Grandfathers Chair», а ў наступным годзе Готарн выдаў свае лепшыя творы на гістарычныя і звышнатуральныя тэмы ў зборніку «Old Farm Stories». У 1850 годзе быў апублікаваны яго першы раман «The Scarlet letter», які прынёс пісьменніку вядомасць і стаў бэстсэлерам. У 1853—1857 г.г. Готарн атрымаў пасаду консула ЗША ў Ліверпулі, Англія. У гэты час ён заняўся публіцыстыкай, яго фельетоны былі сабраны і апублікаваны ў 1863 годзе пад назвай «Our Old Home». У 1857 годзе, разам з сям’ёй Готарн пераехаў у Італію, дзе жыў у Рыме і Фларэнцыі. Тут была напісана яго апошняя аповесць «The Мarble faun». Пасля вяртання ў ЗША ў 1860 годзе, лісты Готарна сведчаць пра расчараванне яго ўласнай літаратурнай дзейнасцю. Пісьменнік стаў пісаць значна меней, а на ўласным надмагіллі загадаў напісаць «What meaning?» (Які азначае?). Акрамя гэтага, рак страўніка не дазволіў яму скончыць свае чатыры аповесці. Пісьменнік памёр 19 мая 1864 года ў Плімуце, Нью Гемпшыр, пад час свайго падарожжа ў Уайт Маўнтынс, якое ён здзяйсняў разам з *Франклінам Пірсам*. Готарн быў пахаваны ў родным Масачусетсы. Зноскі ------ 1. 1 2 Nathaniel Hawthorne // Internet Broadway Database — 2000. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q31964'></a> 2. 1 2 Nathaniel Hawthorne // Internet Speculative Fiction Database — 1995. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2629164'></a> 3. ↑ Праверана 13 верасня 2020. 4. ↑ Праверана 13 верасня 2020. 5. ↑ geni.com — 2006.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2621214'></a> 6. ↑ Праверана 13 верасня 2020. 7. ↑ Праверана 13 верасня 2020. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Натаніэль Готарн | ?Натаніэль Готарн — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | John Hathorne[d] | | | | | | | | | | | | | | Joseph Hathorne[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ruth Hathorne[d] | | | | | Nathaniel Hathorne[d] | | Daniel Hathorne[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Натаніэль Готарн | | | | | Sarah Hathorne[d] | | Mary Bowditch[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Elizabeth Clarke Hathorne[d] | | Richard Manning[d] | | John Manning[d] | | Mary Manning[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | AllMovie · AlloCiné · Česko-Slovenská filmová databáze · Discogs · Filmportal · Internet Broadway Database · Internet Movie Database · MusicBrainz · Project Gutenberg · Internet Speculative Fiction Database | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · American National Biography · Appletons' (1887—1901) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Treccani · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · WikiTree · WeRelate · Geni.com · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10006687 · BIBSYS: 90071240 · BNC: a11079824 · BNE: XX837340 · BNF: 130914881 · CiNii: DA00594313 · CONOR: 19877219 · EGAXA: vtls001883808 · GND: 118709305 · ICCU: CFIV003068 · ISNI: 0000 0001 2130 4861 · LCCN: n79007728 · LNB: 000026970 · NDL: 00442747 · NLC: 038217276 · NKC: jn19990003262 · NLA: 35180308 · NLG: 201883 · NLP: a0000001179248 · NSK: 000010853 · NTA: 229709761, 068633084 · NUKAT: n93090109 · PTBNP: 11608 · LIBRIS: 210460 · SUDOC: 026916649 · VIAF: 44435463 · ULAN: 500319268 | |

Узнясенне келіха падчас аферторыя паводле трыдэнцкага абраду **Аферторый**, *ахвяраванне дароў* — частка імшы ў заходніх літургічных абрадах Каталіцкай царквы. Ён таксама ўваходзіць у склад англіканскай літургіі і лютэранскага богаслужэння. Аферторый адкрывае сабой эўхарыстычную літургію. Ва ўсіх літургічных абрадах пасля яго заканчэння пачынаецца анафара. У часе аферторыя хлеб і віно для здзяйснення Эўхарыстыі прыносяцца на алтар. Акрамя таго, аферторыем называецца спеў, які выконваецца подчас ахвяравання дароў. Традыцыйна падчас аферторыя ў заходніх абрадах адбываецца збор ахвяраванняў. Аналагам аферторыя ў візантыйскім абрадзе з'яўляецца Вялікі ўваход. Гісторыя -------- Гістарычна паходжанне аферторыя звязана з практыкай старажытнай Царквы, калі хлеб і віно для літургіі прыносілі парафіяне. Найлепшыя з прынесеных дароў выкарыстоўваліся для здзяйснення Эўхарыстыі, а астатнія ўжываліся падчас сумеснага спажытку агапэ і раздаваліся бедным. У Заходняй царкве ў першым тысячагоддзі быў выпрацаваны спецыяльны абрад аферторыя, падчас якога адбывалася працэсія з прынясеннем дароў на алтар. Працэсія суправаджалася спевам псальма з паўторам кароткага верша. У другім тысячагоддзі працэсія з дарамі знікла з парадку імшы, а спеў на аферторый скараціўся да аднаго верша з псальма. У гэты перыяд абрад рымскага аферторыя прыняў шэраг элементаў з галіканскага і масарабскага абрадаў, а таксама акаджэнне алтара. Парадак ------- У Трыдэнцкай імшы, якая ў цяперашні час таксама завецца экстраардынарным абрадам, замацаваны наступны парадак дзеянняў святара падчас аферторыя: * Святар раскладае карпарал на алтары * Бярэ патэну з гостыяй, падымае яе над алтаром і чытае малітву аб прыняцці Богам ахвяры * Налівае ў келіх крыху віна і вады, падымае келіх над алтаром і чытае малітву * Ставіць патэну і келіх на карпарал і чытае дзве малітвы: аб прынашэнні, прыемным для Бога, і аб благаслаўленні ахвяры * Здзяйсняе каджэнне алтара * Абмывае рукі і чытае псальм 25 (*Lavabo*) * Чытае малітву *Suscipe sancta Trinitas* * Заклікае прысутных да малітвы (*Orate fratres*) * Ціха чытае малітву над дарамі (*Secreta*) З цягам літургічнай рэформы другой паловы XX стагоддзя парадак аферторыя быў зменены. Ён быў скарочаны, а шэраг малітваў — адменены. Для ўрачыстых і святочных імшаў была адноўлена працэсія з прынашэннем дароў, прычым дары прыносяць свецкія, а прымае іх каля алтара святар або дыякан, пасле чаго кладзе іх на алтар. Спеў аферторыя, які раней браўся з псальма, цяпер мае форму адвольнага спеву духоўнага зместу. Збор ахвяраванняў прадпісаны менавіта на час аферторыя, але забараняецца ўскладаць сабраныя ахвяраванні на алтар. Парадак дзеянняў святара ў імшы Novus Ordo наступны: * Раскладае на алтары карпарал, пурыфікатар, імшал і келіх * Прыносіць на алтар дары (альбо бярэ іх у парафіянаў) * Бярэ патэну з гостыяй і прамаўляе малітву благаслаўлення і ахвяравання * Улівае ў келіх крыху віна і вады, прамаўляючы спецыяльную малітву * Падымае келіх над алтаром і прамаўляе малітву благаслаўлення і ахвяравання * Схіліўшыся, ціха просіць аб прыняцці Богам ахвяры * Абмывае рукі, просячы Бога, каб абмыў яго ад беззаконня і ачысціў ад граху * Да гэтага часу заканчваецца спеў на аферторый, і святар заклікае прысутных да малітвы * Пасля адказу верных святар чытае малітву над дарамі. У іншых заходніх літургічных абрадах існуе шэраг адрозненняў у парадку аферторыя. Так, у амбразіянскім абрадзе аферторый носіць назву «аферэнда» (*offerenda*). У ім заўсёды існавала традыцыя прынашэння дароў, якая ў рымскім абрадзе знікла ў пачатку другога тысячагоддзя і была адноўлена толькі ў XX стагоддзі. У некаторых абрадах (у галіканскім, брагскім і іншых) існуе два прынашэння дароў: адно, кароткае, перад імшой, а вялікае — напачатку Эўхарыстычнай літургіі. У літургіі Англіканскай царквы аферторый адбываецца пасля казання і перад малітвай за Царкву. Падчас аферторыя святар чытае выбраныя вершы з Бібліі, затым размяшчае на стале хлеб і налівае віно ў келіх. У гэтым часе адбываецца збор ахвяраванняў. Ніякіх святых дзеянняў і малітваў на гэты час не прадпісана. У лютэранскім набажэнстве аферторый папярэджвае Эўхарыстычную службу. Зноскі ------ 1. ↑ Чин мессы на официальном сайте архиепархии Божией Матери Архівавана 29 лістапада 2014. Гл. таксама ----------- * Імша Спасылкі -------- * «Приношение даров», «Офферторий» // Католическая энциклопедия. Т.3. Изд. францисканцев. М.:2007. * Offertory //Catholic Encyclopedia.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Журдан. **Якуб Журдан** (таксама бел.: Жак Журдан; польск.: Jakób Jourdan, лац.: Jacobus Jourdan; 1 мая 1774, Лісабон — 13 сакавіка 1848, Ніца) — святар, педагог, прафесар Полацкай езуіцкай акадэміі. 15 кастрычніка 1803 г. будучы ўжо святаром, уступіў у Полацку ў Таварыства Ісуса. Віцэ-рэгент канвікта і прафесар французскай мовы ў Магілёве (1805—1806), выхавацель сыноў князя Талстога (1805—1808). Выкладаў маляванне і быў выхавацелем у Санкт-Пецярбургу (1809—1815). Пасля выгнання езуітаў з расійскай сталіцы (снежань 1815 г.) быў прафесарам грамадзянскай і ваеннай архітэктуры (1816—1817) і маральнай тэалогіі і свяшчэннага пісання (1817—1818) у Полацкай езуіцкай акадэміі. У апошнія гады існавання Таварыства Ісуса ў Расійскай імперы і выкладаў у Віцебску (рэгент канвікта і прафесар французскай мовы, 1818—1819) і Мсціславе (рэгент канвікта, 1819—1820). У 1820 г. разам з астатнімі езуітамі быў вымушаны пакінуць тэрыторыю Расійскай імперыі і, як многія яго суайчыннікі, вярнуўся ў Францыю. Памёр у 1848 г. у Ніцы. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Grzebień, L. (Ed.), *Encyklopedia Wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy*, 1996. 2. ↑ Giżycki, J.M.  (руск.) (бел. Materyały do dziejów Akademii Połockiej i szkół odniej zależnych / J.M. Giżycki. — Kraków: Druk. W. Anczyca i spółki, 1905. — s. 192, 208, 214. Літаратура ---------- * Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564—1995 / oprac. L. Grzebień  (польск.) (бел.. — Kraków : Wyd-wo WAM, 1996. — 882 s. * Giżycki, J.M.  (руск.) (бел. Materyały do dziejów Akademii Połockiej i szkół odniej zależnych / J.M. Giżycki. — Kraków: Druk. W. Anczyca i spółki, 1905. — 288 s.

**Мігель Кабанельяс Ферэр** (ісп.: Miguel Cabanellas Ferrer; 1 студзеня 1872 — 14 мая 1938) — іспанскі ваенны дзеяч, генерал. Удзельнік грамадзянскай вайны ў Іспаніі 1936—1939 гадоў. Сям’я і адукацыя ---------------- Поўнае імя — *Мігель Мануэль Віргіліа Хаакін Кабенальяс Ферэр*. Нарадзіўся ў сям’і Віргіліа Кабанельяса Тапіа, капітана пяхотнага палка, і Клары Ферэр Рытваген. Скончыў са ступенню бакалаўра каледж Тэклы і пяхотнае вучылішча. 24 мая 1894 года ўступіў у шлюб і праз некалькі дзён быў накіраваны на службу на Кубу, што была тады іспанскай калоніяй. Ваенная служба -------------- 2 лістапада 1894 года ў чыне малодшага лейтэнанта ўпершыню ўдзельнічаў у баі з кубінскімі паўстанцамі. 23 жніўня 1895 года, ужо як лейтэнант, вызначыўся ў баі ля Сабан дэ Сан Серапіа, за што узнагароджаны медалём «За ваенныя заслугі« першага класа. 1 снежня 1896 года атрымаў новую ўзнагароду «За адвагу», праяўленую ў баі ў Тумба дэль Тэзора. Ачуняўшы пасля цяжкай хваробы (ліхаманкі), 1 кастрычніка 1897 года быў выраблены ў капітаны. Наступнае званне — маёра — Кабанельяс атрымаў за ўдзел у баявых дзеяннях у Марока ў 1909 годзе, таксама ён быў узнагароджаны крыжам ваенных заслуг і ордэнам Марыі Крысціны першага класа. У 1910 годзе выступіў з ініцыятывай стварэння мараканскіх стралковых частак з мясцовага насельніцтва (*Fuerzas Regulares Indígenas*). Яны пазней паспяхова ўдзельнічалі ў абароне Мелільі і Ларачэ. 15 мая 1911 года камандаваў трыма эскадронамі «рэгулярэс», неўзабаве атрымаў чарговае павышэнне па службе. У ліпені—жніўні 1921 года іспанскія войскі пацярпелі шэраг істотных паражэнняў у Марока (у прыватнасці, іх войскі былі разгромлены пры Анвале), што прывяло да пагрозы страты Мелільі. Кабанельяс камандаваў адной з калон падчас контрнаступлення, якое зняла пагрозу для Мелільі і аднавіла кантроль іспанцаў над часткай страчанай тэрыторыі (у прыватнасці, былі адваяваны Монтэ-Аруіт і Зелуан). Цяжкія паражэнні іспанскай арміі ў Марока прывялі да стварэння афіцэрскіх «хунт абароны», у дзейнасці якіх прынялі ўдзел многія вайскоўцы, у тым ліку Кабанельяс (тады ён быў ужо брыгадным генералам), Франсіска Франка, Эміліа Мола і іншыя. У студзені 1922 года ўрад рэзка абмежаваў дзейнасць хунт. У маі Кабанельяс быў пераведзены на службу ў Іспанію. У 1924 годзе быў выраблены ў дывізіённыя генералы і прызначаны ваенным губернатарам Балеарскіх астравоў. 26 ліпеня 1926 года з-за канфлікту з дыктатарам Прыма дэ Рыверай Кабанельяс адпраўлены ў рэзерв. У гэты перыяд ён прытрымліваўся ліберальных і рэспубліканскіх палітычных поглядаў, удзельнічаў у змовах супраць дыктатуры і ў паўстанні 1929 года. Пасля звяржэння манархіі ў красавіку 1931-га быў адноўлены на службе і прызначаны генерал-капітанам у Андалусіі, дзе актыўна змагаўся за аднаўленне парадку. Затым ён быў камандуючым іспанскімі войскамі ў Марока, а ў 1932 годзе змяніў Хасэ Санхурха на пасадзе генеральнага дырэктара грамадзянскай гвардыі. У 1933 годзе генерал Кабанельяс абраны дэпутатам картэсаў (парламента) ад цэнтрысцкай Рэспубліканскай Радыкальнай партыі, узначальваючы камісію па абароне. У 1936 годзе ўрад Народнага Фронту вярнуў Кабанельяса ў армію — генерал займаў пасады генеральнага інспектара карабінераў, зноў генеральнага інспектара грамадзянскай гвардыі, а затым камандзіра пятай дывізіі ў Сарагосе. З-за сваіх ліберальных поглядаў, а таксама ў сувязі з членствам у масонскай ложы (разам з многімі прыхільнікамі Рэспублікі) Кабанельяс карыстаўся даверам рэспубліканскага ўрада. Аднак у гэты ж час ён прымаў удзел у падрыхтоўцы ваеннай змовы, сумесна з правымі генераламі Франка і Мола. Існуюць розныя меркаванні аб ступені ўцягнутасці Кабанельяса, але сам факт яго ўдзелу з’яўляецца агульнапрызнаным. Генерал Мола лічыў Кабанельяса кандыдатам на пасаду ваеннага міністра будучага ўрада. Грамадзянская вайна ------------------- Пасля пачатку паўстання 17 ліпеня 1936 года Кабанельяс некаторы час выяўляў асцярожнасць, але ўжо неўзабаве абвясціў аб падтрымцы нацыяналістаў, забяспечыўшы ім кантроль над Сарагосай. Загадаў арыштаваць каля 360 дзеячаў Народнага Фронту, уключаючы грамадзянскага губернатара, а таксама генерала Мігеля Нуньеса дэ Прадо, толькі што прызначанага генеральным інспектарам авіяцыі (неўзабаве ён расстраляны). Першапачаткова нацыяналісты разлічвалі, што іх узначаліць генерал Хасэ Санхурха, але той загінуў у авіякатастрофе 20 ліпеня 1936 года. У гэтай сітуацыі ваенныя лідары, якія выступілі супраць Рэспублікі, 23 ліпеня дамовіліся стварыць орган калектыўнага кіраўніцтва — ваенную хунту, старшынёй якой стаў Кабанельяс. Ён атрымаў гэтую пасаду як старэйшы па ўзросце і службовым стажу. Аднак яго ўплыў быў невялікім і, у асноўным, абмяжоўвалася сімвалічнымі функцыямі; акрамя таго, ён апынуўся пазбаўлены магчымасці непасрэдна ўплываць на сітуацыю ў воінскіх часцях. У жніўні Кабанельяс падпісаў указ аб замене трохкаляровага чырвона-жоўта-фіялетавага рэспубліканскага сцяга на традыцыйны манархічны чырвона-жоўты. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Праверана 20 студзеня 2020. 2. 1 2 Miguel Cabanellas Ferrer // Diccionario biográfico español — Real Academia de la Historia, 2011. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q41705771'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2720582'></a> 3. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Miguel Cabanellas Ferrer // Diccionario biográfico español — Real Academia de la Historia, 2011.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q41705771'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2720582'></a> Літаратура ---------- * Данилов С. Ю. Гражданская война в Испании (1936—1939). — М.: Вече, 2004. — 352 с. — ISBN 5-9533-0225-8.

**Паўнамо́цтва** — права адной асобы (прадстаўніка) ажыццяўляць здзелкі ад імя другой (прадстаўленага), тым самым ствараць, змяняць або спыняць правы і абавязкі прадстаўленага. Паводле цывільнага права Рэспублікі Беларусь можа быць заснавана на даверанасці, заканадаўстве або акце ўпаўнаважанага на тое дзяржаўнага органа ці органа мясцовага кіравання і самакіравання, а таксама вынікаць з абставін, у якіх дзейнічае прадстаўнік (напрыклад, прадавец у краме, касір і да т.п.). Літаратура ---------- * Паўнамо́цтва // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 12: Палікрат — Праметэй / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 12. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0198-2 (т. 12).

**Аўстралі́йская антаркты́чная экспеды́цыя 1911–1914 гадоў** (англ.: Australasian Antarctic Expedition, AAE) — комплекснае даследаванне палярнага кантынента пад кіраўніцтвам геолага Дугласа Моўсана, які за свае заслугі быў узведзены ў рыцары. Планам Моўсана было складанне карты 2000-мільнага ўчастка берагавой лініі Антарктыды на поўдзень ад Аўстраліі. Значную фінансавую падтрымку экспедыцыі аказала Аўстралійская асацыяцыя садзейнічання развіццю навукі (AAAS), астатнія сродкі паступілі ад прыватных ахвярадаўцаў і шырокай публікі. Берагавая каманда з 31 чалавека была падзелена на два атрады, якія размясціліся на мысе Дэнісан і шэльфавым ледавіку Шэклтана, і здабылі шырокія навуковыя вынікі, асабліва ў галіне біялогіі, геалогіі, гляцыялогіі і метэаралогіі, у супрацьлегласць экспедыцыі Шэклтана, якая пераследавала ў асноўным мэты першаадкрывальніцкіх рэкордаў. Экспедыцыйнае судна — цюленебойная шхуна «*Аўрора*», яе камандзірам быў Джон Кінг Дэвіс — удзельнік першай экспедыцыі Шэклтана. Каманда выявіла на ўзбярэжжы Мора Дэйвіса буйныя калоніі імператарскіх пінгвінаў, на Зямлі Адэлі былі зафіксаваныя зімовыя вятры з сярэдняй хуткасцю 44 м/с (максімальныя — да 90 м/с), прычым з бурай было каля 340 дзён у годзе; аказалася, што база размяшчалася ў рэгіёне з самым суровым кліматам на Зямлі. Экспедыцыя нанесла на карту антарктычныя ўзбярэжжы сумарнай працягласцю 4000 км, звязаўшы разам усе адкрыцці, зробленыя з XIX стагоддзя. Былі выяўлены сотні геаграфічных аб'ектаў, пайменаваныя два моры. Выдадзеныя працы экспедыцыі склалі 22 тамы. Планаванне і рыштунак --------------------- ### Задума і планаванне Дуглас Моўсан удзельнічаў у першай экспедыцыі Шэклтана і ўваходзіў у склад атрада, якi дасягнуў Паўднёвага магнітнага полюса  (англ.) (бел. палярным летам 1908—1909 гадоў. У ходзе гэтага паходу была выяўлена велізарная недаследаваная тэрыторыя на ўсход ад мыса Адэр; ідэя аб яе даследаванні была агучана Моўсанам падчас яго паездкі ў Еўропу ў лютым 1910 года. З гэтай ідэяй ён звярнуўся да Р. Скота, прапанаваўшы ўключыць даследаванні ўзбярэжжа ад мыса Адэр да Зямлі Вільгельма II у план будучай антарктычнай экспедыцыі. Скот адказаў, што і без таго моцна заняты, але наўзамен прапанаваў Моўсану ўдзельнічаць у паходзе на Паўднёвы полюс. Яны было прыйшлі да папярэдняй дамовы, але неўзабаве Моўсан адмовіўся ад супрацоўніцтва са Скотам і звярнуўся са сваім планам да Э. Шэклтана. Шэклтан у лісце Скоту заявіў, што мае намер ажыццявіць у 1911 годзе экспедыцыю для картаграфавання ўзбярэжжа Заходняй Антарктыды, у якой Моўсан будзе загадваць навуковай часткай. Аб рэакцыі Шэклтана Моўсан пісаў так: | | | --- | | Менавіта яго ініцыятыве да некаторай ступені абавязаны я тым, што ў рэшце рэшт мне давялося ўзяць на сябе арганізацыю і кіраўніцтва экспедыцыяй. | Дуглас Моўсан. Папярэдні план экспедыцыі быў абвешчаны ў студзені 1911 года на пасяджэнні Аўстралійскай асацыяцыі садзейнічання развіццю навукі. План быў аднагалосна ўхвалены, выдзелены 1000 фунтаў, а таксама былі створаны камітэты распрацоўкі праграмы экспедыцыі і прадстаўлення яе ўраду. Узначалілі камісію прафесар Масон і прэзідэнт Асацыяцыі — прафесар Э. Дэвід (былы ўдзельнік экспедыцыі Шэклтана, кіраўнік паходу да магнітнага полюса). Універсітэт Адэлаіды, у якім працаваў Моўсан, даў яму адпачынак з захаваннем жалавання на ўвесь час экспедыцыі. У лютым 1911 года Моўсан выехаў у Лондан для куплі экспедыцыйнага судна, замовы неабходнага навуковага абсталявання і дастаўкі ездавых сабак з Грэнландыі і футравага адзення з Нарвегіі. Моўсана падтрымаў Шэклтан, які звярнуўся з заклікам да брытанцаў са старонак газеты «*Daily Mail*», яго праект быў ухвалены Каралеўскім геаграфічным таварыствам. У красавіку 1911 года супрацоўнікам экспедыцыі стаў капітан Дж. Дэвіс, які адразу ж актыўна ўключыўся ў падрыхтоўку паходу. Пры падрыхтоўцы навуковай праграмы істотную дапамогу аказалі вядомыя даследчыкі Антарктыкі — Жан Шарко, барон Адрыен дэ Жэрлаш  (ням.) (бел. і Уільям Спірс Брус. У ліпені 1911 года Моўсан вярнуўся ў Аўстралію, разлічваючы адплыць ужо ў канцы года. Пасля вяртання Моўсана з Еўропы першапачатковы план экспедыцыі быў некалькі скарэктаваны: акрамя даследавання Антарктыды, было вырашана заснаваць метэаралагічную базу на востраве Макуоры, якая павінна была таксама змяшчаць бяздротавы тэлеграф, забяспечваючы таксама перадачу навуковых вынікаў антарктычнай каманды. Акрамя асноўнай антарктычнай базы, трэба было высадзіць, наколькі можна на захад, другі і трэці атрады. ### Падрыхтоўка. Рыштунак. фінансы Экспедыцыйнае судна — яхта «Аўрора». Улетку 1911 года ўрад штата Паўднёвая Аўстралія прадаставіў будучай экспедыцыі субсідыю ў 5000 фунтаў, неўзабаве аналагічныя субсідыі падалі штаты Новы Паўднёвы Уэльс (7000 фунтаў) і Вікторыя (6000 фунтаў). Да кастрычніка 1911 года сродкі далі таксама ўрады Вялікабрытаніі (2000 фунтаў) і Аўстралійскага Саюза (5000 фунтаў), што практычна цалкам зняло фінансавыя праблемы на першы сезон экспедыцыі. У 1912 годзе капітан Дэвіс здзейсніў спецыяльную паездку ў Лондан, Асацыяцыя садзейнічання развіццю навукі зноў звярнулася да аўстралійскага ўрада; для паспяховай рэалізацыі навуковай праграмы ўдалося прыцягнуць дадаткова 8000 фунтаў. Экспедыцыйнае судна было куплена ў Ньюфаўндлендскай цюленебойнай кампаніі: драўляная яхта «*Аўрора*» была пабудавана ў 1876 годзе і ўдзельнічала як дапаможны карабель у няўдалай экспедыцыі Грылі. Яхта мела даўжыню 165 футаў (50,2 м), шырыню 30 футаў (9,1 м); была абсталявана паравой машынай у 98 к. с. якая забяспечвала на чыстай вадзе хуткасць да 10 вузлоў. Рэгістравы танаж — 368 брута-тон, але фактычная грузападымальнасць была роўная 600 тонам. Ветразнае ўзбраенне — як у баркентыны  (англ.) (бел.. Для дастаўкі грузаў на востраў Макуоры быў зафрахтаваны параход «*Тароа*» водазмяшчэннем 120 тон. Аэрасані, зробленыя з самалёта. Для патрэб антарктычных даследаванняў Моўсан замовіў у Грэнландыі 49 сабак, адборам і дастаўкай якіх займалася Дацкае геаграфічнае таварыства. Паводле розных прычын, да Тасманіі жывымі дабраліся 38 жывёл. Асноўны рыштунак быў складзіраваны ў Хобарце, уключаючы 5200 мяшкоў, змесціва якіх трэба было размеркаваць па скрынях умяшчальнасцю ад 50 да 70 фунтаў (ад 22,6 да 31,7 кг). Акрамя традыцыйных нарт, было вырашана скарыстацца тэхнічнай навінкай — аэрасанямі  (руск.) (бел.. Гэта быў монаплан фірмы «*Вікерс*», які быў пазбаўлены крылаў і хваставога апярэння і ўсталяваны на лыжнае шасі. Першапачаткова планавалася выкарыстоўваць яго як самалёт, спачатку — у Аўстраліі — для рэкламных мэтаў. Пасля аварыі, у якой ледзь не загінуў намеснік начальніка экспедыцыі, было вырашана перарабіць самалёт у аэрацягач. Акрамя самалёта, былі ўзятыя дзве станцыі бяздротавага тэлеграфа з бензінавымі рухавікамі для генератараў. Для патрэб маторнай гаспадаркі былі ўзяты 4000 галонаў бензіну (15144 л) і 1300 галонаў газы (4922 л), залітых у 4-галонныя банкі (15,1 л). Палярнае адзенне была зроблена з ветранепранікальнага габардзіна фірмы Burberry  (руск.) (бел.. Штаны шылі падвойнымі, каб пазбегнуць зносу, яны трымаліся на падцяжках, а верхняя іх частка дасягала сярэдзіны грудной клеткі. Знізу штаны забяспечваліся шнуром, якім сцягваліся вакол халяў чаравік ці унтаў. Капюшон і куртка з той жа тканіны сшываліся, хоць можна было асобна насіць ваўняны шлем, падшыты ватай. Пад верхнім габардзінавым адзеннем палярнікі насілі ваўняныя егерскія касцюмы з начосам (камізэлька, кальсоны і вязаны швэдар). З абутку вялікай папулярнасцю карысталіся ўнты з футра паўночнага аленя, якія ўнутры высцілаліся нарвежскай асакой або манільскай пянькой. Чаравікі з шыпамі даводзілася апранаць па-над унтаў. Рукі абараняліся фетравымі рукавіцамі, для маразоў былі ўзятыя рукавіцы з воўчага футра, але яны хутка прамакалі снегам і замярзалі. Для санных паходаў выкарыстоўваліся палаткі сістэмы Уілсдэна, якія больш за ўсё нагадвалі парасон (полаг прышывалі да 5 бамбукавых шастоў). Брызент падлогі палаткі мог выкарыстоўвацца ў якасці ветразя для нарт. Нарты выкарыстоўваліся нарвежскія, даўжынёй 11-12 футаў (3,3-3,6 м) з горнага ясеня і арэхавай драўніны, аднак іх палазы хутка зношваліся аб голы лёд. Ежу гатавалі на кухонных апаратах сістэмы Нансена, які меў высокі ККД: на прымус акрамя катла для варэння ежы ўсталёўваўся кальцавы кацёл для распалкі лёду. Моўсан паказваў, што аднаго галона газы хапала на 12-дзённы рацыён гарачай ежы для трох чалавек. З 37 чалавек, якія працавалі ў Антарктыдзе, былі 29 аўстралійцаў, 4 новазеландцы, 3 англічаніны (уключаючы лейтэнанта Нініса і лётчыка Бікертана) і 1 швейцарац (К. Мерц). Толькі двое з іх — сам Моўсан і камандзір Заходняй партыі Ф. Уайлд  (руск.) (бел. — мелі палярны досвед. Пры падборы ўдзельнікаў экспедыцыі Моўсан аддаваў перавагу маладым адукаваным людзям — пераважна аспірантам аўстралійскіх універсітэтаў: з 37 чалавек 20 мелі навуковую ступень. Начальніку экспедыцыі споўнілася 30 гадоў, Уайлду — 28, капітану Дэвісу — 27. Толькі двое ўдзельнікаў каманды былі старэйшыя за 40 гадоў, і толькі двое былі жанатыя. Кожны ўдзельнік экспедыцыі заключаў з Моўсанам індывідуальны кантракт, паводле ўмоў якога ўсе атрыманыя навуковыя дадзеныя належалі экспедыцыі ў цэлым, а ўсе фотаматэрыялы афіцыйнага і прыватнага характару — начальніку. Паводле кантракта ўсім удзельнікам экспедыцыі належала ўзнагароджанне ў 300 фунтаў стэрлінгаў пасля яе заканчэння, пры гэтым гарантавалася поўнае забеспячэнне правіянтам, адзеннем і ўсім неабходным рыштункам. Моўсан пісаў у прыватным лісце, што адзінае, што прыйдзецца набываць за ўласны кошт, — гэта зубная шчотка. Пераход да Антарктыды. Будаўніцтва базы --------------------------------------- Разбітае прамысловае судна на пляжы в. Макуоры. Фота Фрэнка Хёрлі. Пасля ад'езду Моўсана з Лондана рыштунак «*Аўроры*» цалкам перайшоў у рукі капітана Дэвіса. Дастаўленымі з Капенгагена ездавымі сабакамі загадваў лейтэнант Нініс і доктар Мерц. 27 ліпеня 1911 года яхта пакінула Лондан, накіроўваючыся ў Кардыф, дзе трэба было прыняць 500 тон вугалю ў брыкетах. Судна па шляху трапіла ў моцны шторм, былі заліты трумы і жылыя памяшканні, у выніку частка каманды звольнілася. З-за забастоўкі вугальшчыкаў Брытанію экспедыцыя пакінула толькі 4 жніўня. Адзіным портам заходу па шляху ў Хобарт быў Кейптаўн, куды «*Аўрора*» прыбыла 24 верасня і прастаяла ўсяго два дні. Пераход з Кейптаўна ў Тасманію доўжыўся 88 дзён, пераважна ў штармавых умовах. Перад адпраўленнем каманду вітаў губернатар Тасманіі  (руск.) (бел. Гары Баран, былі атрыманы тэлеграмы караля Георга V і каралевы-маці Аляксандры, малебны былі праведзеныя ў кафедральных саборах Сіднея і Хобарта. У 16:00 па мясцовым часе 4 снежня 1911 года «*Аўрора*» адплыла ў Антарктыку. Увечары пачаўся моцны шторм, небяспечны для перагружанага судна, хвалямі разбіла камандзірскі масток і маторны катэр, надвор'е палепшылася толькі 8 снежня. Увечары 11 снежня прыбылі на в. Макуоры, высадка ў бухце Караліны адбылася на наступны дзень; тут правялі серыю магнітных назіранняў. Далей «*Аўрора*» перайшла ў Паўночна-Усходнюю бухту, дзе выявілі разбітае прамысловае судна «*Клайд*». Яго каманду і груз тлушчу цюленяў было вырашана адправіць на дапаможным судне «*Тароа*». Моўсан з Эйнсвартам і Ханамам шукаў месца для берагавой базы і радыёстанцыі. Да поўдня 13 снежня на бераг былі закінутыя неабходныя грузы, вечарам таго ж дня прыбыла і «*Тароа*». Работы па ўладкаванні цягнуліся да 23 снежня, каманда працавала па 16 гадзін у суткі. 24 снежня «*Аўрора*» адправілася ў Антарктыду і да 27 снежня была ў недаследаваных водах. Мора ўвесь гэты час было чыстым ад лёду, але 28 і 29 снежня былі заўважаныя велізарныя масы багавіння. Надвор'е спрыяла акіянаграфічным работам, першы айсберг заўважылі толькі 29 снежня. 6 студзеня 1912 года «*Аўрора*» падышла да берагоў Антарктыды, адкрытая бухта атрымала імя Саюза (Комануэлт). Моўсан, пераканаўшыся, што лядовая абстаноўка вельмі няўстойлівая, а клімат моцна адрозніваецца ад басейна мора Роса, прыняў рашэнне замест трох берагавых атрадаў высадзіць два. 8 студзеня быў адкрыты мыс Дэнісан; паколькі побач размяшчаліся велізарныя калоніі пінгвінаў, галоўную базу вырашана было будаваць менавіта ў гэтым месцы. Адразу ж выявілася, што клімат дадзенай мясцовасці вельмі суровы — ужо вечарам 8 студзеня вецер узмацніўся да 70 міль/гадз. Толькі 10 студзеня атрымалася закінуць на бераг першыя 5 тон грузу. З-за чарговага шторму разгрузка працягвалася з поўдня студзеня 16 да вечара 19-га. На бераг звезлі 23 тоны вугалю, два разабраныя дамы, магнітную абсерваторыю, радыёстанцыю, запас правіянту на два гады, аэрасані і запас паліва для іх. Трэба было як мага хутчэй адправіць партыю Уайлда — Заходнюю, прычым яе база павінна была адстаяць ад мыса Дэнісана не менш чым на 400 міль. У выніку плавання ўздоўж Зямлі Адэлі былі адкрытыя Зямля Уілкса і мора Дзюрвіля. Лядовая абстаноўка была вельмі цяжкай, як і надвор'е, у асноўным туманнае і штармавое. Галоўнай праблемай да сярэдзіны лютага стала вычарпанне запасу вугалю. Пасля адкрыцця шэльфавага ледавіка Шэклтана было вырашана заснаваць зімовачную базу на плывучым лёдзе. З 14 па 21 лютага былі закінутыя на бераг 36 тон грузу, рана раніцай «*Аўрора*» сышла на Тасманію. Ей трэба было пераадолець 2300 міль, пасля прыбыцця ў Хобарт на борце заставалася ўсяго 9 тон вугалю. ### Уладкаванне базы на мысе Дэнісана База на мысе Дэнісана. Фота 2006 года. Першы час члены зімовачнай каманды размяшчаліся ў чатырох палатках, але ўжо 20 студзеня былі пачаты работы па пабудове базы. Паколькі ў распараджэнні зімоўшчыкаў было два разабраныя дамы, было вырашана з аднаго зрабіць тамбур і майстэрню, там жа размяшчаўся матор-генератар для радыёстанцыі. У параўнанні з востравам Роса, уладкаванне базы было складаней: ледавік падыходзіў амаль да самага марскога ўзбярэжжа, а таксама адсутнічала зямля ці жвір, у які можна было б укапаць апорныя слупы канструкцыі, пабудовы даводзілася ставіць на суцэльным гнейсе. Домікі, пабудаваныя для экспедыцыі ў Аўстраліі, мелі форму піраміды; ацяплянае цэнтральнае памяшканне было акружана з чатырох бакоў крытымі верандамі вышынёй 5 футаў (1,5 м), у якіх абсталёўваліся склады і прытулак для сабак, асвятляліся памяшканні чатырма столевымі люкамі і ацэтыленавымі гарэлкамі. Пад дах база была падведзена ўжо 22 студзеня, 24 студзеня скончылі кладку падлогі, дах з наветранага боку насцялілі 25 студзеня. 30 студзеня каманда ўпершыню спала ў капітальным памяшканні. З 1 лютага пачаліся рэгулярныя метэаралагічныя назіранні, прыборы размясцілі ў дзвюх будках у 20 ярдах на ўсход ад дома. Для магнітных назіранняў былі выбудаваныя асобныя павільёны, размешчаныя далей — каб пазбегнуць перашкод. Сабак на цэнтральнай базе было 19, але іх стан быў лепшым, чым у момант высадкі з «*Аўроры*». К. Мерц вылазіць з тамбура, вядучага на веранду. На даху жылой хаціны на заднім плане выразна бачны светлавы люк. Фота 1912 года. Паколькі Моўсан ужо ў лютым прыйшоў да высновы, што на мысе Дэнісана надвор'е нашмат больш ветранае, чым у любым іншым рэгіёне Антарктыды, трэба было зрабіць базу больш герметычнай. У выніку, каб патрапіць у жылую хаціну, патрабавалася пераадолець тры дзверы — люк на веранду, падвойныя дзверы вестыбюля і трэція — ва ўласна жылую зону. Усе дзверы і люкі былі падвешаныя на спружынах і трымаліся ў закрытым стане. Ва ўваходным тамбуры зладзілі ледавік для мяса, дзе змяшчалася 15 баранавых туш, прывезеных з Аўстраліі, а таксама свежая цюленіна і мяса пінгвінаў. З сярэдзіны лютага вятры сталі часова сціхаць да вечара, таму начальнік экспедыцыі распарадзіўся навучыць усіх удзельнікаў каманды хадзіць на лыжах, галоўным экспертам быў К. Мерц. Лыжы, узятыя з сабой, былі прызначаныя для рыхлага, глыбокага снегу. Аб выніках Моўсан пісаў: | | | --- | | …Я прыйшоў у рэшце рэшт да пераканання, што калі б мы ўсе былі такімі дасведчанымі лыжнікамі, як Мерц, то лыжы маглі б прынесці нам вялікую карысць. | Восень і першая зімоўка на мысе Дэнісана ---------------------------------------- Птушаняты пінгвінаў Адэлі пасля моцнай завеі. 28 лютага група ў складзе Моўсана, Бейджа і Мадыгана пачала разведку падыходаў да базы з боку Антарктычнага ледавіка, было неабходна выявіць бяспечны спуск і пазначыць яго арыенцірамі. З-за моцнага ветру, які толькі ўзмацняўся на вышыні, разведку завяршылі да 2 сакавіка. Хуткасць ветру дасягала 80 міль/гадз, сярэдняя тэмпература трымалася на ўзроўні +15 °F (−10 °C). Завея сціхла толькі да 8 сакавіка, у гэты дзень было вырашана заваліць камянямі сцены магнітаграфічнай будкі, каб яе не знесла віхурамі. За дзень да ўзроўню даху было навалена каля 30 тон камянёў. Знешняе абліцоўванне таксама прывяло да таго, што ўнутры круглы год падтрымлівалася аднолькавая тэмпература, неабходная для дакладнай каліброўкі прыбораў. 12 сакавіка бура аднавілася, у той жа дзень была страчана шлюпка, якую знесла ў акіян разам з лядовым полем, і назіралася першае палярнае ззянне. Моцны вецер забіваў у драбнейшыя шчылiны жылога дома снег, які даводзілася выграбаць з веранды штодня, у жылым пакоі падтрымлівалася тэмпература усяго +40 °F (+4,5 °C). Замярзалі любыя вадкасці, уключаючы чарніла і фатаграфічныя растворы. Галоўным ацяпляльным сродкам была кухонная пліта, якую тапілі вугальнымі брыкетамі, іх расход дасягаў у сярэднім 100 фунтаў у дзень (45 кг). Падчас завей комін хутка забіваўся снежным пылам і лёдам. 22 сакавіка на працягу гадзіны фіксавалася хуткасць ветру 86 міль/гадз. Шыпаваны абутак, прывезены з Англіі, быў цалкам непрыдатным для перамяшчэння, надзейную апору давалі толькі швейцарскія чаравікі, падбітыя цвікамі даўжынёй 1½ цалі. Аднак яны патрабавалі моцнай шнуроўкі, з-за чаго ногі значна мацней схіляліся да абмаражэння. З часам удзельнікі экспедыцыі выпрацавалі асаблівы спосаб перамяшчэння ва ўмовах бесперапыннага ўрагану. Фотаздымак Ф. Хёрлі ілюструе перамяшчэнне падчас ураганнага ветру. Тыповы партрэт чалавека, які выйшаў на паветра ва ўраган. На фота метэаролаг Мадыган пасля зняцця паказанняў прыбораў. Размяшчэнне навуковых прыбораў патрабавала іх пастаяннага наведвання нават ва ўмовах урагану. Мадыган кожную раніцу правяраў метэаралагічнае абсталяванне і мяняў рэгістрацыйныя шпулькі самапісцаў. На Уэтэры ляжаў абавязак здабычы і распалкі лёду, які ішоў на бытавыя патрэбы і падрыхтоўку ежы для 18 чалавек; Клоўз прыносіў вугаль, складаваны пад адкрытым небам; кватэрмайстар Мёрфі выграбаў снег з харчовых складоў і пастаўляў на кухню патрабаваныя харчы. Паколькі вонкавыя працы прадстаўлялі вялікую небяспеку (аднойчы асістэнта метэаролага — Ходжмана — знесла ветрам, і ён 2 гадзіны не мог вярнуцца дадому), па асноўных маршрутах на базе былі пракладзены вехі. У моцную мяцеліцу твар чалавека пад капюшонам заносіла снегам, які ад цяпла, якое выдаткоўваецца скурай і дыханнем, змярзаўся ў маску, як можна бачыць на фатаграфіі. Па меры наступу зімы хуткасць ветру ўзрастала: у красавіку было некалькі дзён з хуткасцю буры ў 90 міль/гадз. Па гэтай прычыне дом быў дадаткова абкладзены сцяной з скрынь, а кроквы з паўднёвага боку былі ўмацаваныя. Да 15 мая вецер дзьмуў з хуткасцю 90 міль/гадз суткі запар. 24 мая на базу абрынуўся нечаканы шквал з хуткасцю 200 міль/гадз. Тэмпература апусцілася да −28 °F (−33 °C). На зімоўцы Моўсан стараўся падтрымліваць мерны лад жыцця: усе члены каманды па чарзе неслі кухонныя вахты акрамя прамых службовых абавязкаў. Элементам псіхалагічнай разрадкі былі шматлікія святы — у першую чаргу дні нараджэння, хоць аднойчы каманда прымудрылася адсвяткаваць юбілей першага запуску газавага асвятлення ў Лондане. Моўсан пісаў: > > У дні нараджэння і пры ўсякіх іншых падыходных падставах з’яўляліся стравы, якія прыводзілі ў захапленне гурманаў. Слоеныя булачкі, паравыя пудынгі, жэле і бланманжэ, сапраўдныя густыя супы і кансамэ  (англ.) (бел. цюлень з рэзкімі затаўкамі і спецыямі, пяшчотна засмажаны пінгвін, вычышчаная і мастацка аформленая гародніна з прыправай — усё гэта па меры павышэння кулінарных ведаў заўсёды гатавалі на належнай вышыні. Хоць спробу наладзіць радыёсувязь экспедыцыянеры распачалі яшчэ ў красавіку, толькі да 1 верасня 1912 года была скончаная ўстаноўка радыёмачт, антэну нацягнулі на вышыні 65 футаў (19,8 м) ад падножжа. Перадаваныя паведамленні прымаліся на в. Макуоры, але на Зямлі Адэлі паведамленні з мацерыка чутныя не былі. Выхадам са становішча стала ўстаноўка на радыёмачты сценьгаў. 13 кастрычніка парывам шквалу была павалена і расшчэпленая адна з мачтаў, на гэтым завяршыліся эксперыменты з радыёсувяззю ў першы год экспедыцыі. Летні сезон 1912–1913 гадоў --------------------------- Мерц і Нініс кіруюць сабачай запрэжкай на шляху з «Пячоры Аладзіна». Фота Д. Моўсана. Жнівень 1912 года. Толькі 8 жніўня з’явіліся прыкметы паляпшэння надвор'я: сонечна, вецер верш да 40 міль/гадз. 9 жніўня Моўсан, Нініс і Мадыган вырашылі выпрабаваць сабачую запрэжку і здзейснілі далёкі паход да ўзбярэжжа. Аказалася, што цяглавых магчымасці сабак вельмі добрыя, яны лёгка цягнулі нарты па стромкіх схілах, але ж трэба было абараняць лапы, паколькі адточаны ветрам галалёд наносіў сабакам моцныя парэзы. 10 жніўня атрымалася прайсці 5,5 міль у моцны шторм, пры гэтым былі знойдзены сані, знесеныя ветрам мінулай восенню. Акрамя таго, быў знойдзены пакінуты на ўзбярэжжы тэрмограф, які зафіксаваў самую нізкую за сезон тэмпературу −35 °F (−37,2 °C). Паколькі палатка і ўвесь рыштунак падвяргаліся моцнаму ветравому зносу, 11 жніўня Мадыган і Нініс выкапалі глыбокую снегавую пячору, дастатковую для размяшчэння трох мужчын. Меркавалася, што гэты прытулак, названы «*пячорай Аладзіна*», будзе зручнай прамежкавай базай для будучых санных паходаў. 13 жніўня каманда рушыла далей на поўдзень: | | | --- | | Сабакі вельмі не любілі сустрэчнага ветру, але ў агульным паводзілі сябе лепш, чым мы чакалі. | Паколькі каманда дасягнула зоны расколін, а ў наяўнасці былі прыкметы моцнага шторму, было вырашана паварочваць на мыс Дэнісана. Ужо ў цемры дабраліся да Пячоры Аладзіна, дзе адседжваліся ад буры ўвесь дзень 14 жніўня. Аднак да галоўнай базы было ўсяго 5,5 міль, таму было вырашана рызыкнуць. Ва ўрагане, які дзьмуў з хуткасцю 82 мілі/гадз, зніклі некалькі сабак; іх удалося знайсці толькі 25 жніўня. У верасні было пяцідзённае зацішша, падчас якога былі дастаўлены харчы ў Пячору Аладзіна, а ў марскім заліве было праведзена драгіраванне на глыбіні 50 марскіх сажняў  (англ.) (бел. і было знойдзена мноства узораў прыдоннай фаўны. З 7 верасня пачаліся рэгулярныя санкавыя паходы. На першым часе іх абмежавалі радыусам 50 міль і двума тыднямі па працягласці. Першай пайшла партыя Уэба, Мак-Ліна і Стылуэла — курсам прама на поўдзень супраць ветру; у гэты дзень ураган меў сілу 56 міль/гадз. Далей вецер узмацніўся, перасоўвацца можна было толькі на шыпах (якіх меўся 1 камплект), а самая малая прарэха ў палатцы прыводзіла да таго, што наносілася маса снегу. Пасля чатырох дзён паходу даследчыкі вярнуліся на базу. 11 верасня на паўднёвы ўсход выйшлі Нініс, Мерц і Мёрфі. Ім таксама давялося ісці супраць ветру па схіле ледавіка, па вельмі паламаным лёдзе; вярнуліся яны 16 верасня. 12 верасня Мадыган, Клоўз і Уэтэр адправіліся ў заходнім кірунку і адразу трапілі ў зону дрэннага надвор'я. Іх партыя вярнулася 26 верасня ў вельмі дрэнным фізічным стане, прайшоўшы не больш за 50 міль. Бейдж, Бікертан і Нініс прыводзяць у працоўны стан аэрасані. Ангар высечаны ў лёдзе. У кастрычніку пачаліся моцныя снегапады, перыядычна бывалі і сонечныя дні, у якія вялікія статкі цюленяў выбіраліся з мора на берагавы прыпай. 12 верасня быў заўважаны першы ў новым годзе пінгвін. З-за пастаяннай непагадзі хутка сыходзіў час, прыдатны для даследчых паходаў, — у студзені чакалася прыбыццё «*Аўроры*». Было вырашана прымяніць аэрасані, нягледзячы на сумневы ў магчымасці іх эксплуатацыі. У выніку Моўсан сфармаваў шэсць даследчых атрадаў: 1. Паўднёвая партыя — Бейдж, Уэб і Хёрлі. Галоўная задача — магнітныя назіранні ў непасрэднай блізкасці ад Паўднёвага магнітнага полюса; 2. Паўднёвая дапаможная партыя — Мёрфі, Хантэр, Лейзерон. Забеспячэнне папярэдняга атрада з вяртаннем да канца лістапада; 3. Заходняя партыя (на аэрасані) — Бікертан, Ходжман, Уэтэр. Яе галоўная задача — перасячэнне заходняга нагор'я. З-за тэхнічных складанасцей яе адпраўленне было прызначана на снежань; 4. Бліжняя ўсходняя партыя — Стылуэл, Клоўс, Ходжман (на першых парах). Яе асноўная задача — падтрымка астатніх партый і картаграфаванне мясцовасці. У снежні на месца Ходжмана павінен быў устаць Лейзерон; 5. Усходняя берагавая партыя — Мадыган, Мак-Лін, Корэл. Яе задачай было даследаванне берагавой лініі; 6. Дальняя ўсходняя партыя — Моўсан, Нініс і Мерц. Складалася з самых дасведчаных лыжнікаў і каюраў экспедыцыі, павінна была прайсці да далёкага ўзбярэжжа праз мацерыковыя льды. 6 лістапада адправілася ў шлях Паўднёвая дапаможная партыя, а 7-га, нягледзячы на моцную завею, — Бліжняя ўсходняя і Усходняя берагавая партыі. Атрад Моўсана выходзіў 9 лістапада, зыходзячы з таго, што пачатковы маршрут усіх партый супадаў. ### Няўдалы паход Дальняй усходняй партыі Карта паходу. Сінім колерам пазначаны паход Моўсана, Нініса і Мерца. Чырвоным колерам — шлях Моўсана і Мерца пасля смерці Нініса. Зялёным колерам — адзіночнае вяртанне Моўсана. Пакінуўшы Пячору Аладзіна 10 лістапада, Дальняя ўсходняя партыя трапіла ў буран, з-за якога рухацца можна было толькі ў другую палову дня 13-га. Дасягнуўшы Кафедральнага грота (у 11,75 мілі ад Пячоры Аладзіна), атрад Моўсана зладзіў прывал да 16 чысла, прычым на гэты час быў скарочаны харчовы паёк. Каманда мела трое саней, на якія былі пакладзены 1723 фунты грузу (781 кг); у іх былі запрэжаны 16 сабак. Правіянт быў разлічаны на 9-тыднёвы паход трох чалавек. Да 18 лістапада сціхлі буран, дзённая тэмпература вагалася ад 0° да +18 °F (ад −17,7 °C да −7,7 °C). Снежная паверхня ледавіка (названага імем швейцарца) дазволіла Мерцу надзець лыжы. Стромкія схілы ледавікоў прыводзілі да пастаянных перакульванняў санак і заблытвання сабак у пастромках. У Нініса адбыўся прыступ снежнай слепаты, але яго купіравалі кроплямі какаіну. Трэшчынаватая паверхня прыводзіла да таго, што сабакі правальваліся. 24 лістапада Моўсан ад стомы забыўся завесці гадзіннікі, прыйшлося дадаткова праводзіць вылічэнні, каб усталяваць правільны час. Да 28 лістапада каманда апынулася ў зоне ўзламанага лёду. Па начах вецер дасягаў хуткасці 70 міль/гадз. і сабакі адмаўляліся ісці насустрач завеі. 1 снежня некалькі распагодзілася і пацяплела, быў адкрыты ледавік Нініса. 6, 7 і 8 снежня лютавала бура з хуткасцю 70 міль/гадз. Моўсан успамінаў: > > Правесці адзін дзень у спальным мяшку пасля доўгага паходу няблага, але тры дні запар — моцна надакучыць любому. Нініс з томікам Тэкерэя не так сумаваў, а Мерц скончыў чытанне кішэннага выдання Шэрлака Холмса, яшчэ калі перачакаў завею ў Пячоры Аладзіна, і цяпер яго адзінай забаўкай, да нашага ўзаемнага задавальнення, было паўтарэнне на памяць цэлых урыўкаў з гэтай кнігі. Мне ў гэты час моцны неспакой дастаўляў запаленне асобы, а Нініс пакутаваў ад болю, які прычыняўся «*ногцеедам*» на адным з яго пальцаў. Болі ў далейшым настолькі змучылі Нініса, што 13 снежня Моўсан разрэзаў яму палец, што прынесла яму значнае палягчэнне. 14 снежня было сонечнае надвор'е, тэмпература +21 °F (−6 °C). Паколькі атрад знаходзіўся ў зоне расколін, Мерц пайшоў наперад на лыжах. Моўсан не зразумеў знакаў, якіх ён падаваў, і спакойна перасёк вялікую расколіну шырынёй каля 11 футаў (3,3 м) па заснежаным мосце. Нініс, які рухаўся за ім і кіраваў нартамі з запасамі харчавання, зусім бясшумна праваліўся ў расколіну разам з запрэжкай. Прамеры лёскай паказалі, што яе глыбіня перавышала 150 футаў (45 м). Нініс і сабакі не праяўлялі ніякіх прыкмет жыцця, а разгледзець падрабязнасці было немагчыма нават у палявы бінокль. У 21 гадзіну Моўсан і Мерц прачыталі над краем расколіны памінальную малітву. У Мерца і Моўсана засталіся адны сані з запасам правіянту на паўтара тыдня толькі для людзей, для шасцярых сабак, ужо моцна аслабленых паходам, ежы не было. На шляху Дальняя ўсходняя партыя не пакідала прамежкавых складоў з прадуктамі, паколькі не збіралася вяртацца цяжкай лядовай дарогай. Мерц і Моўсан вырашылі ісці найкарацейшым шляхам да базы — па плато. Загінула і палатка, прыйшлося зрабіць нейкі часовы прытулак з запаснога тэнта. Ні паходная кухня, ні газа не былі страчаны, заставалася забіваць найслабейшых сабак. Акрамя цяжкага маральнага стану, палярнікаў прыгняталі бытавыя складанасці (быў страчаны посуд, яго зрабілі з кансервавых слоікаў) і шмат часу, які сыходзіў на зборы. Рацыён харчавання спрасціўся дашчэнту: паводле ўспамінаў Моўсана, сабачае мяса было «*жорсткім, жылістым і не мела ніякіх слядоў тлушчу*». Паколькі было адносна цёпла, пераходы працягваліся і ўначы і доўжыліся да 12 гадзін запар. Сабакі былі занадта змучаныя, каб цягнуць груз, таму цягло ўзялі на сябе людзі. 18 снежня была забітая яшчэ адна сабака, іх засталося трое. Да 23 снежня снег стаў друзлым і з’явіліся раскрытыя расколіны. Нягледзячы на гэта, на галодным пайку Мерц і Моўсан рабілі нядрэнныя дзённыя пераходы. Каляды адсвяткавалі унцыяй (28 г) сметанковага масла і тушаным сабачым мясам. Дзённы рацыён складаўся звычайна з кавалачка мяса, дапоўненага 1–2 унцыямі шакаладу або разынак, і 3–4 унцыямі сумесі пемікана і галет. Увесь гэты час дзьмуў вецер з хуткасцю 30 міль/гадз. Напярэдадні Новага года захварэў Мерц, ён заявіў, што сабачае мяса дрэнна на яго дзейнічае і што варта харчавацца звычайнай ежай. З роспытаў высветлілася, што ён адчувае болі ў вобласці жывата, такія ж сімптомы адчуваў і Моўсан. 3 студзеня Мерц адмарозіў пальцы на руках. Вымушаны адпачынак не прыносіў палягчэння, тым больш што трэба было ляжаць у мокрых спальных мяшках. 6 студзеня вырашылі рухацца далей, начальнік вылічыў, што ад базы іх аддзяляе ўсяго 100 міль. Нарты Моўсана, скарочаныя для перацягвання ў адзіночку. 7 студзеня Мерц без дапамогі Моўсана нават не мог выбрацца з спальнага мяшка. У яго пачаліся нейкія мазгавыя прыпадкі, якія суправаджаліся трызненнем. Трызненне працягвалася да поўначы, затым ён заснуў. Назаўтра Моўсан выявіў, што швейцарац мёртвы. Фізічны стан Моўсана, які застаўся ў адзіноце, быў сумным: з 6 студзеня з яго стала схадзіць скура, чарнелі і гнаіліся пальцы на нагах, схадзілі ногці, яго мучылі моцныя болі ў страўніку. Ён сумняваўся, што зможа самастойна ўсталёўваць палатку ў штармавое надвор'е. Тым не менш, 8 студзеня ён пахаваў Мерца ў гурбе і стаў рыхтавацца ў адзіночку дабірацца да базы. З курткі Мерца і яго рэчавога мяшка ён сшыў ветразь для нарт, а самі нарты распілаваў напалам. 11 студзеня, нягледзячы на абадраную скуру на нагах, Моўсан адправіўся ў шлях і прайшоў 6 міль. Моўсан пасля вяртання з адзіночнага паходу. 8 лютага 1913 года. 15 студзеня 1913 года было крайнім днём вяртання на базу ўсіх санных партый. Моўсан тады знаходзіўся на ледавіку Мерца, які быў галоўнай перашкодай на яго шляху. Увечары 17 студзеня ў моцны снегапад Моўсан адчуў, што падае, і павіснуў на вяроўцы ад саней ў расколіне на 14 футаў ніжэй паверхні. Пасля некалькіх няўдалых спробаў яму ўдалося вылезці на паверхню; пасля гэтага ён выходзіў у шлях толькі з вераўчанай лесвіцай на плячы. Знясілены Моўсан да 29 студзеня меў усяго 2 фунты прадуктаў (900 г), але ў той жа дзень ён знайшоў снежны гурый, узведзены Мак-Лінам, чый атрад выходзіў на пошукі Дальняй усходняй партыі. У гурыі меўся мех з правіянтам, а запіска паказвала кірунак да Пячоры Аладзіна, да якой было 23 мілі. У той жа запісцы паведамлялася, што «*Аўрора*» ўжо прыбыла, Амундсен пакарыў Паўднёвы полюс, а каманда Скота застаецца ў Антарктыдзе яшчэ на год. Самым характэрным у гэтай гісторыі было тое, што запіска была датавана 08:00 29 студзеня, а Моўсан выйшаў да гурыя ў дзве гадзіны дня. З-за моцнага ветру, які зносіў яго на ўсход, Пячоры Аладзіна Моўсан дасягнуў толькі вечарам 1 лютага. Завея ўтрымлівала яго на месцы яшчэ на працягу тыдня. Падыходзячы да базы, Моўсан убачыў «*Аўрору*», якая аддалялася з бухты. Аднак на беразе заставаліся людзі, першым яго сустрэў Бікертан. На базе засталіся таксама Мадыган, Мак-Лін, Бейдж, Ходжман і радыст Джэфрыс, які прыбыў з Аўстраліі. Яны павінны былі сустрэць групу Моўсана і зазімаваць разам з імі. Аказалася, што Джэфрысу ўдалося наладзіць радыёстанцыю, прыёмнік меўся і на «*Аўроры*». Капітан Дэвіс спрабаваў манеўраваць, аднак з-за моцнага ветру, які падняўся 10 лютага, вырашыў не рызыкаваць. ### Санкавы паход групы Бейджа Роберт Бейдж. Фота Ф. Хёрлі. 10 лістапада 1912 года Бейдж, Уэб і Хёрлі развіталіся з атрадам Моўсана і адправіліся на сустрэчу з дапаможным атрадам Мёрфі, Хантэра і Лейзерона. Вецер у той дзень меў хуткасць 45 міль/гадз і моцна ўскладняў перасячэнне зоны расколін. Далей дзве партыі пачалі ўздым на ледавік, што ва ўмовах завеі сілай ад 70 да 80 міль/гадз прывяло да рэзкага запавольвання тэрмінаў перамяшчэння. Надвор'е было параўнальна цёплым для Антарктыды +10 °F (−12 °С). Хмарнасць прыводзіла да дэзарыентацыі. Бейдж пісаў: | | | --- | | На радзіме нават пры самых моцных туманах заўсёды можна бачыць дарогу непасрэдна пад нагамі. А на Зямлі Адэлі, калі нават няма снегападу, лёгка спатыкнуцца аб чатырохфутавы заструг, не заўважыўшы яго…. | 16 лістапада члены партыі прыйшлі да высновы, што груз занадта цяжкі, і пакінулі тыднёвы запас правіянту ў снежнай пірамідзе побач з тэрмографам. Да 18 чысла, прасоўваючыся праз вецер, атрад выйшаў да даліны, якая сілкавала ледавік Мерца. Бязветранасць і наяўнасць снежнай лёгкапраходнай паверхні прыводзілі, аднак, да прыступаў снежнай слепаты ў людзей. 21 лістапада Уэб пачаў серыю магнітных назіранняў, яму асіставаў Лейзерон. Усе працы даводзілася рабіць у шторм з хуткасцю 35 міль/гадз. Мёрфі мучыўся з гатаваннем ежы, паколькі, каб растапіць снег, патрабавалася не менш за гадзіну. Тым не менш, збудаваўшы склад для зваротнага шляху (названы Складам Паўднёвага Крыжа), 22 лістапада дапаможная група была адпраўлена на базу. Члены атрада вырашылі пакінуць на прамежкавай базе частку рыштунку, уключаючы чаравікі з шыпамі, кнігі, лішнюю вопратку. Агульная вага грузу цяпер складала 748 фунтаў (339 кг). Знаходзячыся на 67-й мілі ад галоўнай базы, члены навуковай групы зафіксавалі значнае магнітнае скланенне. У інструкцыі, дадзенай Моўсанам, паказвалася, што Бейдж мог сам выбіраць — ісці ў кірунку геаграфічнага Паўднёвага полюса або магнітнага, гэта залежала ад ступені змяненняў магнітных абурэнняў. Было вырашана ісці на Магнітны полюс, запасы дазвалялі вярнуцца на базу да 15 студзеня наступнага года. 24 лістапада пачаўся паход пры шторме 50 міль/гадз. Далейшае прасоўванне ажыццяўлялася з вялікімі намаганнямі з-за дрэннага асвятлення і пастаянна дрэннага надвор'я. У пачатку снежня мясцовасць стала перасечанай, хуткасць прасоўвання скарацілася з-за вялікіх заструг з вострымі хрыбтамі. Да 12 снежня Бейдж разлічваў дабрацца да пункту ў 200 мілях ад базы. Пасля яго дасягнення быў закладзены склад, а далей даследчыкі пайшлі з запасамі на 17 дзён. Маральнае самаадчуванне членаў каманды было прыгнечаным — яны разлічвалі прайсці 400 міль да магнітнага полюса, але нават 300-мільная адлегласць здавалася непераадольнай. Непрамеранымі заставаліся 49′. У дадатак, усе трое пакутавалі ад снежнай слепаты, і таблеткі какаіну карысталіся вялікім попытам. 21 снежня каманда пераадолела адзнаку 300 міль ад базы. Назіранні вяліся ў вельмі цяжкіх умовах: усе маніпуляцыі з тонкай наладай даводзілася рабіць голымі рукамі пры тэмпературы −10 °F (−23,3 °C), у дадатак інструменты трэба было чысціць ад вільгаці, якая выдаткоўваецца пры дыханні. Крайні пункт, дасягнуты партыяй, складаў 70°36′ пд. ш. і 148°10′ у. д.. Нягледзячы на тое, што назіраць магнітнага скланення на 90° не атрымалася, групу падціскаў час. Да прызначанага Моўсанам тэрміну заставалася 25 дзён, правіянту мелася на 23, у тым ліку непасрэдна на санках — усяго на 8 дзён. У дзень зімовага сонцастаяння тэрмометр паказаў −21 °F (−29,4 °C), унты з футра аленяў былі моцна сцёртыя, швы на іх пачыналі распаўзацца. Спадарожны вецер дзякуючы ветразямі, пастаўленым на нарты, моцна палегчыў перамяшчэнне. Дзённыя пераходы сталі складаць ад 18 да 20 міль, арыентаванне палягчалі вехі, пакінутыя па шляху. Каляды адсвяткаваць не ўдалося з-за адсутнасці харчоў, 200-мільны склад быў знойдзены толькі ў тры гадзіны дня 27 снежня. Адкладзенае свята выразілася ва ўжыванні самаробнага пудынгу з галет, тлушчу і малака, а таксама разынкавага кампоту, змешанага са спіртам для распальвання прымуса. Уэб запас таксама цыгары. Пад новы год каманда знаходзілася на 109-й мілі, пасля чаго рэзка сапсавалася надвор'е, а ўдзельнікі паходу пакутавалі ад снежнай слепаты. Нягледзячы на бесперапынныя штормы (лабавы вецер у 60 міль/гадз пры снегападзе), Бейдж вырашыў прабівацца да ўзбярэжжа. 600-мільны паход завяршыўся 11 студзеня. ### Паход групы Мадыгана на ўзбярэжжа Сесіл Мадыган. Задачай групы Мадыгана было комплекснае даследаванне ўзбярэжжа на ўсход ад ледніка Мерца, уключаючы магнітныя, геалагічныя і біялагічныя назіранні. Трэба было таксама скласці падрабязную тапаграфічную карту, так як ад яе дакладнасці залежала інтэрпрэтацыя метэаралагічных дадзеных. Тэрмінам вяртання на базу было пастаўлена 15 студзеня. 10 лістапада каманда пакінула Кафедральны грот і рушыла ў замець, якая дзьмула з хуткасцю 30 міль/гадз. Агульная вага рыштунку складаў 800 фунтаў (362 кг); з гэтым грузам было неабходна прайсці 18 міль на паўднёвы ўсход і чакаць прыбыцця групы Моўсана. У зоне расколін адбылося першае здарэнне: Корэл праваліўся на снежным мосце ў расколіну на ўсю даўжыню збруі — 6 футаў, а стромая расколіна мела глыбіню не менш за 60 футаў (18 м). На прывале Мак-Лін быў уражаны моцным прыступам снежнай слепаты. З гэтага дня ўсе ўдзельнікі паходу сталі насіць супрацьсонечныя акуляры нават пры воблачным надвор'і. Наступныя чатыры дні вецер дзьмуў з хуткасцю 60 міль/гадз, робячы немагчымым перамяшчэнне. Рушылі ў шлях толькі 16 лістапада, пры бакавым ветры ў 35 міль/гадз і толькі тады сустрэліся з групай Моўсана. 18 лістапада, развітаўшыся з Дальняй усходняй партыяй, група Мадыгана выступіла ў бок мора, якога і дасягнула, прайшоўшы 33 мілі. Перамяшчэнне ажыццяўлялася разам з групай Стылуэла, з якой рассталіся 19-га чысла. На марскім узбярэжжы Мадыган праводзіў трыянгуляцыі усіх прыкметных пунктаў і астраўкоў ля ўзбярэжжа. Сонечнае надвор'е ўносіла ў даследаванні свае карэктывы: Мадыган атрымаў моцныя апёкі твару, а Мак-Лін ніяк не мог выгаіцца ад снежнай слепаты. Таму 21 лістапада каманда правяла ў лагеры, дзе ўладкоўвала склад, а 22-га пайшлі даследаваць толькі што адкрыты пік Аўроры. 23 лістапада Мадыган праваліўся ў расколіну на ўсю даўжыню вяроўкі — 24 футы (7,3 м), у той дзень атрад знаходзіўся на 60-й мілі ад галоўнай базы. У пачатку снежня працягваліся даследаванні марскога ўзбярэжжа, якія перарываліся доўгімі перыядамі бур. Было выяўлена, што ўзбярэжжа не супадае з картамі Уілкса, знятымі ў 1840 годзе. Былі адкрытыя скала Хорн і мыс Пінгвін. Самым усходнім пунктам, дасягнутым камандай да 18 снежня, была 68°18′ пд. ш. і 150°12′ у. д.. Выпрабаваўшы непагадзь, каманда шчасна вярнулася ў Пячору Аладзіна 16 студзеня, калі «*Аўрора*» ўжо дасягнула берагавой базы. ### Партыя Бікертана Выпрабавальны запуск аэрасаняў. Атрад Бікертана павінен быў апрабаваць аэрасані ў антарктычных умовах. Начальнік партыі ўсведамляў, што выпрабаванне пераробленага аэраплана на Зямлі Адэлі «*раўнасільнае выпрабаванню маленькага маторнага катэра ў быстрыні Ніагары*». На марскім лёдзе праца аэрасаняў была немагчымая, адзіным месцам было ўзвышша на поўдзень ад базы, але да яе вёў ўздым у 1400 футаў крутасцю 1:3,5. Выхадам стаў імправізаваны тормаз-запавольнік на лыжным шасі — да кожнай з лыжаў мацавалі свідар. Рухавік мог працаваць толькі ў ціхае і сонечнае надвор'е, блок цыліндраў і паліўны бак афарбавалі ў чорны колер. Алей гусне ўжо пры тэмпературы +30 °F (−1 °C), аднак пры адсутнасці ветру, пры ўмове, што рухавік прабыў на сонцы не менш за дзве гадзіны, ён запускаўся адносна лёгка. Першыя паспяховыя запускі прайшлі 15 лістапада, тады на базе заставаліся толькі Ханам, Уэтэр і Бікертан. 20 лістапада Бікертан і Уэтэр адправіліся на аэрасанях у Пячору Аладзіна, каб даставіць туды 20 галонаў бензіну і 6 галонаў алею. Нават на гэтай дыстанцыі адзін з цыліндраў даваў перабоі, тым не менш, атрымалася паспяхова выканаць задачу пры сустрэчным ветры ў 15 міль/гадз. 2 снежня ўдалося зрабіць ўдалы рэйс у Пячору Аладзіна з 700 фунтамі карыснай нагрузкі і з экіпажам у 3 чалавекі. Стартаваць вырашылі на наступны дзень, калі на базе заставалася 6 чалавек. Выехалі ўтрох у 16:00 3 снежня і пры адсутнасці ветру з грузам 400 фунтаў і ўсяго за гадзіну дасягнулі Пячоры Аладзіна. Тут на аэрасані пагрузілі дадаткова 100 фунтаў правіянту (45,3 кг), 700 фунтаў бензіну і 130 фунтаў змазачнага алею, пагружаных у чацвёра нарт на буксіры. Правіянту павінна было хапіць на 6 тыдняў, паліва — на 26 гадзін бесперапыннай працы рухавіка. Перамяшчэнне ажыццяўлялася з хуткасцю 3 мілі/гадз, яна ўзрасла ўдвая пасля таго, як адчапілі адны сані з 72 галонамі бензіну і 12 — алею. 4 снежня было вырашана ісці ў Кафедральны грот і перабраць рухавік, але пры спробе запуску яго заклінавала. Бікертан пісаў: > > Вельмі шкада было пакідаць машыну. Хоць у такіх непрыдатных умовах, якія існуюць на Зямлі Адэлі, мы не чакалі ад аэрасаняў многага, усё ж сітуацыя, якая склалася, выклікала ў нас пачуццё расчаравання. 5 снежня каманда выступіла на паўднёвы захад, і неўзабаве даследчыкі знайшлі на снежнай паверхні хандрыт  (ісп.) (бел. — першы метэарыт, знойдзены ў Антарктыдзе. Яго памеры былі 5 × 3 × 3,5 цалі, ён ляжаў у невялікай западзіне, прыкладна ў 5 см ніжэй паверхні. З 6 па 8-е снежня каманда сядзела ў намёце па прычыне моцнай буры, прычым 9 снежня надвор'е пагоршылася. За ўвесь час шляху партыя пераадолела ўсяго 31 мілю. 13 снежня, прабіваючыся з ветразем на нартах супраць снегу, экспедыцыянеры наехалі на застругі і зламалі бамбукавы перадок саней. Толькі 16 снежня сціхла завея, якая цягнулася 11 дзён запар. За пяць наступных дзён каманда пераадолела 100 міль, начальнік прыняў рашэнне вяртацца. За ўвесь час паходу (4 снежня 1912 – 17 студзеня 1913 года) партыя знаходзілася ў шляху ўсяго 26 дзён, за якія былі зроблены 150 міль, з якіх 97 — за пяць дзён. Другая зімоўка на мысе Дэнісана ------------------------------- Так выглядала веранда жылой базы, заваленая снегам. Чалавека на фатаграфіі складана апазнаць, верагодна, гэта Ходжман, хоць выказваліся дапушчэнні, што гэта Мерц. На другую зіму на галоўнай базе заставаліся ўсяго 7 чалавек, якія разумелі, што «*Аўрора*» не прыйдзе да наступнага года. Калі зіма ў 1912 годзе наступіла ў сакавіку, то ў 1913 годзе — у пачатку лютага. Таму зімоўшчыкі дзейна ўзяліся за забеспячэнне бяспекі. Бейдж, Ходжман і Мак-Лін задумалі збудаванне ветралома вакол хаціны, пабудаванага з усякага роду абломкаў. Вугаль адкапалі з-пад снегу і перанеслі на ўчастак скалы вышэй, абклаўшы яго рэшткамі страявога лесу. Мадыган, акрамя абавязкаў метэаролага, стаў клапаціцца аб ездавых сабаках, прывезеных «*Аўрорай*», — гэта была зграя Амундсена, падораная ім аўстралійскай экспедыцыі на Тасманіі. Для сабак пастараліся забіць як мага больш цюленяў, стварыўшы вялікі запас мяса і тлушчу. Бікертан працаваў з бензінавым рухавіком радыёстанцыі і рамантаваў анемометры, якія пастаянна ламаліся. Бейдж працягваў весці магнітныя назіранні. Дастаўку вугалю і вады на камбуз узяў на сябе Мак-Лін. Самая цяжкая праца выпала на долю Джэфрыса: ён кожную ноч праводзіў, слухаючы сігналы радыё, а днём па раскладзе перадаваў уласныя паведамленні. З-за бесперапынных вятроў тросавыя мацаванні радыёмачт мелі патрэбу ў штодзённым падцягванні, якое таксама было абавязкам Джэфрыса. 15 лютага яму ўпершыню ўдалося перахапіць зводку надвор'я, якая перадавалася з вострава Макуоры на Тасманію. Сувязь з востравам удалося наладзіць 21 лютага, а 23 лютага была адпраўлена першая радыёграма генерал-губернатара Аўстраліі. У ёй запрошваецца дазвол назваць адкрытае ўзбярэжжа ў гонар караля Георга V. Асобныя тэлеграмы ў той жа дзень былі адпраўленыя сваякам загінулых Нініса і Мерца. Зваротныя паведамленні прыбылі ўжо ў сакавіку. Каб развеяць аднастайнасць жыцця на зімоўцы, доктар Мак-Лін у красавіку пачаў выдаваць часопіс «*Завея Адэлі*», у якім адлюстроўвалася жыццё экспедыцыі на працягу 7 месяцаў. Гэта было першае перыядычнае выданне, якое афіцыйна выпускалася ў Антарктыдзе: Мак-Лін праз радыётэлеграфныя паведамленні звязаўся з Асацыяцыяй журналістаў у Сіднеі і быў прыняты ў яе шэрагі. Распарадак дня быў нязменным: кожны з 7 зімоўшчыкаў раз у тыдзень адпрацоўваў кухонную і начную вахту, метэаралагічныя і магнітныя даследаванні праводзіліся кожны дзень, увесь астатні час займала апрацоўка навуковых матэрыялаў, здабытых у летні сезон. Па раніцах у нядзелю праводзіліся набажэнствы, часам на грамафоне запускаліся запісы духоўнай музыкі. Меўся ў экспедыцыі і партатыўны арган, на якім іграў Ходжман. З красавіка, калі вецер не перавышаў 50 міль/гадз, зімоўшчыкі асвойвалі мастацтва хады на лыжах. Самыя моцныя вятры пачаліся ў маі, як і ў зімовы сезон 1912 года. Рэкордную хуткасць ветру анемометр паказаў 17 мая ў 06:30 раніцы — 103 мілі ў гадзіну. У той дзень Мадыгана збіла з ног, і ён разбіў бутэльку чарніла, якую нёс запраўляць у анемограф, а Бейджа знесла з магнітнай пляцоўкі, калі ён выпадкова падняў рукі. Мак-Ліна з кавалкамі пітнога лёду зносіла на 20 ярдаў ад месца працы. 7 чэрвеня шквалам знесла галоўную радыёмачту. Толькі 6 ліпеня яе атрымалася зняць і падрыхтаваць да рамонту, але гэтая магчымасць прадставілася толькі ў зацішша 11 і 19 ліпеня. У выніку стрэсу і папярэдняй напружанай працы Джэфрыс захварэў нервовым засмучэннем. 5 жніўня вецер цалкам спыніўся, але базу вышэй карніза занесла снегам. Карыстаючыся зацішшам, Бікертан усталяваў радыёмачту, замацаваўшы яе 18-ю расцяжкамі са сталёвага троса, якія паказалі сябе выключна эфектыўнымі пры любым надвор'і. У той жа дзень Джэфрыс выгаіўся ад дэпрэсіі і ўсталяваў сувязь з востравам Макуоры. Генерал-губернатар Аўстраліі ў той жа дзень прысвоіў імя каралевы Мэры ўзбярэжжу, на якім працавала партыя Уайлда. 31 кастрычніка на базу прыйшла тэлеграма, што капітану Дэвісу атрымалася знайсці сродкі для эвакуацыі экспедыцыі, выхад «*Аўроры*» быў намечаны на 15 лістапада. На мысе Дэнісана пачаліся зборы найбольш грувасткага абсталявання і прыбораў. 23 лістапада Моўсан, Мадыган і Ходжман распачалі кароткую санную экскурсію на гару Мёрчысан, каб эвакуіраваць прыборы і маёмасць, пакінутыя там Усходняй берагавой і Паўднёвай партыямі. З сабой яны ўпершыню ўзялі самаробны радыёпрыёмнік, каб атрымліваць весткі з базы. Пячора Аладзіна не пацярпела за зіму. Пошукі склада на 53-й мілі ад базы (там былі геалагічныя ўзоры) ні да чаго не прывялі, бо яго заваліла 9-футавым пластом снегу. Вяртаючыся 12 снежня назад — завея пратрымала каманду 7 дзён у 67 мілях ад базы, Моўсан і таварышы ўбачылі заходзячую ў бухту «*Аўрору*». > > Два доўгія гады засталіся ззаду — іх захіліла выдатная сучаснасць. Цяпер нам трэба будзе жыць у краіне, дзе няма ні завей, ні вятроў, дзе выпадае прыемны асвяжальны дождж, дзе неба тыднямі застаецца блакітным і дзе ўспаміны аб пражытым павінны будуць паступова згладжвацца, як сон — кашмарны сон! Дзейнасць атрада Уайлда ----------------------- ### Высадка. Паход для закладкі склада Ледзяны бар'ер на Зямлі Адэлі. У склад каманды Ф. Уайлда ўваходзілі Г. Доўэрс, Ч. Гарысан, К. Ходлі, доктар С. Джонс, А. Кенэдзі, М. Моес і А. Уотсан. Яны былі высаджаны на шэльфавы ледавік Шэклтана 21 лютага 1912 года ў 07:00 раніцы. У каманды было 9 ездавых сабак, якія знаходзіліся ў дрэнным стане. Палова людзей адразу стала расчышчаць месца для зімовачнага дома, астатнія вазілі харчы і будматэрыялы на ледзяны бар'ер, які меў у гэтых месцах вышыню 100 футаў (30 м). Будаўніцтва дома доўжылася 7 дзён, працоўны дзень на гэты перыяд доўжыўся з 6 гадзін раніцы да 7 вечара; надвор'е ўвесь час заставалася спрыяльным. За дзень ўдавалася зрабіць 13 грузавых рэйсаў працягласцю 9,5 міль кожны. Зімовы дом быў падведзены пад дах 28 лютага, прычым унутры дома памерам 6 × 6 м былі вылучаныя фоталабараторыя, уваходны тамбур і каюта начальніка. Пірамідальны дах ствараў веранду ў 5 футаў шырынёй, якая агінала дом з трох бакоў. У ёй захоўваліся харчы, у тым ліку 5,5 тон вугальных брыкетаў. Сцены былі ізаляваны лямцом, асвятлялася хаціна, як і на базе Моўсана, светлавымі люкамі на даху. Палярнай ноччу дом асвятляўся ацэтыленавай гарэлкай, газ для якой выпрацоўваўся з карбіду. Завея працягвалася амаль бесперапынна ўвесь люты і пачатак сакавіка 1912 года, што перашкаджала ўсталёўцы радыёмачты і наладжванню сувязі. Мачты былі вышынёй 52 футы (15,8 м). Гэта затрымлівала выхад саннай партыі, якая павінна была паспець да пачатку зімы. 13 сакавіка пасля вельмі моцнай завеі адбылося абламванне ледавіка, у выніку быў знішчаны зручны з'езд, па якім былі дастаўлены харчы і матэрыялы для базы. Крутая ледзяная скала мела вышыню ад 60 да 100 футаў. Тым не менш, усё было гатова для выхаду ў шлях. У санкавы атрад уключылі Доўэрса, Гарысана, Ходлі, Джонса, Моеса і Уайлда, на базе заставалася двое. Мэтай Уайлда былі ўнутраныя раёны ледавіка, дзе было неабходна закласці некалькі складоў для летніх даследчых паходаў. Агульная вага грузу для складоў была роўнай 1233 фунтам (559 кг). Выступілі 14 сакавіка ў 7 гадзін раніцы. Перамяшчэнне моцна запавольвалася друзлым снегам, які не вытрымліваў вагі чалавека. Набліжалася палярная ноч, цямнела пасля шасці вечара, таму пераходы працягваліся з 7 да 17 гадзін. 16 сакавіка пачалася моцная завея, перасоўвацца можна было толькі ў чаравіках на шыпах. Новы моцны снегапад пачаўся 21 сакавіка і працягваўся тыдзень. Толькі 29 сакавіка атрымалася заснаваць склад, прычым Доўэрс адмарозіў нос, а Моес — нагу; трэба было хутчэй вяртацца на зімоўе. З-за чарговай завеі 6 красавіка (у велікоднюю вігілію) ў цяжкім становішчы апынуліся Доўэрс і Моес, якія адправіліся раней — іх заваліла снегам у намёце, і яны 36 гадзін правялі без руху і ежы. Аказалася, што гэтыя драматычныя падзеі адбываліся ўсяго ў 2 мілях ад базы. За час 25-дзённага паходу кожны яго ўдзельнік у сярэднім страціў 2,5 фунты вагі, а Гарысан схуднеў на 6 фунтаў (2,5 кг); хадавых дзён было ўсяго 12. Агульная пройдзеная адлегласць — 122 мілі. За час адсутнасці каманды Уайлда Кенэдзі і Уотсан вывучылі 5 ацалелых сабак хадзіць у запрэжцы і размясцілі ў парадку ўсе грузы і матэрыялы. ### Зімоўка 7 красавіка 1912 года пачалася моцная завея, з-за якой людзі не рызыкавалі выходзіць нават для кармлення сабак. Былі размеркаваныя абавязкі на зіму: Гарысан сачыў за газавым асвятленнем і тапіў печку вуглём, Ходлі фармаваў меню і адшукваў на складзе патрэбныя прадукты, Моес кругласутачна займаўся метэаралагічнымі назіраннямі, Уотсан сачыў за сабакамі. Кухонныя абавязкі выконвалі ўсе члены каманды, акрамя Уайлда, кухонная вахта доўжылася тыдзень. Месца зімоўкі каманды Уайлда было значна больш снежным, чым мыс Дэнісана, зімовачны дом апынуўся засыпаны снегам па самы дах, таму быў выкапаны ўваходны тунэль і адкапаныя пячоры для размяшчэння сабак, здабычы прэснага лёду, і г. д. Пасля стварэння падснежнага гарадка каманда апынулася незалежнай ад стану надвор'я. Працоўны дзень на зімовай базе працягваўся з 10 да 13 гадзін, астатні час удзельнікі каманды, калі не выконвалі якіх-небудзь неадкладных работ, маглі адпачываць. Любімымі гульнямі на зімоўцы былі брыдж  (англ.) (бел. і шахматы, прычым фігуры выразаў Гарысан. Спартыўны брыдж быў галоўнай забаўкай — набраныя ачкі абвяшчаліся публічна, былі заснаваны два медалі — для тых, хто набраў максімальную і мінімальную колькасць ачкоў у бягучым тыдні. Кожную нядзелю праводзілася набажэнства, якое па чарзе праводзілі Уайлд і Моес, на ўсіх быў усяго адзін малітоўнік. Падчас завеі 20 мая зніклі два сабакі, аднаго знайшлі на берагавым лёдзе, цэлым пасля падзення з 40-футавага абрыву, другі знік без вестак; яшчэ адзін сабака сарваўся з абрыву 18 ліпеня. Адносна мяккае надвор'е трымалася з 27 мая па 2 чэрвеня, а з 4 па 22 чэрвеня было выключна ясна. У гэты час удзельнікі каманды штодня палявалі на цюленяў, што дазволіла замяніць кансервы свежым мясам. Уайлд спадзяваўся пачаць з 15 жніўня санкавыя паходы. 11 жніўня ледзь не здарылася вялікага няшчасця: Уайлд і Доўэрс чысцілі дымавую трубу, у гэты ж час Джонс зараджаў карбідавую шашку для выпрацоўкі ацэтылену. Газавы генератар плаваў у газе і нейкім чынам успалымніўся. Полымя гасілі коўдрамі, але патушыць пажар удалося толькі пасля таго, як устаноўку вынеслі ў снежны тунэль і завалілі лёдам. Шкода вылілася ў дзве апаленыя коўдры і апёкі твару Джонса. Санкавы паход быў прызначаны на 20 жніўня. Груз — 1440 фунтаў, гэта значыць на 200 фунтаў больш, чым падчас вясновага паходу. Яго размеркавалі па трох нартах. Харчовы паёк вырашылі браць такі ж, як у экспедыцыі Шэклтана, — 34 унцыі (963 г) цвёрдай ежы на чалавека ў суткі, аднак замест аўсянай мукі былі галеты. З-за неспрыяльнага надвор'я выступілі толькі 22 жніўня. ### Вясновыя і летнія паходы Пасля двухдзённага паходу пры −34 °F (−36 °C), 24 жніўня былі заўважаныя выхады скальных парод — нунатакі Гіліса. 27–30 жніўня зноў бушавала завея, і партыя стаяла на месцы. 31 жніўня тэмпература ўпала да −47 °F (−44 °C), і было вырашана закласці склад у 84 мілях ад базы і вяртацца: спальныя мяшкі зусім адсырэлі. З-за мацнейшых ураганаў дабраліся да зімоўе толькі 15 верасня. Было вырашана, што заходні паход узначаліць Джонс. #### Група Уайлда Уайлд і Уотсан падчас санкавага паходу. Здымак зроблены ў намёце, злева бачны бамбукавы шост. Яшчэ адну спробу выхаду Уайлд, Уотсан і Кенэдзі распачалі 28 верасня. За тыдзень з-за рыхлага снегу ўдалося прасунуцца ўсяго на 19 міль, потым Кенэдзі расцягнуў сухажылле, і 8 кастрычніка група вярнулася назад. У самы апошні дзень Кенэдзі і Уотсан захварэлі снежнай слепатой. На базе не было нікога. Група Джонса брала правіянту на 4 тыдні паходу, гэты тэрмін выйшаў 23 кастрычніка. 26-га чысла Уайлд, узяўшы двухтыднёвы запас правіянту на 8 чалавек адправіўся на пошукі. Партыю Джонса ўбачылі ў той жа дзень каля 17:30. Аказалася, што група дабралася да ледавіка Алены, моцна парэзанага расколінамі, дзе іх напаткала непагадзь. Яны правялі ў лагеры 17 дзён усяго ў 28 мілях ад базы. Адна палатка была разарвана ветрам, давялося капаць лядовы прытулак, які быў вельмі нязручным, таму што тэмпература лёду была ніжэй тэмпературы паветра. Новы паход пачаўся 1 лістапада: група Уайлда ішла на ўсход, група Джонса — на захад. У самым пачатку паходу Уайлду атрымаўся прайсці 62 мілі за 4 дні. Далей зноў пачалася завея, 5 лістапада прыйшлося пастаянна адкопваць са снегу палатку і нарты. 7 лістапада дабраліся да скал, дзе гнездаваліся сотні буравеснікаў  (англ.) (бел.. Групу Уайлда суправаджаў Гарысан, які павінен быў дайсці да склада і вярнуцца на базу да Моеса, які застаўся там у поўнай адзіноце. Аднак з-за страты адных саней 8 лістапада Уайлд вырашыў пакінуць Гарысана пры сабе. Да 20 лістапада прасоўванне моцна абцяжарвалася паламаным лёдам і пастаяннай непагаддзю. 24 лістапада Уотсан праваліўся ў расколіну і павіс на збруі на глыбіні 10 футаў. Падалі ў расколіны Гарысан і сам начальнік партыі. Пасля цяжкага пераходу па мяккім снезе, які доўжыўся ўвесь снежань, на Каляды Уайлд уступіў у валоданне ад імя караля Георга V і Аўстралійскага саюза над новаадкрытымі землямі, якія пазней атрымалі назву Зямля Каралевы Мэры. На базу каманда вярнулася 7 студзеня 1913 года, прайшоўшы 237 міль — не лічачы разведачных вылазак, учыненых за 28 хадавых дзён з 70, якія доўжыўся паход. На базе іх сустрэў Моес, які пражыў там дзевяць тыдняў у поўнай адзіноце і лічыў Гарысана загінулым. #### Група Джонса Гняздоўе антарктычных буравеснікаў. Мэтай групы была гара Гаусберг  (руск.) (бел. адкрытая экспедыцыяй фон Дрыгальскага ў 1902 годзе. Уся гэтая тэрыторыя называлася Зямля Кайзера Вільгельма II. З-за непагадзі выступіць ўдалося толькі 7 лістапада, маючы 9-тыднёвы запас правіянту, які даводзілася цягнуць самім. У першы дзень удалося прайсці 11 міль. Пасля дасягнення прамежкавага склада запас павялічыўся да 1200 фунтаў, даючы аўтаномнасць ў 13 тыдняў. Да 17 чысла дабраліся да ледавіка Хелен. 24 лістапада адкрылі востраў, пакрыты ледавіком, ён атрымаў імя Дрыгальскага. Далей былі адкрыты іншыя астраўкі і берагавыя скалы, якія служылі прыстанкам велізарным калоніям пінгвінаў Адэлі. Моцны шторм пратрымаў групу на востраве Хасуэл на працягу 5 дзён. Побач з востравам былі адкрыты гіганцкія калоніі імператарскіх пінгвінаў, колькасць якіх Джонс ацаніў у 7500 галоў. Упершыню былі адкрыты гнездзішчы антарктычных буравеснікаў, якіх налічвалася не менш за 300 галоў. 3 снежня група адправілася на мацярык, уздым на ледавік па узламаным прыпаі быў вельмі цяжкім. 5 і 6 снежня наймацнейшы штармавы вецер прымушаў каманду адседжвацца ў намёце, далейшае перасоўванне ўскладнялася расколінамі і ненадзейнымі снежнымі мастамі. Гару Гаусберг убачылі толькі 16 снежня, але наблізіцца да яе адразу аказалася зусім немагчыма. У той жа дзень выявілі працёк газавых слоікаў, з-за чаго пазбавіліся галона паліва, што пакуль не мела сур’ёзных наступстваў. Да гары выйшлі раніцай 21 снежня, гэта быў самы заходні пункт, дасягнуты Аўстралійскай антарктычнай экспедыцыяй — 66°48′ пд. ш. 89°12′ у. д.. Шлях заняў 215 міль па прамой і не менш за 300 міль з улікам адхіленняў ад курсу і перацягвання санак чоўнавым метадам. Абследаванне горы праходзіла 24 і 25 снежня, пры гэтым не было выяўлена ніякіх слядоў наведвання яе германскімі даследчыкамі. 26 снежня павярнулі назад; на базу вярнуліся 20 студзеня. У лютым, з-за рэзкага пагаршэння надвор’я, удзельнікі каманды турбаваліся з-за адсутнасці «*Аўроры*» і сталі рыхтавацца да другаснай зімоўкі. 16 лютага на радыёмачце паставілі адбівальнік, святло ад штармавога ліхтара было бачным за 8 міль. Яхта прыйшла эвакуіраваць атрад Уайлда 23 лютага — праз год і 1 дзень пасля высадкі. Група вострава Макуоры ---------------------- Усходняе ўзбярэжжа вострава Макуоры. Група Эйнсварта высадзілася на востраве 22 снежня 1911 года. Першараднай задачай было разгортванне станцыі бяздротавага тэлеграфа. Тэлеграфны пагорак, абраны для гэтай мэты, меў вышыню 350 футаў. Будаўніцтва базы вялося хуткімі тэмпамі і скончылася 30 снежня. Дом меў памер 20 × 13 футаў, усе дэталі былі з арэгонскай хвоі і елкі. Дом ахрысцілі «*Вілай Георга V*». У лік рыштунку ўваходзіла 12 жывых авечак, якія свабодна пасвіліся пад адкрытым небам. З разбітага прамысловага судна быў зняты 200-галонавы бак, які выкарыстоўваўся для прылады вадаправода, а драўніна пайшла на дзелавыя патрэбы і на дровы. Радыёстанцыю разгарнулі 16 студзеня 1912 года. З 17 студзеня Блэйк змог прыступіць да тапаграфічнай здымкі, а біёлаг Гамільтан ўзяўся за вывучэнне марской флоры і з часам наведаў усе калоніі пінгвінаў, якія меліся на востраве. 13 лютага ўдалося звязацца з параходам «*Улімароа*», а 14 лютага наладзілі сувязь з брытанскім вайскоўцам караблём «*Дрэйк*», атрымаўшы ад яго сігналы дакладнага часу, а таксама звязаліся з Сіднеем. Так стала вядома, што радыёстанцыя адкрылася ў Мельбурне, а праз месяц чакаецца адкрыццё станцыі ў Хобарце, што прыкметна спрашчала працу на востраве Макуоры. У ноч на 11 сакавіка пачаўся моцны снегапад, у той дзень з Хобарта атрымалі паведамленні аб прыбыцці туды Амундсена і дасягненні ім Паўднёвага полюса. У шторм 1 красавіка знесла трос, які падтрымліваў радыёантэну, але з разбітага цюленебойнага судна ўдалося зняць ланцуг патрэбнай даўжыні, пасля чаго радыёмачта стала устойлівай да канца працы станцыі. 7 чэрвеня на востраў прыбыла «*Аўрора*», прынесла пошту, разабраны марэограф і іншыя харчы. Потым высветлілася, што паперу для самапісцаў і аўтаматычны хранометр для марэографа па памылцы адправілі на Зямлю Адэлі. Перацягваць грузы прыйшлося на сабе па камяністым грунце, пры гэтым адна толькі прыёмная труба марэографа важыла каля 6 цэнтнераў. Судна сышло 22 чэрвеня, пасля чаго Эйнсварт і Сандэл прыступілі да ўстаноўкі прыбораў. 12 ліпеня скончыліся запасы вады ў вялікім баку, а снегу выпадала занадта мала, каб забяспечвацца вадой у дастатку. Вада з балота кішэла казуркамі і аддавала торфам, яе выкарысталі толькі для тэхнічных патрэб, а крыніцу пітной вады знайшлі толькі ў ¾ мілі ад базы. 9 верасня на востраў зайшло судна «*Рэйчэл Коўэн*», якое прывезла пошту, фотаматэрыялы і запчасткі для анемометра, але абутак наўзамен дзіравага дастаўлена не быў. Калонія каралеўскіх пінгвінаў на востраве Макуоры. 25 верасня 1912 года на станцыі Макуоры ўпершыню ўлавілі паведамленні з базы Моўсана на Зямлі Адэлі, якія былі вельмі слабымі і з цяжкасцю паддаваліся расшыфроўцы. Выклікі ні да чаго не прывялі, хоць радыст Соер слухаў эфір штоноч да світання. 10 кастрычніка падчас моцнага шторму ўпала радыёмачта, яе ўсталёўвалі Эйнсварт, Соер і Сандэл, прычым ішоў мокры снег. Увечары 25 кастрычніка на востраў прыйшла радыёграма Дэвіса, які апавяшчаў, што мае намер зайсці на востраў, і пытаўся, што неабходна даставіць у першую чаргу. Тапограф Блэйк, вярнуўшыся 4 лістапада з чарговай экскурсіі, заявіў, што яму засталося не больш за 4-5 дзён да завяршэння поўнай здымкі выспы, якая паказала, што карты паўднёвага ўскрайку Макуоры, апублікаваныя раней, вельмі недакладныя. «*Аўрора*» прыйшла 22 лістапада, аднак поўная тапаграфічная здымка была скончаная Блэйкам толькі 8 студзеня. 3 лютага, пасля 4-месячнага маўчання, прыйшло паведамленне з Зямлі Адэлі, але станцыі Макуоры там не чулі. Увечары 4 лютага з базы паведамілі, што Моўсан да гэтага часу не вярнуўся з санкавага паходу; Соер спрабаваў звязацца з імі, але зноў беспаспяхова. 8 лютага ўлавілі просьбу базы на мысе Дэнісана аб вяртанні «*Аўроры*» (якая, як пазней высветлілася, на судне пачутая не была). Там жа паведамлялася аб гібелі Нініса і Мерца; Соер зноў беспаспяхова спрабаваў звязацца з базай. На наступны дзень з Аўстраліі паведамілі пра гібель групы Р. Скота ў сакавіку 1912 года. Толькі 20 лютага ўдалося наладзіць прамую сувязь з мацерыковай базай. 28 лютага нечакана высветлілася, што не хапае прадуктаў, і прыйшлося ўводзіць рацыянаванне цукру. Сакавік пачаўся штормам, што дзьмуў з хуткасцю 64 міль/гадз, які знёс прыбудову базы, разарваў брызентавы тэнт і знёс вадасцёкавы жолаб. З-за моцных штармоў адкладалася прыбыццё «*Рэйчэл Коўэн*», таму каманда па магчымасці перайшла на падножны корм: харчаваліся рыбай, маарыйскімі курамі, палявалі на марскіх сланоў. 1 мая Эйнсварт вылічыў, што запасаў павінна хапіць на два месяцы. Газа скончыўся да канца чэрвеня, прыйшлося перайсці на газнічкі, зараджаныя тлушчам марскіх сланоў, яны курэлі і выдавалі непрыемны пах. Судна ўсё не выходзіла з Хобарта, на востраве заставаўся двухтыднёвы запас мукі. Апошні хлеб выпякаўся 18 ліпеня. Апошнія запасы скончыліся 23 ліпеня, цяпер даводзілася харчавацца выключна мясам марскіх сланоў, на пошукі і забой якіх сыходзіла шмат часу, пінгвіны кудысьці зніклі. 6 жніўня было атрымана паведамленне, што моцна пашкоджаная штармамі «*Рэйчэл Коўэн*» прыйшла ў Новую Зеландыю. Да таго часу прадставілася магчымасць адправіць на востраў параход «*Тутанекаі*», з якім было вырашана адправіць захварэлага радыста Соера. Параход прыбыў 20 жніўня, але з-за непагадзі разгружацца прыйшлося пры дапамозе шлюпак і катэра, што ўяўляла сабой вялікаю рызыку. Калі «*Тутанекаі*» сышоў, члены экспедыцыі забілі апошнюю авечку і ўчынілі «*баляванне*» з маслам, варэннем, садавіной і рысам. Пінгвіны вярнуліся толькі ў верасні. 18 лістапада на востраў, нарэшце, прыйшла «*Рэйчэл Коўэн*», прынесла вугаль і соль для кансервацыі заалагічных калекцый. 28 лістапада ў бухту Хаселбора прыбыла і «*Аўрора*». Вяртанне -------- «Аўрора», бачная скрозь льды. Фота зроблена з адлегласці каля 600 м. «*Аўрора*» выйшла з Хобарта 19 лістапада 1913 года, накіроўваючыся на эвакуацыю Аўстралійскай экспедыцыі. 28 лістапада на востраве Макуоры на борт узышлі Эйнсварт і яго супрацоўнікі, а наўзамен высадзілі трох радыстаў, якія павінны былі ажыццяўляць перадачу метэаралагічных дадзеных для Бюро надвор'я Аўстралійскага саюза. На востраве яхта прабыла тыдзень, за гэты час Хёрлі зняў некалькі фільмаў, а Корэлу ўдалося зрабіць некалькі каляровых фатаграфій. «*Шалёныя пяцідзясятыя*» абмінулі шчасна, не выпрабаваўшы звычайных для гэтых шырот штармоў. Кожныя 24 гадзіны ўладкоўвалася акіянаграфічная станцыя, перш за ўсё — для прамера глыбінь. Раніцай 14 снежня яхта падышла да мыса Дэнісан. Надвор'е ў той дзень было сонечным, вецер дзьмуў з хуткасцю 25 міль/гадз. І ў далейшым надвор'е спрыяла пагрузцы. 22 снежня вырашылі даследаваць прыбярэжныя астравы, недаступныя для сухапутнага атрада, але ў вігілію патрапілі ва ўраган з хуткасцю 70 міль/гадз. У дзень Раства зламалася лапа якара, пасля чаго капітан Дэвіс павёў судна пад абарону ледавіковага языка Мерца, які абмінулі 29 снежня. Да Новага года атрымалася абследаваць астраўкі заліва Комануэлт, але святкаваць наступ 1914 года прыйшлося пры моцным хваляванні і гайданцы. Далей на працягу трох тыдняў судна змагалася з пакавымі льдамі, накіроўваючыся на Зямлю Каралевы Мэры. 23 студзеня ва ўраган, нават знаходзячыся ў з’яднаным лёдзе, судна наогул не магло ўтрымлівацца на зададзеным курсе. 12 лютага, знаходзячыся пад 55° пд. ш. «*Аўрора*» ўвайшла ў струмень спадарожнага паўднёва-заходняга ветру, пад усімі ветразямі ўдавалася развіваць хуткасць 8 вузлоў. Сандэл і Бікертан разгарнулі радыёстанцыю і 16 лютага выразна лавілі сігналы судоў. 26 лютага экспедыцыя прыбыла ў Адэлаіду. ### Пасля вяртання Моўсан у адзенні і рэгаліях рыцара-бакалаўра. Фота 1914 года. На беразе каманду сустракаў кіраўнік Геаграфічнага таварыства Паўднёвай Аўстраліі, натоўп сабраўся такі, што Моўсану даводзілася выкарыстоўваць мегафон  (англ.) (бел.. Неўзабаве вітаць палярнікаў прыбыў генерал-губернатар Аўстраліі — барон Томас Дэнман. У гонар палярнікаў былі дадзеныя два прыёмы: лордам-мэрам Адэлаіды і рэктарам універсітэта. Была атрымана віншавальная тэлеграма ад караля. Для самога Моўсана самымі важнымі былі высокія ацэнкі, дадзеныя яго рабоце Уільямам Брусам і Эрнэстам Шэклтанам. На прыёме не было радыста Джэфрыса — ён ніяк не мог акрыяць ад псіхічнага засмучэння. 31 сакавіка ў Мельбурне адбылося вяселле Моўсана і Пакіты Дэльпрат — яго нявесты, якая чакала тры гады; шаферам быў капітан Дэвіс. У вясельнае падарожжа яны адправіліся ў Лондан, іх суправаджалі капітан Дэвіс і доктар Мак-Лін, у Лондане 3 мая аўстралійцаў сустракалі лэдзі Шэклтан і Ф. Уайлд. Галоўнай задачай Моўсана было расплаціцца з пазыкамі — надзвычай паспяховая навуковая экспедыцыя апынулася катастрафічнай у фінансавым плане. Найбольш тэрміновыя даўгі былі пакрытыя продажам «*Аўроры*» (за 5000 ці — паводле іншых дадзеных — за 3200 фунтаў) Шэклтану для патрэб яго Трансантарктычнай экспедыцыі. Астатнюю частку доўгу Моўсан разлічваў вярнуць ад ганарару за апісанне падарожжа — двухтомную кнігу «*The Home of the Blizzard*». Прызнаючы, што з’яўляецца няважным пісьменнікам, Моўсан запрасіў у сааўтары кіраўнікоў экспедыцыйных партый, ад імя якіх вялося выкладанне ў адпаведных раздзелах. Вусныя апавяданні і дзённікавыя правіліся доктарам Мак-Лінам, якому Моўсан заплаціў за гэта 300 фунтаў стэрлінгаў — суму, роўную яго ганарару за ўдзел у экспедыцыі. Кніга была ілюстравана фотаздымкамі Хёрлі, які неадкладна адправіўся ў Антарктыду з Шэклтанам, нягледзячы на незадавальненне Моўсана. Дуглас Моўсан і яго жонка карысталіся папулярнасцю ў вышэйшым свеце Лондана. 13 мая яны ўдастоіліся каралеўскай аўдыенцыі ў Букінгемскім палацы, 22 мая Моўсан быў запрошаны на афіцыйны абед, які даваў міністр па справах Аўстраліі Рыд. Даследчык даў серыю лекцый не толькі аб сваёй экспедыцыі, але і аб гераічнай гібелі Роберта Скота, у выніку яго ўдава — Кэтлін Скот — ахвяравала ў фонд Аўстралійскай экспедыцыі 1000 фунтаў. У чэрвені 1914 года Моўсан зрабіў афіцыйны даклад у Каралеўскім геаграфічным таварыстве, на дакладзе прысутнічалі Шэклтан і мноства супрацоўнікаў Моўсана, якія былі тады ў сталіцы імперыі. Быў там і Бельграў Нініс-старэйшы — бацька загінулага (да сваякоў Мерца Моўсан асобна ездзіў у Швейцарыю). 29 чэрвеня Дуглас Моўсан быў афіцыйна ўзведзены ў рыцарскае званне, маючы 32 гады ад роду. Толькі ў 1916 годзе ўсе ўдзельнікі экспедыцыі былі ўдастоены Палярнага медаля, а самога Моўсана ўзнагародзілі Залатым медалём Каралеўскага геаграфічнага таварыства. Апрацоўка навуковых вынікаў экспедыцыі ішла вельмі доўга, нягледзячы на тое, што Моўсан перадаў усе матэрыялы і права на іх ураду штата Новы Паўднёвы Уэльс, і яны выдаваліся дзяржаўным выдавецтвам. Апошні том («*Птушкі*») быў апублікаваны ў 1937 годзе, а выданне навуковай справаздачы Аўстралійскай экспедыцыі 1911–1914 гадоў было аб’яднана з вынікамі брытана-аўстрала-новазеландскай экспедыцыі 1929–1931 гадоў. Былая база Моўсана на мысе Дэнісана захоўваецца намаганнямі Фонду хаціны Моўсана, заснаванага ў 1997 годзе. У 2004 годзе яна была ўключана ў лік ахоўных аб'ектаў Сакратарыята Дагавора аб Антарктыцы. Каментарыі ---------- 1. ↑ З адміралам Грылі Моўсан сустракаўся падчас лекцыйнага турнэ ў ЗША ў 1915 годзе, ужо пасля заканчэння экспедыцыі. 2. ↑ Прыбыўшы 12 сакавіка 1912 года ў Хобарт, каманда «*Аўроры*» сустрэла ў гавані «*Фрам*» Амундсена, каманда якога заваявала Паўднёвы полюс 14 снежня папярэдняга года. 3. ↑ Паводле апісанняў Моўсана, Клоўз і Мадыган абмарозілі ногі — апошні адмарозіў абодва вялікія пальцы, а Уэтэр атрымаў рану пад падбародкам, калі да твару яго прымёрз ваўняны шлем. 4. ↑ Дыскусія аб прычынах смерці Мерца працягваецца. Яшчэ ў 1968 годзе была вылучана гіпотэза, што Мерц памёр ад гіпервітамінозу вітаміна А, які змяшчаўся ў печані ездавых лаек. І. П. Магідовіч у «*Нарысах па гісторыі геаграфічных адкрыццяў*» прыводзіў яе як даказаны факт. Аднак у 2005 годзе Д. Кэрынгтан-Сміт выпусціла артыкул, у якім даказвала, што смерць Мерца наступіла як ад агульнага знясілення, так і ад псіхалагічнай немагчымасці харчавацца мясам жывёл, пра якіх ён клапаціўся на працягу 18 месяцаў запар (*Denise Carrington-Smith*. Mawson and Mertz: a re-evaluation of their ill-fated mapping journey during the 1911–1914 Australasian Antarctic Expedition **(нявызн.)**. The Medical Journal of Australia (20 April 2005)). Заўвагі ------- 1. 1 2 *Sears, Derek*. Rocks on the ice // New Scientist. — 22 March 1979. — Vol. 81, no 1147. — P. 959. ISSN 0262-4079. 2. ↑ Antarctic treaty system: an assessment: proceedings of a workshop held at Beardmore South Field Camp, Antarctica, January 7–13, 1985. — Washington, DC: The National Academies Press, 1986. — P. 96. 3. ↑ Магидович 1985, с. 321. 4. ↑ Ладлэм 1989, с. 165. 5. 1 2 Моусон1 1967, с. 11. 6. ↑ Моусон1 1967, с. 12–13. 7. ↑ Моусон1 1967, с. 24. 8. ↑ Моусон1 1967, с. 13. 9. ↑ Моусон1 1967, с. 14. 10. ↑ Моусон1 1967, с. 26–27. 11. ↑ Моусон1 1967, с. 35. 12. ↑ Моусон1 1967, с. 33. 13. ↑ Моусон1 1967, с. 36. 14. ↑ Моусон1 1967, с. 33–35. 15. ↑ Моусон1 1967, с. 159–161. 16. ↑ Моусон1 1967, с. 162–164. 17. ↑ Моусон1 1967, с. 28–29. 18. ↑ Wanted: brainy, enterprising, fit young men with moral qualities (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 11 красавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014. 19. ↑ The contracts (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 11 лютага 2014. Праверана 31 студзеня 2014. 20. ↑ On the small matter of payment (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 11 лютага 2014. Праверана 31 студзеня 2014. 21. ↑ Моусон1 1967, с. 30–33. 22. ↑ Моусон1 1967, с. 35–36. 23. ↑ Моусон1 1967, с. 42–45. 24. ↑ Моусон1 1967, с. 46–51. 25. ↑ Моусон1 1967, с. 54–56. 26. ↑ Моусон1 1967, с. 65–69. 27. ↑ Моусон1 1967, с. 71. 28. ↑ Моусон1 1967, с. 80–83. 29. ↑ Моусон1 1967, с. 85. 30. ↑ Моусон1 1967, с. 86–91. 31. ↑ Моусон1 1967, с. 93. 32. ↑ Моусон1 1967, с. 94–95. 33. ↑ Моусон1 1967, с. 96. 34. ↑ Моусон1 1967, с. 97–100. 35. ↑ Моусон1 1967, с. 101–102. 36. ↑ Моусон1 1967, с. 110–112. 37. ↑ Моусон1 1967, с. 114–116. 38. ↑ Моусон1 1967, с. 124–125. 39. ↑ Моусон1 1967, с. 133. 40. ↑ Моусон1 1967, с. 137–138. 41. ↑ Моусон1 1967, с. 172. 42. ↑ Моусон1 1967, с. 173. 43. ↑ Моусон1 1967, с. 174. 44. ↑ Моусон1 1967, с. 175–177. 45. ↑ Моусон1 1967, с. 179–180. 46. ↑ Моусон1 1967, с. 184. 47. ↑ Моусон1 1967, с. 190. 48. ↑ Моусон1 1967, с. 190–191. 49. ↑ Моусон1 1967, с. 192–194. 50. ↑ Моусон1 1967, с. 197. 51. ↑ Моусон1 1967, с. 200–202. 52. ↑ Моусон1 1967, с. 206. 53. ↑ Моусон1 1967, с. 212. 54. ↑ Моусон1 1967, с. 213–214. 55. ↑ Моусон1 1967, с. 216. 56. ↑ Моусон1 1967, с. 220–222. 57. ↑ Моусон1 1967, с. 224. 58. ↑ Моусон1 1967, с. 225. 59. ↑ Моусон1 1967, с. 226–227. 60. ↑ Моусон1 1967, с. 229–231. 61. ↑ Моусон1 1967, с. 233–234. 62. ↑ Моусон1 1967, с. 235–236. 63. ↑ Моусон1 1967, с. 239. 64. ↑ Моусон1 1967, с. 240–243. 65. ↑ Моусон1 1967, с. 244–245. 66. ↑ Моусон1 1967, с. 253–255. 67. ↑ Моусон1 1967, с. 256. 68. ↑ Моусон1 1967, с. 257. 69. ↑ Моусон1 1967, с. 260. 70. ↑ Моусон1 1967, с. 265–267. 71. ↑ Моусон1 1967, с. 275. 72. ↑ Моусон1 1967, с. 270–272. 73. ↑ Моусон1 1967, с. 273–273. 74. ↑ Моусон1 1967, с. 282–284. 75. ↑ Моусон1 1967, с. 289–291. 76. ↑ Моусон1 1967, с. 306. 77. ↑ Моусон2 1970, с. 8. 78. ↑ Моусон2 1970, с. 9. 79. ↑ Моусон2 1970, с. 10. 80. ↑ Моусон2 1970, с. 12. 81. ↑ Моусон2 1970, с. 12–15. 82. 1 2 Моусон2 1970, с. 238. 83. ↑ Моусон2 1970, с. 108–111. 84. ↑ Моусон2 1970, с. 115. 85. ↑ Моусон2 1970, с. 116. 86. ↑ Моусон2 1970, с. 117. 87. ↑ Моусон2 1970, с. 119–121. 88. ↑ Моусон2 1970, с. 124. 89. ↑ Моусон2 1970, с. 126–127. 90. ↑ Моусон2 1970, с. 135. 91. ↑ Моусон2 1970, с. 138. 92. ↑ Моусон2 1970, с. 43–44. 93. ↑ Моусон2 1970, с. 44–45. 94. ↑ Моусон2 1970, с. 47–48. 95. ↑ Моусон2 1970, с. 49–51. 96. ↑ Моусон2 1970, с. 52–54. 97. ↑ Моусон2 1970, с. 55. 98. ↑ Моусон2 1970, с. 56–57. 99. ↑ Моусон2 1970, с. 58–59. 100. ↑ Моусон2 1970, с. 59. 101. ↑ Моусон2 1970, с. 61. 102. ↑ Моусон2 1970, с. 63–64. 103. ↑ Моусон2 1970, с. 65–66. 104. ↑ Моусон2 1970, с. 68–70. 105. ↑ Моусон2 1970, с. 71. 106. ↑ Моусон2 1970, с. 73. 107. ↑ Моусон2 1970, с. 75. 108. ↑ Моусон2 1970, с. 77. 109. ↑ Моусон2 1970, с. 81. 110. ↑ Моусон2 1970, с. 87. 111. ↑ Моусон2 1970, с. 88–89. 112. ↑ Моусон2 1970, с. 90–91. 113. ↑ Моусон2 1970, с. 96–97. 114. ↑ Моусон2 1970, с. 101. 115. ↑ Моусон2 1970, с. 102–103. 116. ↑ Моусон2 1970, с. 105. 117. ↑ Моусон2 1970, с. 106–107. 118. ↑ Моусон2 1970, с. 141–142. 119. ↑ Моусон2 1970, с. 142–143. 120. ↑ Моусон2 1970, с. 146. 121. ↑ Моусон2 1970, с. 154. 122. ↑ Моусон2 1970, с. 158. 123. ↑ Моусон2 1970, с. 162. 124. ↑ Моусон2 1970, с. 174–175. 125. ↑ Моусон2 1970, с. 178. 126. ↑ Моусон2 1970, с. 186. 127. ↑ Моусон2 1970, с. 187–188. 128. ↑ Моусон2 1970, с. 189–190. 129. ↑ Моусон2 1970, с. 191–192. 130. ↑ Моусон2 1970, с. 198. 131. ↑ Моусон2 1970, с. 199–200. 132. ↑ Моусон2 1970, с. 202. 133. ↑ Моусон2 1970, с. 204–205. 134. ↑ Моусон2 1970, с. 207. 135. ↑ Моусон2 1970, с. 208. 136. ↑ Моусон2 1970, с. 210. 137. ↑ Моусон2 1970, с. 211. 138. ↑ Моусон2 1970, с. 212. 139. ↑ Моусон2 1970, с. 213. 140. ↑ Моусон2 1970, с. 219. 141. ↑ Моусон2 1970, с. 221. 142. ↑ Моусон2 1970, с. 226. 143. ↑ Моусон2 1970, с. 229–230. 144. ↑ Applause (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 17 сакавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014. 145. ↑ Sidney Jeffryes (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 10 сакавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014. 146. ↑ A wedding with a difference (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 17 сакавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014. 147. 1 2 Now, down to work (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 17 сакавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014. 148. ↑ Lost in the deluge (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 17 сакавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014. 149. ↑ Awards and rewards (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 11 красавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014. 150. ↑ Scientific collections & data: Science and the AAE (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 11 сакавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014. 151. ↑ The Foundation (англ.)(недаступная спасылка). Mawson's Huts Foundation. Архівавана з першакрыніцы 11 красавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014. 152. ↑ ИМП 77: Мыс Денисон (руск.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 15 чэрвеня 2022. Праверана 31 студзеня 2014. Літаратура ---------- * *Ладлэм, Г.* Капитан Скотт / Пер. В. Я. Голанта. — 2-е изд. — Л. 1989. — 288 с. — ISBN 5-286-00406-7. * *Магидович И. П. и др.* Очерки по истории географических открытий. — 1985. — Т. 4. — С. 320–321. * *Моусон Д.* Родина снежных бурь. История Австралийской антарктической экспедиции 1911–1914 годов, написанная сэром Дугласом Моусоном, доктором естественных наук, бакалавром инженерных наук / Пер. А. А. Павловой. — М. 1967. — 334 с. * *Моусон Д.* Страна штормов и туманов. История Австралийской антарктической экспедиции 1911–1914 годов, написанная сэром Дугласом Моусоном, доктором естественных наук, бакалавром инженерных наук / Пер. А. А. Павловой. — М. 1970. — 247 с. * Australasian antarctic expedition, 1911–1914(англ.) // *Bulletin of the American Geographical Society*. — New York: 1915. — Vol. 47. — P. 38–44. * Australasian antarctic expedition, 1911–1914. Scientific reports. — Sydney, 1918. — Vol. III. — 330 p. * Australasian antarctic expedition, 1911–1914. Scientific reports. — Sydney, 1919. — Vol. VI. — 156 p. * Australasian antarctic expedition, 1911–1914. Scientific reports. — Sydney, 1919. — Vol. VII. — 42 p. * *Davis, John King.* With the «Aurora» in the Antarctic, 1911–1914. — London, 1919. — 183 p. * *Mawson, D.* The home of the blizzard, being the story of the Australasian antarctic expedition, 1911–1914. — London, 1915. — Vol. I. — 349 p. * *Mawson, D.* The home of the blizzard, being the story of the Australasian antarctic expedition, 1911–1914. — London, 1915. — Vol. II. — 339 p. * *Mills, William J.* Exploring polar frontiers: a historical encyclopedia in 2 vols. — 2003. — ISBN 1-57607-422-6. * Sir Douglas Mawson in New York(англ.) // *Bulletin of the American Geographical Society*. — New York: 1915. — Vol. 47. — С. 120–122. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Аўстралійская антарктычная экспедыцыя на Вікісховішчы | * Home of the Blizzard: the Australian Antarctic Expedition (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 29 сакавіка 2014. Праверана 18 студзеня 2014. * Полное издание «Научных результатов» экспедиции на сайте правительства Австралии (в формате PDF) * The Australasian Antarctic Expedition 2013–2014 (In the Spirit of Mawson) (англ.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 29 сакавіка 2014. Праверана 18 студзеня 2014. * Diary of Stan Taylor, Seaman on the Aurora 1912−1913 journey (англ.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2013. Праверана 18 студзеня 2014. * * The Home of the Blizzard у праекце «Гутэнберг». * *Denise Carrington-Smith*. Mawson and Mertz: a re-evaluation of their ill-fated mapping journey during the 1911–1914 Australasian Antarctic Expedition (англ.). The Medical Journal of Australia (20 красавіка 2005). Праверана 18 студзеня 2014. * *Владимир Стругацкий*. Континент ветров **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Смена. Архівавана з першакрыніцы 11 красавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014. | ⛭≛ **Антарктычныя экспедыцыі (1819—1922)** | | --- | | 1819—1899 | * Расійская імперыя Першая руская антарктычная экспедыцыя (1819—1821) (Белінсгаўзен і Лазараў) * Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1839—1843) (Рос) * Бельгія Бельгійская антарктычная экспедыцыя (1898—1899) (Жэрлаш) * Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1898—1900) (✰ Борхгрэвінк) | | | 1900—1909 | * Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1901—1904) (✯ Скот) * Германская імперыя Германская антарктычная экспедыцыя (1901—1903) (фон Дрыгальскі) * Швецыя Шведская антарктычная экспедыцыя (1901—1903) (Нордэншэльд) * Вялікабрытанія Шатландская нацыянальная антарктычная экспедыцыя (1902—1904) (Брус) * Францыя Трэцяя антарктычная экспедыцыя Шарко (1903—1905) (Шарко) * ✰ Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1907—1909) (✯ Шэклтан) | | 1910—1922 | * Японская імперыя Японская антарктычная экспедыцыя (1910—1912) (Сірасэ) * ✯ Нарвегія Нарвежская антарктычная экспедыцыя (1910—1912) (✯ ✰ Амундсен) * Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1910—1913) (✯ Скот†) * Германская імперыя Другая германская антарктычная экспедыцыя (1911—1913) (Фільхнер) * Аўстралія Аўстралійская антарктычная экспедыцыя (1911—1914) (Моўсан) * ✯ Вялікабрытанія Імперская трансантарктычная экспедыцыя (1914—1917) (✯ Шэклтан) * ✰ Вялікабрытанія Экспедыцыя Шэклтана — Роўэта (1921—1922) (✯ Шэклтан†) | | †загінуў падчас экспедыцыі |

Запыт «Шапен» перанакіроўваецца сюды; гл. таксама іншыя значэнні. **Фры́дэрык Франсуа́ Шапе́н** (фр.: Frédéric François Chopin [ʃɔpɛ̃]; польск.: Fryderyk Franciszek Chopin [ˈʂɔpɛn̪], *Фрыдэ́рык Франці́шэк Шо́пен*, англ.: Frédéric François Chopin [`ʃopæn, ʃo`pæn; ˋʃoupæŋ, ˋʃɒpæ:]; 1 сакавіка 1810 (паводле некаторых крыніц — 22 лютага 1810, вёска Жэлязова-Воля, каля Варшавы — 17 кастрычніка 1849, Парыж) — польскі кампазітар , піяніст -віртуоз, педагог. Аўтар шматлікіх твораў для фартэпіяна. Найбуйнейшы прадстаўнік польскага музычнага мастацтва. Біяграфія --------- ### Паходжанне і сям'я Месца нараджэння Шапена ў маёнтку Жэлязова-Воля Нікаля Шапен Юстына Шапен Бацька Шапена — Нікаля Шапен, француз, сын латарынскага селяніна, эміграваў у Польшчу ў 1787 годзе ва ўзросце шаснаццаці год. У Францыі ён быў ахрышчаны як «Нікаля», але, жывучы ў Польшчы, ён карыстаўся польскай формай свайго імя — «Мікалай». Цяжка сказаць, што вымусіла яго пакінуць Францыю, але ў Польшчы ён знайшоў новую бацькаўшчыну і прымаў актыўны ўдзел у яе гістарычным лёсе. Нікаля Шапен разам з польскімі патрыётамі прымаў удзел у барацьбе за незалежнасць Польшчы. Пасля задушэння паўстання Тадэвуша Касцюшкі і канчатковага падзела Рэчы Паспалітай (1795) Нікаля Шапен, капітан войска Касцюшкі, нягледзячы на хісткасць свайго палажэння, вырашыў застацца ў Польшчы. Чалавек шырокага разумовага далягляду і адукацыі, ён займаўся педагагічнай дзейнасцю, навучаючы дзяцей з арыстакратычных сем'яў, і ўрэшце заваяваў рэпутацыю аднаго з найлепшых педагогаў Варшавы. Аднымі з такіх дзяцей, былі дзеці графа Скарбка, да якога Нікаля Шапен быў запрошаны ў 1802 годзе ў маёнтак Скарбкаў Жэлязова-Воля. Там ён сустрэўся з далёкай сваячкай Скарбкаў, — Юстынай Кшыжаноўскай, з якой пазней пабраўся шлюбам. Вяселле адбылося 2 чэрвеня 1806 года ў прыхадской царкве XVI ст. у Брохаве. Паводле захаваных звестак, маці кампазітара была надзвычай музыкальнай, выдатна іграла на фартэпіяна, была надзелена прыгожым голасам. Сваёй маці Фрыдэрык абавязаны першымі музычнымі ўражаннямі, прывітай з дзяцінскіх гадоў прыязнасцю да народных песняў. Інтэлігентнасць і чуласць бацькоў злітавалі ўсіх членаў сям'і любоўю і дабратворна адбівалася на развіцці даравітых дзяцей. ### Дзяцінства Помнік Фрыдэрыку Шапену ў Жэлязовай Волі (1955/1969; аўтар: Юзаф Гаслаўскі) Фрыдэрык Шапен нарадзіўся ў маёнтку Жэлязова-Воля за 46 км на захад ад Варшавы ў тагачасным Варшаўскім герцагстве. Запіс у метрычнай кнізе (знойдзены ў 1892) падае 22 лютага 1810 года за дату нараджэння кампазітара, але на іншую дату, 1 сакавіка, прыходзілася святкаванне яго нараджэння сярод шчыльнага сямейнага кола; і, паводле пісьма самога Шапена, якое ён адрасаваў 16 студзеня 1833 года старшыні польскага літаратурнага таварыства ў Парыжы, ён «нарадзіўся 1 сакавіка 1810 у вёсцы Жэлязова-Воля ў правінцыі Мазовія». Ён быў другім дзіцёнкам і адзіным сынам у сям'і. Ён быў ахрышчаны 23 красавіка 1810 года ў той жа царкве ў Брохаве, дзе калісьці ажаніліся яго бацькі. Метрычная кніга падае яго асабістае імя пасля хрышчэння як «Fridericus Franciscus»; па-польску яго імя гучала «Fryderyk Franciszek». У 1817—1827 сям'я Шапенаў пражывала ў гэтым будынку Варшаўскага ўніверсітэта, цяпер упрыгожанага профілем Фрыдэрыка Шапена (па цэнтру) У кастрычніку 1810 года, калі Шапену было сем месяцаў, сям'я пераехала ў Варшаву з-за таго, што яго бацька прыняў прапанову знакамітага лексікографа Самюэля Ліндэ выкладаць французскую мову ў Варшаўскім ліцэі. Школа размяшчалася ў Саксонскім палацы і з гэтага часу сям'я Шапенаў пражывала на яго прымежнай тэрыторыі. У 1817 годзе вялікі князь Канстанцін Паўлавіч рэквізаваў Саксонскі палац для ваенных мэтаў і Варшаўскі ліцэй перамясціўся ў Казіміраўскі палац, які тады належаў да новазаснаванага Варшаўскага ўніверсітэта. Сям'я жыла ў шырокім пакоі на другім паверсе сумежнага дома. Шапен наведваў Варшаўскі ліцэй з 1823 па 1826 год. Польскі дух, культура і мова запоўнілі дом Шапена і ў выніку ён ніколі, нават у Парыжы, не быў здольны ў поўнай меры авалодаць французскай мовай. Біёграф Льюіс Энолт пазычыў фразу Жорж Санд, каб апісаць Шапена «больш польскім, чым Польшча». Іншыя ў сям'і Шапенаў былі гэтаксама схільныя да музыкі. Бацька Фрыдэрыка іграў на флейце і скрыпцы; яго маці іграла на піяніна і давала дзецям урокі ў элітным пансыянаце, які падтрымліваўся сям'ёй маладога кампазітара. У выніку Фрыдэрык ужо ў малым узросце стаў добра знаёмым з музыкай у яе самых разнастайных формах. Ужо ў дзіцячыя гады Шапен праявіў незвычайныя музычныя здольнасці. Ён быў аточаны асаблівай увагай і клопатам. Падобна Моцарту, ён захапляў усіх навакольных сваёй музычнай «апантанасцю», незнікаемай фантазіяй у імправізацыях, прыраджоным піянізмам. Яго ўспрымальнасць і музычная ўражлівасць выявіліся бурна і незвычайна. Ён мог плакаць, слухаючы музыку, ускокваць ноччу, каб падабраць на фартэпіяна мелодыю ці акорд, які запомніў. Музыкант і сучаснік Шапена Юзаф Сікорскі ўзгадвае ў сваіх «Успамінах пра Шапена» (польск.: Wspomnienie Chopina) што, яшчэ дзяцём, Шапен плакаў падчас ігры сваёй маці на фартэпіяна. У шасцігадовым узросце, ён ужо спрабаваў паўтараць, тое што ён чуў, і ствараць свае ўласныя мелодыі. Ён атрымаў свае першыя фартэпіянныя ўрокі не ад сваёй маці, а ад сваёй старэйшай сястры Людвікі. ### Першыя фартэпіянныя канцэрты Войцех Жыўны, карціна Амброзія Мерашэўскага, 1829 Першым прафесіянальным настаўнікам Шапена па фартэпіяна, з 1816 па 1822 гг. быў чэх Войцех Жыўні. Хоць музычнае майстэрства юнага музыканта хутка пераўзыйшло майстэрства яго настаўніка, Шапен пазней выказваўся пра Жыўнага з вялікай прыязнасцю. Сямігадовы «маленькі Шапен» (*Szopenek*) пачаў даваць публічныя канцэрты, якія пазней выклікалі параўнанні маладога піяніста з Моцартам, у дзіцячым узросце, і Бетховенам. Сёлета, сямігадовы Шапен напісаў два паланэзы, у соль міноры і сі-бемоль мажоры. Першы быў апублікаваны ў гравюрнай майстэрні айца Ізідора Юзафа Цыбульскага (кампазітара, гравёра, дырэктара арганнай школы і аднаго з нешматлікіх выдаўцоў тагачаснай Польшчы); другі паланэз захаваўся ў форме рукапіса, падрыхтаванага Нікаля Шапенам. Казалася, што гэтых два невялікіх творы супернічалі не толькі з папулярнымі паланэзамі вядучых польскіх кампазітараў, але і са знакамітымі паланэзамі Міхала Клеафаса Агінскага. Істотнае развіццё меладычных і гарманічных інвенцый і фартэпіяннай тэхнікі адлюстравалася ў наступным вядомым паланэзе Шапена ў ля-бемоль мажоры, які юны музыкант прэзентаваў на імяніны Войцеха Жыўнага ў 1821 годзе ў якасці падарунка. У адцінаццацігадовым узросце Шапен выступаў у прысутнасці расійскага імператара Аляксандра I, які ў той час знаходзіўся ў Варшаве, каб адкрыць Сейм (польскі парламент). Будучы дзіцём, Шапену была ўласцівая кемлівасць, якая, як казалі, паглынала і выкарыстоўвала ўсё дзеля яе развіцця. Ён рана паказаў выдатныя здольнасці ў назіранні і красленні, праніклівую дасціпнасць, пачуццё гумару і незвычайны талент да пераймання. Гісторыя з яго школьных гадоў распавядае, як настаўнік быў прыемна здзіўлены цудоўным партрэтам, які Шапен намаляваў са свайго кіраўніка ў класе. У гэтыя гады Шапен быў некалькі разоў запрошаны ў Бельведэрскі палац у Варшаве ў якасці музычнага партнёра вялікага князя Канстанціна Паўлавіча, неўзабаве ачараваўшы зласлівага князя сваёй фартэпіяннай ігрой (праз некалькі гадоў, вялікі князь збгаў з Бельведэра адразу пасля пачатку лістападаўскага паўстання 1830—1831 гадоў, уцякаючы ад польскіх кадэтаў, якія, з мэтай захапіць яго, пераследвалі князя цераз Лазенскоўскі парк да сваіх баракаў). Маёнтак у Шафраніі, дзе Шапен праводзіў вакацыі з 1824 па 1825 У 1820-я гг. калі дзесяцігадовы Шапен наведваў Варшаўскі ліцэй і Варшаўскую кансерваторыю, кожныя вакацыі ён праводзіў далёка ад Варшавы: у Шафраніі (1824 — напэўна яго першае ўласнае падарожжа — і 1825), Душнікі (1826), Памеранія (1827) і Саннікі (1828). У вёсцы Шафранія (дзе ён знаходзіўся ў якасці госця Юльюша Дзеваноўскага, бацькі ліцэйскага таварыша Дамініка Дзеваноўскага) і ў іншых месцах яго адпачынку Шапен пазнаёміўся з народнымі мелодыямі, якія ён пазней пераўтварыў у арыгінальныя кампазіцыі. Яго лісты з Шафраніі (так званыя лісты «Шафранскага кур'ера»), наўмысна напісаныя ў афіцыёзным стылі, з'яўляліся ўзорам вельмі сучаснай і жывой польскай мовы, якія пазабавілі яго сям'ю сваёй парадыйнасцю на варшаўскія газеты і выявілі літаратурны талент юнага Шапена. ### Адукацыя Шапен, які адукоўваўся дома да трынаццаці год, стаў вучнем Варшаўскага ліцэя ў 1823 годзе, працягваючы аднак фартэпіянныя ўрокі пад кіраўніцтвам Жыўнага. У 1825 годзе, падчас прадстаўлення твора Ігнацы Машэлеса, ён выступіў перад аўдыторыяй са сваёй вольнай імправізацыяй і быў абвешчаны «найлепшым піяністам Варшавы». Увосені 1826 года Шапен распачаў трохгадовы курс адукацыі з сілескім кампазітарам Юзафам Эльснерам у Варшаўскай кансерваторыі, якая з'яўлялася філіяй Варшаўскага ўніверсітэта. Першая сустрэча Шапена з Эльснерам мусіла мець месца не раней за 1822 год; дакладна вядома, што на працягу 1823 года Шапен быў пад нефармальным кіраўніцтвам Эльснера і ў 1826 годзе Шапен афіцыйна пачаў вывучаць з Эльснерам музычную тэорыю, генерал-бас і музычную кампазіцыю. На першым гадавым іспыце Эльснер заўважыў выбітны талент і музычны геній Шапена. Як і Жыўны, Эльснер толькі назіраў, не ўплываючы і не выпраўляючы, развіццё квітнеючага талента маладога Фрыдэрыка. Эльснеравы вучэбны стыль быў заснаваны на яго нежаданні «утрымліваць» Шапена «вузкімі, акадэмічнымі, састарэўшымі» правіламі і на яго рашэнні дазволіць маладому артысту пасталець «згодна з законамі яго ўласнай прыроды». У 1827 годзе сям'я Шапенаў пераехала на кватэру ўздоўж вуліцы ля Варшаўскага ўніверсітэта, якую яны здымалі ў палацы Чапскіх у Кракаўскім прадмесці (дзе зараз размяшчаецца Варшаўская акадэмія мастацтваў). Тут бацькі Шапена ізноў пачалі трымаць свой элітны пансыянат для студэнтаў-хлопчыкаў. Юны Шапен будзе жыць тут да 1830 года, пакуль не з'едзе ў Варшаву. У 1837—1839 артыст і паэт Цыпрыян Норвід будзе жыць тут падчас навучання маляванню ў Акадэміі прыгожых мастацтваў; пазней ён напіша свой знакаміты верш «Фартэпіяна Шапена», які распавядае пра выпадак яго знішчэння расійскімі войскамі ў 1863 годзе. Салон сям'і Шапенаў (*salonik Chopinów*) на дадзены момант з'яўляецца адчыненым для любой аўдыторыі музеем; гэта быў менавіта гэты салон, дзе Шапен упершыню сыграў большасць сваіх ранніх твораў. ### Парыж Шапен прыехаў у Парыж пад канец верасня 1831 года, у нявызначаным стане адносна сваёй будучыні тут. У Парыжы Шапен займеў добрыя стасункі з вядомымі польскімі эмігрантамі, уключна з прынцам Адамам Ежы Чартарыйскім і паэтам Адамам Міцкевічам. Кола знаёмстваў Шапена ўзбагацілася такімі постацямі як пісьменнік Генрых Гейнэ, мастак Эжэн Дэлакруа, найбуйнейшыя піяністы таго часу Фрыдрых Калькбрэнер, Фердынанд Гілер і Франц Ліст, кампазітары Гектор Берліёз, Фелікс Мендэльсон, Шарль-Валентын Алькан і Вінчэнца Беліні. ### Жорж Санд Жорж Санд (*Занд*) — псеўданім французскай пісьменніцы Аўроры Дудэван (*Амандын-Аўрора-Люсіль Дупен*, *баранеса Дудэван*), з якой Шапен пазнаёміўся ў 1836 годзе. Нягледзячы на першапачатковае адмоўнае ўражанне, трохі пазней кампазітар распачаў з ёй рамантычныя стасункі. У 1845 годзе Жорж Санд выдала кнігу *Лукрэцыя Фларыяні*, галоўныя героі ў якой — заможная актрыса і балесны прынц, якіх можна інтэрпрэтаваць як Санд і Шапена. ### Смерць У 1848 годзе Шапен вярнуўся ў Парыж. Не ў змозе больш даваць урокі, Шапен вымушаны быў прыняць шчодрую дапамогу ад сваёй шатландскай прыхільніцы Джэйн Стырлінг (па-англійску: Jane Stirling). Даглядаць хворага прыехала з Польшчы сястра кампазітара, Людвіка; не абыходзілі яго ўвагай і французскія сябры. Шапен памёр у сваёй парыжскай кватэры на Вандомскай плошцы. Паводле яго жадання на адпяванні ў царкве Св. Мадлен прагучалі фрагменты Рэквіему Моцарта. Шапен пахаваны на парыжскіх могілках Пер-Лашэз. Сэрца Шапена паводле яго тэстаменту было перавезенае на радзіму і спачывае ў Базіліцы святога Крыжа ў Варшаве Музыка ------ Аўтар шматлікіх твораў для фартэпіяна. Буйнейшы прадстаўнік польскага музычнага мастацтва. Па-новаму вытлумачыў многія жанры, адрадзіў на рамантычнай аснове прэлюдыю, стварыў фартэпіянную баладу, апаэтызаваў і драматызаваў танцы — мазурку, паланэз, вальс; пераўтварыў скерца ў самастойны твор. Абагаціў гармонію і фартэпіянную фактуру, спалучаў класічнасць формы з меладычным багаццем і фантазіяй. Сярод яго твораў 2 канцэрты (1822, 1830), 3 санаты (1822—1844), фантазія (1841), 4 балады (1835—1842), 4 скерца (1832—1842), экспромты, накцюрны, эцюды і іншыя творы для фартэпіяна; песні. У яго фартэпіянным выкананні глыбіня і шчырасць пачуццяў спалучаліся з вытанчанасцю, тэхнічнай дасканаласцю. Шапен — кампазітар, надзвычай папулярны для выканання сярод піяністаў. Кожны, хто мае хоць нейкае дачыненне да ігры на фартэпіяна, сутыкаецца з праблемай інтэрпрэтацыі твораў Шапена. Раз на пяць гадоў у Варшаве адбываецца Міжнародны конкурс піяністаў імя Шапена, на якім выконваюцца выключна творы гэтага кампазітара, адзін з найпрэстыжнейшых у свеце. За доўгую гісторыю гэты конкурс адкрыў імёны найвыбітнейшых піяністаў, такіх як Марта Аргерыч, Маўрыцыа Паліні (англ.: Maurizio Pollini), Крысціян Цымерман (англ.: Krystian Zimerman), Іва Пагарэліч (англ.: Ivo Pogorelić), Фу Ц'Онг (англ.: Fou Ts'ong). Творы ----- Ува ўсіх творах Шапена выкарыстоўваецца фартэпіяна. Большасць кампазіцый напісаныя для фартэпіяна сола, маюцца таксама творы для фартэпіяна з скрыпкай, віяланчэллю і з аркестрам. Захавалася каля 230 твораў Фрыдэрыка Шапена, некаторыя юнацкія творы загубленыя. ### Творы для фартэпіяна сола #### Балады * Балада соль мінор, тв.23 (створаная 1835-36) * Балада Фа мажор, тв.38 (1836-39) * Балада Ля-бемоль мажор, тв.47 (1841) * Балада фа мінор, тв.52 (1942-43) #### Эцюды * 12 Эцюдаў, тв.10 (1829-32) * 12 Эцюдаў, тв.25 (1832-36) * 3 Новыя Эцюды (1839) #### Фантазіі * Фантазія фа мінор, тв.49 * Паланэз-фантазія Ля-бемоль мажор, тв.61 #### Накцюрны (усяго 21) * Op. 9 b-moll, Es-dur, H-dur (1829—1830) * Op. 15 F-dur, Fis-dur (1830—1831), g-moll (1833) * Op. 27 cis-moll, Des-dur (1834—1835) * Op. 32 As-dur (1836—1837) * Op. 37 № 2 G-dur (1839) * Op. 48 c-moll, fis-moll (1841) * Op. 55 f-moll, Es-dur (1843) * Op. 62 № 1 H-dur,№ 2 E-dur (1846) * Op. 72 e-moll (1827) * Op. posth. cis-moll (1830), c-moll #### Экспромты #### Мазуркі * Op. 6 — 4 мазуркі: fis-moll, cis-moll, E-dur, es-moll (1830) * Op. 7 — 5 мазурак: B-dur, a-moll, f-moll, As-dur, C-dur (1830—1831) * Op. 17 — 4 мазуркі: B-dur, e-moll, As-dur, a-moll (1832—1833) * Op. 24 — 4 мазуркі: g-moll, C-dur, A-dur, b-moll * Op. 30 — 4 мазуркі: c-moll, h-moll, Des-dur, cis-moll (1836—1837) * Op. 33 — 4 мазуркі: gis-moll, D-dur, C-dur, h-moll (1837—1838) * Op. 41 — 4 мазуркі: cis-moll, e-moll, H-dur, As-dur * Op. 50 — 3 мазуркі: G-dur, As-dur, cis-moll (1841—1842) * Op. 56 — 3 мазуркі: H-dur, C-dur, c-moll (1843) * Op. 59 — 3 мазуркі: a-moll, As-dur, fis-moll (1845) * Op. 63 — 3 мазуркі: H-dur, f-moll, cis-moll (1846) * Op. 67 — 4 мазуркі: G-dur, g-moll, C-dur, № 4 a-moll 1846 (1848?) * Op. 68 — 4 мазуркі: C-dur, a-moll, F-dur, № 4 f-moll (1849) #### Паланэзы * Op. 26 № 1 cis-moll; № 2 es-moll(1833—1835) * Op. 40 № 1 A-dur (1838); № 2 c-moll (1836—1839) * Op. 44 fis-moll (1840—1841) * Op. 53 As-dur (Гераічны) (1842) * Op. 61 As-dur, «Паланэз-фантазія» (1845—1846) * WoO. № 1 d-moll (1827); № 2 B-dur (1828); № 3 f-moll (1829) #### Прэлюдыі * 24 Прэлюдыі, тв.28 (1836-39) * Прэлюдыя до-дыез мінор, тв.45 (1841) * Прэлюдыя Ля-бемоль мажор (1834, апублікаваная ў 1918) #### Ронда #### Скерца * Op. 20 h-moll (1831—1832) * Op. 31 b-moll (1837) * Op. 39 cis-moll (1838—1839) * Op. 54 E-dur (1841—1842) #### Санаты * Саната для фартэпіяна до мінор, тв.4 (1828) * Саната для фартэпіяна сі-бемоль мінор, тв.35 (1837-39) * Саната для фартэпіяна сі мінор, тв.58 (1844) #### Вальсы * Op. 18 «Вялікі бліскучы вальс» Es-dur (1831) * Op. 34 № 1 «Бліскучы вальс» As-dur (1835) * Op. 34 № 2 a-moll (1831) * Op. 34 № 3 «Бліскучы вальс» F-dur * Op. 42 «Вялікі вальс» As-dur * Op. 64 № 1 Des-dur (1847) * Op. 64 № 2 cis-moll (1846—1847) * Op. 64 № 3 As-dur * Op. 69 № 1 As-dur * Op. 69 № 10 B-moll * Op. 70 № 1 Ges-dur * Op. 70 № 2 f-moll * Op. 70 № 2 Des-dur * Op. posth. e-moll, E-dur, a-moll ### Творы для фартэпіяна з аркестрам * Варыяцыі на тэму Моцарта *Là ci darem la mano* Сі-бемоль мажор, тв.2 (1827) * Фантазія на польскія тэмы Ля мажор, тв.13 (1828) * *Rondo à la Krakowiak* Фа мажор, тв.14 (1828) * Канцэрт №1 мі мінор, тв.11 (1830) * Канцэрт №2 фа мінор, тв.21 (1829—1830) * *Andante Spianato* і *Вялікі бліскучы паланэз* Мі-бемоль мажор, тв.22 (1830—1831) Зноскі ------ 1. ↑ Часам у крыніцах, часцей за ўсё польскамоўных, сустракаецца транскрыпцыя *Szopen*, см. напр. *Sikorski J.* Wspomnienie Szopena. / Biblioteka Warszawska t. 4, z. 108, 1849. s. 510-559; *Przybyszewski S.* Szopen a naród. — Kraków.: Spółka nakł. "Książka", 1910; *Paderewski I. J.* Szopen. — Warszawa: Muzyka, 1926; *Gliński M.* Szopen: monografja zbiorowa. — Warszawa: Muzyka, 1932 и др. 2. 1 2 3 Archivio Storico Ricordi — 1808. Праверана 3 снежня 2020.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q3621644'></a> 3. ↑ The Fine Art Archive — 2003. Праверана 1 красавіка 2021.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q10855166'></a> 4. ↑ Frédéric Chopin // Internet Broadway Database — 2000. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q31964'></a> 5. ↑ *Itaú Cultural* Frédéric Chopin // Enciclopédia Itaú Cultural — São Paulo: Itaú Cultural, 2001. — ISBN 978-85-7979-060-7 Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q174'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q10304263'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q41599984'></a> 6. ↑ LIBRIS — 2012. Праверана 24 жніўня 2018.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1798125'></a> 7. 1 2 3 8. ↑ Французскае напісанне прозвішча — *Chopin* — вынікае з прозвішча яго бацькі, француза па нацыянальнасці, см. *Wincenty Łopaciński* Chopin, Mikołaj / Polski słownik biograficzny, vol. III. — Kraków.: Polska Akademia Umiejętnosści, 1937, pp. 426-27. 9. ↑ Аднак *Фрыдэры́ка Францішэ́ка Шапэ́на*, Польский язык. Методические указания (Ударение), Музыкальная шкатулка от Шопена Архівавана 27 верасня 2011. 10. ↑ oldict.com Online Dictionary **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 19 кастрычніка 2011. Праверана 27 студзеня 2015. 11. ↑ Zdzisław Jachimecki, "Chopin, Fryderyk Franciszek, "*Polski słownik biograficzny*, vol. III, 1937, p. 420. 12. 1 2 Запіс аб хрышчэнні Шапена (па-лацінску, датаваны 23 красавіка), прыход святога Роха ў Брохаве, Польшча, падае 22 лютага за дату нараджэння Шапена: 13. ↑ *Barbara*. Life / Biography — general outline (англ.). Fryderyk Chopin Society. Праверана 26 лютага 2010. 14. ↑ Bibliothèque Polonaise de Paris: (French) 15. ↑ *Selected Correspondence of Fryderyk Chopin*, abridged from Fryderyk Chopin's correspondence, collected and annoted by Bronislaw Edward Sydow, translated by Arthur Hedley, McGraw-Hill, 1963, p. 116 16. ↑ Архівавана 28 мая 2010. Fryderyk Chopin Information Centre. 17. 1 2 3 4 5 6 7 8 Jachimecki, p. 420. 18. ↑ Benita Eisler, *Chopin's Funeral*, Abacus, 2004, p. 29 19. ↑ *Bauer, Marion.* Music Through the Ages — A Narrative for Student and Layma. — Books.google.com, March 2007. — P. 248. — ISBN 9781406739411. 20. 1 2 Hedley, *Encyclopædia Britannica*, p. 263. 21. ↑ Ambroży Mieroszewski's portrait of Wojciech Żywny, 1829 Архівавана 3 верасня 2009.. 22. ↑ Artur Szklener, «*Fryckowe lato: czyli wakacyjne muzykowanie Chopina*» («Fritz's Summers: Chopin's Musical Vacations»), *Magazyn Chopin: Miesięcznik Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina* (Chopin Magazine: Monthly of the Fryderyk Chopin National Institute), no. 4, 2010, p. 8. 23. ↑ Архівавана 28 кастрычніка 2012. 24. ↑ Jan Zygmunt Jakubowski, ed. *Literatura polska od średniowiecza do pozytywizmu* (Polish Literature from the Middle Ages to Positivism), pp. 514-15. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Фрыдэрык Шапен * Біяграфія кампазітара (польск.) * Шапен: Ноты твораў на *International Music Score Library Project* | ?Фрыдэрык Шапен — продкі | | --- | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | | | | Нікаля Шапен[d] | | | | | | | | | | | | | | | | Фрыдэрык Шапен | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Тэкля Юсціна Шапен[d] | | Якуб Крыжаноўскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Фота, відэа і аўдыё | Last.fm · Musopen · Spotify · YouTube | | Тэматычныя сайты | AllMusic · Discogs · Filmportal · Internet Broadway Database · Internet Movie Database · International Music Score Library Project · MusicBrainz · Project Gutenberg | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Ларуса · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Музычны Рымана · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Treccani · Universalis · Universalis · Оксфардскі біяграфічны · Настольны | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · Find a Grave · gravsted.dk · WikiTree · Sejm-Wielki.pl · Geni.com · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10098235, ADV11279170 · BIBSYS: 90063786 · BNC: a10430544 · BNE: XX1001710 · BNF: 13892469c · CiNii: DA02483346 · CONOR: 6711395 · EGAXA: vtls000876901 · GND: 118520539 · GTAA: 89335 · ICCU: CFIV025015 · ISNI: 0000 0001 2138 5649 · LCCN: n79127769 · LNB: 000003640 · NDL: 00435950 · NLC: 013931709 · NKC: jn19992000131 · NLA: 36588280 · NLG: 70074 · NLP: a0000001178490 · NSK: 000042733 · NTA: 06962173X · NUKAT: n95018941 · PTBNP: 284746 · РДБ: 000003557 · LIBRIS: 181559 · SUDOC: 02728591X · VIAF: 71319254 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Чарноцкі. **Аўгусцін Чарноцкі** (польск.: Augustyn Czarnocki, лац.: Augustinus Czarnocki; 24 сакавіка 1788, Відзы — 9 сакавіка 1848, Рым) — дзеяч каталіцкага касцёла і Ордэна езуітаў, педагог. Біяграфія --------- Уступіў у Таварыства Ісуса 13 жніўня 1801 г. і наступныя два гады праходзіў выпрабаванні ў полацкім навіцыяце. Потым вывучаў рыторыку ў Оршы (1803—1804), французскую мову і архітэктуру (1804—1805), філасофію і французскую мову (1805—1806) і філасофію (1806—1807) у Полацку. У 1807—1811 гг. выкладаў у класе інфімы, а таксама паэтыку і рыторыку ў Полацкім езуіцкім калегіуме. З 1813 па 1816 гг. вывучаў у тэалогію ў Полацкай езуіцкай акадэміі. У 1815 г. высвечаны на ксяндза. У 1816—1819 гг. прафесар рыторыкі і паэтыкі для семінарыстаў-езуітаў у Пушы і Ужвальдзе. Публікаваўся ў «Полацкім штомесячніку». Апошнія месяцы перад выгнаннем езуітаў з Расійскай імперыі (1820) правёў у доме трэцяй прабацыі ў Віцебску, а потым працуючы прафесарам натуральнага права, права народаў і палітэканоміі ў Полацкай езуіцкай акадэміі. Вымушана пакінуўшы Радзіму, А. Чарноцкі з’ехау у Італію. 15 жніўня 1821 г. даў манаскія абяцанні. Працаваў у Рымскай правінцыі Таварыства Ісуса, у тым ліку у якасці прафесара філасофіі ў Вітэрбо (да 1826), прафесара філасофіі, фізікі і матэматыкі ў Фарлі (1826—1829), а таксама прафесара фізікі і хіміі ў Папскім Грыгарыянскім універсітэце (*Collegium Romanum*, 1829—1848). Памёр 9 сакавіка 1848 г. у Рыме. Творы ----- * *Przestroga «Miesięcznikowi Połockiemu». (Wiersz do redakcji przysłany od …)*. «Miesięcznik Połocki», 1818, t. 1, nr 1, s. 19-23. * *Satyra o krytyce do Molskiego.* «Miesięcznik Połocki», 1818, t. 1, nr 4, s. 274—280. * *Satyra. Wychowanie dzieci.* «Miesięcznik Połocki», 1818, t. 2, nr 7, s. 163—171. Зноскі ------ 1. 1 2 Catalogs SJ 1774—1829. Russiae. Архівавана 13 ліпеня 2020. 2. ↑ Grzebień, L. (Ed.), *Encyklopedia Wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy*, 1996. 3. ↑ Lihocka, H. «Miesęcznik Połocki» (1818—1820). Kontekst historycny i bibliografia zawartości /H. Lihocka // Wkład jezuitów do nauki i kultury w Rzeczypospolitej Obojga Narodów i pod zaborami / Pod red. naukową Ireny Stasiewicz-Jasiukowej. — Kraków: Wyd-wo WAM, 2004. — s. 650. 4. ↑ Catalogus sociorum et oficiorum Sosietatis Jesu in Imperio Rossiaco. Ex Anno 1819, in Annum 1820. Polociae, Typis Academicis Societatis Jesu. Архівавана 4 снежня 2017. 5. ↑ Giżycki, J.M.  (руск.) (бел. Materyały do dziejów Akademii Połockiej i szkół odniej zależnych / J.M. Giżycki. — Kraków: Druk. W. Anczyca i spółki, 1905. — s. 97, 120. Літаратура ---------- * Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564—1995 / оprac. L. Grzebień  (польск.) (бел.. — Kraków : Wyd-wo WAM, 1996. — 882 s. * Giżycki, J.M.  (руск.) (бел. Materyały do dziejów Akademii Połockiej i szkół odniej zależnych / J.M. Giżycki. — Kraków: Druk. W. Anczyca i spółki, 1905. — 288 s.

**Мост імя Я.О. Пато́на** (укр.: Міст імені Пато́на) — адзін з мастоў праз Дняпро у Кіеве. Першы ў свеце суцэльназварны мост даўжынёй 1543 метра. Непасрэдны ўдзел у праектаванні і будаўніцтве моста прымаў акадэмік Яўген Оскаравіч Патон, у гонар якога названа гэта збудаванне. Гісторыя -------- Будаўніцтва моста было пачата 1940 году, спынена - у верасьні 1941 году праз адступленне савецкіх войскаў з Кіева. Зрэшты, ужо ў пачатку 1942 года на пабудаваных апорах моста нацыстамі было прадоўжана будаўніцтва. Пабудаваны часовы мост атрымаў назву ў гонар нямецкага вайсковага кіраўніка часоў Трэцяга Рэйху, генерал-фельдмаршала Вальтэра фон Райхенаў. Будаўнічыя работы праводзіліся венгерскімі сапёрнымі часткамі. Мост фон Райхенау добра відаць на аэрафотаздымках люфтвафэ 1943. Восенню 1943 года, пры адступленні нацыстаў, гэты мост быў знішчаны. Сучасны мост уведзены ў эксплуатацыю 5 лістапада 1953. Канструкцыя ----------- Мост бэлечнай канструкцыі, са суцэльнымі галоўнымі бэлькамі двутаўравага перасеку даўжынёй 58 і 57 м, вышынёй 3,6 м, 26-пралётны, з апорамі на кесонаў аснове. Пралётныя збудаванні складаюцца з 264 аднатыпных блокаў даўжынёй 29 м, пры мантажы якіх было зварана 10668 м швоў. Шырыня праезнай часткі 21 м, шырыня тратуараў - па 3 м. Для паляпшэння бяспекі руху ў 1968 годзе на мосце Патона была ўладкованая полужорсткая дэкаратыўна-мастацкая агароджа (упершыню ў СССР). Яе выканала прадпрыемства з г. Данецк "Рэмкамунэлектратранс". З 1 лістапада 1954 гады і да 9 чэрвеня 2004 года па мосце праходзіла трамвайная лінія. Уезд на мост з боку правага берага аформлены Прапілеі дарыйскага ордэра, з левай - двума калонамі вышынёй 20 м. Праектавалі і будавалі мост Патона: * Інстытут «Укрпраэктстальканструкцыя», Кіеў. * Трэст Мостабуд № 1, Кіеў. * Інстытут электразваркі імя Я.О. Патона АН УССР. * Днепрапятроўскі завод металаканструкцый імя І. В. Бабулін. Непасрэдны ўдзел у праектаванні і будаўніцтве моста прымаў акадэмік Яўген Оскаравіч Патон, імем якога назвалі гэта збудаванне. У 2009 годзе была рэканструявана транспартная развязка на Левабярэжнай ўездзе на мост Патона. Від на мост з Беразнякоў Трамвай на мосце Патона ----------------------- Да рэканструкцыі моста, праведзенай у 2004 годзе, па мосце Патона праходзіла адна з найважнейшых трамвайных ліній, якая злучае левабярэжную частку сістэмы кіеўскага трамвая з правабярэжнай. У працэсе рэканструкцыі моста Патона былі дэмантаваныя трамвайныя шляхі, а па мосце пракладзеная тралейбусная лінія, якая, як аказалася, не здольная перавезці пасажырапаток трамвайнага маршруту. Сістэма кіеўскага трамвая апынулася падзеленай на дзве сеткі, левабярэжную і правабярэжную, што выклікала акцыі пратэсту і зборы подпісаў супраць спынення трамвайнага зносін паміж левым і правым берагам Дняпра. У 2006 годзе планаваўся дэмантаж трамвайнай лініі, пракладзенай па Набярэжнай шашы. Адсутнасць дадзенай трамвайнай лініі зробіць немагчымым аднаўленне трамвайнага паведамленні левабярэжнай і правабярэжнай сеткі кіеўскага трамвая праз мост Патона. З прыходам у кіеўскі гарадскі савет новага гарадскога галавы Леаніда Чэрнавецкага дэмантаж адклалі, а ў 2008 годзе гарадская адміністрацыя афіцыйна абвергла інфармацыю аб дэмантажы трамвайнай лініі на гэтай вуліцы. Пазней распаўсюджаная інфармацыя аб планах аднаўлення трамвайнай лініі на мосце Патона, аднак ужо праз год было абвешчана аб дэмантажы трамвайных шляхоў з Кантрактовай плошчы, адсутнасць якіх робіць лінію па Набярэжнай шашы ізаляванай, а яе эфектыўнасць пасля магчымага аднаўлення трамвайнай лініі па мосце Патона будзе нязначная. Зноскі ------ 1. ↑ Пастанова Бюро ЦК КП Украіны ад 18 жнiўня 1953 «Аб прысваенні Кіеўскім суцэльназварным гарадскім аўтадарожным мосце праз р. Дняпро імя Я. О. Патона» // ЦДАГА Украіны, ф. 1, оп. 6, спр. 1920, арк. 93. 2. ↑ Будаўніцтва моста фон Рейхенаў зімой 1941/42 гг. // reibert.livejournal.com. — 2015. — 5 мая. (руск.) Архівавана 9 лютага 2016. 3. ↑ Аэрафотаздымка другой сусветнай вайны (руск.) 4. ↑ Пастанову Савета Міністраў Украінскай ССР ад 5 лiстапада 1953 № 2348 «Аб прыняцці да пастаяннай эксплуатацыі новага аўтагужевога моста праз р. Дняпро у г. Кіеве» 5. ↑ Публічныя акцыі Камітэта па захаванні трамвайных маршрутаў 21, 27, 31. Архівавана 20 ліпеня 2011. 6. ↑ Адкрытыя лісты ў абарону трамвая на мосце Патона. Архівавана 17 верасня 2011. 7. ↑ Чуткі аб дэмантажы трамвайнай лініі на Набярэжнай шашы не адпавядаюць рэчаіснасці. Архівавана 4 мая 2012. (укр.) 8. ↑ На мост Патона вернуць трамвай. Спасылкі -------- * WWW Вэб-энцыклапедыя Кіева Архівавана 7 кастрычніка 2007. (укр.) * *Казлоў К.* Памяці трамвайнай лініі на мосце імя Патона // urbantransport.kiev.ua (укр.)

**Адміністрацыя Кастрычніцкага раёна г. Магілёва** — выканаўчы і распарадчы орган мясцовага кіравання першаснага тэрытарыяльнага ўзроўню на тэрыторыі Кастрычніцкага раёна горада Магілёва Магілёўскай вобласці Беларусі. Падсправаздачны і падкантрольны Прэзідэнту Рэспублікі Беларусь і Магілёўскаму гарвыканкаму. Агульнае кіраўніцтва дзейнасцю адміністрацыі ажыццяўляе яе кіраўнік. Адміністрацыя размешчана ў цэнтры раёна, у будынку па вуліцы Чыгрынава, 8А. Кіраўнікі --------- * Пётр Аляксандравіч Салаўёў Зноскі ------ 1. ↑ Закон Республики Беларусь от 4 января 2010 г. № 108-З «О местном управлении и самоуправлении в Республике Беларусь» Спасылкі -------- * octmogilev.gov.by — афіцыйны сайт Адміністрацыі Кастрычніцкага раёна г. Магілёва Шаблон:Адміністрацыі раёнаў Магілёва

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Скот (значэнні). **Ро́берт Фа́лкан Скот** (англ.: Robert Falcon Scott; 6 чэрвеня 1868, Плімут — каля 29 сакавіка 1912, Антарктыда) — капітан каралеўскага флоту Вялікабрытаніі, палярны даследчык, адзін з першаадкрывальнікаў Паўднёвага полюса, які ўзначаліў дзве экспедыцыі ў Антарктыку: «*Дыскаверы*» (1901—1904) і «*Тэра Нова*» (1912—1913). Падчас другой экспедыцыі Скот разам з яшчэ чатырма ўдзельнікамі паходу дасягнуў Паўднёвага полюса 17 студзеня 1912 года, але выявіў, што іх на некалькі тыдняў апярэдзіла нарвежская экспедыцыя Руаля Амундсена. Роберт Скот і яго таварышы загінулі на зваротным шляху ад холаду, голаду і фізічнай знямогі. Да свайго прызначэння кіраўніком «*Дыскаверы*» Скот рабіў звычайную кар’еру марскога афіцэра мірнага часу віктарыянскай Англіі, калі магчымасці прасоўвання па службе былі вельмі абмежаванымі, але ўвесь час адчуваўся недахоп амбіцыйных афіцэраў. Стаўшы на чале экспедыцыі, Скот атрымаў шанец пабудаваць выбітную кар’еру, хоць да палярных даследаванняў запалу не меў. Здзейсніўшы гэты крок, ён непарыўна звязаў сваё імя з Антарктыкай, якой нязменна заставаўся адданым на працягу дванаццаці апошніх гадоў свайго жыцця. Пасля смерці Скот стаў нацыянальным героем Брытаніі. Гэты статус захоўваўся за ім на працягу больш 50-ці гадоў і быў засведчаны ў мностве мемарыялаў па ўсёй краіне. У апошнія дзесяцігоддзі XX стагоддзі гісторыя экспедыцыі «*Тэра Нова*» падверглася некатораму пераацэньванню, увага даследчыкаў засяродзілася на прычынах катастрафічнага фіналу, які абарваў жыццё Скота і яго таварышаў. У вачах грамадскасці з непахіснага героя ён ператварыўся ў аб’ект шматлікіх спрэчак, падчас якіх былі падняты вострыя пытанні пра яго асабістыя якасці і кампетэнцыі. У той жа час, сучасныя даследчыкі ацэньваюць фігуру Скота ў цэлым пазітыўна, падкрэсліваючы яго асабістую мужнасць і стаіцызм, прызнаючы пралікі, але прыпісваючы фінал экспедыцыі толькі нешчасліваму збегу акалічнасцей. Раннія гады ----------- ### Дзяцінства Кадэт ваенна-марскога флоту Роберт Скот, 1882 год. Роберт Фалкан Скот нарадзіўся 6 чэрвеня 1868 года. Ён быў трэцім з шасцярых дзяцей у сям’і і з’яўляўся старэйшым сынам Джона Эдварда (англ.: John Edward) і Ханны (англ.: Hannah; нар. Кумінг, англ.: Cuming) Скот з Сток-Дэмерэла, прадмесця Дэванпорт, Плімут, графства Дэван. У сям’і былі багатыя ваенныя і марскія традыцыі. Дзед Роберта быў карабельным казначэем, які выйшаў у адстаўку ў 1826 годзе. Ён набыў маёнтак Аўтлендс і невялікі плімуцкі піваварны завод. Трое яго сыноў служылі ў брытанскай Індыйскай арміі, чацвёрты стаў карабельным доктарам у ваенна-марскім флоце. І толькі Джон, пяты сын, з-за слабога здароўя не пачаў кар’еру ваеннага і застаўся дапамагаць бацьку. Калі Джону споўнілася 37 гадоў, у яго нарадзілася трэцае дзіця — Роберт Фалкан Скот. Праз два гады з’явіўся яшчэ адзін хлопчык — Арчыбальд, а за ім і дзве дзяўчынкі. Джон Скот у той час атрымліваў даходы ад плімуцкага піваварнага завода, які ён атрымаў у спадчыну ад бацькі. Гады праз, калі Роберт пачаў рабіць сваю кар’еру марскога афіцэра, сям’я пацярпела сур’ёзную фінансавую няўдачу, і Джон быў вымушаны прадаць завод. Аднак раннія гады Роберт правёў у поўным дастатку. Як адзначаюць некаторыя даследчыкі, «*Скот не адрозніваўся моцным здароўем, быў гультаяваты і неакуратны, у гульнях з прыяцелямі не адмаўляўся зладзіць вясёлае хітраванне*», аднак быў «*ветлівым і меў лёгкі характар*». У адпаведнасці з традыцыяй сям’і, Роберту і яго малодшаму брату Арчыбальду была наканаваная кар’ера ва ўзброеных сілах. Роберт да дзевяці гадоў навучаўся дома, пасля чаго быў пасланы ў школу для хлопчыкаў Хэмпшыра «*Stubbington House School*». Праз некаторы час яго перавялі ў падрыхтоўчую навучальную ўстанову імя Форстэра, каб юны Кан змог падрыхтавацца да здачы ўступных экзаменаў у ваенна-марское вучылішча. Яно размяшчалася на борце старога паруснага карабля «*HMS Britannia*», які прышвартаваўся ў Дартмуце. У 1881 годзе, здаўшы гэтыя экзамены ў 13 гадоў і стаўшы кадэтам, Скот пачаў сваю ваенна-марскую кар’еру. ### Пачатак ваенна-марской кар’еры У ліпені 1883 года Скот пакінуў навучальны карабель «*Britannia*» ў званні мічмана, сёмым з 26 вучняў у агульным заліку. У кастрычніку ён быў ужо на шляху ў Паўднёвую Афрыку, каб працягнуць службу на флагмане Эскадры Мыса «*HMS Boadicea*», першым з некалькіх караблёў, на якіх Скот служыў у званні мічмана. Падчас службы на «*HMS Rover*», быўшы дыслакаваным на астравах Сент-Кітс Вест-Індыі, Скот ўпершыню сустрэўся з Клементам Маркэмам, тады сакратаром Каралеўскага геаграфічнага таварыства, якi займаўся ў той час пошукам патэнцыяльна таленавітых маладых афіцэраў з мэтай правядзення імі ў будучыні навукова- даследчых палярных работ. Скот быў запрошаны ў якасці госця здзейсніць плаванне на флагманскім караблі вучэбнай эскадры, і раніцай 1 сакавіка 1887 года, назіраючы за шлюпачнай гонкай, Маркэм звярнуў увагу на юнага 18-гадовага мічмана, які выйграў гонку. Роберт Скот з гэтай нагоды быў запрошаны на абед да камандзіра эскадры. Пазней Маркэм успамінаў, што быў уражаны кемлівасцю, энтузіязмам і абаяннем маладога чалавека. Флагман Эскадры Мыса «*HMS Boadicea*». У сакавіку 1888 года ў Каралеўскім ваенна-марскім каледжы ў горадзе Грынвіч Скот здаў экзамены на малодшага лейтэнанта, з чатырма сертыфікатамі першага класа з пяці. Яго кар’ера рухалася плаўна, і, пасля службы яшчэ на некалькіх судах, ў 1889 годзе Скот атрымаў званне лейтэнанта. У 1891 годзе пасля працяглага плавання ў замежных водах Скот прайшоў двухгадовы мінна-тарпедны навучальны курс на судне «*HMS Vernon*», што стала важным крокам у яго кар’еры. Ён атрымаў сертыфікаты першага класа як па тэорыі, так і па практыцы. Аднак неўзабаве на рэпутацыі Роберта з’явілася невялікая цёмная пляма: улетку 1893 года, кіруючы тарпедным катэрам, Скот пасадзіў яго на мель, за што атрымаў серыю мяккіх папрокаў ад камандавання. Падчас вывучэння і параўнання біяграфій Скота і Руаля Амундсена палярны гісторык і журналіст Роланд Хантфард даследаваў магчымы скандал у ранняй ваенна-марской кар’еры Скота, звязаны з перыядам 1889—1890 гадоў, калі той быў лейтэнантам на «*HMS Amphion*». Згодна з Хантфардам, Скот знікае з ваенна-марскіх справаздач на восем месяцаў, з сярэдзіны жніўня 1889 года да 26 сакавіка 1890 года. Хантфорд намякае на сувязь Скота з замужняй дачкой амерыканскага амбасадара і наступнае прыкрыццё гэтага факту высокапастаўленымі афіцэрскімі чынамі, каб захаваць гонар Каралеўскага флоту. Біёграф Дэвід Крэйн памяншае перыяд адсутнасці да адзінаццаці тыдняў, але таксама нічога больш растлумачыць не здольны. Ён абвяргае дапушчэнне аб прыкрыцці Скота вышэйшым афіцэрскім складам на той падставе, што Скот не меў тады дастатковага аўтарытэту і сувязей, каб гэта магло адбыцца. Дакументы, якія маглі б даць тлумачэнні, у справаздачах Адміралцейства  (руск.) (бел. адсутнічаюць. Флагман Эскадры Ла-Манша браняносец «*HMS Majestic*». У 1894 годзе, падчас службы ў якасці тарпеднага афіцэра на караблі «*HMS Vulcan*», Скот пазнаў аб фінансавым краху, ад якога пацярпела яго сям’я. Джон Скот, прадаўшы піваварны завод, неразумна ўклаў атрыманыя грошы і такім чынам страціў увесь свой капітал, стаўшы фактычна банкрутам. Ва ўзросце 63 гадоў, са слабым здароўем, ён быў вымушаны ўладкавацца на працу ў якасці кіраўніка бровары і пераехаць з сям’ёй у Шэптан Малет, Сомерсет. Тры гады праз, калі Роберт служыў на флагмане Эскадры Ла-Манша «*HMS Majestic*», Джон Скот памёр ад сардэчнага захворвання, увёўшы ў новы фінансавы крызіс сваю сям’ю. Ханна Скот і дзве яе незамужнія дачкі цяпер пакладаліся цалкам на службовае дараванне Скота і зарплату яго малодшага брата Арчы, які пакінуў войска дзеля больш высокааплатнай пасады ў каланіяльнай службе. Аднак увосень 1898 года ад брушнога тыфа сканаў і сам Арчыбальд, а гэта азначала, што ўся фінансавая адказнасць клалася на плечы маладога афіцэра Роберта Скота. Прасоўванне па службе і дадатковы даход, які гэта прынесла б, зараз сталі для Роберта пытаннямі першараднай важнасці. Яшчэ ў 1896 годзе, у час заходу ў іспанскую бухту Віга караблёў Эскадры Ла-Манша, Скот сустрэўся з Клементам Маркхэмам у другі раз і даведаўся пра тое, што ён выношвае планы брытанскай антарктычнай экспедыцыі. У пачатку чэрвеня 1899 года, адпраўляючыся дадому ў адпачынак, Роберт выпадкова сутыкнуўся на лонданскай вуліцы з Маркхэмам у трэці раз (цяпер прысвечаным ў рыцары і прэзідэнтам Каралеўскага геаграфічнага таварыства) і даведаўся, што той ужо шукае кіраўніка для сваёй экспедыцыі, якая будзе праходзіць пад заступніцтвам Каралеўскага геаграфічнага таварыства. Намецілася магчымасць вызначыцца на службе і зарабіць грошы, у якіх Роберт так меў патрэбу. Размова, якая адбылася ў той дзень паміж імі, застаецца незразумелай, але праз некалькі дзён, 11 чэрвеня, Скот з’явіўся ў рэзідэнцыі Маркхэма і падахвоціўся ўзначаліць антарктычную экспедыцыю. Экспедыцыя «Дыскаверы» ---------------------- Асноўны артыкул: **Брытанская антарктычная экспедыцыя, 1901—1904** «Дыскаверы» ў Дандзі, сваім порце прыпіскі, 2005 год. Брытанская нацыянальная антарктычная экспедыцыя, якая пазней стала вядомая пад назвай «*Дыскаверы*», была сумесным прадпрыемствам Каралеўскага геаграфічнага таварыства і Лонданскага каралеўскага таварыства. Каб ажыццявіць сваю запаветную мару, Маркхэму спатрэбіліся ўсе яго навыкі і хітрасць, што ў выніку прынесла свой плён: экспедыцыя праходзіла пад камандаваннем Каралеўскага ваенна-марскога флоту і ў значнай частцы была ўкамплектавана ваенна-марскім персаналам. Магчыма, што Скот не з’яўляўся першым кандыдатам на ролю кіраўніка экспедыцыі, але пасля яго абрання падтрымка Маркхэма заставалася нязменнай. Унутры арганізацыйнага камітэта разыграліся жорсткія баталіі з нагоды вобласці кампетэнцыі Скота. Каралеўскае таварыства настойвала, каб у якасці кіраўніка экспедыцыі быў абраны навуковец, у той час як Скот, паводле іх задумы, павінен быў толькі камандаваць суднам. Аднак цвёрдая пазіцыя Маркхэма ў выніку ўзяла верх; Скота павысілі да звання камандэра  (руск.) (бел. і надзялілі ўсёй паўнатой улады кіраўніка экспедыцыі. У жніўні 1900 года, атрымаўшы вызваленне ад выканання абавязкаў старшага памочніка капітана судна «*HMS Majestic*», ён прыступіў да працы на новай пасадзе. Як кіраўніку палярнай экспедыцыі Скоту давялося пачынаць на пустым месцы, прычым сам ён нічога не ведаў аб палярных умовах. На той момант у яго распараджэнні быў толькі досвед маладога нарвежскага натураліста Карстэна Борхгрэвінка, які ў 1899—1900 гадах правёў зімоўку ў Антарктыдзе, і экспедыцыі Адрыена дэ Жэрлаша  (руск.) (бел. якая была таксама вымушаная перазімаваць у Антарктыдзе, калі яе карабель апынуўся заціснуты льдамі. Скот і Маркхэм звярнуліся па параду да найбольш аўтарытэтнага ў тыя гады палярнага даследніка — нарвежца Фрыцьёфа Нансена, які неўзабаве даў англічанам шмат слушных парадаў па камплектаванню экспедыцыі адзеннем і прадуктамі харчавання. Аднак Нансен не меў ніякіх звестак пра асаблівасці антарктычных умоў. Пазней Фрыцьёф у сваіх успамінах апісваў Скота наступным чынам: > > Ён стаіць перада мной, моцны і мускулісты. Я бачу яго разумны, прыгожы твар, гэты сур’ёзны, пільны погляд, гэтыя шчыльна сціснутыя вусны, якія надавалі яму рашучы выраз, што не перашкаджала Скоту часта ўсміхацца. У выгляду яго адбіваўся мяккі і высакародны характар і ў той жа час сур’ёзнасць і схільнасць да гумару… Крыж, устаноўлены ў памяць аб Джорджы Вінсе. Экспедыцыйнае судна атрымала назву «*Дыскаверы*» («*Адкрыццё*») у гонар карабля Джэймса Кука. Гэта быў апошні ў гісторыі брытанскага суднабудавання драўляны трохмачтавы барк і першае англійскае судна, спецыяльна прызначанае для навуковых даследаванняў. Спуск на ваду прайшоў 21 сакавіка 1901 года, цырымонію асвячэння правяла лэдзі Маркхэм. Корпус быў драўляным, здольным вытрымліваць напор ільдоў, таўшчыня борта дасягала 66 сантыметраў, таўшчыня тараннага фарштэўня — некалькі футаў, ён быў акаваны сталёвымі лістамі. Шруба і руль маглі падымацца з вады ў выпадку траплення ў лёд. На борт судна былі ўзятыя сабакі і лыжы, аднак наўрад ці хто-небудзь ведаў, як з імі абыходзіцца. Маркхэм меркаваў, што досвед і прафесіяналізм менш важныя ў справе марской разведкі, чым «*прыроджаныя здольнасці*», і, магчыма, перакананасць Маркхэма аказала ўплыў на Скота. За першы год з двух, праведзеных у Антарктыцы, такая бесклапотнасць была падвергнута суроваму выпрабаванню, паколькі экспедыцыя з усіх сіл спрабавала справіцца з праблемамі незнаёмага ландшафту. Гэта каштавала жыцця Джорджу Вінсу, які паслізнуўся і ўпаў у прорву 4 лютага 1902 года. Пазней Скот будзе ўспамінаць: > > У той час мы былі жахліва невуцкія: не ведалі, колькі браць з сабой харчавання і якое, як гатаваць на нашых печах, як разбіваць намёты і нават як апранацца. Рыштунак наш зусім не быў выпрабаваны, і ва ўмовах усеагульнага невуцтва асабліва адчувалася адсутнасць сістэмы ва ўсім. У экспедыцыі былі вялікія навукова-даследчыя планы. У Антарктыдзе яна павінна была здзейсніць доўгае падарожжа на поўдзень, у кірунку Паўднёвага полюса. Гэты паход, зроблены Скотам, Эрнэстам Шэклтанам і Эдвардам Уілсанам, прывёў іх да 82° 11' пд. ш. гэта значыць на адлегласць прыблізна 850 кіламетраў ад полюса. Выматвальны паход і не менш цяжкае адваротнае вяртанне цалкам знясілілі фізічныя сілы Шэклтана. Крыху пазней Скот адправіў яго дадому, разам з яшчэ дзевяццю матросамі, якія не пажадалі працягваць экспедыцыю, на дапаможным караблі, які прывёз асноўнаму судну «*Дыскаверы*» пошту і дадатковы рыштунак. База экспедыцыі «*Дыскаверы*» на мысе Хат. На другі год члены экспедыцыі дэманстрыравалі ўжо значныя навыкі і ўдасканаленую тэхніку, што дазволіла здзейсніць яшчэ некалькі паходаў углыб кантынента. У адным з такіх рэйдаў экспедыцыянеры прайшлі больш за 400 кіламетраў у заходнім кірунку і вывучылі Палярнае плато  (англ.) (бел.. Гэта быў адзін з самых доўгіх паходаў усёй экспедыцыі. Скот успамінаў: > > Павінен прызнацца, што крыху ганаруся гэтым падарожжам. Мы сустрэліся з вялізнымі цяжкасцямі, і год таму мы, безумоўна, не здолелі б пераадолець іх, але цяпер, стаўшы ветэранамі, мы дамагліся поспеху. І калі прыняць да ўвагі ўсе акалічнасці справы, надзвычайную суровасць клімату і іншыя цяжкасці, то нельга не зрабіць выснову: мы практычна дасягнулі максімуму магчымага. Настойванне Скота на захаванні правілаў Каралеўскага флоту напаліла адносіны з кантынгентам гандлёвага флоту, многія з якога адбылі дадому з першым дапаможным суднам у сакавіку 1903 года. Намесніку камандуючага Альберту Армітэджу  (руск.) (бел. гандлёваму чыноўніку, было прапанавана адправіцца дадому разам з імі па стане здароўя, але той інтэрпрэтаваў прапанову як асабістую абразу і адмовіўся. Армітэдж таксама лічыў, што рашэнне адправіць Шэклтана з’явілася вынікам варожасці Скота, а не фізічнага знясілення першага. Хоць паміж Скотам і Шэклтанам адносіны значна абвастрыліся, калі іх палярныя імкненні непасрэдна перасекліся, на публіцы яны заўсёды працягвалі аказваць адзін аднаму ўзаемныя ветласці. Скот удзельнічаў у афіцыйных прыёмах, якія былі прысвечаны вяртанню Шэклтана ў 1909 годзе пасля экспедыцыі «Німрада», абодва абменьваліся ветлівымі лістамі аб сваіх антарктычных планах у 1909—1910 гадах. Пазней, фактычна да самага канца жыцця Скот не прыйшоў да пераканання, што выкарыстанне ездавых сабак і лыж вызначае поспех антарктычных паходаў углыб мацерыка. На яго думку, сабакі не маглі канкурыраваць з традыцыйным перамяшчэннем грузаў з выкарыстаннем мускульнай сілы чалавека. Навуковыя вынікі экспедыцыі ўключалі важныя біялагічныя, заалагічныя і геалагічныя звесткі. Аднак некаторыя метэаралагічныя і магнітныя паказанні пазней падвергнуліся крытыцы, як дылетанцкія і недакладныя. У цэлым дасягненні экспедыцыі Скота складана пераацаніць: была адкрыта частка антарктычнай сушы — паўвостраў Эдуарда VII, вывучана прырода бар’ера Роса, праведзена першае ў свеце рэкагнасцыровачнае даследаванне прыбярэжнага горнага ланцугу, які ўваходзіць у склад Трансантарктычных гор. Па завяршэнні экспедыцыі запатрабавалася дапамога двух дапаможных караблёў, барка «*Морнінг*» і кітабойнага судна «*Тэра Нова*», а таксама некаторая колькасць выбуховых рэчываў, каб вызваліць «*Дыскаверы*» ад лёду, які скаваў карабель. 5 сакавіка 1904 года «*Дыскаверы*» перасёк Паўднёвы палярны круг у адваротным кірунку і 1 красавіка ўвайшоў у гавань Літэлтана  (руск.) (бел.. 8 чэрвеня ён рушыў на радзіму праз Ціхі акіян і Фалклендскія астравы. 10 верасня 1904 года экспедыцыя вярнулася ў Портсмут. Паміж экспедыцыямі ------------------ ### Народны герой Гарадскія ўлады Лондана не аказалі гасціннасці людзям, якія годна падтрымалі рэпутацыю англійскіх маракоў як смелых даследчыкаў. Замест бяседы ў ратушы — сняданак на складзе. Каманда «*Дыскаверы*» складаецца з ваенных маракоў, і флот ганарыцца імі, аднак і першы лорд, і ўсе астатнія лорды Адміралцейства бліскалі адсутнасцю. Афіцыйнае тлумачэнне абвяшчала, што яны вельмі шкадуюць, але павінны прысутнічаць на *больш важных* мерапрыемствах — якіх менавіта, не паказвалася. Лорд-мэр даслаў шэрыфа, які сказаў некалькі слоў. Водгук выдання «*Дэйлі экспрэс*» на сустрэчу «*Дыскаверы*» ў Лондане. Яшчэ ў Новай Зеландыі экспедыцыянерам аказалі вельмі добры прыём: з іх не бралі грошай за наведванне клубаў, праезд па чыгунцы і пражыванне ў гасцініцах. Скот накіраваў у Лондан тэлеграму, якая паведамляла аб шчаслівым вяртанні. У адказ кароль накіраваў Скоту адразу два віншаванні, а Каралеўскае геаграфічнае таварыства ўзнагародзіла яго Каралеўскім медалём  (англ.) (бел. які быў уручаны маці даследчыка. Па прыбыцці 10 верасня 1904 года экспедыцыйнага судна ў Портсмут Скот атрымаў званне капітана 1-га рангу. На бяседзе, арганізаванай гарадскімі ўладамі, ён падкрэсліў заслугі ўсіх сваіх падначаленых і дадаў: «*Мы зрабілі шмат адкрыццяў, але ў параўнанні з тым, што засталося зрабіць, гэта не больш, чым драпіна на лёдзе*». Аднак, калі «*Дыскаверы*» 15 верасня прыбыў у Лондан у Ост-Індскія докі, камандзе быў аказаны вельмі сціплы прыём: прывітальная бяседа адбылася толькі на наступны дзень у складскім памяшканні, дзе не прысутнічаў ні адзін з лордаў Адміралцейства, хоць пераважная большасць экспедыцыянераў былі ваенна-марскімі службоўцамі. Лорд-мэр даслаў замест сябе шэрыфа. Бяседу ўзначальваў сэр Клемент Маркхэм. Газета «*Дэйлі экспрэс*» апублікавала поўны абурэння водгук на падобны прыём. Між тым усе нягоды экспедыцыі выклікалі захапленне публікі, і Скот стаў народным героем. Ён быў узнагароджаны Залатымі медалямі геаграфічных таварыстваў Англіі, Шатландыі, Філадэльфіі, Даніі, Швецыі, Злучаных Штатаў Амерыкі. Ганараваўся Палярным медалём. Скот быў запрошаны ў замак Балмарал  (англ.) (бел. дзе кароль Эдуард VII узвёў яго ў камандоры Каралеўскага Віктарыянскага ордэна  (руск.) (бел.. Імператарскае Рускае геаграфічнае таварыства абрала яго сваім ганаровым членам, а ў пачатку 1905 года Скот быў абраны ганаровым доктарам навук Кембрыджскага ўніверсітэта. Усе без выключэння навуковыя работнікі экспедыцыі атрымалі *Антарктычны медаль*, адліты па асабістым загадзе караля Эдуарда VII. Наступныя некалькі гадоў Скот быў пастаянна заняты прысутнасцю на разнастайных прыёмах, чытаннем лекцый і напісаннем экспедыцыйных справаздач аб падарожжы «*Дыскаверы*». Ён наведаў Эдынбург, Глазга, Дандзі, Гуль, Істбарн, і людзі, якія сустракалі яго на чыгуначных вакзалах, здзіўлена заўважалі, што Роберт Фалкан заўсёды выходзіў з вагона трэцяга класа. Акрамя прыроджанай сціпласці, Скота ўсё яго жыццё пераследвала фінансавая беднасць. У студзені 1906 года, скончыўшы кнігу «*Падарожжа на „Дыскаверы"*», ён аднавіў сваю ваенна-марскую кар’еру, спачатку ў якасці памочніка камандуючага ваенна-марской разведкай пры Адміралітэце, а ў жніўні ўжо як сцяг-капітан марскога лінейнага карабля сэра Джорджа Эджэртана «*HMS Victorious*». Цяпер Скот уваходзіў у самыя высокія сацыяльныя колы: тэлеграма Маркэму ў лютым 1907 года згадвае пра сустрэчу з каралевай і наследным прынцам Партугаліі, а больш позні ліст дадому паведамляе пра сняданак з Галоўнакамандуючым Флоту і прынцам Генрыхам Прускім. ### Дыспут з Шэклтанам Эрнэст Шэклтан, каля 1911 года. У пачатку 1906 года Скот прыступіў да перагавораў з Каралеўскім геаграфічным таварыствам аб магчымым фінансаванні сваіх будучых антарктычных экспедыцый. У сувязі з гэтым, навіна аб тым, што Эрнэст Шэклтан абвясціў праз прэсу пра свае планы адправіцца на старую базу «Дыскаверы» і адтуль у складзе сваёй экспедыцыі рушыць да Паўднёвага полюса, вельмі абурыла Роберта і, у асаблівасці, сэра Маркхэма. У першым з серыі лістоў Скот сцвярджаў, што ўся вобласць вакол Мак-Мёрда з’яўляецца яго ўласным «*полем дзейнасці*» і што Шэклтану варта працаваць у іншым месцы. У тым жа годзе Скота рашуча падтрымаў былы заолаг «*Дыскаверы*» Эдвард Уілсан, які сцвярджаў, што правы Скота распаўсюджваюцца на ўвесь сектар мора Роса. Шэклтан саступаць адмовіўся. Але пазней, каб выйсці з тупіковай сітуацыі, ён пагадзіўся, і ў лісце Скоту ад 17 мая 1907 года абяцаў працаваць на ўсход ад 170 мерыдыяна. Пагадненне было пацверджана пісьмова пры асабістай сустрэчы Скота і Шэклтана ў Лондане, але яго наяўнасць ніколі не афішавалася. Аднак гэта было абяцанне, якое Шэклтан стрымаць не змог: усе альтэрнатыўныя месцы для разбіўкі лагера апынуліся непадыходнымі. Ён заснаваў сваю базу на мысе Ройдс у праліве Мак-Мёрда ў 25 км ад базы «*Дыскаверы*». Такое парушэнне пагаднення выклікала сур’ёзныя змены ў адносінах паміж Скотам і Шэклтанам. Біёграф і гісторык Б. Рыфенбург мяркуе, што «*з этычнага пункту гледжання Скот не павінен быў патрабаваць падобнага абяцання*», і ў якасці контраргумента да непрымірымасці Скота прыводзіць стаўленне Фрыцьёфа Нансена да ўсіх, хто звяртаўся да яго па кансультацыю. Незалежна ад таго, былі яны для яго канкурэнтамі ці не, Нансен забяспечваў усіх бясплатна каштоўнымі звесткамі і парадамі. ### Вяселле Роберт і Кэтлін Скот у Новай Зеландыі, 1910 год. Экспедыцыя «*Дыскаверы*» прынесла Скоту вялікую славу. Ён стаў членам вышэйшага грамадства эпохі караля Эдуарда VII, і на неафіцыйным ранішнім прыёме ў 1907 годзе адбылася яго першая сустрэча з Кэтлін Брус, свецкай дамай з касмапалітычнымі поглядамі. Кэтлін была таксама скульптарам, яна прайшла навучанне ў Агюста Радэна. Сярод яе блізкіх знаёмых былі Айседора Дункан, Пікаса і Алістэр Кроўлі  (англ.) (бел.. Пра той дзень Кэтлін будзе пазней успамінаць: «*Ён быў не вельмі малады, верагодна, гадоў сарака, і не вельмі прыгожы. Але выглядаў ён поўным сіл і энергіі, і я стала чырвоная, як дурнічка, калі заўважыла, што ён спытаў пра мяне свайго суседа*». Першая сустрэча Кэтлін са Скотам была вельмі кароткай, але калі яны сустрэліся ў другі раз у тым жа годзе, узаемнае прыцягненне было відавочным. Пачаліся бурныя заляцанні; Скот не быў адзіным прыхільнікам дзяўчыны — яго галоўным сапернікам з’яўляўся пісьменнік Гілберт Кенан. Працяглыя адсутнасці Роберта ў моры таксама не спрыялі заваяванню сэрца Кэтлін. Двойчы яна хацела разарваць адносіны, але Скот толькі адказваў: «*Не спяшайся, дзяўчынка*». 2 верасня 1908 года настойлівасць і цярпенне Роберта былі ўзнагароджаныя. Вяселле адбылося ў каралеўскай капліцы палаца Хэмптан-корт. Іх адзінае дзіця, Пітэр Скот  (англ.) (бел. нарадзіўся 14 верасня 1909 года і атрымаў імя ў гонар Пітэра Пэна, галоўнага персанажа аднайменнай казкі Джэймса Мэцью Бары, блізкага сябра Скота, а сярэдняе імя — у гонар сэра Клемента Маркхэма. Скот абвясціў пра свае планы датычна другой антарктычнай экспедыцыі. Шэклтан вярнуўся, так і не дасягнуўшы полюса. Гэта дало штуршок Скоту да працягу сваёй працы. 24 сакавіка 1909 года ён быў прызначаны памочнікам па марскім пытаннях Другога лорда Адміралцейства і атрымаў магчымасць перабрацца ў Лондан. У снежні Скот быў вызвалены ад пасады з захаваннем палавіннага жалавання, каб ён меў магчымасць сабраць каманду *Брытанскай антарктычнай экспедыцыі 1910 года*. У далейшым экспедыцыя атрымала назву «*Тэра Нова*», у гонар аднайменнага экспедыцыйнага судна, што ў перакладзе з лацінскай азначае «*Новая зямля*». Экспедыцыя «Тэра Нова» ---------------------- Асноўны артыкул: **Тэра Нова, экспедыцыя** ### Падрыхтоўка Каралеўскім геаграфічным таварыствам была выказана надзея, што планаваная экспедыцыя будзе «*навуковай у першую чаргу, з разведкай і дасягненнем полюса — у другую*», але, у адрозненне ад экспедыцыі «*Дыскаверы*», ні Геаграфічнае, ні Каралеўскае таварыства не адказвалі на гэты раз за яе арганізацыю. У сваім звароце да грамадскасці Скот заявіў, што галоўнай яго мэтай будзе «*дасягнуць Паўднёвага полюса, а таксама забяспечыць для Брытанскай імперыі гонар гэтага дасягнення*». Фінансаванне адбывалася па большай частцы з прыватных фондаў і ахвяраванняў. Сабраўшы неабходную суму для першага сезона, Скот вырашыў пачаць экспедыцыю, перадаручыўшы ўсе абавязкі па далейшым зборы сродкаў Клементу Маркхэму. Аднак ужо падчас зімоўкі Скот быў вымушаны прасіць экспедыцыянераў адмовіцца ад заробку за другі год. Сам жа ён перадаў фонду экспедыцыі як уласнае жалаванне, так і любыя віды ўзнагароджання, якія будуць яму належаць. Збор сродкаў у Брытаніі праходзіў вельмі павольна, нягледзячы на ​​ўсе намаганні былога прэзідэнта геаграфічнага таварыства і жонкі Скота. Заклік да грамадскасці даручылі скласці сэру Артуру Конан Дойлю, але да снежня 1911 года было сабрана не больш за 5000 фунтаў, тады як міністр фінансаў Лойд Джордж катэгарычна адмовіў у дадатковай субсідыі. У якасці транспарту для экспедыцыі былі абраныя коні, мотасані і сабакі. Скот мала што ведаў пра асаблівасці працы з коньмі, але раз яны, відаць, добра служылі Шэклтану, ён меркаваў, што таксама павінен іх выкарыстоўваць. Калі эксперт па сабакам Сесіл Мірз адпраўляўся ў Сібір для іх выбару і пакупкі, Скот загадаў купіць там і маньчжурскіх коней. Мірз не меў дастаткова вопыту ў гэтай справе, у сувязі з чым былі набыты ў асноўным жывёлы нізкай якасці, які дрэнна падыходзілі для працяглай працы ў антарктычных умовах. У гэты час Скот праводзіў час у Францыі і Нарвегіі, выпрабоўваючы мотасані. Ён таксама прыняў у штат Бернарда Дэя, эксперта па рухавікам, які прымаў удзел у экспедыцыі Шэклтана. ### Першы сезон Скот вядзе дзённік. Мыс Эванса, зіма 1911 года. 26 лістапада 1910 года судна «*Тэра Нова*» адплыло ад берагоў Новай Зеландыі. Яшчэ ў самым пачатку экспедыцыя пацярпела шэраг няўдач, якія перашкодзілі паўнавартаснай працы ў першым сезоне і падрыхтоўцы да асноўнага палярнага паходу. На шляху з Новай Зеландыі да Антарктыкі судна «*Тэра Нова*» трапіла ў моцны шторм: для яго выратавання было прынята рашэнне выкінуць за борт дзесяць мяшкоў з вуглём. Калі помпы засарыліся і ўзровень вады стаў рэзка падымацца — афіцэры і матросы на працягу ўсёй ночы вычэрпвалі ваду вёдрамі, перадаючы іх па ланцужку. Да раніцы аказалася, што два каня здохлі, аднаго сабаку змыла за борт, 65 галонаў бензіну і скрыня спірту былі страчаныя. Неўзабаве судна трапіла ў ледзяную пастку на цэлых 20 дзён, што азначала прыбыццё бліжэй да канца сезона, скарачэнне часу на падрыхтоўку да зімоўкі і дадатковы выдатак каштоўнага вугалю. Адны мотасані пры выгрузцы з судна праваліліся пад лёд і былі страчаныя. Адправіўшыся да старой базы экспедыцыі «*Дыскаверы*», Скот выявіў хаціну даверху забітай снегам, цвёрдым як лёд: Шэклтан, пакідаючы яе, не замацаваў акно як след. На наступны дзень судна «*Тэра Нова*», разгортваючыся, наскочыла на падводную скалу. Аднак, праз некалькі гадзін, яго ўсё ж удалося зняць з мялі. Дрэнныя ўмовы надвор’я і цяжкі стан коней, якія ніяк не маглі прывыкнуць да антарктычнага клімату, вымусілі закласці склад «*Адна тона*» у 35 мілях ад запланаванага месца на 80°. Лоўрэнс Отс  (англ.) (бел. які адказваў за коней, параіў Скоту забіць іх для павелічэння запасу каніны і прасунуць склад бліжэй да 80°; Скот адхіліў савет Отса, вырашыўшы захаваць коней, на што той адказаў: «*Сэр, я баюся, што Вы пашкадуеце, не прыслухаўшыся да маёй парады*». Шэсць коняў здохлі падчас гэтага паходу. На зваротным шляху сабачая запрэжка, на якой ехалі Скот і Сесіл Мірз, правалілася ў расколіну: сабакі павіслі на збруі, а сані з людзьмі нейкім цудам не рушылі ўслед за імі. Сабакі неўзабаве былі выратаваны, за апошнімі двума Роберт спусціўся на вяроўцы. А па вяртанні ў лагер экспедыцыянераў чакала ашаламляльнае паведамленне: у Кітовай бухце  (англ.) (бел. усяго ў 200 мілях на ўсход, размясціўся Амундсен са сваёй групай і вялікай колькасцю сабак. Скот адмовіўся ад змены сваіх планаў і запісаў у дзённіку: > > Найбольш правільным і разумным для нас будзе паводзіць сябе так, як быццам нічога не адбылося. Ісці наперад і паспрабаваць зрабіць усё, што ў нашых сілах, дзеля гонару радзімы — без страху ці панікі. Прызнаючы, што нарвежская база была бліжэй да полюса і што Амундсен мае значны досвед перамяшчэння на сабачых запрэжках, Скот лічыў, што мае перавагу, паколькі яму трэба будзе падарожжа па знаёмым маршруце, які быў раней ужо даследаваны Шэклтанам. ### Паход да Паўднёвага полюса Шляхі канкуруючых экспедыцый у Антарктыдзе: маршруты Скота (зялёны) і Амундсена (чырвоны). Экспедыцыя «*Тэра Нова*» складалася з дзвюх партый: Паўночнай і Паўднёвай. У задачы Паўночнай партыі ўваходзілі выключна навуковыя пошукі, тады як Паўднёвай — заваяванне полюса. Паход на поўдзень пачаўся 1 лістапада 1911 года, калі для закладкі харчовых складоў былі накіраваны тры групы, якія выкарыстоўвалі ў якасці сродкаў транспарціроўкі мотасані, коней і сабак і перамяшчаліся з рознай хуткасцю. Пазней дзве дапаможныя групы павінны былі павярнуць назад, а асноўная — здзейсніць кідок да полюса. Аднак часткова з-за пралікаў пры планіраванні экспедыцыі, часткова з-за збегу абставін, мотасані неўзабаве выйшлі з ладу, а нешматлікіх пакінутых у жывых коней прыйшлося застрэліць пры арганізацыі аднаго з лагераў, які атрымаў тады назву «*Лагер „Бойня"*». Цяжкія сані праз расколіны ў ледзяных глетчарах людзям давялося цягнуць на сабе. 3 студзеня Скот прыняў рашэнне адносна таго, хто непасрэдна пойдзе да полюса (Скот, Эдвард Уілсан, Лоўрэнс Отс, Эдгар Эванс  (англ.) (бел.) і расстаўся з астатнімі, аднак узяў у паход да полюса пятага члена экспедыцыі — лейтэнанта Генры Баўэрса  (укр.) (бел. хоць колькасць харчавання разлічвалася на групу з чатырох чалавек. Эдвард Эванс, які ўзначаліў дапаможны атрад на зваротным шляху, успамінаў пазней пра той дзень: > > Мы часта азіраліся, пакуль капітан Скот і яго чацвёра спадарожнікаў не ператварыліся ў чорную кропку на гарызонце. Тады мы і думаць не маглі, што апынемся апошнімі, хто бачыў іх жывых, што наша трохразовае «*Ура!*» на гэтым змрочным пустэльным плато будзе апошнім прывітаннем, якое яны пачуюць. 4 студзеня група Скота дасягнула 88-й паралелі, але слядоў нарвежцаў відаць не было. 10 студзеня пад 88° 29' быў закладзены склад «*Паўтара градуса*», а 15 студзеня, прайшоўшы больш за 47 міль, быў уладкаваны «*Апошні склад*». Да полюса заставалася 27 міль. 16 студзеня, прайшоўшы крыху больш за сем міль, Баўэрс першым заўважыў на гарызонце кропку, якая пазней апынулася чорным сцягам. Паблізу былі рэшткі лагера, мноства сабачых слядоў. Скот запісаў у дзённіку: «*Тут мы зразумелі ўсё. Нарвежцы апярэдзілі нас і першымі дасягнулі полюса*». 17 студзеня Скот і яго спадарожнікі дасягнулі мэты, дзе выявілі палатку Амундсена і таблічку, на якой была пазначана дата заваявання полюса — больш чым за месяц да таго дня. У намёце знаходзілася запіска, адрасаваная Амундсенам Скоту, з просьбай перадаць вестку аб заваяванні полюса каралю Нарвегіі на той выпадак, калі нарвежцы загінуць на зваротным шляху. Група Скота зрабіла некалькі здымкаў і замалёвак, узвяла гурый і ўстанавіла брытанскі сцяг. Скот запісаў у дзённіку: > > Вялікі Бог! Гэта страшнае месца, а нам і без таго жудасна ўсведамляць, што праца наша не ўвянчаліся заваяваннем першынства. Вядома, прыйсці сюды таксама што-небудзь ды значыць, а вецер заўтра можа стаць нашым сябрам! Цяпер — рывок дадому і адчайная барацьба за права даставіць вестку першымі. Не ведаю, ці вытрымаем мы? ### Канец паходу і смерць 18 студзеня 1912 года. Апошняя фатаграфія экспедыцыі Скота. Злева направа: Эдвард Уілсан, Генры Баўэрс, Эдгар Эванс, Роберт Скот, Лоўрэнс Отс. 18 студзеня члены экспедыцыі адправіліся ў зваротны шлях. Скот пісаў: «*Такім чынам, мы павярнуліся спіной да жаданай мэты, усталі тварам да 900 міль цяжкага шляху — і бывайце, нашы мары!*». Да 31 студзеня група дасягнула склада «*Тры градусы*», забраўшы прадукты харчавання і павялічыўшы дзённы рацыён. 2 лютага Скот паслізнуўся і пашкодзіў плячо, яшчэ раней Уілсан расцягнуў звязкі, а ў Эванса былі пашкоджаныя рукі і абмарожаны нос. 4 лютага Скот і Эванс праваліліся ў расколіну — у першага драпіны, а Эванс моцна стукнуўся галавой, і значна пазней Уілсан прыйдзе да высновы, што падчас падзення быў пашкоджаны мозг. Аднак Эванс працягваў ісці і стараўся не адставаць, хоць Скот адзначаў, што «*Эванс неяк тупее і становіцца ні да чаго не здольны*». Дзень 17 лютага стаў для яго апошнім. У чарговы раз ён адстаў ад групы, а калі яго таварышы вярнуліся і паднялі таго на ногі — Эванс здолеў прайсці ўсяго некалькі крокаў, пасля чаго зноў упаў. Неўзабаве ён страціў прытомнасць, а калі яго данеслі да палаткі — пачалася агонія. Крыху пазней пасля паўночы старшына Эдгар Эванс памёр. На той час члены паходу ўжо жорстка пакутавалі ад холаду, голаду, абмаражэнняў, снежнай слепаты і фізічнай знямогі. 9 сакавіка, дасягнуўшы склада «*Гара Хупер*», Скот знайшоў пацверджанні горшым асцярогам: «*Сабачыя запрэжкі, якія маглі выратаваць нас, мабыць, не былі тут*», — запісаў ён у дзённіку. 11 сакавіка Скот загадаў Уілсану выдаць з паходнай аптэчкі кожнаму па трыццаць таблетак опіуму на крайні выпадак, тады як Уілсан пакінуў сабе толькі адну ампулу морфію. 15 сакавіка Лоўрэнс Отс, які больш не мог ісці з-за моцнага абмаражэння ног, папрасіў пакінуць яго на ледавіку, каб даць шанец выратавацца таварышам. Але зрабіць гэта ніхто не мог, а таму раніцай наступнага дня, напярэдадні свайго дня нараджэння, Отс сказаў спадарожнікам, выпаўзаючы з палаткі басанож: «*Я толькі выйду на паветра і вярнуся не адразу*». Члены экспедыцыі разумелі, што азначаюць гэтыя словы, і спрабавалі адгаварыць таварыша, аднак у той жа час усведамлялі, што Отс паступае як «*высакародны чалавек і англійскі джэнтльмен*». Цела Лоўрэнса Отса так ніколі і не было знойдзена. 21 сакавіка Скот з астатнімі членамі экспедыцыі быў вымушаны спыніцца ў 11 мілях ад лагера «*Адна тона*». Далейшае прасоўванне стала немагчымым з-за моцнага бурану. 23 сакавіка яны заставаліся ўсё на тым жа месцы. Да 29 сакавіка становішча не змянілася, і Скот зрабіў свой апошні запіс у дзённіку: > > Кожны дзень мы збіраліся адправіцца да склада, да якога засталося 11 міль, але за палаткай не сцішаецца завіруха. Не думаю, каб мы маглі зараз спадзявацца на лепшае. Будзем трываць да канца, але мы слабеем, і смерць, вядома, блізкая. Шкада, але не думаю, што змагу пісаць яшчэ. > > Дзеля Бога, не пакіньце нашых блізкіх! Роберт Фалкан Скот загінуў 29 альбо 30 сакавіка. Мяркуючы па тым, што ён ляжаў у незасцягнутым спальным мяшку і забраў сабе дзённікі абодвух таварышаў, ён апошнім расстаўся з жыццём. 12 лістапада 1912 года пошукавай групай «*Тэра Новы*» былі знойдзены целы Скота і яго таварышаў, дзённікі экспедыцыі і развітальныя лісты. Іх апошні лагер стаў ім магілай, а апушчаная палатка — пахавальным саванам. Над месцам іх гібелі была ўзведзена высокая піраміда са снегу, яе вяршыню ўвянчала падабенства крыжа, зробленае з лыж. Дзесяцігоддзі штармоў і снежных буранаў заключылі ў ледзяны панцыр піраміду, якая стаіць на шэльфавым ледавіку Роса, які няўхільна рухаецца да аднайменнага мора. У 2001 годзе даследчык Бентлі Чарлз выказаў меркаванне, што палатка з целамі пахавана прыблізна пад 23 метрамі лёду і знаходзіцца прыблізна ў 48 кіламетрах ад таго месца, дзе рассталіся з жыццём апошнія члены паходу Скота да Паўднёвага Полюса. На думку Бентлі, прыблізна праз 275 гадоў гэты ледавік дасягне мора Роса, і, магчыма, ператварыўшыся ў айсберг, пакіне Антарктыду назаўжды. Услаўленне і памяць ------------------- Магіла Скота, Уілсана і Баўэрса, 1912 год. Крыж на ўзгорку Абсервер. Скульптура Роберта Скота работы Кэтлін Скот. Крайстчэрч, Новая Зеландыя. У студзені 1913 года судна «*Тэра Нова*» адправілася ў зваротны шлях. Яшчэ адзін вялікі крыж быў зроблены карабельнымі цеслямі з чырвонага дрэва, на якім была выгравіравана цытата з паэмы «*Уліс  (англ.) (бел.*» Альфрэда Тэнісана  (бел. (тар.)) (бел.: «*Змагацца, шукаць, знайсці і не здавацца*». Крыж быў усталяваны на ўзгорку Абсервер, адкуль адкрываецца від на першую базу Скота, у якасці пастаяннага мемарыяла загінулым. Свет быў праінфармаваны аб трагедыі, калі «*Тэра Нова*» дасягнула порта Аамару  (руск.) (бел. ў Новай Зеландыі 10 лютага 1913 года. За некалькі дзён Скот стаў нацыянальным героем, яго гісторыя спрыяла ўздыму нацыянальнага духу. Джэймс Бары пісаў: «*Няма такога брытанца, які б не адчуў у гэтыя дні прыліў гонару, даведаўшыся з паслання, напісанага ў намёце, на што здольна яго племя*». Газета «Вячэрні Лондан» заклікала, каб школьнікам па ўсім свеце быў прачытаны аповяд пра Роберта Фалкана Скота, і каб гэта чытанне адбылося падчас памінальнай службы ў саборы Святога Паўла. У дзень памінання многія прыватныя фірмы прыспусцілі дзяржаўныя сцягі, а рамізнікі прымацавалі да пуг стужкі. Сабор змясціў у сябе больш за 8 тысяч чалавек, яшчэ каля дзясяці тысяч засталіся ля яго дзвярэй. На гэтай цырымоніі прысутнічалі практычна ўсе вышэйшыя чыны Вялікабрытаніі на чале з каралём Георгам V, які знаходзіўся ў зале ў форме простага марака. У гэты ж самы час малебен адслужылі ў многіх гарадах Брытаніі, Сіднеі і Кейптаўне. Роберт Бадэн-Паўэл  (бел. (тар.)) (бел. заснавальнік Асацыяцыі скаўтаў, запытваў: «*Брытанцы здаюцца? Не!… У брытанцаў закладзена мужнасць і сіла духу. Капітан Скот і Капітан Отс паказалі нам гэта*». Членам экспедыцыі, якія засталіся жывымі, аказалі адпаведныя ўшанаванні. Ваенна-марскім флотам былі арганізаваны вітальныя мерапрыемствы, а экспедыцыянеры ўзнагароджаны Палярнымі медалямі. Замест рыцарства, якое атрымаў бы Скот па вяртанні, яго ўдава Кэтлін Скот атрымала званне і статус ўдавы кавалера ордэна Лазні. У 1922 годзе яна выйшла замуж за Эдуарда Хілтана-мал. які пазней стаў лордам Кенетам (Кэтлін Скот стала лэдзі Кэтлін Кенет), і заставалася доблеснай, самаадданай абаронцай рэпутацыі Скота да самай смерці ва ўзросце 69 гадоў у 1947 годзе. Артыкул «*The Times*», аддаючы даніну памяці Роберту ў нью-ёркскай прэсе, заявіў, што і Амундсен, і Шэклтан былі ўражаны тым, што «*такая катастрофа магла спаткаць настолькі добра арганізаваную экспедыцыю*». Калі падрабязнасці смерці Скота сталі вядомыя, Амундсен заявіў: «*Я б з радасцю адмовіўся ад якой бы там ні было славы або грошай, калі такім чынам я змог бы выратаваць Скота ад яго жудаснай смерці. Мой трыумф азмрочаны думкай аб яго трагедыі, яна пераследуе мяне*». Гэтая прамова была ў значнай ступені не столькі данінай павагі Скоту, колькі адказам на шматлікія абвінавачванні Амундсена ў «*неспартыўнай хітрасці*». Яшчэ да весткі аб смерці Скота Амундсен быў абражаны «*насмешлівым тостам*»: прэзідэнт Каралеўскага геаграфічнага таварыства лорд Керзан на бяседзе, якая адбылася ў гонар палярнага трыўмфатара, вымавіў тост «*тройчы ўра сабакам Амундсена!*». На думку Хантфарда, гэта і прывяло Амундсена да вырашэння адмовіцца ад ганаровага сяброўства ў геаграфічным таварыстве. Скульптура Роберта Скота ў доках Портсмута. Стан Роберта пасля смерці ацэньваўся ў 5067 фунтаў 11 шылінгаў і 7 пенсаў (каля 389 000 фунтаў па мерках 2010 года). Аднак пасля публікацыі апошняй просьбы Скота паклапаціцца пра сем’і загінулых прэм’ер-міністр Герберт Эсквіт заявіў: «*Заклік будзе пачуты!*». Удовам Скота і Эванса адразу ж заснавалі пенсію ў 200 фунтаў. Было створана мноства фондаў дапамогі блізкім загінулых і фондаў для ўшанавання памяці Скота, якія пазней былі злітыя ў адзіны фонд. Так, «*Scott’s Memorial Found*» на момант сваёй ліквідацыі меў больш за 75 000 фунтаў (каля 5,5 млн). Грошы былі падзелены не ў роўнай прапорцыі: удава Скота, сын, маці і сёстры атрымалі ў агульнай складанасці £ 18 000 (1 300 000 фунтаў стэрлінгаў). Удава Уілсана атрымала £ 8500 (600 000 фунтаў) і маці Баўэрса £ 4500 (330 000 фунтаў). Удава Эдгара Эванса, яго дзеці і маці атрымалі 1500 фунтаў стэрлінгаў (£ 109 000). Лоўрэнс Отс паходзіў з заможнай сям’і, якая не мела патрэбу ў дапамозе. На працягу дзясяці гадоў пасля трагедыі больш за 30 помнікаў і мемарыялаў былі ўсталяваныя на тэрыторыі Вялікабрытаніі. Памяць аб загінулых была ўвекавечана ў розных формах, пачынаючы ад захавання простых рэліквій (сцяг санак Скота ў Эксетэрскім саборы  (англ.) (бел.), да заснавання навукова-даследчага палярнага інстытута імя Роберта Фалкана Скота ў Кембрыджы. Мноства іншых мемарыялаў былі ўзведзены ў розных частках свету, уключаючы статую, створаную яго ўдавой, у новазеландскім горадзе Крайстчэрч, адкуль Скот сышоў у сваю апошнюю экспедыцыю, і мемарыял высока ў Альпах, дзе Скот выпрабоўваў матарызаваныя сані. У 1948 годзе паводле матываў экспедыцыі «*Тэра Нова*» быў пастаўлены мастацкі фільм «*Скот з Антарктыкі*», дзе галоўную ролю адыграў Джон Мілс, прадставіўшы ўзор класічнага брытанскага героя. У 1985 годзе на экраны выйшаў тэлевізійны міні-серыял «*Апошняе месца на Зямлі*», заснаваны на скандальнай біяграфіі Скота ад Роланда Хантфарда. У 2013 годзе планіраваўся выпуск фільма «*Гонка да Паўднёвага полюса*», ролю Скота ў якім выканаў бы акцёр Кейсі Афлек. У 1980 годзе на сцэне была пастаўлена п’еса «*Terra Nova*» драматурга Тэда Талі, адно з цэнтральных месцаў у якой занялі ўяўныя дыялогі Скота са сваёй жонкай. Навуковая база ЗША, заснаваная на Паўднёвым полюсе ў 1957 годзе, носіць назву «*Амундсен-Скот*» у памяць пра абодвух першаадкрывальнікаў. Касмічны астэроід № 876 быў названы імем Скота. Таксама ў яго гонар названы два ледавікі, горы на Зямлі Эндэрбі  (англ.) (бел. і востраў  (руск.) (бел. у Паўднёвым акіяне. Ёсць таксама згадванне апошняй экспедыцыі Скота ў музыцы — англійская група «*iLiKETRAiNS*», якая выконвае музыку ў стылі інды і пост-рок, запісала песню, якая называецца «*Terra Nova*», і аднайменны анімацыйны кліп, у якім адноўлены падзеі экспедыцыі. У гэтым музычным творы англійскія рок-выканаўцы ўсклалі віну за гібель экспедыцыі на Роберта Скота. Скот (разам з Георгіем Сядовым і інш.) паслужыў адным з прататыпаў капітана Татарынава ў рамане «*Два капітаны*» Веніяміна Каверына; у прыватнасці, Татарынаў, як і Скот, пачынае развітальны ліст жонцы са слоў «*Маёй ўдаве*». Акрамя таго, дэвіз герояў рамана «*Змагацца і шукаць, знайсці і не здавацца*» — амаль паўтарэнне эпітафіі на памятным крыжы, устаноўленым у гонар Роберта Скота і яго таварышаў. 29 сакавіка 2012 года, у дзень стагадовай гадавіны з дня смерці Скота, разам з вялікім лікам мерапрыемстваў і выстаў, у саборы Святога Паўла адбылася памінальная служба, на якой прысутнічалі прынцэса Ганна, міністр замежных спраў Уільям Хейг  (англ.) (бел. першы марскі лорд  (англ.) (бел. адмірал сэр Марк Стэнхоўп, сэр Дэвід Атэнбора і больш за 2000 іншых прыхільнікаў памяці Роберта Скота. У зале знаходзіліся таксама нашчадкі членаў экспедыцыі: мастачка Дафіла Скот (унучка Роберта), палярны гісторык Дэвід Уілсан (унучаты пляменнік Эдварда Уілсана), мастачка Джуліян Брок-Эванс (унучка Эдгара Эванса). Прынцэса Ганна, Дэвід Атэнбора і біскуп Лондана Рычард Чартрэс зачыталі прысутным выбраныя радкі з дзённіка Скота. Прэм’ер-міністр Дэвід Кэмеран заявіў, што «*гэтыя людзі дапамаглі звярнуць увагу сусветнай грамадскасці на глабальнае значэнне Антарктыды*». Рычард Чартрэс у сваёй пропаведзі сказаў, што вядомая на ўвесь свет фраза ў «*незабыўным дзённіку*» Скота «*яго завяршала, аднак яна апынулася пачаткам таго, што мы адзначаем сёння. Сто гадоў таму Антарктыда была апошняй вялікай нязведанай пустыняй, але цяпер гэта найбуйнейшая ў свеце лабараторыя*». Чартрес таксама выказаў меркаванне, што прыняты Дагавор аб Антарктыцы быў часткова створаны пад уплывам Скота і яго загінулых таварышаў. Паводле задумы арганізатараў цырымоніі, у зале сабора павінен быў чуцца свіст ветру, а па відэасувязі гледачы бачылі б пейзаж нарвежскай Арктыкі. Аднак трансляцыя была заменена запісам, а мікрафоны рэгістравалі толькі гук капаючай вады: ледзяны пейзаж нечакана растаў і ператварыўся ў бруд, агаліўшы скалы. Стывен Мос, аглядальнік газеты The Guardian, заключыў: «*праз стагоддзе гэтая гісторыя ўсё яшчэ захоўвае дзіўны рэзананс*». Пераацэнка ---------- Адна з чатырох панэлей мемарыяльнага вітража ў гарадской царкве Бінтана, Уорыкшыр. Намаляваная піраміда з лёду і снегу, збудаваная над месцам апошняга супакаення Скота. Рэпутацыя Скота заставалася нязменнай і пасля Другой сусветнай вайны, і праз многія гады пасля 50-й гадавіны яго смерці. У 1966 годзе Реджыналд Пунд, першы біёграф, якому быў прадастаўлены доступ да арыгіналу паходнага журнала Скота, паказаў на недахопы, якія пралілі новае святло на яго характар, хоць Пунд па-ранейшаму паказваў на асабісты гераізм і пісаў пра «*выдатную разважанасць, якая ніколі не будзе пераўзыдзена*». На працягу наступнага дзесяцігоддзя выходзілі з друку ўсё новыя і новыя кнігі, кожная з якіх у той ці іншай ступені кідала выклік грамадскаму ўспрыманню Роберта Скота. Самай крытычнай з іх была кніга «*Людзі Скота*» Дэвіда Томпсана (1977); на думку Томпсана, Скот не з’яўляўся героем, «*па меншай меры, амаль да самага канца*» планіраванне экспедыцыі апісана як «*бессістэмнае*» і «*некарэктнае*», яго кіраўніцтва экспедыцыяй характарызуецца як недастаткова дальнабачнае. Такім чынам, да канца 1970-х, паводле слоў біёграфа Джонса, «*была паказана неадназначнасць асобы Скота, а яго метады падвергнуты сумненню*». У 1979 годзе выйшла самая буйная выкрывальная праца, падвойная біяграфія Скота і Амундсена ад Роланда Хантфарда. У ёй Скот намаляваны «*гераічным няўмехай*»: «*слабым, некампетэнтным, дурным*» і «*неўраўнаважаным*». Праца Хантфарда аказала моцны ўплыў на грамадства, змяніўшы грамадскую думку. Нават гераізму Скота перад тварам смерці Хантфард кінуў выклік; ён палічыў яго зварот да грамадскасці зманлівым самаапраўданнем ад чалавека, які прывёў сваіх таварышаў да гібелі. Пасля Хантфарда кнігі, якія выкрывалі капітана Скота, сталі звычайнай з’явай; Фрэнсіс Спафард у 1996 годзе пісаў пра «*дзіўныя праявы бязладнасці*» і працягваў: «*Скот прывёў сваіх кампаньёнаў да згубы, а затым прыкрыўся рыторыкай*». Аўтар кніг пра падарожжы Пол Тэру ахарактарызаваў Скота як «*бязладнага і дэмаралізаванага… загадкавага для сваіх людзей, непадрыхтаванага*». Гэта згасанне славы Скота суправаджалася павышэннем папулярнасці яго былога канкурэнта — Эрнэста Шэклтана, спачатку ў Злучаных Штатах, але пазней і ў самой Вялікабрытаніі. У 2002 годзе падчас правядзення нацыянальнага апытання ў Вялікай Брытаніі «*100 найвялікшых брытанцаў*» Шэклтан заняў адзінаццатае месца, тады як Скот — толькі 54-е. Аднак у першыя гады XXI стагоддзя сітуацыя змянілася на карысць Скота, гісторык Стэфані Баршчэўскі называе гэта «*рэвізіянісцкім пераглядам рэвізіянісцкім поглядаў*». Метэаролаг Сьюзен Саламон у 2001 годзе выказала меркаванне, што прычынай гібелі Скота стала надзвычай нізкая тэмпература ў сакавіку таго года, а таксама анамальна неспрыяльныя ўмовы надвор’я бар’ера Роса лютага — сакавіка 1912 года, а зусім не асабістыя якасці кіраўніка экспедыцыі. Пры гэтым Саламон не адмаўляла абгрунтаванасць некаторых крытычных заўваг у адрас Скота. У 2004 годзе палярны даследчык сэр Ранульф Файнс  (руск.) (бел. выдаў біяграфію, якая апраўдвала Скота і адначасова з гэтым абвяргала працу Хантфарда. Кніга была прысвечана «*Сем’ям зняслаўленых мерцвякоў*». Файнс быў пазней раскрытыкаваны некаторымі рэцэнзентамі за асабістыя і вельмі неэтычныя нападкі на Хантфарда і меркаванне пра тое, што асабісты палярны досвед Файнса даў толькі яму аднаму права ацэньваць поспехі і няўдачы Скота. У 2005 годзе Дэвід Крэйн выдаў новую біяграфію Роберта Скота, якая, згодна з Баршчэўскі, «*пазбаўлена ад грузу больш ранніх інтэрпрэтацый*». Крэйн паказвае, як змяніўся светапогляд людзей з тых часоў, як быў створаны гераічны міф: «*Мы бачым яго такім жа, якім вы бачылі і яны [сучаснікі Скота], але мы інстыктыўна яго ганім*». Галоўным дасягненнем Крэйна, паводле Баршчэўскі, з’яўляецца аднаўленне чалавечага аблічча Скота, «*значна больш эфектыўнае, чым рэзкасць Файнса, ці чым навуковая інфармацыя Саламон*». Аглядальнік «*Дэйлі Тэлеграф*» Джаспер Рыс, апісваючы змяненне адносін біёграфаў да асобы Роберта, заўважае, што «*ў бягучай антарктычнай метэасводцы Скот атрымлівае асалоду ад сваіх першых сонечных дзён за апошнюю чвэрць стагоддзя*». Гл. таксама ----------- * Руаль Амундсен * Эрнэст Генры Шэклтан * Экспедыцыя «Дыскаверы» * Тэра Нова, экспедыцыя * Лоўрэнс Отс * Эдгар Эванс * Генры Баўэрс * Эдвард Адрыян Уілсан * Фрыцьёф Нансен * Карстэн Борхгрэвінк Каментарыі ---------- 1. ↑ Паводле версіі Хантфарда, шлях прабівалі снарадамі карабельных гармат «*Тэра Новы*», без дапамогі выбуховых рэчываў (Хантфард, с. 210). 2. ↑ Запіс ад 17 студзеня. У большасці крыніц адсутнічае завяршэнне фразы — *«за права даставіць вестку першымі*». Журналіст Р. Хантфард мяркуе, што ў першых публікацыях дзённіка яно было схавана наўмысна (Хантфард, с. 605). 3. ↑ Хантфард паказвае, што Баўэрс, магчыма, памёр апошнім. (Хантфард, с. 582, 605—606) 4. ↑ Да стагадовай гадавіны з дня смерці Роберта Скота Нацыянальны архіў Брытанскага інстытута кіно апублікаваў на YouTube кароткае відэа, на якім захаваныя экіпажы высокапастаўленых асоб і народ, які сабраўся за агароджай. 5. ↑ Гэты гонар не даваў права Кэтлін Скот называць сябе «*лэдзі* Скот», хоць у сваіх працах біёграфы Скота Файнс (p. 383) і Хантфард (с. 523) называюць яе менавіта так. Гэта не адпавядае публікацыі ў «*The Times*» ад 22 лютага 1913 года. 6. ↑ Усе пераклады разлічваюцца па сістэме RPI basis per Measuringworth «Five Ways to Compute the Relative Value of a UK Pound Amount, 1830 to Present», MeasuringWorth.com. Праверана 25 верасня 2011 года. Заўвагі ------- 1. ↑ Robert Falcon Scott // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741'></a> 2. ↑ *Lundy D. R.* Captain Robert Falcon Scott // The Peerage Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> 3. ↑ *Lundy D. R.* The Peerage<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> 4. 1 2 Kindred Britain<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q75653886'></a> 5. ↑ Crane 2005, p. 84. 6. ↑ Crane 2005, pp. 14–15. 7. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Деев 2007, Ушедший в бессмертие. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFДеев2007 (даведка) 8. ↑ Crane 2005, pp. 22. 9. 1 2 Хантфорд, Покорение южного полюса. Гонка лидеров 2011, с. 134. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFХантфорд,\_Покорение\_южного\_полюса.\_Гонка\_лидеров2011 (даведка) 10. ↑ Crane 2005, p. 23. 11. 1 2 Crane 2005, p. 82. 12. ↑ Crane 2005, p. 34. 13. 1 2 3 Oxford Dictionary of National Biography — *Scott, Robert Falcon* 14. ↑ Crane 2005, p. 50. 15. 1 2 Хантфорд, Покорение южного полюса. Гонка лидеров 2011, с. 136—137. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFХантфорд,\_Покорение\_южного\_полюса.\_Гонка\_лидеров2011 (даведка) 16. 1 2 Crane 2005, pp. 39–40. 17. 1 2 3 Fiennes 2003, p. 21. 18. ↑ Fiennes 2003, p. 142. 19. ↑ Crane 2005, p. 90. 20. ↑ Preston 1999, pp. 28–29. 21. ↑ Ладлэм 1989, с. 38. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛадлэм1989 (даведка) 22. ↑ Huxley, Being the Journals of Captain R.F. Scott, R.N. C.V.O. 1969, p. 170. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFHuxley,\_Being\_the\_Journals\_of\_Captain\_R.F.\_Scott,\_R.N.\_C.V.O.1969 (даведка) 23. ↑ Ладлэм 1989, с. 44. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛадлэм1989 (даведка) 24. ↑ Savours 2001, pp. 11–15, 110. 25. ↑ Huntford, Shackleton 1985, с. 38. 26. ↑ Crane 2005, pp. 161–167. 27. ↑ Preston 1999, pp. 60–67. 28. ↑ Preston 1999, pp. 60–67. 29. ↑ Crane 2005, p. 270. 30. ↑ Preston 1999, pp. 67–68. 31. ↑ Crane 2005, pp. 240–241. 32. ↑ Crane 2005, p. 310. 33. ↑ Crane 2005, pp. 396–397. 34. ↑ Preston 1999, p. 131. 35. ↑ Jones 1999, p. 71. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFJones1999 (даведка) 36. ↑ Fiennes 2003, p. 148. 37. ↑ Хантфорд, Покорение южного полюса. Гонка лидеров 2011, с. 267—268. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFХантфорд,\_Покорение\_южного\_полюса.\_Гонка\_лидеров2011 (даведка) 38. ↑ Crane 2005, pp. 392–393. 39. ↑ Preston 1999, pp. 78–79. 40. ↑ Ладлэм 1989, Билет третьего класса. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛадлэм1989 (даведка) 41. ↑ Ладлэм 1989, с. 120. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛадлэм1989 (даведка) 42. ↑ Ладлэм 1989, с. 121. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛадлэм1989 (даведка) 43. ↑ Crane 2005, p. 309. 44. ↑ Ладлэм 1989, Царапина на льду. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛадлэм1989 (даведка) 45. ↑ Preston 1999, pp. 83–84. 46. ↑ Preston 1999, pp. 28–29. 47. ↑ Crane 2005, p. 334. 48. ↑ Preston 1999, pp. 87. 49. 1 2 3 4 5 6 7 Ладлэм 1989, Зов юга. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛадлэм1989 (даведка) 50. 1 2 3 Crane 2005, p. 335. 51. ↑ Riffenburgh 2005, pp. 113–114. 52. ↑ Preston 1999, p. 89. 53. ↑ Riffenburgh 2005, p. 118. 54. ↑ Crane 2005, p. 344. 55. ↑ Preston 1999, p. 94. 56. ↑ Crane 2005, p. 350. 57. ↑ Crane 2005, pp. 362–366. 58. ↑ Crane 2005, pp. 373–374. 59. ↑ Crane 2005, p. 387. 60. ↑ Preston 1999, pp. 100–101. 61. 1 2 3 Ладлэм 1989, На сей раз — полюс. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛадлэм1989 (даведка) 62. ↑ Fiennes 2003, p. 161. 63. 1 2 Crane 2005, pp. 397–399. 64. 1 2 Ладлэм 1989, Призыв к северу. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛадлэм1989 (даведка) 65. 1 2 3 Ладлэм 1989, Приз. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛадлэм1989 (даведка) 66. ↑ Preston 1999, p. 107. 67. ↑ Crane 2005, pp. 432–433. 68. ↑ Preston 1999, p. 113. 69. ↑ Preston 1999, p. 112. 70. 1 2 3 4 5 6 7 Ладлэм 1989, Ещё одно судно. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛадлэм1989 (даведка) 71. ↑ Huxley, Being the Journals of Captain R.F. Scott, R.N. C.V.O. 1913, pp. 30–71. 72. ↑ Huxley, Being the Journals of Captain R.F. Scott, R.N. C.V.O. 1913, pp. 106–107. 73. 1 2 Huxley, Being the Journals of Captain R.F. Scott, R.N. C.V.O. 1913, pp. 187–188. 74. ↑ Crane 2005, p. 466. 75. ↑ Huxley, Being the Journals of Captain R.F. Scott, R.N. C.V.O. 1913, p. 369. 76. ↑ Huxley, Being the Journals of Captain R.F. Scott, R.N. C.V.O. 1913, p. 407. 77. 1 2 3 4 5 6 7 Ладлэм 1989, Решительный штурм. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛадлэм1989 (даведка) 78. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ладлэм 1989, Последний лагерь. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛадлэм1989 (даведка) 79. ↑ Huxley, Being the Journals of Captain R.F. Scott, R.N. C.V.O. 1913, p. 551. 80. ↑ Huxley, Being the Journals of Captain R.F. Scott, R.N. C.V.O. 1913, p. 560. 81. ↑ Huxley, Being the Journals of Captain R.F. Scott, R.N. C.V.O. 1913, pp. 572–573. 82. ↑ Huxley, Being the Journals of Captain R.F. Scott, R.N. C.V.O. 1913, p. 589. 83. ↑ Huxley, Being the Journals of Captain R.F. Scott, R.N. C.V.O. 1913, pp. 591–592. 84. ↑ Huxley, Being the Journals of Captain R.F. Scott, R.N. C.V.O. 1913, p. 594. 85. ↑ Huxley, Being the Journals of Captain R.F. Scott, R.N. C.V.O. 1913, p. 595. 86. ↑ Huxley, Being the Journals of Captain R.F. Scott, R.N. C.V.O. 1913, p. 596. 87. ↑ Jones 2003, p. 126. 88. ↑ Huxley, Being the reports of the journeys and the scientific work undertaken by Dr. E.A. Wilson and the surviving members of the expedition 1913, pp. 345–347. 89. ↑ Williams & 16 января 2001, Heroic age still lives in Antarctica. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFWilliams16\_января\_2001 (даведка) 90. 1 2 Huxley, Being the reports of the journeys and the scientific work undertaken by Dr. E.A. Wilson and the surviving members of the expedition 1913, p. 398. 91. ↑ Crane 2005, pp. 1–2. 92. ↑ Preston 1999, p. 230. 93. 1 2 3 4 5 6 7 8 Ладлэм 1989, «Насколько вам его жалко?». Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЛадлэм1989 (даведка) 94. ↑ Jones 2003, p. 201. 95. ↑ Jones 2003, p. 352. 96. ↑ Preston 1999, p. 231. 97. ↑ Preston 1999, p. 232. 98. ↑ The Polar Disaster. Captain Scott's Career, Naval Officer And Explorer. // *The Times*. — 1913-02-11. — P. 10. 99. ↑ Хантфорд, Покорение южного полюса. Гонка лидеров 2011, с. 602. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFХантфорд,\_Покорение\_южного\_полюса.\_Гонка\_лидеров2011 (даведка) 100. ↑ Amundsen 1976, Publisher's notes. 101. ↑ Хантфорд, Покорение южного полюса. Гонка лидеров 2011, с. 618. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFХантфорд,\_Покорение\_южного\_полюса.\_Гонка\_лидеров2011 (даведка) 102. ↑ Jones 2003, p. 90. 103. ↑ Jones 2003, pp. 106—108: £ 34 000 (2009 = 2, 5 мільёны фунтаў) пайшлі блізкім загінулых, £ 17 500 (£ 1, 2 мільёны) на публікацыю навуковых вынікаў, £ 5100 (£ 370 000) на пакрыццё экспедыцыйных даўгоў, а рэшту — на стварэнне помнікаў і мемарыялаў. 104. ↑ Register search results: New Zealand Historic Places Trust Pouhere Taonga **(нявызн.)**(недаступная спасылка). // historic.org.nz. Архівавана з першакрыніцы 30 студзеня 2012. Праверана 2011-9-25. 105. ↑ *Stepenberg A.*. Casey Affleck to star in true and tragic adventure story Race to the South Pole (англ.)(недаступная спасылка). joblo.com (20 верасня 2012). Архівавана з першакрыніцы 23 верасня 2012. Праверана 2012-9-29. 106. ↑ БСЭ 1976, с. 525. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFБСЭ1976 (даведка) 107. ↑ Афіцыйны сайт гурту I like trains — Terra Nova 108. 1 2 3 4 5 6 7 Kennedy, 30 марта 2012 & Captain Scott centenary marked at St Paul's Cathedral. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFKennedy30\_марта\_2012Captain\_Scott\_centenary\_marked\_at\_St\_Paul's\_Cathedral (даведка) 109. ↑ Moss, 28 марта 2012 & Captain Scott centenary: Storm rages around polar explorer's reputation. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFMoss28\_марта\_2012Captain\_Scott\_centenary:\_Storm\_rages\_around\_polar\_explorer's\_reputation (даведка) 110. ↑ Kennedy, 29 марта 2012 & Captain Scott's doomed polar expedition remembered at St Paul's. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFKennedy29\_марта\_2012Captain\_Scott's\_doomed\_polar\_expedition\_remembered\_at\_St\_Paul's (даведка) 111. 1 2 3 4 Jones 2003, pp. 287–289. 112. ↑ Pound 1966, pp. 285–286. 113. ↑ Thomson 1977, Preface, xiii. 114. ↑ Thomson 1977, p. 153, 2018. 115. ↑ Thomson 1977, p. 233. 116. ↑ Хантфорд, Покорение южного полюса. Гонка лидеров 2011, с. 604. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFХантфорд,\_Покорение\_южного\_полюса.\_Гонка\_лидеров2011 (даведка) 117. ↑ Хантфорд, Покорение южного полюса. Гонка лидеров 2011, с. 603. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFХантфорд,\_Покорение\_южного\_полюса.\_Гонка\_лидеров2011 (даведка) 118. ↑ Jones 2003, p. 8. 119. ↑ Spufford 1997, p. 384. 120. ↑ Spufford 1997, pp. 104–105. 121. ↑ Barczewski 2007, p. 260. 122. 1 2 Barczewski 2007, p. 283. 123. 1 2 3 4 Barczewski 2007, pp. 305–311. 124. ↑ Solomon 2001, pp. 309–327. 125. ↑ Barczewski 2007, p. 306. 126. ↑ Barczewski 2007, p. 378. 127. ↑ Dore, 3 декабря 2006 & Crucible of Ice. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFDore3\_декабря\_2006Crucible\_of\_Ice (даведка) 128. ↑ Crane 2005, p. 11. 129. ↑ Rees & 19 декабря 2004, Ice in our Hearts. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFRees19\_декабря\_2004 (даведка) Літаратура ---------- * *Багадзяж М. К.* Скот Роберт Фолкан // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 469. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). ### Кнігі * *Amundsen R.* Publisher's notes // The South Pole. — London: C. Hurst & Company, 1976. — ISBN 0-903983-47-8. * *Barczewski S.* Antarctic Destinies: Scott, Shackleton and the Changing Face of Heroism. — London: Hembledon Continuum, 2007. — ISBN 976-1-84725-192-3. * *Crane D.* Scott of the Antarctic: A Life of Courage, and Tragedy in the Extreme South. — London: HarperCollins, 2005. — 637 p. — ISBN 978-0-00-715068-7. OCLC 60793758 * *Fiennes R.* Captain Scott. — London: Hodder & Stoughton, 2003. — 508 p. — ISBN 0-340-82697-5. OCLC 52695234 * *Huntford R.* Shackleton. — London: Hodder & Stoughton, 1985. — ISBN 0-340-25007. OCLC 13108800 * *Huxley L.* Scott's Last Expedition Vols I and II Smith. — London: Elder & Co, 1913. — Т. I: Being the Journals of Captain R.F. Scott, R.N. C.V.O... — ISBN 1-903464-12-9. * *Huxley L.* Scott's Last Expedition Vols I and II Smith. — London: Elder & Co, 1913. — Т. II: Being the reports of the journeys and the scientific work undertaken by Dr. E.A. Wilson and the surviving members of the expedition.. — ISBN 1-903464-12-9. OCLC 1522514 * *Jones M.* The Last Great Quest: Captain Scott's Antarctic Sacrifice. — Oxford: Oxford University Press, 2003. — 352 p. — ISBN 0-19-280483-9. OCLC 59303598 * *Pound R.* Scott of the Antarctic. — London: Cassell & Company, 1966. — 326 p. * *Preston D.* A First Rate Tragedy: Captain Scott's Antarctic Expeditions Constable. — London: Constable, 1999. — 269 p. — ISBN 0-09-479530-4. OCLC 59395617 * *Riffenburgh B.* Nimrod: Ernest Shackleton and the Extraordinary Story of the 1907–09 British Antarctic Expedition. — London: Bloomsbury Publishing, 2005. — ISBN 0-7475-7553-4. OCLC 56659120 * *Savours, A.* The Voyages of the Discovery: Illustrated History. — London: Chatham Publishing, 2001. — 160 p. — ISBN 1-86176-149-X. * *Solomon S.* The Coldest March: Scott's Fatal Antarctic Expedition. — Yale University Press. 2001. — 416 p. — ISBN 0-300-08967-8. OCLC 45661501 * *Spufford F.* I May Be Some Time: Ice and the English Imagination. — London: Faber & Faber, 1997. — ISBN 0-571-17951-7. OCLC 41314703 * *Thomson D.* Preface // Scott's Men. — London: Allen Lane, 1977. — 331 p. — ISBN 0-7139-1034-8. ### Газетныя публікацыі * *Dore J.* Crucible of Ice // *New York Times*. — 3 снежня 2006. * *Rees J.* Ice in our Hearts // *The Daily Telegraph*. — London: 19 снежня 2004. * *Kennedy M.* Captain Scott centenary marked at St Paul's Cathedral // *The Guardian*. — 30 сакавіка 2012. * *Moss S.* Captain Scott's doomed polar expedition remembered at St Paul's // *The Guardian*. — 29 сакавіка 2012. * *Macintyre B.* Heroic Remember, Scott put science before the pole // *The Times*. — London: 18 кастрычніка 2011. * *Moss S.* Captain Scott centenary: Storm rages around polar explorer's reputation // *The Guardian*. — 28 сакавіка 2012. * *Williams J.* Heroic age still lives in Antarctica // *USA Today*. — London: 16 студзеня 2001. * Great Scott: A hero is defended // *The Times*. — 3 кастрычніка 2003. * Five Ways to Compute the Relative Value of a UK Pound Amount, 1830 to Present // *MeasuringWorth*. * Scott of the Antarctic // *The Times*. ### Дадатковая літаратура * *Caesar A.* *The White: Last Days in the Antarctic Journeys of Scott and Mawson 1911–1913. — Sydney: Pan MacMillan, 1999. — ISBN 0-330-36157-0.* * *Huxley E.* Scott of the Antarctic. — London: Weidenfeld & Nicolson, 1977. — ISBN 0-297-77433-6. * *Tally T.* Terra Nova: a play. — Dramatist's Play Service, 1981. — 87 p. — ISBN 978-0-82-221122-8. (шрыфт Брайля) Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Роберт Фалкан Скот на Вікісховішчы | * Арыгінальная лічбавая копія дзённіка Скота (англ.). British Library’s Turning the Pages system. Архівавана з першакрыніцы 24 лютага 2012. Праверана 17 лютага 2012. * *Dennis R.*. Навігацыйныя вылічэнні Скота» (*DIO*) **(нявызн.)** (1 лістапада 2002). — volume 2, number 2, pages 74ff. Архівавана з першакрыніцы 24 лютага 2012. Праверана 17 лютага 2012. * * The Voyages of Captain Scott у праекце «Гутэнберг». * Брытанская антарктычная экспедыцыя 2012;- У духу Скота **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 24 лютага 2012. Праверана 17 лютага 2012. * Фотагалерэя лагера экспедыцыі Скота **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 24 лютага 2012. Праверана 17 лютага 2012. * Маршрут экспедыцыі Terra Nova і паходу да Паўднёвага полюса для Google Earth. (англ.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 24 лютага 2012. Праверана 17 лютага 2012. | ⛭≛ **Антарктычныя экспедыцыі (1819—1922)** | | --- | | 1819—1899 | * Расійская імперыя Першая руская антарктычная экспедыцыя (1819—1821) (Белінсгаўзен і Лазараў) * Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1839—1843) (Рос) * Бельгія Бельгійская антарктычная экспедыцыя (1898—1899) (Жэрлаш) * Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1898—1900) (✰ Борхгрэвінк) | | | 1900—1909 | * Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1901—1904) (✯ Скот) * Германская імперыя Германская антарктычная экспедыцыя (1901—1903) (фон Дрыгальскі) * Швецыя Шведская антарктычная экспедыцыя (1901—1903) (Нордэншэльд) * Вялікабрытанія Шатландская нацыянальная антарктычная экспедыцыя (1902—1904) (Брус) * Францыя Трэцяя антарктычная экспедыцыя Шарко (1903—1905) (Шарко) * ✰ Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1907—1909) (✯ Шэклтан) | | 1910—1922 | * Японская імперыя Японская антарктычная экспедыцыя (1910—1912) (Сірасэ) * ✯ Нарвегія Нарвежская антарктычная экспедыцыя (1910—1912) (✯ ✰ Амундсен) * Вялікабрытанія Брытанская антарктычная экспедыцыя (1910—1913) (✯ Скот†) * Германская імперыя Другая германская антарктычная экспедыцыя (1911—1913) (Фільхнер) * Аўстралія Аўстралійская антарктычная экспедыцыя (1911—1914) (Моўсан) * ✯ Вялікабрытанія Імперская трансантарктычная экспедыцыя (1914—1917) (✯ Шэклтан) * ✰ Вялікабрытанія Экспедыцыя Шэклтана — Роўэта (1921—1922) (✯ Шэклтан†) | | †загінуў падчас экспедыцыі | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Discogs · MusicBrainz · Project Gutenberg · The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Кругасвет · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Universalis · Оксфардскі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · WikiTree · Geni.com · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90093875 · BNE: XX970636 · BNF: 11946321x · CiNii: DA02073854 · CONOR: 53221987 · GND: 118612395 · GTAA: 151933 · ISNI: 0000 0001 2137 1976 · LCCN: n50005591 · NCL: 000131725 · NDL: 00516091 · NKC: xx0025091 · NLA: 35485984 · NLG: 72553 · NLP: a0000001184261 · NSK: 000185227 · NTA: 069940754 · NUKAT: n00011428 · PTBNP: 376493 · РДБ: 000037555 · LIBRIS: 243606 · SUDOC: 027417425 · VIAF: 66475494 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Залескі. **Юзаф Залескі** (польск.: Józef Zaleski; 20 чэрвеня 1727, Беларусь — каля 1793) — езуіцкі святар і педагог. Пасля заканчэння езуіцкіх школ 18 жніўня 1750 г. уступіў у Вільні ў Таварыства Ісуса. У 1752—1753 гг. выкладаў у Пінскім езуіцкім калегіуме. З 1753 па 1756 гг. вывучаў філасофію ў Нясвіжскім езуіцкім калегіуме, а потым з 1757 па 1761 гг. — тэалогію ў Полацкім езуіцкім калегіуме. У Полацку быў высвечаны на ксяндза. Прафесар рыторыкі, паэтыкі і гісторыі для экстэрнаў у Нясвіжы (1761—1765), прафесар рыторыкі для семінарыстаў-езуітаў настаўніцкай семінарыі ў Слуцку (1765—1769), місіянер у мястэчку Кабылкі пад Варшавай (1770—1771), прэфект школ у Мінску (1771—1772), прэфект касцёлу ў Экімані (1772—1773). Пасля скасавання Таварыства Ісуса папскім брэвэ *Dominus ac Redemptor* (1773) працаваў прэфектам школ у Пінску. Верагодна, у 1782 г. пераехаў у Крожы, дзе выконваў абавязкі прапаведніка у школах Адукацыйнай камісіі (1787—1788). Потым, пакуль дазваляла здароўе, некаторы час настаўнічаў у Нясвіжы. Зноскі ------ 1. ↑ Grzebień, L. (Ed.), *Encyklopedia Wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy*, 1996. 2. ↑ Królikowska, A. Profesorowie jezuickich seminariów nauczycielskich od XVI do XVIII wieku. Słownik biograficzny. / A.Królikowska. — Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie -Wydawnictwo WAM, 2017. — s. 163—164. Літаратура ---------- * Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564—1995 / оprac. L. Grzebień  (польск.) (бел.. — Kraków: Wyd-wo WAM, 1996. — 882 s. * Królikowska, A. Profesorowie jezuickich seminariów nauczycielskich od XVI do XVIII wieku. Słownik biograficzny. / A.Królikowska. — Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie -Wydawnictwo WAM, 2017. — 188 s.

**Патэнцыял** (ад лац.: potentia сіла) — сродкі, запасы, крыніцы, магчымасці, якія маюцца ў наяўнасці і могуць быць ужытыя дзеля дасягнення пэўных мэт, вырашэння якіх-небудзь задач. **У ваеннай тэорыі** патэнцыял вызначаецца як сукупнасць матэрыяльных і духоўных сіл дзяржавы, грамадства, узброеных сіл, якія могуць быць ужытыя дзеля дасягнення мэт вайны. Адрозніваюць патэнцыялы: баявы, ваенны, маральна-палітычны, навуковы, сацыяльны, эканамічны і іншыя. Усе такія патэнцыялы маюць колькасныя і якасныя паказчыкі, з'яўляюцца ўзаемазвязанымі і ўзаемаабумоўленымі; у сукупнасці яны характарызуюць узровень **ваеннай моцы дзяржавы**. Рэалізацыя патэнцыялу ажыццяўляецца праз дзейнасць палітычнага і ваеннага кіраўніцтва, народных мас, войска. Зноскі ------ 1. 1 2 ВЭС-83, С.581. Літаратура ---------- * Военный энциклопедический словарь, 1983. — 863 с. : 30 л. ил.

**Андрэй Младзяноўскі** (польск.: Andrzej Młodzianowski; 30 лістапада 1627, каля Коўна — 10 студзеня 1686, Вільня) — езуіцкі святар і педагог, новалацінскі паэт. Біяграфія --------- Пасля сканчэння курса паэтыкі ў ковенскіх езуіцкіх школах 1 ліпеня 1642 г. у Вільні ўступіў у Таварыства Ісуса. Прайшоўшы выпрабаванні ў навіцыяце, вывучаў пад кіраўніцтвам прафесара Паўла Ідзкоўскага рыторыку ў настаўніцкай семінарыі пры Віленскай акадэміі (1644—1646). Прайшоў курс філасофіі ў Пінскім езуіцкім калегіуме (1646—1649). Выкладаў у класах граматыкі ў Коўне (1649—1650) і паэтыкі ў Оршы (1650—1651). Скончыць курс тэалогіі ў Віленскай акадэміі (паступіў у 1651 г.) перашкодзіў пачатак вайны 1654—1667 гг. а таму А. Младзяноўскі давучваўся ўжо ў мараўскім Оламаўцы (1655—1656). У 1656 г. быў высвечаны на ксяндза. Знаходзячыся на тэрыторыі Чэшскай правінцыі Таварыства Ісуса, быў спаведнікам палякаў і прафесарам сінтаксісу ў Уроцлаве (1656—1657), прафесарам паэтыкі ў Опаве (1657—1658), прафесарам рыторыкі ў Свідніцы (1658—1659). У 1660 г. вярнуўся ў Літву. Працаваў прафесарам рыторыкі і прэфектам школ у Коўне (1660—1661) і Крожах (1661—1662). У 1664 г. перадаў свой спадчынны маёнтак на карысць ковенскай езуіцкай школы. Прэфект школ у Крожах (1668—1671), прафесар рыторыкі для семінарыстаў-езуітаў у Полацку (1672—1674) і Нясвіжы (1674—1675), прафесар тэалогіі ў Нясвіжы (1675—1676). З 1676 па 1678 і з 1680 па 1683 гг. як суперыёр узначальваў езуіцкую рэзідэнцыю ў Коўне, а ў 1678—1679 гг. быў прэфектам школ у Крожах. Творчасць --------- Апублікаваў панегірыкі: *Domestica Samogitiae Ducatus ornamenta* (Мітава, 1668) у гонар жамойцкага біскупа Казіміра Паца; *Suppetiae militares ex Divis Polonae Lituanaeque gentis Tutelaribus* (Вільня, 1671) у гонар віленскага ваяводы Міхала Казіміра Паца; *Auguria spei publicae* (Вільня, 1673) у гонар полацкага ваяводы Казіміра Яна Сапегі; *Icones Symbolicae vitae et mortis B. Josaphat* (Вільня, 1675) у гонар Іасафата Кунцэвіча, дзе ў 40 вершах прадставіў жыццё і цноты пакутніка. Быў аўтарам драматычных твораў для школьнага тэатра. У рукапісах пакінуў лекцыі па рыторыцы з часоў выкладання ў настаўніцкай семінарыі ў Полацку і трактат па маральнай тэалогіі, напісаны ў 1675 г. у Нясвіжы. Зноскі ------ 1. ↑ Grzebień, L. (Ed.), *Encyklopedia Wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy*, 1996. 2. 1 2 Królikowska, A. Profesorowie jezuickich seminariów nauczycielskich od XVI do XVIII wieku. Słownik biograficzny. / A.Królikowska. — Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie -Wydawnictwo WAM, 2017. — s. 109—110. Літаратура ---------- * Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564—1995 / оprac. L. Grzebień  (польск.) (бел.. — Kraków: Wyd-wo WAM, 1996. — 882 s. * Królikowska, A. Profesorowie jezuickich seminariów nauczycielskich od XVI do XVIII wieku. Słownik biograficzny. / A.Królikowska. — Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie -Wydawnictwo WAM, 2017. — 188 s. | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl | | Нарматыўны кантроль | GND: 1127166859 · NUKAT: n2012101700 · VIAF: 249920475 |

**Грамадства спажывання** (англ.: consumer society) — метафара, якая абазначае сукупнасць грамадскіх дачыненняў, што склаліся на аснове прынцыпу індывідуальнага спажывання. Грамадству спажывання ўласцівае масавае спажыванне матэрыяльных выгодаў і ўтварэнне адпаведнай сістэмы каштоўнасцей і ўсталёвак. Павелічэнне колькасці людзей, якія падтрымліваюць каштоўнасці грамадства спажывання, з’яўляецца адной з рысаў сучаснага чалавецтва. Мяркуецца, што гэты паняцце з’явіўся ва ўжытку на Захадзе да 1920 года або пасля Другой сусветнай вайны. Паняцце «спажывецтва» (анг. *consumerism*) прыйшоў ва ўжытак паралельна з ім. Вывучэннем і крытыкай грамадства спажывання, у т. л. да з’яўлення самога панятку, займалася вялікая колькасць мысляроў і навукоўцаў. Сярод іх Торстэйн Веблен, Карл Менгер, Венс Пекард, Жан Бадрыяр (у т. л. ў творы «Грамадства спажывання: міфы і пабудовы» 1970 г.), Эрых Фром, Джон Гэлбрэйт. Крэдытная картка, адзін з сімвалаў грамадства спажывання З матэрыялістычнага гледзішча грамадства спажывання з’яўляецца ў выніку пашырэння капіталістычных стасункаў, якое суправаджаецца бурным эканамічным і тэхналагічным развіццём. Лічыцца, што капіталізм выклікае такія сацыяльныя змены, як рост прыбыткаў насельніцтва, які істотна змяняе структуру спажывання; зніжэнне працягласці працоўнага дня і павелічэнне вольнага часу; нарэшце, размыванне класавай структуры і індывідуалізацыя спажывання. З ідэалістычнага гледзішча грамадства спажывання з’яўляецца эканамічнай праекцыяй палітычнай ідэі ўсеагульнай роўнасці. Сама ж ідэя роўнасці, як лічыцца, вынікае са старэння і заняпаду цывілізацыі і згубы ёй якіх-небудзь мараў і мэтаў высокага парадку. Паколькі ў адсутнасць супольных мэтаў натуральная еднасць грамадства немагчымая, то для захавання цэласнасці апошняга пачынаюць ужывацца палітычныя тэхналогіі, найперш прапаганда роўнасці і індывідуалізму. У спажыванні, якое выходзіць за межы барацьбы за фізічнае існаванне, у рознай ступені ўдзельнічае пераважная большасць насельніцтва. За апошнія 40 год XX ст. асабістыя расходы на тавары і паслугі ва ўсім свеце павялічыліся больш як у чатыры разы ― з 4,8 млрд долараў у 1960 годзе да 20 млрд у 2000 годзе. Рысы грамадства спажывання -------------------------- ### Гандаль і сфера абслугоўвання, фінансы Калядныя закупкі ў Таронта (Канада) Вядучую ролю пачынаюць граць буйныя гандлёвыя цэнтры і супермаркеты, а роля дробных крамаў значна змяншаецца. Шырока распаўсюджваецца «шопінг», які становіцца папулярнай формай баўлення часу і самамэтай — калі тавары набываюцца не ў сувязі з практычнай неабходнасцю, а ў нейкай ступені для маральнага задавальнення, «пакупка дзеля пакупкі». З’яўляецца развітая сістэма крэдытавання, банкаўскія карткі, карткі сталых пакупнікоў і г. д. Усё гэта паскарае працэс прымання рашэння пры пакупках. Сістэма крэдытавання ператвараецца ў аснову кіравання грамадствам, калі дабрабыт засноўваецца на рэчах, набытых у крэдыт, і залежыць ад стабільнага заробку. Апроч сваіх крэдытаў спажывец аплочвае частку крэдытаў вытворцаў і рэалізатараў, закладзеную ў цэны. Згодна з даследаваннямі, праведзенымі супрацоўнікамі сістэмы банкаў JAK (Швецыя), у Германіі да 1993 года сярэдні «крэдытны» складнік ад агульнага кошту тавараў і паслуг дасягнуў 50 %. У 2000 годзе 80 % насельніцтва, набываючы тавары, у выніку выплочвалі за «крэдытны» складнік больш за 50 % ад сумы. Для 10 % гэтая нагрузка склала крыху менш за 50 % і толькі для астатніх 10 % пакупнікоў дадатковыя накруткі былі менш за 30 % ад канчатковага кошту пакупкі. Істотна змяняецца структура цэнаў на тавары і паслугі. Найчасцей яна ўключае сімвалічную цану за гандлёвую марку («брэнд»), калі тавары вядомых фірм могуць каштаваць у разы даражэй за аналагі, якія нічым ад іх не адрозніваюцца. Становіцца модна быць знешне маладым і здаровым, асабліва сярод эліты. З’яўляецца так званая «індустрыя прыгажосці». Шырока распаўсюджваюцца працэдуры амаладжэння і пластычныя аперацыі. Фізкультура і спорт праходзяць працэс камерцыялізацыі. Прафесійныя спартыўныя клубы робяцца вытворцамі відовішчаў і пакупнікамі спартсменаў. Доступ да заняткаў фізкультурай робіцца рыначнай паслугай. ### Вытворчасць Калі пры капіталізме як такім мэтай прадпрыемстваў з’яўляецца атрыманне фінансавага прыбытку і гэтай мэце падпарадкоўваецца ўсё астатняе, то для грамадства спажывання гэта праяўляецца ў скрайніх формах. Напрыклад, вытворца не зацікаўлены ў тым, каб прадаваць дасканалыя і надзейныя тавары, якія могуць служыць доўгія гады. Чым хутчэй састарэе пакупка — як фізічна, так і маральна — тым хутчэй будзе куплены новы аналагічны тавар. Адпаведна, вытворца больш зацікаўлены ў пастаяннай рэкламе і павярхоўных, знешніх зменах у сваёй прадукцыі, чым у яе сапраўдным удасканаленні. Попыт можа стварацца штучна: распрацоўваецца тавар, які не з’яўляецца сапраўды патрэбным для людзей, але сродкамі рэкламы навязваецца яго збыт. Гэтак «прапанова нараджае попыт», а не наадварот. Швейная фабрыка ў Бангладэш Змяншаецца матывацыя для тых, хто хацеў бы ствараць складаныя навукаёмкія вырабы, напрыклад, для патрэбаў касмічных даследаванняў, навукі або войска: складанае і спецыялізаванае вырабляецца доўга і ў невялікай колькасці асобнікаў і не прадаецца з вялікай нацэнкай. У той час як на буйнасерыйных простых вырабах з нізкім сабекоштам зарабіць можна хутка і шмат. Такім чынам грамадства схільнае не падтрымліваць высокі ўзровень навукі і тэхнікі па-за вобласцю спажывецкіх тавараў. Развітыя грамадствы спажывання завозяць танную працоўную сілу і карыстаюцца сыравінай і таннымі таварамі краін трэцяга свету. Пераносячы ў іх прамысловыя магутнасці, развітыя краіны выкарыстоўваюць трэці свет як калоніі і пляцоўкі для размяшчэння экалагічна небяспечных вытворчасцей, чым выклікаюць пэўнае незадавальненне ў тамтэйшых элітаў, але і адначасова спрыяюць прамысловаму развіццю. З паскарэннем тэмпаў вытворчасці і хуткім маральным і фізічным старэннем рэчаў адбываецца хуткае накопліванне вялікай колькасці смецця, якое не паспявае перапрацоўвацца натуральным чынам. Выкарыстоўваецца ўсё большая колькасць прыродных рэсурсаў, шмат з якіх з’яўляецца неаднаўляльнымі. ### Масавая камунікацыя Натоўп чакае пачатку продажу новага iPhone (Нью-Ёрк, 2007) Рэвалюцыя ў сферы камунікацый (распаўсюджанне інтэрнэту і мабільнай сувязі) прыводзіць да ўзнікнення новай інфармацыйнай прасторы і пашырэння сферы стасункаў. Пры гэтым дасяг да гэтай сферы і ўдзел у стасунках становіцца платнай паслугай, немагчымай без наяўнасці трэціх асоб (правайдара). Апалагеты грамадства спажывання сцвярджаюць, што сацыяльная абстаноўка стабілізуецца праз магчымасць пастаяннага знаходжання індывідаў у віртуальнай сацыяльнай рэальнасці. Апошняе стала тым больш дасяжным дзякуючы хуткаму распаўсюджанню мабільных прылад, валоданне якімі надае ўладальніку ілюзорна прэстыжны статус. Баўленне часу ў віртуальнай прасторы адначасова і дазваляе ўяўляць сябе важкай часткай грамадства, і дзейнічае як наркотык. Насельніцтва масава пераводзіць міжасабовыя стасункі ў віртуальную сацыяльную рэальнасць, заснаваную на сацыяльных сетках, блогах і механізме збірання «падабаек». У сацыяльнай рэальнасці лёс індывідаў і нават агульнапрынятая ісціна залежаць ад меркаванняў, жаданняў астатніх, ад уплываў моды, ад папулярнасці індывідаў, здольнасці іх прамаўляць рэчы, прыемныя іншым. Чалавек, што жыве ў такой рэальнасці, адарваны ад фізічнай прыроды і разумення сапраўдных працэсаў у грамадстве. Сярод прыкметаў пагружэння чалавека ў віртуальную сацыяльную рэальнасць — звядзенне моўных стасункаў да кароткіх і нязначных каментароў; любаванне ўласнымі фотаздымкамі; перавага запазычаных чужых запісаў на ўласнай старонцы замест самастойна напісаных тэкстаў; пагоня за «падабайкамі» да запісаў і каментароў. Інфармацыйная прастора грамадства спажывання арганізаваная хаатычна: у выглядзе «стужак», якія няспынна абнаўляюцца і ў якіх амаль немагчыма назапашваць важную інфармацыю або структураваць яе па тэмах. Падобная арганізацыя стасункаў і інфармацыйнай прасторы дае вялікія магчымасці для маніпуляцыі масавай свядомасцю, унушэння людзям ідэй і матываў у абыход іх жаданняў і розуму. ### Рэлігія і культура За кошт змены прыярытэтаў у зацікаўленасцях людзей змяншаюцца адрозненні паміж імі ў культурным і рэлігійным жыцці. Адбываецца размыванне ідэнтычнасці і рэлігіі як такіх і нівеляванне памкненняў людзей да ўзроўню спажывецкай мары. Таксама адбываецца некаторае сацыяльнае ўроўніванне бяднейшага і багацейшага насельніцтва: за кошт крэдытаў памяншаецца знешняя розніца паміж іхнімі магчымасцямі спажываць. Лічыцца, што гэта, як і знаходжанне ў віртуальнай сацрэальнасці, павінна зніжаць сацыяльную напружанасць унутры шматканфесійнага і рознага ў ступені матэрыяльнай забяспечанасці грамадства, але на практыцы ўзроўні злачыннасці, гвалту і нецярпімасці не змяншаюцца. Паказ мод Славы Зайцава Культура, сярод іншага, уключае мову і нейкія ўстойлівыя ўяўленні пра прыўкраснае (эстэтыку). Віртуальная сацыяльная рэальнасць часткова прымітывізуе мову. Мода размывае эстэтыку, дазваляе чалавеку не працаваць над развіццём уласнага густу, а карыстацца прапанаванымі шаблонамі. Вытворцам адзення трэба прадаваць шмат, таму выгадна ўвесь час мець новыя павевы моды. У грамадстве спажывання адсталы ад моды чалавек адчувае сябе сімвалічна бедным. Такім чынам дэградуюць адны з падставовых складнікаў культуры. Праз размыванне рэлігіі і ідэнтычнасці як такіх змяншаецца здольнасць грамадства да супольнай, узгодненай дзейнасці ў межах вялікіх праектаў. Пастаяннае знаходжанне пад наркатычным уздзеяннем «шопінгу» і віртуальнай сацыяльнай рэальнасці выхоўвае грамадзян, не схільных да даследавання свету і самаўдасканалення. ### Адукацыя Развіццё дзяржавы і грамадства ўяўляе сабой падвойны працэс. Для функцыянавання грамадства спажывання дастаткова толькі тонкай праслойкі людзей, якія б забяспечвалі кіраванне і падтрымлівалі грамадства ў «працоўным» стане. Да іх выстаўляюцца павышаныя патрабаванні. Астатняя, большая частка грамадства займаецца тым, што забяспечвае бесперапынную працу тэхнікі. Патрабаванні да такіх людзей зніжаюцца. Такім чынам агульная базавая адукацыя пераходзіць ад вывучэння законаў работы Сусвету ў цэлым да механічнага завучвання асобных дэталяў або неістотнай інфармацыі. Асноўнай мэтай індывіда робіцца спажыванне, а старанная праца, вучоба, павышэнне кваліфікацыі ўяўляе сабой толькі другасны сродак дасягнення гэтай мэты. Гэткім чынам губляючы культуру, рэлігію, адукацыю і навуку, грамадства па сутнасці рухаецца назад да першабытнага статку, у якім кожны індывід спрабуе сцвердзіць сваю важнасць за кошт візуальных сімвалаў грамадскага статусу. Доктар фізіка-матэматычных навук РАН Уладзімір Арнольд пісаў: | | | | | --- | --- | --- | | "| Амерыканскія калегі патлумачылі мне, што нізкі ўзровень агульнай культуры і школьнай адукацыі ў іх краіне — свядомае дасягненне дзеля эканамічных мэтаў. Справа ў тым, што, начытаўшыся кніг, адукаваны чалавек уяўляе сабой найгоршага пакупніка: ён менш набывае пральных машын і аўтамабіляў і пачынае аддаваць перавагу Моцарту і Ван Гогу, Шэкспіру ці тэарэмам. Ад гэтага пакутуе эканоміка грамадства спажывання і, найперш, прыбыткі гаспадароў жыцця. Вось яны і імкнуцца не дапусціць культурнасці і адукаванасці, якія, у дадатак, перашкаджаюць ім маніпуляваць насельніцтвам, як пазбаўленым інтэлекту статкам. | "| У Беларусі ---------- Беларускае грамадства пасля дваццаці гадоў постсавецкай незалежнасці мае высокі патэнцыял ператварэння ў грамадства спажывання і ідзе гэтым шляхам. Ператварэнню спрыяюць пералічаныя ніжэй чыннікі. 1. Нядаўняя ўрбанізацыя, цяжкія побытавыя ўмовы ў насельніцтва да ўрбанізацыі. Яшчэ на пачатку XX ст. амаль усе беларусы былі вяскоўцамі. Урбанізацыя выразна ішла (і ідзе) найперш па градыенце камфорту: людзі пераязджалі ў горад дзеля паляпшэння ўмоў жыцця і пераходу на лягчэйшую працу, а не дзеля дасягнення нейкіх высокіх мэтаў. Колькасць насельніцтва з ментальнасцю адказнага грамадзяніна-месціча нязначная. 2. Сацыяльная арыентацыя дзяржаўнага кіраўніцтва: падтрымка бяднейшых слаёў насельніцтва і суб’ектаў гаспадарання за кошт пераразмеркавання сродкаў, ускоснага вымання іх у багацейшых. Такім чынам масава выхоўваецца спажывецкі светагляд, адбываецца інфантылізацыя насельніцтва. 3. Заняпад сістэмы адукацыі, у выніку якога змяншаецца колькасць якасных кадраў, найперш навуковых і інжынерных, і, адпаведна, змяншаюцца магчымасці мець сваю складаную прамысловасць і развітую навуку. 4. Адсутнасць прамысловай палітыкі; за 20 год постсавецкай незалежнасці найбольшае развіццё атрымалі сельская гаспадарка, гандаль і будаўніцтва. Пастаянна адкрываюцца не новыя прамысловыя прадпрыемствы, а новыя гандлёвыя цэнтры. Абсалютная большасць прыватных прадпрыемстваў займаецца гандлем і паслугамі. Развітая сфера IT не ратуе сітуацыю, бо працуе пераважна на грамадства спажывання: камерцыя, рэклама, масавая камунікацыя, забавы. Да таго ж, супрацоўнікі IT-прадпрыемстваў часта па сутнасці жывуць у эканамічнай эміграцыі, атрымліваючы заробкі, прывязаныя да замежнай валюты, і расходуючы іх на замежныя ж тавары. Такім чынам частка IT-спецыялістаў выпадае з гаспадарчага жыцця РБ і тым меней удзельнічае ў тым грамадстве, сярод якога жыве. 5. Развіццё сістэмы крэдытавання насельніцтва (у т. л. множанне мікрафінансавых арганізацый і разнастайных крэдытных паслуг у банках), заахвочванне жыцця ў крэдыт; распаўсюджанне спекуляцыі на інтэрнэт-біржах. 6. Ідэя матэрыяльнага дабрабыту насельніцтва і адсутнасці змагання як стрыжань дзяржаўнай ідэалогіі пры А. Р. Лукашэнку. 7. Адсутнасць рэлігійных і ідэалагічных інстытутаў, якія б эфектыўна масава выхоўвалі маральнасць і аскетычныя рысы ў паводзінах насельніцтва. 8. Практычная адсутнасць у кіруемай эліты бачання будучыні Беларусі што датычна вялікіх, агульнанацыянальных праектаў, а таксама ўмення даводзіць іх да насельніцтва ў выпадку, калі яны з’яўляюцца. ### Факты і статыстыка * Пачынаючы з 2010 года, польскае пасольства адкрыла для грамадзян Беларусі адмысловы тып візы за пакупкамі «Na zakupy». Дадзены тып віз стаў самым простым у афармленні і самым запатрабаваным з тых, што выдаюць на тэрыторыі Беларусі. Паводле слоў першага дарадцы пасольства Польшчы ў Беларусі Паўла Марчука колькасць жадаючых атрымаць візу ў 2011 годзе, у параўнанні з 2010, павялічалася больш чым на 44 % , што выклікала вялікія чэргі ў пасольстве і таксама ў пунктах пропуску на мяжы з Польшчай. У звязку з гэтым самастойна зарэгістраваць інтэрнэт-анкету ў польскім пасольстве стала амаль немагчыма. У інтэрнеце і сацыяльных сетках з’явілася шмат афіцыйных і неафіцыйных асоб і арганізацый, гатовых ажыццявіць платныя паслугі з рэгістрацыі і афармлення дакументаў. Вось прывабная прадмова аднаго з сайтаў, якія прапаноўваюць гэтыя паслугі: | | | | | --- | --- | --- | | "| Шэнгенская віза па пакупкі — гэта адна з самых актуальных прапаноў на сённяшні дзень. Пачынаючы з 90-х гадоў, Польшча і Літва карыстаюцца вялікай папулярнасцю сярод шопінг-турыстаў. На жаль, нягледзячы на актыўнае развіццё сетак гандлёвых цэнтраў Беларусі, выбар вопраткі ў Польшчы ці Літве значна шырэйшы. Апроч таго, на рынку гэтых краін даўно працуюць вядомыя брэнды, а наяўнасць рэгулярных распродажаў, нізкія кошты і мажлівасць вярнуць Tax Free робяць паездкі ў суседнія краіны вельмі прывабнымі. | "| * Паводле вынікаў нацыянальнага апытання «Брэнд года 2002» можна адсачыць дынаміку паводзінаў спажыўцоў у дачыненні да існавання брэндаў на беларускім рынку. У параўнанні з 2001 годам адзначаецца станоўчая тэндэнцыя ў выбары брэндавых тавараў. Група спажыўцоў, для якіх гандлёвая марка тавару грае важную ролю, павялічылася на 8 %. Такім чынам, ужо больш за 66 % адзначалі брэнд у якасці важнага крытэра выбару пакупкі. * Развіццё гандлёвай інфраструктуры ў Рэспубліцы Беларусь з дадзеных сайта Міністэрства гандлю | Паказчык | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Фірмовыя крамы, адз. | 516 | 530 | 589 | 608 | 622 | 667 | 674 | 685 | 717 | | Гандлёвыя цэнтры, адз. | 205 | 260 | 324 | 321 | 365 | 378 | 371 | 375 | 397 | | Забяспечанасць гандлёвымі плошчамі на 1000 жыхароў, м кв. | 322 | 342 | 308 | 342 | 362 | 391 | 416 | 440 | 476 | Звязаныя з’явы -------------- Ажыятаж на «Чорную пятніцу» * Рэчапаклонства (рас. «*вещизм*») — прывязанасць да рэчаў, матэрыяльных каштоўнасцей ва ўрон каштоўнасцям духоўным. Тэрмін «вещизм» у асноўным ужываўся ў СССР, дзе рэйтынг рэчаў часта вызначаўся не цаной, а іх дэфіцытам. Адпаведна, вялікая колькасць людзей была заклапочана іх здабываннем. * «Афлюэнца» (анг. *affluenza*) — паняцце, складзены са словаў influenza (грып) и affluence (багацце). Азначае «эпідэмію» непамернага жадання працаваць (напрыклад, калі чалавек падпрацоўвае ў дадатак да асноўнай працы), рост спажывецкай пазыкі і сталай заклапочанасці сваім матэрыяльным становішчам. * «Чорная пятніца» — першая пятніца пасля Дня дзякавання ў ЗША, з якой пачынаецца сезон калядных распродажаў. У гэты дзень многія людзі бяруць адгул на працы, крамы адчыняюцца вельмі рана і першых пакупнікоў чакаюць сур’ёзныя зніжкі. Звыклымі для «чорнай пятніцы» з’яўляюцца вялізныя чэргі, моцная канкурэнцыя сярод пакупнікоў і пробкі на дарогах. У Беларусь гэтая з’ява прыйшла ў 2014 годзе, аднак першым разам ахоп быў дастаткова маламаштабным і датычыўся толькі сталіцы. Збольшага тавары з вялікімі зніжкамі прадаваліся праз інтэрнэт. Гл. таксама ----------- * Постіндустрыяльнае грамадства * Масавая культура * Оніяманія, шопагалізм  (руск.) (бел. * Грамадства спажывання, Бадрыяр  (руск.) (бел. * Цудоўны новы свет  (руск.) (бел. * Драпежныя рэчы стагоддзя  (руск.) (бел. * Generation «П» * Fight club, раман  (руск.) (бел. * Сацыяльная рэальнасць  (англ.) (бел. * Запланаванае старэнне  (руск.) (бел. * Плавільны кацёл  (руск.) (бел. * Мультыкультуралізм  (руск.) (бел. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ 3. ↑ 4. ↑ Архівавана 5 сакавіка 2016. 5. ↑ 6. ↑ Архівавана 4 сакавіка 2016. 7. ↑ Архівавана 6 сакавіка 2016. Літаратура ---------- * *Дебор, Г.-Э.*  (руск.) (бел. Общество спектакля. ― 1967 * *Ильин, В. И.*  (руск.) (бел. Общество потребления: теоретическая модель и российская реальность * *Ильин, В. И.* Потребление как дискурс. — СПб: Интерсоцис, 2008. * *Ильин, В. И.* Быт и бытие молодежи российского мегаполиса. Социальная структурация повседневности общества потребления. — СПб: Интерсоцис, 2007. — ISBN 978-5-94348-044-7 * *Лимонов, Э. В.* Дисциплинарный санаторий. — СПб.: Амфора, 2002. — ISBN 5-94278-320-9 * *Никиш, Э.*  (руск.) (бел. Клерк. — 1956. * *Baudrillard, J.* The Consumer Society. Myths & Structures. — L. Thousand Oaks, N.Y. Delhi: SAGE Publications, 1998. — ISBN 0-7619-5691-3 * *Baudrillard, J.* Symbolic Exchange and Death. — 1976. * *Fromm, E.* To Have or to Be? — 1976. * *Galbraith, J. K.* The Affluent Society. — 1958. * *Gehlen, A.*  (руск.) (бел. Der Mensch: seine Natur und seine Stellung in der Welt. — 1940.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Фляшчынскі. **Марцін Фляшчынскі** (польск.: Marcin Flaszczyński; 10 лістапада 1724, Мазовія — 24 снежня 1761, Вільня) — езуіцкі святар і педагог. Пасля навучання ў музычнай бурсе пры Пінскім езуцікім калегіуме ўступіў 3 верасня 1740 г. у Таварыства Ісуса. Скончыўшы навіцыят, пад кіраўніцтвам прафесара Станіслава Растоўскага займаўся ў настаўніцкай семінарыі пры Слуцкім езуіцкім калегіуме. Вывучаў філасофію ў Полацкім езуіцкім калегіуме (1643—1646). Выкладаў у Гродна (1746—1748) і Ломжы (1749—1750). Курс філасофіі прайшоў у Пінскім езуіцкім калегіуме (1750—1754). Пасля высвячэння на ксяндза стаў прыдворным прапаведнікам (1756—1757), Прафесар рыторыкі для семінарыстаў-езуітаў у настаўніцкай семінарыі, якая знаходзілася ў пры віленскім касцёле Св. Рафала (1759—1761). У Бібліятэцы Віленскага ўніверсітэта захоўваюцца рукапісы яго лекцый па рыторыцы за 1759—1761 гг. Зноскі ------ 1. ↑ Grzebień, L. (Ed.), *Encyklopedia Wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy*, 1996. 2. 1 2 Królikowska, A. Profesorowie jezuickich seminariów nauczycielskich od XVI do XVIII wieku. Słownik biograficzny / A.Królikowska. — Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie -Wydawnictwo WAM, 2017. — s. 55-56. Літаратура ---------- * Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564—1995 / oprac. L. Grzebień  (польск.) (бел.. — Kraków : Wyd-wo WAM, 1996. — 882 s. * Królikowska, A. Profesorowie jezuickich seminariów nauczycielskich od XVI do XVIII wieku. Słownik biograficzny / A.Królikowska. — Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie -Wydawnictwo WAM, 2017. — 188 s.

| Індаеўрапейцы | | --- | | * Албанцы * Армяне * Балты * Кельты * Германцы * Грэкі * Індаарыйцы * Іранцы * Раманцы * Славяне Гістарычныя Хеты Кельты Германцы Скіфы Ілірыйцы Італікі Фракійцы Тахары | | Протаіндаеўрапейцы | | Прарадзіма індаеўрапейцаў | | * Курганная гіпотэза * Анаталійская гіпотэза * Армянская гіпотэза * Індыйская гіпотэза * Тэорыя палеалетычнай бесперапыннасці | | Індаеўрапеістыка | | Індаеўрапейскія мовы | | * Мова * Грамадства * Рэлігія | | * Г * Р * П | **Ке́льты** (стар.-грэч.: Κέλτοι, лац.: Celtae) — блізкія па мове і матэрыяльнай культуры індаеўрапейскія народы. У другой палове 1-га тысячагоддзя да нашай эры займалі шырокую тэрыторыю ў Еўропе і Малой Азіі. У нашы дні жывуць пераважна на Брытанскіх астравах і ў Брэтані. Паходжанне ---------- Распаўсюджанне кельтаў      Тэрыторыя Гальштацкай культуры да VI ст. да н. э.      Кельцкая экспансія да 275 г. да н. э.      Тэрыторыя на Пірэнейскім паўвостраве, дзе прысутнасць кельтаў застаецца спрэчнай      Сучасныя кельцкія народы      Тэрыторыі, дзе кельцкія мовы шырока прадстаўлены ў нашы дні Упершыню ў грэчаскіх пісьмовых крыніцах кельты ўзгадваліся толькі ў сярэдзіне 1-га тысячагоддзя да н. э. Сучасныя лінгвісты лічаць, што пракельцкая мова вылучылася з агульнага індаеўрапейскага пласта ў канцы бронзавага веку, каля трох тысяч гадоў таму. Генетыкі адносяць старажытных кельтаў да носьбітаў ДНК-галагрупы R1b, якая ў наш час шырока распаўсюджана ў Заходняй Еўропе. Археолагі звязваюць з’яўленне кельтаў непасрэдна з культурай палёў пахавальных урнаў (1300—750 гг. да н. э.). Яна ўзнікла на тэрыторыі сучаснай Паўднёвай Германіі, Аўстрыі і Швейцарыі. Прадстаўнікі гэтай культуры займаліся земляробствам, шанавалі канёў, былі выдатнымі ювелірамі і металургамі, выраблялі бронзу, пазней навучыліся здабываць і апрацоўваць жалеза. Дзяржанні іх мячоў па-майстэрску дэкараваліся, рабіліся металічныя каркасы і ўпрыгажэнні для шчытоў, былі вядомы кальчугі. Прыблізна ў IX стагоддзі да н. э. сфарміравалася першасная асабіста кельцкая Гальштацкая культура. Тады ж кельты з’явіліся ў басейне ракі Дунай. Да IV ст. да н. э. яны насялілі тэрыторыі Альп, Галіі, Брытанскія астравы, занялі значную частку Пірэнейскага паўвострава, Паўночнай Італіі. У III ст. да н. э. частка кельтаў таксама рассялілася ў Малой Азіі. Сучасныя кельцкія народы ------------------------ * Брэтонцы * Валійцы * Ірландцы * Корнцы * Мэнцы * Шатландцы Гл. таксама ----------- * Езус Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Кельты * CELTS Архівавана 18 студзеня 2013. * George McCartney, A Brief History of the Celts Архівавана 24 мая 2013. * Desmond Johnston, Some Thoughts on the Celts * The Celts in Ancient History | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Кругасвет · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Pauly-Wissowa · Treccani · Universalis · Швейцарскі гістарычны | | Нарматыўны кантроль | GND: 4030206-4 · NDL: 00565634 · NKC: ph117669, ph916839 |

**Уолтэр Грэцкі** (англ.: Walter Gretzky; 1938—2021) — канадзец беларускага паходжання, бацька хакеіста Уэйна Грэцкі. Біяграфічныя звесткі -------------------- Нарадзіўся ў 1938 годзе ў горадзе Кэнінгу канадскай правінцыі Антарыа. Яго бацька Цярэнцій нарадзіўся на тэрыторыі Гродзенскай губерні і эміграваў з Расійскай імперыі перад Кастрычніцкай рэвалюцыяй. Пісалі, што дзед размаўляў з Уэйнам па-беларуску. Уолтэр Грэцкі гуляў у хакей на юнацкім узроўні, але ў Нацыянальную хакейную лігу (НХЛ) прабіцца не змог. Да выхаду на пенсію ў 1991 годзе ён працаваў устаноўшчыкам і майстрам па рамонце абсталявання ў тэлефоннай кампаніі «Bell Canada». Зноскі ------ 1. ↑ Памёр бацька Уэйна Грэцкі. Ён валодаў беларускай мовай (бел.) // *Наша Ніва*. — 05.03.2021.

Тэрыторыя графстваў Вердэнберг, Вердэнберг-Зарганс і Манфор у XIV стагоддзіТэрыторыя графстваў Вердэнберг, Вердэнберг-Зарганс і Манфор у XIV стагоддзі У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Вердэнберг (значэнні). **Вердэнберг** (ням.: Werdenberg) — графства ў складзе Свяшчэннай Рымскай імперыі, якое размяшчалася на абодвух берагах Рэйна, на тэрыторыі, дзе цяпер знаходзяцца Ліхтэнштэйн, швейцарскі кантон Санкт-Гален і аўстрыйская зямля Форарльберг. Назву сваю яно атрымала ад замка Вердэнберг, цяпер змешчанага ў швейцарскай камуне Грабс (кантон Санкт-Гален). Графства Вердэнберг вылучылася з графства Манфор у 1230 годзе. У 1260 годзе графства было падзелена на графства Вердэнберг і графства Зарганс. У 1308 годзе графства Вердэнберг ізноў падзялілася — на Вердэнберг-Хейлігенберг і Вердэнберг-Вердэнберг. Вадуцская лінія графаў Вердэнберг перапынілася ў 1416 годзе, і Вадуц перайшоў баронам Брандзіса.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Карусель (значэнні). Аформленая ў старым стылі французская карусель з лесвіцай на другі паверх у Ла-Рашэль (Францыя) **Карусель** (ад фр.: carrousel, італ.: carosello) — атракцыён, які ўяўляе сабой платформу, якая верціцца, на якой усталяваны (альбо падвешаны да даху, альбо прымацаваны да цэнтральнай стойкі) сядзенні, зробленыя часцей за ўсё ў выглядзе коней, аўтамабіляў і іншых жывёл або транспартных сродкаў. Карусель круціцца з дапамогай рухавіка (звычайна электрычнага) ці саміх адпачывальнікаў, якія перад пасадкай на карусель раскручваюць яе. Другі тып каруселі часта ўсталёўваецца на дзіцячых гульнявых пляцоўках. Тыпы каруселяў -------------- У залежнасці ад тыпу кручэння вакол вертыкальнай восі, каруселі дзеляцца на наступныя тыпы: * карусель з простым кручэннем; * карусель з хвалепадобным тыпам кручэння; * карусель са складаным кручэннем; * карусель з кручэннем і ўздымам. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Карусель

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Чыж (значэнні). **Андрэй Чыж** (польск.: Andrzej Czyź), лац.: Andreas Czyź; 27 верасня 1763, Беларусь — 23 красавіка 1816, Полацк) — святар, педагог. Уступіў у Таварыства Ісуса 13 жніўня 1783 г. у Полацку. Пасля выпрабаванняў у полацкім навіцыяце (1783—1785) выкладаў інфіму (1785—1786), граматыку, сінтаксіс і рускую мову (1787—1788), паэтыку і рускую мову (1788—1789), рыторыку і рускую мову (1789—1790) у Полацкім езуіцкім калегіуме. З 1790 па 1794 гг. праходзіў курс тэалогіі ў Полацку. У 1792 г. быў высвечаны на ксяндза. Прафесар рыторыкі і паэтыкі (1794—1795) у Полацкім езуіцкім калегіуме. Рэгент канвікту і прафесар французскай мовы ў Магілёўскім езуіцкім калегіуме (1795—1797), прэфект школ у Полацку (1800—1802). У 1802—1806 гг. — рэгент езуіцкага канвікту ў Пецярбургу. Пасля пераўтварэння канвікту ў Высакародны калегіум (*Collegium nobilium*) быў яго нязменным рэктарам (1806—1815) і заслужыў на гэтай пасадзе добрую памяць многіх сваіх вучняў. 1813 г. — асістэнт генерала Таварыства Ісуса ў Расіі Тадэвуша Бжазоўскага. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Grzebień, L. (Ed.), *Encyklopedia Wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy*, 1996. 2. ↑ Инглот, М. Общество Иисуса в Российской Империи (1772—1820 гг.) и его роль в повсеместном восстановлении Ордена во всем мире / М. Инглот; пер. А. Н. Коваля. — М. : Институт философии, теологии и истории св. Фомы, 2004. — С. 166—167. Літаратура ---------- * Инглот, М. Общество Иисуса в Российской Империи (1772—1820 гг.) и его роль в повсеместном восстановлении Ордена во всем мире / М. Инглот; пер. А. Н. Коваля. — М. : Институт философии, теологии и истории св. Фомы, 2004. — 632 с. * Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564—1995 / oprac. L. Grzebień  (польск.) (бел.. — Kraków : Wyd-wo WAM, 1996. — 882 s. * Giżycki, J.M.  (руск.) (бел. Materyały do dziejów Akademii Połockiej i szkół odniej zależnych / J.M. Giżycki. — Kraków: Druk. W. Anczyca i spółki, 1905. — 288 s.

**Бенедыкт Малееўскі** (польск.: Benedykt Malejewski; 5 студзеня 1672, Пінскі павет – 16 студзеня 1686, Вільня) – езуіцкі педагог і паэт. Нарадзіўся ў шляхецкай сям’і на Піншчыне. Пляменнік уніяцкага архіепіскапа смаленскага Юрыя Маліеўскага. Скончыўшы курс рыторыкі ў езуіцкіх школах, 27 жніўня 1688 г. у Вільні ўступіў у Таварыства Ісуса. Пад кіраўніцтвам Крыштафа Пуцілоўскага займаўся ў настаўніцкай семінарыі пры Пінскім езуіцкім калегіуме (1690–1691), а потым на працягу года выкладаў сінтаксіс у Варшаве. Прайшоў курс філасофіі ў Пінскім езуіцкім калегіуме (1692–1695), а потым сам выкладаў паэтыку і рыторыку ў Пінску (1695–1696) і Вільні (1696–1697). З 1697 па 1701 гг. вывучаў тэалогію ў Віленскай акадэміі і Варшаўскім езуіцкім калегіуме. У 1703–1705 гг. у настаўніцкай семінарыі пры Полацкім калегіуме выкладаў рыторыку клірыкам-езуітам. У сувязі з хваробай быў перавезены ў ВІльню, дзе і памёр ва ўзросце 33 гадоў. Паводле некралогу меў выдатныя здольнасці ў гуманітарных навуках. Апублікаваў панегірыкі: *Palatium principum honori, virtuti, prosapiae, Illmi... Principis Janussii Antoni Koributh Wiśniowiecki, palatonidae Bełzensis* (Вільня, 1695); *Augustus secundus in Sarmatia adoratus corona et primis honoribus cultus ab Academia Vilnensi... Per D. Franciscum Szyrwiński, Philosophiae auditorem* (Вільня, 1697), *Pastor angularis, Ecclesiae lapis, Illmus [Panegyricus dedicatus] Joannes Casimirus Bokum, Episcopus Premisliensis* (Вільня, 1702). Аўтар драматычнага твора для школьнага тэатра, пастаўленага ў Вільні ў 1696/1697 навучаным годзе: *Clypeus principum sive sapientia in coronato Bactrianorum capite, ab iuventute Acad. Vilnensis S.J. in scenam data*. Зноскі ------ 1. ↑ Grzebień, L. (Ed.), *Encyklopedia Wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy*, 1996. 2. 1 2 Królikowska, A. Profesorowie jezuickich seminariów nauczycielskich od XVI do XVIII wieku. Słownik biograficzny. / A.Królikowska. – Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie –Wydawnictwo WAM, 2017. – s. 106. Літаратура ---------- * Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995 / oprac. L. Grzebień  (польск.) (бел.. – Kraków: Wyd-wo WAM, 1996. – 882 s. * Królikowska, A. Profesorowie jezuickich seminariów nauczycielskich od XVI do XVIII wieku. Słownik biograficzny. / A.Królikowska. – Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie –Wydawnictwo WAM, 2017. – 188 s.

**Медаль за баявыя заслугі** — баявая ўзнагарода Рады Беларускай Народнай Рэспублікі, заснаваная Дэкрэтам Старшыні Рады БНР Івонкі Сурвілы ад 21 студзеня 2023 года. Паводле свайго статуту, медаль мае пераемнасць ад ордэна Virtuti Militari, які быў заснаваны ў 1792 годзе і з’яўляецца найстарэйшай гістарычнай вайсковай узнагародай беларускай дзяржавы, зважаючы на статус Беларусі як адной з краінаў-пераемніц Рэчы Паспалітай і Вялікага Княства Літоўскага. Гістарычную пераемнасць маюць адлюстроўваць назва і дызайн медаля. Змены ў параўнанні з гістарычнай узнагародай адлюстроўваюць каштоўнасці сучаснай Беларусі як незалежнай дэмакратычнай рэспублікі. Статут ------ Медаль надаецца за асабістую адвагу, праяўленую ў абставінах, звязаных з рызыкай для жыцця і з абаронай свабоды, суверэнітэту і дэмакратычнага канстытуцыйнага ладу Беларусі на грунце ідэалаў 25 сакавіка, у прыватнасці, пры выкананні вайсковага і службовага абавязку, у баях і пры выкананні спецыяльных заданняў у нацыянальных інтарэсах Беларусі Медаль можа ўручацца: * Удзельнікам беларускіх збройных сілаў і службаў, прыроўненых да вайсковых, у тым ліку беларускіх партызанскіх аддзелаў і беларускіх вайсковых аддзелаў у складзе замежных войскаў; * Беларусам (як беларускім грамадзянам, так і асобам, якія належаць да беларускага народа, не будучы беларускімі грамадзянамі), якія ў асабістай якасці ваююць у шэрагах замежных войскаў і службаў па-за межамі беларускіх вайсковых аддзелаў; * Замежным вайскоўцам, якія адпавядаюць крытэрыям, вызначаным у статуце Медаля, і якія істотна спрыялі выкананню вайскоўцамі-беларусамі збройнай місіі ў адпаведнасці з крытэрыямі, вызначанымі ў статуце Медаля; * Цывільным асобам-некамбатантам, якія адпавядаюць умовам Статуту медаля. Медаль надаецца Дэкрэтам Старшыні Рады БНР на аснове прадстаўленняў камандзіраў адпаведных вайсковых частак або ўласнай інфармацыі Рады БНР. Старэйшай узнагародай адносна Медаля з’яўляецца тытул кавалера (дамы) Ордэна Жалезнага рыцара. Медаль носіцца на левым баку грудзі, пасля ордэнскіх знакаў. Апісанне -------- Знак ордэна Virtuti Militari 1792 года Дызайн медаля распрацаваны адмысловай грамадскай геральдычнай камісіяй і абапіраецца на выяву найстарэйшага варыянта знака ордэна Virtuti Militari 1792 года. «Малая Пагоня» з гербоўніка 1562 года. Медаль увесь з белага (для шэрагоўцаў і падафіцэраў) або жоўтага (для афіцэраў, паўторнага ўзнагароджання шэрагоўцаў і падафіцэраў або за асаблівыя заслугі) металу, авальнай формы. На пярэднім баку выява гістарычнага герба «Малая Пагоня» (рука вершніка з герба «Пагоня», якая трымае меч) і стужкі з трыма палосамі, якая ўвасабляе беларускі бела-чырвона-белы сцяг. На адваротным баку надпіс: *«Virtute et Gladio»* («Адвагай і мячом» на лацінскай мове) і індывідуальны нумар медаля. Стужка медаля складаецца з вертыкальных палос наступных колераў і размешчаных у наступным парадку: вельмі вузкая белая, шырокая кармазінавая, вельмі вузкая белая. У выпадку нашэння планак, на планцы для афіцэрскага медаля можа пасярэдзіне дадавацца вузкая вертыкальная лінія залатога колеру. Узнагароджаныя -------------- Першае ўзнагароджанне Медалём БНР за баявыя заслугі адбылося 1 лютага 2023 года, у дзень 160-х угодкаў пачатку паўстання Кастуся Каліноўскага на тэрыторыі Беларусі. Медаль тады атрымалі 22 вайскоўцы беларускага Палка імя Кастуся Каліноўскага, якія праявілі адвагу ў баях супраць расійскіх акупацыйных войскаў ва Украіне. Афіцыйнае ўручэнне медалёў адбылося 9 сакавіка 2023 года і стала першай вядомай цырымоніяй уручэння беларускіх дзяржаўных узнагарод за адвагу на полі бою з часоў Рэчы Паспалітай. 8 верасня 2023 года, на Дзень беларускай вайсковай славы, Рада БНР узнагародзіла 14 беларускіх добраахвотнікаў. Былі адзначаныя сем байцоў палка Каліноўскага, шэсць чалавек з 1-й Асобнай дэсантна-штурмавой роты і адзін баец вайсковаей часткі А2167 УСУ. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Медаль БНР за баявыя заслугі. 13.3.2023 2. ↑ Рада БНР узнагародзіла 14 беларускіх добраахвотнікаў, якія ваююць ва Украіне Спасылкі -------- * Медаль БНР за баявыя заслугі. 13.3.2023 | ⛭Узнагароды Беларускай Народнай Рэспублікі | | --- | | Дзейныя | * Ордэн Пагоні (1949) * Ордэн Зялезнага Рыцара (1949) * Медаль Партызана (1949) * Медаль да стагоддзя БНР (2018) * Медаль ордэна Пагоні (2022) * Медаль за баявыя заслугі (2023) | | | Колішнія | * Жалезны крыж «За Бацькаўшчыну» (1918) * Крыж Храбрых (1918) * Полацкі беларускі крыж (1920) | | БЦР(Рада БНР не прызнае законнай БЦР) | * Ордэн «Жалезны Крыж Заслугі» (1944) * Медаль «Крыж Заслугі БКА» (1976) * Ордэн «Пагоня — Жыве Беларусь!» (1976) * Медаль «Беларускія Вэтэраны на Чужыне» (1976) | | Гадавінныя медалі | Рада БНР Да 60-й гадавіны абвяшчэння незалежнасці БНР (1978) Да тысячагоддзя Беларусі (1980) БЦР Да 40-х угодкаў Другога Усебеларускага кангрэсу (1984) |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Шыла (значэнні). **Міхаіл Давыдавіч Шы́ла** (9 лістапада 1920, в. Оўзічы, цяпер Іванаўскі раён, Брэсцкая вобласць —22 снежня 1998) — удзельнік Вялікай Айчыннай вайны і партызанскага руху на тэрыторыі Беларусі. Герой Савецкага Саюза (1945). Біяграфія --------- М. Д. Шыла нарадзіўся ў вёсцы Оўзічы (зараз у Іванаўскім раёне Брэсцкай вобласці Беларусі). Скончыў 7 класаў, працаваў на торфапрадпремстве. Падчас Вялікай Айчыннай вайны з ліпеня 1941 г. па люты 1943 г. кіраваў камсамольскай падпольнай арганізацыяй у роднай вёсцы. З лютага 1943 г. партызан атрада імя С. Лазо партызанскай брыгады імя Молатава, дзейнічаўшай на тэрыторыі Пінскай вобласці. З 1944 г. у Чырвонай Арміі, на 1-м Беларускім і 3-м Прыбалтыйскім франтах. Удзельнік вызвалення Беларусі, Прыбалтыкі, Польшчы, баёў ва Усходняй Прусіі, Германіі. Камандзір кулямётнага разліку 447-га стралковага палка (397-я стралковая дывізія, 61-я армія, 1-ы Беларускі фронт) гвардыі малодшы сяржант М. Шыла вызначыўся на тэрыторыі Польшчы 28.1.1945 г. пры адбіцці контратак праціўніка каля горада Шнайдэмюль (сучасны горад Піла) і 2.02.1945 г. у баі за населены пункт Рушэндорф (Русінава, на захад ад Піла). Пасля вайны М. Д. Шыла працягваў службу ў Арміі, у 1946 годзе ў званні капітана звольнены ў запас. Працаваў загадчыкам цэнтральнай ашчаднай касы, пазней загадчыкам аддзела сацыяльнага забеспячэнне ў горадзе Іванава. У 1948 годзе скончыў Пінскую партшколу. Пасля выхаду на пенсію М. Д. Шыла пераехаў у Пінск, дзе займаўся ваенна-патрыятычным выхаваннем моладзі. Узнагароды ---------- * Медаль «Залатая Зорка» * Ордэн Леніна * Ордэн Айчыннай вайны 1 ступені * Ордэн Чырвонай Зоркі * Медаль «За вызваленне Варшавы» * Медаль «За ўзяцце Берліна» * Медаль «Партызан Вялікай Айчыннай вайны» 1 ступені * Медаль «За перамогу над фашысцкай Германіяй у Вялікай Айчыннай вайне» і інш. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Шыла Міхаіл Давыдавіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 18. Кн. 1: Дадатак: Шчытнікі — Яя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2004. — Т. 18. Кн. 1. — С. 10. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0295-4 (т. 18. Кн. 1). * Навечно в сердце народном: Справочник / Главный ред. И. П. Шамякин. — 3-е изд. испр. и доп. — Мн.: БелСЭ, 1984. — С. 589. — 607 с. — 65 000 экз. (руск.) Спасылкі -------- * 7 лет с именем Героя Советского Союза // Сайт ДУА «Сярэдняя школа № 7 г. Пiнска» (руск.)

Месцазнаходжанне паўвострава на карце Антарктыды Антарктычны паўвостраў **Антарктычны паўвостраў** — адзін з буйнейшых паўвостраваў у свеце, самы паўночны ўскраек мацерыка Антарктыда. Геаграфічныя каардынаты самай паўночнай кропкі (63°13′ пд. ш. 57°18′ з. д.HGЯO) з'яўляюцца самай паўночнай кропкай кантынентальнай Антарктыды. Паўвостраў мае гарысты рэльеф, з хрыбтамі вышынёй прыкладна 2800 метраў над узроўнем мора. Вышэйшая кропка — гара Джэксан — 4196 метраў над узроўнем мора. Паўвостраў таксама вядомы як Зямля Грэяма і Зямля Палмера. З 1960-х гадоў Антарктычны паўвостраў атрымаў сваю цяперашнюю назву. Зямлёй Грэяма (Грэхама, Грэма) называецца паўночная яго частка, Зямлёй Палмера — паўднёвая. На захад ад паўвострава знаходзіцца самы вялікі востраў Антарктыкі — Зямля Аляксандра I. Клімат паўвострава самы мяккі на Антарктыдзе. Паўночнай часткай паўвострава абмежаваны арэал кветкавых раслін, якія растуць у Антарктыдзе (іх толькі два віда — луговік антарктычны і калабантус кіта). Вакол узбярэжжа паўночнай часткі паўвострава магчыма круглагадовая навігацыя. Глабальнае пацяпленне аказвае прыкметнае ўздзеянне на клімат паўвострава: толькі за другую палову XX стагоддзя сярэднегадавая тэмпература вырасла на 2,5°C. На шэльфе побач з Антарктычным паўвостравам знаходзіцца ледавік Ларсена, памеры якога ў апошнія гады рэзка скараціліся. Нягледзячы на падпісаную Канвенцыю па Антарктычным тэрыторыям, тэрытарыяльныя прэтэнзіі на паўвостраў і прылеглыя тэрыторыі прад'яўляюць Вялікабрытанія, Аргенціна і Чылі. Цікавыя факты ------------- * Сусветнае пацяпленне найбольш закранула якраз Антарктычны паўвостраў. Гл. таксама ----------- * Антарктычныя Анды Зноскі ------ 1. ↑ Архівавана 12 студзеня 2011. Спасылкі -------- * Фатаграфіі Антарктычнага паўвострава з космаса на сайце Панараміё Архівавана 19 студзеня 2014.

Эмблема Азіякіх гульняў **Азіяцкія гульні** — спартыўнае спаборніцтва, якое праводзіцца кожныя чатыры гады сярод атлетаў з усіх краін Азіі з 1951 года. Гульні рэгулююцца пад наглядам Міжнароднага алімпійскага камітэта. Медалі прысуджаюцца ў кожным відзе спорту: залаты — за першае месца, сярэбраны — за другое, бронзавы — за трэцяе. Спаборніцтвы пачынаюцца Нацыянальным Алімпійскім камітэтам, якія прадстаўляюць сваю краіну. Дзяржаўны сцяг і гімн суправаджаюць цырымонію ўзнагароджання. Выкарыстоўваюцца табліцы, якія паказваюць колькасць медалёў, выйграных кожнай краінай. Выступаюць толькі прызнаныя дзяржавы, але некаторыя не суверэнныя дзяржавы таксама могуць удзельнічаць. Тайвань удзельнічае як «Кітайскі Тайбэй». Пятнаццатыя летнія гульні праходзілі ў Досе — сталіцы Катара, з 1 па 15 снежня 2006 года. Шаснаццатыя летнія гульні прайшлі ў Гуанчжоў, у Кітаі з 12 па 27 лістапада 2010 г. Літаратура ---------- * Азіяцкія гульні // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1). Спасылкі -------- * Гульні на сайце Алімпійскага савета Азіі Архівавана 14 красавіка 2012. (англ.)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Паган. **Пага́н** (англ. *Pagan*) — востраў у складзе Марыянскіх астравоў. Частка тэрыторыі Паўночныя Марыянскія астравы. Плошча — 47,23 км². З 1981 г. незаселены. Гісторыя -------- Востраў быў населены каля 3 тыс. гадоў таму продкамі чамора. У XVI—XIX стст. належаў Іспаніі. У 1899—1914 гг. — Германіі. У 1914—1944 гг. кантраляваўся Японіяй. Японцамі на Пагане была пабудавана буйная ваенная база (каля 2500 чал.). У 1944 г. захоплены ЗША. У 1981 г. з-за актыўнасці мясцовага вулкана насельніцтва (некалькі дзесяткаў чалавек) было эвакуіравана. У 2011 г. Японія прапанавала стварыць на Пагане звалку для смецця, якое ўтварылася ў выніку цунамі 2011 г. Існуюць планы амерыканскага камандвання па размяшчэнню на востраве ваеннага палігона для выпрабавання балістычных ракет. Прырода ------- Паган — пяты па велічыні востраў Марыянскіх астравоў. Мае вулканічнае паходжанне, складзены двума паўночным і паўднёвым стратавулканамі. Конус паўночнага вулкана Паган — вышэйшая кропка вострава (570 м). Яго кальдэра дасягае 7 км у дыяметры. З XVII ст. ён застаецца актыўным. Асабліва моцнае вывяржэнне 1981 г. прымусіла ўлады эвакуіраваць насельніцтва. Лава разбурыла мясцовую авіяпаласу. Значная частка вострава пакрыта попелам і іншымі прадуктамі вывяржэння. Але на паўднёвай частцы і на ўзбярэжжы захаваліся багатая расліннасць і жывёльны свет (пераважна птушкі, кажаны, крабы, а таксама здзічэлая свойская жывёла). Спасылкі -------- * Save Pagan Island * A Close-Up Look at an Active Volcano * Linda W. Pratt, Vegetation Assessment of Forests of Pagan Island | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | LCCN: sh2013000084 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Богуш-Сестранцэвіч. **Станіслаў Станіслававіч Богуш-Сестранцэвіч** (1869, Вільня — 1927, Варшава) — польскі графік і жывапісец. Біяграфія --------- Станіслаў Богуш-Сестранцэвіч нарадзіўся ў 1869 годзе ў збяднелай шляхецкай сям’і, у Вільні на Зарэччы. Скончыў Віленскае рэальнае вучылішча, пазней рысавальную школа Трутнева. Вучыўся ў 1889—1894 гадах у Пецярбургскай Акадэміі мастацтваў. Шмат падарожнічаў па Беларусі і Літве. У 1890 годзе атрымаў малы сярэбраны медаль за эцюд каня «Шэрага ў яблыках». Падчас навучання ў Акадэміі юнак хварэў на сухоты. Станіслаў вучыўся на выдатна, але ў 1892 годзе быў выключаны з трэцяга курса «за непаспяховасць», пазней у яго папрасілі прабачэння і аднавілі ў правах студэнта. Неўзабаве ён сам «не пажадаў працягваць навучанне ў Імператарскай акадэміі мастацтваў» і вярнуўся ў Вільню. Удасканальваў сваё майстэрства ў Парыжы, у прыватнай Акадэміі Жуліяна (Academia Julian). Працягваў сваё навучанне ў Мюнхене, у майстэрні мастака-рэаліста Юзафа Бранта (1841—1915), які даводзіўся яму цесцем. У 1897 годзе зноў вяртаецца ў Вільню, дзе прыняў удзел у вясновай выставе «тэракотаў і гіпсаў» былога вучня школы малюнка — Баляслава Балзукевіча, якая прайшла ў будынку цырка на Лукішках, а ўвосень — у маштабнай выстаўцы са 150 твораў. У тым жа годзе ў складзе мюнхенскай групы «Sezession» ён са сваёй работай «З поля» удзельнічаў у міжнароднай выстаўцы. На першым конкурсе тэатральнай фатаграфіі ў Варшаве Станіслаў Богуш-Сестранцэвіч заняў 4-е месца. У 1899 годзе прыняў удзел у другой віленскай выстаўцы. Паводле меркавання гісторыка і краязнаўцы Г. Каханоўскага Станіслаў Богуш-Сестранцэвіч пад псеўданімам Яніслаў Валакіта з’яўляецца аўтарам ілюстрацый да выдання апавядання М. Горкага «Дзед Архіп і Лявонка» (пераклад Тэрэзы Гардзялкоўскай, Вільня, «Наша хата», 1910). Аднак мастацтвазнаўца Н. Усава слушна заўважае, што ілюстрацыі да твора М. Горкага пры ўсіх іх несумненных мастацкіх якасцях усё ж наўрад ці належаць высокапрафесійнаму мастаку з акадэмічнай адукацыяй. На яе думку, ілюстрацыі да «Дзеда Архіпа і Лявонкі» выканаў вядомы паэт і драматург Альберт Паўловіч. Удзельнік выставак Санкт-Пецярбургскага таварыства мастакоў (1890—1900) і мастацкіх у Мінску (1911). У кастрычніку 1919 года быў адноўлены Віленскі ўніверсітэт. Першы дэкан і рупліўца мастацкага факультэта, прафесар Фердынанд Рушчыц даверыў Станіславу Богуш-Сестранцэвічу кіраванне майстэрняй натуры і даў беспрытульнаму мастаку пакойчык пры факультэце. З-за пагрозы чырвонай акупацыі практычна ўвесь першы склад факультэта пакінуў горад, Богуш-Сестранцэвіч перабраўся у Варшаву. Магіла Станіслава Богуш-Сестранцэвіча на могілках Роса, 2022 г. Памёр Станіслаў Богуш-Сестранцэвіч 24 мая 1927 года. Хаўтурнымі клопатамі па ім, з-за адсутнасці нашчадкаў, займалася былая жонка — Крысціна Бранд-Тышкевіч. Пахаваны адпаведна тэстаманту 28 мая, у Вільні, на зруйнаваных у 1956 годзе на Евангелічна-рэфармацкіх могілках. Магіла перанесена на могілкі Роса. Творчасць --------- Творчасць звязана з мастацкім жыццём Літвы і Беларусі. У жанравых творах адлюстроўваў побыт беларускіх і літоўскіх сялян і гараджан, высмейваў норавы мяшчан. Аўтар карцін «Баль у Мінску», «Прачкі», графічных лістоў «У мястэчку», «Злоўлены жывым», «Праца ў фальварку», «Цыганы» і інш. анімалістычных малюнкаў («Стаеннік», «Бегавы конь» і інш.), ілюстрацый да апавядання Э. Ажэшкі «Гэдалі» (1907). Як мастак-анімаліст С. Богуш-Сестранцэвіч праявіў сябе яшчэ падчас навучання ў Пецярбургскай акадэміі мастацтваў. Выявы свойскіх і дзікіх жывёл: коней, валоў, сабак, свіней, нават зайцаў і курэй, намаляваныя ва ўдала падгледжаных выпадковых рухах і ракурсах, з’яўляюцца неад’емным і характэрным элементам яго сюжэтных твораў. Адлюстраванню жывёл мастак часта адводзіць цэнтральнае, першапланавае месца, акцэнтуючы ўвагу на іх натуральнай прыгажосці і норавах («На торгу». «Выпадак»). Часам натуральныя замалёўкі асобных жывёл перарастаюць у самастойныя сюжэтныя кампазіцыі анімалістычнага жанру («Зграя сабак», «Коні ў стойле»), але ніколі вобразы жывёл не набываюць карыкатурных рыс, што нагадваюць звычкі людзей. У гэтым жанры мастак моцна трымаўся акадэмічных традыцый, з’яўляючыся творчым пераемнікам выдатных рускіх і польскіх рысавальшчыкаў папярэдніх часоў. Галерэя ------- * «Жанчына плача»«Жанчына плача» * «Тройка» (1892)«Тройка» (1892) Зноскі ------ 1. 1 2 Stanislas Bohusz Siestrzencewicz<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a> 2. 1 2 Stanislaw Bohusz Siestrzencewicz // Benezit Dictionary of Artists — OUP, 2006. — ISBN 978-0-19-977378-7 Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q217595'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q24255573'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1547776'></a> 3. ↑ Biernacka 1997, p. 154. 4. 1 2 3 4 5 Богуш-Сестренцевич Станислав Станиславович // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 67. — 737 с. 5. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Сяргей Гваздзёў. «Малады ліцвін з тэмпераментам вясковага грамадзяніна…» 6. 1 2 3 Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 3: Беларусы — Варанец / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 3. — 511 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0068-4 (т. 3). 7. 1 2 3 Дуктава, Л. Г. Мастацкая анімалістыка ў беларускай літаратуры другой паловы XX ст.: манаграфія / Л. Г. Дуктава. — Магілёў; МДУ імя А. А. Куляшова, 2009. — 184 с.: іл 8. ↑ Пікулік А. М. РОЛЯ ВІЛЕНСКІХ КНІГАВЫДАВЕЦКІХ ЦЭНТРАЎ ХІХ — ПАЧАТКУ ХХ СТ. У РАЗВІЦЦІ БЕЛАРУСКАГА МАСТАЦТВА ДЗІЦЯЧАЙ КНІГІ 9. ↑ Рынкевіч, У. Станіслаў Богуш-Сестранцэвіч — «літвін па крыві і косці» / У. Рынкевіч // Родн. слова. — 2008. — № 9. — С. 96 — 97 Літаратура ---------- * *Róża Biernacka* Siestrzeńcewicz (Bohusz-Siestrzeńcewicz) Stanisław // *Polski Słownik Biograficzny*. — 1997. — Т. XXXVII/3. — S. 154. * Rysunki Piórem Stanisława Bohusz — Siestrzeńcewicza. Wilno: 1912. * Rysunki Piórem Stanisława Bohusz — Siestrzeńcewicza. Warszawa: Chemiograficzne Zakłady «Helios», 1928. * Stanisław Bohusz — Siestrzeńcewicz: Piękno i estetyka. Wilno: 1912. * Bohusz — Siestrzeńcewicz i jego album. «Tygodnik Ilustrowany». nr 13, 1914. * Wiadomości z Cesarstwa.. nr 311, 23 listopad 1893. * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.3: Беларусы — Варанец / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 3. — 511 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0068-4 (т. 3). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Станіслаў Станіслававіч Богуш-Сестранцэвіч | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | RKDartists | | Генеалогія і некрапалістыка | IPSB: stanislaw-siestrzencewicz · Sejm-Wielki.pl · Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 10004942j · GND: 1244947016 · ISNI: 0000 0001 0999 9955 · NUKAT: n01045113 · VIAF: 95740016 · ULAN: 500009653 | |

**Чэшскі масіў** (Багемскі масіў; чэшск.: Český masiv) — горны масіў у цэнтральнай частцы Чэхіі і ў сумежных раёнах Германіі, Польшчы і Аўстрыі. Геаграфія --------- Масіў працягваецца з захаду на ўсход і мае ромбападобную форму. Працягласць яго складае каля 500 км, шырыня — да 300 км. Вышэйшая кропка — гара Снежка (1602 м). Уяўляе сабой выступ старажытнага фундамента герцынскай складкавай вобласці. Складзены з гнейсаў, пігматытаў, крышталічных сланцаў і гранулітаў пратэразою, сланцаў, кварцытаў і пясчанікаў палеазою, перакрыты асадкавым чахлом з мелавых і кайназойскіх парод. У выніку неаген-антрапагенавых тэктанічных рухаў масіў быў расколаты разломамі і скідамі, па якіх выліваліся вулканічныя лавы. 3 тэктанічным прагінам на паўночным усходзе звязаны Верхнесілезскі — Астраўска-Карвінскі каменнавугальны басейн. Цэнтральная частка (вышыня 300—600 м) — узгорыстая раўніна з асобнымі падняццямі. Па ўскраінах Чэшскага масіву ўзвышаюцца сярэдняй вышыні хрыбты: Шумава на паўднёвым захадзе, Рудныя горы на паўночным захадзе, Судэты на паўночным усходзе. У паўднёва-ўсходняй частцы масіву размяшчаецца Чэшска-Мараўскае ўзвышша. На раўніне значная частка тэрыторыі апрацавана. У гарах да вышыні 1200—1400 м мяшаныя і хвойныя лясы. Вышэй — субальпійскія лугі і хмызнякі. Часта сустракаюцца мінеральныя крыніцы. Тут размяшчаюцца курорты, у т.л. Карлавы Вары. Развіваецца турызм. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Чэшскі масіў // БЭ ў 18 т. Т. 17. Мн. 2003. | | | | --- | --- | | commons: | Чэшскі масіў на Вікісховішчы |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Ермакова. **Надзея Андрэеўна Ермакова**, дзявоч. **Лупекіна** (19 красавіка 1953, в. Разальмова, Хоцімскі раён Магілёўская вобласць, БССР) — беларуская эканамістка, старшыня праўлення Нацыянальнага банка Рэспублікі Беларусь (2011—2014). Заслужаны эканаміст Рэспублікі Беларусь. Біяграфічныя звесткі -------------------- Нарадзілася ў сялянскай сям’і. Бацька, Андрэй Іосіфавіч, працаваў электразваршчыкам, быў членам КПСС; маці, Людміла Аляксееўна, была рознарабочай у калгасе. У пачатковую школу хадзіла ў родным Разальмове, пасля скончыла Яснапалянскую васьмігодку ў суседняй вёсцы. Скончыла Пінскі ўлікова-крэдытны тэхнікум (1971), завочна Беларускі дзяржаўны інстытут народнай гаспадаркі імя В. У. Куйбышава (1978). Працавала крэдытным інспектарам, старшым крэдытным інспектарам, намесніцай загадчыка Хоцімскага аддзялення Дзяржбанка, намесніцай загадчыка Кіраўскім аддзяленнем Дзяржбанка, загадчыцай Шклоўскага аддзялення Дзяржбанка, намеснцай старшыні райвыканкаму і старшынёй планавай камісіі Шклоўскага райвыканкама, загадчыцай фінансавым аддзелам Шклоўскага райвыканкама, загадчыцай філіяла камерцыйнага банка «Поўнач-Захад» у Шклове, загадчыцай аддзяленнем Белаграпрамбанку ў Шклове. З 1996 года ў ААТ «Ашчадны банк Беларусбанк», намесніца старшыні праўлення, старшыня праўлення. Старшыня грамадскага аб’яднання «Беларускі саюз жанчын» (з 1999 г.). Была абрана членам Савету Рэспублікі Нацыянальнага сходу першага, другога, трэцяга і чацвёртага скліканняў. З 27 ліпеня 2011 па 27 снежня 2014 — старшыня праўлення Нацыянальнага банка Рэспублікі Беларусь. У 2011 годзе, калі Надзея Ермакова ўзначаліла Нацбанк, інфляцыя ў Беларусі дасягнула 108,7 %, а стаўка рэфінансавання вырасла да канца года з 10 % да 45 %. 21 кастрычніка была праведзена чарговая дэвальвацыя беларускага рубля. У 2014 годзе, пры Надзеі Ермаковай на пасадзе старшыні Нацбанка, адбылася яшчэ адна дэвальвацыя. Член Рэспубліканскага Савета РГА «Белая Русь». 18 студзеня 2021 года прызначана старшынёй праўлення Белгазпрамбанка. 16 ліпеня 2021 года пакінула пасаду старшыні праўлення Белгазпрамбанка. Крытыка ------- У чэрвені 2020 года ў некаторых кліентаў «Белгазпрамбанка», кіраўніком часовай адміністрацыі якога з’яўлялася Ермакова, выявілася, што былі адчынены іх дэпазітарныя ячэйкі без прысутнасці саміх кліентаў, пры гэтым з іх прапала змесціва. Некалькі чалавек напісалі заявы ў банк з прэтэнзіямі на ўскрыццё дэпазітарных ячэек без іх прысутнасці і знікненне каштоўнасцяў. Узнагароды ---------- * Ордэн Пашаны Сям’я ----- Двойчы разведзеная, мае дзвюх дачок (Наталлю і Юлю). Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ Надежда Ермакова возглавила Нацбанк Беларуси (руск.). open.by. Праверана 2011-28-07. 3. ↑ 4. ↑ 5. ↑ 6. ↑ *Бобков, Дмитрий*. «К Бабарико отношения не имею». Клиенты Белгазпромбанка жалуются на вскрытие ячеек и пропажу ценностей (руск.)(недаступная спасылка). TUT.BY (28 чэрвеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 29 чэрвеня 2020. Праверана 28 чэрвеня 2020. 7. ↑ nashaniva.by 8. ↑ Архіўная копія (руск.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 15 жніўня 2012. Праверана 4 жніўня 2011. Спасылкі -------- * Гісторыя поспеху Надзеі Ермаковай — nashaniva.by | Старшыні праўлення Нацыянальнага Банка Рэспублікі Беларусь | | --- | | | Мікалай Амельяновіч (1991) • Станіслаў Багданкевіч (1991—1995) • Тамара Віннікава (1996—1997) • Генадзь Алейнікаў (1997—1998) • Пётр Пракаповіч (1998—2011) • Надзея Ермакова (2011—2014) • Павел Калаур (з 2014) |

**Паку́цценскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Горацкім раёне Магілёўскай вобласці. Цэнтр — вёска Галалобаўка. Утвораны 20 жніўня 1924 года ў складзе Дрыбінскага раёна Аршанскай акругі БССР. Цэнтр — вёска Пакуцце. У 1927 годзе цэнтр сельсавета перанесены ў вёску Галалобаўка. Пасля скасавання акруговай сістэмы 26 ліпеня 1930 года ў Дрыбінскім раёне БССР, з 8 ліпеня 1931 года — у Горацкім раёне, з 12 лютага 1935 года — у Дрыбінскім раёне. З 20 лютага 1938 года ў складзе Магілёўскай вобласці. З 16 верасня 1959 года ў складзе Мсціслаўскага раёна, з 14 кастрычніка 1959 года — у складзе Горацкага раёна. 24 чэрвеня 1960 года скасаваны, тэрыторыя далучана да Расненскага сельсавета. Зноскі ------ 1. ↑ Рашэнне выканкома Магілёўскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 24 чэрвеня 1960 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1960, № 20. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

**Фларыян Бохвіц** (4 мая 1799, мястэчка Мір (цяпер Карэліцкі раён Гродзенскай вобласці) — 9 верасня 1856, маёнтак Вашкоўцы, цяпер у складзе в. Ураджайная) - польска-беларускі асветнік, філосаф-мараліст, пісьменнік. Біяграфія --------- Паходзіў з сям'і памешчыка. Бацька Рамуальд Бохвіц быў пратэстантам, маці, Анелія Борзабагатая — каталічка, выхавала сына ў духу сваёй веры. Вучыўся ў канвінкце дамініканцаў у Нясвіжы, на юрыдычным факультэце Кіеўскага, затым Віленскага ўніверсітэтаў. Працаваў адвакатам у Навагрудку. Уваходзіў у Наваградскую асацыяцыю адвакатаў. Ажаніўся з Паўлінай Маеўскай, стрыечнай пляменніцай маці Адама Міцкевіча. У 1838 набылі ў Чарнецкіх маёнтак Вошкаўцы (цяпер Фларыянаў, Ляхавіцкі раён), дзе і жыў разам з сям'ёю да сваёй смерці. Займаўся тут гаспадаркай, літаратурнай працай, дабрачыннай дзейнасцю. Яго маёнтак наведвалі знакамітыя літаратары і філосафы. Пахаваны на старых могілках у вёсцы Дарава. У 1960-70-я магіла Бохвіца была разрабаваная. Помнік з надпісам **Twoj przyklad niech nam pokazuje drogi prawdy** не знойдзены. Знаходзіцца пад аховаю дзяржавы. Нягледзячы на гэта, у 2003 годзе магіла знішчана і ў той самы год на ёй з'явіліся новыя пахаванні. Творчасць --------- Імкнуўся прымірыць філасофію і «боскае адкрыццё», рэлігію з навукай. Супрацьлегласць зыходных прынцыпаў абумовіла супярэчнасць філасофскіх і этыка-педагагічных поглядаў. Педагагічная праграма Бохвіца грунтавалася на прынцыпах асветы і рэлігійнай маралі. Галоўнай мэтай выхавання лічыў ўдасканаленне розуму і пачуццяў. Выступаў з патрабаваннем прыняць такую ​​сістэму выхавання і адукацыі, якая рыхтавала б людзей, карысных грамадству, высока ацэньваў ролю натуральных навук у працэсе пераўтварэння свету. «Асновы маіх думак і пачуццяў». 1841 У 1838 годзе Вільні на польскай мове выйшла яго кніга «Выява думкі. На памятку маёй жонцы і дзецям» (другое выданне выйшла ў 1839 годзе). Працяг гэтай маральна-філасофскай працы — «Выява маёй думкі пра мэты існавання чалавека» (Вільня, 1841). Першая кніга ў перапрацаваным выглядзе выйшла ў 1842 годзе пад назваю: «Асновы маіх думак і пачуццяў». Выдаў «Думкі пра выхаванне чалавека» (Вільня, 1847). Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Бохвиц Флориан // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 78. — 737 с. | ?Фларыян Бохвіц — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Самуэль Бохвіц[d] | | | | | | | | | | | | | | Станіслаў Бохвіц[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Багуслаў Бохвіц[d] | | | | | Соф’я з Дабжанскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Канстанцыя з Капевічаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Рамуальд Бохвіц[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Стэфан Пянкальскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ядвіга з Пянкальскіх[d] | | | | | | | Фларыян Бохвіц | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Алена са Спінекаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Вінцэнты Борзабагаты[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Анеля з Борзабагатых[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Кацярына з Іздэбскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl | | Нарматыўны кантроль | GND: 1064910092 · ISNI: 0000 0001 1372 4428 · NUKAT: n2003099703 · SUDOC: 127951539 · VIAF: 166214121 |

**А́йзек Азі́маў** (2 студзеня 1920, Пятровічы, цяпер Смаленская вобласць, Расія — 6 красавіка 1992, Нью-Ёрк) — амерыканскі пісьменнік-фантаст, папулярызатар навукі, па прафесіі біяхімік. Аўтар каля 500 кніг, галоўным чынам мастацкіх (першым чынам у жанры навуковай фантастыкі, але таксама і ў іншых жанрах: фэнтэзі, дэтэктыў, гумар) і навукова-папулярных (у самых розных абласцях — ад астраноміі і генетыкі да гісторыі і літаратуразнаўства). Шматразовы лаўрэат прэмій Х’юга і Неб’юла. Некаторыя тэрміны з яго твораў — robotics (рабатэхніка, робатыка), positronic (пазітронны), psychohistory (псіхігісторыя, навука пра паводзіны вялікіх груп людзей) — трывала ўвайшлі ў англійскую і іншыя мовы. У англа-амерыканскай літаратурнай традыцыі Азімава разам з Артурам Кларкам і Робертам Хайнлайном адносяць да «Вялікай тройкі» пісьменнікаў-фантастаў. Біяграфія --------- Айзек нарадзіўся ў сям’і яўрэяў. Яго бацькі, *Хана-Рахіл Ісакаўна Берман* і *Іуда Аронавіч Азімаў* былі млынарамі. Назвалі яго ў гонар нябожчыка дзеда па маці, Ісаака Бермана (1850—1901). У 1923 годзе сям’я Азімава імігравала ў ЗША. Як сам Азімаў расказвае ў аўтабіяграфіі («In Memory Yet Green», «It’s Been A Good Life»), яго роднай мовай у дзяцінстве была ідыш, па-руску з ім у сям’і не размаўлялі. З мастацкай жа літаратуры ў раннія гады ён рос у асноўным на апавяданнях Шолам-Алейхема. У 1923 годзе бацькі павезлі яго ў ЗША («у чамадане», як ён сам шуткаваў), пасяліліся ў Брукліне і праз некалькі гадоў адкрылі кандытарскую краму. У 5 гадоў Айзек Азімаў пайшоў у школу (яму варта было пайсці ў школу ў 6 гадоў, але маці выправіла яго дзень нараджэння на 7 верасня 1919 года, каб аддаць яго ў школу на год раней). Пасля заканчэння дзясятага класа ў 1935 годзе 15-гадовы Азімаў паступіў у Seth Low Junior College, але праз год гэты каледж зачыніўся. У канцы 1930-х гадоў Айзек паступіў на хімічны факультэт Калумбійскага ўніверсітэта ў Нью-Ёрку, дзе атрымаў у 1939 годзе ступень бакалаўра (B.S.), а ў годзе 1941 — магістра (M.Sc.) па хіміі і паступіў у аспірантуру. Аднак чатырохгадовы перапынак у адукацыі выклікала Другая сусветная вайна. У 1942 годзе Азімаў паехаў у Філадэльфію, каб працаваць хімікам на Філадэльфійскай суднаверфі для войска. Разам з ім там жа працаваў і іншы пісьменнік-фантаст Роберт Хайнлайн. Злева направа: Роберт Гайнлайн, Л. Спрэг дэ Камп і Айзек Азімаў. 1944 г. 14 лютага 1942 года Азімаў сустрэўся на «спатканні ўсляпую» з Гертрудай Блюгерман (англ.: Gerthrude Blugerman). 26 ліпеня яны ажаніліся. Ад гэтага шлюбу нарадзіўся сын Дэвід (1951) і дачка Робін Джоэн (англ.: Robyn Joan) (1955). Доктарам біяхіміі Азімаў стаў у 1948 годзе. У наступным годзе ён атрымаў працу выкладчыка медыцынскага факультэта Бостанскага ўніверсітэта, дзе ў 1951 годзе стаў асістэнтам (англ.: assistant professor), а ў 1955 годзе — дацэнтам (англ.: associate professor) біяхіміі. У гэты час асноўны свой прыбытак Азімаў атрымліваў ужо ад сваёй пісьменніцкай дзейнасці. 1 ліпеня 1958 года Азімаў спыніў сваю навуковую кар’еру на карысць кар’еры пісьменніка. Універсітэт перастаў яму плаціць зарплату, але фармальна пакінуў на ранейшай пасадзе. Да гэтага моманту прыбытак Азімава як пісьменніка ўжо перавышаў ўніверсітэцкую зарплату. Тытул ганаровага прафесара яму прысвоілі ў 1979 годзе. У 1970 годзе Азімаў развёўся з жонкай і амаль адразу стаў жыць з Джэнет Апал Джэпсан (Janet Opal Jeppson), з якой пазнаёміўся на бяседзе 1 мая 1959 года (да гэтага яны сустракаліся ў 1956 годзе, калі ён даў ёй аўтограф, Азімаў наогул не запомніў тую сустрэчу, а Джэпсан палічыла яго непрыемным чалавекам). Развод ўступіў у сілу 16 лістапада 1973 года, а 30 лістапада Азімаў і Джэпсан ажаніліся. Ад гэтага шлюбу не было дзяцей. Айзек Азімаў памёр 6 красавіка 1992 года ад сэрцавай і ныркавай нястачы, выкліканай ВІЧ-інфекцыяй, на якую ён захварэў падчас аперацыі на сэрцы ў 1983 годзе (і якая прывяла да СНІДу). Творчасць --------- Яго творам уласцівыя займальнасць, дакладнае абгрунтаванне навуковых дапушчэнняў, уменне спалучыць навуковае і фантастычнае. Вядомасць А. Азімаву прынеслі аповесці і зборнікі апавяданняў пра робатаў («Я, робат», 1950; «Робаты і імперыя», 1985; «Мары робата», 1986, і інш.). Азімаў вывеў у гэтай сувязі тры законы робататэхнікі: * *Робат не можа зрабіць чалавеку шкоду ці сваім бяздзеяннем дапусціць, каб чалавеку была зробленая шкода.* * *Робат мусіць падпарадкоўвацца камандам чалавека, калі гэтыя каманды не супярэчаць першаму закону.* * *Робат мусіць клапаціцца пра сваю бяспеку ў той меры, наколькі гэта не супярэчыць першаму і другому законам.* Пазней Азімаў дадаў да сваіх законаў яшчэ адзін, нулявы пункт: *Робат не можа зрабіць чалавеку шкоду, толькі калі ён не дакажа, што ў выніку гэта будзе карысна для ўсяго чалавецтва.* Як піша беларускі літаратар Альгерд Бахарэвіч: | | | | | --- | --- | --- | | "| Робаты Азімава больш чалавечныя за людзей. Людзей у Азімава часам хочацца проста выключыць. Але ня ўсіх, вядома. Азімаў — дзіцячы пісьменьнік у тым сэнсе, што ён умее зрабіць так, каб ты ганарыўся, што ты чалавек. Ён ведае, дзе ў чалавека кнопка. І ведае, як лёгка яна выключаецца. | "| Раманы серыі «Канец станаўлення» («Станаўленне», 1951; «Станаўленне ў небяспецы», 1982; «Станаўленне і Зямля», 1986, і інш.) пра галактычную гісторыю чалавенцтва. Раманы «Канец вечнасці» (1955) і «Самі багі» (1972) — перасцярога ад бяздумнага ўмяшання ў законы развіцця прыроды і чалавецтва. Аўтар навукова-папулярных кніг («Жыццё і энергія», 1962; «Сціслая гісторыя біялогіі», 1965; «Нейтрына», 1966, і інш.). Гл. таксама ----------- * Мезапланета Беларускія пераклады -------------------- * Выродлiвы хлапчук // Замежная фантастыка. — Мн. 1990. Зноскі ------ 1. ↑ 2. 1 2 Краткая литературная энциклопедия — М.: Советская энциклопедия, 1962.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q4239850'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a> 3. ↑ Isaac Asimov // *The Guardian.com* — 2008. — ISSN 1756-3224; 1354-4322<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5614018'></a> 4. ↑ Isaac Asimov // Internet Speculative Fiction Database — 1995. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2629164'></a> 5. ↑ Isaac Asimov // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741'></a> 6. ↑ NNDB — 2002.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1373513'></a> 7. ↑ Title: Little Brothers — 1995. Праверана 7 красавіка 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2629164'></a> 8. 1 2 Гэта было добрае жыццё 9. ↑ The Death of Science Fiction © 1991 and 1994 by Robert J. Sawyer (англ.) 10. ↑ Sir Arthur Clarke Named Recipient of 2004 Heinlein Award, 05.22.04 Архівавана 22 чэрвеня 2009. (англ.) 11. ↑ Генеялогія сямей Берман і Азімаў 12. ↑ Добры доктар Азімаў Архівавана 17 мая 2008. 13. ↑ Біяграфічныя звесткі Архівавана 9 мая 2008.. 14. ↑ Сем’і бацькі (матка Хана Лейкіна, 1870—1936, сёстры Рахіль, 1900—1939, і Двося, 1901—1977, браты Самуіл, 1909—1963, Фройм-Абрам, 1903—1943, і Барыс (Авром-Бер), 1902—1986 Азімавы) і маці (браты Гірш (Рыгор), 1897—1941, і Натан, 1896 — ?, Берман) засталіся у Саюзе Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік. 15. ↑ Пра тое, што Азімаў хварэў на ВІЧ, стала вядома толькі праз 10 гадоў з біяграфіі, напісанай Джэнет Апал Джэпсан. 16. ↑ БЭ ў 18 т. Т. 1. С. 164 17. ↑ *Бахарэвіч А.* Каляндар Бахарэвіча. — Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2014. С. 10 Літаратура ---------- * Азімаў // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17). * *Бахарэвіч А.* Каляндар Бахарэвіча. — Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2014. 464 с.: іл. ISBN 978-0-929849-64-5 Спасылкі -------- * Isaac Asimov Home Page (англ.) — сайт, прысвечаны жыцці і працам Айзека Азімава * Афіцыйны сайт літаратурнага часопіса *Asimov’s Science Fiction* (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Фота, відэа і аўдыё | YouTube | | Тэматычныя сайты | Česko-Slovenská filmová databáze · Discogs · Internet Movie Database · MusicBrainz · Project Gutenberg · Internet Speculative Fiction Database · Лабараторыя Фантастыкі | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Кароткая яўрэйская · Кругасвет · American National Biography · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Treccani · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · WikiTree · WeRelate · Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90104376 · BNC: a10462739 · BNE: XX930549 · BNF: 118892827 · CiNii: DA00493655 · CONOR: 6602083 · EGAXA: vtls000971802 · GND: 118646109 · GTAA: 78507 · ICCU: CFIV007327 · ISNI: 0000 0001 2259 0564 · LCCN: n80126289, nb90003414 · LNB: 000040026 · NDL: 00431834 · NLC: 000118427 · NKC: jn19990000289 · NLA: 35009090 · NLG: 216618 · NLP: a0000001775651 · NSK: 000052287 · NTA: 068561504 · NUKAT: n93080109 · PTBNP: 7924 · РДБ: 000079358, 000082337 · LIBRIS: 176050 · SUDOC: 026693054 · VIAF: 24597135 | |

**Баджуні** (суахілі: Bajuni, самал.: Jubbada Hoose) — архіпелаг у Індыйскім акіяне ўздоўж паўднёвага ўзбярэжжа Самалі. Агульная плошча — каля 31 км². Насельніцтва — каля 1 000 чалавек. Геаграфія --------- Архіпелаг Баджуні стварае ланцуг з астравоў і скал, які цягнецца на 937 км уздоўж паўднёвага ўзбярэжжа Самалі. Пры гэтым плошча найбуйнейшага вострава Каяма дасягше ўсяго 6,38 км². Агульная колькасць астравоў — болей за 30, але населена толькі 9 з іх. Архіпелаг сфарміраваўся ў плейстацэнавы перыяд у выніку ваганняў акіяну і паступоваму адкладанню наносаў ракі Джуба. Паверхня водмелі была населена каралавымі паліпамі, якія ўтварылі працяглы прыбярэжны рыф. Для архіпелага характэрны трапічны мусонны клімат. Вільготныя сезоны здараюцца двойчы за год. У астатнія перыяды пануе засуха. Прырода ------- На некаторых астравах захаваліся мангравыя лясы. Фаўна паверхні астравоў бедная, аднак у навакольных водах сустракаюцца рэдкія віды каралаў, рыб, марскія чарапахі і дзюгоні. Гісторыя і культурныя асаблівасці --------------------------------- Верагодна, паўднёвае ўзбярэжжа Самалійскага паўвострава з'яўляецца першаснай тэрыторыі фарміравання этнаса суахілі. У высокім сярэднявеччы тут існаваў шэраг гарадскіх супольнасцей, узгаданных у арабскіх крыніцах. У XVI ст. нашэсце арома вымусіла мясцовае насельніцтва перасяляцца на поўдзень або прыбярэжныя астравы. Сучасныя тубыльцы архіпелага Баджуні — іх прамыя нашчадкі, якія размаўляюць на асобным дыялекце мовы суахілі. Самі астравіцяне лічаць сябе нашчадкамі арабаў і шыразцаў. У старажытнасці тубыльцы архіпелага актыўна гандлявалі з паўднёвымі краінамі, самалійцамі і арабамі. Немалую ролю адыгрываў гандаль рабамі. Згодна мясцовым паданням, баджуні паспяхова ваявалі з канкурэнтамі з Ламу. Сведчаннем поспеху мясцовых жыхароў той пары з'яўляюцца рэшткі па-майстэрску пабудаваных магільняў з каралавага вапняку, знаходкі шкляных і парцалянавых вырабаў. Аднак у другой палове XIX ст. пад ціскам Вялікабрытаніі гандаль рабамі быў спынены, што прывяло астраўную эканоміку ў заняпад. У 1895 г. астравіцяне трапілі пад адміністрацыйны кантроль брытанскіх каланіяльных уладаў. Іх асноўнымі заняткамі сталі рыбалоўства, дробны гандаль з узбярэжжам, вырошчванне какосаў, кукурузы і проса. Відавочна, ужо у гэты перыяд пачалося перасяленне з Баджуні ў іншыя краіны. У нашы дні большасць нашчадкаў выхадцаў з Баджуні жыве ў суседняй Кеніі, ЗША і Канадзе. У 1926 г. архіпелаг быў перададзены пад кантроль італьянцаў. У 1960 г. стаў часткай незалежнай дзяржавы Самалі, дзе баджуні ператварыліся ў этнічную і моўную меншасць. Хаця грамадзянская вайна ў Самалі амаль не закранула архіпелаг, многія мясцовыя жыхары аддалі перавагу бежанству і далейшаму перасяленню ў заходнія краіны. Паляпшэнне ваенна-палітычнай сітуацыі звязваецца з магчымасцю развіваць турызм. Спасылкі -------- * Bajuuni Island in Somalia Архівавана 2 сакавіка 2023. * Bajun Historical Linguistics * Information regarding the treatment of the Bajuni clan in Somalia * THE MAMMALIAN FAUNA OF THE SOMȦLI REPUBLIC: STATUS ȦND CONSERVȦTION PROBLEMS * Template for Submission of Scientific Information To Describe Ecologically or Biologically Significant Marine Areas

*Хрыстос вылечвае хворага*, Рэмбрант, 1649 **Вылячэнне хворага на вадзянку** — падзея новазапаветнага апавядання, адзін з цудаў Ісуса Хрыста. Біблейскае апавяданне --------------------- Падзея запісана ў Евангеллі ад Лукі 14:1-6. Згодна з Евангеллем, у адну з субот Ісус увайшоў у дом вядомага фарысея на вячэру, за Ім увесь час уважліва назіралі. Там перад ім быў чалавек, які пакутаваў ад вадзянкі, гэта значыць, меў ненармальны ацёк цела. Ісус спытаўся ў фарысеяў і тлумачальнікаў закона: *«Ці дазваляецца лекаваць у суботу?»* Але Яго апаненты ў адказ маўчалі. Тады Ісус, дакрануўшыся да чалавека, ацаліў яго і адпусціў дахаты. Тады ён спытаўся ў іх: *«Калі ў каго-небудзь з вас асёл альбо вол упадзе ў калодзеж, ці ж не адразу і выцягне яго і ў суботу?»* І на гэты раз у апанентаў Хрыста не было нічога, каб адказаць. Гэты цуд, як і некаторыя іншыя (напрыклад, Вылячэнне згорбленай жанчыны), паказвае каштоўнасць жыцця чалавека перад цяжкімі рэлігійнымі правіламі фарысеяў: чалавека можна ацаляць, нягледзячы на рэлігійныя правілы, калі гэта дасць гаротніку магчымасць пазбавіцца ад пакут. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Вылячэнне хворага на вадзянку | ⛭Цуды Ісуса Хрыста | | --- | | Вылячэнне | * Жанчына з крывацячэннем * Сляпы ў Віфсаідзе * Сляпы ад нараджэння * Сляпы Вартымей * Два сляпыя ў Галілеі * Слуга цэнтурыёна * Пракажоны * Дзесяць пракажоных * Глуханямы з Дзесяціграддзя * Хворы на вадзянку * Жыхары Генісарэта * Згорбленая жанчына * Цешча Пятра * Паралізаваны ў Віфездзе * Паралізаваны ў Капернауме * Сын царадворца * Служка з адсечаным вухам * Мужчына з завялай рукой | | | Выгнанне бесаў | * Сляпы і нямы * Хлопчык * Дачка хананіянкі * Мужчына ў сінагозе Капернаума * Герасінскі беснаваты * Нямы * На заходзе сонца | | Уваскрэсенне памерлых | * Сын удавы з Наіна * Дачка Іяіра * Лазар | | Кантроль над прыродай | * Лоў рыбы * Манета ў роце рыбы * Насычэнне мноства людзей * Праклён смакоўніцы * Вяселле ў Кане * Суцяшэнне шторму * Праабражэнне Ісуса * Хаджэнне па вадзе |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Дашкевіч. **Георгій Віктаравіч Дашкевіч** (нар. 1 студзеня 1946, Ельск Гомельскай вобласці) — беларускі палітык. Біяграфія --------- Скончыў Беларускі інстытут механізацыі сельскай гаспадаркі (інжынер-электрык0, Акадэмію кіравання пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь (менеджарэканаміст). Працоўную дзейнасць пачаў токарам саўгаса «Ельскі». Працаваў інжынерам-электрыкам, пасля службы ў радах Узброеных Сіл — тэхнолагам ельскага раённага аб’яднання «Сельгастэхніка». Быў начальнікам электрычных сетак Ельскага раёна, намеснікам старшыні і старшынёй Ельскага райвыканкама. Займаў пасады намесніка старшыні, першага намесніка старшыні Гомельскага аблвыканкама, галоўнага саветніка старшыні Гомельскага аблвыканкама. Выбіраўся дэпутатам Палаты Прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 4-га склікання. Узнагароды ---------- Мае Падзяку Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Узнагароджаны ордэнам Пашаны, Ганаровай граматай Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь, Ганаровай граматай Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь, Ганаровай граматай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь. Зноскі ------ 1. ↑ ПАРЛАМЕНТ. Национальное собрание Республики Беларусь четвертого созыва

**«Шатландскі» манастыр у Вене** (ням.: Schottenstift, поўная назва ням. ням.: Benediktinerabtei unserer Lieben Frau zu den Schotten — *Бенедыктынскае абацтва нашай любай Маці пры шатландцах*) — каталіцкі мужчынскі кляштар на плошчы Фрэюнг у цэнтральнай частцы Вены, заснаваны ў 1155 годзе. Гісторыя -------- У гэтым годзе Генрых II (герцаг Аўстрыі) пасяліў у Вене манахаў, якія прыбылі з «шатландскага» манастыра св. Якава ў Рэгенсбургу. Заснаванне манастыра было звязана з пераносам княжацкай сталіцы з Клостэрнойбурга ў Вену; герцагу было неабходна прысутнасць пісьменных дарадцаў. «Шатландскія» манастыры больш слушна называць ірландскімі - менавіта ірландскія манахі праславіліся місіянерствам у цэнтральнай Еўропе і заснавалі там святыні (ірландзец св. Каламан ў 1244-1663 лічыўся заступнікам Аўстрыі). Ірландыя на сярэднявечнай латыні называлася Scotia Major (Вялікая Шатландыя), і заснаваныя ірландцамі манастыры па гэты дзень вядомыя як «шатландскія». У 1160-1200 «шатландцы» збудавалі Першую царкву ў раманскім стылі, дзе і быў у 1177 годзе пахаваны Генрых III; у той час ўчастак знаходзіўся па-за межамі гарадскіх сцен. Гэтая царква згарэла ў 1276 годзе. У 1365 «шатландцы» стаялі ля вытокаў Венскага ўніверсітэта. У 1418 Альбрэхт II (кароль Германіі) адабраў манастыр у «шатландцаў» і перадаў яго бенедыктынам, але назва захавалася па сённяшні дзень. Інтэр'ер царквы У 1638 царква зноў згарэла - ад удару маланкі. Новы, які захаваўся, комплекс манастыра выбудавалі архітэктары Андрэа д'Аліа (малодшы) і Сільвестр Карлонэ, алтар выразаў Іаахім фон Зандрарт. Захаваўся і стары алтар 1470, узор готыкіна ім ёсць краявіды Вены XV стагоддзя. Арганістам сабора быў кампазітар Іаган Фукс. У 1773-1774 архітэктар Андрэас Зах пабудаваў новы дом для школы і прыярата, які за сваю знешнасць атрымаў імя «дом-камода» (ням.: Schubladkastenhaus). У 1825 быў пабудаваны фантан «Чорнай багародзіцы» (ням.: Schwarze Muttegottes). З 2005 года ў будынку кляштара дзейнічае музейная экспазіцыя. Спасылкі -------- * Franz Goldhann: *Gülten-Buch des Schottenklosters in Wien v. J. 1314—1327*. In: Quellen und Forschungen zur vaterländischen Geschichte, Literatur und Kunst. Braumüller, Wien 1849, S. 163—208 PDF | ⛭Славутасці Вены | | --- | | Раёны і кварталы | * Унутраны горад | | | Вуліцы, плошчы і бульвары | * Рынгштрасэ * Грабен * Кольмаркт * Кернтнерштрасэ * Штэфансплац * Карлсплац * Шварцэнбергплац * Хельдэнплац * Ам-Гоф * Ноер-Маркт * Шток-Ім-Айзэн-Плац * Шэнлатэрнгасэ * Фляйшмаркт | | Палацы і сядзібы | * Амаліенбург * Бельведэр * Шонбрун * Гофбург * Палац Ліхтэнштэйнаў * Гарадскі палац Ліхтэнштэйнаў * Палац Тадэска * Палац Ферстэля * Палац Палавічыні | | Грамадскія будынкі і збудаванні | * Ратуша * Дом сецэсіона * Дом Хундэртвасэра * Дунайская вежа * Парламент * Карл-Маркс-Гоф * Фрайунг-Пасаж * Венская дзяржаўная опера * Арсенал | | Музеі і помнікі | * Музеўмскварцір * Акадэмія выяўленчых мастацтваў * Галерэя Альберціна * Галерэя Бельведэр * Кайзергруфт * Музей Леапольда * Музей прыродазнаўства * Музей гісторыі мастацтваў * Скарбніца * Дом сецэсіёна * Выстава Сальвадора Далі * Ваенна-гістарычны музей * Музей Зігмунда Фрэйда * Дом Моцарта * Чумная калона | | Манастыры, саборы і храмы | * Сабор Святога Стэфана * Капуцынэркірхэ * Карлскірхэ * Рупрэхтскірхэ * Шатландскі манастыр * Царква Ам-Штайнгоф * Міхаэлеркірхэ * Аўгусцінеркірхэ * Воціўкірхэ * Мальтыйская царква * Марыя ам Гештадэ | | Кафэ, рэстараны, вар’етэ | * Атэль «Захер» * Кафэ «Доммаер» * Кафэ «Музеўм» * Кафэ «Моцарт» * Кафэ «Фіакр» * Кафэ «Цэнтраль» * Кафэ «Меланж» * Кафэ «Дэмэль» * Кафэ «Ландтман» | | Сады і паркі | * Батанічны сад * Пратэр * Лайнцэр Тыргартэн * Цэнтральныя могілкі * Донаўінзэль * Могілкі Святога Марка |

**Белару́скія не́мцы** (ням.: Weißrusslanddeutsche) — этнічныя немцы, а таксама грамадзяне нямецкіх дзяржаў (у тым ліку Лівонскага і Тэўтонскага ордэнаў), якія пражывалі на тэрыторыі Беларусі або дзяржаў-папярэднікаў: Полацкае княства, Вялікага Княства Літоўскага, Рэч Паспалітая і г. д. Паводле перапісу 2009 года, у Беларусі пражывае 2474 немцы, што складае 0,03% ад агульнай колькасці насельніцтва краіны. Гэта трынаццатая па колькасці нацыянальная меншасць у краіне. Нямецкая этнічная і культурніцкая прысутнасць на землях сённяшняй Беларусі пачала фарміравацца яшчэ ў часы Полацкага княства збольшага ў выглядзе працэсаў культурнага ўзаемаабмену, што робіць немцаў адной з самых старажытных меншасцей на тэрыторыі Беларусі. Гісторыя -------- ### З'яўленне немцаў на тэрыторыі Беларусі Асноўны артыкул: **Рассяленне немцаў на ўсход** Першыя згадванні пра немцаў на Русі адносяцца да IX ст. Да канца XII стагоддзя ў гарадах Полацкага, Тураўскага, Гродзенскага і іншых княствах ужо аселі шматлікія нямецкія купцы, рамеснікі, ваяры, лекары і навукоўцы. Важную ролю адыгрывалі нямецкія святары, так менавіта немцы аднымі з першых прынеслі каталіцтва на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Так, на захадзе Беларусі ў канцы X — пачатку XI стагоддзяў хрысціянства абвяшчаў немец Бруна Кверфурцкі, у той жа час каля 1010—1013 гадоў у Тураў прыбыла місія калобжэгскага біскупа Рэйнберна, запрошанага мясцовым князем Святаполкам. Да таго ж мясцовыя князі паступова завязваюць з немцамі і роднасныя адносіны; так, з немкамі ажаніўся шэраг князёў, напрыклад полацкі князь Ізяслаў Мсціслававіч быў жанаты з Агнесай, дачкой Конрада III з Гогенштаўфенаў, а тураўскі князь Яраполк Ізяславіч меў шлюб з Кунігундай фон Орлямюндэ. ### Немцы ў Полацкім княстве Асноўны артыкул: **Немцы ў Полацкім княстве** З'яўленне немцаў у Полацкім княстве адбывалася шляхам пашырэння Полацкім княствам гандлёвых і міжкультурных сувязяў з нямецкімі і польскімі гарадамі. Як і ў іншых старажытнабеларускіх княствах, у Полацкім княстве менавіта немцы былі першымі, хто распаўсюджваў тут каталіцтва, так у 1186 годзе полацкі князь Уладзімір дазволіў нямецкаму манаху Мейнарду заснаваць замак і касцёл і пачаць пропаведзі. Мала таго, полацкі гаспадар нават адарыў манаха. У 1158 годзе нямецкія купцы заснавалі гандлёвае паселішча ў вусці Дзвіны, якое ў 1201 годзе за біскупам Альбертам фон Буксгеведэн-Брэменам робіцца горадам пад назвай Рыга і сталіцай Лівоніі. Нягледзячы на далейшую варожасць паміж крыжакамі і палачанамі, важным момантам становіцца культурны ўзаемаабмен паміж немцамі і палачанамі. У Полацку і Смаленску паўстаюць нямецкія гандлёвыя двары. Такім чынам можна адзначыць, што першымі немцамі на тэрыторыі Беларусі былі галоўным чынам гандляры і святары. У 1305 годзе Полацк падпаў пад залежнасць рыскага архібіскупа, што выклікала засяленне Полацка і Полацкай зямлі немцамі, якія займаліся тут гандлем і распаўсюджавалі каталіцтва, пабудавалі ў Полацку касцёл, але ў 1307 годзе былі выгнаны вялікім літоўскім князем Віценем. Нягледзячы на гэта Полацк (ням.: Plotzeke) заставаўся адным з цэнтраў нямецкага насельніцтва ВКЛ і буйным шматнацыянальным горадам. На той момант у горадзе існаваў нямецкі раён, дзе жылі нямецкія гандляры, асветнікі, лекары, ваенныя. ### Немцы ў Вялікім Княстве Літоўскім Асноўныя артыкулы: **Немцы ў Вялікім Княстве Літоўскім**, **Віленскія немцы** і **Немцы Магілёва** Першыя нямецкія мігранты з'явіліся ў ВКЛ у пачатку XIV ст. — дамініканскія і францысканскія манахі заснавалі ў Вільні і Навагрудку дзве каталіцкія царквы. Адным з тых, хто спрыяў рассяленню немцаў у ВКЛ, быў вялікі князь літоўскі Гедзімін Ім жа ў рамках урэгулявання зносін з Лівонскім ордэнам у 1323 годзе быў выдадзены прывілей, які заклікаў немцаў на пасяленне ў ВКЛ. У гэты час ВКЛ вяло актыўны гандаль з ганзейскімі гарадамі. У Полацку, Троках і Вільні з'яўляюцца нямецкія гандлёвыя двары. У асноўным немцы сяліліся ў буйных гарадох ВКЛ, вялікі працэнт немцаў сярод гарадскога насельніцтва быў у Вільні, Полацку, Магілёве, Горадні, Берасці і іншых гарадах. Даволі шмат немцаў пасялілася на Віленшчыне. Як піша Адам Кіркор, тыя немцы даволі хутка змешваюцца з мясцовым насельніцтва, што ўжо ў трэцім-чацвёртым пакаленні ад іх застаецца толькі прозвішча, а яны ўжо поўнасцю не разумеюць нямецкай мовы. Шэраг немцаў гэтага перыяду вядомыя сярод высокіх урадаў (пасадаў) ВКЛ. Так, адным з паплечнікаў Ягайлы ў яго меркаванай змове супраць Альгерда і потым змове супраць Кейстута быў нямецкі купец Ганул, які тады займаў урад старасты віленскага; замежнікі гэтага перыяду вядомыя як члены гаспадарскай Рады краіны. Нямецкае паселішча ў ваколіцах Кобрына. Вялікая група нямецкіх і галандскіх сялян пасялілася ў 1563 годзе каля Буга і заснавала вёскі Нойдарф і Нойбрун, да якіх пазней накіроўваліся шматлікія перасяленцы. Нойдарф і Нойбрун былі заснаваны на землях князёў Радзівілаў, якія асабіста запрашалі немцаў і галандцаў. У хуткім часе ў Берасцейскім ваяводстве ўзнік царкоўны прыход Нойдарф-Нойбаў, дзякуючы якому нямецкія сяляне падтрымлівалі сувязь з роднай культурай. Да канца XVIII ст. гэтыя паселішчы распаўсюдзіліся да Кобрына. Паселішча Нойдарф-Нойбаў дасягнула вялікіх памераў. Яно мела шчыльныя сувязі з нямецкімі паселішчамі на Валыні. Нямецкае паселішча на Магілёўшчыне захавалася і дагэтуль — цяпер гэта вёска Вейна (ад ням.: Wein — віно). Вядома, што ў тых месцах немцы ўладкоўвалі бровары і вінакурні. Вялізную групу нямецкага насельніцтва ВКЛ складалі па-ранейшаму гандляры, але з XVI ст. назіраецца прыток у ВКЛ у першую чаргу нямецкіх навукоўцаў, медыкаў, рамеснікаў, разам з тым павялічваецца колькасць нямецкіх ваенных-наймітаў, якія фактычна становяцца неад’емнай часткай арміі ВКЛ і Рэчы Паспалітай; так, адным з гераічных абаронцаў Смаленска ад маскоўскіх войск стаў немец Корф. Лютэранская кірха Святога Яна ў Гродне Немцы значна паўплывалі на рэфармацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім. Першапачаткова лютэранства збольшага прымалі месцічы-немцы, з мясцовых зусім нязначная дзеля жыхароў. Так, у сярэдзіне XVI ст. нямецкія купцы засноўваюць у Вільні лютэранскую суполку, якая хутка становіцца цэнтрам пашырэння лютэранства ў ВКЛ. У 1539 годзе віленскі ўраджэнец, ксёндз і доктар філасофіі Абрагам Кульва адчыніў у Вільні школу для шляхецкай моладзі і актыўна выступаў з лютэранскімі казаннямі, слухаць якія паступова сабралося ці не ўсё нямецкае насельніцтва горада. Па яго ад’ездзе прапаведнікам лютэранства ў Літве стаў Ян Вінклер, ксёндз віленскага касцёла Св. Ганны. Віленскі біскуп забараніў яму не толькі служыць, але і ўвогуле з'яўляцца ў віленскіх касцёлах. Тады Вінклер адчыніў лютэранскую малельню ў хаце віленскага купца Морштына. Утварылася лютэранская грамада, у асноўным з немцаў. У хуткім часе на Нямецкай вуліцы збудавалі кірху, якая праіснавала да 1944 года. Пражывалі немцы і ў Слуцку, так, некаторыя беларускія даследчыкі сцвярджаюць, што першае згадванне лютэранскай грамады адносіцца да Слуцку 1535 года, калі князь Юрый Алелькавіч вылучыў немцам зямлю пад кірху. Гэтыя звесткі пацвярджае і нямецкі гісторык Г.-К. Дытрых. У Мінску таксама існавала лютэранская грамада, якую ўзначальваў нямецкі пастар Карл Людвіг Гемерых, які дагэтуль быў пастарам у Слуцку. Да таго, вялікая колькасць немцаў прыбывае ў ВКЛ на запрашэнне Радзівілаў дзеля пашырэння Рэфармацыі, як напрыклад Ян Фёлькель. А ў час ваяводскага кіравання Януша Радзівіла немец-лютэранін Якуб Гібель нават стаў войтам Вільні. Лютэранская кірха на Нямецкай вуліцы ў Вільні Вялікія князі літоўскія лічылі неабходным паскорыць гаспадарчае развіццё сваёй дзяржавы і з гэтай нагоды запрашалі перасяленцаў, як з Германіі, так і з усёй Еўропы (Венгрыя, Чэхія, Францыя, Шатландыя). Да таго ж, асядалі на беларускіх землях і замежныя найміты з вялікакняжацкай арміі, якія атрымлівалі тут ад манарха асобныя вёскі ці нават цэлыя воласці. Важную ролю ў развіцці айчыннай культуры адыгрывала запрашэнне ў ВКЛ славутых еўрапейскіх жывапісцаў, архітэктараў, музыкантаў і г. д. сярод якіх было шмат немцаў, так у ВКЛ былі запрошаны знакамітыя нямецкія жывапісцы А. Бінк, А. Вайдэ і Г. Гэльвіг. Шмат немцаў было і сярод настаўнікаў, так, у шырока вядомай праваслаўнай Віленскай брацкай школе большую частку настаўнікаў складалі немцы-пратэстанты. Сапраўдным цэнтрам нямецкай культуры ВКЛ становіцца Вільня (ням.: Wilna). Ужо з самага заснавання горада, вялікія князі літоўскія запрашаюць у горад нямецкіх жыхароў. Немцы кампактна пражывалі на «Нямецкай вуліцы», тут яны сяліліся яшчэ з часоў Альгерда, гэта былі купцы і рамеснікі з ганзейскіх гарадоў. Некаторая колькасць немцаў прыбывае ў ВКЛ у час кіравання Аўгуста II і Аўгуста III з Саксоніі, акрамя таго, некаторыя нямецкія арыстакратычныя роды пераяжджаюць з Прыбалтыкі ў ВКЛ. Т. Рэйтан перад выхадам з соймавай залы, фрагмент карціны Я. Матэйкі Новая хваля перасялення немцаў у ВКЛ пачалася ў 60—70 гады XVIII ст. і была выклікана Сямігадовай вайной. Пераяжджалі ў асноўным немцы поўдня Германіі, якія размаўлялі на швабскім дыялекце. Перасяленне было выклікана эканамічнымі і гаспадарчымі праблемамі, якія прынесла працяглая вайна, вялікай шчыльнасцю насельніцтва гэтага рэгіёна, і як вынік павышанымі коштамі на зямлю, у той жа час, як у ВКЛ зямля каштавала параўнальна танна, была магчымасць набыць не толькі зямлю, але і маёнтак, а таксама кавалак лесу. Вялікая колькасць гэтых немцаў асела на Вяленшчыне і Ковеншчыне, а таксама на Гродзеншчыне і Беласточчыне, некаторыя з іх пераехалі ў Нойдарф-Нойбаў. У 1793 годзе кароль і вялікі князь Станіслаў Аўгуст Панятоўскі імянной граматай дараваў лютэранскай грамадзе дом з зямлёй на Гарадніцы. У Горадні (ням.: Garthen) тады была нямецкая слабада — Занёманскі фарштат, дзе размяшчаліся хаты і майстэрні мясцовых немцаў. Менавіта ў гэтым годзе, 20 верасня, у Гродна збудавалі лютэранскую кірху Святога Яна. Таксама нямецкія карані мае шэраг беларускіх шляхецкіх радоў, напрыклад Ромеры, Тызенгаўзы, Рэйтаны, Плятэры, Рыдыгеры, Чапскія, Офенбергі, Страшынскія, Эйсманты і інш. Што асабліва, у адрозненне ад Расіі, на тэрыторыі Беларусі немцы ў большасці выпадкаў сяліліся не асобна, не ўтвараючы калоній. Таксама яскравай асаблівасцю беларускіх немцаў, якія перасяліліся сюды ў час ВКЛ і пазней, у перыяд Расійскай імперыі, было хуткае змяшэнне з мясцовым насельніцтвам, немцы раствараліся сярод беларусаў за 2-3 пакаленні, звязана гэта, хутчэй за ўсё, з блізкасцю менталітэтаў беларусаў і немцаў. Больш за тое, беларусы з нямецкімі каранямі былі слыўнымі патрыётамі сваёй краіны, так, узорам патрыятызму лічацца Тадэвуш Рэйтан, ліцвінскі шляхціч нямецкага паходжання, дэпутат ад Наваградскага павета, які ў час Нямога сойму, на якім дэпутаты сойму фактычна прадалі частку тэрыторыі сваёй краіны, лёг крыжам перад выхадам і закрычаў: | | | | | --- | --- | --- | | "| Забіце мяне, затапчыце, але не забівайце Бацькаўшчыны! | "| ### У складзе Расійскай імперыі Асноўныя артыкулы: **Палескія немцы**, **Расійскія немцы** і **Дэпартацыі немцаў (1914—1917)** Эдвард фон Роп — рэлігійны і грамадска-палітычны дзеяч Беларусі нямецкага паходжання, адзін з першых, хто быў супраць атаясамлівання каталіцтва з польскасцяй, спрыяў увядзенню беларускай мовы ў касцёльным жыцці. На запыты вернікаў пра магчымасць увядзення беларускай мовы ў касцёле адказваў, што «*ня толькі можна, але і трэба*». Лютэранская кірха ў Мінску, фота пач. XX ст. Лагатып ВікіцытатнікаЛагатып Вікіцытатніка У Вікікрыніцах ёсць тэксты па тэме **Маніфест імператрыцы Кацярыны II пра дазвол замежнікам сяліцца ў Расіі і вольным вяртанні рускіх людзей, якія ўцяклі за мяжу** Лагатып ВікіцытатнікаЛагатып Вікіцытатніка У Вікікрыніцах ёсць тэксты па тэме **Маніфест Кацярыны II ад 22 ліпеня 1763 года пра дазвол усім замежнікам сяліцца ў розных губернях на іх выбар** Лютэранская кірха ў Магілёве, фота пач. XX ст. Лютэранская кірха ў Полацку Нямецкія паселішчы набылі новыя назвы і новыя імпульсы да жыцця ў канцы XVIII ст. Расійская імператрыца Кацярына II намагалася замацаваць расійскую дзяржаўнасць у памежных раёнах і асвойваць прыродныя багацці. Яна не магла даць дазволу на засяленне памежных зямель прыгоннымі сялянамі, таму запрашала ў Расію іншаземцаў. У 1762 годзе быў выдадзены Маніфест да іншаземцаў, аднак не быў рэалізаваны, таму што не агаворваў умовы каланізацыі. У наступным годзе з'яўляецца новы Маніфест, у якім ідзе пералік ільгот і прывілеяў іншаземным каланізатарам. Такія ўмовы перасялення актывізавалі каланізацыю памежжаў Расіі. У асноўным мігравалі нямецкія сяляне з Прусіі, якая была знішчана Сямігадовай вайной. Яны сяліліся ў сельскай мясцовасці і займаліся пераважна земляробствам і жывёлагадоўляй. У працы шырока выкарыстоўваліся капіталістычныя метады гаспадарання. Значная колькасць немцаў пасялілася ў Віцебскай губерні, дзе ўжо існавала значная нямецкая дыяспара, так завітаўшы ў 1780 годзе ў Полацк, Кацярына II назвала насельніцтва Беларусі *«Вавилонским столпотворением»*, адзначыўшы, што тут *«сплошь да рядом обитают православные, католики, униаты, евреи, русские, поляки, чухонцы, немцы, курляндцы»*. Другая вялікая эміграцыйная хваля (гэта былі менаніты) ішла з Данцыгу ў 1789 годзе, а пазней — праз Рыгу ў Прычарнамор’е, у Хорціцу і на раку Малочная. Прывілеем Паўла I перасяленцы-менаніты навечна вызваляліся ад ваеннай і грамадзянскай службы, ад прысягі перад судом і інш. Наступная хваля эміграцыі была выклікана Маніфестам імператара Аляксандра I, але ўжо паводле строгіх крытэраў — патрабавалася наяўнасць вызначанага маёмаснага цэнзу. Найвялікшы поспех гэта кампанія мела ў паўднёва-заходняй і паўднёвых правінцыях Германіі. Гэтая хваля была накіравана ў асноўным у раёны Прычарнамор’я і Каўказу (сяліліся таксама на тэрыторыях сучасных Украіны і Беларусі) і складалася большай часткай з жыхароў Швабіі; у меншай ступені — з жыхароў Усходняй і Заходняй Прусіі, Баварыі, Мекленбурга, Саксоніі, Эльзаса і Бадэна, Швейцарыі, а таксама нямецкіх жыхароў Польшчы. Аляксандр I асоба вылучаў пасяленцаў, якія валодаюць неабходнымі ведамі для рацыянальнага вядзення гаспадаркі, якія маглі служыць узорам у сялянскай справе і ў рамястве — добрых землеўладальнікаў, што ведалі толк у вінаградарстве, у гадоўлі тутаўніка і іншых карысных раслін ці мелых досвед у жывёлагадоўлі (асабліва ў гадоўлі авечак палепшаных парод). Найбольш інтэнсіўнае перасяленне немцаў дасягнула ў 1804 годзе, 1816—1817 гадах, і да 1842 года ішло ў асноўным з Вюртэмбергу. У 1775 годзе ў Полацку і Магілёве ўзніклі лютэранскія грамады немцаў, пры гэтым былі заснаваны лютэранскія кірхі. Лютэранская суполка існавала і ў Мінску, дзе ў 1846 годзе была ўзведзена мураваная лютэранская кірха даволі ўнушальных памераў. У час нацыянальна-вызваленчых паўстанняў 1830—1831 і 1863—1864 этнічныя немцы і італьянцы шырока прымалі ў іх удзел, шматлікія з іх былі пакараны смерцю. Вялікая колькасць немцаў, а таксама англічанін, датчан, шведаў, бельгійцаў пражывала ў Ковенскай губерні, агульная іх колькасць складала больш за 15 тысяч. На Беласточчыне, як сведчыць Кіркор, пражывалі рэшткі прусакоў, якія засталіся тут яшчэ з часоў знаходжання гэтай зямлі ў складзе Прусіі, у самім жа Беластоку пражывала невялікая колькасць немцаў-фабрыкантаў. Але ў цэлым, згодна з перапісам 1879 года, колькасць немцаў у рэгіёне былога ВКЛ заставалася шматлікай. Нямецкія каланісты ў Расійскай імперыі. Актыўна запрашалі немцаў працаваць кіраўнічымі маёнткаў, ляснічымі. Сярод немцаў, якія жылі на тэрыторыі Беларусі, было нямала службоўцаў, арандатараў, аптэкараў, прамыслоўцаў. Так, напрыклад, Аршанскі піваварны завод, заснаваны ў 1883 годзе, належаў немцу Вайнбергу, у Бярозаўскім раёне невялікі завод належаў немцу Мартонсу. У 1855 годзе ў вёсцы Уць Гомельскай вобласці з'явілася першая баптысцкая суполка штундыстаў, заснаваная пад уплывам нямецкіх каланістаў-менанітаў. Таксама з 1863 года пачынаецца хваля эміграцыя баптыстаў (сярод якіх было шмат немцаў) з Польшчы на поўдзень Беларусі. Новая хваля міграцыі немцаў назіралася ў другой палове XIX стагоддзя і працягвалася да пачатку Першай сусветнай вайны. За гэты перыяд адбыліся тры масавыя хвалі нямецкай міграцыі на Беларусь. Да канца XIX стагоддзя ў Віленскай, Гродзенскай, Каўнаскай, Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай губернях жыло каля 50 тыс. немцаў. Паводле перапісу 1897 г. іх налічвалася 49 073 чалавек (0,49% супольнага насельніцтва Беларусі). З 1870-х гадоў іміграцыя немцаў у Расію галоўным чынам спыняецца (асабліва ў сувязі з адменай у адносінах да каланістаў палогак па адбыванні ваеннай павіннасці і астуджэннем расійска-германскіх адносін). Больш таго, вялікая колькасць расійскіх немцаў пачынае эміграваць з Расіі, прычым не ў Германію, а галоўным чынам у ЗША. Усяго да 1914 года з Расіі ў ЗША перасялілася да 200 тысяч этнічных немцаў. Яны склалі адну з найбуйнейшых плыняў дарэвалюцыйнай расійскай эміграцыі — нароўні з яўрэямі, палякамі, беларусамі, літоўцамі і фінамі. На рубяжы стагоддзяў назіралася міграцыйная хваля немцаў на Палессе з Валыні. 3 дапамогай латышскага банкіра Анзельмава нямецкія каланісты набывалі зямлю ў Палессі (сучасныя Нараўлянскі, Ельскі, Лельчыцкі раёны Гомельскай вобласці). Памешчыкі Беларусі давалі ў арэнду немцам зямлю і ўтойвалі гэта ад улад, каб не выплочваць падаткі. Асноўная колькасць этнічных немцаў пачала перасяляцца ў Мазырскае Палессе прыкладна з 1905 года. Так, паводле афіцыйных звестак на студзень 1905 года, у маёнтку Клесіне (сучасны Нараўлянскі раён) пражывала «ў якасці арандатараў каля 200 сямействаў немцаў-каланістаў». У студзені 1911 года ў раёне маёнтку ўжо налічвалася каля 700 сямействаў каланістаў-пакупнікоў зямлі, галоўным чынам, немцаў. Гэтая міграцыя была вымушанай мерай і мела эканамічны (земляробчы) характар. Да гэтага нямецкія каланісты жылі галоўным чынам ва Украіне (Валынь), дзе пераважна арандавалі абшарніцкую зямлю ці мелі невялікую яе колькасць ва ўласнасці. Пасля ўскладнення арэндных адносін немцы перасяліліся ў суседнюю Мазыршчыну, набылі зямлю праз банк у мясцовага памешчыка Ансэльма (Анзэльма) і ў буйнога землеўладальніка Шоманскага. Як правіла, гэтыя немцы-каланісты ўжо былі расійскімі падданымі, прыпісанымі да розных сялянскіх грамадаў Украіны. У сувязі з I сусветнай вайной шматлікія немцы з'ехалі з Беларускага Палесся, распрадаўшы свае землі. Гэта было выклікана таксама загадам расійскага ваеннага камандавання ў 1915 годзе пра высяленне немцаў-каланістаў з прыфрантавой паласы ў 24-гадзінны тэрмін. Загад не распаўсюджваўся на нямецкія сем’і, члены якіх служылі ў царскім войску. Пасля высылання вярнуліся не ўсе. Шмат немцаў пакінула Палессе з сыходам кайзераўскіх войскаў у 1918 годзе. У час Першай сусветнай вайны колькасць нямецкіх каланістаў Беларусі значна змяншаецца. Гэта звязана з дэпартацыяй немцаў з прыфрантавой зоны ў Сібір. Агулам у 1897—1917 гг. колькасць нямецкага насельніцтва Беларусі паменшылася з 50,8 тыс. да 36,1 тыс. чалавек. Знікла шмат нямецкіх кампактных паселішчаў, у грамадскіх месцах забаранялася ўжыванне нямецкай мовы. ### У складзе БССР У першыя дзесяцігоддзі Савецкай улады адраджэнне нацыянальнай ідэнтычнасці расійскіх немцаў віталася. З сярэдзіны 20-х гадоў і да канца 30-х у Савецкай Беларусі меліся 2 нямецкія нацыянальныя сельсаветы на Мазыршчыне: Бярозаўскі ў Нараўлянскім раёне і Анзэльмаўскі (з 1929 г. ім. Розы Люксембург) у Ельскім. У Анзэльмаўскім сельсавеце, паводле звестак на 18 снежня 1926 года, немцаў налічвалася 612 з 911 чалавек усяго насельніцтва, у 1927 годзе — 659 з 1007, у 1929 годзе — 731 з 1068. У Бярозаўскім сельсавеце ў 1926 г. немцаў было 1555 з 1656 чалавек усяго насельніцтва. У 1927 г. у Нараўлянскім раёне жыло 1968 немцаў, з іх 1483 чалавекі ў Бярозаўскім сельсавеце, 475 — у Хаткоўскім. У 1929 г. у Бярозаўскім сельсавеце немцаў было 1431 з 1567 чалавек усяго насельніцтва. Арэал кампактнага пражывання немцаў распаўсюджваўся і на Лельчыцкі раён. Паводле розных крыніц, у 1925 годзе тут было ад 183 да 215 чалавек нямецкага насельніцтва. У 1931 годзе ў трох вёсках раёна (Дубніцкім, Сярэдніх Печах і Дуброўцы) налічвалася 33 нямецкія гаспадаркі (сям’і). Кампактныя «астраўкі» нямецкага насельніцтва меліся таксама ў Жыткавіцкім і Рэчыцкім раёнах. Згодна з перапісам 1926 года ў БССР налічвалася 7075 немцаў (0,14 % супольнага насельніцтва БССР), пры гэтым у Беларусі ўзровень асіміляцыі немцаў перавышаў сярэдні. Эміграцыя беларускіх немцаў была невялікай, але назіралася: эмігравалі ў асноўным не ў Германію, дзе назіралася цяжкое эканамічнае становішча, а ў ЗША або ў Паўднёвую Амерыку: Аргенціну ці Уругвай. З 1930 года савецкая ўлада канчаткова спыніла эміграцыю. Канфлікт з савецкай уладай пачаўся ад самага пачатку калектывізацыі. Немцы ўстойліва не жадалі калектывізаваць свае гаспадаркі, што цалкам змяніла жыццё нямецкага насельніцтва. На гэта савецкія ўлады адказалі раскулачваннем, але немцы стаялі на сваім. З 1933 года Палессе і разам з ім нямецкія паселішчы паразіў голад, выкліканы палітыкай савецкіх уладаў. Смяротнасць на Палессі дасягнула неверагодных памераў, толькі дапамога з боку Германіі дапамагла выратавацца палескім немцам. Але па меры абвастрэння адносін паміж СССР і Германіяй пагаршалася і без таго благое стаўленне да савецкіх немцаў. У 1935—1936 гадах немцаў пачалі паступова высяляць у Казахстан. У 1937—1938 гадах НКУС правёў так званую «нямецкую аперацыю». Паводле загаду народнага камісара ўнутраных спраў СССР № 00439 ад 25 ліпеня 1937 года ўсе нямецкія грамадзяне, якія працавалі на прадпрыемствах абароннай прамысловасці (ці маючыя абаронныя цэхі), павінны былі быць арыштаванымі. З 30 ліпеня пачаліся арышты і звальненні, а з восені 1937 года пачалася масавая аперацыя супраць савецкіх немцаў. Усяго ў рамках «нямецкай аперацыі» было арыштавана 65—68 тыс. чалавек, асуджана 55 005, з іх: да расстрэлу — 41 898, да зняволення, ссылкі і высылак — 13 107. З найбольшай сілай аперацыя закранула прымежныя зоны і асяроддзе сталічных гарадоў, у тым ліку і Беларусь. Паводле дырэктывы наркама абароны СССР Варашылава ўсе немцы (акрамя выхадцаў АССР немцаў Паволжа), у ліку прадстаўнікоў усіх нацыянальнасцей, якія не ўваходзілі ў склад Савецкага Саюза, былі звольнены з войска. У канцы 1930-х гадоў за межамі АССР немцаў Паволжа былі зачынены ўсе нацыянальна-тэрытарыяльныя ўтварэнні — нямецкія нацыянальныя сельсаветы і раёны, а школы з выкладаннем на роднай нямецкай мове пераведзены на рускую мову. Згодна з перапісам, які быў праведзены ў снежні 1937 года, ў БССР налічвалася 9667 немцаў (што складала 0,12 % супольнага насельніцтва БССР). Паводле звестак перапісу 1939 года, на тэрыторыі БССР налічвалася 8448 немцаў. У 1939—1941 гг. з нагоды «антысавецкай прапаганды» арыштоўваліся апошнія немцы, заставаліся фактычна толькі дзеці, жанчыны і старыя. У Заходняй Беларусі, дзе на момант далучэння да БССР жыло больш за 10,4 тыс. немцаў, праходзілі масавыя дэпартацыі і высяленне немцаў на Поўнач і Казахстан. Дэпартацыі пазбеглі толькі немцы-камуністы, а таксама поўнасцю абеларушчаныя немцы, пераважна з сельскай мясцовасці. У першыя дні вайны нямецкае насельніцтва Мазыршчыны было гвалтоўна дэпартавана ўглыб СССР: улады баяліся супрацоўніцтва мясцовых немцаў з нямецкім акупацыйным рэжымам. Дэпартацыі пазбеглі толькі некаторыя, як правіла, тыя немцы, хто з нейкіх прычын адсутнічаў. У канчатковым рахунку мазырскія немцы апынуліся ў Казахстане. Галоўным чынам гэта былі жанчыны, дзеці, старыя. Мужчыны былі закліканы ў дзейнае войска і ў так званае «працоўнае войска», дзе ў канцлагерных умовах працавалі на будоўлях, у шахтах і г. д. Выселенае насельніцтва атрымала адміністрацыйны статус немцаў-спецпасяленцаў, нароўні з «кулакамі», уласаўцамі і дэпартаванымі народамі Паўночнага Каўказу. ### У складзе Польшчы Польшча, верасень 1939 года. Польскія дзяўчыны-фольксдойчэ частуюць салдат вермахту — кіроўцаў бензавозаў. Асноўны артыкул: **Польскія фольксдойчэ** Сітуацыя немцаў у міжваеннай Польшчы цалкам нагадвала беларускую ці ўкраінскую. Справа ў тым, што, як і ў дачыненні беларусаў, так і ў дачыненні немцаў польскія ўлады выкарыстоўвалі палітыку паланізацыі. Немцы кампактна пражывалі на поўначы і захадзе Польшчы. На тэрыторыі Заходняй Беларусі немцаў таксама было нямала. Дакладную колькасць немцаў у Заходняй Беларусі ўсталяваць немагчыма з некалькіх прычын: * У перапісах насельніцтва польскія ўлады часцяком упісвалі да польскай нацыянальнасці ўсіх каталікоў, не толькі каталікоў-беларусаў, але і каталікоў-немцаў, а сярод немцаў Заходняй Беларусі каталікі складалі пераважную большасць; * Большасць этнічных немцаў Віленскага ваяводства або Беластоцкага ваяводства былі ўжо даўно абеларушчаны ці паланізаваны, што ад нямецкіх каранёў заставалася толькі прозвішча. Разам з беларусамі немцы, украінцы і яўрэі складалі Блок нацыянальных меншасцей (польск.: Blok Mniejszości Narodowych, BMN), які быў утвораны 17 жніўня 1922 года ў час выбараў у польскі Сойм міжваеннай Польскай Рэспублікі. Мэтай БНМ было праведзенне супольнай выбарчай акцыі і наступнай дзейнасці ў сойме. Галоўнай мэтай Блоку было нацыянальнае раўнапраўе. Але пасля выбараў 1930 года дзеля нямецкіх прадстаўнікоў у польскім Сойме скарацілася. На пачатку 1930-х гг. польскі ўрад пачаў праводзіць палітыку асіміляцыі нацыянальных і рэлігійных меншасцей. У Польшчы хутка расло напружанне на тэрыторыі з нямецкім насельніцтвам, што ў будучым стане адной з прычын нападу Германіі на Польшчу. Нацыянальны рух немцаў, а таксама ўкраінцаў, беларусаў і яўрэяў жорстка падаўляўся, як прававымі сродкамі (палітычныя судовыя працэсы), так і сілавымі метадамі — збіццё, інтэрнаванне без судовых рашэнняў у створаны ў 1934 годзе лагер у Бярозе Картузскай. У 1938 годзе ў Брэсце была ўзведзена кальвінісцкая кірха, у выніку чаго Брэст апынулася адным з цэнтраў пратэстанцкай царквы ў міжваеннай Польшчы, праўда ненадоўга. 1 верасня 1939 года Германія напала на Польшчу, 14 верасня нямецкія войскі ўступілі ў Заходнюю Беларусь. У гэтай сітуацыі, карыстаючыся панікай, улады ў свае рукі ў некаторых заходнебеларускіх гарадах спрабавалі ўзяць мясцовыя немцы, была сфарміравана нават «народная паліцыя», але ў выніку нападу СССР на Польшчу Заходняя Беларусь апынулася пад савецкай адміністрацыяй. Віленскі край з Вільняй быў перададзены Літве, а рэшта земляў 2 лістапада 1939 года была ўключана ў склад БССР. На момант далучэння да БССР у Заходняй Беларусі налічвалася 10,4 тыс. немцаў, агульная колькасць этнічных немцаў невядома, але цалкам верагодна, што яна была значна больш за афіцыйныя звесткі. У 1945 годзе савецкімі ўладамі была знішчана кірха ў Брэсце. ### Беларускія немцы ў час Другой сусветнай вайны Асноўныя артыкулы: **Фольксдойчэ** і **Фолькліст** 22 чэрвеня 1941 года а 4-й гадзіне раніцы Германія напа­ла на Савецкі Саюз. У Заходняй Беларусі не паспелі заклікаць у войска мясцовых мужчын, не паспелі таксама знішчыць усе «небяспечныя элементы». Пры адступленні расстрэльвалі палітычных вязняў у 32 турмах Беларусі. На тэрыторыі БССР (да 1939) на той момант амаль не заставалася этнічных немцаў, усе яны былі ці знічшаныя, ці дэпартаваныя, ці дабітыя пры адступленні, пашанцавала толькі адзінкам. У Заходняй Беларусі сітуацыя была крыху лепей, там пражывала яшчэ нямецкае насельніцтва, якое з нейкіх прычын ці пазбегла рэпрэсій, ці змагло ўтаіць нямецкае паходжанне (ці проста пра паходжанне нават не ведалі), ці проста да іх не паспелі дайсці. Усяго, аднак, фольксдойчэ ў Беларусі было значна менш, чым у краінах Прыбалтыкі і ва Украіне. Пасля пачатку акупацыі краін Усходняй Еўропы войскамі Германіі ў верасні 1939 года нямецкі бок, а менавіта арганізацыя «фольксдойчэ мітэльштэлле», арганізавала цэнтральнае рэгістрацыйнае бюро, названае «*Спіс нямецкіх грамадзян*» (ням.: «Deutsche Volksliste», скаг. DVL), дзе яны рэгістравалі немцаў з грамадзянствам акупаваных краін як фольксдойчэ. Мясцовае ненямецкае насельніцтва было вельмі зацікаўлена ў трапленні ў гэты спіс, бо тым, хто лічыўся ў дадзеным спісе, былі пакладзены вызначаныя выгоды, уключаючы лепшае харчаванне і адмысловы прававы статус. > > > **Deutsche Volksliste** падзяляў фольксдойчэ на 4 катэгорыі: > > > * **Катэгорыя I**: Асоба нямецкага паходжання, якая прапанавала свае паслугі рэйху да 1939. > * **Катэгорыя II**: Асоба нямецкага паходжання, якая засталася пасіўнай. > * **Катэгорыя III**: Асоба нямецкага паходжання, этнічна нямецкая, якая часткова змяшалася з мясцовым насельніцтвам, напг. пасродкам шлюбу з мясцовым партнёрам, ці пасродкам рабочых сувязяў (на тэрыторыі Польшчы гэта асабліва датычылася сілезцаў і кашубаў). > * **Катэгорыя IV**: Асоба з нямецкімі продкамі, якая падтрымлівае «абнямечванне», але продкі былі культурна адзіныя з мясцовым насельніцтвам. > > > Кожнаму немцу, пацвердзіўшаму сваю нацыянальнасць, уладамі рэйха выдаваўся адпаведны дакумент — фолькліст (ням.: Volksliste), які гуляў ролю пашпарта і пасведчання «чысціні расы», што было неабходна на выпадак узнікнення падозранняў у пільных грамадзян рэйха ці мясцовых органаў гэстапа. май 1943 года, Мазыр, БССР. Салдаты дывізіі 8-й кавалерыйскай дывізіі СС «Флорыян Гаер», сярод якіх, цалкам магчыма, былі ўраджэнцы Беларусі, удзельнічаюць у антыпартызанскім рэйдзе. На тэрыторыі акупаваных краін, у тым ліку ў Польшчы і Заходняй Беларусі, статус фольксдойчэ (незалежна ад катэгорыі) даваў шмат самых розных палогак і прывілеяў пры адным істотным абавязку: фольксдойчэ абавязкова падлягалі прызыву ў вермахт ці войскі СС. Да таго ж у вачах як польскіх улад у эміграцыі, так і савецкіх, яны былі ворагамі і здраднікамі. Сярод немцаў Беларусі доля тых, хто запісаўся ў фолькліст, была вельма малая. Справа ў тым, што мясцовыя немцы ўжо даўно былі часткай беларусаў, не ведалі нямецкай мовы (ці ведалі, але ўжо вельмі слаба), і, нягледзячы на тое, што яны маглі даказаць свае нямецкія карані з дапамогай прозвішча, архіваў ці дакументаў, яны былі вельмі далёкія ад ідэй нацызму. Шмат беларусаў з нямецкімі каранямі, хаваючы паходжанне, ваявалі ў Арміі Краёвай, у Чырвонай Арміі, у шэрагах партызан. Тыя ж беларускія фольксдойчэ, якія пагадзіліся падпісаць фолькліст, былі абавязаны праходзіць службу ў вермахце або войсках СС. Меркавана, што беларускія фольксдойчэ, як і ўкраінскія, маглі ўдзельнічаць у стварэнні кавалерыйскага палка СС, які паводле інфармацыі некаторых даследчыкаў, быў утвораны ў 1943 годзе ў раёне Днепрапятроўску і складаўся цалкам з фольксдойчэ. Хутчэй за ўсё, паводле меркавання гісторыкаў, полк уліўся ў шэрагі 8-й кавалерыйскай дывізіі СС «Флорыян Гаер». Дывізія служыла на Усходнім фронце, а таму найбольш падыходзіла для вышэйзгаданага палка. Цікавай і вельмі спрэчнай асобай гісторыі нямецка-савецкай вайны з'яўляецца беларускі немец Уладзімір Гіль — палкоўнік Чырвонай арміі, заснавальнік і кіраўнік Баявога саюза расійскіх нацыяналістаў і камандзір 1-й расійскай нацыянальнай брыгады СС, пазней перайшоў на бок савецкіх партызан. У канцы вайны тых немцаў, якія ваявалі на баку Германіі і здаліся заходнім саюзнікам у палон, чакаў розны лёс: жыхары Заходняй Беларусі (да 1939), у адрозненне ад жыхароў БССР (да 1939), не выдаваліся саюзнікамі СССР і атрымалі магчымасць застацца жыць у Германіі ці эміграваць у Амерыку. Некаторыя немцы адступалі ў 1944 годзе разам з нямецкімі войскамі ў Германію. Яшчэ некаторая частка немцаў Заходняй Беларусі, скарыстаўшыся магчымасцю, з'ехалі ў Польшу ў 1944—1946 гадах. З таго часу на тэрыторыі Беларусі засталіся толькі нешматлікія этнічныя немцы, дэпартаваныя жа беларускія немцы, атрымаўшы ў 1980-х дазвол на вяртанне, ад’яжджалі ўжо ў Германію. Сучаснасць ---------- Лявон Вольскі — беларускі музыка, літаратар, мастак. Заснавальнік «Мроі», N.R.M. і «Крамбамбулі». Паходзіць з немцаў Магілёва. Пасля вайны шматлікія немцы пад страхам рэпрэсій хавалі сваю нацыянальнасць, змянялі імёны і прозвішчы. За прыналежнасць да нямецкай нацыі не бралі на вучобу ў ВНУ. У 1979 годзе ў БССР упершыню з часоў Другой сусветнай вайны была зафіксавана значная колькасць немцаў. З пераважна сельскага насельніцтва немцы ў Беларусі пераўтварыліся ў гарадское насельніцтва. У 1990-я гады ў Беларусі на ўздыме нацыянальнай самасвядомасці пачалі адчыняцца грамадскія арганізацыі нямецкай культуры, якія вярталі да вытокаў культуры і побыту свайго народа. У 1990 годзе была зарэгістравана супольнасць немцаў Беларусі «Відэрбург» з цэнтрам нямецкай культуры, асноўнай мэтай гэтага цэнтра з'яўляецца вывучэнне нямецкай мовы, гісторыі і культуры, арганізацыя культурнага дыялогу з Германіяй. У лістападзе 1990 года адбылося першае пасяджэнне Беларускага грамадства немцаў. У 1994-м было зарэгістравана аб’яднанне нямецкай культуры «Масты», у 1997-м "Беларуская суполка немцаў «Нямецкі дом». Але ў гэты ж час пачаўся масавы ад’езд беларускіх немцаў у Германію. А таму за апошнія годы спынілі працу цэнтры нямецкай культуры ў Гродне, Лідзе і Віцебску. У Мінску было зачынена найстарэйшае рэспубліканскае таварыства нямецкай культуры «Адраджэнне», знакам якога была птушка Фенікс, якая паўстае з попелу. З усіх арганізацый, якія аб’ядноўваюць беларускіх немцаў, прайшлі перарэгістрацыю ў Мінюсце толькі тры — у Гомелі, Бабруйску і Мінску, дзе працуе «Нямецкі дом». «Нямецкі дом» узначальвае Андрэй Шлегэль, асноўныя задачы суполкі — развіццё культурных сувязяў паміж народамі; умацаванне навуковых кантактаў з Грамадскай акадэміяй навук расійскіх немцаў; спрыянне рэалізацыі сябрамі аб’яднання сваіх грамадзянскіх, сацыяльных і культурных правоў; аказанне матэрыяльнай дапамогі перасяленцам і іншым сябрам аб’яднання «Нямецкі дом». Дзейнічае таксама аб’яднанне нямецкай культуры «Масты», якім кіруе Вольга Штокман, асноўныя задачы аб’яднання — адраджэнне нацыянальнай культуры сярод немцаў, якія жывуць у Беларусі, а таксама пошук шляхоў паразумення і пагаднення паміж народамі. Да нашага часу ў Беларусі захаваліся толькі 4 лютэранскія кірхі, але толькі ў Гродна ў 1995 годзе, дзякуючы Аляксандру Мілінкевічу (які тады кіраваў пытаннямі культуры і рэлігіі ў Гродзенскім гарвыканкаме), кірху Святога Яна аддалі вернікам. Паводле перапісу 2009 года, у Беларусі пражывалі 2474 немцы, абсалютная большасць з якіх не з'яўляецца нашчадкамі тых немцаў, якія пасяліліся тут да XX ст. але ў Беларусі да гэтых пор пражываюць нашчадкі немцаў-каланістаў, якія перасяліліся сюды ў XIV—XIX ст. некаторыя з якіх захавалі нямецкія прозвішчы (часам у скажоным выглядзе), цяпер у Мінску, Магілёве, Гродне, Полацку, Брэсце пражываюць нашчадкі нямецкіх грамадаў гэтых гарадоў, на Гомельшчыне пражываюць нашчадкі палескіх немцаў, на Маладзечаншчыне і Лідчыне пражываюць нашчадкі віленскіх немцаў, нашчадкі немцаў пражываюць таксама і на Віцебшчыне. Традыцыйная культура беларускіх немцаў -------------------------------------- Сядзіба немцаў-каланістаў ### Гаспадарчыя заняткі У гаспадарчым плане немцы значна абыходзілі мясцовых жыхароў; так, пасяліўшыся на Палессі, немцы зарыентавалі свае гаспадаркі на жывёлагадоўлю малочнага кірунку і прытрымваліся дадзенага тыпу гаспадарання ў 20-я гг. Ужо перад Першай сусветнай вайной малочныя гаспадаркі немцаў дасягнулі значнага развіцця і з'яўляліся высокарэнтабельнымі. Відавочна, дадзеная культура гаспадарання склалася яшчэ ва ўкраінскі перыяд жыцця беларускіх немцаў-каланістаў. Рыначная скіраванасць гаспадарак выяўлялася ў выкарыстанні завадовай малочнай скаціны. Каровы ў нямецкіх калоніях давалі да 18 л малака (паводле звестак на 1930 г.). Немцы трымалі так званыя «каланісцкія» («нямецка-каланісцкія») пароды кароў — чорную і чырвоную «нямецкую». Папулярныя былі і метысы замежных парод — галандскія сыменталы і інш. Нямецкая парода кароў складала значную частку мясцовай племянной скаціны і ахвотна набывалася калгасамі. Для кармлення кароў каланісты ўсё больш сеялі канюшыну, віку, вырошчвалася гародніна. З іншых сельскагаспадарчых культур былі распаўсюджаны жыта, авёс, грэчка, гарох. Для патрэб сям’і трымаліся авечкі і свінні. Разводзілі хатнюю птушку. Асновай нямецкай гаспадаркі з'яўлялася карова: яна была галоўнай, асноўнай карміліцай, а грошы, заробленыя ад продажу малочных прадуктаў, давалі магчымасць набыць усё неабходнае. У 1930 годзе лічылася, што наяўнасць 2—3 кароў забяспечвае стабільнае пражыванне сям’і. Карова ў нямецкай сям’і была аб'ектам усеагульнага клопату. Калі ў навакольнага ненямецкага насельніцтва, у прыватнасці, беларускага, традыцыйна лічылася, што гаспадарчая прэрагатыва мужчын — гэта ўтрыманне каня і праца з яго выкарыстаннем, а жанчын — занятак каровай, то ў нямецкіх гаспадарках такога падзелу не назіралася. Высокім узроўнем развіцця адрознівалася кааперацыя ў асяроддзі нямецкіх сялян-каланістаў — як у спажывецкай, так і ў вытворчай форме. Паспяхова функцыянавалі малочныя таварыствы (талакі) — аб’яднанні па зборы і перапрацоўцы малака. Таварыствы выраблялі масла, варылі сыр, у тым ліку і галандскі. Дадзеная сфера вытворчай дзейнасці нямецкага насельніцтва была ўнікальна ў эканамічным сэнсе. Школа немцаў-каланістаў ### Прамысловыя і рамесныя заняткі Сярод нямецкага мужчынскага насельніцтва былі развіты саматужныя рамёствы — сталярства, слясарства, цяслярства і г. д. Жанчыны-немкі займаліся ткацтвам. Вельмі папулярна сярод немцаў было рыбалоўства, займаліся таксама бортніцтвам. ### Традыцыйнае жылья Хаты палескіх немцаў, як правіла, былі зрубнага тыпу, з асіны і алешыны. З хвоі і елкі не будавалі. Дахі крыліся гонтай. Хата і асноўныя гаспадарчыя пабудовы знаходзіліся пад адным дахам. Як адзначаюць інфарматары, у двары быў поўны парадак, цяжка было знайсці лішнюю травінку. Сядзібы агароджваліся жывой загараддзю — елкамі, вербамі. Такім чынам сад засцерагаўся ад замаразкаў. Дрэва эканомілі, печы ўзімку тапілі слаба, саграваліся пярынамі. Для іх вырабу разводзілі гусакоў, якіх у час халадоў маглі трымаць у хаце. У мэтах эканоміі ў якасці подсцілкі для кароў выкарыстоўвалі лісце дрэваў, а не салому. На Віленшчыне жыллёвыя пабудовы немцаў амаль не адрозніваліся ад мясцовых жыхароў за выключэннем таго, што яны маглі быць значна больш традыцыйна беларускіх хат. Нямецкія пабудовы звычайна знаходзіліся каля лесу, таму што часцяком, калі немцы пераяжджалі на тэрыторыю Беларусі, яны набывалі з зямлёй і частку лесу. Таксама вельмі важным быў поўны парадак: трава абавязкова павінна быць пакошана, плот і дах адрамантаванымі і г. д. ### Традыцыйная культура харчавання У ежы для падрыхтоўкі шматлікіх страў выкарыстоўвалі шмалец. Традыцыйным было ўжыванне масла, сыру. Распаўсюджанай стравай былі клёцкі. Як і ў беларусаў, шмат страў гатавалася з бульбы. Таксама вельмі распаўсюджанымі былі мучныя вырабы і пшанічны хлеб. Сасіскі і каўбасы лічыліся агульнанямецкімі прадуктамі. Вельмі папулярнымі было нямецкае малако і малочныя прадукты (у прыватнасці сыр), якія лічыліся вельмі якаснымі. Акрамя таго курыны суп з локшынай, клёцкі, шніцаль, бульбяное пюрэ, каўбасы. З дэсертаў папулярны штрудзель ці грэнкі з кавай (ці яго імітацыяй). Па святах часта рыхтавалі гусака з тушанай капустай. Адзін з класічных напояў — піва. У будныя дні ўжыванне алкаголю было непрымальным, у той час, як у выходныя і святы піва было адным з самых папулярных напояў. Менавіта пад уплывам немцаў і яўрэяў у Беларусі ўжывалася і іншая назва піва — *біра* (ад нямецкага *Bier* — піва). Нямецкія каланісты ### Традыцыйны касцюм Паўсядзённай адзежай немцы практычна не адрозніваліся ад навакольнага насельніцтва. Выключэнне складала толькі святочная ці абрадавая адзежа, якая вельмі адрознівалася, таму што асобныя нямецкія сем’і перасяляліся з розных рэгіёнаў Германіі, дзе традыцыі па-свойму адрозніваліся. У месцах, дзе немцы жылі калоніямі існавала пэўная сталая традыцыйная адзёжа. Так традыцыйнай жаночай адзежай немцаў на ўсходзе была белая кашуля, сіняя спадніца, фартух, шнураваны станік-гарсаж і каптур. Мужчынская адзежа складалася з белай кашулі з адкладным каўняром, камізэлькай, вузкіх штаноў па калена, курткі (сіні паўкафтан) і чаравікоў са спражкай (ці боты). На галаве — чорны шыракаполы капялюш ці шапка. ### Грамадскія традыцыі Вельмі характэрнай рысай немцаў з'яўлялася высокая і ўстойлівая рэлігійнасць. Менавіта рэлігія галоўным чынам уплывала на грамадскія традыцыі немцаў. У жыцці нямецкай жанчыны рэлігія з'яўлялася яе складовай часткай, як і сям’я, хатняя гаспадарка, а шмат у чым — асноўным сэнсам яе існавання. Жыццё рэлігійных грамадаў уяўляла сабою добра адладжаны механізм. *«Кожную нядзелю ўсе ад мала да вяліка ходзяць у царкву», «у простай хаце выбудавана кірха, якая кожнае свята перапоўнена народам»*, — сведчаць афіцыйныя справаздачы ўлад. Пры грамадах працавалі харавыя гурткі, аркестры духавых і смычковых музычных прылад. Так званыя «сектанты», у прыватнасці, баптысты, не адгароджваліся ад астатняга нямецкага насельніцтва. Іх штодзённыя зборы з палаца і аркестрам прыцягвалі да сябе людзей. Вялікая ўвага надавалася рэлігійнаму навучанню і выхаванню дзяцей у нядзельных школах пры грамадах. Напрыклад, у Беразоўскім сельсавеце ў 1929 г. працавалі 4 такія школы. ### Традыцыйная сям’я беларускіх немцаў Для палескіх немцаў была характэрна вялікая сям’я, у той жа час, як для астатніх беларускіх этнічных немцаў — звычайна малая сям’я. Галоўным у сям’і звычайна з'яўляўся старэйшы мужчына (дзед, бацька). Менавіта яму йшоў увесь прыбытак сям’і, і ўжо менавіта ён распараджаўся сямейным бюджэтам. Дзецям сям’я абавязкова павінна была даць адукацыю, пры гэтым ужо з самага дзяцінства дзецям прывіваліся дысцыпліна, мэтазгоднасць, руплівасць, акуратнасць, імкненне да парадку. ### Традыцыйныя звычаі і абрады беларускіх немцаў Вяселле папярэднічалася абрадам сватаўства і запрашэння гасцей. Ён быў гэтакі экзатычны для мясцовага ненямецкага насельніцтва, што згадваецца нават у афіцыйнай справаздачы Каралінскага райкама КПБ за 1926 uод: *«Перад вяселлем віноўнік імпрэзы — жаніх — садзіцца верхам на маленькага размалёванага коніка і заязджае прама ў пакой, запрашаючы гаспадара ў госці»*. Аналагічна сват на ўпрыгожаным стужкамі і кветкамі маленькім кані заяжджаў і разгортваўся ў хаце маладой, у якой гаспадаром былі адкрыты ўсе вокны. Для вяселля жаніх рыхтаваў спіртное, нявеста — закускі. Вяселле пачыналася звычайна ў суботу ў 10 гадзін раніцы і доўжылася да 10 гадзін вечара. У нядзелю мерапрыемства працягвалася. На вяселлі прысутнічалі толькі запрошаныя людзі, выпівалі тую колькасць спіртнога, якое ім налівалі. Усякая «самадзейнасць» у гэтым пытанні выключалася. Радасці ў жыцці былі непадзельныя ад нягод. Памерлы да пахавання 3 дні ляжаў у адмыслова абсталяванай яме на памосце. Увесь гэты час, як і на пахаваннях, выконваліся жалобныя песні, чыталіся малітвы. Галашэнняў не было. Хавалі нябожчыка ў чорным адзенні, бяз покрыва. У жалобным рытуале ўдзельнічалі толькі запрошаныя. ### Каляндарныя святы і абрады беларускіх немцаў Галоўныя святы беларускіх немцаў былі агульныя для ўсіх немцаў — Каляды і Новы год. Святкавалі і паважалі ўсе агульнахрысціянскія святы. Апроч агульнахрысціянскіх свят беларускія немцы, як і іншыя немцы, адзначалі ў кастрычніку Свята ўраджая. На Вялікдзень, лічылася, дзецям прыносіць ласункі велікодны заяц. У нядзелю быў абавязковы выходны. У гэты дзень абавязкова праводзіліся набажэнствы, пасля чаго адпачывалі і весяліліся. Папулярнай сярод немцаў была песня «Ах, мой мілы Аўгусцін», якую занеслі сюды паўднёванямецкія перасяленцы. Мова ---- Мова нямецкіх перасяленцаў залежала ад рэгіёна, з якога яны прыбывалі. Так, большасць нямецкіх перасяленцаў XVIII ст. размаўляла на паўднёванямецкіх мовах, у асаблівасці быў распаўсюджаны швабскі дыялект, але некаторая частка перасяленцаў была з Прусіі, дзе размаўлялі на паўночнанямецкай мове. У большасці выпадкаў беларускія немцы пераходзілі на беларускую ці польскую мову за некалькі (2-4) пакаленняў, частымі былі выпадкі, калі атрымлівалася нямецка-польска-беларуская мешаніна. Нярэдкімі таксама былі выпадкі ўжывання некаторых словаў у беларускай мове, так, напрыклад, нямецкі дзеяслоў мог ужывацца ў беларускай дзеяслоўнай форме і г. д. З той прычыны, што ў Германіі існуе шырокая дыялектная разнастайнасць, у якім большасць дыялектаў часцяком значна адрозніваюцца ў вымаўленні, граматыцы і словаўжыванні ад агульнапрынятай літаратурнай мовы (ням.: Hochdeutsch) і адзін ад аднаго аж да праблем паразумення паміж носьбітамі дыялектаў, этнічныя немцы, які вярталіся ў Германію, часцяком сутыкаліся з моўнымі праблемамі, што прыходзілася фактычна нанова вывучаць нямецкую літаратурную мову. Рэлігія ------- Этнічныя немцы, якія перасяліліся на тэрыторыю Беларусі ў час ВКЛ, а таксама немцы, якія сяліліся ў Заходняй Беларусі, былі ў асноўнай большасці каталікамі, існавалі таксама лютэране і праваслаўныя, былі таксама вернікі кірункаў баптызму, менаніцтва і пяцідзясятніцтва, але іх было значна менш. Абсалютная большасць немцаў Палесся былі лютэранамі, таксама было шмат баптыстаў. З пачатку 20-х гг. у калоніі Найманаўка мелася суполка евангельскіх хрысціян «Heim der Bruder» («Святая хата»). Самі яны звалі сябе «Святыя браты», а мясцовыя немцы-лютэране звалі яе «Hopsbruder» («Скакуны»). Веруючыя немцы падтрымлівалі цесныя сувязі з аднаверцамі з Германіі, ЗША, Канады, розных рэгіёнаў СССР, былі ў курсе рэлігійнага жыцця іх субратоў. Асабліва ў гэтым плане вылучаліся баптысты, якія мелі сталыя кантакты з іншымі рэгіёнамі (Украінай, Паўночным Каўказам, Сібірру) праз перапіску, асабістыя кантакты, абмен дэлегацыямі. Перыядычна мясцовую лютэранскую грамаду наведвалі нямецкія пастары). Яны праводзілі службы, шлюбавалі, выдавалі даведкі пра канфірмацыю, выконвалі іншыя рэлігійна-царкоўныя функцыі. Неабходную рэлігійную літаратуру (Бібліі, песні, псалмы) вернікі атрымлівалі з адпаведных замежных цэнтраў (з Масквы і Адэсы). Дынаміка колькасці немцаў у Беларусі ------------------------------------ **Дынаміка колькасці**| | | | Год | Колькасць (чал.) | Колькасць (%) | | --- | --- | --- | | 1897 | 49 073 | 0,49% | | 1917 | 36 100 | 0,52% | | 1926 | 7075 | 0,14% | | 1937 | 9667 | 0,12% | | 1939 | 8448 | 0,15% | | 1939 | 19 100 | 0,19% | | 1959 | 1220 | 0,02% | | 1970 | 1994 | 0,02% | | 1979 | 2451 | 0,03% | | 1989 | 3517 | 0,03% | | 1999 | 4805 | 0,05% | | 2009 | 2474 | 0,03% | 1. ↑ Колькасць немцаў у БССР без уліку Заходняй Беларусі. 2. ↑ Колькасць немцаў у БССР без уліку Заходняй Беларусі. 3. ↑ Колькасць немцаў у БССР без уліку Заходняй Беларусі. 4. ↑ Колькасць немцаў у БССР з улікам Заходняй Беларусі. 5. ↑ лічбы не дакладныя. Беларускія немцы ---------------- * Антоній Тызенгаўз — дзяржаўны і грамадскі дзеяч Вялікага Княства Літоўскага, мецэнат * Тадэвуш Рэйтан — ваенны і палітычны дзеяч Вялікага Княства Літоўскага * Эмілія Плятэр — збіральніца беларускага фальклору, удзельніца вызваленчага паўстання 1831 года на Беларусі * Фердынанд Кан  (руск.) (бел. — першы біскуп Ціраспальскай епархіі. Настаўнік нямецкай і рускай мовы ў Гродне * Радэрык фон Эркерт — даследчык этнаграфіі Беларусі. * Радыён Гэйман  (руск.) (бел. — ураджэнец Вільні, прафесар Маскоўскага ўніверсітэта, хімік, доктар медыцыны, кандыдат філасофіі * Альфрэд Ісідар Ромер — жывапісец, скульптар, медальер, мастацтвазнавец, этнограф * Аляксандр Хенкель  (руск.) (бел. — ураджэнец Вільні, вучоны-біёлаг, педагог, асветнік * Эдвард фон Роп — рэлігійны і грамадска-палітычны дзеяч Беларусі * Дзмітрый Ольдэрогэ  (руск.) (бел. — ураджэнец Вільні, вучоны-этнограф, лінгвіст, гісторык * Канстанцін Раўш  (руск.) (бел. — шахматыст, акцёр, рэжысёр * Уладзімір Гіль — палкоўнік Чырвонай арміі, заснавальнік і кіраўнік Баявога саюза расійскіх нацыяналістаў і камандзір 1-й расійскай нацыянальнай брыгады СС, пазней перайшоў на бок савецкіх партызан * Ота Шміт— савецкі матэматык, астраном, даследчык Поўначы, акадэмік Акадэміі навук СССР з 1935 года (член Украінскай Акадэміі навук з 1934, член-карэспандэнт АН СССР з 1933), Герой Савецкага Саюза (1937) * Віталь, Артур і Лявон Зэйдэль-Вольскія * Крысціян Хенкель — беларускі хакеіст Заўвагі ------- 1. 1 2 2. ↑ Энциклопедия немцы России. — С. 9. (руск.) 3. ↑ *Грушевский А. С.* Очерки истории Турово-Пинского княжества (руск.). — Киев, 1901. 4. ↑ Рэйнберн распаўсюджваў каталіцтва на ўсёй тэрыторыі Тураўскага княства, сярод новаахрышчаных быў і сам тураўскі князь Святаполк. 5. 1 2 3 4 5 *Ауман В.* История российских немцев (руск.). Архівавана 22 студзеня 2020. 6. ↑ У сярэдневяковай Польшчы немцы складалі вялізны працэнт гарадскога насельніцтва. 7. ↑ Данилевич В. Е. Очерк истории Полоцк земли до конца XIV столетия. Киев, 1896. С. 152—153 (руск.) 8. ↑ Пашуто В. Т. Образование Литовского Государства. Москва, 1959. С. 392. (руск.) 9. ↑ Ковкель И. И. Ярмусик Э. С. История Беларуси с древнейших времен до наших дней. Мн. 2000 г. С. 20. (руск.) 10. ↑ Насевич В. Начала Великого Княжества Литовского: события и личности. Минск, 1993. С. 72. (руск.) 11. ↑ *Цітоў А.* Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998. — 287 с. — ISBN 985-07-0131-5. 12. ↑ Паводле некаторых звестак, у ХVI стагоддзі ў Полацку жыло прыкладна 100 тыс. чалавек, што рабіла горад адным з найбуйнейшых у Еўропе. 13. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 *Навагродзкі Т.А. [і інш.]* Глава 15. Этнічныя групы Беларусі: гісторыя і культура. Немцы. // Этналогія Беларусі: традыцыйная культура насельніцтва ў гістарычнай перспектыве. Вучэб.-метад. дапам.. — 1-е выд. — Мн.: БДУ, 2009. — С. 310-311. — 335 с. — ISBN 978-985-518-121-8. 14. 1 2 3 4 5 6 7 8 *Киркор А.* Ч.1. Литовское Полесье. // Живописная Россия = Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении. — 1-е выд. — Санкт-Петербург: Товарищество М. О. Вольфа, 1882. — Т. 3. «Литовские и Белорусские губернии». — С. 21. — 496 с. (руск.) 15. ↑ Маюцца на ўвазе немцы, які перасяліліся ў ВКЛ. 16. ↑ Як адзначае Кіркор, насельніцтва Віленшчыны мае асаблівасць хутка паглынаць іншыя народнасці. 17. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 О немецкой диаспоре в Беларуси (руск.) 18. ↑ У той час бровар — абавязковы атрыбут сядзібы кожнага больш-менш багатага шляхціча. 19. 1 2 3 4 5 6 7 8 Немцы в Республике Беларусь Архівавана 31 студзеня 2017. (руск.) 20. ↑ Паславські І. В. Реформація та її впливи на українське духовне життя в історіософії М. Грушевського // Грушевський М. Зб. праць. ― Львів, 1994. С. 164—175 (укр.) 21. ↑ Плисс В. И. Исторический очерк проникновения и распространения реформации в Литве и Западной Руси Архівавана 7 сакавіка 2012. // Христианское чтение. ― СПб,. 1914 г. — № 2. С. 199—234. (руск.) 22. ↑ Vilnius school of Abraomas Kulvietis // A short history of Vilnius University — Vilnius: Mokslas Publishers, 1979. — P. 12. (англ.) 23. ↑ Ochmanski J. Biskupstvo wilenskie w sredniowieczu. — Poznan, 1972 (польск.) 24. ↑ Флавиан Добрянский. Старая и новая Вильня Архівавана 29 кастрычніка 2010. (руск.) 25. ↑ Kosman M. Konflikty wyznaniowe w Wilnie (Schyłek XVI—XVII w.) // Kwartalnik Historyczny. — R. 79. — 1972. — S. 3 — 19 (польск.) 26. ↑ *Акіньчыц С.* Горад, дзе захавалася традыцыя // *Спадчына*. — 2003. — № 1. — С. 52-56. 27. ↑ *Dietrich H.-C.* «Auf dem Weg zur Glaubenseinheit…»: Reformationsgeschichte Weißrusslands. — Erlangen: Martin-Luther-Verlag, 2006. — 430 с. — ISBN 9783875131505. (ням.) 28. ↑ Арлоў У. Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Ілюстраваная гісторыя. — Martin, Slovakia, 2003. — С. 173. 29. ↑ Усяго яшчэ да сяр. XVI ст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі з'явіліся дзясяткі пратэстанцкіх збораў, у тым ліку ў Брэсце, Койданаве, Навагрудку і інш.. Так, з дапамогай шматлікіх пратэстанцкіх збораў нямецкае насельніцтва атрымала магчымасць для рассялення на ўсёй тэрыторыі Беларусі. 30. ↑ Лютеранская община Минска Архівавана 9 красавіка 2014. (руск.) 31. ↑ Ян (Ёган) Фёлькель належаў да пратэстанцкага руху «Браты польскія», які таксама вядомы пад назвай «арыяне польскія». 32. ↑ Wisner H. Janusz Radziwill 1612—1655. Wojewoda wilenski. Hetman wielki litewski. Warszawa, 2000. (польск.) 33. 1 2 Андрэй Катлярчук. «Уцёкі мазгоў» ці лёсы пратэстантаў Вялікага Княства Літоўскага ў другой палове XVII стагоддзя 34. ↑ Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага (А. Вабішчэвіч і інш.); рэдкал. М. Касцюк (гал. рэдактар і інш. — Мн.: Экаперспектыва, 2006. С. 544. 35. 1 2 3 *Самусік А.* Міжнародныя культурныя сувязі Беларусі ў XІV — пачатку XVІI стст. // *Часопіс міжнароднага права і міжнародных адносін* : часопіс. — 2006. — № 1. — С. 55-60. — ISSN 2072-0513. 36. ↑ Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага (А. Вабішчэвіч і інш.); рэдкал. М. Касцюк (гал. рэдактар і інш. — Мн.: Экаперспектыва, 2006. С. 627. 37. ↑ Нарысы гісторыі народнай асветы і педагагічнай думкі ў Беларусі. — Мінск, 1968. — С. 27. 38. ↑ Арлоў У. Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. Ілюстраваная гісторыя. — Martin, Slovakia, 2012. — С. 129. 39. ↑ *Kirkoras A.H.* Pasivaikščiojimas po Vilnių ir jo apylinkes / Vertė Kazys Uscila. — Vilnius: Mintis, 1991. — С. 66. — 20 000 экз. — ISBN 5-417-00514-2. (літ.) 40. ↑ Андрей Вашкевич. Андрей Чернякевич. История форштата. (руск.) 41. ↑ У канцы XIV ст. крыжакамі на гэтым месцы быў узведзены замак Новая Горадня (ням.: Naugarden), які пазней быў спалены Вітаўтам. 42. ↑ Лютеранская кирха в Гродно (руск.) 43. 1 2 Ремер, дворянский род // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб. 1890—1907. (руск.) 44. 1 2 Genealogisches Handbuch der baltischen Ritterschaften. Teil 2, Band 1.2: Estland.— Görlitz, 1930. s. 391—422, s.48-49 (ням.) 45. 1 2 3 *Юркевіч З.* Падзяліць — не падзяліцца // *Культура* : газета. — 16 сакавіка 2013. — № 11 (1085). 46. 1 2 *Вяроўкін-Шэлюта У.* Плятэры // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 442. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2. 47. 1 2 Ридигер, графский род // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб. 1890—1907. (руск.) 48. ↑ Гуттен-Чапские // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб. 1890—1907. (руск.) 49. ↑ Оффенберг // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб. 1890—1907. (руск.) 50. ↑ Nałęcz Małachowski P. Zbiór nazwisk szlachty w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. — Lublin, 1805. (польск.) 51. ↑ Ciechanowicz J. Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Rzeszów, 2001. (польск.) 52. ↑ У Расійскай імперыі ў XVIII—XIX стагоддзях колькасць каланістаў сярод немцаў складала каля 90 %. 53. ↑ Рэйтан Тадэвуш // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 528. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2. 54. ↑ *Туронак Ю.* Мадэрная гісторыя Беларусі. — 2-е выд. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2008. — С. 89, 403. — 904 с. — ISBN 978-80-86961-13-2. 55. ↑ *Станкевіч А.* З Богам да Беларусі. — 1-е выд. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2008. — С. 510. — 1097 с. — ISBN 978-80-86961-13-3. 56. ↑ Філатава А. Нацыянальнае пытанне і палітыка царскага ўрада ў Беларусі (канец XVIII — першая палова XIX ст.) 57. ↑ Сапунов А. Пребывание императрицы Екатерины II в Полоцке. Вт. С. 3. (руск.) 58. 1 2 3 *Елисеева И.С.* Немцы на Руси и в России (руск.). 59. ↑ Тэрыторыя Швабіі. 60. ↑ Немцы в России. Немецкие лютеранские общины и их церкви (руск.) 61. ↑ Кірха // Мінск. Стары і новы / аўт.-склад. У. Г. Валажынскі; пад. рэд. З. В. Шыбекі — Мінск: Харвест, 2007 С. 140. 62. ↑ *Канатуш У.* Жыццё цэркваў Заходняй Беларусі // Латышонак А. Акінчыц С. Артыкулы і ўспаміны, Пратэстанцкая царква і беларускі нацыянальны рух на пачатку XX стагоддзя. — Мн.: «Кнігазбор», 2006. — С. 135. 63. 1 2 3 *Дизендорф В.* Демографические процессы // Российские немцы. История и современность (руск.). 64. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Малые диаспоры Гомельщины 20—30-я годы XX века. Аналитические материалы и документы Гомельского государственного архива (руск.).(недаступная спасылка) 65. ↑ Черепица В. Н. Город-крепость Гродно в годы первой мировой войны: мероприятия гражданских и военных властей по обеспечению обороноспособности и жизнедеятельности. Гродно: Изд-во Гродненского гос. універсітэта имени Янки Купалы, 2005. — 359 с (руск.) 66. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 *Пичуков В.* От крестьянки-колонистки до спецпереселенки: трагический путь немецкой женщины Советской Беларуси в межвоенный период // Репрессивная политика советской власти в Беларуси. Сборник научных работ (руск.). — 1-е выд. — Минск: Международное историко-просветительское правозащитное и благотворительное общество «Мемориал», 2007. — 377 с. 67. 1 2 *Охотин Н. Г. Рогинский А. Б.* Из истории «немецкой операции» НКВД 1937—1938 гг. (руск.) 68. ↑ Асіміляцыя стала часткай новай палітыкі Польшчы, больш вядомай як **«санацыя»** (з лаціны *sanatio* — «аздараўленне») — мелася на ўвазе маральнае здароўе грамадства, якая была ўсталявана пасля таго як у 1926 годзе Юзаф Пілсудскі захапіў уладу і фактычна ўстанавіў аўтарытарны рэжым. 69. ↑ Leslie, R. F. (1983). The History of Poland Since 1863. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-27501-9, p. 182. (англ.) 70. 1 2 Концлагерь в Березе-Картузской — продукт польского «государственного несварения» Архівавана 25 ліпеня 2014. Навіны.by 71. ↑ *Иосиф Сталин — Лаврентию Берии: «Их надо депортировать…»:* док-ты, факты, коммент. / Вступ. ст. сост. послесл. д-ра ист. наук, проф. Н. Ф. Бугая. — М.1992. С. 37 (руск.) 72. ↑ *Земсков В. Н.* Спецпоселенцы в СССР, 1930—1960. М.: Наука, 2005, с. 94 (руск.) 73. ↑ Толькі за верасень — кастрычнік 1941 года было дэпартавана 446 480 савецкіх немцаў, усяго за перыяд вайны было дэпартавана каля 950 тыс. савецкіх немцаў. 74. ↑ **Фольксдойчэ** (ням.: Volksdeutsche) — пазначэнне «этнічных немцаў» да 1945 года, якія жылі ў дыяспары, гэта значыць па-за межамі Германіі. У адрозненне ад «рэйхсдойчэ» (ням.: Reichsdeutsche, «немцаў рэйха»), прыналежнасць да «фольксдойчэ» («нямецкасць») усталёўвалася па асобных прыкметах — па «сямейнай гісторыі» (ці былі бацькі дойчэ), па нямецкай мове як роднай, па прозвішчы, па царкоўных запісах і г. д. 75. ↑ *Семиряга М.* Тюремная империя нацизма и её крах (руск.). — М.: Юридическая литература, 1991. — 384 с. — ISBN 5-7260-0272-5. 76. ↑ *Соловьев А. В.*. Фольксдойче и их взаимоотношения с нацистскими организациями в Рейскомиссариате Украина (руск.)(недаступная спасылка). Саратовский Государственный Университет (13 февраля 2008). Архівавана з першакрыніцы 29 лютага 2008. Праверана 23 сакавіка 2019. 77. ↑ Усяго каля 350 тыс. этнічных немцаў у 1942—1944 гг. былі пераселены з тэрыторыі Беларусі і Украіны на захад. 78. ↑ Беларуская назва гусінага тлушчу. 79. ↑ Кухня российских немцев (руск.) 80. ↑ Кухня российских немцев сто лет назад (руск.) 81. ↑ Немцы (руск.) 82. ↑ Эволюция костюма. Как менялся костюм первых немецких переселенцев на Руси? (руск.) 83. ↑ Национальные костюмы и одежда немцев Архівавана 20 кастрычніка 2013. (руск.) 84. ↑ Лютеранские праздники у немцев в России (руск.) 85. ↑ *Жирмунский В. М.* История немецкого языка. — М.: Изд-во лит-ры на ин. яз, 1948. — С. 74-75. (руск.) 86. ↑ «Кан»// Энциклопедический словарь. Немецкое Поволжье (руск.) 87. ↑ Кан // Каталіцкая энцыклапедыя. Т.2. Изд. францисканцев. М.:2005. Ст. 734 (руск.) 88. ↑ *Навагродскі Т.А. [і інш.]* Глава 1. Гісторыя развіцця этналагічнай навукі Беларусі // Этналогія Беларусі: традыцыйная культура насельніцтва ў гістарычнай перспектыве. Вучэб.-метад. дапам.. — 1-е выд. — Мн.: БДУ, 2009. — С. 23-24. — 335 с. — ISBN 978-985-518-121-8. 89. ↑ Русский биографический словарь: В 25 т. / под наблюдением А. А. Половцова. 1896—1918. (руск.) 90. ↑ В. Савчук. Генкель Александр Германович Архівавана 12 снежня 2018. (руск.) 91. ↑ *Смалянчук А.* Біскуп Эдвард Роп. — Беларускі гістарычны часопіс. 1994.. — Т. № 3. 92. ↑ И. Осницкая. Ольдерогге Дмитрий Алексеевич Архівавана 5 сакавіка 2016. (руск.) 93. ↑ Пак В. Шахматы в шахтерском крае: История шахмат в Донбассе. — Донецк: Донеччина, 2001. — С. 37—46 (руск.) 94. ↑ Загадка полковника Гиля (руск.) 95. ↑ Отто Юльевич Шмидт (руск.) 96. ↑ Дасье NRM. Наша Ніва 97. ↑ Лявон Вольский: «В Беларуси есть одна настоящая звезда» Архівавана 20 ліпеня 2011. (руск.) 98. ↑ Лявон Вольскі 99. ↑ Лявон Вольскі 100. ↑ Goals.by знакомится с одним из самых перспективных белорусских защитников Кристианом Хенкелем Архівавана 26 сакавіка 2013. Зноскі ------ Літаратура ---------- * *Навагродскі Т.А. [і інш.].* Глава 15. Этнічныя групы Беларусі: гісторыя і культура. Немцы. // Этналогія Беларусі: традыцыйная культура насельніцтва ў гістарычнай перспектыве. Вучэб.-метад. дапам.. — 1-е выд. — Мн.: БДУ, 2009. — С. 310-311. — 335 с. — ISBN 978-985-518-121-8. * *Вернер И.Л.* Иностранные подданные в Беларуси (конец XVIII — начало XX вв.) (руск.). — 1-е выд. — Минск: Типография Макарова и К, 2012. — 528 с. — ISBN 978-985-6818-69-4. * *Киркор А.* Т.3, Ч.1, Литовское Полесье. // Живописная Россия = Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении. — 1-е изд.. — Санкт-Петербург: Товарищество М. О. Вольфа, 1882. — Т. 3. «Литовские и Белорусские губернии». — С. 21. — 496 с. * Немцы России (энциклопедия). В 3-х томах. Москва: Изд-во «Общественная академия наук российских немцев», 1999—2006 (Предс. редкол. В. Карев, О.Кубицкая) (руск.) * *Пичуков В.* От крестьянки-колонистки до спецпереселенки: трагический путь немецкой женщины Советской Беларуси в межвоенный период // Репрессивная политика советской власти в Беларуси. Сборник научных работ (руск.). — 1-е выд. — Минск: Международное историко-просветительское правозащитное и благотворительное общество «Мемориал», 2007. — 377 с. * Савин А.И. Формирование концепции немецкой «пятой колонны» в СССР (середина 1920-х годов). // Вопросы германской истории: Сб. науч. тр. / Ред. кол. С. И. Бобылева и др. Днепропетровск, 2007. (руск.) * Тугай В.В. Тугай С.М. «Фольксдойче» в Беларуси (1941—1944 гг.). Беларусь і Германія: гісторыя і сучаснасць : Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі, У 3-х частках. Ч. 2. Мінск, 22 красавіка, 2004 г. Вып. 3. (руск.) * Тугай В.В. «Рейхсдойче» в рядах белорусских партизан (1941—1944 гг.) // Гісторыя: праблемы выкладання. — 2005. — № 4 (руск.) * Коваль М. В. Медведок П. В. Фольксдойче в Україні (1941—1944 рр.) // Український історичний журнал. 1992. №5. (укр.) * Немцы ў старой Вільні // Наша слова.pdf № 3 (55), 18 студзеня 2023. // на pawet.net | ⛭Нацыянальны склад насельніцтва Беларусі | | --- | | **Беларусы** • Азербайджанцы • Армяне • Асеціны • Грузіны • Грэкі • Казахі • Латышы • Літоўцы • Малдаване • Немцы • Палякі • Рускія (Стараверы) • Таджыкі • Татары • Туркмены • Украінцы • Цыганы • Чувашы • Чэхі і славакі • Эстонцы • Яўрэі |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з імем Адынец. **Вінцэнт Адынец** (польск.: Wincenty Odyniec; 8 сакавіка 1865 — 1 чэрвеня 1952 ) — расійскі і польскі генерал, герой Першай сусветнай вайны. Біяграфія --------- Верагодна, належаў да шляхецкага роду Адынцоў герба «Адынец». Нарадзіўся 8 сакавіка 1865 года ў сям’і шляхціца ў Ліцвінаве пад Мінскам. Яго дзядзька Франц Вікенцьевіч Адынец быў генерал-лейтэнантам і членам Галоўнага артылерыйскага ўпраўлення Ваеннага міністэрства Расійскай імперыі. Адукацыю атрымаў у Мінскім гарадскім вучылішчы і Віленскім пяхотным юнкерскім вучылішчы, з якога выпушчаны ў 1888 годзе падпаручнікам у 60-ы пяхотны Замосцкі полк. У 1904—1905 гадах, быўшы ў чыне капітана браў удзел у руска-японскай вайне. Пачатак Першай сусветнай вайны падпалкоўнік Адынец сустрэў на пасадзе камандзіра батальёна Замосцкага палка і ўжо 7 кастрычніка 1914 года Найвышэйшым загадам быў узнагароджаны ордэнам Св. Георгія 4-й ступені | | | | | --- | --- | --- | | "| За тое, што 12 жніўня 1914 года пад в. Вяржбова, быўшы начальнікам галаўнога атрада, захапіў і ўтрымаў вышыні, занятыя праціўнікам, чым спрыяў поспеху атрада і паражэнню праціўніка. | "| У 1915 годзе Адынец быў узведзены ў палкоўнікі (са старшынствам ад 28 лістапада 1913 года) і неўзабаве прызначаны камандзірам 417-га пяхотнага Луганскага палка. 10 лістапада 1915 года ўзнагароджаны Георгіеўскай зброяй. 30 красавіка 1917 года атрымаў чын генерал-маёра (са старшынствам ад 28 лістапада 1915 года), служыў пры штабе Кіеўскай ваеннай акругі і камандаваў пяхотнай брыгадай. Улетку 1917 года ён быў пераведзены ў 1-ы Польскі корпус на пасаду камандзіра дывізіі. У снежні 1918 года Адынец быў прыняты на службу ў Польскую армію і прызначаны памочнікам начальніка Літоўска-Беларускай дывізіі. У 1919 годзе камандаваў польскімі войскамі ў Беластоку і Ваўкавыску, а затым быў камандуючым 3-й Велікапольскай стралковай дывізіяй, узнагароджаны сярэбраным крыжам ордэна Virtuti Militari. У 1920 годзе Адынец з прычыны няўдалых дзеянняў супраць савецкіх войскаў быў зняты з пасады начальніка дывізіі і прызначаны ў распараджэнне Вярхоўнага галоўнакамандуючага, затым знаходзіўся пры Генеральным штабе. 1 лістапада 1921 года выйшаў у адстаўку. 26 кастрычніка 1923 года Адынец быў залічаны ў корпус генералаў запасу. У адстаўцы жыў у Міляноўку, дзе памёр 1 чэрвеня 1952 года. Крыніцы ------- * «Летопись войны 1914 года». — № 32. Официальный отдел. — 28 марта 1915 г. — С. 62. * «Разведчик». — № 1253. — 4 ноября 1914 г. — С. 762 * *Шабанов В. М.* Военный орден Святого Великомученика и Победоносца Георгия. Именные списки 1769—1920. Биобиблиографический справочник. М. 2004. — С. 671. — ISBN 5-89577-059-2 * *Stawecki P.* Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918—1939. — Warszawa, 1994. — ISBN 83-11-08262-6

**Ліза Арэн**, народжаная **Талі** (англ.: Lysa Arryn; 267—300 пасля З. Э.) — персанаж з цыклу «Песня Лёду і Агню» амерыканскага пісьменніка-фантаста Джорджа Марціна, малодшая дачка лорда Хостэра Талі з Рыверана і яго жонкі Мінісы Уэнт, жонка Джона Арэна і, пасля яго смерці, жонка Петыра Бейліша, маці Роберта Арэна, малодшая сястра Кейтылін Старк і старэйшая Эдмура Талі. Біяграфія --------- Ліза нарадзілася ў рачных землях, у сям'і Хостэра Талі, лорда Трызубца. Як і сястра, яна расла без маці, але ёй не прыйшлося, як Кейтылін, выконваць абавязкі гаспадыні дому. Ліза была закахана ў выхаванца яе бацькі Петыра Бейліша, але той быў захоплены Кейтылін і нават выклікаў на паядынак яе жаніха, спадчынніка Поўначы Брандана Старка, дзе пацярпеў прадказальнае паражэнне. «Суцяшаючы» Петыра, Ліза ўступіла з ім у сувязь і зацяжарыла. Вестку пра пазашлюбную сувязь малодшай дачкі лорд Талі ўспрыняў як ганьбу, настаяў на пазбаўленні ад дзіцяці і хуткім замужжы Лізы. У якасці мужа быў выбраны Джон Арэн, саюзнік Талі ў паўстанні Роберта Баратэана. Пасля звяржэння дынастыі Таргарыенаў і ўзыходжання на прастол Роберта Баратэана Джон Арэн на доўгія гады стаў Правіцай Караля. Яго смерць стала вынікам інтрыг Петыра Бейліша; тут Ліза адаграла сваю ролю, здолеўшы пераканаць сястру і яе мужа, новага Правіцу, Эдарда Старка ў тым, што да гэтай смерці маюць дачыненне Ланістэры. Пасля смерці мужа, якога, меркавана, яна ж сама, падгавораная Петырам Бейлішам, і атруціла, Ліза Арэн пакінула Каралеўскую Гавань разам з сынам, вывезла хлопчыка супраць волі Роберта Баратэана, які збіраўся аддаць яго на выхаванне лорду Тайвіну Ланістэру. Хутчэй за ўсё, вырашальным фактарам, якія падштурхнулі яе на забойства Джона Арэна, стала яго рашэнне адабраць у яе сына і перадаць на выхаванне ў дом лорда Станіса. Закрыўшыся ў Арліным Гняздзе, удава Джона Арэна адчувала сябе ў бяспецы. Яна адпрэчыла просьбы сваёй сястры Кейтылін Старк дапамагчы, калі тая звярнулася да лэдзі Даліны пасля смерці свайго мужа, Эдарда Старка, і, у сутнасці, адмовілася ўмешвацца ў Вайну Пяці Каралёў. Падчас прыезду лэдзі Кейтылін у Арлінае Гняздо з ёй знаходзіўся запалонены ёю Тырыян Ланістэр. Ліза Арэн абвінаваціла Нячысціка ў дачыненні да забойства яе мужа, Джона Арэна, і збіралася пакараць смерцю. Аднак Нячысціку ўдалося пазбегнуць смерці, дамогшыся суду паядынкам, у якім найміт Брон, які выйшаў замест Тырыяна, атрымаў перамогу. Пасля гэтых падзей Кейтылін вымушана была пакінуць Даліну ні з чым. У далейшым Тырыян спрабаваў перацягнуць удаву Джона Арэна на свой бок, выкарыстоўваючы для гэтай мэты Петыра Бейліша. Мезенец павінен быў атрымаць Харэнхал і тытул лорда-сюзерэна Рачных земляў, калі здолее пераканаць Лізу Арэн прызнаць каралём Джофры Баратэана і выступіць супраць Станіса ці Рэнлі Баратэанаў. Але Бейліш дамогся нават большага: ён ажаніўся з Лізай Арэн і абвясціў сябе лордам-пратэктарам Даліны Арэн. Адначасова Мезенец дапамог бегчы з Каралеўскай Гавані Сансе Старк. Перафарбаваўшы ёй валасы і прадставіўшы як пазашлюбную дачку па імі Алейна Стоўн, Бейліш здолеў схаваць яе ў Арліным Гняздзе. Адзіным чалавекам, пасвечаным у тайну паходжання «Алейны», была Ліза Арэн. Але чым даўжэй Санса жыла ў Арліным Гняздзе, тым мацней Ліза раўнаваў яе да новага мужа, памятаючы пра былое каханне Бейліша да маці Сансы, Кейтылін Старк. У адзін з такіх прыступаў рэўнасці Ліза паспрабаваў забіць Сансу, скінуўшы яе з Месяцавай Вежы, але падаспеў Мезенец, перашкодзіў гэтаму, і замест Сансы ў Месяцавыя Дзверы звалілася Ліза Арэн. Выгляд, асабістыя якасці ------------------------ У юнацкасці Ліза быў даволі прывабнай: стройная, з блакітнымі вачамі і залацістымі густымі валасамі, але з гадамі ад прыгажосці не засталося і следу. Сустрэўшыся з сястрой праз шмат гадоў, Кейтылін са шкадаваннем адзначала, што Ліза распаўнела, збляднелы твар яе зрабіўся азызлым, блакітныя вочы сталі бляклымі і вадзяністымі, а невялікі рот — ваяўнічым. Не меншую эвалюцыю зведаў і характар Лізы: «Сарамлівая дзяўчынка, якой сястра была ў Рыверане, ператварылася ў жанчыну, напераменку гордую, палахлівую, жорсткую, летуценную, безразважную, сарамлівую, упартую, пыхлівую, гэта значыць нясталую і непрадказальную». Лорд Арэн быў значна старэйшым за сваю жонку. Ён апынуўся клапатлівым мужам, але шлюб, першапачаткова заключаны не па каханні, стаў нешчаслівым для Лізы. Яна не прабачыла бацьку і мела крыўду на сястру, лічачы яе вінаватай у халоднасці Бейліша. Двое мёртванароджаных дзяцей і некалькі выкідкаў ператварылі яе ў параноіка: па водгуках мейстара Піцэля, «яна бачыла ворагаў у кожным цені», а смерць мужа зусім вывела яе з раўнавагі. Сварлівая і пыхлівая, якая страціць розум ад любові да сына і кахання да Бейліша, Ліза Арэн, мабыць, адзін з нешматлікіх персанажаў Марціна, якія выклікаюць аднадушна-адмоўную рэакцыю з боку чытачоў. Тэлесерыял ---------- У серыяле «Гульня тронаў» ролю Лізы выконвае іграе Кэці Дыкі (Kate Dickie). Зноскі ------ 1. ↑ Гульня тронаў, Кейтылін VI 2. ↑ Гульня тронаў, Кейтылін VII Спасылкі -------- * Ліза Арэн на сайце Энцыклапедыя Песні Лёду і Агню (руск.) | ⛭«Песня Лёду і Агню» Джорджа Марціна | | --- | | Раманы | ✯ *Гульня тронаў* (1996) • *Бітва каралёў* (1998) • *Бура мячоў* (2000) • *Банкет сцярвятнікаў* (2005) • *Танец з драконамі* (2011) • *Ветры зімы* (2016) • *Мроі пра вясну* (невядома) | | Аповесці | *Аповесць пра Дунка і Эга* (1998–2010) • *Прынцэса і каралева* (2013) • *Прынц-разбойнік* (2014) | | Тэлесерыял | Эпізоды (Сезон 1 • Сезон 2 • Сезон 3 • Сезон 4 • Сезон 5 • Сезон 6) • Узнагароды • Персанажы • Саўндтрэк | | Відэагульні | A Game of Thrones: Genesis (2011) • Game of Thrones (2012) • Game of Thrones (2014) | | Медыя | Настольная гульня • Картачная гульня • Коміксы | | Персанажы | Петыр Бейліш • Серсея Ланістэр • Тырыян Ланістэр • Джон Сноу • Ар'я Старк • Бран Старк • Кейтылін Старк • Эдард Старк • Санса Старк • Дэйнерыс Таргарыен | | Мовы | Датракійская мова • Валірыйская мова | | Рознае | *Свет «Песні Лёду і Агню»* (2014) • Дом Таргарыенаў |

Плады з праросткамі ў Rhizophora mangle **Вівіпарыя** (ад лац. *vivus* — жывы і *pario* — нараджаю) — прарастанне насення ў яшчэ не спелых пладах, якія не страцілі фізіялагічную сувязь з матчынай раслінай. Ператварэнне кветак у цыбулінкі і клубянькі таксама называюць вівіпарыяй. Характэрная для мангравых раслін. Пасля апладнення праростак расце альбо ўнутры плода (Aegialitis, Acanthus, Avicennia, Aegiceras), альбо прарастае праз плод вонкі (Rhizophora, Ceriops, Bruguiera, Nypa). Пасля паспявання сеянец можа ўкараніцца ў месцы падзення або застацца плаваць у вадзе, якая можа пераносіць яго на вялікія адлегласці. Сеянцы здольныя пераносіць высыханне і заставацца ў пасіўным стане на працягу тыдняў, месяцаў ці нават больш за год да таго часу, пакуль не патрапяць у спрыяльнае асяроддзе. Вівіпарыя досыць рэдкая з’ява сярод вышэйшых раслін. Акрамя мангравых дрэў, шырока распаўсюджаная сярод марскіх траў, якія растуць на трапічных плыткаводдзях. «Прарастанне на карню» у некаторых злакавых, не лічыцца вівіпарыяй, паколькі ў іх пачынаюць расці зярняўкі, якія страцілі фізіялагічную сувязь з матчынай раслінай. Ілжывая вівіпарыя — спосаб вегетатыўнага размнажэння пры дапамозе размешчаных у вобласці суквецця пазушных пупышак з патоўшчаным сцяблом (бульбачак), ці з патоўшчанымі лускамі (бульбіл). Зноскі ------ 1. ↑ Вивипария. Биологический энциклопедический словарь. / Гл. редактор М. С. Гиляров. — М.: Советская энциклопедия, 1986. 2. ↑ Hogarth 2008. 3. ↑ Hogarth 2008, p. 36. 4. ↑ *Коровкин О.А.* Анатомия и морфология высших растений. Словарь терминов.. — М: Дрофа, 2007. Літаратура ---------- * *Hogarth, P. J.* The Biology of Mangroves and Seagrasses. — Oxford University Press, 2008. — С. 30—38. — ISBN 978-0-19-856870-4. (англ.) * *Tomlinson, P. B.* The Botany of Mangroves. — Cambridge University Press, 1994. — С. 147—151. — 419 с. — ISBN 0-521-25567-8. (англ.) * Живородящие растения // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Гофман. **Караль Барамеўш Аляксандр Гофман** (польск.: Karol Boromeusz Aleksander Hoffman, 1798, с. Вярухаў недалёка ад Варшавы (цяпер Западноваршавский повят, Мазавецкае ваяводства, Польшча) — 6 ліпеня 1875, Блазевіц каля Дрэздэна) — польскі пісьменнік, гісторык, публіцыст, юрыст і выдавец. Член-карэспандэнт Акадэміі ведаў (з 1873). Ганаровы член Познанскага таварыства сяброў навук (1869—1875). Біяграфія --------- У 1816 быў аднавіцелем прац віленскіх масонскіх ложаў «Руплівы ліцвін», «Добры пастар». Ганаровы сябра масонскай ложы «Сябры чалавецтва» ў Гродне ў 1821, масон 7-й ст.; ганаровы сябра ложы «Паўночная паходня» ў Мінску, масон 7-й ст. у 1820; ганаровы сябра ложы «Шчаслівага Вызвалення» ў Нясвіжы, масон 7-й ст. у 1820; прадстаўнік нясвіжскага ніжэйшага капітула «Святыні Спакою» пры Вялікім Усходзе Польшчы ў 1820—1821, масон 7-й ст. Як прадстаўнік літоўскіх ложаў у Варшаве звярнуўся да Л. Каменскага, А. Непакойчыцкага, Фл. Вайніловіча і Хр. Дамброўскага з лістом ад 21 верасня 1821 г. у якім перадаў загад намесніка Каралеўства Польскага аб закрыцці масонскіх ложаў і іх пасяджэнняў на правінцыі да 15 кастрычніка 1821 г. засцерагаў іх ад працягу масонскіх прац на землях, якія не знаходзяцца пад уладай цэсарэвіча: *«Не рабіце, аднак, таго, не звязаўшыся спачатку з гмінамі Вялікага Урада, каб не падстаўляць сябе асабіста на якую-небудзь непрыемнасць, а Таварыства — на публічнае пасрамленне»*. Член Таварыства «Панта коіна», Саюза вольных палякаў, польскага Патрыятычнага таварыства. У 1826 г. атрымаў дваранскую набілітацыю з гербам «Дзеяслаў». У 1828 г. стаў юрысконсультам-дарадцам Польскага банка, а ў 1830 — адным з яго дырэктараў. Генеральны кантралёр манетнага двара. У 1828—1830 г. быў выдаўцом часопіса па праблемах права «Thеmis Polska». Удзельнічаў у Лістападаўскім паўстанні 1830—1831, пасланы ўрадам у Дрэздэн за фінансавай падтрымкай. У эмігрыраваў з Дрэздэна пад прымусам расійскага пасла ў Парыж. У эміграцыі ў Парыжы належаў да партыі Адама Ежы Чартарыйскага. У 1837—1839 г. — рэдактар «Kroniki Emigracii Polsiej» («Хроніка польскай эміграцыі»). З 1848 г. зноў у Дрэздэне, сябра Камітэта Польскай эміграцыі. Адсуль пасылаў карэспандэнцыю ў Кракаўскі «Czas». З 1873 года член-карэспандэнт Акадэміі ведаў ў Кракаве. Творчасць --------- Аўтар прац аб лістападаўскім паўстанні 1830 года ў Польшчы, каштоўнага зборніка матэрыялаў аб Вялікай эміграцыі — *«Vademecum polskie»* (1839). У сваіх гістарычных працах спецыфіку польскага гістарычнага працэсу бачыў у слабасці каралеўскай улады і няразвітасці гарадоў. Праціўнік польскіх дэмакратычна-рэспубліканскіх плыняў. Сям’я ----- У 1829 ажаніўся з Клемянцінай Танскай, польскай пісьменніцай. Выбраная бібліяграфія --------------------- * *Вялікі тыдзень палякаў* (1830; польск.: Wielki tydzień Polaków), * *Чатыры паўстанні* (1837; польск.: Cztery powstania), * *Гісторыя палітычных рэформаў у старой Польшчы* (1867, 1869; польск.: Historia reform politycznych w dawnej Polsce), * *Кароль-выгнаннік* (пра Станіслава Ляшчынскага, 1854, II выд. 1861; польск.: Król wygnaniec), * *Аб заходнім панславізме* (1868; польск.: O panslawizmie zachodnim), * *Погляд на палітычны стан Польскага каралеўства з 1815 да 1830* (польск.: Rzut oka na stan polityczny Królestwa Polskiego od 1815 do 1830), * *Аб кіраванні публічнымі фінансамі ў старой Польшчы* (польск.: O rządzie skarbu publicznego w dawnej Polsce), * *Карціна кіравання і правазнаўства ў старой Польшчы* (польск.: Obraz rządu i prawodawstwa dawnej Polski), * *Падзенне дома Сабескіх* (польск.: Upadek domu Sobieskich), * *Прычыны падзелу польскай манархіі пасля Баляслава Крывавустага* (польск.: Przyczyny podziału monarchii polskiej po Bolesławie Krzywoustym) і інш. Зноскі ------ 1. ↑ *Swartz A.* Karol Boromeusz Aleksander Hoffman — 2007.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q461'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1201876'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q302817'></a> 2. ↑ Karol Boromeusz Hoffmann // CERL Thesaurus — Consortium of European Research Libraries. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q60909659'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1127581'></a> 3. 1 2 3 Праверана 30 жніўня 2022. 4. 1 2 3 4 5 Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 5. 1 2 3 4 5 6 *Швед, В. В.* Гофман Караль // Масоны і ложы на землях Беларусі (канец XVIII — першая чвэрць XIX ст.) : біябібліягр. слоўн.. — Гродна: ГрДУ, 2007. — 275 с. — ISBN 978-985-417-866-0. Літаратура ---------- * *Швед, В. В.* Гофман Караль // Масоны і ложы на землях Беларусі (канец XVIII — першая чвэрць XIX ст.) : біябібліягр. слоўн.. — Гродна: ГрДУ, 2007. — 275 с. — ISBN 978-985-417-866-0. Спасылка -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Караль Барамеўш Гофман * Karol Boromeusz Hoffman (польск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона | | Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 123175812 · CiNii: DA07333613 · GND: 142024961 · ISNI: 0000 0000 8918 0044 · LCCN: n90620002 · NKC: js2012729476 · NTA: 129707295 · NUKAT: n96028179 · LIBRIS: 278188 · SUDOC: 172765536 · VIAF: 46829200 | |

Парася пад наркозам для навучання хірурга **Вівісекцыя** (ад лац.: Vivus — жывы і лац.: sectio — рассячэнне) — выкананне аперацый на жывой жывёле для вывучэння функцый арганізма, дзеяння лекаў, рэчываў, распрацоўкі метадаў хірургічнага лячэння і г.д. Пры вівісекцыі даследаванне вядзецца падчас самой аперацыі — у вострым вопыце, напрыклад, з дапамогай раздражнення, перасадкі або выдалення таго ці іншага органа. У іншых выпадках, пры хранічным вопыце (пачатак гэтаму метаду паклаў І. П. Паўлаў), аперацыя служыць толькі падрыхтоўкай для далейшых даследаванняў (напрыклад, пры стварэнні фістулы сліннай залозы або страўніка). Вівісекцыя мае вялікае значэнне і ўжываецца ў медыцынскіх і фізіялагічных даследаваннях. Даследаванні праводзяць такім чынам, каб пакуты жывёл пры вівісекцыі былі мінімальнымі. Літаратура ---------- * Вівісекцыя // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 4. — С. 139. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 4). | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Catholic (1997—…) · Treccani | | Нарматыўны кантроль | BNE: XX528351 · BNF: 119398732 · LCCN: sh85144042 · Microsoft: 99383732 · NKC: ph127118 |

**Вантрабянка** — мясны выраб, каўбаса, зробленая з вантробаў. Традыцыйны выраб беларускай кухні. Лакальныя назва *патрашанка*, на 3аходняй Беларусі называюць таксама *сальцісонам*. Адвараныя, парэзаныя, пасоленыя свіныя вантробы (лёгкія, печань, сэрца, ныркі), а таксама галавізна, прыпраўленыя часнаком, перцам і іншымі спецыямі, перамешваюць, кладуць у тоўстыя свіныя кішкі або страўнік і зноў вараць або падпякаюць у печы. Потым на 1—1,5 сутак прыціскаюць гнётам. Ядуць халодную. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.3: Беларусы — Варанец / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 3. — 511 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0068-4 (т. 3).

**Вераніка Аляксандраўна Буслаева** (3 кастрычніка 1978, Мінск) — беларуская тэатральная актрыса , тэатральны рэжысёр і драматург . Біяграфія --------- Нарадзілася 3 кастрычніка 1978 года ў Мінску. У 1997 паступіла ў Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт культуры і скончыла яго ў 2002 годзе, атрымаўшы спецыяльнасць «Рэжысёр, арганізатар тэатральнай дзейнасці, педагог спецыяльных дысцыплін». З 2001 года працуе ў Рэспубліканскім тэатры беларускай драматургіі. Акрамя працы ў РТБД займалася педагагічнай дзейнасцю: працавала педагогам-асістэнтам па рэжысуры ў Беларускім дзяржаўным універсітэце культуры і мастацтваў на курсе В. Анісенкі, а таксама выкладала сцэнічную мову у школе № 27 г. Мінска з тэатральным ухілам. Рэжысёрскім дэбютам В. Буслаевай стаў спектакль «Усе мышы любяць цырк», пастаўлены ў Рэспубліканскім тэатры беларускай драматургіі. Узнагароды і прэміі ------------------- У 2004 годзе атрымала стыпендыю Спецыяльнага фонда Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь па падтрымцы таленавітай моладзі. За ролю Сястры Іааны ў спектаклі «П'емонцкі звер» А. Курэйчыка атрымала спецыяльны прыз журы фестываля «Лістапад-2007». Узнагароджана медалём Францыска Скарыны (2016). Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 Вераніка Буслаева Архівавана 25 сакавіка 2017. Спасылкі -------- * Вераніка Буслаева Архівавана 25 сакавіка 2017. // Дзяржаўная ўстанова Заслужаны калектыў Рэспублікі Беларусь «Рэспубліканскі тэатр беларускай драматургіі»

**Менке Кац** (ідыш: מעינקע קאַץ, англ.: Menke Katz; 1906, Свянцяны, Віленская губерня, Расійская імперыя — 24 красавіка 1991, Спрынг Глен, штат Нью-Ёрк, ЗША) — яўрэйскі паэт. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў мястэчку Свянцяны Віленскай губерні (цяпер у Літве) ў ноч другога дня Песаху. Бацька Гіршэ-Довід быў родам са Свіры, дзе меў уласны бровар, аднак быў вымушаны перавесці бізнес у Свянцяны з прычыны невялікіх заробкаў; маці Бадона Губерская паходзіла з Міхалішак. Менке назвалі паводле бабулі па бацьку. Акрамя яго, у сям’і было яшчэ чацвёра дзяцей (двое нарадзіліся ў Свіры, яшчэ двое наймаладзейшыя ў Свянцянах). З-за недастатковых заробкаў бацька ў 1914 року падаўся ў ЗША. Менке скончыў хедар у Свянцянах, пасля сям’я была вымушаная пераехаць да матчыных сваякоў у Міхалішкі. У 1920 годзе сям’я выехала да бацькі ў ЗША, пасяліліся ў Нью-Ёрку. З пачатку 1920-х гадоў Менке Кац друкаваўся ў яўрэйскіх газетах у ЗША. Тут выходзілі ягоныя шматлікія кнігі паэзіі, у якіх належнае месца займала тэма малой радзімы. Спачатку трымаўся пракамуністычных поглядаў, пасля пачатку палітычных рэпрэсій у СССР перагледзеў іх. У 1926 ажаніўся з Хаске Бляхер, эмігранткай з Уваравічаў; яны пераехалі ў Лос-Анджэлес. Менке зарабляў пісаннем і рамонтам гадзіннікаў, аднак пасля нараджэння дачкі Траім і сына Ноя вярнуўся ў Нью-Ёрк. Дзяцей выхоўвала жонка з бацькамі ў Пасаіку. З 1953, калі стала вядома пра забойства ў СССР яўрэйскіх паэтаў[ru], Кац канчаткова парваў з левымі і пачаў выдаваць уласны літаратурны часопіс «Бітэр-рут». У 1972 быў намінаваны на Пулітцэраўскую прэмію. Творчасць --------- Першы зборнік — «Тры сястры» (1932), за публікацыі якога без згоды ён быў выключаны з «Пралетпэну» (па-англійску: Proletpen — *пралетарскае пяро*). Затым былі кнігі вершаў «Мястэчка палае» (1938), «Адказ маёй бабулі Баданы» (1939) і інш. Пісаў на ідыш і англійскай мовах. Агулам выдаў 18 зборнікаў паэзіі. Перакладзены на грэчаскую, італьянскую, іўрыт, французскую, японскую і іншыя мовы. Зноскі ------ 1. 1 2 *Bibliothèque nationale de France* data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011. Праверана 10 кастрычніка 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19938912'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563'></a> 2. ↑ *Bibliothèque nationale de France* BnF catalogue général — Paris: BnF. Праверана 25 сакавіка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q90'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q15222191'></a> Літаратура ---------- * Contemporary authors. Autobiography series // *Mark Zadrozny, editor*. — Detroit, Michigan: Book Tower. — Т. 9. — С. 49—71. — ISSN 0748-0636. Спасылкі -------- * Малітва каменя зрабіцца ветрам. Вершы * Блог пра Менке Каца * SVINTSYAN Heersha-Leyb Tarshish by MENKE KATZ translated from the Yiddish by BENJAMIN AND BARBARA HARSHAV * Menke Katz. NINETEEN POEMS * Menke Katz, 85, Poet Appreciated For His Lyrical Style. By RICHARD F. SHEPARD // The New York Times * Dovid Katz and Harry Smith (eds.), Menke: The Complete Yiddish Poems of Menke Katz (trans.: Benjamin Harshav and Barara Harshav), New York: Ths Smith * Звесткі ў каталогу Freedman | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 12864603q · GND: 124461905 · ISNI: 0000 0000 7835 5961 · LCCN: n82024622 · NLG: 108685 · NLP: a0000003404223 · VIAF: 79132192 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Маро (французскае прозвішча). Не блытаць з брыгадным генералам Маро. **Жан Віктор Марó** (фр.: Jean Victor Marie Moreau; 13 лютага 1763 — 2 верасня 1813) — генерал Першай французскай рэспублікі, галоўны праціўнік Суворава ў Італьянскім паходзе, генерал-фельдмаршал Расійскай Імперыі (1813), Маршал Францыі (1814, пасмяротна). Біяграфія --------- Жан Віктор Маро нарадзіўся 13 лютага 1763 года ў Марле ў сям’і адваката. У 1791 годзе паступіў у нацыянальную гвардыю батальённым камандзірам; у 1793 адпраўлены са сваім батальёнам у армію Пішэгру, дзе хутка атрымаў чын дывізіённага генерала і прызначаны камандуючым правым флангам Паўночнай арміі, а пасля заваявання Галандыі прызначаны начальнічаць той жа арміяй. У 1794 годзе пад Туркуэнам рэвалюцыйныя французы на чале з Маро разграмілі аўстрыйцаў і англічан. У 1796 быў пастаўлены на чале Рэйн-мозельскай арміі, якая разам з Самбр-мааскай арміяй Журдана прызначалася для дзеянняў супраць аўстрыйцаў. З чэрвеня да жніўня дзякуючы шэрагу перамог Маро непрыяцель адціснуты быў да Дуная; а калі армія Журдана была разбіта аўстрыйцамі, Маро здзейсніў сваё знакамітае 40-дзённае адступленне праз Шварцвальдскія цясніны да Рэйна; адзін з сучаснікаў гаварыў: «Адступленне яго было адным з найвыдатнейшых стратэгічных рухаў, калі-небудзь здзейсненых». Маро ў бітве пры Гоэнліндэне У 1799 ён замяніў Шэрэра ў камандаванні французскай арміяй у Паўночнай Італіі, але быў пераможаны Суворавым у бітве на рацэ Ада і адступіў да Генуэзскай Рыўеры. Калі генерал Жубер, які змяніў яго, быў забіты ў пачатку бітвы пры Нові, Маро прыняў камандаванне, але быў разбіты і рэшткі арміі адвёў у Францыю. У 1800 годзе Напалеон Банапарт прызначыў яго галоўнакамандуючым Рэйнскай арміяй, з якою ён, атрымаўшы некалькі перамог над аўстрыйцамі, заняў Рэгенсбург і Мюнхен. 3 снежня атрымаў пры Гоэнліндэне рашучую перамогу над аўстрыйцамі, а затым, падышоў на 75 вёрст да Вены і заключыў з эрцгерцагам Карлам перамір’е, за якім неўзабаве быз заключаны Люневільскі мір. Напалеон Банапарт, які бачыў у Маро свайго саперніка, абвінаваціў яго ва ўдзеле ў змове Шарля Пішэгру і Жоржа Кадудаля. Генерал быў прысуджаны да турэмнага зняволення, якое Напалеон замяніў выгнаннем. Праз Іспанію Маро з’ехаў за акіян у 1804 годзе. Раненне і смерць ---------------- Пражыўшы некалькі гадоў у ЗША, у мястэчку Морысвіл каля Філадэльфіі, ён у 1813 годзе вярнуўся ў Еўропу па запрашэнні імператара Аляксандра I для таго, каб узначаліць армію саюзнікаў. Знаходзіўся ў ролі саветніка пры галоўнай кватэры саюзных манархаў, у бітве пры Дрэздэне 15 (27) жніўня быў смяротна паранены ядром. Луі-Шарль-Агюст Кудэр. Смерць генерала Маро Помнік у Дрэздэне, на месцы, дзе быў смяротна паранены генерал Маро. Паводле легенды, Напалеон, які ўбачыў здрадніка ў падзорную трубу, асабіста зарадзіў ядро. У фатальную хвіліну Маро і Аляксандр I на канях стаялі на ўзгорку, які займала аўстрыйская батарэя. Маро заўважыў, што французы прыстрэльваюцца па іх, і параіў імператару з'ехаць; Аляксандр рушыў услед за Маро, і ў гэты момант французскае ядро адарвала генералу правую нагу, прайшло навылёт праз каня і моцна параніла левую галёнку. Гэты выстрал стаў для Маро фатальным. Смяротна параненага Маро аднеслі ў вёску Каіц, дзе лейб-медык Віліе ампутаваў яму абедзве ногі, але праз два тыдні пасля аперацыі Маро памёр. Пахаванні і грабніца -------------------- Мемарыяльная дошка для грабніцы фельдмаршала Маро ў касцёле Св. Кацярыны Александрыйскай у Санкт-Пецярбургу. Перададзена касцёлу 13 ліпеня 2017 года генеральным консулам Францыі. Па распараджэнні імператара Аляксандра I цела Маро, было дастаўлена ў Санкт-Пецярбург і пахавана ў каталіцкай царкве Св. Кацярыны. Такім чынам, два камандуючыя варожымі арміямі — Сувораў і Маро — пахаваны ў адным горадзе і ў раёне адной яго магістралі (Неўскі праспект), толькі ў розных яе канцах. На іншым баку Неўскага праспекта, амаль насупраць, у Казанскім саборы пахаваны фельдмаршал Кутузаў. У 1814 годзе Людовік XVIII пасмяротна прысвоіў Маро і Жоржу Кадудалю званні маршала Францыі. 13 ліпеня 2017 года генеральны консул Францыі Цібо Фур’ер перадаў базіліцы Св. Кацярыны мемарыяльную дошку для ўстаноўкі на грабніцы фельдмаршала Маро. Зноскі ------ 1. ↑ Моро Жан Виктор // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 2. ↑ У базіліцы Св. Кацярыны на Неўскім усталявалі мемарыяльную дошку фельдмаршалу Маро 3. ↑ Памятная дошка фельдмаршалу Маро 4. ↑ Генконсул падарыў памятную дошку на магілу Маро. Перадача НТБ Літаратура ---------- * *Зотов А. В.* Забытый Моро, СПб. ЗНАК, 2009 * *Зотов А. В.* Главный соперник Наполеона — великий генерал Моро, М. ВЕЧЕ, 2012 * Лазарев С. Е. Бауценовское сражение (200 лет Заграничным походам русской армии) // Военно-исторический архив. 2013. № 9 (165). С. 66-85. * А. И. Михайловский-Данилевский. Описание войны 1813 года. * Моро, Жан-Виктор // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. * Моро, Жан-Виктор // Военная энциклопедия / под ред. В. Ф. Новицкого[ru] [и др.]. — СПб. ; [М.] : Тип. т-ва И. В. Сытина[ru], 1911—1915. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Жан Віктор Маро | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Ваенная Сыціна · Малы Бракгаўза і Эфрона · Новы · Appletons' (1887—1901) · Britannica (онлайн) · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | WikiTree · Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 2061629 · BNE: XX5101804 · BNF: 124033209 · BPN: 39287929, 11611816 · GND: 118784811 · ISNI: 0000 0000 6647 4533 · LCCN: n84054924 · LNB: 000246721 · NKC: jo2015896704 · NLA: 35962357 · NLP: a0000001223625 · NSK: 000106996 · NTA: 069942145 · NUKAT: n2007119851 · PTBNP: 45747 · LIBRIS: 300927 · SUDOC: 033136211 · VIAF: 71477667 · ULAN: 500354291 | |

**Пра наіўную і сентыментальную паэзію** (ням.: Über naive und sentimentalische Dichtung) — тэарэтычны артыкул Фрыдрыха Шылера па эстэтыцы, у якім у сістэматычнай форме разгледжана пытанне аб істотных прыкметах мастацтва новага часу, зроблена спроба абгрунтаваць сувязь эстэтычных праблем з развіццём грамадства і спецыфічнымі асаблівасцямі культуры на розных этапах яе развіцця. У гэтым артыкуле Шылер распрацоўвае ідэю гістарычнага развіцця мастацтва і абгрунтоўвае сваё вучэнне пра «сентыментальную паэзію» як пра спецыфічную форму паэзіі буржуазнага грамадства, у адрозненне ад «наіўнай», антычнай паэзіі. Погляды ------- Шылер даследуе асаблівасці антычнага і сучаснага мастацтва і прыходзіць да высновы, што першае было наіўным, а другое — сентыментальным. Агульнай уласцівасцю наіўных паэтаў Шылер лічыць аб’ектыўны характар іх творчасці, тое, што яны не выпінаюць сваю асобу, а хаваюцца за сваімі творамі і адасоблена ставяцца да падзей, якія апісваюцца. Акрамя антычных паэтаў, аўтар прылічае да наіўных і тых паэтаў новага часу, якія падыходзяць да наіўных па духу (напрыклад, Уільям Шэкспір). Наадварот, навейшыя паэты ўкладваюць у свае творы сваё сэрца, сваю асобу, сваё стаўленне да падзей, якія апісваюць. Таму характэрнай рысай наіўнага паэта неабходна лічыць аб’ектыўнасць і неперадузятасць, новага ж паэта — суб’ектыўнасць і чуллівасць (сентыментальнасць). Шылер вызначае антычную паэзію як мастацтва, якое ўзнікла ва ўмовах наіўнага адзінства ідэала і рэчаіснасці, у той час як паэзія новага часу развіваецца ў зусім іншых абставінах, калі існуе разрыў паміж рэчаіснасцю і ідэалам паэта. Шылер выводзіць і абгрунтоўвае тры паэтычныя роды ў паэзіі новага (буржуазнага) часу (сатыра, элегія і ідылія) і наіўнай паэзіі (эпас, лірыка, драма). Апошні раздзел артыкула прысвечаны характарыстыцы двух тыпаў мастакоў — рэаліста і ідэаліста. Артыкул «Пра наіўную і сентыментальную паэзію» быў апошняй сістэматычнай працай Шылера па пытаннях эстэтыкі. Зноскі ------ 1. 1 2 Ф. П. Шиллер. Фридрих Шиллер. Жизнь и творчество, Гослитиздат, М. 1955. С. 220—221. 2. ↑ Ф. П. Шиллер. Фридрих Шиллер. Жизнь и творчество, Гослитиздат, М. 1955. С. 223—224. | ⛭Творы ✰ Фрыдрыха Шылера | | --- | | Драматычныя творы | Разбойнікі · Змова Фіеска ў Генуі · Падступства і каханне · Дон Карлас · Валенштайн (Лагер Валенштайна — Пікаламіні — Смерць Валенштайна) · Марыя Сцюарт · Дзяўчына з Арлеана · Мэсінская нявеста · Вільгельм Тэль · Дзімітрый | | Лірыка (выбраная) | Ода да радасці · Адрачэнне · Багі Грэцыі · Мастакі · Закрытая статуя ў Саісе · Падзел зямлі · Ксеніі · Пальчатка · Кубак · Ібікавы журавы · Рыцар Тагенбург · Пярсцёнак Палікрата · Змаганне з драконам · Зарука · Песня пра звон · Nänie · Пачатак новага века · Свята пераможцаў | | Проза (выбраная) | Der Verbrecher aus verlorener Ehre · Духабачнец · Eine großmütige Handlung | | Філязоўскія працы (выбраныя) | Пра прычыны асалоды, якую дастаўляюць трагічныя прадметы · Пра грацыю і годнасць · Пра патэтычнае · Калій, альбо пра прыгажосць · Лісты пра эстэтычнае выхаванне чалавека · Пра наіўную і сентыментальную паэзію · Пра ўзнёслае | | Гістарычныя працы | Для якой мэты патрэбна вывучаць сусветную гісторыю? | | Часопісы | Вюртэмбергскі рэпеторыўм · Талія · Оры |

**Марабод** (*Maroboduus*; 2-я палова I стагоддзі да н.э. — 37, Равена, Рымская імперыя) — правадыр маркаманаў. Паходзіў са знатнаго роду. Юнаком жыл у Рыме, выхоўваўся пры двары імператара Аўгуста. Пасля перасялення маркаманаў (у 8 да н.э.) на тэрыторыю сучаснай Чэхіі Марабод аб’яднаў маркаманаў з суседнімі плямёнамі, узначаліўшы магутны саюз плямёнаў. Па рымскім узоры ён арганізаваў армію (70 тысяч чалавек пяхоты і 4000 конніцы). У 17 годзе н.э. армія Марабода была разбіта правадыром херускаў Армініем. У 19 годзе н.э. Марабод быў зрынуты знаццю і вымушаны быў прасіць прытулку ў рымлян. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Вялікая савецкая энцыклапедыя | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Рэальны слоўнік класічных старажытнасцей · Allgemeine Deutsche Biographie · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 119547678 · NKC: xx0235947 · VIAF: 27884042 |

**Рэспубліка Паўднёвая Асеція**, **РПА** (асец. *Республикæ Хуссар Ирыстон*, руск.: Республика Южная Осетия) — часткова прызнаная дзяржава, утвораная на тэрыторыі Паўднёва-Асецінскай аўтаномнай вобласці Грузінскай ССР. Мяжуе ўласна з самой Грузіяй і на поўначы з Расіяй, выхаду да мора не мае. Сталіца — Цхінвал (грузінская назва — Цхінвалі). Гісторыя -------- У апошнія гады існавання СССР абвастрыліся адносіны паміж цэнтральнай грузінскай уладай і асецінскім насельніцтвам Паўднёвай Асеціі. Адносіны паміж рэспублікай і яе аўтаноміяй напальваліся ўсё мацней і 5 студзеня 1991 года пачалася Паўднёваасецінская вайна. На працягу ўсяго 1991 года працягваліся перыядычныя ўзброеныя сутыкненні. 21 снежня 1991 года, у дзень падпісання Алма-Ацінскай дэкларацыі, якая пацвярджала Белавежскія пагадненні пра скасаванне СССР і ўтварэнне СНД, Вярхоўны савет Паўднёвай Асеціі прыняў уласную Дэкларацыю пра незалежнасць. У пачатку 1992 года баі сталі сціхаць, чаму спрыяла палітычная нестабільнасць у самой Грузіі, дзе быў скінуты прэзідэнт Гамсахурдыя і пачалася грамадзянская вайна. 24 чэрвеня 1992 года Ельцын і Шэварнадзэ пры ўдзеле прадстаўнікоў Паўночнай Асеціі і Паўднёвай Асеціі падпісалі Сочынскае пагадненне пра спыненне агню. 14 ліпеня 1992 года ў Паўднёвай Асеціі пачалі дзейнічаць сумесныя міратворчыя сілы ў складзе расійскага, грузінскага і асецінскага батальёнаў. З таго часу Паўднёвая Асеція — фактычна незалежнае дзяржаўнае ўтварэнне, са сваёй канстытуцыяй (прынята 2 лістапада 1993 года) і сімволікай — сцягам, гербам, гімнам. Грузінскія ўлады працягвалі разглядаць тэрыторыю як сваю адміністрацыйную адзінку пад назвай «Цхінвальскі рэгіён», але актыўных крокаў па ўсталяванні кантролю над ёй не рабілі. Акрамя таго да жніўня 2008 года Грузія кантралявала значную частку Паўднёвай Асеціі — Ленінгорскі раён і сёлы з пераважна грузінскім насельніцтвам у іншых раёнах. У выніку расійска-грузінскай вайны 2008 года ўстаноўлены поўны кантроль РПА над тэрыторыяй у адміністрацыйных межах былой Паўднёва-Асецінскай аўтаномнай вобласці. Пасля вайны ў жніўні 2008 года незалежнасць Паўднёвай Асеціі прызналі Расія, Нікарагуа, Венесуэла, Науру і Тувалу. Фізіка-геаграфічны агляд ------------------------ Вылучаюць 3 вышынныя паясы — перадгорны (да 1000 м) сярэднягорны (1000—2000 м) і высакагорны (вышэй 2000 м). Вялікую частку тэрыторыі займаюць горы — адгор’і Галоўнага Каўказскага хрыбта. Вышэйшая кропка — гара Халаца (3941 м). 89,3 % тэрыторыі размешчаныя на вышыні больш за 1000 м над у.м. Па тэрыторыі працягваюцца Рачынскі, Ліхскі (Сурамскі), Кударойскі, Гудзіскі, Харульскі, Ламіскі хрыбты; на паўночным усходзе размешчанае Кельскае нагор’е. Асноўныя перавалы праз Галоўны хрыбет: Роцкі, Зякарскі, Дзедаіскі. Поўдзень займае перадгорная частка Карталінскай раўніны. Маюцца радовішчы і праявы свінцу, цынку, медзі, ртуці, нікелю, мыш’яку, тальку, барыту, мармуру, габру, туфу (больш 2 млн м³), іншых будматэрыялаў. Клімат умераны, сярэдняя тэмпература студзеня ад −20 да −70C, жніўня ад +21 да 240C. Цёплая зіма тлумачыцца тым, што Галоўны Каўказскі хрыбет абараняе тэрыторыю краіны ад пранікнення халодных паўночных паветраных мас. Сярэднегадавая колькасць ападкаў 598 мм, яна прыкметна змяняецца ў адпаведнасці з вышыннай пояснасцю. Галоўныя рэкі: Вялікая Ліахві (на якой стаіць Цхінвал), Малая Ліахві (прыток папярэдняй), Ксані, Лехура Меджуда (басейн Куры); найбольш значныя азёры — Келістба (плошча 1 279,6 м²), Эрца (410,0 м²), Цынарыстба (78,4 м²). На ўсход ад сяла Белот знаходзіцца вадасховішча плошчай 1 млн м²). Кельскае нагор’е з’яўляецца другім па колькасці азёр на Каўказе. У залежнасці ад вертыкальнай занальнасці змяняецца тып глебавага покрыва, ад чарназёмных і перагнойна-карбанатных глеб прадгорнай зоны да горана-лугавых глеб высакагор’я. Амаль 1/2 тэрыторыі Паўднёвай Асеціі займаюць лясы: шыракалістыя (дуб, бук, граб) у ніжнім поясе і іглічныя (елка, месцамі піхта, хвоя) — у верхнім. Вышэй іглічных лясоў размяшчаюцца субальпійскія і альпійскія лугі. У лясах водзяцца воўк, мядзведзь, рысь, лісіца, сустракаюцца кабан, барсук, казуля. Канстытуцыйны лад ----------------- Дзеючая Канстытуцыя прынятая 8 красавіка 2000 года на ўсеагульным рэферэндуме. Яна змяніла Канстытуцыю 1993 года, у выніку чаго Паўднёвая Асеція стала прэзідэнцкай рэспублікай. Глава дзяржавы — прэзідэнт, які абіраецца на 5 гадоў усеагульным прамым тайным галасаваннем. З 8 мая 2022 года прэзідэнтам з’яўляецца Алан Эдуардавіч Гаглоеў. Прэм’ер-міністр — Канстанцін Хасановіч Джусоеў. Заканадаўчая ўлада — Парламент Паўднёвай Асеціі — складаецца з 34 дэпутатаў, абіраных на 5 гадоў (17 дэпутатаў абіраюцца па аднамандатных выбарчых акругах, 17 — па прапарцыйнай выбарчай сістэме па адзінай рэспубліканскай выбарчай акрузе). У Рэспубліцы Паўднёвая Асеція зарэгістравана сем палітычных партый (студзень 2023 года): «Ныхас», «Народная партыя», «Адзінства народа», Камуністычная партыя Рэспублікі Паўднёвая Асеція, «Адзіная Асеція», Сацыялістычная партыя «Фыдыбæстæ» («Айчына»), Паўднёваасяцінская рэспубліканская палітычная партыя «Адзінства». Адміністрацыйны падзел ---------------------- Паводле Канстытуцыі, Рэспубліка Паўднёвая Асеція — унітарная дзяржава. Адміністрацыйны падзел Паўднёвай Асеціі ўключае чатыры раёны і адзін горад рэспубліканскага падпарадкавання: * Дзаўскі раён (адміністрацыйны цэнтр: пасёлак Дзаў), * Знаурскі раён (адміністрацыйны цэнтр: пасёлак Знаур), * Ленінгорскі раён (адміністрацыйны цэнтр: пасёлак Ленінгор) * Цхінвальскі раён (органы ўлады размяшчаюцца ў Цхінвалі), * Цхінвалі Насельніцтва ------------ У 1989—2008 гадах насельніцтва Паўднёвай Асеціі скарацілася з 99 да 72 тысяч чалавек. На 2008 год (да жнівеньскага канфлікту) па прыблізных адзнаках насельніцтва Асеціі складалі асеціны (64,3 %), грузіны (25,0 %), рускія (2,8 %), армяне (1,21 %), яўрэі (0,9 %) і іншыя. Пасля жніўня 2008 года Паўднёвую Асецію пакінула вялікую колькасць грузін, аднак дакладную лічбу пакуль вызначыць не ўяўляецца магчымым. Большасць насельніцтва — праваслаўныя[*крыніца?*], статус Аланскай епархіі, якая ахоплівае тэрыторыю рэспублікі, застаецца не ўрэгуляваным, бо яна адмаўляецца ад падначалення Грузінскай праваслаўнай царквы. Маскоўскі патрыярхат з кананічна-прававых прычын адмаўляецца ад уключэння Аланскай епархіі ў свой склад. Эканоміка --------- ### Прамысловасць Асноўнымі галінамі прамысловасці Паўднёвай Асеціі з’яўляюцца машынабудаванне, дрэваапрацоўка, горназдабыўная, вытворчасць будаўнічых матэрыялаў, лёгкая і харчовая прамысловасць. Да нападу Грузіі прамысловасць Паўднёвай Асеціі налічвала 22 невялікіх прадпрыемства, якія ў 2006 годзе вырабілі прадукцыі (без ПДВ) на 61,6 млн расійскіх рублёў, што на 2,4 % перавысіла ўзровень 2005 года. Буйнейшыя прадпрыемствы — заводы «Электравібрамашына», «Эмальпровад», механічны завод, лесакамбінат, Багіацкі налівачны завод, Цхінвальскі завод піва і фруктовых вод, прадпрыемства «Югастальк». Дзейнічаюць прыватныя сталярныя цэхі. Але маштабы гаспадарчай дзейнасці ў рэспубліцы ў цэлым мізэрныя, асноўная крыніца паступлення фінансавых сродкаў — расійская дапамога і гандаль, як законны, так і кантрабандны з Расіяй і Грузіяй. Грашовая адзінка — расійскі рубель. У перспектыве — па меры нармалізацыі палітычнага і эканамічнага стану чакаюць на развіццё турызму. ### Сельская гаспадарка У сельскай гаспадарцы дамінуе жывёлагадоўля, развітая збожжавая гаспадарка, садоўніцтва і вінаградарства. У 2008 годзе плошча пасеваў пшаніцы вырасла ў параўнанні з 1990-мі гадамі больш за 10 разоў — з 130 да 1,5 тыс. га, чаканы ўраджай — больш за 2,5 тыс.т. (ураджайнасць — больш за 16,7 цэнтнераў з гектара)[*крыніца?*]. ### Транспарт Транспарт Паўднёвай Асеціі прадстаўлены пераважна аўтамабільным. Менавіта ім здзяйсняюцца зносіны з іншымі краінамі і рэгіёнамі. Асноўнай транспартнай артэрыяй з’яўляецца Транскаўказская аўтамагістраль, якая праходзіць праз Роцкі тунэль, пабудаваны ў 1985 годзе працягласцю 3660 метраў — адзіная дарога, якая проста злучае з Паўночнай Асеціяй (Расія). Чыгуначныя зносіны на адзінай у Паўднёвай Асеціі чыгуначнай галінцы Цхінвалі-Горы спыніліся ў 1991 годзе. Трубаправодны транспарт прадстаўлены газаправодам з Грузіі Агара-Цхінвалі. Агульная працягласць газавых сетак — 80 км, з іх газаправодаў сярэдняга ціску — 16 км, нізкага ціску — 54 км. Існуюць праекты будаўніцтва чыгуначнай лініі Уладзікаўказ-Цхінвалі і газаправоду з Расіі. Адукацыя і навука ----------------- У Паўднёвай Асеціі маецца каля 55 сярэдніх школ, 1 ВНУ — Паўднёва-Асецінскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Аляксандра Цібілова і 1 даследчая ўстанова — Паўднёва-Асецінскі навукова-даследчы інстытут. Вядомыя асобы ------------- * Аляксандр Пухаеў Гл. таксама ----------- * Зарская трагедыя Зноскі ------ 1. ↑ 20 лет Республике Южная Осетия Архівавана 4 лістапада 2011. 2. ↑ Канстытуцыйны закон Рэспублікі Паўднёвая Асеція «Аб дзяржаўных мовах Рэспублікі Паўднёвая Асеція» 3. ↑ Канстытуцыя Рэспублікі Паўднёвая Асеція Архівавана 20 кастрычніка 2013. — артыкул 3 — ІА РЕС 4. ↑ Канстытуцыя Рэспублікі Паўднёвая Асеція. Артыкул 47, пункт 1. Архівавана 11 жніўня 2009. > > Прэзідэнт Рэспублікі Паўднёвая Асеція з'яўляецца главой дзяржавы і главой выканаўчай улады 5. ↑ Парламент Рэспублікі Паўднёвая Асеція 6. ↑ «Рэспубліка» — Сайт прэзідэнта РЮА 7. ↑ Абхазия вошла в зону России **(нявызн.)**. Газета.Ru (7 лістапада 2023). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 15 снежня 2009. 8. ↑ Ала Джыёева выйшла наперад на прэзідэнцкіх выбарах у Паўднёвай Асеціі > > ЦВК не мог апублікаваць вынікі галасавання, якое скончылася ў 20:00 па маскоўскім часе (супадае з мясцовым). 9. ↑ Дэкларацыя аб незалежнасці Рэспублікі Паўднёвая Асеція 10. ↑ Як пачыналася вайна Грузіі і Паўднёвай Асеціі 11. ↑ Прэзідэнт Рэспублікі Паўднёвая Асеція. Біяграфія 12. ↑ Урад Рэспублікі Паўднёвая Асеція. Склад Урада 13. ↑ Рэгламент Парламента Рэспублікі Паўднёвая Асеція 14. ↑ Чаму ў Паўднёвай Асэтыі ствараецца так шмат палітычных партыяў? 15. ↑ (руск.)Запуск трубы с российским газом в Южной Осетии приурочили к началу «пятидневной войны» Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Паўднёвая Асеція | ⛭Постсавецкая прастора | | --- | | Дзяржавы-члены ААН | * Азербайджан * Арменія * Беларусь * Грузія * Казахстан * Кыргызстан * Латвія * Літва * Малдова * Расія * Таджыкістан * Туркменістан * Узбекістан * Украіна * Эстонія | | Непрызнаныя і часткова прызнаныя дзяржавы | * Абхазія * Нагорна-Карабахская Рэспубліка * Аўтаномная Рэспубліка Крым * Прыднястроўская Малдаўская Рэспубліка * Паўднёвая Асеція * ДНР * ЛНР Рэінтэграваны  Рэспубліка Гагаузія  Чачэнская Рэспубліка Ічкерыя | | Міжнародныя арганізацыі | * СД * СНД (ЗСГ) * СНД-2 * ЗДПН * АДКБ * ЕўрАзЭС + Мытны саюз * АЭП * ЦАС * Еўразійскі эканамічны саюз * ГУАМ * БА З іншымі краінамі СГА ШАС СДВ СДБМ АЧЭС Цюркскі савет ЦЕАСГ ЧБГР Саюз непрызнаных дзяржаў (арганізацыя спыніла існаванне) З іншымі краінамі, заснаваны да распаду СССР ЕС Усходняе партнёрства АЭС СЕ НАТА ПДМ СЕАП АБСЕ АІК РН ААН АЦЭС АЭСР ЕБРР ЦЕІ ЛС Франкафонія | | Краіны Азіі | | --- | | | Аб’яднаныя Арабскія Эміраты · Азербайджан² · Аман · Арменія · Афганістан · Бангладэш · Бахрэйн · Бруней · Бутан · В’етнам · Грузія² · Егіпет¹ · Емен · Іарданія · Ізраіль · ✯ Інданезія · Індыя · Ірак · Іран · Казахстан² · Камбоджа · Катар · Кіпр · Кітай · Кувейт · Кыргызстан · Лаос · Ліван · Малайзія · Мальдывы · Манголія · М’янма · Непал · Пакістан · Паўднёвая Карэя · Паўночная Карэя · Расія² · Саудаўская Аравія · Сінгапур · Сірыя · Таджыкістан · Тайланд · Туркменістан · Турцыя² · Узбекістан · Усходні Тымор · Філіпіны · Шры-Ланка · Японія --- **Дзяржавы і краі са спрэчным статусам**: Абхазія · Азад Кашмір · Вазірыстан  · Дзяржава Ва · Дзяржава Шан · Заходні бераг ракі Іардан · Іракскі Курдыстан · Нагорна-Карабахская Рэспубліка · Палесцінская аўтаномія · Паўднёвая Асеція · Паўночны Кіпр · Тайвань --- **Залежныя тэрыторыі**: Акратыры і Дэкелія (Брыт.) · Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне · Ганконг (Кітай) · Какосавыя астравы (Аўстр.) · Востраў Каляд (Аўстр.) · Макаа (Кітай) ¹ У асноўным у Афрыцы  ² Часткова ў Еўропе | | ⛭Краіны і рэгіёны са значнай прысутнасцю іранскіх этнасаў | | --- | | Сучасныядзяржавы | | | | | --- | --- | | Незалежныя | * Афганістан * Іран * Таджыкістан | | Частковапрызнаная |  Паўднёвая Асеція | | Непрызнаная |  Вазірыстан | | | Краіны і рэгіёныса значнымпрысутнасцюіранскіх этнасаў | | | | | --- | --- | | больш 20 % | * Ірак (Іракскі Курдыстан) * Кітай Ташкурган-Таджыкскі аўтаномны павет (КНР) * Расія Паўночная Асеція (Расія) | | 10—20 % | * Катар * ААЭ * Сірыя (Сірыйскі Курдыстан) * Турцыя (Турэцкі Курдыстан) | | 5—10 % | * Бахрэйн * Індыя (Кашмір) * Пакістан (Пакістанскі Белуджыстан, Хайбер-Пахтунхва) | | 1—5 % | * Азербайджан * Арменія * Грузія (без Паўднёвай Асеціі і Абхазіі) * Кыргызстан * Кувейт * Расія Кабардзіна-Балкарыя (Расія) * Туркменістан * Узбекістан (Самарканд) | | | Гістарычныядзяржавы | | | | | --- | --- | | Старажытны свет | * Бактрыя * Грэка-бактрыйскае царства * Давань * Імперыя Ахеменідаў * Кімерыя * Кушанскае царства * Мідыя * Парфія * Туран | | Сярэднявечча | * Імперыя Сасанідаў * Аланія * Дзяржава Эфталітаў * Скіфія | | Новы час | * Мехабадская рэспубліка * Персідская імперыя * Талышскае ханства * Арарацкая Курдская Рэспубліка * Талыш-Муганская Аўтаномная Рэспубліка | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (онлайн) · Даведка РІА | | Нарматыўны кантроль | BNF: 16944776h · LCCN: n92103997 · NKC: ge489601 · SUDOC: 114721823 · VIAF: 140681384 |

«Букварь языка словенска». Тытульны аркуш. Спірыдон Собаль. Магілёўская брацкая друкарня. **Магілёўская брацкая друкарня** — друкарня, дзейнічала ў 1616—1773 гг. (з перапынкамі) у Магілёве. У 1616 г. выдадзены «Служэбнік» (2-е выданне 1617 г.), у 1619 г. — «Евангелле вучыцельнае» Кірылы Транквіліёна Стаўравецкага. Пасля гэтага на нейкі час друкарня спыніла дзейнасць. 19.03.1633 г. кароль Уладзіслаў IV даў Магілёўскаму праваслаўнаму брацтву прывілей на права адкрыцця друкарні і выданне вучэбных і іншых кніг на «рускай» (старабеларускай і царкоўна-славянскай), грэчаскай, лацінскай і польскай мовах. У 1636—1638 гг. гэта права брацтва, верагодна, перадала Спірыдону Собалю, які ў 1636 г. выдаў «Буквар языка славенска». У 1676 г. брацтва атрымала ад караля Яна III Сабескага прывілей на адкрыццё друкарні пры Богаяўленскім манастыры і выданне кніг на «рускай» і польскай мовах. У 1680 г. друкарню ўзначаліў Максім Вашчанка, які ў 1698 г. атрымаў на яе прывілей без дазволу брацтва і стаў выдаваць кнігі ад свайго імя. У 1701 г. брацтва дамаглося пацвярджэння свайго ранейшага прывілея на друкарню. У розны час у друкарні працавалі друкары і гравёры: Васіль Вашчанка (сын Максіма), Фёдар Ангілейка, Афанасій П. (Пігарэвіч ?), М. Атушхевіч. У канцы 17 — 18 ст. ў друкарні выдаваліся царкоўныя, навучальныя, палемічныя кнігі: «Псалтыр» (1693), «Акафісты і каноны» (1693), «Малітваслоў» (1695), «Дыоптра» (1698), «Перла мнагацэннае» (1699), «Неба новае» (1699), «Трыфалагіён» (1754), «Часаслоў» (1762) і інш. У апошнія гады дзейнасці друкарня перавыдавала раней надрукаваныя кнігі. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 9. — С. 455. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0155-9. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Магілёўская брацкая друкарня | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | VIAF: 2505151112567237180000 |

**Ганна Цэльская** (канец 1380 або пачатак 1381 — 20 або 21 сакавіка 1416 ў Кракаў) — каралева Польшчы, другая жонка караля Уладзіслава II Ягайлы, дачка графа Цэльскага Вільгельма фон Цэле і Ганны — дачкі польскага караля Казіміра III. Жыццяпіс -------- ### Маладосць у Цэле У 1394 годзе, пасля смерці бацькі і другой жаніцьбы сваёй маці, трапіла пад апеку свайго дзядзькі, графа Германа II фон Цэле. У канцы 1400 гадоў да Цэле прыбыло польскае пасольства, у складзе якога былі Іван з Абехава, Гінча з Рогава і Ян з Астраўца. Яны прыбылі па загадзе польскага караля Уладзіслава II Ягайла з мэтай заключэння з графам Германам папярэдняга шлюбнага пагаднення паміж Уладзіславам і Ганнай. Паводле традыцыі ўжо паміраючая Ядвіга Анжуйская нібыта рэкамендавала, каб Ганна пасля яе заняла польскі трон. 23 красавіка 1401 Папа Рымскі Баніфацый IX блаславіў будучых маладых, паколькі Ганна была ў трэцім калене роднаснай з першай жонкай Ягайлы Ядвігай. ### Шлюб з Уладзіславам Ягайлам Ганна і Ягайла 16 ліпеня 1401 года Ганна прыбыла ў Кракаў, аднак шлюб адкладаўся восем месяцаў. 29 студзеня 1402 года ў Кафедральным саборы Святых Станіслава і Вацлава на Вавелі Ганна Цэльская стала другой жонкай Уладзіслава Ягайлы. 25 лютага 1403 года ў тым жа самым саборы Ганна была каранаваная на караля Польшчы. Дзякуючы шлюбу з Ганнай кароль Польшчы ўмацаваў сваю ўладу ў Каралеўстве, паколькі яна была прадстаўніцай дынастыі Пястаў па жаночай лініі. Каралева часта суправаджала караля ў шматлікіх падарожжах. У 1405 годзе запрасіла на Вавель свайго дзядзьку Германа Цэльскага, у 1410 годзе - свайго дзядзьку Сігізмунда Люксембургскага, які быў паслом германскага караля. У 1412 годзе разам з мужам арганізавала вяселле княгіні мазавецкай Цымбаркі і аўстрыйскага князя Эрнста. У гадах 1413-1414 знаходзілася ў Літве ў сувязі з місіяй хрысціянізацыі Жмудзі. ### Плёткі У перыяд шлюбу з Ягайлам Ганну падазраюць у нявернасці. 1407 года стараста кракаўскі Клеменс з Маскожава (польск.: Klemens z Moskorzewa) абвінаваціў каралеву ў здрадзе з польскімі рыцарамі Якубам Кабылянскім і Мікалаем Чайкоўскім. Гэтыя абвінавачванні былі прызнаныя ілжывымі, архібіскуп гнезенскі Мікалай Куроўскі зняў з Ганны ўсе абвінавачванні. Годам пазней была абвінавачаная ў здрадзе з Янам Тэнчынскім, у 1411 - з яе нядаўнім абаронцам Мікалаем Куроўскім. Смерць і пахаванне ------------------ У канцы 1415 года Ганна захварэла і 20 або 21 сакавіка 1416 года памерла ў Кракаве. Была пахаваная ў кафедры на Вавелі каля алтара Святой Дароты. У шлюбе Ганны і Ягайла была народжаная 8 красавіка 1408 года дачка Ядвіга Ягелонка (1408—1431).. Даследчыца Крысціна Пярадзька сцвярджала, што яна памерла 21 мая 1416 года і была пахавана ў капліцы каралевы Сафіі Кракаўскай кафедры (цяпер тут помнік графа Патоцкага), таксама, спасылаючыся на надпіс надмагільнага каменя Ульрыка фон Тэка ў касцёле у Міндэльгайме, пра дату смерці яе маці ў 1425 годзе. Заўвага ------- 1. 1 2 *Lundy D. R.* The Peerage<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> 2. ↑ *(unspecified title)* Праверана 7 жніўня 2020. 3. ↑ *Wdowiszewski Z.* Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce*. — Kraków, 2005. — S. 67—68 (pierwodruk: 1968);* Tęgowski J. *Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. — Poznań — Wrocław, 1999. — S. 128.* 4. 1 2 *Spórna M. Wierzbicki P.* Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego… — S. 23. 5. 1 2 *Spórna M. Wierzbicki P.* Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego… — S. 24. 6. ↑ *Wdowiszewski Z.* Genealogia Jagiellonów… — S. 81. 7. ↑ *Pieradzka K.* Anna Cylejska… — S. 121. 8. ↑ *Pieradzka K.* Anna (1366—1425)… — S. 123. Крыніца ------- * *Pieradzka Krystyna.* Anna Cylejska // Polski Słownik Biograficzny. — Kraków, 1935. — t. 1. - стар. (польск.) * *Spórna M. Wierzbicki P.* Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego. — Kraków : Zielona Sowa, 2003. - стар. — ISBN 83-7389-189-7 (польск.) * *Wdowiszewski Z.* Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce. — Kraków : Avalon, 2005. - стар. — ISBN 83-918497-2-4 (польск.) Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ганна Цэльская | ?Ганна Цэльская — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Ulrich II. of Sanneck[d] | | | | | | | | | | | | | | Ulrich I, Count of Celje[d] | | Frederick I, Count of Celje[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Viljem Celjski[d] | | | | | | countess Katerina, lady of Celje, co-heiress of Slovene lands of Heunburg[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Adelaide of Ortenburg[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Казімір I Куяўскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Уладзіслаў I Лакетак | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ефрасіння[d] | | | | Ганна Цэльская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Казімір III | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Баляслаў Набожны | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ядвіга Калішская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Іяланта Польская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Анна Казіміраўна[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Henry IV the Faithful[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Henry V of Iron[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Matilda of Brandenburg[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Hedwig of Sagan[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Вацлаў Баляслававіч[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Anna of Plock[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Эльжбета[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · WeRelate · Sejm-Wielki.pl · genealogics.org | | Нарматыўны кантроль | GND: 1063217962 · LCCN: n2018033881 · NLP: a0000002617580 · VIAF: 41151776725418010199 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Амстэрдам (значэнні). **Амстэрда́м** (нідэрл.: Amsterdam) — сталіца і найбуйнейшы горад Нідэрландаў. Знаходзіцца ў правінцыі Паўночная Галандыя на захадзе краіны ў вусці рэк Амстэл і Эй. Амстэрдам злучаны з Паўночным морам каналам. Станам на канец вясны 2009 года насельніцтва муніцыпалітэта Амстэрдам складала 761 395 жыхароў, а разам з прыгарадамі (гарадская акруга) — 2,2 мільёна чалавек. Назва горада ўтварылася ад складання двух слоў: Амстэл і дам. Амстэл — гэта рака, на якой стаіць горад, а дам азначае ў перакладзе «дамба». У XII стагоддзі гэта была невялічкая рыбацкая вёска, але ў часы найвышэйшага развіцця Нідэрландаў Амстэрдам стаў адным са значных партоў у свеце і буйным гандлёвым цэнтрам. Горад з'яўляецца месцам канцэнтрацыі розных культур — на красавік 2009 года тут пражывалі прадстаўнікі 177 нацыянальнасцей. Амстэрдам таксама з'яўляецца фінансавай і культурнай сталіцай Нідэрландаў. У горадзе знаходзяцца офісы 7 з 500 найбуйнейшых сусветных кампаній, як то Philips і ING. Таксама ў цэнтры горада знаходзіцца найстарэйшая ў свеце фондавая біржа. Мноства славутасцей, такіх як Рэйксмюзеум, Музей Вінцэнта ван Гога, Эрмітаж на Амстэле, квартал чырвоных ліхтароў, штогод прываблівае ў горад каля 4,2 мільёна турыстаў. Гісторыя -------- Амстэрдам паводле выявы 1544 года Плошча Дам у канцы XVII стагоддзя На адным з каналаў Амстэрдама каля 1900 года Самыя раннія звесткі аб паселішчы пад назваю «Амстэрдам» датуюцца 27 кастрычнікам 1275 года, калі чалавек, які пабудаваў мост з плацінай цераз раку Амстэл, быў вызвалены ад выплаты падаткаў на мост графам Флорысам V. Сертыфікат апісваў жыхароў, як людзей, што жывуць каля «дамбы на рацэ Амстэл» (па-галандску: Amestelledamme). Да 1327 года горад прыняў канчатковую назву Амстэрдам. Заснаваны Амстэрдам адносна нядаўна ў параўнанні з іншымі значна старэйшымі нідэрландскімі гарадамі, такімі як Неймеген, Ротэрдам і Утрэхт. У кастрычніку 2008 года, гістарычны географ Крыс дэ Бонт выказаў здагадку, што землі вакол Амстэрдама былі асушаны яшчэ ў канцы X стагоддзя. Гэта не абавязкова азначае, што меліярацыя праводзілася з мэтай заснавання паселішча, а, магчыма, дзеля здабычы торфу, які выкарыстоўваўся як паліва. Амстэрдам атрымаў гарадскія правы, так званае Магдэбургскае права, у 1300 альбо 1306 гадах. З XIV стагоддзя, Амстэрдам квітнеў, у асноўным дзякуючы гандлю з Ганзейскім саюзам. З 1345 года горад з'яўляўся цэнтрам паломніцтва да прыняцця Нідэрландамі пратэстанцтва. У XVI стагоддзі галандцы паўсталі супраць караля Іспаніі Філіпа II і яго намеснікаў. Асноўнымі прычынамі паўстання было ўвядзенне новых падаткаў і рэлігійнага праследавання пратэстантаў іспанскай інквізіцыяй. Паўстанне ператварылася ў Васьмідзесяцігадовую вайну, якая ў канчатковым выніку прывяла краіну да незалежнасці. Моцна паўплываў на поспех галандскага паўстання Вільгельм Аранскі, а ўтвораная галандская рэспубліка стала вядомай сваёй адноснай рэлігійнай талерантвасцю. Яўрэі з Пірэнейскага паўвострава, гугеноты з Францыі, буйныя купцы і друкары з Фландрыі, а таксама эканамічныя і рэлігійныя ўцекачы з тэрыторый, якія кантраліраваліся Іспаніяй, знайшлі прытулак у Амстэрдаме. XVII стагоддзе лічыцца залатым векам Амстэрдама, на працягу якога ён стаў самым заможным горадам у свеце. Судны адплывалі з Амстэрдама ў Балтыйскае мора, Паўночную Амерыку і Афрыку, а таксама ў сучасную Інданезію, Індыю, Шры-Ланку і Бразілію, якія лічыліся аднымі з галоўных рэгіёнаў гандлёвай сеткі. Амстэрдамскія купцы мелі важкі адсотак у абедзвюх гандлёвых кампаніях: Нідэрландскай Ост-Індскай і Нідэрландскай Вест-Індскай. Гэтыя кампаніі набылі значныя заморскія ўладанні, якія пазней сталі нідэрландскімі калоніямі. Амстэрдам быў самым важным цэнтрам Еўропы па адгрузцы тавараў і быў вядучым фінансавым цэнтрам свету. У 1602 годзе ў Амстэрдаме кампаніяй Галандскай Ост-Індыі быў адкрыты офіс, які стаў першай фондавай біржай у свеце па гандлі ўласных акцый. Амстэрдам страціў больш за 10 % свайго насельніцтва ад чумы ў 1623—1625, а затым у 1635—1636, 1655 і 1664 гадах. Тым не менш, насельніцтва Амстэрдама пастаянна расло ў XVII стагоддзі, дзякуючы вялікаму прытоку іміграцыі і павялічылася з 50 тыс. да 200 тыс. Росквіт Амстэрдама змяніўся заняпадам у XVIII і пачатку XIX стагоддзяў. Войны Галандскай рэспублікі супраць Англіі і Францыі зрабілі сваю справу. У час напалеонаўскіх войнаў, значэнне Амстэрдама дасягнула сваёй ніжняй кропкі, а Галандыя ўвайшла ў склад Французскай імперыі, але пазнейшае стварэнне Злучанага Каралеўства Нідэрланды ў 1815 годзе стала паваротнай кропкай у справе незалежнасці горада і рэгіёна. Канец XIX стагоддзя часам называюць другім залатым векам Амстэрдама. Новыя музеі, вакзал і Канцэртгебау былі пабудаваныя менавіта ў гэтыя часы. Акрамя таго горад заглынула прамысловая рэвалюцыя. У гэтыя часы быў пабудаваны Амстэрдам-Рэйнскі канал, які даў магчымасць злучыць Амстэрдам напрамую з Рэйнам, таксама быў пабудаваны і канал, які злучаў горад з Паўночным морам. Абодва праекты значна палепшылі гандаль з астатняй Еўропай і светам. У 1906 годзе Джозэф Конрад даў кароткае апісанне Амстэрдама як марскога курорта. Неўзабаве перад Першай сусветнай вайной горад пачаў пашырацца, дзякуючы будаўніцтву новых прыгарадаў. Нягледзячы на тое, што Нідэрланды захоўвалі нэйтралітэт у гэтай вайне, Амстэрдам пакутаваў з-за недахопу харчавання і мазуту. Недахоп выклікаў масавыя бунты, у якіх некалькі чалавек былі забітыя, яны атрымалі назву «Бульбяных бунтаў». Людзі рабавалі крамы і склады дзеля атрымання прадуктаў харчавання. Германія ўварвалася ў Нідэрланды 10 мая 1940 года і ўзяла пад свой кантроль краіну. Некаторыя грамадзяне Амстэрдама хавалі яўрэяў, тым самым падвяргаючы сябе і сваі сем'і высокай рызыцы адпраўлення за краты альбо ў канцэнтрацыйныя лагеры, у якія было дэпартавана больш за 100 тысяч галандскіх яўрэяў. У канцы Другой сусветнай вайны сувязь з астатняй часткай краіны была страчана, з-за чаго ў горадзе пачаўся голад. Многія грамадзяне з'ехалі ў вёску, астанія харчаваліся сабакамі, катамі, цукровымі буракамі і цыбулінамі цюльпанаў, каб застацца ў жывых. Большасць дрэў у Амстэрдаме была высечана на паліва. Многія новыя прыгарады, як то Осдарп, Слётэваарт, Слётэрмеер і Геузенвелд, былі пабудаваны ў гады пасля Другой сусветнай вайны. Гэтыя прыгарады змяшчаюць шмат грамадскіх паркаў і маюць шырокія і адкрытыя прасторы. З-за вайны і іншых інцыдэнтаў XX стагоддзя, амаль увесь цэнтр горада прыйшоў у непрыдатнасць. Многія палітыкі і іншыя ўплывовыя асобы выказвалі планы перабудовы большай часткі горада. Таксама існаваў рост попыту на офісныя будынкі і будаўніцтва новых аўтамабільным дарог. Амстэрдамскі метрапалітэн быў адкрыты ў 1977 годзе. Геаграфія --------- Амстэрдам размешчаны на паўночным захадзе Нідэрландаў. Рака Амстэл, працякаючы праз цэнтр горада, утварае сетку каналаў і праток, акрамя гэтага, асобным каналам горад злучаны з Паўночным морам, пры гэтым знаходзячыся на вышыні 2 метраў ніжэй за ўзровень мора. Тэрытарыяльна Амстэрдам знаходзіцца блізка да правінцый Утрэхт і Флеваланд. Амстэрдам — высока ўрбанізаваны горад. Шчыльнасць насельніцтва 4457 чалавек на квадратны кіламетр. Паркі складаюць 12 % плошчы горада. Моцная ўрбанізацыя практычна знішчыла натуральны ландшафт горада. Плошча горада — 219,07 км² (54,1 км² вады). ### Клімат Амстэрдам мае марскі клімат, дзякуючы блізкасці да Паўночнага мора на захадзе, з перавагай заходніх вятроў. Зіма досыць мяккая, марозы ў асноўным адбываюцца ў час усходніх альбо паўночна-ўсходніх вятроў збоку еўрапейскага мацерыка. З-за таго, што Амстэрдам акружаны з трох бакоў буйнымі вадаёмамі, а таксама з-за гарадскога цеплавога эфекту, тэмпература начамі рэдка апускаецца ніжэй за —5 °C, але часам тэмпература можа дасягаць і —12 °C у Хільверсуме, які знаходзіцца ў 25 км на поўдзень ад Амстэрдама. Лета ўмерана цёплае, але зрэдку гарачае. Дні з ападкамі — звычайная з'ява, у сярэднім у год назіраецца 186 такіх дзён. Сярэднегадавая колькасць ападкаў для Амстэрдама складае 833 міліметраў. Большая частка ападкаў выпадае ў выглядзе дажджу альбо кароткачасовых ліўняў. Воблачныя і вільготныя дні з'яўляюцца звычайнымі ў халаднейшыя месяцы з кастрычніка па сакавік. | **Клімат Амстэрдама** | | --- | | Паказчык | Сту | Лют | Сак | Кра | Май | Чэр | Ліп | Жні | Вер | Кас | Ліс | Сне | Год | | Абсалютны максімум, °C | 14 | 16 | 21 | 27 | 29 | 32 | 32 | 34 | 28 | 25 | 18 | 15 | 34 | | Сярэдні максімум, °C | 5,4 | 6,0 | 9,2 | 12,4 | 17,1 | 19,2 | 21,4 | 21,8 | 18,4 | 14,1 | 9,2 | 6,5 | 13,4 | | Сярэдняя тэмпература, °C | 3,1 | 3,3 | 6,2 | 9,2 | 13,1 | 15,6 | 17,9 | 17,5 | 14,5 | 10,7 | 6,7 | 3,7 | 10,1 | | Сярэдні мінімум, °C | 0,5 | 0,2 | 2,4 | 4,0 | 7,8 | 10,4 | 12,5 | 12,3 | 10,2 | 7,0 | 3,9 | 1,9 | 6,1 | | Абсалютны мінімум, °C | −16 | −14 | −8 | −4 | −1 | 3 | 4 | 6 | 2 | −1 | −7 | −14 | −16 | | Норма ападкаў, мм | 69,6 | 56,2 | 66,8 | 42,3 | 61,9 | 65,6 | 81,1 | 72,9 | 78,1 | 82,8 | 79,8 | 75,7 | 832,8 | | *Крыніца: Meteo Consult* | Сцяг і герб ----------- Герб Амстэрдама Тры крыжы Святога Андрэя пазначаюць тры вартасці горада: мужнасць, цвёрдасць і літасць. Народная традыцыя таксама звязвае гэтыя тры крыжы з трыма пагрозамі гэтаму гораду: вадой, агнём і эпідэміяй. Герб Амстэрдама складаецца з трох крыжоў Святога Андрэя (хоць заступнікам горада лічыцца Святы Мікалай, таксама гэтыя крыжы з'яўляюцца састаўной часткай сцяга). Таксама на гербе прысутнічае Аўстрыйская імператарская карона. У 1489 годзе Максіміліян I у знак удзячнасці за заслугі і займы дараваў права Амстэрдаму ўпрыгожыць свой герб каралеўскай каронай, у 1508 годзе пасля каранацыі Максіміліяна I імператарам Свяшчэннай Рымскай імперыі яна была заменена на імператарскую. У XVII стагоддзі яна была ізноў заменена на карону Рудольфа II. Львы з'явіліся на гербе ў XVI стагоддзі, калі Нідэрланды былі рэспублікай. Эканоміка --------- Зёйдас — дзелавы цэнтр Амстэрдама Амстэрдам з'яўляецца фінансавай і дзелавой сталіцай Нідэрландаў. Горад у цяперашні час з'яўляецца адным з цэнтраў міжнароднага бізнесу. У Еўропе па гэтаму паказчыку Амстэрдам займае пятае месца, прайграючы толькі Лондану, Парыжу, Франкфурту і Барселоне. Многія буйныя карпарацыі і банкі маюць свае штаб-кватэры ў Амстэрдаме, у тым ліку Каралеўскі банк Шатландыі, Akzo Nobel, Heineken International, ING Group, Ahold, TomTom, Delta Lloyd Group і Philips. Штаб-кватэра кампаніі KPMG International знаходзіцца ў суседнім Амстэлвіне, дзе многія кампаніі размяшчаюцца з-за таго, што навакольныя супольнасці дазваляюць мець поўную ўласнасць на зямлю, у адрозненне ад сістэмы арэнды зямлі ў Амстэрдаме. Нягледзячы на тое, што шматлікія невялікія офісы па-ранейшаму знаходзіцца ў старым горадзе на каналах, кампаніі ўсё часцей перамяшчаюцца за межы цэнтра горада. Дзякуючы гэтаму паўднёвы раён Зёйдас стаў новым фінансавым і юрыдычным цэнтрам горада. Пяць найбуйнейшых юрыдычных фірм Нідэрландаў, вялікая колькасць галандскіх філіялаў буйных кансалтынгавых фірм, як то Boston Consulting Group і Accenture, а таксама Амстэрдамскі міжнародны гандлёвы цэнтр размешчаны ў Зёйдасе. Акрамя таго існуюць яшчэ тры іншыя драбнейшыя фінансавыя раёны ў Амстэрдаме. Першы з іх знаходзіцца ў наваколлях чыгуначнага вакзала Слётэрдайка, дзе некалькі газет, як то De Telegraaf, маюць свае офісы. Тут жа знаходзяцца муніцыпальная грамадская транспартная кампанія «*Gemeentelijk Vervoersbedrijf*» і галандскі падатковы орган «*Belastingdienst*». Другі фінансавы раён знаходзіцца ў наваколлях Амстэрдам Арэны. Трэці ў наваколлях чыгуначнага вакзала Амстэл. Самы высокі будынак Амстэрдама, Вежа Рэмбранта, у якой знаходзіцца штаб-кватэра кампаніі Philips, таксама знаходзіцца ў гэтым раёне. Амстэрдамская фондавая біржа (*AEX*), якая ў цяперашні час уваходзіць у склад Euronext, з'яўляецца найстарэйшай фондавай біржай у свеце і адной з найбуйнейшых у Еўропе. Яна размешчана побач з плошчай Дам у самым цэнтры горада. Транспарт --------- ### Грамадскі транспарт Амстэрдам мае добра развітую сістэму грамадскага транспарту. У горадзе дзейнічае метрапалітэн, традыцыйныя і скорасныя трамваі, аўтобусная сетка і паромныя пераправы цераз раку Эй. Увесь гарадскі грамадскі транспарт знаходзіцца пад кіраваннем арганізацыі GVB (Gemeentevervoerbedrijf, гэта значыць муніцыпальнае транспартнае прадпрыемства). Прыгарадныя аўтобусы, якія злучаюць Амстэрдам з наваколлямі, належаць іншым аператарам, у прыватнасці Arriva і Connexxion. ### Паветраны транспарт Аэрапорт Схіпхол знаходзіцца ў 20 хвілінах цягніком ад цэнтральнага вакзала. Гэта найбуйнейшы аэрапорт Нідэрландаў і чацвёрты па велічыні аэрапорт Еўропы. Ён быў пабудаваны ў 1916 годзе на месцы асушанага Гарлемскага возера. Схіпхол мае шэсць узлётна-пасадачных палос, у цяперашні час распрацоўваюцца планы па яго пашырэнні. Адукацыя -------- На тэрыторыі Амстэрдама знаходзяцца два універсітэты: Амстэрдамскі ўніверсітэт і Свабодны ўніверсітэт. Амстэрдамскі ўніверсітэт быў заснаваны ў 1632 годзе як Ліцэй асветы і першапачаткова уключаў у сябе два факультэты: эканамічны і філасофскі. У 1877 годзе ліцэю было прысвоена званне ўніверсітэта. У цяперашні час універсітэт падзяляецца на сем факультэтаў: гуманітарных навук, грамадскіх навук, прыродазнаўчых навук, факультэт эканомікі і бізнесу, юрыдычны факультэт, медыцынскі факультэт і асобна ад яго зубалячэбны факультэт. Універсітэт налічвае звыш 25 тысяч студэнтаў. Свабодны ўніверсітэт быў заснаваны ў 1880 годзе на сродкі пратэстанцкай абшчыны. Да 60-х гадоў XX стагоддзя ў гэтым універсітэце навучаліся практычна выключна студэнты пратэстанцкага веравызнання. Універсітэт уключае ў сябе 13 факультэтаў і 11 навукова-даследчых інстытутаў. У горадзе дзейнічае буйны навуковы музей «Нема» (заснаваны ў 1997 годзе), разлічаны на моладзевую аўдыторыю. Купіўшы квіток у музей, наведвальнікі могуць азнаёміцца з асноўнымі законамі фізікі, хіміі, біялогіі і іншых навук у простай гульнявой форме. Музыка ------ У Амстэрдаме знаходзіцца адна з найвядомейшых канцэртных зал свету — Кансертгебау (нідэрл.: Concertgebouw). Яна з'яўляецца сядзібай Каралеўскага аркестра Кансертгебау. Ад 2004 года галоўным дырыжорам гэтага аркестра з'яўляецца Марыс Янсанс. Спорт ----- У горадзе штогод праводзіцца мноства спаборніцтваў. Сярод іх можна вылучыць Амстэрдамскі марафон і прабег Dam tot Damloop. Цэнтральны стадыён Амстэрдам-Арэна з'яўляецца дамашняй арэнай футбольнага клуба «Аякс». Рэлігія ------- Пераважная большасць з'яўляецца пратэстантамі, ёсць каталікі і прадстаўнікі іншых рэлігій. Заўвагі ------- 1. ↑ Berns, Jan; Daan, Jo (1993). «*Hij zeit wat: de Amsterdamse volkstaal*». The Hague: BZZTôH. ст. 91. ISBN 90-6291-756-9. (гал.) 2. ↑ «The toll privilege of 1275 in the Amsterdam City Archives» Архівавана 6 студзеня 2016. Stadsarchief.amsterdam.nl. (англ.) 3. ↑ «Amsterdam 200 jaar ouder dan aangenomen» Архівавана 25 кастрычніка 2008.. Nu.nl. (гал.) 4. ↑ «De geschiedenis van Amsterdam» Архівавана 19 жніўня 2012.. Municipality of Amsterdam. (гал.) 5. ↑ «Mirakel van Amsterdam». Trouw.nl (гал.) 6. ↑ «Eighty Years' War». Leiden University (гал.) 7. 1 2 E. Haverkamp-Bergmann, Rembrandt; The Night Watch (New Jersey: Princeton University Press, 1982), ст. 57 (англ.) 8. ↑ The oldest share (англ.) 9. ↑ Geography, climate, population, economy, society Архівавана 3 лютага 2010.. J.P.Sommerville (англ.) 10. ↑ «Amsterdam through the ages -A medieval village becomes a global city» (англ.) 11. ↑ «Aardappeloproer — Legermuseum» Архівавана 28 мая 2008. (гал.) 12. ↑ «Kou en strijd in een barre winter» Архівавана 20 верасня 2008.. NOS. (гал.) 13. ↑ «Stadsdeel Slotervaart — Geschiedenis» Архівавана 3 мая 2008.. Municipality Amsterdam. (гал.) 14. ↑ «Stadsherstel Missie/Historie». Stadsherstelamsterdam.nl/ 15. ↑ Nieuwe normaal 1981—2010. Meteo Consult (гал.) 16. ↑ Amsterdam — Economische Zaken Архівавана 5 снежня 2008.. ez.amsterdam.nl (гал.) 17. ↑ European Cities Monitor 2007. (гал.) 18. ↑ Zuidas. (гал.) 19. ↑ Rembrandt Tower. emporis.com (англ.) 20. ↑ Philips (гал.) 21. ↑ Тезисы доклада специалиста по коммуникациям центра «Немо» Вядомыя асобы ------------- * Іохан Кройф * Абрахам Пайс Гл. таксама ----------- * Амстэрдамскі ўніверсітэт * Плошча Рэмбранта Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Амстэрдам * I Amsterdam (англ.) * Ваш партал у Галандыі * City of Amsterdam * FM радыё з Амстэрдама Архівавана 12 жніўня 2013. * Amsterdam Hotspots * Amsterdam, VisitTown.com Архівавана 14 лістапада 2013. * Гатэлі ў Амстэрдаме (WorldHotels) * Amsterdam in Site Архівавана 29 кастрычніка 2008. (Фатаграфіі: Amsterdam. сапраўдны, віртуальны.) * Канцэртгебау | ⛭Сталіцы Еўропы | | --- | | Сталіцы краін-членаў ААН | * Амстэрдам * Андора-ла-Велья * Анкара * Астана * Афіны * Баку * Берлін * Берн * Браціслава * Брусель * Будапешт * Бухарэст * Бялград * Вадуц * Валета * Варшава * Ватыкан * Вена * Вільнюс * Дублін * Ерэван * Заграб * Капенгаген * Кіеў * Кішынёў * Лісабон * ✰ Лондан * Любляна * Люксембург * Мадрыд * Манака * Масква * Мінск * Нікасія * Осла * Парыж * Прага * Рыга * Рым * Рэйк’явік * Сан-Марына * Сараева * Сафія * Скоп’е * ✰ Стакгольм * Талін * Тбілісі * Тырана * Хельсінкі * Цэтынэ | | Сталіцы іншых тэрыторый | * Ватыкан * Гібралтар * Дуглас * Епіскопі * Лонгйір * Мальтыйскі палац * Марыянхаміна * Сент-Пітэр-Порт * Сент-Хеліер * Торсхаўн | | Сталіцы непрызнаныхі часткова прызнаных дзяржаў | * Данецк * Луганск * Прышціна * Ціраспаль | | Культурныя сталіцы Еўропы | | --- | | 1985 Афіны · 1986 Фларэнцыя · 1987 Амстэрдам · 1988 Заходні Берлін · 1989 Парыж · 1990 Глазга · 1991 Дублін · 1992 Мадрыд · 1993 Антверпен · 1994 Лісабон · 1995 Люксембург · 1996 Капенгаген · 1997 Фесалонікі · 1998 Стакгольм · 1999 Веймар · 2000 Рэйк’явік · Берген · Хельсінкі · Брусель · Прага · Кракаў · Сант’яга-дэ-Кампастэла · Авіньён · Балоння · 2001 Ратэрдам · Порту · 2002 Бругэ · Саламанка · 2003 Грац · 2004 Генуя · Ліль · 2005 Корк · 2006 Патры · 2007 Люксембург and Greater Region · Sibiu · 2008 Ліверпул · Ставангер · 2009 Лінц · Вільнюс · 2010 Эсен · Печ · Стамбул · 2011 Турку · Талін · 2012 Марыбор · Guimarães · 2013 Кошыцэ · Марсель · 2014 Рыга · Умеа · *2015 Монс · Пльзень* · *2016 Вроцлаў · Сан-Себасцьян* | | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · LinkedIn · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram | | Тэматычныя сайты | Giant Bomb · DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Ваенная Сыціна · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кароткая яўрэйская · Кругасвет · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Энцыклапедычны лексікон · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Catholic (1907—13) · Catholic (1997—…) · Universalis | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 119430472 · GND: 4001783-7 · LCCN: n78095634 · NDL: 00628114 · NKC: ge128661 · VIAF: 158212776 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Брыль. **Я́нка Брыль**, поўнае імя **Іва́н Анто́навіч Брыль** (22 ліпеня (4 жніўня) 1917, Адэса — 25 ліпеня 2006, Мінск) — беларускі пісьменнік, перакладчык, публіцыст. Народны пісьменнік БССР (1981). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў Адэсе ў сям’і чыгуначніка Антона Данілавіча Брыля, быў малодшым з 10 дзяцей у сям’і. Бацька паходзіў з вёскі Загор’е (цяпер Карэліцкі раён). Маці, Настасся Іванаўна (да шлюбу Чычук), працавала на гаспадарцы. У 1914—1922 гадах сям’я жыла ў Адэсе па месцы працы бацькі. У 1922 годзе сям’я, акрамя старэйшых сыноў, вярнулася на радзіму бацькі ў Загор’е, якое паводле выніку Рыжскага міру 1921 года апынулася ў складзе Польшчы (Заходняя Беларусь). Янка Брыль скончыў польскую сямігадовую школу ў мястэчку Турэц. У 1931 годзе паступіў ў Навагрудскую гімназію, але не змог вучыцца праз нястачу грошай. Разам з старэйшымі братамі працаваў на гаспадарцы, займаўся самаадукацыяй, шмат чытаў. Стварыў у вёсцы драматычны гурток, перакладаў для яго п’есы польскіх і расійскіх аўтараў, удзельнічаў у спектаклях як выканаўца і пастаноўшчык. Пасябраваў з паэтамі Алесем Мілюцём і Міхасём Васільком, пачаў супрацоўнічаць з віленскай беларускай прэсай. У 1938 годзе выступіў з вершамі ў часопісе «Шлях моладзі». У 1939 годзе прызваны ў Войска Польскае, служыў у марской пяхоце ў Гдыні. Пасля пачатку Другой сусветнай вайны ўдзельнічаў у абароне Польшчы, у верасні таго ж года трапіў пад Гдыняй у нямецкі палон. Быў у лагеры для ваеннапалонных у горадзе Старгард (Памеранія), потым у Вайдэне (Баварыя). Прымусова працаваў рознарабочым у гуце крышталёвага шкла. Паводле біяграфіі, якая існуе з савецкіх часоў, у 1941 годзе Янка Брыль уцёк з палону, вярнуўся ў Беларусь і далучыўся да савецкага партызанскага руху. Паводле беларускага дзеяча Антона Адамовіча, Брыль не ўцякаў з палону, а быў адпушчаны немцамі за лаяльнасць. Некаторы час жыў у акупаваным немцамі Мінску, працаваў у гістарычным музеі пад кіраўніцтвам Антона Шукелойця, друкаваўся ў пранямецкай «Беларускай (Менскай) газеце». У 1942 годзе Янка Брыль наладзіў сувязь з савецкай партызанскай брыгадай імя Жукава Баранавіцкага злучэння. У 1944 годзе стаў разведчыкам партызанскай брыгады «Камсамолец». Рэдагаваў газету «Сцяг свабоды» Мірскага падпольнага раённага камітэта камуністычнай партыі і сатырычны лісток «Партызанскае жыга́ла», дзе надрукаваў некаторыя свае вершы. Па вызваленні Мірскага раёна працаваў рэдактарам раённай газеты ў Міры, літаратурным супрацоўнікам газеты-плаката «Раздавім фашысцкую гадзіну». У кастрычніку 1944 года пераехаў у Мінск, загадваў аддзелам рэдакцыі часопіса «Вожык». У розныя гады Янка Брыль быў намеснікам рэдактара часопісаў «Маладосць» і «Полымя», працаваў рэдактарам Дзяржаўнага выдавецтва Беларусі. З 1945 года член Саюза пісьменнікаў СССР. Быў сакратаром праўлення Саюза пісьменнікаў БССР у 1966—1971 гадах. Уваходзіў у рэдакцыйныя калегіі альманаха «Далягляды», часопіса «Полымя», рэдакцыйны савет выдавецтваў «Мастацкая літаратура», «Юнацтва». Вёў работу па ўмацаванні сувязей беларускай літаратуры з літаратурамі народаў СССР і краін сацыялістычнай садружнасці. Старшыня Беларускага аддзялення таварыства «СССР — Канада» (1967—1990). Двойчы абіраўся дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР (1963—1967, 1980—1985). Член Беларускага ПЭН-цэнтра з 1989 года. Ганаровы член Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (1994). Памёр 25 ліпеня 2006 года ў Мінску, пахаваны на могілках у Калодзішчах. Сям’я ----- З жонкай Нінай Міхайлаўнай (Клаўсуць) меў дачок Галіну і Наталлю, сына Андрэя. Дзед Антона Францішка Брыля. Творчасць --------- Нёманскія казакі: апавяданні і нарысы. 1947. Мастак Д. Красільнікаў Пісаць пачаў з чатырнаццаці гадоў, але дэбютаваў у друку толькі ў 1938 годзе. Пачалася творчая дзейнасць пісьменніка з вершаў, якія асаблівага поспеху аўтару не прынеслі, і з апавяданняў, у найбольш шырока праявіўся талент творцы. У 1946 годзе выйшла з друку першая кніга Янкі Брыля пад назвай «Апавяданні», куды ўвайшлі некалькі апавяданняў і невялікая аповесць «У сям’і», прысвечаныя жыццю заходнебеларускай вёскі. Мастацкі летапіс улюбёнага пісьменнікам Наднямоння працягваюць яго другі зборнік «Нёманскія казакі» (1947), а таксама аповесці «Сірочы хлеб», працу над якой ён пачаў яшчэ да вайны, «У Забалоцці днее» (1950, Дзяржаўная прэмія СССР 1952 года) і «На Быстранцы» (1955). Ужо першыя творы Брыля ёсць добрымі ўзорамі лірыка-псіхалагічнай прозы. Лірычнае апавяданне Янкі Брыля «Галя» (1953) перакладалася на іншыя мовы, у творы на фоне жыцця заходнебеларускай вёскі раскрыты пачуццёвы свет галоўнай гераіні, яе глыбокая чалавечая драма. Тэма Другой сусветнай вайны адлюстравана ў творчасці Янкі Брыля. У апавяданні «Маці» (зборнік «Надпіс на зрубе», 1958) гераіня не пабаялася даць прытулак знясіленым чырвонаармейцам. Тэма вайны фігуруе і ў апавяданнях Брыля са зборніка «Працяг размовы», які ў 1963 годзе атрымаў Літаратурную прэмію імя Якуба Коласа. У 1964 годзе надрукаваны раман «Птушкі і гнёзды». Гэты адзін з самых аўтабіяграфічных твораў пісьменніка, які сам аўтар назваў «кнігай адной маладосці». У кнізе багатае спалучэнне эпічных і лірыка-псіхалагічных элементаў, напружана-эмацыянальная плынь, якая была незвычайнай для традыцыйнай савецкай рэалістычнай прозы тых часоў. У 1975 годзе Янкам Брылём разам з Алесем Адамовічам і Уладзімірам Калеснікам створана дакументальная аповесць «Я з вогненай вёскі…» — успаміны ўцалелых жыхароў спаленых вёсак Беларусі. Адметныя ў творчасці пісьменніка аповесці Ніжнія Байдуны» (1975) і «Золак, убачаны здалёк» (1978, Дзяржаўная прэмія БССР імя Якуба Коласа 1982 года) — творы нацыянальныя, у іх пісьменнік паказвае высакароднасць і прыродную мудрасць беларусаў. Аповесці «Ніжнія Байдуны» ўласцівы аўтабіяграфізм. Аповесць «Золак, убачаны здалёк» — пра дзяцінства ў заходнебеларускай вёсцы. Значнае месца ў творчасці Янкі Брыля займаюць лірычныя мініяцюры, якія ён пачаў друкаваць з сярэдзіны 1960-х гадоў і якія склалі кнігі «Жменя сонечных промняў» (1965), «Вітраж» (1972), «Акраец хлеба» (1977), «Сёння і памяць» (1985), «Пішу як жыву» (1994), «Вячэрняе» (1994), «Дзе скарб ваш» (1997), «Сцежкі, дарогі, прастор» (2001), «Блакітны зніч» (2004), «Парастак» (2006). Мініяцюры Брыля грунтуюцца на звычайных канкрэтных фактах, якія пісьменнік перадае цераз свае ўражанні. ### Пераклады Янка Брыль вядомы таксама як перакладчык з польскай, рускай і ўкраінскай моў. У яго перакладзе на беларускую мову выйшлі паасобныя творы Баляслава Пруса, Тадэвуша Ружэвіча, Марыі Канапніцкай, Элізы Ажэшкі, Эрнеста Брыля, Яраслава Івашкевіча  (польск.) (бел. Аліны Цанткевіч  (польск.) (бел. Часлава Цанткевіча  (польск.) (бел. Юліяна Кавальца  (польск.) (бел. Уладзіслава Мачэжака  (польск.) (бел. Войцеха Жукроўскага  (польск.) (бел. Лявона Кручкоўскага  (польск.) (бел. Льва Талстога, Антона Чэхава, Максіма Горкага, Паўла Бажова, Аляксандра Даўжэнкі, Астапа Вішні, Пятра Казланюка  (укр.) (бел. і іншыя. Палітычныя і грамадскія погляды ------------------------------- Янка Брыль за савецкім часам не ўступіў у камуністычную партыю: «*Няўжо гэта такая вялікая, недазволеная раскоша — самому думаць, што правільна, а што не, самому вырашаць, звяраючы правільнасць сваіх рашэнняў з самым найвышэйшым, цераз галовы інструктараў і сакратароў?..*». Адзначаў русіфікацыю беларускага грамадства за часамі СССР. Паводле меркавання Янкі Брыля, Другая сусветная вайна на тэрыторыі Беларусі мела характар грамадзянскай вайны. У канцы 1980-х гадоў падтрымаў рух нацыянальна-дэмакратычнага адраджэння. У 1989 годзе выступаў на мітынгу ў Курапатах, арганізаваным БНФ. Крытычна ацэньваў пераход беларускага рэжыму да дыктатуры ў канцы 1990-х гадоў, падтрымліваў бела-чырвона-белы сцяг і лозунг «Жыве Беларусь!», яго тагачасныя погляды выяўлены ў эсэ «У сцягах нашых многа святла» (1999). Адкрыта выступаў супраць палітыкі русіфікацыі Беларусі. У завяшчанні 2004 года прасіў больш не друкаваць некаторыя яго раннія савецкія ідэалагізаваныя творы. Узнагароды і прэміі ------------------- * Два ордэны Працоўнага Чырвонага Сцяга * Ордэн Айчыннай вайны II ступені * Ордэн Дружбы народаў * Медаль Францыска Скарыны (1991) * Ордэн «Знак Пашаны» * Савецкія і польскія медалі * Народны пісьменнік БССР (1981) * Сталінская прэмія, 1952 (за аповесць «У Забалацці світае») * Літаратурная прэмія імя Якуба Коласа, 1963 (за зборнік «Працяг размовы») * Дзяржаўная прэмія БССР імя Якуба Коласа, 1982 (за аповесць «Золак, убачаны здалёк») Ушанаванне памяці ----------------- 26 верасня 2007 года імя Янкі Брыля атрымала вуліца ў мінскім мікрараёне Міхалова. 26 жніўня 2009 года імя Янкі Брыля нададзена вуліцы ў Гдыні. Імя Янкі Брыля носіць вуліца ў Драгічыне. У філатэліі ----------- * Канверт з арыгінальнай маркай Беларусі, прысвечаны 100-годдзю з дня нараджэння Янкі Брыля (2017 год).Канверт з арыгінальнай маркай Беларусі, прысвечаны 100-годдзю з дня нараджэння Янкі Брыля (2017 год). * Спецыяльны паштовы штэмпель Беларусі, прысвечаны 100-годдзю з дня нараджэння Янкі Брыля (2017 год).Спецыяльны паштовы штэмпель Беларусі, прысвечаны 100-годдзю з дня нараджэння Янкі Брыля (2017 год). Выбраная бібліяграфія --------------------- * Збор твораў. Т. 1-5. — Мінск: Мастацкая літаратура, 1979—1981. * Выбраныя творы. Т. 1-3. — Мінск: Мастацкая літаратура, 1992—1993. * Пішу як жыву: Аповесць, апавяданні, мініяцюры, эсэ. — Мінск: Мастацкая літаратура, 1994. * Вячэрняе: Лірычныя запісы і мініяцюры. — Мінск: Мастацкая літаратура, 1994. * Птушкі і гнёзды : выбранае / Янка Брыль. — Мінск : Мастацкая літаратура, 2006. — 463 с. — (Беларуская проза XX стагоддзя). * Запаветнае : выбр. тв. / Янка Брыль; [прадм. С. Андраюка; камент. Н. Семашкевіч]. — Мінск : Беллітфонд, 1999. — 442 с. [4] л. фат. — (Беларускі кнігазбор). * Птушкі і гнёзды : кн. адной маладосці : раман ; Золак, убачаны здалёк : аповесць : [для ст. шк. узросту] / Янка Брыль. — Мінск : Ураджай, 2001. — 447 с. 1 л. партр. : іл. — (Школьная бібліятэка). * Ты мой найлепшы друг : аповесці і апавяданні : [для ст. шк. узросту] / Янка Брыль; [прадм. С. А. Андраюка]. — Мінск : Полымя, 1998. — 446 с. 1 л. партр. : іл. — (Школьная бібліятэка). * Дзе скарб ваш : лірыч. проза / Янка Брыль. — Мінск : Мастацкая літаратура, 1997. — 334 с. * З людзьмі і сам-насам : запісы, мініяцюры, эсэ / Янка Брыль. — Мінск : Мастацкая літаратура, 2003. — 333 с. * Сцежкі, дарогі, прастор : лірыч. замалёўкі : [для ст. шк. узросту] / Янка Брыль. — Мінск : Юнацтва, 2001. — 238 с. 1 л. партр. * Цуды ў хаціне : апавяданні : [для мал. шк. узросту] / Янка Брыль; [маст. М. С. Будавей]. — Мінск : Юнацтва, 1998. — 111 с. : каляр. іл. * Ніжнія Байдуны. Выбраныя творы / Мая беларуская кнiга — Мінск : Попурри, 2016. — 463 с. ISBN 978-985-15-2807-9 Крыніцы ------- 1. ↑ Брыль Янка // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> 2. 1 2 3 4 5 6 7 Брыль Янка // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 83. — 737 с. 3. 1 2 3 4 5 6 Янка Брыль: як шчасліва пражыць нешчаслівую эпоху  (бел.). *Наша Ніва*. Праверана 29 кастрычніка 2023. 4. 1 2 3 4 5 Беларускія пісьменнікі 1992, с. 351. 5. 1 2 *Сідарэвіч, Анатоль*. «Грахі» Янкі Брыля  (бел.). *Радыё Свабода* (4 жніўня 2017). Праверана 29 кастрычніка 2023. 6. 1 2 Беларускія пісьменнікі 1992, с. 352. 7. ↑ *БАСИКИРСКАЯ, Елена*. Янка Брыль основательно в своем творчестве затронул полонизацию Западной Белоруссии: притеснения, аресты, наказания, шовинистскую ограниченность захватчиков (руск.)  **(нявызн.)**?. *www.sb.by* (28 жніўня 2021). Праверана 28 кастрычніка 2023. 8. ↑ *Кірылаў, Іван*. БЧБ і Перамога. Пяць беларускіх класікаў-франтавікоў, якія прыязна ставіліся да нацыянальнага сцяга  (бел.). *Новы Час* (8 мая 2022). Праверана 29 кастрычніка 2023. 9. ↑ «У сцягах нашых многа святла». Стагоддзе Янкі Брыля  (бел.). *Наша Ніва*. Праверана 29 кастрычніка 2023. 10. ↑ БЕЛАРУСКІЯ І РАСЕЙСКІЯ ПІСЬМЕНЬНІКІ ЗАКЛІКАЛІ РАСЕЮ СПЫНІЦЬ РУСІФІКАЦЫЮ ІХ КРАІНАЎ  (бел.). *Радыё Свабода* (16 студзеня 2013). Праверана 29 кастрычніка 2023. 11. ↑ Янка Брыль: «Перш за ўсё прашу і патрабую больш не друкаваць...»  (бел.). *Радыё Свабода* (27 кастрычніка 2018). Праверана 29 кастрычніка 2023. 12. ↑ Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь ад 10 кастрычніка 1991 г. № 1145-XII «Аб узнагароджанні тт. Брыля І. А. (Янкі Брыля), Калесніка В. А. Крысько Т. В. (Васіля Віткі) медалём Францыска Скарыны»(недаступная спасылка) (руск.) Літаратура ---------- * Брыль, Я. Мой радавод / Янка Брыль // Роднае слова. 2005. № 6. С. 85-90. * Брыль Янка // Бел. энцыкл. : у 18 т. Мінск, 1996. Т. 3. С. 275—276. * Брыль Янка // Энцыкл. гісторыі Беларусі : у 6 т. Мінск, 1994. Т. 2. С. 83. * Брыль Янка // Беларускі фальклор : энцыклапедыя. Мінск, 2005. Т. 1. С. 189—190. * Брыль Янка //Беларуская мова : энцыклапедыя / пад рэд. А. Я. Міхневіча. Мінск, 1994. С. 96-99. * Брыль Иван Антонович (Янка Брыль) // Национальная академия наук Беларуси : персон. состав / [сост.: О. А. Гапоненко и др.]. 3-е изд. доп. и перераб. Минск, 2003. С. 312. * Брыль Янка // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1992. — Т. 1. Абуховіч — Ватацы. — С. 351—368. — 542 с.; іл.. — ISBN 5-85700-061-0. * Янка Брыль // Беларускія пісьменнікі (1917—1990) : даведнік / [склад. А. К. Гардзіцкі]. Мінск, 1994. С. 65-67. * Калеснік, У. А. Янка Брыль : нарыс жыцця і творчасці : [для сярэд. і ст. шк. узросту] / Уладзімір Калеснік. — Мінск : Народная асвета, 1990. — 256 с. : фат. — (Народныя пісьменнікі БССР). * Канэ, Ю. М. Як паветра і хлеб : жыццёвы і творчы шлях Я. Брыля / Юлія Канэ. — Мінск : Мастацкая літаратура, 1988. — 320 с. 1 л. партр. * Нікіфарава, В. Б. Янка Брыль / Нікіфарава В. Б. // Гісторыя беларускай літаратуры XX стагоддзя : у 4 т. / [навук. рэд. У. В. Гніламёдаў, В. П. Жураўлёў]. Мінск, 2001. Т. 3. С. 479—520. * Стральцова, В. М. Іван Антонавіч Брыль : (да 85-годдзя з дня нараджэння) / В. М. Стральцова // Весці НАН Беларусі. Серыя гуманітарных навук. 2002. № 3. С. 123—124. * Васілевіч, А. Развітанне / Алена Васілевіч. Непаўторны / Генрых Далідовіч. «Апошні паклон» / Алесь Наварыч. Залатыя кросны душы / Уладзімір Ягоўдзік // ЛіМ. 2006. 4 жн. (№ 31). С. 2-3. * Бугаёў, Дз. Я. Служэнне Беларусі : (Я. Брыль) ; Спавядальнае слова майстра : (яшчэ пра Я. Брыля) / Дзмітрый Бугаёў // Спавядальнае слова : літ. крытыка, успаміны / Дзмітрый Бугаёў. Мінск, 2001. С. 28-57. * Андраюк, С. А. Талент шчыры, чалавечны : Я. Брыль ; Сучасны… Беларускі… Народны : Я. Брыль / Серафім Андраюк // Пісьменнікі. Кнігі : літ.-крыт. арт. : [для ст. шк. узросту] / Серафім Андраюк. Мінск, 1997. С. 96-115. * Нікіфарава, В. З адлегласці часу : творчы вопыт Я. Брыля-раманіста / Вольга Нікіфарава // Полымя. 1997. № 8. С. 241—262. * Навумовіч, У. А. Нацыянальны характар беларуса ў аповесцях Янкі Брыля / У. А. Навумовіч // Веснік БДУ. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. 2006. № 2. С. 68-72. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | q: | Янка Брыль у Вікіцытатніку | | commons: | Янка Брыль на Вікісховішчы | * Рукапісы не гараць. Янка Брыль Архівавана 8 жніўня 2012. * Янка Брыль у базе даных «История белорусской науки в лицах» Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90053702 · GND: 118932810 · ISNI: 0000 0000 8404 1600 · LCCN: n79142564 · LNB: 000067155 · NKC: ola2002157670 · NTA: 067831923 · NUKAT: n93110239 · SUDOC: 083012184 · VIAF: 101721616 | |

Дзьмухавец лекавы (*Taraxacum officinale*), травяністая мнагалетняя расліна **Шматгадовая расліна**, **мнагалетняя расліна** — расліна, якая жыве больш за два гады. У батанічнай літаратуры шматгадовая расліна пазначаецца сімвалам Юпітэра (  ). Травяністымі мнагалетнікамі называюць шматгадовыя расліны, надземныя часткі якіх не дранцвеюць, як гэта адбываецца ў дрэў і хмызнякоў, а дравяністымі мнагалетнікамі ўсе астатнія расліны. Тэрмін «шматгадовая расліна» часцей за ўсё ўжываюць менавіта да травяністых мнагалетнікаў, бо дрэвы і хмызнякі заўсёды шматгадовыя. У травяністых мнагалетніх раслін на зіму адміраюць толькі надземныя органы, а падземныя (карэнішчы, клубні, цыбуліны) захоўваюцца. Вясной з пупышак, размешчаных на падземных органах, пачынаюць развівацца надземныя парасткі (напр. дзьмухавец, цюльпан, касач, бульба). Гл. таксама ----------- * Аднагадовыя расліны * Двухгадовыя расліны Літаратура ---------- * Біялогія: вучэб. дапам. для 7-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. мовай навучання / В. М. Ціхаміраў [і інш.]; пад рэд. В. М. Ціхамірава; пер. з рус. мовы Г. І. Кулеш. — Мінск: Нар. асвета, 2010. — 199 с.: іл. ISBN 978-985-03-1340-9. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Новы · Britannica (онлайн) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | LCCN: sh85099785 · Microsoft: 24461792 · NKC: ph126770 |

**Чылоў** (азерб.: Çilov) — востраў у Каспійскім моры. Уваходзіць у склад Азербайджана. Плошча — 12,3 км². Насельніцтва (2020 г.) — 1703 чалавекі. Геаграфія --------- Востраў Чылоў знаходзіцца за 15,3 км ад усходняга берага Апшэронскага паўвострава. Утварыўся ў выніку ваганняў Каспійскага мора. У нашы дні яго плошча дасягае 12,3 км². Паверхня пясчана-камяністая. Найвышэйшы пункт дасягае 8 м. Крыніц пітной вады няма. Каля вострава вядзецца здабыча нафты. Клімат мяккі засушлівы. На востраве створаны штучныя насаджэнні дрэў і хмызнякоў. Гісторыя -------- Востраў Чылоў здаўна наведваўся гандлярамі і рыбакамі. Пра гэта сведчаць знаходкі старажытных манет. Персы называлі яго Роніс, рускія — Жылой, азербайджанцы — Шахілан і Чылоў. У 1763 г. востраў быў узгаданы ў апісанні Каспійскага мора, зробленага расійскім географам Ф. Саймонавым. Ён паведамляў, што Чылоў быў бязлюдным, аднак на ім калісьці спыняўся Сцяпан Разін. У XX ст. на востраве і каля яго пачалася здабыча нафты. У 1948 г. на ім было створана аднайменнае паселішча гарадскога тыпу. Нафтавікі з Чылова абслугоўваюць не толькі мясцовыя, але і іншыя нафтавыя платформы ў Каспійскім моры. Высоўваюцца планы стварэння турыстычнай зоны. Спасылкі -------- * Çilov adası - PİRALLAHI RAYON Icra Hakimiyyəti * Bakının bu adası turizm cənnətinə çevriləcək * Cilov adası susuzluqdan yanır - Blokada * O uzaq, yaşıl ada...

**Васіль (Вацлаў) Мельяновіч** (28 жніўня 1934, в. Азярніца Лунінецкага павета Палескага ваяводства, сёння Лунінецкі раён — 6 кастрычніка 2004, Кліўленд) — беларускі грамадскі дзеяч на эміграцыі. Біяграфія --------- З 1944 года — у Германіі, працаваў на фабрыцы. Пасля Другой сусветнай вайны быў у лагерах ДП. Вучыўся ў беларускіх гімназіях у Віндышбергердорфе, Міхельсдорфе і Розенгайме. Браў удзел у беларускім скаўтынгу. З 1950 года жыў у ЗША. Не маючы грошай на вучобу, у 1954 годзе пайшоў у амерыканскае войска. Служыў быў у зоне Панамскага канала, у іншых гарачых пунктах планеты. Звольніўшыся з войска ў сакавіку 1956 года паступіў ва ўніверсітэт. У 1963 годзе атрымаў дыплом інжынера ў Нью-Ёркскім гарадскім каледжы. У 1961—1963 гадах быў старшынёй Нью-Ёркскага аддзела ЗБМА, уваходзіў у рэдкалегію «Biuleteniu ZBMA» (1958), пазней — член рэдкалегіі часопісу «Беларуская моладзь». У 1963 годзе пераехаў у штат Мэрыленд, працаваў у найбуйнейшай амеріканскай кампаніі ў галіне сувязі AT&T. Атрымаўшы ступень магістра ўніверсітэта Джорджа Вашынгтона (г. Вашынгтон) у менеджменце, пачаў выкладаць у Кейтансвільскім каледжы (Мэрыленд). Заступнік старшыні Агульнаамерыканскай асацыяцыі этнічных груп (1970-я), узначальваў Асацыяцыю ўсходнееўрапейскіх даследванняў у штаце Мэрыленд, быў старшынёй Беларускай рэспубліканскай секцыі ў штаце Мэрыленд (ад 1973) і Федэрацыі Беларускіх рэспубліканскіх клубаў (ад 1982). У 1984 годзе на Канферэнцыі рэспубліканскіх этнічных груп быў абраны ў органы Федэрацыі этнічных рэспубліканскіх груп Амерыкі. Сустракаўся з прэзідэнтамі Рональдам Рэйганам, Джорджам Бушам-старэйшым. Член Савета дырэктараў беларускага цэнтра адпачынку «Бэлэр-Мінск». Працаваў беларускамоўным гідам на амерыканскіх выставах у Мінску (1989) і Брэсце (1991). У першы прыезд, у 1989 годзе, савецкія ўлады не дазволілі яму наведаць родную вёску. Першы з беларусаў ЗША атрымаў дыпламатычны пашпарт. Падчас прэзідэнцкай кампаніі 1988 года быў нацыянальным старшынёй акцыі «Беларусы за Буша». У 1998 годзе пераехаў у Кліўленд і далучыўся да жыцця мясцовай беларускай грамады. Аўтар шэрагу артыкулаў на прафесійныя і грамадскія тэмы ў амерыканскіх выданнях. Пасля атрымання незалежнасці, жыў на два дамы: адзін у ЗША, а другі — у Мінску. Хаця і дома ў традыцыйным разуменні ў яго ніякага не было — здымаў сціплую кватэру і марыў, што некалі прыдбае ў ваколіцах Мінска катэдж. Планаваў адкрыць уласную фірму, якая дапамагала б беларусам асвойваць азы бізнесу, менеджменту, збіраўся чытаць лекцыі. Але не атрымалася. Адзінае, што зрабіў — правёў за свой кошт лінію электраперадач на аддалены хутар ля Лунінца, дзе дасюль пры газавай лямпе жыла яго сваячка. Пазней беларускія ўлады забаранілі Мельяновічу ўезд у краіну. Узброены шматгадовым досведам удзелу ў прэзідэнцкіх і іншых выбарчых кампаніях, ён прапаноўваў беларускай апазіцыі свае паслугі, і бываў глыбока абражаны, калі заставаўся незапатрабаваным. У канцы 1990-х гадоў прадаў вялікі дом з друкарняй у штаце Мэрыленд і перабраўся ў штат Агая, бліжэй да культурнага цэнтра «Полацк». Пасля смерці яго жонка, беларуская журналістка і мастачка Таццяна Антонава-Мельяновіч, пахавала урну з Васілёвым прахам у Азярніцы, побач з магілай яго дзеда. Зноскі ------ 1. ↑ Васіль Мельяновіч, Імёны Свабоды. Радыё Свабода 2. ↑ «МАЁ ЖАДАННЕ — ВЯРНУЦЦА У БЕЛАРУСЬ…», «Беларус» № 505 Спасылкі -------- * «МАЁ ЖАДАННЕ — ВЯРНУЦЦА У БЕЛАРУСЬ…», «Беларус» № 505